TADEUSZ MIKOWSKI, PAWE MACHCEWICZ

HISTORIA HISZPANII
WROCAW WARSZAWA KRAKW
ZAKAD NARODOWY IMIENIA OSSOLISKICH
WYDAWNICTWO
Okadk i wyklejk projektowa
JACEK SIKORSKI
Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Bada Naukowych
22G
Redaktor Wydawnictwa
RYSZARD SZLAGOR
Redaktor techniczny
RYSZARD ULANECKI
Mapy wykona
MICHA CHWISZCZUK Copyright by Zaklad Narodowy
im. Ossoliskich - Wydawnictwo, Wroclaw 1998
Wydanie pierwsze ISBN 83-04-04403-X
Printed in Poland

WSTP
NAPISANA dla wydawnictwa Ossolineum
Historia Hiszpanii jest drugim w polskiej historiografii caociowym
opracowaniem dziejw tego kraju. Pierwsze ukazao si 150 lat temu
(Tadeusz Dziekoski, 1852/53). Polska, podobnie jak Hiszpania leca na
kresach Europy, w XVI w. staa si jedn z najwikszych europejskich
potg, w tym samym czasie Hiszpania stworzya pierwsze imperium wiatowe.
W cigu nastpnych wiekw oba pastwa przeistoczyy si w zacofane,
peryferyjne kraje Europy. Joachim Lelewel, po raz pierwszy w dziejach
wiatowej historiografii podejmujc badania porwnawcze, dokona analizy
podobiestw rozwoju i upadku naszych dwch narodw (1831). Ze wzgldu na
nowo i oryginalno ujcia jego Paralela historyczna zyskaa
popularno w Europie i zostaa przetumaczona na kilka jzykw. Lelewel
jednak zbyt sabo zna histori Hiszpanii, aby jego tezy odnoszce si do
tego tak bliskiego, lecz odmiennego od Polski kraju byy trafne.
Zajmijmy si jednak podstawowymi kwestiami spornymi dotyczcymi
historii samej Hiszpanii. Tak si skada, e s to te same problemy,
ktre odrniaj histori Polski i Hiszpanii. Czy mona mwi o historii
jednej Hiszpanii, czy raczej o dziejach wielu Hiszpanii? Kiedy powstaa
Hiszpania? Najwiksi historycy hiszpascy mieli w tych kwestiach odmienne
zdania. Americo Castro uwaa, e Hiszpania narodzia si dopiero po
zakoczeniu rekonkwisty, a co najwyej rok tysiczny (koniec dominacji
muzumaskiej) jest jej pocztkiem. Claudio Sanchez Albornoz by
przekonany, e punktem wyjcia historii Hiszpanii by podbj Pwyspu
Iberyjskiego przez Rzym. Francuski historyk Bartolome Bennassar redagujc
Histori Hiszpanw uzna, e zaczyna sirfona w okresie wizygockim.
W moim przekcflaniu na Pwyspie Iberyjskim, scalonym terytorialnie
po raz pierwszy przez Rzym, uformowaa si w cigu kilkuset lat
cywilizacja cile zwizana z metropoli. Wizygoci podjli na nowo prb
zjednoczenia Pwyspu Iberyjskiego, ktr zakoczyli (wypierajc
Bizancjum z poudnia) na niecae sto lat przed muzumask inwazj. W
odrnieniu od Hiszpanii Rzymskiej pastwo Wizygotw byo ograniczone
tylko do Pwyspu Iberyjskiego (poza skrawkiem terytorium na poudniu
Francji). Jego mieszkacy wyznawali t sam religi, posugiwali si

powszechnie zrozumia zwulgaryzowan form aciny i podlegali temu

samemu prawu (wprowadzonemu, co prawda, dopiero na p wieku przed
upadkiem wizygockiego pastwa). Na pozostaych obszarach zachodniej
Europy podobne uwarunkowania doprowadziy do powstania zjednoczonych (przynajmniej kulturowo i jzykowo)
narodw. Islamski podbj pooy kres temu procesowi na Pwyspie
Iberyjskim. Zdaniem wspczesnych hiszpaskich nacjonalistw bya to
pierwsza z przyczyn tego, e Hiszpania pozostaa niedokoczona
(inacabada").
W chrzecijaskich pastewkach, ktre prowadziy wojn z muzumanami,
uksztatoway si odmienne jzyki, zwyczaje, prawa. Odcite od siebie
przez prawie 400 lat spoecznoci chrzecijaskie (nawet ssiadujce
doliny pirenejskie, a do XI w., mogy utrzymawa kontakty tylko poprzez
Francj) znalazy si pod wpywem francuskim lub ludw zamieszkujcych
niedostpne grskie tereny, na ktrych si schronili. Byy to ludy, ktre
nie ulegy ani Rzymianom, ani Wizygotom i przyjy bardzo pno
chrzecijastwo (Asturowie, Kantabrowie, Baskowie). W XI w. zaczto w
Prowansji okrela chrzecijaskiego mieszkaca Pwyspu Iberyjskiego
mianem espanol" (czyli Hiszpan). Nazwa ta nie bya uywana przez tych,
do ktrych si odnosia, nazywali oni siebie Aragoczykami,
Kastylijczykami, Asturyj-czykami itd., a gdy podejmowali wsplne
dziaania, mwili my chrzecijanie".
Wraz z postpami rekonkwisty niektre rnice zaczy si zaciera
przede wszystkim dziki ekspansji jzyka kastylijskiego, ktry wypar
aragoski, asturyjski i mozarabski. Jednak jzyki galicyjski i kataloski
nie tylko przetrway, lecz rozprzestrzeniy si na nowe obszary
(Portugalia, Walencja). Wadcy chrzecijaskich pastw prbowali je
kilkakrotnie zjednoczy w ramach rnych konfiguracji, co udao si
dopiero Izabeli i Ferdynandowi. Poza uni pozostaa jeszcze Portugalia,
ktra skoczya rekon-kwist na 200 lat przed Kastyli i jej rozwj od
tego momentu przebiega w odmienny sposb ni Kastylii. Gdy w 1580 r. i
Portugalia znalaza si pod panowaniem Filipa II wydawao si, e proces
unifikacji Pwyspu Iberyjskiego uleg zakoczeniu.
W momencie najwikszego kryzysu imperium hiszpaskiego (1640)
Portugalczycy postanowili wykorzysta sytuacj i odzyskali niepodlego.
Podobne dziaania podjte przez Kataloczykw zakoczyy si
niepowodzeniem. Wojna o koron hiszpask pomidzy Burbonami i
austriackimi Habsburgami podzielia ponownie Hiszpani. Katalonia,
Aragonia i Walencja, z wielu powodw niechtne francuskiej dynastii,
popary stron, ktra przegraa i w ramach represji zostay pozbawione
wasnych praw.
W wojnie o niepodlego przeciwko armiom Napoleona walczyli
mieszkacy wszystkich regionw Hiszpanii. Wydawao si, e to
dowiadczenie scementuje kraj. Jednak centralizacyjna polityka liberaw
doprowadzia w XIX w. do poparcia przez wikszo Baskw i znaczn cz
Kataloczykw reakcyjnego pretendenta do tronu (Carlosa), ktry
gwarantowa im zachowanie autonomii. Zwycizcy liberaowie odebrali
ostatnie przywileje, jakie posiaday Nawarra i Kraj Baskw, jednak
fenomen federalizmu i pojawienie si nacjonalizmu kataloskiego i
baskijskiego wyranie wykazay, e Hiszpania moe by zunifikowana tylko
przy uyciu siy. Co z takiej prby unifikacji podjtej przez generaa
Franco wynikno, opowie w zakoczeniu tej pracy jej wspautor.
Tadeusz Mikowski
CZ PIERWSZA
TADEUSZ MIKOWSKI
OD POCZTKU DZIEJW PWYSPU IBERYJSKIEGO DO INWAZJI NAPOLEOSKIEJ (1808)

