Anda di halaman 1dari 7

22/02/2015

AgnciaFAPESP|Racismoebranquitudenasociedadebrasileira

Racismoe
branquitudena
sociedadebrasileira
05defevereirode2015

PorJosTadeuArantes
AgnciaFAPESPOracismo
crimenoBrasil,previstopela
ConstituioFederal,nostermos
doArtigo5,IncisoXLII.Aprticadoracismoconstituicrimeinafianveleimprescritvel,
sujeitopenaderecluso,nostermosdalei,dizotexto.Noentanto,aolongodoano
passado,manifestaesabertasderacismomultiplicaramsenasredessociaisenosespaos
pblicos,pondoemxequeacmodaideiadademocraciaracialbrasileira.Esseracismo
estavaencobertoeveiosuperfcie?Oufoiacirradorecentemente?
PerguntascomoessaspreenchemodiaadiadeLiaVainerSchucman,doutoraemPsicologia
SocialpelaUniversidadedeSoPaulo(USP)queatualmenteconcluiumpsdoutoradocom
apesquisaFamliasinterraciais:estudopsicossocialdashierarquiasraciaisem
dinmicasfamiliares,apoiadapelaFAPESP.
TambmcomosuportefinanceirodaFundaodeAmparoPesquisadoEstadodeSo
Paulo,suatesededoutoradofoirecentementepublicadaemlivro,comottuloEntreo
encardido,obrancoeobranqussimo:branquitude,hierarquiaepodernacidadede
SoPaulo.[*]
Descendentedefamliajudaica,Schucmanouviumuitosrelatosdeperseguiesmovidas
peloracismo.Fuisocializadaemumlaremquequalquerformadepreconceitoe
discriminaoeratotalmenteintolerveleautomaticamenteassociadaaoshorrorespassados
pelaminhafamlianaSegundaGuerraMundial,escreveu.
Algumaslinhasadiante,porm,reconheceuqueessaformaonoaeximiudeumracismo
maissutil,que,deseupontodevista,perpassaasociedadeinteira:Nossoracismonunca
impediuqueconvivssemoscomnegrosouquetivssemosrelaesdeamizadee/ou
amorosascomeles.Noentanto,muitasvezesessaseramrelaesemqueosbrancosse
sentiamquasecomofazendocaridadeoufavordeserelacionaremcomosnegros.

http://agencia.fapesp.br/print/racismo_e_branquitude_na_sociedade_brasileira/20628/

