Anda di halaman 1dari 106

La difusin del Vocabulario Mocov en su soporte digital, es una iniciativa que motiva gran satisfaccin.

La tecnologa ha colaborado con los esfuerzos de documentar y proteger esta lengua indgena, y de honrar
los conocimientos de los antiguos, inculcando en nios y jvenes el preservar su lengua materna y enriquecer su futuro.
Cada lengua releja una visin nica del mundo y una cultura compleja que revela la forma en que una
comunidad ha resuelto sus problems en relacin a su mundo, y en la que ha formulado su pensamiento, y
el entendimiento del mundo que lo rodea.
Es particularmente signiicativa la contribucin del Vocabulario a la implementacin de programas de
educacin bilinge, para que muchos puedan acceder a niveles superiores de educacin, Se reconoce as el
incalculable valor cultural e intelectual de su lengua.
Agradezco profundamente la creatividad y voluntad en encontrar caminos innovadores en el mbito de
la educacin en apoyo de la promocin y el fortalecimiento de la lengua mocov, por parte del docente
Ricardo Roszezuk, Secretario de Ambiente de la Municipalidad de Villa Angela.

Lois Buckwalter

Roberto Ruiz (1978)

Alberto Buckwalter y Roberto Ruiz (1993)

NOTAS PARA LEER EL IDIOMA MOCOV

Las letras que tienen diferente pronunciacin o que no se encuentran en el castellano son las siguientes:

Q
El alfabeto mocov tiene las siguientes letras:
a, c, ch, d, e, g, h, hu, i, j, 1,11, m, n, , o, p, q, qu, r, s, sh, t, u, v, x, y, ,.
El idioma mocov puede leerse ms o menos de la misma manera que el castellano, con algunas pocas
excepciones. Las letras que pueden ser pronunciadas casi igualen los dos idiomas son las siguientes:

Se pronuncia casi como la /c/pero ms adentro, y as se nota la diferencia entre palabras


como stas:
natoc: su golpe recibido
natoq: escupe

ca: entonces
qa: piedra

Se pronuncia casi como la /g/, pero ms adentro, y as se nota la diferencia entre palabras
como stas:
osogoi: lo destruyo. osoxoi: lo destruimos.

Letra

Ejemplo en mocov

a
c
ch
d
e
g
h
hu
i
j
1
11
m
n
o
p
qu
r
s
t
u
v
y

am
eos
chalo
damec
en
igo
lauahi
huelec
ime
sojo
laua
llaq
maic
nade
om
pilac
quite
lere
sogui
tema
sauana
vigui
yapil

la a se pronuncia como la a en
la c se pronuncia como la c en
la ch se pronuncia como la ch en
la d se pronuncia como la d en
la e se pronuncia como la e en
la g se pronuncia como la g en
la h se pronuncia como la h en
la hu se pronuncia como la hu en
la i se pronuncia como la i en idea
la j se pronuncia casi como la j en
la 1 se pronuncia como la 1 en
la ll se pronuncia como la 11 en
la m se pronuncia como la m en
la n se pronuncia como la n en
la o se pronuncia como la o en
la p se pronuncia como la p en
la qu se pronuncia como la qu en
la r se pronuncia como la r en comer
la s se pronuncia como la s en soguita
la t se pronuncia como la t en tema
la u se pronuncia como la u en
la v se pronuncia como la v en
La y se pronuncia casi como la y en

Ejemplo en castellano
amigo
coser
chaco
dame
entrar
paga
ah
hueco
ojo
lpiz
llamar
malo
nadar
omb
pila
quitar

sauce
vino
ya

Se pronuncia como la /i/:


o: vuela

Sh

aim: yo

otauan: le ayuda

se pronuncia con la lengua ms atrs en la boca que para la /s/:


shic: me voy shilo: se casa shique: le busco

shiraigo: la luna

Es el sonido gltico o la ligera pausa en la garganta que marca la diferencia entre palabras mocoves tales
como stas:

laua su brazo, su ala


laua sus brazos, sus alas
laua tierra

qui te vas, vete


cavadoqui cmelo t, cmelo vos,

lia otro, su compaero


lia su pozo

cmalo usted

El sonido gltico //, cuando viene al principio de una palabra, siempre separa esta palabra de cualquier
palabra que la precede:
acaalo: la mujer / se pronuncia / acaaalo
i imec: la casa / se pronuncia / iimec
ana laua: el mundo / se pronuncia / analaua

Una palabra que empieza con la letra lal o la /i/ siempre se pronuncia combinada con la palabra que la
precede:
Na ao: las aves / se pronuncia / naao
so icolaq: el guila / se pronuncia / soicolaq
se imen: no lo vende / se pronuncia / seimen

Muchas palabras mocoves empiezan con una /n/,/r/, lyl, /l/ o // que se pronuncia como la primera
slaba de la palabra:
Nqoin: se mueve
qoin: me muevo

yquema: estoy satisfecho


rquemachi: ests satisfecho

lpaa: su raz

Dos letras iguales juntas (con excepcin de la /LL/) se pronuncian como una sola, pero con doble duracin:

ARTCULOS

laseego: el otro lado del rio


naanoc: yacar
nnatot: le ataca una enfermedad

Cuando se juntan dos eles en una palabra, se dividen con un guin /L-L/ para diferenciarlas de la letra /LL
que tiene otra pronunciacin:

Sashilaxalec: le ponemos la mano encima


sashil-lec: le pongo la mano encima (el guin separa las dos eles)
ashil-lec: le pone la mano encima
llachi: cambio de residencia
lloxoquiolli: su bolsita
alliguii: echa la red
llichi: lo remojas

A veces dos palabras se distinguen solamente porque una tiene dos letras iguales juntas:

om: fro
oom: se apaga
achi: lo traigo
aachi: arroyo
nepetec: se corta el pelo
nepeetec: se calcula

ca el: ausente
da el: parado
na el: que viene
i el: sentado
so el: que se va
yi el: acostado

ac la: ausente
ada la: parada
ana la: que viene
ai la: sentada
aso la: que se va
ayi la: acostada

caua los o las: ausentes


daua los o las: paradas
naua los o las: que vienen
aua los o las: sentadas
saua los o las: que se van
yana los o las: acostadas

PRONOMBRES
aim/ im: yo
qami: vos/ t/ usted

qomi: nosotros
qamiri/ qamii: ustedes/vosotros

camaxare l: ausente
damaxare l: parado
namaxare l: que viene
imaxare l: sentado
omaxare l: que se va
yimaxare l: acostado

acamaxare ella: ausente


adamaxare ella: parada
anamaxare ella: que viene
aimaxare- ella: sentada
asomaxare ella: que se~va
ayimaxare ella: acostada

caua ellos o ellas


daua ellos o ellas
aua ellos o ellas
aua ellos o ellas
saua ellos o ellas
yaua ellos o ellas

cmaq el cual
dmaq
nmaq
maq
smaq
ymaq

acmaq la cual
admaq
anmaq
Ai maq
asmaq
aymaq

caumaq los o las cuales


daumaq
naumaq
aumaq
saumaq
yaumaq

chaqaica ese mismo


chaqaida
chaqaina
chaqaii
chaqaiso
chaqaiyi

chaqaca esa misma


chaqada
chaqana
chaqai
chaqaso
chaqayi

chaqaicaua esos/as mismos/as


chaqaidaua
chaqainaua
chaqaiaua
chaqaisaua
chaqaiyaua

ALGUNOS SUSTANTIVOS

ALGUNOS VERBOS

oua: mi esposo, mi esposa


rouae: tu esposo, tu esposa
loua: su esposo, su esposa
noua: el esposo, la esposa
qaroua: nuestro esposo, nuestra esposa
rouahi: el esposo o la esposa de ustedes
loua: esposo de ellas, esposa de ellos

nalaua: su tierra
nalauae: tu tierra
alaua: mi tierra
lauauna: tierra
qanalaua: nuestra tierra
nalaua: tierra de ellos
nalauahi: tierra de ustedes

sapaxaguin: le enseo
paxaguii: le enseas
apaxaguin: le ensea
qaapaxaguin: alguien le ensea
sapaxaguinaq: le enseamos
paxaguiii: le ensean ustedes
apaxaguine: le ensean

qo in: me muevo
nqoi: te mueves
nqoin: se mueve
qoinaq: nos movemos
nqoii: se mueven ustedes
nqone: se mueven ellos

aalec: mi hijo
qachaalqui: tu hijo
llaalec: su hijo
aalec: un hijo
qochaalec: nuestro hijo
qachaalquii: vuestro hijo
llaalgue: hijo de ellos

ic: mi sendero
qayiqui: tu sendero
llic: su sendero
ic: un sendero
qoyic: nuestro sendero
qoyiquii: vuestro sendero
lligue: sendero de ellos

llachi: cambio de residencia


lachii: cambias de residencia
lachi: cambia de residencia
llachaaq: cambiamos de residencia
lachii: cambian de residencia ellos

Shic: me voy
Qui: te vas
Eec: se va
Qolaq: nos vamos
Quii: se van ustedes
Que: se van ellos

iuel: mi interior
qavilli: tu interior
lauel: su interior
neuel: un interior
qouel: nuestro interior
qavillii: vuestro interior
lauele: interior de ellos

oueenatec: mi obra (cosa masc.)


roueenachiqui: tu obra
loueenatec: su obra
noueenatec: una obra
qaroueenatec: nuestra obra
roueenachiguii: vuestra obra
loueenategue: obra de ellos

oueenata: mi obra (cosa fem.)


roueenatae: tu obra
loueenata: su obra
noueenata: una obra
qaroueenata: nuestra obra
roueenatahi: vuestra obra
loueenata: obra de ellos

oxonec: mi presa (masc.)


qadoxonqui: tu presa
loxonec: su presa
noxonec: una presa
qadoxonec: nuestrapresa
qadoxonguii: vuestra presa
loxongue: presa de ellos

oxona: mi presa (fem)


qadoxonae: tu presa
loxona: su presa
noxona: una presa
qadoxona: nuestra presa
qadoxonahi: vuestra presa
loxona: presa de ellos

aalquenaxanaxac: mi accin de tener hijos


qackaalquenaxanaxaqui: tu accin de tener hijos
llaalquenaxanaxac: su accin de tener hijos
aalquenaxanaxac: la accin de tener hijos
qochaalquenaxanaxac: nuestra accin de tener hijos
qachaalquenaxanaxaguii: vuestra accin de tener hijos
llaalquenaxanaxague: accin de ellos de tener hijos
loueenataxanqajnec: su empleado
loueenataxanqajna: su empleada

Shigogue: le persigo
Quirogque: le persigues
Queho gue: le persigue
Qoyigogue: alguien le persigue
Qolaxaugue: le perseguimos
quiiogue: le persiguen ustedes
querogue: le persiguen ellos
Senai: vivo en tal lugar
irai: vives en tal lugar
Nai: vive en
qoinai: alguien vive en
senqai: vivimos en
iai: viven ustedes en...
Nerai: viven ellos en
sentashiguim: estoy sentado arriba
isashiguim: ests sentado arriba
neetashiguim: est sentado arriba
sengatashiguim: estamos sentados
iitashiguim: ustedes estn
neesashiguim: ellos estn

Shicot: voy debajo de


Quitot: vas debajo de
Cot: va debajo de
Qoyicot: alguien va debajo de
Qolqot: vamos debajo de
quiot: ustedes van debajo de
quetot: ellos van debajo de
Seuai: estoy en tal lugar
Virai: ests en tal lugar
Huai: est en tal lugar
Qoyiuai: alguien est en tal lugar
Seuqai: estamos en tal lugar
viai: estn ustedes en tal lugar
huerai: estn ellos en tal lugar
saden: lo se
yiii: lo sabes
aden: lo sabe
qaaden: alguien lo sabe
sadeenaq: lo sabemos
yiiii: lo saben ustedes
adeene: ellos lo saben

sadeenaxanaxan: le hago saber


deenaxanaxai: le haces saber
adeenaxanaxan: le hace saber
qaadeenaxanaxan: alguien le hace saber
sadeenaxanaxanaq: le hacemos saber
deenaxanaxaii: ustedes le hacen saber
adeenaxanaxane: ellos le hacen saber
Sadeenaxanaxanegue: le hago saberlo
deenaxanaxaitegue: le haces saberlo
adeenaxanaxanegue: le hace saberlo
qaadeenaxanaxanegue: alguien le hace saberlo
sadeenaxanaxanaxague: le hacemos saberlo
deenaxanaxaiigue: ustedes le hacen saberlo
adeenaxanaxantegue: ellos le hacen saberlo

sadeenataxan: soy sabio


deenataxai: eres sabio
Radeenataxan: es sabio
Sadeenataxanaq: somos sabios
deenataxaii: sois sabios
Radeenataxane: son sabios

yalaai: me pierdo
rallirai: te pierdes
nalaai: se pierde
qaralaai: nos perdemos
ralliai: se pierden ustedes
nalerai: se pierden ellos

ALGUNOS ADVERBIOS

vichiguio: por eso

Yalola, vichiguio sqa shic: Estoy enfermo, por eso no me voy.

loqom: o

Nouen, loqom se nouen: Bueno, o malo.

Ca/ ca: entonces

Liaretape sauamaxare somaxare, ca qainat: Le acompaaron,


entonces le preguntaron.

chaqai: y, tambin

Ca itaa chaqai aca~atee: Mi padre y mi madre.

qaiyi: para que, a in de que

Qaodo danaqaatec, qaiyi huelec namaxare: Fue llevado el


mensaje,para que lo crean ellos.

enquetqai: aunque

Enquetqai yalat somaxare, qam qami e: Aunque l me abandon,


pero usted no.

PEQUEA GRAMTICA MOCOV


Todas las palabras de cualquier idioma hablado por seres humanos, se componen de porciones, cada
porcin con su propio signiicado. Este Vocabulario se trata del idioma mocov del norte argentino.
Por ejemplo, examinemos las siguientes palabras o porciones de palabras con sus respectivos signiicados, y el signiicado del conjunto, a ver, qu es lo que podemos descubrir?

sham: casi
se: no
aq: todava
saqa: todava no
mashic: ya
ma: cuando (despus)
male: cuando (despus)
queso: antes
na: cuando (antes)
nale: cuando (antes)

s: yo
aden/ -adeen-/ yii: saberlo
i: usted, t
: l, ella o ellos muchos
s-aq: nosotros
ii: ustedes
e: ellas o ellos varios, las varias o los varios
qa: alguien dej eso.

ALGUNAS CONJUNCIONES

10

ma: porque

Sopil nagui, ma yalola: Vuelvo all ahora, porque estoy enfermo.

quiyim: que, para que

Sahotaque quiyim irii: Quiero que lo escriba.

qam: pero, sin embargo

Qaadeneguelgoto, qam qaosoorec: Fueron amenazados, pero


fueron soltados.

s- y -aden son porciones noms. No son palabras enteras, sino solamente porciones. Pero, si las unimos
en los puntos donde vemos los guiones /-/, en seguida s, nos damos cuenta que hemos formado una palabra completa que tiene su propio signiicado!
s- + -aden = saden
s- + -adeen- + -aq= sadeenaq
yii- + -i = yiii
yii- + -ii = yimii
- + -aden = yaden
- + -a-deen- + -e = adeene

lo
lo
lo
lo
lo
lo

s, yo lo s.
sabemos, nosotros lo sabemos.
sabes, t lo sabes, usted lo sabe.
saben ustedes, lo sabis vosotros o vosotras.
sabe l o ella o ellos muchos.
saben varios o varias, los sabe, varios los saben.

11

qa- + -aden = qaaden


qa- + -aden + dajo

lo sabe, alguien lo sabe, es sabido.


eso es sabido, se sabe eso.

Otro ejemplo:
i-: mi
lere/ -lere/ -lliri-/ -lere-: libro
ne i: tu, de usted
ne-: su
qane-: nuestro, de nosotros
nei: de ustedes, vuestro
ne--: de ellos varios o de ellas varias

i- + -lere = ilere
ne--i + -lliri- = nellirii
ne- + -lere = nelere
lere
qane- + -lere = qanelere
nei + -lliri- = nellirii
ne-- + -lere- nelere

mi libro
tu libro, libro de usted
su libro, libro de l o ella, libro de ellas o ellos muchos
un libro
nuestro libro, libro de nosotros
libro de ustedes, vuestro libro
libro de ellos varios o ellas varias

Otro ejemplo:
o-: mi
-ma/-mach-/ -mar-/ -maat-: lugar,localidad
roi -:tu, de usted
lo-: su, de l o ella, de los muchos
no-: de alguien
qaro-: nuestro, de nosotros
roiide: ustedes, vuestro
o- + -ma = oma
roi + -mach- = romachi
lo- + -ma = loma
no- + -ma = noma
qaro- + -ma = qaroma
roii + -mar- = romarii
loe + -maat- = lomaate

12

mi lugar
tu lugar
su lugar, lugar de l o ella, lugar de ellas o ellos muchos
un lugar
nuestro lugar, lugar de nosotros
vuestro lugar, lugar de ustedes
lugar de ellos varios o de ellas varias, varios lugares de l o ella, los varios lugares de ellos varios

Otro ejemplo:
-asot/ -asoch-/ -asot- = bailar
y- = yo
yaq = nosotros
ri = t, usted
rii = ustedes
r- = l, ella, ellos muchos
re = ellos varios o ellas varias
y- + -asot = yasot
yaq + -asot = yasotaq
ri + -asoch- = rasochi
rii + -asoch- = rasochii
r- + -asot = rasot
re + -asot- = raste

yo bailo
nosotros bailamos
t bailas o usted baila
ustedes bailan
l o ella baila, ellos muchos bailan
ellos varios o ellas varias bailan

Otro ejemplo:
pataq/ pataqa-/ pataxa- = apretarlo
s- = yo
ssoq = nosotros -i = t, usted
-hi = ustedes
= l o ellos muchos
-e = ellos varios o ellas varias
qai- = alguien
s- + pataq = spataq
ssoq + pataq = spataqsoq
-pataqa- + i = pataqai
pataxa- + - hi = pataxahi
pataq = pataq
pataxa- + -i = pataxai
qai- + pataq = qaipataq

lo empujo
lo empujamos
lo empuja usted
lo empujan ustedes
lo empuja
lo empujan ellos o ellas, lo empuja, los empujan
alguien lo empuja, se lo empuja

13

ALGUNAS DERIVACIONES DE UNA RAZ

Notamos que hay muchas distintas palabras que pueden formarse de una misma raz.
Tomamos, por ejemplo. la raz -taua: ayudante
+-n= - tauan-: ayudante
otaua: mi ayudante
rotauae: tu ayudante
lotaua: su ayudante
notaua: un ayudante
qarotaua: nuestro ayudante
rotauahi: vuestro ayudante
lotaua: ayudante de ellos

sotauan: le ayudo
tauai: le ayudas
otauan: le ayuda
qaotaun: alguien le ayuda, es ayudado
sotauanaq: le ayudamos
tauaii: le ayudan ustedes
otauane: le ayudan, les ayuda, les ayudan

-taua/ -taa- + -n + -axan = -taanaxan: ayuda, la accin de ayudar


sotaanaxan: ayudo
taanaxai: ayudas
rotaanaxan: ayuda

sotaanaxanaq: ayudamos
taanaxaii: ayudan ustedes
rotaanaxane: ellos ayudan

-taa- + -n + -axan + -axat = -taanaxanaxat: cosa masculina dada que ayuda

otaanaxanaxat: cosa masculina que doy que le ayuda a otro


otaanaxanqate: cosa femenina que doy que le ayuda a otro

no- + -taa- + -n + -ta + ta = notaantata se ayudan o cooperan entre s

taa- + -n + -axaua = -taanaxaua: compaero en ayuda mutua


otaanaxaua: mi compaero en ayuda mutua

no- + -taa- + -n + -asan + -aq = notaanaxanaq: el ayudante


notaanaxanaxa: la ayudante

no- + -taa- + -n + -ta + ta = notaantata se: ayudan o cooperan entre si


-taua -+ -n + -axac: ayuda recibida (accin)
otauanaxac/otaanaxac: mi ayuda recibida, la recib
notauanaxaqui: tu ayuda recibida
notauanaxac: su ayuda recibida
qanotauanaxac: nuestra ayuda recibida, la recibimos
notauanaxaguii: vuestra ayuda recibida
notauanaxague: la ayuda recibida por ellos

CMO ENCONTRAR UNA PALABRA MOCOV


Para encontrar cualquier palabra mocov en el Vocabulario Mocov, es necesario primeramente determinar si es; palabra ocurre, o no, con distintos preijos segn la persona a la cual se reiere.

-taa- + -n + -axan + -axac = -taanaxanaxac: ayuda dada (accin)


otaanaxanaxac: mi ayuda que doy (accin)
taanaxanaxaqui: tu ayudar
Iotaanaxanaxac: su ayudar
notaanaxanaxac: el ayudar
qarotaanaxanaxac: nuestro ayudar
taanaxanaxaguii: vuestro ayudar
lotaanaxanaxague: el ayudar de ellos

Cada palabra sin preijo se encuentra en su lugar alfabtico apropiado en la seccin Mocov - Castellano:
cos, ni: el chancho

Busque cos en la seccin C en Mocov

dalaxaic: nuevo

Busque dalaxaic en la seccin D en Mocov

shiraigo: la luna

Busque shiraigo en la seccin Sh en Mocov

axat: lluvia

Busque axat en la seccin en Mocov

xoraq: pobre

Busque xoraq en la seccin en Mocov

-taua + -N+ -axat = -tauanaxat: cosa recibida que ayuda


otauanaxat: cosa masculina que recibo que me ayuda
otauanqate: cosa femenina que recibo que me ayuda

14

15

Pero la mayora de las palabras ocurren con preijos personales que se reieren a la primera persona
mi/yo, a la segunda persona tu/t, vos, o usted, o a la tercera persona su/l. ella, o ellos muchos/ellas
muchas, etc. Tales palabras estn anotadas en el Vocabulario Mocov con sus preijos que se reieren a la
tercera persona su/l, ella o ellos muchos. Varios ejemplos aclaran la regla a seguir:

sashilo: me caso
shilliro: te casas
shilo: se casa
sashilaxaho: nos casamos
shilliho: se casan ustedes
shildo: se casan ellos

achil: me bao
nachilli: te baas
nachil: se baa
achilaq: nos baamos
nachillii: se baan ustedes
nachile: se baan ellos

selaq: duermo
laqe: duermes
laq: duerme
selaqsoq: dormimos
laxahi: duermen ustedes
laxe: duermen ellos

}
}

Busque achil en la seccin N en Mocov

yqopat: tengo hambre


rqopachi: tienes hambre
qopat: tiene hambre
qarqopat: tenemos hambre

}
}
}

Busque shilo en la seccin Sh en Mocov

Busque qopat en la seccin Q en Mocov

rqopachii: tienen hambre ustedes


qopate: tienen hambre ellos

Busque laq en la seccin L en Mocov

aaxajlec: crezco en tal lugar

naaxachirelec: creces en tal lugar


axajlec: crece en tal lugar

aaxataxalec: crecemos en tal lugar

Busque axajlec en la seccin en Mocov

naaxachiec: crecen uds en tal lugar


axaterelec: crecen ellos en tal lugar
saigue: voy all
itegue: vas all
taigue: va all
qotaigue: va all alguien
saxague: vamos all
iigue: van all ustedes
taategue: van all ellos

spataq: lo empujo
Busque taigue en la seccin T en Mocov

pataqai: lo empujas
pataq: lo empuja
qaipataq: alguien lo empuja
spataqsoq: lo empujamos
pataxahi: lo empujan ustedes
pataxai: lo empujan ellos

anac: vengo
anaqui: vienes
anac: viene
anaguinaq: venimos
anagirii: vienen ustedes
nanague: vienen ellos

16

Busque patac en la seccin P en Mocov

Busque anac en la seccin A en Mocov

17

CMO ENTENDER LAS INDICACIONES

yasot: bailo
rasochi: bailas
rasot: baila
yasotaq: bailamos
rasochii: bailan ustedes
rasote: bailan ellos

shiqueta: voy yendo


quiite: vas yendo
queeta: va yendo
qoiqata: vamos yendo
quiita: van yendo ustedes
queete: van yendo ellos

}
}

aca: la (v ca) signiica vea ca en la pgina 2 en la seccin C en pilag, donde se encuentran otras formas
de la misma palabra, cada una con su signiicado particular.
Busque rasot en la seccin R en Mocov
acajee/ acasee: El signo / indica que las dos palabras son variantes con el mismo signiicado.

acana: esa cosa, (c cana)


(c signiica compare acana con cana. Se encuentra cana en la pgina 2.
Busque queeta en la seccin Qu en Mocov
En la pgina 3 se encuentra
cana: ese algo (m).
acana; esa cosa (f).
(m) signiica masculino, (f) signiica femenino.

sedaanaque: lo busco
daairaque: lo buscas
idaanaque: lo busca
qaidaanaque: alguien lo busca
sedaanqaque: lo buscamos
daaiaque: lo buscan ustedes
idaandaque: lo buscan ellos

sasoualec: soy culpable de...


soviralec: eres culpable de...
soualec: es culpable de...

}
}

qaasoualec: alguien es culpable de...

En la Biblia en Mateo 23.4 se observa el uso de cana en una frase.

Busque idaanaque en la seccin I en Mocov

En la pgina 3 se encuentra
caiyi: sale de ah, deja ese lugar.
En la Biblia en Hechos 20.15 se encuentra qolqaiyi, que signiica salimos de ah.

En la pgina 2 se encuentra
C-: acamaxare > cacamaxare:
El guin signiica que c- ocurre solamente al principio de una palabra.
Busque soualec en la seccin S en Mocov

El signo > signiica que al agregar c- a acamaxare, el resultado es cacamaxare.

sasouqalec: somos culpables de...

soviaLec: son ustedes culpables de...


soueralec: son ellos culpables de...

-ahic: me: El guin indica que -ahic ocurre al inal de un verbo.

anac: viene. Observe la conjugacin del verbo anac.

18

19

caqamii

MOCOV - CASTELLANO

Aa
aca: la. aca; la ausente, ada; la parada, ana; la
presente o que viene, ai; la sentada, aso; la que
se va.
ayi; la acostada. (v ca)
acachole: esa pequea. acachle, adachole,
anachole, aichoIe, asochoIe, ayichoIe; esa
pequea. cauacholqa, dauacholqa, nauacholqa,
auacholqa, sauacholqa, yauacholqa; esas pequeas o esos pequeos. (v cacholec, aca)

ayitaxare: sa. (v cataxare)

(c acacho.le)

a najo: esta, sta. (v ac) anasee: aquella, (v casee)

ayimaq: la cual. (v acmaq)

cacholli: esa pequea ausente. (v cachoqui)

anataq: la cual. (v cataq)

ayimaxare: ella.

anataxare: sa. (v cataxare)

ayitaxare: ella. (v cataxare)

cachoqui: ese pequeo ausente, ca-, da-, na-, i-,


so-,yi-. cachoqui; esa pequea ausente, ca-, da-,
na-, i-,so-, yi-,(c cataxare)

anmaq: la cual. (v acmaq)

aim/im: yo. aim; yo. qami; usted, vos, tu. qomi;


nosotros/ nosotras. qamiri/qamii; ustedes, vosotros,
vosotras. (v ca)

anamaxare: ella. (v acamaxare)


anogue: todas. (v cogue)

acajee/ acasee: (v cajee)

anataxare: ella. (v cataxare)

acajo: esa, sa, aquella, aqulla.

anoq: mi comida. (v aloq)

acana: esa cosa, (c cana) acanchaqaca/ canchaqaca: cualquiera. (c canchaqaica)

ai: la. (v ac)

acasee: aquella. (v casee)

aijee/ aisee: aquella. (v cajee)

acataq: la cual. (v cataq)

aisee: aquella. (v casee)

acataxare: sa. (v cataxare)

aitaq: la cual. (v cataq)

acmaq: la cual. admaq, anmaq, amaq,


asmaq, aymaq; la cual, (v cmaq)

aitaxare: sa. (v cataxare)

acamaxare: ella. adamaxare, anamaxare,


aimaxare, asomaxare, ayimaxare; ella.
(c camaxare)

aimaxare: ella. (v acamaxare)

acamaxarole: pobre de ella. adamaxarole, ana-,


ai-, aso-, ayi-; pobre de ella., (v camaxarolec)

aichole: esa pequea. (v acachole)

amaq: la cual. (v acmaq)


aitaxare: ella. (v cataxare)
aqamiri: a ustedes.

ao/o: vuela. na ao: los voladores. na aoipi/oipi;


las aves, los pjaros. sqa ao; no es volador, no vuela. (v ootac)
aoho: mi ropa. (v loho)
aco: patrn. (v naco)
aguii: ustedes lo comen. (v aic)
ana: aguja. (v lana)
aquirigui: le muerdes en... (v aic)
aqui: usted come varias cosas, (v ague) aue/ ue:

Cc
c-: acamaxare > cacamaxare, ac > caca, acogue
> cacogue. (v que-)
ca: el ausente, la ausente. da; el parado o la parada.
na; el o la que viene. i; el sentado o la sentada, so;
el o la que se va. yi; el acostado o la acostada. caua;
los varios o las varias ausentes. daua; los varios parados o las varias paradas. aua; los varios o las varias que vienen. aua; los varios sentados o las varias
sentadas. saua; los varios o las varias que se van.
yaua; los varios acostados o las varias acostadas, (c
camaxare, cmaq, ac) (v aim)

cada: la. (v ada)


cadajo: aquella. (v adajo)
cadmaq: la cual. (v admaq)
cagao: se es, sa es. ca-, da-, na-, i-, so-, yi-.
(c negao)
cajee/ casee: aquel ausente, se. ca-, da-, na-,
i-, so-, yi- (m). .ac-, ada-, ana-, ai-, aso-, ayi(fem). caua-, daua-, aua-, aua-, saua-, yaua- (varios o varias).
cajo: se ausente, ca-, da-, na-, i-, so-, yi-. cauajo;
esos varios o esas varias ausentes, caua-, daua-,
aua-, aua-, saua-, yaua-. (v ca)
calma, aso: cierto pajarito con espalda negra, pecho blanco.
cana: la. (v ana)
cana: cuando [pasado]. quecana; en cierta ocasin
pasada. (c quema)
cana: ese algo (m). cana; esa cosa (f). cauana;
esas varias cosas (m o f). Mat23.4.

acataxare: ella. (v cataxare)

aqami: a ti, te. idaantaque aqami; te busca.


Negu aqami Quin eres? Se napacalec aqami;
Es inferior a ti. Hueetalee aqami/ qami; Est sobre
ti. (c qami)

ada: la. (v ac)

aquitaxac/ quitaxac: la esperanza.

adachole: esa pequea. (v acachole)

asogue: todas aquellas. (v cogue)

adajee/ adasee: aquella. (v cajee)

aso: la. (v ac)

adajo: esa, aquella.

asochole: esa pequea. (v acachole)

adasee: aquella. (v casee)

asojee/assee: aquella. (v cajee)

ca/ ca: entonces. Ca smaq nashi naaco; entonces el jefe dijo.

adataq: la cual. (v cataq)

asojo: esa, sa, aquella, aqulla. (v cajo)

c/ camaxare: l, alguien, alguno.

adataxare: sa. (v cataxare)

asosee: aquella, (v casee) asotaq: la cual. (v cataq)

calatam: seguro, cierto.

admaq: la cual. (v acmaq)

asotaxare: sa. (v cataxare)

adamaxare: ella.

asmaq: la cual. (v acmaq)

adataxare: ella. (v ecataxar)


-ahic: me. qaamatahic; me estiman. (v amatague)
aicura: ay qu lstima!.

asomaxare: ella.

caapeguem: le acusa, se queja de... shicapeguem,


quirapeguem, caapeguem, qoyicapeguem, qolqapeguem, quiyapeguem, querapeguem. Lucl7.3,4;Mrcl
1.25. qaica ca caapeguem; no le acusa de nada. sqai
caapeguem.da lasauaxaset; le perdona su pecado,
no lo tiene en cuenta.

canchi: cualquier cosa. canchi qohintague; le


hicieron cualquier cosa. canchi lecaata; cualquier
cantidad [todo lo que quiera de bebida]. (c canchaqa)

caca: la. (v ac)

caa: caa de azcar.

cacajo: aquella. (v acajo)

canogue: todas. (v anogue)

cacamaxare: ella. (v acamaxare)

cai: la. (v ai)

cacmaq: ella, (v acmaq)

cairac: lo persigues. sqo cairac; no lo persigas.(v ocanac)

cachi/ cuachi: robas, sqo cachi; no robas. (v rocachi)

camaq: la cual. (v amaq)

cacholec: ese pequeo ausente, ca-, da-, na, i-, so-, yi-. cauachoIqa; los varios-pequeos
ausentes, caua-, daua-, aua-, aua-, saua-, yaua-.

caimaxare: ella. (v aimaxare)

acnaq: ella. (v cnaq)

alliguiii: echen la red. (v alliguii)


alliripi: los hombres, los soldados. (v nale)
ana: la. (v aca)
anac: viene, anac, anaqui/ nanaqui, anac/ nanac,
anaguinaq, anaguii/ nanaguii, nanague. (v nanac)
anachole: esa pequea. (v acachole)
anagata: vienen para reunirse, se renen, anagaxata, naguiata. (v anac)

20

anajee/ anasee: aquella. (v cajee)

asotaxare: ella. (v cataxare)


ashic/shic: me voy. (v eec)
avit/vit/lavit: la tarde, tarde.
avitari/lavitari: a media tarde a la tardecita.(c avit)
ayi: la. (v ac)
ayichole: esa pequea. (v acachole)
ayijee/ayisee: aquella. (v cajee)
ayisee: aquella. (v casee)
ayitaq: la cual. (v cataq)

canmaq: la cual. (v anmaq)


canamaxare: ella. (v anamaxare)
canogue: todas. (v anogue)
canchaqa: cualquiera, canchaqa sigue; dondequiera que me voy. canchaqa otoo; cualquier cantidad,
quin sabe cuantos, cantidad enorme. (c canchi)
canchaqaca/acanchaqaca: cualquiera.
canchaqai: cualquiera. canchaqai neeta; comoquiera que sea. canchaqai shinta; comoquiera que
sea conmigo. canchaqai shinqata; pase lo que pase
con nosotros.
canchaqaica: cualquier. (c acanchaqaca)

canec: canec lahi; le falta un pedazo a una cosa. (v lacanaxa)

caqamiogue: de todos ustedes. (v qamiogue)


caqamii/: de ustedes, entre ustedes. (v que,qamiri)

21

coirishiguim

caqami

caqami: de usted. (v que-, qami)

qolqaahi, quiaahi,. (c cae)

coco: seran todos. (v cogue)

colligue: pauelo. (v ncolligue)

caqsoma: va hasta el agua. (v eec)

caaxan: elige, scaaxanaq,. (v ncaa)

casogue: de todas. (v asogue)

caaxanaxai: quisquilloso, muy delicado con las cosas.

collitac: lo est lamiendo, scollitac, collisac, collitac, qaicollitac, scolloqotac, colliitac, collisac. (v colli)

casee/ cajee: aquel, ese ausente. ca-, da-, na-,


i-, so-, yi-; se. acasee, ada-, ana-, ai-, aso-,
ayi-; sa. caua-, daua-, naua-, aua-, saua-, yaua-;
esos o esas. (c ca, ac)

cae/ ce: lo deja, lo abandona, desiste de... sqa


Shice/ shiquee; no lo dejo. sqo quire/ quiree;
no lo dejas. se qoyiquee; no se lo deja. sqo qolqae;
no lo dejamos. sqo quiyae/ quiye.e/ qithee/
quihae; no lo dejan ustedes. sqai queree; no lo dejan. oquiree; djalo. oquiie/ oquiae/ oquiee;
djenlo. soqolqae; lo dejamos. cao; lo habr dejado. shiqueelo; les dejo. (v eec).

cogue: todos [ausentes], d-, n-, a-, s-, y-.


acogue; todas, ad-, ana-,.. qomogue; todos nosotros. qamiogue; todos ustedes. yimogue; yo
del todo. qamiogue; usted del todo. (v cauaque)
cao: (v cae)

comcaic: barrigudo, panzudo. (c racoom)

cta: se, sa. cta, dta, nta, ta, sta, yta.

cona: abre la boca, scona, conah, sconaq, conahi, cona.

cataq: el cual, cataq, dataq,nataq, itaq,


sotaq, yitaq; eLcual. acataq, adataq, anataq,
aitaq,asotaq, ayiaq; la cual. (c cataq)

conaatougue: abre la boca sobre una abertura.

caso: de ella. (v aso)


casojo: de aquella. (v asojo)
casomaxare: de ella. (v asomaxare)
casmaq: dla cual. (v asmaq)

caguit: le sale al encuentro shicaguit, quiraguit,


qoyicaguit,-qolqaguit, quiaguit, queraguit. (v eec)

cataq: el que, el cual, ca-, da-, na-, i-, so-, yi-; el


cual. acataq; la que, la cual, ac-, ada-, ana-, ai-,
aso-, ayi-; la cual.

caiyi: sale de ah, deja ese lugar, shicaiyi, quireiyi,


qoyiqueiyi,-qolqaiyi, quiaiyi, quereii. Hch20.15

cataxare: ese ausente, ca-, da-, na-, i-, so-, yi-;


se. acataxare; esa ausente, ac-, ada-, ana-, ai, aso-, ayi-; esa., cauataxareolqai;esos varios pequeos, cauataxareolli; esas varias pequeas.
(c ca, caua)
cata: se encoge la ropa, se derrite la grasa, se unen
cal, portland y arena, sqai cata;no se mezclan [agua
y aceite], cata nqaishinaq; lo derretimos. (c icaxajta)
caua: los o las ausentes, caua, daua, aua, aua,
saua, yaua. (v ca)
cauacholqa: esos pequeos o esas pequeas ausentes. caua-, daua-, aua-, aua-, saua-, yaua-.
(v cacholee) cauajee/ cauasee: aquellos o aquellas ausentes. (v cajee)
cauajo: esos ausentes, esas ausentes. (v cajo)
cauasee/ cauajee: aquellos o aquellas ausentes.
(v casee)
cauataxare: esos ausentes, esas ausentes, (v cataxare)
caumaq: los o las, los o las cuales, cau-, dau-,
nau-, aua-, sau-, yau-. (v cmaq)
cauamaxare: ellos varios o ellas varias ausentes.
caua-, daua-, aua-, aua-, saua-, yaua-.
(v camaxare)
cauaque: todos ellos varios, ambos de los dos ausentes. caua-, daua-, aua-, aua-, saua-, yaua-.
(c cogue)
cayi: de ella. (v ayi)
caim: de m. c- + aim. (v que-, aim)
caimogue: de m del todo. (v aimogue)
ca: entonces. (c ca)
ca/ cnaq: ese ausente, ma novi ca nqodoc;
cuando llega ese in.
caahi: los deja a varios, shicaahi, qoyicaahi,

22

calaaxaic:
vivo,
viviente,
sobreviviente.
calaaxaqa;varios. calaaxaiquipi; muchos. (c ncaleuec)
calaho: penetra. scalaho, calliraho, scalaqaho,
calliyaho, caleraho. (c calauec)
calaqataxan: salva, da vida, calaqataxai,
calaqataxane. calaqataxana; salva con.,
(c lcalaxa, ncaleuec, ncalaxatec)
calaqataxanaxai: salvador, dador de vida.
calaqataxane: le salva de...
calaqtauec/calaxatauec:
calauec: bandea, pasa hasta el otro lado, callirauec,
scalaqauec, calliyauec, calerauec.
(c calaxatauec)
calaua: lo alcanza bandeando, bandea hasta adentro, qaicalaua. (c calaho)

cataxare/ camaxare: l. cataxare, dataxare, etc.


acataxare, adataxare, anataxare, aitaxare,
asotaxare, ayitaxare; ella.
catqaica: ese pequeo, querido o apreciado,
datqaida, natqaina, etc. catqaca, datqada,
natqana. i tqai, so tqaso, yitqayi; esa pequea, querida o apreciada.
catqaicaua; ellos o ellas varias apreciadas. sotqaiso
qomolec; esa persona pequea, querida o apreciada.
cincolqai: cinco, cinco noms.

colloolqai: varios pequeitos. colloolqaipioqui;


muchos pequeitos. (c cochoqui)

conaqtague/conaxatague: le rompe, lo parte.


qaiconaqtague,sconaqtaqague.
conague: rajado [tierra, pared, madera].
coichichiguit: recbalo sin vacilar, acptelo sin vacilar. (v icoichiguit).
coiichiguit: recbalo, acptelo. (v icoiguit)
coichiro: telo adentro. (v icoiraua)
coichisaua: llvelo atado en
coichi: telo. (v icoi)

cincuentatac: en grupos de cincuenta [personas]. (c cuatrotac)

coiitaxana: ata con... qarcoiiaxana; atan con...


(v icoi)

c: c!; ay!, uy!, qu sorpresa!, qu lstima!.

coirai: le ata, le apresa. (v icoi)

cocn: paloma colorada o marrn del monte.

coiraq: herido, ycoiraq, coiraqai, qarcoiraq,


coiraxahi, coiraxai. (c coirqachit)

cochaq: le calla, le hace callar, le consuela, scochaq,


cochaqai, cochaq, qaicochaq, scochaqsoq, cochaxahi, cochaxai. se scochaq; no le consuelo. sqai
cochaqai; no le consueles. sqai cochaq; no le consuela, se.
qaicochaq; no est consolado.

coirai: le ata. coichirari, qaicoirari, scoirqari, coiriyari, coirerari. (c coiretari)


coirata: los une con soga, los ata juntos, scoiraia, coichireta, qaicoijta, scoiraxata,
coiriyata,coijta. (c coi)

cochaqaiac: le calla. cochaxaitac; ustedes le callan.


(v cochaq)

coiraxaic: el herido. (v coi)

calaxatauec/ calaqtauec: lo bandea, lo hace bandear, lo vence, lo traspasa, lo pasa [el sufrimiento], lo atraviesa, calaqchirauec, qaicalaxatauec,
scalaxatqauec, calaqchiyauec, calaqterauec.(c calauec)

cochiitapega: lo cuida, s-, cochisapega, qai-,.


scochisapegaxaua; te cuido. (c cochiya)

coirague: le ata. (v coi)

calaxatec/ncalaxatec: le salva. (v ncaleuec)

cochiiteguelec: lo est cuidando.

calaoga: lo alcanza bandeando otra cosa, bandea


hasta algo afuera.

cochirelec: lo vuelcas sobre..,


lo derrama sobre... (v ocorelec)

calligui: vive por medio de.., se salva por medio


de... callirigui, qaicalligui, scalaxagui, calliigui,
callirigui. (cncaleuec, Icalaxa)

cochirigui: lo vuelcas sobre..,


lo derrama sobre.. (v ocorigui)

cmaq: el cual, el que. c-, d-, n-, -, s-, y-.

cochiya: lo cuida. scochiya, cochita, qaicochiya, scochiyaxa, cochiiya, cochiraa. cochisapiguiya; me cuidas.

camaxare: l, ella, ca-, da-, na-, i-, so-, yi-.


acamaxare; ella, ac-, ada-, ana-, ai-, aso-, ayi-.(v ca)

cochirii: lo vuelcas. (v ocorii)

cocholli: pequea. (v cochoqui)

camaxarolec: pobre de el/ella, ca-, da-, na-, i-,


so-, yi-. acamaxarole; pobre de ella, ac-, ada-,
ana-, ai-, aso-, ayi-.

cochoqui/ lecochoqui: pequeo, poco, chiquito.


cochoquitac nqohin; se lo hace pequesimo.
(c colloolqai)

camegue: un bajo, valle. (v ncamegue)

cola: lo pela, lo cuerea. scola,-scolaq, colahi, cola.

cnaq: se. acnaq; sa. (v ca)

colli: lo lame, scolli, colliI, qaicolli, scolloq, collii,


colii. (v collitac)

coc: Mentira!, No es correcto!.

coiraa: lo agarras. (v yaconaa)


coiraguit: lo ata a algo. (v coi)
coiraigui: le rescatas del abismo. (v yaconaa)
coirelec: agrrelo, tmelo. (v iconlec)
coirerata: lo amarran a la costa, lo atan en la costa.
coireta: le ata bien o completo. coichite, qaicoireta, scoirqata, coirita, coirete. coiretam;
le ata bien/completamente. (c icoi)
coiretari: le tiene preso, le tiene atado. coichisari, qaicoiretari, scoirqatari, coiriitari, coiresari. coiretasalo: les tiene presos a varios.
ycoiretari; me tiene preso. qarcoiretari; nos
tiene presos. (c coirari)
coiretaguit: est ligado a... coiretaguit nqaien;
lo liga a. (ncoiraguit)
coiretata/ icoiretata: coirigui/ coirigui:
coirishiguim: culguenlo, ahrquenlo.
(c icoijshimegue)

23

coueetalec

coirita

coirita: tenlo bien.


coiriata: tenlos juntos,coiro: lo ata en...
coirqachit: le lastima, le desgarra, le hiere (herir).
qai-,. ycoirqachit; me hiere. ycoirqachite; me
hieren. qarcoirqachit; nos hiere. rcoirqachichi;
te lastima. (c coiraq)
coirqata: malherido, muy herido. coirqatam;
malherido. coirquio; tiene una atadura.
coite: los ata. (v coi)
coitot: lcelo. (v iconot)
coitot: lo ata. coitot na lqosot;se ahorca, qai-,.(v cei)
coito: lo tomas. (v icona)
coiua: agrrenlo, tmenlo. (v aconeua)
coia: tmenlo. (v icona)

coareteuegue: sale tras otro. coaretegue; le sigue, qai-,. coarigui; lo ilumina. coaritegue; sganle.

cotapic, ada: el quebracho colorado.

coaro: sigue, coachiro, scoaraxauo, coariuo, coarero.


coachitero; me sigues.

cotelala, ana: el cisne.

coa-: le acompaa, qai-, scoaraq. (c coaataxan)

cotelaxai: muy morocha. (> Cotelai)


cotelqata: una magulladura, una contusin o golpe.
cotenacha: se enoja contra otro, le resiste. Se
scotenachaxa; no nos enojamos contra otro. Se cotenachiya; ustedes no se enojan contra otro.
couaataque: quiere olvidar. se couaisaque; siempre
te acuerdas. se couaataque; siempre se acuerda. se
seouaaqataque; no nos olvidamos. se couahitaque;
no se olvidan ustedes. (c couae)
couaahi: los olvida, scouaahi, couairaahi, qai-,
scouaqaahi. (v couae)

coiapegue: squenlo de... (v aconapegue)

couae: lo olvida, -scouae, conahiree/ couaairee/


couairee,
qaicouae,
scouaqae,
couahie,
couaree. totaxan couairae qomi; no te olvides
ms de nosotros. totaxan couaairoo ayim; no me
olvides ms.

coiot: llvenlo. (v iconot)

couatem: le olvida, qai-,. (c couae)

coi/ icoi: lo ata. scoi, coichi, qaicoi,


scoiraq, coirii, coite. Ycoirii; me apresan ustedes. ycoi; me apresa.

coviguincoqui: paloma chica, trtola. coviguiic: la paloma [en general]. coviguiigo; varias palomas. coviguiiguiripi; muchas palomas.

coichiguit/ icoichiguit: copaachigui enseguida.


(c ncopaata)

coaataxan: acompaa, scoaataxan, coaataxai,


scoaataxanaq, coaataxaii, coaataxane. (v coa)

copaata/ ncopaata: pronto.

coaataxanaq: el acompaante, coaataxanaxa; la


acompaante. (c coa)

coiapegueua: sqai coiapegueua; no tomen


parte en... (v iconeua)
coiaua: totaxan coiyaua; no lo toquen.(v iconeua)

copachigui: lo quema por dentro, scopataxagui.


copataa: lo enciende, le prende fuego [al campo]. scopataa, copachiraa, copataa, qaicopataa,
scopataxaa/ scopataxoua, copachiua, copateraa.
coqomogue: entre todos nosotros, de todos nosotros. (c que-, qomogue)
coqomi: de nosotros, por nosotros, entre nosotros.
(c que-, qomi)
coraqchi: lo vuelcas. (v yocoraxa)
corauec: derramado, volcado. (c co)
coraxat: el ungento. (v locoraxat)
corqate, aso: el perfume, saua corqate; varios.
corilec: derrmenlo. (v yocorelec)
cos, i/ai: el chancho, el cerdo. ai cos; chancha.
coshi; varios chanchos. cooshipi; muchos chanchos.
cos loua; verraco, cerdo padre.
cosharolec: la tacuarita, la ratona, la troglodita,
cot: va a lado o debajo de... shicot, quitot, cot, qoyicot, qolqot, quiyot, quetot. (c eec, queetout)
cotaapla: el aguar pop.

24

cotaapiri; los varios otoos. (c aaxa, nosaxa,


nooomaxa)

coarauec: le acompaa hacia afuera, qaicoarauec,


coarerauec. (c coya)
coarejlec: va detrs de otro, scoarejlec,
coyachiterelec, qaicoyarejlec, scoyaraqajlec, coyarijlec, coyareterelec.
coarelec: lo alumbra, lo ilumina, scoyarelec, coyachirelec, qaicoyarelec, scoyaraxalec, coyarilec,
coyarerelec. coyarelgoto; les ilumina.
coaretaho/ coaretauo: sigue atrs, s-,
coyaresaho, coyaritauo.
coaretalec: le sigue, le sigue mientras le alumbra,
s-, coyachisalec, qai-, scoyarqatalec, coyaritalec,.
coaretailec; me sigue.

co: se vuelca un lquido. (v oco)


cochigui: vaco. (c coit, cochiichigui)
cochiichigui: vaco adentro, limpio adentro.
cochiiguilo; varios estn vacos adentro. (c coteeta)
cochiichii: desocupado el espacio. cochiichiigui:
desocupado el asiento, co chiita: (v coteeta)
coi: lo asa. scoi, coi, qaicoi, sco aq. coii,.
coiguit/ coiguit: tiene hijo por tal hombre.
scoiguit. (v coo)
coiita: hace asado, lo asa. seoiita, coiite, coiita,
qaicoiita, scoyoqota, coiita, coiite.
coii: (vcoo)
coit: limpio, puro, scoit,. (c cochigui, coteeta)
comataxac: (v ncomataxac)
comatqa: campamento. (v ncomatqa)
cona: cuando, en aquel tiempo.
quena,conale, na le, coquena)

(c

na,

coo: da a luz, tiene hijo, le nace un hijo, scoo,


cooi coii, scooq, cooi, coe. se coo; es estril. coo; habr dado a luz. (c lcoue)
cooon: le hace tener hijo, le da hijo [en referencia a varn o mujer], scooon, coooi, qai-,
scooonaq,coooii, cooone. (c coiguit)
cooonataxan: causa tener hijos. se cooonataxan;
no causa tener hijos, es eunuco o estril el hombre.
se coo; es estril la mujer. (c cooon)
coootac: (v coo)
coooxoic; tiene muchos hijos el hombre. coooxoi;
tiene muchos hijos la mujer. (c coo)

coaretapegue: le sigue, qai-,.


coaretecto: los siguen.
coareteguei: siempre le sigue, s-,. ycoareteguei;
siempre me acompaa.
directamente.,

cotaxategue: lo limpia [como el viento limpia un


camino], co taxachiigue. co taxateta; lo limpia
bien, lo puriica, lo santiica. scotaxachite, co taxatetapigui: lo est vaciando, qai-,.(v cotaxachigui)
coteeta: est limpio, puro, santo, sagrado,
scoteeta, cochiite, coteeta, scotaqata, cochiita,
coteete. coteeta nqaien; le puriica.
(c coit, ncochii)
cotejlec: desocupado el lugar, desierto, vaco, nada
encima; despejado. cotejlem; nada encima.
cotejlgoto; nada encima de los varios lugares.
(c coit cotaxat)
cotelec: est desierto, desocupado, despejado un lugar.
cotelgoto; estn desiertos.
cotoco: la paloma grande, la torcaza. [Ms comn
decir coviguiic lodegaxat]
couaataxan:
sigue
(seguir),
scouaataxan,
couaataxai, couaataxan, scouaataxanaq, co uaataxaii, couaataxane. (v couajlec,couaategue)
couaataxanaxaic; siguiente, posterior, ltimo.
couaataxanaxaom; el muy ltimo. (c couaategue)
couaataxanta: inal, va el ltimo de todos.
sco uaataxanta,. co uaataxante; van ltimos.
couaataxantam; muy ltimo. co uaataxantashiguim: est subiendo atrs, -sa-.: sigue ltimo.
couaategue: le sigue, sco uaachitegue,
qaicouaategue, scouaataxague, couaachiigue,
couaateregue. se scouaategue; no le sigo. sqai
couaachitegue; no le sigues. se qaicouaategue;
no se le sigue. (v couajlec)
couaatetalec: le est siguiendo. couaatetalgoto;
les sigue.
couaateogue: le sigue por el camino.

cooitegue: te nace [este hijo] (v coo, coegue)

couajlec: le persigue (perseguir), scouaachirelec,


qaicouajlec,
scouaataxalec,
couaachilec,
couaaterelec. se couaachirelec; no le persigues.
couajlco; le seguira.

coquena: cuando, cada vez. coquenale. (c cona)

couajtegue: le siguen directamente. (v couaategue)

cotaxachichigui: lo vaca del todo.

coual: le tiene celo sexual. coualli, scouaalaq,


couaallii, couaale. scouaalli; te tengo celo sexual.

cotaxachigui: lo vaca. cotaxachigui aitaxaqui;


vaca la olla. (c cotaxat)

coaretaa: le alumbra, le ilumina.

coaretero:
varios
siguen
coachitero; siga directamente.

coeraxan: alumbra, ilumina.

cotaxat: lo limpia, lo puriica, scotaxat, cotaxachi,


scotaxataq, cotaxacnii, cotaxate. scotaxate;los
limpio. qarcotaxat; nos limpia. qaicotaxate; son
limpiados. (c coit)

cotaxachiigue: (v cotaxategue)

coualaxan: tiene celo, coualaxai, scoualaxanaq,


coualaxaii, coualaxane. (v coual)

cotaxajlec: limpia una supericie. scotaxajlec.

couaq: la pelea. (c ncoua)

cotaxaji: lo limpia de arriba para abajo.


cotaxachirii, qai-, scotaxataxai, cotaxachiii,
cotaxachii. qarcotaxaji; nos puriica.
(c ncotaxaji)

couaqa: lugar de pelea. couaxac: pelea.


(v ncouaxac)
coueetalec: est parado en o sobre... coviisalec/
covisalec, scoaaqatalec, coviitalec, coueesalec.

25

chicqoichirii

coueetai

coueetalecna; pisa sobre la tierra, vive en la tierra,


coueetai: camina, covisai,
coviitai, coueesai. (c covii)

scoaaqatai,

coueetapigui:
lo
pisotea,
coviisapigui,
qaicoueetapigui, scoaaqatapigui, coviitapigui,
coueesapigui. (c covigui)

Ch ch

coueetaguit: est parado en contra de., s-,.

chaai: transparente, na chaai; el vidrio,


(v richaai)

coueetai: lo est pisando, est parado sobre., s-,


covisai,.

chaayic, ana: la palmera, chaaviquipi; muchas palmeras, ana chaavic laue; la palma, la hoja de palmera.

coueeteguelec: lo pisotea, (v couelec)

chaavisat, yi: el palmar.

couejlec: lo pisa directamente,


couelec: pisa sobre algo, lo pisotea, covirelec,
qaicouelec, scoaxalec, coviilec, couerelec.
coviitaleena;ustedes pisan la tierra, ustedes viven
en la tierra, (c covii)
coueua: lo pisa.
covigui: lo pisa, lo aplasta, lo pisotea, covirigui,
qaicovigui, scoaxagui, coviigui, covirigui. se
covirigui; no lo pises.
coviichigui: anida en:.
covii: pisa con los pies, puede caminar, covirii,
scoaxai, coviii, coviii. (c couelec)
coiriigui: pisan en..
coaagui: lo pisotea.
coaaigui; pisa en
scoaaqaigui.

algo

[como

trampa],

Coaaxaic: caminador, peatn, coaaxai; caminadora.


coaxanlec: le bace parar sobre.coaxanlgoto; les
hace parar sobre...
coaxairii: hgalos pararse derecho,
ycoaxani;me hace pararme irme.
coaxantai: le hace caminar, le lleva caminando,
qaicoaxantai, scoaxanqatai.
(c coviii,coueetai)

chic: cortado.

chaqaiyi/ qaiyi:
chaqaien: siempre, como era. chaqaine; siempre
los varios. Heb20.35

chicoite: ests triste, chicoitem; ests muy triste.


(v rachicota). chicoxoic/ chicoxoi: triste. chicoxoiqa; varios tristes.

chaqaineeta: y tambin, como tambin.

chicqalec: sale de encima de., chicqoiralec,.

chaqana: ella misma es, sa es. (v chaqaca)

chicqaigui: sale de abajo adentro de... chicqapougui: sale de adentro de.., chicqaqsoma: sale del agua.

chaqanaata: solamente ella. (v chaqacaata)

chalo: mucho en cantidad, (dialecto en SFe)


(c xoic, lo)

chaqaiita: solamente ella. (v chaqacaata)

chicqashima: sale de tal lugar arriba, chicqorashima.

chaqaqamii: ustedes mismos.

chicqashimegue: sale bajando de tal lugar.


chicqashimquera; sale bajando de all arriba

chaq: y. chaq.aso Ioua; y su esposa, chaqai so loua; y


su marido, (c chaqa)
chaqai/ chaqai: mismo.
chaqaca: sa es, ella misma es. chaqaca, chaqada,
chaqana, chaqai, chaqaso, chaqayi. (v chaqaica)
chaqacaata/ qacaata: solamente ella, chaqadaata,
chaqanaata, chaqaiita, chaqasoota, chaqayiita.
chaqadaata: solamente ella, (v chaqacaata)
chaqai: y, entonces, im chaqai qami; yo y usted,
(v chaq)
chaqai: mismo, noms, propio, ma chaqai naac;
porque l mismo dijo, chaqai shirii; yo mismo lo
escribo, chaqai chaqai chicqoot imaxare; y por l
mismo viene, (primer chaqai es y, segundo chaqai es
mismo), (c chi)
chaqaic: peligroso, temibie, que da miedo, feroz.
chaqaiquipi; muchos peligrosos,
chaqaica: se es, l mismo es. chaqaiso so qom; era
esa gente, chaqaida, chaqaina, chaqaii, chaqaiso,
chaqaiyi. (v chaqaca)

chaqaicaua: ellos mismos son. chaqaidaua, chaqainaua, chaqaiaua, chaqaisaua, chaqaiyaua son
ellos mismos.

cuaatrolqai: cuatro.
cuachii: roban ustedes. (V rocachi)

chaqaicauate: solamente ellos son. chaqaidauate,


chaqainauate, chaqaiauate, chaqaisauate,
chaqaiyauate; solamente ellos son. chaqaisauo;
habrn sido ellos mismos.

cuachiraua:

chaqaida: se es, l mismo es.

cuachi/ cachi: robas, roba usted, (v rocachi)

chaqainaquita/ qainaquita: recin.


Chaqainaquita viichii; recin lo hicieron ustedes,
que no lo hagan otra vez!, (c naquita, chaqai)

cuataxaic/ cuataxai: es ladrn, cuataxaqa; varios.

chaqairii: usted zapatea. (v achaxai)

chalego: mucho, muy. chalego; era mucho.

coegue: le nace [este hijo] [se habla de la madre].


Scoegue yijo; me naci este hijo [palabra de la madre, no del padre], cooitegue, qai-, scooxogue,.

cuaiseguei: le sigues a donde va. (v ocanteguei)

laual somaxare; ella era tambin nieta propia de


aqul. naua chi laqaatqa; su propio idioma. (c chaqai)

chicqashiguim: viene de arriba, sale de arriba.


chicqoirashiguim, sachigoxosqashiguim,
chigoxoashiguim, chicqorashiguim.

coaxaraic: maoso, astuto, engaador, muy inteligente, hbil, (c lcoaxaric)

cuairac: lo persigues, (v ocanac)

chaqaiqami/ chaqaqami: usted mismo. chaqaiqomi: somos nosotros mismos.

chaqai: ella misma es, sa es. chaqao; habr sido


ella misma. (v chaqaca)

chaqaicaata/ qaicaata: solamente l. chaqaidaata,


chaqainaata, chaqaiiita, chaqaisoota, chaqaiyiita;
solamente l. chaqaisooto; habr sido solamente l.

cuaatrotac: cuatro a la vez, grupos de cuatro;

26

ladrones; Cuataxaiquipi/ cuataxaripi/ cuataxairipi;


muchos ladrones.

chaqaio: habr sido que es l.


chaqaiqamiri: son ustedes mismos.

chaqaqaramii/ chaqaqamiri: ustedes mismos.


(c chaqai)
chaqaqamite: slo t, slo usted, t eres el nico.
chaqaqainitoo; seras el nico,
chaqaqami: usted mismo. chaqaqamio; seras t
mismo. (c qaqami)
chaqaso: ella misma es. (v chaqaca)
chaqasoota: solamente ella yndose. (v chaqacaata)
chaqayiita: solamente ella acostada. (v chaqacata)
chaqaim: yo mismo. (c qaimeta)

chicqauec: viene de afuera, sale de afuera. chicqorauec.ca chicqauec; el extranjero, el forastero.


chicqaugui: tiene su origen en.., sale de adentro de..,
desciende de., sa-, chicqoiraugui, qaachicqaugui,
sachigoxosqaugui, chigoxoiaugui, chicqoraugui.
(c chicqotougui)
chicqaua: sale de adentro de tal lugar, chicqoraua.
chicqaa: viene de tal lugar, chicqoiraa, sachigoxosqaa,
chigoxoiaa, chicqoraa.

chaqaqomi: nosotros mismos,

chicqague: viene de all. (ticqague; dialecto de SFe). sa-, chicqoirague, qaachicqague,


sachigoxosqague,
chigoxoague/chicqoague,
chicqorague.
chicqaco; vendra de tal parte. chicqoraco; vendran de tal parte. (c achigoxotague)

chaxaguit: muy fuerte (la tormenta),

chicqaa: viene de tal lugar abajo.

chaxague: va rpido, chaxategue; varios van rpido.

chicqai: viene de tal lugar donde reside.


chicqorai. chicqaina; sale del lugar sealado,

chaqaimeta: solamente yo.


chaqama: en seguida, sin demora, en el acto,
ya.(c chama)

chaxaii: zapatean ustedes. (c achaxai)


chaxaiague: crtenlo en dos a lo largo.
(v ichaqague)

chicqaigui: viene de abajo adentro de.,


chicqaoga: viene de [desborde del ro], sa-,.

chaxalec: va rpido, chaxalgoto; varios van rpido.

chicqatague: viene de tal lugar del otro lado, chi-

chaxai: lo muestras. (c achaxan)

cqochigui: viene directo por medio de.. chicqochirigui. (c achigoxochichigui)

chaxasa: y por eso, para que, por esa razn.


chaxasoxoi: tu pateas. (v rachaxasoxon)
chaxaso: con razn.
chague: recin, hace poco, chama: en el acto, en
seguida. (c chaqama)
charegue: entonces, as que. charegu chaqaida;
que sea as entonces.
chi: sin propsito, por casualidad, sin pensar.
Chi negu c maq neco... Para qu... chi
sapacqauec; solamente pasaremos por...
chi: su propio, por s mismo. asomaxare qaineeta chi

chicqochiguiigui: sale del [mar], viene de abajo


adentrode. sachigoxosqochiguiigui, chicqochiriigui.
chicqochinyi: sale de ah [tal lugar].
sachigoxosqochinyi.
chicqochia: sale directo de tal lugar abajo.
chicqochii: sale de tal lugar donde reside. sa-,
chicqoichirii, qaachicqochii, sachigoxosqochii,
chigoxoichii, chicqochirii.
chicqochiigui: sale directo de abajo adentro de..,
chicqoichirii: salga directo de ac donde est.

27

chicqoiriigui

chicqoiriigui: lo sacudes adentro. (v ochigoxoigui)

de tal lugar.

choochii, choote. chootetac; est quejndose.

chicqoisague: vienes de tal lugar all.


[chicqotague chicqague]

chicqotot: viene directo de tal persona. sa-,.


chicqototo; viene directo de ellos,

choxonataxanaxai: engaador, estafador.


(c rachoxonataxan)

chicqoisaoga: vienes de tal lugar afuera.


[ chjcqotaoga chicqaoga]

chichi: le convidas. (v achit)

choxoraic: famoso, honorable, distinguido. choxoraqa/choxoraiqa; varios famosos.

dauaque: todos ellos, ambos de los dos. (v cauaque)

cho, so: el alguacil, la liblula.

daxaraq nelo: el pavo domstico.

chicqojlec: sale directo de encima de.., chicqojlgoto; sale directo de encima de varios. (v chicqalec)
chicqoshima: viene de tal lugar arriba.
chicqoshi mquera: viene de all arriba.
chjcqoshimquera, ca oviranquira; de arriba hasta
abajo. Mat27.51
chicqotacot: est saliendo de debajo de..,
chicqotai: sale de abajo.
chicqotai na llaqai chitague...; desde cuando recin.., empez cuando recin..

chigoqai: lo sacudes. (v ochigoq)


chigoqchiraugui: lo sacas de.., (v achigoxotaugui)
chigoqchiraua: lo sacas de.., (v achigoxotaua)
chigoxochichigui/achigoxochichigui:
chigoxogue: viene o sale de tal lugar, sa-, chigoqtegue.
chigoxoshiguim: viene de arriba. chigoxougui; viene de adentro de un grupo, desciende de tal gente,
sachigoxougui, sachigoxosoxougui.
chigoxorougui. Jua8.33
chigoxouguit: desciende de [tal persona].

Dd
da: el. (v ca)
d damaxare:
-da: sqa yiioda?; no saben eso? s, lo saben!, (v
cajo)

dauataxare: sos, sas. (v cataxare) daumaq


(v caumaq)
dauamaxare: (v cauamaxare)
daxai: lo mueves. (v idaxan)
daxaraq neuec: la chua.
dairari: te mueves, (v redaari)
dmaq: el cual. (v cmaq)
damaxare/ d: l. (v camaxare)
dogue: todo. (v cogue)
dta: eso, sa. (v cta)
dataxare: l. (v cataxare)

chigueraxaic/chiguiraxai: podrido, ai chigueraxai;


el meln.

daachiguii/ nodaachiguii: l slo, yodaachiguii,


rodaichirii, qarodaachiguii, rodaichiguii,
nodaachirii. (c nodaatec)

chiguiloxolli: curiy.

daaisaque: lo buscas. (v idaantaque)

datqaida: ese pequeo, datqada;esa pequea.(v


catqaica)

chicqotapeoga: sale de tal lugar que est afuera.

chiii: le engaan ustedes. (v achiguii)

daaiterelco: adminstrelo bien. (v idaanlec)

deglla: argolla, arandela.

chicqoapii: sale de tal lugar abajo.

chilnataxan: da orden, ordena. (v ilen)

dacholec: ese pequeo parado. (v cacholec)

chicqotapiot: sale de debajo de...

chilnataxanegue: le ordena que lo haga. (c chinlataxan)

dacholli: esa pequea parada. (v cachoqui)

delec, ada: la isla. delcoIli/ delecolIi; la isleta.


digoto; varias islas. delequipi; muchas.

chicqotapougui: sale de adentro de...

chim: amargo.

dachoqui: ese pequeo parado, (v cachoqui)

chicqtashiguim: sale de arriba, viene bajando.

chimigui: amargo adentro.

dagao: se es, sa es. (v cagao)

chicqotashima: viene bajando de...

chimaxarai: pimiento. chin: el chiln; chinaq: hormiga.

dahi: se mueven ustedes, (v reda)

chicqotashimegue: viene bajando de...

chinlataxan: ordena, shi-, chinlataxai, shinlataxanaq, chiii, chiniataxane. (c chilnataxanegue)

dai: te mueves, (v reda)

chicqotaigui: sale de adentro del [mar].


chicqotapegueua: sale de adentro de... sale de tal
centro, chicqosapegueua.

chicqotauec: viene de afuera.


chicqotaugui: desciende de tal persona, sale de
adentro de...

chipiaqchirigai: lo explotas. (v achipiaqchigui)

dajee/dasee: (vcajee)
dajo: se,eso, esto.

dataa/ tataa: solamente.

dequenaxac: (v nedequenaxac)
dequenqate, ana: cosa de inmoralidad.
deraxan: escribe, seraxan, deraxai, qoderaxan,
seraxanaq, deraxaii, deraxane. (v irii)
deraxana: escribe con [lpiz], qoderaxana,. 2Co3.3
diesolqai: diez. diesolli; diez
[que son algo Insigniicantes].

chipirigui: explotas. (v rapichigui)

dalachigui: nuevo, recin [heridas o huellas],

chicqotaua: desde tal momento, sale de tal lugar.

chirlo, ca: el quebrantahuesos, clase de guila.

chicqotaa: sale de tal lugar, chicqoteraa.

chirit: clase de lechuza.

dalaxaic: nuevo. dalaxaiqa/ dalaxaqa; varios nuevos. dalaxaiquipi; muchos nuevos. (v ladala)

chicqotague:
viene
de
tal
lugar,
sa-,
sachigoxosqotague, chigoxoitague, chicqosague.

chirola, ai: la moneda. (c nichirla)

dalachiguit: lo renueva?. Pro31.17


daicshiqui: (v lanecsec)

doia: lo usan ustedes. (v odaa)

chicqotaguit: desciende de.., es de la familia de.,

chisaq: rengo, cojo. chisa; varios rengos. chisaripi;


muchos rengos. chisaxa; renga. chisaxal; varias rengas.

damec: cigea comn, tuyango. damqaipi; muchos.

doosetape: en pares, de dos en dos.

chicqotai: sale de tal lugar.

chisqatapegue: renguea.

danaxan: siembra. (v yaai)

chicqotapegue: viene de tal lugar, sale de tal lugar,

chitaxanataxaitegue: se les ofreciste.


(v rachitaxanataxan)

danaxanlec: siembra un campo, qod-,.

doosolqai: dos de poco valor. doosolli; dos de poco


valor. dooso; habra sido dos. (v doosetape)

chicqotec: viene de afuera, chicqoiterec, sachigoxosqotec, chigoxoitec, chicqoterec.


chicqoteguelec: sale de encima de.
chicqoteoga: sale directo de tal lugar afuera.
chicqotougui: viene directo de adentro, viene directo
de entre la gente, sa, chicqoterougui. (c chicqaugui)
chicqoot: viene de debajo de...
sa-, chicqoiroot, qaachicqoot, sachigoxosqoot,
chigoxoiot, chicqcroot. chicqaot; sale de debajo
de m, es por mi cuenta. (c achigoxotoot)
chicqotegue: viene directo de tal lugar, sale directo

28

eec

chitague: recin. chitacoquen; a cada rato.


chitle, ana; una mosca pequea.
chio: gaviota?. Deu14.15
chi: chi laquio; cundo puede ser? (v laquio)
chinegue: porqu...?, chineco; por qu?.
chirii: le engaas, (v achiguii)
choolaxan: se hamaca. choolaxan nqaien; le hamaca. choolaxai, sachoolaxanaq, choolaxaii,
achoolaxane. (v achoolaxan)
choot: se queja, gime (gemir). choochi, sachootaq,

dasee: aquel. (v casee)


dataq: eso, lo que, el cual. Nesam llic dogue dataq qaa xatetac?: Es cierto todo lo que se est
diciendo? (v cataq)
dataxare: se. (v cataxare)
daua: los, las. (v caua)
dauacholqa: esos o esas pequeas.
dauajee/ dauasee: (v cajee)
dauajo: esos. (v cajo)
dauasee: aquellos, aquellas. (v casee)

diez: diez. ai oonolli queca diez cmaq


hueetoot; el diezmo o la dcima parte de lo que
tiene. mesqai dieso?; no eran diez?
dohia: ustedes lo llevan a.., (v odota)

doxonaxan: tiene victoria, vence, toma preso, se


impone. (v loxonec)
doxonaxana: vence usando tal cosa.
doita: lo usas. (v odaa)

Ee
eec: se va. shic/ ashic, qui/ oqui, eec, qolaq, quii/
oquii, que, sqa shic; no me voy. sqo qui, sqa eec,
sqo qolaq, sqai/ sqo quii, sqai que, netee, ca
quio; te vas maana. shico; me voy. (c ce, que,
queetalec, queeta, queetapegueua, quegue, caguit)

29

gueme

-em: le, a l, a ella. aanem; le da a l/ella.

Gg
gueme: mejor.
paguec gueme; mucho mejor que el otro.
guemqa: un alivio. iguemqa; mi alivio. Jer45.2

Hh
hichii: los anota a los varios. shichii, chirii,
hichii, qohichii, seraqaii, chiii, hichii. sqai
shichii; no los anoto. se qohichii; no se los anota,
(v irii)

huaehiegue: quieres acompaar a otro. (v huategue)

quivas. sqai huaq; no esquiva. (c huaxaguit)

huatta: batata.

buachichiguit: est dispuesto para...

huaqaguit: est de parte de.., le apoya.

huagaxachi: lo desparramas. (v iuagaxat)

huaqaishiguim: se inclinan arriba, hacen reverencia.

huagaxaraic: bueno, amable. huagaxaraqa; varios.


huagaxaraiquipi; muchos. huagaxaraic yate; hombre justo. sqai huagaxaraic; el injusto.

huaqaitero: acrcate.

huataua: siente hacerlo tambin, siente acompaar en algo, huachiraua, qaauataua, sauatqaua,
huachiaua, huatraua. (c huategue)

huaguec: se extiende [fama, un grupo], se desparrama, se esparce, huaguerec. (c neuagaxat,


iuagaxat,huaquichiguit)
huaguelec: estn desparramados en.., estn tirados
en... (c neuagaxajlec)
huaguichiguii: ustedes estn alegres.

huaqaitot: se ampara bajo otro.

huataa, na: gallineta comn,

huaqaji, ai: la estrella. huaqajipi; muchas.

huategue: quiere acompaar a otro huachitegue,


qaauategue, sauataxague, huachiigue, huajtegue.

huaqaji latec; cierta clase de hongo. (c latec)

huategue: ojal, cmo ser, cmo sera.

huaqataho: est al lado, huaqasaho.

huatetapegue: quiere acompaarle. huachisa pegue, qaauateta pegue, sauatqata pegue, huachita
pegue, huatesa pegue.

huaqatalec: se apoya sobre algo.


huaqataua: est a o en [la ventana], se recuesta
contra, sauaqataua, huaqaisaua.

huatougui: est abierta la puerta.

huaqataguit: est al lado, huaqaisaguit, qayauaqata guit, sauaxayaqataguit, huaxaitaguit,


huaqasaguit.

huaugui: est en [tal zona], est adentro, qoyiuaugui, seuqaugui, viaugui, hueraugui. (c naugui)

hirii: o anota. (v irii)

huaguiguit: est bien con otro, de acuerdo. huaquichiguit, qaiuaguiguit, seuagaxaguit, huaguiiguit,
huaguiriguit. huagata; estn bien entre s, se hacen
amigos entre s. qareuaguiguit; se reconcilia con...
(c iuaguiguit)

huaqatata: estn juntos.

huaxaguit: lo esquiva, seuaxaguit, qaiuaxaguit.(v huaq)

hole/ ole: guila negra, medio azul. (Muy escasa esta clase.)

huagiichiguit: ustedes estn en paz con...

huaxaiguit: se pone de parte de...

homa: tinaja, (v nehoma)

huaguii: est en paz. seuagaxai. (c huaquichigui)

homac: se ahoga [en agua]. sehomac, homirac, sehomqac, homac, homerac. se sehomac; no me
ahogo. sqai homirac; no te ahogas. Sqai homac; no
se ahoga.

huajigui: se abre [un pozo]. (v yauajigui)

huaqatee: est junto a o al lado de otro, se apoya


en el otro, sauaqatee, huaqaisee, qar-/qayauaqate e, sauaxaiqatee, huaxaitee, huaqasee.
huaqateo; habra estado junto a otro, (c huaqate).

homi: se zambulle, hemiri, sehomaxai,


honii, homii.

hualai: perezosa, (c neual)

huaqe: gallina, gallo.


noen i huaqe; canta el gallo.

huaxauo: se recuesta contra.., se inclina contra..,


se apoya contra [un muro], est al lado.

hualaqhuaic/ hualaxauaic: tiene paciencia, es paciente. hualaqhuaqa; varios. (c neualaxauen)

huaqate: est al lado de... (c huaqatee)

huaxaua: se recuesta contra algo, se inclina o se


apoya contra algo, sauaxasoxoua, huaxaiua,
huaqasaua.

hiiteguelec: ustedes. (v ahinteguelec)

hualaic: perezoso, haragn.


hualaiquipi; muchos.

homougui: se zambulle dentro de... sehomougui,


homirougui, qarehomougui, sehomaxaugui, homiougui, homdougui.

hualaxaisapegue: juegas con otro,

huoshaxaia: ustedes cocinan con...

huaiaxaisac: divirtate, juega,

hoic/ oic, na: el guila.

hualoq: algodn.

huaacsaq: vizcacha. (c lauac)


huaagui: est adentro, hueragui.
huaaleec: est n tal lugar, lo cree. viralec,
seuaqlec,vialec, hueralec. sqai huaalecna; no es
de este mundo.
huaai: se cae al suelo, seuai, virai,
seuqai, viyaihuerai.

hualoxonaq: tonto, estpido, ignora las cosas, loco,


de mal genio, malvado, perverso. hualoxona; varios. hualoxonyipi; muchos. hualoxonaxa; perversa.
hualoxcnqaishic: la maldad. (v leualoxonqaishic)
huanaxanaxaic: vidente. huanaxanaxaiquipi; muchos. (v iuana)
huaishimegue: ustedes le ven yendo arriba.

huaaigui: est abajo adentro, est en [el agua].

huaitegue: sqai huaitegue; no le ves yendo.

huaaxai, aso: la mar, el Ro Paran.


buaaxaipi; muchos.

huaiterelec: lo encuentras.

huaaya: es gemelo, mellizo. huaayari; son gemelos.


huaayolec; querido gemelo. huaayae; eran gemelos.

huaiteta: lo vistes. (v iuaneta)

huac: casi.

huaiua: me conocen ustedes.

huaca, i/ ai: vaca, vacuno, toro. huacallipi/huacallipi; muchas vacas, bueyes, toros.

huaita: lo vieron ustedes. (v iuaneta)

huacnaxa: roto. oxoqui huacnaxa; una bolsa rota.


hucolec: una ave de estero.
huachigui: se abre [el cielo], (c yauachigui,nauachigui).

30

huai

huaiterelgoto: los encuentras.


huaitetegue: le ves yendo.

huapigui: qaico ca huapigui. qavilli; no te preocupes, no tengas miedo. (c hueetagui)


huaq: esquiva, seuaq, huaqai, seuaqsoq, huaxahi,
huaxai. se seuaq; no esquivo. sqai huaqai; no es-

huaqatot: se une a otro, est muy al lado de.., huaqaitero, sauaxayaqato/ sauaxaiqato, huaxaito, huaqatero.

huaqshiguim: se apoya verticaimente. seuaqsoqshiguim, huaxaishiguim, huaqaishiguim.


huaqueejta: estn de acuerdo entre s. seuagaqa
ajta, huaguiejta. (c huaquichiguit)
huaqui: vacuno. huaqui llaalec; ternero. huaqui
llaale; ternera.
huaquiaxaic: 1 viento del norte.2 ruidoso.3 peludito.(v rauaqui)
huaquichiguii: est bien o se siente bien, est en
paz. seuacqacniguii. huaquichiguii nqaien; le
da paz.
huaquichiguit: est en paz con.., huaquichichiguit, qai-/ qareuaquichiguit, seuacqachiguit,
huaguiichiguit. 2Co5.18. huaquichiguit nqaien; le
pone en paz con... (c huaguec)
huaraguit: le cruza en el camino, le encuentra en el
camino, huachiraguit, qaauaraguit, sauaraqaguit,
huariaguit, huareraguit.
huareguete: rana cuarenta y tres. [Es de color verde y frecuenta rboles. Se llama madegueto en toba.]
huaretapiguit: los encuentra uno tras otro, uno por
uno, o a cada rato, sauaretapiguit, sauarqatapiguit.
(c huaraguit)
huashimquera: est all arriba.

huauaq, ada: el guayaib.

huaxaiqoqui: un poco de agua. (v huaxaaq)


huaxanaqset/huaxanaxaset: castigo, condena.
(v nouaxanaqset)
huaxai: le pegas. (v ouaxan)

huaxaaq: agua, masa de agua.


huaxaaqse, ai: cosa del agua. aso qom lahi
huaxaaqse; el barco.
huaxaaqsec: cosa masculina del agua, acutico.
hua: bueno. Hua, nagui...; Bueno, ahora...
hua-ansop:- yace bajo la carga.
huaanyi: queda ahi. vira anyi, qoyiua anyi, seuqa
anyi, viaanyi, hueraanyi.
huaco: dnde sera... (v huague)
huae: se para, se detiene (detenerse), est ah.
seuae/ seue, viree, seuqae/ seuaq, vihee/
viee, huesee/ hueree. aqa seua; me quedo ah.
aqo viree; te quedas ah. aqa huae; se queda
ah. a qoyiue; se quedan ah. aqo vihae; se quedan ustedes ah. aqa hueree; se quedan ellos ah.
qovihee; qudense.
huague: donde, dnde?
huaiquet: no es as. E, huaiquet!; No, no es as!,
huanquira: de ah para abajo. (c taashimquera)
huai: est o queda en [tal lugar], seuai, virai,
qoyiuai, seuqai, viai, huerai.

31

huaigui

icoigui

Ii
aatqajam huai; abunda. huao; habra estado
ah. huaoyi; habra estado ahi.
huaigui: est en un pozo,
huaiyi: est ah en el suelo, entonces, de ah.
huaoga: est afuera en tal lugar.
huao: ah estara.
huaquera: queda all, seuqaquera.
huatague: est al otro lado. seuatague; voy a estar o voy a morir all. seuqatague, hueratague.
Luc8.26 (v hueetatague)
huayi: entonces.
hueesooyi: se quedaron en tal lugar, (v hueetaa)
hueetagui: est en [Dios en Jess], seuetagui, viitagui, hueesagui. Jua 10.38;14.20. hueetaquio; estara adentro de...
hueetaho/ hueetauo: est adentro, seuetaho,. aqai
sehuetao: cuando estuve adentro de mi madre.
hueetahogue: est adentro [de su cueva], viisaho
gue, qoyiuetaho gue, seuqataho gue, viitaho gue,
hueesaho gue.
hueetalec: est sobre, seuetalec, seuqatalec,
viitalec,hueesalec. hueetailec; est sobre mi
[una enfermedad]. hueetalecna; est en el mundo.

virelec; no lo crees. sqa/ sqai huelec; no lo cree. se


qoyiuelec; no se lo cree. huelgoto; los cree. viilco;
creeran ustedes. virelco; creste.

icanagui: se acuesta encima de...

hueetaguit: est donde algo llegar [peligro de


muerte], seue visaguit,.

huelecna: est en el mundo, iseripi huelecna; animales silvestres.

icaxaji: lo derrite.

hueetaanyi: un grupo est en un lugar amplio.

huenaq: peludo, velludo. (c laue)

icaxatetac: lo mueve, secaxatqatac, icaxatesac.

hueetai: est en [tal lugar], seue-, visai/ viisai,


qoyiuetai, seuqatai, viitai, hueesai. Jua6.10.
hueetao; estara en tal lugar. hueetaoyi; est
ah un grupo. visa-oyi; qudate ah.

hueraic: moreno, morocho, negro. huerai; negra.

icolaq: azul.

huerelec: lo creen ellos. (v huelec)

icolaq, ca: clase de guila azul.

huesee: se detiene (detenerse). (v huae)

icolaxat: lo enturbia, colaxachii. (c icolqata)

hueetaigui: est en [la calle o un pozo]. seuqata


igui, hueesaigui.

hueterelec: lo creen. (v huelec)

icolqata: turbia [el agua]. (c icolaxat)

hueuec: de afuera, silvestre.

icna: lo agarra, lo toma, lo retiene, secona, coita/conta, qaicona, seconaxa, coia, iconta. icono;
lo habra agarrado. secoiraxaua; te tomo.icoiraxaua; te toma, te agarra. secono; lo habr agarrado. (c acona)

hueetaot: est bajo [rdenes], seue-, seuqa-,.


Luc7.8
hueeta oga: est afuera en tal parte, hueesaoga.

hueejta: est juntado. hueejta so iuel; tuve


arranque de enojo.

hueetaoguiyi: est afuera ah.

huetot: est al costado de.., est al pie de...

hueetapiguit: comete adulterio con., qoyiuet,


hueesapiguit.

huoc: hace acto sexual, tiene coito, sauoc, huoqui,


sauogaq, huoguii, huogue.

hueetaquera: est all. (v hueetague)

huocta: hacen acto sexual entre s. sauogaxata,


huogui ata,.

hueetatague: est al otro lado, seuqatatague,


hueesatague. (c huatague)
hueetegueigui: siempre est abajo adentro de...

huochii: le quieres. (v iuoten)


huogaxaic: prostituta, puto. huogaxai; prostituta,
puta. (c huoc)

icanlec: se sienta encima de...


icaxajta: lo derrite, lo funde [metal]. (c cata)

iconapega: lo agarra, qai-,.


iconapegueua: se qaiconapegueua; nunca se lo toca.
iconapeoga: tot qaiconape oga; ya no se toma
parte en
iconaqtague: qaiconaqtague; se lo parte por mitades. qaiconaqtaque; se lo parten por mitades.

hueetai: est en el suelo, hueesai.

hueetee: est en [tal lugar], seue-, qoyiuetee,


hueetee, viitee, hueesee. hueeteena; est ac.
viiseena; ests ac, qudate ac.

hueetaigui: est adentro de [el fuego], seuet-, viis/ vis-, qoyiuet-, seuqat-, viit-, huees-. Lucl6.24

hueeteeyi: est en ese lugar, seue-, seuqa-, hueese eyi.

huoguee: hace acto sexual con [otra persona].


sauoguee, huoquiree, qaauoguee qarauoguee,
sauogaxae, huoguiie, huogueree. (c huoc)

hueetapigui: hueetapigui lauel quiyim..; se le ocurre que.., imagina que.., lo idea.

hueeteoga: est afuera en tal lugar, (c hueetaoga)

huoite: ustedes. (v ahote)

hueetougui: est adentro de...

hueetapougui: est adentro de.., seuetapougui,.

huoji: sqai huoji. lo odias.

iconapegue: qaica ca iconapegue; no se ocupa


de nada, ocioso.

hueetoxouot: est en nuestro poder, est bajo nosotros. (c hueetoot)

huol, aso: la esponja. (c nauol)

iconapiguit: siempre lo recibe.

hueetauec: est afuera, est al aire libre, seuqatauec,.

hueetoo: que se quede en tal lugar,


hueesoo. (v hueetaa)

huooquiraua: sqai huooquiraua; resptelo, ni lo


toques. (v ouoocaua)

hueetaugui: est adentro de algo o en un grupo, entre otros, seue-, viisaugui/ visaugui, qoyiuetaugui,
seuqataugui, viitaugui, hueesaugui.
sqai seuetaugui; no estoy adentro de., sqo viisaugui; no ests adentro de.. sqai hueetaugui; no est
adentro de., se qoyiuetaugui; no se est adentro
de., hueetauquio; estara acostado adentro de...

hueetoot: est debajo de algo, es como posesin


de una persona, est con otro de visita, seuetoot,
visoot/ viisoot, qoyiuetoot, seuqatoot, viitoot,
hueesoot. hueetaot/ hueetaot; est en mi poder.
hueetoxouot; est en nuestro poder. viisaxauot/
visaxauot; tu lo tienes en tu posesin. viitaxauot;
ustedes lo tienen.

hueetaua: est adentro de., qoyiuet-, hueesaua.

huegaxanaxaic: ganador, victorioso, triunfante.


huegaxanaxaqa; varios. (c rauegaxan)

hueetashiguim: est arriba,


hueetashimegue: est arriba en tal lugar.

hueetaue: est al lado de... seuetaue, viisaue,


hueesaue. hueetaue na rahii; est a tu lado.

huegaxaua: (v nauegaxaua)

hueetaot: est conmigo. hueeeto ot aim;


est conmigo.

huejlec: le cree, virejlec, qoyiuejlec, seuqajlec,


viijlec, hueterelec.

hueetaa: est en [tal lugar], seuetaa, viisaa,


qoyiuetaa, seuqataa, viitaa, hueesaa. viisoo;
estate aca. viitoo; ustedes estn ac?. Mat20;6

huelec: est sobre algo o en tal lugar, lo cree, seuelec, virelec, qoyiuelec, seuaxalec,viilec, huerelec.
huelec da saqaatec; es creyente. dmaq huelec;
su religin, creencia. sqa seuelec; no lo creo. sqo

hueetaanyi: est sentado ahi. seueta anyi, hueesa anyi.

32

hueetague: est all, seueta gue, viisa gue, qoyiueta gue, seuqata gue, viitague, hueesa gue.
seuqata quera; estuvimos alla,

huoguelei: lo arrastras. (v auguelen)

huootaqirague: lo llevas de despojo.


(v rouootaqnague)
huootaxanaxai: despojador, saqueador, quitador.
huootaxanaxairipi; muchos.
huooxoic/ huoxoic: caminante, viajero, andariego,
errante, visita. huooxoiqa; varios,
huosequet: cmo...?, no puede ser!, tanto ms.
huotaque/ yahotaque: lo causa, lo quiere hacer. sauotaque/ sahotaque, visaque/ viisaque,
qaahotaque, sahoqotaque, viitaque, huosaque.
huotaco; lo causara.

iconaua: lo agarra.
iconaa: le apresa, le agarra, se-, qaiconaa.
(v icona)
iconaoga: le
iconeraoga.

agarra

extendiendo

mano,

iconchiguit: lo recibe directamente.


conejlec/ aconejlec: le agarra descuidadamente.
se iconejlec; no se atreve a.., seconejlec, coiijlec.
(c iconlec)
iconeua: le agarra, le toma, coireua, qai-,
seconaxaua, coiyaua.
iconeoga: lo agarra, coireoga,.
iconlec/ aconlec:le agarra, le toma preso, le apresa, le arresta, qaiconlec, seconaxalec, coilec, icondelec/iconerelec. qaicoilec; me agarran.
iconlgoto; les agarra.
iconot/ aconot: le alza, coitot, qaiconot, coiyot.
iconougui: lo agarra de un manojo.

huotee/ auotee:

iconoxeguit: nos recibe. (v icoiguit)

huoolec: cierta ave en esteros.

iconsop: los recoge, los junta.

huoot: est en poder o bajo algo, seuoot, viisoot,


qoyiuoot, seuqoot, viitoot, hueesoot. Heb10.31

la

icontapiguit: lo est recibiendo.


icoigui: lo toca con la mano. sqa icoigui; no lo

33

icoiguit

toca. se-, coirigui, qaicoigui, seconaxagui, coiigui, iconyigui.


icoiguit: lo recibe, lo acepta, se-, coichiguit, qaicoiguit, seconaxaguit, coiiguit, iconchiguit. se icoiguit; le desprecia o rechaza. se qaicoiaxaguit;
nos reciben. se qaiconoxoguit; no nos reciben. se
qaicoiiguit; no me reciben. seqaicoiraxaguit; no
te reciben. iconoxoguit; nos recibe. icoiaxaguit;
os recibe. secoiraxaguit; te recibo. (c acoiguit)

ichaxagui: corta una soga [con hacha, serrucho o cuchillo], se-, chaqairigui, qai-, sechaxasoxogui,
chaxahigui, ichaxarigui.
se qaichaxaquio; no se lo cort.

choxochitem, qai-. sechoxotqaem/ sechoxotqahem


ichoxochim; me lo declara. choxochiim; declrenmelo. choxochirim; declremelo, ichoxochiraxarom;
te lo declara. si-/ ichoxochiraxarom; te lo declaro.

ichaxaigui: lo parte en el medio, qai-,.

ichoxoteta: lo declara bien, se-, choxochite, qai-,


sechoxotqata, choxochita, ichoxotete. Hch24.14

ichaxauec: lo corta del todo, lo amputa, le decapita, si-, chaqairec, qari-/ qai-, ichaxarec. -qarichaqairec; te amputan.

icoirai: le ata, le sujeta, qai-, scoirarii. qarcoichirai; te atan.

ichic: lo roe, lo muele (moler), lo pica [como insecto


al palo], sichic, chiqui, qai-, sichigaq, chiguii, ichigue. qarichic; nos roe. yichic; me roe. rchiqui;
te roe. yichiqui; me roes. sichiqui;te roe. qaichigue; son rodos.

icoirari: le ata. qaycoirari; me atan. (v coirari)

-ichic: me, a m. iichic; me trata como. (vnetegue)

icoirashiguim: le ata arriba, le ahorca, qai-,. qaicoirerashiguim; les ahorcan. (v icoi)

ichigo: lo zarandea, chiquiro, qai-, sichigaxauo,


chiguio, ichiguero.

icoirashimegue: le ata arriba en., qai-,.

ichiguigui: lo roe un ratn, !o corta royendo.

icoiraua: lo ata en., coichiraua,.

chin: lo fumiga, lo mata espolvorizando, sechin, chiii, qai-, sechiinaq, chiii, ichiine. (c rechtinaxan)

icoijshimegue: le cuelga en.., le ahorca en., qai-,.


icoijta: los atan juntos, qai-,.

icoiraxaua: te toma, (v icona). icoirague: le ata


con... qai-,.
icoireta: le ata bien, coirita, qai-,.
qaicoiretam: le atan bien. qaicoiretasalo; les
atan bien.
icoiretari: le ata, le encarcela, qai-,. Qaycoiretari: me ataron. rcoichisari; te ata. (c icoi)
icoiretata/coiretata: los ata juntos, qai-,. (v icoi)
icoiretoot: lo ata [como al cuello], qai-,. Mat 18.6
icoirigui: lo ata [como a un barco alrededor del medio], qai-,. Hch27.17
icoirishiguim: le cuelga.
qarcoichirishiguim; te cuelgan.
icoitaguit: le sostiene con la mano, coisaguit.
icoi/ coi: le ata, le encarcela, scoi, coichi,
qai-, scoiraq. coirii, icoite. qacoi; me encarcelan. qarcoichi; te atan.
qarcoirii; les atan a ustedes.

ichiqueta: lo roe, lo est royendo, sichiqueta, chiquite, qai-, sichicqata, chiguita, ichiquite. (v ichic)
ichiquetac: lo est royendo.
ichirac: se ichirac; le habla fuerte o mal a otro,
se sechirac, sqai chirac, sqai-, se sechiraqac, sqai
chiac, se ichirerac. se yichirac; me trata con violencia. se ichirapec; le trata con violencia. -se
qaichirape; son tratados con violencia. (c ichireta)
ichirague: se ichirague; le habla fuertemente, le
habla bruscamente.
ichireta: le habla o le trata suavemente, sichireta,
chirite, qai-, sichirqata, chirita, ichirite. sichirete; les hablo suavemente. (c ichirac)
ichiretac: siempre le habla suavemente.
ichiretegue: le habla o le trata suavemente, si-,
chiretetegue, qai-, sichirqategue, chiritegue, ichiretetegue. 1Te2.7 (c ichireta)

ichoxotetapeguem: se lo est explicando.

-ihot/ -iot: me, a m. nachihot; me ataca a m.

idaanapigui: le busca. qai-,. idaanapiguii; les busca.


idaanaque: le busca, se-, daairaque, qai-,
sedaanqaque, daaiaque, idaandaque.
idaanaugui: le mira a un grupo.
idaanaua: lo ve adentro, daaiaua,. maq
idaanaualo. naua ueenataxaco; el adivino.
idaanaa: lo mira, sedaanaa, daairaa, qai-,
sedaanqaa, daaiia, idaandaa.
idaanaguit: le ve que viene, daairaguit, qai-,
daaiaguit, idaandaguit.

idaanlec: lo gobierna, lo cuida como encargado, lo


maneja o atiende, se-, daairelec, qai-, sedaanaxalec. daailec, idaandelec.
idaantaque: lo busca, se-, daaisa-, qai-, sedaanqata-, daaita-, idaansa-. yidaaisaque; me buscas.
daaisapigii; les buscas a varios.
idaantaua: lo ve. se-, sedaanqataua,. Hch21.3
idaantaa: leve, sedaantaa, idaansaa. Jual.50
idaantoo; lo ve.
idaanteguelec: est encargado de.,

idaaitapegaxarii: les busca a ustedes.

ichoxorentac: le hace famoso, si-/se-, choxoriisac,


qai-, -qa- , choxoriitac, ichoxorensac Rom 15.9(c lichoxoric, choxoraic)

idaaichigtuit: le atiende bien, daaichichiguit,


qai-, sedaanqa chiguit, daaii chiguit, idaanchichiguit. (c idaaiguit)

ichoxot: lo declara, lo demuestra, sichoxot, choxochi,


-qai-, sichoxotaq, choxochii, ichoxote.

idaantaguit: le ve viniendo, daaitaguit.

ichoxotem: se lopresenta, se lo declara, si-/se-,

ilamigi: suena de adentro, suena una trompeta. (c lam)


ilamo: se lo pone de ropa, se-, lamiro, qai-, selamaxauo, lamiho, ilamdo.
ilamogue: se le pone de ropa, le viste con la ropa.
selamaxaugue. (c ilamo)
ilamqai: se cae en un pozo, yi-, relamqairai, i-,
qare-, relamqaai, ilamqarai. se/ se/ se/ 0
ilamqaraa: le lastiman por error.

ilamqaigui: cae en un pozo.

ichoxochiraxarom: te declara.

ichaqot: le corta el cuello, qai-,

ilajtegue: les manda a tal lugar...

idaaneguelec: est encargado de., se-, daaireguelec,


qai-, sedaanqaiguelec, daaiiguelec, idaandeguelec.

ichaq: lo corta, qai-,.

ichaqategue: lo corta bien a lo largo.

ilajta: les manda a...

ilamqauec: se desva, yi-, relamqairauec, qares


relamaxaauec, ilamqarauec. Heb2.1

idaaiguit: le atiende, le mira al que llega.


daaichiguit, qai-, sedaanaxaguit, daaiguit, idaanchiguit. lTe2.6 (c idaaichiguit)

-ichoxotec: lo declara, lo descubre, qai-, ichoxotaxauec.. Mateo10.26 (c ichoxot)

iguemqa: (v guemqa)

idaanchiguit: le atiende a...

ichoxochichigui: habla claramente de.., lo declara


claramente, qai-, se-/ sichoxotqachigui, choxochichigui, ichoxochichirigui.

ichaqague: lo corta a lo largo, chaqaiague.

idoon: le envenena, redooi, redooii, idoone.


yidoon; me envenen, qaredoon; nos envenen.

ichoxotetem: lo declara a.., se lo dice claramente,


si-/ se-, qai-, sichoxotqatem,. Hchl8.26 (v ichoxotem)

icoichiguit/ coichiguit: 1. le acepta sin vacilar,


le recibe sin titubeos, 2. le agarra de repente, se,coichichiguit, qai-, seconqachiguit, coiichiguit,
iconchichiguit. Rom9.30-32

ichaqatac: ca ichaqatac na qa; labrador de piedras.

idaxantapec: lo mueve, idaxansapec. idaxantape;


los mueve.

igajten: gasta a la plata. (< gastar)

idaantee: lo busca.

ichaqapigui: ca ichaqapigui na qopaq; el carpintero.

idaxanac: lo mueve, lo conmueve, daxairac, qaisedaxanqac, daxaiac, idaxandac. yidaxanac; me


conmueve. (c idaxan)

ichoxotetaguit: declara lo que viene.


choxochisaguit,.

ichirichiguii: se envejece, se pudre. (v ite)

ichaqatajlec: lo corta en pedazos. si-, qai-,.

34

ilareuegue

idaanteguelec: lo administra, daaiteguelec.


idaxan: lo mueve, se-, daxai, qai-, sedaxanaq,
daxaii, idaxane. se/sqai/se/s.yidaxaisac/
yitaxaisac; me ests moviendo o molestando. (v reda)

ilamtapigui: est sonando.


ilaqachit: le hace dormir. (v laq)
ilarac: le ordena, lachirac, qai-, selarqac, lariac,
ilarerac. (c ila)
ilaraa: le enva a tal lugar. selachiraa; te mando a...
ilarec: le manda afuera, lachirec, qai-, selaraxauec,
lariiuec, ilarerec. yilachirec; me mandas salir.
(c ila, nelarec)
ilaregue: le manda a... selariigue; les envo ustedes
a... yilachitegue; me mandas a... (c ilategue)
ilarelec: le encarga de... le ordena que.., se-, lachirelec, qai-, selaraxalec. selarelgoto; les encargo de...
qailarilec; me lo mandan. ilaroxolec; nos manda
que.., qarelarelec; nos manda hacerlo. qayilarelec;
me mandan que... selachiraxalec/ selachirelec; te lo
ordeno. yilarelec; me manda hacerlo. yilachirelec;
me lo mandas. qailaroxolec; fuimos ordenados que...
ilaretac: le manda, se-, qai-. yilachisac; me mandas. qarelaritac; ustedes son mandados. relaritac;
les manda a ustedes. lPe5.2 (c ila)
ilaretapec: le manda como a esclavo, ilaretape.
ilaretapego: le enva repetidamente adentro, se-.
ilareoga: le manda afuera a tal lugar.
ilareuegue: lo enva con.., lo manda con...

35

ilaria

lachireuegue, qai-, selaraxauegue, lariuegue,


ilarereuegue.
ilaria: le manda a algo hacia abajo.
ilarii: lo manda a tal lugar.
ilaro: le manda adentro.
ilarougui: le enva entre gente, se-. selarouguilo;
les envo entre. yilachirougui; me envas entre...
Jual7.18
ilata: le manda a.., le enva a.., le enva una cosa,
se-, lachita, qai-, selataxa, laria, ilajta. selachita;
te mando a... yilata; me enva a... selatalo; envo
varias cosas a... qarelata; nos enva a... -qarelachita; nos envas a... qailate; son enviados. (c nelata)
ilategue: le manda all, se-, lachitegue, qai-, selataxague, lariigue, ilajtegue. yilategue; me enva a...
selachitegue; te envo a... selajtegue; les envo a...
(c ila, ilaregue)
ila: le manda all, le enva, le ordena, sela, lachi,
qai-, selaraq, larii, ilate. se/ sqai/ se/ s selate; les
envo. selachi; te envo. relachi; te enva. qayila;
soy enviado. qarelachireoga; mndenos afuera a...
qarela; nos manda. selaraxai; les enviamos. yila;
me manda. yilachi; me mandas. qarelachi; nos
mandas. selarii; os envo. relarii; os enva. relaritac;
os est mandando. ilateo; lo enviaran.
(c nela, lelaatec)

ileuetaoguit: van terminando en muerte.


ileuot: muere bajo algo. qare-. Roml4.8 (c ileu)
ilola: lo fre, lolae, qai-, selolaq, lolahi, ilola.
iloquin: le hace pelea, pelea contra otro, le ataca.
seloquinaq, loquiii, iloquine. yiloquin; me hace
pelea. yiloquintac; me est atacando. reloquiisac;
te molesta o ataca. (v reloqui)

illicot: lo rema, llicochi, sellicotaq, llicochii, illicote. (c rallicotaxan)

qai-,selloqoot. sellooto; lo pongo debajo de ellos.


Heb2.8;10.13

illichigui: lo moja adentro, lo humedece adentro.


seletaxagui, llichiigui, illichirigui. (contrastar illiichigui) (v ilet)

imaa: todos.

illigui: lo pone o coloca adentro de.., silligui,


llirigui,qai-. sillaxagui, lliigui, illirigui.

iloxoaxanetegue: lo pone de frente en tal direccin, lo orienta hacia...


se-, loxoaxaitetegue, qai-, seloxoaxanqategue,
loxoaxaiitegue, iloxoaxantetegue. Gal4.20
(v reloqotegue)

illiguii: lo arroja al suelo, lo coloca en el piso.


llirii, qai-,-

iloxoaxanlec: le pone de frente a una mesa,


iloxoaxandelec.

iliitagui: lo pone adentro de algo. se-/ silliitagui,


qai-, lliitagui.

iloxoaxanshiguim: lo da vuelta patas arriba, lo


pone patas arriba, seloxoaxanaxashiguim.

illiitalec: lo coloca encima o sobre algo, si-, qai-,.


(c illilec)

iloxoaxaiguit: lo presenta delante de otro.


loxoaxaichiguit, qai-, seaxaguit,loxoaxaiguit,
iloxoaxanchiguit. (c relogoguit).
illaagui; lo pone adentro [de cartera o valija]. se,lliragui, qai-, sellaqagui, lliagui, illiragi.

illitaigui: lo pone adentro de un canasto. qayilliitaigui; me colocaron en... 2Col 1.33

illaaho/ illaauo: lo da de prenda, lo hipoteca, lo empea, se-, lliraho, sellaqaho, liaho; iliiraho.
illaalec: lo pone encima de algo, sellaalec, lli-ralec/
lliralec, qai-, sellaaqalec, lliyalec, illiralec. se/ sqai/
se/s qaillaalco; est puesto encima de...
yillaalec; me coloca en...

illichigui: lo pone o coloca adentro de.., si-/se,llichirigui,qai-, si-/selloqochigui/sillaqachigui, lliichigi, illiichirigui. Heb 10.22 (contrastar illichigui)

illiitapigui: lo est colocando adentro de.., llisapigui.


illiitaugui: lo pone o lo coloca adentro de.., si-/se-,
llisaugui, qai-, selioqotaugui, lliitaugui, illiisaugui.
1CO15.19 (c illiichigui)
illiitaanyi: lo pone ah en el suelo, qai-,.

imaagui: completamente en.., yi-, rimiragui, qaremaagui, rimiagui, imeragui.


imaalec: todos en tal parte o en tal trabajo, completamente sobre algo, todos contra otro, qai-,
qaremaalec, rimiyalec. imeralec imailec; se carga
del todo sobre m.
imaai: completamente, del todo, entero, yi-,
remirai,qare-, remiyaai, imerai. Exo25.18
imaashiguim: sube corporalmente, sube entero, imaauec: totalmente, completamente, del todo,imerec.
imaho: se termina, se acaba. imero.
imaq: los arrea, semaq, maqai, qai-, semaxasoq,
maxahi, imaxai. (c nemaq)
imaqachin: le alaba, habla bien de l. se-,
maqachii,qai-,semaqachinaq, maqachiii, imaqachine. semaqachine; les alabo. semaqachinaxe;
les alabamos. qayimaqachin; me alaban. semaqachii; te alabo. remaqachii; te alaba. yimaqachin; me alaba. qaremaqachii; te alaban. yiraaqachii; me alabas. yimaqachii; me alaban ustedes.

ilet: lo remoja, lo empapa, lo riega (regar), selet,


llichi, qai-, seletaq, llichii, ilete.

illaai: le postra en cama, le acuesta, le hace caer al


suelo, se-, llirai, qai-, sellaaqaii, lliyai, illirai.
illaaigui; lo pone adentro de.., se-, lliraigui, qai-,
sellaqaigui, lliaigui, illiraigui.

illiiteguelec: lo est poniendo sobre algo. se-, llise-,


qai-, selloqote-, Iliite-, illiise-.

imaqachintac: habla bien de otro, le honra, le


alaba. se-, maqachiisac, qai-, semaqachinqatac, maqachiiitac, imaqachinsac. yimaqachintac;
me est alabando. semaqachintape; les alabo.
remaqachiisat; te alaba, est orgulloso de ti.
semaqachiisac; te alabo. (c imaqatentac)

illitoot: lo coloca debajo de., selliitoot, lliitoot.

imaqaiguit: me rechaza. (v imaq)

ileu: muere, yileu, rillivi, qare- riliivii, ileue.


ileueo; habran muerto.

illaapeguem: sqai llirapeguem; no le vuelvas


la espalda.

illijlec: lo coloca o pone bien sobre algo. qai-,. (c illilec)

ileualec: muere por otro, muere sobre algo, muere en tal lugar, yi-, rilliviralec, qai-, qareleualec,
rillivialec, ileueralec.

illaapiguim: sqo llirapiguim; no me lo negaste.

imaqajan: le alaba, qai-, maqajii,. yimaqajitac;


ustedes me alaban. Lc21.13;Roml3.7
maqajitac; ustedes le alaban. (c imaqachin)

ileuapeguem: muere por causa de., qai-,. (c ileu)

illaugui: lo pone adentro de algo [como casa], si-/


se-,lliraugui, qai-, sellaqaugui, lliaugui, illiraugui.
qailliraugui; los pone adentro de.., qayillaugui; estoy puesto adentro de...

ileguemaxachigui: lo hace feo. ileguemaxachigui


na lashic; hace muecas.
ilejlec: lo riega (regar). (c ilet)

ileuapigui: se ileuapigui qavilli; tenga irmeza, no


se desanime.
ileuaugui: muere en o durante tal accin, yileuaugui, ileueraugui.

illahogue: lo coloca adentro de algo [como cueva],


si-/se-, sellaqahogue.

illaue: lo pone al lado de...

ileuaanyi: muere ah. yi-.

llaanyi: lo coloca ah. illiraanyi.

ileuai: muere en tal lugar, yi-, rillivirai, qare-,


relliviai, ileuerai.

ilague: lo coloca en tal lugar, se-, llirague, qai-,


sellaqague, lliague.

ileuai: muere junto con., yi-,

illai: lo coloca o lo pone en el suelo. si-/se-,


llirai, qai-, sellaqai, lliai, illirai. se/ sqai/
se/ s yillai; me coloca en tal lugar. yillirao; me
colocaras en tal lugar.

ileueta: se desmaya, tiene ataque, yileueta, rillivite, qareleueta, rillivita, ileuete.


ileuetac: moribundo, yileuetac. (c ileu)
ileuetapigui: se ileuetapigui qavilli; no te acobardes.

36

imaxaguilo

illaigui: lo coloca adentro de algo [como tumba].


qai-, lliaigui,. Jual9.41,42

illiitaguit: lo coloca contra.


yillisaguit; me colocas contra..
illiitai: lo coloca en tal lugar, qai-, illiisai.

illiji: lo empapa en.., lo moja en. (v ilet)


illijigui: lo moja en., qai-,.
illilec: lo coloca o carga sobre algo, llirelec, qai,sellaxalec, lliilec, illirelec. illoxolec; nos coloca sobre algo. illitoxolec; lo tiene puesto sobre nosotros.
illhailec; lo tiene puesto sobre m. illailec; lo coloca
sobre m. qaillitoxolec; nos exponen a...
illipaxan: le hace mamar, le amamanta, sellipaxan,
llipaxai, qai-, se-aq,llipaxaii, i-e. se/ sqai/ se/ s
yillipaxane; me amamantan. (c llip)
illipaxantaho: le hace mamar, le amamanta.
illivichiguii: es estril. (v ileu)
illivigui: muere adentro de... se illivigui lauel; atrevido. (c ileu, lauel)
illiguit: lo entrevera con... llichiguit, sellaxaguit,
lliiguit, illichiguit.
illoot: lo coloca debajo de.., se-/ silloot, lliroot,

imaqata: lo empuja [como el viento al agua], lo


va arreando, se-, maqaite./ maqaisa, qai-, semaxasoqota, maxahita, imaqate/imaqasa. Stg1.6
mnaqaisanquira; le empujas a la ruina. (c imaq)
imaqatague: lo empuja a tal lugar, lo va arreando hacia tal lugar, maqaisague, qai-, semaxasoqotague,
maxahitague, imaqasague. Stg1.6
imaqateguelec: le acusa, maqaiseguelec, qai-, semaxasoqoteguelec, maxait-, imaqas-. imaqatapignilec; me est acusando. Hch25.11
imaqatentac: lo considera importante, se-,
maqachiisac, qai-, semaqatenqatac, maqachiiitac, imaqatensac. (c imaqachintac)
imaqaguit: le rechaza, le opone.
imaxague: los arrea hasta., semaxague.
imaxaguilo: los arrea al rumbo, maqairiguilo,

37

imaxalec

qai-,samaxasoxoguilo, maxaiguilo, maxaguilo. qaremaxaguilo; nos empuja al rumbo. Hch27.27 (c imaq)


imaxalec: los arrea sobre.., se-, qai-, semaxasoxolec, (c imaq)
ima/ ime ca: despus.
ima eec: despus se fue. Hch8.27
imaaguit: est unido a otro, yimaagui,remiraag
uit,qai,qaremaaguit, remiaaguit, imeraaguit. se/
se/ se/ s.
imata: todo, de una sola pieza, entero, completo.
ime: termina, se termina, muere. yimevremii\ qareme, remii, ime. ca ma; y despus.., (c neme, omat)
imeenac: siempre lo vende.
imeenec: lo reparte, se, miiirec, qai, semeenaxauec, miiiuec, imeendec. semeendec; los reparto. (v imen, nemeenec, Iemeenec)

imen: lo vende, semen, miii, qai-, semeenaq, miiii.imeene. se/sqai/se/sqaimeene; se los venden.
yimen; me vende algo. yimeene; me lo venden. yimiii; me lo vendes. yimiiii; ustedes me lo venden.
qayimen; alguien me le vende. semiii; telo vendo.
scmiiii; os lo vendo. semeenqai; te lo vendemos.
semeenaxahi; os lo vendemos. remiii; te lo vende.
rimiiii; os lo vende. qarimiii; alguien te lo vende. qarimiiii; alguien os lo vende. nemenoxohot;
l nos lo vende. imenoxohot; ellos nos venden algo.
miiroxohot; nos lo vendes. nimiihoxot; ustedes
nos lo venden. qaremen; nos lo vende alguien.

qainanta, senanaqta, naita, inandeta. Se nananqta; no lo enrollo, sqai naireta; no lo enrollas, se


inanta; no lo enrolla. se qainanta; no se lo enrolla.

inatetac: le est preguntando, se-, qai-,. yinatetac;


me est preguntando. yinachisac; me ests preguntando. qayinatetac; me estn preguntando. (c inat)

inaq: lo tira, lo lanza, senaq, naqai/ naqe, qai-,


senaxasoq/ senaqsoq, naxahi, inaxai/ inaxe. yinaxahi; ustedes me tiran piedras. qainaxe; son apedreados. qarenaq; somos apedreados.
qarenaqe; te apedrean.

inatetapegue: se lo pregunta repetidamente, qai-,.


yinachisapegue; me ests preguntndolo.

inaqaii: los tira a varios, senaqaii, naqairii, inaqaii, asi-, inaqaii. (c inaqi)

inaxai/inaxe: lo tira contra varios. Hch5.26 (c inaq)

imeuec: est sano, yimeuec, re-/ rimirec, qaremeuec, re-/ rimiiuec, imeerec.
imeuec nqaien; le sana.

inaxaiga: lo tira [en el mar], naqareoga, qai-,


naxahioga, inaxareoga.

imeo/imeho:

inaqashiguim: lo tira hacia arriba, inaqaishiguim.

imeuegue: llega a su in, se termina el plazo.


imeueque.

inaqata: le apedrea, qai-,.

imeenta: le vende.

imiichigui: lo espolvorea sobre algo, simiichigui, miichirigui, qai-, semeetaxagui, miichigui, imiichirigui.

inaqatalec: lo tira encima de., qai-, naxahitalec.


(c inaqajlec)

imeentac: lo est vendiendo, semeenqatac.


semeenqatape; los vendemos. (v imen)

imiichiguii: muere, se termina. qarimiichiguii;


morimos. (c nimiichiguii)

inaqataugui: lo tira adentro de [una abertura],

imeentapeguec: lo est repartiendo. (v imeenec)

imiishiguim: lo espolvorea hacia arriba.

imeentauec: lo reparte.

imijtegue: le buscan yendo.

imeet: lo tira o desparrama como tierra.

imit: le examina, le juzga, se-/ simit, michi qai-,


se-/ simitaq, michii, imite. qayimitetac; me estn
examinando. yimichitac; ustedes me estn juzgando. smichi; te examino. semite; les juzgo. qayimit; alguien me examina. yimit; me examina. rimichi; te examina. rimichii; les examina a ustedes.
qarimichii; son examinados ustedes.

imeenougui: lo vende entre.., qai-,.

imeeta: est terminado o completado.


imeetaho: se termina, se acaba.
imeetapego: est por terminarse o agotarse.
(c imeho)
imeetari: est terminado, completado. Ecc2.12
imeeteguelec: ue ca imeetegue.ec; est haciendo
sus necesidades.
imeetegueri: est terminando.
imeetetecshiguim: tira tierra hacia arriba.
imeetot: arrima tierra a la base, lo amontona alrededor de.., lo cultiva, se-, miichitot, qai-, semeetqot, miichiot, imeetetot.
imeho/imeuo: se termina, seagota. se imeho; interminable, inagotable, imero.
imejlec: lo rellena para camino, lo esparce o tira
sobre o encima de.., semejlec, miichirelec, qai-, semeetaxalec, miichilec, imeeterelec/ imejrelec.
imelec: est ocupado en.., se ocupa en.., se dedica a...est del todo en.., yimelec, remireiec/
remireiec, qai-,qaremelec, remiilec, imerelec.

inaxaguit: lo tira en [el suelo], qai-,. (c inaq)

inaqai/ inaqi: lo tira sin cuidado, naqairai,


qainaqai, senaxasaqai, naqaai, inaqarai. se
senaqai; no lo tiro. sqai naqairai; no lo tiras. se
qainaqai; no se lo tira

imeraaguit: ellos estn unidos a otro. (v imaaguit)

imigui: se cumple, se completa. imiquio; se cumplira. (c ime)

imeenot: se lo vende, se-, qai-,.


miiiot; vndanmelo.

inaxague: lo arroja en tal lugar, se-, naqaitegue,


qai-, senaxasoxogue, naxaigue, inaxategue. qarenaqaitegue; ests arrojado a tal lugar. senaxaigue; les
arrojo a ustedes.

inaqajlec: lo arroja derecho contra algo. qai-,.

inaqatac: chismea del otro, le calumnia, se queja


contra., naxaitac. yinaqatac; me est calumniando.
qayinaqatac; alguien me tira piedras. qarenaxaitac;
nos critican ustedes.

imeenem: se lo vende, qai-,.

38

inaxeoga

imichigui: lo busca en archivo, qai-,.

imitaque: lo busca, michiraque, qai-, semitaqaque,


michaaque imiteraque.

inaqatapegue: se lo tira contra otro mientras caminan.


inaqatec: le tira afuera, le desprecia, le desecha,
naqaiterec, qai-, senaxasqotec, naxaitec, inaqaterec. qarenaqaitec; estn echados afuera ustedes.
qarenaqaterec; estn tirados afuera. qarenaxaitec;
ustedes nos dejan a un lado. (c inaxauec)
inaqateguelec: se lo tira encima de.., naqaiseguelec. inaqateguelec na lasauaxaset; le acusa. inaqateguelec na nouen; le bendice.
inaqateguei: est tirndolo abajo, inaqaseguei.
(v inaxai)
inaqauec: lo arroja lejos, lo echa lejos.

inaxalec: lo arroja sobre o encima de algo, se,naqairelec, qai-, senaxasoxolec, naxailec, inaxarelec. senaqairaxalec; te lo arrojo encima. inaxalec
ca laqaatec loyaxanec; le bendice. inaxalec ca
laqaatec se nouen; le maldice. (c senalec; monto
sobre algo, senaxalec; montamos sobre algo) Mat5.44
(c inaq)
inaxai: lo tira hacia abajo, le derriba, se-, naqairii. yinaxai; me derriba.
inaxaigui: lo tira adentro [del fuego], lo carga
adentro de algo, se-, naqairiigui, qai-, senaxasoxoigui, naxaiigui, inaxariigui. qarenaxaigui; nos
tiran en algo. qarenaqairiigui; te tiran en algo. qainaxanquio; ser tirado adentro de.., yinaxaiigui;
ustedes me tiran adentro de.., inaxashiguim: lo tira
arriba, naqairishiguim.
inaxauec: lo tira afuera, lo desecha: se-, naqairec,
qai-, naxaiuec, inaxarec. qainaxarec; son desechados.
inaxaugui: lo tira adentro [del horno], qai-,.
qainaxarougui; son tirados adentro de..
inaxauo: lo tira adentro, inaxaro. senaxasoxoro; los
tiramos adentro.
inaxaua: lo arroja [al chancho], naqaireua, qai-,
senaxasoxoua, naxaiua, inaxaroua. (c inaq)

imitetac: le est examinando. michisac,. qayimitetac; alguien me est examinando. yimichitac; meestn juzgando ustedes. (c imit) .

inaqi/ inaqai: lo tira, naqairii, qainaqi, senaqsoxoi, naxaii, inaqaii.

imitetapigui: le busca en un grupo, qai-,. (c imit)

inaqshiguim: lo tira hacia arriba, qai-,. Hch27.17

imitetaque: lo est buscando con ansia, se-, qai-,


semitqataque, michitaque, imitesaque.

inaxaigui: lo tira abajo adentro [de una bolsa],


naqairiigui, qai-, senaxa-/ senaqsoxoigui,
naxaiigui, inaxariigui. se senaxa igui; no lo
tiro abajo adentro. sqai naqairiigui; no lo tiras. se
qainaxaigui; no se lo tira. yinaqairiigui; me tiras adentro de.., qainaxariigui; son tirados adentro de...

inanguit: lo para, lo detiene.

inat: le pregunta, le consulta, se-, achi, qai-, senataq, nachii, inate. aso aalo inatetac na nquiillipi;
la bruja, nigromante. yinat; me pregunta. yinate;
me preguntan. qayinat; me preguntan. qarenat; nos
pregunta. qarenachii; nos preguntan ustedes. qarenachi; nos preguntas. renachii; los pregunta. senachi; te pregunto. senate; les pregunto. senatqai;
les preguntamos. yinachi; me preguntas. yinachii;
me preguntan ustedes. inateo/ inatoo; les preguntara. (c renataxan)

inanta: lo enrolla, naireta/nairata, inanta,

inateta: le pregunta bien, inatete.

inaxeoga: lo tira all al ro. qai-,.

imitetee: lo est buscando.


inan: lo enrolla, lo dobla [papel], lo retuerce/ estruja (ropa). naireta; enrllelo, senan, nai, qai-,
senanaq, naii, inane. (c nenan)
inaneejta: lo enrolla, qai-,.

inaxaa: le tira abajo en algo, le arroja a algo,


naqairia, qai-, senaxasoxoa, naxaia, inaxaria.
Mat23.33 qarenaxaia; sern arrojados ustedes
en... yinaqairia; me arrojas a... (v inaxai)
inaxai: lo tira hasta tal lugar.

inaxauegue: lo tira afuera a tal lugar, qai-,.