I. HISZPANIA W PREHISTORII I STAROYTNOCI

UWARUNKOWANIA GEOGRAFICZNE
PWYSEP IBERYJSKI jest odgrodzony od
ssiednich ziem przez Pireneje i morza (jednak zarwno gry, jak i
Cienina Gibraltarska nie stanowiy, nawet w czasach prehistorycznych,
przeszkody nie do przebycia). Wntrze kraju, przedzielone pasmami
grskimi, nie posiada adnej centralnej arterii komunikacyjnej, co
powoduje rozbicie Hiszpanii na wiele izolowanych od siebie orodkw.
Poow Pwyspu Iberyjskiego zajmuje meseta, paskowy osigajcy rednio
600 m wysokoci. Razem z grami meseta obejmuje 3/5 powierzchni Pwyspu
Iberyjskiego.
Gry oddzielaj centralne czci Pwyspu Iberyjskiego od wybrzey,
dlatego najlepsz komunikacj z wntrzem Pwyspu zapewniaj doliny rzek:
Gwadalkiwiru (spawnej do Kordoby), Gwadiany (spawnej do Meridy) i Ebro.
Gry utrudniaj take komunikacj wewntrz Pwyspu. Pasmo Guadarrama
dzieli meset na dwie czci, oddzielajc tym samym dorzecze Duero od
dorzecza Tagu. Gry Toledo oddzielaj dolin Gwadiany od doliny Tagu,
Sierra Morena stanowi barier pomidzy Gwadalkiwirem a Gwadian.
Wszystkie te ograniczenia komunikacyjne warunkoway rozwj Pwyspu
Iberyjskiego a do czasw wspczesnych.
Na cay Pwysep spada rednio okoo 1000 mm deszczu rocznie,
najbardziej suche s wybrzea poudniowe (rdziemnomorskie i
atlantyckie) i wschodnie (rdziemnomorskie), pnocne (atlantyckie)
wybrzee Pwyspu otrzymuje du ilo opadw. Ze wzgldu na brak wody,
do produkcji rolniczej nadaj si prawie wycznie tereny w dolinach
rzek.
PREHISTORIA PWYSPU IBERYJSKIEGO
Epoka kamienna
Czowiek wytwarzajcy narzdzia z kamienia, ktry przywdrowa
najprawdopodobniej z Afryki, pojawi si na terenie dzisiejszej Hiszpanii
okoa 1000000 lat p.n.e. Najstarsze szcztki czowieka na Pwyspie
Iberyjski^ (i w caej Europie), znalezione w roku 1996 i 1997, pochodz z
jaskini Atapuerca w prowincji Burgos. Datuje si je wstpnie na okoo 780
000 lat p.n.e. Badacze hiszpascy uwaaj, e moe tutaj chodzi o
wsplnego przodka homo sapiens i neandertalczyka, i nadali mu nazw homo
antecessor.
Wczeniejsze znaleziska w tej samej okolicy, dotychczas uznawane za
najstarsze szcztki czowieka w Hiszpanii, datuje si na 250000 lat
p.n.e..
a fragmenty koci wskazuj na prekursora neandertalczyka. Pozostawione
przez tego czowieka narzdzia wiadcz o jego afrykaskim pochodzeniu
(cho, nie wiadomo czemu, cz hiszpaskich archeologw neguje moliwo
kontaktw z Pomocn Afryk).
Resztki neandertalczyka wystpuj na caym obszarze Pwyspu
Iberyjskiego i pochodz z lat 100000-35000 p.n.e. Zwyczaje pogrzebowe
neandertalczyka wskazuj na to, e by istot wierzc w ycie
pozagrobowe.
Okoo 40000 lat p.n.e. na Pwyspie Iberyjskim pojawi si homo
sapiens w postaci bardzo zblionego antropologicznie do wspczesnych
ludzi czowieka z Cro-Magnon". Zostao po nim wspaniae malarstwo
jaskiniowe, ktrego szczyt przypad na okres pomidzy 15000 a 10000 lat
p.n.e. (Altamira i wiele innych jaski na obszarze kantabryjsko-