1/7

22/02/2015

AgnciaFAPESP|Racismoebranquitudenasociedadebrasileira

SchucmanconcedeuaseguinteentrevistaAgnciaFAPESP.
AgnciaFAPESPParecehaveratualmenteumrecrudescimentodeexpressesdoracismo.
Esseracismoestavareprimidoouestsendoacirrado?
LiaVainerSchucmanochamadomedobranco.Falodissoemumcaptulodolivro.
Enquantoosnegrosseencontravamemumaposiosubalterna,oracismoexistia,masno
assumiaformastoostensivas,porqueosnegrosnodisputavamcomosbrancosoacesso
aosbenspblicoseaoutrasposiesnasociedadecoisasqueosbrancosconsideravam
suaspormerecimento.Porm,quandoaslutasdosmovimentossociaisnegrosproduziram
certasconquistas,algunsbrancospassaramasesentirameaados.Issofoiclaramente
perceptvelnasentrevistasquefiz.Eracomum,porexemplo,osentrevistadosbrancos
consideraremascotasparanegrosnasuniversidadescomoprivilgios.Masnolhesocorria
pensarqueolugarqueantesocupavamcomexclusividadefosseumprivilgio.Haviauma
ideiaembutidademerecimento.Nomeulivro,hafotodeumaescoladobairrodoLimo,em
SoPaulo,comapichaoVamoscuidardenossascrianasbrancasemummuro.Issofoi
motivadopelofatodeaescolaterdecididofazer,naqueleano,umafestajuninacommotivos
negros,motivosdeorigemafricana.Ealgunspaisserevoltaramcomisso,semlevaremconta
queocurrculooficial,adotadocomosefosseumcurrculogenericamentehumano,,na
verdade,pautadopelahistriaeporvaloreseuropeus,valoresqueexpressamasupremacia
branca.Essapichao,queexpressaumpontodevistaracista,foiumareaoconquista
dosnegros,nosentidodeteremsuahistriaesuasrealizaesreconhecidas.
AgnciaFAPESPAmudanadementalidadeumprocessomuitomaislongoedifcildo
queaconquistadedireitoseaadoodepolticaspblicasafirmativas?
SchucmanSim.PartedomeudoutoramentofoifeitanosEstadosUnidos,naUniversidade
daCalifrnia.L,recebiaorientaodaafroamericanaFranceWinddanceTwine,quefez
umapesquisacombrancosqueinteragiamcomnegrosnodiaadia,procurandoentender
comoessesbrancosserelacionavamcomsuabranquitude.Elaformulouoconceitoderacial
literacy,queeutraduzi,emmeulivro,porletramentoracial.Oletramentoracialumaforma
deresponderindividualmentestensesraciais.Aoladoderespostascoletivas,naformade
cotasepolticaspblicas,elebuscareeducaroindivduoemumaperspectivaantirracista.A
ideiasubjacenteadequequasetodobrancoracista,mesmoquenoqueira,porqueo
racismoumdadoestruturaldenossaformaosocial.Porexemplo,umjovemestuda
arquiteturaemumadasmelhoresuniversidadesbrasileirase,depoisdeformado,projetaum
banheirodeempregadacomochuveiroemcimadovasosanitrio.Elenogostariadeusar
umbanheirodesses.Masprojetaessebanheiroparaaempregadacomoseissofosseacoisa
maisnaturaldomundo.Veja,elenoestaderindoideologiaescravistaaofazerisso.Ele
estsimplesmentereproduzindoumracismodefundoqueperpassatodoonossosistema
educacionaletodaanossacultura.Ento,seserracistaumaprendizado,sens
aprendemosdesdecedoaserracistasemnossasociedade,oletramentoracialaproposta
deumdesaprendizado.
http://agencia.fapesp.br/print/racismo_e_branquitude_na_sociedade_brasileira/20628/

2/7

22/02/2015

AgnciaFAPESP|Racismoebranquitudenasociedadebrasileira

AgnciaFAPESPEcomooletramentoracialfunciona?
Schucmanumconjuntodeprticas,baseadoemcincofundamentos.Oprimeiroo
reconhecimentodabranquitude.Ouseja,oindivduoreconhecequeacondiodebrancolhe
confereprivilgios.Osegundooentendimentodequeoracismoumproblemaatualeno
apenasumlegadohistrico.Esselegadohistricoselegitimaesereproduztodososdiase,
seoindivduonoforvigilante,eleacabarcontribuindoparaessalegitimaoereproduo.
omesmoqueaconteceemrelaoaomachismo.Sejahomemoumulher,seapessoano
forvigilante,elaacabarcontribuindoparaalegitimaoereproduodomachismo.O
terceirooentendimentodequeasidentidadesraciaissoaprendidas.Elassooresultado
deprticassociais.Oquartotomarpossedeumagramticaedeumvocabulrioracial.No
Brasil,evitamoschamaronegrodenegro.Comoseissofosseumxingamentoecomose
evitaressapalavrapudesseesconderoracismo.Paracombatlo,temosdesercapazesde
falarderaaabertamente,semsubterfgios.Oquintoacapacidadedeinterpretaros
cdigoseprticasracializadas.Issosignificaperceberquandoalgoumaexpressode
racismoenotentarcamuflar,dizendoquefoiummalentendido.ocasodaquelecasal
brancodoRiodeJaneiroquefoicomprarumcarrolevandojuntoofilhonegroadotado.Eo
vendedorenxotouacriana,queconsiderouummeninoderua.Depois,ovendedorou
algumdalojatentousedesculpar,dizendoquehaviasidoummalentendido.No,nofoi
ummalentendido.Foiumaexpressopuraesimplesderacismo.
AgnciaFAPESPEssescincofundamentospermitiriamconstruirumaindividualidade
antirracista?
SchucmanSim.semelhanteaumaalfabetizao.Daapalavraletramento.Foiessa
perspectivadeumaalfabetizaoantirracistaquemefezeleger,comotemadops
doutoramento,asfamliasinterraciais.Porqueoracismodasociedadesereproduzdevrias
maneirasdentrodasfamlias,inclusivedasfamliasinterraciais.
AgnciaFAPESPDumexemplo.
SchucmanEmumafamliainterracial,comumqueofilhodepelemaisclaraseja
beneficiadocomapossibilidadedeestudar,enquantoseusirmosdepelemaisescura
apenastrabalham.Ospaisachamqueomaisclarotermelhoresoportunidades,ento
investememsuaeducao,mesmoquenopossamdaramesmacondioparaosoutros
filhos.Htodaumahierarquianasociedadequesereproduznointeriordasfamlias,em
brancosenegros.Asociedadeconstrisignificadossobreascoisas,easpessoas,deuma
maneiraoudeoutra,introjetamessessignificados.
AgnciaFAPESPNoseulivro,vocsecolocadentrodapesquisa,novendootemade
fora,comumapretensaobjetividade,masquestionandooseuprpriopontodevista.Como
escolheuedesenvolveuotema?
SchucmanQuandoinicieimeudoutoramento,em2008,aideiaerapesquisaroracismo.Eu
queriaentender,dopontodevistapsicolgico,comoonegrointrojetavaoracismo.Mas,ao
http://agencia.fapesp.br/print/racismo_e_branquitude_na_sociedade_brasileira/20628/