39

inaxeoguiyi

quishquinta

inaxeoguiyi: lo tira por ah. qai-,.

noxoiuo/noxoiho, inoxondo. (c nenoxono)

ineequesen: es tierno con. yiiiquishii; me acaricias.

inoxonot: entra debajo de...

ineequesenta: le trata con ternura, le acaricia, iiquishiite, qai-, seneequesenqata, iiquishiita,


ineequesente. yineequesenta; me trata con ternura. yiiiquishiisac; me acaricias. seneequesenqate; les tratamos con ternura.

ipacqajnauec: le hace ms, le da importancia.


pacqajirauec, pacqajiyauec,.

lo sospecha/conjetura, piichiraa,qai-, sepeetqaa,


piichiia, ipeeteraa.

inoxonougui: entra adentro de... se-,noxoirougui,


qai-, senoxonaxaugui, noxoiyougui, inoxondougui.

ipacta: se ipacta; no se cumple un encuentro.

ipeetai: lo calcula.

ipaguegue: se ipaguegue; no cumple en ir a tal lugar.

inoxonoua: entra hasta...


inoxonoue: entra hasta...

ipaguelec: se ipaguelec; no lo cumple,


se qai-, se sepagaxalec.

ipeetetapega: lo imaginaba, lo supona, piichisaapega, qai-, sepeetqatapega, piichitapega, ipeetesapega. Luc2.44 (c ipeetaa)

inocaho: se prende a algo, yinocaho, renoquiraho,


qarenocaho, renoguihaho, inoqueraho.

inoxontapego: siempre entra.

ipaguigui: se ipaguigui; fracasa. (c ipaquichigui)

inoxontapeguec: est saliendo.

inocashiguim: se engancha arriba,


se cuelga enganchado.

inoxontapougui: continuamente est entrando en...

ipaguiguit: se ipaguiguit; no cumple con.., es incumplidor con.,

inocaua: se prende a algo, se pega a algo, yi-,


renoquiraua, qai-, qare-, renoguiaua, inoqueraua.
1Col 2.13. (c inocaho)
inocqajno: lo engancha, lo pega, lo ija, nocqajiro,
qai-, senocqajnaxaho, nocqajio, inocqajando. se
senocqajno; no lo engancho. sqai nocqajiro; no lo
enganchas. se qainocqajno; nadie lo engancha.
inoquetaho: est enganchado, renoquisaho,
qai-,senocqataho, renoquiitaho, inoquesaho.

inoquetaua: est enganchado a algo. (v inoquetaho)


inoquetaguit: se une a algo, est conectado a algo.
yi-, renoquisaguit, qai-, qare-, renoguiitaguit,
inoquesaguit.
inoquetata: se prenden entre s. qarenoquetata,
renoguitata.
inoxonaugui: entra en [casa], senoxonaxaugui.
inoxonaua: entra a o hasta algo, senoxonaxaua.
inoxonaxatauec: le hace salir, senoxonaxatqauec.
inoxonaxataa/ inoxonaqtaa: le hace entrar en...
inoxonaxatec/ inoxonaqtec: le hace salir, noxonaxachirec, qai-, senoxonaxataxauec, noxonaxachiuec,
inoxonaxaterec. yinoxonaxatec; me hace salir.
inoxonaxato/ inoxonaqto: le hace entrar. noxonaxachiro, qai-, senoxonaxataxauo, noxonaxachiro, inoxonaxatero. se renoxonaxachiro; no te permite entrar.
inoxonaa/ inoxoneua: entra a... noxoiraa, qai-,
senoxonaxaua, noxoiua, inoxondaa. Mat8.11
inoxonec: sale, noxoirec/ noxoiuec, senoxonaxauec, noxoiuec, inoxondec.

inoxoni: entra hacia abajo, se pone el sol.


inoxono: entra, se-, noxoiro, senoxonaxauo,

40

ipac: se ipac; no se cumple. se ipac nqaien; lo anula.

qai-,

ipalatalec: le est por alcanzar.


ipalatauec: se acerca al in, est por
terminarse. ipalasauec.

ipeguen: lo extiende (extender).


peguenec: lo estira o lo extiende [como sbana],
se-,piguiirec, ipeguendec. ipeguenlec: lo extiende
sobre algo, lo tapa, se-,piguiirelec, qai-, sepeguenaxalec, piguiiilec, ipeguenerelec. Luc23.11
ipeguentalec: lo extiende sobre.., ipeguentalgoto;
los extiende sobre...

ipaca: sigue, yipaca, repaquira, qarepaca,


repaguia, ipaquera.

ipalataua: va acercndose a.., est por llegar a..,


se-, palaisaua, qai-, sepalqataua,
palaitau a, ipalasaua.

ipacalec: lo cumple, yipacalec, qare-, repaguialec,.


(c ipaquejlec)

ipalataxasoma: est por alcanzar un pozo.

ipenachit: le refresca, le enfra, penachichi, qai-,


sepenachitaq, penachichii, ipenachite. (c ipe, ipigui)

ipalataa: est por alcanzarlo, qai-, sepalqataa.


(c ipalataua)

ipigui: se enfra un poco, ipiguilo qomi; nos enfriamos un poco, ipiguilo; ellos se enfran un poco. (c ipe)

ipalataoga: est por alcanzar tal da.

ipiguini: lo extiende en el suelo, lo tiende en


el suelo.

ipacaua: cumple con entrar a... yi-,repaquiraua,


qai-, qare-, repaguiaua, ipaqueraua. Hch22.10
ipacaa: le insiste algo, le obligaba hacer algo,
yipacaa, repaquiraa.-qai-, qarepacaa/ yipagaqaa,
repaguia, ipaqueraa. ipacoxoua; nos obliga.
ipaguiaxaua; os obliga. ipacaa; me obliga. ipaquiraxaua; te obliga. (c lepagaxallic)
ipacague: l cumple en ir all, lo vuelve a quitar, yi-,
repaquirague, qai-, qare-, repaquiague, ipaquera gue.

inoqueejta: se ligan entre s.

inoxoneoga: sale hasta.

iitaxajlec: lo roca sobre algo, lo salpica con... itaxachirelec, qai-, iitaxaterelec.(c iji, itetai)

ipacaque: se qaipacaque; no hace falta,


no hay necesidad.

inoquetashiguim: est colgado arriba.


(v inocashiguim)

inoxoneua: entra en... noxoireua,


senoxonaxaua, noxoiua, inoxonereua.

inoxoigui: entra entre cosas, inoxonyigui.

ipalataho: se acerca.

ipeetetaa: lo est pensando, creyendo, coniando,


le parece, se-, piichisaa, qai-, sepeetqataa, piichit
aa,ipeetesaa.

ipalatapegue: est por alcanzar tal nmero.


ipalatapegueto; est por alcanzar a varios.
ipalategue: casi lo alcanza.
ipaquejlec: lo reitera o-vuelve sobre el mismo lugar.
yi-, repaquitereiec/ paquitereiec, qai-, qare-, repaguiijlec, ipaqueterelec. se ipaquejlec; no lo cumple.
Hch20.24 1T4.5 (c ipacalec)

ipiguinshiguim: lo extiende arriba, se-.


ipiguiiigui: lo extiende en [el camino].
piciriigui, qai-, sepeguenaxaigui, piciigui,
ipiciriigui. (c ipeguenlec)
ipitaa: lo codicia, lo quiere tener, yipitaa,
ripichiraa,qai-,
qari-,
ripichiaa,
ipiteraa.

ipacaguit: se ipacaguit; no cumple con otro.

ipaquetaque: lo desea o lo quiere, yi-, repaquisaque,


qai-, qare-, repaguitaque, ipaquesaque. (c ipacaa)

ipitetaa: lo est codiciando, yi-, ripichisaa, qai,qare-, ripichitaa, ipitesaa. (c lipiichi)

ipacapegue: insiste en.., obliga en.., paquira pegue, qai-,. Lnc6.30

ipaquetapegue: le es iel, cumple con..,


repaquisa pegue,.

ipiuec: lo perfora [con taladro], lo agujerea, lo taladra.pirec, sipiaxauec, piiuec, ipiirec.

ipacqajanchigui: lo cumple, se-, paeqajichirigui,


qai=, -sepacqajnqachigui, pacqajichigui, ipacqajichirigui. qamiri sqai pacqajanchigui; ustedes no
lo cumplieron.

ipaqueteguelec: persiste en.., insiste en...

ipootaque: quiere tocarlo.


ipootapigui; los quiere tocar.

ipacqajanchii: lo cumple. (c ipacqajigui)

ipaquichigui: lo cumple, sucede, paquichirigui, qai,


sepacqachigui, paguiichigui, ipaquichirigui.
(c ipacaa)

ipacqajnejlec: lo cumple [como fue enseado].


pacqajilerelec, qai-, sepacqajanqajlec, pacqajijiec, ipacqajanterelec. 1Til.18
ipacqajigui: se ipacqajigui; no lo cumple, se se-,
sqai pacqajirigui, se qai-, se sepacqajnaxagui, sqai
pacqajigui, se ipacqajanyigui. Mat5.33
(c ipacqajanchigui)
ipacqajiguit: se ipacqajiguit; no lo cumple.
ipacqajnalec: sobreimpone su voluntad, pacqajiralec,
qai-, sepacqajnaqalec, pacqajiyalec, ipacqajneralec.
ipacqajnauec: le hace ms, le da importancia. pacqajirauec, pacqajiyauec.

ipaquetegue: sucede, se cumple, repaquitetegue


qai-, qare-, repaguiitegue, ipaquetetegue.

ipaquiguit: se ipaquiguit; no cumple con...


ipataxalec/ pataxalec: le acusa de algo, le encarga
de algo, pataqairelec. sqa ishitue ca qaipataxalec
lasauaxasete sauamaxare; no haba nada de que
acusarles. spataqairaxalec; te encargo de algo.
qaipataqairaxalec; te encargan de algo.

ipootaua: le toca con la mano,se-, poochiraua, qai-,


sepootqaua, poochiaua, ipooteraua. yipootaua;
me toca. poochiua; tquenlo.
ipootetac: lo est tocando.
ipootetape; los est tocando.
ipootetee: anda a tientas, qai-,. Hch17.27
ipooteteera: anda a tientas, busca a ciegas, tienta, qaiipot: le toca con la mano. qai-,. sepoochi; te toco,

ipaxajta: lo teje. qai-,. Mat27.29

iquin: le saluda, quii, qai-, sequinaq, quiii, iquine. qaiquine; son saludados. iquine; les saluda a
varios. riquii; te saluda.

ipaxat: lo trenza, paxachi.

iquintac: leest saludando, qai-,. (v iquin)

ipe: est fra [la olla], ipe. (c ipenachit)

quishquinta: rechina [los dientes], quishquiireta,


qai- , sequishquinaqta, quishquiiita, iquishquindeta.

ipeetaa: lo calcula, le parece, lo estima, lo supone,

41

-iraxaric

iuante uegue

-iraxaric: te, a ti, a usted. qaamachiraxaric; te


estiman. (v amatague)
-iraxarom: te, a ti, a usted. aairaxarom; l te lo
da. (c -iaxarom)
-iraxaua: te, a ti, a usted.
se axaaxanqairaxaua; no te obedecemos.
-iraxauot: te, a usted, a ti. nachiraxauot; le ataca a
usted, te ataca.
irii/ irii:
isallaxan: le es pesado, le pesa sobre l. sallaxai, qai-, sesallaxanaq, sallaxaii, isallaxane.
isallaxat: lo pesa, qai-, sesallaxataq.
qaresallaxachi; te han pesado.
isecnaa: se ij en... Gen39.7
isecac: animal.
ise: varios animales. iserolqai; varios animalitos.
iseripi; muchos animales. (c isecyac)
isoji: se cansa, yi-, qare-.
isot: est cansado, se cansa, isot, resochi, qaresot,
resochii, isote. (v lesoocni)
isoteta: sencillo, tierno, suave.
isoaxat: le hace arrugarse, le causa arrugas.
soaqchi, qai-, sesoaqtaq, soaqchii, isoaqte.
ishichigui: lo mete adentro de algo, shichirigui, qai-,
seshitaxagui. (c ishito, ishichiigui)
ishichiigui: lo mete
shichiriigui. (c ishito)

abajo

adentro

de...

ishila: lo pinta, lo frota, lo aplica como ungento,


unge. shila, qai-, seshilaq, shilahi, ishila.
(contrastar ashiila)
ishinai: le sepulta en tal parte, qai-, seshinqai,
shiiai, ishindai. Sqai striirai; no le sepultas
en tal parte. qayishinai; me sepultan en tai parte.
ishinec: le entierra afuera, qai-,. Mat9.23
ishini: le entierra, le sepulta,se-/si-, shiirii, qai-,
seshinaxai, shiiii, ishinyii/ishiii.
sishiii; les sepulto. qaishiii; les sepultan.
qarishinii; les sepultan a ustedes. qarishiirii;
te sepultan. qayishini; alguien me sepulta. se seshini; no le sepulto. sqai shiirii; no le sepultas. se
qaishini; no est sepultado. yishiiio; sepltenme. se yishiirio; no me sepultes.

42

ishit: lo puede hacer, le convence, lo quiere hacer.


seshit, shichi, qai-,seshitaq, shichii, ishite.
yishichi; tu me convences. qaican ishit; es invencible. sqa ishit; no lo puede. sqa shichi; no lo puedes.
qaica ca ishit; es peligroso, sagrado, tab.
se seshit; no lo puedo. se qarishichi; no pueden
contra ti. shichiho/ shichio; podran ustedes,
shichio; podras. yishit; puede contra mi.
ishitaxachiguit/ ishitaqchiguit: le recibe con conianza, shitaxachichiguit, qai-, sishitaxataxaguit, shitaxachiiguit, ishitaxachichiguit. Titl.16
se ishitaxachiguit; desconfa en recibirle, le tiene
desconianza. (c. ishit)

iten: lo teme, se-,chii, qai-, setenaq, chii, itene.


se iten; no lo teme, no le interesa, no le importa, se
atreve a.., sqai chii; no te importa [el peligro].
itenaa: siente por otro, setenqaa. qaica ca itenaa;
est dispuesto.
itenteguei: est trastornado. itenteguei nqaien;
le transtorna. itepaxachigui: lo aplasta, tepaxachirigui. (c itepaxat)
itepaxat: lo aplasta, tepaxachi, qai-, setepaxataq,
tepaxachii, itepaxate. iterai: est oxidado, se oxida,
se herrumbra, se pone mohoso, se enmohece. (c ite)
iterejlec: endesuso, inutilizable. (c ite)

itogoteta: muy arrepentido. (c netogot)

iuanaua: lo ve.

itouga: le ladra. (v ito)

iuagaxajchi: los separa.

iuanaxanaxanegue/auanaxanaxanegue: lo revela,
lo muestra, le hace verlo, qai-, reuitegue.
yiuanaxanaxanegue; me lo revela.
reuanaxanaxaitegue; te lo revela.
yiuanaxanaxanque; me hace verlos. Hch7.44

iuagaxajlec: los dispersa sobre.., se-,.

iuanchichiguit: le ven viniendo.

iuagaxat: lo desparrama, lo esparce, huagaxachi, qaiseuagaxataq, huagaxachii, iuagaxate. (c huaguec)

iuanchigui/auanchigui: lo ve bien, se-, huaichirigui, qai-, seuanqachigui, huaiichigui, iuanchirigui.

iuagaxatac: lo destruye, lo desparrama, se-, huagaxachirac, qare-, seuagaxatqac, huagaxachiac,


iuagaxaterac. seuagaxatqape; les destruimos.
seuagaxatape; les destruyo, -qareuagaxachirac; nos
destruyes. huagaxachirape qomi; nos destruyes.

iuanchiua: me ve.

ishiteta: lo puede, se-, shichite, qai-, sishitqata,


shichita, ishitete. Matl2.32 (c ishit)

ite: se pudre, se descompone, se envejece. itete;

ishiuentac: le est maldiciendo. qayishiuentac; alguien me est maldiciendo. rishiviitac; os maldice.


rishiviisac; te maldice. 2Co12.10 Mat5.11
(v ishiuen)
ishiuentalec: le maldice.
ishiueten: le paga, lo paga, le recompensa, se-, shivichii, qai-, seshiuetenaq, shivichii, ishiuetene.
rishivichii; te paga o te pagan. seshivichii; te
pago. seshiuetenqai; te pagamos. qarishivichiii;
nos pagan ustedes. shivichiite; les pagas.yishivichii; me recompensas.
ishiuetenta: le soborna, se-, qai-,
ishiuetentac: le est pagando, qai-, seshiuetenqatac, shivichiitac. 2Pe2.3 (v ishiueten)
itataque: lo olfatea, lo rastrea, tae, setaq, tabi, ita.
itagoxotauec: le abre una brecha, lo bandea. setagoxotqauec. itaguii: le peina, taquirii, qai-,
setagaxai, taguiii, itaguirii. (c netaguii)
itan: lo marca, se-, tai, qai-, setanaq, taii, itane. se itan; no le marca. qaitane; los marcan.
taii; ustedes los marcan. (c.retan)

ishinoot: lo entierra debajo de un rbol, qai-,.

-itaxaric: a ustedes. shiitaxaric; les trato a ustedes


de tal modo. (v netegue)

ishiii: le sepulta en tal lugar, se-, shiirii,qai-,.


Jual 1.34 qayishii; me sepultan en tal lugar.
yisiirii; seplteme en tal lugar. (c ishini)

itaxaaxan: le hace hablar, taxaaxai, qai-,


setaxaaxanaq, taxaaxaii, itaxaaxane.
yitaxaaxantac; me habla [yo escucho]. (c retaqa)

ishiiigui: le entierra en tal tumba, qai-,

itaxaaxanac: le hace hablar, qai-,.

ishiiot: lo entierra debajo de.. qai=,.

itarguit: olfatea lo que viene, setaxaguit, tahiguit.(c ita)

iuanalec: le encuentra, le descubre, qai, seuanqalec,. Jua8.3,4 iuandalec. iuanalgoto; los encuentra.

ito: le ataca un animal, toe, qai-, setoq, tohi; ito.

itereta: gastado, viejo. (c ite)

ishiuen: le maldice, le habla mal, le calumnia, le


insulta.se-,shivii, qari-/qai-, seshiuenaq, shiviii,
ishiuene. qarishiviii; os maldicen. Hchl4.5
rishivii; l te maldice. shivii; le maldices.
yishiuen; me insulta.

iuana/ auana: le conoce, le ve. se-, huaita, qai-.,


seuanaxa, huaia, iuanta. ouet quiyim iuana; le
hace conocerlo. huairiua; tu me conoces.
huaiua; me conocen ustedes. qaiuaiua; me conocen. iuaiaxaua; les ve a ustedes.
qaiuairaxaua; te conocen. seuairaxaua; te conozco. sqai huanapogoxoua; nos desconoce.
sqai huaio?; no le conocen? iuanetaa; te ve.
iuanto; le habran visto.

iuanapega/ auairapega: sqai huairapega, se seuanqapega, sqai huaiapega, se iuanapega. se iuanapega; nunca le ve, no lo conoce, lo desconoce. na se
qaauanapega; los milagros. sqai huairapiguia;
nunca me conociste. sqai huaiyapiguia; no me
conocen. se iuanapiguia; no me han visto.

ishitec: lo bandea, ishiterec.

ishito: lo mete adentro, se-/sishito, shichiro, seshitaxauo, shichiuo, ishitero. (c ishichigui)

iualaxaintalec: juega con.., no lo trata en serio.

ellos se pudren. (c itereta, ichirichiguii)

iuagaxachigui: lo divide en partes, los separa. huagaxachirigui, qai-,

iuagaxatec: lo divulga- [un mensaje]. se-, huagaxachirec, qai-, seuagaxataxauec, huagaxachiuec, iuagaxaterec. Matl.19 seuagaxaterec; los disperso.
(c iuagaxatac)
iuagaxatetac: lo hace pedazos, lo dispersa.
qareuagaxachitac; ustedes nos destruyen.
seuagaxatetape; los disperso
iuaguigui: lo mastica, huaquirigui, qai-, seuagaxagui, huaguiigui, iuaguirigui.

iuanchiigui: le ve en el suelo, se-,.


iuanegue: le ve yendo, se-, qai-,. Hchl.9 (c iuana)
iuanejlec: le encuentra, se-,huairejlec, qai-, seuanqajlec, huaijlec, iuanterelec.
huairejlgoto; los encuentras.
iuanetaa: le ve.
iuanetegue: le ve yendo por algn camino se,qai
huaiitegue Mrc.6.49
iuanlec: se iuanlec no le ve acostado.
Iuanot: lo ve (al sol) suanqot. Hch27.20
iuanlec: se iuanlec; no le ve acostado.

iuaguiguit: muerde la punta, huaquichiguit, qai-, seuagaxaguit, huaguiiguit, iuaguiriguit. (c huaguiguit)

iuanot: lo ve [al sol], seuanqot. Hch27.20


iuanta lo ve bien.

iualaxain: 1. juega con algo, lo tiene de poco valor,


lo desperdicia. 3. lo trata inmoralmente, la
viola,se-, hualaxaii, qai-, seualaxainaq, hualaxaiii, iualaxaine. seualaxainqatac; lo desperdiciamos. yiualaxaintac; juega conmigo.

iuanta: lo ve bien.

iualasainari: juega con algo, se burla de..,lo trata


como juguete, hualaxaiirai, qai, seualaxamqari,
hualaxaiiari, iualaxainerari.
yiualaxaina ri; me deshonran.

iuantaxasoma: lo ve en el agua.

iuantalec: lo ve [extendido], se-, seuanqatalec,.


iuantapega: lo observa, lo encuentra, lo ve. se-. (c iuana)
iuantapigui: lo ve. qai-,. Jua6.2 (c iuanchigui)
iuanteoga: le ve afuera.
iuante uegue: le ve yendo.

43

iuaigui

iuaigui: lo ve. se-, huairigui.

qai-.sealqague, rialliyague, ialerague.

iuaiguit: se iuaiguit; no le ve al venir.

ialqachit: le apura, qai-,. (v iala)

iuairaxaua: te conoce, qai-,.(c iuan)

iaqain/iaaqain: lo cra. (c llaaqainatec)

iuaiua: me conoce, huaiua. sqai huairiua; no

-iaxaric: a ustedes, os. qaamachiaxaric; os


estiman. (v amatague)

me conoces. (v iuana)
iuaiaxaua: les conoce a ustedes. (v iuana)
iuaichiguit: le ve viniendo, se-, qai-,. (c iuana)
-iu: me, a m. axairiua; me llamaste.
naxaaxairiua; esccheme. iuaiua; me mira.
iuejlec: est a favor de otro, le deiende, se-, vichirelec, qai-, seuetaxalec, vichilec, iueterelec. se
seuejlec; no le deiendo.
sqai vichirelec; no le deiendes.
iuet: le duele, se-, vichi, qai-, seuetaq, vichii, iuete. seuete; me duelen. (v leueetaxanaxa)
iuetetac: le duele continuamente. (c iuet)
iuetetapigui: le est doliendo adentro, vichisapigui,.
(c iuet)
iuojon: se iuojon no le gusta qai- (c iuoten)
iuojonta: queda bien con otro, le aprueba, huojoite, qai-, seuojonqata, huojoiita, iuojonte.
yiuojonta; me quiere o me aprueba [la gente].

-iaxarom: a ustedes, os. aaiaxarom; les da a


ustedes algo. (c -iraxarom)
iaxat: lo cra, lo hace madurar, si-, axachi, qai,seaxataq, axachii, iaxate. (c i)
-iaxaua: a ustedes, os. saqachiaxaua; les aconsejo a ustedes. (c qata)
-iaxauot: a ustedes, os.
nachiaxauot; les ataca a ustedes.

iyini: se hunde, seyinaxai, iyii. se seyini; no


me hundo. iyiii qomi; estamos hundindonos.

i guenou gue: se refugia en una cueva.


iguentac: le est probando, seguentac, guiisac,
seguenqatac, guiitac,.riguiisac; te est probando. yiguiitac; me estn probando ustedes.
iguentaho: corre hacia adentro.
iguentalec: le-ataca, le atropella. se-, qai-,.

iguentaua: le ataca, le atropella. qai-,.Luc12.39

ioxogui: lo carga o pone adentro de algo


[desde arriba]. oqoirigui, qai-, seoxosoxogui,
oxoigui, ioxorigui.

iguentaguit: lo choca, guiisaguit, qai-,


seguenqataguit, guiitaguit, iguensaguit.

ioxolec: lo carga encima de algo, oqoirelec, qai-,


seoqsoxolec, oxoilec, ioxorelec.

ioxoigui: lo carga adentro desde arriba.


seoqsoxo igui,.

iviiquetapigui: lo toca [instrumento de cuerdas].


viiquisapigui, qai-, seviicqatapigui, viiguitapigui, iviiquesapigui. (c iviiguigui)

iguenot: acude a otro, se somete a otro, se-,


guiitot, qai-, seguenqot,guiiot, iguentot.
seguentacot; estoy acudiendo a..,

ioqotalec: se le carga sobre otro, pone carga sobre otro.

iuoten: le quiere, anda bien con otro, est en paz


con otro, se-, huochii, qai-, seuotenaq, huochiii,
iuotene. se yiuoten; no me quiere. se reuoriji;
no te quiere.

iviiguigui: lo toca [guitarra, etc]. viiquirigui, qai-,


seviigaxagui, viiguiigui, iviiguirigui.

igueneoga: se refugia en algo all. guiireoga,


qai-,seguenaxaoga, guiiheoga, iguendeoga.
iguenlec: se refugia encima de.., iguenailec; se
lanza contra m.

iguentaugui: le ataca [a un grupo], seguenqataugui,.


Luc22.49

ioxougui: lo carga adentro de algo, qai-,


seoxosoxougui, oxoyougui, ioxorigui.

iviiguelec: lo raspa [con uas], seviigaxalec,.

iguenegue: apela a.., se refugia en tal parte.


seguenaxague, guiigue,.

-ia: me, a m. taqaisapiguia; me hablas.


naapiguia; me lo dice. qoyiquetapiguia;
soy insultado. (c retaqa, naac, queua)

iuorquen: le es vecino, es su vecino, huorquii, seuorquenaq, huorquii, iuorquene. (c lauo)

ivichigui: le duele [la cabeza], se-, vichirigui, qai-,


seuetaxagui, vichiigui, ivichirigui. (c iuet)

ien: se burla de otro, le hace dao/ maleicio, le


maltrata, seen, i, ien, qaien, senaq, ii, ine.
sene; dao a varios. qaine; varios son daados. (c
ineetac, renaxan)
iguen: lo prueba (probar), lo tienta (tentar), se-,
guii, qari-/qai-, seguenaq, guiii, iguene.
qariguii; prubenos. qariguiii; les prueban a ustedes. riguiii; les prueba a ustedes. siguiii; Ies
pruebo a ustedes. yiguii; me pruebas. yiguiii; me
prueban ustedes. yiguen; me prueba. seguenaxe;
los probamos. (contrastar guii)
iguena: recurre a., seguena.

iguinigui: corre hacia adentro [del mar] atropellando.


iguinshimegue: corre arriba a [la montaa].
iguiiot: se refugia debajo de...
ilaq: se sorprende, yilaq, relaqai, qarelaq,
relaxahi, ilaxai. Gen21.25 ilaq nqaien; le sorprende. (c ilaxat)
ilaqac: se sorprende de algo, se conmueve, yilaqac,
qare laqac,.

a ustedes.
iloxoltagui: tiembla un grupo.
iloxolta: tiembla.
iloxoltari: tiembla, yiloxoltari, reloxollitari,.
iloxoltaguit: tiembla al encuentro con alguien.
Luc8.47
iloxoltapegue: tiembla. Hchl6.29
imachii: se callan varios. (v imaxai)
imanqachit: la hace quedar embarazada, manqachichi, qai-, semanqachitaq, manqachichii,
imanqachite. yimanqachit; l me dej embarazada. (v man)
imanqachitai: la deja embarazada.
imaqajlec: callado.
imaqajlem: callado.
qaremaqajlem; estamos callados.
imaqata: se queda callado y quieto, se calla,
yi maqata, remaqaite, qaremaqata, remaxaita,
i marete.
imaqatam: est muy callado, yimaqatam, re
maqaitem, imaqatam, qare maqatem, re maxaitam, imaretem.
imaqatapeuc:
est
muy
tranquilo,
yi-,
remaqaisapeuc, qaremaqatapeuc, remaxaitapeuc.
imaqot: lo recoge con pala, cuchara, etc., lo alza
con pala, etc. maqaitot, qai-, semaxasoqot,
maxaot, imaqtot. (c emqot)

ilaqatapega: se sorprende de.., se maravilla de...


(v ilaxa)
ilaxa: le sorprende, se sorprende de algo, se maravilla de algo, yilaxarelaqaita/relaxae, ne-laxa,
qarelaxa, relaxaia, ilaxai. (c ilaq)

imaretem: se quedan callados. (v imaqata)

ilaxat: le sorprende, laxachi, qai-, selaxataq,


laxachii, ilaxate. se selaxat; no le sorprendo.
sqailaxachi; no le sorprendes. (c ilaq)

imaxai: lo larga [el balde en el pozo] para sacar


agua, lo mete [en-agua para sacar agua], maqairii,
qai-,semaqsoxoi, maxaii, imaqaii.

ilaxatejlec: le sorprende, selaxatejlec,.

imiaqtaa/ imiaxataa: no se anima a hacerlo, se semiaqtaa, sqai miaxachiraa seqaia


sesemiaqtaa sqai miaqchiia, se imiaqteraa, se
seimiaqtaa, sqai miaqchiia, se imiaqteraa.
se imiaqtaa; lo quiere hacer, no le es molestia.
sqaimiaxachiraalo; no te acobardes por ellos.

ilaxateta: le traiciona, laxachite, qai-, selaxataqata, laxachita, ilaxatete.

imaxai: se queda callado, no se mueve, yimaxai,


remaqairii, qaremaxai, remaxaii, imaqaii.
Se imaxai; constantemente.
imachii; varios se callan.

iyinigui: se hunde en...

iguenaugui: se refugia en.., busca proteccin en...


se guenaxaugui,.

iaaqain: lo cra, aaqaii, qai-, seaaqainaq,


aaqaiii, iaaqaine.

iguenaua: lo busca para traerlo, guiiraua,.

ileguec: lo barre [la basura], selegaxauec,.

iguenaxaji: lo derrumba. se-,qai-,.

ilequeta: lo barre bien. qai-,.Matl2.44 (v ilec)

iguenaa: 1. lo busca para traerlo. 2. huye a [tal


lugar]. seguenqaa, iguendaa.

ilequetegue: lo barre [el campo]. (v ilec)

imiaqtague: le es demasiado lejos, le desanima la distancia, simiaxatqague, miaqchiague,


imiaxaterague.

iloxol: tiembla (temblar), yiloxol, reloxolli,


qareloxol, re-loxollii, i loxole.

imiaqtaguit: le es demasiado difcil, le desanima la


diicultad,miaqchiraguit,.

iloxolauegue: est temblorosa [la voz].

inaari: se burla de.., le deshonra, irari, qai,senaqari, iari, inerari.


yiirari; me burlas vos.

iala: se apura, va de prisa, rialahi, iala.


ialatac: se apura, riallisac, qarealatac, riallitac
rialaitac, ialasac.
ialaxat: lo devora.

iguenaoga: lo busca y lo trae, se-,guiiraoga, qai, seguenqaoga, -guiiaoga, iguendaoga.


(c neguenaoga)

ialague: se apura en ir a tal lugar, riallirague.

iguenec: huye hacia afuera, seguenaxauec, guiiuec,.

ialatague: se apura en., qai-,.

44

inaari

ilec: lo barre, le castiga, selec, selegaq,.

iloxolqachit: le hace temblar. yiloxolqachit;


me hace temblar. reloxolqachichii; les hace temblar

45

ineetac

qarenaari; se burla de nosotros, (y ien, naarisa)


ineetac: se burla de otro, se-, isac, qai-,
senaqatac, iitac, ineesac. seseneetac; no me
burlo de otro. yineetac; se burla de m.
ineetac: se burla de otro, se-, isac, qai-,
senaqatac, iitac, ineesac. seseneetac; no me
burlo de otro. yineetac; se burla de m. sqai isac;
no te burlas de otro. qareneetac; se-burlan de nosotros. qayineetac; se burlan de m. siiitac; me
burlo de ustedes. riiitac; se burla de ustedes.
isaiquen; siempre te burlas de...
ipaxanec: luye hacia afuera, rebalsa, se desborda
[el ro].
ipaxanejlec: se inunda. (v ipaxanlec)
ipaxaigui: se inunda [un barco].
ipaxanlec: se inunda [el campo].
ipaxanlec nqaien;lo inunda.
ipaxanlec na laua; se inunda la tierra.
ipaxanteguelec: lo llena a rebosar.
isaigui: [terminas en la tumba] Ecl9.10
itaxachichiguii: lo airma bien, lo asegura
bien, se-,setaxatqachiguii, taxachichiguii,.
itaxachii: los conirma.
itaxaji: lo conirma, est seguro de algo, lo asegura, lo garantiza, se-, taxachirii, qai-, setaxataxai.
taxachii; itaxachii. se setaxaji; no lo aseguro.
sqai taxachirii; no lo aseguras. setaxachii; los
conirmo. (c chii, tegue)
itaxategue: se itaxategne; lo inquieta, le turba.
Job4.13
itaxateteguei: lo asegura, se-, taxachiseguei,
taxachiteguei, itaxateseguei. (c itaxaji)
itelqatalec: indistinto, borroso, no se lo ve bien, no
claro [un cuento]. itelqatalec nqaishin; no lo entiendo bien. 1 Col 3.12
iueretac: le abanica [para espantar insectos].
vichisac, seuerqatac, viriitac, iueresac.
ixajshiguim: le alza, le lleva alzado. yixajshiguim;
me levanta arriba.
ixat: lo lleva de carga, lo carga, se-, xachi, qai-,
sexataq, xachii, ixate. sexate; cargo los varios.
yixachi; llvame. qarexat; nos lleva. rexachi;
te lleva. qarexachi; te llevan.
qarexachii; les llevan austedes. (c nexat)
ixata: lo lleva.
ixatashiguim: lo lleva hacia arriba.
ixategue: le lleva a [tal parte], se-, qai-,
yixategue; me lleva a.., (v nexategue)
ixateta: lo lleva yendo, se-, xachite, sexatqata,

46

lagui

ixatete. ixatete; uno lleva


yixachitete; me llevas. (c ixat)

varias

cosas.

ixatetac: lo est llevando, ixatesac.


ixatetauo: lo lleva adentro.
ixatetegueri: lo est llevando, xachisegueri,
sexatqategueri, xachitegueri, ixatesegueri.
Jua5.1O; Hch7.40

lachi, na: su pulmn, lachi. aua; sus pulmones.


achi, rachichi, lachi, qarachi, rachirii, lachi.
na achi, na rachii, na qarachi, na rachii,
na lachi.
lachi, na: su marca caracterstica, su franja. naua
lachi; sus franjas. lachiripi; sus muchas franjas.
lachi: cambia de residencia, se muda de residencia,
llachi, lachii, lachi, llachaaq, lachii, lachii.

[no madura]. ladalahi; varios verdes. ladalligui;


verdoso, medio verde la fruta. (c dalaxaic)
ladallaxa: su color verde.
lade: su comida de reserva, -, rayii, 1-, n-, qar,rayii, lade. (c rade)
ladenqataxanaxac: su copiada, su accin de copiar.
-, rqui, l-, n-, qar-, r~guii, l~gue. (c adenaxat )
ladenqatec: su copia que hace, su imitacin que
hace, su reproduccin que hace, su imagen [de-algo]
que hace. -, rchiqui, l-, n-, qar-, rchiguii, l
gue. ladenqalqa; su varias copias.

ixoren: 1. le ama. 2. le tiene lstima. 3. le bendice,


se-. xorii, qai-, sexorenaq, xoriii, ixorene.
sexorene; les amo. sexorii; te amo. sexoriii;
les amo a ustedes. yixoren; me ama. yixoriii;
ustedes me aman. yixorii; tienes lstima de
mi. qarexoren: nos ama. qarexorii; nos amas.
qarexoriii: nos aman ustedes o alguien tiene compasin de ustedes. rexoriii; les ama a ustedes.
rexorii; te ama. yixoren; me ama. qaixorene;
les aman. yixoriio; perdnenme.

chilaxanataxanaxac: su bao que da a otro, su bautismo de otros. (v nachilaxanataxac)

ixorentac: le est amando, le tiene compasin, se-.


xoriisac/ xoriisac, xoriitac,.
yixoriisac; me ests amando.

lachilaxanatec: su bautizado, al que l bautiza.


lachilaxanatqaipi; sus muchos
bautizados. achilaxanatec,.

ixorqachit: le empobrece, xorqachichi, qai,sexorqachitaq, xorqachichii, ixorqachite.


(c xorac)

lachima, aso: la ropa de l, su capa, su tapado.


rachimae; tu tapado.

ladogaxa: su altura de estatura, -, radogaxae, l-,


n-, qar-, radogaxahi, ladocqa.

lachishinaxanaxat: su cruz [emblema de iglesia o


tumba], (c achishin)

ladogaxat: lo hace largo [su cabello], lo alarga.


lladogaxat, ladogaxachi, qaladogaxat, lladogaxataq, ladogaxachii, ladogaxate.1C11l.14,15

ixorqachitetam: le arruina completamente.


yixorqachitetain; me arruma completamente.
ioq: ya le basta, ya le es suiciente [el mate, la
comida], yioq, qarioq, rioxohi,.

Jj
jaa: escuche!.
jaja/aja: s, claro!.
jmm: qu olor! [Sea lindo o feo].

Ll

lachicoxo:su tristeza, achicoxo,rachicoxoe,


nachicoxo, qarachicoxo, rachicoxohi, lachicoqo.
lachicoxoqui: para la tristeza, nachicoxoqui,.
rachicoxoquichi; varios para ustedes.
lachiguimaxa: su alivio que siente,
qarachiguimaxa, rachiguimaxahi, lachiguimqa.la-

lachitachic: su aliccin, est aligido [no sabe qu


hacer], su ansiedad, achitachic, rachitachiqui, la-,
na-, qara-, rachitachiguii, lachitachigue.
lachitaxanataxanaxac: su accin de dar ofrenda o
convidar, a-, rachitaxanataxanaxaqui,la-, na-, qara, rachitaxanataxanaxaguii, lachitaxanataxague.
lachitaxanataxanaxat, so: su ofrenda que da. a-,
rachi, qar-, rachitaxanataxanaxachii,.
lachitaxanataxanqate, aso: su ofrenda que da.
achitaxanataxanqate,
rachitaxanataxanqachii,
nachitaxanataxanqate, qarachitaxanataxanqate, rachitaxanat rachitaxanqachii, lachitaxanataxanqate.
lachitegue: le mandas. (v ilategue)
lachiuaq: trenlo al fuego. (c alataq)

laa/ la: hola.

lachiugue, aso: el rio. lachiuque; varios ros.


lachiuguellipi; muchos ros. lachi, naua; sus lgrimas. achi, rachichi, l-, n-, qar-, rachiri, lachi.
lachiripi; sus muchas lgrimas.
rachiripi; vuestras muchas.

lacanaxa: su rotura, su brecha [en pared].

lachootaxac: su quejido, achootaxac,.

lacanec: su colchoneta. lacanqa; sus pilchas para


dormir, acanec, qacanqui, nacanec, qaracanec,
qacaiguii, lacanegue.

lachoxonataxanaxac: su engao que hace.


(c nachoxoc, achiguii)

la/ala: su fruta. la; sus frutas. ue ana la; tiene fruta. laapi: sus labios, su pico [de ave], aapi, qadaapchi, naapi, qodaapi, qadaapiri,. (v lap)

lacat: su aliento, acat, racachi, nacat, qaracat,


racachii, lacate.
smaq ncouaataxanta lacatoqui; su ltimo suspiro.
speteugui queso acat; lo inl con mi aliento, nauec
so lacat; suspira, lacat lliguec; su agalla [del pez].

lachoxonataxanaxat: su cosa conseguida con engao. (c lachoxonataxanaxac)


lachoxonataxanqate, aca: su cosa femenina conseguida con engao.
ladala/radala: verde en color, planta verde o tierna

ladenqatqaipi: sus muchas copias.


ladoc: largo. ladocqa; largos los varios.
ladocaic: alto de estatura, alto de nivel, gigante,
de gran altura. ladocqa; altos los varios. ladocaiquipi/ladocqaipi; los muchos altos. se ladocoqui;
petiso. ladocai; alta. ladocahi; altas las varias. se
ladocolli; petiza.
ladocoloue, ana: el elefante. (c ladoc, loue)

ladogolec: es largo [un escrito], extensivo.


ladogoleuc: bastante largo.
ladogoi: Jer27.17
ladogoalec: se extiende tan largo como es, se
acuesta en todo su largor. huaai ladogoalec; se
cae cuan largo es. 1Sa28.20
ladoguec: largo. se ladoguec; corto [tiempo].
Heb2.9;2Pe2.13
ladoguelec/ ladogolec: largo [medida horizontal].
ladonaxanec: su yerno. ladonaxanec leto; su yerno
viudo, -, radonaxanaxahi, 1-, n-, qar-, radonaxanaxahi, l--e.
ladoquejlec: su largor. (c ladoc, ladogolec)
ladoqueta: su largor, su estatura. da ladoqueta; su
estatura. (c ladoc)
laguelet: su cosa de adentro, su excremento, -, qataguellichi, l-, n-, qot-, qataguellichii,.
laguelet lahi; su excusado. laguelet loma; su lugar
donde hace las necesidades. nac na lagueleteripi;
orina y defeca, hace sus necesidades.
iuet na laguelet; tiene que hacer sus necesidades.
laguelete, ana: su vulva, su testculo, su cosa privada [hablando con eufemismo], -, qataguellichii,
l-, n-,qot-, qataguellichii,.
lagui: cundo? . laquio/laguio?; cundo? .
lagui; aprate/ aprense.

47

lahi

lahi: su mitad, parte, costado, su borde, ahi,


rahii, lahi, nahi, qarahi, rahii,. pan lahi; pedazo de
pan. Imec lahi; su pared [de la casa]. lahil; sus varias
partes. ayil, rahilli, lahil, nahil, qarahil, rahillii,.
ahillipi; mis muchos pedazos. (c lai)

lalamaxat: su propiedad, su propio, el suyo, -, ralamaxachi, l-, n-, qar-, ralamaxachii, Ialamaxate.
lalamqate; sus varios propios. (c lalamaxaret)

lahiletajlec: est en pedazos. lahiletajlgoto; estn


en pedazos. (c lahi, tajlec)

lalamqataxanaxac: su consejo bueno o recto, -, l-,


n-, qar-, ralamqataxanaxaguii, lalamqataxanaxague.

lahinaxanaxat: su proyectil, lo que l tira como proyectil, n-,. lahinaxanqate. aso; su jabalina.

lalamqataxanqate, aca: su plomada, n-.


lalamqataxanqate na imec loo; plomada de albail.

lahinec: su blanco, lo que acierta con lecha o proyectil. rahinqui, qarahinec,.

lalamqateripi: los suyos. (c lalamaxat)

lahirenaxanaxaqui: su contenedor grande, n-. (c lahi)

lalamaxarete, aso; su propiedad [femenina], -, rlamaxarichi, l-, n-, qar-,.

Ialamqate, aca: la suya. -,.

lahiscc: lo de su lado. lahise; los varios de su lado.


lahiseripi; los muchos de su lado, sus muchas barandas.

lalamqate, naua: sus propiedades, los suyos [su


gente], ralamqachichi, ralamqachiri,. Juan17.6
(c lalamaxat)

lahita: su olor. lodaxaraic na lahita; fragante.


se nouen na lahita; apesta, hiede, tiene mal olor.

lalamqa: su lugar de rectitud, -, ralamqachi, l-,


n-, qar-, ralamqari, lalamqa.

lahi: su contenedor, ahi, rahichi, lahi, nahi,


qarahi, rahiri, lahite. lahir; sus varios contenedores. lahiripi; sus muchos contenedores. aso lahite
saua diez laqataxaco i qotaa; el cofre del pacto.
aso qom lahi huaxaaqse; el barco. nayiloxo lahi;
sinvergenza. naaac lahi; chismoso. neuel lahi;
odioso. nachicoxo lahi; causa tristeza. huaxaaq
lahi; cuerpo de agua, pozo de agua. aso napal lahi;
su atad. huaca lahi; corral de vacunos. quetaq
lahi; corral de chivos. qagreta lahi; redil, corral
de ovejas.
lahoglena: su carro, su cosa que arrastra, -,
rahoglenae, l-, n-, qar-, rahoglenahi, lahoglena.
ahoguelenaipi; mis muchos carros. (c auogolenta)
lahora/ lauora; vive junto con otro, convive con otro.
lahooqui: su refugio. lahooqui adaai; su enramada de refugio.
lalaac: su cancin triste, -, ralaaqui, l-, n-, qar-, ralaaguii, lalaague. Luc7.32 nelaaco; varias canciones.
lalacqalec: blanquecino.
lalagaq: blanco. (c alagaq)
lalagaxa: su blancura, na lalagaxa; su caspa, -,
ralagaxae, l-, n-, qar-,ralagaxahi, lalagaxa/ lalacqa.
lalagaxai: sus canas, -, qar-,.
lalagaxaic: blanco, lalagaxaqa; varias cosas blancas.
lalagaxalec: es blanca una supericie.
laua lalagaxalec; tierra salitrosa.
lalamaxa: su andar derecho, su rectitud, alamaxa,
ralamaxae, l-, n-, qar-, ralamaxahi, lalamqa.
lalamaxaret: su propiedad [masculino], a-, ralamaxarichi, n-, qara-, ralamaxarichii, lalamaxarete.
lalamaxarete; sus varios [discpulos], los varios suyos. ralamaxarichichi,. lalamaxareteripi; sus muchas posesiones, ralamaxarichiipi,.

48

lanec

lalatec: su dejado, su abandonado. lalate; su dejada.


lalauataxanaxac: su matanza que hace, su asesinato
que hace, ralauataxanaxaqui,.
lalauataxanqajnec: su enviado para matar, su matador que enva, -, ralauataxanqajiqui, l-, n-, qar-,
ralauataxanqajiguii, lalauataxanqajnegue.
1co,10.10
lalauataxat: su veneno que le mata.
lalauatec: su vctima que mata, al que l mata, n-,
ralauachiguii, lalauategue.
lalauata; su vctima [mujer].
lalauatqaipi; los muchos que mat.
lala: telaraa. palachiregaxa lala; telaraa. ilo
lala; envoltura fabricada por el gusano.
(v palachiregaxa, ilo)

lalequejnaxanaxat/ lalequetenaxanaxat:
lalequete: su sazn que agrega. lalequete
petaxachigui; su levadura que agrega, lalecte
(1Pe2.2)
lalequetenaxanaxat: lo que mezcla en la comida
(sal, grasa, aceite, condimento), -, ralequetenaxanaxachi, l-, n-, qar-, ralequetenaxanaxachii,
lalequetenaxanaxate. lalequetenaxanqate, ac; lo
que mezcla en la comida (cebollas, papas, verduras),
su levadura.
lalo: su animal domstico, ilo, qaloe, lalo, nelo,
qolo, qalohi, lalo. laloipi; su ganado. qoloipi; nuestros muchos animales. qalohipi; el ganado de ustedes.
qaloeipi/ qalohiipi; tus animales, tu ganado. laloo;
sus varios animales. qalohi; tus animales.
laloqojnaxanaxac: su medir, su medida, su medicin.
laloqojnaxanaxaqui: su ejemplo que usa. -,
raloqojnaxanaxaguii /-quii, l-, n-, qar-, raloqojnaxanaxaguii, laloqojnaxanaxaqui.
laloqojnaxanaxat: su ejemplo que usa, su vara
medidora, su metro, a-, raloqojnaxanaxachi, n-; raloqoj naxanaxachii,.
laloqojitaxaqui: su medida en que se mide.
aloqojnaxaqui; mi medida en que me mido.
(v naloqojnaxaqui)
laloqojnec: su fecha indicada, su indicado, -,
raloqojonqui,l-, n-, qar-, raloqojiguii, laloqojnegue. 1CO7.5 laloqojonqa; sus varios das indicados.
laloqojneguesec: lo que l cuenta o calcula, -, n-,.
laloqo: su tiempo, su turno, su perodo, su poca.
aloqo, raloqochi, n-, qar-, raloqorii, laloqote.
laloxo: su alcance, su medida, su tamao.
laloxoqui: su tiempo ijado o indicado.

lamaxa: su empacho, -, n-, qar-,. lamaxa da lamaxa; se empeora su empacho. aqa ue na amaxa;
todava tengo empacho. (c amaq)
lamaxai, ana: la cigea pequea [con cabeza sin
plumas], tuyuy, Doroteo.
lamaxaraic: 1. derecho; 2. suena fuerte, gritn.
lamaxaquiripi: muchas camisas. (v nelatnaxaqui)
lamaxasec: su enviado. so chicqashiguim qotaa lamaxasec; el ngel.
lamaxa: ms, peor, al contrario. lamaxa da lamaxa; empeora su empacho.
lame, aso: su ofrenda, lo que l da. ame, ramii,
lame, name, qarame, ramii, lame, ramichi. naua;
tus varios. lamirolli; sus varias ofrenditas. lamerpi;
sus muchos regalos que da.
lamiaqnaxac/ lamiaxanaxac: su donacin, su accin
de dar. qar-, ramiaqnaxaguii, lamiaqnaxague. (c lame)
lamirolli, ana: su ofrendita. -,. (v lame)
lamoxoyaxa: su polvo. (v namoxoaxa)
lanaqata: 1. su manojo cosechado, su atado de espigas; 2. la que l o ella ataja. -, ranaqatae, l-,
naqata/nanaqata, qar-, ranaqatahi, lanaqata.
lanataxalate, aso: su amante ilegtima, su prostituta.
lanataxat: lo que encuentra, -, ranataxachi, l -, n-,
qar-, ranataxachii, lanataxate. lanatqate; la que
encuentra. nmaq huaxaaq lanataxat; el agua que
l encuentra.
lanatec: su costumbre, su encontrado, -, ranachiqui, 1-, n-, qar-, ranachiguii, lanategue.
aso nanatqa loo; prostituta.
sohoqai ca qaranatec; vamos a hacer acto sexual juntos. Gen39.7,12 lanatqaipi; sus muchas costumbres.

lalec: su invitado, alec, qadalqui, l-, qodalec,


qadalliguii, lalegue. lalqaipi; sus muchos invitados.
Pro9.18 (c al, lalecsec)

lallaac: su hombro, -, rallaaqui, l-, n-, qar-, rallaaguii, lallaague. lallaaco Ipinaqa; su clavcula.

lalecsec: su invitado, -, qadallicshiqui, l-, n-, qod-,


qadallicshiguii, lalecsegue. alecse; mis varios invitados. alecseripi; mis muchos invitados (Luc 14.24).

lallicotaxanaxac: su remar, su accin de remar.

lanatqate, aca: su encontrada.

lallimqaho: su rincn.

lanatqa: su paradero, su posada, su alojamiento en


viaje, -,. lanatqai qotaolec; el santuario de Dios
en el xodo.

qatallicshichiipi; tus muchos invitados.(c al)


lalegaxanaxaqui: su ro o laguna donde pesca con
red. -, ralegaxanaxaguii, l-, n-, qar-, ralegaxanaxaguii, lalegaxanaxaqui.
laleguec: su red. -, ralliguiqui, l-, n-, qar-, raliiguiguii, laleguegue. lalecqa; sus varias redes.
lalecqaipi; sus muchas redes.

lallaacsec: su hombrera.

lam, aso: su plata, su dinero, am, qadami, lam,


nam,qodam, qadamii, lame. amaq lahi ana nam;
el banco. amoIIi; mi monedita.
lam: suena fuerte, selam, lami, lam, selamaq, lamii,
lame. se selam; no sueno. sqai lami; no suenas.
sqai lam; no suena.
lamaanaxanaxa: su deseo, n-, ramaanaxanaxahi,. la-

laleguecsec: su pescado con red, su atrapado con


red. -, raleguecshiqui ralliguicshiqui, l-, n-, qar-,
ralegacshiguii/ ralliguicshiguii, laleguecsegue.

maanaxanqachic: sus gustos, sus deseos, sus placeres, -, qar-,. namaanaxanqachic; la corrupcin.

lalegue: su cosa entreverada, lo que tiene entreverado en s.

lamaqchitetot: vas directamente al otro.


(c alamaxatetot)

lamaanec: lo que le gusta.

lanatqa: sus costumbres, anatqa, ranataxahi,


nanatqa, qaranatqa, ranataxahi,. Mat3.8,11
(c lanatec)

lanaxanaxac: su sembrar, su siembra, -, qadanaxanaxaqui, l-, n-, qod-, qadanaxanaxaguii, ianaxanaxague. (c ani)
lanaxanqa: su sembrado, quinta, jardn, chacra,
huerta, -, qadanaxanqachi, l-, n-, qod-, qadanaxanqarii, lanaxanqate. anaxanqate; mis sembrados.ca ue ca lanaxanqa; chacarero. lanaxanqateripi; sus muchos sembrados.
lanaxa: su nuca. na lanaxa laue; su melena,
su crin.
lanec: su siembra, qod-, qadaiguii,.

49

lanecsec

nanqaipi; los sembrados. qadanaxahi; varios sembrados de ustedes.

lapalaxa: su oscuridad. lapalaxa yi pe; la oscuridad


de la noche. (c napalaxa)

lanecsec: su siembra [algodn], qadaiguishigui/daicshiqui, n-, qod-.


qadaicshiguii/ -quii,.nanecseripi; muchas plantas.
lanecse; su siembra [zapallo, rbol], n-, qod-, qadaicshii,. 2ReI8.31; Hagl.6,10
nanecsepi; muchas plantas.

lapalqa: lugar oscuro. lapalqate; lugares oscuros.

lanoq: su hermano menor, inoq, ranoqui, qaranoq,


ranoxohi, ianoxoi.
lanoxoi; sus varios hermanos menores.
Ianoo: su hermana menor.
laaaqa: su lugar de crecimiento, -, raaaqachi,
qar-, raaaqari, laaaqate.
laaqtaxac: su crecimiento, aqtaxac, qaraaqtaxac,.
laaxalate: su montada, iaxalate, qaaxalachii,
l-, niaxalate, qoaxaiate, qaaxalachii, laaxalate. Num22.30
laaxala: su montado, su cabalgadura, iaxala, qaaxalachi, niaxala, qoaxala, qaaxalarii, laaxalate.
laic: su soga, -, raiqui, l-, ic, qaraic,
raiguii, laigue.
laicse, ana: su planta, qadaicshii, qadaicshii.
laicsec: su planta,
qadaicshiqui/ daicshiqui, qadaicshiguii,.
laijnec: lo que l no quiere, lo que no le gusta, su
rechazado, -, raijnqui, l-, n-, qar-, raijiguii, laijnegue. (c aijintac)
lap: su boca, su brocal de un pozo, -, qadapi, l-, n-,
qod-, qadapiri, lape. aua laapi; sus labios.
qadaapchi; tus labios. qodaapiri; nuestros labios.
qadaapiri, laapiri, naapiri.
lapa: su compaero en acostarse, su cuado [marido
de su hermana], apa, rapae, lapa, napa, marapa,
rapahi,lapa.
lapa: 1. una masa, cera en el panal; 2. un grupo,
conjunto. (v napa)
Iapaatai: se acuesta con.., tiene coito con.., comete adulterio con., llapaatani. apaatai; estoy acostado con.., llapaataanto; estoy acostado con varios.
lapaatapii: repetidamente se acuesta con.., repetidamente comete adulterio con.., lapaasapii.
lapalatenque/ napalatenec: su remiendo que recibe. apalatenque/ apalatenec; mi remiendo recibido. napalachinqui; tu remiendo recibido.
qanapalatenqa; nuestros remiendos recibidos.
Mat9.16 (c napalaten)

50

lapsec

lapaxaguinataxanaxac: su enseanza, su accin de


ensear. -, rapaxaguinataxanaxaqui, n-, qar-, rapaxaguinataxanaxaguii, lapaxaguinataxanaxague.
rapaxaguinataxanaxagohi; tus varias.
lapaxaguinataxanaxaquipi; sus muchas.
(c rapaxaguinataxan)

lapoc: su acorralado, tapado o cercada. (c napoc)

lapootagui: se rene por., lapohitagui, lapoosagui.

lapochaxaic: crespo.

lapootaho: se renen viniendo,

lapoguisec: lo que l acorrala, cerca o tapa. (c napoc)

lapootapegueu-a: se rene vez tras vez con otro.


lapoosapegueua.

lapoiot: se renen bajo [el jefe]. llapooqoot; nos


reunimos. lapoiot; ustedes se renen. (c lapooot)
lapoogui: se renen por tal asunto, lapohigui,.
lapooguit: se rene con otro, llapooguit, lapohiguit,.

lapaxaguinatec: su estudiante, su discpulo, n-,.


lapaxaguinatqa; sus varios estudiantes.
lapaxaguinatqaipi; sus muchos estudiantes.

lapoon: lo junta [lo esparcido], lo recoge, lo recolecta, lo rene, -/ llapoon, lapooi, qalapoon,
-/ llapoonaq, lapooii, lapoone. lapoonaxan junta, acumula. ll-, lapoonaxai, l-,llapoonaxanaq, lapoonaxaii, lapoonaxane. (c lapooni, lapon)

lapaxaguinatqa: sus varios discpulos,n-,.


rapaxaguinataxahi; tus varios. rapaxaguinataxahi;
los varios de ustedes. napaxaguinaiqaipi; muchos.
(v lapaxaguinatec, apaxaguin)

lapoonaxanaxaqui: su tiempo de juntar algo,


su depsito para, lo recogido, su almacn,
-,rapoonaxanaxaguii, l-, n-, qar-, lapoonaxanaxaguii,. apoonaxanaxaquiripi; mis muchos.

lapaxaguinaxanaxac: su manerade ensear, su ensear. Isa30.9

lapoonaxanaxaua: su compaero en recolectar o


juntar. ll- mi,.

lapaxat: su anunciante, su piojo. rapic lavoiq; abeja


de rapic. pioq lapaxat; la pulga. apaxat; mi piojo.

lapoonaxanlec: junta para otro, acumula para otro.


sa-, lapoonaxairelec/ poonaxairelec, qara-/ qalapoonaxanlec, sapoonaxanaxalec, lapoonaxailec/
poonaxailec, lapoonaxandelec.

lapaxaguinataxanaxaqui: su escuela donde ensea.

lapani: 1. se acuesta con otro, tiene relacin sexual


con., apaa, l-/ rapairai, lapai, qalapai,
qarapai/ llapaaqai, rapaai, lapasai.
lapairaanto; acustate con las varias.
se lapairai; no te acuestes con..,
qarapaanto; nos acostamos convarios. (c napa)
lapela: su zapato, su calzado, ipela, qapelachi, lapela, nepela, qopela, qopelachii, lapelate.
lapelate; los zapatos de l. ipelate, qapelachichi,
la- ne, qop-, qapelachirii, la-.
lapetaxanaxac: su pleito, su discordia, -,
rapetaxanaxaqui, l-, n-, qar-,
rapetaxanaxaguii, lapetaxanaxague.
lapiaxanata, ana: su dedo del pie. ipiaxanata, qapiaxanatahi/ -tae, la-, qopiaxanata, qarapiaxanata,
qapiaxanatahi, lapiaxanata. (c lapia)
lapia: su pie. ipia, qapiaachi, la-, nipia, qopia,
qapiaarii, lapiaate. lapiaate; sus pies, i-, qapiaachichi, la-, nipiaate, qopiaate, qapiaachirii, lapiaate.
lapijna: su propia costumbre, su mala costumbre, -,
rapijnachi, qar-, rapijnachii, lapijnate. (c napijna)
lapioqotaxanaxac: su impureza, su ensuciamiento
que hace. (c napioo)
lapioxo: 1. su suciedad; 2. su cerebro, y-,
rapioxoe, 1-, n-, qar-, rapioxoi/rapioxohi ,
lapioxo/ lapioqo.

lapoonaxaqui: el depsito de algo.


(c lapoonaxanaxaqui)
lapoonaque: los junta a los varios.
lapoonec: su montn o pila que hace, -, n-,. lapoonqa; sus varios. lapoonecse, aca su colecta de
dinero, rapooicshii,n-, rapooicshii,. Mat16.9 lapoonecsec: su colecta [cosas masculinas], lo que recoge, n-, rapooicshiguii,. Mat.16.10
lapoonlec: los junta encima de., qa-,.
lapooni: lo amontona, lo acumula, lapooirii, qalapooni, llapoonaxai, lapooii,.
lapoontai: lo junta, qa-, lapooitai,.

lapootaguit: se rene con...


llapootaguit, lapohitaguit,.
lapootapiguit: totaxan lapootapigui; nunca debe
juntarse con.., lapoisapiguit,.
lapootata: se renen entre s.
llapooqotata, lapohitata,.
lapootato: los dos se renen con... Luc.9.32
lapootecta: se renen entre s. llapooqotecta;
nos. lapohitecta; ustedes.
lapooto, aso: su capa, ipooto, qapootoe, l-, nepooto, qopooto, qapootohi, lapooto. (c lapo)
lapootoot: se renen bajo [mando de otro].
lapoouo: serenecon un grupo. ll-, lapoiro, l-, llapoxouo, lapohiuo, lapooro.
lapooguit: se rene con.., se une con.., llapooguit,
lapoichiguit,. llapooguita; me reno con ellos.
lapoua: se rene con... ll- apoiraa, l-, qal-,
llapoxoua, lapoiuaa, lapooraa/lapooraua/
lapoiraua. (c lapootapegueula)
lapoxoc: su-reunin. ll-, l-/ rapoxoqui, l-, n-, qal-,
l-/rapoxoguii, lapoxogue.rapoxogohi; las reuniones
de ustedes.
lapoxonaxat: su cortina [del templo], su cerco,
muro. a-,. napoxonqateripi; muchos muros.
lapoxoqui, ana: su sala o casa de reunin, su tiempo
de reunin, qala-,.
lapoxot: su cortina.
lapoaho: se renen rodeando a otro. llapoqoho,
lapohiaho, lapoiraho.

lapoonta: los junta, los rene, lla-, lapooireta,


la-, qala-, llapoonaqta, lapooiata, lapoondeta.
lapooirata; renalos. Exo3.16;Jos2.18

lapoai: amontonado. i lapoyai qa; el montn


de piedras.
lapoata: se renen. llapoqta, lapoiata. lapohiata,
lapoata. lapoatoo; se reuniran. (c lapo)

lapoontecta: lo est recogiendo.

lapoaua: se rene con.., qalapoaua, lapoiaua,.

lapooiguit: se rene con otro, lo junta con otro. ll-,


lapooichiguit, l-, qal-, llapoonaxaguit, lapooiiguit,
lapoonchiguit. lapooiguita; les rene a los varios.

lapoaasop: le rodea un grupo.

lapooqo: su lugar de reunin o de agruparse. ll- lapooqochi, l-, n-, qal-, lapooqori, lapooqote.
qalapooqote; nuestros varios lugares de reunin,

lapo: su poncho, ipo, qapochi, lapo, nepo, qopo,


qapori, lapote. nqote lapo; su prpado superior.
nepooqui; manta corta. (c lapooto)
lapoojta: estn reunidos juntos. llapoqoojta;
nos. lapohiijta; ustedes. (c lapoata)

lapsec: su cosa de la boca. lapse; su brida.

lapalatetari, naua: sus espaldas [parte superior], -,


rapalatetachi, qar-, rapalatetarii. Isa50.6

lapi: su abuelo, y-, qapichi, l-, n-, qar-, qapiri, lapite. qapirilli; tus abuelos.
qarapiri; nuestros abuelos.

lapooque: su tapado con. que se tapa, -,.,l-, n-,


qar-, , lapocte. lqahic lapooque; su pauelo, su
velo. so lapooque na loshicmaxa nalauataxaqui; su
coraza, su armamento protector.

lapalateta: su omplato, -,.lapalatetari; sus espaldas.

lapo: montn, muchos. (v lapa)

lapooquete, aso: su tapado.

lapooot/ lapoiot: se rene bajo otro.

lapoxo: su laqueza, -, rapoxoe, l-, n-, qar-,


rapoxohi, lapoqo. (c apaam)

51

laq

laq: duerme, selaq, laqai/ laqe, laq, selaqsoq,


laxahi, laxai laxe. se selaq; no duermo.
sqi laqe; no duermes. sqai laq; no duerme. selaxasqo; dormiremos. (c laqaugui, laqai, ilaqachit)

laqaulata, ana: su torta que amasa, su masa.


raqaulatee, n-, qar-.

qarasaugaxanaxaqui; nuestros bueyes.


lasaugaxanaxat: su arado, n-,.

estado de luto, -, rasouaxaqui, l-, n-, qar-, rasouaxaguii, lasouaxague.

laqaulataxanaxaqui: su amasadera, su artesa, su da


para amasar pan.

lasaxalona, ana: su rueda, n-,.

lasouaxanec/ lasauaxanec: lasouaxanqaipi; muchos.

laqacqa: su rajadura [de madera, roca, etc.]


laqacqate; sus varias rajaduras. (v qac)

laqaulataxanqa: su lugar donde amasa, su amasadera [donde amasa]. (v aqaulacnit )

laqachiguio: habra quedado dormido.

laqaulatec: su masa, -, raqaulachiqui, l-, n-, qar-,


raqaulachiguii, laqaulachilegue. laqaulata; su masa
pequea. (c aqaulachit, laqaulata)

laqaicqate, ana: la que le es detestable o


repugnante. n-,.
laqaigaxa: su asco, su repugnancia. -, raqaigaxae,
l-, n-, qar-, raqaigaxahi, laqaigaqa.
laqaigaxanqachic: su pretensin, su delicadeza, n-,.
laqaigaxat: su despreciado, lo que l desprecia, lo
que le es repugnante, -, raqaigaxachi, l-, n-, qar-,
raqaigaxachii, laqaigaxate/ laqaicqate.
laqalachi: su yuyal [de la chacra], pasto ms crecido, pastizal. -Saqalachi; sus varios pastizales.
laqaletenaxanaxat: su hilo para tejer. 1Sa17.8
( v lashi)
laqaletenaxanqate: su palito que gira para hilar,
su huso.
laqaletenec: su tejido que hace.
laqalgoxosoxonaxat: su palo para revolver [el contenido de la olla].
laqamaxa: su idelidad, -, raqamaxae, i-, n-, qar-,
raqamaxahi, laqamaqa. Gal5.22
laqana, ac: su trago, aqana, raqanae, l-, n-,
qar-, raqanahi, laqana.
laqareue, saua: sus barbas, -, raqarivi, l-, n-, qar-,
raqarivii, laqareue.
laqase: de su pera. oue aqase; mi diente de abajo. (v laqa)
laqata: est durmiendo, selaqata, laqaite, l-, selaqsoqota, laxaita, laqate. (v laq)
laqata, ac: su mazo, aqata, qadaqatai, l-, n-,
qod-, qadaqatahi, laqata.
laqatam; duerme profundamente, laqatem. (v laq)
laqataxac: su consejo que da. -, raqataxaqui, l-,
n-, qar-, raqataxaguii, laqataxague. laqataxaco; sus
varios consejos, raqataxagohi,. laqataxaquipi; sus
muchos consejos. (c naqataxac)
laqataxanaxac: su cosecha que hace. n-,. (c naqat)
laqatec: su cosecha, aqat-,. (c naqat)
laqatec: su atado que hace. (c laqata, axat)
laqateguei: siente sueo, le ataca el sueo, dormita. laqaiseguei, selaxasqoteguei, laxaiteguei,
laqaseguei. 1Te5.6 (c laq)
laqauec: duerme al aire libre.
laqaugui: duerme adentro de algo. (v laq)

52

lashiviaqata

laqa: 1. su mentn, su pera; 2. su labio inferior.


aqa, raqachi, laqa, naqa, qaraqa, raqarii, laqate. aqueta na laqa; est muy enojado.
laqo; habra dormido. (v laqase)
laqsoxoi: dormiln. (c laq)
laqu, aso: su lanza, aqui, raquii, laqui, niqui/ naqui, qaraqui, raquii, laqui. (c liqui)
laquiaq: su viga [de sostn]. niquiaq; una viga.
laquiitaxanaxac: su crtica que da. (c raquiitaxan)
laquio: cundo?. Chi laquio aqai queeta quiyim..?; Hasta cundo continuar que..? (c lagui)
laquip: 1. su sed; 2. su agua para tomar, -, raquipi, l-, niquip, qara-, raquipii, laquipe. iuet laquip;
tiene sed.

lasaxaua: su rival.
lase, aca: oriunda de.., miembro de.., pertenece
a.., ase, rashii, l-, nase, qarase, rashii, lase.
lase/ lasel; varias. lasellipi; muchas. moqoit lase;
mujer mocov. (c leec)
lase, na: insectos.
lasectaxa: su rotura de ropa, piel.
laseego: el lado opuesto del agua.
laseeraxanaxaqui: su pipa. (v ase, laseerec)
laseerec: su tabaco nativo. (c naseerec, ase)
laseguec: su asado, -, rashiguigui, n-, qar-,
rashiguiguii, laseguegue.
laseuete: su precio, su importe [producto de venta].
qaca ac laseuete; es gratis. ac rashivichii; el valor de ustedes. Mat 10.31
laseue: su costo, su valor, su importe, su retribucin, su recompensa. laseue asauaxat; el costo de
mi culpa.
laso: seco [el rbol]. laso; varios secos. (c lasooxoic)

laquipiaxaqui: para su sed.

lasoc: tizn para fuego. lasoqo; varios tizones.

laquitaxa: su humedad, n-, laquitaxa.


(c aquitaxat, aquit)

lasocholli, ac: su ramita.

lasaataxac: su contestacin, su contestar, -, rasaataxaqui, l-, n-, qar-, rasaataxaguii, lasaataxague.


(v saat)
lasaguiric: su broma, -, rasaguiriqui, l-, n-, qar-,
rasaguiriguii, lasaguirigue.
lasapichi: su entusiasmo, su voluntariedad, rasapichii,.
lasaquinata: su pandereta, su sonajero. nasaquinataipi/ nasaquinatallipi; muchas panderetas.
(v asaquin)
lasauaxac/ lasouaxac: su estado de luto, -, n-,.
ue da lasauaxac; est de luto.

lasogue: su punta, su esquina [casa, caja, mesa,


alambrado de campo]. lasoguel; sus varias puntas,
lasom: la puerta. lasomi; varias-puertas. lasomyipi;
muchas puertas. ca neloxoaq quii lasom; el portero. lasom lahi; la jamba. (v nasom)
lasooc: su maxilar [de un solo lado]. naua lasooqo;
sus maxilares, -,.
lasoocse, naua: sus colmillos. oue asoogosepni;
mi diente o muela. (v lasooc)
lasoolaxanqa: su lugar o era para trillar los granos.

lasouaxaqui: de su luto. oho asouaxaqui; mis ropas de luto.


lasoxoc: su patio.
lashi: su jefe, su rey. -, rashii, l-, n-, qar-, rashii,
lashi. lashil; sus varios jefes. na lashillipi; las autoridades. i lashi na chicqashiguim qotaa lelaatqaipi; el arcngel. lasho; sera su jefe.
lashi: su poste, parante, asta, tallo. aso higo lashi;
la higuera. uva lashi; la vid. Aso manzana lashi; el
manzano. ana laqaletenaxanaxat lashi; su bobina,
su portahilos par tejer.
lashic: su cara, -, rashiiqui /qashiiqui, l-, n-, qar,
rashiiguii qashiiguii, lashigo. lashiigo; sus varias caras. (c qoshiiquiaxaua)
lashic: su clase, tipo, color.
lashiigo; varias clases, rashiigori,.
lashicyaxac: sus facciones, su isonoma, su aspecto.
rashicyaxaqui, n-, ra-/qashicyaxaguii,. (c lashic)
lashiila: su diosa, el objeto dess pedidos, n-, qar-,
rashiilahi,. Hchl9.37 (c lashiilec)
lashiilaxanaxac: su pedido, su apelacin, -,
rashiilaxanaxaqui, l-, n-, qar-, rashiilaxanaxaguii,
lashiilaxanaxague. (v nashillaxac)
lashiliaxanaxat: su pedido, su cosa pedida, n-,.
lashiilaxanqa: su lugar donde pide.
lashiilec: su dios al que l adora y presenta pedidos,
su dolo, -, rashiilqui, n-, qar-, rashiilliguii, lashiilegue. lashiilqa; sus varios dioses, rashiilaxahi,.
lashiilqaipi; sus muchos dioses, rashiilaxahipi,. (c yashiila)
lashiiquiaxaua: su semejanza, su parecido, -,
rashiiquiaxauae, l-, nishiiquiaxaua, qarashiiquiaxaua, rashiiquiaxauahi, lashiiquiaxaua. (c nishiiquiaxaua, qoshiiquiaxaua)

lasooro, ai: su ta [la hermana de padre o madre].


sooroe!; ta!, -, rasooroe, qar-, rasoorohi, lasooro. (c neteesqo)
lasooxoic: picado [diente], seco [rbol, hojas].
lasooxoi; seca. (c laso)

lashilaxac: su boda, su casamiento, -, rashilaxaqui


, l-, n-, qar-, rashilaxaguii, lashilaxague.

lasauaxaset: su culpa, su pecado, -,rasauaxashichi,


n-, qar-, rasauaxashichii, lasauaxasete.
lasauaxasete; sus varias culpas, rasauaxashichii,
rasauaxashichiri.
lasauaxaseteripi; sus muchas culpas.
lasauaxasete: sus varias culpas,
rasauaxashichichi,rasauaxashichiri.

lasot: su medio, su cintura, isot, qasochi, nesot,


qarasot, qasochii, laste. so lasot lequet; su faja
[del recin nacido].

lashilete, ai: su bastn, su vara, y-, rashillichii,


n-, rashillichii.

lasote, ac: su cuerno, su rama [rbol], asote,


rasochii, laste, nasote, qarasote, rasochii, laste.
naua lasotee; sus cuernos. lasotellipi/ lasoteipi; sus
muchos cuernos o ramas.

lashile: su cetro, rashillichi, n-,.

lasaugaxanaxac: su arada o accin de arar.


lasaugaxanaxaqui: su instrumento para arar.

lasouaqa: el lugar de su muerte.

lashiviaqata: lo que deseca, -, r-, l-, n-, qar-,


rashiviaqatahi. 1Sa25.18 (c ashiviaxat)

lasauaxanec: su muerto llorado, su cosa triste, y-,


rasauaxanqui, n-, qar-, rasauaxanguii,.
lasauaxana; su muerta llorada. lasauaxanqaipi; sus
muchos muertos llorados.

lasouaxac/ lasauaxac: su duelo por muerto, su

lashilaxaua, i/ ai: su esposo o esposa, su compaero en casarse, -, rashilaxauae, l-, n-, qar-,
rashilaxauahi, lashilaxaua. Mat 9.15

lashilgue, ai: su mejilla, -,. lashilque; sus mejillas.


lashiique, naua: sus mejillas. naua rashilqui; tus
mejillas. (v lashilgue)

53

lashiviaxa

lashiviaxa: la seca, la sequa, n-,.


lashiviaxaic: seco. (c rashivi)
lashivichaqa: su valor alcanzado, hasta se en valor.
lashivichaxac: su valor, rashivichaxaguii,.
latap: su frente, -, ratapi, l-, n-, qar-, ratapii, latape. lataapi; sus varias frentes, odootai na latap;
[se inclina] con la frente hasta el suelo.

lauaanaxanaxac: su espera, -, qar-,.


(c lauanaxanaxac)
lauaanaxanqa: su puesto donde espera.
lauaanaxanqate; su varios puestos.
lauaanec/ lauaanecsec: su presa esperada,
y-, rauaaicshiqui,.

lauashiguimague; suroeste o noroeste, hacia el oeste.


lauat: su supericie, la parte de arriba, na lauat na
laua; la supericie de la tierra. qaaue lauat; se
agrega un poco encima. (c lauaji)
lauatqa: campo de batalla.

se raiigui na lauel; est desanimado. raiigui


lauel; tiene coraje, nimo. se ileuetapigui lauel; no
se acobarda, tiene coraje. (c lavini)
lauela: se lauela; no le gusta, no le quiere.
lauelese, naua: sus entraas, sus tripas.
na lauelesec; su tripa.

lauaataxanqate: su llave que usa. (c lauaatqate)

lauataq: guerra, batalla. lauataq loo; para guerra.


qaica ca lauataq; la paz. (c alauat)

latapiaxa: su inlacin, -, ratapiaxae, l-, n-,.


(c ratapi)

lauaatec: su abertura que hizo, -, rauaachiqui, l-,

lauataxac: una batalla, una campaa militar, guerra.

n-,qar-, rauaachiguii, lauaategue.

laueque, naua: sus varias ganancias. (v lauegue)

lataplaxa: su atragantamiento, su atorarse, -,


ataplaxae, n-, l-, qara-, rataplaxahi, lataplaqa!.
ue so ataplaxa; me atragant. (v atapla)

lauaatqate: su llave que lo abre. (c lauaataxanqate)

lauataxanaxai/ -c: asesino, homicida, matador, matn. lauataxanaxaqa; varios asesinos. lauataxanaxaiqui lauataxanaxairipi; muchos matones. (v alauat)
lauataxaqui: de guerra. lauataxaqui; varios deguerra. lauataxaquiripi; muchos de guerra.

laugolena/ lahoglena: su carro

latarenataxanaxac: su curacin que hace. n-,.


(v nataren)
latau: su tobillo, --, rataavi, l-, n-, qar-, rataurii/
rataavii, lataavi/ lataaue. ataavi; mis tobillos.
ratauchi; tus tobillos.
rataurii; los dos tobillos de ustedes.

lauac: su agujero, su cueva. lauaquipi; sus muchas


cuevas. ca lauac loo; punzn.
lauachi: lo mataste. [RR dice que sin - inal implica
falta de respeto de parte del que habla] Hch7.28
yalauachi; me matas. (c alauat)
lauachi: lo matas. (v alauat)
lauago: agujero en la pared. (v lauac)

Lataxa: vino, bebida alcohlica. lataxa loxonec; borracho completamente cado.

lauaic: dbil.
lauaiquipi; muchos dbiles, (c olaueta)

lataxai: mosca comn.

lauaji: la parte de abajo, su fondo.


lauaji achuaaxai; la profundidad de la mar. (v lauat)

lata: su remedio para s mismo, -, ratachi, nata,


qar-, ratarii, ltate. ltate; sus varios remedios.
(c nataren)
lateetaxachigui: agranda el agujero.
ll-, lateetaxachirigui,.
late, ai: su nuera, -, rachii, n-, qar-, rachii, late.
latel; sus varias. rachilli; tus varias.
(contrastar nalate)
latenec: su lechado, su victima que alcanza con lecha, n-,.
latee, ai: su madre, -, qachiii, i-, n-, qar, qachiii, latee. lauale latee; su madrastra.
lateel; sus varias madres. lateellipi; sus muchas
madres. qachiillii; las madres de ustedes.
lateeaxaua: su hermano o hermana de la misma madre pero de distintos padres, y- rateeaxauae, qar-,
rateeaxauahi, lateeaxaua. nateeaxauaripi; un
grupo de la misma madre. (c letaaaxaua)

laual: su nieto o nieta, iual, qaualli, laual, naual,


qoual, qauallii, lauale. so llaalec so laual; su bisnieto. lauaripi; muchos nietos/ nietas. iuaripi; mis descendientes. qauach-ipi; tus nietos. qauari; vuestros
varios nietos. qauaripi; vuestros muchos.
laualate, saua: su montura.
laualaxac: su grito, -, raualaxaqui, n-, qar-,
raualaxaguii, laualaxague.
laualaxaquipi; sus muchos gritos, su gritero.
lauanatec: su conocido, rauanachiqui, qareuanatec, rauanachiguii,. lauanatqa; sus varios conocidos.
lauanatqaipi; sus muchos conocidos. (v iuan)
lauanaxanaxac/ leuanaxanaxac: su visin, qar-,
rauanaxanaxaguii,. lauanaxanaxaquipi; sus muchas.
(contrastar lauaanaxanaxac)
lauaq: su cabo. ca qaipe lauaq; cabo de hacha.
lauaxa; varios. lauaxaripi; muchos.

latinoipi: los latinos, la gente de habla latina.

lauaq: su llama, su brillo, su gloria, su esplendor, -,


rauaqe, nauaq,. na norec lauaq; ardor del fuego.
na huaqaji lauaq; el brillo de estrella, na raaasa .

latogot, ai: la laguna. latogot lateogue; laguna


grande. latogollii; varias caadas.

lauaq: el brillo de sol. na lauaq; la claridad natural.


lauaxai lauaxa; su brillo de varios.

latoina, ana: su campanilla, qar-,. 1Sal8.6

lauaquiaxa: su ruido que hace.

latoinec: su platillo.

lauaquiaxaqui, ac: su nido, su cueva detrs de la


entrada que es agujero noms. (v lauac)

late ogue: grande [cosa femenina].

latoxonata, ai: su larva de piojo, sus liendres.


latoyaxaraic: sonoro.
laua, ada: su ala, su brazo, -, rauae, n-, qar-, rauahi,
laua. yaua; mis dos brazos, rauachi,. (claua)

54

lavigaxat

lauarle: chi lauarle; solamente con lo puesto,


nada en las manos, -, rauachile, qar-, rauarihle,.
lauashiguim: oeste.

lauaxanaxa: su ruido, n-,.


laue: su hoja, su cabello, su vello, su lana, sus plumas, iue, qavii, laue, neue, qoue, qavihi, laue.
na qopaq laue; hojas de rbol. na-qagreta laue;
lana de oveja. na huaqae laue; plumas de gallo.
lauee; sus varias hojas.
lauegaxala: su estaca. lauegaxalate; sus varias estacas.
lauegaxanaxac: su ganancia, su accin de ganar, su victoria, su accin de llevar arrastrndolo, -, rauegaxanaxaqui, n-, qar-, rauegaxanaxaguii, lauegaxanaxague.
lauegaxanaxala: su buey, su animal de traccin, n-,.
lauegaxauaxala tooro; su animal de traccin.
lauegaxanaxaqui: su yugo. n-,.
lauegaxanqachic: su deseo de ganar, -, r- -qui, n-,
qar-, r- -guii, l- -e.
lauegue, ana: su ganancia de plata, su salario, -,
raviguii, n-, qar-, raviguii,lauegue. naua aueque;
mis ganancias. raviqui; tus ganancias. raviguii;
vuestras. laueque; las ganancias de ellos.
laueguec: su premio, su cosa ganada, -, raviguiqui,
n-, qar-, raviguiguii, laueguegue.
lauel: su interior, iuel, qavilli, neuel, qouel, qavilii,
lauele. apoquena lauel; la palma de mi mano. qovilli; nuestros interiores. qavilyii; vuestros interiores. Iavilli; sus interiores. da lauel; su enojo. sqai
huapigui lauel; no se acuerda de.., axaic lauel;
valiente. se amaxagui lauel; se siente molesto.
paguelec lauel; muy enojado. neetapigui lauel;
piensa de algo. iichiguio lauel; piensa dentro de
s. qaica ca igui lauel; no piensa de nada.
olaugui lauel; se desanima. se illivigui lauel; atrevido. ue da lamaxa lauel; est satisfecho por buena obra. amaqachigui lauel; est satisfecho por
buena obra. lodaxachigui lauel; le consuela, le calma el enojo. ue lauel; enojado.xoico lauel; muy
enojado. chalego lauel; muy enojado. quena lauel;
por estar enojado. qaica huapigui lauel; est tranquilo, en paz. qaica ca hueetapigui lauel; en paz,
sin preocupacin.

lauelgaxanaxac: su odio, su ira, su enojo, su resentimiento, su furor, qauelgaxanaxaqui, ne-,. (c lauel)


laueraxaic/ laueraxai: de color negro.
laueraxaqa; varios de color negro. (c naue)
lauguelena/ lahoglena: su carro. (c auguelen)
lauochaqate, aso: su amada, querida,
y-, rauochaqachii, l-, n-, qar-, rauochaqachii, lauochaqate. auochaqate; mis varias amadas.
auochaqateripi; mis muchas.
lauochaxa: 1. su amor, su cario, su sentimiento por..;
2. su mezquindad, su recelo, -, rauochaxae, qar-,.
lauochaxanqachic: su mezquindad, su amor, -,
rauochaxanqachiqui, l-, n-, qar-, rauochaxanqachiguii, lauochaxanqachigue.
lauochaxat: su amado, su querido, -, rauochaxachi, l-, n-, qar-, rauochaxachii, lauochaxate.
lauoic: lanatet; la avispa de las abeja.
naqatec lauoic; avispa de la lechiuana. qoi lala
lauoic; melipona.
lauootoripi: sus muchas casas. (v lauo)
lauooto: sus varias casas, iuooto, qauootoi
qauootochi, la-, neuooto, qouooto, qauootori,
lauooto. (v lauo)
lauora: vive con otro en la misma casa, su conviviente, su compaero de casa, su vecino, iuora,
qauorae, l-,neuora, qouora, qauorahi, lauora.
neuora; viven juntos, son compaeros de casa.
iuoraripi; los que viven conmigo. qouora; nuestros
varios vecinos. qouoraripi; nuestros muchos vecinos.
lauotaxanqachic: su amabilidad.
lauoyac: sus parientes. (c lauo)
lauo: su casa, su pueblo, su gente, sus parientes,
iuo, qauochi, lauo, neuo, qouo, qauori, lauoote.
lauo nadaai; su carpa, su choza. aua lauootori;
sus varias casas. lauoote; sus varias casas.
iuooto letaal; mis varios palacios. aua lauor; sus
casas. qouoto; nuestras casas.
lauooqui: su casita, lauooqui nadaai; su casita
enramada.
laviaxala: su escalera.
lavigaxat: su combustible [de la lmpara]. lavicqate; varios combustibles [de la lmpara].

55

lavillaxac

lavillaxac: su voz. ivillaxac, qavillaxaqui, l-, nivillaxac, qar-, qavilliaxaguii, lavillaxague.


lavillii/ lavjli: entre ellos, en medio de..,
(c lauel, lavini)

lai/ lahi: 1. un pedazo; 2. su costado. hualoq layi;


un pedazo de tela. lai yi naa; las afueras del pueblo, el costado del pueblo. ca pan laooqui; pedacito de pan.

lavilshaxac: su voz , su sonido, su tonada, iuelshaxac, rauelshaxaqui, lavilshaxac, nauelshaxac, qarauelshaxac, rauelshaxaguii, lavilshaxague. (c lauel)

laim: hola [palabra Santafecina usada por hombres]. (c la)

lavini: su medio, la mitad de.., naxaa lavini;


medioda. lavini; en medio de los varios. (c lauel)

laoxoc: su vuelo.

lai/ lahi: su contenedor, su recipiente.

laalchigui: se ensombrece, est ensombrecido. (c laal)

lagaqa-, naua: su freno de caballo, su bocado.


laguec; lo que su boca muerde. (v laguec)

laalchiguii: se ensombrece.

lagaxalate: su jefa, su reina, n-,.

laaltalec: da sombra. laaltalec nqaien; le hace dar


sombra. na oochi laaltalec aim; el bosque me da
sombra. laaltalec nqaishin; le hago sombra. (c laal)

lagaxala: su jefe, y-, ragaxalachi, l-, n-, qar-,


ragaxalarii, lagaxalate. nagaxalate; varios jefes.
nagaxalateripi; muchos jefes.
ragaxalachiri;
vuestros varios jefes. aatqajasa nagaxala; de autoridad. ragaxalaripi; vuestros muchos jefes.

laaq: marisca por varios das, llaaq, laqai, laaq,


llaxasoq, laxahi, laxai.

lavio, ana: su rueda. aua laviol; sus varias ruedas.


auto lavio; rueda de auto.

laoxonatec: su vela [del barco], lo que lo gua (en


el agua]. laoxonatqate; sus varias velas. Hch27.17

lavio: su mortero, -, ravioe, l-, vio, qar-, raviohi,


lavio. (c navio loo)

laat: su carne, aat, raaachi, laat, laat, qaraat,


raaachii, laaate. laaachi; sus carnes de l/ ella.

la: hola [palabra chaquea de hombres], buenos das.


laim; hola [palabra santafecina de hombres].qami;
hola [palabra de mujer santafecina y chaquea].

laauaxana: su primera.

lagaxanqate, naua: sus mandbulas [de insecto],


sus dientes.

laauaxanec: su primero.

lagaxasete: su cerradura [de la puerta].

laa, aca: su esclava, su sirvienta. aa, raae,


laa, na, qaraa, raah, la. [ntese la distincin - naa signiica menstrua, laa signiica sus casas]. laaa; sus varias sirvientas. laaipi; sus muchas
sirvientas. lao; habra sido su esclava. (c laac)

laaxaic: malo, feo [en apariencia]. laaxahi; varias


feas. laaxaic lqahic; de mal genio, mal carcter.
laaxaqa laqaatqa; palabras feas, laaxaqa.
(c laaaxai)

laguec: lo que l muerde, -, raguiqui, l-, n-, qar-,


raguiguii, laguegue. (v lagaqa)

laaachicyaxac: su carnalidad, raaachicyaxaguii,.

laaxaset/ laaqset: su defecto, su imperfeccin.

lalaaque: lo ignora. se lalaaque; lo conoce, lo


sabe. llalaaque/yalaaque, lalliraque, qalalaaque,
qar-. lalliyaque, laleraque. 2Co11.14

lxale, ana: el racimo. uva la lxale; el racimo de uvas.

laaagaxa: su favor que da a otro, -, qaraaagaxa,.


(v raaacague, naaagaxa)

laxasoxoi: dormiln.

laaajshaxaua/ laaashaxaua:

laa: su lugar, su terreno, su casa, aa,


raaachi,laa. naa, qaraa, raaari, laaate.
laa; su tapera. laaateripi; sus muchas casas.
(c laaate)

lalaa: no le conoce, le desconoce, yaiaa,


ralliraa, l-, qalalaa, qaralaa, ralliia, laleraa.
se lalaa; se da cuenta que.., conoce bien que..,
(c laloxon)

laxataxahipi: sus descendientes, -,.

laaamataxanaxat: su nombre, el apodo que da a otro.

laxa: su envoltura. laxa lqahic; su vincha.

laaashaxaua/ laaajshaxaua: su compaero de carne que tambin es ser humano, su prjimo, su clase
de pez, animal, etc. a-, qara-,. (c laat)

laayi: su lugar ah. nmaq chi laayi qomyipi; la


gente de ese lugar. (c laa, y)

lalaguit: le extraa, yalaqaguit/ qaralaguit,


ialliyaguit, laleraguit.

ladaqate, aso: su estaca [de la carpa]. ladaqate ca


lauo nadaai; la estaca de su carpa.

lale, ana: su saliva, -, n-, qarale, ralii,.


naua alee; mis salivas. (c nale)

ladaxanaxac: su hincamiento que hace.


(c nade, ayigui)

laloxon: extraa, yaloxonaq, raloxoii, laloxone.


(c lalaa)

ladaxanaxat: su hurgn radaxanaxachii,.

lallaaqa: parte blanda. lquela lallaaqa; su lbulo.

ladaxanqate, aso: su picana, tenedor, jabalina, horquilla, -, radaxanqachii, l-, ~n-, qar-,
radaxanqachii, ladaxanqate. (c ayigui, nade)

lallaaxai: blanda.

ladec: su masa pisada, crubicada, apisonada, machacada, n-,. higo nadec; torta de higos. (c ayigui)

lamaqataxanaxa: su justicia, -,- (v ramaqataxan)

laxahi: duerman ustedes.


sqai Iaxaio; no duerman. (v laq)
laxaita: ustedes estn durmiendo. (v laqata)

layaxanaxaqui: su guardera, su bolsillo. (c rayaxan)


layiloxo: su vergenza, -, rayiloxoe, l-, n-, qar-,
rayiloxohi, layiloxo/ layilqo. nayiloxo lahi; sinvergenza, persona que causa vergenza. (v ayiloqchit)
layiloxoc: su ira, su enojo, -, rayiloxoqui, l-, n-,
qar-,rayiloxoguii, layiloxogue.
layinaxanaxac: su engao que hace.
layinec: su engaado, al que l engaa, -, rayinqui, l-,n-, qar-, rayiiguii, layingue.
layoraxai, aso: oso hormiguero.
layoraxai latee; oso grande [del circo].
laaac: su alegra, su alboroto, aaac, raaaqui,
l-,n-, qar-, raaaguii, laaague. ue da laaac; est
de iesta. (c raaacotac)
laaloxo: su demora.
laallieyaxac: su risa. n-,.
laalliguiric: su risa, -, raalliguiriqui, l-, n-, qar-,
raalliguiriguii, laalliguirigue. (v raaleguere)

pandorga.

ladeguesec: lo que l hinca, su masa. n-,.

laoxonata, ana: su barrilete,


aoxonata; mi pandorga.

lavitari avitari:

su

raalli,laal, laal/naal, qaraal, raallii, laale.


eec so laal; se va su espritu, muere.

lavinisec: lo del medio.

lavit: a la tarde. mashic lavit; ya es tarde. ma lavit;


despus a la tarde. saqalavit; no es tarde todava.
chitague lavit; recin es tarde.
vitri; a mitad de la tarde. (c vit)

56

lamaqa

laaate: sus casas de l. -, raaachichi, l-. n-, qar, raaachiri, laaate. (v laa)
laaaxa: 1. su confusin, alboroto, lo, su fealdad; 2.
su menstruacin, -, raaaxae, l-, n-,-qar-,
raaaxahi, laaaqa.
laaaxai: est de mes ella, en regla, menstra.
(v na, laaxaic)
laaayaxaua: su paisano, uno de su tierra, su coterrneo, su vecino, a-, raaayaxauae,
qar-, raaayaxauahi,.
laac: su esclavo, su siervo, -, raaqui, l-, n-,
car-, raaguii, laague. laaqa; sus siervos varios,
qaraaqa, raaxahi,. laaquipi/ laaqaipi; sus muchos siervos. raaqupi,. (c laa)
laajnaxanaxac: su mirada, su exploracin, -,ra
qui, lgue.
laajnaxanaxalate, ada: su torre mirador.
laajnaxanqajnec: su enviado para espiar.

layaxac: su produccin, su fruto, su fructiicacin,


su resultado. laaxague; el fruto de los varios, los
varios frutos de l, los varios frutos de los varios.

laajnec: lo que l mira, espectculo que l mira.


naajnec,. laajanqa; varios, naajanqa,.

laague: sqa laague; dems, en exceso. 1Pe4.3

laal: su sombra, su alma, su espritu, aal,

laaqset/laaxaset: su defecto, raaqshichi.

laaxaqa loo: chismoso, inventacuentos.

ladeenataxanaxac: su pensar, su pensamiento, su


idea, su actitud, -,radeenataxanaxaqui, l-, n-,
qar-, radeenataxanaxaguii, ladeenataxanaxague.
yi ladeenataxanaxac loma; su mente.
oootaa ca ladeenataxanaxac; cambia de idea.
Iadeenataxanaxaco; sus varias ideas, raaxagohi,
radeenataxanaxagohi,. (c radeenataxan,
aden, na deenaxac)
ladeenaxaaaxa: su conocimiento, su sabidura, -,
radeenaxanaxae, l-, n-, qar-,
radeenaxanaxahi, ladeenaxanqa.
ladeenec: lo que sabe, su conocimiento, -, rayiinqui,
l-, n-, qar-, rayiiiguii, ladeeriegue. ladeenqaipi;
sus muchos conocimientos, su mucha sabidura.

lagaxanaxac: su accin de morder, su mordedura que causa, -, ragaxanaxaqui, l-, n-, qar-,
ragaxanaxaguii, lagaxanaxague.

lairaque: lairaque qomi; alivenos, denos alivio.

lamaachic: su mentir, su mentira, -, ramaachiqui,


l-, n-, qar-, ramaachiguii, lamaachigue.
lamaqata sanaxac: su accin de guardar, su almacenamiento, -, ramaqataxanaxaqui, l-, n-,
qar-,ra maxataxanaxaguii, lamaxataxanaxague.
lamaqataxanaxaqui: su depsito, su-guardera donde guarda algo, -, n-,.
amaqataxanaxaquiripi; mis muchos.
lamaqataxanqa: su lugar de almacenamiento, ,.
lamaqatec: lo que l guarda. lamaqatqa; sus varias
cosas guardadas, n-,.
lamaqa: su signiicado, su forma, su oportunidad,
su paz. -, ramaqachi, l-, n-, qar-, ramaxahi,
lamaqate. qaica ca lamaqa nqaien; le atormenta. qaica quet cmaq lamaqa; no puede ser verdad. (c lamaxa)

57

lamaxa

lecaic

lamaxa: su bienestar, su paz. -, ramaxae, l-, n-,


qar-, ramaxahi, lamaqa. paguec lamaxa queta;
ms valdra que...
lameenaxat: su ungento, su cosmtico. nashic
lameenaxat; ungento o cosmtico para la cara.
lameenecsec: su objeto pintado, n-,. napal lahi
nameenecse; tumba pintada.
lana: su aguja que usa, su aguijn, ana, ranae,
lana, na/ ana, qarana, ranahi, lana.
lanaxaset: su aguijn o espina, lo que le hinca, -. ranaxashiehi, l-, n-, qar-, ranaxashichii,
lanaxasete. (c yanaq)
lanague: su lazo.
lanetegue: ensangrentado, empapado de sangre.
laneteguelo qomi; nosotros estamos ensangrentados.
laaaqataxanaxac: su animacin que hace, a-,qar-,.
(c naaaqataxac)
laaaqataxanaxat: lo que le da fuerza, su refuerzo,
su reforzante, -, raaaqataxanaxachi, l-, n-, qar-,
raaaqataxanaxachii, l-e.
raaaqataxanqachichi; tus refuerzos varios.
laaaqataxanqate; sus refuerzos varios. 1T4.6
laaxac: su poder, su fuerza, su dureza, -,
raaxaqui, l-, n-, qar-, raaxaguii, laaxague.
laiaxanec: su campen.
lapaqa: su parte ms honda del agua.
lapaqate; sus varias partes profundas.
lapaxaqui:
su
estorbo,
rapaxaquii, qar-,.

-,

rapaxaguii/

laqaatecta: quiere cerrarse un ojo.


(v laq, laqaugui)

lcaacsec: su elegido, i-, rcaacshiqui, n-, qar-,


rcaacshiguii, lcaacsegue.
lcaacse; sus varios elegidos. rcaacshichi; tus varios elegidos. lcaacseripi; sus muchos elegidos.
lcaaxanaxac: su escogimiento o eleccin que hace,
n-, rcaaxanaxaguii,.

rcoeraxanaxaquillii; las lmparas de ustedes.


lcoeraxanaxat: su vela, su luz que ocupa en casa.
n- lcoeraxanqate; su linterna.
lcoeraxat: su luz que le ilumina.
lcoerqate: su lmpara que le ilumina. (v lcoeraxat)
lcoic: lo que asa, su asado, i-, rcoqui, n-, qar-,
rcoguii, lcogue. (c coi)

laqaatqa, naua: su idioma. (v laqaatec)

lcalaqataxanaxa/ -c: su accin de dar vida o hacer


vivir, rqui, n-,.

laqaugui: duerme adentro de.., pernocta adentro


de llaqaugui, laqairaugui, llaxasqaugui,. (c laq)

lcaIaqatec: su salvado, al que l salva. lcalaqatqa;


sus varios salvados. lcalaqatqaipi; sus muchos salvados.

laqai: pernocta en tal lugar, laqairai,


llaxasqai, Iaxaai.
laqaina; pernocta aqu. (c laqaai, laq)

cooqset: su hijo, i-, rcooqshichi, n-, qar-,


rcooqshichii, lcooqsete. lcooqsete: su hija, i-,
rcooqshichii, n-, qar-, rcooqshichii, lcooqsete.

lcalaxa: su vida, su salvacin, i-, rcalaxae, n-,


qar-, rcalaxahi, lcalaqa.

lcooxoc: su parto, sus hijos, n-,.

laquiaaxat: del que l se queja, su acusado, -,


raquiaaxachi, l-, n-, qar-, raquiaaxachii,
laquiaaxate. lataxanaxa, aso: el torbellino.
latec: su bosta, su estircol, su excremento, su cagada. -, rachiqui, l-, n-, qar-, rachiguii, lategue.
huaqaji latec; 1. estrella fugaz; 2. cierta clase de
hongo. (c aat)
lauaachaqa: su parte hinchada, su hinchazn.
(c nauat)
laualaxanaxala: su prestamista, que le presta, n-,.
lauale, aso: su prstamo recibido en plata, su deuda
en plata, y-, rauallii, qar-, rauallii, lauale.
(c raualaxan, naualtecta)
laualec: lo que l lleva prestado, su prstamo que recibe, su deuda, -, raualqui, l-, n-, qar-, raualguii,
laualgue. laualqa; sus varias deudas, raualaxahi.
laualec letaa; su padre adoptivo.

lcalaxala: su salvador, lo que le salva,


i-,rcalaxalachi, n-, qar-, rcalaxalarii, lcalaxalate.
Icalaxaqui: su salvador, cosa para su salvacin,
i-,rcalaxaquii/ -guii, n-, qar-, rcalaxaguii,
Icalaxaqui. Mat24.5
lcalaxaua: su compaero en vivir o ser salvo, i-,
rcalaxauae, n-, qar-, rcalaxauahi, lcalaxaua.

lconaxa: su rajadura, grieta, rendija. lconaxa; sus


varias rendijas.
lcoiita: su manojo que hace, su mazo, su puado,
i-,n-, qar-, rcoiitahi,.
lcoiitaxanaxac: su apresamiento que hace, i-, r
qui. n-, qar-, r- -guii, l- -gue. (c ncoiitaxac)

lcoaaqa: su lugar para los pies. i-,.


lcoaxala: su plataforma [del carro], su rampa, su
andn, su andamio, su escalera, n-,.
(c coueleccovii, coaaxaic)
lcoaxaric: su plan de hacer maldad, mama, picarda, astucia, gran inteligencia, i-, rqui, n-, qar-,
r~guii,l-gue. (c coaxaraic)
le, ana: plantas con espinas. Gen3.18

laqaai: se queda de noche, pernocta, llaqaai,


laqaerai, llaxasaqai, laxahiai, laqarai.
laqaai nqaien; le hace pernoctar, laqaashaxaua/

lavii: ya hay varios. lavii naua llaalqa; ya tiene varios hijos. (c vii, ue)

lcoiitaxaset: su preso. n-,.


lcoiitecse, aso: su presa, n-,.

laxalenataxanaxac: su amenaza, su sentencia contra un reo. -, ra~qui,.

lcoiiteguesec: su preso, i-, rcoiichiguishiqui, n-,


qar-, rcoiichiguishiguii, lcoiiteguesegue.
lcoiitegueseripi/ tecseripi; sus muchos presos.
ncoiiteguese; varios presos.

laqaataxanaxac: su mensaje que da. -, raqui,


n-,qar-,. (c naqaataxac, axat)

laxasqo: su lugar de pasar-la noche o pernoctar.


llaxasqo, laxasqochi, laxasqo, naxasqo,
qalaxasqo, laxasqori, laxasqote. (c laqaai)

lcoiraxa: su herida [abierta], su cicatriz [vieja],


i-, rcoiraxa, n-, qar-, rcoiraxahi, lcoiraqa lcoiraxa. lcoirqate; mis heridas, mis cicatrices.

laqaataxanaxaua: su compaero en dar discurso,


en hablar, raqaataxanaxauae, raqaataxanaxauahi,.
raqaataxanaxauachi; tus varios compaeros en hablar.

Iaxaaxac: su noticia recibida, lo que oye, su aviso


recibido, -, raxaaxaqui, l-, n-, qar-,
raxaaxguii, laxaaxague.

lcopatoxonaxalate: su altar donde quema sacriicios. qar-,. (c ncopatoxolate).

lcaacse: su elegida, rcaacshii, n-,.

lcoviichaxaqui: su nido.
lcoviichaxaquiripi; sus muchos nidos.

lcoiitaxanaxaqui: su prisin que maneja, i-; rquii-guii, n-, qar-, ri, l.


lcoiitaxanaxat: su cadena o instrumento para apresarle a otro, i-, rchi, n-, qar-, rchii, lcoiitaxanqate.

laqaatec: su palabra, lo que dice, -, raqaachiqui,

lcoualaxanaxac: su celo, i-, rcoualaxanaxaqui, n-,


qar-, rcoualaxanaxaguii, l-gue.

lcoviichaqa: su lugar donde anida, su nidal.

lauaxac: su corriente, su caudal.

layaaxa, ana: su taln, -, raaaxae, l,-, n-, qar-,


raaaxahi, laaaxal.
laoxolate: su cosa en que mira como espejo.
yaoxolate, raoxolachii, l-, n-, qar-,
raoxolachii, laoxolate. (c raigui, raigue)

lcotaxa: su pureza, su santidad, qar-, rcotaxahi,.


(c coteeta)

lcomeena: su abuela, i-, r ecomeenae, n-, qar-,


rcomeenahi, Icomeena.

laqaachaxau-a/laqaashaxaua:

laqaataxanqajnec: su enviado para hablar, su mensajero, su testigo, -, raqaataxanqajanqui, n-,


qar-,. so qotaa laqaataxanqajnec; el profeta de
Dios. naqaataxanqajanqa; varios testigos.
naqaataxanqajanqaipi; muchos.

lcotaqa: su lugar limpio.

lcoue,na: su huevo. lcoueete; sus varios huevos.


(c ncoue, coo)

lauallolli, aso: su prstamo pequeo recibido.


(c lauale, laualec)

laxalec: lo que l ve, lo que l avista, -, raxalqui,


l-,qar-, raxalliguii,. (c axalen)

lcooxoqui: su tero. (c coo)

lconaxac: su cuidado que da. r-qui, qar-,. (c cochaq

lapiichaxala: su anitrin.
rapiichaxalachi; tu anitrin.

laqaachaxaua: su compaero de idioma [habla el


mismo idioma], -, raqaashaxauae, l-, n-, qar-,
raqaashaxauahi, laqaashaxaua.
naqaashaxaua; son compaeros del mismo idioma.

58

l-, n-, qar-, raqaachiguii, laqaategue. itaxaji da


laqaatec; promete. qaicaua laqaatqa; es mudo.
raqaataxahi, raqaataxahi,. naqaatqaipi; muchas
palabras, conversacin. raqaataxaiipi; tus muchas
palabras. (v laqaatqa, naqaatec)

lcopatoxonaxala: su altar, n-,.


lcopatoxonaxat: su material para construir altar.
(c copataa, ncopatoxonaxalate)
lcoeraxanaxaqui, ai: su luz, su mecha, su lmpara, rcoeraxanaxaquii -guii, n-, qar-, r- -guii,.
qarcoeraxanaxaqui; nuestras lmparas.

le-/ li-: que se quede. leneetagui; que se quede ensartado. leueetagui; que se quede en el ichero. leueetoot; que se quede abajo as noms.
leneetoot; que se quede abajo ijo. leneetari;
que siga as. chaqai seuetagui; me quedo ensartado,
(c leneetari)
lecaachigui: su capacidad.
lecaachiguii: su distancia alrededor [de un pueblo],
su extensin, su ancho, su anchura,
lecaata: su tamao. lecaate; de varios.
lecaatolli; chiquitita.
lecagui: su anchor o anchura.
lecaguii: su ancho, su grandor. lecallii; su anchura
de varios.
lecaic: grande, su grandeza, icaic, recaiqui, necaic,
qarecaic, recaiguii, lecaigue.
chalego lecaic ale; un gran hombre.
chalego lecai nalliripi; un gran ejrcito.

59

lecallii

lecallii: su anchura de varios. xoic lecallii; ancho. (v lecaguii)


lecat: su cuchillo, su espada, metal, ierro, llicat,
re-/ lecachi, lecat, lecat, qaret-/qalecat, recachii/
lecachii lecate. lecat lahi; un ierro. lecat loo; metalrgico. llecachi; mis varios cuchillos. lecachi; sus
varios cuchillos. lecaachiri; los varios cuchillos de
ustedes. lecaachiripi/ lecaachipi; sus muchos cuchillos. Iecatoqui; su cortaplumas.
lecata, ana: tacho, tarro, balde. (v necata)
lecaugui: grande el grupo, numeroso. lecaugui; muchsimos, una multitud.
lecague: su anchor. da lecague; su anchor.
lecategue: su anchura.
lecmaxaic: malo, loco, descontrolable.
so neec lecmaxaic; espritu malo. (c neleguemaxat)

llidiaugui, qale-, lliyaaqaugui,- (c ledialec)


ledo: su mal agero, ido, redoe, nedo, qaredo, redohi, ledo.
ledoonaxa: su veneno, su envenenar. (v idoon)
ledoonqatec: al que l envenena. (c idoon)
leela: vilela , grupo indgena conocido por los mocov.
leenaxat: su nombre, yeenaxat, qadeenaxachi, leenaxat, neenaxat, qodeenaxat, qadeenaxachii, leenaxate/ leenqate. sqa yeenaxat; no es mi nombre.
se qadeenaxachi; no es tu nombre. sqai leenaxat;
no es su nombre. sqai neenaxat; no es nombre.
leenqateripi; sus muchos nombres.
leenqashaxaua: su tocayo, y- qadeenqashaxauae,
l-, n-, qod-, qadeenqashaxauahi, leenqashaxaua.
leenqate: el nombre de ellos. (v leenaxat)

lelaqsoqo/ lelaxasoqo: su lugar de dormir, su dormitorio, relaqsoqochi, lelaxasqote.

lemanaxa: su costa, su orilla [del lago]. da lemanaxa so camegue; el otro lado del valle.

lelaqsoxoqui/ lelaxasoxoqui: su dormitorio, su mosquitero, su tiempo de dormir, relaxasoxoguii,.

lemaqachic: 1. su honor recibido, su condicin de


recibir alabanza, su encanto; 2. su iesta, i-, remaqachiqui, le-, ne-, qare-, remaqachiguii, lemaqachigue. lemaqachico; sus varias iestas, remaqachigohi,. lemaqachiquipi; sus muchas iestas.

lelauaqa: su lugar de muerte, el lugar de su muerte.


relauqachi,. lelauaqate; sus tumbas.
lelauaxa: su muerte. i-, relauaxae, le-, ne-, qare-,
relauaxahi, lelauaqa.
lelauaxat: su veneno que le mata, i-, relauaxachi,
le-, ne-, qare-, relauaxachii, lelauaxate.
lelauaxaua: su compaero en la muerte, mueren los
dos.yi-, relauaxauahi,.
ileuaxaua; moriremos los dos. Jue16.30.
lelaxac: su dormir, su sueo, ilaxac, relaxaqui, le-,
ne-, qare-, relaxaguii, lelaxague. (c laq)
lelaxase, ai: su aleta dorsal. (c lelaq)

lecochoqu: un corto tiempo, un rato, poca cantidad. (v cochoqui)

leesat: espinar.
legaxa, ada: la zarza, planta con espinas. Luc6.44

lelaxasec: 1. de la espalda; 2. su cumbrera, tirantes,


tijeras de la casa.

lecolaxa: su color azul. (c icolaq)

legaxanaxat: su apodo, lo que le llaman, yi-,


qad~chi,l-, qod-, qad~chii, l-e.

lelaxasoqo/ lelaqsoqo:

lecolaxaic: moro, tordillo, barroso, [caballo blanco


con un poquito de negro]

legaxasete, aso: su buln [removible], su sujetador.

lecolaxaraic: lagarta pequea.

leho/ leuo: su sangre.

leconaxanaxat: su pinza.

lelaata: su esclava, su enviada, su carta enviada, i-,


relaatae, le-, ne-, qare-, relaatahi, lelaata.
lelaatal; sus varias sirvientas.
lelaataipi/ lelaatallipi; sus muchas sirvientas.
-ilata; lo mando ac. (v nela, lelaatec)

leconaxanqate, aso: su tenaza.


leconec: su agarradero, su asidero, ne-,. leconqa;
sus varios. (v icona)
leconecsec: lo que l agarra, su presa, iconecsec, ne-,.
ledaaqa: su tiempo libre para algo, su oportunidad,
i-, redaaqachi, ne-, qare-, redaaqari, ledaaqate.
ledam: su ombligo, i-, redami, ne-, qare-, redamii,
ledame. so ledam lequet; su cordn umbilical.
ledamshaxaua: su hermano carnal.
nedamshaxaua; hermanos carnales. (c ledam)

lelaataxanaxac: su mandato que da, su mandamiento, su ley que da. i-, re-qui, le-, ne-, qare-, relaataxanaxaguii, lelaataxanaxague. lelaataxanaxaco;
sus varios. nelaataxanaxaquipi; muchas leyes.
relaataxanaxagohi; tu mandato que das.
lelaalaxanqate, aca: su vara de mando, su cetro.

ledaxaqui: para su trabajo o actividad.


neuaxaquiripi; muchos para e! trabajo. (c reda)

lelaatec: su esclavo, su sirviente, su enviado, i-,


relaachiqui, le-, ne-,_qare-, relaachiguii, lelaategue. so Jess lelaatec; el apstol de Jess.
so nelaatec queso Jess; el apstol de Jess.
so qotaa lelaatec chicqashiguim; el ngel.
lelaatqa; sus varios siervos. relaataxahi; tus varios
siervos. relaataxahi; vuestros varios siervos.
relaataxaiipi; tus muchos siervos. qarelaatqaipi;
nuestros muchos... relataxahipi; vuestros muchos...

ledaxaset: su quehacer, i-, redaxashichi, le-,.


idaxaseteripi; mis muchos quehaceres.

lelamaxa: su ruido, su sonido, ne-,. lelamqa; el ruido de ellos.

ledec, i/ ai: su amante ilegtimo, su prostituta.


ledega, ai; su amante, -, riyiqui, nedec, qaredec,
riyiguii, ledegue. (c nedequen) (no es igual a lerec)

lelamecse, ana: lo exprimido.

ledaxac: su movimiento, su trabajo, su actividad, su


diligencia, i-, redaxaqui, ne-, qare-, redaxaguii, ledaxague. (c reda)
ledaxanataxanaxac: su molestia que hace, se molesta en hacerlo.

ledialec: lo respeta, lo teme, no lo quiere tocar.


llidialec, lediralec, qale-, lliyaaqalec,
leyiialec, leyiralec.
lediaugui: no quiere entrar en.., teme entrar en...

60

leatee

lelamecsec: lo que exprime, lo exprimido, ne-,.


lelamecse: las leches que l ordea, i-, relamecshichi. le, ne-qare-, relamecshiri, lelamecse. (v nelam)
lelaq: su espalda, su lomo, su techo, ilaq, relaqui,
lelaq. nelaq, qarelaq, relaxahi, lelaxai.
lelaq lpinec; su espinazo.

lelaxasoxoqui/ lelaqsoxoqui:
leleetecta: se alborotan ellos o ustedes, nos alborotamos. (v leliata)
leleguemaxa: su maldad [como de espritu malo].
leleguemqa; la maldad de ellos.
leletaxat: lo que usa para regar [cosa masculina].
leletqate, ana; lo que usa para regar [cosa femenina]. (v ilet),

lemaqajnataxanaxa/ -c: su alabanza que hace, su


exaltacin que hace, su iesta que hace, i-, re~e,
le-, ne-, qare-, re~hi, le,
lemaqajnataxanaxaquipi; sus muchas iestas.
lemaqajnataxanaxaqui: para su iesta.
lemaqajnatec: su alabado, gloriicado, su cosa importante, i-, remaqajnachiqui, le-, ne-, qare-,
remaqajnachiguii, lemaqajnategue.
lemaqatet: su adorno, su condecoracin, su seal de
importancia, lemaqatete.
qaremaqatet; nuestra condecoracin. qaremaqateteripi; nuestras seales importantes.
lemaxasoxonqate: su palo [para empujar, para
arrear animales, para remar barco], i-, rechii,
ne-, qare-, re-chii, le--.
lemeenaxanaxala: su mesa de cambios o ventas, su
mostrador de ventas, ne-,. neaxalateripi; muchas.
lemeenaxanaxaqui: su casa de comercio, ne-,.
lemeenaxanqajnec: su comerciante que emplea.
-qajnqaipi; muchos.

leloleguese, ana: su torta frita,

lemeenec: su cosa para vender, su mercadera para


venta, i-, remiinqui, ne-, qare-, remiiiguii, lemeenegue. lemeena; su cosa femenina para venta.
(c nemeenec)

leloquiaxac: su lucha, i-, ne-, qare-,. Flp 1.30


(v reloqui)

lemeetaxanqate, ac: su pala ancha.


(c remeetaxan, imeet)

leloquiaxaua: su contrincante, su rival, su opositor.


leloxoiqatecse/ leloxoiqateguese; su cargo de dirigente de una Iglesia, qareloxoiqatecse, reloxoiqachicshii.

lemicse/ limicse:

leliata: se alborotan entre s. (v leleetecta)

leloxoiqatecsec/ leloxoiqateguesec: su cargo de


jefe, i-, reloxoiqachicshiqui, le-, ne-, qare-, reloxoiqachicshiguii, leloxoiqatecsegue.
leloxoiqa: su lugar de vigilancia, reloxoiqachi,.
leloxoaxac: su posicin, su manera de proceder, su verdad, i-, reloxoaxaqui, le-, ne-, qare-,
reloxoaxaguii, leloxoaxague.
so nashillipi oueeteguei na leloxoaxaquipi; la
Junta Suprema o Sanhedrin. da mese leloxoaxac;
lo que es falso, la falsedad.
leloxoaxanatec: su agregado. ai leloxoaxanata;
su agregada [esposa], o sea su concubina.
reloxoaxanataeipi; tus muchas. (c iloxoaxaiguit)
leloxoaxaua: su coesposa.
lellipaxac/ lillipaxac: su mamada.

lemiitaxanaxac/ limiitaxanaxac: su bsqueda, su


juzgamiento que hace, i-, re~qui, ne-, qare-, re
guii, le-gue.
lenaqsoxonaxac/ lenaxasoxonaxac: su tirada o accin de tirar, ne-,. (c inaq)
lenat: su ua, su pezua, su garra, inat, renachi,
nenat, qarenat, renachii, lnate. iachi; mis varias
uas. renajchi, lenachi, nenachi, qarenachi, renachirii, lenachi.
lenataxanaxac: su pregunta o preguntar, i-, re-qui,
ne-, qare- re-guii, legue. lenataxanaxaquipi; su
mucho preguntar. (c inat, nenataxac)
lenataxanaxalate: su carta de preguntar. renataxanaxalachii,. 1CO7.1 (c inat, renataxan)
leatee: su consultor, al que l pregunta, inatec,
renachiqui, lenatec, nenatec, qarenatec, renachiguii, lenategue. lenatqaipi; sus muchos consultores.

61

lenaxasoxonaxat

lenaxasoxonaxat: lo que tira, su proyectil.


aso lenaxasoxonaxat lahi; su honda. (c inaq)
lenaxasoxonqate, aso: su proyectil para arrojar, su
honda, su arma arrojadora. aso lahi aso
lenaxasoxonqate qa; su honda.
lenaxasoxoqui: su honda.
leneetagui: que se quede ensartado, leneesagui.
(v le-)
lenoteguesec: su hijo robado [no con su esposa], ilegtimo, i-, qare-, renochiguishiguii, lenoteguesegue.
lenoaxai: lores, sus lores. ana peue lenoaxai;
lores del campo. ana qopaq lenoaxai; lores de rboles. (v renohi)
lenoaxaic: crespo. (c renohi)
lepachigui: le envuelve [una nube]. (c lepatetagui)
lepagaxallic: su insistencia, su requerimiento, exigencia, paciencia, persistencia, i-, repagaxalliqui,
ne-, qare-, repagaxalliguii, lepagaxalligue.
lepagaxat: su insistido, su preferido, i-, repagaxachi, le-, ne-, qare-, repagaxachii, lepagaxate.
1T5.21 (c lepagaxallic)
lepajlec: da la vuelta sobre algo, va alrededor de
algo. llipataxalec, lepachilec,. lapajlgoto; los cubre.
lepajta: lo enrolla, lepachireta, qale-, llipataxata,
lepachiata, lepatereta.
leparaxanaxac: su cazar, su caza, i-, requi, le-,
ne-, qare-, reguii, legue.
lepataxaigui: le envuelve en algo.
lepataxaqui: su envoltura propia, su paal propio.
repataxaguii, repataxaguii,.
lpate, ana: tela, gnero en rollo.
lepategue: lo envuelve [un cuerpo], lepachitegue,
qalepategue, llipataxague, lepachiigue, lepajtegue.

lepeetec: su clculo, su parecer, lo que le parece. ipeetec, ripiichiqui, nepeetec, qarepeetec,


ripiichiguii, lepeetegue.

leseequeteoga: est cerca de.., leseequeteoga


nqaien; lo acerca a..,

lpetaxanaxat: su comida escasa, i-, rechi, le-,


ne-, qare-, re-chii, lee,.

leseequeta/ seequeta: cerca de..,

lepitaxat: su cosa codiciada, i-, repitaxachi, le-,


ne-, qare-, repitaxachii, lepitaxate. (v ipitetaa)
lepoxolaxanaxala: su tropiezo de siempre, la cosa
sobre la cual siempre tropieza, ne-,.
lequeetenaxanaxat: su correa, cuerda,.soga, atadura [con que ata a otros], ne-,. (c lequet)

leseequetauegue: sigue cerca yendo.


lesega: su distancia hasta ah.
paguec lesega; lo ms lejos.
lesegaa: 1. su distancia adentro [en un pueblo];
2. su valor. paguec lesegaa; es de mucho precio o
valor, es caro, un tesoro.
leseguec: su distancia afuera.

leraxanaxac: su literatura que escribe, su accin de


escribir, ne-,.

leso: sus escamas, su cascara [de rbol].

leraxanaxala: su tabla donde escribe, iraxanaxala,.


leraxanaxalate, aso; su libro que escribe.
leraxanaxaqui: su escritorio o su tiempo para escribir.ne-,.
leraxanaxat: su tinta que usa para escribir, su lpiz, ne-,.

lesegueta/ lesecta: su distancia al otro lado.


lesoochi: su cansancio, i-, resoochii, qare-, lesoochi. (c isot)
lesotaxa: su ternura.
lesoaqa: su parte-arrugada, i-, resoaqachi, le-,
ne-, qare-, resoaqari, lesoaqate.

letaa: grande. letaallpi; son grandes, gigantes,


enormes. Mat20.25
letaal: sus padres [padre y madre], itaal, qataalli,
letaal, netaal, qaretaal, qataallii/ retaallii, letaal.
saua auaxaqa letaal; sus antepasados.itaalolqa; mis
queridos padres. qataalliipi; tus padres.
letaallipi: grandes, ne-,.
imqaipi letaallipi; casas grandes.
letaaaxaua: su hermano o hermana del mismo padre, pero de distintas madres, i-, ree, le-, ne-,
qare-, re-hi, letaaaxaua. neraaaxauaripi; grupo
con el mismo padre.
letaguellic: el caracol, moja su ruta. (c ilet, llic)

lesoaxa: su condicin de arrugada, i-, resoaxae,


ne-, qare-, resoaxahi, lesoaxa. (c isoaxat)

lete, ac: su mancha, su raya. letee; varias manchas, rayas. letellipi; muchas manchas, rayas.

lere: un libro, su libro. lliyolli; su librito. lerel; varios. -lerellipi; muchos. (v nelere)

leshintari: sigo as. (c leneetari)

lete, ca: sus basuritas, su pedacito. loq lete; su migaja que come. lete na pan; migajas de pan. ue na
lete na huaxaaq; hay basuritas en el agua. ca lete
loma; un basural. (c lichooqui)

lerec: su escrito que hace, su letra que escribe,


irec,qayiriqui, lerec, nerec, qoderec, qayiriguii. leregue\lerqa; sus varios escritos. irqa, qaderaxahi,
lerqa, nerqa, qoderqa,. lerqaipi; sus muchos escritos. (contrastar ledec)
lerecse, ac: su escrito que hace, irecse,
qayiricshii, nerecse, qoderecse, qayiricshii, iereese. nerecse; varios escritos, irecse, qayiricshichi, qayiricshirii,. nerecseripi; muchos escritos.

lesalaxa: su humo. lesalaxaripi; su mucho humo.


(v nesalaxa)
lesallaqataxanaxaqui: su balanza, ne-, qare-,.
lesallaqatec: su pesa.
lesallaxa: su riqueza, su peso, i-, resallaxae, ne-;
qare-, resallaxahi, lesallaqa.

letaguillic/ letaguellic: la babosa [moja su camino].