akwitaskim). Ludzie ci polowali na wielkie zwierzta, ktre stay si

ich podstawowym poywieniem.
W wyniku wielkich zmian klimatycznych w kocu ostatniego (czwartego)
zlodowacenia doszo od okoo 10000 lat p.n.e. do stopniowego ocieplenia i
w konsekwencji zmian w faunie i florze caej Europy. Zniky bizony
(rwnie i konie), a podstaw wyywienia bya drobna dziczyzna, a przede
wszystkim miczaki.
Rewolucja neolityczna
Termin uyty w tytule tego fragmentu wzbudza wiele kontrowersji, lecz
chyba najlepiej oddaje donioso zmian, ktre zaszy na Pwyspie
Iberyjskim pomidzy 5500 a 2500 r. p.n.e. Nastpio wwczas przejcie od
10
mylistwa i zbieractwa do uprawy roli, a pniej hodowli. Tym samym
czowiek zacz prowadzi osiady tryb ycia. Jednoczesne wynalezienie
ceramiki umoliwio wprowadzenie nowego sposobu przygotowywania ywnoci,
gotowania, dajcego wiksze moliwoci przeycia sabszym czonkom
spoecznoci (dzieciom). Hiszpaski neolit archeolodzy dziel na dwie
fazy: ceramiki cardial (nazwa pochodzi od muszli, ktr wykonywano
zdobienia; w starszych pracach ceramika ta zwana jest montserratina, od
miejsca pierwszego odkrycia) oraz faz dow grobowych (sepulcros de
fosa), wystpujc jedynie w Katalonii.
Epoka miedzi (eneolit)
Technika sporzdzania wyrobw z miedzi, podobnie jak potem narzdzi z
brzu, zostaa przyniesiona na Pwysep Iberyjski za porednictwem
rdziemnomorskim, najprawdopodobniej z Bliskiego Wschodu. W tym
pierwszym etapie epoki metali, obejmujcym okres od 2500 do 1700 r.
p.n.e., uywano jeszcze powszechnie narzdzi kamiennych, obok nowych
miedzianych.
Oprcz zastosowania po raz pierwszy metalu, w czasach tych rozwino
si budownictwo megalityczne (megalit - wielki kamie), ktre wystpuje
na prawie caym Pwyspie Iberyjskim. Budowle megalityczne, grobowe i
sakralne s szczeglnie liczne w Portugalii (region Lizbony), std
rozpowszechniy si na pozostae tereny Pwyspu Iberyjskiego. Miejsce
narodzin budownictwa megalitycznego nie jest znane, jego pozostaoci
znajduj si na caym wybrzeu rdziemnomorskim, w Jordanii i na
Kaukazie, a take na atlantyckich wybrzeach Francji i Anglii. Zabytki
portugalskie s starsze od mykes-kich i bardziej wypracowane od
brytyjskich. Zdaniem badaczy budownictwo megalityczne zwizane byo z
ludami pasterskimi.
Inne cechy charakterystyczne epoki miedzi to budowa osad na terenach
atwych do obrony (wzgrza) lub otaczanie ich murami (wczeniej zjawisko
to nie wystpowao na tak skale) oraz jednoczesne wystpowanie ceramiki
tzw. pucharw dzwonowatych (ta technika ceramiczna bya stosowana od
Polski do Maghrebu, i w jej przypadku nie znamy miejsca, skd si
wywodzi).
Epoka brzu
W epoce tej, trwajcej od 1700 do 1300 p.n.e., doszo do wielkich
zmian spoecznych spowodowanych rozprzestrzenieniem si uycia narzdzi
wykonanych ze stopu miedzi i cyny, czyli brzu. Pojawiy si grupy
wojownikw kontrolujcych produkcj i dystrybucj metalu.
Na obszarze Galicji, powizanej w tym czasie z Bretani, Brytani i
Irlandi - terenami bogatymi w zoa metali, powstay pod koniec tej
epoki (okoo 1300 r. p.n.e.) pierwsze zespoy okrgych budowli
obronnych, tzw. castros, ktre bd wznoszone a do czasw rzymskich.

W tym samym czasie na Wyspach Balearskich pojawiaj si budowle

megalityczne zupenie odmienne od megalitw z Pwyspu Iberyjskiego, s
to wiee obronne (talayot) i zbiorowe groby w formie odwrconego statku.
Kultur t musieli przynie ze sob imigranci spoza Pwyspu
Iberyjskiego, nie sposb jednak ustali ich miejsca pochodzenia,
niewielkie podobiestwa do megalitw balearskich mona zauway tylko w
budowlach Sardynii.
Epoka elaza i penetracja celtycka
Przybycie Celtw na Pwysep Iberyjski nastpio w kilku falach
pomidzy rokiem 1200 a 700 p.n.e. Z ich migracj zwizana jest kultura
grobw kurhanowych powstaa w Europie Centralnej okoo 1300 r. p.n.e.
Jednoczenie z przenikaniem (inwazj) Indoeuropejczykw nastpuje
pierwsza faza kolonizacji wybrzey Pwyspu Iberyjskiego przez Fenicjan i
Grekw. Rozpowszechnienie si elaza na Pwyspie Iberyjskim (od 1000 r.
p.n.e.) jest zwizane z tymi dwoma procesami.
TARTESSOS I KOLONIZACJA PWYSPU IBERYJSKIEGO
Tartessos
Pierwsz kultur Pwyspu Iberyjskiego, o ktrej mamy informacj w
rdach pisanych, a nie tylko z wykopalisk archeologicznych, jest
powstae w zachodniej Andaluzji Tartessos. rda te s jednak
niedokadne, a badania archeologiczne, jak do tej pory, nie wyjaniy
kilku podstawowych kwestii dotyczcych Tartessos. Nie wiemy, czy byo to
miasto (jeli tak, to lokalizacji jest kilka; ju staroytni, piszcy po
upadku Tartessos, utosamiali je z rnymi miastami, np. Kadyksem),
pastwo czy region. Biblijne Tarsis nie ma z nim nic wsplnego (chyba e
w Starym Testamencie, powstajcym przez wieki, jest mowa o dwch rnych
Tarsis).
Wydaje si, e podoe etniczne Tartessos byo rodzime, jednak jego
ludno znajdowaa si pod olbrzymim wpywem wysoko rozwinitych kultur
ze wschodu Morza rdziemnego (Cypr, pnocna Syria), co nastpio za
porednictwem kontaktw handlowych z Fenicj (i prawdopodobnie z
Etruskami).
12