3/7

22/02/2015

AgnciaFAPESP|Racismoebranquitudenasociedadebrasileira

cursardisciplinasdapsgraduaonaUSP,algunscolegas,militantesdosmovimentos
negros,medisseramqueestavanahoradeolharoutrascoisas.Oqueelesestavam
afirmandoeraqueonegroconstituasempreotemadopesquisadorbranco,comoseonegro
fosseobjetoenosujeito,ecomoseonegrofossesempreooutro.Elesmefizeram
perceberque,aoestudaronegro,aoestudaroindgena,oqueopesquisadorbrancofaz,
maisumavez,produzirooutro.Decidi,ento,colocarobrancoemquesto.
AgnciaFAPESPDequemaneirasuapesquisaevoluiuapartirda?
SchucmanComeceicomumestudomaistericodosconceitosderaa,construdosno
sculoXIX.Umdessesconceitostraziaaideiadequeofentipodeterminavatodoummodo
deser:moral,intelectual,esttico,civilizatrio.Ento,pegueiessasquatrovariveismoral,
intelectual,estticaecivilizatriaebusqueipercebercomoelasapareciamnafaladas
pessoasbrancas.Ouseja,comoessaideiaderaa,construdanosculoXIX,continuava
operandonaconstruodasidentidades.Econstateiqueelasapareciamnafaladossujeitos
otempotodo.Porexemplo,entrevisteiumvigilantenoturnobrancoepergunteiaele:Oque
serbranco,paravoc?Eelerespondeu:Paramim,issotemavercomatitude.Eusou
trabalhador,euvivobem.Essaideiafictcia,dasuperioridadebranca,estquasesempre
presentenafaladosentrevistados.
AgnciaFAPESPQuandovocseaproximoudotema?
SchucmanNagraduao,obtivebolsadeiniciaocientficaparaestudarpreconceitoe
esteretipo.Eujtinhaumaheranafamiliarnessesentido,porqueminhaavmaterna
judia,sobreviventedecampodeconcentrao,umapessoadeesquerda.Nacasadela,h
vriosretratosdeparentesmortosemcampodeconcentrao.Ento,oantirracismo,a
conscinciadaquiloqueoracismocapazdefazer,semprefoialgomuitopresentenaminha
formao.Fizomestradocomumestudosobreidentidadejudaica.Eoquemaismemarcou
foientrevistarpessoasquenoseguiamareligio,notinhamnadaavercomojudasmo,
masnoconseguiamdeixardeserjudias.Euperguntava:Masporquevocnoconsegue
deixardeserjudeu?.Earespostaera:Porqueosoutrosmeveemcomojudeu.Aquesto
doolhardooutrooudecomooolharproduzooutrotornouseumsubtemabemforteem
minhapesquisa.Econtinuousendo.
AgnciaFAPESPVocoretomouedesenvolveunodoutorado?
SchucmanSim.Percebiquespossvelobrancoseenxergarcomobranco,isto,ter
umanoodosprivilgiosqueofatodeserbrancolheproporciona,quandoeleconvivecom
osnegros.Percebi,naconvivnciacommeuscolegasdepsgraduaonegros,que,seeu
comparecesseaalgumareuniodosmovimentossociaisnegrosemepronunciassecontrao
racismo,atnissoeuteriaprivilgio,poisofatodeserbrancaeantirracistamedavaum
statusespecial.Meuscolegaserammuitocrticoseatissoelesmeapontavam.
AgnciaFAPESPComovoclidoucomisso?
http://agencia.fapesp.br/print/racismo_e_branquitude_na_sociedade_brasileira/20628/