(c llic, ilet)
letana, ac: su seal, su bandera, i-, ne-,. (v letanec)
letanaxanaxac: su darse cuenta, su experiencia. retanaxanaxaguii,. (v retanaxan)
letanaxanqate, ac: su marca que
retanaxanqachii, ne-,. (c netanqate)

usa.

i-,

letanec: su marca que hace, su linea trazada, itanec, retanqui, netanec, qaretanec, retaiguii, letanegue.(v letana)
letaxaaqa: su lugar para dar discurso, su tribuna,
i-retaxaaqachi, le-, ne-, qare-,
retaxaaqarii, letaxaaqate.

letelaxa: su cuidado, su inters, su-preocupacin. i-,


leteraxa: su oxidacin, su herrumbre, su moho.
(c iterai)
leteraxaic: viejo [libro, ropa], mohoso.
leteraxai; vieja, mohosa. (c iterai)

leuacqataxanaxac: su desparramo que hace, su

lepeetaxauaxa: su duda, repeetaxanaxahi,. (c peetaa)

leseequetachi: cerca uno del otro, o entre varios.

letaxaaxaqu, ai: su sala o tiempo de discurso.

lesecaoga: cerca, su distancia de adentro hasta


afuera (c lesegaa)

leteguese, ac: su rion, i-,.

letoc: su victima, su presa, netoc, letogue.


letoqo; sus varias vctimas,

leseequejlec: se leseequejlec; no se acerque a..,

leseecaa: cercano a...

leteesec: su sobrino [hijo de su hermana o hermano], i-, richiishiqui, le-, ne-, qare-,
richiishiguii, leteesegue.

leto: viejo, de antes, antiguo, ne-,.


ladonaxanec leto; su yerno de antes [est rota la
relacin por muerte o divorcio].

lepe/ pe:

lesallaxaret: su contrapeso, su ancla.

leteese, ac: su sobrina, i-, richiishii, le-, ne-,


qare-, richiishii, leteese.

letaxaaxac: su discurso, sermn, consulta, discusin en grupo. i-,retaxaaxaqui, le-, ne-, qare-,
retaxaaxaguii, letaxaaxague.
letaxaaxanqajnec: su enviado para hablar,
su lenguaraz, su representante, su profeta,
retaxaaxanqajiguii,. retaxaaxanqajanquipi;
tus muchos. so letaxaaxanqajnec lqoshaxaua; su
abogado. i letaxaaxanqajnec na qomyipi quena
qaretaxaapegue i qotaa; el sacerdote.
letaxaaxanqajna; su profetisa.

lepatetapiguit: se da vuelta hacia algo, vuelve al [pecado], llipatetapiguit, lepachisapiguit,


qalepatetapiguit, llipatqatapiguit,
lepachitapiguit, lepatesapiguit.

letaxaaxaua: su compaero en hablar, su espritu


adivino. Matl.18 letaa; su padre, itaa, qataai,
netaa, qaretaa, qataahi/ qataai, letaa.
laualec letaa; su padrastro. qotaallipi; nuestros
padres, los dioses. qaretaallipi; nuestros antepasados. itaai; t mi padre.

leraxanqajnec: su secretario, su escribano.

lepatetalec: est enrollado.

lepatetague: lo envuelve [un cuerpo humano],


qale-,. Luc2.12

leseequeejta: cerca de la orilla.

leseguegue: su distancia (de viaje, o en camino trazado) paguec leseguegue; ms distancia de camino.
(c lishiguii)

lesalaxat: su vmito, isalaxat, resalaxachi, le-, ne,qare-, resalaxachii, lesalaxate.

lepatetaua: da la vuelta a algo. llipatetaua,


lepachisaua, qalepatetaua, llipatqataua,
lepachitaua, lepatesaua.

letaxaaxaqui: su medio para hablar, i-,


retaxaaxaguii, ne-, qare-, retaxaaxaguii,
letaxaaxaqui. retaxaaxaquichi; tus varios.
retaxaaxaquiiipi; tus muchos. netaxaaxaquiripi;
muchos. so letaxaaxaqui i qotaa; el profeta de Dios.

lequet: su atadura, soga, collar [de animal], o cuerda [de guitarra], iquet, riquichi, ne-, qare-, riquichii, lequeete. lequeeteripi; sus muchas ataduras.
riquiichiri; varias ataduras propias de ustedes.
iqueete; mis varias ataduras propias.

lepatetagui: lo envuelve [con un lienzo], lepachisagui,. (c lepachigui)


lepatetashiguim: sube en forma de espiral.

62

leuacqataxanaxac

letogaxa: surojo,-su rojez. i-, retogaxae, le-, ne-,


qare-, retogaxahi. letocqa. naue letogaxa; prpura.
letogaxaic: rojo, colorado. letogaxaqa; varios.
leuarec: su costura, ne-,.

63

leuagaxa

destruccin que causa.

fcilmente, qal-, lliuotaqata,. Apo9.15

leuagaxa: su paz, su tranquilidad, i-, reuagaxae,


le-, ne-, qare-, reuagaxahi, leuagaqa. Job39.5

leuotqajantec: le mata en el acto, le contesta en el


acto. lliuotqajanqatec.

leuagaxaric: su bondad, su amabilidad, reuagaxariqui, neuagaxaric,.


leualaxainataxanaxac: su inmorahda sexual,
su fornicacin.
leualaxait: su juguete. se neualaxait; es santo, no
es juguete.
leualaxavic: su paciencia, i-, reualaxaviqui, ne-,
qare-, reualaxaviguii, leualaxavigue.
leualoxonqaishic: su pecaminosidad, maldad, estupidez, locura, i-, reualoxonqaishiqui, ne-, qare-,
reualoxonqaishiguii, leualoxonqaishigue.
leuallaxauqa: su lugar de juego, su plaza.
reuallaxauqachi, reuallaxauqari, leuallaxauqate.
(v reualaxaue)
leuallaxaviaxac: su diversin, su juego.
leuanata, ac: su conocida, iuanata, reuanatae,
reuanatahi, leuanata. (c leuanatec, iuana)
leuanatec: su conocido, iuanatec, reuanachiqui,
neuanatec, reuanachiguri, leuanategue.
iuanatqa; mis varios conocidos. (c lauanata)
leuanaxanaxac/ lauanaxanaxac: su-visin, su revelacin, reuanaxanaxaqui, reguii,.
leuaxaic: muerto. leuaxai; muerta.
leueetaxanaxa: su dolor, i-, reueetaxanaxae,
reueetaxanaxahi, leueetaxanaxa. (c-iuet)
leuogoxo: su entusiasmo, esfuerzo, procurar,
preocupacin, angustia, aliccin, i-, reuogoxoe,
ne-, qare-, reuogoxohi, leuogoqo.
leuolec: lo que l/ ella cocina, su guiso o sopa que
hace, su guisado, i-, reuolqui, na-, reuolguii, leuolgue. leuolec lii; su caldo.

leuo, naua: su sangre, iuo, reuochi, leuo, neuo,


qareuo, reuorii, leuote.
naquetape naua leuo; tiene derrame de sangre.
iuoripi; mi sangre. reuochiipi/reuoriipi; tu sangre.
leuoripi; su sangre.
leviigaxanaxac/ liviigaxanaxac: su accin de tocar
la guitarra.
leviigue/ liviigue: su instrumento de msica [guitarra. acorden, arpa], lo que se toca con los dedos,
iviigue, reviiguii, reviiguii, leviigue.
lecoota, ai: su rodilla, i-, recootae, recootahi,
lecoota. lecootal; sus rodillas. icootal,
recootalli, ne-, qare-, recootallii, lecootal.
leec: su contenido, lo de adentro, un miembro, una
que pertenece a.., oriundo de.., iec, riqui, neec,
qareec, riguii, legue. neequipi; muchos miembros, moqoit. leec; indgena mocov. (v lase)
leeetaxat: su cosa que le da gozo, el objeto de su
gozo. ieetaxat, reeetaxachi, neeetaxat,.
leen: deja!, no incluido, excluido, sin. lene; los
varios no incluidos. leen nqaien; lo rechaza, lo
abandona. shic, leen ac oxoqui; voy sin bolso.
leen dajo; deja eso, djalo.
leguemataxac: su visin en sueo, su sueo,
i-, reguemataxaqui, ne-, qare-,
reguemataxaguii, leguemataxague.
reguemataxagohi; tus varias visiones.
leguenaxala: su refugio, i-, qare-,.
leguenixanaxac: su prueba que hace.
leguenaxaqui: su refugio, i-, reguenaxaguii,.
leguenec: su prueba que hace, i-, qare-,.

leuoose: lo que cocina [zapallo, batata], reuooshii,


reuooshii, leuoose.

leguenqa: su refugio, su fortaleza, ne-, reguenqari.


leguenqate; sus varios.

leuoosec: lo que cocina [carne], reuooshiqui,


reuooshiguii, leuoosegue.

lelaalec: su colcha, su frazada.


lelaalqo; sus varias frazadas.

leuoretegue: manchado de sangre.

lelaalo, aso: su capa.


lelaalqo; sus varias capas. Mrcl0.50

leuoripi: su sangre. (v leuo)


leuoshaqa: su cocina [abierta].
leuoshaxanqajnec: su cocinero empleado.
leuoshaxanqajna; su cocinera empleada.

lelaxa: su admiracin dada, ilaxa, relaxae, le-,


ne-. qare-, relaxahi, lelaqa. nmaq ouet ca
nelaxa: las maravillas.

leuoshaxaqui: su olla para cocinar, ne-,

lelegaxanqate, ac: su escoba. (c ilec, relegaxan)

leuotauec: instantneamente, de golpe.

leloxolaxa: su temblor. leloxolaxa na-laua;


terremoto. lloxolaxaripi; muchos. (c iloxol)

leuoteta: sin demora, pronto. aim leuoteta quiyim..; sin demora yo.., qomi leuotete quiyim..;
sin demora nosotros... (c chaqama)
leuoteta: est listo para.., enseguida lo encuentra,

64

limiitaxanaxac

lemaxasoxonaxat: su instrumento para sacar agua


[polea, cuerda, etc.].
remaxasoxonaxachi/ -aqchi,ne-,. (c imaqot)
lemaxataxaric: su rectitud, su buena conducta.
maxataxaric,. (c maxataxaraic)
lenaxanaxa/ -c: 1. su burla que hace; 2. su hechicera que hace, ne-, renaxanaxaguii,. (v nenaxac)
lenaxanaxaqui: su brujera, su hechicera.
renaxanaxaquiipi; tus muchas burlas, oueetetac
ana lenaxanaxaqui; est haciendo brujera.
Apo22.15
lenaxanaxaric: su generosidad, su caridad, qare-,
renaxanaxariguii,. (c naxanaxaraic)
lenaxat: del que se burla, el objeto de su risa. ne-,.

lexoyaxac: su sufrimiento, su sufrir. i-, rei, ne-,


qare-, re-guii, lexoryaxague. (c lexoric)
lexoryaxaqui:
su
tiempo
de
sufrimiento.
rexoryaxaquichi; tus tiempos de sufrir.
qarexoryaxaqui; los tiempos de nuestro sufrimiento.
lexoryaxaua: su compaero en sufrimiento, qare-,.
li-/ le-: lishintari; sigo as. leneetari; sigue as. (c
leneetari)
lichaaxa: su humo.
lichaxasec: su cosa que cort, ni-,,
lichaxasoxonaxat/ lichaqsoxonaxat: su hoz, su cortador, su serruche, richaxasoxonaxachi, ni-, richaxasoxonaxachii,.

lenec: el objeto de su risa, su hazmerrer.

lichi: su pierna, i-, richii, nichi, qarichi, richii,.


(v lichil)

leneetari: sigue as. lishintari, liiisari,


lishinqatari, liiitari, leneesari. (c le-,neetari)

lichic: su peligrosidad, ichic, richiqui, nichic, qarichic, richiguii, lichigue.

leneete, ac: su lcera abierta, su llaga que se


agranda, su grano en el cuerpo, ineete, riiichii,
leneete, neneete, qareneete, riiichii, leneete.

lichicshaqate, ac: su anillo, i-, ni-,.


lichigoxosoxonaxac: su molienda [accin]. lichi-

lene: su enfermedad, ine, riichi, lene, nene,


qarene, riirii, lenete.

guec: su roedura, su molienda [producto]. richiguiqui, ni-, qari-, richiguiguii,.

lene: deja los varios. (v leen)

lichiguiraxa: su podredumbre.

lepala, aso: el fruto de su rebusca, repalae,.


lepalec; el fruto de su rebusca.

lichiic: su productor. uva lichiic; via, lo que produce uvas. lichiiqui; sus varios,

lepalaxanaxac: su rebusca, su rebuscar, i-, qare-,.

lichiinaxanaxat: su incienso, i-, richi, ni-, qari,richiinaxanaxachii, lie.

lepalaxanaxat: su recogido, repalaxanqachi,.


lepaloxo: su ampolla que sufre, ipaloxo,
repaloxoe,nepaloxo, qarepaloxo, repaloxohi,.
letaxaloxo: sus malos actos, su maldad,
i-,retaxaloxoe, ne-, qare-,
retaxaloxohi, letaxaloqo.
letaxanata,
ai:
su
corazn,
itaxanata,
retaxanatae, ne-, retaxanatahi, letaxanata.
netaxanatai; varios corazones. netaxaatallipi; muchos corazones. retaxanatallii; vuestros corazones.

lichiinaxanqate, ac: su incienso, ni-,.


lichil: sus piernas, sus pies, ichil, richilli, nichil, qarichil, ricnillii, lichil. (v lichi)
lichimaxa: su amargura.
lichooqui: sus basuritas. (c lete)
lichoxoric: su fama, su gloria, ichoxoric, richoxoriqui
nichoxoric, qarichoxoric, richoxoriguii, lichoxirigue.
lillicota: su balsa, rillicotae, ni-, qari-,
rillicotahi, lillicota.

letaxanataxanaxaqui: su bebedero donde da de tomar, ne-,. (v neet)

lillicotaxanaxat: su remo. (c illicot)

letaxanatec: al que hace beber. letaxanata; a la


que hace beber. (c netaxan, letaxanata)

lilliguisec: lo que empea o da de prenda, i-, rillicshiqui, ni-, qari-, rillicshiguii, lilliguisegue.
lillicse, ac; su prenda. nillicseripi; muchas prendas.

leuegaxa: su grasa que sale del sebo (loo).


lexorenataxanaxa: su compasin que-tiene, su misericordia, i-, ree, le-, ne-, qare-, re--hi,
lexorenataxanqa. (c ixoren, nexorenataxa)
lexorenatec: su amado, i-, rexorenachiqui,.

lemaqa: su tranquilidad, imaqa, remaqachi,


remaqari,. iue=da lemaqa; est tranquilo.

lexoric: su sufrimiento, su pobreza, ixoric,


rexoriqui, lexoric, nexoric, qarexoric, rexoriguii,
lexoregue. uet da lexoric; le empobrece.

lemaxa: su tranquilidad, remaxae, remaxahi,.

lexoyaqa: su lugar de sufrimiento, ne-,. (c lexoric)

lillipaxac: su mamada.
limic: su nariz, imic, rimiqui, nimic, qarimic, rimiguii, limigue. limic lauac; su fosa nasal.
limiaqa lauaco; sus fosas nasales.
limicse/ lemicse, naua: su bozal que tiene puesto
[tapa nariz], imicse, rimicshiqui,. (c limic)
limiitaxanaxac: su juicio que hace, su examen que
hace de otro, i-, ni-, rimiitaxanaxaguii,.
(c nimit, nimiitaxac)

65

lipiichi

lipiichi: su codicia, ipiichi, ripiichii, nipiichi,


qaripiichi, ripiichii, lipiichi. (c ipitetaa)
liqui/ laqui, ac: su lanza. riquii, qariqui,.
liquinaxanaxac: su accin de saludar, su saludo que
hace, i-, riqui, ni-, qari-, riguii,.
lishaaqatchiqui: su sobaco, i-, rishaaqatchiquii,
ni-, qari-, rishaaqatchiquii, lishaaqatchiqui. .
rishaaqatcbiquil; sus sobacos. Jer38.12
lishcshimegue: su altura.
da lishicshimegue; su altura. lishicshima; est
muy arriba. lishicshimque; son ms altos.

liviigue/ leviigue, ac: su instrumento musical


[guitarra, tambor, acorden, violn, arpa],
i-, riviiguii, ni-, qari-, riviiguii, liviique.
niviiguellipi; muchos.
riviiguillipi; vuestras muchas arpas.
livilaxac: su voz. ni-,.
livillichiguit: lo acepta.
rivillichichiguit, qarivillichiguit / lliuelqachiguit,
livilliichiguit, livilchichiguit.

liaho: lo acompaa hacia adentro.


lialaxa: su apuro, su prisa, su ansia, i-, rialaxae,
ni-, qari-, rialaxahi, lialqa.
liaretac: le est acompaando,
qariaretape; les acompaamos.

liaresac.

liaretaho: le acompaa adentro, liaresaho.


liaretashiguim: le acompaa hacia arriba.
liaresashiguim.
liaretec: le acompaa saliendo, liareterec.

lishiguii: su profundidad [agua]. (c lesegaa)

liyaqajnauec: se liyaqajnauec; con conianza,


coniadamente, se lliyaqajnauec, se liyaqajirauec, se qaliyaqajnauec, se lliyaqajanqauec, se
liyaqajiauec, se liyaqajandauec.

lishiguia: su profundidad.

liyaxa: su deseo, sus ganas, su ansia, riyaxae,.

lishiguiigui: su profundidad [pozo].

liyi: ya, suiciente, basta.

liai: va abajo junto con.., cae junto con...


(c liaatac)

ishiiquiischi: est cerca a.., (c seequeta)

liyic: su velocidad,
iyic, riyiqui, niyic, qariyic,riyiguii, liyigue.

lishiiquishimegue/ lishicshimegue:
lishilaxat: su perfume aplicado. (v nishilaxat)
lishile: su suciedad, ishile, rishilli, nishile, qarishile,
rishillii, lishile. rishillii; tu impureza. Isal.25
lishintari: sigo as. (c leneetari, le-)
lishiquiaxa: su picazn, qarishiquiaxa,.
lishiquiaxac: su diversin, juego, ni-,.
ishitaxanaxat: su poder que da a otro. (c ishito)
lishite, naua: sus aretes redondos [en las orejas],
naua rishichii; tus aretes. nishitellipi; muchos.
lishitec: sus aretes alargados [no redondos]. (c ishito)
lishiuenaxanaxac: su insulto que hace, ri-qui, qari-.
(v nishiuenaxac)
lishiuetenaxanaxac: su pagar, n-,.
(v ishiueten, nishiuetenaxac)
lishiuetenaxanaxat: su pago que hace
con cosa masculina.
lishiuetenaxanqte, ac: su tributo o impuesto que paga, su pago que hace con plata, i-, rishiuetenaxanqachii, li-, ni-, qari,rishiuetenaxanqachii, lishiuetenaxanqte. lSal7.25
lishiuetenaxanqa: lugar donde l paga. ni-,.
lishiujnaxanaxat: su compra [tierra], ni-,
lishiujnaxanaxate. (c lishiuetenaxanaxat)
lishiujnaxanqate, ac: su compra.
lishiujaxanqate; sus varias.
lishiujnaxanqateripi; sus muchas.
lishoxo: su deseo, su afn, sus ganas, i-, rishoxoe,
nishoxo, qarishoxo, rishoxohi, lishoxo/ lishoqo.
Iiviigaxanaxac: su toque de instrumento con los dedos,
su rascarse, su rascadura que hace, i-, r-qui, ni qari-,
riviigaxanaxaguii, liviigaxanaxague. (c riviigaxan)

66

loguii

liaripi: muchos otros, los dems.


liaogue: est junto con...

liata: le acompaa al otro lado. riaisata; te


acompaa al cruzar.

lia: su compaero, otro, tambin, adems, otra


vez. ia, riae, nia, qaria, riahi, lia. im lia;
yo tambin. na liaripi; los dems. na riaripi; los
dems de ustedes. iaripi; mis compaeros. ia;
mis varios compaeros. riachi; tus varios. qaria;
nuestros varios compaeros. riachiipi; tus muchos.

liauegue: va junto con.., lo acompaa.


liegue: su cadera, la articulacin de su cadera, i-,
qari-,. liegue laat; su nalga.
lieguel laaachi; sus nalgas.
lioqapiguit: lo desprecia, lo rechaza, llioqapiguit,
lioqairapiguit, qali-, llioxosqapiguit,
lioxoapiguit, lioqorapiguit.
se lioqapiguit; lo recibe, no le rechaza.

liac: su excavacin larga, su cuneta, su zanja, su


represa larga, ni-,. niaqa; varias. (c lia)
liaxanqate, aca: su pala de punta. (c riaxan)
liaxaqui: su refugio, i-, riaxaguii, ni-, qari-,
riaxaguii, liaxagui. niaxaqui; varios refugios.
Luc9.33
lioxot: sus sobras, i-, rioxochi, ni-, qari-,
rioxochii, lioxote. lioqote, ac; sus sobras
[cosas femeninas].
lioxoua, ca/ ac: su cuada viuda, su cuado viudo.
i-, rioxouae, ni-, qari-, rioxouahi, lioxoua.
lo: grande en tamao [manada, riqueza].
sqa lo; pequeo, chico. sqa lote; pequeos los varios. looc; medio grande. loteu; medio grandes los
varios. lodegaxat; muy grande. aatqajam lo; realmente grande.
lo/ alo: cenizas.
locaaxaic: mataco, wich.
locallaxaic: mohoso.
locana, aso: lo que persigue.
locanec: lo que persigue, rocaiqui, n-, qar-, rocaiguii, locanegue. 2Rel7.4
locataqate, ac: su cosa robada, -, rocataqachii,
l-, n-, qar-, rocataqachii, locataqate. (v rocachi)

liaachii: le acompaa hacia abajo, i-,


riaichirii, ni- qari-, riahichii, liaachirii.
qariaachii; le acompaamos hacia abajo.
Rom 6.4 (c liaatac)

lioxosec: su agua para tomar de viaje,

liaashime: lo acompaa hacia arriba.


liaarashimto; les acompaan hacia arriba.

lioxoso, aca: su odre, su cntaro para viaje,


su cantimplora.

liaata: les acompaa.

lio: otra vez. (c lia)

locataxat: su cosa robada, su despojo, su botn, -,


rocataxachi, l-, n-, qar-, rocataxachii, locataxate.
(v rocachi)

liaatac: le acompaa. i-,riaisac, ni-/riaatac,qari-, riahitac, liaasac. liaatape/ liaretape;


les acompaa a varios. (c lia, liaatec)

Iii: su jugo, su zumo, su pus. rapic lii; miel de rapic.

locoraxanaxat: su ungento con que unge a otros, n-,.

lillivioxoqui: su fuente de agua de tomar. ni-,


(c rillivi)

locoraxanqate, ana: su recipiente para


ungento. rocoraxanqachii,.
locoraxat/ nocoraxat: lo que lo riega, lo que lo unge,
su ungento propio,

liaatashiguim: le acompaa hacia arriba, riaisa-,


qariaatashignim, riahitashiguim, liaasashiguim.
liaatashime; le acompaa hacia arriba.
riahitashime. Co12.12

lillivioxot: su agua de pozo para tomar, i-,


rillivioxochi, li-, ni-, qari-, rillivioxochii,
lillivioxote. (c rillivi)
limiaqataxanaxa: su desnimo, su desgano, i-,.
(c imiaqtaa)

lochaxaratec: al que l engorda, -,.

liaataue: le acompaa.

liiitari: sigues as. (c leneetari)

liaataxosom: le acompaa al agua.

liaqtaxaic: 1. manchado, con manchas; 2. el tigre.

liaatai: le acompaa hacia abajo, qariaatai,


riahitai,. (c liai)

lia, aca: su pozo, su excavacin redonda, i-,


riae, lia, nia, qaria, riahi, lia.
rialli; tus pozos. (c liac, niaigui)

liaataho: le acompaa hacia adentro, qari-,


riahitaho, liaasaho.

liaataogue: le acompaa, qari-,. liaatec; le


acompaa saliendo, i-, riaiterec, qar-, riahitec,
liaaterec. Mat 2.14;Hch21.29;15.33 (c liaatac)
liaateguei: le acompaa, riaiseguei, qari-,
liaaseguei. (c liai)
liaateue:

le

acompaa

adentro,

liaateuegue: le acompaa saliendo.

qari-,.

liorete: su cantidad. (c orete)

liaac: 1. su carga; 2. su panal de miel.


iaac, riaaqui, niaac, qariaac, riaaguii,
liaague. niaaquipi; mucho equipaje. (c liac)
liaaquioxola: su cargador donde lleva cargas, su
animal de carga, su portacargas, su yugo para
cargas.i-, ni-,.
liaaquioxoqui: su bolsa para cargar algo.

locataxac/ locuataxac: su robar, su robo que hace,


n-, rocataxaguii,. (c rocachi)

locuataxac/ locataxac: su robar, su robo que hace.


lochigoxosoxonaxat: su zaranda.
lochiviaxa: su estado de ser salado, su salinidad.
lochiviaxaic: agrio [vinagre].
lochiviaxai; agria [uvas].
lochiin/ lochin: maldito!, qu muera!.
lodegaxat: muy grande. (v lo)
logoi: mediano en supericie, medio extenso.
logoom; medio grande en supericie, bien extenso.
sqa logooqui; poco extenso en supericie
[pueblo pequeo].
logui: sqa logui; angosto.
loguii: ustedes luchan. (v reloqui)

67

loguioc

loguioc: medio amplio, medio ancho.

looc: medio grande. (v lo).

loho, naua: su ropa, oho/aoho, qatohi, loho,


noho, qotoho, qatohi, loho.

looqui: sqa looqui; poquito. (c lo)

loic: 1. su lado derecho; 2. su costumbre mala, oic,


qatoiqui, loic, noic, qotoic, qatoiguii, loigue. naua
loico; su varias malas costumbres. loiquipi; muchas
costumbres o cosas que hace. da loic; su mano derecha. paaatague da loic asomaxare; est al lado
derecho de ella. naua qatoigohi; las malas costumbres de ustedes.
loicse, aca: lo de su lado derecho [cosa femenina].
oicse, qatoicshii, noicse, qotoicse, qatoiguishii,
loicse. (v loic)
loicsec: lo de su lado derecho [cosa masculina],
oicsec, qatoicshiqui, noicsec, qotoicsec, qatoiguishiguii, loicsegue. (v loic)
loiquenataxanaxac: su brujera que hace, -,
qat~qui,n-, qot-, qat-guii, lgue-. Apol8.23

looac, ca/ aca: su ropa, pertenencia, propiedad, sus rganos sexuales, -, qatqui, n-, qot-,
qatooaguii,l-gue.
lopelete: lo que le hace sombra, su sombrilla
ropillichii, no-, qaro-, ropillichii, lopelete. (no es
igual a lopilete)
lopiichi: su hermano mayor, o-, ropiichii, no-,
qaro-, ropiichii, lopiichi.

loquiiaxa: su odio, o-, roquiiaxae, noquiiaxa,


qaro-, roquiiaxahi, loquiiqa. (c noquiia)

louaxana, aso: su tambor o bombo, no-,.


nouaxanallipi; muchos.

lopilaxac: su vuelta all, su regreso, o-, ropilaxaqui, no-, qaro, ropilaxaguii, lopilaxague.

loquiiaxat: su odiado, al que l odia, o-,


roquiiaxachi, no-, qaro-, roquiiaxachii, loquiiqate.
loquiiqate; sus varios odiados. (v noquiia)

lopilaxaset: su respuesta, contestacin, lo que l devuelve [recompensa].


lopilete: su hermana mayor, o-, ropillichii, no-,
qaro-, ropillichii, lopilete. (no es igual a lopelete)
lopoxoiqataxanaxat: su instrumento para moler,
para destruir, para romper, no-,.
loq/ aloq: su comida, su alimento, noq/ anoq, qanoqai/ qanoqe, qonoq, qanoxohi, loxai loxe.

lolamec: su hgado, qaro-, rolamguii, lolamgue.

loqo: su comida de fruta, oqo, noqoie, loqo, qanoqo, noqohi, loqo.

lolauaxa: su debilidad, no-, qaro-,


rolauaxahi, lolauaqa.

loqogaxanataxac: su violacin que hace.

lolo: cascote, terrn. laua lolo; cascote de tierra.


laat lolo; albndigas. soca lolo; terrn de azcar.
lomalate: su documento, qaro-, lomalate.
lmala: su cama, -, romalachi, n-,.
liaac lmala; su cargador, el lugar donde lleva su
carga. (c liaaxiola)
lomashaxame/ lomajshaxac: su familia, su hogar,
su casa, o-, romashaxaqui, no-, qaro-, romashaxaguii,. logue.
loma: su puesto, oicio, puesto oicial, su lugar o
localidad, oma, romachi, noma, qaroma, romarii, lomaate.
lone, ana: su vulva, one, roii, none, qarone, roii, lonel.
lonogoxonaxac: su enojarse, su enojo, su ira. o-,
roqui, no-, qaro-, roguii, logue.
lonoxoaxac: su rugido, su bramido. (c ronoqo)
lni, aso: hielo, escarcha. aso loi nacai; la nieve.

louaqse, ana: su reloj pulsera.

loquiaxaic: luchador. loquiaxai; luchadora.

lopoxoiqatec: lo que destruye. nopoxoiqatec; ruinas.

lolgaq: tapir, gran bestia. lolgaqaipi; muchos.

loqo: su comida en panes, oqo, noqochi, loqo,


qanoqo, noqorii, loxoi. (c loq)

louainaxanaxac: su tener loua o esposo/esposa, o-,


roqui, no-, qaro-, roguii, lo-gue. (v loua)

lopele: su carpa, no-,. Hch7.43

loiquiaxa: su costumbre, su obra milagrosa. (c loic,


viiquiaxai, loviiquiaxac) (no es igual a loviquiaxa)

lole: su fuego, -, rollichi, n-, qar-, rollini, lolete.

loqosote: su garganta, o- roqosochii, no-,


-qaro-, roqosochii,.

qarouaaripi; nuestros maridos.


louauq: resina. lquela louaaq; cera de los odos.
qopaq louaaq; resina dura.

louaqsec/ louaxasec: su brazalete, pulsera.


nouaqse; varios.

lopoxoiqataxanaxaqui: su molino, no-,.

lolegaxanqate: su azada, su descascarador.


(c nolec, rolegaxan)

loqopiaqset: su golpe recibido, o-, roqopiaqshichi,


no-, qaro-, reqopiaqshichii.-loqopiaqsete.

loqom: o, es decir, o sea, acaso...? napioo loqom


se nouen; sucio o malo, (c om)

loiquenatec: lo que l mismo hace a su parecer, lo


que est bajo su solo cargo, su propio asunto, -,
qatchiqui, n-, qot-, qatchiguii, lgue.

lola, ai: su testculo. naua lolaa; sus testculos, -,


rolahi, ola, qar-, rolahii, lolaa.

68

louooqo

loqoichiguit: ests frente a otro. (v reloqoguit)


loqoichiqui: su trquea, o-, roqoichiquii, no-,
qaro-, roqoichiquii,.
loqoina: su trampa, noqoina,. (c oqoin)
loqoinaxanaxac: su atrapamiento
que hace. roqoinaxanaxaguii.
loqoinaxanaxaqui: su cerco para atrapar o agarrar.
o-, roquii, no-, qaro-, roqoinaxanaxaguii, lo
qui. (v oqoin)

loquiigaxac: su crecimiento. (v noquiigaxac)


losoc: ladrillo. losoc loo; albail, ladrillero. losoc
toquichigui; adobe.
loshicmaxa: su cuero, su caparazn, su piel, su cuerpo. o-, roshicmaxae, lo-, lo-, qaro-, roshicmaxahi,
loshicmaxa. loshicma; varios cueros, etc.
aca-isecac loshicmaxa; bolsa de cuero para lquido.
lot/ lotqai:
lota: su odre, o-, rotae, nota, qarota, rotahi,
lota. lSal6.20
lotaanaxanaxac: su ayuda que da. o-, roqui,
qaro-, rotaanaxanaxaguii, lotaanaxanaxague.
(v notaanaxac)
lotaanaxanaxat: su ayuda, cosa con que ayuda a otro.
lotaanaxanqate, ac; cosa femenina para ayudar a
otro. rotaanaxanqachii; de ustedes. (v notaanqate)
lotaua: su ayudante, o-, rotauae, notaua, qarotaua, rotauahi, lotaua. lotaua; los ayudantes de l.
lotauaripi; sus muchos. rotauachiipi; tus muchos.
(c otauan)
loteleta: su muslo, o-, roteletachi, no-, qaro-,
roteletachii,. loteletari; sus muslos, su falda.

loqoinaxanaxat: su anzuelo que usa.


roqoinaxanaxachi,no-,roqoinaxanaxachii,.
loqoinaxanaxat lequet; su hilo para pescar.

loteu: medio grandes. (v lo)

loqoineesec: su capturado, presa, con laso, anzuelo


o trampa, o-, roqoiicshiqui, no-, qaro-, roqoiicshiguii, loqoinecsegue. loqoinecseripi; muchas presas. (v oqoin)

lotogoxosoxonaxat: su martillo, no-,. (c otogoq)

loqoiraa: cudale. (v roloxoia)


loqoirec: sales de ac yendo. (v reloqouec)
loqoisaa: lo cuidas. (v reloqotaa)
loqallictaxanaxa/ loqoilictaxanaxac: su contradiccin, su contrariedad, su duda, roqollictaxanaxahi,.
(v noqollictaxac)

lote: sqa lote; pequeos. (c lo)


lotogoxosoxonaxala: su bigornia o yunque. (c otogoq)
lotogue, ana: su pecho, o-, rotoguii, no-, qaro-,
rotoguii, lotogue.
lotqai/ lot: otra vez, al contrario, cmaq auochaxaua. ca lotqai ipaguenaxaua; mi amigo result ser mi enemigo.
loua, i/ ai: su marido, esposa, esposo, oua,
rouae. noua, qaroua, rouahi, loua. loua; los varios maridos de ella. rouachi; tus varios maridos,
loua lia; su concubina, rouarii; vuestros maridos.

louaxanaxanaxac: su castigo, golpeo o golpeadura


que hace, rouaxanaxanaxaqui, rouaxanaxanaxaguii,. (v nouaxanaxac)
louaxanaxanaxat: su ltigo, palo para pegar, rebenque, chicote, arreador, o-, no-,. (v ouaxan)
louaxanaxanqate, ac: su plaga que causa. -,.
ouaxanaxanqateripi; mis muchos.
louaxanaxaset: su castigo recibido, -,.
louaxaset: su brazalete, o-, rouaxashichi, qaro-,.
(c louaqsec)
louaaxac: su tener esposa o esposo, su vida de matrimonio, o-, rouaaxaqui, no-, qaro-,
rouaaxaguii, logue.
loua: macho. louaari; varios machos. louaripi; muchos machos. nouaxaaxa loua; zorro macho.
qagreta loua; cordero.
loue: su diente, oue, rovii., noue, qaroue..rovii, loue. ouee; mis varios dientes, rovii, louee,
nouee, qarouee, rovihi, louee. ouehipi; mis muchos
dientes. oue laat; mi enca. oue asoogose; mi
muela. oue iipse; mi diente de arriba.
oue yaqase; mi diente de abajo. (v laat, lasoogose, niipse, laqase)
louenaxanaxa: su necesidad. louenaxanaxaco; sus
varias necesidades, o-, no-,qaro-,
rouenaxanaxahi, louenaxanqa.
louenec: su cosa masculina necesaria para vivir, su
pertenencia, o-, rovinqui, qaro-, roviiguii,.
louena; cosa femenina. rouenahi; vuestra cosa necesitada. louenqaipi; sus muchas cosas necesitadas.
louenqa; varias. rouenaxahi; tus varias (m).
rouenaxahi; vuestras varias (m). rouenaxahipi;
vuestras muchas. na louenqaipi na qaroshicmaxa;
los miembros o las partes de nuestro cuerpo.
louetaxa: su cuidado, su desconianza, o-,
rouetaxae, no-, qaro-, rouetaxahi, louetaqa.
louetaxaatec: lo que tiene reservado, o-,
rouetaxanachiqui, no-, qaro-, .rouetaxanaxachiguii
,louetaxanategue. louetaxanata, aso; cosa femenina reservada por l o ella.
louooqo: su plaza, su paseadero, ouooqo, rouooqochi, no-, qaro-, rouooqori, louooqote. (c louoxoc)

69

louootaxanaxac

louootaxanaxac: su despojo que hace. no-,.


louootaxanaxat: lo que despoja, su despojo, su botn, lo que quita, o-, ro~chi, no-, qaro-, ro~chii,
loe. louootaxanqate; cosa femenina que quita.
louoxoc: su caminar, andar, su caminata, andada,
o-, rouoxoqui, nouoxoc, qaro-, rouoxoguii, leuoxogue. (c ouo)
louoxola: su anitrin, rouoxolachi,.
louoxoqui: su lugar para caminar, su plaza, para su
paseo, su da para pasear, o-, rouoxoguii, no-,
qaro-, rouoxoguii, loqui.
louo: loua +-o, era su esposa antes. Matl4.3
lovi: su cascara seca de la vbora, sus callos secos
que se desprenden, ovi, novi, qarovi, lovi. so necoguec lovi; cascara seca de la cigarra/ chicharra.
nanaic lovi; cascara de vbora. 2Sal 7.19
lovic, na: 1. su lecha completa; 2. su cosa muy til
y necesaria, ovic, roviqui, novic, qarovic, roviguii,
lovigue. lovioqo; sus varias lechas. noviquipi; muchas lechas. roviquiipi; tus muchas lechas.
aso lovic lahi; su aljaba. (c ouen)
lovic, da: el lado de atrs de la casa.
loviquiaxa: llovizna.
loviraxac: su llegada, o-, roviraxaqui, no-, qaro-,
roviraxaguii, logue.
loviraxaqui: su tiempo de llegar, o-, roviraxaguii,
no-, qaro-, roviraxaguii, lo,.
lovirqataxanaxac: su crtica que hace. no-,.
(c novirqataxac)

loxonec: su presa, su vctima, oxonec, qadoxonqui, noxonec, qodoxonec, qadoxoiguii, loxonegue.


loxonqa; sus varias presas, -, qadoxonaxahi, qadoxonaxahi,. loxonqaipi; sus muchas. (c doxonaxan)
loxoqui: vestido. loxoquiripi; muchos vestidos.
(v neloxoqui)
loyac: su hermosura, oyac, royaaqui, noyac, qaroyac, royaaguii, loyaague.
aatqajam chalego loyac; excelente [una tierra].
qaica ca loyac; feo, malo.
loyagaxat: lo hace hermoso, lo hermosea, loyagaxat
da. laqaatec; bendice, lio-/ so-,.l-/ oyagaxachi,
qal-, lio-/so~aq, l-/ oyagaxachii, loyagaxate.
loyaxanaxac: su llamado que hace. o-,. Apo3.20 (v
noaxanaxac)
loaxanaxat: al que llama, o-, roaxanaxachi,
no-,qaro-, ro-chii, io~e. loaxanqate; a los que
l llama. noaxanqateripi; muchos llamados.
loaxanqatecsec: su llamado, al que llama.
loo, aca: su tronco, su base cortita de palo, su base
de antena de radio.
nanecsec loo; tallo o tronco de planta.
loootaque: seloootaque; est cerca,
se looochiraque,.
loooteoga: lo aparta o aleja de otro,
lio-/so-,loyoochireoga, qao-, lloyootqaoga,
loyoochiheoga, loootreoga.
(c oottec, oooteoga)

lovirqa: su tiempo o lugar de llegada, ocurrencia, o-,.

lo: su espacio por debajo, su lado inferior, su lado


anterior de persona erecta, yo, qadochi, no,
qodo,qadori,.

lovi: su fondo interior de un saln.

lodaqain: le consuela. llodaqainaq,.

lovi: su venganza, ovi, rovichi, novi, qarovi, rovirii, lovite. qaica lovi; pierde la batalla.
aue lovi; se venga. qaaue ca ovi; se hace mi
venganza. sqaica lovite; pierden la batalla.
loxai/loxe: la comida de ellos. (v loq)
loxogue: aquel lado, esta o aquella orilla/ costa del
mar. (c lasego)
loxoitaa: lo cuidan ustedes. (v reloqotaa)
loxoia: lo cuidan ustedes. (v reloxoia)
loxona: su presa femenina. oxona; mi presa femenina. q adoxonae; tu presa (f). qadoxonahi; vuestra
presa (f). Ioxona; presa (f) de ellos. oxonal; mis
presas (f). qadoxonalli; tus presas (f). qadoxonallii;
vuestras presas (f). loxonallipi; sus muchas presas.
loxonaxanaxac: la derrota que causa, el vencimiento que hace, la captura o victoria que l hace, o-,
qadoqui, qodoxonaxanaxac, qadoxonaxanaxaguii,
loxonaxanaxague. (c loxonec)
loxonaxanaxaqui,-aca: su trampa para otro. qod-,.

70

loueenataxanaxalate, ana

lodaxaquichiguit:
lodaxaquichiguit da lahita; huele bien/ delicioso.
lodaxaqiri chigut nqaishin; para m es bueno el
gusto, olor, mensaje, etc. Can-1.3
(c lodaxa, quichiguit)
lodaxaraic/ odaxaraic: dulce, delicioso.
lodaxaraic na lahita; es fragante.
lodaxarai ana la; dulce la fruta.
lodaxaset: lodaxaset iuel; mi complacencia.
lodaxai: se lodaxat; le molesta, le perturba, qa-,.
lodaxatetapigui: le da paz,
lodaxatesapigui.- (c lodaxachigui)

le

consuela.

Iogoxonaxat: su arma, herramienta o instrumento


como machete, pico, cuchillo o palo, o-, rochi,
no-, qaro-, rochii, loe. logoxonaxat loo; su escudero. ogoxonaxat loo; mi escudero.
logoxonaxat lahi-; su arsenal o armera.
(c rogoxona)
logoxonqate, aca: su instrumento o herramienta
[como escopeta], pala, azada, o-, rochii, no-,
qaro-, ro~chii,lo. logoxonqate; las varias herramientas de l. rogoxonqachiri; las varias de ustedes. (c logoxonaxat)
logueteguet: el mate que se toma. (dialecto de SFe)
loguilii, ana: el zapallo.
Ioi, naua: su leche que produce ella, oi, roichi,
noi, qaroi, roviri, loite.
Ioi: dulce. loiu; un poco ms dulce, bastante dulce. lote; varios son dulces. lolaate, ana: su vestido, qaro-,.
lola: su delantal, su chirip, seqooxaa, roIaachi,
no-. qaro-, rolaarii,. lolaate; sus varios.

lomaxaset: su hecho malo, su acto errneo, o-,


romaxashicbi, no-, qaro-, romaxashichii, losete.
qaromaxasete; nuestros varios errores. (c omaac)
lonaqa: su lugar nupcial, su lugar de boda.
lonaxac: su casamiento, no-, ronaxaguii,.
lonaxaqui: para casamiento, ronaxaquichi,.
lonaxaua: su concuado. aso lonaxaua; su concuada, ronaxauae,.
loo: su contra, su contrario, su atacante, su encargado, oo, rooe, noo, qaroo, roohi.
oo qopaq; el palo con que me pegan. lauataq
loo; para guerra. lool/ loo; varios.
looipi/ loollipi; muchos.
looochaxa: maleza alta y tupida, yuyal, pastizal, cardal.
looomaxa: su fri, su frescura. (c nooomaxa)
loooqotaxanaxac: su insultar, no-, qaro-,.
looota, ana: su tendn, su vena, o-, roootae,
no-, qaro-, roootahi, lo,
lopaxa: las olas. lopaxaripi; las muchas olas.
ropaxaeipi; tus muchas.
lopaxala: su cama con patas, no-, qaro-, ropaxalari,
lopaxalete. Luc8.16
loqaa: lo tiene en la mano, lo agarra con la mano.
lloqaa, loqairaa, qaloqaa, lloxosqaa,
loxoia, loqoraa.
loqoochiguii: lo tiene irme en la mano, lo agarra
bien, echa mano a.., lloqoochiguii, loqoichirii,
lloxosqochiguii, loxoichigui, loqoochirii. (c loqaa)
loqootai: lo agarra, lo sujeta con la mano.
loqoisai, loxoitai,.

loleentaqate, aca: su recuerdo, no-,.


loleentaxa; su recordar, su recuerdo,
qaro-, roleentaxahi,.

Loqootaa/ noqootaa: lo tiene en la mano, llo-/


o-, no- / loqoisaa, qanoqootaa, lloxosqotaa,
loxoitaa,loqoosaa.
loqoisaalo; los tienes en la mano,

loleentaxanaxac: su recordar, -,.


roleentaxanaxaqui, l-, n-, qar-, roleentaxanaxaguii,
l-e. 1Ti1.4 (c oleentete, loleentaxat, roleentaxan)

louala: su choclo inmaduro, su boca del estmago,


retoo. imic louala; la punta de mi nariz, o sea la
parte blanda. (c loualaxa)

lodaxa: su dulzura, su paz, tranquilidad, olodaxae, no-, qaro-,. iguen da lodaxa; lo saborea, prueba el gusto. nodaxa loo; paciicador.
huaxayaq lodaxa; la sed. lodaxa quichicigui; se
traga lindo, se desliza por la garganta. (c odaqain)

loleentaxat: su recuerdo o recordado, o-, no-,


qaro-, roleentaxachii,. noleentaqate; varios.
(c yoleentete)

loualaxa: su renuevo, su retoo, su brote.


(c noualauec, louala)

lodaxachigui: le da paz, le consuela, llodaxachigui,


lodaxachirigui, llodaxataxagui(), lodaxachirigui.
lodaxachigui iuel; me consuela.
lodaxachigui lauel; le consuela, le calma su enojo.
lodaxachigui qouel; nos consuela nuestra tristeza.
(c loigui)

lolo: su punta, cabecera, extremo, borde de gnero


otela. lolo; varios extremos. loloipi; muchos extremos. (v nolo)

loueenata: su obra que es cosa femenina, o-,


roueenatae, no-, qaro-, roueenatahi, lo--.
(v loueenatec)

lolosec: lo de la punta, lolosec lecat lahi; su punta


de hierro.

loueenataxac: su manera. (c noueenataxac)

lodaqamataxanaxac: su consolacin o consuelo


queda. no-,.
lodaqaintac: le habla tiernamente para engaar,
le consuela, lodaqaiisac, qalo-, llodaqainqatac,
lodaqaiitac, lodaqainsac. (c odaqain, lodaxa)
lodaqa: qaica ca lodaqa; est sin tranquilidad.

lodaxaquichiigui: se traga fcilmente con mucho


gusto. (c lodaxa, quiichiigui)

lolegaxanaxat: su lengua, o-, ro~chi, qaro-, ro


chii,. nolegaxanqateripi; muchas.

lomaxac: su ignorancia, sus errores, su accin de


perderse, o-, romaxaqui, no-, qaro-, romaxaguii,
logue. omaxaquipi; mis muchos errores.

loualqa: su lugar donde brota.


loualqatena uaqapi; lugares de pasto verde.
louaxanaxa, na: la arena.

loueenataxanaxac: su trabajo o trabajar, o-,ro


qui, no-, qaro-, ro~guii, logue.
loueenataxanaxalate, ana: su carnet o credencial

71

loueenataxanaxaqui

de trabajo, su libreta de desempleo, o-, rochii,


no-, qaro-, rochii, lo. 2Co3.1
loueenataxanaxaqui: su taller, oicina o despacho,
el tiempo de su trabajo, o-, roguii, no-, qaro,roguii, lo--,.
loueenataxanaxat: su herramienta, no-,.
loueenataxanqate, ana; su herramienta femenina.
loueenataxanaxaua: su colaborador. o-, no-.
noueenataxanaxauaripi; muchos.
loueenataxanqachic: su deseo de trabajar mucho.
o-, roqui, no-, qaro-, rochiguii, logue.
loueenataxanqajna, aca: su empleada.
loueenataxanqajnec: su empleado, o-,
roueenataxanqajanqui, no-, qaro-,
roueenataxanqajiguii, loueenataxanqajigue.
loueenataxanqa: su lugar de trabajo, o-, qaro-,.
loueenatec: su trabajo, su producto, lo que hace o
produce, so obra, o-, roueenachiqui, no-, qaro-,
no-, ro roueenachiguii, loueenategue.
loueenatqa; sus varias obras. roueenataxahi; tus
varias. oueenatqaipi; mis muchas obras.
roueenataxahi; vuestras varias.
loueenaxanaxac: su cantar, su culto que hace, o-,
guii,. noueenaxanaxaquipi; muchos cantos.
roueenaxanaxaguiipi; vuestros muchos.
loaeenaxanaxalate, ana: su cancionero, hirmnario
o cuaderno con cantos, no-,.
loueenaxanaxaqui: su iglesia para cantar, su templo.o-, roquii/ -guii, no-, qaro-, ro~guii, lo.
noueenaxanaxaqui; varias.
noueenaxanaxaquiripi; muchas.
loueenaxanqajna: su cantora que emplea, o-,.
loueenaxanqajnallipi; sus muchas.

roxaqui, no-, qaro-, roxaguii, loxague.

rpaguenaxanaxahi; guila, de pjaro.

loxaiqa: su cabecera para descansar la cabeza,


o-, roxaiqachi, no-, qaro-, roxaiqarii, loxaiqate.

lpaxanqate, caua: sus calzoncillos.

loxayoqsoqo: su cabecera.
loxonaxac: su nadar, su natacin, o-, ro-qui, no-,
qaro-, roguii, logue.
loxonaxala: su nadadera o lotante para nadar.
(c oxonta)
loxonaxanaxala: su fundamento o cimiento que
hace, su telar para tejer, no-,
noxonaxanaxaiateripi; muchos. (cuoxonaxala)
loxonaxanaxat: lo que construye o fabrica, su hilo
para tejer.
loxonaxanaxaua: su coconstructor, colaborador.
qaroxonaxanaua; nuestros vanos.
loxonec: lo que fabrica [de tejido, de barro, etc].
o-,ronqui, no-, qaro-, roxoiguii, loxonegue.
cmaq oueetac ana noxona laua; el alfarero.
noxonqa; varios.
loxoso: su lecha sin punta, su asta de lecha, o-,
roxosoe, no-, qaro-, roxosohi, loxoso. (c lovic)
loxoshic: su arco, roqui, no-,. loxoshiquipi; sus
muchos arcos. (c loxoso) (v noxoshic loo)
loyaxanec: lindo, hermoso, bueno. loyaxana; hermosa. loyaxanaipi; muchas hermosas.
loyichigui lauel; contento.
loyigui: dulce adentro. loyigui lauel; contento,
consolado. loyigui lauel nqaishin: le consuelo.
(c lodaxachigui)
loyii/ loyiii: tranquilo.
se loyii; molesto, intranquilo. se loyii nqaien;
le molesta. (c lodaxat)

loueenaxanqajnec: su cantor que emplea, o-,.


loueenaxanqajanqaipi; sus muchos.

loo, aso: su sebo, grasa.

loueenaxanqa: su lugar de cantar, no-,.


(v loueenaxanaxaqui)

lpachoxonaxac: su encantamiento que hace el


pixonaq que canta, i-, rqui, n- qar-, rguii, l-gue.

loueenec: su canto o cancin, o-, roviinqui, no,qaro-, roviiiguii, loueenegue. loueenqa; sus varias. loueenqaipi; sus muchas canciones. (v ouen)

lpalaaqate, ana: su dedo de la mano, i-, r-chii, n-,


qar-, rchii, l. lpalaaqate lateogue; su pulgar.

loueetaxat: su adorno. (v noueetaxat)

looqo: su parte grasosa.

lpataxasoxonaxac: su opresin, su apretadura que


hace. n-,.
Ipatenaxala: su cruz en que fue cruciicado.
(c npatenaxala)

loueete, ai: su pecho de hombre o mujer, su mama


de mujer, su teta de la vaca, o-, roviichi, no-, qaro-,roviichii, loueetel. loueete lqahic; su pezn.
aua loueete/ loueetel; sus pechos.

lpaataxaric: su voluntariedad, su agilidad, i-, r


qui, n-, qar-, r-guii, l- gue. 1T14.8

loueetqate/ noueetqate:

lpaaxaua: su sucesor, su compaero al lado.

lo ueetqa: el lugar donde se lo hace.

lpaa: su raz, lpayii; sus varias races.


lpayiipi; sus muchas races.

loviiquiaxac: su brujera, su obra milagrosa,


roqui, qaro-, roguii,. (c viiquiaxai)
loxac: su troja o depsito, su guardera, seqoo,

72

lqolac

lpaguenaxanaxac/ lpaguenaxanaxa: su envidia.


i-, rpaguenaxanaxae, n-, qar-,.

lpaaaxa: su iebre, su calor, su pasin sexual, i-,


r-e, n-, qar-, r-hi, lpaaaqa. (c npaaaxa)
lpelogoxonaxat: su rastrillo.
lpee: su conianza, i-, qar-,.
lpeeete: aquel en que confa; i-, rpiiichi, n-, qar-,
rpiiichii, lpeeete. npeeeteripi; muchos de conianza. ai lpeeete; aquella en que confa.
lpetanqate, aca: su inlador, su levadura del pan.
lpetaxanaxac: su toque de trompeta u otro instrumento de viento, i-, n-, qar-,. lpete; su lauta,
corneta, trompeta u otro instrumento de viento, i-,
rpichii, n-, qar-, rpichii, lpete.
lpetel: varios. lpeltellipi; muchos. (c petetapigui)
lpinec: su hueso, su tallo, i-, rpiiqui, n-, qar-,
rpiiguii, lpinegue. lpinaqa; sus varios huesos.
lpinaqaipi; sus muchos huesos.
lpinecshaxaua: su compaero que es de sus propios
huesos, i-,.

lqalanec: su cosa imposible, i-, rqalanqui, n-, qar-,


rqalaiguii, lqalanegue.
qaica ca lqalanec; todopoderoso,
lqalaqa: paguec lqalaqa; muy estrecho,
lqasac: su espacio entre piernas, su horqueta. i-,
rqasaaqui nqasac, qarqasac, rqasaaguii, lqasaague.
lqasaguiachi: su horqueta, su entrededos, entre ramas de rbol.
lqashilegaxa: su resplandor, su destello, su brillo, nlqatagoxosoxonaxac: su parpadeo, su pestaeo.
r-qui, qatag, qar-,.rguii, l-gue.
lqatelaxanaxaqui: su horno que usa. n-,.
lqatelaxanqa: su lugar donde hornea, n-,.
lqatelecse: su torta hecha al horno.
lqateleasec; cosa masculina, n-,. lqatelecse; sus
varios horneados. lqauaxac; su movimiento al caminar, i-, rqauaxaqui,.
lqauaxaqui, aca: su caminata, sus pasos, su vida, i-,
rqauaxaguii, n-, qar-, rqauaxaguii, lqauaxaqui.

lpotorishic: su bro, su pujanza.

lqaa: su hermano o hermana, i-/ a-, rqaae, n-,


qar-, rqaahi, lqaar. nqaa; son hermanos entre s.
lqaarolqa; sus varios hermanos.
lqaa lpiaxaua; su hermano en la fe cristiana.
lia lqaa; otro de sus hermanos. lqaa lia; su primo. lqaaripi; sus muchos hermanos. lqaaripioqui;
sus muchos hermanos. lqaachiipi; tus muchos hermanos. rqaairipi; vuestros muchos hermanos, tus
varios hermanos. rqaachiipi; tus muchos. lqaa;
los varios hermanos de l. qarqaoole; nuestra querida hermana. qarqaooqui; nuestro hermanito.

lpoaanec: su prenda que deja, i-, rpoaanqui, n-,


qar- rpoaaiguii, lpoaanegue. Deu24.11

lqaarinquipi: su parentela, parentezco. i-/ a-,


rqayarinquiipi, n-,.

lqahic: su cabeza, i-, rqahiqui/ rqaiqui, qarqahic,


rqahiguii/rqaiguii, lqahigue. lqahigo; sus varias cabezas. rqahigori; vuestras varias cabezas.
lqahigo; las varias cabezas de ellos. lqahic lpinec;
su crneo. raaagui lqahic; es sordo. lqahigoripi;
sus muchas cabezas.

lqaolec: su hermamto. aqaoolec; hermano mo.

lpixonqaishic: su trabajo de pixonaq,


su curanderismo.
lpiaxac: su fe. i-, rqui, n-, qar-, rguii, l-gue.
lpiaxaua: su compaero de fe en qotaa. i-,
rpiaxauae, qar-, rhi, lpiaxaua.
qarpiaxauaripi; nuestros muchos compaeros de fe.
lpocoxo/ npocoxo: lpoqo, na: sus chispas, sus brasas.

lqaiiiteue, na: sus plumas de cola, su aleta caudal.


lqaiit, na: su cola de la vaca, perro, langosta, pez.
na lqaiit laue; sus pelos o plumas de cola.
lqaiiteripi; sus muchas colas.
lqailaxa: su ceguera, i-, rqailaxae, n-, qar-, rhi,
lqailaqa. (c qailaq)
lqailaxat: su brazo, mano, i-, r~chi, n-, qar-, rchii,le. nqailaqate; varios brazos, i-, rqai laqachichi
rqailaqajchi, qarqailaqate, rqailaqachiri, Iqailaqate.

lqaole: su hermanita.
lqaviic: su crueldad, i-, rqaviiqui, n-, qar-,
rqaviiguii, lqaviigue. (c nqaviic)
lqodoc: su in, su frontera, su trmino, su alcance, su
muerte, su destino, i-, rqodoqui, n-, qar-,rqodoguii,
lqodogue. lqodoc daguii; polo sur.
lqodoc da rapiguim; polo norte. sqaica lqodoc; eterno, siempre. lqodoco; varios trminos.
lqodoigue: el este. lqodoicague; sureste o noreste.
lqodoiguesec: cosa del este, del oriente.
na lqodoigueseripi; los orientales.
lqodoquiaqa: su trmino, su in, su tiempo o poca.

IqaiIegaxa: su destello, n-,. (v nqailliguii)

lqola, ana: su collar, i-, rqolae, n-, qar-,.


lqolac; su collar con medalla pendiente, rqolaguii,.

lqalaic: su diicultad, i-, r-qui, n-, qar-, r~guii, l


gue. ue lqalaic caim; es difcil para m.
uelqalaic; ella est de mes, menstrua.

lqolac: su dolo. lqolaqa; sus varios dolos.


rqolaxahi; tus varios dolos.
lqolaqaipi/ lqolquipi; sus muchos dolos.

73

lqolo

lqolo: su ano.
lqolonaxa: su miedo, su temor, i-, r e\ n-, qar-,
rhi, lqolonqa.
lqooxo: su yema del huevo,
lqopaaxa: su hambre, i-, re, qar-, rqopaaxahi,
lqopaaqa. (c qopat)
lqosojsec: su yugo.
lqosot: su cuello, su cogote, i-, rqosoochi, nqosot,
qar-, rqosoochiri, lqosote. lamaxaqui lqosot; cuello de camisa. lqosoochi; sus cuellos de los varios.
lqoshaaqa: 1. su defensa, su lugar de retroceso, i-,
rqoshaaqachi, n-, qar-, rqoshaaqari, lqoshaaqate.
lqoshaxac: sudefensa. i-, rqoshaxaqui, rqoshaxaguii, lqoshaxague.

lqonaxac/ nqonaxac: su desarrollo, su cambio,


su movimiento.
lqoxo: su vejez, iqoxo, rqoxoe, lqoxo, nqoxo,
qarqoxo, rqoxohi, lqoxo.
lqoxonec: su padre ms viejo, su viejo [jefe], i-,
rqoxonqui, n-, qar-, rqoxoiguii, lqoxongue.
lqoxonqaipi; sus muchos viejos.
lqoxoshaxaua: su compaero en vejez, que tambin es viejo o vieja, i-, qar-,.
lquelolaxa: su servicio, su atencin prestada a otro,
su trabajo de dirigente, i-, rquelolaxae, rquelolaxahi, Iquelolqa.
lquemaraxa: su saciedad, su estado de estar satisfecho. rquemaraxahi,. Luc6.21 (c quema)

qarquela, rquelahi, lquela. lquela lauac; su


odo. iquelaa; mis orejas, rquelahi, nquelaa,
qarquelaa, rquelahi, lquelaa.
lquelaipi; las orejas de los muchos.
lquemaxa; su lastimadura, herida o castigo.

qochaale, qachaallii, llaale. lauale llaale; su hijastra. llaallipi; sus muchas hijas. llaaloIli; su pequea
hija. qachaallipi/ qo-; las hijas de ustedes.
qachaalli; tus varias hijas. qachaalliipi; tus muchas
hijas. aalole/aalolli; hija ma, hijita.

lquiiuguetaxaqui: su tiempo de borrachera, i-, r


quii,n-, qar-, r-guii, l--.

Ilaalec: su hijo, su descendiente, aalec, qachaalqui, llaalec, aalec, qochaalec, qachaalliguii, llaalgue. laualec llaalec; su hijastro. llaalcoqui; su
pequeo hijo. sqai aalqa; no son mis varios hijos.
sqaiqachaalaxahi; no son tuyos. sqai llaalqa; no son
de l. sqai qochaalqa; no son nuestros.
sqai qachaalaxahi; no son vuestros. qachaalaxaipi;
tus muchos hijos. qachaalaxahipi; vuestros muchos
hijos. qochaalqaipi; nuestros muchos hijos.

lquiiuquichi: su borrachera, i-, rquiiuquichji, n-,


qar-, rquiiuquichii, lquiiuquichi.
lquipitqachic: su apresuramiento, su apuro.
(c nquipit)
lquiocsec: lo que pule, lo que limpia, n-,. Apol.15
lquioxonaxaqui: su palangana, n-,.

lquenaxa: su sarna, n-,.

lquioxonaxat: su jabn, i-, ri, n-/ quioxonaxat,


qar-, rquioxonaxachii l-e.

lquenoxonaxac: su mirar.

lquioxonqa: su lugar donde lava. n-,.

lqotaqui: su bolsa grande.

lquenoxonqa: su mirador, n-,.

lqouagaxa: su favor o beneicio que da. i- re, l-,


nqouagaxa/qouagaxa, qar-, rqouagaxahi, lqouagaxa/ lqouagaqa. lqouagaxaco; sus varios beneicios
dados. lqouagaxaquipi; sus muchas beneicios dados. (c nqouagaxa)

lquepaqataxanaxac: su proteccin dada.

lquioxot: su jabn para s mismo, su lavador de s


mismo, ii-,. lquioqte; sus varios lavadores propios,
el lavador de los varios.

lqoshaxaua: su defensor, i-, rqoshaxauae, n-, qar-,


rqoshaxauahi, lqoshaxaua. (v qoshiilec)

lqouagaxanqate, aso: su ofrenda que da, su regalo


que da. i-,rqouagaxanqachii, n-, qar-, rqouagaxanqachii, lqouagaxanqate. lqouagaxanaxat; su regalo
[masculino] que da.
(c nqouagaxa, nqouagaxain, nqouaguegue)
lqouagaxaqui: para favorecer, para beneiciar.
lqouagaxaqui; varios.
lqouagaxat: su favorecido, i-, rchi, qouagaxat,
qar-, rqouagaxachii, lqouagaxate.
(c nqouaguegue, nqouagaxa)
lqogoxoso, aso: su caramelo o pastilla, su besada, a
la que besa, i-, rqogoxosoe, n-, qar-, rqogoxosohi,
lqogoxoso. lqogoxosec; su besado, al que besa.
lqogue: su codo, su esquina [en camino o ediicio],
i-, rqoguii, n-, qar-, rqoguii, lqoguel.
lqoiichi: su amor, i-, rqoiichii, n-, qar-, rqoiichii,.
(c nqota)

Iquepaqataxanaxat: su muro [protector] o muralla,


su instrumento para escudarse, rchi, n-, rchii,.
rquepaqataxanqachichi; tus varias murallas.
lquepaqataxanqateripi; su armadura [en general].
(c quepaqataxan, quepaxat)
lquepaqataxanqate, aso: su protector, su escudo, i-,
r-chii, n-, qar-, r-chii, l-. ac lqnepaqataxasqate
cana lotogue; su armadura del pecho.
lquepaqataxat: su propio muro
o protector. lquepaqatqate.
lquepaxaset: su muro protector, lo que le protege,
i-, rquepaxashichi, n- qar-, rquepaxashichii, lquepaxasete. lquepaxaset na lichi; protector de su
pierna. lquepaxaset ierro; su reja [de ventana].

lqoitaxat: su querido, su amado, i-, rchi, n-, qar-,


r-chii, l-e.
lqoitqate, aso; su amada, su querida. rqoitqachii,.

lqueeenaxanqate, aso: su palo con gancho en la


punta, rqueeenaxanqachii,. (c lquee)

lqolec: lo que tie.


lqoleguesec: lo que tie. n-,. (v nqollii)
lqonaqa: su cambio o movimiento, su grado de movimiento, su movimiento graduado, lqonaqate. (c nqoin)

llaaqa: su lugar donde se madura, el tiempo de su


madurez, aaqa, qachaaqachi, aaqa, qochaaqa,

lquiaaqa: su comedor, su espacio donde come, i-,


rquiaaqachi, n-, qar-, rquiaaqari, Iquiaaqate.

lqueeenaxanaxat: su gancho.

lqueguenataxanaxa/ c: su accin no voluntaria,


obligada, su obligacin o exigencia sobre otro, su vanidad, n-, qar-, rqueguenataxanaxahi,.
(c queguenataxan)
lquegue: el dolor de ellos. (c lquiic)
lquela: su oreja, iquela, rquelae, nquela,

qachaaqari, llaaqate.

lquiaxac: su comida, su comer, i-, r-qui, n-, qar-,


rquiaxaguii, lquiaxague. lquiaxaco; sus variascomidas. rquiaxagohi; las varias comidas de ustedes. lquiaxac lodegaxat; su banquete, (c quee)

llaaxa: su ilo. llaaxa; varios ilos. llaaxa: su madurez, aaxa, qachaaxae, aaxa, qochaaxa, qachaaxahi, llaaqa. (c aaxa, niaaxa)

lquiaxala:
su
mesa
rquiaxalachi,n-, qar-,.

llapoxota: nos reunimos entre nosotros.

para

comer,

i-,

lquiaxanataxanaxac: su comida que da, su alimentacin que da, su iesta que da.

lquee, aso: su vara con gancho para sacar fruta, i-,


rqueii, n-, qar-, rquiii, iquee. Mat27.48

llaaqainata, aca: tu criada, qachaaqainatae,.

lquiic: su dolor. lquegue; el dolor de ellos.

lqueualata, ana: su torta hecha sobre brasas.

lqueuoguecsec: lo que pule, frota, n-,. (c queuoc)

llaaquenaxanaxac: su accin de tener hijos,


-, qachqui, -, qoch-,
qachaalquenaxanaxaguii, llaalquenaxanaxague.
llaaqainatec: su criado, -, qachaaqainachiqui,
- qochaaqainatec, qachaaqainachiguii, llaaqainategue. aaqainatqa; iris varios.
aaqainatqaipi; muchos. (c iaqain, llaqainatec)

lquiaxalate: su mesa redonda de comer. I-,.

lqueualatec: su asado que hace, i-, rqueualachiqui, n-,


qar-, rqueualachiguii, lqueualategue. (v queualachit)

llaalqolqai: sus varios hijitos. llaalqaipi; sus muchos.


naualqa aalqa; hijos bastardos.
aalcolec/aalcoqui; hijo mo.

lquii: 1. su espritu, alma, su fantasma; 2. su imagen, su foto, iquii, rquiii, nquii, qarquii, rquiii,
lquii. nayoxonec Iquii; se asusta. Iquiil; sus varias fotos. lquiillipi; sus muchas fotos.

lquepaxat: su impedimento, qar-, rquepaxachii,.


qaica. ca lquepaxat; est libre.

lqoitaxanqachic: su deseo, codicia, viciosidad, placer. i-, rqui, n-, qar-,


rqoitaxanqachiguii, lqo itaxanqachigue.

lqolaxanaxat: su tintura. (c qole, nqollii)

74

llaxataxac

lquiaxanata: la que l alimenta.

lquiaxanataxanqa: su lugar donde sirve comida,


su prado donde apacienta animales, i-,.
Iquiaxaqui: su comedor, su utensilio cuando
come.n-, qar-,. lquiaxaquiripi; sus muchos utensilios cuando come.
Lquiaxaua: su compaero al comer, su comensal,
su convidado a comer, r-e, n-, qar-, rquiaxauahi,
lquiaxaua. lquiaxauaripi; sus muchos convidados.
lquio: lquii +-o.

Ll ll
llaale: su hija, aale, qachaallii, llaale, aale,

llapitetegue: te metes en algo. (c rollapitegue)


llaq/ llaqai/ llaqa/ llaqo: todava.
llaqainatec: su criado que cria, -qachaqainachiqui,
-, qoch-, qachaqainachiguii, naqainategue.
(c llaaqainatec)
llaqatachiguii: comenz, el principio.
na llaqatachiguii; cuando empez [pasado], su comienzo. (c na, llaqai, taachiguii)
llaqaim: yo todava.
llaqtaxac: su crecimiento, su resultado, aqtaxac,
qachaqtaxaqui, aqtaxac, qochaqtaxac, qachaxataxaguii, llaqtaxague.
llaqtaxai/ llaxataxai, aca: su brote, retoo, su descendencia, axataxai, qachaxataxai, qochaxataxai,
qachaxataxahi, llaqtaxa.
qachaxataxaipi; tus muchos descendientes. llaxataxaipi; sus muchos descendientes.
llaxataxa/ llaqtaxai:
llaxataxac/ llaqtaxa/ llaqtaxac: su crecimiento.

75

llate

qachaxataxaqui, qachaxataxaguii, llaxataxague.

llitaxanaxac: su descarro, su extravo.

llate: su pantorrilla. ate,.

llitec: su cosa masculina escapada, lo que se le escapa, itec, rayichiqui, itec,qoyitec, rayichiguii,
llitegue. sqai itec; lo que no se me escap.
se rayichiqui; lo que no se te escap. sqai llitegue;
lo que no se les escap. sqai itec; no es cosa escapada. (c it)

llic: cierto, verdad. llicsa; muy cierto.


aatqajam llic; muy cierto.
mesqai llicoda!; es cierto eso!.
llic: su.sendero, su canal o va. ic, qayiqui, ic, qoyic, qayiguii, lligue. lliquipi; sus muchos senderos.
ahote llic; lo esquiva. qayigohi; tus caminos.

lliralec/ lliralec:

llicsa: por supuesto!, claro!, como no!.

lliyolli, ana: el librito. (c lere)

llicshignim: su rampa para subir, su subida.


lliquishiguim; sus rampas. icshiguim; una rampa.

lliaiec: lo ponen ustedes encima de algo. (v illaalec)

llicta: su cruce, su paso o pasadera, su vado, su


puente o pasarela, icta, qayiquereta, nieta, qoyicta, qayiguita. lliguereta.

lliralec: lo pones encima de algo. (v illaalec)

llicyaxac: 1. su camino, ruta, viaje, marcha; 2. su


vida, destino, -, qayqui, -, qoy-, qayguii, ll
gue. llicyaxaco; sus varios. maxaraic da llicyaxac;
es persona justa. amaxatetegue da llicyaxac;
est en su sano juicio.
llichi: lo remojas. (v ilet)
lligo: su entrada, su oportunidad, igo, qayiquiro,
igo,qoyigo, qayiguiho/ -iuo, lliguero. (v llic)
lliguec: su lugar de salida, su salida, iguec, qayiguiqui, iguec, qoyiguec, qayiguiguii, lliguegue.
da lliguec na aqaatec; mi refrn. iguerec; varias
salidas. (c eguec)
lliguii: su huella. ipia Iliguii; mi huella.
lliquii caua..; las huellas de.., (c llic)
llinataxanaxac: su permiso que da, su orden que da.
i-, qachi-qui, i-, qoyi-, qachi-guii, lligue.

lliapeguem: sqo lliapeguem; no se lo prohiban.


llirai: lo colocas. (v illai)
llireoguiyi: lo colocas ah.
lloxoqui: su bolso o bolsa pequea, su morral,
oxoqui, qachoxoguii, oxoqui, qochoxoqui, qachoxoguii, lloxogui/ lloxoqui. lloxoquiolli; su bolsita. qachoxoquiri; las bolsas de ustedes.
qochoxoqui; nuestras varias bolsas.

Mm
maam: mam.
maca: alguna que no se encontr todava. Apol. 11
(c meca)
machic, ayi: la boa, lampalagua.
machirec: le sanas. (v omatec)
machiroot: lo entregas todo a otro. (v omatoot)

llima, yi: la tierra seca.

machiroot: lo miras. (v amatoot)

llimaxanaxai: un hervidero. (c )

machi: lo terminaste. (v omat) (cmachi)

llip: mama, sellip, llipi, sellipaq, llipii, lhpe.


se sellip; no mamo. sqai llipi; no mamas. sqai llip;
no mama. (v qarillipegue)

malagaxa, aso: bandurria mora, ave similar a la garza.

llipetac: est mamando.


lliqueta: verdad, cierto. lliquetam; muy cierto.
lliquete; ciertos los varios. (c llic)
lliquiaxac: 1. su comportamiento; 2. su forma de
caminar. i-, qayiqui, qoyi-, qayigu, lhgue.
1Ti4.12
Iliquinaq: carrera. (c nalliquinaxac)
lliquirii: tu echas la red. (v yalliguii)

76

naari

maxasoxoirelec: das orden de algo.


(v ramaxasoxonlec)

mesqaqamii: no son ustedes.


mesqaqamiita; no slo ustedes.

mayan: guila colorada.

mesqaqami: no es usted. mesqaqamite; no slo


usted. mesqaim: no soy yo.
mesqaimeta; no slo yo.

mayca: mandioca.
maim: como yo. shinta quet maqamiri; yo sera
como ustedes. shinta quet maqami; yo sera como
usted. shinta quet meca noctoqui; yo sera como
un nio. shinta quet malam; yo sera como l/ ella.
iite quet maim; usted sera como yo. iite
quet moqomi; usted sera como nosotros. maca
noctolli; como una nia. shinqatam imaxare;
somos como l. Hebl2.10 (v meca)
ma: los cuales, el cual, que. caqamiri ma sqai qamiri judo lase; a ustedes que no son judos.
ma: porque, yaque, (chaayi en toba), im maim
nashi; yo soy quien es jefe, yo porque yo soy jefe.
Ma. ma novi..; Porque cuando llega ac...
(c ma cuando)
ma: cuando, despus cuando. (v male, noma)
machaqai: despus, al in. (c nachaqai)
male: despus. toco male; despus, ms tarde.
male: enseguida. (c male)
mataq: ser que.., capaz, a io mejor. mataq llic?;
ser cierto? (c mataxare)
mataxare: capaz, a lo mejor. (c mataq)
meca: alguno [que no se encuentra todava]. meca
noctoqui?; hay nios?. neetague meca noctoqui; le tratar como a nio. nmaq neetari meca
noctoqui; los que son como nios. meca lauataq;
en cualquier guerra. qamiri shintari meca qom; les
trato como a seres humanos. (c maca, maim)
mese: no. (v se)
mesqa: no, no es. mesqa nac; no viene. (c mesqai)

mesqo/ mesqa/ mesqai: no.


mesqoqomi: no somos nosotros. mesqoqometa; no
slo nosotros.
michiraque: lo buscas. (v imitaque)
miiii: lo venden ustedes. (v imen)
miii: lo vendes. (v imen)
mogola, ana: tonta, mala. moguel; tonto, malo.
mogollishic: una tontera. (v namogollishic)
moguel: tonto, malo. (c mogola)
mohi: andan, vayan ustedes. (c moe)
moorotec: mudo. moorolli; muda.
moqoichigui: est mezclado con moqoit.
moqoirai: eres polvo. (v ramoxoai)
moqoit: mocov. moqoit leec; hombre mocov.
(v natoqoit)
moqomi: como nosotros. (v maim)
moro: mudo. (v moorolec)
mote, ac: nudo, botn. aua motel; varios nudos.
souet mote; hago un nudo.
moxoiyai: son polvo ustedes. (v ramoxoai)
moe: anda vaya. (c mohi)

Nn

mesqaca: ninguna, no es ella, mesqada, mesqana,


mesqai, mesqaso mesqayi.

na: el. (v ca)

malam: l, ella. malame; ellos, (v neetarn, maim)


maic: el avestruz. maiguiripi; los muchos avestruces.

mesqacaata: no es sa sola.

map: la algarroba.

mesqacaogue: no es descendiente de ella.

maq: el cual, la cual, los cuales. i maq Dios maq


ouet; Dios es el que lo hace. imaxare maq
aatqaja Dios; l es quien es realmente Dios.

mesqaco: no sera ella, mesqado, mesqano, mesqao, mesqaso, mesqayo.

naagui: est en [la piedra], est adentro de [la pared


en un hueco], est en [el rbol entre las ramas], senagui, iragui, senqagni, iyagui, neragui. Luc23.53

maqachaqaic: llamativo, llama la atencin, encantador. maqachaqai; encantadora. (c imaqachin)


maqajnaxac: orgullo. (v nemaqajnaxac)

llita: su cosa femenina escapada, ita, rayitae,


ita,qoyita, rayitahi, llial. (c llit, llitec)

maqajitac: ustedes se enorgullecen. (v nemaqajan)

lllitaxac: una echada de suertes. (v nallijlec)

maqami: como usted. (v maim)

llitaxai: su gota. so huaxaaq llitaxai; gota de agua.


llitaxahi; varias gotas.
llitaxahipi; muchas gotas. (c iji)

mashic: ya mashiguere; ya est listo.

maqamiri: como ustedes. (v maim)

maxasa/maqsa: s. nagui maxasa; ahora si est


muy bien. da maqsa...; eso s que...

mesqai: no, no es. mesqaica; no es l (ausente).


mesqaicaata; no es l slo [ausente]. mesqaicaua;
no son ellos. mesqaicauate; no son slo ellos, mesqaida, mesqaidaata, mesqaina, mesqainaata, mesqainaua, mesqainauate, mesqaii, mesqaiiita,
mesqaiso, mesqaisoota, mesqaiyi, mesqaiyiita.
(c-mesqa)
mesqaico: no sera l. mesqaido, mesqaino, mesqaio, mesqaiso, mesqaiyo.

n/ namaxare: l. Lucl2.24

naalec: est en un lugar, se radica en tal lugar, acampa en.., senalec, iralec, naalec, qoyinalec, senqalec, ialec, neralec. sqai naalec na laua; no vive
en esta tierra [es del cielo]. naalgoto; acampa en
varios lugares.
naanoc: el yacar. naanoc lapooto; una planta acutica de hojas anchas.
naai: de sobra, en abundancia, abunda.
naai nqohin; lo hace en abundancia.

mesqaida: al contrario.

naaigui: vive en tal pueblo, se sienta en


barco. neraigui.

mesqaiqami: no es usted.

naari: viene ac hacia mi. anaari, nairiri,

77

naaria

anaxari, nairi, naareri.


naaria: ellos vienen a...
naashiguim: viene hacia arriba, sube, se pone a hablar. irishiguim, anaxashiguim,.. naashiguim ana
lachiugue; se forma el rio [el agua sube].
naashima: sube hasta...
naata: viene, est viniendo, anaata. nanaite, naata- nanaata, anaaqata, nanaita. naate nanaate.
da aqa naata; el porvenir.
naataho: viene, naasaho.
aqa naataho: futuro, venidero.
naatalec/ nanaatalec: viene sobre algo, nanaasalec
naasalec. naatailec; viene sobre m.
naatai: viene bajando, baja viniendo, anaatai,
naisai, anaaqatai, nahitai. naasai. (c taata)

naconec: su manija de una puerta, su agarradera, su


mango. naconqa; sus agarraderas del cofre.
nacpegue nanacpegae: viene a alguien, anac-,
nanaquire-/ naquire-, nac-/ nanac-, qananac-,
anaguinaq-/ -axa-, nanaguii-/ naguii-, naguere-/
nagre-/nanaguere-. nacpegueto; viene a los varios.
nachaachichicigui: se para en [tal lugar,
o entre grupo].
nachaachichiguii: se para, se pone de pie.
achaatqachiguii. nachaachii nachaachichirii.
nachaachirac: salga para pararse.
Nachaaho lo trae qa (v achi)
nachaalataxac: su vida de andar, -, nqui,
chaalataxa qa-, nguii, nachaalataxague.
i neetagui da nachaalataxac; su espritu [de la persona]. eec so nachaalataxac; muere.

nachaqitem, achaxanqahem, nachaxaihem.

nachiltac: se baa, (c nachil)

nachaxaneua: se presenta adentro a..,


nachaxaireua, nachaxaiua.

nachilqa: su lugar de baarse.

nachaxanshiguim: lo muestra hacia arriba.


nachaxairishiguim,.

nachinchigui: en [tal tiempo], coincidente, coincide


con.., lo acierta, nachinchirigui, atenqachigui, nachiiichigui, nachinchirigui. Deu18.10-11; Luc14.5;
Hch8.1 chi nachinchiquio; por pura casualidad.
(c natenaguit)
nachinchiguii: est bien, en perfectas condiciones,
nichinchirii, qana-, atenqachiguii, nachiichiguii, nachinchirii.

nachaxanta: se presenta. Jual8.20 achaxanta,.


(v nachaxan)
nachaxantac: se presenta, achaxanqatac,
nachaxaitac. (v nachaxan)
nachaxantapega: est presentndose a..,
nachaxaim: se muestra a mi.
nachaxaitem: te muestras a otro. (v nachaxanem)
nachaxasoxonaq: langosta grande verde.
(lit. pateador)
achi: lo trae ac. nachii, qanachi, achoq, nachii,
achi. (c nachiita)

naatapegueua: est viniendo adentro a...

nachaalataxanaa: le pone de pie en tal lugar.

naatashiguim: viene subiendo.


naataxasoma: viene a l cerca del agua.

nachaalataxani: le pone de pie, le detiene [de pie],


qana-, achaalataxanaxai,.
yachaalataxani; me pone de pie.
yachaalataxairii; me pones de pie. (c nachaji)

naataa: viene a.., anaataa, naisaa, qananaataa,


anaaqataa, naitaa, naasaa.

nachaalataxano: le pone de pie adentro.


nachaalataxando.

naataa: baja a [tal lugar].


naataquena: viene ac.

nachaalataxantai: le mantiene parado, qa-,.


(v nachaalataxani)

nachiguit: lo choca, nachichiguit, qaanachiguit, sanataxaguit, nachiiguit, najchiguit.

naatougui: sale de adentro, viene de adentro.


naatapougui; siempre sale de adentro, naaterougui.

nachaataguit: le hace frente, le resiste, se le opone. nachaachira guit, nachaachia guit,.

nachihot/ nachiot: me ataca. (v natot)

naauec: sale hacia ac, viene hacia afuera, sobra,


es restante, nerauec. (c nauec)

nachaatetai: est de pie, est parado, a-, nachaachisai, nachaatesai.

naaugui: se asienta adentro de.,. neraugui.

nachaatetaugui: est parado adentro o entre grupo.


nachaachisaugui, achaatqataugui, nachaachiitaugui, nachaatesaugui. 1CO3.22 (c nachaatetai)

naataua: viene adentro a...

nac: viene. naco; habr venido. nacte qami; vinieron por ti. (v nanac)
nac: se despega, sale un diente, se suelta (soltar),
naqui, naguii, nague. naquito; viniste, (c nanac)
nacallicshiguim, ana: su pocito en la base de cuello
donde dicen que sale el aire, -, nacallicshiguimi,
qan-, nii, ne. ayiigui ana nacallicshiguim; le
degella. (v lacat, nac, llicshiguim)
nacantauec: tiene temor o.miedo o recelo, teme.
nacaisauec, acanqatauec, nacaitauec, nacansauec.
nacai: viene hacia abajo. loi nacai; nieve.

nachii: ellos caen. (v naji)


nachiigui: se nachiigui; no lo acierta, lo yerra.

nachicoxo lahi: causante de tristeza.


(c lachicoxo, lahi)

nachiiraguit: le encuentras.
nachiiaguit; le encuentran ustedes.

nachicsec: el que es incitado por otro.

nachiichiguit: le encuentra
atenqachiguit,. (c natenaguit)

nachiita: est trayendo algo, -, nachiite, qanachiita, achoqota, nachiita, nachiite.


nachiitauo: lo est trayendo adentro. nachiitata;
setrampean entre s, se engaan entre s.
(c achiguii)
nachjta: se convidan entre s.

viniendo,

-,

nachipiaxatashiguim: lo explota, lo hace estallar, lo


arranca de cuajo, lo libra de golpe. achipiaqaqashiguim, nachipiaxaterashiguim. nachipiaqtashiguim
nqohin so nelauaxa; le resucita. Flp3.ll
nachipinec: su explosin. nachipinec da qaracat; se
explota nuestro aliento. [despus de un apretn].
(c rachipi)
nachipishiguim: arde. (c rachipi)
nachiraxauot: te ataca. (v natot)

nachaatetauo/ nachaatetaho: est de pie adentro.

nachil: se baa, nachilli, achilaq, nachillii, nachile.

nachaateoa: se presenta a otro adentro, o a uno sentado, nachaachireua, achaataxaua, nachaachiua,


nachaateraa. rom14.10

nachilaxac: su lavamiento recibido, su bao recibido, su bautismo recibido, nachilaxaqui, chilaxac,


qanachilaxac, nachilaxaguii, nachilaxague.

nachishin: se persigna, se marca con una cruz.


(c achishin)

nachaato: se presenta hacia adentro, achaataxauo.

nachilaxana: le baa, Je bautiza, nachilaxai, qan/ qar-, aq, n-ii, nachilaxane. nachilaxai; te
ba. yachilaxai; me baaste. qayachilaxan; me
bautizan. qanachilaxane; les bautizan.
qarachilaxai; te bautizan.

nachiua: sqa nachiua; no me encuentran ustedes.


(v anata) nachiaxauot; os ataca, les ataca a ustedes. (v natot)

nachaatoua: se para delante de...


nachaji: se pone de pie, se para, se detiene [en
posicin parada] de dos o cuatro pies, achaji, nachaachirii, achaataxai, nachaachiii, nachaachii.

nachaxanaxac: su presentacin personal, su mostrarse, su presentarse.

nachilaxanataxanaxac: bautismo que se hace.


(v Iachilaxanataxanaxac)

nachaxanaxai: se muestra siempre, le gusta lucirse.

nachilaxaigui: le bautiza en.., qan-, achilaxanaxagui,.

naciudad: su ciudad.

nachaxanaa: se presenta ante otro.

nachilaxaqui: su propio bao.

naconaque: se da cuenta en s mismo. 1CO3.18

nachaxanem: se muestra a otro, se presenta a otro.

nachilaxasom: se baa en un cuerpo de agua.

nacaogue/ nanacaogue: nace con algo, crece con


algo, desde su nacimiento, nanaquiraogue,
anacqaogue, nanaquiaogue, naqueraogue.
(v nanac)

nachini: est bien, es normal, nachiii.


se nachini; no est bien, es anormal.
nachini nqaien; pone en claro, juzga.

nachiiguit: se nachiiguit; no concuerda con otro.


nachiichiguit, qanachiiguit, atenaxaguit, nachiiiguiLnachinyiguit. (c natenaguit)

nachaxan: se muestra, se revela, se presenta, aparece, se maniiesta, nachaxai, achaxanaq, nachaxaii, nachaxane. nachaxaiua; se me aparece. nachaxana; se muestra a.., nachaxaita, qan-,.

nacaguit: viene al encuentro de alguien. (c caguit)

nachilligui: se baa en., -,.

nachicochiguii: silencio triste, no se oye nada.


(c rachicota)

nachilaxana: le baa con [agua], le bautiza con


[agua]. nachilaxanataxac; su bautismo recibido.
(v lachilaxanataxanaxac)

nacategaxan: respira. (v lacat)

78

nadalaxashiguim

nachilaxanataxantaq: el bautista.

nachiriua: me encontraste. (v anata)

nachita: lo encuentras. (v anata)

nachiigui: aborta, sanataxaigui, nachiiguilo.


nachoxoc: su engao sufrido, su atrapamiento [por
engao]. (c lachoxonataxanaxac, achiguii)
nacholec: se pequeo. (c cacholec)
nacholli, aca: sa pequea. (v cachoqui)
nachoqui: se pequeo. (v cachoqui)
nadalaxashiguim: lo transforma, lo renueva, lo cambia, nadalaxachirishiguim, adalaqtaxashiguim, nadalaqchiishiguim, nadalaqchishiguim.
adalaxachishiguim; los renuevo.

79

nadalaxat

nadalaxat: se renueva, se cambia de ropa. nadalaxachi, adalaxataq, nadalaxachii, nadalaxate.


(v adalaxat)
nadalaxatalta: se cambia, se renueva. nadalaxachiralta, qan-, adalaxatqalta,
nacalaxachiyalta, nadalaxateralta.
nadalqataxac: su renovacin de s mismo, su conversin, nadalqataxaqui, dalqataxac, qanadalqataxac,
nadalqataxaguii, nadalqataxague.
nade: cosa guardada [comida].
aca nade lahi; caja, cajn. (v lade)
nadenaxatalta: imita a s mismo.
nadenqata, ac: su propia imagen.
nadenqataxanaq: imitador, escultor, pintor [de copias de cosas]. (c adenaxat)
nadentapegue: se amenazan entre s.
adenqatapegue,. lSal7.19
nadoin: lo pone de sombrero en la cabeza, nadoii,
qanadoin, adoinaq, nadoiii, nadoine.
nadoini: lo pone de sombrero, se corona con...
nadoiirii, qanadoini, adoinaqi, nadoiii,
nadoinyii. nadoininqaien; le corona.

nahinaxanec: lo tira, lo dispara. (v ain)


nahinec: brota [agua], mana. (v ain)

nalatec: su encontrado, alatec, nalachiqui, qanalatec, nalachiguii, nalategue.

muchos hombres. nallichiipi; tus muchos hombres.

nahiquena: vengan ac. (c naitquena)

naltee: le divorcia, -nalachirii, qanaltee,.

nalecqajantaugui: se entremezcla con un grupo,


-,-saugui.

nahiquinchiguii: lo rodea, qan-, ahiquinqachiguii,. yahiquinchiguii; me rodean.


yahiquinchirii; me rodeaste.

nalauajlec: guerrea por o en defensa de.., pelea por...

nalecqajneua: participa en.., est presente en...


nalecqajnougui: se mete entre otros, se entremete
en.., participa en.., nalecqajirougui,.

nahiquini: lo rodea, nahiquiii,.

nalauaji: los mata [a un grupo], lo extermina. nalauachirii, qan-, alauataxai, nalauachii nalauachii. qanalauachii; los matan.

nahiquintai: lo estn rodeando.

nalauajta: se matan entre s.

nahita: lo aprendes. Pro22.25

nalauajto: hace guerra con...

nalecsec: su convidado, un invitado.


nalecseripi; losmuchos invitados. (v lalecsec)

nahochaxaua/ nauochaxaua: su querido o querida.

nalauat: combate, hace guerra, alauataq, nalauachii... (c alauat)

nahoglena/ naugolena, aso: el carro. (v lahoglena)


nahoglenec: le arrastra, ahoglenaxauec, nahogliiuec, nahoglendec.
nahougui: sale de adentro. sqai narougui; no salen
de... (c naugui)
nahoquena: qu venga ac. (c naiquena)
naicona: venga ac!.
naigue: viene a radicarse en tal parte.
naiquena/nanaiquena: viene ac. naiquenajo; qu
venga l ac.

nalauatalta: se suicida, se mata a s mismo.


(c alauat)
nalauatata: se matan entre s. nalauachiata,.
nalauataxac: su muerte, como le mataron, la guerra
que hace, alauataxac, nalauataxaqui, lauataxac,
qanalauataxac, nalauataxaguii, nalauataxague.
nalauataxai/nalauataxaic: soldado de combate,
guerrero. nalauataxairipi/nalauataxaiquipi;
muchos guerreros.
nalauataxala: su montado de guerra.

nalecqajno: se entremete.

naleesen: se cree ms que otro, se hace ms que


otro, soberbio, orgulloso, se engrandece, aleesenaq, nalliishiii, naleesene.
naleesenaxai: se cree ms o superior, soberbio,
orgulloso. (c naleesen)
nalegaxanaq: pescador con red. nalegaxanaxa;
pescadora con red.
nalogoi: est completo, yalogoi, raloirii,
qaralogoi, ralohii, naloii.
naloguilo: est repartido entre los varios.
nalojlec: se extiende directo sobre...
nalolaxaset: una enfermedad. nalolaxaseteripi;
muchas enfermedades.

nadoo: su sombrero, adoo, nadoi, doo,


qanadoo, nadoii, nadoo.
nadoollipi; sus muchos sombreros.
nadoo lauataxaqui; su casco de militar, de soldado,
para guerra.

naisaa: vienes a... (v naataa)

nalauataxanaq: matador, asesino.

naia: viene a algo, anaia, naira, naia, qananaia,


anaqaa, nahia, nairaa/ naraa. (c naaa)

nalauataxanqa: lugar de matanza.

najee/nasee: (c cajee)

nadoontai: lo tiene puesto de sombrero.

naji: se cae de arriba, sanaji, nachirii, sanataxai, nachiii, nachii. naji llaalec; aborta.

nalauataxaua: su compaero en ser matado.


nalauataxauaeipi; tus muchos compaeros en
ser matados.

naloochiguii: es completo, perfecto, yaloochiguii,


raloichirii, qar-, ralohichiguii, naloochirii.

najo: se. (v cajo)

nalauatetac: hace guerra.

nalooshima: justo arriba de...

nalacqatec: palidece, -,. nalacqaterec qomi; palidecemos. (c alagaq)

nalauatetapegue: le est haciendo guerra, qan-,.


(c alauat, nalauatee)

nalootagui: cabe adentro de...

nagao: se o sa es. (v cagao)

nalachiguit: le divorcia, alachiguit,


nalachiriguit, qanalachiguit,.

nalauatetapiguit: lo aguanta, se mata aguantando.


alauatqatapiguit,. Mat20.12

nago: viene ac adentro. (v nac)

nalagaxashiguim: aclara el da. (v alagaxaguit)

nalauatetecta: se matan entre s.

naguegue/ nanaguegue: le sigue viniendo, nanaquitegue, qonaguegue, anaguinaxague, nanaguiigue,


nanactegue. nagueco; que venga siguiendo.

nalajta: se separan, se abandonan entre s. alataqata, nalachiata.

nalauatee: le combate, le hace guerra, guerrea contra... nalauachiree, qan-, alauataxae,


nalauachiie, nalauateree. Deu20.3

nalootai: completo, suiciente, naloosai.

naguelec: viene encima de.., naguelecna; viene sobre el mundo.

nalarnaxaji: se endereza.

nalauatqa: un campo de batalla.

nalootaa: frente a...

nagueua: viene a., anagaxaua, naguiua,. (c nagaa)

nalamaxashiguim: derecho hacia arriba.

nalauatqa: su lugar de ser matado.

nague: vienen ellos. (v nanac)

nalamaxatete: se dirige a...

nalaugui: alcanza para.., es suiciente para...

nalamqataxac: su rectitud.
alamqataxac, nalarnqtaxaqui, qanalamqataxac,
nalamqataxaguii, nalamqataxague.

nalaua: alcanza para.., es suiciente para..,


yalaua,. (c nalootaua)

nalootapegue: le puede resistir, yaloot-, ralois-.


qanaloot-, qaraloot-, ralohit-, naloos-. Efe6.ll
(c nalootee)

nalaqachiguii: se cae de arriba,


alaxasqochiguii,nalaqachirii,.

nalata: parejo. se nalata; desparejo, desnivelado. (c naloojta)

nalataxa: ruido grande, trueno.

nale: su hombre, su gente, su discpulo, ale, nallii,


ale, qanale, nalli, nale. bale; sus varios hombres,
ale, nalchi, qanale, nalliri,. alliripi; mis

naga: viene a [buscarlo], sqai naga; no viene a buscarlo.


nagaxasoma/ nanagaxasoma: viene al agua.
nagaa: viene a.., anagaa, anagaxaa,.
(c nagueua)

nagueoga: viene afuera a buscarlo,


naquireoga, qonagueoga, anaguinaxaioga,
naguiioga, nagnereoga.
nagui: ahora.
naguii: ustedes vienen. (v nanac)
nahi: imita, ahi, nahii, ayoq, nahii. nahi. (c naaa)
nahigue: vengan ustedes (v naitegue)

80

nalooteoga

nalamaqchichiguit: se dirige directamente a...

nalate, aso: su encontrada, alate, nalachi,


late,qanalae, nalachii, nalate. (c late, lalatec)

nalauataxaqui: su tiempo para ser matado.

nalaguit: lo alcanza, es suiciente para...

nalolec: lo cubre todo, raloirelec,.


se nalolec; no cabe.

naloochia: justo debajo de...

nalootalec: alcanza sobre.., lo puede, tiene capacidad para.., es igual a.., es capaz de.., yalootalec,
raloisaiec. n-, qaralootalec, ralohitalec, raloosalec.
Ecl9.10
nalootaua: concuerda con..,
corresponde a.., ralohitaua,.

nalootapiguit: lo aguanta, lo soporta, raloitapiguit.


1Co1O.13 (v naloguit)
nalootelec: est extendido sobre., nalooterelec.
nalootee: lo iguala, le puede resistir, y-, raloisee ,
qan-, qar-, ralohitee, nalootereenaloosee.
nalooteoga: est en frente de algo, y-, raloitereoga,
qan-, qar-, ralohiteoga, nalootereoga.

81

naloqochin

naloqochin: lo mide, lo cuenta, saca la medida


[profundidad], -, naloqochii, qan-, aloqochinaq,
naloqochiii, naloqochine. qanaloqochine; los miden. naloqochintac; lo medita, lo considera.
(c naloqojon)

naloqojontecta: los mide entre s. -,.

nachaalataxac; jura por su vida.

nalouec: se nalouec; no alcanza, no es suiciente,


es insuiciente.

nallitetapigui: echan suertes por algo. Luc23.34


(c nallichigui)

nalouo: se nalouo; desigual, no igual, inferior.

namaaichiguit: le gusta [el olor]. (c naman)

naloqochinta: lo raciona [la comida], qan-,. naloqojnai mide. se naloqojnai; sin medir, en abundancia.

naloua: lo alcanza, cabe bien en algo, es capaz de...


yaloua, raloiraa, qan-, qar-, raloiuaa, nalooraa.
2ec8.12; lCo6.3 (c nalaua)

naman: le gusta, le es dulce o delicioso, -, namaai, qan-, amaanaq, namaaii, namaane.

naloqojnaxaqui: su medida de [trigo], naloqojnaoga: se naloqojnaoga; no los cuenta.


qan-,. Mat14.21
naloqojnec: lo reparte a medida, naloqojirec, qan-,.
naloqojnejlec: lo extiende derecho sobre...
naloqojiterelec,.
naloqojne: los calcula, los cuenta.
naloqojneejta: son iguales, los considera iguales.
naloqojneta: los hacen planos, qan-,.

naloxoua: su par, su compaero de igual edad.


aloxoua; mi par. qaraloxoua;nuestro par.
aloxouarpi; mis muchos pares. Efe4.13
nalochiguit: justo frente a.., de acuerdo con..
nalochiguit nqaien; le hace igual a...
naloguit: se naloguit; no lo aguanta, no lo alcanza
o iguala, y-, raloichiguit, qan-, qar-, ralohiguit, naloochiguit. se yaloguit; no lo igualo, no lo aguanto.
se qaraloguit; no le igualamos.

namaq: le manda ac. ramaqai; te manda. yamaq;


me manda. qaramaq; nos manda. (c amaqata)
namaq: torcido, curvado, es curvo.
namaqachigui: se retuerce (retorcer), se tuerce.
namaqachiguilo; se retuercen.
namaqatajlec: van al rumbo, amaqategueri, namaqaisegueri, amaqategueri, amaxasqotajlec, namaxaitajlec, namaqatajlec. Rom3.12 (v amaqategueri)
namaqatari: medio torcido.
namaqategueri: anda sin rumbo, va o viaja al rumbo. a-, amaxasqotegueri, namaxaitegueri, namaqasegueri. (v namaqatajlec)

nague/ nanague.
naquetoxouot; pasa al lado nuestro.
nanacpegue/ nacpegue:
nanagata: se juntan de todas partes, anagaxata,
nanaguiata,. N
anagaxasoma/ nagaxasoma: viene al agua, -,
anagaxaqsoma/ anaguinaqsoma,. Jua4.15
(v nanac)
nanaguegue: viene acompandole, anaguinaxague,.
nanahiquena: vengan ac. (c naitquena)
nanahoquena: qu venga l ac.
nanaic: vbora. nanaqa; varias. nanaiquipi; muchas.
nanaigue: viene ac. -, naitegue, qan-,
anaguinaxague/ anaxague, nayigue, naategue/
nanaategue. (c nanac)
nanaiquena/ nanaiquenajo/ naiquena: viene ac.
-, nanaitquena/ naitquena, nanaiquena/ naiquena, qananaiquena, anaqquena/ anaxaquena, nanahiquena/nahiquena, nanatquena. (c nanaaquena)

naloqojno: lo mide con otro, lo compara con. naloqojiro, qan-, aloqojnaxauo, naloqojiuo, naloqojondo. naloqojiuo; les mido o comparo a ustedes
con otros. 2CoT2.13

naloojta: estn parejos, es plano, qaraloojta,


ralohiijta,. 2Co8.14 (c nalata)

naloqoji: est organizado, agrupado, naloqoji.


nqaien; lo organiza, lo agrupa. 1 Sa 11.11

nallaa: se detiene (detener), allaa, nallira, allaaqa, nallia, nalliira.

naloqojiguit: se mide con.., se compara con..,


compara ste con aqul, -, naloqojichiguit/ -iriguit, qan-, aloqojnaxaguit, naloqojiiguit, naloqojonchiguit. 2CO10.12

nallaaqa: recin, hace unas horas, no alcanza medio da.

namat: quiere tener todo, es avaro, codicioso, -,


namachi, amataq, namachii, mate.

nallaaqo: en aquel tiempo antiguo.

namatai: mira hacia ac abajo, namachirai,.

nallaacsenta: lo lleva al hombro. (c lallaac)

naloqojii: estn organizados.


naloqojii nqaine; organiza a los varios.

nallaaquen: lo pone al hombro, allaaquenaq,.


(c lallaac)

namatashiguim: mira arriba, levanta la vista, -,


namachirashiguim, namaterashiguim.

naloqojichiguit: se alinea con..,


se compara con... Mat7.2

nallaaquenta: lo lleva al hombro, nallaaquente.

namataxaic/ namataxai: avaro, quiere tener todo.


namataxaiquipi; muchos avaros. (c namat)

nallaqai: en aquel tiempo.

namataxalaic: avaro. (c namat)

naloqojon: da cuenta de.., lo calcula, lo mide. naloqoji,. (c naloqochin)

nallicaic, ada: el guayacn.

namataa: lo mira ac abajo, namachiraa, qan-,


amatqaa, namachiaa, namateraa. Deu26.15

nanaqataxac: su diicultad, su impedimento, -,


qan-,. nanaqataxaco; varias. qananaqataxaquipi;
nuestras muchas.

namaxagui: es curvo, namaxaguilo; son curvos.


Matl2.20 (c namaq)

nanaqatec: atado. (v laqatec)

naloojtaa: frente a...


nalotegue: estn esparcidos por un valle.

namaquinaxanaxaqui, ana: namaquinaxanaxaqui


qa; el molino de piedra.
loo ana namaquinaxanaxaqui; molinero.

nanaiquenajo/ nanaiquena:
nanalochaxan: se escapa, -, n~-i, -aq, na-ii, n-e.
(c alochaxan)
nananaxalate, ac: altura sembrada con tal planta.
nananqa: su lugar para ser plantado o sembrado.
nananqa ana qopaq olivos; huerta de olivos.
nanaqachiguii: inclina bien.
nanaqachiguiinqaien; lo inclina bien,
nanaqai: se baja, inclina la cabeza por sueo, de
golpe, nanaqaii. (c nanaxai)

naloqojonchiguii: se alinean, le da todo lo necesario, lo completa, lo perfecciona, qan-, aloqojonqachiguii, naloqoji-, naloqojonchirii. (signiica igual
que naloochiguii nqohin) Heb5.9

nallichigui: echa suertes sobre.., juega por.., qan-,


allitaxagui, nallichiigui, nallichirigui. (c nallijlec)

naloqojoni: se organiza, se despliega, se alinea.


naloqojoni nqaien; lo alinea, lo despliega, lo organiza.

nallijlec: lo juega, allitaxalec,.


nallijta: echan suertes, allitaxata,.

namaxasoxoc: su mandato recibido, -, n-qui,


qan-,nguii, ngue. Flp2.16 namgo: su amigo, -,
namigoe, qan-, namigohi, namigo. namigollipi/
namigoiipi; sus amigos. namigallipi; sus amigas.

naloqojontagui: lo distribuye a medida, qan-,. Efe4.7

nallin: pescado, pez. nallii; varios. nalliirolqai;


varios pequeos. nallinyipi/ nalliipi; muchos.

namogollishic: su tontera, -, n-qui, mogollishic,


qan-, n-guii, n~gue.

nanaqueta: est viniendo.

nalliquin: corre, -, n~i, aq, nn, n--e.

namogue, ai: su rodete de cabello.

nalliquinaxac: su carrera, su correr. -, nqui,


lliquinaxac/ lliquinaq, qan-, n-guii, ngue.

namoxoiqataxanaxa, ac: el molino.


namoxoiqataxanaxat: piedra de molino.

nanaquetague: viene por camino, -, nanaquisa-,


qan-, anaguinqatague, nanaguiitague,
nanaquesague. Luc24.32 (v nanac)

nalliquinaxai: atleta, corredor, jockey, el que corre.

namoxoaxa: polvo de tierra. (v lamoxoaxa)

nanaquirepegue: ven a tal lugar. (v nacpegue)

nanaata: viene. (v naata)

nanaqui: vienes. (v nanac)

naloqojontapiguit: se compara con otro.

nalliquiteera: corre al rumbo, sin propsito.


alliquinqateera, nalliquiiteera, nalliquinseera.

naloqojontata: se miden entre s. naloqojitata,.

nalliripi: sus muchos hombres. (v nale)

nanaatalec: est viniendo sobre algo, -, nanaisalec,


qan-, anaaqatalec nanahitalec, nanaasalec.

naloqojontec: lo distribuye equitativamente.


naloqojonterec.

nallitalta: jura bajo maldicin, nailichiralta, allitqalta, nallichialta, nalliteralta. nallitalta da

nanac/nac: viene, -, naqui/nanaqui, nac/anac/


nanac, anaguinaq, naguii/ nanaguii,

naloqojontai: toma la medida, lo raciona [al agua],


lo calcula, pasa revista, -, naloqojisai, qan-,
aloqojonqatai, naloqojitai, naloqojonsai.
naloqojonta: se miden entre s, lo compara con
otro, lo alinea, qan-, aloqojonaqtanaloqojiata,.
naloqojontaguit: se alinea contra...

82

nanaua

nalliishiua: su cohombre, su compaero que tambin


es hombre, su semejante, -, ne, qan-, n~hi, n.

nanaqtapigui: lo rodea, qan-, anaqtaqapigui,.


Hchl7.5 (c nanaxatetague)
nanaque: viene a buscar, -, nanaquite, qan-, anaguinqai, nanaguihe, nanacte. (c naque)
nanaquetalec: est viniendo sobre...

nanatqa loo: adltera, prostituta. (c lanatec, loo)


nanatqa: hospedaje, alojamiento, una pensin donde quedarse. (c anata)
nanaua: viene a...

83

nanaxanaq

nanaxanaq: el sembrador.

nanoxonaxac: su propia captura, su vencimiento


que sufre, su propio apresamiento, su derruta. -,
qananoxonaxac,. (c loxonaxanaxac)

qanainlataxac, nainlataxaguii, n~gue.


(c llilnataxanaxac)

egosta. napacqajisac,.

naireta: lo enrollas. (v inanta)

nanaxatetague: est envuelto.(c axategue)

nanoxonaxaqui: su trampa para s. -, qan-,.

napacqajnaxac: su fanatismo, su sobrepujamiento,


su engrandecimiento, -, napacqajnaxaqui,.

nanaxatetegue: est bien envuelto. (c nanaxategue)

naaan: lo da, lo entrega, se da.naaai-, aaanaq, naaane.

nait: se escapa, naichi, qan-, aitaq, naichii,


naite.(c it)

nanaxai: se agacha, inclina la-cabeza. nanaxai


nqaien; lo agacha. (c nanaqai)

naitqa: su escapatoria, -, naitqachi, qan-, naitqarii, naitqate. Deu30.18(c nait)

nanaa: viene ac. -, nanaita, qan-, anaaqaa,


nanaia, nanatquena. se anaa; no vengo. se.
nanaita; no vienes. (c nanaaquena)

naaanalta: se entrega a s mismo,


naaairalta, naaanqalta,.

nanaague: viene a... en viaje, -,.

naaanaxac: su rendimiento, su devocin, su dedicacin, -, naaanaxaqui, qan-,nguii, n~gue.

naoqotaxai: siempre se esconde, no es sincero.


se naoqotaxai; es sincero.

naaanec: lo extiende, lo ofrece, naaairec,.

naoqotaxaqui: su propio escondedero, escondrijo,


escondite, -,.

nanaaa/naana:
nanaaquena: viene ac. (a nanaiquena, nanaa)
nanachiguit: qan-, anaaqachigui,. (v tachiguit)

naaanetot: se entrega a., itetoc, aaanqatot,


naaaitot, naaantetot. Hebl2.28 (v naan, naaanot)

nanchaqana: cualquiera, cualquier, toda clase.


(c quena)

naaanlec: se entrega a.., naaanlco; se entregara a..,

nanecalta: seala a s mismo, dice de s mismo, ,


naiquiralta, anecqalta, naiquialta, nanequeralta. nanecalta na achaxantac; lo jura. (v iga)

naaanni: lo baja, nanaaii.

nanequeteguelta: est diciendo de s mismo, -,


naiquiseguelta, anecqateguelta, naiguiiteguelta, nanequeseguelta.
naneraxalate, ana: su lista donde est anotado.
naneraxalate smaq auaxaic; una lista de los primeros. (c leraxanaxala)
naneraa: se hace anotar en algo, -, naichiraa,
qan-, aneraxaua, nairiua, nanereraa.
naneretalec: est anotado en o sobre algo. naneresalec,.
naneretai: est anotado, naneresai.
naneretaugui: est ailiado con tal partido, est inscrito en tal cosa, naneresaugui.
naneretaua: est ailiado con..,
inscrito en... naneresaua.
nanerougui: se anota con un grupo, est ailiado con
un grupo.
nanoiquentac: hace lo que quiere, voluntariamente,
-, anoiquenqatac, nanoiquiitac,.
nanoiquentapegue: lo hace de su propia voluntad o
idea, lo hace por su cuenta, anoiquenqatapegue,.

naaano: se entrega, lo entrega, naaairo,. se


naaano: no se entrega. (c aano)
naaanot: se entrega a.., se naaanot; no se entrega a (la verdad) naaaitot/naaaitot, qan-,
aaanqot, naaaiot.
naaanta: se entrega a.., naaaita; ustedes se entregan a...
naaantapego: siempre lo ofrece, naaaisapego,.
naaaigui: se entrega en.., -,.
naaaiguit: se entrega a., naaaichiguit, aaanaxaguit, naaaiguit, naaanchiguit.
naaaichiguit: se rinde a., naaaichiguit,.
naaaitquena: entregelo ac.
naan: se entrega, lo da, lo entrega (hacia el que
habla). aan, naaai, qanaan, aaanaq, naaaii, naaane. se naan; no se entrega.
qanaan; me dan. naaai; tu me das.
naaaii; ustedes me dan. naaane; ellos me dan.
naan; me lo da. naaanoxorom; nos da. naaaim;
me lo da. naaairim; tu me lo das.
naaairoxorom; nos lo das. (c aan)

nanoiquiiguit: tiene relacin sexual con otro u otra.


nanoiquiichiguit,. nanoiquiiguit aca loua; tiene
relacin sexual con la esposa.

naaxani: se calma, se rinde, se aloja.


se naaxani; no se rinde, no se aloja, naaxanyii/ naaxairii, aaxanaxai, naaxaii, naaxaii. (c axani)

nanojshiguim: lo levanta, lo alza, anorshiguim/anojshiguim, nanochirishiguim, qan-, anoraqshiguim,


nanoriishiguim, nanorishiguim/ nanochishiguim.
anochishiguim; ios levanto.
yanojshiguim; me levanta.

naaxatetaugui/ naaqtetaugui: crece dentro de


algo, naaxachisaugui, qan-, aaxatqataugui,
naaxachitaugui/ naaqchitaugui, naaxatesaugui.
2Pe3.18 (c axat)

nanoretashiguim: lo levanta, lo alza.


nanoq: su cebo.
nanorec: lo saca [su arma], lo levanta [su brazo].

84

napaxaguinataxanaq

naigui: est en [la ciudad, una plaza].


neraigui; ellos.
nainlataxac: su orden recibida, su autorizacin
recibida, su derecho recibido, -, nainlataqqui,

naoqotaxac: su escondimiento propio.

napacqajnatec: vado.

napacqajnaxai: altivo, vanidoso, orgulloso, rebelde.


napacta: lo cruza a este lado. -,.
napaguelec: lo traspasa, lo sobrepasa, napaquirelec,
qan-, apagaxalec, napaguiilec, napaguerelec.
napaguiiteguelec; lo estn traspasando ustedes.
se napaquiseguelec; resptele.
se apaquiraxalec; no te traspaso.
napal, so/ aso: el muerto, ai napal lahi; su atad.

naoqotqa: su escondite, su escondedero, -, naoqotqachi, qan-, naoqotqarii,.

napalalec: medio oscuro, borroso, indistinto,


no muy claro.

naoxochijchiguii: se esconde bien, lo hace secretamente, -, naoxochichirii, aoxotqachiguii,


naoxochiichiguii, naoxochichirii. Mat2.7

napalaten: remienda [ropa], lo emparcha, napalachii qan-, apalatenaq, napalachiii, ne. (c naparen)

naoxochigui: se esconde de...

napatatenec: su remiendo recibido. (c lapalatenque)


napalaxa; oscuridad.

naoxoji: se esconde, -, naoxochirii, naoxochii. naoxoji nqaien; le esconde.


(c oxoji, nqaoxoji)

napalchiguii: anochece.

naoxotapeguem: se naoxotapeguem; no se esconde de.., -, naoxochirapeguem,.

napali: se oscurece.

naoxotaugui: se esconde en.., aoxotaxaugui,.

napaltalec: se est oscureciendo.

naoxotem: se esconde de.., naoxochitem,.

napaltai: sigue oscuro.

naoxotetai/ naoqtetai: se esconde, est


escondido. -, naoqchisai/ naoxochisai,-aoxotqatai, naoqchitai/naoxochitai,
naoqtesai/ naoxotesai. (v naoxoji)

napalyipi, yi: el cementerio, el lugar de entierro.

naoxoteteguei: est escondindose repetidamente. naoxochiseguei, aoxotqateguei,.

napaqueteguelec: lo est traspasando. napaquiseguelec, qan-, apacqateguelec,


napaguiiteguelec, napaqueseguelec.
apacqateguelgoto; traspasamos los varios.
se napaquiseguelec; resptele. (c napacalec)

naoxotetoot: est escondido debajo de...


naoxotesoot. naoxotougui se esconde adentro
de., -, naoxochirougui, naoxochiugui,.
napa, aso: su masa, su cera que consigue, apa,
napae, napa, lapa, qan-, napahi, napa.
rapic napa; cera de avispa. lSa25.18 (c lapa)
napaataanta: se acuestan juntos. (v lapaatai)
napacalec: lo traspasa, lo sobrepasa, lo vence, -,
napaquiralec, qan-, apacqalec, napaguialec,
napaqueralec. se napacalec; le respeta.
napacalec ca laqaatec; desobedece la palabra de
otro. napacalgoto; los sobrepasa, se napaquirailec;
respteme. napaquiraxalec; no te respeta.
napacqachin: se napacqachin; le respeta, no se
hace ms que otro, napacqachii,. (c napacqajan)
napacqajan: le traspasa, se atreve, obstinado, -,
apacqajnaq, napacqajii,. se napacqajan; respeta.
(v napacqachin)
napacqajantac: se hace ms que el otro, altivo,

napalgui/ napalligui:
napalolo: ave llamada esptula rosada.

napalligui: est oscuro (una cosa).


napaquejlec: lo sobrepasa un poco.

naparen: lo repara, lo remienda, qan-, aparenaq,


napariii, naparene. (c napalaten)
napva: su pava, apva, napaavae, qanapva, napaavahi, napaava.
napaxaguin: estudia. (c apaxaguim)
napaxaguina: lo estudia, napaxaguiita,
qan-, napaxaguiia,.
napaxaguinalta: se instruye a s mismo.
napaxaguriralta,.
napaxaguinataxac/ napaxaguinaxac: su enseanza
recibida, nqui, qan-, napaxaguinataxaguii,.
napaxaguinataxaquipi; muchas.
napaxaguinataxanaq: maestro.
napaxaguinataxana; varios, napaxaguinataxanyipi.
napaxaguinataxanaripi; muchos.
Qami napaxaguinataxanaq!; Maestro!.

85

napaxaguinatqo

napaxaguinataxanaxa; maestra.
napaxaguinatqo/ napaxaguinqo: su maestro.
napaxaguinatqorii,.
napaxaguinaxac/ napaxaguinataxac: su enseanza
recibida, su estudio, -, nqui, paxaguinaxac/
paxaguinataxac, qan-, n-guii, n-gue. 2Co1.9
napaxaguinaxaic: estudioso. napaxaguinaxaqa; estudiosos varios.
napaxaguinaxala: su maestro.

napioxot: lo ensucia, napioxochi, qan-,


apioxotaq, napioxochii, ne.
napioxot da nachaalataxac; le hace moralmente
impuro. (c apioxot)
napioxotaalta: se ensucia a s mismo, se mancha a
s mismo.
napoc: 1. lo arranca; 2. est cercado, acorralado, tapado, apoc, napoqui, qanapoc, apoxaq, napoguii,
napogue. lapoguisec; al que cerca, tapa, acorrala.
se apogue; no les arranco. (c napoquena, lapoc)

naqaguiji: lo destruye, desgaja una planta, -,


naqaguichirii, qan-, aqaguitaxai, naqaguichii.

qanaqate; los sacan a varios. naqachii; squenlos.


aqate; los saco. aqataxe; los sacamos.

naqaguii: disminuye, rebaja de peso, se debilita,


naqaquirii, aqagaxai, naqaguiii, naqaquii.
se naqaguii; aumenta, crece. (c naqagaxaji)

naqatac: lo saca ([al espritu malo], -, naqachirac,


aqatqac, naqachiac, naqaterac. Hchl9.13

naqaicaa: le tiene asco, le da asco, le da repugnancia, le repugna. y-, qan-, qar-, raqaiquia/ raqaiguia,
naqaiqueraa. naqaicaa; me tiene asco, le doy
asco. naqaiqueraa; me tienen asco, les doy asco.

naqatalta: paga coima, se saca a s mismo. naqachiralta, aqatqalta, naqachialta, naqateralta.


naqataxac: su consejo recibido, su amonestacin recibida, qan-,. Jua 19.7 (c laqataxac)
naqataxanaq: cosechero de algodn. naqataxanaxa;
cosechera. naqataxana; varios.
naqatasanaripi/naqataxanyipi; muchos.

napocshiguim: lo arranca hacia arriba, qan-,.

naqaicaguit: le desprecia, le repugna, le horroriza,


qan-, raqaiquiaguit.

napoi: se cubre, se tapa.

naqaida: ah. Zac3.5

napoquetaguit: va arrancando trigo o espigas.


napoqoxonsai; ellos. (c napoc)

naqaiquetapega: le da asco. qan-,. (c naqaicaa)

napoguec: lo arranca con la mano. (c napoc)

naqairiigui: lo tiras abajo adentro. (v inaxaigui)

napogui: se cierra una abertura.

napaxaguintapega: se instruye en algo, lo estudia.


napaxaguiitapega, napaxaguinsapega. (v napaxaguina)

napootagui: cerrada [puerta].

naqaji: lo agarra, lo captura, lo vence, naqachirii,


qan-, aqataxai, naqachiii, naqaterii.
naqachii; agarra a varios. qanaqachii; les capturan. se qaraqachirii; no te capturan. yaqaji; me
vence. yaqachiii; estoy en las manos de ustedes.

napootalec: cerrado [libro].

yaqacbirii: me venciste. (c naqat)

napaxaguintata: se ensean entre s. apaxaguinqata ta, napaxaguiitata, napaxaguintata.

napootai: est tapado, napoosai.

naqajshiguim: lo saca hacia arriba, lo copia, -naqachirishiguim, qan-, naqachishiguim.


aqachishiguim; los saco.

naqateua: lo saca de adentro de..,


aqateua, naqachiua,.

naqajta: lo saca del otro lado, aqajta, qan-,.

naqaulatqa: su lugar donde est amasado, su


amasadero [del pan]. (v aqaulachit)

napaxaguinaxat: su leccin recibida, lo que aprende. qan-,.


napaxaguinaxaua: su condiscpulo, su compaero
de estudios.
napaxaguineta: lo estudia bien.
napaxaguinqo/napaxaguinatqo: su maestro, -,
napaxagainqochi, qan-, napaxaguinqorii, napaxaguinqote. napaxaguinqoro; sus varios maestros.
napaxaguinqoro; su maestra. napaxaguinqorol; sus
varias maestras.

napaxaguintecta: se instruyen entre s.


napa: duermen juntos. qamiri napa; duermen
juntos. (c lapaatai)
napeguet: su plato, -, napiguichi, peguet, qan-,
napiguichii, napeguete.
napeguet nquioxoqui; su palangana.
napetaxac: su disputa, -, nqui, qan-, nguii, ngue.
napetetata: pleitean entre s. apetqatata,.
Gal5.26
napetee: pleitea con otro, -, napichiree,
apetaxae, napichiie, napeteree.
napiise: colador, la preparacin en.que se mezcla la
bebida recin empezada. (v qapaxa, apiisen)
napiit: est noviando. -, napiichi, apiitaq, napiichii, napiite.
napiitaxaua, i/ ai: su novio o novia, -, napiitaxaua e, piitaxaua, qan-, nhi, n.
apiitaxauolli; mi querida novia.
napiitee: est noviando con., napiichiree, qan-,
apiitaxae, napiichie, napiiteree.
napijna: viruela negra. (c lapijna)
napioo/napio: sucio. yapio yapioo, rapioe, qarapio/ qarapioo, rapioohii, napioohi. napioota;
muy sucio. napioi; varios sucios.
napioqochit/ napioxot: napioqochite,.
napioqotaxac: su ensuciamiento que recibe.