W pierwszym okresie istnienia Tartessos (900-750 r. p.n.e.), dziki

technikom przyniesionym z Bliskiego Wschodu, doszo do wielkiego wzrostu
wydobycia metali (Castulo, Huelva, Sierra Morena). W tym czasie (lub moe
nawet wczeniej) do zachodniej Andaluzji przybyli Celtowie, rwnie
znajcy si na obrbce metali.
Lata 750-600 p.n.e. stanowiy okres najwikszego rozwoju Tartessos.
Pojawio si pismo (pomimo wielu prb nie udao si go odczyta), zaczto
uywa elaza. Rzemielnicy feniccy i syryjscy emigrowali do Tartessos i
wytwarzali na miejscu produkty luksusowe. Wpyw kulturalny Tartessos (i
Fenicji) obejmowa cae wybrzee Morza rdziemnego i siga w gb
Pwyspu Iberyjskiego a do Tagu.
Upadek Tartessos nastpi pomidzy 550 a 450 r. p.n.e., nie tylko
wskutek ekspansji Kartaginy (jak to przyjmowano do niedawna), ktra
podja osadnicz kolonizacj tych ziem i ju nie potrzebowaa porednika
do prowadzenia handlu, a jednoczenie obawiaa si konkurencji handlowej
Grekw, lecz rwnie z powodu kilku innych czynnikw. elazo zaczo
powoli wypiera brz, a Grecy z Marsylii znaleli nowe rdo
zaopatrzenia w cyn (Korn-walia) za porednictwem Galii. Jednoczenie
plemiona Luzytanw rozpoczy upiecze ataki na poudnie, ktre bd
trway a do czasw rzymskich.
Tartessos rzdzili krlowie, elita spoeczna w ich krlestwach
opieraa swoj wadz na bogactwie pochodzcym z handlu. Podstaw

gospodarki (oprcz wydobycia metali i handlu nimi) stanowia hodowla (co

znalazo oddwik w micie o Herkulesie kradncym woy jednemu z krlw
Tartessos) oraz rybowstwo. Przetwrnie solonej ryby oraz synnego w
czasach rzymskich garum, produktu z ryb wytwarzanego wedug nie znanej
nam receptury (prawdopodnie by to marynowany tuczyk), istniay ju w VI
w. p.n.e. Wedug greckiej tradycji krl Tartessos, Gargoris, jako
pierwszy czowiek zda sobie spraw z wartoci miodu. Religia Tartessos
znajdowaa si pod olbrzymim wpywem kultw i obrzdw fenickich.
Kolonizacja fenicka
Powodem zainteresowania Fenicjan (i potem Grekw) Pwyspem
Iberyjskim byy zoa metali: zota, srebra, miedzi i, przede wszystkim,
cyny, niezbdnej do wyrobu brzu, a spotykanej w duych ilociach poza
Pwyspem Iberyjskim tylko w Bretanii i Kornwalii.
Kolonizacja fenicka miaa dwojaki charakter. Pocztkowo, od poowy
VIII w. p.n.e., Fenicjanie zakadali faktorie handlowe (termin
kolonizacja moe w takim przypadku by mylcy), mogce liczy po tysic
mieszkacw (Kadyks, Malaga, Toscanos), ktrych gwnym zajciem by
handel, lecz uprawiali oni take rol i hodowali bydo. Wydaje si, e
Tartezaczycy kontrolowali szlaki dostaw cyny i zota z dzisiejszej
Portugalii i Galicji, podczas gdy Fenicjanie opanowali, na pocztku VII
w. p.n.e., szlaki dostaw elaza ze wschodniej Andaluzji, co si wizao z
drug faz prowadzonej przez nich kolonizacji.
W VII w. p.n.e. Fenicjanie zaczli prowadzi kolonizacj osadnicz na
terenie Andaluzji. Zagroenie Fenicji ze strony Asyrii wywoao emigracj
rolnikw fenickich, dziki ktrym nie tylko Pwysep Iberyjski, lecz cay
rdziemnomorski zachd zapozna si z winem, oliwk, kurami i osami.
13
Fenicjanie zbudowali w Andaluzji wiele wity powieconych takim
bogom, jak Baal, Astarte czy Moloch. Sanktuarium Melkarta w Kadyksie byo
jednym z najbardziej znanych witych miejsc staroytnoci.
Kolonizacja grecka
Grecja utrzymywaa sporadyczne kontakty handlowe z Pwyspem
Iberyjskim od czasw mykeskich (pierwsza poowa II tysiclecia p.n.e.).
W pniejszym okresie handel Grecji z Pwyspem Iberyjskim odbywa si za
porednictwem Fenicjan. Obecnie przyjmuje si, e pocztek kolonizacji
greckiej przypada na koniec VI w. p.n.e. W tym okresie kolonici greccy z
Marsylii, wywodzcy si z Fokaji, zaoyli Emporion. Prbowali oni w ten
sposb wej na tereny handlowe opanowane przez Fenicjan i Etruskw. W
545 r. p.n.e. Persowie zdobyli Fokaj i jej mieszkacy przenieli si do
Alalii, gdzie walczc o przetrwanie zajli si piractwem, zadajc powane
straty handlowi Etruskw. W odpowiedzi na to zagroenie doszo do sojuszu
Etruskw i Kartagiczykw, ktrzy w 535 r. p.n.e. zniszczyli greckie siy
morskie w wielkiej bitwie.
Po pierwszym traktacie Kartaginy z etruskim Rzymem, rozdzielajcym
strefy wpyww (509 r. p.n.e.), Grekom (jako sojusznikom Rzymu) zamknito
dostp do Tartessos. Zmuszeni byli wobec tego stworzy nowy, ldowy szlak
handlowy, wiodcy z Emporion do kopal cyny w Almaden. Przez cay ten
czas Kartagiczycy (tak jak wczeniej Fenicjanie) dostarczali greckie
towary na poudnie Pwyspu Iberyjskiego. Drugi traktat Kartaginy z
Rzymem (348 r. p.n.e.) zawiera podobne, co pierwszy, ograniczenia w
dostpie greckich kolonii, Marsylii i Emporion, do obszarw pooonych
14