4/7

22/02/2015

AgnciaFAPESP|Racismoebranquitudenasociedadebrasileira

SchucmanEuprocuravanoserreativa.Mesmoque,svezes,acrticafossepesadae
atmesmoagressiva,eutentavaentendereassimilar.Tinhaumaaberturamuitogrande.
Almdisso,sempretiveumaideiamuitoclarasobreomeupapel:sesoubrancaeestou
trabalhandooumeaproximandodomovimentonegro,nopossopretenderserprotagonista.
Oprotagonismonegro.Omeupapelestarjuntonopretenderestarfrente.Estauma
consideraomuitoclaraparamim,quecontinuaorientandominhaparticipao.
AgnciaFAPESPVocfezmuitasentrevistasqualitativas,levantandotrajetriasdevidas
daspessoas.Lembrasedealgumaespecialmentemarcante?
SchucmanEntrevisteidesdequatrocentesqueaindavivemdarendadesuasfazendas,
isto,queaindavivemdoqueseusantepassadosganharamcomaescravido,atmendigos
daPraadaS.Aoentrevistarpessoastodiferentes,mastodasbrancas,minhaintenoera
sabersehaviaumacaractersticaprpriadabranquitude,algocapazdeperpassarasclasses
sociais.Ummendigoderuamedissealgomuitoforte.QuandopergunteiOqueserbranco,
paravoc?,elemerespondeu:Eupossoentrarnobanheirodoshoppingemeucolegapreto
no.Issofoimuitoimpactante:naextremapobreza,acondiodeserbrancoaindalhedava
umprivilgio.Outraentrevistamarcantefoicomumaquatrocentona,porqueosvaloresdela
erammuitodiferentesdaquelesdoimigrante,mesmodoimigranterico.
AgnciaFAPESPQuaiseramasdiferenas?
SchucmanOsimigrantesdesfrutaramdevriosprivilgiosnoBrasil,porqueaimigraofoi
incentivadaepatrocinadapelogoverno.Eaentradadeimigrantesbrancosestavaemsintonia
comumapolticadeembranquecimentodopas.Mas,paraascenderemeconmicae
socialmente,osimigrantesforam,defato,muitotrabalhadores.Issoficoumarcadoemsua
autoimagem.Claroquehexcees,mas,regrageral,oimigranteconsideraqueconseguiu
subirnavidadevidoaoseumrito.Aideiadomritomuitoforteparaele.Porm,eleno
consegueperceberque,aoladodomrito,suaascensotambmfoifavorecidapeloprivilgio
dabranquitude.PorqueonegrotambmesttrabalhandohsculosnoBrasileno
conseguiuascenderdamesmaforma.Ento,nocasodosimigrantes,abranquitudefica
camufladanaautoimagem.Nocasodosquatrocentesno.Elestmperfeitaconscinciade
seusprivilgios,porquenuncatrabalharam.Aideiaforte,nestecaso,adeherana.E,se
podemdesfrutardeumaherana,foiporqueosescravosnegrostrabalharamparaseus
antepassados.Entoaideiadeserbrancoedosprivilgiosqueissotrazestmuitopresente
emsuavisodesimesmos.
AgnciaFAPESPHalgumapeculiaridadequevocpoderiadestacaremseuprocessode
pesquisa?
SchucmanUmapeculiaridadequenoseparooquepoderiaserchamadodetrabalhode
campodaquiloquevivonodiaadia.Natesededoutorado,inclumuitasfalasinformais,de
pessoascomasquaiseuinteragia.Foiocasodeumaque,quandosoubequeeupesquisava
brancos,afirmou:Quebom!Porqueagorassefaladenegros.Durantequatroanos,eu
http://agencia.fapesp.br/print/racismo_e_branquitude_na_sociedade_brasileira/20628/