86

naquetapegaxasoma

napoochigui: cerrado [la crcel].


napoonac: lo junta, lo rene, napoondac.

napootapia: est tapndose.


napootaua: est cercado, est encerrado con muro.
napootaa: est cerrado.
napootaa: tapado [su cuerpo] con.., napoosaa.
napoquena: su mano, -, ne, poquena, qar-/ qannhi, n. napoquena lqodoc; mi mueca.
napoquenal; sus manos, napoquenalli, napoquenallii,. (v napoc)

naqairai: lo tiras sin cuidado. (v inaqai)

naqajta: se renen, aqataqtanaqachiata ,.


naqalcqotaho: viene rodando.
naqalcqotegueri: rueda, va rodando.
naqalcqoisegueri, aqalgoxosqotegueri,
goxoitegueri, naqalcqosegueri.

naqal-

napoxonaxanchguii: est bien cubierto.


yapoxonaxanchiguii; estoy bien cubierto.

naqaletenlec: da la vuelta alrededor de..,


qan-, aqaletenaxalen,.

napoxonaxantai: tapado, encerrado. (c apogui)

naqaletentaho: rueda (rodar). (y aqaleten)

napoxonaxat/ lapoxonaxat:

naqalgoxogue: se naqalgoxogue; no se da vuelta hacia., naqalcqoitegue,.

napoxoqui, aso: su capa, velo, tapado, manta, -,


napoxoguii, poxoqui, qan-, n-guii, napoxogui.
napoxoqui; varios tapados.
napoxoquiripi; muchos tapados.

naqalgoxoi: da vuelta la rueda, se da vuelta para


volver o irse, se da vuelta acostado, gira, naqalcqoirii, aqalgoxosoxoi, naqalcqoii.

napoa: se tapa con.., se cubre con.., -, napoiraa,


qan-, apoqaa, napoaa, napooraa. Deu24.13

naqalgoxoshiguim: 1. lo voltea, ara la tierra; 2. lo


traduce, qan-, aqalgoxosoxoshiguim,.

naqachichiguii: le captura bien, le agarra bien.


aqatqachiguii,. T9p23 (v naqaji)
naqachiguit: se rene con otro, -, naqachichiguit,
qan-, aqataxaguit, naqachiiguit,
naqachiguita/naqachiriguit.

naqallichinchiguii: estn alrededor de..,


naqallichinchiguii nqaishinaq; estamos alrededor
de.., so paatashiguim naqallichinchiguii; una bveda. yaqallichinchiguii; me rodearon.
(c naqaletenlec)

naqachii: (v naqaji)

naqalligo, aso: caparazn de caracol.

naqagaxaji: lo rebaja, lo disminuye, naqagaxachirii, qan-, aqagaxataxai, naqagaxachiii, naqagaxachii. (c naqaguii)

naqat: lo saca, lo cosecha, lo quita, lo extirpa, lo


recoge. aqat, naqachi, qan-, aqataq, naqachii,
naqate. yaqachi/ yaqachi; me sacas.

naqata-a: lo saca de adentro de.., lo saca de entre


otros, lo quita, -, naqachiraa, qan-,.
naqatec: lo saca, naqachirec, qan-, aqataxauec,
naqachiuec, naqaterec.
naqatec: la le chiguana. naqatec lauoic; la avispa de
la lechiguana.
naqateguese: naqateguese lolaa; eunuco, castrado.
naqatetac: est sacndolo, qan-,. (c naqat)
naqatetaguit: est con otro, est junto a otro, le
acompaa, aqatqataguit.

naqatee: se lo saca [la ropa], se lo quita. (c naqataa)

naqa: su piedra.
soxonaxa naqa; piedra del trueno con que mata y
rompe rboles. Los antiguos, al encontrar una de estas piedras, la guarda, porque le hace ms fuerte
para hachar los rboles ms fuertes. (c qa)
naqchichiguit: lo atajas. (v anaqchiguit)
naqtaguit: le ataja, le intercepta el paso, le sale al
encuentro, naqteraguit.
naque: viene para tal cosa, aque, naquite, anaguinqai, nanaguii, nanacte/ nanaguete. sqai naque;
no viene para tal cosa. (c nac, anac, nanaque)
naquejlec: va sobre algo, para sobre algo, pasa por tal
lugar, naquiterelec, qananaquejlec, anaguinqajlec,quiijlec, - queterelec. Apol.13 (c nanac)
naqueta: viene.
naquetac: est viniendo. naquetape aua leuo;
tiene derrame de sangre.
naquetagui: viene con [gloria]. Mrc8.38
naquetalec: viene a propsito de.., anaquetalec,
anaguinqatalec,. Jual.31
naquetai: cae, viene hacia abajo.
ca axat naquetai; la lluvia cae.
naquetapegaxasoma: viene seguido al agua,

87

naquetapougui

naquetapougui: sale de adentro, viene de adentro.


naquetashimegue: crece junto con.., viene hacia
arriba junto con..,
naquetashime: crece junto con.., anaquetashi
me, nanaquisashime, qananaquetashime, anaguinqata-, nanaguiita-, nanaquesa-.
naquetashimta: crecen juntos. (c naquetashime)

naquitetashiguim: se humedece hacia arriba.


naquitetashiguim nqaien; lo humedece hacia arriba.

nasen: se permite, se nasen; se niega a s mismo.

naquiteta: tiene esperanza en recibir de.., -,


naquichitaa,. (v naquitaa)

nasogoi: se seca del todo [una planta]. (c aso)

naquitetee: viene esperanzado en or o ver algo,


-, naquichisee, qan-, aquitqatee, naquichitee,
naquitesee.

nasee/ najee: aquel. (v casee)


nasom: su puerta, portn, tranquera, -, nasomi,
nasom, lasom, qanasom, nasomii, nasome. (c lasom)
nasooca: su azcar, asca, nasoocae, soca, qanasca, nasoocahi, nasooca. (v soca)

naquetaugui: viene adentro de.., entre un grupo.


naquichiraugui,.

naquito: vinistea. (c naqueta)

naquetague: viene por un camino,


naquisague, naguiitague.

naraa: vienen a... (v naia)

nasoochiguii: completamente quemado, consumido por fuego, se quema del todo, asoqochiguii,
nasoichiguii, nasoochirii.

nasacqoot: se tira delante de.., se echa delante de...

nasoolai: lo trilla, qan-, asoolaxai,.

naquetaigui: viene bajando en escalera.

nasoolcala, ana: maz en granos. (c la, nasoolec)

naquetetquenajo: pasaron por ac.

nasagoxolta: se tira al suelo, se echa al suelo, -,


nasogoqoiralta, asagoqsoxolta, nasagoxoialta,
nasagoqoralta. nasalo, na; la perdiz.

naquetougue: viene por camino, por medio de persona o algo, anaquetougue, naquiterou, qananaquetou
anaguinqatou, naguiitougue naqueterou. (c anac)

nasapet: con voluntad, dispuesto.


se nasapet; de mala voluntad, desinclinado, maldispuesto, se rasapchi,.

naquetoxouot: veni con nosotros. (v nac)

nasapteta: es voluntario, de buen nimo, dispuesto, y-, rasapchite, qar-, rasapchita, nasaptete.
Mat26.41 nashi

naquetaogue: viene junto con.-, crece junto con..,

naquetoot: viene con algo, viene haciendo un trabajo.


naquetegue: alcanza hasta.., viene hasta...
naguii-tegue,. naquetegue naisot; [el agua] alcanza hasta mi cintura.
naquichiigui: viene derecho adentro de...
naquiite: (c naqueta)
naquilecqate, naua: sus tijeras, -, qan-,. naquilguec: lo corta con tijeras, naquilquirec, aquilgaxauec, naquilguiiuec, naquilguerec. Luc5.36

naqui: vienes. (v nanac)

nasapteta: es voluntario, rasapchiita,.


Efe6.7; 1Pe5.2
nasauaxatalta: son
nasauaxachialta,.

culpables

ellos

mismos.

nasauaxatetecta: se culpan entre s, hacen confusin. sasauaxatetecta; estoy alborotando a [la gente].
nasauaxateteguelta: se hace culpable.

naquireoga: vienes a... (v nagueoga)

nasauaxatee: comete una falta contra otro, comete una culpa contra otro.

naquirougui: vienes junto con un grupo.


(c naquetaugui)

nasauec: lo ara, lo cultiva, -, nasauqui, qan-, asaugaq, nasauguii, nasaugue.

naquit, na: 1. galera, porche; 2. su lequillo, -, naquichi, qan-, naquichii, naquiite.


naquiite; sus varios. naquiiteripi; sus muchos. Jua5.2

nasaugaxanaq: arador.
nasauguec; arado.
noueenaxa nasauguec; campo arado.

naquita: ahora. sqai naquita; no es de ahora noms,


es de hace mucho. (c sqai naquita; no vengas a buscarlo. sqai naga; no viene a buscarlo. sqai naque; no
viene a buscarlo),

nasauquetac: lo est arando, cultivando. (v nasauec)

naquita: enseguida.
naquitaxac: su conianza, su esperanza, -, naquitaqqui/naquitaxaqui, aquitaxac/qaitaxac, qan-, naquitaxaguii, ngue.
naquitaa: lo desea, confa en otro que le ayude, se
interesa en.., tiene esperanza en.., -, naquichiraa,
qan-, aquitqaa, naquichiia, naquiteraa.
naquitegue: venga con... (v naguegue)
naquitetaque: lo espera recibir o alcanzar. aquitqataque, naquichitaque,.
naquitetalec: conia en., aquitqatalec,. 2Col.7

88

natoq

nasectaqchigui/ nasectaxachigui: lo divide, lo reparte, qan-,.


nasectaqtaahi/ nasectaxataahi: los rasga [sus ropas], nasectaxachiraahi/ -taqchi-,
nasectaxachiaahi/ -taqchi-,. (v asectaqtague)
naseelaqtec/ nasectaxatec: lo aparta, lo pone aparte, -, nasectaqchirec, qan-, asectaqtaxauec, nasectaqchiuec, nasectaqterec.
se asectaqtec; no lo aparto.

nasoolec: espiga, maz. nasoolec lashi; el tallo.


nasoolec louala; el choclo. ana nasoolcala; maz en
granos. anecsec nasoolec; m plantacin de maz,
mi maizal. nasoolqa; varias espigas de trigo.
nasouaxaqui: de luto. noho nasouaxaqui; ropas de
luto. (c lasouaxaqu)

nataren: le sana, le cura, -, natarii, qanataren,


atarenaq, natariii, natarene. yataren; me sana.
yatarii; me sanas. yatariii; me sanan ustedes.
yatarene; ellos me sanan. qayataren; alguien me
sana. qarataren; l nos sana.
natarena: le sana con., qan-,.
natarenalta: se cura a s mismo, natariiralta, atarenqalta, natariialta. natareneralta.
Luc4.23 (c nataren)
natarenataxac: su curacin que recibe.
natarenataxanaq: el doctor, el curador, el mdico.
natarenataxanaxa; la doctora. natarenataxana;
varios mdicos. natarenataxanaripi/ -nyipi; los muchos mdicos. natarenaxanaxat: lo que cura.
nataxare: se. (v cataxare)
nate: su savia. qopaq nate; la savia del rbol.
nategue: le infecta, le contagia. nategue im; me
infecta. nateguelo qomi; nos infecta.

nasoxoc: su patio, -,.

naten: tiene primera experiencia sexual [con l/ ella].


yaten, rachii, qanaten, qaraten, rachiii, natene.

nashi, so/ aso: jefe, el rey, la jefa, la reina, nashil;


varios. nashillipi; muchos. (v lashi)

natenalec: le encuentra, atenqalec,


natendalec/nateneralec.

nashichiguit: su paleta, su estaca,


-, nashichiguichi, n-, shichiguit, qan-, nashichiguichii, nashichiguite.

natenachii:
le
encuentra
[en
camino].
atenqachiguit,. Hch16.16 (c natenaguit)

nashiilaxac: su pedido recibido. (v lashiilaxanaxac)


nashiilec: al que se hacen pedidos. ca nashiilec nqolac; un dios. ac nashiila nqola; una diosa. (v lashiilec)
nashinshiguim: lo permite subir o salir, lo suelta.
asenaxashiguim, nashiishiguim, nashinyishiguim.
(c asen)
nashitaxai: su puo cerrado, -, nashitaxaii,
qan-, nashitaxaii, nashitaxail.
ahotee nashitaxai; le pega con el puo.
nashiviaqataxat: su toalla, -, ni, n-, shiviaqataxat, qan-, nii, ne. Jual3.2,5 (v rashivi)
nataacalo, na: el lamenco comn.
natacot: le choca, le ataca. natacot da lelaxac; tiene sueo. natapiguiot da ilaxac; me ataca el sueo.
natapogoxouot da qarelaxaq: nos ataca el sueo.
natacoto da relaxagu; les ataca el sueo a ustedes.
nachirapogoxouot da relaxaqui; le ataca el sueo.
Mat25.5
natagoxoaq: el tuyango, el Juan Grande. (lesoxon
en toba)

natenaguit: le encuentra en el camino. nachiichichiguit, qan-, atenqaguit, nachiichiguit,


natendaguit. (c nachiichiguit)
natenata: se encuentran.
natenejlec: le encuentra donde est, nachiiralec,
qan-, atenqajlec, nachiialec, natenterelec.
nateneejta: son iguales,
atenqaajta, nachiiejta,.
nateno: concuerda, se nateno; no concuerda, yerra.
natenta: lo encuentra, -, nachiite, qan-, atenqata, nachiita, natente.
natenta: concuerdan entre s.
se natenta; son desiguales.
natentaa: lo acierta.
natetaniguit: se cae pedazo por pedazo.
natetapiguit: choca contra algo vez tras vez.
natesapiguit. (c nachiguit)
nate, ana: su ano, traste, su fondo [de bolsa], -,
nachichi, te, qan-, nachirii,.

naseetaqtee: lo raja [ropa], lo rompe, asectaqtaqae,.

natal, ana: la totora.

natoc: su golpe recibido, su contusin [sin corte de


piel] -, natoqui, qan-,.

nasectec: se aparta, -, nasecchirec, asectaxaic,


nasecchiuec, nasecterec. se asectec; no me aparto.

natap, na: su pubis [de la mujer], -, natapi, natap,


tap,. (c no)

natogonai: el quirquincho, el mataco [animal].


(mogosaxan en toba)

naseerec: la planta cuya raz se puede fumar, tabaconativo. (v laseerec, ase)

nataq: el cual, este, najo laua nataq iitai nagui; esta


tierra, sta donde estn ustedes ahora. (c na, cataq)

natoq: escupe, atoq, natoqai, natoq, atoqsoq,


natoxohi, natoxai.

89

natoqaa

natoqaa: le escupe, natoxoraa.


natoqoichigui: est mezclado con toba. (c natoqoit)
natoqoit, na: los toba. (c natoqoit)
natoqot: le escupe [al parado], atoqot, natoqoitot, qan-, atoxosoqot, natoxoot, natoqtot.
natoqotapiguiot; me est escupiendo. (v natoq
natoqotacot: le est escupiendo, qan-,.
Mrcl5.19 (c natoqot)
natot: le ataca [el dolor, el sueo, la muerte, un espritu malo]. nachihot; me ataca. natoxouot; nos
ataca. nachiaxauot; los ataca. nachiraxauot; te
ataca. natoto; les ataca. (c nnatot)
natot, ana: ave acutica, gris, pico corvo,
similar a cara.
natoxogui: le escupe, qan-,. natoxogui na lashic; le
escupe en la cara.
natoxolec: le escupe [est acostado], -, natoqoirelec, qan-, atoqsoxolec, natoxoilec, natoxorelec. (v
natoq)
natoxoi: escupe en el suelo.
natoxouot: nos ataca. (v natot)
naua: los, las. sqai nauate; no solamente los varios.
(v caua)
nauaanaque: lo espera, qan-, auaanqaque, nauaandaque. Luc7.19
nauaanaxanaxa, aca: la vicua.
nauaanaxanaxa latee; la llama, el camello.
nauaanaxantac: est esperando, huaanaxaitac,.
nauaanaa: lo espera, nauaairaa, nauaaiia,.
nauaaiialo; los esperan ustedes.
nauaanapiguit: le espera que llegue. nauaaira piguit, auaanqa piguit, nauaaia piguit,. Mat11.3;
Hch24.22

nauaantata: esperan uno al otro, auaanqatata,


nauaaitata,.
nauaanaa: le espera, nauaairaa, auaanqaa,
nauaaia, nauaandaa.
nauaaichiguit: esprele!
nauachigui: se abre solo. nauachiguilo; abren solo
los varios. (v auachigui)

nauate: solamente los varios. (v naua)


nauatee: lo siente, se da cuenta de., -, nauachiree,
qan-, auatqae, nauachie, nauateree. (c nauate)
nauatqate, aso: su llave del candado. (c auatec)

naueguega: le trae afuera a., -,.

nauaxaigo: cierta ave, rayador, va a pique. (en toba


se llama huaadeguedec)

nauegueoga: le trae afuera a., qan-, naviguiuga,.

nauaxaaxanee: lo junta a.., (c auaxaaxantee)

nauacholqa: esos o esas pequeas. (v cauacholqa)

naumaq: los/ las. (v caumaq)

nauajee/auasee: (v cajee)

nauamaxare: (v cauamaxare)

nauajo: esos, estos. (v cajo)

nauaque: todos ellos varios, ambos de los dos.


(v cauaque)

naualaxai: llora amargamente, -, naualqairii,


aualoxosoxoi, naualaxaii, naualqaii. Stg4.9;5.1
(c aualaq)
naualqashiguim: grita, -, naualqaichirishiguim,
qar-, naualqaishiguim, naualqachirishiguim.
(c naualaxai)
naualqateguei: llora amargamente. (v naualaxai)
nauanchiguii: ve bien. nauaichiguii; ustedes.
(c nauani)
nauanec: le ha visto le conoce, se le encuentra, -, nauairee, qan-, auanaxae, nauaie,
nauanerelee nauandee. nauanto; les conoce a
varios. auanaxato/ -aqto; les conocemos.
auante; les conozco.
nauaiguit: le ve al que viene, -, nauaichiguit,
qan-, auanaxaguit, nauaiguit, nauanchiguit.
nauani/ neuani: ve. se-nauani; no ve, es ciego.
se nauairii, se auanaxai, se nausiii, se nauaii.
nauasee: aquellos, aquellas. (v casee)
nauasshiguim: lo abre hacia arriba [una caja], qan-,.
Zac5.7 (c nauatetagui)
nauatalta: lo reconoce en s mismo, -,.

nauegueua: le trae ac a., -, qan-, auegaxaua,


naviguiua, naueguereua. qanaueguercua; son
trados adentro a...

naue: su vello del pubis, su pendejo [palabra vulgar], -,. (v laue)


nauec: 1. lo trae, lo tira hacia ac, lo lleva viniendo;
2. lo gana, auec, naviqui, qanauec, auegaq, naviguii, nauegue. (c nauega, auec)
nauecapegue: le lleva consigo, naviguiapegue,.
nauecqataxaaaq: un gua, el que lleva o trae a otros,
nauecqataxana; varios.
nauecqataxanaripi; muchos.
nauectaa: lo arrastra a...
naueenec: guanaco, hembra de venado. (v rexone)
nauega: le trae ac a., -, naviquita, qan-, auegaxa, naviguia, nauegueta. (c nauec)
nauegaxaua: su compaero, su acompaante, -,
nauegaxauae,.qan-, nauegaxauari,. nauegaxaua;
sus varios. nauegaxauaripi; sus muchos.
nauegaxauachi; tus varios.
nauegaxaaachiipi; tus muchos. qomi huegaxaua;
somos compaeros. qanauegaxaua; nuestros varios.
nauegaa: le trae a., -, qan-,. Luc 18.15

nauequeta: lo lleva viniendo, lo trae, naviquite,


qan-, auecqata, naviguiita, nauequete.
(c auequeta)
nauequetac: lo est ganando.
nauequetaho: lo est trayendo adentro, qan-,.Mar
18.24 (c nauego)
nauequetapegue: van juntos [como si tuvieran una
cuerda entre s que cada uno tira], -, naviquisapegue,
auecqatapegue, naviquitapegue nauequesa-pegue. nauequetecto; lleva varios. (c nauec)
nauequetecta: se acompaan. auecqatecta,.
nauequetecto/ nauequetegueto: les acompaa,
-,.(c nauequetecta)
nauequeto: chi nauequeto lacat; suspira. nauequeta)
naueralec: negruzco, oscuro. (c naue)
naue: negro, naue letogaxa. (c laueraxaic)
naue laqa: guila [negro debajo del pico].
naugolena/ nahoglena: el carro, lo que se arrastra.-,
r- -e, l-,.
naugui: est adentro, vive en [tal casa], senaugui,
qoyinaugui, senqaugui, iaugui, neraugui.
iraugui; pnganlos adentro. (c huaugui)
nauochaxaua: su querido o querida, su amado o
amada, -, huochaxaua, nauochaxauae, qan-,.
nauochaxaua; sus varios. nauochaxauaripi; sus muchos. nauochaxauachi; tus vario.
nauol, aso: la esponja. (c huol)

nauaaneta: le espera, auaanaqata,.

nauataque: lo siente, -, nauachiraque, qan-, auatqaque, nauachiaque, nauateraque.

nauegapegue: tot nauegapegue; ya no le acompaa, naviquirapegue, naviguiapegue,.

nauaantac: lo vigila, nauaansac.

nauataxare: sos, sas. (v cataxare)

nauaantalec: lo escolta, nauaaitalec,.

nauataguit: lo siente [hambre], -, nauachira-,


qan-, auatqa-, nauachia-, nauatera-.
se nauataguit; no lo siento.

nauego: lo trae a., auego, naviquiro, qan-, auegaxauo, naviguiho, naueguero. naviguiro; los traen
ustedes. se naviguio; no le habrn trado. qanaueguero; son trados adentro. (c auego)

naua: viene a., anaua, nanairaua, anaxaua,


naaua, nairauia. Luc6.47

nauatauegue: lo siente, -, auatqauegue,.

naueguec: le trae afuera, -, qan-, auegaxauec, naviguiuec, naueguerec. qanaueguerec; fueron trados.

nauogue: est dentro de [un tubo], sentauogue,


senqatauogue,. (v cogue)

nauate: se dacuenta de.., lo siente. senauate; no se da


cuenta de., -, nauachite, qan-, auatqai, nauachie,
nauajte. se qanauate; no se dan cuenta de..

naueguegue: le trae ac. -, naviquitegue, qan-,


auegaxague, naviguiigue, naueguetegue.
Luc9.41 (c nauec)

navicqataxanaq: abrasador, quemador.

nauategue: se nauategue; no se da cuenta al


pasar..-,. nauatetagui; est abierta [puerta].

naueguelec, so: la nube.

nauaantapega: le espera.
nauaantapiguit: espera la llegada.
nauaantaque: le espera ansioso, nauaaisaque,
qan-, auaanqataque, nauaaitaque, nauaansaque.
nauaantapiguii; los espera ansioso.
nauaantaa: lo espera, le vigila, qan-, auaanqataa,
nauaaitaa, nauaansaa. chi nauaantaa; le espa.
nauaantaguit: espera su llegada, auaanqataguit,
nauaaitaguit, nauaansaguit.
nauaantapiguit: te espera que llegue, -, nauaaisa-, qan-, auaanqata-, nauaaiita-, nauaansa-.
nauaantaiguit; me espera.

90

navigaxatec

nauonaxaua: su novia, huonaxaua,.


nauotalta: se ama a s mismo, nauochiralta, auochaqaita,. chi nauotalta; es egosta.

navicqataxanaxala: quemadero.
navicqataxanaxat: lea, lo que se quema.

naueguelquetai: se nubla. (c naueguelec)

navicqatqa: su quemadero [donde es quemado].


(c avigaxat)

nauatetaguit: lo siente en contra de., -,.

nauegueri: lo trae ac, lo arrastra ac. naviquiriri,


qan-, auegaxari, naviguiiri, naueguereri.
(c auegueri)

navicshiguim: le arrastra hacia arriba, lo levanta,


-, naviquirishiguim, qan- nauegaxashiguim, naviquishiguim. Roml0.7;Hch7.14 (cnauec)

nauatetapiguit: lo siente [dolor]. (c nauataguit)

nauegueuo: lo trae adentro, naviguiuo,.

navigaxatec: la prende [una luz], -, navigaxachirec,

nauatetaigui: est abierta [garganta].


nauatetaugui: est abierto [cielo].

91

naviguec

naaxat

naaateripi; muchos pueblos. naaaterolqai; varios


pueblitos. (v naa)

naoxontashiguim: lota.

naaatic/ naaachic:

nayiloxontaque: -, -isaque,. qaica ca


nayilcxontaque; no tiene nada de que tener vergenza. nayiloxontaho: se avergenza.

naoshiguim: levanta vuelo, -, naoishiguim.

naaauec/ naauec: sale primero, naaavirec,.

naoa: baja en vuelo hasta...

nayiloxoigui: nayiloxoigui na lauel; tiene vergenza.

na: mismo. aim na im qotaa; yo mismo soy Dios.


(v nmaq)

naaaueta/ naaueta: viene primero, viene adelante. -, naaavisa/ naaavite, aaauqata, naaavita,
naaauete. (c aueta)

nayiloxoi,nayiloxoii,.

naviguec: da luz [su ojo], alumbra, se prende, arde,


brilla, se enciende, naviguerec. (c avic)

nayiloxonlec: se avergenza de., -,.

naviguiho: (v nauego)
naviguii: lo tira hacia abajo, lo arrastra, naviquirii, qan- , anegaxai, naviguiii, naviquii. Hch27.17
(c nauec)
navio loo: su maza de mortero, su majadero de
mortero, navio loo, navioe loo, vio loo, qaravio
loo, naviohi loo, navio loo. (c lavio)

nayiloxonaxaqui: tu vergenza.

nayinaxac: su engao sufrido, nayinaxaqui, nayinaxaguii,. (c layinaxanaxac, ayin)

na: cuando [en tiempo pasado]. (v cona)

naaauetec/

naauetec:

sale

ac

primero,

naaauetegueshiguim: quiere ser primero, es egosta. naaavisegueshignim, aaauqategueshiguim,


naaavitegueshiguim, naaauesegueshiguim. (v au)

naa: menstrua. naaa; se descomponen.

nayintecta: se engaan entre s. ayinqatecta,.

na: esclava. (v laa)

naviquetec: alumbra, puede ver [el ojo], se abre [el


ojo], naviqueterec. (v naviguec)

nayinteguelta: se engaa,
ayinqateguelta, nayiiteguelta,.

naviquii: los arrastra hacia abajo, qan-,. (v naviguii nauec)

naa/ nanaa: viene a., anaa, naita, anaxa,


naia,. Luc4.34

naaachic: suagradecimiento, -, naaachiqui,qan-,


naaachiguii,. aaachic!; gracias!.
aaachicolec!; gracias!. (otros dialectos son
naaatec, naaatc)

naviquisapegaxaro: me acompaas. (v nauequeta)

naaac lahi: chistoso, causante de chistes.


(c laaac, lahi)

naoxonshiguim: sube lotando en el aire, lota


naoxonshiguim nqaien; le lleva lotando.

naacot: Gen 34.19

naoxontashiguim: lota.

naajan: se naajan; fuera de s, aturdido.

naoshiguim: levanta vuelo, -, naoishiguim.

naajanchiguii: en su juicio cabal, -,naajanchirii,


aajanqachiguii, naajaichiguii,naajanchirii.

naoa: baja en vuelo hasta...

naajnaxac: como le miran, su condicin de ser visto o


mirado por otros, su mirada recibida, -, naajnaxaqui,
qan-, naajnaxaguii, naajnaxague. 1T2.2

na: cuando [en tiempo pasado]. (v cona)

naajnaxana: viene a espiarlo, naajnaxaia,-

naxahioga: trenlo en... (v inaxaiga)

naajnaxa: -, qan-,. qaica naajanaxa; est


confundido. qaica ca ajnaxa; desconcierto, confusin. (c naajan)

na: mismo. aim na im qotaa; yo mismo soy Dios.


(v nmaq)

naajnaxanaq: espa. naajnaxana; varios.


naajnaxanaripi; muchos.

naxaigue: ustedes lo arrojan. (v inaxague)

naalec: viene sobre., naialec,.

naa: menstrua. naaa; se descomponen.

naajnaxanaxalate, ada: la torre, el mirador.


(v laajnaxanaxalate)

naxaita: ustedes le tiran algo.

naalecna: venidero.

navirichiguii: se pone negro, se ennegrece, se oscurece [el cielo]. (v naue)


naxan: es, se dice que.., quiyim cmaq nashi
nca laxaqui naxan llaalec so David; que el Cristo
es hijo de David Mrc12.35.
so iguemataxac neetasanaxan seuane talo saua;
mi visin era as; se dice que vi a varios.

naxatagui: le ataja [para pararlo], naxachiraguit,


sanaxatqaguit, naxachiaguit.- (c anaxat)

naaloxon: se demora, naaloxoi, aaloxonaq,


naaloxone. se naaloxon; se apura.

naxatetaguit: le
naxachisaguit,.

naaloxonaque: -, qan-,. qaica cmaq


naaloxonaque; se apura. Apo 1O.6

ataja,

leva

al

encuentro.

naxatetapiguit: lo ataja, naxachisapiguit,.


(c naxataguit)
naxaeogo: ustedesJo tiran [en la mar].
(v inaxaioga)

nayaloxoren: se demora, -, naaloxorii,


naaloxoriii. se naaloxoren; no se demora, se
apura. se naaloxorii quiyim..; no demores en
[hacer]..

nayaarichiguii: hay calma. (c nayaarii)

naaua: viene a...

nayaarii: est calmo [el da], hay calma.


(c nayaarichiguii)

naaa: lo imita, aaa, nahiraa, qanaaa,


aaqaa, nahiia, nahiiraa. (c nahi, naia)

nayic: su camino, ruta, -, nayiqui, nayic, nayic,


qanayic, nayiguii, nayigue. nayiquipi; muchos.
nayico; varios. nayicolqai; varios pequeos.
nayigohi-; tus varios caminos.

naaa: viene a.., qaica ca naiia; son honrados ustedes Jua6.14 (v naia)
naacona: vendr ac. smaq naacona; aquel
que vino ac. Rom5.14

nayicyaxac: su viaje, su caminar. nayicyaxac-icyaxac, qayicyaxaqui/ nayicyaxaqui, , ieyaxac, qanayicyaxac, nayicyaxaguii, nayicyaxague. Heb3.10

naague: est acostumbrado a.., sanaague,


nairague, qonaague, sanaaqague, nahiague,
nairaique/ naaque.

nayijnaxat: de su sola propiedad, slo de l (de ningn otro), -, nchi, qan-, nayijnaxachii, ne.

naaa: viene hasta ah abajo, baja hasta...


nanairaa, qananaaa, anaaqaa,
nanaiaa, nanairaa.

nayiloxo lahi: un sinvergenza, el que causa vergenza, vergonzoso. (c layiloxo)


nayiloxon: se avergenza, tiene vergenza,

92

naoxonshiguim: sube lotando en el aire, lota


naoxonshiguim nqaien; le lleva lotando.

qan-, avigaxataxauec, navigaxachiuec, navigaxaterec. (c naviguec)

na: esclava. (v laa)


naaachic: suagradecimiento, -,naaachiqui, qan-,
naaachiguii,. aaachic!; gracias!.
aaachicolec!; gracias!. (otros dialectos son
naaatec, naaatc)
naaachicyaxac: su agradecimiento, -, na aachicyaxaqui, aachicyaxac, qan-, na aachicyaxaguii, na
aachicyaxague. aanot da naaachicyaxac; le da las
gracias, le agradece.
naaagaxa: su favor recibido, -, naaagaxae, qan-,
naaagaxahi, naaagaqa. Luc6.35 (c laaagaxa)
naaalo: su mujer, su esposa, -, naaaloe,. (c aalo)
naaallishiua: su compaera que tambin es mujer,
-, qan-,.
naaamataxat: su sobrenombre, su apodo.
naaamataxate. naaamatec; su sobrenombre.
naaaquinguit:
se
emparenta
aaaquenaxaguit, na aaquiiguit,.

con..,

naaaoqui: pueblito. (v naa)


naac: esclavo. naaqa; varios. naaquipi/naaqaipi;
muchos. (v laac)
naajnalta: se examina a s mismo, se mira a s mismo. -, naajiralta, aajanqalta, naajialta,
naajneralta. 2Col3.5 (c aajan)

naajnaxanaa: lo mira, lo espa, lo explora.


naajnaxandaa.
naajnaxaneoga: sale para mirarlo o espiarlo.
na ajnaxaire oga, na ajnaxande oga.
naajnaxairaxaua: te ve.
aajnaxairaxaua; te veo.
naajnaxaiua: me viene a mirar.
naajnaxanqajnec: espa, centinela.
(v laajnaxanqajnec)
naal: espritu, espiritual. (v laal)
naanyi: est ah, queda ah. senaanyi, iraanyi,
qoyinaanyi, senqaanyi, iaanyi, neraanyi.
naau: viene primero. (v au, naaueta)
naauashiguim: sube primero.
naauec/naaauec: sale primero viniendo, aauec,
naavirec, aauaxauec, naaviuec, naauesauec.

naaasa, i/ ai: el o la menor.


naaasoqui; el menorcito.

naaueta/ naaaueta: viene primero. (v au, naau)

naaatec/ naaachic:

naaxachigui: naaxachigui na lashic; hace mala


cara, hace muecas. naaqchisagui,. (v naaxat)

naaatet: su ganado, -, aatet. naaateteripi; su

na aque: estn acostumbrados a... (v naague)

mucho ganado. naaatete; las pertenencias de ellos.

naaquena: viene ac.

naaate: varios pueblos.

naauetec/ naaauetec:

naaxat: le maltrata, le hace quedar mal, lo arruina,


le echa a perder, le perjudica, -, naaxachi, qanaaxataq. naaxachii, naaxate/ naaqte.

93

naaateripi

yaaxat; me maltrata. (c raaaqataxan)


naa; pueblo. naa lodegaxat; ciudad.
naaate; varios pueblos.
naaateripi: muchos pueblos. naaaoqui; pueblito
(v laa)
naco: su patrn, aco, nacoochi,co aco,
qanaco, nacoote. nacooro; sus varios patrones.
nacoororipi; sus muchos patrones. cororipi; muchos patrones. nacoroe; tu patrona.
nachaqai: despus que ya.., despus de un tiempo.
(c machaqai)
nachiguit: lo cambia con otro.
nadaalta: se hinca a s mismo, se empala.
nayiralta,.
nadaai: clavado en el suelo, naderai; los varios.
lauo nadaai; su campamento con carpa. (c ayii)
nadaxanqate, aso: la picana. (v ladaxanqate)

nadeetaho: est ediicado o plantado al lado.


nadeetalec: depende de.., se basa en.., nayiisalec,
qan-, adaqatalec, nayiitalec, naldeesalec.
nadeetai: est plantado en el suelo.
nadeetaua: est injertado en.., conectado con..,
-,nayiisaua, qan-, adaqataua,
nayiitaua, nadeesaua.
nadeetaguit: est conectado con lo que viene, est unido con [Dios], -, nayiisaguit, qan-,
adaqataguit, nayiitaguit, nadeesaguit.
na deeto: est conectado a...
nadeua: est unido a.., est clavado en.., conectado a.., injertado en.., nayireua, qan-, adaxaua,
nayiiua, nadereua. Roma,6.3 (v nadeetaua)
nagata: se muerden entre s, se comen entre s.
naguiitata,. (c aic, naxata)

regin, -, nalauae, laua, qan-, nalauahi, nalaua.


nalauachi; tus varias tierras. nalauari; sus varias
tierras. nalauaripi; muchas tierras.

namaxachiguit: pacta con.., se arregla con.., -,


namaxachichiguit, qan-, amaxataxaguit, na maxachiiguit, namaxachiriguit.

nalaugui: se pierde dentro de., yalaugui,


ralliraugui,qaralaugui, ralliaugui, naleraugui.

namaxachiijta: ustedes son justos entre s.

nalaxac: la prdida de...


nalaxatai: le hace perderse, lo arruina, -,
nalaxachirai, qan-,.
nalaxaterai: alaxaterai; pierdo varios.
nale: esa vez, en ese entonces, en aquel tiempo.
(v cona) (c la le)

namaxachirigui:
lo
arreglan
namaxachiigui,. (c namaxachiguit)

ellos,

qan-,

namaxajlec: se namaxajlec se porta bien con...


namaxaji: se prepara, -, namaxachirii,
amaxataxai, namaxachiii, namaxachii.
Hch16.10 (c amaxaji)
namaxajta: pactan entre s, hacen acuerdo entre s.

naleetalec: le da sombra.

namaxajto: pacta con varios.

nalejlec: protegido [del viento]. nalejlgoto qomi;


nosotros protegidos [del viento]. (c nalliichiguii)

namaxare/n: l. (v camaxare)

nalliichignii: protegido [de la gotera].


nalliichiguii coqomi; nosotros protegidos [de la
gotera]. (c nalejlec)

namaxateta/ nemaxateta: se arregla bien, se porta


bien, -, namaxachite, amaxatqata,
namaxachita, namaxatete.
namaxatetai: est bien preparado, -, nchisai,
qatai, nchitara, ntesai. se namaxatetai; no
se arregla bien. (c namaxaji)

namaxat: se namaxat; inculto, incivil, salvaje.

nade: su tatuaje,-, nayii, de, qan-, nayii, nade.

nagaxac: su mordedura que sufre, -, qan- Hch28.5


(c lagaxanaxac)

nadec: (v ladec)

nagaxala: jefe. (v lagaxala)

nalliichiguii: se pierde. qaralliichiguiom; estamos muy perdidos. (c nalaai)

nadeenalta: se da cuenta de s mismo, nayiiiralta,


adeenqalta, nayiiialta,. 1Sa 16.15 (c aden)

nagaxanaq: la palometa, mordedor.


nagaxanaxa, ana; el murcilago. (c ragaxan)

namajn: miente, -, namaji, qan-, amajnaq,


namajii, namajne. se namaan; no miente.

nadeenata: estn de acuerdo entre s.


na yiiiata,.

nague: est o vive en tal lugar, senague, irague,


qoyinague, senqague, iague, nerague.

nadeenaxac: su acuerdo, su pacto, su plan o intencin. -, nadeenaxaqui, deenaxac, qan-,


nadeenaxaguii, nadeenaxague. nadeenaxaco;
era su acuerdo. (c ladeenataxanaxac)

naguet: su pata trasera, su pierna trasera [de animal o ser humano], -, naguichi, qanaguet,.

namajanlec: miente acerca de.., -, namajirelec/


namajirelec,
amajanaxalec,
namajniilec,
namajandelec/ namajaerelec. Matl9.l8; Rom13.9

namaxatetaguit: se prepara para algo, -,


n--chisa-, qan-, qata-, nchita-, ntesa-.
Luc23.54; Hch20.3

namajantac: miente, -, majisac,


amajanqatac,majitac, namajansac.

namaxatetecta: se estn formando, se estn arreglando entre s.

namajantacot: le miente. (v namajnot)

namaxateteguei: se prepara a s mismo.


qaramaxateteguei; estamos bien. (c namaxaji)

nadeenaxanqachic: su procurar saber.

naic: comida. naiquipi; alimentos.


aceite naic; aceite comestible. (c aic)

nadeenaxanqachin: procura saber, acta con inteligencia, nadeenaxanqachii, nadeenaxanqachiii,.

naiitaho: mira ac. adentro. (c naiuo, raaa)

namajanteguelec: est mintiendo acerca de...

naiitai: est mirando hacia abajo.

namajnaxac: su mentir, su mentira, nqui, nguii,.

nadeenaxaua: su allegado, su partidario.


nadeenaxaua; sus varios.

naiitapego: est mirando adentro.

namajnot: le miente, -, namajitot, qan-,


amajanqot, namajiot, namajantot.

nadeenapegue: hace acuerdo con., qan-,.


(c nadeenee)
nadeeneejta: estn de acuerdo, adeenqaajta.
(c nadeenta)
nadeenee: pacta con otro, hace acuerdo con otro,
i-, nayiiiree, qan-, adeenaxae,
nayiiiie,na deende e. (v a den)
nadeentapigui: hace acuerdo sobre.., lo planean
[en grupo], qan-, adeenqatapigui, nayiiitapigui,.
(v aden)
nadeenta: pactan entre s, se ponen de acuerdo entre s. adeenaqta/ adeenaxata, nayiiiata/
nayiiita, nadeenta. (v aden, nadeeneejta)
nadeentapegue: hace acuerdo con...
(c nadeenee)
nadeentecta: hacen acuerdo entre s.
adeenqatecta,. (v nadeenta)
nadeenteguelta: pactan entre s. -,. (v nadeenta)

94

naaxajlec

naiitaa: lo mira [hacia ac abajo], -, naiisaa/


naisaa,. (c raiitague)

nmaq: el cual. (v cmaq)

naijnetegue: lo observa bien, se ija-bien en algo,


lo escucha bien atento, -, naijitetegue, qan-,
aijnqategue, naijiitegue, naijntetegue.

namaqataxac/ nemaqataxac: su conducta/comportamiento bueno, su pacto que hace, su arreglo que


hace, -, n-qui, maqataxac, qan-, nguii, ngue.
namaqataxaco; sus varios pactos.maqataxaquipi;
muchas reglas.

nairaa: vienes-a algo. (v naia)

namaqataxanaxa: el buen arreglo.

naishiguim: se naishiguini; no levanta la vista,


baja la vista. (c raishiguim)

namaqataxanaxaqui: para el buen arreglo.

naitegue: ven hacia ac. nahigne; vengan ustedes.


(v nanaigue)

namaqatqa: su lugar de pacto.

naiitecta: se miran entre s. (c aoqoojta)

namaqataxanqa: lugar para hacer buen arreglo.

naitquena: venga ac, mira para ac. (c nahiquena)

namaxachichigui: se prepara bien. qan-,.

naiuo: mira ac adentro. (c naiitaho)

namaxachichiguii: se prepara bien, -, n-chichirii, amaxatqa-, namaxachii-, namaxachiichirii.


2T3.17 (c namaxatetai, namaxaji)

nalaai:
se
pierde,
yalaai,
rallirai/
rallirai,nalaai, qaralaai, ralliai, nalerai.
nalaaxaic: perdido.
nalaua: su tierra, su terreno, su pas, su zona, su

namaxachichirigui: ellos hacen bien un acuerdo sobre, amaxatqachigui, namaxachiichigui,


namaxachichirigui. Hch19.39

namaxateta: pactan entre s. amaxataxata.

namaxatee: se arregla con.., pacta con.., -,


nchiree, qan-, taxae, nchie, nteree.
Mat5.24
nameenaxac: su untamiento recibido.
nameenaxat: su perfume.
nameentapigui: lo pinta, lo unge.
naaaqataxac: su consuelo recibido, su entusiasmo
o nimo, su esfuerzo, n-qui, aaqataxac. qan-, n
guii, ngue. (c laaaqataxanaxac)
naaxachichiguii: se prende bien, agarrado bien,
est irme en propsito, se airma, -, n--chichirii,
aaxatqachiguii, n--chiichiguii, n--chichirii.
Hch3.6,14;6.18 (c raiii)
naaxachigui: naaxachigui lauel; tiene valor,
irmeza, tiene valenta. axachiguilo naua qavilyii;
tengan valor, irmeza.
naaxachiguit: lo resiste, lo tolera, lo aguanta.
nchichiguit, qan-, ~taxaguit, naaxachiiguit,
na axajchiguit.
naaxajlec: se esfuerza o se anima sobre...
naaxachirelec, aaxataxalec, naaxachilec,.

95

naaxaji

naaxaji: se queda irme, se anima, naaxachii,.

naqaatqa; sus varias palabras recibidas. (v laqaatec)

naaxajta: se animan entre s.

naqaataxantecta: envan mensajes entre s.

naaxaquipi: los poderes. (v laaxac)

naqueetata: se muerden entre s. agaqatata,


naguiitata,. (c aac)

naaxat: se esfuerza, se anima, naaxachi,


aaxataq, naaxachii, naaxate.
naaxateta: se esfuerza.
naaxatetapiguit: le aguanta, le soporta, -,
aaxatqatapiguit, naaxachiitapiguit,. 1Pe2.20
(c naaxachiguit)
naaxatetata: se animan entre s.
aaxatqatata, naaxachitata,.
naaxatetegue: 1. se esfuerza en..; 2. le tiene
bien agarrado.
qan-, aaxatqategue, naaxachiitegue,.
naaxatetee: est animado por., -,.
nani: vive en tal parte, senai, irai, qoyinai.
senqai, iai, nerai. na nai yi..; los habitantes de.., aqo irai; tenes que quedarte ah.
aqai senai; me quedo ah. (c neetai)
naigui: est en tal lugar [camino].
naigui so nayic: est en tal camino o en tal rbol.

nta: se, sa. (v cta)


ntaq: el cual, el que, quien. im ntaq..; soy yo
quien (hice eso).
nataxare: l. (v cataxare)
nategue: est acostumbrado a.., sanategue,
naitetegue, qaanategue, sanaiqategue,
nahitegue, naatetegue.
natqaina: ese pequeo. natqana; esa pequea.
(v catqaica)
nauaate, ana: junco de tronco triangular y color
verde oscuro.
nauaatesat: juncal.
nauaatqachit: le hace hinchar. -,nchi, qan-,
aq. n-chii, ne. (c nauat)
naualaxanaxala: prestamista. Luc7.41
(v laualaxanaxala)

naxateteguelta: habla de s mismo, -,


naxachiseguelta, axatqateguelta. (v .naxat)
naxaaxan: su desconianza,
-, qan-, naxaaxahi, naxaaqa.
naxaaxan: escucha, obedece, respeta, -, ni,
aq, nii, n- -e. se naxaaxan;. se rebela, desobedece, desoye.
naxaaxana: le escucha, le obedece, le respeta, le
hace caso, , naxaaxaita, qan-, axaaxanaxa,
naxaaxaia, naxaaxanta. naxaaxanchiua; me
obedece/ me obedecen ustedes. axaaxanchiriua;
me obedeces. naxaaxairiua; esccheme.
naxaaxaiua; ustedes me escuchan, me obedecen. naxaaxaiuo; me hubieran escuchado.
naxaaxanoxoua; nos escucha.
naxaaxairoxoua; escchenos.
naxaaxaitapiguia; ustedes me escuchan.
naxaaxantapigiua; l me escucha.
naxaaxairoxoua; tu nos escuchas.
se axaaxanqairaxaua; no te respetamos.
se qanaxaaxairaxaua; no te hacen caso.
se qanaxaaxaiua; no me hacen caso.
naxaaxanaxac: su escucha, su accin deescuchar,
xaaxanaxac, qan-, naxaaxanaxaguii.

naoyi: queda en tal lugar, senqaoyi,. (c nai)

naualtecta: hacen por turno entre s. aualqatecta,


nauallitecta, (c laualec,raualaxan)

nogue: todo.
nogo/noco; seran todos. (v cogue)

nauat: se hincha. nauat; yo, tu, l. nauate; nosotros, ustedes, ellos. (c nauaatqachit)

napaapeguec: se traba.

naxachigui: conversan entre s. qan-, axataxagui,


naxachiigui, naxachirigui. (c axat)

naxaaxanchiguii: escucha bien, pone atencin,


, naxaaxairii, naxaaxaiichiguii,.

naueena, ana: su olla, -, naueenae, ueena,


qan-, naueenahi, naueena.

naxaaxaneta: le obedece, naxaaxaiteta, qan-,


a-xaaxanqata. naxaaxaiita, naxaaxanteta.

ueenallipi: muchas ollas

naxaaxani: escucha, pone atencin.


naxaaxairii, naxaaxaii,.

naperapeguec laqaatqa: se; traban sus palabras.


Mrc7.30,32 (c apeetapigui)
napeloq: hurfano [perdi padre o madre].
napelqotam; hurfano del todo. napeloxoo;
hurfana. napelyipi; muchos hurfanos.
napiicha: le visita [viene], -,.
napiichaq: su visita que recibe, su husped, -,
qanapiichaq, napiichaxahi,. napiicha; sus varios
huspedes. napiichaxa; su husped mujer.
napiichita: le visita [viniendo]. (c rapichiua)
napishiguim: no puede levantarse [dbil, enfermo,
herido], imposibilitado, y-, qar-,.
naqaachaxauaripi: los muchos de un mismo idioma.
(v laqaachaxaua)
naqaataxac: su historia, su fama, reputacin, lo
que cuentan de l. n~qui, qan-, nguii, ngue.
naqaataxaquipi; muchas historias.
(c laqaataxanaxac)

96

ncaairaalo

naxairaque: qaica ca naxairaque;


no tienen respeto.

naxaaxanai: le escucha, le obedece.


na xaaxairai,.
naxaaxanaa: lo escucha, naxaaxairaa,.

naxaalom: todo el da, el da entero.


naxaatac: se acerca el da [despus de medianoche].
naxao: aquel da. (c naxaa)
nayiinchigui/ nayiinchiguilo: se entienden bien
entre ellos, qan-, adeenqachiguilo, nayiiichigui
lo,.1Co14.10;Hch4.32
nayiinyigui: ellos pactan entre s en..,
adeenaxagui, nayiiigui, nayiinyigui. Hch5.9
nayiiigui: se entienden entre s, estn de acuerdo
entre s. qan-,. Hch14.2 (c nayiinchigui)
nayiiiguit: pacta con otro, se pone de acuerdo con.., nayiiichiguit, qan-, adeenaxaguit,
nayiiiiguit, nayiinchiguit. (v aden)
nayii: plantado, un poste. nachii; varios postes.
(c aii)
naaai: mira hacia abajo, naira,.
naaapec: so naaapec; el diablo, el malvado
satans. so naaapqaipi; los malos espritus [en los
montes]. aso naaapega; la diabla.
naaashiguim: mira arriba, -, nairashiguim/
nairashiguim, aoqashiguim, naiashiguim,
naiirashiguim. Matl7.8 (c raishiguim)
naaashiguim: levanta la vista, aaqashiguirn,
naiashiguim, nairashiguim. (c raaashiguim)
naata: estn en desacuerdo entre s.
naaa: viene a verlo, -, nairaa, qan-, aaqaa,
naiiaa, nairaa.
naapegue:
est
en
desacuerdo
aaaqapegue,. (c naaapec)

con...

ncallii: deja de llorar, se calma, ncallirii,


callaxai. ncalliii, ncaliiii.

naxajta: lo dicen entre s, lo cuentan entre s.

naxaaxainta: escucha bien con atencin, obedece.


naxaaxaite. axaaxanqata, naxaaxaita,
naxaaxanteta. Jua5.25; Hch8.10

naxalenataxac: su amenaza recibida, el complot en


su contra, -, qan-,. (c axalen)

naxaaxantac: est escuchando, -, n-isac,


qatac,niitac, ntape. Mrc6.2

naxalentapigui: le amenaza.

naxaaxantaho: escucha lo de adentro.

ncaaaque: lo elige, ncaairaque, qan-,.

naxanaxat: su almohada, -..

naxaaxantapega: lo est escuchando, -, nisa-,


qan-, -qata-, n-ita-, n~ta-. (c naxaaxana)

ncaaatagui: elige de entre.., diferencia entre..,


qan-, ncaaitagui,.

naxaaxantapiguia: me estn escuchando.

ncaaatapegueua: est seleccionando. qan-;.


(c ncaaua)

naxanaa: lo ocupa de almohada.


naxanqa: donde descansa la cabeza, su cabecera.
qanaxanqa; nuestra cabecera.
naxantaa: descansa la cabeza en.., -,
axanqataa, naxaitaa,.

naxaeqsoqo/ nexaoqsoqo: a.

naqaataxanaq: profeta.

naxat: habla de s mismo.


axataq; nosotros. (c axat)

naqaataxantapigui: conversan de.., -sapigui.

naxatalta: coniesa.

naqaataxantapegue: conversa con.,

naxatec: lo pronuncia, -, naxachiuec, naxaterec.

naqaatec: su orden recibida, lo que se cuenta de l.


-, naqaachiqui, qan-, naqaachiguii, naqaategue.

naxatetapigui: conversan
Luc4.14,37 (v naxachigui)

acerca

de..,

naxaaxantee: lo escucha, qan-,. Hch17.21


(c naxaaxan)

qan-,.

naxaa: da. axaa, naxaae, qanaxaa,.


naxata/naxatari; varios das. naxatarolqai; pocos das. naxataripi; muchos das. quiyi naxaa; de
da. naxaa lavini; medio da. oreueguelo saua
naxata; algunos das despus. nagui quena naxaa;
hoy. naxatachi; tus das varios. qanaxata; nuestros das. (naxata no es igual a nagata)

ncashiquishaxai: l quiere ser cacique.


ncashiquishin: quiere ser cacique, -, ncashiquishi
i,cashiquishinaq, ncashiquishiii, ncashiquishine.
ncaa: lo elige, caa, caaq,.

ncaaataua: est seleccionando, eligiendo.


ncaaisaua/ ncaaisaua, qan-, caaaqataua,
ncaaitaua, ncaaasaua. Lucl0.42 (c ncaaua)
ncaagui: elige entre., -, ncaairigui, qan-,
caaxagui, ncaaigui, ncaaarigui. Deu30.15 (c ncaa)
ncaata: los elige juntos, qan.
ncaaua: le elige, -, qan-, ncaaiuaa,.
ncaairaalo: hay que escoger varios.

97

ncalaqataxanaq

ncopauc: ms tarde.

ncalaqatqo: el salvador, ncalaqatqochi,.

ncomitaxac: su competicin, su competencia, -,


nqui, comitaxac, qan-, nguii, ngue.

ncalaxa: la salvacin, la vida. (v calaxa)

ncomitee: compite contra otro.

ncopaugue: ya entrada. ncopaugue ca pe; ya entrada la noche. Hch23.23

ncalaxalate, aca: libro para vida/ salvacin.


(c lcalaxala)

nconaxatec: lo rompe, nconaxaterec.

ncopague: un poco de tiempo, despus de un rato.

nconaai: se nconaai; fuertemente, desenfrenado. se -, se nconairai, se conaaqai, se


nconahiai, se nconairai.

ncopi: su moco, -, ncopii, qan-, ncopii, ncopi.

ncalaqataxanaq: salvador.

ncalaxaqui: salvador. (v Icalaxaqu)


ncalaxatalta: se salva a s mismo, ncalaxachiralta,
ca laxatqalta,. (v nca laxatec)
ncalaxatec/ calaxatec: le hace vivir, le salva, - ncalaxachirec, qan-, calaxataxauec,
ncalaxachiuec, ncalaxaterec. lia ncalaxatec;
le resucita. ncalaxatec que-; le salva de..,
ycalaxatec; me salva.
ycalaxachirec!; slvame!. ycalaxachiuec; me
salvaron ustedes. calaxachirec; te salvo.
qarcalaxachirec!; slvanos!. qarcalaxatec; nos
salva. ncalaxachiuec; les salvo a ustedes.
qancalaxaterec; les salvan.
-rcalaxachiuec; les salva a ustedes. rcalaxachirec;
te salva. (c ncaleuec)
ncalaxateguesop: le salva de., -, qan-,.
ncalaxatetauec: le deja vivir, -, qan-,
ncalaxachitauec, ncalaxatesauec.
calaxachisauec; te dejo vivir.
qarcalaxachisauec; te dejan vivir.
ncaleetauec: vive, y-, rcallisauec, qarcaleetauec,
rcalliitauec, ncaleesauec. (c ncaleuec)
ncaleuec: vive, viviente, y-, rcallirec/rcallirec,
n- qar-, ycalaxauec, rcalliiuec, ncalerec.
(c ncalaxatec)
ncaleguesop: es salvo de (la muerte).
ncalliishiguim: sale de la tierra con vida.
ncallii: se calla.
ncamegue: su valle. (c camegue)
ncochaalta: se cuida a s mismo, se atiende, -,
ncochiralta, cochaaqalta ncochialta, ncochiralta. (c cochia)
ncochaaqoro: su partera, -, ncochaaqoroe, qan-,
ncochaaqorohi,. ncochaaxa; la partera.
ncochaaxal; varias.
ncochiiteguelta: se cuida a s mismo.
ncola: pelado, sin cascara, cuereado. (c cola)
ncolligue: su pauelo, colligue, ncollicchi, colligue, qan-, ncolliguiri, ncollicte. colliquete; mis
varios. ncolliquichichi; tas varios.
ncolliquichiri; vuestros varios.
ncolliisecshiguim: lo est lamiendo, qan-,.
ncollishiguim: lo consume lamiendo, lo lame (sangre). ncolliishiguim. qan-,. (c colli)
ncomit: compite, -, ncomichi,.

98

necaic

nconauegue: se apropia de -, nconaireuegue,


conaxauegue, nconahiuegue, nconareuegue. Apol4.5
ncoiitaxac: su encarcelamiento que sufre, su prisin sufrida, -, ncoiitaxaqui, qar-, ncoiitaxaguii,
n-e.(c lcoiitaxanaxac)
ncoiitaxanaxalate, aso: la horca.
ncoiitaxanaxaqui, ac: la crcel.
(v lcoiitaxanaxaqui)

ncouaalta: se olvida de s mismo, couaaqalta,


ncouahialta,. (c couae)
ncoaataxanaq/ coaataxairaq: acompaante.
ncoaataxana; varios. ncoaataxanaripi; muchos.
nncoaatqo: su acompaante, -, nchi,
coaataxanaq, qan-, nri, ncoaatqote.

ncoteguesop: se cansa de., y-, rcochiriguisop/


rcochireguesop, qarcoteguesop,. Gal 6.9
ncoua: pelea, couaq, ncouahi, ncoua.
ncouaatac: pelea. (c ncoua)
ncouaatagui: discute acerca de.., (c ncoua,
ncouaatapigui)
ncouaatapigui: discute acerca de.., ncouaisapigui,
qan-, couaqatapigui, ncouahitapigui,
ncouaasapigui. Hch26.3
ncouaatapegue: pelea contra.., -,. (cncouae)

ncoaxana: lo olfatea.
ncoaxanaxanegue:

ncoteuec: se cansa, est jadeante, jadea, y-,


rcochirec, qar-, rcochiuec, ncoterec. Gal 6.9

le

hace

olfatearlo,

-,.

ncouaatata: se hablan mal entre s, se pelean entre s. couaqatata, ncouaitata,.

ncochii: se limpia, y-, rcochiri-ii, qar-, rcochiii,


ncochiii. (v coteeta)

ncouaatecta: se pelean entre s. ncouaitecta,.


(c ncouaatata)

ncoi: asadas. (c lcoic, coi)

ncouaategue: le acompaa. 2Sal9.36 -,.

ncoma ji: se ncomaji; incesante, no para, contina incansablemente.

ncouaateguelec: lo discute, lucha por...


co uaqateguelec,.

ncoiitqo: su apresador, el que caus su prisin, o


que le lleva preso, -, ncoiitqochi, qan-, ncoiitqori, ncoiitqote. -ncoiitqororipi; sus acusadores queje llevan preso. ncoiitqoro; la quele lleva preso.

ncomatauec: descansa, comatqauec,. (v ncomatee)

ncouaatee: pelea contra., ncouaatato discuten


con varios. (v ncouae)

ncoiralta: se ata a s mismo, -, ncoichiralta,


coirqalta, ncoirialta, ncoiralta.1CO6.12

ncomataxanec/ ncomataxanaxanee: le hace


descansar, ncomataxairec, qan-, axauec,
niuec, ndec. comataxandec; les hago descansar. ycomataxanaxanec; me hace descansar.
qaycomataxanaxanec; me hacen descansar.

ncoiitaxaua: su copreso, su compaero de prisin,


-, n~e, qan-, nhi, n. ncoiitaxauaripi; sus muchos compaeros de prisin.
ncoiitqa: su lugar de prisin.

ncoiraguit: est ligado o atado a.., ncoiraguit


nqaien; le liga a.., (c coiretaguit)

ncomataxac: su descanso, -, n~qui, qan-,


n-guii, ngue.

ncouagui: discute sobre algo, pelea sobre... qan-,


couaxagui,. qancouaquio; habrn peleado por...
ncoualec: pelea por.., ncoua irelec, couaxalec,
ncouahilec, ncouarelec. ncouahilec; pelea por
m. Jua 18.36
ncouaxac: su pelea, discordia, alboroto, o discusin
agria, -, ncouaxaqui, couaxac, qan-, nguii, n
gue. couaxaquipi; muchas peleas.

ncoiretagui: est unido o atada a algo.


ncoichisagui, coirqatagui, ncoiriitagui, ncoiresagui. 1Co6.17

ncomataxaqui: para-su descanso, -..


(v comataxaqui)

ncoiretari: est atado, ncoiresari.


qaycoiretari; me tienen atado.
ycotretari; me tiene atado. qarcoiretari; nos
tienen atados. (c coi)

ncomataxaua: su compaero en descansar, -,


qan-,. Heb4.1

ncouaxanaxanta: es hace pelear entre s. nireta,


qan-, couaxanaxanaxata, ncouaxanaxaiyata,
nco uaxanaxanta.

ncomatec: descansa, acampa, ncomachirec,


co mataxauec-, nco-rnachiuec, ncomaterec.

ncouae: pelea contra., ncouairee, qan-,


couaxae, ncouaie, ncouaree. (c ncoae)

ncomateguesop: descansa de...

ncoue: su pene.
na ncoue Iqahic; su blano. (c lcoue)

ncoiretaguit: (v ncoiraguit)
ncoiriguit: est ligado a.., o atado, -,
ncoichichiguit, ncoiraxaguit, ncoiriiguit, acoiririguit. Gal2.4 (v ncoiraguit)
ncoirqatqa: estn heridos. (c coiraq)
ncopaata/ copaata: pronto. ncopa; poco tiempo.
ncopaachigui; pronto. (v copaachigui)

ncomataxac: su descanso, comataxac,.

ncomatetapeguec: est descansando, -, -sapeguec.


ncomatqa: su lugar o tiempo de descanso. su campamento, su plaza, -, ncomatqachi, comatqa,
qan-, ncomatqari,. comatqate; mis varios.

ncopatqo: su quemadero donde se quema, -, qan-,.

ncotaxaji: est limpio, qan-, ncotaxachii,.


2Pel.9 (c cotaxaji)

ncopatoxoc: su forma en que se quema, su quemada


que sufre, su incendio que sufre. (v copataa)

ncotaxat: se puriica, se limpia, ncotaxate.


ycotaxachi; limpame, (v cotaxat)

ncopatoxolate:su altar donde est quemado.


ncopatoxolate na nichiinaxanaxat; el altar para
quemar incienso.

ncotaxatalta: se puriica, ncotaxachialta,.

ncopatoxonaxalate, ai: el altar donde se queman


sacriicios. ncopatoxonaxalaeripi; muchos.
(v lcopatoxonaxalate)

ncotaxatec: le cansa, -,. yicotaxachirec; me cansas. (v ncoteetec)

ncoaaqa: su lugar de discusin.


ncoata: se pelean entre si.
acoae: pelea contra.., -, coaxae,.
coato; peleo contra varios. (c ncouae)
nchaqaica: cualquier. ca nchaqaica; cualquier.
ca nchaqaca aalo; cualquier mujer.
(Es igual a camachica en toba). (v canchaqaica)
nchaqaina/ chaqaina: ste mismo.
quena nchaqaina; cualquier cosa de estas.
queca nchaqaica; cualquiera. (c nqaida)

ncotaxateta: se puriica, ncotaxachita,. (v-ncotaxat)

nchi: cualquiera. queca/ quena nchi natenaguit;


con cualquiera que l encuentre.

ncoteetec: se cansa. (v ncotaxatec)

necaic: (y lecaic)

99

necanec

neloxoaxa, aca

necanec: una sbana.


necata, aso: su balde o tarro para llevar agua, i-,
necatae, lecata, qane-, necatahi, necata.
lecatal; sus varios.
necoguec: chicharra o cigarra.
neconaque: lo agarra [con gusto], i-, necoiraque,
iconqaque, necoiaque, necondaque. Rom12.8;
Flp2.7 (c necontaque)
neconaxac: su accin de dar la mano en acuerdo,
i-, nequi, qane, neguii, negue. Ga12.9
neconaguit: le da la mano a otro, se despide.
necoiraguit, qan-, iconqa-, necoia-,
necondaguit neconeraguit.
neconata: se unen.
neconee: lo agarra [de sobre su propio cuerpo].
neconeejta: estn unidos, iconqaajta, necoiijta,.
neconshiguim: le alza, necoiri-, qane-, iconaxa-,
necoi-, neconyi-.
necontagui: lo agarra, necoitagui,.
necontaque: lo agarra [sin ijarse], lo desea. iconqataque, necoitaque,.
necontaque da naaachicyaxac; est agradecido.
necontaque da lelauaxa; desea morir.
neconta: estn unidos entre s, estn agarrados
por las manos, iconaxata, necoiata, neconta.
Jua17.21
necontata: estn unidos entre s. iconqatata,.
necoiguit: le toma o agarra por la mano, i-, necoichiguit, iconaxaguit, necoiiguit, neconchiguit.
Rom8.16
nedaanashiguim: levanta la vista, i-,
Apo4.1; 14.1; 15.5 (c nedaanshiguim)
nedaanshiguim: levanta la vista, i-, nedaaichiri-,
idaanaxa-, nedaai-, nedaairi-.
neden: corre rpido,
iden, niyii, idenaq, niyiii, nedene.
nedep: mucha agua que corre, inundacin.
nedequen: adultera, comete adulterio, se prostituye. i-, niyiquii, idequenaq, niyiquiii, nedequene. (c ledec)
nedequenaxac: su prostitucin, su adulterio.
nedequenaxaqui,.

nedequenqa: su lugar de prostitucin. nedequenqachi,.


nedequentac: hace inmoralidad sexual, adultera,
fornica. (v nedequen)

100

comete

adulterio

nega: cul cosa femenina?, qu?. nega ac? caqamiri?; cul es de ustedes mujeres? (c negu)

nelachisac, qane-, ilarqatac, nelariitac, nelaresac.


Flp4,15,16 (c nela)

neequesenaxac: misericordia. (v neneequesenaxac)

negao: negao cmaq?; quin...?.


negaoca?; quin?.(v negu, cagao)

nelarii: lo manda ac abajo, i-, nelachirii,


ilaraxai, nelariii, nelarrii. Luc11.2 (c nela)

neguemaxateteguelta: se hace mejor que otro, i-,


neguemaxachiseguelta, iguemaxatqateguelta, neguemaxachiteguelta, neguemaxate seguelta.

nelaro: lo manda ac adentro.

neesai: ellos estn aqu. (v neetai)


neetagui: est en [una trampa], neesagui.
neetaquio; estara en...
neetaho: est adentro, isaho, iitaho, neesaho.
neetahogue: est o vive en una cueva, neesahogue.
neetalec: reside en [tal lugar], est encima de..,
est montado en.., sentalec, iisalec/ isalec, qoyintalec, senqatalec, iitalec, neesalec.
neetai: est abajo, sentai, isai/iisai,-senqatai, iitai, neesai.
neetaigui: est en [un barco], senta-, isa-/ iisa-,
qoyinta-, senqata-, iita-, neesa-.

con...

negu: cul (masc)? qu?, cmo?. negu ca


caqamiri?; cul de ustedes hombres?. negeca?;
cul?. negao; cul?.
shigue naac caqaminegu cmaq hueetaugui
cmaq nouen; ya te dijo en qu consiste el bien.
(c nega)
nehoma, ana: su tarro, balde, cntaro, jarra, tinaja.
nehomae, homa, nehomahi,.
nehomal; varios. nehomallipi; muchos.

nelata: le manda a algo ac. i-, nelachita, qan-,


ilataxa, nelaria, nelajta. ilate; les mando a ellos
que vengan. ilataxai; les mandamos venir.
qanelate; son enviados ac. (c ilata)
nelauqa: lugar de la muerte. (v lelauqa)
nelaxa: le reprende, le reta, yi-, relaqaita, qanelaxa, qarelaxa, relaxaia, nelaqta.
relaqairiua; me reprendes.
nela: le manda ac. i-, nelachi, qanela, ilaraq,
nelarii, nelate. (v ila)

nejlec: est en tal lugar, sobre una altura, senejlec,


iterelec, qoyinejlec, senqajlec, iijlec, neterelec.
(c neetalec)

nelec: se sienta encima de., iilec,. (c neetalec)

nelaataxac: su mandato recibido, su ley recibida,


i-, ne-qui, qane-, ne~guii, negue. nelaataxaco;
varios. nelaataxaquipi; muchos. (c lelaataxanaxac)

nelere: su libro, ilere, nellirii/ niliirii, lere, qanelere, nellirii, nelere. ilerel; mis varios.
nellirilli; tus varios. nellirillii; vuestros varios. (c yirii)

nelaataxaset: su mandato recibido, su deber.


nelaatec: un enviado. nelaatqaipi; muchos. (v lelaatec)

neleuai: muere al nacer, cae muerto, i-,.


(c ileuai)

neetaugui: est adentro de [casa, grupo], sent-,


is-/iis-, qoyint-, senqat-, nees-. neetauo/neetaho

nelaatqo: su enviador. ilaatqo; mi enviador.

neleuetaiguit: mueren uno por uno.

nelachireogue: mndelos ac a tal lugar. (c nelata)

nelo: (v lalo)

neetaua: est en., sent-, senqat-, nees-.

nelachirio: mndelo ac abaje.

neetaue: est en., qoyintaue, neesaue.

nelachiro: mndelo ac adentro.

neetaanyi: est o queda en ese lugar, sent-, iis-,


qoyint-, senqat-, iit-, nees-.

nelootauec: estdespierto, i-,


nelohisauec/eloisauec, iloqotauec, nelohitauec,
neloo sauec. (c nelouec)

nelam: la ordea, lo exprime, i-, nelami, qane-,


ilamaq, nelamii, nelame.

neetague: est all a donde fue. sent-, is-, senqat-, iit, nees-.

nelootec: est bien despierto, alerta, i-, neloiterec,


iloqotec, nelohitec, nelooterec.

nelamaxaqui: su camisa, i-, nequii, lamaxaqui,


qane-, neguii, ne-.

nelooteguese, aca: cosa tostada. (v ratoxot)

neetaguit: est ijo en la punta.

nelamaxaquiric: su gnero para camisa.

neetai: est aqu, vive en tal parte, est abajo


en tal lugar por untiempo noms. sent-, iisai/
Tsai, qoyint-, senqat-, iit-, nees-.
sqai sen; yo/ nosotros no. sqai iis-/ iit; usted/ ustedes no. sqai neet-/ nees-; l/ellos no.
se qoyintai; no.se ocupa ese lugar.
iisaoyi; quedars ah. (c nai)

neloqouec: sale de all viniendo, i-, neloqoirec,


iloxoaxauec, neloxoiuec, neloqorec. (c reloqouec)

nelamaxaren: habla fuerte, vocifera, i-, nelamaxarii, iaq, nelamaxariii, nee.

nelouec: se despierta, i-, neloirec, iloxouec, nelohiuec, neloorec. (c nelootauec)

nelamaxaso: su pantaln.

neloxoqui: su vestido, su pollera, i-, neloxoquii/ guii, loxoqui, qane-, neloxoguii, neloxoqui.
neloxoquichi; tus vestidos,

neetaigui: est en [el ojo].

nelaqatapega: le reta, le reprende, relaqaisapega,.


(v nelaxa)

neetashiguim: est sobre algo, va montado, senta-,


isa-/ iisa-, senqata-, mita-, neesa-.
neetashime: est sentado arriba, senta-, isa-/iisa-, senqata-, iita-, neesa-. Deu26.15
neetauec: est desnudo, est afuera [en el campo].
sent-, is-/ iis-, neet-, senqat-, iit-, nees-.
sqai senqatauec; no estamos afuera.
neetauco; estara desnudo.

neetaina: est aqu. (c neetai)

nedequcnaxaic: adltero. nedequenaxai; adltera.


nedequenaxaiquipi/ -axairipi; muchos.

nedequentapiguit:
niyiquiisapiguit.

ne Dios: su Dios, i-, neDioshi, Dios, qane-, neDioshii, neDiose. (v qotaa, qotaolec)

neetaniyi: est o queda en ese lugar, sent-, is-,


qoyint-, senqat-, iit-, nees-.

nelamaxasoric: su gnero para pantaln.


nelamiigui: lo exprime en...

nelaqaugui: les reprende en grupo. (c nelaxa)


nelaqsoqo: lugar de dormir. (v lelaqsoqo)

neetaoga: est all en [afuera en tal iugar].


sent-, s-, neet-, qoyint-, senqat-, iit-, nees-.
(c neetague)

nelarec: le manda ac afuera, i-, nelachirec, qane-,


ilaraxauec, -nelariiuec, nelarerec. Luc20.20
qanelarerec; son enviados. (c nela, ilarec)

neetatague: est al otro lado.

nelarelec: le manda ac sobre [la tierra], qan-,


nelarrelec. Apo5.6

neetoot: est debajo de., seni-, is-/ iis-, qoyint,senqat-, iit-, nees-. (c hueetoot)

nelaretac: le manda ac varias veces, i-,

neleguemaxat: est loco, i-, ne-/ rechi, i


aq,nechii, nete.

neloxoquiric: su gnero para vestido, su vestido, su


vestidura, i-, neloxoquiriqui,
loxoquiric/ loqquiric, qan-,.
neloxotec: le despierta, iloqtaxauec, neloxochiuec,
neloxoterec. Qan. (c neloxouec)
neloxoaq: el encargado, el guardin, el vigilante.
neloxoaq cana qagreta; pastor de ovejas.
neloxea; varios.
neloxoaripi; muchos. (c reloxoaa)
neloxoaqa: puesto de guardia.
neloxoaxa, aca: la cuidadora. neloxoallipi; muchas.

101

nelliyolli

nelliyolli: su librito. (c nelere)


nelivii/ nillvii: muere, cae muerto.
nellivii nqaien; le aniquila, le extermina. (c ileu)
nemaa: vienen todos, viene personalmente, yimaa,
remira, qaremaa, remia,.
nemaai: baja corporalmente, personalmente, entero.i-, remirai, qare-, remiyai nemerai.
nemashiguim: sale todo hacia arriba, imaa-,
remira-, nemaa-, qaremaa-, remia-, nemera-.
nemerashiguim; los varios se levantan a la vez.
nemaauec: sale completo, nemerauec.
neman: se humilla, se rinde, nemai, imanaq, nemaii, nemane.

nemaq: su lado izquierdo, imaq, nemaqai nemaqe, maq, qane-, nemaxahi, nemaxai. da nemaq; su
mano izquierda.

nemeenaxaquipi: comerciantes, negociantes.


nemeenaxaua: su compaero en el comercio, qan-,.
nemeenaxauaripi; muchos.

nenan: se enrosca como vbora, nenai, inanaq,


nenaii, nenane. (c inan)

nemaqachic: una iesta, [por ejemplo, el 25 de


mayo]. (v lemaqachic)

nemeenec: su costilla, i-, nemiinqui, qanemeenec,


nemiiiguii, nemeenegue. lemeenqa; sus varias
costillas, nemeenec; una costilla. (c lemeenec)

nenani: se acuesta,
i-, nenairii, inanaxai, nenaii.

nemaqachin: se agrada a s mismo, se enorgullece, se siente orgulloso.

nenantai: est acostado, i-, nenaisai, inanqatai, nenaitai, nenanesai.

nemaqachinalta: se agrada a s mismo, se honra a


s mismo.

nemeentac: comercia, nemiiitac/nimiiitac,.


ca nemeentac; el comerciante.

nenantaigui: se acuesta en...

nemaqachinec: el noble, el alabado.

nemeenta: se cruzan.

nemaqachinteguelta: se da honores, se honra a s


mismo, imaqachinqateguelta,.

nemeentapegue: comercia con tal persona.


nemeentecta: comercian entre s, se cruzan entre
s de un lado a otro.

nemanachiguit: se rinde a.., nemanachiiguit,.


nemanachiguita; se entrega a varios.

nemaqajan: se jacta, se pone orgulloso, nemaqaji,


imaqajnaq, nemaqajii, nemaqajne.

nemeeta: completo, todos.

nemanachit: se rinde, se humilla, se rebaja. nemanachichi, nemanachichii,.


nemanachit nqaien; le humilla.

nemaqajanlec: le engrandece, le alaba, se jacta de o


se siente orgulloso de otro, i-, nemaqajirelec, qan-,
imaqajnaxalec, nemaqajilec, nemaqajandelec.

nemanachiteta: se humilla, imanachitqata,


nemanachichiita, nemanachitete.

nemaqajantac: se est jactando. nemaqajisac,


nemaqajitac,. (v nemaqajan)

nemeeten: le agrada, le gusta, imeetenaq, nimiichiii,.

nemanachichiguit: se amansa con otro, se reconcilia. i-, nemaichichiguit, qane-, imanatqachiguit,


nemanachiichiguit, nemanchichiguit. Stg 5.6

nemaqajanteguelec: est jactndose de...


nemaqajiseguelec.

nemeetetee: se echa.tierra encima, nimiichisee,


qane-, imeetqatee, nimiichitee, nemeetesee.
(c imeetot,nemeetaita)

nemanataxaic: manso, pronto hace paz, pacico.


nemanataxaiqa; varios.
nemanata/ nemanta: se reconcilian, imanaxata,
nemaiata. Hch7.26
nemanaxaji: le humilla, lo aplasta [como el viento
aplasta el pasto, as uno igurativamente peina el
cabello del otro!], le apacigua,
qane-, imanaxataxai.
nemandragora: su mandragora.
nemanee: est en paz con., i-, nemairee,
qane-, imanaxae, nemaiie, nemandee.
Efe2.16; Coll.l4
nemani: est apaciguado, se humilla.
nemani nqaien; le apacigua, le calma, le humilla.
nemanta: se reconcilian entre s. (v nemanata)
nemaiguit: se rinde a.., nemaichiguit, qane-,
imanaxa-, nemai-, nemanchiguit.
nemanachiguita; se rinde a ustedes.
imanachiguita; me rindo a ustedes.
nemaichiguit: se rinde a.., i-, imanaqachiguit,.
nemaq: le disuade de.., le convence que no. qaica
nemaq quiyim ahotaque quegue; ninguno le disuade que le siga a otro.
nemaq: los arrea hacia-ac. imaxasoq,. (c imaq)

nenanlec: se acuesta encima de...

nemeenqa: su lugar de negocios.

nemaqairee: Pro25.9.

nemanachitetot: se humilla ante (Dios).


nemanachichitetot, qane-, imanachinqatot,
nemanachichiitot, nemanachitetot. 1Ti2.5

102

lapsec

nemaqajnari: anda orgulloso, nemaqajirari,


nemaqajnerari.
nemaqajnataxac: su honor recibido, su alabanza
recibida, i-, nequi,.
nemaqajnatec: el alabado, el ms importante.
nemaqajnatqa; varios. nemaqajaatqaipi; muchos.
(v lemaqajnatec)
nemaqajnaxac: su orgullo, i-, nemaqajnaxaqui,
maqajnaxac, qan-, neguii, nee.
nemaqajnaxahi: ustedes son orgullosos.
nemaqajnaxai/-c: orgulloso, jactancioso, soberbio.
nemaqjnaxaqa; varios.
nemaqjnaxaipi/ -xairipi; muchos.
nemaqajnataxanaxaqui, ai: el templo pagano.
nemaxasoxonaq: arriero. (c imaq)

nemeetalta: lo amontona encima de s mismo.


(c nemeetetee)
nemeetaiguit: se va deshaciendo.
nemeetee: lo amontona en algo, nemeeteree.

nenaii-: se acuesta junto a otro.


nenaqaii: los tira al suelo, qane-,. 2Co4.9
(v nenaxai)
nenaqshiguim/ nenaxashiguim: lo tira o lanza haciaarriba, qan-,.
nenataxac: su interrogatorio recibido, su pregunta
recibida. nenataxaquipi; sus muchas preguntas recibidas. (c lenataxanaxac)
nenatetapigui: pregunta acerca de...
nenachitapigui, nenatesapigui.
nenatetecta: se preguntan entre s. (c inat)
nenateteguelta: se pregunta a s mismo.
nenaxai: lo tira hacia abajo, nenaqakii, qane-, inaxasoxoi, nenaxaii, nenaxarii.

nemiinqui: tu costilla. (v nemeenec)


nemiinyigui; ellos distribuyen entre el grupo. qanemiiigui, ineenaxagui, nemiiigui,.

nenaxasoxonaxaqui: la honda. (v lenaxasoxoqui)

nemiishiguim: sale todo un lquido hace arriba.

neneequesen: se humilla, i-, niiiquishii, ineequesenaq, niiiquishiii,.

nemitetee: lo codicia, ansia tenerlo.


nemoota: se escapa, i-, nemoochira, imootaqa,
nemoochiya, nemootera.
nemootauec: se escapa, sale secretamente.nemoochirauec,. (c nemoota)
nemootaxanta: lleva despacio o poco a poco. i-,.
nemootaxantec: le hace escaparse, le enva secretamente, lo hace a escondidas, i-, nemootaxaiterec, qane-, iqatec_nemootaxaitec, nemootaxanterec. nemootaxantec so laqaatec; habla en voz
baja. (c nemoota)

nenaxasoxonec: tira. (v inaq)


nenaxaa: lo tira abajo hasta.., qan-,. (v inaxaa)

neneequesenaxac: su sencillez, su humildad, su caricia, i- ,nequi, neequesenaxac, qane-,


neguii, ne-gue.
neneequesenaxai: humilde.
neneequesenaxahi; varios. neneequesenaxaqa;
varios. neneequesenetot: se humilla o se enternece ante otro. i-,.
neneequesenta: es tierno en actitud, i-, niiiquishiite, i~qata, niiiquishiita, neneequesente.
(c ineequesenta, neneequesen)

nemooteta: sigue poco a poco.

neneequesentapegue: le trata humildemente,


consencillez, con ternura.

neme, ca: su regalo recibido, ime, nemii, qaneme,


nemii, neme. Rom5.15,15;12.6 (contrastar lame)

nemootetacot: le persuade secretamente,


le inluye encubiertamente
nemootetauec: sale despacio,

neneequesentecta: se tratan entre s con ternura.


niiiquishiitecta,. (v neneequesentapegue)

nemeenalta: se vende a s mismo.

nemootetaua: se le acerca cautelosamente.

nemeenaxac: su accin de negociar, su comercio.


nemeenaxaguii,.

nemootetecta: hablan en voz baja entre s, cuchichean entre s.

nemeenaxaic: comerciante, compra y vende.


nemeenaxaiquipi; muchos.

nemooteto: viene calladamente.

neme: se termina. se neme; siempre, no termina,


continua, se yime, se rimii, se qareme, se rimii, se
neme. neme na laquip; satisface su sed. (c ime)

nemeenaxanaq: comerciante, vendedor.


nemeenaxanyipi; muchos.

nemootetot: le habla muy calladamente,


i-, nemoochitetot, qane-, imootaqatot,
nemoochiitot, nemootetetot.

nenocchishaxaua, i/ ai: su compaero que tambin es joven, su compaero de niez, i-, qane-,.
(v nenocchishic, noctoqui)
nenocchishic: su juventud o niez, i-, ne~qui, nogochishic, qane-, neguii,. (c noctoqui)
nenojnaxa: su horcn. (v nojnaxa)
nenoji: baja de arriba, desmonta de lo que le lleva,
i-, nenochirii,. (c renojigui)

103

nenojshiguim

nenojshiguim: da un salto, sube, nochiri-,


inotaxa-,nochi-,. (c renojshiguim)

nepeteguec: corta el pelo del todo, nepeteguerec.

nenoqoichirii: traspiras, sudas, (v nenoqouec)

nepetquetac: le corta el pelo, trasquila la lana.


nipichqui sac,.

nenoqouec: traspira, suda, nenoqoirec,


inoxoaxauec, nenoxohiuec, nenoqorec.
nenotauec: salta hacia ac afuera, baja de lo que le
lleva, i-,. (c renotauec)
nenoterec: saltan hacia afuera, sobresalen.
(v nenotauec)

netaateguelec: confa en.., i-, netaiseguelec,


qane-, itaqateguelec, netahiteguelec, netaaseguelec. (v netaaalec)

netelaa: lo cuida, yi-, richilliraa, qane-, qaretelaa/


yitelqaa, richilha, neteldaa. se yitelaa; no lo cuido. se qanetelaa; no se lo cuida.
netelata: se cuidan entre s. richilliata,.

nepi, ca/ac: bebida de algarrobas o de miel.

netacocha: se arrepiente, abandona la maldad.yitacocha, retacochae/ netacochae, qaretacocha.


netacochahi, netacocha.

nepioxonaxat: taladro. (c ipiuec)

netacqate: su peine, qane-,.

nepioxonqate: perforadora para postes.

netagaxac: su peinarse, su peinadura, i-, netagaqqui, tagaxac, qane-, netagaxaguii, ne~gue.

netenalta: se domina a s mismo,


r-/ nichiiralta, nichiialta,.

netaguec: le muerde a tirones, itagaxauec,.

netenegue: lo hace fuertemente, i-, nichiitegue/


nichintegue, qane,-itenaxague, nichiigue, netendegue.

nepetqueta: se rapa la cabeza,

neplta: su plata.

nenoxonaxac: la salida.

nepon: su bastn, garrote,nepoi,pon,qane-,


nepoii,-nepone. neponyi/nepoiri; los bastones
de ustedes. qanepoi; nuestros varios.

nenoxonaxatec: le hace salir hacia ac.


nenoxonaxachirec,. (v inoxonaxatec)

qaneponyipi: nuestros muchos.


nepoiri; vuestros varios.

nenoxona: sale de all para venir hasta ac.


nenoxondaa.

nenotetashiguim: va saltando. (v nenojshiguim)

netaguii: se peina. netaquirii, qane-, itagaxai,


netaguiii, netaguirii. (c itaguii, netaquichiguii)

neteltapega: le cuida. (v netelaa)


netelteguelta: se cuida a s mismo. (c netelaa)

netalochaxairta: trota, va rpido, italochaxanqata,.

netenteguelec: le trata fuertemente, le grita. nichiiseguelec, qane-, itenqateguelec, nichii-,


netenseguelec. 1pe5.2 (c netengue)

nepo: poncho. (v lapo)

netanalta: se examina, i-, netairalta, itanqalta, netaialta, netaneralta. (c retan)

netetaxanaq: quemador, gusano peludo gris-cuyo


pelo quema la persona.

nenoxonaua: entra hasta ac a., i-, inoxonaxaua,.

nequetegaxai: muchacha seorita, mujer joven no


casada. nequetegaxahi; varias.

netanaxac: su recibir marca en su cuerpo, i-,


qane-, netanaxaguii, netanaxague.

netee: maana. netee lia; pasado maana.

nenoxonec: sale hacia ac. i-,nenoxoirec, ne-,


inoxonaxauec, nenoxoiuec, nenoxondec.

nequetegaxaipi: muchas.

netanaxaset: su marca en su cuerpo, i-,.


netanaxasete/ netanaqsete, aso; su sello que lo sellao certiica, su marca, netanaxashich,.
(c netanaxaset)

nenoxoneuga: sale hacia ac a., nenoxoiuga,.

neraxanaq: escritor, secretario.


neraxanyipi; muchos. (c irii)

nenoxono: entra para ac. nenoxoiro, nenoxondo.


(c inoxono)

nesaaco: su saco, nesaacoe,.

nenoxonougui: entra ac en casa. i-,.


nenoxonshiguim: sale para arriba, sale el sol.
nenoxoishiguim.
nenoxoaxa: su sudor, i-, nenoxonaxae, noxoaxa,
qane-, nenoxonaxahi, nenoxonqa.
nepalata: se acerca ac en tiempo, nepalate.
nepalataho: llega cerca ac, viene cerca ac. i-,
nepalahisaho, ipalqataho, nepalahitaho, nepalasaho.
nepalataa: se acerca viniendo a... (v ipalataa)
nepaqata, aso: canasto, su trenza, su mechn de
pelo. i-,. (c ipaxajta)
nepeet: es capaz de cumplir, est dispuesto a algo,
i-, nipiichi, ipeetaq, nipiichii, nepeete.
nepeetec: se calcula.

104

netoonaxac

nesal: vomita, yisal, resalli, qaresal, resallii, nesale. nesalaxa, so: el humo. nesalaxaripi; mucho
humo. (v lesalaxa)

netanec: su marca en el cuerpo, i-, netanqui,


qane-, netanegue. netanqa; sus varias.
netanqaipi; sus muchas. netancoqui; su marquita o
pequea marca. Mat5.18

nesalegue: lo vomita,
yisalegue, resallitegue, qanesalegue,.

netanqate, aso: su seal que da aviso de su venida.


netanaxat; seal masculina. (c letanaxanqate)

nesallaxaintapegue: le tiene de carga, le es carga,


le mantiene. 2Te3.8 (c nesallaxantegue)

netaquetauec: le muerde a tirones, netaguitauec,.


(v netaguec)

nesallaxanec: rico, pudiente. nesallaxanqa; varos.


nesallaxanqaipi; muchos. nesallaxana; rica.
nesallaxanaipi; muchas.
nesallaxantegue: le mantiene la pensin.
(c nesallaxaintapegue)

netaquichiguii: se peina bien, i-, netaquichirii, itacqa-, netaguii-, netaquichirii. Mat6.17 (v netaguii)

nesallaxarenee: le toma a su cargo, le ayuda en


todo, se encarga de otro, le mantiene con comida y
todo. inesallaxariiree, qane-, isallaxarenaxae,
nesallaxariii e, nesallaxanre e.

netaxat: su defensor, su mejor soldado, i-, netaxachi, taxat, qane-, netaxachii, netaxate.
netaxaaq: hablador, predicador. netaxaa; varios.
(c retaqa)
netaxaaqa: lugar de discursos. (v letaxaaqa)
netaxaaxanqajnec: (v letaxaaxanqajnec)

neteesec: de la maana. aso huaqaji neteese; el


lucero, la estrella de la maana.
neteetam: temprano, de maana. neteeta; temprano. neteetari; varias maanas.
netogochigui: se arrepiente.
netogochigui na qavill; te arrepientes.
netogochigui na luel; me arrepiento. (c lauel)
netogot: lo lamenta, se arrepiente [sin dejar la maldad]. i-/ yi-, re-/ netogochi, yi-/ itogotaq, re-/
netogochii, netogote. se yitogot; no lo lamento.
se yitogotaq; no lo lamentamos. (v netacocha)
netogotaxa: su lamento, su arrepentimiento, su tristeza por haber hecho algo, i-, togotaxa, netogotaxahi,.(c netogot)
netogotegue: se arrepiente de...
netogotetapegue: lo lamenta, le pesa, lo siente.
qane-,. 2Co7.10
netoguec: se enrojece (la cara). (c toe)
neton: se calienta en el fuego, i-, netoi, itonaq,
netoii, netone. (contrastar netoon)

nepjo: su espejo, i-, nepejoe, lepjo, qanepjo,


nepejohi, nepjo. (v laoxolate)

nesateta: ino (tela ina). se nesateta; grueso, spero (tela). se nesatete; varios.

netaxayaa: le habla desde arriba, qane-,.


Hch23.9 (c retaqa)

netonaq: se calienta al fuego, i-, netoiraq,


itonaxauaq, netoiuaq, netoneraq.

nepela loo: zapatero. (v lapela loo)

nesateteuegue: suave o delicado el sonido.

netonaxac: su calentamiento que recibe, su forma de


ser calentado, i-, ne~qui, qane-, neguii, ne-gae.

nepesenta: lo hace de noche, nepishiite, qane-,


ipesenqata, nepishiita, nepesente. (c pe)

neso: su verruga, iso, nesoe, so, qaneso, nesohi, neso.

neteesqo: su to. i-, neteesqochi, teesqo, qaneteesqo, netesqori, neteesqote. se iteesqo; no es


mi to. sqai teesqo; no es to. (c lasooro)

nepetec: se corta el cabello, se afeita, le corta el


cabello a otro, trasquila la oveja, i-, nepichiqui/
nipichiqui, qane-, ipetegaq, nepichiguii, nepetegue. yipetec; l me corta el pelo.

nesohi: arrugada (la ropa). lashic nesohi; su cara


arrugada. (c nesoiata)

nepetegaxat: su navaja. i-, petegaxat,.

nesoxona latee, aca: el conejo.

netelalec: se cuida de algn peligro, yi-, richilliralec, qane-, qaretelalec, richilliyalec,.se netelalec;
con conianza lo hace, coniadamente lo hace.
netelalta; se cuida, se domina, tiene buen juicio,
i-, nichilliralta/richilliralta, qaretelalta itelqalta, richilliyalta, neteldalta.

nepetegaxanaq: trasquilador, peluquero.


nepetegaxana; varios. nepetegaxanyipi; muchos.

neshitaque/ nishitaque:

netelai: tiene cuidado, yi-, richilliri, qare-, richilliyai,

netoon: est contento, i-, netoon i-, netooi, itoonaq, netooii, netoone. (contr neton)

netaalec: se netaalec; desconfa en... (c netaateguelec)

netelaxa:el dominio propio.

netoonaxac: su alegra, su gozo, i-, nequi,

nesogue loo: guila marina.

nesoiata: arrugado. (c nesohi)

netonaxac: su calentamiento que recibe, su forma de


ser calentado, i-, ne~qui, qane-, neguii, ne-gae.
netontapigui: se calienta en o al fuego, netonsapigui.
netontac: se calienta por un fuego.
netontauaq: se calienta al fuego. (v netonaq)

105

netoonaxaua

nepaxanec

toonaxac, qane-, ne-gui, negue.

Efe5.10,17 (c neuogoq)

neguenaxat: su prueba que recibe, i-,.

neuocqotac: est en angustia, se angustia,


yi-. reuocqoisac,.

neguenaxaua: su compaero de pruebas, i-,.

neualaxainataxac: su burla recibida, i-, qane-,.

netoonegue: se alegra de algo,


netooitegue, netooigue,.

neualaxaintegue: le tiene paciencia, i-,.


(c neualaxauene)

neuocqoteguelec: se preocupa por., yi-, reuocqoisqane-, qare-, reuogoxoit-, neuocqoseguelec. 2Co8.23

netoonetegue: siente gozo por la visita, i-, netooitetegue, qane-, itoonqategue, netooiitegue,
netoontetegue. Matl3.20 (c netoon)

neualaxauen: tiene paciencia, i-, neualaxavii,


iuaiaxauenaq, neualaxaviii, ne. (c hualaqhuaic)

neuogoq: se esfuerza, yi-, reuocqoi, qare-, reuogoxohi, neuogoxoi.

neguenaoga: le viene a buscar afuera,


niguiiraoga, qane-, iguenqa-, niguiia-,
neguenda-. Luc22.52 (c iguenaoga)

neualaxauenaxac: su paciencia, hualaxauenaxac,


neualaxauenaxaguii,. (c neualaxavic)

neuojneejta: estn en paz entre s. iuojonqaajta,


neuojiejta,. (v iuoten)

neualaxainete: le tiene paciencia, neualaxaiitete, iualaxainqate, neualaxaviite, neualaxaindete. lTe5.14

neuojnee: est en paz con otro, i-, neuojiree,


qan-, iuojnaxae, neuojie, neuojondee. (v iuoten)

neguentaho: corre adentro.

neuojonta: se quieren. se neuojonta; no se llevan


bien entre s, estn en contra entre s. Se iuojnaqta, se neuojiata,.(c iuoten)

neguentaxasom: corre hacia el agua.

netoonaxaua: su compaero en alegrarse o estar


contento, i-, netoonaxauahi,.

neoonta: siente gozo, se goza, i-, netooite itoonqata, netooita, netoonete. Luc22.5 (c netoon)
netoontac: est contento,
netooisac, itoonqatac, netooitac,.
netoontagui: est contento e! grupo, netooitagui,.
netoontague: se alegra de algo por corto tiempo.
itoonqatague, netooitague,. (c netoontapegue)

neualaxaintegueto: les tiene paciencia, i-,.


(v neualaxaintegue)

neguenaa: lo prueba, (a ver si lo puede comer), i-,.

neguenta: corre, i-, neguiite/niguiite,


iguenqata, neguiita/ niguiita, neguenec.
neguentagui: corre en grupo.
neguentaua: corre adentro a.., i-, qane-,.
neguentaa: corre hasta...

neualaxauene: le tiene paciencia, i-,


neualaxaviiree, qan-, iualaxauenaxae,
neualaxaviie, neualaxauendee/
neualaxaueneree. neualaa; se cansa de...

neuooshaq: cocinero.

neguentaguit: corre al encuentro de., qan-,.Mrc9.15

neuora: (v lauora)

neguentaoga: le viene a buscar afuera.


(v neguenaloga)

netoquetec: sonrosado, rubicundo. (c toc)

neuali: se desanima, pierde nimo, se marchita la


hoja. yi-, reuallirii, qare-, reuallii, neuallii.

neua: lo causa, neualo; causa varias cosas.


neraua; varios causan algo.

ncuaaraxanaq: el sastre.
neuaaraxanaxa; la modista. (c neua)

neualoxonqaishic: su tontera, i-,. 2Coll.l

neuaaraxanaxat: su hilo para coser.

neualteguei: se desanima, qare-, reualiteguei,.


yiualteguei; me desanimo. (v neuali)

neviigaxanaq/ niviigaxanaq: guitarrista, que toca


instrumento musical que tiene cuerdas.
neviigaxaayipi; muchos.

netoontapegue: est contento por algo, i-, netooisa-, qane-, itoonqata-, netooita-, netoonesa-.
netooichiguit: tot netooichiguit; ya no le agrada,

neuaarec: la costura, (v leuaarec)


neuagaxachichigui: est repartido en grupo.
iuagaxatqachigui; se reparte entre nosotros.
Hch2.3 (v neuagaxachigui)

neuanchiguii: ve bien. neuajchiguii.


neuanee: le ve personalmente a... se encuentra
con... i-,. iuanaxae; le vemos.

neuagaxachigui: se desparrama entre.., se reparte


en grupo en partes iguales.

ncuani/nauani: ve, puede ver. i-, neuairii,


iuanaxai, neuaii. se ncuani; ciego.

neuaraxachigui nqaien; lo reparte entre.., qane-,


iuagaxataxagui, neuagaxachiigui, neuagaxachirigui.
Mat27.35; Jual9.23 (c huaguec)

neuanta: se ven entre s. iuanaqta/-axata,


neuaiata,. (v neuanee)

neuagaxajlec: estn desparramados en.., se extiende sobre.., se dispersan sobre... iuagaxataxalec,.


neuagaxajlecna; se reparte sobre el mundo. (c huaguelec, iuagaxat)

neuaqaji: su estrella. (v huaqaji)

neuaiguit: le encuentra en el camino, i-,.


neuaqajishaxaua: su compaero que tambin es
estrella, i-, qane-,. (v huaqaji)
neuarague:
lo
cose,
neuariague,. (c neua)

neuagaxat: se desparrama, neuagaxate.


(c reuacqataxan, huaguec, iuagaxat)
neuagaxatac: se desparrama, iuagaxataqac,
neuagaxachiac, neuagaxaterac. neuagaxatape;
estn esparcidos. (c huaguelec, iuagaxatac)

106

neual: es haragn, yiual, reualli, qare-, reuallii,


neuale. (c hualaic)

qan-,

iuarqague,

neuaxaaq: su agua [como el agua de estanque].


(c huaxaaq)
neuaxaoxosoxola: respaldo de silla.

neuagaxatachi: est dividido en partes, neuagaxatetac: se desparraman, iuagaxatqatac,.

neua: lo cse, iua, neuaachi, qaneua, iuaaraq,


neuaarii, neuaate. (c reuaaraxan, neuajta)

neuagaxatetajlec: estn dispersos, desparramados.


-chitajlec,.

neuec: silvestre, salvaje. na neuequipi; muchos animales silvestres. (c neetauec)

neuagaxatougui: se dispersa entre otros.

neuel: (v lauel)

neuagaxauen: se hace el bueno, i-, neuagaxavii,


iuagaxauenaq, neuagaxaviii, neuagaxauene.

neuel lahi: odioso, causante de odio. (c lauel, lahi)

neuajta: lo cse, i-, neuachireta,


iuaraqta,neuariita, neuajta. (c neua)

neuocqapegue: lo procura, se esfuerza por., yi-,


reuocqoira-, qare-, reuogoxoa-, neuocqarapegue.

qane-,

neue: neblina, niebla.

neuoren: va de compras, compra, neuorene.

nelaqataxanchiguii: baja de repente.


nelaqataxanchishigshiguim: sube de repente.
-chirishiguim.

neviigaxat: se rasca, se rasgua, se raspa.

nelaqataxanto: entra de repente, irrumpe.


nelaqataxaitero, iqato, neitornetero.
(c relaqataxanta)

neviigue/ niviigue: guitarra, neviiguellipi; muchas.


(v leviigue)

nelaxashiguim: se levanta, ilaxashiguim,


nelaxachiri-, ilaxataxa-, nelaxachii-, nelaxachi-.

neviiquetapega: se rasca con...

nelaxatashiguim: se levanta.

neaceite: su aceite, i-,.

nelaxataxanaxanshiguim: lo levanta, qan-,.


nelaxataxanaxaishiguim; los levanta.

neara: su harina. i-,. nearioqui; su poca harina.


nechigui/nichigui: lo bebe, lo toma, ichigui,
nechirigui, nechigui qanechigui, itaxagui,
nichiigui, nechirigui. itaqatapigui; lo estamos
bebiendo. (v neet)

nelaxatecshiguim: se levanta.
nemaqataxac/ namaqataxac: su comportamientobueno, ne-qui, maqataxac, qane-, ne-guii, negue.
nemaxa: tranquilidad, (v lemaxa)

nechirigui: lo bebes. (v nechigui)

nemaxashiguim: lo saca del pozo con pala. qan-,.

nechi: bebes. (v neet)

nemaxat: se nemaxat; se porta mal, no se porta bien.

neep: busca miel en el monte, iep, niipi,


ipiaq, niipii, neepe.

nemaxateta/namaxateta: se porta bien,


iqata, nemaxachita,.

neespritu: su espritu, i-, neespritue,.

nenaxac: su maltrato recibido, su burla o insulto recibido, i-, nequi, qane-, nenaxaguii,
nenaxague. inaxaquipi; mis muchos insultos recibidos. (v lenaxanaxac)

neet: bebe, toma, iet, nichi/ nechi, itaq,


nechii/nichii, nete. se iet; no tomo. se nichi;
no tomas. itaqatac; estamos bebiendo.
neguen: corre.

nenec: joven, nenecoqui/nenecolec; jovencito.


nenaqa; varios. nenaqaipi; muchos.

neguenalta:se prueba a smismo, niguiiralta,


iguenqalta, niguiialta, neguendalta/
ne gueneralta.

nene: plaga, enfermedad. neneete; varias.


ineete; mis varias. neneeteripi; muchas. (v lene)

neguenaxac: su prueba sufrida, tentacin, diicultad, su practicar, su trote, i-, neguenaqqui, guenaxac, qane-, ne-guii, negue. -axaco; varias.
-axaquipi; muchas.

nepala: recoge restos, lo rebusca, i-, nepalae,


qane-, ipalataq, nepalahi, nepala.

nero: su oro.

nepaxanec: mana o brota el agua.

107

nepaxanshiguim

nepaxanshiguim: sube ei agua.

netoto; delante de varios.

nepaxantashiguim: mana agua de manantial.

neueraqate: su abanico o espantador de insectos, i-,.

nepaxantauec: mana el agua.


nepelaxanaa: lo distingue, lo ve. ipelaxanqaa,.
ne pelaxanague: lo ve parcialmente.
nepelaxantaa: lo divisa, lo distingue, lo discierne.i-,.
neqa: varias tribus. (v niic)
neqaai: nace, i-, neqairii, ixaoqsoxoi,
nexahii, neqa ii.
neqaipi: muchas tribus. (v niic)
netaaxai: 1. est de mes, menstrua; 2. tomador de
vino, borracho. netaaxaiqa; varios.
netaaxairipi/netaaxaiquipi; muchos.
netaqa: su lugar donde toma, bebe, i-,
netaqachi,taqa, qane-, netaqari netaqate.
netaxac: su beber,
taxac, netaxaguii, netaxaguii, netaxague.
netaxan: le hace beber, i-, netaxai. qane,itaxanaq, netaxaii, netaxane. se itaxan;
no lehago tomar. itaxnqai; te damos de beber.
yitaxan; me da de beber. yitaxaii; me dan de beber ustedes. (v neet)
netaxanaxasom: le lleva al agua a tomar.
(c netaxasom)
netaxaigui: le hace tomarlo, le hace beberlo i-,
neirigui, qane-, iaxagui, neigui, neyigui.
qayitaxaigui: me hacen tomarlo.
netaxaqui: su vaso, copa, bebedero, i-,
netaxaguii,taxaqui, qane-, neguii, netaxagui.
netaxaquiripi; muchos.
netaxasom: va al agua a tomar. netaxasom nqaien;
le lleva al agua a tomar. (v netaxanaxasom)
netaxat: su yerba para mate, su bebida, su remedio
para tomar, i-, netaxachi, taxat, qane-, netaxachii,
ne-e. taqate; muchas bebidas. (c neet)
netaxaua: su compaero al tomar, qane-,.
Lucl3.26; Hchl0.41
netae: bebe junto con.., itae, nichiree,
qanetae, itaxae, nichiyae, neteree.
itato; bebo junto con varios. Mat26.29
(v neet, neteetapegue)
neteetac: est tomando, bebiendo, nichiisac,
itaqatac, nichiitac,. (v neet)

108

niimlaxantecshiguim

nexajshiguim: lo alza, lo lleva arriba, lo levanta.


ixataxashiguim. yixajshiguim; me alza.
(c ixat,nexat)

nichaq: se corta, nichaqai, ichaxasoq, nichaxahi.


nichaxai. (c ichaq)
nichaqateguelta: se corta a s mismo.

qari-,. (c ileu)
nimichiguit: lo juzga. nimichiriguit, qani, imitaxaguit, nimichiguit, nimichiriguit (c nimit)

i-

nimiguii: se termina, qaremiguii, rimiiii, nimiii.


(c ime, neme)

nexat: lo trae ac. nexachi, qanexat. ixataq,


nexachii, nexate. nexachii; ustedes los traen. (v ixat)

nichaxauec: corta un pedazo para llevar, i-, qani-..

nimiichiguii: se acaba, se termina. (v imiichiguii)

nichigaxanaq: carcoma [insecto que pica a los rboles.

nimiiigui: lo reparte en un grupo.

nexategue: lo trae a.., qan-,. (vixategue)


nexateta: est llevando o trayndolo hacia ac. i-,
qane-, i.xatqata, nexatete.

nichiga: se pudre carne o fruta, est podrido con


mal olor. se nichiga; no se pudre. nichiguete; podridos los varios.

nimiiiguit: lo reemplaza. nimiiiguit nqaien; lo


canjea por... Heb7.19 (c imeenec, nemeentecta)

nexaai: nace, ixayai, ixaoxosoxoi,.

nichigueretapegue: se pudre yendo. Esq4.17

nexaai: nace en tal lugar, nexairai.

nichigoxonaxa, ana: rata, ratn, laucha.

nexaaugui: nace de ella, neqairaugui, qane-,


ixaoxosqaugui, nexaiaugui, neqairaugui.
(c neqaai)

nichiguii: lo carcome, lo destruye carcomindolo.

nexaoqsoqo: su lugar de nacimiento, i-,


nexaoqsoqochi/ nexaoxosqochi,
xaoqsoqo, qane-, nexaoqsoqori/ nexaoxosqori,
nexaoqsoqote.
nexaoqsoxoc/ nexaoxosoxoc: su nacimiento, nex
aoxosoxoqui,xaoxosoxoqui, qane-, neguii, ne--gue.
nexaoqsoxoqui: para su nacimiento., negue.

nichaxaic: se corta, nichaqairec, qani-,


chaxasoxouec, nichaxahiuec, nichaxarec.

nichiinqa: donde se fumiga, i-, nichiinqachi,


chiinqa, qani-, nichiinqari, -nichiinqate.
(contrastar nichinqa)
nichiitapeguec: humea, echa humo.

nimiiitaxanqa: lugar para juicio, el tribunal.

nichiineta: se extiende o est extendido en el suelo.


ichilenqata, nichilliita, nichilnete.

nimishiguim: se calma, se desahoga.

nichiigue: ustedes lo hacen fuertemente.


(v netenegue)

nexorenta: se aman entre s.


ixorenaqta, nexoriiata.

nichiitegue/ nichintegue: lo haces fuertemente.


(v netenegue) nichiquichiguii; lo roe hasta abajo
(la planta). qani-,. (c ichic)

nexoresenetot: le ruega,
qane-, ixoresenqatot, nexorishiitot,.
nexoresenta: se hace humilde, se humilla, i-,
nexorishiite, ixoresenqata, nexorisriiita,
ne xoresente.
nexoresentam: es muy humilde.
nexoresentacot: le ruega, i-, nexorishiitacot.
nexoresenta: se aman, ixoresenaqta,
nexorishifita,. (c ixoren)
nexoresentetot: le ruegan.
nexorishiitetot; le ruegas.

nimiitaxanaq: examinador. so nimiitaxanaq quena


nasauaxaset; el juez. nimiitaxana; varios.
nimiitaxanaripi/ nimiitaxanyipi; muchos. (c nimit)
nimiitaxanaxaqui: para juicio.

nexorenataxa: su compasin recibida, i-, ne


xae,qane- ,. (c lexorenataxanaxa)

nexoresenaxai: humilde.

nimiitaxac: el juicio que sufre, su examen que recibe. (c limiitaxanaxac)

nichiiuec: humea, echa humo.

nexorenalta: se ama a s mismo.

nexoresenaxac: su humillacin, su ruego, i-, ne


qui, xoresenaxac, qane-, neguii, negue.

nimiishiguim: lo tira arriba, i-, nimiichiri-, qani-,


imeetaxa-, nimiichi-, nimiichi-.

nichiitashiguim: est humeando, nichiisashiguim.

nichinqa: donde descansa los pies, i-, nicinqachi, chinqa, qan-, nichinqari, nichinqate.
(contrastar nichiinqa)

nexaoqsoxoqui: para su nacimiento.

nimiishiguim: se termina del todo [el agua sacada


del pozo]. (v neme)

nichirac: se nichirac; lo hace violentamente.


se yichirac; me trata violentamente.
nichireta: con calma, tranquilamente, suavemente,
despacio, nichirite, ichirqata, nichiriita, nichirete. yichirite; me tratas con calma. (c ichireta)

nimit: lo examina, lo juzga, qani-, michii,. (v imit)


nimitalta: se examina a s mismo, se juzgaimitalta:,imitqalta-,nimichialta,nimiteralta.
(v nimit)
nimitaque: lo busca.en s mismo, nimichiraque,
qani-, imitqaque, nimichiaque, nimiteraque.
heb11.6 (c imitaque)
nimitaxac: su juzgamiento recibido, su examen
recibido, i- , nqui,_qani-, niguii, ngue.
(c nimit)
nimitetaque: lo busca.
nimitetapiguii: los busca.(v nimitaque)
nimitetapegue: le juzga, i-, imitqata-pegue,.

nichirichiguii: lo hace cautelosamente.

nimitee: le juzga, nimichire,.

nichirola: su moneda, (v chirola)

nimiii: se terminan. (v nimiguii)

nichoxot: se declara, coniesa, se revela.


se nichoxot; no se declara, no revela su pensar.

niaaxa: su ao, su madurez, su cumpleaos, i-,


niaaxae, qani-, niaaxahi, ni,.
ovirec niaaxa; es su cumpleaos. ote niaxari;
cuantos aos tenes?. cincuenta niaxari; tengo cincuenta aos. (c llaaxa)

nichoxota: se revela a.., se declara a-otro.


ni-,nichoxochita, qani-, ichoxotaxa,
nichoxochia, nichoxote.
nichoxotalta: cuenta de s mismo, declara su vida etc.

neteetapigui: lo est bebiendo, nichiisapigui, qane-,itaqa-, nichii-, neteesapigui.


1T5.23 (c nichigui)

nexoresentougui: le ruega a un grupo, i-,


ixoresenqatougui,.

neteetapegue: bebe junto con otro. qane-,.

nexoyaqa: (v lexoyaqa)

nichoxoteta: est declarndose, i-, nichoxochite,.


(v nichoxot)

netot: est delante o debajo de.., senetot,


iitetot, qoyinetot, senqatot, iitot, neetetot.

nexoyaxaqui: para tristeza. nexoyaxaqui; varios.

nillimiaxa: un ruido, un rumor.

nichaaxa: humo. (v lichaaxa)

nillivii/ nellivii: muere, cae muerto un grupo,

nichoxotari: se declara, i-,.

niaxari: sus aos, i-, ne-/ niaxari, ne-/ ni-,


qani-/qane-, ni-/ neaxarii, ne-/ niaxari.
niaxariipi; tus muchos aos. (c axari)
niiiquishiiguit: se reconcilia con...
niiiquishiii: ustedes se humillan. (v neneequesen)
niimlaxantecshiguim: est hirviendo,.
burbujea. Jud 13

109

niip

ipse: del labio superior. oue iipse; mi diente


dearriba. (c niip)

nishitapegueua: se mete en., ishitaqapegueua,


shichiapegueua. qaica ca nishitapegueua; es honrado. (c nishitaua)

niitetai: gotea. niitesai aua lachi; se le caen


las lgrimas. (c itetai)

nishitaua: se mete en algo, se entromete en...


nishichiraua,.

nipia: pie. (v lapia)

nishitaxai/-c: entremetido,
as que es prepotente, arrogante.

niip: su labio superior, i-, niipi, ip, qani-,. ni-

niqui: lanza. niquiliipi; muchos. (v laqui, liqui)


niquiaq: viga. (v laquiaq)
niquinaxac: su saludo recibido, i-,.(c liquinaxanaxac)
niquinee: le saluda, se despide de., iquiiree,
qani-, iquinaxae, niquiie, niquindee. (c iquin)
niquinta: se saludan, iquinaqta, niquiiata,.
(c niquinee)
niquintapegue: est saludndole,
iquinqatapegue,. (v niquinee)
niquip: sed, agua para beber. (v laquip)
niquioxoc: su puriicacin, i-,.
Nishaapigui: lo desean, (v nishaaque)
nishaaqa: cinaga, pantano, barrial.
nishaaqate: varios.
nishaaque: lo desea, lo anhela, yi-, rishiraque,
qani-, qari-, rishiaque, nishiraque.
qaicaca nishaaque; no puede hacer nada, sin apetito, no tiene importancia. qaica ca qarishaaque; no
podemos nada. qaica-ca nishaapiguii; no tienen valor ellos.
nishaaxa: barro, lodo.
nishaxaquinta: lo lleva bajo el brazo, nishaxaquiite, ishaxaquinqata, nishaxaquiita, nishaxaquinte. (c lishaaqatchiqui)
nishaa: quiere gustarlo, yishaa, rishita, ni-, qani-,
qari-, rishiaa, nishiraa.
qaaataq ca nishaa; es vicioso.

nishitaxat: su cosa metida en s mismo, su poder recibido de otro para sanar.


nishitetai: lo mete en su cintura, se arma con.,
i-,. (c nishiji)
nishiuenaxac: su ofensa recibida, su blasfemia o insulto recibido, i-, shiuenaxac, qani-,. 1Ti4.10
(c lishiuenaxanaxac)
nishiuenec: el maldito.
nishiuete, ac: su sueldo, su pago recibido, i-,
nishivichii, shiuete, qani-, nishivichii, nishiuete.
nishiuetenaxac: su pago recibido, su salario, i-,
niqui, niguii,. (c ishiueten lishiuetenaxanaxac)

nioxosoxonaq: cargador. nioxosoxonaripi; muchos. (c ioxolec, ioqotalec)


nichigui: lo bebe, i-, nichirigui, qani- itaxagui,
nichiigui, nichirigui.
se nichirquio; no lo tomes.(v neet)
nichi/nechi: bebes. (v neet)
niguinshiguim: corre, niguiiri-, iguinaqshiguim/
-axash-, niguiii-, niguinyi (c neguenta)
niic, yi: la familia, la tribu. neqa; varias tribus.
neqaipi/ niiquipi; muchas tribus, yi niic .
sachicqaugui; mi tribu, mi grupo grande de parentela. ca chi niicoqui; la familia nuclear.
niiii: se agacha, se inclina, niirii, iaxai,
niiii, niiii.
niitata: est encogido, doblado,
iiaqatata, niiitata, niisata.

niisata,

niiaho: doblado, encogido, se dobla, se encoge.


niiraho naua lichil; tullido, rengo.
nia: cava un pozo, qani-, iaq, niahi, nia.

(c nocacha guit)
nocachitata: tienen relacin sexual ilcita entre s.
ocachaqatata, nocachiitaita,.
nocachitee: adultera o fornica con..,
nocachisaenocachisee, qan-, ocachaqatee,
nocachitee, nocachisee. nocachitee aca se
loua; comete adulterio. (c nocachaguit)
nocanaxac: su persecucin sufrida, o-, no~qui,
ocanaxac, qano-, nocanaxaguii, nogue.
nocanaxaquipi; muchas. (c ocanac)
nocanaxanaq: perseguidor. nocanaxanaripi; muchos. (c ocan)
nocanaxateta: le hace seguir, qan-,.
nocanqo: su perseguidor, nocanqochi, qanocanqo,
nocanqorii,.
nocchishic: (v nenocchishic)
nocochirigui: perfmate con...
nocoraxanaxac: su bautismo recibido, su derramamiento recibido. (v oco)

nishiuetenqate, aca: su tributo o pago recibido.

niaalec: cava sobre...

nishiue: su premio, su recompensa,


i-, nishivichi, nishivichii,.

niaamaxat: lo hierve. (c niam)

nocoraxat/ locoraxat: su perfume, su ungento. nocoraxachi, coraxat,.

niaamtac: hierve.

nocoretapigui: lo unta, lo perfuma.

niviguiic: halcn caracolero.

niaaqa: el vestbulo. 1 c.6.3

niviigaxanaq: guitarrista, acordeonista, msico quetoca con los dedos. niviigaxana; varios.
niviigaxanaripi/ niviigaxanyipi; muchos.

nocorigui: se unta, se perfuma.

niaatac: est cavando, niaasac.

nocoria: lo derrama en...(como lluvia) i-,.

niaguii: cava hacia abajo. (c nia)

nocoaxashiguim: le deja alojar. se


nocoaxashiguim; no le deja alojar, persiste con
algo. nocoaxanchiri-, ocoaxataxa-, ocoaxachi-,.
Exo5.9 (c yocoaxachigui)

niviigaxat: su rascador.
niyiquiiguit: fornica con.., se prostituye con.., comete inmoralidadcon., niyiquiichiguit,. (c nedequen)
niaresaho: entran juntos. (c lia)
niyaretaanta: se caen juntos.
qominiaretaanta: nos camos juntos. (c liai)

niam: hierve (hervir). (c niaamaxat)


niauo: lo perfora de costado, qani-, iaxauo,.
Mat27.60
niaichirigui: lo bates.
niaigui: lo cava, i-, niairiigui, qani-,
iaxaigui, niaiigui, niariigui. (v lia, riaxan)

nocqaic: enojadizo, malo. nogaraqa; varios.


nocqaiquipi; muchos. sqai nocqaic; es bueno.
nocqajiro: lo enganchas. (v inocqajno)
noctoqui: nio, muchacho. noctolli.

niaretape: van juntos. (v lia)

nioqoro: su suegra, nioqoe, oqoro, nioqoro.


Luc12.53

nia: compaeros, se acompaan, amigos. (v lia)

nioqoteripi:

niitashiguim: crece (persona, planta, animal), i-,


niisa-, iaqata-, niiita-, niisa.

nioqo: su suegro. nioqochi, oqo, qani-,


nioqori, nioqote.

nochaxarachit: se engorda, nochaxarachichitac,.


(c ochaxarachit)

nioon: se queja por sentirse disminuido, niooi,


ioonaq, niooi, nioone.

niot: lo cava alrededor con pala, lo cultiva, iot,


niaitot, qani-, iaqot, niayot, niatot. (c nia)

nochigoxoshiguim: le zarandea.

nioona: hace reclamo o se queja a otro.


nioontapeguem: se queja de...

nnatot: le ataca la enfermedad, se contagia de..,


est posedo. nnatot aira; me ataca enfermedad o
espritu malo. nnatoto qomi; nos ataca. (c natot)

nioqotecshiguim: lo saca hacia arriba, nioqoisec-,


ioxosqotec-, nioqoitec-, nioqosec-. Jua2.9

nocachaguit: adultera o fornica con.., tiene relacin sexual con...

nishinaxaua: su compaero en ser enterrado.


(c ishini)

nioqoteguelta: lo amontona sobre s mismo.


nioqois-, ioxosqot-, nioqoit-, nioqos-. Rom2.5

nocachitaguit: adultera o fornica con.., qano-,


nocachisaguit. (c nocachaguit)

nishinqa: su lugar donde est enterrado, su tumba,


su sepulcro.

nioqshiguim: lo saca (un lquido), sirve la comida.


nioqoirishiguim, nioxoishiguim.

nocachitapegue: adultera o fornica con...


(c nocachitee)

nishiquiaqa: lugar de placer.

nioxoi: lo descarga, qani-,. Hch21.3

nocachitapiguit: adultera o fornica con...

nishiiquiaxaua: se parecen, son iguales en apariencia, son idnticos. (v lashiiquiaxaua)


nishiitaque: lo desea, lo quiere, yi-, rishisaque,
qani-, qari-, rishiitaque, nishiisaque.
nishiita: lo desea, yi-, rishiteta, qani-, qari-,
rishiita, nishiiteta. Mat5.28 (v nishaa, nishiitaque)
nishiji: se arma, pone arma en la cintura, nishichirii,.
nishilaxat: su perfume puesto, su cosmtico, su pintura puesta, i-, lishilaxat/ shilaxat, qani-, nishilaxachii, ni--te,. (v ishila)

110

nodaachiguii

sobras

de

comida.

(v

lioxot)

aso; nia, muchacha.


nochaua: salado.

nochigoxouec: se sacude pata que salga el polvo


de los pies, nochicqoirec, ochigoxosoxouec, nochigoxoiuec, nochigoxorec. Luc.10.11 (c ochigoxouec)
nochinari: descansar un ratito.
nochiirari, ochinqari,.
nochirague: no alcanza hasta ac. nochirague,
qan-, ochaaqague, nochiiague, nochirague.
(c ochirague)
cochishiguim: (v nenojshiguim)
nodaachiguii/daachiguii: solamente, qaro-.
nodaachirii. se nodaachiguii; no es de balde, no

111

nodaatapeguec

es al cohete. qarodaachiguiom; estamos muy solos.

nogoraqa: malos. (v nocqaic)

nodaatapeguec: est solitario, yo.

nogot: joven.

nodaatapegue: solamente. (v nodaachiguii)

nohiitac: ustedes lloran. (v noentac)

nodaatec: est solo, yo-, rodaitrec, qaro-, rodaitec,


nodaaterec. (c daachiguii)

nohiuec: destenlo. (v onouec)

nodaguii: est solo.


nodajlec: lo hace por su cuenta, por cuenta propia,
est solo con.., yo-, rodaiterelec, qano-, qaro-, rodaijlec, nodaterelec.
chi nodajlec; lo hace por s solo.
nodaqajanchiguii: le deja solo, le abandona, o-, nodaqajanchirii. qayodaqajanchiguii; me abandonaron.
nodaqajantec: lo aparta, lo hace que est solo.
qan-,.yodaqajantec; me deja solo. yodaqajilec;
me dejan solo ustedes. odaqajiterec; te dejo
solo. Hchl 1.19
nodaa: lo trae ac a... (noticias), se lo acerca, o-,
qano-, nodooraa.
nodaajta: slo ellos reunidos.
nodachiguit: est solo frente a otra persona, yo-,
rodaichichiguit, qano-, qaro-, rodahichiguit, nodaachichiguit. Mat6.6,18;18.15
noden: se cuida a s mismo, o-, noyii, odenaq,
noyiii, nodene. (c oden)
nodo: lo trae, o-, nodoe, qanodo, odoq, nodohi,
nodo. (c odo)
nodohiquena: triganlo ac. odoquena, qanodoquena, odoxoquena, nodohiquena, nodootquena.
nodoitquena; trigalo ac. Mrc.12.15 (c nodo)

noico loo, i/ ai: persona inmoral, viciosa.


nojnaxa: horcn, columna. nojnaxal; varios.
(v nenojnaxa)
nolaaueteguei: est debilitado, se desanima, decrece. rolaavis-, qaro-, rolaavit-, nolaaues-, Heb12.3;
Deu20.3 (c olaavichiigui)
nolaui: merma, decrece, se debilita, rolaavirii,
nolavii. se nolaui; irme, se mantiene,
se olauaxai,.
nolauqachit: se hace el dbil, no-chi, o~aq, nochii, no~te.
nolec: lo descascara, nolliqui, qano-, olegaq, nolliguii, nolegue.
noleguelec: lo raspa con instrumento, lo desmaleza,
nolliquirelec, qano-olegaxalec, nolliguiilec, noleguerelec. (c nolec)

qarolliichiguii: ustedes nos tienen irmes.


olloqochirii; os tenemos irmes.

nodouec: lo trae afuera, o-, nodoirec, qano-,


nodohiuec,. Mat14.11

nolliitai: lo sostiene [un tronco a una rama], le refrena lo sujeta, lo detiene, o-, nollisai, nolliisai.
(c ollaapeguem)

nodootapegolo: trae adentro, nodohitapego,.


nodotapegueua: lo trae ac adentro a... (v nodoua)
nodootaua: lo trae adentro a.., qan.

nodouo: lo trae ac adentro, nodoiro, qano-,


odoxouo, nodohiuo, nodooro. nodooro; trae varias
cosas. qanodooro; son trados adentro. (c odouo)

nomachshiguim: lo hace completo, se completa, se


termina, se agota un pozo, nomachiri-, qano-, omataqa-, nomachii-, nomachi-.

noqogaxanataxac: su lucha causada por otro, su violencia sufrida, qano. (v loqogaxanataxac)

nomaji: lo termina del todo, lo acaba, lo destruye del


todo, los mata a todos, lo extermina, erradica o aniquila o-, nomachirii, qano, omataxai, nomachiii,
nomachii. qanomachii; los acaban. (v nomat)
nomaqatecshiguim: huele bien o mal.
nomaqasecshiguim.
nomat: lo acaba.
nomatalta: est dispuesto, se entrega del todo,
se dedica del todo, o-, nomachiralta, omatqalta,
nomachialta, nomateralta.
nomateguei: le destruye.
nomatai: (v nomaji)
nomateta: lo acaba, nomachite, nomacbita,.

nomaxat: se arremanga la camisa o el pantaln.maxachi, omaxataq, maxachii,. Ezq4.7

nodori: lo trae ac a.., o-, nodoiriri, qano-,


odoxori, nodohiri, nodooriri. Jua 21.10 (c odori)

nodootaho: lo trae adentro, nodoisaho, nodohitaho,. (v nodouo)

noqogai: se revuelca, se retuerce, -,.


noqogaxaic: inconvencible, convencido en su propia
manera. (c noqoc)

nollaai: lo impide, le hace quedarse, le frena o restringe, o-, nollirai, qano-, ollaqai, nolliai,
nollirai., qarollaai; nos hace quedarnos.
rollirai; te impide. yolliai; me detienen ustedes.
nolliguigui: lo raspa adentro, -, nolliquirigui, n-,
qan-, olegaxagui, nolliguiigui, nolliguirigui.

noqocatapigui: se revuelca en... (v noqocagui)

qanomachichiriom qomi: nos aniquilan. (c nomaji)

nomatetam: lo acaba del todo, nomachitam,.

nodotaa: lo trae a.., qan-,.

nodoota: lo est trayendo, qano-,. (c nodo)

nomachichiguii: lo destruye, lo extermina, lo


aniquila, o-, omachichirii, qano-,
omataqachigunomachichiguii,.

nollaalta: se sujeta a s mismo, se domina as mismo,


nolliralta, ollaaqalta, nolliialta, nolliiralta.

nolliichguii: lo tiene bien irme, lo sostiene, lo sujeta bien, nollichirii, qano-, olloqo-, nollii-, nolliichirii. yolliichiguii; me tiene irme.
rolli chirii; te tiene irme. yollichirii; me tienes
irme. nollichirii; te tengo irme.
yolliichiguii; ustedes me tienen irme. nolliichirii;
los tengo irmes. yollichirii; ellos me tienen irme.
rollichirii; ellos te tienen irme. qarollichirii;
ellos nos tienen irme. rolliichirii; ellos os tienen
irme. qarollichiguii; l nos tiene irmes.
rolliichiguii; l os tiene irmes. qarollichirii; tu
nos tienes irmes. olloqochirii; te tenemos irme.

nodolec: lo trae sobre algo, qano-, nodohilec,.