na poudnie od Kartageny, w konsekwencji Emporion przegrywa w

konkurencji o greckie (attyckie) wyroby ceramiczne z Kartagin, oferujc
wicej zamwie i lepsze ceny.
Kolonizacja kartagiska
Zrujnowanie fenickich miast przez Babiloni (Tyr zosta zdobyty w 573
r. p.n.e.) doprowadzio w pierwszej poowie VI w. p.n.e. do przejcia ich
handlu przez fenick kolonie, Kartagin. Na pocztku V w. p.n.e. Grecy
powstrzymali ekspansj Kartaginy na rodkowym obszarze Morza rdziemnego
(w walkach po stronie Kartaginy wzili udzia najemnicy z Pwyspu
Iberyjskiego), co zmusio Kartagin do szukania moliwoci ekspansji na
zachodzie wiata rdziemnomorskiego i na Atlantyku (Maroko, Bretania).
Kolonizacja kartagiska (punicka) obja na Pwyspie Iberyjskim
przede wszystkim wybrzea, od Gibraltaru do Almerii osiedlali si tzw.
Libiofenic-janie (czyli mieszanka etniczna powstaa wskutek kolonizacji
wybrzey Afryki przez Fenicjan). Nie byo kontynuacji fenickiej migracji
rolniczej w dolinie Gwadalkiwiru, chocia Kartagiczycy osiedlali si w
miastach w tym regionie, nadajc im fenicki charakter (nazwy miast
powstaych w czasach Tartessos, lecz rozbudowanych przez Kartagiczykw,
takich jak Kordoba, Carmona, Hispalis, s pochodzenia semickiego). Dwa
ostatnie z wymienionych miast zachoway fenicki (dokadniej, punicki)
charakter dugo po rzymskim podboju.
Obszarem najintensywniejszej kolonizacji kartagiskiej bya Ibiza.
Chocia tradycyjnie przyjmuje si poow VII w. p.n.e. za pocztek
kartagi-skiego osadnictwa na Ibizie, wydaje si, e w tym okresie mamy
do czynienia z handlow dziaalnoci Fenicjan i dopiero w VI w. p.n.e.
pojawili si na wyspie osadnicy kartagiscy. Wiek pniej zacza si
wielka emigracja rolnicza, ktra zmienia cakowicie skad etniczny wyspy
(noszcej do dzi fenick nazw Ibiza - Wyspa Sosen). Najbardziej znanym
produktem punickiej Ibizy bya synna z mikkoci wena.
Kartagiczycy przejli kontrol nad kopalniami metali znajdujcymi
si w rkach krlw Tartessos i wprowadzili w nich nowe metody
eksploatacji wzorowane na stosowanych w pastwach hellenistycznych
(powstaych po rozpadzie imperium Aleksandra Wielkiego). Rwnie,
wzorujc si na Ptolemeuszach (Je(mej z hellenistycznych dynastii),
Kartagiczycy zastosowali po raz pierwszy na Pwyspie Iberyjskim systemy
irygacji oraz typ mockarni uywanej do dzi w Hiszpanii.
Oddziaywanie religii kartagiskiej na mieszkacw poudnia Pwyspu
Iberyjskiego najlepiej uwidaczniaj zmiany w rytuaach pogrzebowych
wprowadzone pod wpywem punickim. Ciaa zmarych zaczto grzeba w ziemi
zamiast je spala (co te byo zwyczajem obcym, przyniesionym na Pwysep
Iberyjski ze Wschodu). Zmiany w mentalnoci religijnej byy wielostronne,
rdzenni mieszkacy Pwyspu Iberyjskiego czcili fenickich bogw, a
jednoczenie religia kartagiczykw ulegaa hellenizacji. Wydaje si, e
z czasem Kartagiczycy zaprzestali skadania ofiar z dzieci
(pierworodnych) Molochowi (lady tych praktyk zostay odkryte w Kadyksie
i na Ibizie).

15

LUDY PWYSPU IBERYJSKIEGO

Na wstpie naley si wyjanienie, dlaczego dopiero po omwieniu
obcej kolonizacji Pwyspu Iberyjskiego przedstawiam jego rdzennych
mieszkacw. Wynika to z dwch przyczyn. Po pierwsze, zasadnicza fala
penetracji celtyckiej nastpia dopiero w pocztkowym okresie kolonizacji