5/7

22/02/2015

AgnciaFAPESP|Racismoebranquitudenasociedadebrasileira

registreientrevistaseconversasdodiaadia.Euficavaotempotodoregistrando.Eus
pensavanisso.
AgnciaFAPESPIssoaafetoupessoalmente?
SchucmanQuandosecomeaapensarinsistentementenestascoisas,vocvaificando
muitoirritada.Jnoconsegueconvivercomacidade.PorqueacidadedeSoPaulotem
umageografiadaraa:hlugaresquestmbrancos.Quandoentravaemumlugardesses,
eucomeavaamesentirmal.Eumesentiacolaborandocomoapartheiddanossa
sociedade.
AgnciaFAPESPComovocabordaaquestodascotasraciais?
SchucmanNamaioriadoscasos,aoposioscotasnodecorredenenhumcritrio
racional.Tiveademonstraodissoemminhapesquisa.Quandopergunteivocachaque
temprivilgiospelofatodeserbranco(oubranca)?,meus40entrevistadosresponderamque
sim.Umaempregadadomsticadisse:Minhapatroapreconceituosa.Seeufossenegra,
noteriaesteemprego.Umjovemfalou:Opaidaminhanamoradaracista.Talvezeuno
pudessenamorarcomafilhadelesefossenegro.Eporafoi.Imediatamenteemseguida,
perguntei:Vocafavordascotas?Dos40entrevistados,37responderam:No.Somos
todosiguais.Esses37tinhamacabadodedizerquepossuamprivilgios.E,agora,negavam
ascotas,comoargumentodequeelasprivilegiavamosnegros.umposicionamento
totalmenteirracional.Porisso,euusoaexpressomedobranco.Eumdiscurso
fragmentado.Sumdiscursofragmentadopodeacomodarofatodeapessoaadmitirquetem
privilgiose,emseguida,dizerquetodossomosiguais.
AgnciaFAPESPQualofocodesuapesquisaatual,comfamliasinterraciais?
SchucmanTentoentendercomoosafetospodemlegitimaroracismoecomopodem
tambmajudaradesconstrulo.Apartirdeumaenquetemaisampla,emqueentrevistei
todososmembrosdevriasfamlias,escolhialgumasfamlias,comasquaisestoufazendo
umtrabalhoquaseetnogrficohcercadeumano.Voudarumexemplo.Emumadessas
famlias,opainegroeafirmaquenoexisteracismonoBrasil.Quandoeleestpresente,
todososmembrosdafamliaparecemconcordarcomseupontodevista.Mas,seelesaida
salaporalgummotivo,aspessoasaproveitamparadizeroquenotmcoragemdefalarem
suapresena.Afilha,quebranca,disseque,porvriasvezes,viuseupaiserdiscriminado
porracismo.Acreditoque,paraele,sejamuitodifciladmitirisso.Htodoumjogode
ambivalncias,queeutentointerpretar.

Entreoencardido,obrancoeobranqussimo:branquitude,hierarquiaepoderna
cidadedeSoPaulo
Autora:LiaVainerSchucman
http://agencia.fapesp.br/print/racismo_e_branquitude_na_sociedade_brasileira/20628/

6/7

22/02/2015

AgnciaFAPESP|Racismoebranquitudenasociedadebrasileira

Editora:Annablume
Lanamento:2014
Pginas:194
Preo:R$41,00(R$30,75nalojavirtual)
Maisinformaes:http://www.annablume.com.br/loja/product_info.php?
products_id=2009&osCsid=0dt6ar3f2movnq2859k4qi1jg0

Notaexplicativa
[*]Apalavrabranquitude,queapesquisadorautilizacriticamenteemseulivro,noest
dicionarizada.umneologismoempregadoemcontraposioanegritude.Oconceitode
negritudefoiforjadodurantealutaanticolonialistadospovosafricanos,nosculoXX,e
utilizado,principalmentepelopoetaepolticosenegalsLopoldSdarSenghor(1906
2001),pararesgatareexaltarasculturas,tradiesecaractersticasidentitriasdafrica,que
haviamsidosubjugadaspelocolonialismo.Joconceitodebranquitude,semseridentificado
poressenome,comeouaserconstrudoduranteaexpansocolonialeuropeia,apartirdos
sculosXVIeXVII,masprincipalmentenosculoXIX,parajustificarideologicamentea
dominao,peloseuropeus,daspopulaesancestraisdaAmrica,dafrica,dasiaeda
Oceania.Nesseprocesso,aidentidadebranca,definidapelacordapeleeoutrostraos
fenotpicos,foiestabelecidacomonormaepadrohumano,sendoosoutrosgrupos
apresentadoscomomarginais,desviantesouinferiores.

http://agencia.fapesp.br/print/racismo_e_branquitude_na_sociedade_brasileira/20628/

7/7

Anda mungkin juga menyukai