(c nodo)

112

noquiaatapega

nomatetai: lo destruye del todo, nomachitai.

noma: despus, cuando. nomachaqai; cuando


apenas. qam noma liya qancalaxatec aim; pero
cuando estoy resucitado. (c ma)
noma: aue noma; hace sus necesidades, va de
cuerpo. saue oma; hago mis necesidades.
sauqai qanoma; vanos de cuerpo. (v loma)
nomachi: por lo menos, porque si no, (entonces...)
nomiiitari: se nomiiitari; no se detengan. Jer4.6
nonot: el viento. nonoochi; varios vientos.
nonotoqui; brisa, vientito. nooac: ropa, prenda de
ropa. (v looac)
nopoxoiqataxanaq: destructor, rompedor.
nopoxoaxachichiguii: lo destruye, lo deja en ruinas. qan.
nopoxoaxaji: lo destruye, lo deshace (casa), o-,
nopoaqchirii/nopoaxachir-ii, qano.
opoxoaxataxai, nopoxoaqchiii,
nopoxoaqterii, nopoxoaxachii.
opoxoaxacliii; los destruyo.
qanopoxoaxachii; son destruidos.

nolliiteguei: le trata de detener, nolliiseguei.


(c nolliitai)

noq: mi comida,. (v loq)

nodoua: lo trae adentro a., o-, nodoireua/


nodoiraa,
qano-,
odoxoua,
nodohiuaa,
nodoora,a/-eua. (c nodouo)

nolliquichiguii: lo empareja, lo hace parejo, lo


anivela. nolliquicWrii, qano-, olecqachiguii, nolliquiichiguii, nolliquichirii.1Re6.7; Esd5.7-8

noqoc: no se convence fcilmente. se noqoc; se


convence fcilmente, es dbil moralmente, noqoqui, oqogaq, noqoguii, noqogue.

nodoxonaxala: cargador, lleva carga.

nomaate: lugares varios. (v loma)

noqocagui: se revuelca en...

noqoinalta: se atrapa a s mismo, noqoiiralta,.


noqoinaxanaq: pescador con anzuelo, cazador con
trampa, vaquero con lazo, enlazador. noqoinaxana;
varios. noqoinaxanaripi/ noqoinaxanyipi; muchos.
(v oqoin)
noqointeguelta: se atrapa a s mismo. (v noqoinalta)
noqojshiguim: agrega arriba, qano-, oqotaxashiguim,. (c oqoto)
noqola, aso: la caa.
noqola latee, aso: la tacuara, el bamb, noqollictaxac: su negacin que hace, su discusin. no-qui,
qollictaxac, qano-, noguii, no~gue.
(c loqollictaxanaxac)
noqollictegue/ noqolliguitegue: lo niega, le repudia, le desconoce, noqollicchitegue, qano-, oqollictaxague, noqoilicchigue,. .
noqollictetac: niega. (c noqolliguit)
noqoliictetapigui: discute sobre algo, qano-, noqollicchitapigui, noqollictesapgui.
noqollictetapegue: lo niega, noqollicchisapegue,.
noqollicteta pegue : discute con otro.
noqollictetecta/ noqolliguitetecta: discuten entre
s. (v noqolliguit)
noqollictetecto: discute con varios.
(c noqollictetapegue)
noqollictee: discute con otro, se deiende ante
otro. noqollicchiree, qano-, oqollictaxae,
noqollicchiie, noqoliicteree.
noqolliguit: discute, dice que no, niega, o-, nochi,
qano-, oqolliguitaq, no~chii, no-e,. (c oqolliguit)
noqolliguitegue/ noqollictegue: lo niega.-guichitegue, qano- oqolliguitaxague, noqolliguichiigue,
noqolliguiteregue.
noqotaua: sube en transporte, viaja en.., noqochirana,
qano-, oqotqaua, noqochiaua, noqoteraua.
noqotetaua: o-,. (v noqotaua)
noqotee: le lleva en vehculo o a caballo, viaja a
caballo junto con otro, noqochiree, qano-,
-oqotqae, noqochie, noqoteree.
noquiaatapega: le odia. roquiaisapega, qaro-/qano-,
roquiaitapega, noquiaasapega. qanoquiaatapiguia;
me odian. noquiaisapegaxaua; te odian.
noquiaitapegaxaua; los odian. (c noquiia)

113

noquiaatata

noquiaatata: se odian entre s. oquiaaqatata,


noquiaitata,. (c noquiia)
nequiaq: su paladar, el cielo de su boca, o-, noquiaqai/ noquiaqe, qano-,.
noquiic: aumenta, se cambia movindose, o-, noquiiqui, oquiigaq, noquiiguii, noquiigue.
noquiicshiguim: crece, oquiigaxashiguim, noquiiguishiguim, noquiiquishiguim. (v noquiiquetashiguim)
noquiicta: se reduce, se achica.
noquiictot: se acerca a una persona.
noquiigaua: se acerca a., oquiigaxaua,.
Heb.18,22 (v noquiigaa)
noquiigaxac: su crecimiento. (v loquiigaxac)
noquiigaxachiguit/ noquiigaqchiguit: lo aumenta.
noquiigaxachiata: lo disminuyen ustedes.
noquiigaxaji: lo rebaja, -, noquiigaxachirii,.
oquiigaxashiguim: lo aumenta, lo eleva. noquiigaxachiri-/noquiigaqchiri-, oquiigaxataqa-,
noquiigaxachi-, noquiigaxatere-.
noquiigaxat: lo mueve, lo cambia, no-chi, qano-,
oaq, nochii, noe.
noquiigaxataxasom/ noquiigaqtaxasom: lo mueve
en el agua alejndolo de la orilla, lo aleja de la orilla.
noquiigaxatec: lo aumenta, lo agranda. noquiigaxachirec, qano-, noquiigaxachiuec,. noquiigaxatetauec: lo aumenta, -,.
noquiigaxatetec: lo ensancha, lo mueve hacia afuera. noquiigaxachiterec, oquiigaxatqatec, noquiigaxachiitec, noquiigaxateterec. Mat5.41 (v noquiigaxatec)
noquiigaa: se arrima a otro, se acerca a otro.
noquiiquiraa, qano-, oquiigaxaa, noquiiguiua/guia, noquiiqueraa/ -craa.
noquiigo: se acerca, noquiiquero, noquiiguiuo,.
noguiiguec: se mueve hacia afuera, se divulga una
noticia, se retira, se aleja, se agranda, noquiiquirec,
oquiigaxauec, noquiiguiuec, noquiiguerec.
noquiiguii: disminuye, decrece.
noquiiquetai: va hacia abajo, va de mal en peor,
empeora, oquiicqatai,.
noquiiquetashiguim: crece para arriba, prospera. noquiiquisa-, oquiicqata-, noquiiguita-, noquiiquesa-.
noquiiquetauec: crece hacia afuera, aumenta.oquiicqatauec, noquiiquesauec.

114

nouooxo

oquiicqatec, noquiiguitee, noquiiqueterec.

otaanqatata, notauaitata,.

noquiiquetaguit: aumenta en (hacer maldad). 2T3.13

notaantee/ notauatee: comparte con otro, coopera, trabaja junto con otro. notaaisee/ notauaisee,
qano-, notaanqatee, notaaitee, notaansee.

noquiia: se enoja con otro, le odia, yoquiia,


roquiraa/ roquiaita, qano-, qaro-, roquiia,
noquiraa. roquiraa; te enojaste contra m.
noquihaa; l me odia. noquiiraxaua; te odia.
qanoquihaa; soy odiado.
qanoquiiraxaua; sos odiado.
noquialec: le odia, yo-, roquiralec, qano-, qaro-,
roquiialec, noquiralec.
norec: fuego, norqa; varios. norqaipi; muchos.
nosaachigui: se lo pone alrededor de su cintura, se
arma con cuchillo en la cintura, nosaachirigui, qano-,
osaataxagui, nosaachiigui, nosaachirigui.

notaanyigui: lo hacen en cooperacin, en conjunto.


qanotaaigui, otaanaxagui, notaaigui,.
notauanaxac/ notaanaxac: su ayuda recibida, o-,
qano-, notauanaxaguii, notauanaxague.
notauanqate/ notaanqate:
notauanta: cooperan entre s. notauaiata,.
notauantaguit: le ayuda.

nouaxanaxac: su castigo recibido, o-, qano-, no


guii, nogue. (c louaxanaxanaxac)
nouaxanaxani: pega (a la tierra el trueno).
nouaxanaxanshiguim: azota.
nouaxanaxantoc: de repente. Hch28.6
nouaxanaxaqui: para su castigo.
nouaxanaxaset/ nouaxanaqset/ nouaqnaxaset: su
castigo recibido, o-, nouaxanaqshichi, huaxanaxaset, qano-, nouaxanaqshichii, nouaxanaxasete.
taaa dmaq chalego lecaic nouaqnaxaset; est
bajo condenacin.

notauantee/notaantee: le ayuda, o-,.

nouaxanaxaua: su compaero en ser castigado.


nouaxanaxauae,.

nosaataxaqui: su cinto o cinturn. o-, nosaataxaguii,


saataxaqui, qano-, nosaataxaguii, nosaataxaqui.

notaua: una yunta. notauaripi; muchas yuntas.


(c otauan, lotaua)

nouaxanec: le pega con cuchillo, espada, machete.


qano-, ouaxanaxauec, nouaxaiuec,.

nosaatetagui: lo tiene puesto de cinto, lo tiene atado en la cintura, nosaachisagui, qano-, osaatqatagui, nosaachitagui, nosaatesagui.

notocqotai: sellado, notocqosai. (c otogoq)

nouaxantee: lo pega (a su propio pecho).

notse: de la punta, su blano. shipgaq notse;


1. el blano del pene del caballo; 2. nombre de cierto hongo. (c roto)

nouaxanqa: lugar de su castigo.

notosenta: lo lleva encima de la cabeza o sobre la


corona, notoshiite, otosenqata, notoshiita, notosente. (c roto)

nouaxaaxa, so/ aso: el zorro, la zorra.


nouaxaaxallipi; muchas.

nosaxa: primavera, lorecimiento, el polen.


nosaxari; varias primaveras.
nosogoi: lo destruye, lo deshace, lo desarma.
nosoirii, qano-, osoxoi, nosohii, nosorii. se
osogoi; no lo deshago.
nosoochiguii: se desnuda totalmente, se despoja
de algo, est libre, nosoichirii, osoqochiguii,
nosohichiguii, nosoochirii.
nosootauec: est libre. nosoosauec; estn libres
ellos, ustedes, nosotros.

notauantata/notaantata:

nouaataxanaq: cuidador, guardia.


nouaataxana: varios. nouaataxanyipi; muchos.
nouaataxanaq Ieec; polica, soldado.
neetaho nouaataxanaq; es soldado, est en el servicio militar.
nouanauo/ nouanaho: participa. (v nouanaua)

nosoralec: se unen contra un enemigo, se unen para el


trabajo, qano-, osoraqalec, nosorialec, nosoreralec.

nouanaua: participa en.., toma parte en.., o-,


nouairaua, qano-, ouanqaua, nouaiaua, nouandaua.

nosoxoc: su libertad recibida, qano-,.

nouanaxaua: su copartcipe, o-,.

nosoxonaq: cambista, desatador. nosoxoh; varios.


nosoxonaripi/ nosoqnaripi; muchos. Jua2.15 (c nosogoi)

nouanee: lo comparte con.., -,.

nosoxonaxani: le desnuda o desviste.


osoxonaxairii; te desvisto,

nouanete: comparte con.., ouanqate, ouaiite,.

ouanato: lo comparto con varios.

nouaxaia: le castiga ac abajo. qanouaxaia;


est castigado por rayo.

noua: un matrimonio, un casal.


nouec: se suelta, sqai nouec; no se suelta. sqai
nouec aim; no me suelto. (c onouec)
noueela, aso: la enredadera.
nouene: lo que necesita en viaje, lo necesario en el
viaje, noviichi, qano-, noviichii/ noviirii, nouenete.
nouo: chi nouo; viene a pasear noms. ouoq,.(c ouo)
nouoc: se rasca contra un poste, rbol, etc. ouoogaq. (c ouoocaua)
nouoc: se nouoc; prematuro, prematuramente.
se nouoc neqaai; nace ante de tiempo.
nouonague: le suelta a su suerte, que haga lo que
quiera,
lo
arriesga,
nouoirague,
qano-;,
ouonqague, nouoiague, nouondague.

nosoxonaxaqui/ nosoqnaxaqui: para desatar, casa de


cambio, contenedor del cambio. Jua2.15 (c nosoxonaq)

nouantagui: se turnan en algo, todos participan,


qano-, nouaitagui, nouansagui.

noshite, ana: chaguar.

nouantaho: participa, comparte.

nouonteguelta: se atreve, desea que le pase mal,


se arriesga, ouonqateguelta,.

notaanaxac/ notauanaxac: su ayuda recibida, -, notaanaxaqui, otaanaxac. (c otauan lotaanaxanaxac)

nouantaai: comparte con., o-,.

nouoocalec, na: el fsforo.

nouantata: comparten-entre s.

notaanaxanaq: ayudador, ayudante. notaanaxana;


varios. notaanaxanyipi; muchos.

nouantato: comparte con varios, ouantato,.

nouoogoi: se nouoogoi; necio, tonto, anormal,


malo. se nouooquirii, se-ouoogaxai, se nouooguii, se- nouooquii. (c nouooquichiguii)

notaanaxaua: su compaero en ayuda mutua.

nouantee: comparte con otro, le convida, o-,


nouaisee, qano-, ouanqa-, nouaitee, nouansee.

noquiiquetata: disminuye o disminuyen, se


achican, se acercan entre s, decrece, merma,
noquiiquisata, oquiicqatata, noquiiguiitata/
noquiiquiitata,. 2Co4.16 (c noquic)

notaanqate, aso: su ayuda recibida (una cosa), o-.


qano-,. (c lotaanaxanqate)

noquiiquetec: se agranda, se ensancha,

notaatitata/ notauantata: se ayudan entre s.

notaantagui: se ayudan entre s, o un grupo ayuda a


uno. otaanqatagui, notaaitagui, notaansagui.

nouanteree: lo compartes con...

nouanyigui: participan en algo [como grupo]. ouanqachigui, nouaiigui, nouanyigui. 1CO10.17(c nouanaua)
nouaxan: l pelea, o-, nouaxai, ouaxanaq, n
nouaxaii, nouaxane.

nouooqo: lugar de paseo, plaza. (v louooqo, nouo)


nouooquichiguii: hace bien, piensa bien. ouoocqachiguii, nouoogui-, ncuooquichirii. 2Co5.13 (c nouoogoi)
nouootqa: despojados, saqueados.
nouooxo: su visita [mujer que recibe], o-, qano-,.
(v nouoq)

115

nouoq

nouoq: su visita o husped recibido, nouooqai,


huoq, qano-, nouoxohi, nouoxe. nouooxo; su visita
[mujer]. huoxoiqa; varias visitas. huoxoiquipi; muchas. (c nouo)
nouonague: le despoja de algo, o-, nouochira-, qano-, ouoraqa-, nouoria-, nouorera-. se
ouorague; no le despojo de nada. youorague;
me despoja de.., qarouorague; nos despoja de..,
nouogaque; le despoja de varios. (c nouo)
nouoretac: le despoja, o-, nouoritac,. (c nouo)

noviretee: llega derecho ac afuera.

noenlec: llora sobre algo o por algo, o-, qano-.


oenaxalec, noiilec/nohiilec, noendelec.
nohiirelec (contrastar noviirelec; te revuelcas sobre algo).

novireua: llega ac adentro.

noenqa: su lugar de llorar, oenqa,.

novireoga: llega ac a otro afuera, novichireoga,


oviraxauoga, noviriheoga, novirereoga. Jua4.40(c novi)

noentac: llora, relincha el caballo, canta el gallo.


brama el toro o el ciervo, o-,. nohiisac/
noiisac; oenqatac, noiitac/nohiitac,
noensac/ noentape.

(v novireua)
noviretaa: ha llegado ac a... (c novi)

novirii: llega abajo, o-, novichirii, oviraxari,


noviriii, novirrii. Mrc9.7 (c novi)

rochita, qano-, qaro-, rochia, nochita. rochitalo;


les tienes miedo.
nochi: tiene miedo, teme, yochi, rochii, qarochi,
rochii, nochi. nocho; habr tenido miedo.
nochiguigui:le estira, le desmembra, qano,
otegaxagui, nochiguiigui,. (c notec)
nochiitac: tiene miedo, rochiitac,.
nochiitapega: le tiene miedo, le teme, yo,
rochiisapega, qano-, qaro-,rochiitapega,
nochiisapega. Jua20.19 (c nochiitaa)

noviriri: llega ac. novichiriri, oviraxari noviriiri,


novirriri. Hch4.1;22.3 (c novi)

noentagui: llora el grupo, oenqatagui, noiitagui.

novirita: ustedes llegan de vuelta.

nouoxoqui: plaza. (v louoxoqui)

noyentapeguem: llora por alguien, noiitapeguem

nochiitaque: le tiene miedo, yo-, rochiisaque,


qano, qaro-, rochiitaque, nochiisaque.

noviriua: me llega.

nouoa: le visita, nouoita, qano-, ouooxa,


nouoa, nouoita.

noentaguit: viene llorando,

nochiitari: tiene miedo.

noviria: llega abajo a., novichiria, qano-, oviraxaa noviriia, novirria. Mat28.2 (c novirii)

noentapegue: llora mientras...

nochiitaa: le teme, nochiisaa.

nouo: le despoja, ouo, nouochi, qano-, ouoraq,


nouorii, nouote. qanouote; son despojados.

noviro: llega ac adentro, o-, novichiro, oviraxauo,


v noviriho, novirero. (c oviro)

noentata: lloran juntos.

nochiita.ta: se temen entre s. (c nochi)

noentauegue: llora mientras...

novigoxosoqo: lugar donde se lo prensa.

noviroxoua: nos llega. qaica ca noviroxoua; nada


nos llegar.

noenteguelec: llora por.., qano-, noenseguelec.


(c noenlec)

noviroot: le llega.

noentoot: llora o clama a otro.

nochilec: lo teme. se nochilec; con conianza


lo hace, coniadamente, sin miedo, se yochilec,
se rochirelec, se qanochilec, se qarochilec, se
rochiilec, se nochirelec.

noo: su pubis, o-, qano-,. (c natap)

novioqo: (v lovic)

novirqataxac: su insulto recibido, o-,


(c lovirqataxanaxac)

novirai: llega ac abajo, novirerai. (c novi)

novirqataxanqa: lugar de reclamo.

noviraxaji: lo trae ac abajo. 1-Co1.3

novita: llega ac a., novichita, qano, ovitaxa,


noviria, novijta. Jua5.4;4.27; Mrc5.35 (c ovita, novi)

noootachi: estn divididos entre s. oootqachi,


nooochiachi (c noootec, orachi)

nouoretam: le despoja del todo,


ouoraqatam, nouoritam.

novijta: llega a este lado, novichireta, qanovijta,


oviraqta, noviriita, novirreta. Jua6.25 (c ovijta)
novinigui: se revuelca en.., ovinaxaigui, noviiigui,.

noviraxasom: llega al agua. (v noviraxataxasom)


noviraxat: lo trae, lo hace llegar ac. -, noviraxachi, noviraxate. qanoviraxate; fueron trados.
noviraxata/oviraqta: le trae, lo hace llegar ac. o-,
noviraxachita, qano-, oviraxataxa, noviraxachia
noviraqte. Rom5.18;14.19 (c novita)
noviraxataxasom: lo trae al agua. (v noviraxasom)
noviraxateteguelta: se contradice a s mismo.
noviraxateoga/noviraqteoga: lo trae afuera a... qan-,

116

nolashguim

novitot: le llega.
novitoo: ellos llegan. Jua4.27
novi: llega ac. o-, novichi, oviraq, novirii, novite. noviriri; llega. noviriua; me llega.
novichiraxaua; te llega. noviroxoua; nos llega.
noviriaxaua; os llega.
noxonaxanaxaquipi: los muchos que causan derrota.
(v doxonaxan)

noviraxato/ noviraqto: lo trae ac. oviraqtaxauo,


noviraqchiho, noviraqtero. (c novi)

noyagaxateteguelta: habla bien de s mismo, se


jacta de s mismo, oyagaxatqateguelta, noyagaxachit-, noyagaxates-. (c loyac, loyagaxat)

noviraxatoxoua/ noviraqtoxoua: lo trae a


nosotros. (c noviraxato)

noyinguit: se-cuida de., noyiichiguit, qano-, odenaxa-, noyii-, noyinyi-. (c noden)

noviraa: llega ac a., o-, novichiraa, qano-,


oviraxaa/ -qa. a, noviriua, novireraa. Hch5.16
(c novi, noviretaa)

noaxanaxac: su llamado recibido, noaxanaqqui,


qano-, noyaxanaxaguii, no--gue. (c loaxanaxac)

novirai: llega ac~hasta.. novichirai,.

noaxane: le llama que venga.

novirec: llega ac afuera, o-, novichirec,.

noaxantapego: llama hacia adentro repetidamente.

novireta: llega ac al otro lado, o-, novichireta,.


ovirqata; llegamos ac al otro lado.

noaxaio: le llama desde arriba.

noviretac: llega ac de vez en cuando. (c novi)


noviretapega: llega ac repetidamente. (v novita)

noenaxac: su lloro, llanto, o-, noenaxaqui.


oenaxac/ enaxac, qano-,. (v noen)

noviretapegueua: llega adentro ac repetidamente.

noenaxaua: su compaero en llorar. noenaxauahi_.

noaxanaa: le llama que venga.

noen: llora, o-, noii, noiii/ nohiii, noene.

noentalec: llora por., o-,. (v noenlec)

noojchi: se dividen entre s.

noootec: se aparta, le abandona, o-, nooochirec,


oootaxaic/oootaxauec, nooochiuec,
noooterec. (c oootec)

nochiquishiguim: lo arranca, qan-,. (v notec)


nodaalta: se echa a s mismo. (c odaauec)
nodaxa loo: paciicador. (v lodaxa)
nodaxat: le asusta. yodaxat; me asusta. (c nochi)
nodaxatec: teme, se asusta, rodaxachirec, qano,
ro daxachiuec,.

noootetapeguec: est separado o aparte.

nodaxatetac: le est asustando.


yodaxachisac; me asustas.

noootetec: se aparta, o-, oootqatec,


Matl4.13;Hch22.29

nodaxatetec: le asusta, yo-, rodaxachiterec,


qaro-/ qano-, rodaxachitec, nodaxateterec.

nooqshimegue: alguna distancia arriba.


nooqshimegue ai raaasa; ms o menos a las nueve de la maana.

nodeeta: le arrea hacia ac. odaqata,. 1 Sal 1.5


(c odeeta)

nooqshiimgueuc: bastante distancia arriba (ya


pasando las nueve).

nodeeteguelta: se echa a s mismo. (c nodaalta)

nooxoguem: nooxoguem aso raaasa; a media


maana o a las nueve.

noguilli, ana: su brazo superior, o-, noguillii,


qano-, noguillii,.

nooxoshimgueuc/ nooqshiimgueuc:

noicshiguim: lo desenvaina, o-,


qanoic-, ogaxa-, noiigui-, noiqui-,.

nochaalec: se nochaalec; lo hace coniadamente,


se yochaalec, se rochiralec, se qarochaalec,
se nochiiralec.

nodeetaxasom: lo arrea hacia ac al agua.


nodeho/ nodeuo: le arrea hacia ac al corral, o-,.

noiquiri-,

nola: le cobra una cuenta, le revisa, ola, nolae,


qanola, olaq, nolahi, nola. Deul5.2

nochaai: se nochaa; coniadamente, se yo-,


se qaro-,.

nolaaque: lo reclama, olaaque, nolairaque,


qano, olaaqaque, nolaaque, nolaraque.

nochaaque: qaica ca nochaaque; coniadamente,


no teme nada, yochaaque, rochiraque/
rochisaque/ rochiraque, qano-, qaro-,
rochiaque, nochiiraque.

nolagui: lo mezcla, revuelve un lquido, lo raspa adentro, o-, nolairigui, qano-, olaxagui,
nolahigui, nolaarigui.

nochata: tienen miedo, se alarman.


nochaa: le tiene miedo, le teme, le respeta, yo-,

nolashguim: llama la atencin a una cosa, lo saca


a la luz, lo desentierra, o-, nolairi-, olaxa-,
nolahi-, nolaarishiguim. 3Jn1.10

117

nolaua

nolaua: le cobra una fraccin.

noueenaho: queda adentro.

nolo, na: su punta del pene, su blano. (v lolo)

noueenalec: queda en tal lugar, qaroueenalec,


roviiialec, noueendalec. (c noueenai)

nom: si. nom ue; si hay.


noma: si cuando.

noueenai: se queda, se queda atrs, youeenai,


roviiirai, qaroueenai, roviiiai, noueendai.
(c noueenai)

nome: si no, de otro modo. ma nome; porque si


no, entonces.

noueenaqchichiguii: le deja en tal parte,


noueenaqchichirii. (c noueenaqtetai)

nomii: e apaga,como un fuego se va apagando.


nomiii. (c om)

noueenaqchitegue: hganlo bien derecho.

nomaqajnauec: lo pronuncia mal, se equivoca.

nonaxa: su hocico, o-,. onaxa/ho-naxa; hocico.


nooochi: su bosque. (voochi)
nooomaxa: el fro, el invierno. nooomasari; varios
inviernos. (c looomaxa)
noootaxanaq: arriero. noootaxanaripi; muchos.
(c roootaxan)
nooomi: se refresca [el tiempo].
noot: est bajo otro, debajo de un techo, senoot/
senot, iisoot, qoyinoot/ qoyinot, senqoot,
iiot, neesoot. (v neetoot)
noot: crecida la maleza, tupida. se noot; no crecido.
noot na peue/ uaqapi; crecidos los yuyos/el pasto.
noqaachigui: est lleno adentro.
noqaachigui nqaien; lo llena.
noqaachiigui: est lleno.
noqaata: est lleno. noqaate; estn llenos.
(c noxataxat)
noqaatagui: est lleno un frasco. (c noqaachigui)
noqajlec: lo cubre, est cubierto totalmente, llena
un lugar plano.

noueenaqtalec: le deja sobre...


noueenaqtai: le deja en un lugar, o-,
noueenaqchirai,, qano-, oueenaxatqai/
oueenaqtaqai, noueenaqchiai,
noueenaqterai/ noueenaxaterai.
qanoueenaqterai; los dejan en...

noueenataxac: su costumbre, carcter, manera de


actuar, conducta, conciencia, su ser, su hechura, cmo fue hecho, su carnalidad, o-,
noueenataxaqui,
ueenataxac,
qano-,
noueenataxaguii,
noueenataxague.
dogue
dmaq noueenataxague; hechos de la misma
forma los varios. da lamaxa da noueenataxac;
su encanto. noueenataxagohi; las tradiciones
de ustedes. noueenataxagohi; tus tradiciones.
noueenataxaquipi; sus muchas maneras.
noueenataxaiquet: su tica, su debido carcter, su
manera apropiada [como debe ser], o-, qano-,.
(v noueenataxac)
noueenataxanaq: obrero, trabajador.
noueenataxanyipi/ -aripi; muchos.
no ueenataxat: el material de construccin de algo.

noueenaqtaigui: le deja en algo abajo, qan-,


noueenaqteraigui. qanoueenaqteraigui; los dejan en...

noueenauec: sobra, queda sin usar,etc.yo-,


roviiirauec, qaro-roviiiauec, noueendauec/
no ueenerauec.

noueenaqtaguit: le deja con., -, qan-,


oueenaxatqaguit,.

noueenaugui: se queda adentro o en el grupo, yo-,


roviiiraugui, qano-, qaro-, roviiiaugui,
no ueeneraugui.

noueenaqtai: lo deja abajo, noueenaqchirai,.


noueenaqtaigui/ noueenaxataigui: lo deja en
algo abajo, noueenaxachiraigui,.
noueenaqtauec/ noueenaxatauec: lo deja afuera
lo deja aparte, o-, noueenaxachirauec,
noueenaqchiauec,.

noueenaxa: el campo o su campo. oueenaxa; mi


campo. noueenaxari; varios campos.
(contrastar nouenaxa)
noueenaxac: el cantar para...

noueenaqtaugui/noueenaxataugui: lo deja adentro.

noueenaxachichiguii/noueenaqchichiguii:
lo deja, lo abandona, oueenaxatqachiguii,.
(c noueenaqtai)

noueenaqtai: le deja en tal lugar, o-,.


(c noueenai)

noueenaxaic: el que queda.


noueenaxai; la que queda.

noueenaqtaigui: lo deja abajo en algo.

noqategue: est lleno a lo largo.

noueenaqtegue: lo deja aparte.

noueenaxajlec: lo despeja, lo limpia.


noueenaxachirelec, oueenaxataxalec,. (c noueenejlec)

noqoochiguii: lo tiene irme en la mano. -,.

noueenaqtetagui: lo deja todo. qano-,. Luc5.11

noueenaxanaq: cantor. noueenaxanyipi; muchos.

noqootai: lo tiene en la mano. (v loqootai)

noueenaqtetai/ noueenaxatetai: lo deja atrs,


lo abandona, le hace quedar, noueenaqchisai,
qano-, oueenaxatqatai/ oueenaqtaqatai,
noueenaqchitai, noueenaqtesai.
youeenaqchitai/youeenaxachitai; ustedes me
dejan. roueenaqchitai; l les deja a ustedes.
youeenaqtetai; l me deja. qaroueenaxachisai;
te dejan en el suelo. youeenaqchisai; me dejas.

noqootaa/ loqootaa: lo tiene-en la mano.noqoosaa.


notec: lo arranca como planta o cabello, otec,
nochiqui, qan-, otegaq, nochiguii, notegue.
qanoteguerec; son arrancados.
qanotegue; los arrancan.
noteetashiguim: madruga, nochisashiguim,
noteesashiguim.
noteguec: lo arranca, otegaxauec, nochiguiiuec,.
(c notec)

noueenaqtetauo: lo deja adentro.


noueenaqtetegue: le deja aparte.

notequetauec: lo arranca, nochiguitauec,.

noueenaqtoot: le deja con otro.


o-, noueenaqchiiot,.

notequetaa: va arrancando algo, nochiquisaa,


qano-, otecqataa, nochiguiitaa,
notequesaa.

noueenashiguim: se queda arriba, queda vivo, queda con vida, yo-, roviiira qaro, roviiia-,
no-ueendashiguim.

notequee: lo arranca como pelo. o-, otegaqae,.

noueenatac: un labrado, noueenata. aso; una cosa


labrada. (c loueenatac)

noualauec: se renueva como planta, noualerauec.

118

noueetaxat

noueenaxanaxaqui, aso: la iglesia para cantar, el


templo, la capilla. (c loueenaxanaxaqui)

noueenaxatai/ noueenaqtai: lo deja en tal lugar. noueenaqchirai/ noueenaqchirai,


oueenaxatqai, noueenaqchiyai,
noueenaqterai. Hch2.27
noueenaxataigui/noueenaqtaigui:
noueenaxategue: 1. lo hace quedar apartado, lo
aparta; 2. lo abre bien [un camino], qano-, o ueenaxataxague, no ueenaxachiigue, no ueenaxajtegue. (v noueengue)
noueenaxatetac: le libra, noueenaxachisac,.
noueenaxatetai/ noueenaqtetai:
noueenaxatetegue: le saca limpio dejando lo dems, noueenaxachitetegue, oueenaxatqategue,
noueenaxachiitegue, noueenaxatetetegue.
Heh 2.24
noueenaxaua: su herencia recibida, cosa dejada
con l. o- , qano-,.
noueenaansop: se queda atrs con otro,o-,
roviiiraansop, qano-, oueenaqaansop,
.roviiiaansop, noueendaansop.
noueenague: se queda all, yo-, roviiirague,
qaro-, roviiiague, noueendague.
(contrastar nouenague)
noueenaguit:
roueeiaguit,.

queda

junto

con

otro,

noueenai: queda en tal lugar.


(c noueenai, noueenaqtai)
noueenaoga: se queda afuera en...
noueenaquera: le deja all.
noueenatague: se queda al otro lado.
noueenejlec: despejado, limpio, sin maleza el campo.
noueenetegue: es limpio el camino.
noueenaqchitegue,. (contrastar nouenetegue)
noueengue: queda all, noueenguelo.

noueenaxasec: del campo, el campesino.

noueenlec: est libre de...

noueenaxaseripi; muchos.

noueenoot: queda en la orilla, queda bajo algo.

noueenaxat: lo bendice, le hace bien, lo mejora,


o-, noueenaxachi, qano-, oueenaxataq,
noueenaxachii, noueenaxate.
youeenaxachii-,; ustedes me hacen bien.
se noueenaxat; le hace mal.
noueenaxachii naua raqaataxahi; hablen buenas
palabras. qaroueenaxachi; nos bendices.

noueenta: est sano, youeenta, qaroueenta,


roviiita/ -ite, noueente.

noueenaxatai/ noueenaqtai:
noueenaxatauec/ noueenaqtauec:
noueenaxataugui/ noueenaqtaugui: lo deja adentro, noueenaqchiraugui, qano-,
oueenaxataqaugui/ o ueenaqtaqaugui,
noueenaqchiaugui, noueenaqteraugui.

noueentagui: entero, completo,


noueenteuegue: le deja escapndose. 2Sal8.9
(contrastar nouenteuegue)
noueetaxac: su adornamiento, su ornamentacin, o-, noueetaxaqui, ueetaxac, qano-,
noueetaxaguii, nogue.
noho ueetaxaqui; ropas de gala.
noueetaxaqui: su molde, ueetaxaqui,.
noueetaxat: su ornamento, su adorno, o-,
noueetaxachi, ueetaxat,qano-, noueetaxachii,

119

noueetegueshiguim

noueetaxate. noueetqate, aso; su adorno


noueetegueshiguim: lo inventa.

noueneuegue: se noueneueque naua laqaatqa;


balbucea. (c nouenetegue)

noueeteta: bien vestido.

nouenta: est en su juicio cabal.

noueetetagui: se disfraza o se viste de...


noviichisagui; qano-, oueetqatagui, noviichitagui,
noueetesagui. (c ouet, noviichigui)

nouentague: lo recuerda, noviisague, qano-,


ouenqatague, noviitague, nouensague.
Jos24.22;Isa59.12 (c nouenegue)

noueetetecshiguim: lo inventa, noviichisecshiguim,.

nouenteuegue: es lindo o bien hecho un escrito o un mensaje, es limpio el camino. (contrastar


noueenteuegue) (c nouen)

noueeteteguelta: se hace ser algo, pretende ser


algo, presume ser algo. o-, noviichiseguelta,.
(c ouet)
noueetqate/ loueetqate, ana: su adorno, su joya.
noueetqachi,ueetqate, noueetqachii,.
noueetqachichi; tus varias joyas. noueetqate;
sus varias joyas. noueetqateripi; sus muchos utensilios. (c noueetaxat)
noueetqa: su lugar de fabricacin.
noueetqo: su hacedor, su creador, su fabricante,
qano ueetqo,.
nouen: bueno, est bien. se nouen; est
mal, malo, se yo-, se roviii,_se qaro-uen, se
roviiii, se no-viii/ se noueene.
noviii; buenos los varios.
nouen: se da cuenta, ouen, novii, ouenaq,
noviii, nouene.
eco se nouen; est en trance, aturdido.
nouenaque: trata de recordarlo. noviiraque;
qano-, ouenqaque, noviiaque, nouendaque.
Apo2.5 (c nouenegue)
nouenaxa: su recordar, su recordacin, o-,, qaica
ca. nouenaxa; est inconsciente
(contrastar noueenaxa)
nouenaxan/ nouenaxanaxan: le hace recordar.
ouenaxanaq, nouenaxaii, nouenaxane/
nouenaxanaxane.
nouenaxanaxanegue: le hace recordarlo, o-,
no uenaxanaxaitegue, no uenaxanaxaiigue,
no uenaxanaxanque.
nouenaxantapegue: le hace recordarlo, o-,.
(c nouenaxanaxanegue)
nouenague: se acuerda de.., se da cuenta al pasar.
o-, noviirague, qano-, ouenqague,
noviiague, nouendague.
(contrastar noueenague)
nouenegue: le reconoce, lo recuerda, ouenegue,
noviitegue, qano-, ouenaxague, noviigue,
nouentegue. noviic; me reconoce. nouenco; lo
habr recordado.
nouenetegue: lo recuerda, lo reconoce, o-,
noviitetegue,
qano-,
ouenqategue,
noviitegue, nouentetegue.
(contrastar noueenetegue) (c nouenegue)

120

npocoxata

nouet: se adorna, se viste con ropa ina. noviichi,


oueetaq, noviichii, noueete.(c ouet)
nouet, so: el maoso, malvado.
aso noueete; la malvada.

para artesana. (v loxonec)


noxonaxala: su fundamento. noxonaxalate; sus
varios. noxonaxalate, ayi; su fundamento redondo.
noxonaxanaq: fabricante, hacedor, creador, artesano. noxonaxanyipi/ -aripi; muchos.
noxonqo: su fabricante que lo hizo, su hacedor.
qanoxonqo, noxonqori, noxonqote.
noxonshiguim: lo ediica, lo construye, lo aumentahacia arriba, o-, noxoiri-, qano-, oxonaxa-,
noxoii-, noxonyi-/ noxoi-. lia noxonshiguim;
lo reconstruye. o xoishiguiir.; los construyo.
(c oxon)
noxontalec: lo construye sobre algo, noxoiitalec,.

noviichigui: se lo pone encima, se viste con algo,


o-, noviichirigui, qano-oueetaxagui, noviichiigui,
noviichirigui. (c ouet, noueetetagui)
noviichiguii: queda atrs. (c noueenai)

noxontashiguim: lo est ediicando, qano-,.


noxontegueshiguim/-tec-: lo est ediicando, qano-,
oxonqa-, noxoitecshiguim, noxonsecshiguim.
(v noxonshiguim)

npaguenaxauaripi/ -axauaipi; sus muchos enemigos.


paguenaxaua; mis varios. npaguenaxauachi;
tus varios. npaguenaxauaeipi; tus muchos.
npaguenaxauahiripi; los muchos de ustedes.
paguenaxaua; enemigos entre s.
se paguenaxaua; no es mi enemigo.
sqai paguenaxaua; no es enemigo.
npaguenae: se rebela contra., npaguende.
npaguentato: es enemigo de varios.
(c npaguenee)
npaguenee: se rebela contra.., le opone, le es
contrario, npaguiiree, qan-, paguenaxae,
npaguiie, npaguendee. npaguento; les soy
contrario. paguenaxato; les somos contrarios.
npaguento; les es contrario. Luc12.52
(c paguentaa)
npaguentac: est en contra.
npaguentapegue: le est en contra, le envidia, -,
npaguiisa-, qan-, paguenqata-, npaguiita-,
npa guensa-.

noviicshiguim/ noviiguishiguim: lo desenvaina.


noviiquiri-, qano-. ovigaxa-, noviiqui-,
noviiquishiguim.

noxoshic loo: arquero de arco y lecha. (v loxoshic)

noviiquetai: viene en ila, oviicqatai,


noviiguitai, noviiquesai. (v oviiquetai)

npatan: lo confunde, lo yerra, -, npatai, qan-,


patanaq, npataii, npatane.

noviishiguim: lo ediica, lo levanta, noviichiri-,


qano-, oueetaxa-, noviichi-, noviichi-. (c ouet)

npataq: lo empuja hacia ac. -, npataqai, qan-,


pataqsoq, npataxahi, npataxai. (c pataq)

noxa: est lleno, noqaate. noxahi qomi; estamos llenos. noxa im; estoy lleno. se noxa; no se
llena. Ec11.7

npataqaajta: estn apretados entre s.


npataxagui: se aprietan contra otro, qan-,
pataxasoxogui, npataxahigui, npataxaguilo.

noxagui: est lleno. noxaguilo; estn llenos.


(c noxogui)

npataxata: se aprietan entre s.


pataxasoxota, npataxaata,.

noxalec: est lleno un campo de gente.

do de.., se mete en asunto ajeno, -, npaxairelec,


qan-, paxanaxalec npaxailec, npaxandelee.

npatenaxala: su cruz en que est clavado, -,


npatenaxalachi, l-, qan-, npatenaxalarii, npatenaxalate.

npaxaiguit: se encarga de.., se enfrenta con.., se


entrega a.., paxanaxaguit, npaxanchiguit.
ypaxaichiguit; me enfrentas con... 1Sa 28.9
(c npaxanlec)

noxataqtai: llena un recipiente, noxataqterai.


(c noxa)
noxataxachichigui: lo llena, qano.
noxataxachigui: llena una ciudad o la vida, o-,
noxataxachirigui, qano-, noxataxachiigui,. Luc3.5
noxataxajlec: llena un espacio llano, o-,
noxataxachilec,. (c noxalec)
noxataxat: lo llena, noxataxachi, qano-,
oxataxataq, noxataxachii, noxataxate.
qanoxataxate; los llenan, (v noqaata, noxa)
noxataxatejlec: lo llena bien, noxataxachijlec,.
noxataxachijlco; llnenlo.
noxataxateta: lo llena bien, qano-, noxataxatete.
Jua2.7 qanoxataxatete; los llenan bien.
noxatetai:
est
noxachiitai,. (c ixat)

colgado,

oxatqatai,

noxogui: est lleno (el templo de humo), (c


noxagui, noxa)
noxona, aso: cosa fabricada. noxona laua; arcilla

npaloochitac: se tienden ustedes.

npatenaxaua: su cocruciicado, su compaero en ser


clavado en la cruz. npatenaxaua; varios.
npatenqa: su lugar de ser clavado en la cruz.
npatentaho: le clava, le cruciica, npatensaho.
(c pateno)

npaguentata: se envidian entre s.


paguenqatata. npaguiitata,. (c paguen)
npaguentee: le est en contra. (c npaguenee)
npaiii: de calor, caluroso.
npaiini naxaa; da de calor.
npaxan: se pone a s mismo, se encarga a s mismo,
npa xaii,.
npaxanlec: se encarga de algo, se hace encarga-

npaaaxa: calor, deseo sexual. ue na npaaaxa;


hace calor. ue aua npaaxari; hay das de calor.
(c lpaaaxa)
npaeshic: su viudez, npaeshiqui,. (v pae)

npaeeuec/ paeeuec: tiene iebre, empieza a


calentarse, -, npairec, paaxauec. npaiiuec,
npa eerec.

npeuaq: su hijo bastardo o ilegtimo con mujer no su


esposa, i-,.

npaguenalta: se rebela contra s.

npetaqate, ana: su abanico, -,.(c peet)

npaguenaxac: su enemistad recibida, la enemistad


contra l, su propia rebelin, -, npaguenaqqui,
paguenaxac, qan-, n~guii, ngue.
(c paguen lpa guenaxanaxac)

npetaxanshiguim/ petaxanshiguim: sopla el viento.

npaguenaxai: rebelde. npaguenaxairipi; muchos.


npaguenaxanaxan: le hace rebelar.
npaguenaxaua, na/ ana: su enemigo, su contrario o
contraria, -, ne, paguenaxaua. qan-, n~hi, n.
npaguenaxaua; sus varios enemigos.

npichirec: soplaste. (v peet)


npiaalta: confa en s mismo, npiiralta,
piaaqalta, npiialta, npeeeralta.
npocoq se npocoq; descaro.
npocoqotac: tiene vergenza, se avergenza, y-,
rpocoqoisac, qar-, rpocoxoitac, npocoqosac. 2T1.12
npocoxata: se npocoxata; no sienten vergenza
entre s.

121

npocoxo

est sentado con varios. nqaxaisaanto; estn


sentados contigo. Lucl4.10 (v nqaxaii)

npocoxo: su vergenza, i-,.

ble. (v lqalanec)

(c nqaviic, lqaviic)

npocoxolec: se avergenza de.., rpocoqoirelec, qan-,.


npoyicnete: se despide de.., -,.

nqalangui: qaica nqalangui; puede en todo,


-, nqalairigui, qalanaxagui, nqalaigui.

npoyiguine: se despide de otro. qan-,.


qanpoyiguinto; se despiden de los varios.

nqalantapigui: le cuesta creerlo, -, nqalaisa-,


qan-, qalanqata-, nqalaita-, nqalansa-. Jua6.61
nqaoqotaxac: su escondimiento de s mismo.

nqaviintecta: se lastiman entre s, se tratan cruelmente entre s. qaviinqatecta, nqaviiitecta,


nqaviintecta. Hch7.26 (c lqaviic)
nqaviinteguelta: se arruina, se destruye, se lastima. nqaviiis-, qaviinqat-, nqaviiit -, nqaviins-.
(c lqaviic, qaviague)

nqaoqotaxaqui: su escondite.
nqaoqotaxaqui; varios.

naxanaxalate: su banco donde sentarse.


qaxanaxala,. nqaxanaxalate; varios divanes.

nqochichi: tus ojos. (v nqote)

nqaoqotetapeguem: se esconde de...


nqaoqochisapeguem,.

nqaxanaxanlec: le hace sentarse sobre el csped.


(c nqaxanlec)

nqochiri: los ojos de ustedes. (v nqote)

nqaoqotqa: su escondedero, escondite o escondrijo. nqaoqotqate; sus varios. nqaoqotqachichi;


tus escondites.

nqaxanaxani: le hace sentarse, -, nirii, qan-,


naxai, nqaxanaxaii, nqaxanaxairii.

nqochii: tu ojo. (v nqote)

nqaxanaxaii: l les hace sentarse.

nqohilec: mira atrs, qohilec, nqohilguii, nqohilgue.


(c nqovilca)

npoyiguintapegue: se despide de... (c poyiguin)


nqahic: su blano. -, nqahiqui, qan-, nqahiguii,.
(c lqahic)
nqai: ue nqai negu; tiene autoridad. ue nqai
shingue; tengo autoridad. (c qaicanqai, nqainegue)
nqaida: sqaica nqaida; no pas nada, est bien,
(v sqaica) (c nchaqaina)
nqaishin: lo causo, lo hago, me parece, nqaishinaq;
lo causamos. nqaishinegue; lo causo. nqaishine; los
causo. nqaishinaxai; lo causamos. (v nqaien)
nqaiyi: ue nqaiyi; es rico. qaica nqaiyi; es pobre.
(v nqai, yi)
nqaiec: gatea [como nio], se arrastra [como vbora], arrastrador [como lagartija o vbora], qaigaq,.
na nqaiec; los reptiles. nqaiiquipi; muchos.
nqaien: lo causa, lo hace, le parece, lo considera
de.., nqaishin, nqaii, nqohin, nqaishinaq, nqaiii,
nqaine. nqaishine; causo varios. (c nqai)
nqaigai: se agacha, qaigaxai,.
nqaiguelec: trepa sobre.., nqaiguerelec.
nqaiguii: se agacha, se inclina, -, nqaiquiii.
nqailegaxa: relmpago, rayo o rayos.
nqailegaxaripi: muchos. (c lqailegaxa)
nqailliguii: relampaguea, brilla fuerte.
(v lqailegaxa)
nqainegue: importancia, nqaishinegue,
nqaiitegue, nqainegue, nqohinegue, nqaishinaxague, nqaiiigue, nqainetegue. ue nqaishinegue;
soy importante. uo ca nqaishinegue; tengo un
poder. qaica nqainegue nqaishin; para m no tiene importancia. qaica nqainegue nqaishinaq; para
nosotros no tiene importancia. qaica nqainegue; no
pasa nada, no sucede nada. (c nqaien)
nqainejem: es igual a.., qaica nqainejem; no hay
igual. (c nejem)

nqaoqtapeguem: se esconde de... nqaoxoterapeguem.

nqaxaii: se sienta en tal lugar, nqaxairii,


qaxanaxai, nqaxaiii, nqaxanyii. Luc14.8
(v nqaxantai)
nqaxaii: se sienta con otro, -, nqaxairii,
qaxanaxaii, nqaxanyii.
nqochii: el ojo de ustedes. (v nqote)

nqodoc, ca: el in del mundo. (v lqodoc)

nqaoxoji: se esconde. se oculta; -, qaoxotaxai,. (c naoxoji)

nqaxanaxanigui: le hace sentarse entre gente.


nqaxanaxairiigui, qan-, axaigui, n~iigui,
nqaxanaxanyiigui. 1Sa2.8

nqaoxotetai: se esconde, nqaoxotesai.

nqaxanaxaiigui: le hace sentarse en silla.

nqaoxotougui: se esconde adentro de...


nqaoxoterougui.

nqolaani: se lo pone de collar.

nqaxanaxaii: le hace sentarse junto con otro.


qarqaxanaxaii; nos hace sentarnos con.. Efe2.6

nqolaantai: lo lleva puesto de collar.

nqatagoxoi: guia, nqatacqoirii, qatagoxosoxoi, nqatagoxoii, nqatagoxorii.

nqaxanaxaqui: su silla, su asiento, -, n-guii/


-quii, qaxanaxaqui, qan-, n~guii, n.
nqaxanaxaqui; sus varias.
nqaxanaxaquiripi; sus muchas.

nqaa: son hermanos entre s. (v lqaa)


nqaaalguit/ nqaaalliguit: le abraza. nqaaallichiguit,
qan-, qaaalaxaguit, nqaaalliiguit, nqaaalliriguit.
nqaaalta: se abrazan,
qaaalaxata, nqaaalliata,.
nqaaaltapiguit: le abraza, qaaalqatapiguit,.
Hch 21.6 (c nqaaalguit)
nqaaami: est sentado, nqaaamirii,
qaaamaxai, nqaaamiii, nqaaamii.
nqaaamtai: est sentado, nqaaamsai,.
(v nqaaami)
nqapaxanaxani: lo hace yacer boca abajo, lo
acuesta de pecho, qan-,.
nqapa: xanaa; se postra delante de...
nqapaxanegue: se acuesta sobre algo largo.
nqapaxanlec: se acuesta de pecho sobre algo, se
tira de pecho sobre algo.

nqaipe, aso: su hacha. (v qaipe)

nqapaxani: se acuesta de pecho, se postra, se


echa o se acuesta un animal,
, qapaxanaxai,nqapaxaii,.
nqapaxanguit na laua; se postra en tierra.

nqaiqueeta: se arrastra o gatea, qaigaqata,.

nqapaxantai: yace boca abajo.

nqaiqueetajlec: se arrastra. na nqaiqueetajlec;


los que se arrastran, los reptiles.

nqapaxaiguit: se acuesta boca abajo sobre (tierra). , nqapaxanchiguit.

nqaiqueetai: se inclina (en adoracin).


nqaiqueetegueri: se arrastra, nqaiquisegueri,.

nqaviic: su maltrato recibido, -, nqaviiqui,


qanqaviic, nqaviiguii, nqaviigue. (lqaviic)

nqalanec: invencible. qami nqalanec; eres invenci-

nqaviinqa: su lugar de tormento, -, qan-,.

nqaii: lo causas, lo haces. (v nqaien)

122

nqote

nqohin: se le hace, se le causa, se le considera.


nqohine; se les hace, etc. (v nqaien)

nqolac: medalla, estatua de un santo, un dios, dolo.


nqolaqa; sus varios. nqolaquipi/ -qaipi; sus muchos.
(v lqolac)
nqolonaxat: el temido. (c lqolonaxa)

nqaxanchii: se sienta en tal lugar.

nqopaaqachilta: ayuna, -,.

nqaxanegue: se sienta en tal lugar, qan-,. Mat20.23

nqopaaqachit: ayuna, -, nqopaaqachichi ~aq,


n~ii ne.

nqaxanlec: se sienta en o sobre una supericie, -,


nqaxairelec,. nqaxanlco; se sent sobre..

nqopaaqachitaxac: su ayuno.

nqaxani: se sienta, -, nqaxairii, qaxanaxai,


nqaxaii, nqaxanyii.

nqopaaqachitetac: est ayunando.


nqopaaqachichisac,. (c nqopaaqachit)

nqaxanigu: se sienta en silla. n~iriigui, niigui,.


nqaxanqate, ana: su silla, nqaxanqachi,.

nqopaaqataxac: su ayuno, -, nqui, qop-, qan-,


nguii, n~e.

nqaxanqa: su lugar o sitio donde se sienta, -,


qaxanqa, qan-,.

nqopaaqataxaqui: para ayuno. qopaaqataxaqui;


para ayuno. naxaa nqopaaqataxaqui; da de ayuno.

nqaxantalec: est sentado sobre una supericie.


(c nqaxanlec)

nqopaaqatoc: hambriento. nqopaaqatqoipi; muchos.

nqaxantai: est sentado, -, n-isai, qatai,


n--itai, n~sai. (c nqaxani)

nqopaxaqui: de hambre. axari nqopaxaqui; varios


aos de hambre.

nqaxantaigui: est sentado en silla, -,


nqaxaitaigui,. nqaxaisanquio; sentate en..
(c nqaxanigui)

nqosoxonejlec: lo asalta, se arroja sobre algo, lo


apresa de un salto.

nqaxantaua: est sentado cerca de...


nqaxantague: est sentado all en tal lugar.
nqaxantai: est sentado en tal lugar,
qaxanqatai, n--sai. (v nqaxani)
nqaxantaigui: est sentado en tal silla.
nqaxaisaigui,.
nqaxantai: est sentado con otro, nisai, qanqatai, n-iitai, nqaxansai. nqaxantaanto;

nqopaaxa: una hambruna. (v lqopaaxa)

nqosoxonetot: lo agarra o apresa de un salto.


nqotaolec: su Dios. (v qotaolec)
nqote, ac: la ventana-de la casa. nqotel; varias.
nqote: su ojo. -, nqochii, qote, qan-, nqochiri/
nqochii, nqote. qote; mis ojos, qote, nqochichi,
nqote, qote, qanqote, nqochiri, nqote.
loyaxaqa naua nqote; ve muy bien, tiene buena vista. tot noviii naua nqote; ya no ve bien, ya no
tiene buena vista.

123

nqote lapo

nqote lapo: su prpado superior.

qovilegaqa, nqovilquira,. (c nqohilec)

nqonaxajshiguim: lo eleva, lo promueve, lo asciende.

nqote laqa: su prpado inferior.

nqovilcaque: lo mira hacia atrs, nqovilquiraque,


qovilecqaque, qovilliguiaque/ nqovilguiaque,.
1 C0 15.58

nqonaxajta: lo achica, lo disminuye, lo reduce.

nqoneoga: se acerca hacia afuera a., qonaxeoga,.


Heb 13.13; 2 Co 10.16

nqovilcaugui: se da vuelta hacia atrs a un grupo.

nqonaxat: lo mueve, lo cambia de su lugar, lo hace


crecer o aumentar, -, nqonaxachi, qan-, aq,
nchii, ne.

nqonoot: se acerca a cosa parada, qonoot,


nqoitot, qan-, qonaqot, nqoiot, nqonetot.
Mat28.9 (c nqona)

nqouacaque: les favorece a varios. (v nqouaguegue)

nqovilcaa: se da vuelta hacia...

nqo naxata: lo traslada a...

nqouagaxa: su favor recibido, su bendicin o privilegio recibido, -, n e, qouagaxa, qan-, nqouagaxahi, nqouacqa / nqouagaqa/ nqouagaxa.
nqouagaxaco; sus varias bendiciones recibidas.
qouagaxaco: varias bendiciones. (v lqouagaxa)

nqovilcaguit: se da vuelta hacia quien le sigue.

nqonaxatata: disminuyen, nqonaxachiata,.

nqoiguit: se acerca al que viene, va al encuentro


con... Luc4.8

nqovilga: se da vuelta hacia, -,.


qaica ca nqovilga; no le -preocupa nada.

nqonaxataxasom: lo mueve hacia el agua, lo acerca


hacia adentro del lago, nqonaqchiraxasom,
qonaxatqaqsm, nchia-, nteraqsom. Luc5.4

nqouacague/ qouacague: le perdona, le favorece.


y-, qouaquirague, qan-, qar-, qouaguiague,
nqouaquera gue.

nqouagaxain: ora. -, ni, aq, nii, ne.


nqouagaxaina: ora con.., qan-,.
nqouagaxainaxac: su orar, su oracin, -, ni,
qouagaxainaxac, qan-, n-guii, ngue.
nqouagaxainaxaquipi; su orar muchas veces.
nqouagaxainaxalate, ac: su altar redondo donde
ora. qouagaxainaxalate,.

nqovilquee: se da vuelta hacia otro, -, nqovilquirie,


qan-, qovilecqaa, nqovilguihae, nqovilqueree.
qovilcaahi; me doy vuelta hacia varios.
nqovilquete: lo mira hacia atrs, nqovilquitete,
qan-, qovilecqate, nqovilguiite, nqovilquetete.
Hch 16.18
nqovinegue: qaica nqovinegue; le trata bien.
nqochiguit: se nqochiguit; lo rechaza, qan-,.
(c nqota)

nqonaxataa: lo traslada a.., qan-,.

nqonaxatetauec: lo aumenta.

nqoiigui: baja adentro de.., se cambia ms


adentro de.., nqoiriigui, qonaxaigui,
nqoiiigui, nqoiriigui. Luc 17.6 (c nqona)

nqonaxatetec: lo aumenta, nqonaxachitec,.

nqopaq: su lea. qan-,. (c qopaq)


nqopa: su ceja. qopa; mi ceja.
qopaoiguese; mi ceja derecha.
nqota: lo ama, lo quiere, le gusta, y-, rqochita,
qan-, qar-, rqochia, nqodeta. se nqota; le aborrece. yqotalo; les amo. yqochiraxaua; te amo.
nqochiraxaua; te ama. rqochiriua; me amas.
rqochiiua; me aman ustedes. nqochiiua; me
ama. nqochiriua; varios me aman. (c lqoiichi)

nqouagaxainlec: ora sobre o por otro, -, qan-,


-axalec, n-/ qouagaxaiilec, ndelec.
nqouagaxainot: ora a alguien, -, nitot, qan-,
~qot, n~iyot, -tot.

nqodata: se aman
nqoyiata,.(v nqota)

nqonaa: se acerca a., nqoiraa, nqoneraa.

qodaxata,

nqogoq: le besa,
qogoq, nqogoqai, qan-,qogoqsoq, nqogoxohi,
nqoigoxoi/ -xe. yqogoqai/ yqogoqoi/
yqogoqe!;bsame!. qogoxe; les beso. (c qogoq)
nqogoqotac: le est besando. nqogoqotape; les
est besando.

nqouagaxaintac: est orando, qatac, n-itac ,


ntacot; est orando a.., nteguelec; est orando
por.., ntalec ; est orando por...

nqogoxata: se besan entre s. nqogoxoata,.

nqouagaxaintacot: est orando a.., qan-, -itacot, sacot. (v nqouagaxainot)

nqogoxoguit: le besa al que viene, chupa lo que


est extendido hacia l. -,.

nqouagaxaiantalec: est orando por.., qan-, qouagaxaiitalec/ n-,. (v nqouagaxainlec)

nqogoxoe: le besa, nqogoqoiree,


qogoxosoxoe, nqogoxohie, nqogoxodee.
1 Te 5.26 (c nqogoq)

nqouagaxaintaguit: viene orando.

nqogoxe: le besa.

nqoneeta: va hacia algo, va cambiando lugar.


nqoiite, qonaqata, nqoiita, nqoneete.
Hch 27.39
(contrastar n qoneta)
nqoneetai: baja.

nqotata: se aman, qar-, rqochiitata,.


rqochiata; mense entre s. (c nqota)

nqoneetauec: va creciendo, agrandando, -,


nqoisa-, qonaqata-, nqoiitauec, nqoneesauec.

nqoteua: le quiere, le ama. Mrc 3.13

nqoneetaua: se acerca a...


nqoneetacoda: se acerca a aquello, -,.
nqoneetaoga: se acerca afuera a...

nqoxon: orina, mea, hace pich. -, nqoxoi,


qoxonaq, nqoxoii, nqoxone.

nqoneetata: merma, disminuye.

nqoxonaxat: su orina, nqoxonaxachii,.

nqouagaxat: su bendicin material recibida. nqouagaxachi, qouagaxat-

nqoneetataa:
se
va
acercando
qonaqatataa,. (v nqoneeta)

nqoleguesec/nqolecsec: cosa teida, nqoleguese,


aca; cosa teida. (v lqoleguesec)

nqouagoxoric: nos favorece. Ma11.9 (v nqouaguegue)

nqoneho/nqoneuo:
se
acerca,
qonaxauo, nqoiiuo, nqonero.

nqoilii: lo tie (teir), qolaxai,. (c qollii, qole)

nqouaguegue: le favorece, le da favor, y-, n-/ rqouaquitegue, qan-, qar-, r-/ qouaguigue, nqouactegue.
nqouagoxoric; nos favorece. nqouaquirc; me favoreces. nqouaguiic; me favorecen. yqouacaque; le
doy varios favores o favorezco a varios.
nqouaquiraque, nqouacaque, qan-, qar-,
nqouaguihaque, nqouacaque. Sal45.12
qanqouagueque; les bendicen. qouaquiroxoric;
favorzcanos! yqouaquiraxaric; te favorezco.

nqona: va a.., se acerca a., nqoita, qan-,


qonaxa, nqoia, nqoneta. 1jn3.14;Luc2.4
(v nqoneuo)

nqoneta: se acerca a la orilla, nqoireta,


qonaxata, nqoiita, nqonereta.
nqoneta nqaien; lo acerca a la orilla.
(contrastar nqoneeta)

nqovilca: se da vuelta hacia atrs, mira hacia atrs.

nqonaxaji: lo rebaja, lo disminuye, qonaxataxai,


qonaxachii, nqonaxaterei.

nqoteta: le quiere, le ama. Mrc l0.21


nqoxon: le despierta, nqoxoi, qan-,aq, nii,
ne. nqoxone; l les despierta,

nqoneetaa: se acerca a...

nqoin: crece, se desarrolla, se cambia, -, n-/


qoi, qo-inaq, nqoii, nqone. (c nqonaxac)

nqonaxac/ lqonaxac: su desarrollo, su cambio, -,


nqonaqqui, qonaxac, qan-, nqonaxaguii,
nqonaxague. (v nqoin.)

nqoia: baja hasta...

nqoneetashiguim:creceparaarriba.nqoisashiguim,.

nqouagaxainteguelec: est orando por...

nqonaua: se acerca a., qonaxaua,.

nqoishiguim: crece hacia arriba, nqoiri-,


qonaxa-, nqoii-, nqoii-.

nqonaxatetashiguim: lo aumenta, -,.

nqochiiua: se nqochiua; no me quiere, me


desprecia, qan-,. (v nqota)
s.

nqoii: se viene abajo, se deshace, se baja.

nqoishima: se acerca arriba a., nqoirishima,.

nqouagaxainaxaqui/ qouagaxainaxaqui: para oracin.


i nqouagaxainaxaqui; su templo. nquagaxainaxagui i,.

entre

nqoiichiguii: baja. nqoiichiguii nqaien; le


baja. Heb 2.7,9

nqonaxatec: lo agranda, ensancha, lo mueve hacia


afuera, lo aumenta, -, nqonaqchirec/ qonaxa-, qan, qonaxataxauec, nqonaxachiuec, nqonaqterec.

nqonaxato: lo acerca, lo traslada adentro, qan-,


nqonaxachiro, nqonaxatero.

nqouagaxainqa: su lugar de oracin.


nqouagaxainqachi, qouagaxainqa.,.
nqouagaxainqate; sus varios.
qouagaxainqateripi; muchos.

124

nquepaxachichiguii

a..,

nqoiro,

nqoneuec: aumenta, se agranda, se aleja.


qonaxauec,n-/ qoiiuec, nqonerec. Mat9.24
nqoneuo/ nqoneho:
nqoneua: se acerca a.. -, nqoiraa, qan-,
qonaxaua, nqoiua, nqoneraa. Mat9.28
(v nqoneuo, nqonaua)

nqoxonqaipi: los ancianos. (v lqoxonec)


nqooqotaxanaq: un asustador, un fantasma.
(c qo-oqotaxan)
nqueloldata: se atienden entre s, son hospitalarios
uno con otro, quelolaxata, nquelolliata,. lPe 4.9
(v quelola)
nquemaralec: nquemaralec qa ladocai; su montaa. (v quemaralec)
nquemategue/ quemategue: se satisface de comida, se llena de comida, se harta de comida, y-,
rquemachitegue, qar-, rquematiigue, quemajtegue.
cmaq se nquemategue; lo que no satisfece el hambre.
nquepaqataxac: su diicultad sufrida, qan-,.
nquepaxachichiguii: le envuelve, leproteje.

125

nquesaxanqataxac

vivimos todava. (v aq, aqoqomi)

nqueuorigui: le rodea.

nigromante. i nauego na nquiillipi; el nigromante. (v lquii)

aqoqomi: todava nosotros, ahora nos toca el turno.

ic, na: la soga. aqa; varias. iquipi/ aqaipi; muchas. icoqui; soguita inita.

nqueuoretata: planean entre s, discuten entre s.


queuoraqatata,.

nquiic: su dolor. queda nquiic; en seal de dolor.


nquiaxanatqo: su alimentador, el que le da comida.

aqshiguim/ axashiguim: nace una planta.

ic: senda. (v llic)

aqtaxac: crecimiento. (v laaqtaxac)

icsaq: pedorrero, nombre de un gusano.

nquedese: su nuca [de persona], -, nquiyishii,


quedese, qan-, nquiyishii, nquedese.
qalagoxouec ai nquedese; se desnuca.

nquiaxantec: gordo, bien alimentado. 1 Re 4.23

aqtec/ axatec: brota una planta. aqterec; brotan varias.

icshiguim: (v llicshiguim)

aqtetauec: crece.

icholec: se pequeo. (v cacholee)

aqto: crece injertado.

icholli: sa pequea. (v cachoqui)

aqtougui/ axatougui: crece dentro de algo. (v axat)

ichoqui: se pequeo. (v cachoqui)

aua: los, las. (v caua)


auacholqa: esos o esas pequeas. (v cauacholqa)

igaxasom: puerto. igaxasomi; varios.


igaxasomipi; muchos. (c llic)

auajee/ auasee: (v cajee)

igao: se o sa es. (v cagao)

auajo: esos o sas. (v cajo)

igo: (v lligo)

nquesaxanqataxac: su esforzarse, su esfuerzo, -,.

nquee: (v lquee)
nquipijlec: lo aprovecha, nquipichirelec, quipitaxalec, nquipichilec, nquipiterelec. Ga1 5.13
(v nquipijlec)
nquipit: aprovecha la oportunidad, se apresura.
nquipichi, quipitaq, nquipichii, nquipite. 1Sa25.34
(c nquipijlec)

nueevolqai: nueve.

a/ aq:
aachi, so: el arroyo.
aaqaipioqui: los nios. aaqolqai; varios nios.

icyaxac: (v llicyaxac)

nquipitaugui: entra oportunamente.

aaraic: ralo. hualoq aaraic; ralos los capullos con


algodn. aarai; rala. aaraolli; rala.

nquipitaxanec: le busca salida para otro, le busca


oportunidad, nirec, qan-, axauec, n-iuec, n~dec.

aauapec: antiguo, viejo. aauape; varios.


aauapec lataxa; vino aejo. (c aaue)

auanaqta/-axata: nos vemos. (v nauanee)

igo: djeme tranquilo!, djenme tranquilo!.

auasee: aquellos, aquellas. (v casee)

igo: qu pasa?.

nquipitapegue: aprovecha la oportunidad,


-, nquipichira-, qan-, aqa-, nquipichia pegue, nera-.

aaue: viejo. aaue ilere; mi libro viejo. (contrastar aue, naue)

auataxare: esos, sas. (v cataxare)

iguec: (v lliguec)

aaxa: el tiempo de madurez o de fruta, verano, el


ao. axari; varios aos. axaripi; muchos aos.
(c llaaxa, niaaxa)

aumaq: (v caumaq)
auamaxare: (v cauamaxare)

igui: le reemplaza, se transforma en algo, se convierte en algo, est en algo, signiica. aim igui
qami; yo te reemplazo. qomi iguilo qamiri; les
reemplazamos a ustedes. igui ca lelauaxa; que merece la muerte. ue ca igui da oueenatec; hay
valor en mi trabajo [recibir recompensa]. igui
nqaien; lo convierte o lo transforma en algo. qaica
ca igui; sin resultado, sin valor. ue ca igui; tiene
resultado, tiene valor, tiene xito.

nquipitec: busca oportunidad, toma o aprovecha la


oportunidad, nquipichirec, quipitaxauec, nquipichiuec, nquipiterec.
nquipiteho/ nquipiteuo: aprovecha para entrar, nquipitero
nquipitetapegue: se ocupa o se preocupa en algo.
qan-, quipitqatapegue, nquipichitapegue,
nquipitesapegue. (v nquipitapegue)

alliripi: mis muchos hombres. (v nale)

auaque: todos ellos o ellas, ambos de los dos.


(v cauaque)

anacpegue: (v nacpegue, nanac)

axa: espera!, un momentito!.

anaguinaqpegue: (v nacpegue, nanac)

axajlec: brota en tal lugar, crece en tal parte.


aaxataxalec, naaxachiilec, axaterelec. (c axatalec)

anaguinqachigui: venimos entre... Jos 24.17

nquio: se lava, se puriica, -, nquioe, nquioq,


nquiohi, nquio. (v quio)

anaquetalec: vengo hacindolo.

nqaiogoi: lo limpia.
nquiogui: se lava en., qan-,.

aq/ a: contina, todava, an.


a, aqa, aqa, aqai.

nquioota: se lava.

aqa/ aq:

nquioqqui/ nquioxoqui: su palangana.


nquioxoquii, quioxoqui, qan-,
nquioxoguii, nquioxoqui.

aqa: varias sogas. (v ic)

anaquetaugui: vengo en...

aqai: contina. (v aq)

axari: varios aos o madureces o veranos. (v aaxa)

iguit: iguit nqaien; a cambio de.., saiguit,


sanaxaguit, anchiguit. (c ichiguit)

axashiguim/axajshiguim/ aqshiguim: nace una


planta, axachishiguim.

iichigui: adentro de.., por medio de.., iichirigui.


2 Pe 2.20 (c viichigui)

axat: crece, germina, brota. axate; ellos.


(c naaxatetaugui)

iichiguiigui: est en el medio, shinchiguiigui,


senqa-, iichiriigui. (v viichiriguiigui)

axatalec: brota o crece en tal lugar, aaxataqalec,


naaxachialec,. (v axat, axajlec)

iichii: est en tal lugar, iichirii, senqachii,


iichii, iichirii. (c viichii)

axajshiguim/ axashiguim:

aqaina: todava ahora.

axataa: brota o crece del rbol como rama.


axataalo nqaine qomi; hizo que nosotros
crezcamos de l. Efe 2.10

nquioxoc: su lavamiento que recibe, nquioxoqui,


quioxoc, qan-, nquioxoguii, nquioxogue.

aqaii: todava l.

axatec: brota, axatrec.

aqaiso: todava eso.

nquioxoqui: su palangana. nquioxoquiripi; muchas.

aqaiyiita/ qaiyita: igual.

nquioxot: con que se lava.

aqai: todava ella.

axatougui/ aqtougui: crece entre un grupo.


aaachic; gracias!, mi agradecimiento o contentamiento. (v naaachic)

nquioxoua: su compaero en ser lavado, -,


nquioxouae, qan-, nquioxouari, nquioxoua.
nquioxoua; mis varios compaeros.
nquioxouachi; tus varios compaeros en ser lavado.

aqaqami: todava usted, ahora te toca el turno.


aqaqamiri; todava ustedes. (v aq)

nquiouec: sale para lavarse, -, nquioiuec,


nquioorec. nquioirec; debes lavar a varios.

nquioa: lo usa para lavarse, nquioita, qan-,


quioxa, nquiohia, nquiota.
nquii: un espritu. na nquiillipi/ nquiiipi; los muchos espritus. i retaxaapegue na nquiillipi; el

126

ijo

aqaida: todava eso.

iichiigui: est en el medio de...


iigue: lo ponen ustedes. (v anegue)
iii: pnganse. (v ani)
iisai; ests aqu. iisaoyi; quedars ah.
(v neetai)
iisoot: ests debajo de algo. (v neetoot)
iitalec: (v neetalec)

ogue: todo. (v cogue)

iitai: ustedes estn aqu. (v neetai)

ape: mi suerte.

iiuaq: ustedes lo cocinan. Deu 14.21 (v anaq)

aqaim: todava yo, ahora me toca el turno.


nom aqaim; si vivo todava.

axaoqsoqo/ ixaoqsoqo: mi lugar de


nacimiento. Hch 21.39,22.28

iilola: el castrado, el buey. ii qolo iilola; se


es nuestro buey. ijee/isee. (v cajee)

aqa: sigue todava. (v aq)

aoqoojta: nos miramos entre nos. (c naiitecta)

ijiisac: le das poca importancia. (v aijintac)

aqo/ aqa: (v aq)

i: el, l. i maq...; l es aquel que... (v ca)

iji: gotea, ichii. iji so axat; caa la lluvia.

aqoqom: todava nosotros. nom aqoqom; si

/ imaxare: l.

ijo: se. (v cajo)

127

ilo

ilo: gusano. so ilo; la lucirnaga. ilote; varios.


iloterpi; muchos.

-oxoua: nos. noviroxoua; nos llega. (v novi)

imirra: mi mirra.

-o: 1. ser o va a ser; 2. se dice que era o sucedi.

imlaxanaxai: burbuja [como en la sopa caliente].


(v niimlaxantecsbiguim)
ip: busca lea, saip, ipi, saipaq, ipii, ipe.
ipecsaq: picotudo.
ipetac: est buscando lea. (v ip)

-oxouot: nos. natoxouot; nos ataca. (v natot)


ochiisaua: madrugas para entrar. (v oteetaua)
ochitem: madrugas. (v oteetam)
oic/hoic, ca: el guila coronada.
olliinchite: (v oleente)

irishiguim: levntate. (v naashiguim)

olliinchitete: lo recuerdas. (v-oleentete)

isee: aquel. (v casee)

omaai: se apaga de repente. (com)

itaq: el cual. (v cataq)

onaaxaic: adltero, cambiador de esposa.

itaxare: se. (v cataxare)

onaq: el que vive con los suegros. (c onaxa)

iteco: pngale. (v itegue)

onata: se casan entre si. oiiata,. (v oneetecta)

itegue: lo pones. (v anegue)

onaxa, ac: la que vive con los suegros. (c onaq)

itetai: est goteando. (c iji, niitetai, iitaxajlec)

onaxai: le das en casamiento. (v onaxan)

iuo: ustedes le ponen [como rey]. Deul7.15 (v ano)

oneetecta: se casan entre s, estn casndose entre


s. sonaqatecta, oiitecta,. Mat24.38 (v on, onata)

ioxosqalta: nos cargamos. (c nioqoteguelta)


ichiguit: lo cambia, saichiguit, sanqachiguit,
ichiguit, iiguit. (c iguit)
maq: el cual. (v cmaq)
imaxare/: l. (v camaxare)
iragui: le pones en... (v anagui)
irague: le pones, le colocas, sanqague, iiague,
andague. Luc2.31 (v anague)

onelec: se casa sobrepasando al primer esposo o a


la primera esposa, sonelec, oirelec, qaonelec,
sonaxalec, oiilec, onerelec. (v on)
oneuguilo: se casa con varias.
oiguit: se casa con.., soiguit, oichiguit, qaro-/
qaoiguit, sonaxaguit, oiiguit, oiguita. se soiguit,
sqo ichiguit, sqo iguit, se qaoiguit,.(v on)
oi: te casas. (von)

pacata/ apacata: lo cruza al otro lado, sapacata,


paquirata, pacata/ apacata, qaapacata,
sapacqa.ta, paguiata, paquerata.

spataxasoxoi, pataxaii, pataxarii. rpataxaii;


aplasta a ustedes. ypataxai; me aplasta.

pacta: lo cruza, sapacta, paquireta, qaa-, sapagaxata,.

pataxasoxon: oprime. (v pataq)

pachi: le encanta con canto, spachi, pachii, qaipachi, spachoq, pachii, pachi. (c pachoxon)

pataxasoxonaxai: opresor.

pachoxon: encanta con canto el pixonaq. pachoxoi, spachoxonaq, pachoxoii, pachoxone. (v pachi)
pagaxalaic: exigente, sobreimpone su voluntad.
(c ipagaqajnalec)
paguec: ms. (c apaguec)
paguelec: lo supera, lo sobrepasa, ms, muchsimo.
(c napaguelec)

palape: desaparecen varios. (v palac)

paxaguinataxaitaiquet: ustedes deberan estar


enseando, (v rapaxaguinataxan)

palachiregaxa: la araa.
palachiregaxa lala; la telaraa.

paraxanaxai: cazador.

paaachitem: pesas menos de lo debido. Dan 5.27

pasaq: tacao, mezquino.

paaalec: est en un puesto, se apodera de algo, est


encima de.., s-, paairelec, qai-, spaaxalec,
paailec, paarelec. se spaaalec; no estoy en un
puesto. se paairelec; no ests en un puesto. se
paaalec; no est en un puesto. se qaipaaalec; el
puesto est desocupado.

pataq: lo empuja para all, spataq, pataqai, qaipataq, spataqsoq, pataxahi, pataxai. (c npataq)

nta: se, sa. (v cta)

oteetam: l madruga, soteetam, ochitem, sotaqatam,


ochiitam, oteetem. Mat 20J (c noteetashiguim)

pataqai: le aplasta, qai-, pataqarai.


qarpataqairai; nos aplastas. qaipataqarai; son
aplastados. Apo 6.16

oteetaua: madruga para entrar en...


soteetaua, ochiisaua, qaoteetaua, sotaqataua,
ochiitaua, oteesaua.

pataqatai: le aplasta, le oprime, qai-,.


ypataqatai; me oprime. Hchl 0.38 (c pataqai)

odaxaraic/ lodaxaraic: fragante.

Oo
ocachi: robas. (v rocachi)
ochirague: no llegas hasta all. (v ochiague)
ole/ hole, ca: cierta clase de guila.

oteetaoga: madruga para salir a...


oue/ ue: la sal.
oxaot: ustedes se acuestan hacia otro. (v roxaot)
oyirauec: lo echas afuera. (v odaauec)

Pp

paxaguisat, yi: el arrayanal.


paxaquic, ada: la tosca, el arrayn.

otaxaitai: ustedes madrugan.

oteetaxasom: madruga para ir al agua.

paurial, na: el pavo real.

pan, aso: el pan. paai; varios panes. paanyipi;


muchos. i oueetac na pan; el panadero.

isai: ests en tal lugar. (v neetai)

osoqaahi: nos libramos de varios.

patentaho: qai-,. Hch 2.23 (v pateno)

paxachichiguit: tjelo junto con... (v ipaxat)

otaxachi: le impides. (otaxat)

osaqtaxauec: lo deshacemos. (c nosogoi)

pateno: le cruciica, le clava. spateno; pachiiro,


qai-, spatenaxauo, pachiiho, patendo. se spateno;
no le cruciico. se pachiiro; no le cruciicas.
se pateno; no le cruciica. se qai-; no est cruciicado por alguien.

palac: desaparece, muere, sapalac, pallirac, sapalqac, palliac, paledac.

isauec: ests desnudo. (v neetauec)

itqai: esa pequea. (v catqaica)

patenalec: le cruciica por otro. qaypatenalec; alguien me cruciica por otro.

patentapego: le est clavando. (v pateno)

oqaitot: te acuestas hacia otro. (v roxaot)

itqaii: ese pequeo. (v catqaica)

pataxaigui: lo aprieta abajo adentro.

pal: se borra; desaparece. pal, sqai/sqa pal; no


desaparece, no se borra.

irii: pnete. (v ani)

itaxare: l. (v cataxare)

128

paaateta

pataqachigui: lo aprieta adentro, pataqaichirigui,


qai-, spataxasqochigui, pataxaichigui, pataqachiri
gui. Luc 6.38

pataqateguelec: le est acusando, spataqateguelec,


pataqaiseguelec, qai-, spataxasoqoteguelec,
pataxahitegueiec, pataqaseguelec.
pataqateguei: lo est apretando, lo est airmando.
s-, pataqais-, qai-, spataxasqot-, pataxahit-, pataqas-.
patauc: despus. (c paachigui)
pataxagui: lo aprieta en la mano. (c pataq)
pataxaguit: lo aprieta contra algo, s-, pataqaichiguit, qai-, spataxasoxoguit, pataxahiguit, pataxariguit. Deu 15.17

oquii: (v eec)

paachigui: despus, al tiempo. (c patauc)

oquiie: (v cae)

paai: varios panes. (v pan)

oquiree: djalo. (v cae)

pare, so: la mariposa.

pataxalec/ ipataxalec: le encarga de algo, lo aprieta


sobre algo, pataqairelec, qai-, spataxasoxolec,
pataxailec, pataxarelec. spataqairaxalec; te encargo de.., pataxailec; me encarga de...

-oxoric: nos. qaamatoxoric; nos estiman. (v amatague)

pacaco: cmo no!, claro que s!, por supuesto!.

pataxai: le aprieta hacia abajo, le acusa,

paaachiguii: est bien abajo.

paaai: est abajo.


paaashiguim: est arriba.
paaatai: est abajo. (c paaai)
paaatashiguim: est arriba. (c paaashiguim)
paaatauec: est afuera, se queda afuera,paaisauec/
paaisauec, spaaaqatauec, paaitauec, paaasauec.
paaataugui: est adentro, est entre un grupo.
paaatauo/ paaataho: est adentro. (c paaauo)
paaataanquira: est ah ms abajo, paaisaanquira,
spaanqataanquira, paaitaanquira,
paaasaanquira. Mrc 14.66
paaatague: est en tal lugar, est orientado hacia.
paaisague/paaisague, paaitague, paaasague.
paaataguit: est frente a.., paaasaguit.
paaatec: es ltimo, s-, paaaitrec, spaaqatec,
paahitec, paaaterec.
paaategue: est hacia el...
paaateta: liviano, de poco peso, paaachite,
spaatqata, paaachita, paaatete. paaachitem; tu

129

paaatetquenajo

eres muy liviano.

ustedes. (v pae)

paaatetquenajo: estn ms ac los varios.


(v paatquenajo)

paiii: hace calor.

peec, yi: nidal. peec laa; lugar de nidos, nombre


dado a cierto estero en el sur del Chaco por los mocov.

paichiguit: es caliente el viento.

peele, ana: ciervo. (c rexone)

paaauec: est afuera, sale, paairec, spaaxauec,


paaiuec,.

palotoxoic, na: escorpin, alacrn alargado.


ana palotoxoi latee; escorpin, alacrn redondo.

peetaa: le parece que.., pnchiraa, sepeetqaa,


piichiia,. (c ipeetetaa)

paaauo: est adentro, entra, interviene, paairo,


spaaxauo paaiuo, paaaro.

palotoxoiquipi: muchos.

peguet: plato. (v napeguet)

paxanai: lo pone abajo, s-,. (c paaai)

peloc: lo rastrilla, lo barre.

paxanashiguim: lo pone arriba, s-, qai-,.


(c pa aashiguim)

pelogoxon: rastrilla, spelogoxonaq,. (c peloc)

paague: est all en tal parte, paaisague,.


paaguit: le est en contra, spaaguit, paaichiguit,.
paaisashiguim: ests arriba.
paanquira: est all abajo.
paai: est en tal lugar, paairi,.
paaquerajo: est ms all. paaquerajo caqami;
est ms all de ti.
paategue: est all en tal parte.
paatquenajo: est ms ac, no ltimo,
est penltimo,paaatetquenajo; estn ms ac los
varios. lSa 20,21
pae: est caliente. aatqajam pae; muy caliente.
paeuc; bastante caliente. paiigui; tibio.
pae: est en celo, spale, paii, spaaq, paii, pae.
paeelec: hace calor sobre una supericie.
paeetrec/ npaeeuec:
paeuc: bastante caliente.
paguen: le contraria, le opone, le es enemigo, le
envidia, qai-,. ypaguen;me opone, (c npaguentac)
paguenaxan: contraria, se opone, paguenaxaii,.
(c paguenaxanaxan)
paguenaxanaxai, i/ ai: envidioso/ -a, contrario/ -a.
paguenaxanaxaic: contrario, rebelde.
paguenaxanaxaqa; varios contrarios.
paguenaxanaxaiquipi; muchos contrarios,
paguenaxantac: envidia, est envidiando.
(c paguenaxan)
paguenaxaua: enemigo. paguenaxauaripi; muchos. (v npaguenaxaua)
paguenqa: lugar de enemistad.
paguentac: le odia, paguiisac, spaguenqatac,
paguiitac, paguentape/paguensac.
rpaguiisac; te odia. spaguiisac; te traiciono.
qarpaguentac; nos odian. rpaguiitac; les odia a
ustedes. ypaguentac; me odia. ypaguiitac; se rebelan ustedes contra m. (v paguen)
paguentaa: le envidia, paguiisaa, qai-,
spaguenqataa, paguiiitaa paguensaa.
Mat 20.15 (c paguen, npaguenee)
paiichigui: est caliente adentro.
paiigui: tibio l, yo, tu. paiiguilo; ellos, nosotros,

130

piletec

paxanauec: lo pone afuera, qai-,. Hch 9.25


(c paaauec)
paxanaque: lo pone o coloca adentro, spaxanaho,
paxairauo, paxandauo (c paaauo)
paxanague: lo pone all, qai-, paxandague.
paxantague; lo pone all. (c paague)
paxanaguit: le pone a la atencin de otro.
spaxanaguit, spaxanqaguit,. Hch 20732
paxanata: lo pone ms al fondo, paxairata, qai-,
spaxanqata, paxaiata, paxandata.
paxaneto: los pone cerca, qai-,. paxanlec; lo pone
encima de.., spaxairaxalec; te pongo sobre...
paxanoot: lo pone delante de algo o alguien, s-,
paxairoot, qai-, spaxanqoot, paxaiiot,
paxandoot. Deu 30.15
pxantaho/ paxantauo: lo pone adentro.
paxaitaho,. (c paaauo)
paxantai: lo pone abajo, paxaisai, qai-,.
ypaxantai; me pone abajo. (v paxanai)
paxantague: lo pone en tal lugar, spaxanqatague,.
paxantec: le pone ltimo, qai-, paxanterec.
(c paaatec)
paaai: est abajo. spaaaom; estoy muy abajo.
paaauo: est adentro.
paata: estn en contra entre s.
spaaxata, paaata,.
paaxaraic: caliente (el viento),
paaxat: lo calienta, paaxachi, qai-,
spaaxataq, paaxachii, paaxate.
paague: est en tal parte. (c paague)
pae, ana: la viuda. paec; el viudo. paellipi;
muchas viudas.
paoot: est debajo de...
pe: noche. piri; varias noches. na pe; esta noche
que viene. so pe; anoche, aquella noche. yi pe; de
noche, durante la noche. mashic peu; habr sido
que ya es noche. mashic peuc; ya es noche. mashic
pe; ya es noche. quiyi pe; de noche. pe lauel; medianoche. (c squepe)

peloguec: le empuja al lado, lo barre, le suplanta,


spelogoxouec, peloguiiuec,.
pelom: toda la noche.
pem: muy entrada la noche, bien de noche. (c pe)
petaxanaxaic: pleitista. petaxanaxaiquipi; muchos.
(c rapetaxan)

vano. (c piit)
peteetapigui: lo sopla, lo toca [la lauta].
pichiisapigui, qai-, spetaqatapigui, pichiitapigui,
peteesapigui. (c lpete)
petelec: sopla sobre algo, pichirelec, qai-,
spetaxalec, pichiilec, peterelec. Apo 7.1
(c peet, pichigui)
petelec: lo supone, spetelec pichirelec, qai-,
spetaxalec, pichiilec, peterelec. (c piit)
peteuec: lo echa de un soplo, speteuec,.
peteugui: lo insula, lo sopla a un grupo, pichirigui,
qai-, spetaxaugui, pichihogu, peterogui. se! se/
se/ se
peteugue: sopla dentro de...
petot: le sopla.

peuaq: bastardo, hijo legtimo!. peua; varios.


(c npeuaq)

pichisaa: lo ests pensando. (v ipetetaa)

peue: yuyo, maleza. peue laue; verduras.

piguiirelec: lo tapas. (v ipeguenlec)

peulro: gorrin. ai qooole peulro; el gorrin.

piitaxaua: novio. (c napiitaxaua)

peulo: pueblo. peuloipi; pueblopi.

pijlaxa: pilag.

peeeta: le siente cario, se siente contento al verle, le acoge, le da la bienvenida. piiite/piita,


spiaaqata, piiita, peeete.

pil: vuelve o regresa all, sopil, pilli, sopilaq, pillii,


pile. pilliraxauot; vuelve a ti. (v rapil)

peeetapega: est coniando en., s-, piiisapega/


piisapega, qai-, spiaaqatapega, piiisapega,
peeesapega. Flp 3.3 (c peeeta)
peeetaa: confa en.., piiisaa,. (c peeetapega)
peeetague: conia en... (c peeetaa)

piguim: el cielo. piguimsec; del cielo.

pila: vuelve o regresa a.., so-, pillita, qao-, sopilaxa, pillia, pilta. Mat 2.20
pilac: lo repite. sopilqac,.
pilalec: lo repite, vuelve al mismo lugar, va y vuelve.
so-, pilliralec, qayo-, sopilqalec/sopilaxalec,
pillialec, pilesalec/ pileralec.

peet: lo sopla, pichi, spe;taq, pichii, pete.


(c pichigui) (contrastar piit)

pilapego: vuelve o regresa adentro. 2Sa.l9 (c pilo)

peetegue: lo aprovecha, no lo deja desperdiciar, no lo


deja pasar por alto, piiitetegue, qai-, spiyaaqategue,
piiitegue, peeetetegue. (c peeeta)

pilaua: vuelve adentro a...

pelac: la achira,
petaalec: sopla sobre...

pilauec: vuelve afuera. Mat 20.5 (v pil, pilec)


pilaxasoma: vuelve o regresa al agua.
pilaa: vuelve a tal vida, so-, pilliraa, sopilaxaua,
pilliua, pildaa. 1CO15.34 (c pil)

petaxachigui: lo inla, lo hace hincharse.


petaxachirigui, qai-, spetaxataxagui, petaxachiguii,
petaxachirigui. anmaq petaxachigui na
pan; la levadura.

pilague: lo repite.

petaxan: sopla, toca instrumento de viento,


pitaxaii,. (v peet)

pilchigui: vuelve en., pillichirigui, qao-, sopilqachigui, pilliichigui, pilchirigui.

petaxanlec: toca instrumento de viento sobre la


tierra. s-, qai-,. petaxanlecna; toca sobre la tierra.

pilec: vuelve atrs o a lo de antes, sopilaxauec, pilliuec. (c pilauec)

petaxanshiguim/ npetaxanshiguim: sopla el viento.

pilegue: vuelve a tal lugar, pillitegue, qao-, piltegue.

petaxantalec: toca instrumento mientras...

piletalec: lo repite, vuelve sobre algo, pilesalec.


(c pilalec)

petaxantaque: confa en.., cree errneamente


que.. qai-, petaxaitaque,. Lucl9.11
petaxantegueri: confa errneamente, cree en

pilaguit: vuelve a estar junto a... (c pil)


pilaoga: vuelve a tal lugar afuera. Mat 20.6
(c pileoga)

piletec: vuelve enseguida sin xito en lo que quiso


hacer. sopilqatec, pilliitec, pilterec/pileterec.

131

pileua

pileua: vuelve adentro a.., pilliua,. (c pilo)


pileoga: vuelve all a tal lugar, piilireoga, qao-,
sopilaxaoga, pillioga/ pilliheoga/ pilliuga, pildeoga.
sqo pileoga; no vuelve all. Heb 5.12 (c pil)
piletegue: vuelve enseguida a.., sopilqategue,.
piletot: vuelve sobre sus pasos, se da vuelta para
volver, pillitetot, sopilqatot, pilliitot, piltetot.
Luc 4.30

mento de viento, spichigui, pichirigui, qaipichigui,


spetaxagui, pichiigui, pichirigui. Mat 11.17
(c peet, peteugui)
piguiloxolaxat: lo moja, lo humedece.
spiguiloxolaxataq,.

piltalec: insiste en., so-,. pillitailec; repetidas veces


ustedes me lo hacen.
piltapeuoga: quiere volver a tal lugar. (v pilaoga)
piltaua: vuelve a la oicina.
piltaxasom: vuelve al agua.
pilta: se rene otra vez, remolinea. (c pil)

qagaxaic: quebrado, fracturado.


qagaxai; quebrada, fracturada.

poaanoot: lo deja con.., poaairoot, qai-,


spoaanqoot, poaaiiot, poaandoot. Deu 24.10

qagueoga: lo deja de hacer, cesa, para. sa-,.


(c qaguiguit)

poiraalo: los recubres.

pogui: se cierra. poguilo; se cierran. (c yapogui)

poiriigui: lo tapas. (v apoigui)

qaicaatoqui: el nico, qaidaatoqui, qainaatoqui,


qaiiitoqui, qaisootoqui. qaiyiitoqui; el nico.
(c qacaatolli)

pohe/ poue,-na: cuervo con cabeza pelada que lota


en el aire sin aletear.

poxoic: laco. poxoi; laca o laco.

qaicacayi: es pobre. qaica ca y; es pobre.

pixonaq: mdico, curandero. pixonyipi; muchos.


pixonaxa; mdica, curandera.

pilta: vuelve al otro lado, so-, pillireta, sopilaxata,


pillita, pildeta. Mrc 5.21

poaanai: lo deja en tal parte, s-,.

pogoo: a ver si... Mal 3.10

pilot: vuelve debajo de.., so-, pillitot, qaro-/qao-,


sopilqot, pilliot, piltot. pilot da ladeenataxanaxac;
se cambia de actitud. Hch 11.10 (c pil)
pilougui: vuelve adentro, lo llena como un perfume
llena una casa, pillirougui, pilliugui,.

pilshima: vuelve arriba a...

qadoxonqui: tu presa. (v loxonec)

piagne: se confa en...

piguiloxolta: mojado, hmedo, spiguiloxolqata,.


piit: confundido, defraudado, desilusionado, supone. spiit, pichi, spetaq, pichii, pete. (contrastar peet) (c petelec)

pilshiguim: vuelve arriba.

poaandaansop. Hch 7.58

poan: lo deja atrs para recobrarlo despus, lo empea. spoan, poaai, qaipoan, spoaanaq,
poaaii, poaane. spoaane; los empeo. poaai;
los empeas. poaane; los empea. spoaanaxai;
los empeamos. poaai; los empeis. poaane;
los empean. spoaairaxauot; lo dejo contigo.
spoaaiaxauot; lo dejo con ustedes. spoaanoot;
lo dejo con l. spoaanooto; lo dejo con ellos.
spoaanqairaxauot; lo dejamos contigo.
spoaanqaaxauot; lo dejamos con ustedes.
spoaanqoot/ -o; lo dejamos con l/ ellos.
poaairaot; djalo conmigo. poaairoxouot;
djalo con nosotros. poaairoot/ -o; djalo con l/
ellos. poaanoot aim; lo deja conmigo.
poaanaot; lo deja conmigo. poaanoxouot; lo
deja con nosotros. poaairaxauot; lo deja contigo,
poaaiaxauot; lo deja con ustedes.

piguiloxolchigui: mojado, hmedo.


piguiloxolchiguilo; varios mojados.

pilo: vuelve o regresa all adentro, so-, pilliro,


sopilaxauo, pilliuo/ pilliho, pilero/ pildo. se sopilo;
no vuelvo adentro. sqo pilliro; no vuelves a dentro.
sqo pilo; no vuelve. (c pil)

pilri: vuelve cerca, pilliriri,..

pinaqaipi: muchos huesos. (v lpinec)

pixonaxa, aso: la calandria. (c pixonaq)


piaa: le tiene fe, confa en., spiaa, piiraa/
piiraa, qai=, spiaaqaa, piiaa, peeraa.
piiroo; conie en...

pojlec: est tapado. (c polec, apolec)


polec: est tapado, cubierto.
polec nqaien; lo tapa. polgoto.
pollo: gato onza.

qagreta, ana: la oveja. qagretaipi; muchas.


qagreta loua; cordero, carnero.
qagreta neuec: guazuncho, literalmente llamado
oveja silvestre.
qaguec: roto, quebrado. (c qac)
qaguiguit: cesa, para, qaguiguita. (c qagueoga)
qaica: nada, no hay, no existe (cosa masculina).
qaico?; ser que no hay?. qaica ma; nunca. qaica
ca y/ qaicacayi; es pobre. (c sqaica, qaca)
qaicaata/ chaqaicaata: l slo, qaidaata, qainaata,
qaiiita, qaisoota. qaiyiita; l slo, qacaata, qadaata,
qanaata, qaiita, qasoota. qayiita; ella sola. (v ca)
qaicaatam: l est muy solo.

qaicagui: no hay nada adentro, est vaco.

Qq
qac: se quiebra un palo o rbol. saqac,-qagui. saqagaq, qaguii, qague.
qac lcooxoc; se termina su fecundez.

qaican: ninguno, nadie jams.


maq qaican iuana; el cual ninguno vio. qaican
apalaxat; ninguno lo borra. Co11.15 (c qaica, sqaican)
qaicanqai/ qaica nqai: qaicanqai shingue/ qaica
nqaishingue/ qaica nqai shingue; no me hace nada.
qaicanqai negu; no le hace nada. qaicanqai
iitegue; no te hace nada. qaicanqai nejem; no
hay igual. qaicanqai iitem; no tienes igual. (qaico nqai nejem; no hay igual) (v nqai, negu, sqacanqai)

piitague: va volviendo a.., pillitague,.

pootagui: est tapada o cerrada la puerta.


pootaguilo; estn cerradas. (c apogui apootagui)

piltaoga: vuelve vez tras vez a tal lugar. (v pilaoga)

pootalec: lo cubre como armadura. Apo 9.9

pilteuegue: vuelve directo por tal camino.

pootaua: cerrado dentro de un crculo.

pllligui: vuelve en...


pilliguit: vuelve a (su marido), so-,. 1 CO 7.11

poqo, ana: brasas, tizn, carbn. aca raqataxai


poqo; chispa. poqoipi; muchas brasas. (v lpoqo)

pilliraxauot: vuelve a t. (v pil)

poqoic, da: la ortiga.

pillitetegue: vuelva por tal camino. (v pilegue)

potogola: lo desgrana, spotogolaq,. (c potogolaxan)

piltii: vuelve abajo.

potogolaxan: desgrana, spotogolaxanaq,. (c potogola)

piai, ana: langosta que vuela y come. piaipi;


muchas. (c qaitec)

poue/ pohe: buitre.

qacaguit: se interrumpe. qacaguit nqaien; lo interrumpe. (v qac)

poxoaqchirague: lo rajas. (v apoxoaqtague)

qachaalaxahi: tus hijos. (v llaalec)

pioq, i/ ai: perro o perra. pioqoqui; perrito.


pioqolli; perrita. pioqripi; muchos perros.

poxoaxai: roto.

qachaallii: tu hija. (v llaale)

poyicnataxan: se despide.

piri: noches. (v pe)

qachaqtaqqui: tu crecimiento. (v llaqtaxac)

qaicanqainegue: no tiene poder, no puede hacer


nada. qaicanqai shingue; yo no puedo hacer nada.

poyiguin: le avisa de su viaje, se despide de., s-,


poyiguii, qai-, spoyiguinaq, poyiguiii, poyiguine.
se/ se/ se/ se spoyiguine; me despido de ellos.

qachilli, na: espejismo.

qaicaua: no hay los varios. (v qaica)

qachita: le dices de antemano. (v qata)

qaicauate: solamente los varios. (v qaicaata)

qadaata/ chaqadaata: ella sola. qadaatoui; la nica. (v qacaata)

qaicchiriguit: lo haces parar. (v aqaicchiguit)

pit: la sanguijuela, la polilla. yi pit; la lombriz de tierra.


pit: sonre, pichi, sipitaq, pichii, pite.
pitetari: est sonriendo. (c pit)
piyiloxoloxo, ana: rana en general.
pichigui: lo sopla, lo inla, lo insula, toca instru-

132

qaicoishiguim

poaanalec: lo deja encargado de.., poaairalec,


qai-, spoaanqalec, poaaialec, poaandalec.
poaanaansop: lo deja bajo el cuidado de...
poaairaansop, spoaanqaansop, poaaiaansop,

qaca: no hay (cosa femenina). (c qaica)


qacaata/ chaqacaata: ella sola, qadaata, qanaata,
qaiita, qasoota. qayiita; ella sola. qacaatolli,
qadaatolli, qanaatolli, etc; la nica. (c aca)
(v qaicaata)
qacaatolli: la nica. qadaatolli, qanaatolli,
qaiitolli, qasootolli. qayiitolli; la nica.
(c qaicaatoqui)
qacanqui: tu colchoneta. (v lacanec)

qaicanqaida/sqaicanqaida:
qaicanqaiyi/ qaica nqai y/ sqaica y: es pobre. qaica; no hay. y; riqueza.
qaicanapaguec: de igual manera, no hay diferencia. qaica; no hay. apaguec; diferencia o ms.
(c apaguec)
qaicanqaida/ nqaida/ sqaicanqaida: est bien, no
hay nada mal.

qadami: tu plata. ( v lam)

qaicoichishiguini: se los ahorca. Est 9.14


(v qaicoishiguim)

qadeenaxachi: tu nombre. (v leenaxat)

qaicoishiguim: se le ahorca. Gen 40.22

133

qaicoishimegue

qaicoishimegue: se le ahorca en... Est 5.14


qaichaxaic/ qaichaxauec: est amputado. Apo20.4
(v ichaxauec).
qaidaata: l solo. qaidaatam; est muy solo.
qaidaatoqui; el nico. (v qaicaata)
qaigaxanqachaqaic: pretensioso, delicado.
qaigueme: recin, apenas, un poco mejor.
qaiguemo: cuando recin.
qailligueme/ sqailligueme: no tanto, no mucho,
poco, tot qaiiligueme; ya no tanto.
qainaata: l slo, qainaatoqui; el nico.

qalacqotegue: se tumba hacia.


qalachi, ana: el granizo, las piedras, la cebolla.
qalachi: se qalachi; son fciles los varios, (v qalaq)
qalagoxouec: se recalca, se disloca, sale de su lugar,
se descoyunta, qalagoxorec.
qalam: le toca el turno, a su vez. lme, ca qalam qami;
despus te toca el turno. lme, ca qalam ai naaasa;
despus le toca a la menora. lme, ca qalame qamiri;
despus les toca a ustedes. Hch24.27 (v qoqomi).
qalan: le estorba, le fastidia, se qalan; fcilmente.

qainauate: ellos solos.

qalanac: se qalanac; fcilmente, s-, qalairac, qai-/


qaa-, qalaiac,. qaica ca qalanac; todo lo puede,
todopoderoso, qaica ca qaaqalanac; nada es imposible, qaiqalanac queca norec; resiste al fuego.
1C03.14.

qaiiita: l slo, qaiiitoqui; el nico, (v qaicaata)


qaisauate: ellos solos, qaisauatem; muy solos ellos.

qainaatam: el nico, (v qaicaata).


qainaquita/ chaqainaquitai: recin.

qami: usted, vos, t. qamio; usted antes era tal y


tal. (v aim).

qarcalaxachirec: slvanos!. (v ncalaxatec).

qami: hola, (palabra de la mujer chaquea y la


santafecina), la; hola, (palabra de los hombres).

qarcopatoxonlec: queman algo encima de.

qamqai: aprate, qamaxahi; aprense, (c raqamqai).


qanaata: ella sola. qanaatolli; la nica, (c qacaata).
qananacpegue: (v nacpegue).
qanelamaqtauec: lo estn errando. Gen43.12.
qanoqe: tu comida. (v loq).
qanoxohi: la comida de ustedes. (v loq).
qaaxalachii: tu animal de montura.
qaaxalachichi; tus varios

qarcoiichirishiguim: te cuelgan.
qare-: nos. qarequemaqachit; nos hiere.
qarelachireoga: mndenos afuera a. (v ila).
qarellivii: nos morimos todos.
qarenaqairiigui: ests tirado adentro de. (v inaq).
qarenotaxanaxanec: le rebajan, le humillan.
qareuaquichiguit: se reconcilian con. 2Co5.19.
qarillipegue: mama de. (v llip).
qarishile: nuestras manchas.

qaic, ana: planta aqutica de hojas anchas.

qarochi: tenemos miedo. (v nochi).

qaiita: ella sola, qaiitolli; la nica, (c qacaata).

qaroxaot: alguien se acuesta hacia otro. (v roxaot).

qalanalec: se qalanalec; lo puede, qalairalec.

qapiaachi: tu zapato, (v lapia).

qasoota: ella sola, qasootolli; la nica, (c qacaata).

qalanaa: le es difcil, le es imposible. se qalanaa; le


es fcil, se sqalanaa, se qalairaa, se qalanaa, se
qaiqalanaa, se sqalanqaa, se qalaiaa, se qalandaa.

qapichi: tu abuelo. (v lapi).

qashiiqui: tu cara. (v lashic).

qaqamiri: les toca a ustedes el turno, (v qoqomi).

qalaneguelec: ue ca qalaneguelec; tiene problema


o diicultad.

qaqamitam: ustedes solos, qaqamita; ustedes solos.

qashilec: brilla, resplandece, destella, sqashilec,


qashilqui, qomi qashilgue.

qalantac: tiene diicultades, sqalanqatac. 2Co4.8.

qashilgaxaraic: muy brillante.

qalantapega: le es difcil, le imposibilita, le impide,


le refrena, s-, qalaisapega, sqalanqa, qalaitapega,
qalansapega. Negu ca qalaisapega?
Qu te impide? Hchl5.20;22.16 (c qalan).

qaqami: te toca a ti el turno, qaqami?; te toca a


ti?. Hua, qaim; s, me toca a m. (v qoqomi).
qaqare, na: el carancho, la ms chica de las guilas.

qaiyi: a in de que, para qu, con el propsito de


qu, que sea que, qaiyi ue ca naaac; qu haya
alegra.

qalaq: difcil, se qalaq; fcil, se qalachi; fciles los


varios.

qaralamaxalec: nos dedicamos a. (v alamaxalec).

qata: le dice de antemano, le aconseja, saqata, qachita.


qaraqata/ qaaqata, saqataxa, qachia, qajta. qatalo;
les aconseja, saqatalo; les aconsejo, saqachiaxaua;
les aconsejo a ustedes. (c qatai).

qaralauaji: nos aniquila.

qataai: tu padre. (v leta a).

qalaqaic: difcil, qalaraqa; varios. (c qalaq).

qarapaam: somos lacos. (v apaam).

qatagoxoi/ nqatagoxoi: guia.

qaiyi/ chaqaiyi: ah, cierto!

qalaqma: pero.

qaraqata: est avisado, est aconsejado. (v qata).

qalaraqa: difciles. (v qalaqaic).

qarashaxantac: nos gua. (v ashaxantac).

qatallicshichiipi: tus muchos invitados. Dan5.23


(v lalecsec).

qalaxam: pero, sin embargo.

qaratoiquentac: nos gobierna. (v oiquentac).

qala: ya. masaqa, qala; cuando todava no, ya. Mrc 14.3.

qaratoiquiisac: tu nos gobiernas. (v oiquentac).

qaloe: tu animal. (v lalo).

qaraualaq: gritamos, (v aualaq).

qallaxaic/ xoaxaic: una parcialidad de los mocov.


qam: pero, sin embargo.

qaraue, ac: nuestra torre para subir.

qaisaullaxateta: est bien pulido o bruido.


qaisoota: l slo, qaisootoqui; el nico, qaisootam;
muy solito. Mat 14.23 (v qaicaata).
qaiqoshaxanec: le hacen retirarse.
qaitaxaa- pegue: se hablan con.
qaiuanapega: se lo ve. na se qaiuanapega; los
milagros, (v iuan).
qaiyauate: ellos solos, (v qaiyiita)

qaiyiita: l slo, qaiyiitoqui; el nico. qaiyauate;


ellos solos. (v qaicaata).
qaiyijim: igual, sin embargo. Pro24.12 (v qaiyiita).
qaiyita: igual, lo mismo.(c aqaiyita).
qaiguaalo: culebra.
qaiim: la caada, el estero, qaimi; varios,
qaiimipi; muchos.
qailaq: ciego, qaila; varios ciegos,
qailaqaipi/ qailaripi; muchos ciegos, qailaxa; ciega.
qailaxal; varias ciegas, qailaxallipi; muchas ciegas,
qailaqo; habr sido ciego antes, ya no.
aim qailaq; soy ciego.
aim qailaxa; soy ciega, (v lqailaxa)

134

qatetaigui

qamaxahi: aprense, (v qamqai).


qamaxaraic: cumplidor, iel, qainaxarai; cumplidora.
qamaxaraqa; varios, qamaxaraiquipi; muchos.
(v aqarnqata).
qamiogue: todos ustedes, (c cogue).

qaqamite: slo t, usted slo, (c qaqami).

qarachilen: nos ordena, (c yachlen).

qaray-: nos. qarayaxaisac; djanos (de molestar).


(v axantac).
qarayichi: te escapas de algo. (v it).
qarayoqchirii: escndannos ustedes!. (v oxoji).
qaraac: nuestro esclavo. (v laac).
qaralaaque: 2Co11.14 (v lalaaque).

qailaqachit: le hace ciego.

qamiaque: todos ustedes varios, ambos de ustedes


dos. Esq 16.45 (c qamiogue).

qaineeta: tambin, qaineete; tambin los varios.


Mat27.44.

qamii/ qamiri: ustedes, vosotros, qamiho; ustedes


antes eran as y as. (v aim).

qaraxaa: se lo oye, se oye de l. Mat22.33 (v xaa).

qaipe,ana: el hacha, qaipel; varias, qaipillipi; muchas.

qamirogue: usted del todo, (v cogue).

2Co12.4 (v xaa).

qaitec: langostas que casi no vuelan, (c piai).

qamiri/ qamii: ustedes, vosotros, (v aim)

qaraxaaque: (v xaaque).

qaralaa: 2Co11.l5 (v lalaa).


qaraxaapega: se qaraxaapega; nunca se oye eso.

qashilegaxaic: brillante.
qashilquetaa: est brillando.

qataiguit: halcn, milano, qataiguit lodegaxat;


gaviln. Deu14.13,15.
qataa: va anticipadamente a. va adelante a.
qatague: sale al encuentro de otro, saqatague,
qachirague, qaaqatague, saqatqague, qachiague,
qaterague.
qataguit: le sale al encuentro.saqataguit,qachiraguit,
qaaqataguit, saqatqaguit, qachiaguit,qateraguit.
se/ sqa/ sqa/ se qataiguit; me viene al encuentro.
qatai: anticipadamente (c qata).
qatel: lo hornea, qachilli, qaiqatel, sqatelaq, qachillii,
qatele. Mat6.30 (contrastar qachilli espejismo)
qatetapega: le aconseja, le advierte, sa-,
saqatqatapega, qatesapega. (v qata).
qatetaguit: le est saliendo al
qachisaguit, qatesaguit. (v qataguit).

encuentro,

qatetaigui: le est saliendo al encuentro en tal


camino.

135

qateteguelec

qateteguelec: aconseja acerca de.


qateta: le encarga mucho, le aconseja mucho.
qachiteta, qa-, saqatqata, qachiita, qateteta.
qatollaxaic: casi ciego.
qatoohi: tu ropa. (v loho).
qatooaqui: tu ropa. (v looac).
qatta: cierta palmera, qattal; varias, qattasat;
abundancia.
qaua: da pasos, camina, sqaua, qauai, sqauaq,
qauahi, qaua. qauahi; dan pasos. 2Sa6.13.
qauaata: va caminando. (v qaua).
qauaateguelec: camina encima de, vez tras vez.
(v qaua).
qauaategueri: va caminando, sqauaategueri,
qauaisegueri, qauaategueri, sqauaaqategueri,
qauahitegueri, qauaasegueri. (c qaua).
qauateera: camina ciegamente.
qauaxantegueri: le hace caminar, sqauaxanqategueri,
qauaxaitegueri.
qarqauaxantegueri: nos hace caminar. 2Co5.2.

qaviahic; ustedes me atormentan, qavirahic; l


me atormenta, qaviaque; les atormenta.
Mrc5.7;Hch7.52 (v lqaviic).

qomaque: yo y t, yo y l, nosotros dos, ambos de

qo-: nuestro, qoue; nuestro cabello, (v laue).

qomigoxonaq: pjaro carpintero.

qaimeta: slo yo, ningn otro, qaimetam; yo estoy


muy solo, (c chaqaim).

qoch-: nuestro, qochaalec; nuestro hijo, (v llaalec).

qomi: nosotros, qomo; nosotros antes eramos tal y

qochiguit: se une a otro [como entre huesos].

tal. (v aim).

qaaqajlec: se aconseja sobre.

qochichiguit: lo agrega, soqotqachiguit.

qonoq: nuestra comida. (v loq).

qaodaxat: se qaodaxat; le molestan, (v lodaxat).

qod-: nuestro, qodap; nuestra boca.

qoaalec: amarillento.

qa: la piedra, la roca. qari; varias, qaripi/qaipi;


muchas, qaoqui; piedrita. qariolqai; varias
pequeas, aso qa ladocai; la montaa. (c naqa).

qodeenaxat: nuestro nombre. (v leenaxat) .

qoi: amarillo.

qogo, aso: tbano.

qa: de repente, ya, acaso, as que, cona nouen,


qa hueetaugui; y cuando se dio cuenta, de repente
estaba en tal lugar, qa im quet judo leec?;
acaso soy judo?.

qohichi: se anotan. (v irii).

qoicqojlec: se cae de cabeza, se tumba de cabeza,


sqoigoxosqojlec, qoigoxohijlec, qoicqoterelec/
qoicqojlgoto.

qaauotaque: sqaica ca qaauotaque;


inesperadamente, (c ahotaque).
qaim: me toca a m el turno. Ime, caqaim; despus
me toca a m.( qoqomi, qaqami).

qaaalaq: aguar guaz.


qaaalegue: le abraza. sqaaalegue,_qaaallitegue, qai-,
sqaaalaxague, qaaalligue,qaaaltegue. sqaaaleguelo;
abrazo a varios.
qaaal-lec: abraza al acostado.
qaaalougui: lo junta en los brazos, qaallirougui, qai, sqaaalaxaugui, qaaalliugui, qaaaldougui.- se/ se/
se/ s.

qohiit/qohit: se escapa, aim qohiit queso; me


escap de aqul, qaica ca qohit; es inevitable, (c it).

nosotros. Jua 17.11;2 Co12.18.

qoi: una clase de miel, qoi lauoic; abeja de

qohinac: se lo dice. (v naac).

qoilala.

qohinaiquen: (v naiquen).

qoigue, so: el arco iris.

qohinapega: (v enapega).

qoooxoi: cierta clase de cacto que produce una tintura

qohinetegue/ qohintegue: se le hacen, se lo hace


as. qohineteguelo; se les hacen, qohiichic; se me
hacen, qohiiteraxaric; te hacen, qohinetoxoric;
nos hacen, qohiiitaxaric; les hacen a ustedes.
(v netegue)

amarilla, qoooxoic; amarillo.


qooxoraic: rubio.

qohiisaxaric: (v neeta)

qopaaqachit: le hace tener hambre, le hace ayunar.


qopaaqachichi, qai-, sqopaaqachitaq,qopaaqachichii,
qopaaqachite.

qoriiteraxaric: (v neeta)

qopaaxaic: hambriento, qopaaxaiquipi; muchos,

qohit/ qohiit:
qohitauec: (v itauec).

qopat: tiene hambre, yqopat, rqopachi, qar-, rqopachii, qopate. (c lqopaaxa).

qohintegue/ qohinetegue:

qopia: nuestro pies. (v lapia).

qoi: ay!. qoi,om!; ay, que fro!.

qopi: te golpeaste. (v roqopi).

qachica: cmo puede ser...?, sin embargo,

qoinaxanaxaic: pescador, qoinaxanaxaqa; varios,


(c oqoin)

qoqometa: nosotros solos, qoqometam; nosotros


muy solos, (v qoqomi).

qaic, ada: el palo borracho.

qol, ana: las algas.


qolaq: nos vamos. (v eec).

qayiricshii: tu escrito, (v lerecse).

qapaxa, ai: porongo grande, ana qapaxa; la bebida


que se toma con porongo, ya lista para tomar,
(v napiise)

qayiriqui: tu escrito, (v lerec).

qasqai: claro que..!, qasqai eec; claro que se fue.

qoqomi: nos toca a nosotros el turno, qaqamiri; les


toca a ustedes, qaqami; te toca a ti. qaim; me
toca a mi. qalam imaxare; le toca a l. qalam
aimaxare; le toca a ella, qalame auamaxare;
les toca a ellos o ellas.

qaypataxata: estoy apretado, estoy en aprietos,

qauaic: furioso, cruel, despiadado,


qauaiqa; varios, qauaiquipi; muchos.

qaua/ sqaua: con atraso uno o varios, tarda en,


qaullirapeguem: te acorbardas de_ Job4.5.
qauochi: tu casa, su familia. (v lauo).

qaaaloot: le toma en los brazos a un beb, le abraza.

qauootoi: tus varias casas.

qaaaltahic: me abraza.

qauori: la casa de ustedes. (v lauo),


qavii tu cabello.(v lauo).

qaaaltapegue: le est abrazando.

qay-/qayi: alguien me, qayquemaqachit; alguien me


hiere, qayimaqachin; alguien me alaba, se me alaban.
(c y- ).
qayayit: me escap de algo, qayayit queso; me
escap de. (v it).
qayiita: ella sola. qayiitolli; la nica, (c qacaata)

qaaataq/sqaaataq: cualquiera, qaaataq ca nishaa;


desea cualquier-cosa. Mrc7.22;14.3;
Roml 1.33;14.6(c aataq).
qaaataxagui: tot qaaataxagui; indistinto.
(c qaaataq).
qaaloq/ sqaaloq: pronto.
qaaloxoguit: pronto en llegar. (c qaaloq).
qaalqotac/ sqayalqotac: pronto.
qaauanapega: se lo ve, se qaauanapega; nunca
visto, por eso, milagroso.(c auana).

136

qoshiiguit

qaaaltoot: lo tiene en brazos, lo abraza,


qaaallisoot, qai-, sqaaalqatoot, qaaaltooto
naua laua; cruza los brazos.

tirnico,

qauequeto: cuando menos, jams, nunca.


qauequeto sahotaque quiyim; cuando menos pens
que.
qaviitapegue: le est maltratando.
sqaviaqatapegue, qaviitapegue, qaviisapegue.
(v qaviague).
qaviague: le trata cruelmente, le destruye, s-,
qavirague/ qavirague, qai-/ qaa-, sqaviaqague,
qaviiague, qavirague. se/ se/ se qavirahic; me
atormentas, qaviroxoric; nos atormentas.

qolo: nuestro animal. (v lalo).


qolonqaic: miedoso, temeroso, qolonqaiquipi; muchos.
qoloxoqoq letaa: ibis. Deu14.16.
qolqai: lo buscamos para traer. (v que).
qoiqataigui: vamos sobre algo. (v quetaigui).
qollictaxanaxaic: contrario, contradictorio.
qollictaxanaxairpi: muchos.
qom/qomi: nosotros. llaqo qom; todava nosotros,

qoqoo: ronca, qoqoi, sqoqooq, qoqohi, qoqoo.


qoshaaxaic: retrocesivo, camina para atrs, insecto
que cava hueco en el suelo en forma de embudo,
qoshaae: lo deja atrs, s-, qoshirae, qai-,
sqoshaaqae, qoshiae, qoshiiraa
qoshi: retrocede, va hacia atrs, sqoshi, qoshii,

qom: persona, gente, ser humano, qomi; varias


personas, qomyipi/ qonyipi; mucha gente,

sqoshaaq, qoshii, qoshii.

qom lai, aso: el colectivo, el mnibus, aso qom lai.

qoshiiguit: le apoya, est a favor de otro, le da la

quiigui na huaxaaq: el barco.

espalda fsicamente, qoshichiguit, qai-, sqoshaxa-

qomogue: todos nosotros. (c cogue).

guit, qoshiiguit, qoshiichiguit.

137

qoshiilec

qoshiilec: le apoya, le deiende, se le retira, retira


del lugar, s-, qoshi relec,qaiqoshiilec, sqoshaxalec,
qoshiilec, qoshiirelec. sqoshilgoto; les apoyo,
se qoshiilec; l no me apoya, se qoshiraxalec;
l no te apoya, se qoshihoxolec; l no nos apoya, se qoshiaxalec; l no les apoya a ustedes,
sqoshiaxalec; le apoyamos. Hch8.33.
qoshiiquiaxaua: el mono, o nuestra semejanza de
cara. (c lashiiquiaxaua).
qoshiitauo: se retira de adentro, qoshiisauo.

qoue, na: nuestro cabello, se qoue; no es cabello.