fenickiej, po drugie, ludy Pwyspu Iberyjskiego znajdoway si pod

olbrzymim wpywem wielkich cywilizacji Morza rdziemnego. Mona wic
uzna, e dopiero okoo V w. p.n.e. doszo do uksztatowania si
etnicznego skadu Pwyspu Iberyjskiego i do powstania dwch
(wpywajcych na siebie) cywilizacji -celtyckiej i iberyjskiej.
Turdetanie
Przez cz historykw Turdetanie uwaani s za jeden z ludw
iberyjskich. Przyjmujc argumenty innych badaczy o odmiennoci Turdetanw
(wynikajcej z bardziej rozbudowanych struktur spoecznych i gbszej
penetracji ich kraju przez wielkie cywilizacje staroytne), omwi ten
lud osobno.
Kultura turdetaska, bdca spadkobierczyni Tartessos, obejmowaa
dzisiejsz Andaluzj, a jej narodziny przypadaj na VI w. p.n.e.
Plemionami turdetaskimi rzdzili krlowie. W odrnieniu od pozostaych
kultur Pwyspu Iberyjskiego w spoeczestwie turdetaskim byo wielu
niewolnikw, pracujcych w kopalniach, na roli i zajmujcych si hodowl.
Marynarze i rybacy turdetascy dobrze znali Atlantyk i z ich usug
korzystali Kartagi-czycy.
16
Religia Turdetanw zawieraa wiele elementw fenickich, lecz zachowaa
wasne korzenie (kult byka). Istniej dowody na skadanie ofiar z ludzi.
Iberowie
Nazwy Iberia i Iberowie s pochodzenia greckiego i prawie nie byy
uywane przez Rzymian (a jeli byy, to w formie Hiberia). Wedug
najstarszych rde, okrelenie to miao pochodzi od nazwy rzeki
(prawdopodobnie dzisiejsza rzeka Tinto w prowincji Huelva) i odnosio si
do caego Pwyspu Iberyjskiego, gdy region Huelvy by t jego czci,
ktr Grecy poznali najwczeniej, ze wzgldu na bogate zoa metali.
Zdaniem niektrych badaczy, Iber nie jest nazw konkretnej rzeki, lecz w
jzyku miejscowej ludnoci oznacza w ogle rzek. Na podstawie
pniejszych rde mona stwierdzi, e Grecy okrelali mianem Iberii
wszystkie ziemie lece na zachd od Rodanu, w konsekwencji czego
nazywali Iberami wszystkich mieszkacw tych terenw, cznie z ludnoci
dzisiejszej Akwitanii. Z czasem zaczto utosamia rzek Iber z Ebro,
lecz Iberami nazywano tylko mieszkacw poudnia Pwyspu Iberyjskiego.
Kultura iberyjska obejmowaa dzisiejszy Lewant i Kataloni. Zostaa
uksztatowana pod koniec V w. p.n.e. pod znacznym wpywem greckim
(Emporion) i oddziaywaa na ssiednie ludy zajmujce wntrze Pwyspu
Iberyjskiego. Podstaw gospodarki Iberw stanowio rolnictwo, jednak
wielk rol odgrywao take mylistwo i hodowla. Rozwinita bya
produkcja ubra (z lnu) i ceramiki (z malowidami przedstawiajcymi sceny
z ycia Iberw). Powszechnie uywano pienidze.
Niejasna jest forma rzdw u Iberw, ich krlw (wodzw plemiennych)
nie mona porwna z monarchami z Tartessos. Niektrymi plemionami moga
rzdzi rada starszych. Wielk rol w spoeczestwie Iberw odgrywao
tzw. devotio iberica, by to zwizek o charakterze religijnym pomidzy
osobami prywatnymi (wodzem i wojownikami) lub spoecznociami (np.
miastami), ktry zawiera wzajemne obowizki (dotyczce rwnie ycia
pozagrobowego). Najemnikw iberyjskich znano ze swojego oddania dowdcy,
z ktrym byli zwizani poprzez devotio iberica i dlatego stanowili
preferowan stra przyboczn przywdcw wszystkich stron podczas
konfliktw na obszarze Morza rdziemnego.
Cech charakterystyczn dla religii Iberw (o ktrej niewiele wiemy)
byy sanktuaria mieszczce si w jaskiniach. Spalone ciaa zmarych
umieszczano w sarkofagach, niektre z nich miay form postaci kobiecej
(tzw. Dama z Bazy, autentyczno najsynniejszego z tych zabytkw, Damy z
Elche, budzi obecnie wtpliwoci).

Najstarsze zabytki pisma Iberw pochodz z koca V w. p.n.e., pomimo

wielu prb nie zostao ono odczytane.
Najbardziej znane plemiona iberyjskie to Indigeci, Layetanie,
Edetanie, Mastienosi i Bastetanie. Za plemiona zajmujce porednie
miejsce pomidzy cywilizacj iberyjsk i celtyck uchodz (wedug
najnowszych prac, wystpuj w tym wzgldzie olbrzymie rnice, zarwno
jeli chodzi o rda, jak i opracowania naukowe) Ilergeci, Oretanie i
Karpetanie.
17
Celtiberowie
Celtowie przywdrowali na Pwysep Iberyjski w kilku falach,
poczwszy od okoo 1000 r. p.n.e. Znaczna cz plemion celtyckich ulega
iberyzacji i bya nazywana Celtiberami (jest to rwnie nazwa jednego z
plemion celtiberyjskich, wydaje si, e Rzymianie zetknli si najpierw z
nim i potem okrelali w ten sposb wszystkie plemiona centralnej
Hiszpanii).
Proces tworzenia si kultury celtiberyjskiej mona podzieli na trzy
etapy. Pierwszy obejmuje koniec VII w. p.n.e. i cay wiek VI p.n.e.
Powstay wwczas pierwsze ufortyfikowane osady i nekropolie. W wieku V i
IV p.n.e. powszechne staj si otoczone murem osady i nekropolie z
grobami wojownikw, ceramika wytwarzana jest zarwno rcznie, jak i za
pomoc koa garncarskiego, pojawiaj si pierwsze przedmioty produkowane
przez wielkie cywilizacje rdziemnomorskie. Ostatni etap obejmuje III w.
p.n.e. i koczy go rzymski podbj, niektre osady nabieraj wwczas
bardziej miejskiego charakteru i s przenoszone z atwych do obrony
wzgrz nad brzegi rzek.
Najbardziej znanym plemieniem celtiberyjskim byli Arewakowie, ze
wzgldu na ich heroiczn obron Numancji przed Rzymianami. Zajmowali si
oni gwnie hodowl (przede wszystkim owiec), take rolnictwem. Synne
byy ich miecze, przejte przez Rzymian (gladius hispaniensis),
18
ktrzy jednak nie potrafili w ich wytwarzaniu osign jakoci oryginau.
Z pienidzem zapoznali si dopiero w czasach rzymskiego podboju. Podstaw
organizacji spoecznej tych plemion stanowiy zwizki oparte na
pokrewiestwie, zwane gentes i gentilitates. Numancja miaa obwd jednego
kilometra, otacza j mur o gruboci czterech metrw, ulice miay
chodniki, domy byy parterowe, w miecie mogo mieszka okoo omiu
tysicy ludzi. W czasie walk z Rzymem Arewakowie stworzyli konfederacj
grupujc mniejsze plemiona celtiberyjskie.
Inne plemiona celtiberyjskie rniy si od Arewakw m.in. tym, e
ich egzystencja bya w wikszym stopniu oparta na rolnictwie (Wakceowie,
u ktrych ziemia stanowia wspln wasno), a take dalej posunitym
zrnicowaniem spoecznym (arystokracja wojownikw u Welonw).
Celtiberowie czcili byka i bstwo utosamiane z ksiycem (tylko
takie informacje przekazali pisarze rzymscy), ktrym cze oddawali w
tacu.
Celtowie
Na zachodzie Pwyspu Iberyjskiego najwikszym plemieniem celtyckim
byli Luzytanie, zajmujcy obszar dzisiejszej rodkowej Portugalii i
hiszpaskiej Estremadury (zdaniem niektrych badaczy Luzytanie byli
Indoeuropej-czykami, lecz nie Celtami). Tereny te syny wrd Rzymian z
urodzajnoci, jednak ogromne masy Luzytanw zajmoway si grabie
pozostaych czci Pwyspu Iberyjskiego (prawdopodobnie wystpowao
wzgldne przeludnienie). Na czas wypraw upieczych wybierano dowdcw.
Luzytanie skadali ofiary z jecw, ktrych wntrznoci suyy im potem