(contrastar sqoue).

qooqsaa: qu pena!, qu lstima!. Jua9.30.

qouel: (v lauel).

qooretetegue: lejos yendo.

qouooto: nuestras varias casas. (v lauooto).

qooretalo: estn lejos. (v qooqota).

qouora: (v lauora).

qooreteguelo: van unos kilmetros de distancia.

qouo: nuestra casa. (v lauo).

qoorichiigui: profunda la raz de la planta.

qovie: qudense ah. seuee, qoviree/ oviree,


huae, seuqae, qoviie, ovireena; qudate ac.
Mat26.38 (v huae, qoviee).

qooreteoga: lejos afuera hasta..

qooxa: sqooxa; cerca.

qoshiitague: est detrs de l. s-, qoshiisague,


sqoshaaqatague, qoshiisague?, qoshiirague.
(c qoshiague).

qovilli: nuestros interiores, (v lauel).

qooxoguit: tot qooxoguit; est muy cerca viniendo.


qooxoguita; los varios. (c sqooxoguit).

qoviree: qudate ah. (v qoviie).

qooxoi: profundo, se qooxoi; poco profundo.

qoshiitaguit: le apoya.

qoviae: qudense aqu, qoviree, qoviae.


Mrc 14.34 (v huae, qoviie).

qooxouec: tot qooxouec; cerca, pronto, tot


qooxorec; los varios estn cerca. (c sqooxouec).

qoy-: nuestro, (v llic, llicyaxac).

qooxouo: tot qooxouo; ya no muy lejos.

qoyi-: se lo hace, (v ca ahi, caguit, cot,_quepegue).

qoen: tambin (dialecto de SFe).

qoshiiuec: se retira, qoshi-rec.

qoyigaa: (v queua).

qogoq: le besa, sqogoq, qogoxe. (c nqogoq).

qoshiusec: tiene algo entre dientes.

qoyigougui: pasa por una ciudad, (v queugui).

qogoqotac: le est besando. (v nqogoqotac).

qoshiaata: se apoyan entre s. como espalda a


espalda. (c qoshi).

qoyimaxachigui: lo curva, lo encorva,


sqoyimaxataxagui. (c qoyimigui).

qoitaxanqachaqaic: codicioso, ambicioso, avaro,


chaqaqa; varios.

qoshiague: est atrs, est por detrs, qoshiirague.


da qoshiague; su trasera, (c qoshiitague).

qoyimigui: curvado, jorobado, encorvado.

qolaaxaic: hilo teido. (v nqollii).

qoyintai: se est aqu, alguien est aqu, (v neetai).

qot-: nuestro, qotoho; nuestra ropa, (v loho, loiquenatec, looac).

qolaxan: tie(teir), (v nqollii).

qoyipe: cormorn. Deu 14.17.


qoyiquetaigui: se va sobre algo. (v queetaigui).

qole: tintura, anilina, (c raami, tooxoi, qooxoic,


lqolaxanaxat).

qoyiquee: se lo deja. (v cae).

qollii: lo tie. sqolaxai. (c nqollii).

qoyiuelec: se lo cree. (v huelec).

qoiiuec: salgan. Mat9.24. (v nqoneuec).

qo: se lo hace. (v al, aan, anagui, oxoji).

qoirec: salga, sal.

qote: (v nqote).

qooqaque/ sqooqaque: cerca, tot qooqaque; ya


est cerca, ya no est lejos.

qoi: sal vos. Mat21.21 (v nqoin).

qotesaq: tuerto, qotesa; varios, qotesaxa; tuerta.


qotesaxal; varias. Mrc9.47.

qooqochiguii: grueso o gruesa la capa.

qoshiiteguelec: le est apoyando, le deiende, s-,


qoshiseguelec, qai-, sqoshaaqateguelec, qoshiiteguelec,
qoshiiseguelec. (c qoshiilec).

qotaa: el Dios universal, qotaolec; querido Dios


universal, padre universal, qotaolec quesomaxare;
su Dios o el Dios de, somaxare na naac qotaolqaipi;
los que dicen ser dioses, qotaallipi; muchos dioses,
(c letaa).

qotesashiguim: se agregan hacia arriba, (v noqojshiguim).


qotooac: nuestra ropa o pertenencia. (v looac).
qouacague/ nqouacague:
qouagaxainaxaqui: iglesia, qouagaxainaxaqui
caim; mi templo donde oran a m (dice Dios),
(v nqouagaxainaxac).

qooqochia: profundo, lejos abajo.


qooqochiigui: hondo, profundo el pozo.
qooqojlec: lejos, muy distante, qooqojlgoto; muy
distantes.
qooqoshima: lejos arriba.

qoo, ana: el pjaro, el ave. qooipi; muchas aves,


na- acac ana qoo; las aves de rapia, qooole/
qooolec; pajarito, qooollipi; pajaritos.
qooc: lo come todo, lo gasta todo, sqooc, qoqui,
qai-, sqoguinaq, qoguii, qogue. (c qoqueeta).
qooollipi: pajaritos, (v qoo).
qooq: se envejece. Luc12.33.

qoxoic: el viejo, de edad avanzada, qoxoiqa;


varios, qoxoiquipi; muchos, qoxoicoqui/ qoxoicolec;
muy anciano, qoxoi; la vieja, qoxoiolli; muy anciana.
qoxoom: muy viejo. (v qoxoic).
qoxoiolli: muy anciana. (v qoxoic).
qooqochit: le asusta, s-, qooqochichi, qai-,
sqooqochitaq, qooqochichii, qooqochite.
qooqochitetac; le est asustando o lo hace vez
tras vez. rqooqochichii; les asusta a ustedes.
qooqotaxan: causa susto, asusta. (v-qooqochita,
nqooqotaxanaq).
que: lo busca para traer, va a buscarlo para traer,
shique, quite, que, qoyique, qolqai, quihe, quete.
(c eec) que-/ qui-/ ca-/ co-/ c-: de, por, con, en,
acerca de.., a, entre, desde, cada, contra, sobre,
junto a., so Juan chaqaiso so letaa nogue na
qomyipi/ so Juan chaqaiso so netaa quenogue na
qomyipi; Juan es el padre de toda la gente, eet
quiyi naa; huye de la casa, somaxare qaimen
queso ale; aquel fue vendido por el hombre, somaxare
qaimen caso aalo; aquel fue vendido por la mujer, da
naqaatec quesomaxare; el mensaje acerca de l.
samenaxagui aso lachima so Jos quesaua leuo
aso quetaq; pintamos la ropa de Jos con la sangre
de chivo, negu ca coqomi?; cul de nosotros?.
Nega ac caqamiri?; cul de ustedes mujeres?,
negu caquena qomyipi?; cul de esta gente?,
rapil queda-piguim; vuelve desde el cielo, louaqnaxanaxac i qotaolec quenmaq; el castigo de Dios
sobre aquellos,
quenagui: desde ahora, cuarenta kilos quena; cuarenta kilos cada uno. roviirai quenaua; qudate
junto a estos., ue quena qomyipi; alguno/ uno de
esta gente, caim, caqamiri, coqomi, caqami. queca, queda, quena, quii, queso, quiyi. caca, cada,
cana, cai, caso, cayi. quecaua, quedaua, quenaua,
quiaua, quesaua, quiyaua. quecamaxare, quedamaxare,
quenamaxare, quiimaxare, quesomaxare, quiyimaxare.
quecogue, quedogue, quenogue, quiogue,
quesogue, quiyogue. cacogue, cadogue, canogue,
caogue, casogue, cayogue.
quecajo: (v cajo).

qooqotaa: lejos adentro, caro, qooqotaalo; lejos


los varios.

qopaq, ada: el rbol, na qopaq; la lea, madera,


el poste, la tabla, qopa; varios, qoparipi; muchos,
-yi qopaqsat; arboleda, ada qopaqolli; arbusto,
qopaq loo; carpintero, naua qoparolqai; unos
palitos de lea.

qooqoteoga: lejos afuera hasta tal lugar. Matl8.8.

qopaqolli: el arbusto.

quecanchaqaica: en cualquiera. (v canchaqaica).

qooqochiguit: lejos el uno sigue al otro, le sigue


de lejos. Mat26.58.

qoparit: corral de palos a pique. (c qopaq).

qouaquiric: haceme el favor!. (v nqouaguegue).

quecanchi: cualquiera, en cualquier lugar.


Mat4.23; Mrc 16.20 (vcanchi).

qouaquiroxoric: favorzcanos!.

qooqota: lejos l. (c sqooqota).

qouaquitegue: le favoreces. (v nqouaguegue).

qooqotegue: va lejos en distancia. Mrc5.10.


qooqsaa: apartado, diferente. Hch18.25.

qoqueeta: lo come todo. qai-,. (v qooc).


qoquiichiiguit: lo come todo desde la punta.
(c qoqueeta).

qouagaxanqachaqaic: bondadoso, dadivoso.


qouagaxanqachaqaqa; varios.
qouagaxanqachaqaiquipi; muchos.
qouaguiic: por favor!, hganme el favor!,
(v nqouaguegue).

qouaqui: por favor, vos. (c qouaquiric, nqouaguegue).

138

quecaumaq

qooqoshimegue: alto, so qooqoshimegue laua;


el cerro, naua qooqoshimque lauari; los lugares
altos, las alturas.

qopaxasat: arboleda, muchos rboles.

quecana: cuando (cierta ocasin pasada a la cual se


reiere), (v cana).
quecanchaqa/quecanchaqai: por cualquier.
(v canchaqai).

quecaua: (v que-).
quecauajo:(v cauajo).
quecaumaq: (v caumaq).

139

quccauaque

quccauaque: en todos aquellos. (v cauaque).


quecamaxare: (v camaxare).

queetague: va a tal lugar, shiquetague, quiis-/


quis-, qoyiquet-, qolqat-, quiit-, quees-.

quecmaq: (v cmaq).

queetaguit: le va al encuentro, quisaguit.

queeama: cuando (tiempo futuro), (c quiyima).

queetai: va junto con otro, cae junto con, va a


la muerte o la destruccin con, shiqueta-, quiisa-/
quisa-, qoyiqueta-, qolqata-, quiita-, queesa-.
(v eec).

quecogue: (vcogue).
queco: le habra seguido. quegue + -o. Luc23.49,
shigueco; yo le seguir. (v quegue).
quecona/ queconale: en aquel momento pasado,
cuando (pasado). (v cona).
queda: (v que-, da).
quedajo: (v que-, dajo).
quedaua: (v que-, daua).
quedauajo: (v que-, dauajo).
quedauamaxare: (v que-, dauamaxare).
quedmaq: (v que-, dmaq).
quedamaxare: (v que-, damaxare).
quedogue: (v que-, dogue).
quedo: ca quedonale; y de esa manera. (v que-,
da,-o).
queesaigui: ellos van sobre algo. (v queetaigui).
queeso/ques: el queso, queesolqai; varios pequeos.
queeta: va yendo, sigue, contina, shiqueta, quiite,
qolqata, quiita, queete. mesqai queeta neetari;
no dura, no perdura, (c eec).
queetac: va yendo.
queetagui: va entre gente, recorre los pueblos, va
durante un tiempo, shiquetagui, qoiqatagui, quiitagui,
queesaguir (c queugui).
queetalec: le sigue, es partidario de., shiquetalec,
quisalec/quiisalec, qoyiquetalec, qolqatalec, quiitalec/
oquiitalec, queesalec.
queetaigui: va por dentro del agua, shiqueta-, quisa-,
qoyiqueta-, qolqata-, quiita-, queesa-. (v eec).
queetapeguem: le guarda o le siente rencor, shiqueta-,
quisa-, qoyiqueta-, qolqata-, quiita-, queesa-.
(c caapeguem).
queetapegueua: le desafa quisa-/quiisapegueua.

queetapegue: sigue un camino. Mrc]5.29;Luc18.36,


queetapegelo; anda por calles. Hch17.5.
queetapegueua: le est criticando.
queetapegue: le sigue, va junto con. shiquetapegue,
quiis-/quis-/oquis-, soqolqat-, oquiit-/quiit-, quees-.
nmaq queetapegue; los seguidores de.
queetauegue: va por un camino, sigue cierta enseanza, shiquetauegue, quis-/ quiis-, qoyiquet-,
qolqat-, quiit-/ oquiit-, quees-.
queetegue: va directo por tal camino, quiitetegue,
queetetegue.
queetegueyi: pasa por ah, queetetegueyi.
queeteguejec: habla mal de o le critica, shiqueteguelec,
quiseguelec, qoyiqueteguelec qolqateguelec, quiiteguelec, queeseguelec.

quejlec: lo sigue bien, va o pasa sobre algo, shiquejlec,


quiterelec/quiiterelec, qoyiquejlec, qolqajlec, quiijlec,
queeterelec. quejelgoto; pasa sobre varios, quejelco;
habr pasado sobre varios, quejlecyi; pasa sobre ese lugar quejlecna; pasa por esta tierra. Apo2.13. (c quelec).
quelec: lo sigue, va encima o sobre algo, se dedica
a, shiguelec, quirelec/quirelee, qoyiguelec, qolaxalec, quiilec, querelec. totqo quiilec; ya no lo siguen
ustedes, (c eec, quejlec).
quelola: le atiende, le sirve, s-, quelollita, qai-,
squelolaxa, quelollia, quelolta. quelolalo qomi;
nos atiende, quedolliriua; me ayudas, quelolliua;
me ayuda.
quelolapegue: le atiende, quelollira-, qai-, squelolqa-,
quelollia-, quelolera-. Luc17.8 (v queloltapegue).
quelolqachaqaic: hospitalario, atento con visitas.
queloltac: est sirviendo o atendiendo, -tape.
queloltapega: lo atiende, quelollisapega.
queloltapegue: lo est atendiendo, squeloltapegue,
squelolqatapegue. Luc2.49.
queloltapiguit: le atiende al que llega.
quelolliguit: le atiende, s-, quelollichiguit, qai-,
squelolaxaguit, quelolliiguit, quelolchiguit. Hch27.3.

queetegueigui: va en medio de.. Esq1.13.

quemaralec. aso: una montaa, la colina, cerro,


quemaralequipi; muchos. (c quemarelec).

queetegueri: ronda, anda, vaga, recorre.

quemaraxajlec: la forma o amolda (para llevar carga).

queeteuegue: va directo por tal camino, shiqueteuegue,


queetereuegue.

quemaraxauaic: comiln, glotn. quemaraxauaiquipi;


muchos. (c quema).

queetougui: va adentro de., (ir), shiquetougui,


quiichirougui/quiiterougui, qoyiquetougui, qolqatougui,
quiitougui/quiichiuguirqueeterougui. (c qoyigougui).

quemarague: se harta de., rquemariague.

queetougue: va por medio de, va detrs de la espalda


de otro, va entre gente, pasa por una puerta,
shique-, quiiterougue, qoyiquetougue, qolqatougue,quii
queeterougue. Mat9.20; Mrc5.27;Hchl2.20 (c eec).

quemategue/nquemategue: se harta de, se satisface


de, se llena de comida, yquemategue, rquemachitegue,
qar-, rquemariigue, quemajtegue.

queetoot: va por el costado del lago,-alambrado, muro,


camino, shiquetoot, quitot/quisoot, qoyiquetoot.
qolqato: ot, quiitoot, queesoot. (v eec, cot).

quemarelec, so: llanura alta, tierra de altura, donde no


queda el agua, el opuesto de camegue. (c quemaralec).

quema: se llena el estmago, satisfecho de comida, se


harta, yquema.rquernaehi, qar-, rquemarii, qumate.
(c lquemaraxa).
quen: siempre, cada vez. ue quen..; a-veces., dmaq
noueenataxanaxaco quen na; la costumbre siempre
de ellos.

queetapiguia: me insulta, qoyiqueta-, quiita-.

quegue: lo sigue, shiguegue, oquitegue/ quitegue,.


qoyiguegue, qolaxague, quiigue/oquiigue, quetegue.
(v eec).

queetaugui: va entre gente, shiquet-, quiis-, qoyiquet-,


quiit-, quees-. quectapougui; va entre gente.

queho: va hacia adentro, a la casa, shiqueho, quiro,


qolaxauo, quiiho, quero. Mat8.13;9.7.

quenagui: desde ahora, quenagui chicqochii; de


ahora en adelante. (c nagui, que-).

queetaua: va adentro a.

quehocaua: lo toca, quehoquiraua, qai-, squehocqaua,


quehoquiyaua, quehocraua. (c queuoc).

quenajo: (v najo).

queetapigui: va entre gente o en lluvia.

queetaue: ya adentro con otro, shiquetaue; voy


contigo. Luc22.33 (c eec, queua).
queeta anto: vestido con, va junto con varios.
(v queetai).

140

quesaxan

quehogue: le persigue por mal o bien, shigogue,


quirogue, qoyigogue, qolaxaugue, quiiougue
querogue.

quena: que- + na. quena nchaqaina; cualquier cosa.


(v que- ).

quenaq: sarnoso.
quenataq: de aquellos, sqaica ca quenataq auaxaic
alecseripi; ninguno de aquellos mis primeros invitados.
(v nataq, que-).

quenaua: (v naua).
quenauajo: (v nauajo).
quenauamaxare: (v nauamaxare).
quenauaque: (v quenogue).
quenaumaq: (v naumaq).
quenogue: (v nogue).
quena/ quenale: cuando, cada vez.
quena hueetauguilo qomi; cuando l estuvo con nosotros. (v cona).
quenoxon: mira por todos lados, vigila, observa, s-,
squenoxonaq, quenoxoii, quenoxone.
quepaqataxan: impide, deiende, s-, quepaqataxai,
qai-, saq, queii, quee.2Co3.14 (c quepaxat).
quepaqataxana: deiende con algo, s-, que-ita, qais~axa, queia, queta.
quepaqataxanlec: le deiende, le protege, s-,
queirelec, qai-, saxalec, queiilec, quedelec.
quepaqataxanteguelec: le est defendiendo, s-, qai-,
quepaqataxanseguelec. (v quepaqataxanlec).
quepaqchiguit/ quepaxachignit: le ataja, le cierra el
paso, (c quepaxataguit).
quepaxale, ana: la tina, enfermedad parastica de la
piel.
quepaxat: lo impide, lo refrena, lo ataja. s-,
quepaxachi, qai-, saq, queii, quepaxate /aqt-.
yquepaxat; me impide, yquepaxachi; me impides.
qarquepaxat; nos impide, squepaxate; les impido.
(c quepaqataxan).
quepaxataguit: le resiste.
quepaxatetac: le est impidiendo, quepaqchisac,.
yquepaxatetac; me est impidiendo, yquepaxachitac;
me estn impidiendo ustedes.
quepaxatetaguit: le est resistiendo.
quepaxatesaguit: (c quepaqachiguit).
quepaxatetapiguit: le est atajando, impidiendo su
avance, quepaqchisapiguit,quepaqchitapiguit,.
(c quepaqchiguit).
quepegue: va hasta.. shicpegue shipegue,
quirepegue, qoyicpegue, qolaqpegue/qolaxapegue,
quiipegue, querepegue.quepegueto; va hacia varios.
queraa: entran, (v queua).
queree: lo dejan, (v cae).
ques/ queeso: el queso, naueguec ques; trajo queso
para servirlo. Gen 18.8.
quesalaxa: explanada.
quesaua: a los varios, quesauajo, quesauamaxare,
quesauaque, quesaumaq. (v que-, saua).
quesaxan: tiene mucha fuerza, pesado, duro trabajo, s-,
quesaxai, squesaxanaq, que-ii, que~e. se quesaxan;
dbil, no fuerte, quesaxai; varios son duros.
quesaxai naua aqaatqa; son duras mis palabras.

141

quesaxanaxaic

quesaxanaxaic: fuerte, poderoso, nonot quesaxanaxaic; viento fuerte, quesaxanaxaqa/axaiqa; varios,


quesaxanaxaiquipi; muchos.
quesogue: en todo, quesogo; seria en todo.
(v sogue).
queso: tiempo antes, atrs.
queso/quesojo: (v queca, quecajo).
quesom: antes, tiempo atrs.
quesmaq: (v smaq).
quesomaxare: de l. quesogue, quesmaq. (v que-).
questaq: esos, se. Gen33.8 (c smaq, que-).
quet: hubiera sido, debiera ser que., paguec qaet
lamaxa quetaxan..; hubiera sido mejor que., queto;
podra ser. quetoca; el que podra ser. (c quetqai).
quetaq, aso: cabra, chiva, so quetaq; chivo, quetaq
llaalec; cabrito, quetaqoqui; cabrito, quetarolqai;
varios cabritos, quetaqaipi; muchos chivos.
quetashic: por qu?, no debe ser!.
quetaxan: si hubiera sido, (c quet).
quetaxai: hubiera sido, pero no era.
queta: s, que s. paguec lamaxa quetasalauat;
mejor que yo lo mate, queta se anac; si yo no hubiera venido, (c quet).
quetale: s, que s, despus, (c quet).
quetqa/quetqai: si fuese as, pero no lo es. (c quet).
queualachit: lo asa. s-, que-chi, qai-, s-aq, que-chii,
quee. se/se/se/se (c lqueualatec).
queugui: va dentro de algo, lo recorre [como a una
ciudad], va entre multitud, shigougui, quirougui,
qoyigougui,qolaxaugui, quiougui/quiugui, querougui.
shigougui so na aaxa yalola; estuve enfermo por un
ao. (c eec).
queuo/queho: se va o regresa a casa, quero. Deu20.8.
queuoc: lo pule, lo frota, lo aila, s-,. (c quehocaua).
queuocaua-quehocaua: qai-, squeuocqaua,.
Hchl9.12 (v quehocaua).
queuoqueta: lo pule bien. qai-,.
queuoquetecta: se rozan entre s.
queua: lo busca para traerlo, entra-a algo para traerlo,
le ataca, le insulta, shigaa/ shigueua, quiraa/
oquiraa, qoyigaa, qolaxaua, quieua/ quiua,
queraa quereua. (c que).
que: se van ellos, (v eec).
quee: come, s-, quii, squiaq, quiii, quie. se
queo; no haba comido.
queeelec: come por causa de., quiirelec, qai-,
squiaxalec, quiiilec, queeerelec. queeelgoto; come
por varias causas. Jual2.2.
queeenaho: lo engancha, squeenqaho, quiiiyaho,
queendaho. 1 Sal 7.39.

142

quioxon

queeenaa: lo engancha con anzuelo, quiiiiraa,


qai-,squeeenaxaa, qtriiiiua, queeendaa. Amo4.2.
queeenetot: le engancha por el cuello.
queeeno: lo engancha, squeeenaxaho, queeendo.
queeentauo: est enganchado, quiiiisauo, qai-,
squeeenqatauo, quiiiitauo, queeenesauo/-saho.
queeentaua: est enganchado o anclada en.
queeentec: se engancha.
queeetac: est comiendo. Jua13.28 quisac,
squiaqatac,. (v quee).
queeetapigui: vive de., s-, quiisa-, qai-, squiaqata-,
quiiita-, queeesa-.
queeetapegue: come con otro.
queejtague: pasa directo al otro lado.
queguenalec: qaican queguenalec; difcil de vencer.
queguenataxan: obliga, (v rqueguenataxan).
queguenataxanaxai: obligador, mandn.
queguenataxanaxaiqa; varios.
queguenague: se apura en., quiguiirague,
quiguiitague,.
queguenejlec: seqaiqueguenejiec; no es fcil hacer.
queguenteguelec: lo insiste, insiste en algo, lo obliga.
squeguenqat-,-quiguiit-,.
quelagaq: orejudo.
quelaic: orejudo, el mulo, quelaiqa; varios, -quelahipi;
muchos.
quelai, ai: la mula, quelahi; varias, quelaipi;
muchas.
quelaole, aso:- la liebre, (c lquela, quelai)
quemaaxaic: herido, quemaaxaqa; varios.
quemaq: herido, lastimado, y-, rai,-qar-,
rquemaxahi, quemaxai. (c quemaqachit).
quemaqachit: le hiere (herir), le deja herido, le
lastima, s-, quchi, qai-, saq,.queii, quee.
qarquemaqachichi: nos hieres. yquemaqachit; me
hiere, yquemaqachichii; me hieren ustedes.
qayquemaqachit: alguien me hiere.
qarquemaqachit: nos hiere, se/ sqai/ se/ s(c quemaq).
queoga: va afuera hasta., quireoga, qoyigueoga,
quiheoga,. Luc15.28.
quena: cada uno.
quetegue: sigue, va al lado de., shiquet-, quitet-,
qoyiquet-, qolqat-, quiit-, quetet-. Hch27.16.
quetegueyi: pasa por ah. quetet-. (c quetegue)
quetot: va por la orilla, pasa cerca del otro,
shiquet-, qoyiquet-,.
queuegue: lo sigue, shigue-, quire-, qoyigue-,
qolaxa-, quii-,quere-.queuequc;sigue a varios,
(c eec).

qui-: de., eet quiyi naa; huye de la casa, (v que-).


quichiguiguit: lechuza.
quichiguiigui/ quiichicigui:
quigui: va en una costumbre, o entre gente, recorre los
grupos, shigougui/ shiguigui,quirigui, qoyigougui,
qolaxaugui, quiougui/ quiigui, querougui. Hch9.2;14.2.
quiiguilo; vayan entre los campamentos. Jos1.1.
quiguii: va hacia abajo, se derrite, se baja [como el
agua absorbida en tierra].
quiguii, ana: el ploma (c quiguii).
quiguit: va en contra de., quiiguit,.
quihe: lo buscan ustedes para traer, (v que).
quihee: ustedes lo abandonan, (v cae).
quii: ustedes se van. (v eec)
quiichicigui/quiichiguiigui: va entre un grupo,
quiichiriigui,. Mat10.16;Luc10.3 (c queetapigui,
quiichiigui).
quiichigui: va adentro de algo [como una idea], iniltra
o penetra en., shiquichigui, quichirigui, qoyiquichigui,
qolqachigui, quiichigui, quiichirigui. Quiichilo.
qomi; penetra en nosotros. Mat26.24;Apol7.2 (v eec).
quiichiguit: ellos van en contra/ vayan ustedes en
contra. Exo17.9.
quiichiriigui: pasas derecho por el fuego. Isa43.2.
(v quiichicigui).
quiichiugui: pasan ustedes derecho por dentro de..
Mrc10.39.
quiichiigui: lo sigue [como una huella o una enseanza], shiquichi-, quiichiri-, qoyiquichi-, qolqachi-, quiichi-, quiichiri-. Mrc2.4; Hch13.43;21.20.
quiichiriiguilo; los sigues, (v eec, quiigui).
quiichiot: va directo debajo de.
quiisaigui: vas sobre algo, (v queetaigui).
quiitaigui: van ustedes sobre algo, (v queetaigui).
quiloqui: el kilo, un quiloqui; un kilo noms. Apo6.6.
quillic: cotorra.
quiaua: qui-+ aua, quii; qui-+ i.
quiigui: va en el medio [o como en agua], quiri-,
shiguiigui, qolaxa-, quiri-. so quiigui na lavini;
la pared medianera.
quiii: ustedes saludan, (v iquin).
quiijo: (v que-, ijo).
quiiuguet: est borracho, y-, rquiiuguichi, qar-,
rquiiuguichii, quiiuguete.
quiiuguetaxaic: borrachn. quiiuguetaxaiquipi;
muchos.
quiiuguetegue: se emborracha de..
quiiuguetqachit: le emborracha. s-. quiiguetqachichi,
qai-, saq, quichii, quie. se/ sqai.
quiiuguetqataxan: emborracha.
quiiuguichigui: se emborracha en algo [como la
inmoralidad]. Apo14.8 (c quiiuguet).

quiimaxare: (v que-, imaxare).


quimaq: (v que-, maq).
quiquiaxaic: azufre, hace chirrido, o chilla, es chirridor.
(c raquiqui).
quirae: lo dejas, (v cae).
quiree: djelo, (v cae).
quishiguim: trepa shigui-, quiri-, qolaxa-, quii-,
quii-. (c eec).
quishiuguet: loco, demente, fuera de s. Jua 10.20.
quishima: sube hasta., shicshima,.
quishimegue: lo trepa, sube en algo [como rbol].
shicshimegue, qoyicshimegue, qolaxa-, quii-, quiri-.
Jua4.21.
quishquintecta: estn rechinando los dientes.
(v iquishquinta).
quita: vaya en busca de., (v que).
quitaxachi: lo humedeces, (v aquitaxat).
quite: lo buscas, (v que).
quitot: dmelo, (c quiot).
quiyaua: qui- + yaua. quiyaumaq; qui- + yaumaq.
quiyauamaxare; qui- + yauamaxare. quiyogue;
qui- + yogue.
quiyauajo: qui- + yauajo.
quiyauaque: qui-+ yauaque.
quiyi: qui- + yi. quiyijo; qui- + yijo.
quiyi: recin.
quiy: ah. Ca quiy, ca...; y ah, entonces...
quiyim: para que.., que, para, porque, que sea..
ahotaque quiyim irii; quera escribirlo, ovita so
laloqo quiyim inoxonu; lleg su tiempo para entrar.
tataa quiyim ue; solamente porque haba.
quiyima: cuando en el futuro, (c quecama).
quiymaq: qui- + ymaq.
quiyimaxare: qui-+ yimaxare.
quiyo: ca quiyo nale; y ah entonces.
quiae: le dejan ustedes, (v cae)
quio: lo lava, squio, quioe, qai-, squioq, quiohi,
quio. se/ se/ se/ se squio; los lavo, quio; los
lava, quiohi; los lavan ustedes, yiquioe; me lavas.
quiogui: lo lava [como a la cara], quioirigui, qai-,
squioxogui, quiohigui, quiorigui. Mat6.17
(c quio).
quioota: lo lava bien, quioita, qai-, squioqota,
quiohita, quioote. Heb9.13 (c quio).
quiootac: lo est lavando, s-, quioisac, qai-,
quioosac. quiyootape; los lava, (v quio)
quiot: dnmelo, (c quitot).
quiouec: le limpia de., quioirec, qai-,. Luc7.22
quioxon: lava. Mrc9.3 (v quio).

143

quioxona

quioxona: lava con algo [como jabn], (c quio).


quioxontac: est lavando, (v quio).
quioxoqui: una palangana.
qui: te vas. (v eec)
quichiguit: va justo a su encuentro, va directamente al encuentro con., shiqui-, quiichichiguit, qoyiqui-,
qolqa-, quiichiguit, quichiguita.
quiii: ustedes comen, (v quee).
quiiigui: vive de... quiirigui, qai-, squiaxagui,
quiiigui, quiirigui. Mat1O.10 (c quee).
quiiiisauo: ests enganchado, (v queeentauo).
quii: comes, (v quee).
quiigui: va en un camino, sigue un camino, shigui-,
quiri-, qoyigui-, qolaxa-, quii-, quiri-. Hch8.39;15.5
(c eec, quiichiigui).
quiaapogo: participa en comer, come con un grupo.
quiir-apogo, squiaaqapogo, quiiiapogo, queeerapogo.
1co.8.10.
quiaaxai, ni: comiln.
quiaq: causa dolor, doloroso, quiaxai/quiachi;
dolorosos los varios.
quiaxan: le da de comer, le alimenta, le apacienta, s-, quiaxai, qai-, squiaxanaq, quiaxaii,
quiyaxane. qaiquiaxane; les dan de comer.
quiaxana: come con algo, quiaxaiita,.
quiaxanac: le da de comer. Mat24.45.
quiaxacataxan: da de comer, (c quiaxan).
quiaxanataxanegue: lo da de comer.
quiaxanec: le da de comer, qai-,. squiaxancole
voy a alimentar, (c quiaxanac).
quiaxanegue: le hace comerlo: s-, quiyaxaitegue.
qai-, squiaxanaxague, quiaxaigue, quiaxanetegue.
qaquiaxanegue; alguien me hace comerlo, yquiaxaigue; me lo dan de comer ustedes,
quiaxanlec le hace comer sobre una extensin,
qai-.
quiaxantac: le est dando de comer, quiaxaisac/
isac, qai-,. Apo12.6,14 (v quiaxan).
quiaxautapegue: le alimenta, s-,.
quiae: come junto con otro, squiae,. (c quee)
quiee: come junto con otro, s-, quiiree, qai,squi-axae, quiiie, queeeree. Hch11.3 (c
quee. quiae).
racachi: tu aliento, (v lacat).
racoom, ai: su estmago, su barriga, yacoom,
racoomi, nacoom, qaracoom, racomii, racoome.
rachaxasoxon: patea, sa-, chaxasoxoi, saaq,-ii,
rane. rachaxasoxontac; est pataleando.
chaxasoxoisac; ests pataleando.

144

rapilo

rachico: est triste, sachico, chicoe/chigoi, sachicoq, chigohi, rachico. rachigohi nqaine; les hace
tristes a ustedes. 2Co2.5;Efe4.30.
rachicota: est triste, sa-, chicoite, sachicoqota,
chigoita, rachicote. se/sqa/se// rachicotam; muy
triste.
rachicotam: est triste y callado, sa-, chicoite/
chigoite, sachicqotam, chigoitam, rachicotem.
(c rachico).
rachilaxanataxan: bautiza, sa-, chilaxanataxai,
saaq,. Mat21.25 (c nachil, nachilaxan).
rachilaxanataxana: bautiza con., sa-, qar-, sa-axa,
chilaxanataxaia. rachilaxanataxantapega; est
bautizando con., (c nachilaxan).
rachilaxanataxantac: est bautizando.
(c rachilaxanataxan); rachilaxanataxaigui; bautiza
en agua. Hch1.5;1 1.16.
rachillii: l te ordena, (c yachilen).
rachiminaxan: bufa, resopla.
rachiminaxantari: anda resoplando.
rachipi: se termina, se rompe la soga, se rachipi; no
cesa, no termina, contina, (c achipiaxat).
rachipiague: se revienta un cuero. Mat9.17.
rachipigui: explota un arma de fuego, se revienta la
pelota o una goma, chipirigui, sachipiaxagui, chipiigui, rachipiguilo.
rachipiu: explota desde adentro.
rachitata: muy aligido, ansioso, sa-, chitachi,
sachitachaq, chitachii, rachitata. Mrc14.33.
rachitatatac: est fallando, desfallece, agoniza.
sachitataqatac,. (c rachitata, lachitachic).
rachitaxanataxan: convida, da. chitaxanataxai,
chitaxanataxaii. (v achit).
rachitaxanataxana: lo ofrenda, lo regala, lo da. qara-,sachitaxanataxanaxa,. Deu26.1 ttulo.
rachoxonataxan: engaa, (v achiguii).
radala/ladala: verde en color, inmaduro, (c adalaxat).
rade, naua: sus pestaas, yade, rayi, nade, qarade,
rayii,. (c lade).
rahinaxana: tira un proyectil.
ralamaxaijlec: ustedes se dedican a., (c alamaxalec).
ralamqataxan: le orienta, lo hace derecho, sa-,
lamqataxai, saaq, lamqataxaii, rae. Tit2.15
(c alamqata).
ralataxan: deja, (v alat).
ralauataxan: mata, sa-, lauataxai, saaq,
lauataxaii, rae. ralauataxanape;matan,
ralauataxana: mata con algo. Apo 13.10
ralauataxanlec: mata a unos de un grupo, mata por
tal razn. lauataxairelec,.
ralegaxan: pesca con red. sa-, legaxai, saaq,
legaxaii, ra-e.

ralaxanataxan: se ralaxanataxan; no respeta, es


irrespetuoso, sa-, laxanataxai, saaq, laxanataxaii, ra-e. se/ sqa/ se/ /.
ralohiguit: (v naloguit).
ralohitaua: (v nalootaua).
ralola: est enfermo, y-, ralolae, qar-, ralolahi,
ralola. ralolo; estar enfermo.
ralolaxa: su enfermedad, ya-, ralolaxae, na-, qara-,
ralolaxahi, ralolqa.
ralolaxai: enfermo o enferma, ralolaxaic; enfermo. ralolaxaiquipi; muchos.
ralolaxauaic: enfermizo,
ralonaxana: lo ocupa como lea, atiza con. lonaxaita,.
raloqojnaxana: mide con un instrumento o metro, lo
compara con., sa-, qara-, saloqojnaxanaxa,
loqojnaxaia,. (c naloqochin).
raloqojnaxantapega: est midiendo con instrumento. sa-, qara-,. (v raloqojnaxana).
raloqojnaxantapigui: lo usa de ejemplo.
(v raloqojnaxaigui).
raloqojnaxaigui: lo usa de ejemplo, lo compara
con.. sa-,qara-,saloqojnaxanaxagui,. Mat13.24.
rallicotaxan: rema, (c illicot).
ramaxasoxonlec: da orden de hacerlo.
maxasoxoirelec, qara-, samaxasoxonaxalec,
maxasoxoiilec, ramaxasoxondelec.
ramiaxan: da, entrega, ofrenda, regala, (c lame).
ramoqogui: gris.
ramoqota: es polvo.
ramoxoiqataxan: rastrilla, levanta polvo en polvareda. moxoiqataxai,.(c namoxoaxa).
ramoxoai: es polvo, yamoxoai, moqoirai,
samoxoiqai, moxoiai, ramoxoirai.
rapalatenaxana: emparcha con algo: sa-,
palatenaxaita, qara-, saaxa, palatenaxaia,
rapalatenaxanta.
rapaqatajlec: tambalea el grupo, (v rapaqategueri).
rapaqategueri: tambalea uno. sapaxasoqotegueri,.
rapaxaguinataxan: ensea, sa-, paxaguinataxai,
saaq, paxaguinataxaii, rae.
rapaxaguinataxantac: est enseando.
paxaguinataxaisac,. (c apaxaguin).
rapaxaguinataxanegue: lo ensea, sa-,
paxaguinataxaitegue, qara-, saaxague, rategua.
qarapaxaguinataxanque; nos los ensea.
rapaxaguinataxantapegue; est enseando tal materia.
paxaguinataxaisapegue, paxaguinataxaitapegue,.
(c apaxaguinegue).
rapaxaguinataxantapougui: ensea adentro de casa.
Mat4.23.

rapaxaguinataxantapegue: lo est enseando, sapaxaguinataxaisapegue,qara-, saqatapegue,


pa-itapega, ra- -sapegue, (c apaxaguinegue).
rapetaxan: pleitea, hace lo. (c napetee).
rapiagaxan, ana: una planta acutica, papiro.
rapic: cierta clase de avispa, rapic lii; la miel de
rapic. rapic lapaxat/lauoic; la abeja de rapic. rapic
lexona; la colmena de rapic. rapic lauoic llaalec; los
pichones de rapic.
rapiguim: norte, rapiguimague; noreste o noroeste.
queda rapiguim; en el norte.
rapiguimague: hacia norte, noroeste o noreste,
rapiguimsec: del norte, norteo.
rapil: vuelve o regresa ac. yapil, rapilli, yapilaq,
rapillii, rapile.rapilliua; l se vuelve a m.
rapilliiua; ustedes vulvanse a m. Amo4.6,8,9,10,11
rapilo; habr regresado, (v pil).
rapila: vuelve ac a,, ya-, rapillita, qara-, yaaxa,
rapillia, rapilta. yapilalo qamir; vuelvo a ustedes
aqu.
rapilalec: vuelve ac sobre algo, qarapilalec,.
rapilaua: vuelve ac a..
rapilaxac: su vuelta ac, su regreso ac. ya-,
rapilaqqui, qara-, rapilaxaguii,rapilaxaque.
rapilaxaji: lo devuelve abajo, ya-, rapilaxachirii,
qara-, yapilaxataxai, rapilaxachii, rapilaxateri.
Mat11.23;Rom l0.6 (c rapil, rapilaxat).
rapilaxat: lo devuelve ac.- rapilaxachi, qar-,
rapilaxachii. rapilaxate. qarapilaxate; se los
devuelven, yapilaxat; lo devuelvo ac. yapilaxate;
los devuelvo ac. yapilaxataq; lo devolvemos ac.
rapilaxata: lo devuelve ac a.,qar. yapilaxata; lo
devuelvo ac a.
rapilaxatec: le rescata, yapilaxataxauec; le rescatamos.
rapilaxateta: lo devuelve ac. qar-,.
rapilaxatetec: lo devuelve derecho/ enseguida, lo
trae devuelta hacia ac. yapilaxatqatec, rapilaxachitec, rapilaxateterec/rapilaqteterec. Mat 10.13.
(c opiiaxatetec, rapilaxat)
rapilaxato lo devuelve ac, le hace volver ac.
rapilaxachiuo,.
rapilaa: vuelva a., ya-, rapilliraa, rapileraa.
Mrc11.27.
rapilague: vuelve ac por un camino, rapilliague,.
rapilec: vuelve afuera ac. ya-, rapillirec, yapilaxauec, rapilliuec, rapilerec. Luc 24.23.
rapileta: vuelve ac. rapilete.
rapiletec: vuelve derecho ac afuera. Gen43.12.
rapileua: vuelve ac adentro a., rapilliua,.
rapili: vuelve bajando, rapillii.
rapilo: vuelve ac a casa, regresa ac. rapilliuo,.
Lucl5.25.

145

rapilot

rapilot: vuelve ac debajo de.


rapilri: regresa ac cerca, yapilaxari; regresaremos
ac cerca. Gen 22.5.
rapilshiguim: vuelve ac arriba, rapillirishiguim,.
rapiltaua: vuelve vez tras veza.. Luc 18.5.
(v rapilaua).
rapiltaquena: est-volviendo ac vez tras vez/ todos los das. ya-,,
rapioqotaxan: ensucia, rae. (c napioo).
rapiraxalaxachi: la constelacin Plyades.
rapochi: tiene escalofro, rapochi qomi; nosotros
tenemos escalofro.
rapogoxon: arranca con la mano, pogoxoi, ra-e.
(c napoc).
rapogoxoshiguim: se levanta, se restaura, ya-,
rapocqoiri-, yapogoxosoxo-, rapogoxoi-, rapocqoi-.
Rom 11.11.
rapoonaxan: recolecta, rene, (v lapoon).
rapooteteguelec: siente mucho por s mismo, se
lamenta, ya-, rapoochiseguelec, qara-,
rapoochiteguelec, rapooteseguelec.
rapoxona: cierra con algo, sapoxonaxa,. Mrc 15.46.
raqac: est roto.
raqaguii: se hunde la tierra.
raqajshiguim: lo arranca como rbol, rebota la pelota, salta el agua, saqataxashiguim,. (c naqat).
raqaletenaxan: hila, (c naqaletenlec).
raqamaxahi/qamaxahi: aprense, (v qamqai).
raqamqai raqamqe/ qamqai: aprate, aprese.
raqamaxahi; aprense.
raqamqataxan: anima, alienta, se raqamqataxan;
estorba, interrumpe, (v aqamaq, aqamaxat)
raqashin: estornuda.
raqat: rebota como pelota, raqate.
raqatauec: est separado, lejos de otro, yaqatauec,
raqachirauec, yaqatqauec, raqachiauec, raqaterauec.
raqataxai: desprendido, que salta, saltador, (c raqat)
raqataxan cosecha, saca el algodn, qataxai, sa
aq. qataxaii, ra-e. Mat20.4;21.28 (c naqat).
raqataxantac: est cosechando.
raqataxaigui: cosecha con tal animal de traccin.
qataxairigui,.
raquiqui: hace chirrido, chirra, hace chillido, chilla,
raquiitaxan: critica, (c aquit).
rasaataxaqui: tu contestar, (v lasaataxac).
rasajmata: tose, tiene resfro, sasajmata, sajmachi,
sasajmataq, sajmachii, rasajmata.
rasauaqataxan: es culpable, (v asauaxt).
rasaugaxan: ara, cultiva, sa-, saugaxai,
sasaugaxanaq,. (c nasauec), raseeraxam fuma,
(v ase, laseerec)

146

radeenataxan

rasochii: tus cuernos, (v laste).


rasot: baila, danza, yasot, rasochi, yasotaq, rasochii,
raste.
rasotaxac: su baile que ejecuta, su danza.
rasotaxaic: bailarn, dancista. rasotaxaiquipi/
rasotaxairipi/rasotaxaripi; muchos.
rasotaxaqui: su saln de baile, su tiempo de baile.
rasoteta: danza, baila.
rasotetac: danza o baila vez tras vez. y-,.
rasotetacot: est danzando o bailando delante de., y-.
rasotetagui: danza o baila en grupo.
rasotetai: est danzando o bailando, rasochitai,.
rasotqa: su pista de baile.
rashilaxan: pide, sa-, shiilaxai, sa-aq, shiilaxai,
rae. (v ashiila).
rashiilaxanaque: lo pide, sa-, shiilaxairaque, qara-,
sa~qaque, shiilaxaiaque, rashiilaxandaque.
sashiilaxanapiguii; los pido, (v ashiila).
rashiilaxanegue: pide por alguien que sea librado.
shiilaxaitegue, qara-, rashiilaxantegue. shiilaxaitque: los pides, (c ashiila)
rashiilaxanlec: pide en favor de otro, sa-,
shiilaxairelec, shiilaxailec,.
rashiilaxantalec: est pidiendo en favor de., qar-,.
rashiilaxantaque: lo est pidiendo, sa-,
shiilaxasaque, qara-, sashiilaxanqataque,
shiilaxaitaque, -saque, sashiilaxantapiguii; los estoy
pidiendo, (v rashiilaxanaque).
rashiilaxantague:
lo
est
pidiendo,
sa-,.
sashiilaxantaque; pido por varios.
rashiilaxantapegue: lo est pidiendo.
rashiilaxanteguelec: est pidiendo por alguien, sa-,.
(v rashiilaxanlec).
rashiii: se inclina, (c rashiiuec).
rashiishita: va despacio, se arrastra, rueda despacio.
rashiiuec: se desva, sa-, shirec, sashaxauec,
shiiuec, rashiirec. se/sqa/se// (c ashaxanec).
rashivi: se seca, se enlaquece mucho, sa-, shivi,
sashiviaq, shivii, rashivi. (c ashiviaxat).
rashiviaqataxana: seca con.., lo usa como secador,
rashivichigui: seco adentro.
rashivichii: el valor de ustedes, (v laseuete).
rashivigui: seco adentro. 2Pe2.17.
rashivijlec: seca la supericie, seca la tierra.
Heb.11.29.
rashivilec: se seca encima.
rashivita: seco, rashivite. Mat12.8 rashivitam; muy
seco.
rashivitegue: seco el camino,
ratapi: inlado, satapi, tapi, satapiaq, tapii, ratapi.

ratapichigui: robusto, carilleno.


ratarenataxan: cura, (v nataren).
ratarenataxana: sana con.., cura con., qar-,.
(v nataren).
ratarenataxaigui: cura durante cierto tiempo,
ratecsan/-tegue-: buitre, cuervo, rateesanyipi;
muchos.
rategaxan: hace ademn, llama con ademn.
rategaxana: le llama con ademn,
rategaxaneuga: le llama con ademn, sa-,.
rato: est cocido, asado.
ratohi: tae.
ratohichigui: tae adentro de.,
ratoiquiisac: l te gobierna, (v oiquentac).
ratoo: bosteza, satooq,.
ratooxoic: cocido, cocinado, tostado, ratooxoi; cocida, tostada.
ratoxot: lo tuesta, lo hornea, ya-, ratoxochi, qara-,
yatoxotaq, ratoxochii, ratoxote.
ratoxotetac: lo est tostando u horneando.
rauaanaxan: espera, sauaanaxan, huaanaxai,
sauaanaxanaq, huaanaxaii, rauaanaxane. (contrastar rauanaxan).
rauaanaxanac: espera.
rauaanaxantac: est esperando espiando.
raualqai: gritas, (v aualaq).
rauanaxan: ve, mira sa-, huanaxai, saaq,
huanaxaii, rauanaxane. (contrastar rauaanaxan).
rauanaxana: ve o mira con., -saq huanasaialo;
ustedes todava no ven con.
rauaqui: hace ruido,
rauaxan: brama el mar.
rauae: tu brazo, (v laua).
rauecqataxantaua: lleva hasta algo como la muerte. Rom6.21.
rauecqataxantaa: lleva hasta algo como la muerte.
rauecqataxansaa. Heb9.14 (v auec).
rauegaxan: gana, sa-, huegaxai, sa-aq, huegaxaii, rae.
rauegaxantapigui: gana para alguien.
rauegaxaigui: gana en cierto negocio, lucra en...
ravicqataxan: quema, (v avigaxat).
rayaxan: guarda, sayaxanaq, rayaxaii,.
rayichii: ustedes se escapan de... (v it).
rayichiqui: tu cosa masculina escapada, (v llitec).
rayinaxan: engaa, sa-, yinaxai, saaq, yinaxaii,
rae. ( v ayin).
rayinaxana: engaa con.
rayinaxantapega: repetidamente engaa con..
rayinaxantague: engaa con tal asunto. lTe4.6.

rayinaxaigui: engaa por medio de., sa-,. 2Col2.17


(v rayinaxan).
rayitae: tu cosa femenina escapada, (v llita).
raaacotac: se alegra, est alegre, sa-, aacoisac,
saaacqotac/ saaaquioqotac, aagohitac, raaacosac.
Apo19.7 ( c laaac).
raaacotagui: se alegra en grupo.
raaacotalec: se alegra de., raaacosalec.
raajnataxan: se raajnataxan; le falta juicio, no lo
tiene, (c aajanta).
raaleguere: se rie (rer), sa-, alliguiri,
saalliguiriaq, alliguirii, raaleguere.
raalegueretac; est rindose, alliguiritac; ustedes
estn rindose, raalegueretac; est rindose,
raalegueretagui: se re el grupo, saaleguereqatagui,
alliguiritagui,. Luc6.25.
raami: cierta clase de tuna del cual viene una tintura
roja qole.
raoxon: vuela llevado, lo lleva el viento, (c o,
aoxonta).
raaacague: le favorece, yaaacqague,. (c laaagaxa).
raaachi: tu lugar. (v la a ).
raaaqataxan: causa perdicin. Mat24.15 (c naaxat)
raaasa, aso: el-sol. inoxoni aso raaasa; se pone el sol.
raaasa loo, aso: el reloj de sol.
raaguelec: le desprecia. raahi la esclava de ustedes,
(v laa).
raajnaxan: mira, ajnaxaii,. Luc12.15 (v aajan).
raajnaxana: lo explora, lo mira, sa-, ajnaxaita,
qara-, saajnaxanaxa, ajnaxaia, raajnaxanta.
Luc8.4;13.6.
raajnaxanaxasoma: lo mira hacia el mar.
raajnaxanaa: raajnaxandaa. (v raajnaxana).
raajnaxaneua: lo mira adentro, (c raajnaxana).
raajnaxaneoga: sale para verlo, sa-,
ajnaxaiheoga, qara, saajnaxanaxaioga,
ajnaxaiheoga/ ajnaxaiuga, raajnaxandeoga.
se/ sqa/ se/ s.
raajnaxantapegueua: sale para verlo en tal lugar.
ajnaxaitapegueua,(c raajnaxaneua).
raajnaxanto: les mira.
raalli: tu sombra, (v laal).
raaqai: tu esclavo.
raae: tu esclava, (v laa)
radaxantac: muele con mortero, radaxantape.
(c adac).
radeenataxan: hace el bien, es justo, es sabio,
se porta bien, acta bien, es sensato, razona, se
radeenataxan; es insensato, sa-, deenataxai, sa
aq, deenataxaii, radeenataxane. (v aden, deenataxanaxaic).

147

radeenataxanat

radeenataxanat: lo piensa, deenataxairac, saqac,


deenataxaiac, ra-dac. Hch4.19 (c adeentapega).
radeenataxantac: est pensando. deenataxaisac,
deenataxaitac,.
ragaxan: muerde, sa-, gaxai, sa-aq, gaxaii,
ra-e. se/sqai/se// (c aac, acaai).
ragaxan, na: los polvorines, (c aic).
ragaxana: muerde con la boca u otra cosa. Apo9.19.
ragaxaigui: le muerde la vbora, qaragaxaigui;
est mordido.
raigue: mira hacia tal lugar, yaigue, raitegue,.
raigui: se ra igui; lo pasa por alto, no lo toma en
cuenta, se yaigui, se rairigui, se qaraigui, se
yaoxogui, se raiigui, se rairigui.
raiguit: mira al que viene, lo atiende, ya-, raichiguit,
qara-, yaoxoguit, raiiguit, raiichiguit. Mat21.5.
raiichigui: lo mira, se ija bien en., yaiichigui,
raichirigui, qara-, yaoqochigui, raiichigui,
raiichirigui. se ishit raiichigui; no puede mirarle la
cara, raiichiriuot; me miras, (c raigui, raiitagui).
raiichiguiigui: mira bien lo de adentro, ya-,
raiichiriigui, yaoqochiguiigui,.
raiishimegue:
lo mira hacia arriba, ya-,
raiichirishimegue, qara-, yaoqo-, raii-, raiishiremegue.
(c rishiguim).
raiitagui: lo mira, lo toma en cuenta, ya-, raisagui,
qara-, yaoqo-, raii-, raiisagui.
raiitaho: mira hacia adentro, raiisaho. (c raiitaua).
raiitalec: lo mira en cama, raiisalec.
raiitapega: lo mira al ojo. raiisapega.
raiitapegueua: le est mirando adentro.
raiitapigui: lo mira, se raiitapigui; no le importa, no
le interesa, ya-, raiisapigui/ raisapigui, yaoqo-,
raii-, raiisapigui.
raiitaque: lo acecha, lo espa, qamri raiitaque;
ustedes lo espan.
raiitashiguim: mira arriba, raiisa-, raiiia-, raiisa-.
raiitashimegue: le mira mientras sube.
raiitauec: mira afuera, ra iitauco; habr mirado
afuera.
raiitaua: le mira mientras est en la cruz, raiisaua.
raiitaot: ustedes me ven. (v raiitoot)
raiitaa: lo ve, lo mira, ya-, qara-, raiisaa.
Heb12.21. raiitaalo; los mira.
raiitague: mira para all, yi-, raisa-, qara-,
yaoqo-, raii-, raiisague. (c naiitaa).
raiitaguit: lo mira que viene.
raiitaigui: vigila un camino.
raiitapegue: leve. Hch 1.11.
raiitataa: lo ve a la distancia, qara-, yaoqo-,.(c
raiitague).

148

redaac

raiiteguelec: lo mira, lo vigila, ya-, raiseguelec,


qara-, yaoqo-, raii-, raiiseguelec. se/ se/ se/ se.
raiiteguei: mira alrededor en grupo.
raiitee: lo busca, mirando, ya-, yaoqotee,.
raiitoot: le mira a una persona, ya-, raisoot, qara-,
raiisoot. raiitaot; ustedes me ven. raiitooot; le mira
un rato. Luc24.16.
rijlec: lo mira bien o ijamente, raiterelec/
raiiterelec, qara-, yaoqojlec, raiijlec, raiiterelec.
1Ti4.15,16 (c railec,raitot).
railec: lo gobierna, ya-, rairelec, qara-, yaoxolec,
raiilec, ralirelec.
raireguelec: lo inspeccionas. .jer29.26.
rishiguim: mira arriba, yai-, rairi-, yaoxo-,
raii-, raira-.(c naishiguim).
raishiremegue: le miran arriba.
raita: lo miras, totaxan raita; deje de mirarlo usted.
raiuec: adivina. Gen44.5.
raiigui: le mira adentro de la tumba.
raitegue: le ve que se va. ya-, raiitetegue, qara-,
yaoqotegue, raiitegue, raiitetegue. Mrc 2.12.
(c raigue).
raiterelec: vigilelo.1Ti4.16.
raitot: lo ijamente ya-qara-,yaoqotot,.
Hchl2.16;13.9 (c raijlec, raoot)
ralliichiguii: se debilita mucho, est muy deprimido. salliichiguii,sallaaqachiguii,.
rallniri: se debilita,cede,se ablanda, es lexible.
liirii, sallaxai, lliii, ralliii. (c allaxat).
ralliita: blando, dbil, tierna una planta, sa-, lliite,
sallaaqata, lliita, ralliite.(c ralliii).
ralliitam: muy dbil,
ralliitem. (v ralliita).

sallaaqatam,

lliitam,

rallirai: te pierdes, (v nalaai).


ramaqachi: tu paz. Apo3.17 (v lamaqa).
ramaqataxan: hace el bien, hace lo justo. se
ramaqataxan; trata violentamente.(v amaq).
ranae: tu aguja, (v lana)
raaagui/raiagui: duro adentro.sqaqa; sordo.
raaaqataxantac: anima, sa-, aaqataxaisac,
saaaqataxanqatac,aaqataxaitac, raaaqataxansac.
Tit2.15 (c aaxat).
raaata: se cuaja, se pone slido, se solidiica.
raaata loi; leche cuajada, (v aaaqajanta).
rai/raii: duro, irme, rai.se rai; dbil.
rai nqaien; lo endurece.
raiichigui: est lleno adentro.
raiichiguii: est irme, saii-, ichirii,
saaqa-, ii-, raiichirii. se/sqa/se//.

raiigue: tiene fuerza, saaxague,. se raiigue;


paralizado, se raiiguelo qamiri; estn paralizados
ustedes, se raiigue qami;ests paralizado.
raiigui: es dura una pelota, raiigui lauel; es
perseverante, irme, se raiigui lauel; tmido.
raii: est irme, se raiii;es dbil, delicado.
irii, saaxai, iii,raiii.(c raichiguii).
raijlec: est irme en su lugar.
raiagui/raaagui: duro, sqaqa; sordo, (v raiigui).
raiijta: se congela, es espeso, se endurece, na
raiijta; manteca.
raitegue: es fuerte un brazo, rapaqataxan; estorba,
(c apaxat).
rapaxachisape: te estorban. Ecc11.10.
rapiicha: le visita al otro, sapiicha,. sapiichalo; les
visito, qarapiicha; le visitan.
rapiichi: pasea, sa-, piichi, sapiichaq, piichii,
rapiichi. se/sqa// / (c rapchiua).
rapiichitapega: le est visitando, sa-, piichisa-,
qara-, sapiichaqa, piichitapega, rapiichisapega.
Hch9.32 (c rapiicha).
rapiichiua: le visita a otro, sa-, piichiraa, ra-,
qara-, sapiichaxaua, piichiua, rapiichiraa. se/sqa/se/-se (c rapiichi, napiichita).
rapiichioga: sale a visitarle, piichireoga, qara-,sapiichaxaioga, piichiioga, rapiichireoga.
Hch7.23;Jua3.2 (c rapiicha).
raqaataxan: habla, sa-, qara-, saqaataxanaq,
qaataxaii, rae.raqaataxaaoxoua;nos habla.
raqaataxaiua; me cuenta. Mat 10.33 (c axat).
raqaataxana: le habla a una persona, sa-,
qaataxaita, qara-, saqaataxanaxa,qaataxaia,
raqaataxanta. Mrc4.11;Hch23.16 (c axat).
raqaataxanac: profetiza.
raqaataxanaugui: habla entre la gente.
saqaataxanaxaugui,.
raqaataxanaa: le habla a.. q~ireua, qara-,
sa-axaua, qiua, radeua/ -ereua. Luc 16.1
raqaataxanem: le habla, le cuenta, sa-, q-item,
qara-/ qaa-, saqaem, qiim, ratem.
raqaataxaim; me habla, qaataxaitem; le hablas
.Mrc1.30 qaataxaiim; me hablan ustedes.
qaataxairim; me hablas, qaataxairua; me hablas.
raqaataxaneua: entra para hablarle.
raqaataxaneta: le habla claramente, le cuenta
bien como es. sa-, qiteta, qara-, sa-qata, .qii.
ta, ra~eteta. Mrc10.32.
raqaataxanetem: le habla a. qaataxaitetem, qara-, saqaataxanqatem,qaataxaiitem,
raqaataxanetetem. Hch10.8 (c raqaataxanem).
raqaataxanougui: le habla entre un grupo, qara-,
q-iougui,. Luc24.47 (c axat, laqaatec)
raqaataxantapega: le est hablando.

raqaataxantapeguem: le est hablando. Luc9.10


qar-, sqa-, -sapeguem.
raqaataxantapougui: est hablando adentro de..
raqaataxantapegue: le est hablando.
raualaxan: pide prestado, (c laualec, aualaxanaxan).
raualaxana: lo pide prestado, ualaxaita,.
raualaxanataxanot: lo.presta a., ualitot, qara,
saqot,ua-iot, ratot. Rom 16.23 (c raualaxan).
raualaxanaxanot: lo presta a..
ra ualaxanot: lo presta a..
raxaiqataxan: hace or noticia, xi, saaq, xii,
rae. Jua7.13 (cxaa, axaiqachit).
raxalenataxan. amenaza.1Pe2.23 (c axalen).
raaaho: mira adentro, y-, rairauo, yaaaqaho,
raiaho, rairaho. Mrc16.4 (c raaauec).
raaaigui: mira a un mar. rairaigui,.
raaapeguelec se encarga de.,
raaaque: lo mira, ya-, rairaque, qara-,
yaaqaque, raiaque, rairaque.
raaashiguim: mira arriba, ya-, yaoxo-, raia-,
raira-. (c naaashiguirn).
raaashimegue: mira all arriba, yaaa-, raira-,
qara-, yaaqa-, raia-, raira-. (c raiiteguelec)
raaauec: mira hacia afuera, declara secretos, ya-,
rairauec, yaaqauec, raiauec, rairauec. imaq
ue na raaauec; el vidente, raauco; habr mirado
afuera, (c raaaho).
raaugui: mira hacia adentro de un grupo:
ya-, rairaugui, qara-, yaaqaugui, raiaugui,
rairaugui.
raaua: le ve en casa,yaaua yaaqaua,.
raaa: lo mira, ya-, rairaa, qara-, yaaqaa,
raiaa, rairaa. yaaalo; les veo.
raague: mira hacia all, raaoge sale para verle.
raoot: le mira, ya-, rairoot, qara-, yaooqoot,
raiioot, rairoot. Hch3.4 (c raitot).
rcalaxae: tu vida, (v lcalaxa).
recona, ana: concha redonda, (c icona).
reconec, na: concha alargada, cuchara, (c leconec).
rechigaxan/ richigaxan: roe. (c ichic).
rechiinaxan: hace humo, fumiga, se-, chii, se~aq,
chid, ree. (v ichin).
reda: se mueve, seda, dai, sedaq, dahi, redai/ redahi. se/ sqai/ se/ / se reda; inmvil, no se mueve,
no se cambia, (c idaxan).
redaalec: se mueve adentro de la barriga, dairelec,
sedaxalec, dahilec, redaarelec. Luc 1.41 (c reda).
redaatac: est movindose, sedaaqatac,. Redaatac
nqaien; lo mueve. Hch 17.28 (c reda).
redaxac, so: la tortuga.
redaac: se mueve. Jua 11.33 redaape; se mueven, (c reda).

149

redaari

redaari: se mueve, se-, dairari, sedaaqari,


daiari, redairari. se/sqai/se// sqai daiari; no se
muevan.
redoonataxan: envenena, (c idoon).
regat: tigre, gato, regaatolec; gato domstico.
regaachiripi; tigres.
relaataxan: manda, se-, laataxai, ree. (c ila)
relaataxana: manda buscarle a otro para traer, qare-,.
relaataxanac: manda los poderes, Satans manda,
se-, selaataxanqac,. Jua14.30.
relaataxanaque: manda buscarle.
relaataxanaa: manda buscarle. laataxairaa qare-,
re-daa. Hch4.7 (c relaataxana).
relaataxane: manda buscarle, se-,, (c relaataxana).
relaataxaneoga:
manda
buscarle
afuera.
laataxaireoga, qare-,. Hch5.21.
relaataxanlec: lo ordena, lo manda, se-, laataxairelec, qare-, seaxalec, re~delec. relaataxanta lo
ordena, lo manda, laataxaita,.
relaataxantac: est mandando, na relaataxantaquipi; los muchos que mandan.
relamqairai: te caes en., (v ilamqai).
reletaxana: roca con., letaxaita, qare-, seletaxanaxa, letaxaia, reletaxanta.
reloguiata: luchan entre s. reloguiee/
relocee/ reloguiee/ reloguie: lucha o pleitea
con otro, seloguiae/ seloguie, loquiree, qare-,
seloguiaxae/ seloquiaxae, loguiie, reloguiree.
Deu20.4; lCo15.32 (c reloqui).
reloqochiguit: est contra., reloqochichiguit.
reloqoguit: 1 le enfrenta, le hace frente,2 est de
frente a..,3 se casa con., se-, loqoichiguit, qare-,
seloxoaxaguit, loxohiguit, reloqochiguit. seloxoisaxaguit; estoy frente a ti. (c iloxoaxaiguit).
reloqojlec: est de frente sobre el mar. se-, loqoiterelec, qare-, seloxoaqajlec, loxoijlec, reloqoterelec.
reloqojnaxana: ejempliica con o lo usa como ejemplo.
reloqoraa: le consuelan o acompaan en su dolor.
job2.11.
reloqotaho: est de frente, loxoitaho, reloqosaho.
reloqotalec: est frente a una mesa, reloqosalec.
reloqotaigui: est frente al fuego, reloqosaigui.
reloqotagui: est frente a un grupo, reloqosaugui.
reloqotaua: est frente a una silla, reloqosaua.
reloqotaa: lo cuida, lo vigila, lo gobierna,
se-, loqoisaa, qare-, seloxoiqataa, loxoitaa,
reloqosaa-. se/sqai/se/s loqoisaa; me vigilas.
reloqotaa;me vigila, reloqotoo; habr estado vigilndolo. (c reloxoia).

150

resaulli

reloqotague: est frente a gente en un camino,


reloqosague.
reloqotaguit: se enfrenta con otro, est frente a
otro. se-,loqoisaguit, qare-, seloxoiqataguit,
loxoi-, reloqosaguit.
reloqotai: est frente a algo en el suelo, se-,
seloxoiqatai, reloqosai. Mat 15.30.
reloqotaoga: est frente a algo afuera.
reloqotata: estn frente a frente, seloxoiqatata,.
reloqotauegue: est frenteral trono, reloqosauegue.
Apo4.5.
reloqotougui: est frente a un grupo. Hch27.35.
reloqotoot: est delante de otro, se-, qare-,
seloxoiqatoot, reloqosoot. Mat27.10.
reloqouec: sale yendo de ac, da vuelta y se va. se-,
loqoirec, seloxoaxauec. loxoiuec, reloqorec.
Mrc13.34. (c neloqouec).
reloqougui: frente a un grupo.
reloqochiguit: de frente a o en contra de.. loqoichichiguit, qare-, seloxoiqachiguit, loxohichiguit,
reloqochichiguit Hch27.14.
reloqoojta: est directamente frente a una pared.
reloqotegue: va en esa direccin, cmaq
reloqotegue; su signiicado, reloqotegue dmaq...;
lo que.signiica.. (c iloxoaxanetegue).
reloqotot: est directamente frente a..
reloqui: lucha, pelea, loqui, seloquiaq, loguii, reloqui. paaauo reloqui; interviene en guerra, (v iloquin).
reloquiaxanataxan: causa violencia.
reloquiato: lucha con varios, se-, loquireto.
seloquiaxato, loquiito, reloquiato. (v reloguiee).
reloquilec: pelea por otro, le deiende, lucha por
otro. loquirelec,. loguilgoto/ loquilgoto; luchen por
varios.
reloquitac: est peleando, se-, seloquiaqatac,.
reloquitapigui: est pleiteando un grupo.
reloquitapegue: est peleando/ luchando contra..
loquisapegue, seloquiaqatapegue, loquii-/ loguii-,. (c reloguiee).
reloquitecta: luchan entre s.
reloquiteguelec: est luchando por., se-, loquiseguelec.
reloxoigue: mira hacia...
reloxoiguit: se enfrenta a o se opone a otro.
seloqoisaxaguit,.
reloxoia/ reloxoaa:
reloxoashiguim: cae de espalda,
reloxoata: estn frente a frente,
reloxoaa: lo cuida, lo vigila, seloxoaa, loqoiraa,
reloxoa, qare-/ qailoxoaa, seloxoiqaa, loxoaa,
reloxoiraa.

reloxoague: da frente a algo, se-, loqoirague,


qare-, seloxoiqague, loxoiyague, reloxoirague. da
reloxoague; su delantera, su frente o fachada.
reloxoaguit: lo enfrenta, est de frente a., se-,
loqoiraguit, qare-, seloxoiqa-, loxoiaguit, reloxoira-.
reloxoaogue: est frente a una tumba. Mat27.61.
reloxoauegue: est frente a un ediicio.
remaxashiqui: tu enviado. Sal42.7.
remeenaxan: vende, traiciona, (v imen).
remeetaxan: tira tierra, desparrama tierra como
animal que cava, (c imeet).
remiitaxan: busca. Luc 1.10 miitaxaii,. (c imitetaque).
remiilec: ustedes ocupados. Lucl0.4 (c imelec).
remiraaguit: ests unido a otro, (v imaaguit).
renataxan: pregunta,-hace pregunta, se-, nataxai,
re~e. (c inat).
renataxana: pregunta a persona en otro lugar, qare,. renataxano-o; le habr preguntado, (c inat).
renataxanaque: pregunta por... se-, nataxairaqae,
se~qataque,
nataxaiaque,
renataxandaque.
Hch9.11 (c renataxantac).
renataxanegue: pregunta por., nataxaitegue,
qarenataxanegue, nataxaigue, renataxanque. (v
inat).
renataxanetegue: lo averigua bien, nataxaiitegue,.
renataxanlec: pregunta en cuanto a.
renataxantac: est preguntando, se-, nataxaisac,
seqatac, nataxaitac, renataxansac. 1Co10.25 (c inat).
renataxantaque: est preguntando por., qare-, -saque. Rom10.20.
renataxantapegue: est preguntando por., qare-/
qai-,. (c renataxanegue).
renataxanteguelec: est preguntando por., se-,,
renaxasoxontapega: lo tira, renochiriigui subes al
barco, (v renojigui).
renohi: lorece, echa lores, (c lenoaxai).
renojlec: lo monta, se-/ yi-, nochirelec, qare-,
senotaxalec, nochilec, renoterelec. renochilec; me
monta, (v renot).
renoji: baja, desciende, renochii.
renojigui: sube al barco, se-, renochiriigui,
senotaxaigui, renochiiigui, renochiriigui/
renojonyigui.
renojshiguim: sube abordo de un vehculo, barco u
otro transporte, yi-, renochiri-, qare-, yinotaxa-, renochii-, renochishiguim.
renojshimegue: monta a un techo, qare-,. Luc5.19
renoquisaho: ests enganchado, (v inoquetaho).
renoquitaho: estn enganchados ustedes.
(v inoquetaho).

renot: salta, yinotaq, renochii, renote.


renotaigui: baja adentro de.., desciende en.,
renotauec: da un salto hacia afuera, se baja de un
salto de un vehculo, yi-, renochirauec, yinotqauec,
renochiauec, renoterauec. Mat4.6 (c nenotauec).
renotaugui: salta entre gente o adentro de algo.
renochiraugui, qare-, yinotqaugui, renochiaugui,
renoteraugui.
renotauo/renotaho: sube abordo, yinotaxauo,.
renotaxanaxanlec/ renotaxanlec: le hace montarlo.
re~irelec, qare-, se~axalec, re-iilec, redelec.
Luc19.3 5.
renotaxanlec/ renotaxanaxanalec:
renotaxaqui: su pasaje, yi-, renotaxaguii, ne-,
qare-, renotaxaguii, renotaxagui.
renotec: se baja o se desmonta de un transporte.
yinotec, renochirec/ nochirec, yinotaxauec.-renochiuec, renoterec. renotec caso barco; se desembarca.
renoteguesop: se baja hasta una persona, yi-,.
Hch14.11.
renotetague: va saltando por.,
renoto: se embarca, se monta, yinotaxauo/yinotaxaho, renotero. Hch20.3.
reuotougui: se embarca en un barco, lo monta dentro. yinotaxaugui,.renoterougui. Hch18.21.
renotqajno: le hace montar, se-, notqajiro,
qare-, senotqajnaxaho, notqajiho, renotqajando.
renotqajishiguim: les hace montar.
renotqa: su campamento.
repaq: su bazo.
repaquichichiguit: cumples con otro. Gen38.8.
reparaxan: marisca por un da. paraxai,.
reparaxanauec: marisca por un da. paraxairauec,
separaxanqauec, paraxaiyauec, reparaxandauec.
reparaxanlec: marisca para otro.
repeetaxanta: inseguro, inexacto, repeetaxante.
repetaxan: come lo poco, toma la merienda, petaxai, sepetaxanaq, petaxaii, repetaxane.
repetegaxantac: est trasquilando.
repootaxanta: anda a tientas, sepootaxanqata,.
(c ipootaua).
repoxolaxan: tropieza, se-aq, repoxolaxane.
repoxolaxanlec: tropieza sobre algo.
resallaiguit: se resallaiguit; est dispuesto o
presto para hacerlo.
resalli: slido, pesado, se resalli; liviano, no penoso.
resalli naic; comida slida.
resalligui: se enriquece de o por medio de.. Apol8.3
resaulli: se resbala, se-, saulli, sesaullaq, saullii,
resaulli.

151

resaullichiigui

resaullichiigui: se desliza o resbala por.,


resec: su cltoris. yisec, rishiqui, nesec, qaresec,
rishiguii, resegu.
resotqataxan: cansa, (v isot).
reshiuetenaxana/ rishiuetenaxana:
reshiujnaxana: lo compra.
reshiujnaxantaque: lo busca para comprar.
shiujnaxaitaque.
reshiqui: pica, tiene picazn, le irrita,
retan: calcula, se da cuenta, lo reconoce, lo comprende. yitan, retai, qaretan, yitanaq, retaii, retane. qaretane; estn calculados, (c itan).
retanaxan: se da cuenta, (v retan).
retanaxanac: se retanaxanac; es inexperto.
retaneuegue: se retaneuegue; no lo controla.
retanta: lo discierne (discernir), yi-, retaite, qare-,
yitanqata, retaita, retanete.
retantague: se dar cuenta de., retaitague,.
(c retan).
retantauegue: lo hace con pasin.
retaqa: habla, setaqa, taxahi, setaxaaq, taxahi,
retaxahi.
retaqachigui: habla acerca de un asunto, qare-,.
Hch23.15,20.
retaqagui: en singular indica que habla por medio de
algo, setaqagui, taqairigui,. en plural indica que
conversan o hablan de un asunto, qaretaqagui,
setaxaaxagui, taxaigui, retaxairigui.
retaqalec: lo lee. se-, taqairelec, qare-, setaxaaxalec,
taxahilec, retaxarelec/ retaqarelec. taxahilco; lo
habrn ledo ustedes.
retaqatac: est hablando, setaqatac, taqaisac,
setaxaiqatac, taxaitac,. (c retaqa).
retaqatapega: le habla, retaqasapega. taqaisapiguia;
me hablas.
retaqatapigui: est hablando de un asunto, qare-,
setaxaiqatapigui, retaqasapigui. Hch23.30.
(c retaqagui).
retaqatapougui: habla a un grupo, retaqasapougui.
retaqataua: le critica, retaqasaua. 1CO9.3.
retaqataguit: le habla en contra, le contradice, se-,
taxaisaguit/ taqaisaguit, qare-, setaxaaqataguit,
taxahita-, retaqasa-.
retaqatapegue: est hablando o conversando con
otro, se-, taxaisa-/ taqaisa-, qare-, setaxaaqata-,
taxahita-, retaqasa-. (c retaqa, retaxaie)
retaqatata: se hablan entre s, conversan entre s.
Luc20.5.
retaqatecta: se hablan o conversan entre s.
retaqatecto: les habla.
retaqateguelec: lo lee vez tras vez. taqaiseguelec,
qare-,. Hch15.21 (v retaqalec)

152

rishiujnaxantaque

retaqaugui: habla por medio de algo, habla dentro de


una multitud, se-, taqairougui, qare-, setaxasoxougui, taxaougui, retaqarougui. Mat13.10;22.43.
retaqaajta: conversan entre s, hacen acuerdo entre s. setaxaiqaajta, taxahiijta,.. 2Jn0.12;3Jn0.14
(c retaqa).
retaxaie: le habla, se-, taqairee, qare-,
setaxaaxae, taxahie, retaxairee. (c retaqa).
retaxan: olfatea rastros, (c ita).
retaxanegueri: olfatea un poquito, (c ita).
retaxaa: le habla, le reta, le corrige, reprende, se-,
taxahita/ taqaita, qare-, retaxaita.
retaxaapigui: habla_acerca de., qare-, retaxairapigui. Mat12.14.
retaxaata: hablan entre s. setaxaaqta/
setaxaaxata, taxaata,.
retaxaaa: le critica, le reprende. se-,taqairaa,
qare-, setaxaaqaa, taxaiaa,.
retaxaaguit: habla en contra de, le contesta enojado.
se-,taqairaguit,qare-,setaxaaqaguit,taxaiaguit,
retaxairaguit.
retaxaapegue: habla con otro, se-, taqairapegue,
_qai- (cerca)/qare-(lejos), setaxaiqapegue, taxaia-,
retaxair-. Mat2.4 (c retaxaie).
retaxaata: discuten entre s. setaxaaqata,
taxaata,.
retelqataxanot: advierte contra algo. qare-,.
retelqataxantapega: advierte de algo, telqataxaio.
Luc12.01. Co8.9.
reto: de poca importancia, comn, ordinario, reto;
los varios ordinarios, chaqaim reto; soy de poca importancia, itaq reto; tomemos lo que hay, qu va
a hacer!.
retoxon: ataca, na retoxonac; las ieras que comen
gente.
retoxoigui: ataca al rebao, qare-,.
reuaaraxan: cose, (c neua). reuacqataxan; desparrama, (v neuagaxat).
reualaxaitac: se reualaxaitac; est en serio, no est
jugando noms. se seualaxaitac, sqai hualaxai sac,
se seuallaxauqatac, sqai hualaxahitac, se reualaxaisac. Ecl11.3.
reualaxaitalec: juega con.., no lo hace en serio,
qare-,.
reualaxaue: juega (jugar), seualaxaue, hualaxavi,
seuallaxaviaq, hualaxavii, reualaxavi.
reuanaxan/ rauanaxan:
reuosetac: est cocinando, reuoshigui: cuece en..
reguemacha: suea de un ngel, se-, guemachita,
qare-, seguemachaxa,guemachia, reguemachita.
Mat1 .20 reguemacho; habr soado de..
seguemachaqatac; estamos soando.
(c reguematatapega).

reguemata: suea (soar), se-, guemachi,


seguemataq, guemachii, reguemata.
reguematatapega: suea de o tiene visin de algo.
se-,, (c leguemataxac,reguemacha).
reguemataxaqui: tu visin, (v leguemataxac).
reiigue: busca proteccin, seiigue,iregue, qare-,
si axague, iigue, reiregue.
relaqataxanta: traiciona, de repente, se-,
laqataxaita, se-,laqataxaita, relaxante.
(c nelaqataxanto).
relaqataxanta: entra de repente, (c nelaqataxanto).
relgaxan: barre, (v ilec).
reloxolli: tiemblas, (v iloxol).
remaqaitem: te quedaste callado, (v imaqata).
renaxan: hace hechicera, hechiza, critica, se burla. senaxanaq,. (c ien).
renaxaatac: es insolente, se burla.
renaxan: da regalos, regala, senaxan,.
reoq: visible, se ve, aparece, aim reoq; soy visible.
qomi rexoi; somos visibles, reoq nqaien; lo
demuestra, se reoq; espiritual, invisible. (c reqoota).
repalaxan: recoge.
repalaxanec: sale a recoger, se-.
repalaxantac: est recogiendo, (v nepala).
repalligot, i: la golondrina, reqojlec. se ve bien,
hay luz, visibilidad.
reqoochigui: visible, se ve bien, es material, fsico,
reqoochiguii: bien claro, claridad, es de da, se ve
bien.
reqoota: bien visible, se ve bien. aim reqoota; soy
visible, qomi reqoote; somos visibles, aatqajam
reqoota; est bien claro el asunto, (v reoq).
reqootaua: es visible adentro.
reqootec: penetrante, bien claro.
reqooteuegue: es claro a lo largo.
rexogue: se rexogue; invisible un camino.
rexogui: se rexogui; invisible, nmaq se rexogui;
los espritus, maq axatetaguita naua se
rexoguilo; el que predice el futuro.
rexolec: hay claridad sobre..
rexolecna: la claridad de da sobre la tierra.
rexone, so: venado, el macho de naueenec, tiene
cuernos de tres puntos, (v naueenec).
rexorenataxan: siente compasin, ama.
xorenataxaii,. (v ixoren).
rexoa: se rexoa; invisible el suelo.
richaai: transparente.
richaauec: transparente, maq rchaauec nqaien
da ueenataxac; el adivino.
richaxasoxon: corta, serrucha, (c ichaq).
richaa: es visible.

richaam: est a la vista, visible, aim richaam;


estoy a la vista, richaalom qomi;estamos a.la vista,
richaalom qamiri; estn ustedes a la vista.
richigaxan/rechigaxan: roe, muele, tritura, (c ichic).
richigoxosoxontac: est moliendo.
richiguii: amanece, es claro el da o el agua, cristalina el agua, aclara el da.
richiichiguii: es claro como agua, transparente, se
ve bien, est bien claro, richiicbiri; son claros los
varios.
richiitaua: es visible adentro.
richiiteguei: est amaneciendo, est por amanecer.
richiitougui: hay luz adentro, hay claridad.
richilecna: aclara el da, amanece.
richillirai: tu tienes cuidado, (v netelai).
richilliraa: lo cuidas, (v netelaa).
richitaguit: se lo ve viniendo, es visible viniendo
.richitaguita.
richoqotaxan: informa, (v ichoxot).
rilliviralec: tu mueres sobre algo, (c ileualec).
rillimiot: retumba (la tierra).
riliivite: te desmayas, (v ileueta).
rimii: l te vende algo, (v imen).
riac: pee. despide pedos, ventosea, siac, irac,
siaqac, iac, riirac.
ripichisaa: lo codicias, (v ipitetaa).
riquinaxan: saluda, quinaxaii,. (v iquin)
riquinaxana: va al otro para saludarle, se-,
quinaxaita, qari-, seaxa, quinaxaia, rita.
(v iquin).
rishiita: sarnoso?, rishiita na loshicmaxa; leproso,
rishiguiata: juegan entre s.
rishiqui: se divierte, juega, sishiqui, shiqui, sishiquiaq, shiguii, rishigui. rshiquitac; est jugando.
rishiqui/ reshiqui: le pica la picazn, le irrita la piel.
rishiuenaxan: habla mal. shiuenaxaii,. //sqai//
(v ishiuen).
rishiuetenaxan: paga, se-, shiuetenaxai, rie.
Rom12.19.
rishiuetenaxana/ re-: compra con., se-,
shiuetenaxaita, qari-,. Mat17.27;Hch1.l8;1Pe1.19
rishiujnaxana/ re-: lo compra, se-/ sishiujnaxana,
hiujnaxaira, qare-/ qarishiujnaxana, se-/
sishiujnaxanaxa, shiujnaxaia, re-/rishiujnaxanta.
Hch1.18 (v ishiueten).
rishiujnaxanaque/re-: lo busca para comprarlo, se-,
shiraque, qari-, siqaque, shiaque, ridaque.
(v reshiujnaxana).
rishiujnaxantapega: (v rishiujnaxana).
rishiujnaxantaque: lo est comprando.
seshiujnaxanqataque,. 1CO7.30.

153

resaullichiigui

rishivichii: te paga, (v ishiueten).


rishia: les gusta a ustedes, (c nishaa).
rishita: quieres gustarlo, (v nishaa).
rishisaque: lo quieres, (v nishitaque).
riviigaxan: toca instrumento de cuerdas, viigaxaii,.
riviigaxanlec: toca instrumento para otro para
entretenerle.
riahitashiguim: ustedes le acompaan hacia arriba.
(v liaatashiguim).
riahitai: ustedes le acompaan hacia abajo.
Co12.12 (v liaatai).
riallirague: te apuras para ir a tal lugar.
(v ialague).
riallsac: te apuras, (v ialatac).
riae: tu compaero, (v lia).
riaisac: ests acompandolo, (c liaatac).
rioxosoxontac: lleva carga, est cargando,
(v ioxolec).
riiitacot: se refugia bajo., si-.
riiitoot: se refugia bajo., si iitoot, iisoot, qari-,
siaaqatoot, iitoot, riiisoot.
rillivi: busca agua, sillivioq,.
rillivitac: est llevando agua, acarrea agua, si-,
llivisac, sillivioqotac, llivitac, rillivitape. Mrc14.13.
riichi: tu enfermedad, (v lene).
riaxan: cava, escarba, se-, axai, qari-,
siaxanaq, axaii, riaxane. / se/ sqai/ se/ s
(v nia, niaigui).
riaxantari: escarba.
riae: tu pozo, (v lia).
rocacha: lo roba, so-, ocachita/ cuachita, qaro-, socachaxa, ocachia/ cuachia, rocachita. (c rocachi)
rocachaua: cuachiraua, qaro-,. rocachaua ca
axat; miente, habla indebidamente.
rocachi: roba, so-, ocachi. cuachi/ cachi, socachaq. ocachii/cuachii, rocachi. se/sqo/se/0/ sqo
cuachi, cachi; no robas.
rocachigui: roba en algo como en una casa. qaro-,.
rocachitac: est robando, cuachisac,.
rocachitapega: lo roba de., cuachisapega,.
rocachitapigui: est robando de la bolsa. Jua12.6
(c rocachigui).
rocachitaa: lo roba, socachaqataa,.
rocachot: le roba a otro, socachot, ocachitot/
cuachitot, rocachot, qaro-, socachoqot, ocachiot/
cuachiot, rocachitot. qarocachiot; les roban a
ustedes, (c rocachi).
rocala: se pudre, se echa a perder.
rocalai: se pudre en la tierra.
rocalashiguim: se pudre carne colgada.
rocalaugui: se pudre algo en una casa.

152

rolaxauapegue

rocanaxan: lo persigue.
rocanaxantapigui: un grupo persigue, so-,.
(v ocantac).
rocanaxaigui: 1 les persigue a un grupo,2 persigue
por medio de algo, so-, cuanaxairigui, qaro-,
socanaxanaxagui, cuanaxaigui,rocanaxanyigui.
Hch 11.19(c ocantac).
rocoraxantac: est regando. (v oco).
rodaitrec: ests solo, (v nodatec).
rodoxon: lleva, doxoi, sodoxonaq, doxoii,
rodoxone. (c odo).
rolegaxan: descascara, (c nolec).
rollapitegue: se entierra,se encaja,se mete en algo,
penetra. llapitetegue, sollaqapitegue, llapiitegue,
rollapitetegue.
rollichi: tu fuego. (v lole).
romanollipi: los romanos.
rona: es pastoso, blando, ronahi.
ronaataho: est pegado a..
ronaho: se pega, adhiere (adherir).
ronalli: aborta, sonallaq, ronallii, ronalli. ronaplaxan;
pellizca, (c onaplai).
ronataguit: se pega a.,
ronaata: se pegan entre s, se adhieren entre s.
(v ronaho).
ronaoot: se pega debajo de.,
ronoqo: grue el tigre o el len, brama el toro, ruge
el len, noxohi, sonoxoaq, noxohi,.
ronoqotagui: muge o berrea una manada.
sonoxoiqatagui,.
ronoqotaque: ruge por.,
ronoqotapegue: anda gruiendo o rugiendo.
(c ronoqo).
ropilqataxan: devuelve, rumia, es rumiante la vaca.
ropoqochigui: est bien roto.
ropoqogui: se rompe un huevo o una vasija.
ropoqoguilo. ropoqogui nqaien; lo rompe.
(c opoxoaqchigui).
ropoqota: roto, ropoqote.ropoqotam; muy roto,
ropoxoague: se rompe un barco, se raja.
ropoxoirague/ropoxoaque. (c opoxoyaqtague).
roqoinaxan: atrapa, so-, qoinaxai, soqoinaxanaq,
qoinaxaii, roqoinaxane. roqoinaxan nallin; pesca.
(c oqoin).
roqoinaxantac: est atrapando, soqoinaxanqatac,.
roqollictaxan: duda, so-, qollictaxai, ro-, soaq,
qollictaxaii, roqollictaxane. (v oqolliguit).
roqollictaxanta: niega (negar), no cree, so-,
qollictaxanite, soqollictaxanqata, qollictaxaita,
roqollictaxante. Jua20.27

roqopi: se golpea, soqopi, qopi, soqopiaq, qopii,


roqopi. se/ sqo/ se/ / soqopi quena qa; me golpe
contra esta roca, (c oqopin).
roqopiaguit: se golpea contra una roca. Mat4.6.
roqopii: te golpea, (c oqopin).
roqopitapegue: cruje por algo.
roqopiot: cruje bajo algo.
roquiaita: te enojas contra otro. (v-noquiia).
rosoo aulla, sosoo,.
rosootapegue: est aullando, so-,. Miq1.8. (c rosoo).
rotaanaxan: ayuda, so-, taanaxai, soaq, taanaxaii, ro-e. / se/ sqo/ se/ / (c otauan).
rotaanaxanaua: ayuda con una carga. taanaxaiaua,.
Luc11.46.
rotaanaxanegue: ayuda en algo, so-,
rotaanaxandegue. Luc12;Co10.23 (c otauan).
rotaanaxantapegue: le ayuda en., rosapegue.
roto, aso: la corona de su cabeza, su coronilla, su
cumbre de la montaa, su copa_del rbol, yoto,
rotoe, noto, qaroto, rotohi, roto, rotoole/ rotolli;
la copita del rbol.
rotogoxosoxon: martilla. (v otogoq).
rotle: querida Rut. (contrastar rotoole).
rotoole, aso: su coronilla, (v roto).
rotoili: 1 su coronilla,2 querida Rut.
rouainaxan: tiene esposa o esposo, so-, huainaxai,
soaq, huainaxaii, roe.
rouaxanaxan: castiga, pega, huaxanaxaii quena
qopaq; derriben rboles, (c ouaxan).
rouenaxana: -lo utiliza, lo usa. huenaxaita, qaro-/
qao-, souenaxanaxa, huenaxaia,. (c ouen).
rouootaxan: despoja, so-, huootaxai, so~aq,
huootaxaii, roe. (v nouo)
rouootaxanague: lo lleva de despojo, so-,
huootaxairague,
qaro-,
souootaxanqague,
huootaxaiague, rouootaxandague. (c rouootaxan).
rouootaxanegue: lo quita, lo conquista, lo adquiere
a la fuerza, qaro-, huootaxaigue.
rovichiia: ustedes le tienen cuidado, (v ouetaa).
rovichiraque: (v ouetaque).
roviqui: resuena (resonar), roviqui.
roapi: se marchita, roapita; se marchita bien.
roapite; se marchitan bien, roapitem; estn secos, muy marchitados.
roaxan: llama. Luc12.36;18.38
roaxana: le llama, so-,-oaxaita/axaita, qaro-,
so~axa, oaxaia/ axaia roaxaxanta;
qoroaxaiaxoua os llama,roaxaiaxaua; os
llama, roaxanoxoua; nos llama, -roaxaixoua;,
te llama.roaxaiua.me llama qaroaxairaxaua;
te llaman.

roaxaiua;me llama, axaiuame


llaman ustedes, axairiua; tu me llamas.
soaxanalo; les llamo, soaxairaxaua; te llamo,
roaxanaque lo pide, se-, axairaque, qaro-,
soaxanqaque, axaiaque, roaxandaque.
roaxanaco; lo habra pedido, (c roaxan).
roaxanaa: le llama al que est adentro, so-,
axairaa, qaro-, qo-axaua, axaiua, roaxandaa.
/se/sqo/se/s lPe2.9 (c roaxana) (v noaxanaa).
roaxanapegue: le llama al que pasa.
oaxaiirapegue,.
roaxane: le manda llamar por una persona o una
cosa. so-, axaite, qaro-, soaxanqai, axaie,
roaxante.
roaxanegue: lo llama.
roaxaneua: lo pide, le llama al que est adentro,
so-, axairaa, qaro-, soaxanaxaua, axaiua,
roaxandaa. Hch3.14,14.
roaxaneoga: le llama al que est afuera, so-,
axaireoga, qaro-, soaxanaxeoga/ -axauga,
axaiheoga/ axaiioga/ axaiuoga,
roaxandeoga.
roaxanot: clama a otro, invoca el nombre de Dios.
so-, axaiot,.
roaxanougui: le llama a un grupo, so-, qaro-,
.Mat2.4.
roaxantac: est llamando, so-,,
roaxantacot: le est rogando, axaitacot,.
roaxantalec: le llama para., axaisalec,.
roaxantapega: le est llamando, so-, qaro-,.
roaxantapegueua: le est llamando en una puerta
hacia adentro, axaitapegueua,. Luc 13.25.
roaxantaque: le exige, so-, axaisaque, qaro-,.
roaxantaxasoma: le llama al que est en un pozo,
roaxantaa: le llama.
roaxantague: le llama al que va yendo.
roaxantaoga: le est llamando al que est afuera,
roatantapegue: le est llamando al que pasa.
(v roaxanapegue).
roaxaia: le llama all abajo en la tumba.
Jua12.17.
rochii: tienen miedo ustedes, (v nochi)
rochii: tienes miedo, (v nochi)
rogoxona: lo usa como herramienta o arma. goxoita, qaro-, sogoxonaxa, goxoia, rogoxonta.
sogoxonaxalo; los usamos.
rogoxontapega: lo est usando de arma.
roi, na: la espuma,
roiiua: se enoja conmigo, (v roo)
rolaxauapegue: se lo reclama, se lo cobra, so-,
solaxanqapegue, laxaiyapegue Luc 11.50,51
(v nolaaque).

153

resaullichiigui

rolaxanegue: va a cobrar a otro, va a reclamar a


otro. so-, olaxaitegue, soaxa-, rolaxantegue.
(c nolaaque).
rolaxantapegue: lo est reclamando.
roleentaxantac: est recordando o pensando, so-,
leentaxaisac, soleentaxanqatac,leentaxaitac,
roleentaxansac. 1Tel.3 (c oleentete,
lo leentaxanaxac).
romaataxan: hace apagarse, (c omat).
roo: se enoja, soo, oi/ ohi, soaq, ohi, roe.
roo; se habr enojado, roo nqaien; le ofende, le
hace enojar, roiiua; se enoja conmigo, oiriua; te
enojas conmigo, (c oooqochit, loo).
rooogui: se enoja por un asunto, (v roo).
rooolec: se enoja por., ohirelec,.
roootapega: se est enojando por., so-, ohisapega,.
roootapigui: se est enojando por., oisapigui,
soooqotapigui, ohitapigui,. (c rooogui).
roootari: est enojado, so,ohisari,soooqotari,o
hitari,rooosari.
roootasalo: se enojan ellos.
roootaxana: deiende con algn poder o con el nombre. so-,. Mrc16.17.
roootaxanlec: le deiende, le protege, so-,
ootaxairelec, qaro-, so~axalec,oo~iilec, ro-delec.
roootaxantapega: est defendiendo con algn poder. etc. so-,.
roootaxanteguelec: le est defendiendo de algo, so-,
ootaxaiseguelec,. Luc11.4 roootaxantapiguilec;
me est protejiendo.
roootata: se enojan entre s. soooqqotata,
ohitata, roootata.
rooe: tu enemigo, (v loo).
rotaqataxantac: pone tropiezo, (c otaxat).
rouaataxantac: llora perdido, extraa, (v ouaat).
roueenataxan: trabaja, obra, labra, so-,
ueenataxai, so~aq, ueenataxaii, ro-e.
(c loueenatec).
roueenataxana: lo usa al trabajar, trabaja con tal
herramienta, so-, ueenataxaita, qaro-, soaxa,
u-ia,.
roueenataxanaugui: trabaja entre gente o en-una
casa. so~axaugui.
roueenataxanlec: trabaja sobre un terreno, so-,
qaro-,.
roueenataxanot: le sirve, trabaja por otro, so-,
ueenataxaitot, qaro-, so~qot, u~iot,.
roueenataxaiyot; me sirve.
roueenataxanougui: trabaja entre gente, so-,
so~axaugui, rodougui.
roueenataxantac: est trabajando, so-,
ueenataxaisac, soqa-,ueenataxaitac.

152

sexorqata

roueenataxantacot: est trabajando por otro, so-,


ueenataxaitacot, so-qa-,.
roueenataxantalec: est trabajando sobre un terreno. -so-,.
roueenataxantapega: est trabajando con herramienta, so-, qaro-,ueenataxaitapega, soqa-.
(v ro ueenataxana).
roueenataxantapigui: est trabajando en cierto
tiempo.
roueenataxantapougui: est trabajando entre gente. qaro-,. (v roueenataxanougui).
roueenataxanteguelec: est trabajando sobre un
terreno.
roueenataxantot: trabaja por otro.
roueenataxaigui: trabaja en cierto tiempo o
condicin,ueenataxairigui, qaro-, uiigui, royigui. Luc13.14 ueenataxaiguio; trabaje con dinero.
roueenaxan: canta, so-, ueenaxai, soaq, uii,
roe. (c ouen) roueenaxana;canta con algo. so-.
roueenaxanlec: canta por algo, qaro-, ueenaxailec,.
roueenaxantac: est cantando, soqa-,
ueenaxaitac, roueenaxantape.
roueenaxantagui: est cantando un grupo.
roueenaxantalec: alaba o canta por/ sobre una
persona o una cosa, qaro-, soqa-, ueenaxaitalec,.
Luc19.37.
roueenaxantaguit: canta al acercarse.
roueenaxantapegue: canta mientras.
roueenaxantauegue: canta mientras., so-, qaro-,.
roviiiraansop: te quedas atrs con otro.
(v noueenaansop).
roxaot: se acuesta con la cabeza hacia otro, so-,
oqaitot/ qaitot, qaro-, soxayoqot, oxayot/
xayot,roxaitot. se/ sqo/ se/ s sqo qaitot; no te
acuestas con la cabeza hacia otro.
roxonaxan: teje, aumenta algo, ediica.
roxonaxana: ediica con .materiales. 1CO3.12.
roxonaxanapego:
acompaa
en
ediicar.
soxonaxanqapego,.
roxonaxanlec: ediica sobre una base. 1CO3.12.
roa: se enoja con otro, so-, oita, qaro-, ohia,
roita. roo; se habr enojado con., (c roo).
roaari:
se
pone
nervioso,
so-,oisari,
soaaqari,oiari, roerari. Mrc14.63 (c roo).
roaguit: se enoja contra otro, oiraguit,
soaqaguit,. ohiraiguit; te enojas contra m.
(c roo).
rooxon: silba.
rqaiqui: tu cabeza, (v lqahic).
rqodoqui: tu in. (v lqodoc).
rqouaguiic: favorzcanme.

rquepaqataxanlec/quepaqataxanlec: le deiende,
le protege.
rquepaqataxanteguelec: le est defendiendo,
rqueguenataxan/ queguenataxan: obliga,
squeguenataxan, queguenataxai, s~aq, que~ii,
rqueguenataxane/ queguenataxane.
saachiguit: contesta una pregunta, le contesta a_una
persona, le responde, responde a algo, lo acepta,
le hace caso, sasaachiguit, saachichiguit, qara-/
qaasaachiguit, sasaataxaguit, saachiiguit, saachiriguit. saachiguita; les contesta o los contesta.
Luc23.23,24 (v saat).
saachii: contestan ustedes.
saachi: contestas.
saat: contesta, responde, sasaat, saachi, saat/
asaat, qaasaat, sasaataq, saachii, saate. se/ sqa/
sqa/ s.
saata: le contesta, sqa saata; no le contesta.
Mat15.23.
saguiriitac: sqa saguiriitac; ustedes lo toman en
serio, (v asagueren).
sahoqo: haremos, sahoqe/-ai +-o. (v aue).
saisolqai: seis. saic/ sic: s, claro que s, por supuesto.
salaq: una clase de vbora venenosa.
salaq latee, aso: acanin, vbora grande que corre
rpido.
sanaague: estoy acostumbrado a algo, (v naague).
saqachiaxaua: les aconsejo a ustedes, (v qata).
saqatajlec: se recuesta sobre una supericie. Jua5.3.
saqatalec: se recuesta sobre algo, se inclina contra
pared, saxaitalec; ustedes se recuestan sobre.,
saqatai: se inclina.
saqatec: cae de costado, sale de costado, sasaqatec,
saqaiterec, sasaxasqotec, saxaitec, saqaterec.
saqa: todava no.
saqalaca: todava no hay algo femenino, saqalaca
aca llaale; todava no tiene hija,(c saqa, aca).
saqaleca: todava no hay algo masculino.
saqalecoeda!; slo faltaba eso!, saqaleca ca
llaalec; todava no tiene hijo, saqalecaua caua llaalqa; todava no tiene hijos, (c saqa, ca).
saqale: todava no. Mrc8.17.
sarasa: zaraza, gnero o tela en general.
saua: los, las. (v caua)
sauacholqa: esos o esas pequeas, (v cauacholqa)
sauajee/ sauasee: (v cajee).
sauaqhuaic/ sauaxauaic: malhechor, hacedor de
mal, sauajo: esos o sas, (v cajo).
pecador, sauaqhuaqa; varios, sauaqhuaiquipi; muchos, na nouaxanqa na sauaqhuaiquipi; el inierno.

sauasee: aquellos, aquellas, (v casee).


sauataxare: esos, sas, (v cataxare).
sauaxachi: tienes culpa de., (v asauaxat).
sauaxaic: el puma, sauaxai aalo; la leona.
sauaxaic letaa: el len de la clase enjaulada en circos.
sauaxat: a causa de.., por culpa de., sauaxate qamiri; a causa de ustedes, sauaxato; habr sido por
causa de., (c yasauaxat).
saumaq: los cuales o las cuales, (v caumaq).
sauamaxare: ellos o ellas, (v cauamaxare).
sauaque: todos ellos o ellas, ambos de los dos.(v
cauaque)
saxanchi: ojal!.
saxarigui: travesano, caua qopaq saxarigui;ravesanos
de madera, saxariguilo;varios.
saaata: me dedico a., (v aata).
sa: as, en esta manera, (v naacsa).
sadaqachirii: hincamos las rodillas, (v yachiii,
ayii, ayiichiguii).
sadeenqachigui: (v ayiinchigui).
sic/saic: s, claro. Chinegu? Sic!, ma\.Porqu?
Claro!, porque., (v aic).
samaxajta: lo arreglo bien, (c amaxaji).
sogue: todo, sogue sona pe; durante toda esa
noche, soco/ sogo; sern todos, (v cogue).
saoqotec: sobrepasamos, (v aiitec).
scavit: ayer, cavit lia; anteayer, scavit na lavit;ayer
a la tarde, scavit na neteeta;ayer a la maana.
se: no. mese, mesqai, se, sqa, sqai, sqo, s(e).
sectaqchirigui: dividido en dos, partido en dos.
Hch5.3 (v yasectaqchigui).
sectachi: partido.
sectague: se rompe. se parte una tela, sectaque;
se rompen varios, (v asectaqchigui).
sectetajlec: est en pedazos, descuartizado, sectetajlec nqaien; lo descuartiza, (c asectaqtac).
sectete: estn rasgados.
seequeta/leseequeta: est cerca a..(c lishiiquiischi).
seguet: se rompe una ropa o la encuademacin demn
libro, shiguichi, saseguetaq, shiguichii, seguete.
selaxaic: pelado, sin pelo, (v osela).
seloxoiqaajta: estamos cara a cara, (c reloqotata).
sentai: estoy aqu, (v neetai).
seraxai: lo anotamos, (v irii).
seshiujnaxanque: lo compr. Ecc2.7. (c rishiujnaxanaque).
seuacqachiguii: estamos en paz. (v huaquichiguii).
seuelec: lo creo. (v huelec).
sexorqata: somos pobres, (v xorata).

153

resaullichiigui

sietolqai: siete, 7.
siit: peludo ms grande, armadillo.
so: el, l, el que, los que. (v ca).
so/somaxare: l. Mrcl2.4,5.
soca: el azcar, qanasca,. (v nasooca).
socholec: ese pequeo, (v cacholec).
socholli: esa pequea, (v cachoqui).
sochoqui: ese pequeo, (v cachoqui).
sodaxalo: se lo llevamos a varios. Jual.22 (c yodo,
odaa).
sogao: se o sa es. (v cagao).
soguel, saua: bolsas.
sogui: se zafa, se descoyunta, se desata, se suelta,
se deshace, sogui nqaien; lo deshace, lo suelta, (c
osogui).
sohiralec: tienes causa o culpa de., (v soualec).
sojee/ sosee: (v eajee).
sojo: se. (v cajo).
soochaxaic: cansado, fatigado, soochaxaiquipi; muchos, (c lesoochi, isot).
soochigui: est deshecha la casa, soochtgom; muy
deshecho, soochigui nqaien; lo deshace.
(c nosogoi).
soorec: (v souec)
sooroe: ta!, (v lasooro)
sootagui: est suelto, sootaguilo.
sootauec: est suelto, soosauec.
sosee: aquel, (v casee).
sotaq: el cual, (v cataq).
sotaxaraic: suave, tierno,
sotaxare: se. (v cataxare).
sotqataxanaxaic: cansador, (c resotqataxan).
sou: muere, est muerto, sasou, sovi, sasouaq, sovii, soue.
soualec: por causa de.., tiene causa de., sasoualec,
sohiralec/ soviralec, qaa-, sasouqalec, sohialec/
soviyalec, soueralec. se/ sqa/ sqa/ s (c souetapigui).
souec: se desata solo, est libre, suelto.
soorec qomi: estamos libres, (v osouec)
souetac: est de luto, sasouqatac, soviitac, souetape.
souetac queca; est de luto por el; souetac caca:
est de luto por la.
soujetapigui: es culpable de.., por causa de..
sasouetapigui, sovisapigui, qarasoueta-, sasouqata-.
soviita-, souesa-.
sougui: por causa de., sasougui,. Apo1.9.
sovitapigui: por causa de., (c soualec, souetapigui).
soxonaxa, aso: el animal que hace trueno, el trueno,
soxonaxal; varias, soxonaxallipi; muchas.

152

taaho

soxonaxa llaalec; es como el trueno, soxonaxa naqa;


la piedra del trueno.
soaqchi: lo haces arrugarse, (c isoaxat).
soirigui: lo destruyes, (v osogui)
soIolo: pjaro, chinglo, chingol, chincol.
smaq: el cual, (v cmaq).
somaxare/s: l. somaxarolec; pobre de l.(v
camaxare).
snaq: snaq qotaolec; el padre universal.
sooga: est libre de la ley. Qamiri soogalo; ustedes
estn libres. Rom7.3,4;6.7 (v osooga).
sta: se, sa. (v cta).
sotaxare: l. (v cataxare).
sotqaiso: ese pequeo, (v catqaica).
sotqaso: esa pequea, (v catqaica).
sqa: no. (v se).
sqaca/qaca: no hay, est ausente, sqaco; ser que
no hay.
sqacaata/ qacaata:
sqacanqai: sqacanqai nejem; no hay igual a..(v qaicanqai).
sqadaata/ qadaata:
sqai: no. (v se).
sqaica/qaica: no hay, ausente, sqaicaua; no hay varios, sqaica nqaida; no paso nada, sqaico nqaida?;
no pas nada?.
sqaicaata/ qaicaata: no l slo.
sqaican: nada, no existe, sqaican qohinegue; no le
hacen nada.
sqaicanqai/ qaicanqai:
sqaicanqaida/qaicanqaida/sqaica nqai d: est
bien, no pasa nada, (v nqaida).
sqaicanqaiyi/qaicanqaiyi/sqaica nqai y: pobre,no
tiene riqueza, (v yi, sqaica).
sqaicaua/qaicaua: no hay los varios.
sqaida: no es se. sqaidaata: no l slo, sqailligueme/ qailligueme: sqainaata: no es l slo,
sqaii: no es l. sqaio; no sera l. sqaiso: no es l.
(c sqai, so) sqaisoota: no es l slo,
sqaiyiita: no es l slo.
sqalo: poco, chico en tamao, sqalote; poca cantidad, (v lo).
sqaqami: no es usted, (c sqa, qami).
sqaua/qaua: tarda, sqauanenoxonec; tarda en salir para ac. sqaaloq/ qaaloq: pronto, sqaalqo;
sera pronto.
sqaaloxoshimegue: pronto crece.
sqaalqotac/ qaalqotac: pronto.
sqaim: no soy yo. (c sqa, im)
sqaimeta: no soy yo slo,

sqo: no. (v se)


sqoshaxanqataua: lo hacemos retroceder hasta
adentro. 2Sa11.23.
sqoshaahi: me retiro de ellos. Can3.4
sqoue: no falta, hay abundancia, es muy posible.
(contrastar qoue).
sqovite: pocos, sqovitoolqai; pocos, (v vite).
sqooqapeoga: cerca.
sqooqaque: est cerca, no lejos, sqooqapiguii;
varios cerca, (v qooqaque).
sqooqaa: est cerca.
sqooqota: no lejos, cerca, (v qooqota).
sqooreoga/sqooxeoga:
sqooxa: no muy lejos, a corta distancia, (c oxeoga).
sqooxeoga: est cerca a algo o junto con..(c
oxeoga).
sqooxogue: poca distancia yendo.
sqooxoguit: muy cerca viniendo, (v qooxoguit).
sqooxolec: de poca extensin en un camino.
sqooxoi: de poca profundidad, poco profundo.
sqooxouec: pronto,de poca duracin, cerca.(v
qooxouec).
sqooxoigui: de poca profundidad [como races].
squepe: anoche, squepe lia; anteanoche, (v pe).
shaaco: lstima!
sham/ shim/ am: casi, est por hacerlo.
shaxairac: lo conduces, (v ashaxanac).
shaapiguito: a ver si.., ojal, tal vez, quiz.
shic/ ashic: me voy. (v eec).
shicchichiguiigui: se parte justamente en el
medio.(c sectetajlec, sectachi).
shicchigui: est dividido, est separado, est partido.
shicchigui nqaien; lo divide, etc. (c asectaqchigui).
shichiguit: una estaca.
shichii: los escribo, (v irii).
shichiro: lo metes adentro, (c ishito).
shichitot: lo metes debajo_de.. (c ishito).
shieetolqai: siete.
shiguentee: esta maana, ms temprano hoy mismo.
shiguichi: te rompes, (v seguet).
shiilaxanaxai: mendigo/-a. (v ashiila).
shiilae: le pides, (v ashiila).
shiincolqai: cinco.
shilaq: la boda.
shilo: se casa, sashilo, shilliro, sashilaxaho, shilliho,
shildo. se/ sqa/ sqa/.
shiltapego: se casa.
shiltecta: se casan entre s. Luc 17.27 (c shilo).

shiliiguit: se casa con., (v shilo).


shim/sham: est por hacer, shimo; estara por acontecer, ec shim axat; parece estar por llover. Shimoi: t Simn.
shinaguesa: le desprecio, shinqaguesa; le despreciamos, (v naguesa).
shinlataxan: ordeno, (v chinlataxan).
shinqatam: somos iguales a otro, (vneetam).
shintam: soy igual a otro, (vneetam).
shiirec: le permites salir, (v asenec).
shiirii: le entierras. (v ishini).
shiitaxaric: les trato a ustedes como., (v netegue).
shiitetem: le das permiso, (v asenetem).
shii: le permites, (v asen)
shipgaq, so/ aso: caballo, yegua, shipga; varios.
shipiguirpi; muchos, shipgaq llaalec; potrillo.shipgaq loua; caballo padre.
shipin: una gente indgena conocida por los mocov.
Los toba los llamaban shinpi.
shique: lo busco, (v que).
shiquetaigui: voy sobre un lago, (v queetaigui.).
shiquiaxam: como si estuviera, como si fuese.
shiraigo: la luna, el mes. shiriguiri; varios.
shitaxaraic: puntiagudo.
shiviaqataxat: toalla, (v nashiviaqataxat).
shivichii: le pagas, (v ishiueten).
shico: (v shigue).
shigue: ya hace poco, shigom; ya hace mucho.
shigouc; una hora Mrc14.37. shique; varios.
(c shico).
shintegue: lo hago as. (v netegue).
shirec: te desvas, (v rashiuec).
taachigui: hace impacto en..,da con algo,pega contra algo,saaqachigui,taachirigui.taachiguio/ taachiquio; habr dado impacto en..
taachiguii: clavado solo, est slito, saachiguii,
iichirii, saaqachiguii, -iichiguii, taachirii. na
llaqai/ aqai taachiguii; en el principio o comienzo.
taachiguiigui: va abajo entre o adentro.
taachialo: va de lugar en lugar, saachialo,.
taachii: va hasta ah, hasta ah noms. taachirii.
chaqaiyi taachii; hasta ah noms. Nagui chaga
mataachii; de ahora en adelante.
taachiigui: baja o cae entre un grupo.
saaqachiigui, iichiigui, taachiriigui.
taagui: hace impacto con., irigui/ irigui, qotaagui,
saxagui, iigui, taarigui. mesqa taagui: no concuerda
con., taaguilo; con varios objetos.
taaho: entra o hace impacto, saaho, iro, saxauo,
iiuo.taaro.

153

resaullichiigui

taalec: est sobre algo, va sobre algo, saalec, irelec,


qoyintalec, saxalec, iilec taarelec. taalgoto; va sobre varios, ue nmaq taalec; le pasa algo, tahilec;
algo cae sobre ustedes.(c taateguelec, taatalec).
taanaxai: ayudas, (v rotaanaxan).
taai: empieza, comienza, baja, va hacia abajo, irii. saxai, iii, taarii/ taii. Taai roueenataxan;
empieza a trabajar.
taaigui: va adentro, cae adentro, saaigui, iriigui
qotaaigui, saxaigui, iiigi, taariigui/ tariigui.
taarinquio; habrn ido adentro de.. taarinquira;van
abajo. taariigui; caen en..
taaretague: van all al otro lado. Mrk6.45 (c
taatague).
taareoga: van afuera a tal lugar. Mrk6.32 (v taoga).
taashiguim: va hacia arriba, taarishiguim/ tarishiguim.
taashima: va arriba a., saashima, tarishima.
taashimegue: sube a la cumbre de.., sube hasta.,
saa-.iri-, taa-, qotaa-, saxa-, ii-, taari-.
taashimquera: de ah para arriba, (c huanquira).
taat: pap!.
taatacot: va a una persona, (c taot).
taatagui: va hacia un pueblo.
taatalec: va sobre algo, (c taalec, taateguelec).
taatai: va bajando, (c naatai).
taataigui: (c taaigui).
taatapegaqsoma: va hacia el agua.
taatapegueua: se entromete en., iisapegueua,.
Mar27.19 (v taapegueua).
taatapeoga: est yendo afuera a.,
taatapougui: est yendo adentro de.,
taatashima: va subiendo a., saaqatashima,
taasashima.
taataugui: va adentro de., saataugui, saaqataugui,.
taataua: va entrando en.,
taataa: (v taaa).
taatague: va por un camino, saata, iisa-/ isa-, qotaata-, saaqata-, iita-, taasa-,.Luc7.27 (v taague)
taatanquira: va hacia abajo, va empeorando,
saata-,usa-, saaqata-, iita-, taira-. 2Ti 3.13.
taataa: va bajando hasta.. Hch 10 11.
taataoga: va afuera a. taatapegue: va a cierto lugar, taasapegue.(c taatague, taague).
taatatague: va cruzando a otro lado, saata-,iisa-,
qotaata-, saaqata-, iita-, taasatague. (v taitague).
taataueguc: va yendo a cierto lugar. -taasauegue.
taatego: fu derecho a..
taateguelec: va sobre algo, va cayendo sobre algo.
taaseguelec. (v taalec, taatalec).
taateua: va entrando directa a., taateroua.

152

taogue

taateoga: va hacia afuera derecho, taateogalo; esparcido, cada uno a su lugar. Jua16.32.
taateuegue: va yendo directo por tal camino.taatere uegue.
taatougui: va entre un grupo, saat-, iterougui, saaqat-,iit-, taaterougui. taatoua: va entrando a..
Hch21.3 iitoua,. iitouo;vayan entrndolo.
taatoue: va entrando a.. Jua10 1.
taatquera: van all, taatquera. Luc2.16 (v taiquera).
taauec: sale, saauec, irec, saxauec, iiuec, taarec.
taauco; habr salido,
taho/tauo: entra. 1CO 9.7.
tahogue:
entra
en
una
cueva,
saho-,
irougue/iroogue, qotaho-, saxahogue/saxaogue,
iougue/ioogue, taarogue. (c taa, taho).
taicoq, ada: el rbol angapiri. En toba se llama taicoc.
taigue: va all a cierto lugar, saigue, itegue, qotaigue, saxague,iigue, taategue. saico; ir ail. taico; haba ido a., saiqaerajo; voy all, iico; ustedes
habrn ido a..
tigue: va all a cierto lugar, canchaqa tigue; a
dondequiera que vaya, canchaqa saxague; a
dondequiera que vayamos, quecanchaqa ttegue; a
dondequiera que vayan ellos, ttegue?; a dnde?.
taiguit: sqa taiguit; no queda bien, inapropiado,
no es correcto, incorrecto, no apto para.., no es
digno de:, sqa saiguit, sqa ichiguit, se qotaiguit,
sqa saxaguit, sqa iiguit, sqa taachiguit. 2Sa 18.20
(contrastariichiguit) (c tachiguit).
taiquena: va hacia ustedes o usted o ellos, saiquena,
itquena, taiquena, qotaiquena, saxaquena/ saqquena, iitquena, tatquena. (v taiquera, quena).
taiquera: va all, saiquera, itquera, qotaiquera,
saxaquerajo, iiquera, tatquera. taiquerajo.
(c taiquena,queda).
taiquerajo: va all, saxaquerajo,.
taitaa: cruza hasta., iretaa, qotaitaa, saxataa,
iitaa, taaretaa. Mat15.39 (c taataa).
taitague: cruza a otro lado, iretague, qotaitague,
saqtague, iitague, taretague.Mat 9.1; Mrc4.25;
6.45; Luc 8.22 (contrastar taatague).
taia/taaa: va hasta tal lugar, saia, isaa, qotaia,
saaqaa, iitaa, taasaa. sqa/ / / 2s,2p,3p formas
dudosas, dmaq taia; su resultado. taiaquiyim;
est destinado a.
taiot: va directo a una persona, qoiaiot, tairoot.
2Ti4.8.
tajlec: lo pasa de paso noms, cae sobre algo, le toca
el turno, le corresponde, sajlec, quitrelec, qoyiquejlec, saaqajlec, quiijlec, taatrelec. tajalco; habr
correspondido a varios, sajalgoto; voy de paso por
ellos.

talaxan: avisa, denuncia, talaxantac; est avisando.


talaxai, salaxanaq, talaxaii,.
talaxanaxac: una denuncia.
talaxanegue: da una orden, le denuncia a.., le acusa
ante la autoridad, sa-, salaxanaxague, talaxaigue,
talaxanque.
talaxanlec: avisa de algo, invita a., s-, talaxairelec,
qot-, salaxanaxalec, talaxaiilec, talaxandelec.
talaxantac: invita, s-, talaxaisac, salaxanqatac, talaxaitac, talaxansac. sqai/ sqai/ sqai/ (c al).
talaxanteguelec: avisa de algo, invita a cierta iesta.
tallic lase: loro, mediano entre.eele y quillic y
tiene ojo blanco.
tamlaqqui: iglesia, palabra antigua.
tapiaxaic: barrigudo, panzudo, (c ratapi).
tapiic: armadillo mulita.
tapiic quelaic: mulita mula, tat del monte.
tapiic sonaq: tat carreta.
taqairelec: lo lees, (v retaqalec).
taque/ taque: no s.
taquirii: le peinas, (v itaguii).
taquishic: el toba del noreste.
ttegue: (v tigue)
tatougui: cae entre un grupo, tatouguilo; cae entre
varios.

taapia: baja hasta.. 1Co6.13 (c taaa)


taaqsoma/ taaxasoma: va yendo al lago, hasta el agua, iraqsoma, qotaaqsoma, saaqaqsoma/
saaqaqsoma, iaqsoma, taaraxasoma/ taaraqasoma.
Jua6.16;Ecl 1.7.
taashima: sube hasta arriba, tairashima.
taashimquera: va hasta all arriba. Jua!.51.
taata: se juntan.
taataa: va cruzando a., saa-, ira-, qotaa-, saaqa-, ia-, taira-/taira-. Jua6.21 (c taitague).
taaugui: va adentro de.., representa, signiica.
taaugui nqaien; lo hace en favor de.., lo destina
a.. so naqataxanaxac taaugui ma ime na laua; la
cosecha representa el in del mundo, taauquio;
lo,podra representar.
taaua: va adentro a.., entra-a.., conduce adentro
a.. iraua, qot-, saaqaua, iaua, tairaua. Hch2.28.
taaa/ taia: va a.., conduce a., sa-, iraa, qotaaa,
saaqaa, iaa, tairaa. Mat7.14. (c naaa; viene
a..) (note bien que naia no es igual a naaa).
taague: va a tal lugar, saague, isague/ irague,
qotaague, saaqague, iague, tairague. qaica ca
taague; no pertenece a otro o no va a ningn otro
lado, cmaq taague; su destino.
taaguit: taaguit nqaien; lo intercambia por.

tauai: le ayudas, (v otauan)


taugui: entra en un grupo, se interna en un bosque o
ciudad, saugui, iugui/ irougui, qotaugui, saxougui, iougui, taarougui. tauguilo; entra en varios.
Mrc5.12 (c taa).
taua: entra en un lugar, saua, iroua, qotaua,
saxaua, iua, taroua/ tareua. [RR dice.que
taroua parece ms cerca como en Hch16.7,7, mientras tareua parece ms lejos como en Jua4.7].
taxahi: hablas, (v retaqa).
taxanta: acaso. Mat26.55.
taxaaxai: respondn/ respondona, taxaaxaiquipi;
muchos, (c retaqa).
taa: va a., saa, qotaya, saxa, ia,.
taalec: va sobre algo, acerca de algo.
taapegaa: mesqa taapegaa; no se mete en.., no
tiene nada que ver con., mesqa saa-, mesqa ira-,
mes(e) qotaa-, mesqa saaqa-, mesqa ia-, mesqa
taira-. (c taalec, taatague).

taai: va hacia abajo a., cmaq taai lqodoc; su


destino en la tumba.
taaoga: va afuera hasta., iaoga,.

taapegueua: sqa taapegueua; no se mete en..,


es inocente de., sqa saa-/ se aa-, sqa ira-, sqa
taa-, se qotaa-, sqa saaqa-, sqa ia-/ aa-, taira-.
se qotaa- se pronuncia sqotaa-, o mese qotaa- se
pronuncia mesqotaa-.] taa ca taapigui lauel; se
acuerda de algo.

taigui: va directo en un pozo, sa-, iri-, qota-,


saxa-, ii-, tari-, taiguit el Espritu; recibe el Espritu. taoga: va hacia afuera a., saoga,iraoga,
qotaoga, saaqaoga, iaoga, tareoga. Mrc6.32;3.6

taanquira: va hacia abajo. Mat2.16.


taaa: va bajando hasta., (c taapia)

taot: le corresponde, va debajo de., taoto; les llega como suyo, tairaxauot; va a ti de propiedad,
taoet: le corresponde,
taajtee: lo cruza al otro lado.
taanquira: va hacia abajo, va de mal en-peor, se va
deteriorando, saan-/ san-, iraan-, saxaan-,
iaan-, tarin-. Mat 23.12 (c tanquira).
tachiguit: queda bien, es digno de.., choca contra..,
es apto para.., es apropiado para., ichichiguit,
saaqachiguit, iichiguit, taachichiguit. tachiguit
da noueenataxac; de hermosa apariencia, (c taiguit)
tanquira/ taanquira:
taa: va bajando hasta (c taaa, taapia).
tai: va ah a., sai, irii, qotai, saxai, iii,
tarii. taina; va ah abajo que se ve.

taogue: sale hasta., saxauegue / saxaogue /


saxaiogue.