do wrenia. Ciaa zmarych, w odrnieniu od Iberw i Celtiberw,

palili. Ze wzgldu na pokady cynku, Luzytanie utrzymywali szerokie
kontakty handlowe ze wiatem rdziemnomorskim.
Najwikszymi plemionami celtyckimi na pnocy Pwyspu Iberyjskiego
byli Galaikowie i Kantabrowie. Na obszarze Galicji (ktra wzia swoj
nazw od Galaikw) w dalszym cigu powstaway zespoy okrgych budowli
mieszkalnych (chocia zmienia si budulec), tzw. castros (naliczono ich
co najmniej 5 tysicy). Galaikowie handlowali wydobywanym z rzek zotem i
srebrem. Ich religia przypominaa obrzdy i wierzenia Luzytanw, zmarych
chowano jednak w ziemi. Wrd Kantabrw wielk rol odgryway kobiety
(dziedziczyo si w linii eskiej), nasuno to nawet przypuszczenia o
istnieniu matriarchatu (jego ewidentn pozostaoci, i to spotykan do
koca ubiegego wieku, by zwyczaj jednoczesnej opieki" nad ojcem i nowo
narodzonym dzieckiem). Kantabrowie, tak jak wszyscy Celtowie, skadali
ofiary z ludzi, ofiarowywano take konie.
Baskowie
Problem pochodzenia Baskw sta si obecnie, ze wzgldu na wydarzenia
w Kraju Baskw, problemem politycznym (!), co spowodowao, e trudno
znale nowe opracowania hiszpaskie ( i baskijskie), ktre zachowayby
obiektywizm i trzeba sign do prac hiszpaskich klasykw historii i
etnografii oraz do dzie cudzoziemcw. Nazwa Baskw pojawia si po raz
pierwszy w rdach rzymskich w 76 r. p.n.e. Zajmowali oni wwczas
grskie obszary Nawarry, a ich nazwa moe oznacza w pierwotnym jzyku
19
indoeuropejskim ludzi z gr". Przejli oni pewne elementy cywilizacji
celtyckiej, np. kremacj cia zmarych, ktre s widoczne w najstarszych
zabytkach ich kultury materialnej, pochodzcych z czasw rzymskich.
Zdaniem badaczy, Baskw mona utosamia z trzema plemionami, o ktrych
rda pisane informuj od 200 r. p.n.e., a ktrych pozostaoci kultury
materialnej sigaj 900 r. p.n.e., zamieszkiway one dolin grnego Ebro
i jedynie cz wspczesnego Kraju Baskw (Rioja Alavesa).
Ustalono, e jzyk baskijski wykazuje pewn zbieno z jzykami
chamickimi, jeli chodzi o sownictwo, i z jzykami Kaukazu (czyli
mitycznej Iberii), jeli chodzi o jego struktur. Pewne jest jednak, e
najstarsze toponimy (nazwy geograficzne) Pwyspu Iberyjskiego nie s
baskijskiego pochodzenia, co oznacza, e Baskowie nie byli najstarszymi
mieszkacami Pwyspu Iberyjskiego, chocia mog by najstarszym z ludw,
ktry przetrwa do dnia dzisiejszego na Pwyspie Iberyjskim.
Wedug jednej z teorii o pochodzeniu ludw zamieszkujcych Pwysep
Iberyjski, ktra obecnie zyskaa najwiksz akceptacj w rodowiskach
naukowych, pierwszymi jego mieszkacami, ktrzy pozostawili po sobie
lady lingwistyczne, byli Iberowie przybyli z Afryki. Nie byli oni jednak
Chamitami, jak to si dotychczas przyjmowao, napyw chamicki (preberberyjski) mia nastpi znacznie pniej. Pocztkowo zamieszkiwali oni na
zachodzie Pwyspu Iberyjskiego, lecz na stae zajli obszary poudniowowschodnie, z ktrych emigrowali dalej, na poudnie Francji i na Sardyni.
Okoo trzeciego tysiclecia p.n.e. na Pwyspie pojawili si protoplasci
Baskw, przybywajcy ze wschodu basenu Morza rdziemnego (Kaukazu),
ktrzy nastpnie zasymilowali si z Iberami.
HISZPANIA POD PANOWANIEM RZYMU
Nazw Hispania Rzymianie przejli od Kartagiczykw, a oznacza ona
Wysp Krlikw" (jeli chodzi o drugi czon, bya ona w peni adekwatna
jeszcze do niedawna). Nazwa ta pojawia si po raz pierwszy okoo 200 r.
p.n.e., przy czym Rzymianie dodali liter H", gdy w oryginale
wystpowaa jako Ispania (moe nawet Spanija, w hiszpaskiej
transkrypcji). Rzymianie uywali okrelenia Iberia, tylko gdy cytowali
greckich autorw.