153

taoguiyi

taoguiyi: sale afuera a ese lugar, sa-, ireoguiyi/


ireuguiyi, ta-, saxe-, iuoguiyi/ ie-, tare-,
taogoyi: fue en ese momento o lugar. Mrc14.68 (c
taogue).
tasot, aso: el espino.
tataa/ dataa: solamente, tataam; solamente.
tatoo; tataa + -o,
tategue: va directo hacia..
tauegue: va all afuera, sa-,ireuegue, ta-, saxai-/
saxe-, ie-, tareteesqo: to!.
tegue: si, cmo puede ser, cmo ser (c peetaa).
tema, ana: el pozo, el hoyo grande, saua temal: los varios pozos, las dos nubes magallnicas.
temaipi;muchos pozos,
tepaxai: est aplastado.
tepqatai: est aplastado, setepqatai, setepaqsoqotai. tepqasai. (v itepaxat).
teulaxaic: crespo, moteado.
tee: para colmo, tee, qam se queo para colmo,
no haba comido.
teera: sin propsito, de balde, sin rumbo, a ciegas.
ciegamente, nalliquinteera; corre de balde, a ciegas. qauateera; camina sin rumbo, ouaxanteera;
pega sin mirar, ciegamente.
ticqague/chicqague: sale de all, viene de all.
(dialecto de SFe).
toc: rojo, -togue; rojos, tocalec: rojizo, prpura,
tocaa: sangra.
toclqaic: caballo castao, zaino, toclqaigo; varios.
tocchi: varias barrancas,-nombre de un lugar en el
sur donde hay varias barrancas, (v tocot).
tocot: barranca, orilla del agua.
toco: hasta, toco ma; hasta cuando, toco male;
hasta luego, toco netee; hasta maana.
tocqoiro: lo clavas, (v otogoxouo).
togaxaraic: rojo.
togoxonsoxonaxai: corneador.
toguigui: rojo adentro, (c toquichigui).
tocomachaqai: mientras.
tocomaq: mientras, mientras tanto, tocomaxan:
mientras (c tocomaq).
tocoma/ tocomaq:
tooro: buey, toro, toorol; varios, toorollipi; muchos,
(v iilola).
tooxoi: cierta clase de tuna con lor pequea anaranjada que se abre de da en el calor y produce qole.
tooxoic, ada: cierta clase de cactus.
toquichigui: rojo adentro, crudo como carne, harina, adobe,etc.(c toguigui).

152

yilqota

tot: ya no. totqa im; ya no existo, totqo qomi; ya


no existimos, totqa qami; ya no existes, totqa qamiri; ya no existen ustedes, tot qailligueme; ya no
tanto. totqaica/ tot qaica; ya no existe.
totaxan: ya no.
totqa/ totqai/ totqo/ tot: ya no.
totqaida: ya no es eso. (c totqai, da).
totqaim: ya no yo.
toxonaxai: atacador, ladrador, toxonaxairipi; muchos.
treesolqai: tres.
treeso: eran tres, se cont.
trigola: granos de trigo, (c trigo, la).
vei: che!.
veintolli: apenas veinte. vicqataxanaxai/-c: quemador, (c avigaxat).
vichiguio: por eso, por esa razn.
vichii: lo hacen ustedes, (v aue).
vichireta: llegas al otro lado, (ovijta).
vichiro: llegas all adentro, (v oviro).
vichita: tu llegas a., (v ovita).
vichi: tu llegas, (v ovi).
vigaxaraic: brillante, vigaxarai. (c.avic).
vigui: est adentro, en tal tiempo, (c vichigui).
viguii: lo llevan ustedes, (v auec).
viguit: est mezclado con.., tiene relacin sexual
con., sqai viguit; no est en., sqa seviguit, sqai
viichiguit, se qoyiviguit, sqa seuaxaguit, sqai viiguit.
sqai vichiguit.
viguia: le guan ustedes hasta all, (v auega)
vihee: se detienen ustedes, (v huae)
vii: denme, (c vite)
viichigui: est en o adentro de un espacio o tiempo,
ocurre o sucede en tal tiempo. viichiguio viichiquio; habr sucedido en., (c vigui).
viichiguiigui: est entre o en eLmedio de~. (c hueetaigui, iichiguiigui).
viicha: est ah en tal lugar.
viichii: est ah en el suelo, (c iichii).
viichiigui: est en un valle.
viilec: lo creen ustedes, (v huelec).
viisaxauot: tu lo tienes, (c hueetoot).
viitaque: lo quieren hacer ustedes, (v huotaque,
ahotaque).
viitaxauot: ustedes lo tienen, (c hueetoot).
viiteguelec: ustedes lo creen. Jer7.8 (c huelec, huejlec).
viitetot: te colocas junto a.. lSa20.19 viitetoto;
colcate junto a.
vintaiquet: cmo? imposible!, qu poda hacer
yo!,qu podamos hacer nosotros!. Gen43.7

viigui: est abajo en., loi viigui na huaxaaq;


nielo.
vii: lo necesitas, (v ouen).
viquio: vigui +-o.
viquiro: ceite. (v auego).
viquita: le llevas hasta all, (v auego).
viqui: lo llevas, (v auec).
virai: te caes al suelo, (v huaai).
viraqataxanaxai: acusador, Satans.
viraqchiraa: le corriges, (v oviraqtaa).
virelec: lo crees, (v huelec).
viree: te detienes, (v huae).
viretaa: hasta, adems. 1Ti 5.13 (c oviretaa).
vireta: hasta, an. viretalo; hasta los varios.
vireto; hasta, (c ovireta).
virigui: se incuba.
virii: ustedes alcanzan o llegan, (v ovi).
viriita: ustedes llegan al otro lado, (v ovijta).
viritac: ustedes estn alcanzndolo. Exo5.18.
viria: ustedes llegan a., (v ovita).
viriot: ustedes se acercaron al muro.
visaque: lo quieres, (v ahotaque, huotaque).
vit/lavit: la tarde, quena vit; esta tarde en que
estamos, mashic vito; ya era tarde.
vitri: a mitad de la tarde, (c lavit).
vite: 1 lo haces,2 dame, sqa vito; no lo haces.
Gen28.1. sqai vito; no lo haces. Gen21.26 totqa
vito; ya no lo hagas. Jua8.11 (v aue, vii).
vtete: (v ahote).
viteu: varios, (v vite).
vite: sqo vite; muy pocos de ellos, de ustedes, de
nosotros, saqa vite; todava muy pocos, (v viteu,
vitoolqai).
vitoolqai: sqo vitoolqai; muy pocos, pagueec sqo
vitoolqai; los menos numerosos, el mnimo, sqo
vitoollii; muy pocas, (v vite).
virelee: lo crees, (v huelec).
vitaque: tu quieres [implica falta de respeto de parte del que habla], (c ahotaque).
yaap: basta!.
yachilen: me ordena, yachilene: ellos me ordenan.
yachillii; t me ordenas, yachilliii; ustedes me ordenan, rachillii; te ordena u ordenan, qarachilen;
nos ordena, qarachilene; nos ordenan. rachilliii; os
ordena u ordenan, (c ilen) yachilenegue: me lo ordena, (c ilen) .
yalolqachit: me enferma, (c ralolaxa).
yapaam: soy laco, (v apaam).
yapil: vuelvo ac. (v rapil, pil).
yaq: veloz, rpido.

yaqaic: rpido, yaraqa; varios rpidos, yaqaiquipi;


muchos, yaqai; rpida.
yaraqa: rpidos, (v yaqaic).
yatoiquiisac: t me gobiernas, (v oiquentac).
yaua: los, las. (v caua).
yauacholqa: esos o esas pequeas, (v cauacholqa).
yauajee/yauasee: (v cajee).
yauajo: esos, (v cajo).
yaualaq: grito, (v aualaq).
yauasee: aquellos, aquellas, (v casee).
yauataxare: esos, sas, (v cataxare) yaumaq:
ellos, ellas, (v caumaq) yauamaxare: ellos, ellas,
(v cauamaxare).
yauaque: todos ellos o ellas, ambos de los dos. (v
cauaque).
yay-: me. yayaanec; me entrega l. yayaxaisac;
permtame.
yayaxani: me deja de molestar, yayit; me escapo
de..
yayit: me escapo de., qayayit; me escapo, (veet).
yogue: todo, (v cogue).
yaialo: seyaialo no les miro, (c raaa).
yaoqoteguelec: lo miramos, (v raiteguelec).
ycoiraq: estoy herido, (vcoiraq).
yi: el. (v ca).
yi-: me. yimen; l me vende algo, yimeene; ellos
me venden algo, yimiii; tu me vendes algo, yimiiii; ustedes me venden algo, qayimen; alguien me
vende algo, (v imen).
yi: basta!, ya est, ya es suiciente o est terminado. y: riqueza, ( o sera basa, suiciente, completado?). qaica ca y coqomi; no tenemos nada, somos
pobres. qaicajiqai y; es pobre.
y/yimaxare: l. la.a y i aqaa; se es el lugar
e mi hermano, ote y!; cunto? uno! (muestra
un solo dedo), orete? y!; cuntos? dos o tres!
(levanta dos o tres dedos).
yicbolcc: ese pequeo, (v cacholec).
yichoili: esa pequea, (v cachoqui).
yichoqui: ese pequeo, (v cachoqui).
yigao: se o sa es. (v cagao).
yijee/yisee: se. (v cajee).
yijo: se. (v cajo).
yilachi: tu me mandas ac. (v ila).
yilaxasqatapega: se yilaxasqatapega; no le hemos
molestado. Gen26.29.
yiloq: soso, desabrido, (v yilqota).
yiloquiaxan: me quieren pelear, (v reloqui).
yiloxoic: malo, salvaje, yiloxoiquipi; muchos.
yilqota: soso, desabrido, sin sal, sin azcar, sin guste.(v yiloq).

153

yimeetapiguit

yimeetapiguit: 2Sal8.14 (v imeeta).


yinaxanaxaic: engaador, yinaxanaxaiquipi; muchos.
(c rayinaxan).
yiirelec: le amenazas, (v adeneguelec).
yisee: aquel, (v casee). yitaq: el cual, (v cataq).
yitaxare: se. (v cataxare) ymaq: el cual, (v
cmaq).
yimaxare/y: L (v camaxare).
yiqayi: esa pequea, (c yitqaiyi).
yta: se, sa. (v cta).
yitaxare: !. (c cataxare).
yitqaiyi: ese pequeo, (c catqaica).
yos: Dios, (c qotaa).
yochi: tengo miedo, (v nochi).
yotaqague: me molesta. Isa4324.
a: joven, a ai qagreta; es oveja joven,
aaltac: le convida, invita a una iesta, saalqatac,(c
al).
aan: lo da. saan,aai, qoaan, saanaq, aaii,
aane. (c naan).
aanapeguem: se lo da de costumbre.
aanaa: se lo entrega a otro. Mat5.15.
aanec: lo da, lo ofrece, lo entrega, saanec, aairec.
qoaanec, saanaxauec, aaiuec, aandec. saairec: te lo entrego, yayaairec; me entregas.
aanem: se lo da a otro, se lo entrega, saanem,
aaitem, qoaanem, saanqaem, aaim, aantem.
saairaxarom; te lo doy. aairaxarom; te lo da.
saanqairaxarom; te lo damos. aanema; lo da a varios. aaiaxarom; os lo da. qoaaiaxarom; lo es
dado a ustedes, saaiaxarom; os lo doy.
qoaairaxarom; te es dado.
aneua: le entrega a., qo-, aaiua,.
aaneoga: lo extiende hasta.
aanlec: lo da sobre alguien.
aano: lo da, lo entrega, le traiciona, saano, aairo,
qoaano, saanaxaho, aaiuo, aando/ -ero. qayayaano; me traicionan, yayaano; l me traiciona. rayaairo; l te traiciona, qarayaano; l nos traiciona.
rayaaiho; l les traiciona a ustedes, yayaairo; tu
me traicionas, yayaaichiguit; me entregas a., yayaaiho; ustedes me traicionan, qarayaairo; tu nos
traicionas. qarayaaiho; ustedes nos traicionan, (c
ano, naaano)
aanot: se lo da a otro, saanot, aaitot, qoaanot,
saanqot, aaiot, aantot. sqai/ sqai/ sqai/ s
aanoto; lo da a varios, aaiyot; me lo da.
aaiot; se lo dan ustedes, qaaaanot; estoy dado
a otro.

152

achaxai

aanougui: le entrega a un grupo, lo da a un grupo,


lo pone adentro, s-, aairougui, qoaanougui, saanoxougui, aaihougui, aandougui. aanouguilo;
lo da a varios, yayaanougui} me entrega al grupo,
aanoua: lo entrega a otro, saanoua, aairaa, qo, saanoxoua, aaiua, aaneroua. qayayaanoua;
me traicionan, (c aano).
aanshiguim: lo levanta, lo da arriba, se lo alcanza
arriba, lo eleva, lo dedica a otro, qo-, saanaxa-,
aai-, aai-. (c anshiguim).
aanshima: se lo alcanza para arriba, lo entrega
a otro arriba, lo da a otro arriba, qo-, saanaxa-,
aai-, aanyi-.
aantac: lo est dando, aaitac,.
aantacot: lo dan a,, s-,aaisacot, saanqatacot,
aaitacot,. (c aanot).
aantaho: lo est dando u ofreciendo, s-,. (c aano).
aaatalec: lo pone encima. Luc4.11
antapego: lo est ofreciendo, qo-,aaitapego,.
(v aano).
aantapeguec: lo est dando, aaisapeguec,. (t
aanec).
aantapeguem: se lo da seguido, aaisapeguem.
aantapegueua: lo est gastando por, aaitapegueua
aantashima: los levanta hasta., s-,.
aantauec: lo est distribuyendo, lo est dando,
qo-,.
aantecshiguim/aantegueshiguim: saanqatecshiguim,. (v aanshiguim).
aantem: lo da a otro, (c aanem).
aanteem: le_est dando, s-, aaiteem,.
aanteema; le est dando a varios,(c aanem).
aantoot: se lo ofrece, s-, aaisoot,.
aaigui: lo pone en., s-, qo-, saanaxagui, aaigui,
aanyigui. (c aigui).
aaiguit: le entrega a otro, le encomienda a
otro, lo canjea por algo, s-, aaichiguit, qo-,
saanaxaguit,aaiguit, aanchiguit.
saaiguita; lo entrego a varios,
aaqate: lluvias, aaqateripi; muchas, (v axat).
aaquioxoic: chistoso, sqai aaquioxoic; serio.
aaqaioxoi; chistosa, chistoso.
aata: se dedica a.., recurre a.., lo usa. saaata,
aachita, qaaaata, saataxa/ saaataxa, aachia,
ajta. se/ sqai/ sqai/ s. aataq: seguro, se sabe despus, es maniiesto, evidente.sqa aataq; incierto,
cualquier cosa, (c qaaataq).
aataxalec: sqa aataxalec; hipcrita. 1Ti4.2
aataxaraic: distinguido, famoso.
aataxauegue: distinguible un sonido o voz, que se
puede distinguir. 1CO14.7,8

aatqajam: realmente, muy. aatqajma; directamente. Mrc12.5.


aatqata: se distingue, ms claro, aatqajam
aatqata; realmente ms claro. Heb7.15.
aatqatam: realmente, muy. [algunos dicen
aataqam].
aatqategue: Num24.2
aatqateuegue: se entiende bien, bien claro el hablar.
aatqachiguit: es conocible, es distinguible, tiene
suiciente de.., es suiciente para.. Mat6.34.
acona/icona: lo agarra, s-, aconta/ conta.
qaaconalo; estn agarrados, qaacoiraxaua; ests
agarrado.
aconaho: lo agarra, aconaho; lo habr agarrado,
aconaua: lo agarra.
yaconaa: lo agarra,lo toma,sa-, coiraa, qaa,saconaxaa, coiua, acondaa/aconeraa. se/ sqa/
se/ s.
aconague: lo agarra.
aconapiguit: lo recibe, (c acoiguit).
aconejlec/iconejlec: le agarra descuidadamente o
sin motivo, coiterelec, qaa-, saconqajlec, coiijlec, aconterelec. Hch 16.37.
aconeua: le agarra, qa-,. (c acona).
aconeoga: lo agarra alcanzndole afuera.Luc9.47;
2Ti1.1
aconlec/iconlec: lo agarra, le apresa, coirelec,
qa-, acondelec.
aconot/iconot: lo alza para llevar, acontot.
aconougui: lo agarra como polvo con la mano.
Hch22.23.
aconsop: le agarra con la mano para llevar.Kch2.33;
10.2 acontaua: lo agarra, acontaualo; los agarra.
acontaa: le elige, le toma para un servicio,
coiraa, qaa-, saconqataa, coiita, acondaa.
Luc1.48.
acontaguit: le agarra.
yacontapegue: lo cuida, lo conserva o mantiene, coiisa-, qaa-, saconqata-, coiita-, aconsa-.
1Te4.11.
acontapiguit: lo recibe, so acontapiguit ana nishiuete so nashi quiyi Roma; el cobrador de impuestos
romanos. Luc5.27; Heb6.12 (c acoiguit).
acoigui: lo agarra como a una vbora, coirigui,
qaa-, saconaxagui, coiigui, aconyigui.
acoiguit/icoiguit: lo recibe, lo acepta, sa-, coichiguit, qaa-, saconaxaguit, coiiguit, aconchiguit.
se acoiguit; lo rechaza, lo desprecia.
acoichiguit: lo recibe al que llega, lo agarra al
vuelo, lo baraja, lo abaraja, acoichiguita; les recibe.

acoia: lo agarra en una bolsa.


acoisac: ests alegre, (v raaacotac).
achaq: le patea, chaqai, sachaxasoq, chaxahi,
achaxai.
achaqatapiguit: patea contra algo, chaqaisa-,
qaa-,sachaxasoqota-, chaqaita-, achaqasa-.
achaxan: lo muestra, lo presenta, lo indica, lo promete.sa-, chaxai, qaa-, saaq, chaxaii, ae.
sachaxane; los muestro, achaxano; lo habr prometido. achaxana: lo muestra a otro, sa-, qaa-,
sachaxanaxa,yachaxanta. (c achaxanem).
achaxanapec: lo promete, chaxaisapec,.
achaxanapeguem: qaa-,. (c achaxanem).
achaxanec: lo revela, lo da a conocer, chaxaiuec,
qaa-,.
achaxanem: lo muestra a otro, sa-, chaxaitem,
qaa-, sachaxanqaem,chaxaim,.sachaxairaxarom;
te lo muestro, yachaxaiaxarom; os lo muestra,
achaxaim; me lo muestra, qaachaxanoxorom; alguien lo muestra a nosotros, sachaxairaxarom; te lo
muestro a ti. chaxairim; mustrenmelo.chaxairimmustremelo.
achaxanetem: lo muestra bien o claramente a otro.
chaxaitetem, qaa-, sachaxanqatem, chaxaiitem,
achaxantetem. Ga13.1(c achaxanem).
achaxano: lo muestra hacia adentro, lo presenta.
achaxando. achaxando; los habra presentado
achaxanot: lo presenta a otro. qa-,. achaxanoto;
los presenta a.
achaxanougui: le presenta a un grupo, chaxaiugui, qaa.
achaxanshiguim: lo levanta, chaxairishiguim,
achaxaishiguim.
achaxanta: lo muestra, lo promete, chaxaita; lo
muestran ustedes.
achaxantac: lo promete, lo jura, sa-, chaxaisac,
qa-, sachaxanqatac, achaxansac. achaxantac
que-; lo promete a otro, sachaxantape; los prometo. achaxantapega: se lo promete, qa-,
achaxantapeguem:
se
lo
promete,
sa,chaxaisapeguem,
qa-,.
achaxantashiguim:
lo levanta arriba. achaxansashiguim. 1Ti2.8
achaxantague: lo muestra como ediicio o
muro. Mat24.1 achaxantai: promete un lugar,
achaxansai.
achaxantec: lo revela, qaa-,. (c achaxanec).
achaxai: zapatea, chaqairii, sachaxasoxoi, chaxaii, achaqaii, . achaxaiigui: le muestra el
camino, qaa-,.Luc22.22 qarachaxaiigui; nos lo
ensea. Jer42.3. yachaxanchinquio; me mostr el
camino directo. (c achaxan) achicoqochit: le entristece, chicoqochichi, qaa-,sachicoqochitaq, chicoqochichii, ae.

153

achigoqtoot/achigoxotoot

achigoqtoot/achigoxotoot: lo consigue de tal


persona, sa-, chigoqchiroot.
achigoxochichigui/chigoxochichigui: lo consigue por medio de., sa-, chigoxochichirigui, qaa,sachigoxotqochigui, chigoxochiichigui,achigoxochi
chirigui. Mrc12.13 (c chicqochigui).
achigoxochichicigui: lo saca de en medio de..
achigoxochichii: lo consigue de tal lugar, lo
saca de tal lugar, lo consigue desde el principio.
chigoxochichirii,
qaa-,
sachigoxotqachii,
chigoxochiichii, achigoxochichirii. Luc24.47.
achigoxochichiigui: le saca de en medio de.
achigoxotagui: lo saca de.., lo consigue de.,
sa-, chigoxochiragui, qaa-, sachigoxotqagui,
chigoxochiagui, ateragui. 1C08.8.
achigoxotalec: jo consigue de un campo. Hch12.20.
achigoxotanigui: lo saca de abajo adentro, sa-,.
achigoxotashima: lo consigue de arriba a.,
achigoxotaugui: lo saca de adentro de algo, lo consigue por medio de algo, sa-, chigoxochiraugui/chigoqchiraugui, qaa-, sachigoxotqaugui, chigoxochiyaugui, chigoqchiyaugui, yachigoxoteraugui.
sachigoxoteraugui; saco varios.
achigoxotaua: lo consigue de.., lo saca
de..
sachigoxotaua,
chigoqchiraua,
qaa-,
sachigoxotqaua, chigoqchiaua, achigoxoteraua.
sachigoxochiraua; te saco de., sachigoxochiaua;
les saco a ustedes de..se/ sqa/ se/ s.
achigoxotaa: lo consigue de., qa-,.
achigoxotague: lo consigue de all, sa-,
chigoxochirague,
qaa-,
sachigoxotqague,
chigoxoterague. chigoxochiraquera; lo consigues
de all, (c chicqague).
yachigoxotai: lo consigue de tal lugar, qaa-,.
achigoxotaoga: lo consigue de afuera, qaa-,.
achigoxotejlec: lo consigue del pasaje o libro, empieza con tal texto la lectura, (c achigoxotalec).
achigoxotetai: lo consigue desde la niez o desde
el principio, sa-,. Mat19.20.
achigoxotetapegueua: lo consigue del fuego.Stg3.6.
achigoxotetapigui: consigue su sostn de tal trabajo.Hch19.24 (c achigoxotaugui)
achigoxotetapougui: lo consigue de adentro de
algo.1 Co15.56 (c chicqaugui, achigoxotaugui).
achigoxotetougui: lo consigue de entre., sa-, qa-,.
achigoxotetot: lo consigue de otro, chigoxochitetot, qaa-, sachigoxotqotot, chigoxochitot,achig
oxotetetot. 2Co5.20 achigoxotoot: lo consigue de
tal persona, sa-,chigoxochiroot, chigoxochiot. (c
chicqotoot).
achigoxotougui: lo consigue de adentro de..
chigoxochiterougui,.

152

alashin

achiguii: le engaa, le explota, sa-, chirii, qaa-,


sachoxoi, chiii, achiti. se/ sqa/ se/ s achiguii;
me engaa, yachiii; ustedes me engaan.(c nachoxoc) achiichiguii: le engaa, sa-, chichirii,
qa-, sachoqochiguii, chiichiguii, achiichirii.
Efe4.22 (c achiguii, achiiteguei).
achiita: lo lleva en la mano, sa-, chiite, qaa-, sachoqota, chiita, achiite. Luc7.37 (c ixateta).
achiitaho: lo lleva adentro, sachiitaho, sachoqotaho,.
yachiitaa: lo lleva hasta-otro, chisaa, qaa,sachoqotaa, chiitaa-, achiisaa. 2Co3.1 (c achiita).
yachiiteguei: le engaa, le estengaando, le explota, chiseguei, qaa-, sachoqoteguei,chiiteguei,
achiiseguei. yachiiteguei; me est engaando, sachiseguei; te estoy engaando. Mat20.13;
Isa58.3; Stg(in de Introduccin)(c achiguii).
achipiaqtauec: lo bandea como bala.
achipiaxachigui: revienta una goma o pelota, explota un armade fuego, sa-, chipiaqchirigui, qaa-,
sachipiaqtaxagui, chipiaqchiigui, achipiaxachirigui.
achipiaxat: lo corta de un tirn, lo rompe de un tirn, chipiaxachi, qaa-, sachipiaxataq, chipiaxachii,
ae. qaachipiaxate; estn rotos de un tirn, (c
rachipi).
achipiaxatague: revienta una bolsa.
achipiaxatai: lo rompe como soga. yachipiaxateraai. achipinaa: alcanza a explotar, hasta explotar. achishin: lo marca con una cruz.
yachit: le convida, chichi, qara-/ qaa-, sachitaq,
chichii, achite. qayachit; me convidan, yachit;
me convida, yachichi; me convidas, yachichii; me
convidan ustedes, yachite; ellos me convidan: sachitqai; te convidamos. sachitaxahi;Jes convidamos
a ustedes, sachitaxai; les convidamos a ellos, rachichi; te convida, rachichii; os convida, qarachichi;
te convidan o nos convidas, qarachichii; os convidan
o nos convidan ustedes. Luc3.11.
achoolxantac: lo sacude, lo hamaca, .qaa-,. (c
choolaxan).
achoole: madre ma. (c latee).
adalaxat: lo hace nuevo, lo renueva, lo convierte,
lo cambia, sa-,dalaxachi,qaa-,sadalaxataq, dalaxachii, adalaxate. se/sqa/se/s qaadalaxate; estn
renovados,(c radala).
adalaxateta: le rejuvenece, yadalaxateta; me rejuvenece.

adeneguelec: le amenaza, disimula atacarle, sadeneguelec, yiirelec, qaa-, sadenaxalec, iiigulec,


adendelec. se/ sqa/ se/ s (parece variante gramatical -egue-).
adentec: le amenaza, sadenaxalec,. Hch4.17(c
adeneguelec) adentalec: le amenaza, sadenqatalec, iiitalec,.qaa-,. ahinaa: se qaahinaa; no le
dispara,
ahinec: lo dispara, qa-,. sahindec; los disparo,
ahinlec: lo hace por.., lo hace a favor de.,
ahinta: le dispara, qa-,. ahintac: le est disparando, ahintapeguec: siempre dispara.
ahinteguelec: lo hace por.. lo-enfoca. sa-, hiiseguelec, qaa-, sahinqateguelec, hiiteguelec,
ahinseguelec. se/ sqa/se/s Jua10.13 (c ain).
ahoglen/ auguelen:
ahogleneogue: le arrastra hasta el costado, qaa,.ahogleneoguiyi; le arrastra hasta ah afuera.
Hch14.14;21.30.
ahoglena: lo est arrastrando, qaa-, sahoglenqata, huogolliita, ahoglente. (c ahoglen).
ahoglentaua: le est arrastrando a la casa, qa-,
ahoglensaua. Hch19.29;Stg2.6 ahotaque: lo quiere, lo desea, trata de hacerlo. sahotaque, visaque/
viisaque, qaa-, sahoqotaque,viitaque, ahosaque.
se/ sqa/ se/ s vitaque; lo quieres hacer (forma
que implica falta de respeto, segn RR, usado-en
Hch7.28). qaica ca ahotaque; sin pensar, sin tener
la menor idea, aue cmaq sahotaque; me dar lo
que merezco, (c auaaque).
yahotaahi: los usa a los varios, sahotaahi,
viisaahi,qaa-, sahoqotaahi, viitaahi, ahosaahi.
(c ahtee).
ahote: ellos lo hacen, (v aue).
ahotegue/ auotegue: le ama.
ahotee: lo usa, lo ocupa, sahotee, viisee, qaa,sahoqotee, viitee, ahosee. (c ahotaahi).
ahote: sahote, vitete, qaahote, sahoqote,
huoite, ahochi. qaica ca ahote; le vence fcilmente, no le da importancia, qaica ca sahoqote;
le vencemos fcilmente, ahote llic; lo esquiva.
Hch19.16 qaauochi; son hechos o preparados.
ajnaxa: (v naajnaxa).
ajnaxaraic: sabio, (c aajanta)

adenaxachichigui: lo imita, cumple las instrucciones, denaxachichirigui, qaa-, denaxachiichigui,.


1Co16.I (c adenaxat).

al: le invita, le convida, sal, alli, qoal, salaq,


allii, ale. (la forma sal no se usa) qoale; son invitados varios, sale; les invito, (c aaltac, talaxantac) alaatague: lo hace despacio, salaqatague,.(c
alague) alacqachit: lo emblanquece.

adenaxat: lo imita, hace copia, sa-, denaxachi,


qaa-, sa-aq, denaxachii, adenaxate. yadenaxachi; me imitas, adenaxachii; ustedes me imitan.

alacqachitetac: lo est emblanqueciendo,


alacqategue: es blanca una rama, alagreteguelo;
varias ramas son blancas. alacte; blancos los varios.

alagaq: blanco, alacte. qomialacte; somos blancos en color, (c lalagaq).


alagaxaguit: amanece, aclara el da.
alagaxaic: blanco, ue ac alagaxai; es canoso.(v
lalagaxaic).
alagreteguelo: (v alacqategue) alahi: vengan,
ale; venga, ven. alamaq:derecho, se alamaq;
torcido.
alamaxachichigi: va directo a, se dirige a.. lamaxachichirigui, salamaxatqachigui,
lamaxachichigui. alamaxachichirigui. (c alamaq,
alamaxateta).
yalamaxaji: lo pone en posicin vertical, lo para,
sa-, qaa-, salamaxataxai,. alamaxachii; les pone
parados a ustedes. 1Pe5.6
alamaxalec: se ocupa en hacerlo, se dedica a algo.
ya-, ralamqairelec, qaa-, qara-, ralamaxailec,
alamaxarelec.
alamaxat: lo endereza, le corrige, sa-, lamaxachi.
qaa-. saaq, lamaxachii, ae.
alamaxatashiguim: va derecho arriba,
alamaxataua: va derecho a una persona o lugar.qaa,. Hch19.38 alamaxataxasoma: va directo al agua.
alamaxateraxasoma alamaxataa: va directo a.,
alamaxatague: va
salamaxatqague,.

derecho

tal

lugar.

alamaxatec: lo extiende derecho, lo endereza.lamaxachirec,, Mat12.13 alamaxateta: anda con rectitud, lo hace derecho.lamaxachita,. alamaxatetaho:
va directo adentro,
alamaxatetaa: va directamente hacia.,
alamaxatetec: va derecho,
alamaxatetot: va directamente al otro, sa-, lamaqchitetot, qaa-, salamaxatqatot, lamaqchiiot,
alamaxateroot. alamchi derechos, se alamchi;
torcidos los varios.(v alamaq) alamqachigui: va
directo a., alamqachigui nqaien: lo dirige a..
alamqachiguii: va directo hacia abajo.
alamqajlec: se dedica a algo, va directamente sobre..ya-, ralamqaiterelec, qaa-, qara-, ralamqaijlec/ralamaxaijlec, alamqaterelec.
alamqata: es derecho, yalamqata, ralamqaite, qara-,ralamaxaita, alamqate.
alamqatec: va derecho adelante, alamqaterec.
alamqachiguit: va directo a algo sin desvo, va
con uno slo y no con otro, solamente con uno se
casa. ya-.ralamqaichichiguit, qaa-,. (v alamqata)
alamrete: son derechos, (v alamqata).
alashin: le pega con ltigo, le castiga, sa-, lashii,
qaa-, salashinq, lashiii, alashine. yalashii; pgame, qayalashin; me pegan. 2Co11.24.

153

resaullichiigui

alat: le deja, le abandona, le divorcia, salat, lachi,


alat, qaalat, salataq, lachii, alate. se/ sqa/ se/
slachii; ustedes dejan a varios, qaalate; son dejados varios, yalachii; ustedes me dejan, ralachii; l
les dejaa ustedes, ralachi; l te deja, slachii; les
dejo a ustedes, salachi; te dejo, yalachi; me dejas,
qaralachi; nos dejas, yalat; me deja, qaralat; nos
deja.
alatai: lo deja en el suelo. lachiai, alaterai.
alataq: lo cuece(cocer), salataq, lachiraq, alataq,
qaalataq, salataxauaq, lachiuaq, alateraq. (RR parece pronunciar saltaq con acento en la slaba penltima, para distinguir esa palabra de salataq que
dice le dejamos) Exo12.10.
alataugui: le abandona entre., qaalataugu; estoy
abandonado entre alataigui: lo abandona en.,
sqa lachiraigui; no le abandonas en.. alatetac:
se alatetac; no le abandona, se salachisac; no te
abandono.
alauaji: le aniquila, qaralauaji; nos aniquila.
alauat: le mata, sa-, lauachi, qaya-, sa-aq, lauachii, a-e, lauachi; tu le matas (forma indica falta
de respeto), qayalauat; soy matado, yalauachi; me
matas, salauachi; te mato, ralauachi; te mata, ralauachii; les mata a ustedes, yalauachii; me matan
ustedes, yalauat; me mata, qaralauat; nos mata,
qaralauachii; les matan a ustedes, qaralauachi;
te matan, qaralauachitegue; nos dejas morir de.,
qaalauate; son matados los varios, salauate; les
mato.
alauatac: le mata. lauachirac, lauachiac,.
alauatai: le mata, le destruye.
alauateta: le hace desmayar, lauachite, qaa,salauatqata, lauachita, alauatete.
yalauatetai: le mata a pedradas, qa-,.
alauatetaoguit: mata lo que viene, alae/ale:
ven.
alague: se alague; fuerte, severamente, fuertemente. se salague, sqa lairaque, sqa laiaque,. se
alaque; fuertes los varios, (c alaatague).
ale: hombre, varn, macho. ale; varios, allirpi;
muchos, alloolec; oh hombre, querido hombre.
alecapegueua: se alecapegueua; no participa en.,
alecapogo: se alecapogo; no asiste a una reunin,
est ausente. Heb10.25 (c alego).
alecaugui: est entre un grupo, salegaqaugui,.1co10.8
yalecaua: participa en., sa-, lliquiraua, salecqaua,
lliguiaua. 1CO10.16;11.32;2T2.12.
alecaguit: se entrevera con., lliquiraguit,
qaa-, salecqaguit, lliquiaguit, alequeraguit.
(c alequetaguit).
alecqajanta: los mezcla, lecqajirata, qaa-, salecqajnaxata, lecqajiata, alecqajandeta.

152

anata

alecqajantaguit: lo mezcla con., qa-,.


alecqajanto: lo une con., sa-, lecqajitero, qaa, salecqajanqato, lecqajito, atero, salecqajantera; uno a varios. Efe1.16;Flp2.17 (c alecqajno).
alecqajantougui: lo mezcla entre., qa-,.
alecqajno: lo junta con otra cosa, lo incluye.
lecqajiro, qaa-, salecqajnaxauo, lecqajiuo,
alecqajando. qayalecqajno; me incluyen. 1ti5.11.
alecqajnougui: le incluye entre otros, qaa-,.qayalecqajnougui: estoy incluido con.
alecqajiguit: lo mezcla con otra cosa. qaya-,.
Lucl4.35;13.1.
alecta: se mezcla, alectanqaien; lo mezcla.
alegaa: se alegaa; no lo experimenta, no lo goza,
alego: est presente en una reunin, se alego;
est ausente de una reunin, sa-, lliquiro, a-, salegaxauo, lliguiuo, aleguero. se alecapogo; casi
siempre ausente, casi nunca presente, se alego; no
estaba presente.
alegougui: se alegougui; est ausente del grupo,
se salegaxaugui, Uiguiougui,. 1CO5.2;10.8.
alegueua: est en., sqa lliguiua; que no tomen
parte en., (v alequetaua).
alequenta: los mezcla, los entrevera, qaa-,.
Jua19.40.
alequetaho: est presente, sa-, lliquesaho, salecqatauo, lliguitaho, alequesaho.
alequetaugui: est entre otros, es-parte de un
grupo. salequet-, lliquis-, qaa-, salecqat-, lliguit-,
aleques-. alequesauquio; habrn estado presentes
con alequetapougui: est entre otros, sa-,.
alequetauo/ alequetaho:
alequetaua: est presente en.. sa-, lliquisaua,
qaa-, lliguitaua. Mat22.11,12.
alequetaguit: est con un grupo, sa-, lliquisaguit,
salecqat-, aleques-. Hch21.23.
alequetapiguit: est con un grupo, se junta con un
grupo, lliquisapiguit, qa-, lliguitapiguit,. se
qaalequetapiguit; le excluye,
alequetougui: est presente entre un grupo.
salecqatougui,. alequeten: lo entremezcla, lo entrevera, salequetenaq, lliquichiii, alequetene.
alequeto: est inclinado, est involucrado, est
presente entre otros, lliquitero, salecqato, lliguiito,
alequetero. 2T1.15 (c alego).
alequeejta: forman mezcolanza, se mezclan, se
entreveran, salecqaaita, lliguiheejta,.
alochaxan: le hace escapar, sa-, aiochaxai,
qoa-, salochaxanaq, alochaxaii, alochaxane.
alochaxanegue: le hace escapar a tal lugar, qoa-,.
Mat2.12
alon: lo pone en el fuego como lea, lo atiza, qaa,. salonaq,.

alonougui: lo alimenta al horno, lo atiza, qaa-,.


ale/ alae: venga, ven. alahi; vengan.
alliguigui: est mezclado como con piedras. Mrc4.16
(c alecaugui).
alliguiguit: est mezclado con.., est entre otros.
lliquichiguit, salegaxaguit, lliguiguit,. /-/ sqa/ /
1jua3.3.
alliguii: echa su red en., sa-, lliquirii, qaa-, salegaxai, lliguiii alliguii, alliquii. (v laleguec).
alliguiigui: echa su red en el agua. qa-,. Mat13.47.
alliguiritac: ustedes se ren, (v raaleguere).
alliguiri: te res, (v raaleguere).
lliquichigui: est entremezclado con. otra
cosa, est entre los dems. Mat13.5 (c alegougui,
alequetaugui).
alliquichiguit: est mezclado con otra cosa.
Lucl7.29 (c alloiguiguit).
alliripi: hombres, (v ale).
alliii: hombre!, (c ale).
alloolec: oh hombre.
am/sham: casi, amo; casi.
amaaquintac: lo maneja, conduce a un auto o camin. (>mquina) maaquiisac, samaaquinqatac,
maaquiitac, amaaquisac.
amaq: est empachado, yamaq, ramaqai, qaramaq,
ramaxahi. amaqahic; me aborrece, (c lamaxa).
amaqata: le empuja llevndole, el viento lleva a us
barco, qa-, samaxasoqota,. qaramaqate; nos
empuja, qaamaqate; son empujados, yamaqate;
me empuja, (c namaq).
amaqataoga: le empuja hacia afuera a algo. qaa,. Luc4.29.
amaqague: lo trata como de ningn valor, lo desprecia, se aburre de.., le repugna, se harta de.,
yamaqague, ramaqairague, qa-, qaramaqague,
ramaqaiague, amaqarague. Ecll.8; Mat5.43.
qaamaqaque; aburren las varias cosas.
amataugui: le mira al grupo, amalauguilo; mira a
los varios. Mrc3.5; Mat19.26.
amatague: lo considera, lo estima, le llama tal
nombre, sa-, machirague, qaa-, samataqague,
machiague, amaterague. samataque; les considero, amataque/ amataguelo; les estima,
qaamatahic; me estiman, qaamachiraxaric; te estiman, qaamatoxoric; nos estiman, qaamatoxoric;
os estiman, machirahic; me estimas, amataco; lo
consideraba.
amatoot: lo mira, samatoot, machiroot qaa-.
samatqoot, machioot, amateroot. se/ sqa; se;
s.
amaxague: le empuja all, maqaitegue, qaa-/
qara-, samaxasoxogue, maxaigue, amaxategue.

qaramaqaitegue; eres empujado all.


amaxalec: le encarga de... le ordena quc.le acusa de. qaa-/ qara-, samaxasoxolec, maxailec,
amaxareiec. yamaxalec/ amaxailec: me encarga
de algo Ga12.7; Jua10.25. qaamaxailec; alguien me
encarga de algo, amaqairaxalec; te manda hacerlo.
amaxailgoto; me manda hacer varias cosas. qaramaxailgoto; son mandados ustedes hacer varias cosas, maxaitapiguilec; me acusamjsredes. maxaiteguelec; le estn acusando ustedes. samaqairelec; te
lo mando hacer, (c yila Jua5.36).
amaxai: lo tumba, lo vuelca, lo voltea, lo derriba.
sa-. qaa-, maqairii, maxaii. yamaxai; me da un
empujn.
amaxaigui: lo lanza en la mar, lo tira adentro de
algo. qaa-,.
amaxashiguim: le manda pararse, le empuja hacia
arriba-corno a una plataforma. Hch19.33.
amaxauec: le empuja afuera, le echa. qaa-,.
Luc4.29 maxaitauec; ustedes le empujan, amaxarec
les echa.
amequet: casi, amequet sqa seuelec; casi no
cre.
amoxoaxachigui: lo muele.
amo: casi, est por hacerlo, (v am, sham) anagui:
lo pone erran palo, le nombra de., sanagui, iragui,
qoa-, sanaxagui, ihagui/ iagui, andagui.
anaguilo; lo pone en varios palos, lo pone adentro
de varios corazones.
analec: le pone encima de un campo, sanalec,
iralec,. Mrc12.1 saialec; les pongo a ustedes en
tal lugar.
anai: se lo pone por un rato, sanai, irai,
qoanai, sanqai, iai, andai. chaqai anai; se
lo pone por un rato, (c ani)
anaigui: lo pone en el medio en el acto, sanajgui,
raigui, qoa-, sanqaigui, iaigui, andaigui.
Rom9.33 qoandaigui; son-puestos en el medio.(v
anigui).
anaq: lo cocina. lo cuece, lo pone al fuego para
cocinar, sanaq, iraq, qoanaq, sanaxauaq, iiuaq,
andaq. (c an).
anaqchiguit: lo ataja, sanaqchiguit, naqchichiguit,
qaamaqchiguit, sanaqtaxaguit, naqchiiguit,
anaqchichiguit. se/ sqai/ / s (c anaxat).
anatjtagtiit: le encuentra en un camino, qaa-,.
anashiguim: lo pone o coloca arriba, le nombra
como jefe, sana-, ira-, qoana-, sanqa-, ia-,
anda-. qoandashiguim; son colocados arriba.
anata: lo encuentra, sanata, nachita, qaanata, sanataxa, nachia, anajta. se/ sqa/ se/ s anachiiua;
me encuentra, sqa nachiua; no me encuentran ustedes. nachiriua; me encuentras.

153

antauaq

antauaq: lo pone al fuego para calentar, qo-,.


anataxaji: le hace caer de arriba, (v najli)
anaugui: lo pone o coloca adentro como en una crcel. sa-, airaugui, qoa-, sanqaugui, aiyaugui,
andaugui. anauguilo; lo coloca entre varios.
qaraairaugui; nos pones en., qoandaugui; son colocados adentro de., (c aanougui).
anaxachichiguit: le sale al encuentro, le ataja
bien, le para en su camino, le intercepta, naxachichichiguit, qaa-, sanaxatqachiguit, naxachiichiguit,
anaxachichichiguit. (c anaqchiguit).
anaxantauec: le desnuda, le desviste (desvestir),
s-,. (c anaxaigui).
anaxaigui: le viste con., qo-, sanaxanaxagui,.
Ga13.27.
anaxat: le ataja, le impide, naxachi, qaa-, sanaxataq, naxachii, anaxate. yanaxat; me impide.
qaranaxat; nos impide, qayanaxat; me impiden, alguien me impide, qayanaxachi; me impides.
1Te2.18 (c naxataguit).
anaxataguit: ataja su marcha, impide su marcha.
anaxatoxoguit; nos sale al paso.
anaanyi: lo coloca en esa zona, yandaanyi.
anague: lo coloca o pone en tal lugar, irague,
qoya-, sanqague, iyague, yandague. Luc2.31.
anaguit: lo coloca en la punta, qoy-,.
anai: lo para, sa-, irai, qoya-, yandai. Lucll.33; Hch7.10.
yanchii: lo coloca exactamente en tal lugar, qoy-,.
anegue: lo pone, le pone nombre, sanegue, itegue/ yaitegue (Luc1.31), qoa-, sanaxague, iigue,
yantegue. sqai/ sqai/ sqai/ s qoyanco; habr sido
nombrado tal.
anejlec: lo coloca bien encima de., sa-,. Mat7.24.
(c anlec).
anetec: est a la vista arriba. Heb4.13.
aneua: toponeen..
aneoguiyi: lo pone ah. qoandeoguiyi; fueron
puestos ah.
yanetot: lo coloca al pie de..
anlec: lo siembra o lo pone en tal parte, qoa-, yaiilec,. Mat13.24,3-l;21.33 yayairalec; me pones en
tal parte.
ani: le pone la ropa, se viste con.., lo planta,
lo siembra, lo pone abajo, sani, irii/ irii,
qoani, sanaxai, iii, yaii. sqai/ sqai/ sqai/ s
aii loho; se viste, saii; me visto de ropas, qarayairii; ests plantado.
anigui: lo pone en medio, iriigui, qoanigui,
sanaxaigui, iiigui, aiigui.
ano: lo coloca, lo pone, le nombra como dirigente. sano, yairo/ iro, qoano, sariaxauo, aiho/
aiuo, ando. yayano; me nombra, (c aano).

152

aqalgoq

anoot: lo pone debajo de algo, aisoot, qoa-,.


anshiguim: lo pone arriba, le nombra en posicin importante, ira-, sanaxa-, ia-, anda-.(c
aanshiguim).
antagui: se lo pone como sombrero, tiene puesto
una corona. Apo13.1
antalec: lo siembra en un lugar, (c anlec).
antai: se lo pone como ropa, lo tiene puesto de
ropa. santa-, isa-, qoanta-, sanqata-, mita-,
ansa-/anesa-, sansai; estoy vestido de las ropas.
antaugui: qoa-,. Hch12.5 (c anaugui).
anteguelec: qoa-,. Mrc4.15 (c anlec).
anteguei: se viste siempre de.., lo siembra.
iseguei, sanqateguei, anseguei.
aigui: se lo pone como sombrero, le viste con..
saigui, irigui/ irigui/ airigui, qoaigui,
sanaxagui, iigui, anyigui. (c aaigui).
aiguit: le condena a.., lo cambia por., sa-, qo-,.
aijin: lo desecha, lo desprecia.
aijintac: le da poca importancia, le menosprecia,
lo desprecia, saijintac, ijiisac, qa-, saijinqatac, ijiitac, aijinsac.
aii: se viste de varios, irii, qoa-, sanqaii,
iii, aii. Rom13.12 (v ani).
apacashiguim: supera en altura.
apacauec: 1 supera, sobrepasa, es ms, gana,2
poca distancia, sa-, paquirauec, qaa-, sapacqauec,
paquiauec, apaquerauec.
apacata/pacata: lo cruza al otro lado, sapacata,
paquirata, qaa-, sapacqata, paquiata/ paguiata,
apaquerata/ apaquesata. Luc8.23.
apacqachin: se jacta de algo, se enorgullece
de..1Col.31.
apacqajnauec: le hace superar, superior, sobrepasar, lo escoge como mejor, lo preiere, le es ms
importante, sa-, pacqajirauec, qaa-, sapacqajanqauec, pacqajiauec, apacqajandauec. Mat
15.3,6; Luc20.21.
apacshiguim: es demasiado.
apacta: lo cruza.
apaguec/paguec: sobrepasa, supera, apaguerec.
negu ca apaguec lecaic nqohin; cul se considera ms grande. Hch24.1.
yapaguelec/ paguelec:
apalaxat: lo borra, perdona una deuda, palaxachi, qaa-, saaq, palaxachii, a-e.qomi
palaxachirape; nos destruyes, qaapalaxate; son
borrados, sapalaxate; los borro, (v pal).
apalaxatac: lo destruye, palaxachiac,. yapalaxatac; me destruye, sapalaxachirac; te destruyo, yapalaxachirac; me destruyes.
apalaxateta: lo borra, qaa-.. Heb9.22.

apalaxatetac: lo est borrando.


apaqajanta: lo cierra como un libro, sapaqajnaxata,.
apaquetata: lo cruza, sapaquetata, sapacqatalta,.
(c apacata).
apaquetec: ms para.., especialmente para..
apaxaguin: le ensea, sa-, paxaguii, qaa-, sapaxaguinaq, paxaguii, a-e.sapaxaguii; te enseo,
sapaxaguiii; os enseo, sapaxaguine; les enseo,
qarapaxaguin; nos ensea, qarapaxaguii; nos enseas, rapaxaguii; te ensea, yapaxaguin; me ensea, yapaxaguiii; me ensean ustedes,yapaxaguii;
me enseas.
apaxaguinegue: se lo ensea, paxaguiitegue,
qaa-, saaxague, paxaguiigue, ategue. se/
sqa/ se/ s rapaxaguiitegue; te lo ensea, sapaxaguiitegue; te lo enseo, sapaxaguiigue; les enseo algo a ustedes, rapaxaguiigue; l os ensea algo
(Jua14.26). qarapaxaguinegue; nos ensea algo,
qarapaxaguiitegue; te lo ensean/ nos lo enseas,
yapaxaguinegue; me lo ensea, yapaxaguintegue;
me lo ensean, yapaxaguiiteque; me los enseas,
qaapaxaguinque; se los ensean, sapaxaguinque; se
lo enseo a varios, (c rapaxaguinataxanta pegue).
apaxaguinetegue: se lo ensea, qa-,.
apaxaguinta: le ensea bien. sa-,. apaxaguintac;
le ensea, sa-, paxaguiisac/ paxaguiisac, saqatac, paxaguiitac, asac. sapaxaguiitac; les enseo a ustedes, (c apaxaguin).
apaxaguintague: se lo ensea.- paxaguiitague,.
apaxagtiintapegue: se lo ensea, sa-, paxaguiisa
pegue,. (v apaxaguinegue).
apaam: es laco o eres laco, yapaam; soy laco,
qarapaam; somos lacos, apootem/ apooem/
apoote; ustedes o ellos son lacos, (c lapoxo).
apiisen: lo cuela (colar), sa- piishii, qaa,sapiisenaq, piishiii, apiisene. (c napiise).
apioxot: le ensucia, rapioxochii,. (c napioo,
napioxot).
apochaxateta: le da escalofro, le eriza el pelo.yapochaxateta; me eriza el pelo,(c rapochi).
apogui: lo cierra como puerta, tapa una abertura con algo, sa-, poirigui, qaa-, sapoxogui, pohigui, apoorigu. apoquio; lo habr cubierto.(c
apoochigui).
apolec: lo tapa como con frazada, sa-, poirelec,
qaa-, sapoxolec, pohilec, apoorelec.
apojlec: lo rodea.

apootagui: cierra una puerta, lo tiene cerrado.


poisagui, qaa-, sapoqotagui, pohitagui, apoosagui.
pootagui; est cerrada la puerta, (c apogui).
apootalec: lo est tapando, apoosalec.
apootaua: lo encierra, lo cerca, lo rodea, qa-,.
apoota: lo tapa en la tierra, qa.
apootapiguit: le cierra el paso, (c apoguit).
apoua: le encierra en algo. qaa-,.
apougue: tapa su odo o una abertura, poirougue,
sapoxougue, pohiougue, apoorougue. apouguelo;
los tapa. Hch7.57 (c apogue,oxou gue, sapoxou
gue).
apogue: le cierra el paso, poiregue, qaa-,
sapoxogue, pohigue, apooregue. (contrastar
apoougue).
apoguit: lo tapa o le cierra el paso. Sa.
apona: tapa al inierno. Apo20.3
apoigui: tapa una abertura, lo cubre, lo cierra.
sapoigui,
poiriigui,
qaa-,
sapoxoigui,
pohiigui, aporiigui. se/ sqa/ se/ s
apoota: laco.
apootem: son lacos ellos o ustedes.
apooem: son lacos ellos o ustedes, (v apaam).
aqaguichigui/ aqaicchigui/ aqaiguichigui: lo rompe como una caa, saqaguichigui,. qaguichiguilo: los
rompen ustedes.
aqaguit: lo quiebra, lo rompe, qaa-, saqaguitaq,
a-e. qaicchii; los rompen ustedes, qaaqaguite;
estn rotos.
aqaguitaguit:
saqaguitqaguit,.

lo

interrumpe,

lo

para.

aqaguitetajlec: lo rompe en pedazos, sa-, qaguichisajlec, saqaguitqatajlec,.


aqaicchigui/aqaguichigui: lo rompe.saqaictaxagui,.
aqaicchigut: lo hace parar, lo corta, saqaicchiguit,
qaicchiriguit, qaa-, saqaictaxaguit, qaicchiguit,
aqaicchiriguit. se/ sqa/ se/ s.
aqaictaguit: lo corta sin terminar, lo interrumpe. qaicchiraguit, qaa-, saqaguitaqaguit,
qaicchiaguit, aqaicteraguit. (c aqaicchiguit).
aqaiguichigui/ aqaguichigui:
aqaiecqotagui: lo gira sobre su eje. saqalgoxosqotagui,.(c aqalgoq).
aqaleten: va yendo alrededor de.., da vuelta, lo
circunda, lo rodea, lo teje, qallichii, qaa-, saqaletenaq, qallichii, aqaletene.

apojlem: lo rodea del todo.

aqaletenlec: le da la vuelta alrededor, (c naqaletenlec).

apoigui: tapa una caja.

aqaletentac: est tejiendo, (v aqaleten).

apoochigui: lo cierra bien como puerta, sapoqochigui, pohichigui, apoochirigui.(c apogui).

aqalgoq: lo hace girar, lo da vuelta, lo hace dar


vueltas tumbndose, saqalgoxosoq,.

153

aqalgoxoi

aqalgoxoi: lo da vuelta patas para arriba, lo


invierte,lo hace doblar o a izquierda o a derecha.
saqalgoxosoxoi, qalgoxoii,.
aqamaq: se apura, sigue, contina ielmente. yaqamaq, qamaqai, qaraqamaq, qamaxahi, aqamchi.
se/ / se/ 0 se aqamaq; se empaca, es iniel, es terco. se qaraqamaq; somos inieles, raqamqai; aprate!.
aqamaxat: se aqamaxat; le estorba, le confunde, le interrumpe, le molesta, sqa qamaxachi, se
-, se qaa-,se saqamaxataq, sqa qamaxachii, se
aqamaxate. aqamaxateta: lo hace directamente,
lo hace en serio,lo hace estrictamente, lo hace ielmente, sa-, qamaxachite, saqamaxatqata, qamaxachita, aqamaxatete. Ec19.10. raqamaxachita; les
trata a ustedes con idelidad, saqamaxachite; te
soy iel, aqamqajlec: lo hace voluntariamente, le
sigue voluntariamente, le sigue irme, yaqamqajlec, raqamqaiterelec, qaa-, qara-, raqamaxaijlec,
aqamqaterelec. 1Ti4.2 (c aqamaq).
aqamqata: lo cumple, lo hace con sinceridad, le es
iel, yaqamqata, raqamqaite, qaraqamqata, raqamaxaita, aqamqate/aqamrete. (c qamaxaraic).
aqan: lo traga, qai, qaa-, saqanaq, qaii,
aqane. saqane; los trago,
aqanai: lo traga entero, qairai, qaa-, saqanqai, qaiyai, yaqandai. Mat23.24 (c aqan).
aqani: lo traga entero.
aqatqajnauec: lo prepara adelantado, lo promete.
saqatqajanqauec,. aqataqajnauo: lo prepara adelantado, saqataqajnauo,qataqajirauo, qaa-, saqataqajnaqauo, qataqajiauo, aqataqajnerauo. se/
sqa/ se/ s (v qata) aqatqajantari: lo prepara de
antemano, lo reserva para despus, sa-, qatqajisari, qaya-,saqatqajanqatari, qatqajiyari, yaqatqajansari. (v qata) aqatqajantague: prepara un camino de antemano,sa-,qaa-,saqatqajanqatague,.
Luc1.76 (v qata).
aqaulachit: lo amasa, sa-, qaulachichi, qaa-, saqaulachitaq, qaulachichii,a-e(c laqaulatec).
aqteta: le ata de pies y manos, saqteta,
xachiteqoaqteta, saqataqata/ saxataqata, xachiita, aqtete. sqa/ sqai/ sqa/ s.
yaquit: le critica, quichi, qaya-, saquitaq, quichii,
yaquite. (c raqutaxan).
aquit: est hmedo, (c laquitaxa).
aquitaxachiot: lo humedece abajo.
aquitaxat: lo humedece, sa-, quitaxachi, qaa-,saaq, quitaxachii, ae. (c laquitaxa).
aquitetalec: est hmedo siempre.
aquitetaot: est hmedo abajo.
aquitetoot: est hmedo abajo.

152

auanapega

asaguerentac: juega con algo noms, no est en


serio.se asaguerentac; acta en serio, est bien decidido.sqai/ sqa saguiriisac, sqa saguiriitac.
asagnerentalec: lo hace pero no en serio, se
asaguerentalec; lo hace en serio, sqai saguiriisalec,.Tit2.7 asaquin: lo hace hacer ruido, lo sacude
para que suene.
asaquintapigui: sacude su sonajero, lo sacude,
qaa-,.
asauaxat: tiene culpa de.., es culpable de., sa-,
sauaxachi, qaa-, sa-aq, sauaxachii, asauaxate.
yaxauaxachii; me hacen culpable ustedes.
asauaxatetecta: les hace hacer mal entre s. sa-,
sauaxachisecta, qaa-, sasauaxataqatecta, sauaxachitecta.
asectaqchigui: lo divide en dos o en pedazos, sa-,
sectaqchirigui, qaa-, sasectaqtaxagui, sectaxachiigui, asectaqchirigui. (v sectague, shicchigui).
asectaqtac/asectaxatac: lo parte en pedazos, sa-,
sectaqchirac, qaa-, sasectaqataqac, sectaqchiyac,
asectaqterac. asectaqtape; les hace pedazos, se/
sqa/se/s Jual9.24 (c sectetajlec).
asectaqtague: rasga una tela. qaa-,.
(c nasectaqtaahi).
asectaqtetac: lo rompe en pedazos, seguetaxachisac/ sectaxachisac, qaa-, saseguetaxatqatac/ sasectaxatqatac, sectaxachiitac, a-tesac.
asectaqtetape: los rompe.
asectaxachigui/ asectaqchigui: lo parte en pedazos como pan. sa-, sectaqchirigui, qaa-, sasectaxataxagui, sectaxachiigui, asectaqchirigui. 1co10.16
asectaxaiigui: lo divide en dos.
asectaxat: lo rompe, lo rasga, lo desgarra. Mat9.16
asectaxatac/asectaqtac: lo despedaza, sasectaqatqac,. yasectaqtac; me despedaza, qarasectaqtac; nos despedaza, rasectaxachirac; te despedaza,
asectaqtape; les despedaza. Mat7.6.
asen: le permite, sasen, shii, qaasen, sasenaq,
shiii, asene. asen; me permite, yashii; me permites Hch21.39. se qaasene; no les son permitidos.
asenec: le permite salir, sasenec, shiirec,
qaasenec, sasenaxauec, shiiuec, asendec. se/
sqa/ se/ s se asenec; le prohibe salir, (c asen).
asenegue: le permite que., sa-, shiitegue,qaa-,
sasenaxague, shiigue, asentegue. se/ sqa/ se/ s se
asenegue; le prohibe que.. 2Pe2.16 se qarashiitegue; no permitas que nos.. Mat6.13. (c asen).
asenem: le permite, sa-, qaa-,. se asenem; le
prohibe, (c asen).
asenetem: le da permiso, le permite, shiitetem,
qaa-, sasenqatem, shiitem, asentetem. Se
asenetema; les prohibe que.. 1CO10.13.
(c asenem).

aseno: le permite entrar, sbiiro, qaa-, sasenaxauo, shiiho, asendo. se/ sqa/ se/ s se qaaseno;
se prohibe que entre. Hch19.30 (c asen).
asentale: permite, qaa-,. Mrc6.56.
asentec: le permite salir directamente, shiiterec,
shiiitec, asenterec. sasenterec;les permito salir.
yasenetec; me permite salir, yashiiterec; djame
salir.
ase: lo fuma, shiichi, saseeraq, shiichii, aseete.
aso: se marchita, se seca. .-. ,:
asoochiot: se pudre desde abajo [un rbol], se
seca desde abajo. asoota: se seca, est seco (el pasto o una planta) asoote. (v aso) asootam: muy
seco [un rbol], reseco, asootem.(c aso).
asoxot: lo seca, lo marchita, qaa-,. (c aso).
ashaxan: le gua, qaa-,; Hch27.40.
ashaxanac: le conduce, le gua, shaxairac, qaa, sashaxanqac, shaxaiac, ashaxandac. Hch27.11.
ashaxanec: lo tuerce, lo desva, lo da vuelta.shaxairec, ashaxandec. 2Co2.17 (c rashiuec).
ashaxantac: le gua, sa-, shaxaisac, qaa-, sashaxanqatac,. yashaxantac; me gua, yashaxaisac/-isac; me guas, sashaxaisac; te guo. qarashaxantac;
nos gua, ashaxantac que-; le gua en algo.
ashiila: le pide algo, sa-, shilae, qaa-, sashiilaq,
shiilahi, ashiila. sashiilae; te lo pido, sashiilahi;
se lo pido a ustedes, rashiilae; te lo pide, yashiila;
me lo pide, yashiilae; me lo pides, yashiilahi; me lo
piden ustedes, qarashiilae; nos lo pides. sashiilo;le
rogar, shiilao; le pedir, (v rashiilaxanaque).
ashiilatac; le pide algo, sa-, qaa-, sashiilqatac,
shiilaitac,. sashiilaisac; te lo estoy pidiendo.yashiilatac; me lo est pidiendo, yashiilaisac; me lo
ests pidiendo, rashiilaisac; te lo est pidiendo, (c
ashiila).

ashiviaxat: lo seca, sa-, shiviaxachi, qaa-, saaq,


shiviaxachii, ashiviaxate/-iaqte. qaashiviaxate;
son secados, (c rashivi).
atapla: se atraganta, yatapla, rataplae, sataplaq,
rataplahi, atapla. (c lataplaxa).
ataplague: se atraganta de..
auaaque: lo desea para.., lo hace, lo prepara. sauaaque, viraque/viraque, qaauaaque, sauaqaque,
viaque, auoraque/ahoraque. qaica ca auaaque;
no le importa, lo vence como si fuese nada, lo hace
fcilmente, no le tiene valor, no le tiene importancia.
auaapiguii; los desea para.. 1Ti5.22 (c ahotaque).
auachigui: abre una puerta o una tapa de lata,
sa-, huachirigui, qaa-, sauataxagui, huachiigui,
auachirigui.
aau-achia: lo abre como un pozo. sa-,.
auajlec: lo destapa, lo descubre, huachirelec,
qaa-,.huachirelgoto; los destapas, auajlgoto; los
destapa, auajigui: lo abre como a una bolsa, qaa, sauataxaigui,. huajigui; se abre un pozo,
aualaq: grita, clama, muge como vaca o toro,
yauliaq,raualqai/
-qe,-qaraualaq,
raualaxahi,
aualaxai/-axe.se/ se/ se/ 0 (c naualaxai).
aualaxalec: grita acerca de., qaa-, raualaxailec,. aualaxauga: le grita a distancia. Apo14.15.
aualqachit: le hace gritar, (c aualaq).
aualqagui: grita
raualqaiagui.

el

grupo,

raualaxaagui/

aualqatac: est gritando, yaualqatacot; le estoy


gritando, (c aualaq).
aualqatacot: le est clamando.
aualqatagui: grita
Mrc5.39; psa100.2.

un

grupo,

raualaxaitagui,.

ashiiloot: le pide algo, sa-, shiilairoot, qaa-,


sashiiiqoot, shiilahiot,ashiildoot.

aualqatalec: grita acerca de una persona o asunto.


qa-,. Jua12.13; Hch22.24 (c auaalxalec).

ashilaua: lo toca con la mano.

aualqatapegaa: le empiezan a gritar.

ashilaguit: pone la mano contra otro.

aualqatari: grita, raualqaisari,.Mat12.13; Luc8.28;


17.15. yaualqatari; estoy gritando, aualqataguit:
le grita al que se acerca.

yashi-lec: lo toca, lo palpa, pone las manos sobre


otro.sa-, shillirelec, qaa-, sashilaxalec, shlliilec,
ashilerelec. sashil-lgoto; pongo mis manos sobre varios.
ashiltalec: lo tiene agarrado, tiene la mano en
algo como su bastn, so ashiltalcoqui; su timn con que maneja su barco (Stg3.4). Heb11.21
ashiltaua: toca con la mano una pared, lo palpa,
sa-,sashilqataua,. ashiiguitle permite estar junto con., shiichiguit,qaa-, sasenaxaguit, shiiiguit,
ashinyiguit. Se ashiiguit; le prohibe estar junto
con otro. Hch10.28(v ashiichiguit).
ashiichiguit: le permite algo, shiichichiguit,sase
nqachiguit,shiiichiguit,.(c ashiiguit, asen)

aualqatapegue: 1 va gritando,2 le est gritando.ya-, raualqaisa-, qaraualqata-. raualaxaita-,


aualqasa-. Mrc5.5.
aualqateguelec: se queja o grita por un desastre,
aualqatoot: qa-, soot. (v aualqot).
aualqot: clama a.., le grita a una persona. Mrc15.18
yaualqot; clamo a., qaraualqot; le clamamos.
raualaxaiot,. auana: le ve. s-, qa-, sauanaxa,.
auanalo; los ve. Jua1.41,45 sauairaxaua; te veo.
auanapega: se
auana, iuana).

auanapega;

nunca,

qaa-,.(c

153

auanaxanaxanegue/iuanaxanaxanegue

auanaxanaxanegue/iuanaxanaxanegue: le hace
verlo, qaa-,. qayauanaxanaxanegue; me hacen verlo.qaauanaxanaxanque; le hacen verlos.
auanchigui/iuanchigui: lo ve bien, sauanchigui,
huanchirigui, qaa-, suanqachigui, huaiichigui,
auanchirigui.
auneta/iuaneta: lo v. sa-,. Apo4.4 auano: se
auano; nunca,
auantalec/iuantalec:

lo

observa.

Mrc5.16

auaichiguit: le ve al que viene, qaa-,. auaquin:


le hace hacer ruido, (c rauaqui) auataa: le abre la
puerta.
auatague: abre un camino.
auatec: abre un camino, (c nauatqate).
auategue: abre camino, sa-, huachitegue, qaa-,
sauataxague, huachigue, auateregue.
auatetagui: abre la boca.
auatetapigui: lo abre como su ala. (c auachigui).
auateoga: lo abre hacia uno afuera, sa-,
huachireoga, qaa-,. Hch14.27. huachireogalo
qomi; brenos la puerta, auatougui: lo abre como
el templo, sa-, qaa-,.
auaxaaxanta: los pone juntos.
auaxayaxancte: le coloca junto a., qa-,.
auaxayaxantee: le coloca junto con., -qaa-,.
Hch5.10 (c nanaxaaxanee).
auaxaaxaignit: lo coloca en contra de., qa-,.
auec: le lleva caminando, le gua, lo extiende
como cortina, lo estira como sbana, sauec, viqui,
qaauec, sauegaq, viguii, auegue. sauegue; llevo
a varios, yauce; me lleva, yaviquiraa; llvame a., (c
nauec).
auecauec: le descarra.
auecaa: le lleva a.. 1jn5.16 (c auegaa).
auecaguit: le lleva a algo que viene cmo la muerte, viquiraguit, qaa-, sauecqaguit, viguiaguit,
auequeraguit. raviqairaguit; te-lleva, yauecaguit;
me lleva a., yaviquiraguit; me llevas a.. . 1jn5.17;
2Ti3.15; Mat5.29 (c auec).
auecshimegue: le lleva arriba a.. Luc4.9.

auegata: lo cie, los ata juntos, sa-,viquireta,


qaa-, sauegaqta, viguiita, aueguereta.
auegaxasom: le lleva al pozo. qaa-,. Luc13.15.
auegaa: le lleva a., sa-, viquiraa, qaa-,
sauegaxaua, viguiiua, auegueraa. yauegaa; me
lleva a., raviquiraa; te lleva a., yauegueraa; me
llevan a., yaviquiraa; llvame a qarauegaa; nos lleva a.. Hch16.34; 2Co4.14. qaauegueraa; son llevados a., (c auec, auecaa, auega).
auego: lo cie, sauego, viquiro, qaa-, sauegaxauo,
viquio, aueguero. auego Iqosot; le estrangula,
qaaueguero; son ceidos.
auegougui: le lleva adentro de algo como un templo. Hch21.29 yauegougui; me lleva adentro.
aueguec: le gua afuera, le lleva afuera, viquirec,
qara-/qaa-, viguiuec, aueguerec. qaraviguiuec;
son llevados afuera ustedes, qaaueguerec; son llevados afuera, auegueco; le habr llevado afuera,
(c auec).
aueguegue: le lleva all, viquitegue, qara-/ qaa-,
sauegaxague, viguigue, auectegue. raviquitegue;
l te lleva, yaueguegue; me lleva, qaraviguigue; son
llevados ustedes.
aueguelec: lo extiende sobre..
auegueri: lo lleva cerca, lo arrastra cerca, viquiriri, qaa-, sauegaxari, viguiiri, aueguereri. (c
nauegueri).
auegueua: le lleva adentro a., sa-, viquireua, qaa, sauegaxaua, viguieua/ viguiua, aueguereua.
qaraviguiua; os llevarn a.. Luc10.38; Mrc13.9.
qaaueguereua; son llevados adentro a., (c auego).
auegueoga/aueguega: le lleva afuera a..
viquirega, qaa-,. auegueogue: le lleva afuera a tal lugar. qaa- Hch7.58 auegueoguiyi: le
saca afuera de donde estaba,qaa-, vigueoguiyi,
aueguereoguiyi. qaaueguereoguiyi; son sacados
afuera de donde estaban.
auegueuegue: le lleva afuera a tal lugar, qa-,.
auequeta: lo lleva yendo, sa-, viquite, qaasauecqata, viguiita, auequete. (c nauequeta,
auecta).
auequetaua: lo lleva adentro a., sauequetaua,.

anectaa: lo lleva a la costa. Mat13.48 (contrastar


auequetaa).

auequetaa: le est llevando a., sa-, viquisaa,


qaa-,. auequetaa; me est llevando a., (c auega,
auectaa) auequetague: le lleva por tal camino. auequetague: me lleva. auequetata: lo lleva a la orilla o al otro lado, sa-,viquisata, qaya-,
sauecqatata, viguiitata, auequesata. Jua2l.8 (c
auec) .

auega: le gua hasta all, sauega, viquita, qaa-,


sauegaxa, viguia, auecta.yauega; me lleva hasta..
qarauega; nos lleva hasta., se/ sqa/ se/ s qaraviguita; nos llevas hasta., saviguia; les llevo a ustedes
hasta., saviquita; te llevo hasta.

auequetegueri: le lleva o le gua. Mat15.14;Luc6.39


auguelen/ ahoglen/ auogolenta: lo arrastra,
loremolca, sauguelen, huoguelei/ huogollii,
auguelen, qaa-, saaq, huogueleii/huogolliii,
a-e.

auecta: le lleva a la costa, viquireta, qaa-, sauegaxata, viguiita, aueguereta. Luc5.11 (contrastar
auequeta).

152

axatetague

auogolenta: lo arrastra. Apo12.4 auogolentac: lo


arrastra repetidamente, rauogolliitac; les arrastra
repetidamente a ustedes, auogolentegueri: lo est
arrastrando. huogolliiitegueri,.
auotapiguii/ ahotapiguii: los quiere, sauota,viisa-, sauoqota-, viita-, auoosa-. (v auotaque).
auotaque/ ahotaque:
auotegue: le ama con mezquindad, le estima, y-,
rauochitegue, qa-, qar-, rauochigue, auojtegue.
se auotegne; no lo mezquina, lo da al que lo pide,
auoteguelo; los ama, no los da a nadie.
auotee/ huotee/ ahotee: lo usa.
auote/ ahote:
avic: se quena, yavic, raviqui, qaravic, raviguii,
avigue.
avicai: se quema como una planta, yaviquerai.
avicshiguim: le lleva arriba, qaa-,. aviquishiguim;
les lleva arriba a varios, qaaviquishiguim; son llevados arriba, (c auec).
avicshima: le lleva arriba hasta., -qaa-,.
avicshimegue: le lleva arriba a., sauegaxa-, vigui
aueguere-. avicshimegue; me lleva arriba a.. (c
auec).
avigaxat: lo quema, sa-, vigaxachi, qaa-, savigaxataq, vigaxachii, a-e. yavigaxat; me quema,
qaavigaxate; son quemados, vigaxachisac; siempre lo ests quemando.
avigaxateta: lo quema totalmente, qa-,.
avigougui: arde una ciudad.
aviguii: lo arrastra hacia abajo, sa-, viquirii,
qaa-, sauegaxai, viguiini, aviguirii.
aviguii ca lashic: decae su semblante. Mat6. 16 (c
auec).
aviguiri: le lleva cerca, qaa-,. (c auec).
aviguii: le lleva a tal lugar, qa-,.
aviqueta: muy quemado, aviquete. aviqueta
nqaien; le quema mucho. Apo16.9 aviquetaugui:
est llameando, est con llama.
aviquetaa: est ardiendo.
axachigui: lo envuelve, sa-, xachirigui, qoa-, saxataxagui, xachigui, axachirigui. Jua20.7 xachiriguilo; vndalos, (c axategue).
axachigui: llueve, lluvia mezclado con viento, piedraso tierra, (c axat).
axajiec: lo venda, (v axat, axategue).
axanac: lo deja tranquilo, lo permite, sqai axanac;
le molesta, le estorba, sqai saxanac, sqai xairac,
se qoaxanac, sqai saxanqac, sqai xaiac, sqai
axandac. se yayaxanac; me molesta, no me deja,
yayaxairac; me permites hacerlo, qarayaxairac;
nos permites, yayaxaiac; me lo permiten ustedes,
se raaxaiyac; les molesta a ustedes, sqai saxaniac;
les molesto a ustedes. Hch15.24 (c axanapec)

axanai: lo deja por un rato, xairai, qoaxanai,


saxanqai, xaiai, axandai/axanerai. saxanqaii; les dejamos a ellos, axanapec: le deja libre, tranquilo, sqai axanapec; le molesta siempre,
qoaxanape; les deja libres, tranquilos. Mrc11.6 (c
axanac).
axanec: le deja salir o caer, le suelta (soltar), le
libera, sa-, xairec, qoa-, saxanaxauec, xaiuec,
axandec/ axanerec. sqai axanec; le retiene (retener), saxairec; te dejo salir, saxandec; les dejo
salir, qarayaxairac; djanos salir t,_djenos salir
usted, djanos salir vos. yayaxairec; djame salir
vos; yayaxanec; me liberar yayaxaiuec; me dejan
salir ustedes.
axanegue: lo deja continuar, lo permite continuar,
sa-, xaitegue, qoaxanegue, saxanaxague, xaigue, axantegue. axanegue so axat; dej de llover,
axanetec: le deja salir..
axanetegue: le permite que siga hacindolo, sa-,
xaiitegue,. Luc21.34; Jua7.47; Rom6.12; 1co6.12.
(c axanegue).
axani: le deja, sa-,xairii, qoaxani, saxanaxai, xaii, axaii. qarayaxani; nos deja, yayaxani; me deja, yayaxairii; me dejas, (c naaxani).
axantac: le deja en paz, le abandona, sa-,
axaisac/xaisac/ axaisac/ xaisac, qoa-, saxanqatac, axaitac/ xaitac, axansac. xaiape;
ustedes les dejan, axantape; los deja (durmiendo).
qarayaxantac; nos deja tranquilos, yayaxantac;
me deja tranquilo, rayaxaisac; te deja tranquila.
qarayaxaisac; nos dejas. 1Sa25.15 yayaxaisac; me
dejas en paz. yaxantauec: le libra, le libera, qo-,.
axantec: le permite salir derecho, saxanqatec,.saxanterec; dejo salir varios.
axanteuegue: le da o permite rienda suelta.
xaiteuegue,.
axairaa: le llamas t. (v roaxanaa) axaiigui:
le deja ir al agua. qoa-,. Hch27.32 axaraic: iloso,
sqai axaraic; sin ilo.
axat: le manea, le maniata, saxat, axachi /xachi,
qoaxat, saxataq, axachii, axate. (v axajlec,
axategue).
axat: la lluvia, llueve, sqa axat; no llueve, mashic
novite naua aaqate; ya llegan los das de lluvia.
sham axat; est por llover, quiere llover.
axataxai: mi descendencia, (v llaxataxai).
axategue: lo envuelve, lo ata entero, saxategue,
xachitegue, qoaxategue, saxataxague, xachiigue,
axatetegue.
axateta: le lleva atado, qoya-,. Mat14.3;Mrc15.1
axatetague: le ata a lo largo, qoaxatetaque; estn atados. axaaxan: mueve la cabeza, lo menea.

153

resaullichiigui

axaaxantac: lo menea, menea la cabeza.


saxaaxanqatac,
axaaxaitac,
axaaxansac.
Mat27.39; Mrc15.29.
ayilqochit: le hace tener vergenza, le avergenza.
sa-, yilqochichi, qaa-, sayilqochitaq, yilqochichii,
yae. sayilqochichii; os doy vergenza. qarayilqochichi; nos das vergenza, yayilqochit-, meda vergenza, rayilqochichi; te da vergenza.qayayilqochit; me dan vergenza, (v layiloxo).
ayin: le engaa, sayin, yii, qaayin, sayinaq,
yiii,ayine. sayinaxaitac; les estamos engaando
austedes, sayine; les engao a ellos, yayin; me engaa. yayii; me engaas, rayii; te engaa, qarayin; nos engaa, rayiii; les engaa a ustedes, rayiiyo; les habr engaado a ustedes.
ayinec: le seduce, le engaa, yiirec, qaa-, sayinaxauec, yiiuec, ayindec/ ayinerec. 2Pe2.14.
ayinta: le engaa, sayinta, qaa-,. Mat26.4.
ayintac: le est engaando, qaa-, sayinqatac,.
qarayiisac; nos ests engaando, rayiitac; les est
engaando a ustedes, yayintac; me est engaando,
yayiisac; me ests engaando, ayintape; les engaa.
ayintaa: muy deseoso de., yiiisaa, qaa-,
sayinqataa, yiiitaa, ayinsaa. Rom3.14.
ayoctetac: lo sacude. Luc7,24 (c ayogot).
ayogot: le sacude, yogochi, qaa-, sayogotaq, yogochii, ayogote. 1Pe5.10.
aaaquioxontac: bulle, se mueve.
ayajanta: se ija bien en algo para no errar, lo acierta.ajite, qaa-, saajanqata, ajita, aajante.
(c raajnataxan, ajnaxaraic).
aaloxon: tarda, se aaloxon; no tarda-, se apura,
ain: le pega un tiro, le tira un proyectil, ii,
qaa-, sainaq, iii, aine.(c ahinteguelec).
aoqojnec:
lo
desva,
oqojirec,
qaa, saoqojnaxauec, oqojiuec, ooqojnerec/
ooqojondec. Gall 1.7.
aoxonauec:
se
apartan,
oxoirauec,
saoxonqauec, oxoiyauec, aoxonerauec.
aoxonaxat: lo hace llevar el viento, lo arrastra
con una corriente de agua, oxonaxachi, qaa, saoxonaxataq, oxonaxachii, aoxonaxate.
aoxonec: es llevado por el aire. 2Co2.14,15.
aoxonta: lo lleva el viento, oxoite, saoxonqata,
oxoiita, aoxonte. aoxonta nqohin; lo hace llevar el viento, (c o, ootac).
aoxontac: lo lleva el viento, lota en el aire.
aoxontegueri: sigue lotando.
aoxonaxateta: lo lleva el viento, qaa.2Pe2.17 (c
aoxonta).

152

aguehogui

aoxosoxonec: le hace desviar, sa-, oxosoxoirec,


qaa-,
saoqsoxonaxauec,
oqsoxoiuec,
aoqsoxondec. saoxosoxonqasapeguec; los hacemos a ellos desviar.
a: epa!. [se dice aq en toba].
aaaten: lo observa, lo explora, lo examina, sa,aachii, qaa-, saaq, aachiii,. aac: le muerde una vbora, le pica. qaa-,. yaac; me muerde,
(c ragaxan) aajan: lo mira, lo espa, sa-, aji,
qaa-, saajnaq,ajii, aajne. saaji; te miro,
aajii; mrenme ustedes, ajii; mrenlos ustedes,
qaraajne; nos espan. aajanta: lo mira bien, se
ija bien en algo, s-, ajite, qa-, saajanqata,
ajita, a-ajante. Hch7.31; Heb8.5 saajante; les
miro bien.
aajantac: le est mirando, lo explora, saajantac,
ajisac/ ajisac, qaya-/ qara-,saajanqatac, ajitac,.aajansac. saajantape; les miro, yalajantape;
los ve. qaraajisac; nos ests mirando, raajisac;
te vigila, yaajaitac; me est mirando, yaajisaq.
me ests mirando, yaaji; me ves. ajisape; los
ves.
aajnac: se encarga de., aajandac. Hch6.3
(c aajan) aajnaxanaxantac: le hace verlo, qa-,. aajnaxanaxaisac; me haces verlo,
aajnaxanaxanegue: le hace verlo. ajnaxanaxaitegue,. aat: ya termin de comer, yaat, raaachi,
qaraat,. raaachi, aaate. (c latec).
aauaxan: hace primero, lo manda adelante, sa-, auaxai, qaa-saaq, auaxaii, a~e. saauaxanaxe;
los mandamos adelante o primeros. yaauaxan; me
hace primero.
aauaxanauo: le manda entrar primero. auaxaitauo,. auaxaitauo; mndele entrar primero.
aauaxanchiguii: lo hace primero, sa-, auaxanchirii, aauaxanchirii. Hch26.20 (c aauaxani).
aauaxani: lo hace primero, sa-, qaa-,
aauaxanyii. (c aauaxanchiguii).
aauaxanta: le manda primero a.., le manda
adelante, le ordena comenzar por., sa-, qaa-,
auaxaita,aauaxante. Luc9.52.
aauaxantauec: le hace primero en salir, sa-,
-sauec. aauaxantague: lo hace primero por un camino. sa-,. Mrc1 .2. aauaxantoot: le manda primero hasta una persona, qaa-,.
aa: le hiere (herir) con lanza, le hinca, (c adaac).
acaai: lo muerde, sa-, quirai, qaa-, sagaqai,
guihai, aquerai. se/ sqai/ se/ s yacaai; me
muerde, qaracaai; nos muerde.
acac: lo come siempre, se alimenta de., sacac,
quirac, qaacac, sagaqac, guiac, aquerac.
acaera: come cualquier comida, qaa-,. se
acaera; no come de todas las comidas, come solo
ciertas comidas, come con delicadeza, se sagaqaera;
comemos con delicadeza.

achiii: hinca con dos hacia abajo, achiii aua


lecootal; se arrodilla, sachiii, chiirii/ yiirii;
qaa-, sadaqaii, chiii/ yiii,. sadaqachirii; nos
arrodillamos, (v ayii).
adaac: lo hinca, le apuala, sadaac, yirac, qaa-,
sadaqac, yiac, aderac. yayirac; hncame, alnzame.- (c aa, radaxantac).
adaaii: lo clava en tierra, qa-, aderai.
qaaderai; son clavados.
adata: lo arma, lo une. qaa-,.
adaiyi: lo clava ah noms. chi adaiyi ca
lauo; planta su casa en cualquier lugar sin pensar.
Luc6.49.
a den: lo sabe, se da cuenta de., s-,yiii, qa-,
sadeenaq, yiiii, adeene. qaadeene; sonsabidos, qaica ca aden; es tonto, es idiota, saqa
sadeeno; todava no s nada de.
adeenapega: se adeenapega; nunca le reconoce, tot adeenapega;_ya no le reconoce, sa-,
yiiiapega. sadeenqapega,. Rom1.28; 2Tel.8.
adeenaque: qaica ca adeenaque; es necio, tonto, yiiiraque, adeendaque. (c adeentaque).
adeenaxanaxan: le hace entender, le instruye,
saaq,. qaradeenaxanaxan; nos instruye.
adeenaxanaxanegue: le informa de.., le hace
saberlo, sa-, deenaxanaxaitegue, qaa-, sa-axague, deeiigue, ategue. adeenaxanaxanque;
le informa de varias cosas, yadeenaxanaxanegue;
me hace saberlo, yadeenaxanaxantegue; me hacen saberlo, radeenaxanaxaiigue; les informa a
ustedes Jua16.13. qaradeenaxanaxanegue; nos
hace saberlo, sadeenaxanaxaiigue; os hago saberlo, radeenaxanaxaitegue; te informa de algo.
Mat16.17. qaradeenaxanaxaitegue; nos informas
de., yadeenaxanaxaitegue; me informas de., (c
aden, radeenataxan).
adeenaxanaxantapegue:

le

informa

de.

adeenaa: lo tiene en cuenta, no se olvida


de.., no lo pasa por alto, lo considera importante, sa-, yiiiraa, qaa-, sadeenqaa, yiiiaa,
adeendaa.
adeenauegae: lo comprende, lo reconoce.
adeeneta: se da.cuenta de.., lo comprende.
Mat14.30
adeeneuegue: se adeeneuegue; no lo comprende. Rom10.19 (c adeenteuegue).
adeenlec: lo entiende.
adeenta: le conoce bien, lo sabe bien, sa-,yiiite,
qaa-, sadeenqata, yiiita, adeente. qaradecnta;
nos conoce bien, yadeenta; me conoce bien. 2Co4.2.
qaadeente; son ben conocidos, sadeente; los conozco bien, yayiiite; me conoces bien, (c aaden)
adeentalec: lo sabe. qaa-,. 1Co1.21 (c adeenlec)

adeentapega: piensa de., sa-, yiiisa-, qaa-,


sadeenqata-, yiiita-, adeensa-.
a-deentaque: est pensando de algo con inquietud
o con expectativa, sa-, yiiisaque, sadeenqataque,
yiiitaque, adeensaque.
adeentapiguii: est pensando de varios, (c
adeenaque).
adeentari: lo sabe, sa-,yiiisari, yiiitari,.
Flp2.16.
adeentaa: lo sabe. Hch27.12.
adeentaguit: comprende lo que llega.
adeenteuegue: lo comprende, (c adeeneuegue).
adeetacot: adeetacoto naua lecootal; se arrodilla repetidamente delante de., yiitacoto,. (v
adeetoot).
adeetaho: lo empotra, lo mete.
adeetalec: est clavado encima de algo. qaa-,.
(c ayigui).
adeetai: lo clava abajo, sa-,. (c achiii)
ad eua: lo toca con una punta.
adeeto: va de punta, lo hinca de punta, sa-, yiitero, qaa-, sadaqato, yiito, adetero.
adeetoot: lo hinca delante de., adeesooto aua
lecootal; se arrodilla delante de.
adedho/ adeuo: hinca con algo, lo injerta, yiro,
qaa-, sadaxaho, iuo, adero. qayadeuo; me injertan en algo.
adelec: lo airma sobre.., lo clava encima., yirelec,. yirelgoto; los clava encima.
aden: lo sabe, lo entiende, le conoce, saden, yiii, qaa-, sadeenaq, yiiii, adeene. se/ sqa/
se/ s se yaden; no me reconoce, yayiiii; me conocen ustedes. yayiii; me conoces, sayiii; te
conozco. sadeenaxe; los conocemos, sadeene; los
conozco. yiiii; ustedes los saben, sqa yiiioda?;
ustedes no saben eso? 1CO6.15 se yadeenaa; no
me reconoce, adeeno; lo sabra, yiiio; lo sabras. (c radeenataxan).
adeague: lo clava adentro de un agujero. Mrc7.33.
adooto: adooto aua lecootal; se arrodilla
ante.. sadooto, yitoto, qaa-, sadaqoto, yioto,
adooto.(c adot, adeetoot).
adot: lo planta delante de.., lo hinca debajo de.,
yitot, qaa-, sadaqot, yiot, adetot. (c a-yii).
agaxanaxantai: lo hace morder, lo sella, qaa,
a~sai. qaagaxanaxansai; estn sellados.
agaxanaxaigui: lo hace morder algo, sa-,
gaxanaxairigui, qaa-, saaxagui, gaiigui, a
yigui. agaxanaxaiguilo; le hace morder los pies en
el cepo, (v acaai).
aguehogui: lo pone en la boca para comerlo, sa,guirougui,sagaxaugui, guiiougui,.

153

aguelec

aguelec: le sigue como a su jefe, sa-, guirelec,


qaya-, sagaxalec, aguiilec/ guiilec, aguerelec. (c
lagaxala).
aguelec: come lo de arriba, quirelec, qaa-,
sagaxalec, aguiilec, aguerelec. (c aic).
aguesop: lo agarra con la boca, lo lleva en la boca.
saguesop,. 1Sa17.34.
ague: come varios, sague, aqui, ague, qaa-,
saguinaxai, aguii, yague. (v aic).
aguigui: muerde el tobillo.
aic: lo come, saic, qui/ aqui, qaaic, saguinaq,
guii/ aguii, ague. se/ sqa/ se/ s ague; come.
varios, yaic; me come, (c aqueetac, sic).
aiitalec: le pasa de largo, sa-, saoqotalec,.
aiitalgoto; lo pasa de largo, (c aaalec).
aiitauec: pasa de largo, isauec, saoqotauec,
iitauec, aiisaucc. (c aaauec).
aiitec: sobrepasa, saiitec, iiterec, saoqotec,
iitec, aiiterec. se/sqo/se/.
airauec: sobresalen.
alaxata: se alaxata; lo recuerda, salaxata,.
alaxate: se alaxate; lo recuerda, no lo olvida,
laxachite, qaa-, salaxatqai, laxachii/ laxachihe,
alaxajte/ alaqtete. se/ sqa/ se/ s se alaxachii;
no los olvida, sqai laxachii; no lo olviden, totaxan
laxachio no lo olviden ms.
allaxat: le debilita, le ablanda, sa-, sa-aq,llaxachii,
ae. allaxat ai letaxanata; le convence de corazn, (c ralliii).
amachii: se amachii; estn mal. (v amaxai).
amaq tiene suerte, tiene provecho, aprovecha,
yamaq, ramaqai, qaramaq, ramaxahi, amaxai.
yamaq, alate; Qu suerte ma, encontr un billete!.
amaqachigui: amaqachigui lauel; est contento,
est coniado.
amaqachiguii: est bien, ya-, ramaqaichirii, qar-,
ramaxaichiguii, amaqachirii/ amarichirii.
amaqata: est bien, amaqatasalo.
amaqatajlec: est contento en algo. 2Co8.2.
amaqatai: est preparado, se mejora su andar,
ya-, ramaqaisai, qara-, ramaxaitai, amaqasai.
2Co9.2.
amaqatari: est vivo o bien, ya-, ramaqaisari,
qara-, ramaxaitari, amaqatasalo. 1Sa17.18.
amaqatot: bien ubicado debajo de., ya-,
ramaqaitetot, qaa-, qara-, ramaxaitot, amaqatetot.
amaxachichiguii: lo hace bien, lo prepara bien,
sa-, maxachichirii, qaa-, samaxatqachiguii,
maxachiichiguii,
amaxachichirii.
Isa62.10.
qaamaxachichirii; estn bien preparados.
amaxagui: se amaxagui lauel;-se siente molesto.

152

axatetapiguim

yamaxaji: lo prepara, lo arregla, sa-,maxachirii/


maqchirii, qaa-, samaxataxai, maxachii,
amaxachii. qaamaxachii; estn arreglados,
amaxaji; me prepara, (c amaxat).
amaxai: bien, mashic amaxai loxonec; lo tiene
bien apresado, se amaxai; est mal, no est bien,
ya-, ramaqairii, qara-, ramaxaii, yamachii. (c
maxaraic).
amaxaren: lo permite, sa-,maxarii, qaya-, sa-aq, maxariii, ae. sqai maxariii; los desprecian ustedes.
amaxarenta: se lo agrada, le gusta, est conforme.sa-. maxariite, qaa-, samaxarenqata, maxariita, amaxarente.. se amaxaren; est disconforme con.. samaxarenqate estamos satisfechos
coirvarios. qayamaxarente; son agradables.
amaxariniguit: se amaxariniguit; le rechaza.
qaa-,.
amaxat: lo guarda, lo retiene, sa-, maxachi, qaa,samaxataq,maxachii,amaxate.
samaxate/
samaqte; guardo varios, samaxataxai; guardamos
varios, qaamaxate; son guardados, yamaxachi;
me guardas, amaxatahic; me guarda, sqai maxachirahic; me maltratas, sqa maxachiraque; los maltratas.
amaxatac: se amaxatac; le molesta. Hch20.29.
amaxatague: se amaxatague; le desprecia, le trata sin respeto, le maltrata, s-,maxachirague,qaa-,
samaxatqague, maxachiague,. se/ sqa/ se/s
se qaamaxataque; son maltratados.
(c amaxatetegue).
amaxatategue: le trata bien,
amaxatetac: lo est guardando, maxachisac/chisac, qaa-, saqatac,maxachiitac, amaxatesac
amaxatetai: lo est preparando, s-, maxacnisaii, saqatai, maxachitai, tesai. qaamaxatesai; estn siendo preparados,
samaxatesai; los preparo.
amaxateta: lo forma, maxachireta,.
amaxateteguei: lo arregla, qaa-, a-seguei.
qaramaxateteguei; nos da una vida cmoda. Hch
19.25. qayamaxateteguei; fui formado.Psa 139.15
(c amaxaji).
amaxatetegue: le trata bien, lo arregla bien, lo cuida, lo respeta, lo venera, sa-,maxachitetegue,qaa-,
samaxatqategue, maxachiitegue,amaxateteteg
ue. amaxateteguelo/ amaxateteque; los trata
bien.
ameenalec: lo pinta, qa-,-

amen: lo pinta, lo unge, sa-,miii, qaa-,


sameenaq, miiii, ameene. qaramiii;
te ungieron, qaameene; son pintados.
amiiigui: lo pinta con algo, lo unta, sa-,miiirigui,
qaa-, sameenaxagui, miiiigui, amiinyigui. se/
sqa/ se/ s amiiiigui; los unta.
amiiiigui: lo unge como a un ojo. (c amen).
anaq: est hincado, tiene espina en el cuerpo, ya-,
ranaqai, qara-, ranaxalii,anaxai. (c lanaxaset).
anaxague: le hinca, est hincado por algo, ya-,
qara-,. qaranaxague; nos hinca.
aaaqajanta: lo cuaja, lo hace cuajar, qa-,. (c
ra-aata)
aiaxachichigui: lo endurece, aaxachichigui na
Iqahic; desoye, desobedece, aaxachigui: lo hace
duro o fuerte, aaxachigui na lauel; toma coraje,
aaxajlec lo endurece, saaxataxalec,. (contrastar aaxatetalec).
a axaji: lo hace irme, lo airma para que no se
caiga, lo asegura, sa-,. (c rai).
aaxajta: lo refuerza como a un barco, qaa-,.
aaxat: le anima, le consuela, le da fuerza, lo hace
duro, lo endurece, le da valor, sa-, axachi, qaa-,
saaxataq, axachii, aaxate. qaraaxat; nos
anima, raaxachi; te anima, raaxachii; os anima.
aaxate; me animan.
aaxategue: lo airma a lo largo.
aaxatetac: le est animando, axachisac/ -isac,
aaxatesac. aaxatetape; les consuela. 1T4.13
(c yaaxat) -. aaxatetalec: le anima, axachisalec, saaxatqatalec,. (contrastar aaxajlec).
ani: se cra ah. seai, irai, qaiyai, seaqai,
iai, irai. se/ sqa/ sqa/ s apaqachin: se
apaqachin; le pega o golpea con violencia.
apaxat: le estorba, paxachi, qaa-, sapaxataq,
paxachii, apaxate. qarapaxat; nos estorba
Hebl2.1. (c apigui).
apeetapigui: se enreda en., y-, rapiisa-, qar-,
raiita-, apeesa-. qarapeetapigui; nos estorba
Hebl2.1. (c apigui).
apigui: se atasca adentro, le anda muy justa la
ropa. y-, qar-,. (c yapeetapigui, apaxat).
aqaataxanaxan:
le
hace
hablar,
qaa-,.
aqaataxanaxan; -me hace hablar, (c laqaatec,
raqaataxan).
aqueetac: lo est comiendo, sa-, quiisac, qaa-,
sa-guinqatac, guiitac, aqueesac. (c aic).
aqueetaho: est mordiendo, agarra con los dientes, va siguiendo tras otro, sagaqataho,.

ameenlec: lo pinta, lo platea, lo baa,


sarneenaxalec, miiirelec,. ameenlgoto; los pinta, ameenta: lo pinta bien. qa-,.

aqueetalec: l sigue, qaa-, sagaqatalec,. (c


aguelec)

ameentac: lo unta repetidamente.

aqueetaguit: come lo que est cayendo. Mrc7.28.

aqueetaa: lo sostiene en la bocao pico.

aqueejta: se encorva, sagaqaajta,.


aqueta: lo muerde, aqueta na laqa; literalmente dice que muerde la pera, pero signiica que
rechina los dientes.
aquetegue: aqueteguelo aua loue; tiene dentera. yaqueteguelo aua oue; tengo dentera.
aualaxanaxan: le da prestado, ie presta, sa-,
ualaxanaxai, qaa-, sa--naq; ualaxanaxaii,
aualaxanaxane. yaualaxanaxan; me presta.
(v laualec, raualaxan).
aue: lo hace, lo prepara, saue, vite, qayaue,
sahoqai/ sahoqe, vii/yahote/ yauote. se/ sqa/ se/ s.
yauo: lo hace, yaue +-o, sauo,vichio,
qayauo, sauoqo, viichiho,. se/ sqo/ se/ s yavio;
lo hace a varios, savio, -vichio, qaa-, sauoxoo,
viichiho, yavio. sahoqo; hagmoslo, (c aue).
avii: los hace, los prepara, sa-, qaa-,. (c aue,
vii) axaiqachit: le hace or o escuchar, xaiqachichi,. (c xaa, qaa) axaiqachitetac: le hace or
repetidamente.
axalen: le amenaza, sa-, qaa-, sa-aq, xalliii,
axalene. axat; lo dice, habla de., saxat, xachi, qaaxat, saxataq, xachii, axate. totaxan
xachio; no lo digan ms. axat da naqaatec; predica, saxate; hablo de varios, saxataxai/ -xe; hablamos de varios, yaxachii; ustedes hablan de m.
axachim; me habla de., xachii; ustedes hablan de
varios.
axatac: lo comunica, xachirac, qaa-, saxatqac,
xachiac, axaterac. Hch21.9.
axatalec: lo anuncia. Matl7.21;20.16.
axataua: lo anuncia de antemano.
axataguit: lo anuncia como una llegada.
axatejlec: chi axatejlec; lo dice falsamente.
axatem: se lo dice, se lo comunica, saxatem,
xachitem, qaa-, saxatqaem/ -qaim, xachihem,
axajtem. xachirim; t me lo dices, xachim; dganlo a l. xachiim; dganmelo a m. xachii; dganlos ustedes, qayaxachim; me lo dicen, yaxatema;
les habla de., saxachiraxarom; te lo digo.
axateta: lo dice claramente, lo explica, saxateta,
xachite, qaa-, saxatqate, xachiita, axatete.
J.ual.20.
axatetac: est hablando de., sa-,xachisac/isac, qaa-, saxatqatac, xachitac, axatesac.
axachitac; ustedes estn hablando de m.
xachitape; ustedes estn diciendo varias palabras,
qaraxachisac; hablan de ti. raxachitac; habla de
ustedes.
axatetaiquen: siempre lo dice .
axatetapeguem: le cuenta sa-,xachisa-,
saxatqa
qaa.
xachitapeguem,
axatesa.
axatetapiguim: me lo cuenta Hch 16.4. 3. Jn0.3
( c a xatem ).

153

axatetaguit

axatetaguit: lo anuncia de antemano, lo pronostica. saxatetaguit, qaya-, axatesa.


axate: habla de ellos o ellos habian de uno, o ellos
hablan de varios, saxate, xachi, qaa-, saxataxai/
-axe,xachii, axate.
axatetem: lo dice a otro, saxatetem,. Jual4.25
axatougui: lo dice en grupo, qaa-,.
ayigui: lo machaca, lo apisona, lo muele a golpes.
qaa-, sadaxagui,. (c adeho).
ayiguit: golpea contra.
ayiichiguii: lo clava bien. sadaqachiguii,.
ayiichirii; clava bien a los varios, sayiichirii; los
clavo bien, (c adeetai, achiii ayii).
ayiinchigui: lo entiende bien, lo sabe bien.
sayiinchigui, yiiichirigui, qaa-, sadeenqachigni
yiiichigui, ayiinchirigui. ayiinchiguilo; los entiende, (c aden). ayiiiguii se ayiiigui; no lo
entiende. ayiinchigui. (c aden).
ayiiiguit: entiende lo dicho a l. se ayiiiguit; no
entiende lo que le dice otro, iinichiguit, iiiguit,
ayiinchiguit. Luc2.50. sqa yiiiguita; ustedes no
los entienden.
ayii: lo clava, lo hinca hacia abajo, sayii,yirii,
qaya-, sadaxai, yiii, yayiii. sayiii; los clavo.
irii/ yirii, sadaxarii, iirii, ayirii. Mat4.9
irio; instale un ediicio, (c adot, ayigui).
ayiii/achiii:
ayiigui: lo hinca en.
aaalec: le pasa de largo, saaalec, iralec,
qaaaalec, saaqalec, ialec, airalec.
ayaalgoto; los pasa de largo. Mrc6.48. (c aiitec,
aiitalec).
ayaauec: sobresale, sobrepasa, extra, dems.(c
aiitauec).
eenaxat: mi nombre, (v leenaxat).
eete, na: la langosta del monte.
eguec/iguec: se extiende, sobresale, eguerec.
(c lliguec).
eguelec/iguelec: lo indica, lo seala, shiguelec, quirelec, qoeguelec, segaxalec,quiilec,
eguerelec. sqai/ sqai/ sqai/s ue na eguelec; se
disculpa, da pretextos,(c iquetapigui, y la 2da persona de aguelec ).
em: muchachito, (c i).
emqot: lo recoge con pala, lo alza con la mano o
con cuchara, semqot, maqaitot, qoimqot, semaxasqot, maxaot, imaqtot.
enaxac: lloro, (c noenaxac)
equetapega: lo est indicando, (v eguelec)
ereguii:lo anota,seraqaguii,iiguii,iichiguii.
erelec/irelec: lo anota como en un libro, serelec,
chirelec, qoerelec, seraxalec, chiilec, errelec.
Apo1 11;2Co3.3 irelgoto: los anota en varios.

152

ochaxarachit

eretalec:est escrito en tabla,etc.se-,qoe-,


eresalec. qoeresalec; est escrito en ellos.
2Co3.2,7. qoeretalgoto; fu anotado en varios: (c
erelec, irii).
eretai: lo tiene anotado, seretai,chisai,
eretai, qoeretai, seraqatai, chiitai, eresai.
(c irei, yeretalec).
eretegueii: lo est anotando, se-, qoe-,. (c irii)
etegue: va lejos, eteguelo; van lejos. 2Sa-17.21.
euc: ya grande el beb, (c i).
i: mayor, adulto, maduro, i; varios maduros.
(c iaxat).
icagui: lo seala. qoi-,.
icapega: lo seala, lo indica, shica-, quira-,
qoica-, shicqa-, quia-, iquera-. (v iga).
icapii: indica o seala un lugar, shicapii,
quirapii, qoi-,.
icapegue: lo seala tal lugar. 2Re6.10.
icshiguim: seala arriba, ichii ellos lo anotan,
qoi-,. (v irii).
iga: lo seala, lo indica, shiga, quita, qoiga, shigaxa, quia, icta.
igougui: lo seala dentro de.., lo indica dentro de..
quirougui, qoigougui, segaxaugui, quiiougui,
iguerougui. (2da sg y pl parecen a 2da sg y pl de
aguehogui). (v iga).
iguelec/: eguelec lo seala.
iita: bien maduro, iite; bien maduro los varios.
(v i).
iitauec: se madura estando afuera.
ilen: le ordena, le da orden, le aconseja, shilen,
illii, ilen, qoilen, shilenaq, illiii, ilene.
(c yachilen).

iquetaque: le est sealando con expectativa.


shiqueta-, quisa-, qoiqueta-, shicqata-, quiita,iquesa-. Jua4.26 (c iga)
iquetashiguim: se extiende hacia arriba.
iquesashiguim.
iquetauec: se extiende hacia afuera, iquesauec.
iquetague: apunta a tal lugar.
iquetec: se extiende como pecho de mujer o ala de
ave, sobresale; iqueterec. (c iga).
iqueteguelec: lo seala, le reclama, shiquete-,
quise-/ quiise-, qoiquete-, shicqate-, quiite-,
iquese-. Mat23.20, 21,22; 1Te2.6 quiiseguelgoto;
los sealas, (c iguelec).
iquetegueshiguim: seala arriba. Mat23.22.
iquichigui: le seala bien. Jua6.27 (c iquetapigui)

ilenegue: se lo ordena.

iai: se criaron ustedes ah. (v ai).

ilentac: le est aconsejando, ilentape; les aconsejan, ilentalec: insiste en.., lo instiga, incita a.,
shilentalec, illiisalec, qoilentalec, shilenqatalec,
ileitalec, ilensalec.

i: lo escribe, lo dibuja, qoi,. (c irii).

ileuaxaua: mi compaero en muerte, (v ileu).

iriguii: lo anota. Hch19.35 (c irii, lerec).


irii: lo anota, lo escribe, sirii/ shirii, chirii,
qoirii/ qohirii, seraxai, chiii, ichiii. sqai/
sqai/ sqai/ s shichii; escribo palabras, qohichii; se
anotanpalabras, (c i, eretai, nelere).
iro: le anota para un puesto, le nombra para algo.
sero, chiro, qoiro, seraxauo,. Luc2.1,3,5.
it: se le escapa, lo yerra, shit,chi, qoit/qohit/
qohiit, shitaq, chii, ite. sqai it; no lo yerra, qohit;
l, yo o usted se escapa de algo, qohite; ellos, nosotros, ustedes se escapan de algo, qayayit; me escapo
de l. qarayichi; te escapaste de l. qarayit; nos
escapamos de l. qarayichii; se escaparon ustedes
de l. rayichii; ustedes se escaparon de l. (c llitec,
nait).
itauec: se le escapa, se escapa del corral, se le
cae de la mano accidentalmente, shitauec, chirauec, qoitauec/ qohitauec, shitqauec, chiauec,
iterauec. qayayitauec; he escapado.

irai: te criaste ah. (v ai).


ioq: est satisfecho de comida, yioq, rioqoi,
qarioq, rioxohi, ioxoi.

imge: yo del todo, (v cogue).

o/ao: vuela, sao; oe, saoq, ohi, o, anmaq


o; las aves, na oipi/oripi; las aves, (c ootac,
aoxonta).

imo: (v im).

ocaat: l la viola, qaocaat,. yocaat; me viola,

imqataa: lo recoge como con cuchara.

ocan: le persigue, qao-, ocane. ocane; uno


persigue a varios. Hch8.3.

im/aim: yo. imo; yo antes era tal y tal.

iquetapega: le seala, shiqueta-, quiisa-,


qoiqueta-, shicqata-, guiita-, iquesa-. (c iga).
iquetapegueua: le est sealando.
iquetapigui: lo est sealando o indicando. shiqueta, quiisa-, qoiqueta-, shicqata-, guiita-, iqueta-.
(c eguelec, iquichigui).
iquetapii: est indicando el lugar, shique-,.

ocanac: le persigue, socanac, cuairac, qao-/


qaro-, socanqac, cuaiac, ocandac. se/ / / sqo cairac; no le persigues, qaroeaiac; les persiguen a
ustedes.
ocanapec: le persigue, cuairapec,. cuairape;persgales. qaocanape; son perseguidos.

ocanchigui: lo sigue, lo cumple, so-, cuaichirigui, qao-, socanqa-, cuai-, ocanchirigui. Hch 15.1
ocanchiguilo; los representan. Exo24.4.
ocaneta: lo persigue. JoslO.10.
ocanta: lo persigue. Jue4.16
ocantac: le persigue, socantac, cuaisac, qaro-,
socanqatac, ocaitac, ocansac. qar-/ qaocantape;
les persiguen a varios, qayocantac; alguien me persigue, yocantac; me persigue, yocaisac; me persigues, yocaitac; me persiguen ustedes, (c ocanac).
ocantapigui: lo sigue, so-, cuaitapigui,.
ocanteguei: sigue al comps de la msica, le sigue, cuaiseguei, socanqat-, cuait-,. yocanteguei; me persigue.
ocoraq: lo derrama, en el fuego, so-, cochiraq,
qao-, socoraxauaq, coriiuaq, ocoreraq. Mat26.28;
Heb9.18,22.
ocoraxat: lo derrama, so-, coi, qao-, soaq,
coii, o~e. ocoraqtape/ -axat-; los derrama.
coraqchirape/ coraxachirape; los derramas, sqai
coraxachiape; no los derramen uds. qaocoraqtape;
son derramados.
ocoraxatetac: lo derrama repetidamente,
ocorec: lo vuelca afuera, lo derrama, so-, cochirec,
qao-, socoraxauec, coriiuec, ocorerec. Jua2.15;
Heb10.19 qaocorerec; son derramados. (c oco).
ocorelec: lo unge con.., lo vuelca sobre... lo riega
con., socoreiec, cochirelec, qao-, socoraxalec, corilec, ocorerelec/ ocorrelec. ocorelgoto; los unge.
ocoretalec: lo est regando, qa-,.
ocoretapigui: lo est regando, lo est vertiendo,
so-,.
ocorigui: unge la cabeza, lo derrama sobre la cabeza, qao-,.
ocorii: lo vuelca, lo derrama, cochirii, qao-, socoraxai, coriii, yocochii. (v oco).
ocoriigui: lo vuelca en algo, lo derrama en, qaoocoriigui: lo vuelca en algo, lo derrama en..
socoriigui, cochiriigui, qao-, socoraxaigui,
coriiigui, ocochiigui. Mrc2.22.
ocoraugui: lo vuelca en recipiente, so-,. Apo14.1
(c oco).
ocotot: lo derrama al pie de., ocototo; lo derrama
a los costados.
ocoyaxachigui: lo aloja, lo desinla, coaxachirigui,
socoaxataxagui, coaxachiigui,. (c ocoaxajlec).
ocoaxajlec: lo aloja, socoaqchirelec, qaosocoaqtaqlec,
coaqchiilec,
ocoaqterelec.
qaocoaxajlgoto; fueron alojados.
(c ocoaxachigui).
oco: vuelca un lquido, cochi, qao-, socoraq, corii, ocote.
ochaxarachit: lo engorda, sochaxarachitaq,.
(c nochaxarachit).

153

ochicqochiigui

ochicqochiigui: lo sacude, chicqoichiriigui,


qao-, sochigoxosqochiigui, chigoxoichiigui,
ochicqoehiririigui.
Luc6.38
(v
ocbigoq,
ochigoxoigui) ochigoq: lo sacude. chigoqai, qaosochigoxosoq, chigoxohi, ochigoxoi. sochigoxoi;
los sacudo.
ochigoxolec: lo sacude sobre.., lo roca encima
de..qao-,. ochigoxoigui: lo sacude adentro de un
fuego. chicqoiriigui, qao-, sochigoxosoxoigui,
chigoxoiigui, ochigoxonyigui.
ochigoxouec: lo sacude hacia afuera como polvo, so-, o-l chicqoirec, sochigoxosoxouec, o-/ chigoxoiuec, ochigoxorec. Mat 10.14 (c nochigoxouec).
ochiraa: no lo alcanza, sochiraa, ochiraa, qao-,
sochaaqaa, ochiaa, ochirague. [par minimal ochiraa; l no lo alcanza, pero oochiraa; t lo
alteras < oootaa].
ochirague: no alcanza llegar all, sochirague,
ochirague, qao-, sochaaqague, ochiague,
ochirague. (c nochirague).
ochiaua: no le alcanza adentro, so-, ochiraua,
qao-, sochaaqaua, ochiaua, ochiiraua.
ochiague: no lo alcanza all, qaica ca ochiague;
alcanza a todas partes.
ochiaoga: no le-alcanza afuera, sochaaqaoga,.
qaica ca ochiaoga; alcanza a todos, (c ochiaua).
odac: lleva un mensaje, sodac, doirac, qao-, sodaqac, doiac, odorac.
odaa: lo usa para pegar, lo lleva a., sodaa, doita,
qao-, sodaqaa, doia, odooraa. sodaalo; les llevo
una cosa, (v odo,odoota) (contrastar oraalo).
oden: lo respeta, lo solemniza, lo cuida, qao-,. (c
noden).
odo: lo lleva, sodo, doe, qaodo, sodoq, dohi,
odo.
odolec: lo usa, lo ocupa, lo lleva sobre algo, sodolec, doirelec, qao-, sodoxolec, dohilec, odorelec.
odolgoto: dos objetos, sodolgoto; lo ocupo contra
ellos. 1CO4.21.
odoochiguii: cae. doichirii, sodoqochiguii,
dohi-, odoochirii. odoochiguii na lqahic; cae justo de cabeza. Hch1.18. 1Sa17.49.
odoota: lo est llevando, doite, qao-, sodoqota,
dohita, odoosa. odootaa; me lo trae, (contrastar
odota).
odootac: lo est llevando. so-, doisac, qao-, sodoqotac, dohitac, odoosac.
odootai: lo lleva hacia abajo, odootai na latap;
se inclina con la frente en el suelo,
odootapega: lo ocupa vez tras vez. qao-,. Mrc15.19
(v odaa).
odootauo: lo lleva adentro, dohitaho, odoosauo.
(c odouo).
odootaua: lo lleva hasta otro, dohitaua,.

152

opilaxachiguit

odootaa: lo usa, lo utiliza, so-, doisaa,qao-,


sodoqotaa, dohitaa, odoosaa. qaodoosaa; son
usados, (c odaa).
odooteguelec: lo est usando sobre algo.
doiseguelec,.
odootegueri: lo lleva cerca. Rom10.15 (c odori).
odori: lo lleva cerca, odooriri. (c ndori).
odoshima: lo lleva arriba a.
odoshimegue: le lleva arriba a.
odota: lo lleva a la orilla, doireta, qao-, sodoqta,
dohita, odoreta. (c odoota, odo).
odota: lo llevan a., (sodaxalo?) sodoxa, doia/
dohia, odota. no hay formas singulares. Jua1.22.
(c odo, odaa).
odouec: lo lleva afuera, doirec, qao-, odoorec.
qarodoirec; te llevan afuera, rodoirec; te lleva
afuera. Hch5.9.
odougui: lo lleva adentro de., qa-,.
odouo: lo lleva adentro, doiro, qao-, doiuo/ dohiuo, odooro. odooro; l los lleva adentro, ellos le
llevan adentro, ellos los llevan adentro a varios.
(c nodouo).
odoua: lo lleva adentro a., so-, doiraa, qao-,.
odoxoua: lo usa contra nosotros. Luc20.6 (c
odo,oxoua).
odogue: lo lleva a tal lugar, sodogue, doitegue,
qao-, sodoxogue, dohigue, odootegue. se/ sqo/
se/ s odoi: le lleva hasta tal lugar, doirili, qaoApo12.5.
odoa: lo lleva abajo a..
odooga: lo lleva afuera a tal persona, doireoga,
qao-,. Mrc6.56; Hch19.12.
odoogue/ odogue:
ogoi: ya baja el lquido, (v oquetai).
ogoi: vuela hacia abajo, (v o).
ohitac: estn volando ustedes, (v ootac).
oipi, na: las aves, (v ao, o).
oiquen: le hace a su gusto, le hace la magia.
oiquenac: lo hace a su gusto, oiquenape; los hace
o trata a su gusto. Mat20.15; Hch17.34.
oiquentac: lo gobierna, maneja, lo domina, lo hace
por su propia cuenta, so-, viiquiisac, qooiquentac,
soiquenqatac, viiquiiitac, oiquensac. oiquentac
nogue najo, gobierna al mundo, soiquentape; los
manejo, qaratoiquentac; nos domina o gobierna. yatoiquentac; me domina, ratoiquiitac; les domina a
ustedes, ratoiquiiisac- te domina, qaratoiquiisac;
nos dominas anosotros. viiquiisape; los dominas.
viiquiitape; los dominan ustedes, oiquentaiquet;
oiquentac + quet.
ojehi: muy separados, lejos uno del otro, (c
oretachi).

elaauague: se olaauague; rpido, se y-, se


rolaavirague, se qarolaauague, se rolaaviague, se
olaauerague. se olaauaque; rpidos.
olaaueta: es dbil, es suave, y-, rolaavite, qarolaaueta, rolaavita, olaauete., olaauetam; suave el
sonido.
olaaueteuegue: es suave como en su hablar.
Zac1.13 oIaauete ueque los hace suaves,
olaavichiigui: se olaavichiigui; cae pesadamente, y-, qar-,. 1Sa4.18 (c nolaaueteguei).
olaugui: olaugui lauel; se desanima, pierde el nimo. Co13.21.
olauqachit: le debilita, le acobarda.
olec: posa sobre algo al llegar volando, (c o).
ollaapeguem: le niega su pedido, se lo mezquina
a otro, so-, qao-, sollaqapeguem, olliapeguem,
ollirapeguem. ollaapiguim; me lo niega.
ollac: lo mezquina, no lo da. sollac, llirac/ ollirac,
qao-, sollaqac, o-/ lliiac, olliirac. se/ sqo/ se/ s.
olliitapeguem: se lo niega.
omachichigui: lo completa bien, lo cumple bien,
so-, machichirigui, qao-, somatqachigui, machiichigui, omachichirigui. Co14.17 (c omat, omachigui)
omachigui: lo cumple, lo completa, somachigui, machirigui, qao-, somataxagui, machiigui,
omachirigui. sqai machiiguilo; no los cumplieron ustedes, (c omat).
omaq: retrocede, somaqsoq,.
omat: lo termina, lo concluye, lo lleva a cabo,
lo completa, so-, machi, qao-, somataq, machii,
omate. (c ime).
omataho: lo termina del todo, lo gasta del todo.
Luc21.4.
omatalec: se aduea de:., lo colma de, lo pone
encima de., so-,machiralec, machialec,. machirailec; me lo cargas encima, omatailec; descarga
sobre m.
omatalecna: est sobre todo, es dueo del mundo,
i qotaa maq omatalecna; el Altsimo. omatai:
lo abarcatodo, lo traga entero, so-, machirai, qaosomatqai, machiai, omaterai. omatauec: lo
hace del todo, somatauec,. omatata: se.apropia de
todo, se aduea de todo, somatata, sornatqata,.
Mrc8.36.
omatec: le sana, so-, machirec, qao-, somataxauec, machiuec, omaterec. qaromachirec; te sanan. qaromachiuec; los sanan, qaromatec; nos sana.
romachirec; te sana, somachirec; te sano. yomachirec; me sanas, yomatec; mejana. qaomaterec; son
sanados.
omateta: lo termina todo, lo lleva todo, lo completa o termina el plazo, so-, machite, qao-, somataqata, machita, omatete.

omatetac: lo est terminando, lo completa.


omatetape; los completa.
yomatetaho: lo gasta todo.
omateto: lo gasta todo en_, lo pone todo_adentro. so-, machitero, qao-, somatqato, machiito,
omatetero. 2Col2.15 (c yomataho).
omato: lo aniquila.
omatoot: lo entrega todo a otro, somato
ot, machiroot, qao-, somatqoot, machiiot,
omateroot. se/ sqo/ se/ s omataot; me lo entrega todo.
omaxata: en todas partes.
onallaqchit: la hace abortar.
onaplai: le pellizca, naplirai, sonaplaqai,
napliai, onaplerai.
onaxajta: lo hace pastoso, lo hace blando, lo
hace pasta, qao-, sonaxataxata, o-/ naxachiata,
onaxaterata.
onouec: desata la punta de afuera, noirec,
qaonouec, sonoxouec, nohiuec, onoorec. sonoorec; desato dos piolas en las puntas, (c osouec).
oochiheoga: ustedes se apartan de.. Co13.9 (v
oooteoga).
oochiraoga: lo separas, (v oootaoga).
oota: est volando, (c o).
ootac: est volando vez tras vez. saootac, oisac,
saoqotac, ohitac, oote. se/ sqa/ sqa/ 0 (v o).
ootajlec: vuelan grupos en distintas direcciones,
saoqotajlec,.
ootai: vuela hacia abajo, (c ogoi).
ooteguei: vuela haca abajo repetidamente.
(c ogoi)
ootegueri: vuela cerca. Mat6.26 (c o).
opilaqtaa: lo devuelve a otro, se lo devuelve
(devolver), sopilaqtaa, pilaqchiraa, qao-, pilaqchra, opilaqteraa. se/ sqo/ se/ s (c pil).
opilaqtejlec: se lo devuelve. yopilaqtejgoto; se lo
devuelve a ellos. Mat7.2.
opilaqta/ opilaxata:
opilaqtem/ opiiaxatem:
opilaqtetague/ opilaxatetague: lo repite vez
tras vez. so-, pilaxachisague, pilaxachitague,.
opilaxachichigui: lo devuelve o lo restaura directamente, so-, qao-,.
yopilaxachichii: lo devuelve a un lugar.
opilaxachigui: lo devuelve adentro a su contenedor
donde estaba antes, so- pilaxachirigui, qao-,
sopilaxataxagui, pilaxachiigui, opilaxachirigui.
(c pil,opilaxat).
opilaxachiguit: lo devuelve a.., lo hace volver a..,
responde a lo dicho, so-, pilaxachichiguit, sopilaxataxaguit, pilaxachiguit, opilaxachichiguit.

153

opilaxajlec

ouaxantac

opilaxajlec: lo devuelve sobre algo, so-, pilaxachirelec, pilaxachilec,. opilaxajlgoto; le devuelve sobre varios.
opilaxaji: lo devuelve abajo, qaropilaxachii; os
devuelven hacia abajo. Luc10.15.
opilaxat: lo devuelve all, pilaxachi, qao-, sopilaxataq, pilaxachii, opilaxate. qaropilarachi; nos
devuelves all, qaopilaxate; son devueltos. (c pil).
opilaxata/opilaqta: lo devuelve a., so-, pilaxachita/pilaqchita, qao-, sopilaqtaxa, pilaxachia,
opilaxateta. opilaxata; me devuele a., qaropilaxata; nos devuelve a., (c pila).
opilaxatalec: le retribuye, qa-,.
opilaxatauec: lo rechaza, so-,.
opilaxataa: le devuelve a tal lugar, qao-,.
opilaxachiraa; me devuelves. Hch23.10.
opilaxatagae: lo repite, qa-,.
opilaxatec: lo devuelve. pilaxachirec,.
opilaxategue: le devuelve a., yopilaxategue; me
devuelve a..
opilaxatem/opilaqtem: lo devuelve a una persona. so-, pilaxachitem, qao-, sopilaxatqaem, pilaxachim, opilaxaterem. Luc19.8 sqo pilaxachim; no lo
devuelven a.,
opilaxatetac: va y vuelve repetidamente.
opilaxatesac.
epilaxatetague: lo repite siempre, pilaxachisague,.
opilaxatetec: lo devuelve all, (c opilaxat, rapilaxatetec).
opilaxateua: le devuelve a..
opilaxatetot: se lo devuelve, qa-,.
opilaxato: lo devuelve adentro,
qao-,pilaxachiuo, opilaxatero.

pilaxachiro,

opilaxato: me devuelve adentro.


opilaxatot: lo devuelve a una persona. Luc9.42.
opilaxatougui:

lo

devuelve

adentro,

qa.

opoxoaxachigiri/opoxoaqchigui: lo rompe, lo
destruye, lo hace pedazos, so-, poxoaxachirigui,
qao-, sopoxoaqtaxagui/ -axat-, poxoaxachigui.
opoxoaqchirigui. (c ropoqogui).
opoxoaxataho: lo
opoxoaxateraho.

rompe

hacia

adentro.

opoxoyaxatai: lo despedaza, qayopoxoyaxatague: lo raja, so-,poxoaqchirague,


qao-, sopoxoaqtaqague, poxoaqchiague,opox
oaqterague. (v ropoxoague).
opoxoaxateta: lo destruye del todo. qa-,.
opoxoaxato: lo derriba hacia adentro, qa-,.
oqaa: extrao, diferente, oqaalo; varios extraos.oqaam; muy diferente, cambiado,
oqaoga: aparte, separado, (v oqotaoga)

152

oqocac: le ataca, yoqocac; me ataca, oqocatac: 1


le molesta, no le-trata bien,2 lo soba al cuero para
ablandarlo, qocaisac, qao-, soqocqatac, qogaitac,
oqocasac. qaoqocape; son maltratados.
oqoga: le maltrata, o busca como maltratarle,
qogae, qao-, soqogaq, qogahi, oqoga.
oqoin: lo atrapa, lo agarra con trampa o anzuelo,
so-,qoii, qao-, soqoinaq, qoiii, oqoine.
(c loqoina).
oqoirigui: lo cargas en algo, (v ioxogui).
oqolliguit/oqolguit: lo duda, lo niega, dice
que no qollicchi, qao-, soqollietaq, qollicchii,
oqolliguite. se oqolliguit; no me duda, (c noqolliguit).
oqopin: tropieza con., roqopii, qao-, soqopinaq,
roqopiii, oqpine. roqopii; te hace tropezar.yoqopin; me hace tropezar, qaroqopin; nos hace tropezar, roqopiii; os hace tropezar. Luc4.11(c roqopi).
oqot: lo agrega a., qochi, qao-, soqotaq,
qochii,oqote.
oqotauec: Ecl.Introduccin.
oqotaoga: aparte, separado, desconectado.
oqotaogalo; separados de algo, (c oqaoga).
oqotec: se desva, se aparta, es diferente, saoqotec
saoxosoqotec,. oqotec: lo aade, soqotec, qochirec, qa-, soqotaxauec, qochiuec,.
oqto: lo agrega, qochiro, qao-, soqotaxauo,
qochiiuo, oqotero. qayoqotero; son incluidos.(c noqojshiguim).
oqotqajno:
lo
agrega,
soqotqajnaxauo,
oqotqajando. oqotqajiguit-. se le agrega a.,
qotqajiguit,. 2Pe1.5
oqtaa: se aparta.
oqtetai/oxotetai: lo est escondiendo, so-, xochisai, qoo-, soxotqatai xochitai, oqtesai.
(c oxoji).
yoquetai: baja el lquido, baja el contenido de una
olla o bolsa, (v yogoi).
oraalo: estn separados, son diferentes, (contrastar odaa).
orachi: se apartan entre s, se dividen entre s. sqo
orachi; estn todos juntos, (c noootachi)
orecchi/oricchi; diferente. 1 Co15.41.
oretach: estn separados, medio separados.
Efe2.14 (c ojchi).
oretaoga: separado de., oretaogalo; separado
de ellos. Efe2.12.
oretaoguit: de distintas clases, oretaogaita; de
distintas clases los varios,
oretecchi: se divide, oretecchi nqaien; lo divide,
orete: cuantos, tantos, el nmero de.., la cantidad. orete?-y!; cuntos? dos, tres, (levantando
dos o tres dedos)!.

oreoga: se aleja de., oreogalo; se alejan de.,


oreueguelo: pasan varios das, oreueque; pasan
varias personas, (c oxeogue) oricchi/.
oricchi:
osapaxanlec: lo pega encima de.., lo sujeta encima
de..so-, qao-, sosapaxanaxaletv.
osela: calvo, pelado, lo pda. soselaq,. (c selaxaic).
oselaxajlec: lo rapa, lo pela, selaxachilec,.
(v oselaxatejlec) oselaxat: lo afeita. oselaxate.
oselaxatejlec/oselaqtejlec: lo pela, lo limpia, lo rapa, selaxachirilec, qao-, soselaxataqajlec, selaxachijlec, oselaxateterelec.
oselaxatetegue: lo pela a lo largo, selaxachitegue,.
osogoi: lo desata, qayo-,. 1CO3.17;7.39.
osogui: lo destruye, lo anula, lo deshace, sosogui, soirigui, qao-, sosoxogui, sohigui, osorigui.
sosoguilo; los destruyo.
osootapeguec: lo est soltando, soisa-, sohita,osoosa-. (v osouec) osootapigui: Mat21.12.
(v osogui).
osootec: le suelta, qao-,. 1CO7.21,22 (c osouec)
osouec: lo liberta, lo libra, lo desata, lo suelta (soltar). sosouec, soirec, qao-, sosoxouec, sohiuec,
osoorec rosohiuec; l os liberta, qarosohiuec;os libertan. sosoorec; los suelto, yosohinec; ustedes me
sueltan. qayosouec; me libertan, qayosooreq estn
sueltos.
osoua: le suelta de una crcel, le liberta de..osoualo; los liberta de.. Hch12.5.
osooga: le libra de., qao-,. qaosooga quena nasauaxaset; est librada de culpa. Rom6.7.
otauan: le ayuda, so-, o-/tauai, qao-, so-aq, o-/
tauaii, otauarie. se/ sqo/ se/ s qarotauan;nos
ayuda, yotauan; me ayuda, qayotauan; soy ayudado.
qarotauan; nos ayuda, qarotauai; nos ayudas.
qarotauaii; nos ayudan ustedes, rotauaii; les ayuda
a ustedes, sotauanaxe/-ai; les ayudamos.
sotauanej. les ayudo, sotauanqai; te ayudamos,
sotauai; os ayudo, sotauai; te ayude, rotauai;
te ayuda, yotauai; me ayudas, yotauaii; me ayudan ustedes, sotauanqaisec; te estamos ayudando
Dan6.7.(c lotaua).
otauanegue: le ayuda en., sotauanaxague, tauaigue, otauandegue. rotauaigue; os ayuda en., yotauaigue; me ayudan ustedes en.,otauanque; les
ayuda en.
otauantac: le est ayudando, tauaisac, tauaitac,.
yotauantape; me estn ayudando, sotauanqaisac;
te ayudamos, otauantape; les est ayudando.
qarotauantac;nos est ayudando. rotauaisac; te
est ayudando, yotauaisac; me ests ayudando.
yotauansac; me estn ayudando, (c otauan).
oteguelo: pasaron ellos, oteguelo qomi; pasamos
nosotros. Mat2.13 (v oxogue)

ote: cunto!, cunto?, otoo?; cuntas veces?.canchaqa otoo; cualquier cantidad deseada.
(c rete).
otocqochiguii: lo clava bien en el suelo, qao-,.
tocqoichirii; los clavas en el suelo, (c otogoq).
otocqotat: le est golpeando, qayotocqotac; estoy
recibiendo golpes.
yotocqotalec: lo golpea, lo estampa, lo sella, qa-,.
otocqotai: lo golpea, lo sella, qa-, otocqosai.
otocqotapego: golpea en una puerta. Hch12.16.
(c otogoxouo).
otogoq: le golpea, le acornea.
otogoxolec: lo golpea encima, qa-, togoxoilec,.
otogoxoi: lo clava en tierra, otocqoii; los clava en tierra. otogoxouec: lo perfora, lo agujerea,
sotogoxouec, tocqoirec, qao-, sotogoxosoxouec, togoxoiuec, otogoxorec. Deu15.17.
otogoxouo: lo clava, sotogoxouo, tocqoiro, qao-,
sotogoxosoxouo, togoxoiuo, otogoxoro. otogoxouo
ca lasom; llama a la puerta golpendola.
otogoxoua: lo clava en., sotogoxosoxoua,
togoxoiua,. otogoxoua i lasom; golpea a la puerta para llamar, otoo: (v ote).
ouaxan: le pega, le golpea, le castiga, lo corta a
golpes como con hacha o machete, so-, huaxai,
qao-, souaxanaq, huaxaii, ouaxane. youaxan; me
pega. Youaxai; me pegas, souaxai; te pego, rouaxai; te pega, rouaxaii; os pega, qarouaxan; nos
pega, qaouaxane; son castigados.
ouaxanague: lo descuartiza. ouaxanaque; los
descuartiza.
ouaxanchii: lo golpea directo abajo, qa-,.
ouaxanchiot: hacha la raz para cortarla, qao-,.
Mat3.10.
ouaxanec: corta una rama o un racimo, qao-,
ouaxandec. qaouaxandec; son cortados.
ouaxanetot: le hace caer.
ouaxanlec: lo derriba como a un rbol, golpea sobre.., corta un rbol con hacha, so-, huaxairelec,
qao-, souaxanaxalec, huaxaiilec, ouaxandelec/
-erelec. ouaxanigoto; los derriba, (v ouaxan).
ouaxanigui: golpea al agua de ro. so-,,
(c ouaxan).
ouaxano: lo golpea.
ouaxanot: le golpea a una persona, huaxaitot,
qao-,. qaouaxaiyot; me pegan. Hch23.3
ouaxanougui: le golpea en la boca. qayo-,. Hch23.2.
ouaxantac: le est pegando, so-, huaxaisac,
ouaxansac. ouaxantape; les pega a los varios.
huaxaitape; les pegan ustedes, qarouaxaitac;
les pegan a ustedes, qayouaxantac; soy golpeado. rouaxaisac; te pega, youaxaisac; me pegas.
ouaxansac; me estn pegando. Mat24.9 (v ouaxan).

153

ouaxantalec

ouaxantalec: le golpea, le castiga, so-, qao-,.


qaouaxantailec; soy castigado, (v ouaxanlec).
ouaxantapego: golpea en una puerta,
ouaxantapigui: le golpea en la cara. qao-,.
Jua19.3. (c ouaxaigui) ouaxanta: estrecho.
ouaxantata: golpea las manos.
ouaxanteguelec: lo est volteando.
ouaxanteera: pega o golpea ciegamente, so-,,
ouaxaigui: le golpea en la boca o en la cabeza, lo
hacha para lea, huaxairigui, qao-, ouaxanyigui.
1Re19.21; Mrc15.19. qaouaxanquio; le habrn
pegado en la cabeza, (c ouaxanougui).
ouaxaiot: hacha la raz. qayo-,. Luc3.9 (c
ouaxanchiot).
ouec: vuela hacia afuera. Apo9.3 (c o).
ouen: lo necesita, lo ocupa, lo utiliza, souen, vii,
qao-, souenaq, viii, ouene. aatqajam se ouen;
abunda, souene; les necesito, sovii; te necesito.
soviii; os necesito, qaouene; son necesarios.
yovii; me utilizas.
ouenaque: qaica ca ouenaque; no le falta nada.
viiaque,.
ouenee: se ouenee; siempre lo tiene, nunca le
falta algo, sqo viiree, se souenqae, sqo viiie,.
ouenete: se ouenete ca netegue; listo, hbil, se
so-, sqo viiree, se souenqate, sqo viiite, se
ouendee/ ouenetete.
ouentac: lo est necesitando, viitac, ouensac.
Heb10.36.
ouentapigui: los necesita, viitapigui (v ouentaque)
youentaque: lo est necesitando, so-, viisaque,
qao-, souenqataque, viitaque, ouensaque. Mat.
11(v ouentapigui).
ouet: se ouet; no se cuida de., rovichii,. Se
rovichio; no se cuidan ustedes, ouetaque: tiene
cuidado de.., lo teme, yo-, rovichiraque, qayo-, qaro-,rovichiyaque, youeteraque. qaica ca ouetaque;
tiene conianza, no teme nada.
ouetari: le tiene cuidado, se cuida de., ouetari,
rovichirari, qarouetari, rovichiari, ouetetarari.
rovichisario; cudate bien de...
ouetaa: le tiene cuidado, yo-, rovichiraa, qao-,
qarouetaa, rovichiaa/ rovichiia, oueteraa.
rovichiroo; cudate de..
ouetaguit: se cuida de.., le tiene cuidado.
rovichiraguit, qarouetaguit/ youetqaguit,
rovchiaguit, oueteraguit.
ouctetac: qaica ca ouetetac; est sin temor,
ouetetaque: desconfa de algo, sospecha de
algo, yo-, rovichisaque, qao-, qaro-, rovichitaque,
ouetesaque.
ouetetaa/ouetetee: se cuida de un peligro.
rovichisaa, qao-,. Jua18.28

152

oviretacot

ouo: anda, pasea, va andando, souo, huoi, souoq,


huohi, ouo. se/ sqo/ se/ 0 (c nouo).
ouoiguiri: anda, souoiguiri, huoriguiri, souoqoiguiri, huohiiguiri, ouoosiguiri. se/ sqo/ se/ 0
ouoiguirica: est de viaje por all.
ouoocaua: le toca, le roza, huooquiraua,
souoocqaua,. ouoocauaio nqaien; le hace tocarlos. (c nouoc).
ouootac: est andando, visitando, so-, ouoota.
pe. Hch24.17 (c ouo).
ouootapigui: anda en algo como en la noche.
ouoosapigui. Jua11.10.
ouootaua: le visita.
ouootegueri: sigue andando, souoot-, huoiis-,
souoqot-, huoiit- /huoit
ouoosegueri. Miq2.3
ououa: le visita.
ouoape; pasean, andan.
ouoxon: lo recorre, souoxon, huoxoi, souoxonaq,
ouoxone.
ouoxontac: lo recorre, le hace pasear a otro. huoxoisac, qao-, souoxonqatac, huoxoitac, ouoxonsac.
souoxontape; ando entre varios.
ouoxontegueri: le lleva de paseo, le hace pasear,
qa-,.
ovicqochigui: lo aprieta en la mano, (v ovigoxogui)
ovicqot: lo aprieta en la mano, le estrangula, vicqoitot,. (c ovigoxogui).
ovicqotoot: le estrangula el cuello, le ahoga por el
cuello. Mat18.28.
ovichiguit: le llega a tocar, le encuentra en camino,
tiene acto sexual con otra persona, sovichiguit, vichiriguit, qao-, sovitaxaguit, vichiiguit ovijchiguit.
Jua11.30 (c ovi).
ovigoxogui: lo aprieta en la mano, (c ovicqot).
ovigoxo.ta: est encogido.
oviji: llega abajo, ovichii.
ovijshiguim: llega arriba. Mat15.29 (c ovi).
ovijshima: llega arriba a., ovijshimegue: llega
arriba a., vichiri-, qao-, soviraq-, virii-, ovirri-.
2Sal5.32 (c ovi).
ovijta: llegan a., (contrastar ovijta; llega al otro
lado) (c ovita).
ovijta: l llega al otro lado, sovijta, vichireta, qaosoviraqta, viriita, ovirreta/ -rereta. sovijta queda
lahi; llego al otro lado. Mrc5.1.
ovijtaa: llega al otro lado a tal lugar, so-,
ovireretaa/-rr-. Mat8.28; 9.1; 16.13; Mrc6.53.
(v oviraxajta).
ovijtague: llega al otro lado a tal lugar. Jua6.25
ovijtegue: llegan a tal lugar.
oviragui: llega hasta la cabeza.

oviralec: le alcanza a otro en viaje, so-, qao-, soviraqalec/ sovirqalec, virialec,. Hch20.6 ovirai:
llega abajo. Mrcl5.38.
oviraqchiraxaua: te acusa, soviraxachiraxaua; te
acuso.
oviraqtai/ oviraxatai:
oviraqtauec: lo hace alcanzar tiempo indicado, completa el tiempo, oviraqterauec. Mat4.2.
oviraqtaua: lo hace llegar adentro hasta..
viraxachiaua,. yoviraxachiraua; me hiciste llegar
adentro de..
oviraqtaa/oviraxataa: le corrige, le reprende,
le reclama, le acusa, le critica, le hace llegar hasta., viraqchiraa, qao-, soviraqtaqaa, viraqchiia,
oviraqteraa. qaoviraqteraa; fueron llevados hasta.. yoviraxachiraa; me haces llegar a..
oviraqtague: le hace llegar hasta., oviraqterague,.
Hch7.15. (c ovirague).
oviraqtaguit: le hace llegar hasta lo que viene,
viraqchiraguit, qao-, oviraqteraguit. Hch4.3.
qaoviraqteraguit; les hacen llegar hasta lo que viene, sqai viraqchira, guit; lo retienes.
oviraqtaa: le hace llegar a un lugar abajo, qao-,
Matl11;23
oviraqtaoga: le hace llegar a (el barco), qao-,.
Hch20.38.
oviraqtata: lo rodea. qao-,. Luc21.20.
oviraqtereta: lo hacen llegar al otro lado.
oviraqtetapega: le critica, oviraqtesapega.
viraqchitapiguia;
me
acusan
ustedes.
oviraqtetaua: le hace llegar adentro a., so-, viraqchisauia, qao-, soviraqtaqataua,. viraqchitaua,
oviraqatesaua. (c oviraqteua).
oviraqtetaa: lo hace llegar a.. Mrc3.26.
oviraqteua: le hace llegar adentro a., qao-,
Hch16.20 (c oviraqtetaua).
oviraqteoga: lo hace llegar afuera a., qa-,.
oviraqteta: lo hace llegar hasta., soviraxatqata,.
Heb3.14.
oviraqtoot: lo hace llegar debajo de., qaro-/qaoviraqchiot,. qaroviraqchiot; os hacen llegar debajo
de...
ovirashiguim: llega arriba, so-,. Apo18.5 .
ovirashima: llega all arriba, so-,, ovirashimegue:
llega all arriba, so-,, ovirauec: llega hasta el in.
ovirerauec. oviraugui: llega entre gente. 2Co2.15.
oviraua: llega adentro a., soviraua, vichiraua,
qao-, sovirqau-a, viriaua, ovireraua.Mat11.2;
Jua19.36. (c ovireua).
oviraxachigui/oviraqchigui: le convence, le obliga, le hace perder paciencia, viraxachirigui, qaosoviraxataxagui,
viraxachigui,
oviraxachirigui.
Luc18.5 (c ovi).

oviraxajta: le hace llegar al otro lado, viraxachireta,


qao-, soviraxataxata, viraxachiita, oviraxatereta.
Jua21.8 (c ovi).
oviraxasom: llega al agua o al pozo. so-,.Jua4.7;6.17
oviraxasoma: llega al puerto para embarcar.
ovireraxasoma. Hch18.18.
oviraxatac: le insulta, roviraxachisac; te insulta.
oviraxatai: lo hace llegar abajo, lo baja. so-,,
oviraxatauec: lo hace llegar hasta.el in.
viraqchiauec, oviraxaterauec. oviraxataxasoma:
lo hace llegar al agua, oviraxataa/ oviraqtaa:
oviraxatagui: lo hace llegar hasta lo que viene,
so-, viraqchiaguit, -teraguit.
oviraxatai: le hace llegar hasta tal lugar.
yoviraqchirai; me hiciste llegar hasta ac.
oviraxatata: lo hace llegar hasta otro lado...
soviraxatqata,.
oviraxatec/ oviraqtec: le hace llegar hasta terminar. qa-,. viraqchiterec; hgalos llegar hasta que
terminen, oviraxatetac: le critica.
oviraxateta a: le hace llegar hasta..
oviraxatetec: le hace llegar hasta terminar.
oviraot: me llega, (v oviroot).
oviraa: hasta.., llega hasta.., le alcanza, soviraa,
vichiraa, qao-, sovirqaa, ovireraa. uno oviraa
tres; uno hasta tres, soviraalo; llego hasta varios.
oviroo; habr llegado a varios, ovirague: llega a
tal lugar, sovirague, sovirqague,ovirerague.
oviraguit: llega a enfrentar, so-, vichiraguit,
sovirqaguit, viriaguit, ovireraguit. Luc14.5.
oviranquira: llega hasta ah abajo.
chiqochinquera, ca oviranquira; de arriba hasta
abajo. Mat27.51.
oviraa: llega hasta abajo, so-, vichiraa,
viriaa, ovireraa. Lucl0.15. soviraxachia; te
hago llegar hasta abajo.
ovirai: llega abajo, ovirerai. Hch28.15.
oviraoga: llega hasta all afuera, ovireraoga.
Luc1.66.
ovirata: llega al otro lado, sovirqata ovirata:
llega a formar crculo, ovirataa: llega hasta lejos.
oviratague: alcanza al otro lado a tal lugar, se extiende hasta tal lugar. Jua6l el agua alcanza hasta
tiberias.
ovirec: termina, concluye, ovirerec.
ovirelec: llega a.., alcanza a.., le favorece, vichirelec,. oviroxolec; nos alcanza, ovichiraxalec; te alcanza, ovireta: llega a., so-, vichite, [no hay qao], sovirqata, viriita, ovirete. Hch19.10 (c ovi)
ovireta: llega al otro lado, ovirereta. Jua6.17, 21;
21.9.
oviretacot: Mat18.10 (v oviroot)

153

oviretalec

oviretalec: llega a ser, alcanza ser. chi oviretalec;


hasta alcanzarlo.
oviretapegueua: llega a un centro, oviretapego:
3Jn0.10 (v oviro).
oviretapeoga: 2Co11.4 (v ovireoga).
oviretaqsoma/ -taxas-: est llegando hasta el
agua. Mrc7.31. (v oviraxasoma).
oviretauec: se termina, oviresauec. Mat22.26.
(v ovirec).
oviretaua: soviraqtaua, oviresaua.Mrc14.54;
Hch19.1 (v oviraua).
oviretaa: hasta, so-, vichiteraa, qao-,
sovirqataa/ soviraqtaa, oviresaa/ ovireretaa.
Mat14.34 chioviretaa; hasta cierto tiempo, hasta
alcanzarlo. (c viretaa).
oviretague: llega hasta tal lugar. Hch19.21.
(v ovirague).
oviretaguit: lo enfrenta. sovirqataguit,. 1Co4.9.
oviretaoga: Mat20.8; Luc4.42. (v ovireoga).
oviretataa: llega al otro lado hasta., oviretecta-:
alcanzan a tocar entre s. ovireteiregue: llega a
donde luye.
ovireua: liega adentro a una casa o lugar,
vichireua, qao-, soviraxaua, viriua, ovireraa.
Mat,10.5; Mrc.11.1;Luc9.4 (c oviraua). ovireoga
llega afuera a.., llega a tal dia. qao-, ovirereoga.
ovireogalo qamiri; llega a ustedes un sufrimiento.
ovireoguiyi: llega afuera ah. so-...
ovireta: alcanza a llegar, so-, vichiteta, qao-,
sovirqata, viriita, ovireteta. soviretalo; les llego.
ovirichiguii: llega derecho abajo, ovirichiguii ca
qanetoonaxac; completo es nuestro gozo. 2Jn0.12.
(c ovirai, ovirii).
ovirii: llega abajo. Apo10.10.
oviriigui: llega abajo adentro.
oviriri: llega, viriri,. Jua20.8; Hch21.30; Jos24.12
oviria: llega abajo a una planta baja de una casa.
Hch20.10.
ovirii: llega y para. Mat4.23.
oviro: llega all adentro, soviro, vichiro, oviro, soviraxauo/ -aho, viriho/ viriuo, ovirero. (c noviro).

ovitot: le llega a una persona, so leec leemaxaic


ovitot; un espritu malo le llega, (c oviroot).
ovi: alcanza, llega yendo, sovi, vichi, qaovi, soviraq, virii, ovite. sovite; los alcanzo, vichinua;
me llegas, sovichisaxaua; te llego. soviraqaisaxaua;
te llegamos, oviro; habr llegado, oviroo; habr
llegado hasta.. vichiroo; habrs llegado hasta..
(c novi).
oxalom: medio lejos.
oxauc: un poco retirado. Exo24,1.
oxaa: sqo oxaa; cerca adentro, barato.
(c qooqotaa).
oxegauc: a distancia considerable.
oxeoga: est lejos de otro, se aparta de., sqo
oxeoga; est cerca de otro o con otro, no se aparta. oxeoga nqaien; lo aleja, sqo oxeoga nqaien;
lo acerca, (c sqooxa).
oxogam: bastante lejos. Jos3.14.
oxeogue: pasa en tiempo, so-, sooxosoxoiogue,.
oxeueguelo qomi; hemos pasado tiempo.
oxeuegue: ya pas el da. oxeueque saua
naxata; pasan los das, (c oxouegue).
oxochichiguii: lo esconde, (c oxoji).
oxogue: pas yendo, sooxogue, sooqsoxogue,
oteguelo. im oxogee; yo pas, qomi oteguelo;
nosotros pasamos, (c oxoogue).
oxoguiot: oxoguiot nqaien; le hace pasar a alguna
distancia.
oxoji: lo esconde, lo encubre, soxoji, xochirii,
qoo-, soxotaxai, xochiii, oqchii/ oxochii.
qarayoqchirii!; escndannos!, yayoxochirii;
escndeme, yayoxoji; me esconde, (c oxotetai,
naoxoji) oxotapeguem: lo esconde de., xochirapeguem, soxotqapeguem, xochiapeguem,
oxoterapeguem. Mat11.25 .
oxotetai: lo esconde, so-, xochisai, qoo,soxotqatai, xochitai, oxotesai. (c oxoji)
oxotetegueti: lo esconde, xochiseguei, qoosoxotqateguei, xochiteguei,. Luc8.17;12.2.
(c oxoji).

ovirougui: llega adentro de un grupo. Hch20.29


oviroot: llega hasta debajo de., vichiroot,
ovireroot. oviraot; me llega, oviriaxauot; les
llega a ustedes. Mat11.23; Hch20.13.

oxouo: dobla para entrar, se desva para entrar.


saoxouo, oqoiro, saoxosoxouo, oxohiuo, oxoro.
se saoxouo; no entro, sqai oqoiro; no entras.

ovita: llega hasta., sovita, vichita, qaovita, sovitaxa, viria, ovijta/ ovite. se/ sqo/ se/ s sovitalo;
les llego, se qaovita yi laua; no se llega a esa tierra.
ovito; habr llegado a., oviteo; habr llegado a
varios, (c novita).
ovitegue: ha llegado, so-, vichitegue, qao-, soviraxague, viriigue, ovijtegue. Mrc16.20 (c ovi)

152

omeetajlec

oxouec: se desva, sa-, oqoirec, saoxosoxouec,


oxohiuec, oxorec.

oxouegue: pasa a cierta distancia,ya pas.


(c oxogue).
yoojchi: los separa, oochirachi, qao-, soootqachi,
oochiachi, oootachi.
oojlec: lo aparta, se oojlgoto naua qooqojlgoto;
no separa las grandes distancias.
oootaa: lo cambia, lo altera, soootaa,
oochiraa,
qao-,
soootqaa,
oo.chiaa,
oooteraa. oootaa da noueenataxac; se disfraza. Hch28.6. oootoo; lo habr cambiado.
(contrastar ochiraa).
oootachi: (V oojchi).
oootaoga: lo separa, soootaoga, oochiraoga,
qao-, soootaqaoga, oochiaoga, oooteraoga.
se/ sqo/ se/ s.
ootec: lo aparta, so-, oochirecr qao-,
soootaxauec, oochiuec, oooterec. qaroootec nos
aparta. oootec; me aparta. Rom8.38. qaoooterec;
son apartados, (c noootec, loootaoga).
oootecchi: se separan, (c oootec, oojchi).
oootetaoga: lo aparta, est en privado.
oochisaoga, qao-, oochitaoga,.
oootetec: oooteterec. (c oootec).
oooteoga: se aparta de.., lo aparta, so-,
oochireoga, qao-, soootaxeoga, oochiheoga,
tereoga. ooochireoga; me apartas de..
(c loooteoga).
yodaauec: lo echa fuera, lo expulsa, so-, o-/ yirauec, qao-, sodaqauec, o-/ iauec, oderauec.
qaroiauec; os echan, qaroyirauec; te expulsan. royirauec; te echa, yoyirauec; me echas.
yoyiauec; me echan ustedes, soyiauec; os echo.
qaoderauec; fueron echados, yodauco; lo habr
echado.
odaqain: le habla tiernamente a otro, le lisonjea, so-, odaqaii, qao-, sodaqainaq, odaqaiii,
odaqaine. (c lodaqaintac, lodaxa).
odaqaine: le tranquiliza con lindas palabras, le
aquieta.
odague: le echa hasta tal lugar, soyiague; os
echo hasta.. Hch7.43.
odaguit: le rechaza, so-,yiraguit, qao-,
sodaqaguit,. yiraiguit; me rechazas. Rom9.3.

oxoua: se desva para entrar en tal parte, dobla, sqai oxouo; no entra, saoxoua, oqoiraa,
saoxosoxoua, oxoiuaa, oxoraa. se/ sqai/ /
Mrc8.26.

odaoga: lo echa fuera a.., lo despide fuera a.., le


rechaza, so-, oyiraoga, qao-, sodaqaoga,
oyiaoga, oderaoga. Mat25.30.

oxoa: sqo oxoa lauel; se enoja fcilmente.


Ga15.20.

odaoguiyi: lo echa de ah. so-, oyirao-, qaosodaqaoguiyi,


oyihaoguiyi,
oderaoguiyi.
qaroyihaoguiyi; os echan de ah. (c odaauec).

oxoogue: muy avanzada la noche, est pasando,


pasa. Rom13.J2 (c oxogue).

odaogue: le echa fuera a tal lugar, qa-,.

odeeta: le arrea hacia all, sodaqata,. (c nodeeta)

odetalec:
lo
est
arreando
oyisalec,.
odeetalgoto; los arrea, odeetapeguec: le est
echando, so-, sodaqatapeguec,. (c odaauec).
odeetapeoguiyi: lo estjechando ah.
odegue: los arrea hasta tal lugar,
odelec: lo destierra de.., le echa de tal lugar.
oisac: ests volando, (v ootac).
oleentapega: se acuerda de., soleentapega, lliinchirapega,. Hch7.60 oleentaxanaxan: le hace recordar, le hace acordarse. oleentaxanaxai; me
haces recordar, (c oleente).
oleentaa: se acuerda de., so-, o-/ lliinchiraa,
qao-, soleentaqaa, o-/lliinchiia, oleenteraa.
Flp4.10; Heb2.6 oleentoo: se habr acordado
de.. (c oleente).
oleentaoga: se acuerda de cosa o persona en otro
lugar, so-, o-/ lliinchiraoga, qao-, soleentaqaoga,
lliinchiyaoga, oleenteraoga. variantes en pronunciacin son-aoga, -ahoga, -auga. 2Ti1.3;Heb10.32
(c oleente).
oleente: se acuerda de., so-, olliinchite/ -chite,
qao-, soleentaqae, olliinchie, oleentete.
Luc24.6 sqo lliinchio; no se acuerdan ustedes de..
oleentetapigui: se acuerda de varias cosas,
olliinchisapigui, olliinchitapigui,.
oleentetaque: se acuerda de., o-/lliinchisaque,
qao,soleentaqataque, o-llliinchitaque,.
oleentee: se acuerda de., so-,.
oleentete: lo recuerda, se acuerda de algo, so-,
o-l lliinchitete, qao-, soleentaqate, olliinchiite,
oleentetete. se/ sqo/ se/ s yollinchichi; l se
acuerda de ustedes. soliinchichi; recuerdo a ustedes, soleentaqachi; nosotros recordamos a ustedes. 2Co7.15.
omaac: se equivoca, se pierde, somaac, o-l mirac, somaqac, o-l mihac/ miac, omerac. se/
sqo/ se/ 0(c omeetac).
omaauec: fracasa, se desva. Rom11.l2;Stg5.19
omaqajantac: le trata mal, le maltrata, le
hace perder, le ofende, so-, somaqajanqatac,.
qaromaqajitac; os maltratan.
omaqajnac: se equivoca, so-, maqajirac, qao-,
somaqainaqac, maqajac, omaqajandac/ -jnerac.(v omaac).
omat: apaga un fuego o luz. machi, qao-,
somataq,machii, omate. (com).
omaguit: le choca. Rom14.13; Gal6.1.
omeetac: est errado, est perdido, someetac, o-l
misac, somaqatac, o-l miitac, omeesac. sel sqo/
se1Te2.3 (c omaac).
omeetajlec: anda errabundo un grupo, perdido,
confundido, somaqatajlec, miitajlec, omeesajlec.
Tit3.3 (c omeetac).

153

omeetam

omeetam: est completamente perdido, so-,,


o meetegueri: anda al rumbo, sin paradero,
anda vagando, so-, misegueri, somaqat-, miit-,
omees-.Mat25.35,38,43,44.
onaxan: le daen casamiento, le hace casarse,
so-, o-l naxai, qao-, sonaxanaq, o-l naxaii,
onaxane. se/ sqo/ se/ s (v on).
onaxantac: (v onaxan).
onaxanta: les hace casarse entre s. Mat19.6.
onaxaiguit: le da en casamiento con., so-, qao, naxaiguit,. sonaxaiguita; les caso con., (con).
oi: vuela, bajando hasta., (c ogoi).
ooomaxat: lo enfra, lo refresca,
oooqochit: le hace enojar, le ofende, so,ooqochichi, soooqochitaq, ooqochichii, oe. soooqochite; les hago enojar, yoooqochit;
me ofende, yoooqochichii; me ofenden ustedes.
yoooqochichi; me ofendes, yoooqochitetac; me
hacan enejar repetidamente, (v roo).
otaxantai: lo devora. Gen49.27
otaxat: le impide, le estorba, so-, otaxachi,
qao- sotaxataq, otaxachii, otaxate. se/ sqo/
se/ s yotaxat; me impide, (c rotaqataxantac).
otaxatetac: le molesta pidiendo ayuda, siendo una
carga, so-,, sotaxachisac; te soy una carga.
yotaxachisac; me eres un estorbo.
ouaat: desconoce el lugar de algo, no lo encuentra,
lo busca infructuosamente, souaataq,. qarouaachi;
no te encuentran.
ouaatetac: se le perdi una cosa, le extraa, so-,
uaachisac, qao-, souaataqatac, uaachitac,
ouaatesac. se/ sqo/ se/ s se ouaatetac; siempre
lo tiene.
oueejlec: le ensilla, le pone montura, apareja un
animal,so, viichirelec, qao-, soueetaxalec,viichil
ec,oueeterelec. oueenataxanaxan-; le hace trabajar, le emplea. ueenataxanaxai, qa-, oe.
qaoueenataxanaxane; les hacen trabajar.
oueeneuegue: lo canto mientras., so-,,
oueentac: lo canta, so-, viiisac, qao-,
soueenqatac, viiitac, oueensac. soueenqatape;
los cantamos, (v ouen).
oueentauegue: est cantando por., so-, qa,viiitauegue,.
oueetac: se lo hace, soueetqac, oueeterac.
Luc20.17;Rom9.21 (c ouet).
oueetec: lo hace, viichirec, qao-soueetaxauec,
viichiuec, oueeterec. 2Co11.15 (c ouet).
oueeteguei: lo hace, lo inventa lo prepara.
viichiriguii, qao-, soueetaqaguii, viichiguii,
oueetereguei.
oueeteta: lo hace bien. qao-,.

152

deenataxanaxai/ -c

oueetetac: lo est haciendo, viichisac/ viichisac,


qao-, soueetqatac, viichitac, oueetesac.
oueetetaiquet; debera estar hacindolo. Rom4.13
oueetetaiquen; siempre lo est haciendo.
qayoueetetac; estoy siendo creado, oueetetape;
los est haciendo, viichitape; estn hacindolos ustedes, euen: lo canta, lo entona, le alaba,
souen, viii, qao-, soueenaq, viiii, oueene.
qaoueene; fuerorreantados. soneenaxe; los cantamos, se/ sqo/ se/ s oueeno; lo habr-cantado.
(v lolueenec).
ouet: lo hace, souet, viichi, qao-, soueetaq,
viichii, oueete. yoviichi; me hiciste, soviichi;
te hice, soueete; los hago, soueetaxe/ -axai;
los hacemos, viichii; los haces, qarouet; nos hizo.
qaroviichi; fuiste hecho, qaoueete; estn hechos. oueetco/ oueetoo; lo habrn hecho,
viichio; hganlo, oueeto; lo habr hecho, (c
oueetetac).
ouetetoot: le siente cario, se halla con.,
yo-, rovichisoot, qao-, qaro-, rovichitoot,
ouetesoot. Deu15.16 (c ouetot).
oueto: tot oueto; ya no lo tolera o aguanta.
ouetot: tot ouetot; ya no se halla con., yo-,
rovichitot, qarouetot, rovichiot, ouejtot. tot/
tot/ tot (c ouetetoot, ouet).
ovichichiguii: se establece, se halla, se queda, o-, rovichichirii, qaro-, rovichiichiguii,
ovichichirii. (c ouetot).
oviichichii: lo establece, lo hace quedar.
roviichichirii, soueetqachii, roviichichii,
oviichichirii. (c oviiji).
oviijti: lo establece, lo determina, lo funda, se
queda en un lugar, soviiji, viichirii/ oviichirii,
qao-, soueetaxai, viichii/ oviichii, oviichii.
se- oviiji; estoy inquieto. Jer4.19. (c ouet).
oviiquetaii: va en hilera o ila, (c noviiquetai).
oviiquichiguii: va en ila.
oxoiqachit: le amansa. Stg3.7,8 oxon: se oxon;
no nada, (v oxonta).
oxon: lo fabrica, lo teje, lo aumenta, xoi, qao, soxonaq, xo, oxone.
oxonejlcc: lo construye sobre tal fundamento, so,. Matl6.18.
oxonlec: lo ediica sobre., qay-,. qaoxonlgoto;
est ediicado sobre varios.
oxoni: lo ediica o construye, qay-,. qaoxoii;
son ediicados, (v oxon).
oxonta: va nadando, so-, xoite, so-xonqata,
xoita, yoxonte. (v oxon)

oxontata: lo cruza a nado. qa-,.


oxontataa:va nadando hacia la costa, xoisa
taa,soxonqatataa,xoitataa,yoxonsataa.
Hch27.43.
a: tmelo!, agrrelo! (es una expresin de sorpresa). Mrc14.22 (c na).
aa/aaa: ah! (expresin de sorpresa). Mrc15.29
aalo, aso: la mujer, la hembra, saua aalo; las mujeres varias, na aallipi; las mujeres muchas.
(c naaalo).
aaloe: mujer!, tu, mujer!.
aalo) ac: sa es. (v eca).
ada: sa es. (v ac).
agai: ay!, qu dolor!.
ajnaxaireoga: saliste para ver. (v raajnaxaneoga).
ajii: miren!, ajlii; mrenlos!, ( v aajan).
aji: mira!, ( v aajan).
alolec: comadreja.
am: anguila.
ana: sta es. (v ac).
anta: mira!, mire!, viste!, anta quen!;
ha visto!.(v aiya).
antasoo: a ver, mira, ai: sa es. (v ac).
aia: miren!, (v anta).
ara: harina, arioqui; poca harina,
ase: que no sea, ojal que no. aso: sa es. (v ac).
ashin: el burro, asno, ashinoqui; el burrito, ashii; varios, ashmyipi; muchos, asnina: la burra,
asna. ashinolli; la burrita. asbinaipi; muchas, au:
primero, va primero, adelante, saau,avi, saaauaq,
aavii, aue. auo; ira primero, aualec: se adelanta en algn asunto, saaualec, aviralec, qaa-,
saauqalec, avialec, aueralec. Hch25.16;1Co4.5.
auapeguec:
se
adelanta,
avirapeguec,
saauqapeguec, aviapeguec,. 2Jn9 (c au).
auaxai: primera, auaxahi; varias.
auaxaic: primero, so auaxaic; el principio.
auaxaiqa/auaxaqa; varios, auaxaiquipi; muchos.
(c au).

auetauec: sale adelante, sale primero, sa-, avisauec, avitauec, auesauec. (c aueta.auec).
auetauo: entra primero, entra adelante, auetauo
nqaien; le mandara primero.
auetaxasom: va adelante o primero al agua...
auetaa: va primero a.., va adelante a., saauetaa,
saauqataa,.
auetague: va primero por un camino, saauetague,.
auetaguit: va primero al encuentro de.,
auetatague: va primero al otro lado, va adelante
al otro lado, auesatague. Mat14.22.
aueteguelec: va primero sobre algo, aueteguelec
ca lauelgaxanaxac; se enoja fcil. 1Ti3.3.
auetot: va primero a una persona,, va primero aestar bajo mando de otro, avitetot, qaaauetot,
saauqatot, aviitot, auetetot. auetoto; va a
ellos primero.auctoxouot; va a nosotros primero,
avichiot; va a m primero, aviteraxauot; va a usted primero. avichiaxauot; va a ustedes primero.
2Ti1.5 (cauot).
aui: primero, empieza primero, avirii,
saauaxai, avii,avii. (cavichiguii).
auot: va primero a tal persona, saauot,avitot,
qaraauot, saauqot,aviot,autot.
autao, aso: el avin, el auto que vuela.
avichiguii: primero, ms primero, saavi-,.,
avichirii, saauqa-, avichiguii, avichirii. daavichiguii laqaatec; su primera palabra, lo que
dice primero. Luc24.27 (c au, aui) _
avisague: vas adelante, (vauague)
ayi: sa es. (vac) .....
cooro: patrones varios, cooro + -o, (v naco).
cororipi: patrones muchos,
co: el patrn, (v naco).
chiichiguii: realmente, coninnado, merecido.
chiichirii; varios, (c chii, itaxaji, teeteguei)
chiii: lo anotan ustedes, (v irii) (contrastar
achiii [chiii]).

auague: va adelante, saauague, avisague, qaya/ qara-, saauqague, avitague,auesague. Luc19.4

chii: cierto, asegurado, me sqa chii; no concuerda, incierto, irreal, aatqajam chii; muy cierto, conirmado, chii nqaien; lo asegura.(c chiichiguii, itaxaji).

auec: sale primero, saauec,. Jua8.9 (cau).

chirii: lo anotas, (v irii).

aueta: va primero, va adelante, saaueta, avite,


saauqata, avita, auete. saaueto; yo ira adelante, avito; vayan primeros, adelntense.
(c naaueta).

chiro: lo anotas en.., le nombras de., (v iro)


chiii: hincados o plantados en el suelo, (c
achiii)

oxontac: lo est tejiendo.

auetaho: entra primera. Mat19.30.

de: tatuaje, (v nade)

oxontalec: lo-ediica sobre un fundamento, qayo,. Apo21.14 oxonta-: los une al construir, lo construye uniendo -las partes. Col2.19.

auetai: va primero abajo, auesai.

deenataxanaxai/ -c: persona justa, sensata,


se porta bien, deenataxaxaiquipi; muchos.(c
radeenataxan).

auetashiguim: sube primero o adelante.


avisashiguim,.

chi: se te escapa algo, (v it)

153

deenaxanqachaqai/ -c

deenaxanqachaqai/ -c: sabio, inteligente.


deenaxanqachaqaiqa/ deenaxanqachaqaqa; varios.
deenaxanqachaqaiquipi; muchos,
ec: como si fuese, ec quiyim; como si fuese, eco;
parece.
eca: se es. eca, eda, ena, ii, eso, iyi; se es.
ac, ada, ana, ai, aso, ayi; sa es. (c chaqaica)
eco: parece que.., tiene que ser. (vec)
eda: se es. (v eca)
eele: el loro.
eet: huye (huir), se escapa, seet, iichi, seetaq, iichii, eete. sqai/ sqai/ sqai/ 0 yayit; me escapo de.,
eeto; habr huido, (c iichiguit, it) (contrastaret)
eetapeguem: huye de.., se le escapa, iichirapeguem,
qoteetapeguem, seetqapeguem, iichiapeguem,
eeterapeguem. eetapeguema; huye de varios,
eetapiguit: huye de lo que viene, eeterapiguit.
eetaxaic: escapado, huidor, huidizo, fugitivo.
eetaxaiquipi; muchos.
eetapiguit: huye de lo que viene, iichiapiguit,.
Mat3.7 (v eet).
eetetac: est huyendo, iichisac, seetqatac, iichitac, eetesac. (v eet).
eetetapeguem: est huyendo de., seet-.
eetetapiguit: :st huyendo de lo que viene.
iichisapiguit,.
eeto: dmq eeto; lo que-pas o sucedi,
em: por l, por medio de l. em aqo qomi; por l
existimos, em so; por l. em saua; por ellos,
em: el porqu, por medio del cual, dmaq em anaguinaq; el porqu venimos.
en: en quet; como siquiera, aunque sea.
ena: ste es, aqu, enaua; stos o stas, (v eca)
eno: aunque, (venom).
enochaqai: aunque, an si, no importa que.,
enochi: aunque, no importa que.. Luc9.23
enom: aunque.
enquet: aunque sea, como siquiera, siquiera.
enquetqai: siquiera, aunque sea.
esaua: esos son. (c -eso)
eso: se es. (v eca)
et, da: el costado lateral de una casa, (c lovi)
(contrastar eet)
e: no!.
gaxai: muerdes, (v ragaxan)
gri Ieec: gringo.
guemataxaic: soador.
guenqa: refugio, (v leguenqa)
guihai: lo muerden ustedes, (v acaai)
guii: cmanlo ustedes, (v aic)

152

naiquen

guiitapega: le sealan ustedes, (v iquetapega)


guii: se cae slo, se derrumba, seguii,guirii,
segaxai, guiii, guiii. guii so imec; se derrumb la casa, guiii qomi; nos caemos, guii
aqaien; lo derrumba, guio; se derrumb, (contrastar iguen).
guii, da: el sur. guiague; sureste o suroeste,
queda guii; en el sur.
guiitot: acudes a otro, (v iguenot)
guiiuec: ustedes huyen, (v iguenec)
guiiot: ustedes se someten a algo como a la ley.
(v iguenot).
guii: lo pruebas, (v iguen)
ichiguit: sqa ,ichigui; no eres apto para.., eres
inapto para., (v taiguit)
ichqaic: de buena puntera, puntero,
igo: higo,
iico: (v taigue)
iichiguit: huye de lo que viene, shichiguit, iichichiguit, qochichiguit, seetaxaguit, iichiguit, iichiriguit.
sqai/sqai/sqai/s (contrastarichiguit)(c eet)
iichirapeguem: huyes de., (v eetapeguem)
iichii: huyen ustedes, (veet)
iichi: huyes, (v eet)
iigue: van all ustedes, (v taigue)
iigue: buscan ustedes proteccin, (v reiigue)
iimec/ imec: la-casa.
iii: ustedes empiezan, (v taai)
iiquera: ustedes van all, (v taiquera, itquera)
iiraic: rengo, jorobado, curvado, cojo, iirai; renga,
coja, iiraiquipi; muchos, (v chisaq)
iisapegueua; te entremetes en., (v taatapegueua)
iisaa: vas all a., (v taia)
iisague: vas por un camino, (v taatague)
iiterec: sobrepasas, (v aiitec)
iloqui: hilito.

iyi: se es. (v eca)


iregue: buscas proteccin, (v reiigue)
laqataxanaxai: traidor.
laqchite: te lo olvidas, (v alaqte)
laua: na laua; la tierra, ana laua; el mundo, lauari:
varias, lauarpi; muchas, lauoqui; tierrita. noxona
laua, ana; la arcilla para artesana, lauasec; cosa de
la tierra, (contrastar laua) (v nalaua)
lauanate letaa, so: la mayor de dos clases de avispa que en rboles hacen nido con boca de tierra.
Luc24.42 (c laua, nate)
lauasec: cosa de la tierra, terrenal,
laxachhe: ustedes lo olvidan, (v alaqte)
laxachi: le sorprendes, (v ilaxat)
lela: una parcialidad de los mocov.
liinchitete: te acuerdas de., (v olliinchitete)
maatqaic: mentiroso, maatqaqa; varios.
maatqaiquipi; muchos, (c namajan)
maaxaic: tranquilo, callado, perdido, (c imaqata)
machi: lo apagas, (contrastar machi) (v omat)
majisac: mientes, (v namajantac)
man: est embarazada, seman,mai, semanaq,
maii, mane,
manaxai: est embarazada, manaxaipi; muchas.
(v man)
manchiguit: estn embarazadas por.,
manegue: preada con nio o maldad,
maqachiguiigui: se lo oye entre un grupo. Luc9.38
maqachia: se lo oye de tal parte. Mat24.6
maqajrac: te equivocas, (v omaqajnac)
maqatapougui: se lo oye de adentro de un arbusto.
Mrcl2.26
maqataxanaxai: el que trata bien a los dems,
maqataxaqui: para preparacin. Luc23.54

im: se seca, el lujo termina, ime.

maqatougui: se lo oye de adentro de una nube,

imec: la casa, imqa; varias, imqaipi; muchas casas,


pueblo, ciudad, imcoqui; casita o pieza, imqolqai; varias piezas o salitas. imec loo;-arquitecto o
constructor, so.imec nadaai huai quiyim
qanauanee i qotaa; la tienda del encuentro con
Dios.

maqatqa: lugar de pacto, (v namaqatqa)

ii: ste es. (v eca)


irapegueua: te entremetes en., (v taapegueua)

maqateguelec: se le oye continuamente desde encima de algo, maqaseguelec se los oye. (vmaxalec)

maqategue: se lo oye desde tal lado o parte.


maqot: se le oye desde debajo de algo, maqtot; se
los oye. maqot na piguim; se lo oye que viene desde
del cielo.
maxachirii/ maqchi-: lo preparas, (v amaxaji)
maxachi: lo guardas, (v amaxat)

irii: usted empieza, (v taai)

maxalec: se le oye desde encima de algo,


samaxalec, maqairelec, samaxasoxolec, maxahilec, maxarelec. (c maqateguelec).

itegue: vas all, (v taigue)

maxaigui: se lo oye de adentro o en medio de..

itquera: vasalla. Jua11.8 (v taiquera, iiquera)

maxaraic: bueno, lindo, maxaraqa/ -raiqa; varios.

irelec: ests sobre algo, (v taalec)

maxaraiquipi; muchos, sqa maxaraic; malo.


maxaraic quiyim..; mejor que.., debe hacer que..
(c amaxai).
maxashiguim: se lo oye de arriba,
maxataxarai/ -c: importante, se porta bien, honrado en conducta, maxataxaraqa; varios, maxataxaraipi/ - aiquipi; muchos, sqai maxataxaraic; deshonrado en conducta, (c lemaxataxaric).
maxaugui: se lo oye de adentro de algo, maxougui; se lo oye de adentro un templo, maqairougui,
samaxasoxougui, maxaiougui, maxarougui.
maxai: se lo oye desde tal parte o regin. Mat2.18
meetac: est apagndose, meetape; se apagan.
(v om)
me: se apagan, (vom)
migui: sqai migui; siempre, frecuentemente, vez
tras vez. Hch24. 26
miguit: deja de luir, se seca, miguita; dejan de
luir. Luc8.44 (v im)
mihac: se equivocan ustedes, (v omaac)
miiirigui: lo pintas con algo, (v amiigui)
mii: se seca una laguna o caada,miii; se secan.
(v im)
mirac: te equivocas, (v omaac)
mi: te apagas, (vom)
na: la aguja, el aliler comn, na acata; el aliler de gancho. Luc18.25 (v lana)
naac: lo dice, shinac, irac, qohinac, shinqac,
iac,nerac.
naacda: lo dice mientras otro dice otra cosa.
naacsa: lo dice as. shinacsa,neracsa. naacosa;
lo dijo as. (c naac)
naapega: le dice, le juzga o reprende, le ordena
que.. shinapega, irapega, qohinapega, shinqapega,
iapega, nerapega. naapiguia; me dice, qohinapogoxoua; nos dicen, irapogoxoua; nos
tratas en contra, qohiirapegaxaua; te dicen,
qohiiapegaxaua; os dicen, shiiapegaxaua; os
digo, shiirapegaxaua; te digo, irapegaxaua; te
dice.
naapegoxoua: nos dice que.. Luc20.5
(vnaapega,-oxoua)
naapiguia: me dice que., ira-, qohin-,ia,era-, (c naapega, -ia).
naarisa: sqai naarisa; no as noms, es justo,
irme, seguro, acta debidamente o correctamente,,
sqai shinarisa, sqai irarisa, sqai shinqarisa,
sqaiiarisa, sqai nerarisa. (v inaari).
naiquen: sola decir, siempre decir, shinaiquen,
iraiquen, qohinaiquen, shinqaiquen, iyaiquen,
neraiquen. Mat27.63 (c naac, quen).

153

omeetam

naiquet: debera decir, (cnaac, quet)


naxanaxai: hechicero o hechicera, embrujador.
naxanaxairipi/ naxanaxaiquipi:.muchos. Ga15.20
(c renaxan)
naxanaxaraic: bondadoso,dadivoso, generoso.
naxanaxaraqa; varios, naxanaxaraiquipi; muchos.
(c renaxan)
nague: lo desprecia, irague,iague,.
iraguelo; los desprecias.
naguesa: lo trata como si nada, lo desprecia as.
shinaguesa, ira-, qohina-, shinqa-, ia-,
era-.qaica ca chaqai naguesa; no desprecia a
nadie, respeta a todos,
napegue: lo hace, qaica canapegue; es inocente,
neco: negu +-o, chi negue cmaq neco..;
para qu..
neeta: como es, es as. shinta, iite, shinqata,
iita, neete. shinto; hara yo.shinqate; estamos
como varios, da neeta; su ser. dmaq neeta da
noueenataxanaxac; como fue la obra, tot aden
ca neeta; est preocupado, no sabe qu hacer, chaqaida dmaq neeta quiyim..; es justo que., ue ca
neeta; le sucede algo, le pasa algo, neetahic me
sucede, iitahic; me lo hacen ustedes,
isahic; me consideras o haces como., qohiisaxaric; te lo hacen.. qohiiteraxaric: te los hacen.
neetam: es igual a otro, shintam/ shintajam,
iitem, neetam/ nejem, qohintam, shinqatam/
shinqajam, iitam, neetem/ nejme. shinta malam; soy igual a l. shinta malame; soy igual a ellos,
shinta maqami; soy igual a ti. shinta maqamii; soy
igual a ustedes, iita maim; ustedes son iguales a
m. iita malame; ustedes son iguales a ellos, iita
malam; ustedes son iguales a l. iita moqomi; ustedes son iguales a nosotros, (c nejem, maim)
neetapega: 1 lo est diciendo a otro,2 le parece, lo
imagina, lo cree errneamente,
shinta-, iisa-/ isa-, qohinta-, shinqata-, iita-,
neesa-. sqai/sqai/sqai/s Hch8.24
neetapigui: neetapigui lauel; piensa que..
neetapigui qavilli;-piensas que., neetapigui qavillii; piensan ustedes que., neesapigui lauele; piensan ellos que., neetapquio/ -apiguio lauel; habr
pensado que., (c iichigui)
neetapiguia: me dice que.. Hch20.23;25.24 (c
neetapega, -ia)
neetapogoxoua: nos dice que.. Hch16.17
neetari: lo hace siempre, igual a o como otro,
siempre es as. shintari, iisari/ isari, qontari,
shinqatari, iitari, neesari. dmaq neetari;
la forma o manera de su ser o carcter, su estado,
igual a da noueenataxac. shintari; siempre soy as.,
iisaro; serias as.
neetasa: es as o dice as, es lo siguiente, neetasalo
caua noua; como hacen matrimonios. Mat1.25

152

onatac/ oonatac

neetayi: es as. neetayi da nerac; as dicen las palabras escritas. Mat26.42;Jua6.45 (c neetetegueyi)
neetague: lo hace, shinta-, iisa-/ isa-, qohinta-, shinqata-, iita-, neesa-. cmaq sham
shintague; hago segn me parece o a mi gusto,
qohintaque; les hacen lo que quieren, neetaco;
lo hara, iisaco; lo haras, iisaque; los haces o
tratas iita que: los hacen o tratan ustedes.
neeta guesa: lo hace as.
neetaogue: lo hace, iitaogue,.
neetaoguit: hace lo que viene.
neetapegue: lo hace, lo piensa, shinta-, iisa-/
isa-, qohinta-, shinqata-, iita-, neesa-. iisahic; tu me haces algo.
neetetegue: lo hacen. Mat26.19 neetetco; lo haran, (c negu)
neetetegueyi: lo hacen as. Hchl.24
(cnegu, neetayi)
neetoxoric: nos hacen algo, qohintoxoric,.
(c netegue)
neeto: no sea que, qu no sea.
neetoo: hicieron as como nos cuentan, neete+o, (v neeta, -o)
negu: lo hace, shinegue,itegue, qohinegue,
shinaxague, iigue, netegue/neetetegue?, qaica
negue; no importa, es ilusin, de balde, no sirve,
qaica ca negue nqaien; lo invalida, qaica ca shinegue camaxare; no le hago nada, qaica nqai negue;
no le hace nada, qaica nqai shinaxague; no nos hace
nada, ue ca negu; le es de valor o importancia, le
es til, le sirve, negu ca negu caim; de qu me
sirve, chaqai negu; l mismo lo hace, (c netegue,
qaicanqai)
nejem: es igual a otro, shiquiaxam, iitem, nejem/ neetam, qohintam, shinqatam, iitam, nejme/ neetem. nejmeo; seran iguales, (v neetam)
nejemalam: igual a otro, como otro, shintamalam
iitemalam, shinqatamalam,. Jua5.44
nejemda/ nejem d: como esa cosa o ese asunto,
igual a se. 1CO5.3
nejmo: sera igual, nejem +-o.
nerac: ellos dicen, (v naac)
neraguesa: ellos le desprecian. (vnaguesa)
nerapo: ellos decan o dicen. nerape + -o. >nerac > naac. Hch4.16;5.29
nerec: ellos dicen. Jua3.26 (c nerac)
nerecsa: dicen as. Gal 3.10 (cnaacsa)
nerecta: dicen uno al otro entre s. Luc2.15
nesa: es as. nesam; es o ser, nesam llic?; es
cierto?,
netegue: (v negu)
netetegue: Jua21.6 (vnetegue)

neteco: hizo as. shineteco, iteteco,


qohineteco, shinqateco, iiteco, neeteco.
(c netegue, -o)
netecoyi: hizo as como dice, netegue +-o+
y.Hch7.31; 8.32
netegue: hace as, le causa algo, de igual manera,
shinetegue/ shintegue, itetegue, qohinetegue/
qohintegue, shinqategue, iitegue, netetegue. ue canetegue; le hace dao, chaqaida da
shinqategue; as hicimos, iichic; me hace algo, me
trata como.. shiitaxaric; os trato como., iitaxaric; les hacen algo a ustedes, iiteraxaric; te hacen
algo, iitoxoric; ustedes nos hacen algo.
neetoxoric; nos hacen algo, canchaqai sham
netegue; hace lo que le parece o al gusto,
qohineteque; les fue hecho, neteque; les hace,
iteteco/itetego; le hiciste, (cnegu)
netegueda: hace as como esto, netegue + d.
Hch21.11
neteguesa: lo dice as. Mat3.3;1Te5.3 (cnetegue,
naacsa)
netegueyi: lo dice ah. netegue + y. shinete-/
shinte-, itet-, qohinete-, shinqate-,
iite-, neete-.Luc20.42;hch 15.23 (cnetecoyi)
aaxai/ -c: fuerte l o ella, aaxaiqa; varios.
aaxaiquipi: muchos, paguec aaxaic caim; es
ms fuerte que yo.
axai: duro.
ii: ustedes se burlan de otro, (vien)
igui: qaica ca igui lauel; no piensa de nada.
(c iichigui)
iichic: me hace algo, (vnetegue)
iichigui:
iichigui
lauel;
piensa
que.,
iichiquio/iichiguio; iichigui + -o.Gen18.12;
Mat21.37; Mrc5.28 iichiriquio lauele;pensaron
que.(c igui, neetapigui).
iichiguii: estn irmes ustedes, (v raichiguii)
iigue: lo hacen ustedes, (vnegu)
iisac: te res de otro, (v ineetac)
iisahic/ isahic: me lo dices o haces. Lucl5.19 (v
neetapegue)
iisapega: estabas diciendo a otro, (vneetapega)
iisari/isari: lo haces siempre, (vneetari)
iisague: lo haces, (vneetague)
iita: ustedes hacen as. (vneeta)
iitam: son iguales ustedes a otro, (vneetam)
iitapega: ustedes estn diciendo a otro.
(v neetapega)
iitaxaric: les hacen algo a ustedes, (netegue)
iitague: ustedes lo hacen, (vneetague)
iitaoguem: ustedes son iguales a otro.
iitaoguemaim: ustedes son iguales a mi.

iitaoguemoqomi: ustedes son iguales a nosotros.


(c neetam).
iiteraxaric: te hacen algo.(v netegue)
iite: eres as. (vneeta)
iitem: eres igual a otro, (vneetam)
iitoxoric: nos hacen algo ustedes, (vnetegue)
iiteguesa: ustedes dicen as. (v neteguesa)
iitegueyi: hicieron as ustedes, (vnetegueyi)
irac: dices, (v naac)
iracsa: dices as. (vnaacsa)
iraiquen: siempre dices, (vnaiquen)
irapega: lo dices a otro, (vnaapega)
irapegaxaua: te dice. Hchll.14 (vnaapega)
irapiguia: me dices, (vnaapega)
iraguesa: lo desprecias, (v naguesa)
itegue: lo haces, ue ca itegue; te es de valor o
importancia. Jua2/18;Rom2.2(vnegu)
itetegue: lo hiciste, (v netegue)
itetegueyi: hiciste as. (v netegueyi)
iac: ustedes dicen, (v naac)
iacosa: ustedes dirn as. iyac +-o+-sa.
Mat6.9 (v naacsa)
iacsa: ustedes dicen as. (vnaacsa)
iaiquen: ustedes siempre lo dicen. Jua9.19
(v naiquen)
iaiquet: ustedes deben decirlo. Stg4.15
(vnaac, quet)
iapega: ustedes lo dicen a., (vnaapega)
iaguesa: ustedes lo desprecian. 1CO15.2
(v naguesa)
i: te burlas de otro, (vien)
ichirii: ests irme, (v ramchiguii)
isahic/ iisahic:
isari/ iisari:
ochi, na: el bosque o monte, (v oochi)
ochisec/ oochisec: del monte.
ohi: ustedes se enojan, (v roo)
ohitata: ustedes se enojan entre s. (v roootata)
oi: te enojas, (v roo)
om: se apaga, apagado, soom, mi, omi,
soomaq, mii/ omii, me/ ome. (contrastaroom)
(c omat, omaai, nomii)
omichiguit: es fro el viento que viene, (c oom)
omtac: se apaga, omiitac,.
on: se casa, soon, oi, on, soonaq, oii, one.
se/sqo/ sqo/ 0 (c oiguit, onaxan)
na: uno. na aaxa; un ao. quiina; cada
uno.ono; sera uno.
onatac/ oonatac: uno por uno.

153

oochaxarai

oochaxarai: frondoso, con mucha copa el rbol, coposo, copado, (c oochi)


oochi: monte, bosque, oochi; varios montes.(c
nooochi)
oochisec: del monte, oochise, ana; planta del
monte.
oocholqai: ocho en cantidad. 1Pe3.20
oom: fro. Matl0.42 (contrastar om)
oomchiigui: fra el agua de tomar.
oometam/ oometa: est fro.
oonatac/ onatac: uno por uno.
oonolec: uno. oonole; una.
oonoqui: uno. sqai oonoqui quiyim..; muchas veces., (c oonolli)
oonolli: una. (c oonoqui)
ooqochichi: le haces enojar, ooqochichii; les haces enojar. ooqochichi; ustedes le hacen enojar: (c
yoooqochit)
ootaxairelec: le deiendes, (v roootaxanlec)
oro: oro. (v nero)
om: o. (c loqom)
paxachiguit: bebe con la boca por un pico.
sepaxataxaguit,.
paxaji: bebe agua con la boca agachndose, lo toma de esa manera, se-, paxachirii,
sepaxataxai,paxachiii, paxachii. paxaji quena huaxaaq; bebe agua agachndose como animal,
paxanaxachiijlec: lo inundan ustedes, (v ipaxanlec)
piichaq: una visita, (c rapiichi, napiichaq)
piichiraa: le visitas a otro, (v rapiichiua)
piichiua: ustedes le visitan, (v rapiichiua)
qaa: oye. saqaa, xahi-, saxayaq, xahii, xahi.
qaachigui: lo oye. saqaachigui,qaichirigui, qara-/
qaa-. saxaiqachigui, xahichigui,qaachirigui.
qaatac: lo est oyendo, saqaatac, qaisac,
saxaiqatac, xahitac, qaatape. Mat13.14 (c qaa)
qaatapega: le oye, le escucha, saqaata-, qaisa,qara-, saxaiqata-, xahita-, qaasa-. qaatapegalo;
les escucha.
qaatapegueua: est escuchando el ruido de iesta
en la casa. Luc5725
qaatapeoga: lo oye. qara-, saxaiqatapeoga,.
Mat12.19
qaataque: lo oye .ansiosamente, saqaata-,qaisa-,
qaata-, qaa-/-qara-, saxaiqata-, xahita-, qaasa-.
qaataguit: oye lo que viene, sa-,xahitaguit,.
1jn2.18
qaateguelec: est oyendo de algo, sa-,
saxaiqateguelec, xahiteguelec,.
qaita: lo oyes, (vxaa)
qaitot: te acuestas hacia otro, (v roxaot)

152

xorai/ xoraic

qata: le oye bien, sa-, qaiteta, qaa-, saxaiqata,


xahita, xaiteta. Gen40.16; Hch6.14 (c qaa, xaa)
quiisac: lo ests comiendo, (v aqueetac)
quiisapega: le sealas, (v iquetapega)
quirai: lo muerdes, (v acaai)
quirelec: lo indicas, (v eguelec)
quita: lo sealas, (v iga)
qui: cmelo t, cmelo vos. (v aic)
taqate, naua: bebidas, (v taxat)
taque/taque: no s.
taxachichiguii: ustedes lo airman.
(v itaxachichiguii)
taxachirii: lo conirmas, (v itaxaji)
taxaqui: vaso, taxaqui; varios, taxaquiripi;muchos,
(v netaxaqui)
taxat: 1 yerba,2 bebida, taqate naua iuo; es bebida mi sangre. Apo 18.6 (v netaxat)
teeteguei: irme, seguro, cierto. Pro30.20 (c
chii,chiichi guii)
tegue/tetegue: sqai tegue; no muy bien, algo
mal.(c chii, itaxaji)
teteco: ser fuerte. Te teco relaqqui? Fuerte
tu sueo? tetegue +-o,
tetegue: mucho, muy bien, tetegue/ tegue
da lelaxac; est bien dormido,
uaachaxaic: hinchado. Luc14.0 (v nauat)
uaachisac: tenes perdida una cosa, (v ouaatetac)
uala: es verde una planta. lia uala; reverdece,
retoa,
ualata: reverdece,
uaqapi: el pasto, el csped, la hierba.
ue: hay, existe, vii; hay varios, ue ana la; tiene
fruta. (v aue)
ue/ oue: sal. ue uehay sal.
ueena, ana: la olla., ueena laua; olla de barro.(v
naueena) ueenataxac; costumbre, ueenataxaquipi; muchas.(v noueenataxac)
ueenataxanaxai/-c: trabajador o trabajadora,
obrero u obrera, ueenataxanaxaiquipi/ ueetaxanaxairipi; muchos.
ueenaxanaxaic: cantor, cancionista.
ueenaxanaxaiquipi; muchos,ueenaxanaxai;
cantora,
ueenaxai: cantas, (v roueenaxan)
ueetaxat: ornamento, (v noueetaxat)
uegaxasaq: gordo, uegaxasa; varios gordos. uegaxasaxa; gorda, uegaxasaxal; varias gordas.
uenqaiyi/ue nqai y: rico, es rico, uenqaiyi
qami;eres rico, uenqaiyi qomi; somos ricos. .
(v nqaiyi)

un: un. un kilo; un kilo, (c na)


uo: hay, haba, habra. ue+-o(vue)
uva: uvas.
vichio: lo haces, (v auo)
vii: hay varios, (c ue)
viichiho: ustedes lo hacen, (v auo)
viichii: ustedes lo hacen, (c ouet)
viichii: usted hace varias cosas. Hch15.29 (v ouet)
viichisac/viichisac: ests hacindolo,
(v oueetetac)
viichisaiquen: siempre lo ests haciendo. Apo2.5
(v oueetetac, quen)
viichitac: estn hacindolo, (v oueetetac)
viichitaiquet: ustedes deben estar hacindolo.
1Pe3.17 (c oueetetac, quet)
viichi: lo haces, (v ouet)
viichiriguii: lo inventas, (v oueeteguei)
viiii: ustedes lo cantan, (c ouen)
viii: lo cantas, (v ouen)
viiquiaxai: profeta hombre o mujer, pronosticador, brujo, milagrero, puede sanar, hacer enfermar, matar, pronosticar, viiquiaxaqa/ -xaiqa;
varios.viiquiaxairipi; muchos, (c loviiquiaxac)
viiquiitac: ustedes lo hacen a su manera. Mat27.24
(v oiquentac)
viiquiisac: lo haces a tu manera. Mat6.10
(v oiquentac)
viom: hay unos cuantos,
vio: se dice que hay varios, vii+-o. (cue)
xachii: lo llevan ustedes, (v ixat)
xachii: lo dicen ustedes, (v axat)
xachiita: le atan ustedes, (v aqteta)
xathiim: ustedes me dicen. Gal3.2 (v axatem)
xachii: ustedes dicen las palabras, (v axat)
xachim: ustedes lo dicen a. Mrcl6.15; Flp2.16
(v axatem)
xachirim: me lo dices, (v axatem)
xachita: lo dicen claramente ustedes, (v axat)
xachitac: ustedes lo estn diciendo, (v axatetac)
xachite: le atas, (v aqteta)
xachi: lo llevas, (v ixat)
xachi: lo dices, (v axat)
xahichigi/ xaichigui: ustedes lo oyen.
(v qaachigui)
xahitac: ustedes lo estn oyendo, (v qaatac)
xahitaque: lo oyen ustedes ansiosamente.
(v qaataque)
xahtaguit: ustedes oyen lo que viene. Un2.18
xahi: t oyes. (vqaa).

xaichigui/ xahichigui:xaiguelec: sabe de otro,


tiene noticia de otro, oye de otro.sa-, qaireguelec,
qaraxaiguelec, saxaiqaguelec,xahiguelec, xaireguelec. Mrc2.1;3.8,21
xaiguit: le entiende, sqaixaiguit; no le entiende.saxaiguit, qaichiguit, qaya-, saxayaxaguit,
xahiguit,xaichiguit. se/ sqai/ sqai/ s Esq3.5
xairaque: ellos lo oyen, (vxaaque)
xairapegue: le oyen, (vxaapegue)
xaita: lo oyen ellos, (v xaa)
xaia: ustedes lo oyen, (vxaa)
xaiyapeguelec: ustedes lo oyen.
xaaac: ustedes lo dejan. Luc22.51 (v axanaac)
xaiigue: ustedes lo dejan continuar, (v axanegue)
xaiitegue: ustedes lo permiten que..
(v axanetegue)
xaii: ustedes lo dejan, (v axani)
xairac: lo dejas, (v axanac)
xairec: le sueltas. Jua19.12 (v axanec)
xairii: lo dejas. Apo2.13 (v axani)
xaisac: le dejas, (v axantac)
xaiuec: ustedes le dejan, (v axanec)
xaiyac: ustedes lo dejan o lo permiten, (v axanac)
xaa: lo oye, lo entiende, xaalo; los oye.
saxaa,qaita, qaraxaa, saxaaxa, xaia, xaita. se/ sqa/sqa/s Mat22.33; Hch21.20 xaio; oigan,
sao; oy.
xaapega: lo oye. saxaapega,.
xaaque: lo oye con expectativa, sa-, qairaque,
qaa-/ qara-, saxaaqaque, xaiaque, xairaque.
xaaco; lo escuch. Heh10.13
xaata: mesqai/ sqa xaata; no se entienden,
xaaxanaxaraic: obediente, xaaxanaxaraqa;varios,
(c naxaaxan)
xaaxanqachaqaic: muy tratable, buen escuchador.
xaaxanqachaqaiquipi; muchos.
xaaxanqachic: buena escucha.
xayaguit: le oye acercndose. Mrc10.47.
xahiaguit,.
xayapegue: le oye. sqa xaapegue; nunca lo
oye durante un tiempo, sa, qaira-, qaaxaa-,
saxaiqapegue, xahia-, xaira-. se/ sqa/ sqa/ s
Mat20.30; Hch19.2 (c qaa, xaa).
xochirapeguem: lo escondes de., (v oxotapeguem)
xochirii: lo escondes, (v oxoji)
xoic: muchos, frecuentemente, muchas .veces.
xoico so qom; hubo muchas personas, (c vite)
xonaxaic: nadador, una parcialidad de los mocov.
xorai/ xoraic: pobre ella o-l xoraiole; pobre
ella. xoraicolec; pobre, xoraiqolqa; varios, xoraiquipi; muchos, xoraiquipiolec; muchos;

153

xoraq

xoraq: pobre.
xoraqachichi: le empobreces, (v ixoraqachit)
xorata: es pobre, sexorata, xoraite, sexorqata,
xoraita, xorate.
xoratam: es muy pobre, sexoratam,xoraitem,
xoratam, sexorqatam, xoraitam, xoratem.
xoraole: pobrecita. (v xoraic)
xoraom: muy pobre,
xorenataxanaxai/ -c: amoroso;-bondadoso, compasivo, (c ixoren)
xoaxaic: 1 es manso,2 una parcialidad de mocov.
(tambin se llama qallaxaic)
yiiii: ustedes lo saben, (v aden)
yiiii: ustedes los saben, (v aden)
yiiite: lo sabes bien, (v adecnta)
yiii: lo sabes, (v aden)
yirac: lo hincas, (v adac)
yirauec: lo echas fuera, (v odaauec)
yirii: lo clavas. yirii; los clavas. Mat4.9
(v ayii)
viro: hincas con algo, (v adeho)
ytot: lo plantas delante de: (v adot)
aaiguit: ustedes lo entregan a.. (v aaiguit)
aaim: ustedes lo dan a., (y aanem)
aairec: lo ofreces, (v aanec)
aaitem: lo das a., (v aanem)
aaitot: lo das a otro, (v aanot)
aaiuec: ustedes lo ofrecen, (v aanec)
aaiot: lo dan ustedes a otro, (v aanot)
at, ac: el mosquito,
axaii: cavas, (v riaxan)
a, ana: el roco,
oqoro, aso: la suegra, (v nioqoro)

152

153

adltero

CASTELLANO - MOCOV

Aa
a: a; que, qui-, ca-, co-, c-.

abundar: abunda; aatqajam huai, naai.

abajo: de ah para abajo; huanquira.


La parte de abajo; lauaji. Est abajo; neetai,
paaai. est abajo en...; viigui. Est bien abajo;
paaachiguii. Est all abajo; paanquira. Va hacia
abajo; noquiiquetai.

aburrir: se aburre de...; amaqague.

abandonado: su abandonado; lalatec.


abandonar: lo abandona; cae, ce, leen nqaien,
nodaqajanchiguii, noootec, noueenaqtetai,
alat, axantac. Le abandona en...; alataigui. Le
abandona entre...; alataugui.
Abandona la maldad; netacocha.
Se abandonan entre s; nalajta.

acabar: se acaba; nimiichiguii, imaho, imeetaho.


Lo acaba; nomaji, nomat nomateta, nomatetam,
imaho nqaien.
acampar: acampa; ncomatec.
Acampa en tal lugar; naalec.
acariciar: le acaricia; ineequesenta.
acarrear: acarrea agua; rillivitac.
acaso: acaso; qa, taxanta. acaso...?; loqom...?.

abanicar: le abanica; iueretac.

acechar: lo acecha; raiitaque.

abanico: su abanico; neueraqate, npetaqate.

aceite: su aceite; neaceite.

abarajar: (v barajar)

aceptar: lo acepta; icoiguit, acoiguit,


icoichiguit, coichiguit, livillichiguit, saachiguit.
Acptelo sin vacilar; coichichiguit.

abarcar: lo abarca todo; omatai.


abeja: abeja de rapic; rapic lapaxat, rapic lauoic.
Abeja de naqatec; naqatec lauoic. Abeja de qoi;
qoi lauoic.
abertura: su abertura que hizo; lauaatec.
abierto: est abierto; nauatetagui, nauatetaigui,
nauatetaugui. Est abierta la puerta; huatougui.
ablandar: le ablanda; yallaxat, yoqocatac.
Se ablanda; raliii.
abogado: su abogado; so letaxaaxanqajnec lqoshaxaua.
abominable: alaxachi.
abordo: sube abordo; renojshiguim.
aborrecer: le aborrece; se nqota.
abortar: aborta; nachiigui, naji llaalec, ronall.
La hace abortar; onallaqchit.
abrasador: navicqataxanaq.
abrazar: le abraza; nqaaalguit, nqaaaltapiguit,
qaaalegue, qaaaltapegue, qaaaltoot, qaaaloot.
Se abraza; nqaaalta. Abraza al acostado; qaaal-lec.
abrir: abre una puerta o tapa; auachigui. Le abre
una puerta; auataa. Abre un pozo; auachia.
Abre una bolsa; yauajigui. Lo abre hacia arriba;
nauashiguim. Lo abre hacia uno afuera; auateoga.
Abre un ediicio; auatougui. Se abre; huachigui,
nauachigui. Abre la boca; cona, auatetagui. Abre
la boca sobre una abertura; conaatougue.
Se abre el ojo; naviquetec. Abre un camino;
auatec, auategue, auatague. Abre bien un camino; noueenaxategue. Abre una ala; auatetapigui.
abuela: su abuela; lcomeena.
abuelo: su abuelo; lapi.
abundancias: hay abundancia; sqoue. En abundancia; naai, se naloqojnai. Lo hace en abundancia;
naai nqohin..

136

ac: na, ena.

acerca: acerca de...; que-, qui-, ca-, co-, c-.


acercar: lo acerca; sqo oxeoga nqaien, nqonaxato.
Lo acerca a...; leseequeteoga nqaien. Lo acerca hacia adentro del agua; nqonaxataxasom. Se acerca;
nepalata, ipalataho, noquiigo, nqoneho. se acerca
a...; nepalataa, noquiictot, noquiigaua, noquiigaa,
nqona, nqonaa, nqonaua, nqoneetaua,
nqoneua, nqoneetaa. nqaneetacoda.
No se acerque a..; se leseequejlec. Se acerca arriba
a...; nqoishima. Se acerca a la orilla; nqoneta.
Lo acerca a la orilla; nqoneta nqaien. Se le acerca cautelosamente; nemootetaua. Se acerca hacia
afuera a...; nqoneoga, nqoneetaoga. Se acerca
a cosa parada; nqonoot. Se acerca al que viene;
nqoiguit. Se acercan entre s; noquiiquetata.
Se va acercando a...; nqoneetataa, ipalataua.
Acrcate; huaqaitero. Se acerca al in; ipalatauec.

Le acompaa hacia abajo; liaachii, liaatai.


Le acompaa al agua; liaataxasom. Le acompaa
al otro lado; liata. Se acompaan; nauequetecta,
nia. Siente acompaar en algo; huataua. Quiere
acompaarle a otro; huategue, buatetapegue. Le
acompaa saliendo; liaateuegue.
aconsejar: le aconseja; qata, qatetapega, qateta,
ilen, ilentac. Aconseja acerca de...; qateteguelec.
Se aconseja sobre...; qaaqajlec.
acordar: se acuerda de...; nouenague, ca taapigui
lauel, oleentapega, oleentaa, oleentaoga,
oleente, oleentetaque, oleentete. Siempre se
acuerda; se couaataque.
No se acuerda de...; sqai huapigui lauel.
Le hace acordarse; oleentaxanaxan.
acorden: su acorden; liviigue.
acordeonista: niviigaxanaq.
cornear: le acornea; otogoq.
acorralado: est acorralado; napoc.
Su acorralado; lapoc.
acorralar: al que acorrala; lapoguisec.
acostado: est acostado; nenantai. Est acostado adentro de...; hueetaugui. El acostado; yi.
La acostada; ayi, yi acuestan. Le acuesta; illaai. Se acuesta; nanai. Se acuesta en...; nenantaigui. Se acuesta con...; lapai, lapaatai,
lapaatapii,, nenaii. Se acuesta en todo su
largor; ladogoalec. Se acuesta encima de...; nenanlec, icanagui. Se acuesta sobre algo largo;
nqapaxanegue. Se acuesta de pecho; nqapaxani.
Se acuesta de pecho sobre...; nqapaxanlec,
nqapaxaiguit. Se acuesta un animal; nqapaxani.
Le acuesta boca abajo; nqapaxanaxani. Se acuestan juntos; napaataanta. Se acuesta con la cabeza hacia otro; roxaot.

acertar: lo acierta; nachinchigui, natentaa, aajanta.


Lo que acierta con proyectil; lahinec.

acostumbrado: est acostumbrado a...;


naague, nateguc.

aclarar: aclara el da; nalagaxashiguim,


richilecna, alagaxaguit.

actitud: su actitud; ladeenataxanaxac.

acobardar: le acobarda; olauqachit. No se acobarda; se ileuetapigui lauel. No te acobardes; se ileuetapigui qavilli.


acoger: le acoge; peeeta.
acompaante: eracompaante; coaataxanaq.
La acompaante; coaataxanaxa. Su acompaante;
nauegaxaua, ncoaatqo.
acompaar: acompaa; coaataxan. Le acompaa; coa, liaatac. liaretac, liaataogue,
liaateguei, liauegue naqatetaguit. Le acompaa hacia afuera; coarauec, liaatec, liaretec.
Le acompaa hacia adentro; liaho, liaataho,
liaretaho, liaateue. Le acompaa hacia arriba;
liaatashiguim, liaatashime, liaretashiguim.

actividad: su actividad; ledaxac.


Para su actividad; ledaxaqui.
acto: en el acto; chaqaroa, chama, leuotqajantec. Su acto errneo; lomaxaset.
actuar: acta bien; radeenataxan.
acutico: huaxayaqsec. acutica; huaxayaqse.
acudir: acude a otro; iguenot.
acuerdo: su acuerdo; nadeenaxac, naconaxac. Est de acuerdo con...; huaguiguit,
nayiiiguit, nalochiguit. Estn de acuerdo entre s;
huaqueejta, huagata, nadeenata. Hacen acuerdo entre s; nadeentecta, nayiiigui, retaqaajta,
namaxajta. Hace acuerdo con...; nadeenee,
nadeentapegue, nadeenapegue,.

Estn de acuerdo; nadeeneejta, nadeenta.


Hace acuerdo sobre...; nadeentapigui.
acumular: lo acumula; lapooni. acumula para otro;
lapoonaxanlec.
acusado: su acusado; laquiaaxat.
acusador: viraqataxanaxai.
acusar: le acusa; caapeguem, imaqateguelec, pataxai. Le acusa de...; ipataxalec, pataxalec, yamaxalec. Le acusa ante otro; talaxanegue. Le est acusando; pataqateguelec, inaqateguelec. Ustedes me
acusan; maxaitapiguilec.
achicar: lo achica; nqonaxajta. Se achican;
noquiiquetata, noquiieta.
achira: la chira; pelac.
adelantar: se adelanta en algo; aualec. Se adelanta; auapeguec.
adelante: viene adelante; naaueta, naaaueta.
Sale adelante; auetauec. Entra adelante; auetauo.
Va adelante; au, auague, aueta. Sube adelante;
auetashiguim. Va adelante a...; qataa,auetaa. Va
adelante al agua; auetaxasom. Lo manda adelante;
yaauaxan, yaauaxanta.
ademn: hace ademn; rategaxan.
adems: liya, viretaa.
adentro: est adentro; hueetaho. Est adentro
de...; hueetougui, naagui, naugui, chigui, viichigui, yalegougui, payaauo. Lo de adentro; leec. Va
adentro de...; taataugui.
adherir: adhiere; ronaho.
Se adhieren entre s; ronayata.
adivinar: adivina; raiuec.
adivino: el adivino; maq richaauec nqaien da
ueenataxac. Su espritu adivino; letaxayaxaua.
admiracin: su admiracin dada; lelaxa.
adobe: losoc toquiebigui. adoptivo: su padre adoptivo; laualec letaa.
adornamiento: su adornamiento; noueetaxac.
adornar: se adorna; nouet.
adorno: su adorno; lemaqatet, loueetaxat,
noueetaxat, noueetqate.
adquirir: lo adquiere a ia fuerza; rouootaxanegue.
aduear: se aduea de...; yomatalec. Se aduea
de todo; yomatat.
adulterar: adultera; nedequen, nedequentac.
Adultera con...; nocachaguit, nocachitaguit,
nocachitapegue, nocachitapiguit, nocachitee.
adulterio: su adulterio; nedequenaxac. Comete adulterio con...; lapaatai, lapaatapii, nadequen.
adltero: nedequenaxaic, onaaxaic.

137

adulto

Adltera; nedequenaxai.
adulto: es adulto; i.
advertir: advierte de algo; retelqataxantapega.
advierte contra...; retelqataxanot.
Le advierte; qatetapega.
afn: su afn; lishoxo.
afeitar: se afeita; nepetec. Lo afeita; aselaxat.
ailar: lo aila; queuoc.
ailiado: est ailiado con tal partido o grupo; naneretaugui, naneretaua.
airmar: lo airma que no caiga; aaxaji. Lo airma
bien; itaxachichiguii. Lo airma sobre...; adelec.
Se airma; naaxchiehiguii. Lo est airmando;
pataqateguei. Lo airma a lo largo; aaxategue.
aliccin: su aliccin; lachitachic, leuogoxo.
aligida: est aligido; lachitachic, rachitata.
alojar: lo aloja; ocoaxachigui, ocoaxajlec. Se
aloja; naaxani. Le deja alojar; nocoaxashiguim.
afuera: est afuera; hueetauec, paaatauec. De
afuera; hueuec. Est afuera en tal lugar; huaoga.
Las afueras del pueblo; lai yi naa,
agachar: se agacha; nanaxani, niii, nqaigai,
nqaiguii. Lo agacha; nanaxani nqaien.
agalla: su agalla; lacat lliguec.
agarradero: su agarradero; leconec.
Su agarradera; naconec.
agarrado: lo tiene bien agarrado; loqoochiguii.
Agarrado bien; naaxachichiguii. naaxatetegue.
Lo tiene agarrado con la mano; ashiltalec.
agarrar: lo agarra; icona, acona, iconaa, aconaa,
iconeoga, iconaoga, iconaua, iconeua, aconaho,
aconaua, acontaua, aconeua, aconeoga,
iconlec, aconlec, aconague, loqootai, naqaji, neconaque, neconee, necontagui, necontaque,
aconougui, aconsop, acoigui, acontaguit. Lo
agarra con trampa; oqoin. Le agarra sin cuidado;
aconejlec. Le agarra bien; naqachichiguii. Le agarra de repente; icoichiguit, coichiguit. Lo agarra con la mano; loqaa. Le agarra por la mano;
oecoiguit. Lo agarra en el agua; iconaxasoma.
Lo agarra de un salto; nqosoxonetot. Lo agarra
al vuelo; acoichiguit. Lo agarra con la boca;
aguesop. Agarra con los dientes; aqueetaho.
agrrelo!; a!. Lo que l agarra; leconecsec. Lo
agarra de un manojo; iconougui. Lo agarra en una
bolsa; acoia. Te agarra; icoiraxaua.
agilidad: su agilidad; lpaataxaric.
agonizar: agoniza; rachiatatac.
agotar: se gata; imeho, nomachishiguim. Est por
agotarse; imeetapego.

138

altura

agradar: le agrada; nemeeten, netooichiguit. Se


agrada a s mismo; nemaqachin, nemaqachinalta.
Se lo agrada; amaxarenta.

Se ahoga; homac.

Lo aleja de la orilla del agua; noquiigaxataxasom.

ahora: ahora; nagui, naquita. Desde ahora; quenagui, nagui chaqama taachii.

alerta: est alerta; nelootec.

agradecer: le agradece; aanot da naaachicyaxac.

ahorcar: se ahorca; coitot na lqosot. ahrquenlo;


coirishiguim. Le ahorcaron en...; qaicoijshimegue,
qaicoishimegue.

agradecido: est agradecido; nacontaque na


na aachicyaxac.
agradecimiento:
naaachicyaxac.

su

agradecimiento;

naaachic,

agrandar: lo agranda; nqonaxatec, noquiigaxatec.


Se agranda; noquiiguec, noquiiquetecrnqoneuec.
Agranda el agujero; lateetaxachigui. Va agrandando; nqoneetauec.
agregado: su agregado; leloxoaxanatec. Su agregada; leloxoaxanata.
agregar: lo agrega; qochichiguit, oqot, oqoto,
oqotqajno. Se le agrega a...; yoqotqajiguit. Agrega
arriba; noqojshiguim. Se agrega hacia arriba; qotesashiguim. Se agrega un poco encima; qaaue lauat.

aleta: su aleta caudal; Iqaiiiteue.


Su aleta dorsal; lelaxase.
alfarero: alfarero; cmaq oueetac ana noxona laua.

aire: est al aire libre; hueetauec.

aliler: el aliler comn; na.


Aliler de gancho; naacata.

ala: su ala; laua.

algarroba: map.

alabado: el alabado; nemaqachinec.


Su alabado; lemaqajnatec.

algas: qol. Algodn: hualoq. Alguacil: cho.

alabanza: su alabanza que hace; lemaqajnataxanaxa.


Su alabanza recibida; lemaqachic, nemaqajnataxac.
alabar: le alaba; imaqachin, imaqachintac, imaqajan, nemaqajanlec, roueenaxantalec, ouen.

alguno: alguno que no se encuentra todava; meca.


alguna que no se encuentra todava; maca.
alentar: alienta; raqamqataxan.
aliento: su aliento; lacat.

alacrn: alacrn alargado; palotoxoic. Alacrn redondo; palotoxoi.

alimentacin:
su
alimentacin
lquiaxanataxanaxac.

alargar: lo alarga; ladogaxat.

alimentado: bien alimentado; nquiyaxantec.

agrio: es agrio; lochiviaxaic. Agria; lochiviaxai.

alarmar: se alarman; nochata.

alimcntador: su alimentador; nquiyaxanatqo.

agrupado: est agrupado; aloqoji.

albail: losoc loo.

agrupar: lo agrupa; naloqoji nqaien. Su lugar de


agruparse; lapooqo.

albndigas: laat lolo.

alimentar: le alimenta; quiyaxan, quiyaxantapegue.


Alimenta al horno; yalonougui. Se alimenta de...;
yacac. La que l alimenta; lquiyaxanata.

alborotar: se alborotan; leleetecta.

alimento: su alimento; loq. Alimentos; naiquipi.

alboroto: su alboroto; laaac, laaaxa, ncouaxac.

alinear: se alinean; naloqojoni, naloqojonchiguii.


Se alinea con...; naloqojontaguit, naloqojichiguit.
Lo alinea; naloqojoni nqaien, naloqojonta.

agua: el agua; huaxaaq. Su agua; neuaxaaq. Su


agua para tomar de viaje; lioxosec. Cuerpo de
agua; huaxaaq lahi. Cosa del agua; huaxaaqse,
huaxaaqsec. Su agua para tomar; laquip. Su instrumento para sacar agua; lemaxasoxonaxat. Su fuente
de agua de tomar; lillivioxoqui. Su agua de pozo para
tomar; lillivioxot. Mucha agua que corre; nedep.

alcance: su alcance; laloxo, Iqodoc.

aguja: su aguja que usa; lana.

alcanzar: alcanza; ovi. Alcanza hasta...;


naquetegue. Alcanza sobre...; nalootalec. Alcanza
para...; nalaugui, naiaua. Alcanza ser...; oviretalec.
Lo alcanza; nalaguit, naloua, oviraa, ovirelec.
Alcanza a otro; oviralec. Alcanza al lugar al otro
lado; oviratague. Se lo alcanza arriba; yaanshiguim, anshima. Lo alcanza bandeando otra cosa;
calaoga. Casi lo alcanza; ipalatategue, ipalatalec.
No alcanza; se nalouec. No lo alcanza all; ochiraa.
No alcanza hasta ac; nochirague. No alcanza llegar
all; ochirague, ochiague. No le alcanza adentro; ochiyaua. No le alcanza afuera; ochiyaoga.
Est por alcanzarlo; ipalataa. Lo hace alcanzar
el tiempo indicado; oviraqatauec. Hasta alcanzarlo; chi oviretaa. Est por alcanzar un pozo;
ipalataxasoma. Est por alcanzar tal da; ipalataoga.
Est por alcanzar tal nmero; ipalatapegue. Alcanzan a tocar entre s; oviretecta.

agujerear: lo agujerea; ipiuec, otogoxouec.

alcohlica: bebida alcohlica; lataxa.

agujero: su agujero; lauac.


Agujero en la pared; lauago.

alegrar: se alegra; raaacotac. Se alegra de...;


netoongue,
netoontague,
netoontapegue,
raaacotalec. Se alegra en grupo; raaacotagui. Su
compaero al alegrarse; netoonaxaua.

aguantar: lo aguanta; nalauatetapiguit,


nalootapiguit, naaxachiguit, naaxatetapiguit.
Ya no lo aguanta; tot oneto.
aguar: el aguar guaz; qaaalaq.
El aguar pop; cotaapla,
aguijn: su aguijn que usa; lana. Su aguijn en su
cuerpo; Ianaxaset.
guila: el guila coronada; hoic, oic, aue laqa.
El guila quebrantahuesos; chirlo. El guila negra
azul; hole, ole. guila azul; icolaq. El guila colorada; mayan. El guila marina; nesogue loo.

aguero: su mal aguero; ledo.


ah: ah!; !aa!, aaa!.
ah: ah; quiy, naqaida. De ah entonces; huaiyi.
De ah para abajo; huanquira. De ah para arriba;
taashiraquera. Y ah entonces; ca quiyo nale.
ahogar: le ahoga por el cuello; ovicqotoot.

alegre: est alegre; raaacotac.


alegra: su alegra; laaac, netoonaxac.
alejar: se aleja; noquiiguec, nqoneuec. Lo aleja de
otro; loooteoga, oreoga, oxeoga nqaien.

que

da;

alivio: un alivio; guemqa. Su alivio que siente; lachiguimaxa. Denos alivio; lairaque qomi.
aljaba: su aljaba; lovic lahi.
alma: su alma; laal, lquii.
almacn: su almacn; lapoonaxanaxaqui.
almacenamiento: su almacenamiento; la maqataxanaxac. Su lugar de almacenamiento; lamaqataxanqa.
almohada: su almohada; naxanaxat. Lo ocupa de
almohada; naxanaa.
alojamiento: su alojamiento; lanatqa.
alrededor: va alrededorde algo; lepajlec, aqaleten.
Estn alrededor de...; naqallichinchiguii.
altar: su altar donde sacriica; lcopatoxonaxala, lcopatoxonaxalate. Su altar donde est quemado; ncopatoxolate. Su material para construir altar; lcopatoxonaxat.,
alterar: lo altera; oootaa.
altsimo: el Altsimo; i qotaa maq omatalecna.
altivo: napacqajantac, napacqajnaxai.
alto: alto; qooqoshimegue. Alto de estatura; ladocaic. Alta; ladocai. Lugares altos; qooqoshimque.
altura:
su
altura;
da
lishicshimegue,
lishiguishimegue. De gran altura; ladocaic. Las alturas; naua qooqoshimque lauari.

139

alumbrar

alumbrar:
alumbra;
naviguec,
naviquetec,
coeraxan. Lo alumbra; coarelec, coaretaa. Le
sigue mientras le alumbra; coaretalec.
alzar: le alza; iconot, aconot, neconshiguim,
nexajshiguim, iaxajshiguim. Lo alza; nanojshiguim,
nanoretashiguim. Lo alza con pala; imaqot, yemqot.

amigo: su amigo; namgo. Son amigos; nia. Se hacen amigos; huagata.

anilina: qole.

Lo anuncia que llega; axataguit.

anillo: su anillo; lichicshaqate.

anzuelo: su anzuelo que usa; loqoinaxanaxat.

amo: (v patrn)

animacin: su animacin que hace; la aaqataxanaxac.

aadir: lo aade; oqotec.

amoldar: lo amolda para llevar carga; quemaraxajiec.

animal: el animal; isecac. Su animal domstico;


lalo. Su animal de traccin; lauegaxanaxala. Su
animal de carga; liaaquioxola.

aejo: vino aejo; aauapec lataxa.

amonestacin: su amonestacin recibida; naqataxac.

all: est all en tal parte; paategue.

amontonado: lapoai

allegado: su allegado; nadeenaxaua.

amontonar: lo amontona; lapooni. Lo amontona


en algo; nemeetee. Lo amontona alrededor de...;
imeetot. Lo amontona encima de s mismo; ncmeetalta, nioqoteguelta.

amabilidad: su amabilidad; lauotaxanqachic,


leuagaxaric.
amable: huagaxaraic.
amado: su amado; lauochaxat, lqoitaxat,
lexorenatec. Su amada; lauochaqate, lqoltqate.

amor: su amor; lauochaxa, lauochaxanqachic, lqoiichi.


amoroso: xorenataxanaxaic.

amamantar: le amamanta; illipaxan, llipaxantaho.

amparar: se ampara bajo otro; huaqaitot.

amanecer: amanece; richilecna, yalagaxaguit. Est


por amanecer; richiiteguei.
Est amaneciendo; richiiteguei.

amplio: medio amplio; loguioc.

amansar: le amansa; yoxoiqachit. Se amansa con


otro; neraanachichiguit.
amante: su amante ilegtimo; lanataxalate, ledec.
Su amante mujer; ledega.

animar: anima; raqamqataxan, raaaqataxantac.


Le anima; aaxat, aaxatetalec. Se anima;
naaxat. se anima sobre...; naaxajlec. No se
anima a hacerlo; imiaqtaa. Se animan entre s;
naaxajta, naaxatetata. Le est animando;
aaxatetac. Est animado por...; naaxatetee.
nimo: tiene nimo; raiigui lauel, nasapteta.
Su nimo; naiaaqataxac. Pierde nimo; neuali,
olaugui lauel.

apaciguar: le apacigua; nemani nqaien.


apagado: om.
apagar: lo apaga; omat. Se apaga; nomii, om.
Se apaga de repente; omaai. Hace apagarse;
romaataxan. Se est apagando; meetac.
aparecer: aparece; nachaxan, reoq.

anivelar: lo anivela; nolliquichiguii.

apariencia: son iguales en apariencia; nishiiquiaxaua.


De hermosa apariencia; tachiguit da noueenataxac.

amputar: lo amputa; ichaxauec.

ano: su ano; iqolo, nate.

apartado: qooqsaa.

anciano: qoxoicoqui. Anciana; qoxoiolli. Los


ancianos; nqoxonqaipi

anoche: squepe.

apartar: lo aparta; nasectaqtec, nodaqajantec, noueenaxategue, oootec, oootetaoga,


oojlec. Lo aparta de otro; loooteoga. Se aparta; nasectec, noootec, noootetec, oqtaa. Se
aparta de...; oxeoga, oooteoga. Se apartan;
aoxonauec. Se apartan entre s; orachi.

ancla: su ancla; lesallaxaret.

anochecer: anochece; napalchiguii.


anormal: es anormal; se nachini, se nouoogoi.

amargo: chim. Amargo adentro; chimigui.

anchura: su anchura; lecaachiguii, lecagui.

amargura: su amargura; lichiraaxa.

andada: su andada; louoxoc.

amarillento: qoaalec.

andamio: su andamio; lcoaxala.

ansia: su ansia; lialaxa, liaxa.

amarillo: qoi, qoooxoic.

ansiar: lo ansia tener; nemitetee.

amasadero: su amasadera donde amasa; laqaulataxanqa. Su amasadero del pan; naqaulatqa.

andar: anda; queetegueri, ouo, ouoiguiri. Andan; ouoape. Anda por calles; queetapegelo.
Anda sin rumbo; namaqategueri. Anda en algo;
ouootapigui. Est andando; ouo, ouootac,
ouootegueri. Anda; moe. Su andar; louoxoc.

amasado: su lugar donde est amasado; naqaulatqa.

andariego: huooxoic.

anteanoche: squepe lia.

amasar: lo amasa; yaqaulachit. Su lugar donde amasa;


laqaulataxanqa. Su da para amasar; laqaulataxanaxaqui.

andn: su andn; lcoaxala.

anteayer: scavit lia.

anitrin: su anitrin; lapiichaxala, louoxola.

antena: su base de antena; loo.

ngel: el ngel; so chicqashiguim qotaa iamaxasec,


so qotaa lelaatec chicqashiguim.

antepasado: sus antepasados; saua auaxaqa letaal.


nuestros antepasados; qaretaallipi.

angosto: sqalogui.

antes: de antes; leto. Tiempo antes; queso, quesom.

amn: aja, ca chaqaida dajo neeta.

anguila: am.

amenaza: su amenaza; laxalenataxanaxac. Su


amenaza recibida; naxalenataxac.

angustia: su angustia; leuogoxo.


Est en angustia; neuoeqotac.

anticipadamente: anticipadamente; qatai. Va anticipadamente a...; qataa.

amenazar: amenaza; raxalenataxan.

angustiar: se angustia; neuoeqotac.

anular: lo anula; osogui, se ipac nqaien.

anhelar: lo anhela; nishaaque.

anunciante: su anunciante; lapaxat.

anidar: anida en...; coviichigui. Su lugar donde anida; lcoviichaqa.

anunciar: lo anuncia; axatalec. Lo anuncia anticipadamente; axataua, axatetaguit.

amenaza: adeneguelec, adenlec, adentalec,


axalen, naxalentapigui. Se amenazan entre s;
nadentapegue.

apaciguado: est apaciguado; nemani.

amputado: est amputado; qaichaxaic, qaichaxauec.

anotar: lo anota; irii, hirii, iriguii, ereguii.


Los anota; hichii/ ichii. Lo anota en un libro;
erelec. Lo anota para algo; iro. Lo est anotando; ereteguei. Se hace anotar en...; naneraa. Se
anota con un grupo; nanerougui.

ambos: ambos de los dos; cauaque, dauaque,


auaque, auaque, sauaque, yauaque. Ambos de
ustedes; qamiaque. Ambos de nosotros; qomaque.

apacentar: le apacienta; quiaxan.

aniquilar: lo aniquila; nellivii nqaien, nomaji,


nomachichiguii, omato, alauaji.

ancho: su ancho; lecaachiguii, lecaguii. Medio ancho; loguioc.

ambicioso: qoitaxanqachaqaic.

ao: el ao; aaxa. Su ao; niaaxa. Sus aos; niaxari.

ampolla: su ampolla que sufre; lepaloxo.

amar: ama; rexorenataxan. Le ama; ixoren,


nqota, nqoteua, nqoteta. Le ama con mesquindad; yauotegue. Se ama a s mismo; nauotalta,
nexorenalta. Se aman entre s; nexorenta,
nexoresenta, nqodata, nqotata. Le est amando; ixorentac.

amasadera: su amasadera; laqaulataxanaxaqui.

140

apoyar

anclar: se ancla en...; queeentaua.

anchor: su anchor; lecagui, da lecague.

anotado: lo tiene anotado; eretai. Est anotado;


naneretai. Est anotado en algo; naneretalec.

ansiedad: su ansiedad; lachitachic.


ansioso: rachitata.
ante: (v delante)

antiguo: leto, aauapec.

aparejar: lo apareja; oueejlec.

aparte: est aparte; oqaoga, oqotaoga,


noootetapeguec. Lo pone aparte; nasectaqtec.
apedrear: le apedrea; inaqata.
Son apedreados; qainaxe.
apelacin: su apelacin; lashiilaxanaxac.
apelar: apela a...; iguenegue.
apenas: qaigueme. Apenas veinte; veintolli.
apestar: apesta; se nouen na lahita.
apetito: sin apetito; .qaica ca nishaaque.
apisonada: su masa apisonada; ladec.
apisonar: lo apisona; ayigui.
aplastado: tepaxai, tepqatai.
aplastar: lo aplasta; covigui, itepaxachigui, itepaxat, nemanaxaji, pataqai, pataqata.
aplicar: lo aplica como ungento; ishila.
apoderar: se apodera de...; paaalec.
apodo: su apodo; legaxanaxat, naaamataxat. El
apodo que da a...; laaamataxanaxat.
apstol: el apstol de Jess; so Jess lelaatec.
apoyar: le apoya; qoshiiguit, qoshiitaguit, qoshilec, huaqaguit. Se apoya verticalmente; huaqshiguim. Se apoya contra algo; huaxauo, huaxaua. Se
apoya en el otro; huaqatee. Se apoyan entre s;

141

apoyo

qoshiaata. Le est apoyando; qoshiiteguelec. Se


apoya en algo; huaqatalec.

aqu: ena,

notequetaa. Lo arranca hacia arriba; napocshiguim.

aquietar: le aquieta; odaqaine.

arrastrador: nqaiec.

apoyo: (v ayuda)
apreciado: (v querido)

arada: su arada que hace; lasaugaxanaxac. Su arada


que recibe; nasauguec.

aprender: lo aprende; napaxaguinaxat.

arado: su arado; lasaugaxanaxat.

apresador: su apresador; ncoiitqo.

arador: nasaugaxanaq.

apresamiento: su apresamiento que hace; lcoiitaxanaxac. Su propio apresamiento; nanoxonaxac.

arandela: deglla.

apresar: lo apresa; iconaa, aconlec. Lo apresa de


un salto; nqosoxonejlec, nqosoxanetot. Su instrumento para apresarle a otro; lcoiitaxanaxat.
apresuramiento: su apresuramiento; lquipitqachic.

arar: ara; rasaugaxan. Lo ara; naqalgoxoshiguim, nasauec. Lo est arando; nasauquetac. Su accin de
arar; lasaugaxanaxac. Su instrumento para arar; lasaugaxanaxaqui. Est arado; nasauguec.

arrastrar: le arrastra; nahoglenec, naviguii,


ahoglenta, auguelen, auogolenta.
Lo arrastra a...; nauectaa, ahogleneogue,
ahoglentaua. Su cosa que arrastra; lahoglena.
Lo arrastra ac; nauegueri. Lo arrastra cerca;
auegueri. Le arrastra arriba; navicshiguim. Se
arrastra; nqaiec, nqaiqueeta, nqaiqueetajlec,
nqaiqueetegueri, rashiishita. Le arrastra abajo;
aviguii. Lo arrastra con agua; aoxonaxat. Su accin de llevarle arrastrndolo; lauegaxanaxac.

apresurar: se apresura; nquipit.

rbol: ada qopaq.

apretado: estn apretados entre s; npataqaajta.


Estoy apretado; qaypataxata. Apretaduras su apretadura que hace; lpataxasoxonaxac.

arboleda: yi qopaqsat/ qopaxasat.

apretar: lo aprieta hacia abajo; pataxai. Lo aprieta


en la mano; pataxagui, ovicqochigui, ovigoxogui.
Lo aprieta adentro; pataqachigui. Lo aprieta sobre...; pataxalec, ipataxalec. Se aprietan contra
otro; npataxagui, pataxaguit. Se aprietan entre s;.
npataxata lo est apretando; pataqateguei.
aprietos: est en aprietos; neuocqotac. Estoy en
aprietos; qaypataxata.
aprobar: le aprueba; iuojonta.
apropiado: es apropiado para...; tachiguit. No es
apropiado para...; sqa taiguit.
apropiar: se apropia de...; nconauegue. Se apropia
de todo; omatata.
aprovechar: aprovecha; nquipit, nquipitec, amaq.
Lo aprovecha; nquipijlec, nquipitapegue, peetegue.
apto: es apto para...; tachiguit.
No es apto para...; sqataiguit.
apuntar: apunta a tal lugar; iquetague.
apualar: lo apuala; adaac.
apurar: se apura; iala, ialatac, se naaloxon, se
naaloxoren,qaica cmaq naaloxonaque, aqamaq,
se aaloxon. Se apura en ir a tal lugar; ialague.
Se apura en...; queguenague, ialatague.
Aprate!; lagui!, raqamqai!, qamqai!.
Aprense!; lagui!, raqamaxahi!, qamaxahi!.

araa: la araa; palachiregaxa.

arbusto: el arbusto; ada qopaqolli.


arcngel: el arcngel; i lashi na chicqashiguim
qotaa lelaatqaipi.
arcilla: arcilla para artesana; noxona laua.
arco: su arco; loxoshic. El arco iris; qoigue.
arder: arde; nachipishiguim, naviguec. Arde una
ciudad; avigougui. Est ardiendo; aviquetaa.
ardor: ardor del fuego; norec lauaq.
arena: la arena; louaxanaxa.
arete: sus aretes redondos; lishite. Sus aretes alargados; liishitec.
argolla: deglla.

contra algo; inaqajlec. Lo arroja en tal lugar; inaxague. Lo arroja encima de algo; inaxalec. Lo arroja a
otro; inaxaua, inaxaa. Le arroja a algo; inaxaa.
Se arroja sobre...; nqosoxonejlec. Lo arroja al suelo; illiguii.
arroyo: aachi.
arruga: le causa arrugas; isoaxat.
arrugado: arrugado; nesoiata, nesohi.
Su parte arrugada; lesoaqa. Su condicin de arrugado; lesoaxa.
arrugar: le hace arrugarse; isoaxat.

arrayanal: paxaguisat.

arruinar: lo arruina; nalaxat, nalaxatai.


Le arruina completamente; ixorqachitetam.
Se arruina; nqaviinteguelta.

arreador: su arreador; louaxanaxanaxat.

arsenal: (v armera)

arrear: los arrea; imaq. Los arrea al rumbo; imaxaguilo. Los arrea sobre...; imaxalec. Los arrea
hasta...; imaxague, odegue. Los arrea hacia all;
odeeta. Los arrea hacia ac; nemaq, nodeeta,
nodeetaxasom, nodeho. Lo va arreando; imaqata. Lo va arreando hacia tal lugar; imaqatague. Su
palo para arrear; lemaxasoxonqate.

artesa: su artesa; laqaulataxanaxaqui.

arrayn, el: paxaquic.

arreglar: lo arregla; amaxaji, amaxateteguei.


Lo arregla bien; amaxatetegue. Se arregla
con...; namaxachiguit, namaxatee. Se arregla
bien; namaxateta, nemaxateta. Se arreglan entre
s; namaxatetecta.
arreglo: su arreglo que hace; namaqataxac. El
buen arreglo; namaqataxanaxa. Lugar para hacer
buen arreglo; namaqataxanqa. Parec buen arreglo; na maqataxanaxaqui.

artesano: noxonaxanaq.
articulacin: su articulacin de cadera; liegue.
asado: su asado; laseguec, Icoic, lqucualatec. Hace
asado; coiita. Est asado; rato.
asaltar: lo asalta; nqosoxonejlec.
asar: lo asa; coi, coiita, queualachit, alataq. Lo
que asa; lcoic.
ascender: lo asciende; nqonaxajshiguim.
asco: su asco; laqaigaxa. Le tiene asco; naqaicaa.
Le da asco; naqaicaa, naqaiquetapega.
asegurado: chii.

arremangar: se arremanga; nomaxat.

asegurar: lo asegura; itaxaji, aiaxaji, chii nqaien.


Lo asegura bien; itaxachichiguii, itaxateteguei.

armadillo: armadillo mulita; tapiic. El armadillo


peludo ms grande; siit.

arrepentido: est muy arrepentido; itogoteta.

asesinato: su asesinato que hace; lalauataxanaxac.

arrepentimiento: su arrepentimiento; netogotaxa.

asesino: lauataxanaxai, nalauataxanaq.

armadura: su armadura en general; lquepaqataxanaxat. Su armadura del pecho; lquepaqataxanqate


cana lotogue.

arrepentir: se arrepiente; netacocha, netogot, netogochigui. Se arrepiente de...; netogotegue.

as: es as; -sa, neeta, neetasa, neetayi,


nesa, nesam. As que; charegue, qa.
No es as; huaiquet, sqai naarisa.

arma: su arma; logoxonaxat. Pone arma en la cintura; nishiji.

armamento: su armamento protector; lapooque na


loshicmaxa nalauataxaqui.
armar: se arma; nishiji. Se arma con...; nishitetai. Se arma con cuchillo en la cintura; nosaachigui.
Lo arma; adata.
armeria: su armera; logoxonaxat lahi.

apuro: su apuro; lialaxa, lquipitqachic.

arpa: su arpa; liviigue.

aquel: (v ese, se)

arquero: arquero de arco y lecha; noxoshic loo.

aquella: acasee, adaseemanasee, aisee, assee,


ayisee. acajee, adajee, aajee, alijee, asojee,
ayijee. Aquellos o aquellas; cauasee, dauasee,
nauasee, auasee, sauasee, yauasee. cauajee,
dauajee, nauajee, auajee, sauajee, yauajee. De
aquellos; quenataq.

142

asustar

arquitecto: imec loo.


arrancar: arranca; rapogoxon. Lo arranca con
la mano; napoc, napoguec, netec, noteguec,
notequetauec, notequee, nochiquishiguim, raqajshiguim. Lo arranca de cuajo; nachipiaxatashiguim. Va arrancando espigas; napogoxontai

arrestar: le arresta; icordec.


arriba: justo arriba de...; nalooshima. La parte de
arriba; iauat. Est muy arriba; lishicshima. De arriba hasta abajo; chicqochinquera ca oviranquira.

asidero: su asidero; leconec.


asiento: su asiento; nqaxanaxaqui.
asistir: no asiste a una reunin; se alecapogo.

arriero: nemaxasoxonaq, noootaxanaq.

asno: ashin. asna; ashina.

arriesgar: lo arriesga; nouonague.


Se arriesga; nouonteguelta.

aspecto: su aspecto; lashicyaxac.

arrimar: se arrima a...; noquiigaa. Arrima tierra a


la base; imeetot.

asta: asta; lashi. Su asta de lecha; loxoso.

arrodillar: se arrodilla; achiii aua lecootal. Se


arrodilla ante...; yadooto aua lecootal.

spero: se nesateta.
astucia: su astucia; lcoyaxaric.
astuto: coaxaraic.

arrogante: nishitaxaic.

asunto: su propio asunto; loiquenatec.

arrojadora: su arma arrojadera; lenaxasoxonqate.

asustador: nqooqotaxanaq.

arrojar: lo arroja; inaqauec. Lo arroja derecho

asustar: se asusta; naoxonec lquiI, nodaxatec.

143

atacador

Asusta;qooqotaxan. Leasusta;nodaxat,nodaxatetac,
nodaxatetec, qooqochit, qooqochitetac
atacador: toxonaxai.
atacante: su atacante; loo.
atacar: ataca; retoxon. Le ataca; iloquin,
iguentalec, iguentaua, natot, natacot, queua,
oqoeac. Le ataca un animal; ito. Le ataca a un
grupo; iguentaugui, retoxoigui. Le ataca el sueo;
laqateguei. Le ataca la enfermedad; nnatot. Disimula atacarle; adeneguelec.
atado: un atado; nanaqatec. Le tiene atado; coiretari, ncoiretari. Su atado que hace; laqatec. Est
atado a...; ncoiraguit, ncoiriguit, coiretaguit
Est atado en...; ncoiretagui. Varios atados; nanaqatqa. Atadura; su propia atadura; lequet. Su atadura que usa con otros; lequeetenaxanaxat. Tiene
una atadura; coirquio.
atajar: le ataja; naqtaguit, naxataguit,
naxatetapiguit,quepaqchiguit,quepaxat,anaqchiguit,
anaxachichiguit, anaxat, anaxataguit. La que ataja; lanaqata. Le est atajando; quepaxatetapiguit.
ataque: tiene ataque; ileueta.
atar: le ata; coi, icoi, coirari, icoiretari, icoirai, icoireta. Le ata a...; ncoiraguit nqaien.
Le ata entero; axategue axatetague. Le ata bien;
coireta, coiretam, aqteta. Le ata arriba; icoirashiguim. Le ata arriba en...; icoirashimegue. Le
ata con...; icoirague. Los ata juntos; coirata,
icoijta, coiretata, icoiretata, auegata. Lo
ata al cuello; icoiretoot. Lo ata alrededor del medio; icoirigui. Lo ata en...; coiro. Se ata a s mismo; ncoiralta. tenlo bien; coirita.
atascar: se atasca adentro; apigui.
atad: su atad; napal lahi.

atrapado: su atrapado con red; la leguesec.


atrapamiento: su atrapamiento que hace; loqoinaxanaxac. Su atrapamiento sufrido; nachoxoc.
atrapar: atrapa; roqoinaxan, roqoinaxantac. Lo atrapa; oqoin. Se atrapa a s mismo; noqoinalta, noqointeguelta. Su cerco para atrapar; loqoinaxanaxaqui.

avispa: nombres de avispas; rapic lapaxat, lauanate letaa.

balanza: su balanza; lesallaqataxanaxaqui.

avistar: lo que l avista; laxalec.

balde: el balde; lecata.


Su balde para agua; necata, nehoma.

ay: ay!; aicura!, qoi!, c!.


ayer: scavit.

atraso: con atraso; qaua, sqaua.

ayuda: su ayuda que da; lotaanaxanaxac. Su ayuda


recibida; notaanaxac, notauanaxac, notauanqate.
Su ayuda para otros; lotaanaxanaxat, lotaanaxanqate. Su compaero en ayuda mutua; notaanaxaua.

atravesar: lo atraviesa; calaxatauec.

ayudador: notaanaxanaq.

atrever: se atreve; napacqajan, nouonteguelta. Se


atreve a se iten. No se atreve a...; se iconejlec.

ayudante: notaanaxanaq. Su ayudante; lotaua.

atrs: camina para atrs; qoshaaxaic. Esta atrs;


qoshiague. Tiempo atrs; queso, quesom.

atrevido: es atrevido; se illivigui lauel.


atrepellar: le atrepella; iguentalec, iguentaua.
Le atropella hacia adentro; iguinigui.
aturdido: aturdido; se naajan, eco se nouen.
aullar: aulla; rosoo, rosootapegue.
aumentar: aumenta; noquiic, noquiiquetauec,
nqoneuec, roxonaxan, se naqaguii. Aumenta en
algo; noquiiquetaguit. Lo aumenta; noquiigaxachiguit,
noquiigaxashiguim, noquiigaxatec, noquiigaxatetauec,
noxonshiguim, nqonaxatetashiguim, nqonaxatetauec,
oxon. Lo hace aumentar; nqonaxat.
an: a, aq, aqa, aqa, aqai, aqai, vireta.
aunque: eno, enochaqai, enochi, enom, enquet, enquetqai.
ausente: est ausente; se alego, se alegougui.
Casi siempre ausente; se alecapogo. El ausente;
ca. La ausente; ac, ca.
autoridad: es de autoridad; aatqajara nagaxala.
Tiene autoridad; ue nqai negu.
Las autoridades; lashillipi.

ayudar: ayuda; rotaanaxan. Ayuda en algo;


rotaanaxanaua, rotaanaxanegue, rotaanaxantapegue.
Le ayuda; notauantaguit, otauan.
Le ayuda en...; otauanegue. Le ayuda entodo;
nesallaxarenee. Se ayudan entre s; notaantagui,
notaantata. Le est ayudando; otauantac.
ayunar: ayuna; nqopaaqachilta, nqopaaqachit.
Est ayunando; nqopaaqachitetac. Le hace ayunar;
qopaaqachit.
ayuno: su ayuno; nqopaaqachitaxac, nqopaaqataxac.
Para ayuno; nqopaaqataxaqui.
azada: su azada; lolegaxanqate.
azotar: azota; nouaxanaxanshiguim.
azcar: su azcar; nasooca. Terrn de azcar; soca
lolo. Sin azcar; yilqota.

balbucear: balbucea; se noueneueque naua laqaatqa.

balde: de balde; qaica negu, -teera. No es de


balde; se nodaachigui.
balsa: su balsa; lillicota.
bamb: noqola latee.
banco: el banco para plata; amaq lahi ana nam.
Su banco donde sentarse; nqaxanaxala.
bandear:
bandea;
calauec.
Lo
bandea;
calaxatauec, itagoxotauec, achipiaqtauec, ishitec.
Bandea hasta adentro; calaua. Bandea basta algo
afuera; calaoga. Lo alcanza bandeando; calaua.
bandera: su bandera; letana.
bandurria: bandurria mora; nalagaxa.
banquete: su banquete; Iquiaxac lodegaxat.
baar: se baa; nachil, nachiltac. Le baa; nachilaxan, ameenlec. Le baa con...; nachilaxana. Se
baa en cuerpo de agua; nachilaxasom. Su lugar de
baarse; nachilqa. Se baa en algo; nachilligui.
bao: su bao que da a otro; lachilaxanataxanaxac.
Su bao recibido; nachilaxac.
barandas: sus muchas barandas; lahiseripi.
barajar: lo baraja; acoichiguit.

azufre: quiquiaxaic.

barato: sqooxaa.

azul: icolaq, lecolaxa.

barba: sus barbas; laqareue.

Bb

barco: el barco; aso qom lahi huaxaaqse, aso qom


lai quiigui na huaxaaq.
barranca: tocot.

autorizacin: su autorizacin recibida; nainlataxac.

babosa: la babosa; letaguillic, letaguellic.

atender: lo atiende; daanlec, idaaiguit, idaanchiguit, quelola, queloltapega, quelolapegue, quelolliguit, raiguit. Le atiende bien; idaaichiguit.
Se atiende; ncochaalta. Lo est atendiendo;
queloltapegue queloltapega. Le atiende al que llega; queloltapiguit. Est atendiendo; queloltac.

avanzada: muy avanzado el tiempo; oxoogue.

bailar: baila; rasot. Est bailando; rasotetai.

barrer: barre; relegaxan. Lo barre; ilec,


ileguec, peloc, peloguec. Lo barre bien; ilequeta.
ilequetegue; barre un campo.

avaro: es avaro; namat, namataxai, namataxalac,


qoitaxanqachaqaic.

bailarn: rasotaxaic.

barrial: nishaaqa.

atento: atento con visitas; quelolqachaqaic.


atizar: atiza con...; ralonaxana.
Lo atiza; alon, alonougui.

avergonzar: se avergenza; npocoqotac, nayiloxontaho. Se avergenza de...; nayiloxonlec, npocoxolec. Le avergenza; ayilqochit.

atleta: atleta; nalliquinaxai.

averiguar: lo averigua bien; renataxanlec.

atorar: su atorarse; lataplaxa.

avestruz: maic.

atormentar: le atormenta; qaica ca lamaqa nqaien.

avin: autao.

atragantamiento: su atragantamiento; lataplaxa.

avisar: avisa; talaxan, talaxantac. Avisa de...; talaxanlec, talaxanteguelec. Le avisa de su viaje; poyiguin.

atencin: su atencin prestada; lquelolaxa. Pone


atencin; naxaaxanchiguii.

atragantar: se atraganta; atapla. Se atraganta


de...; ataplague

144

bastn

ave: el ave; qoo. Ave acutica similar al cara; natot. Las aves; na aoipi/ oipi. Nombres de aves;
huacolec, huoolec, nauaxaigo.

aviso: su aviso recibido; laxaaxac.

baile: su baile; rasotaxac. Su tiempo de baile;


rasotaxaqui. Su pista de baile; rasotqa.
bajar: baja; renoji. Lo baja; oviraqtai, naaanni. Se baja; quiguii, taai. Baja a; naataa,
naaa, rnoteguesop, taapia, nqoia. Baja
viniendo; naatai, chicqotashiguim. Se baja; nanaqai, nqoii, nqoneetai, nqoiichiguii. Se
baja de..; renotec. Baja de arriba; nenoji. Baja
de lo que le lleva; nenotauec. Baja adentro de...;
nqoiigui, taachiigui,renotaigui. Baja de repente; nelaqataxanchiguii. Le baja; nqoiichiguii
nqaien. Baja el lquido; ogoi, oquetai.

barriga: su barriga; racoom.


barrigudo: comcaic, tapiaxaic.
barrilete: su barrilete; laoxonata.
barro: nishaaxa.
barroso: lecolaxaic.
basar: se basa en...; nadeetalec.
base: su base cortita de planta; loo. Su base de
antena de radio; loo.
basta: basta!; liyi!, yaap!, yi!. Ya le basta; ioq.

bajo: un bajo; camegue.

bastardo: su hijo bastardo; npeuaq. Hijos bastardos; naualqa aalqa.

blano: su blano; ncoue lqahic, notse, nolo, nqahic.

bastn: su bastn; lashilete, nepon.

145

Anda mungkin juga menyukai