Podbj Hiszpanii przez Rzym

Rzym zdoby Pwysep Iberyjski po wielu wojnach trwajcych cznie
dwa wieki. Cay ten okres mona podzieli na cztery etapy. Pierwszy z
nich zwizany jest z II wojn punick pomidzy Rzymem i Kartagin (219201 r. p.n.e.).
Po przegranej pierwszej wojnie z Rzymem (264-241 r. p.n.e.),
Kartagina podja dziaania militarne i polityczne (zawieranie sojuszw z
miejscowymi plemionami), ktrych celem byo stworzenie z Pwyspu
Iberyjskiego bazy militarnej i, przede wszystkim, ekonomicznej do dalszej
walki z Rzymem. Prowadzona od 237 r. p.n.e. ekspansja Kartaginy, oparta
na zaoonym przez Hasdrubala (brata Hannibala) strategicznie pooonym
miecie, Nowa Kartagina (dzisiejsza Kartagena), zaniepokoia Rzym, ktry
wymg zawarcie paktu, w ktrym Kartagina zgodzia si nie przekracza w
swoich podbojach
20
Podbj rzymski
rzeki Ebro (226 r. p.n.e.). Ju po podpisaniu tego paktu Rzymianie
zawarli ukad sojuszniczy z miastem Sagunto, lecym w kartagiskiej
strefie wpyww. Zdobycie Sagunto, po dugim obleniu, przez Hannibala
(219 r. p.n.e.), zostao jednak wykorzystane przez Rzym jako powd do
rozpoczcia wojny. Wydaje si, e Rzym zda sobie spraw, e Kartagina
nie godzi si na rol maego pastwa i przygotowuje si do walki o
odzyskanie hegemonii w zachodniej czci Morza rdziemnego. Wobec tego
Rzymianie uznali, e ^naley podj dziaania zbrojne i Sagunto posuyo
im jedynie jako pretekst. Kartagiczycy te musieli by przekonani o
nieuchronnoci wojny, o czym iwiadczy gotowo do natychmiastowego
podjcia walki na terytorium wroga, po rozpoczciu dziaa militarnych
przez Rzym.
Gdy po przekroczeniu Alp Hannibal wkroczy do Italii, Rzymianie
wyldowali w Emporion i pod dowdztwem braci Scypionw podjli marsz na
poudnie Pwyspu Iberyjskiego. W zdobytym Sagunto uwolnili czonkw
rodzin najwaniejszych miejscowych przewdcw plemiennych, ktrzy byli
zatrzymani przez Kartagiczykw jako zakadnicy. W ten sposb Kartagina
zapewniaa sobie lojalno ludnoci i najemnikw iberyjskich, ktrzy
walczyli po jej stronie w Italii i stacjonowali w samej Kartaginie.
W 211 r. p.n.e. armia Scypionw zostaa rozbita, a oni sami zginli.
W nastpnym roku przyby na Pwysep Iberyjski syn jednego z zabitych,
Publiusz Korneliusz Scypion. Udao mu si zyska poparcie wielu wanych
miejscowych plemion i w 209 r. p.n.e. zdoby Kartagen, uwalniajc
nastpnych zakadnikw. W trzy lata potem Kadyks podda mu si bez walki.
Scypion zaoy miasto dla rzymskich weteranw, Italik, dajc pocztek
osadnictwu rzymskiemu w Hiszpanii.
21
W wyniku dziaa zbrojnych skierowanych przeciwko Kartaginie pod
wadz Rzymu znalazo si rdziemnomorskie wybrzee Hiszpanii (i jego
atlantyckie przeduenie mniej wicej do ujcia Gwadalkiwiru), przy czym
panowanie Rzymu sigao gbiej w ld na terenach dzisiejszej Andaluzji i
Katalonii. W 198 r. p.n.e. zdobyte terytoria zostay podzielone na dwie
czci, Hispania Citerior i Ulterior (wybrzea i wntrze kraju), ktrymi
mieli rzdzi pretorowie. Podbite obszary zostay oboone wysokimi
podatkami (ktre nie objy sojusznikw Ampurias i Sagunto oraz Kadyksu).
W odpowiedzi na rzymski wyzysk ju w 197 r. p.n.e. doszo do pierwszego
powstania, ktre ogarno miasta pooone pomidzy Carmon a Malag.
Podobne rewolty miay wybucha jedna po drugiej przez cay okres
rzymskiego podboju.

Drugi etap podboju Pwyspu Iberyjskiego by wynikiem polityki

oligarchii rzymskiej, ktra z eksplotacji zdobytych terytoriw czerpaa
najwicej zyskw. Trwa on od 197 r. p.n.e. do czasu wojen domowych,
ktre wybuchy pod koniec istnienia republiki rzymskiej. W 195 r. p.n.e.
senat wysa na Pwysep Iberyjski armi pod dowdztwem konsula Porcjusza
Katona, ktry rozbi koalicj plemion na pnocy doliny Ebro, a nastpnie
poprowadzi wypraw przeciwko Celtiberom. Postpowanie Katona byo potem
naladowane przez jego nastpcw, a sprowadzao si do zdobycia jak
najwikszych upw, zamiany w niewolnikw schwytanych przeciwnikw,
stosowania represji wobec ujarzmionej ludnoci.
W latach 193-192 p.n.e. pretor Hispanii Ulterior pokona plemiona
Karpetanw i Oretanw i zdoby Toledo. Jego nastpcy walczyli z kolejnymi
powstaniami Celtiberw i Luzytanw, odnoszc zwycistwa, nie majce
jednak trwaego charakteru. Penicy od 180 do 179 r. p.n.e. funkcj
pretora Hispania Citerior, Tyberiusz Semproniusz Grakchus, podj wraz z
pretorem drugiej czci Hiszpanii szerokie dziaania przeciwko
Karpetanom. W odrnieniu od poprzednich pretorw Grakchus nie opar si
tylko na sile militarnej, lecz pooy podwaliny pod trwalszy pokj,
zawierajc ukady z miejscowymi spoecznociami, ktre w zamian za
zburzenie murw otaczajcych miasta mogy liczy na traktowanie ich jako
sprzymierzecw, co oznaczao prawo do przydziau ziem i moliwo
wstpienia do si pomocniczych rzymskich legionw. Polityka Grakchusa
zapewnia pokj na ponad 20 lat (178-154 r. p.n.e.). O znaczeniu dziaa
Grakchusa najlepiej wiadczy, powtarzane potem wielokrotnie przez
przywdcw plemion, danie spenienia zawartych z nim umw jako warunku
wstpnego utrzymania pokoju z Rzymem.
Wielka wojna Rzymu z Celtiberami i Luzytanami, ktra trwaa od 154 do
133 r. p.n.e., miaa, oprcz niezmiennej polityki ekspansjonistycznej,
dwojak przyczyn. Po pierwsze, nastpcy Grakchusa represjonujc i
wyzyskujc miejscow ludno doprowadzili do buntu wielu plemion, po
drugie, ubogie plemiona pnocne (Luzytanie) od dawna najeday bogate
poudnie. W takiej sytuacji mogo doj do wielkiego sojuszu plemion
zamieszkujcych Pwysep Iberyjski przeciwko Rzymowi, przy jednoczesnym
zachowaniu wobec niego lojalnoci przez ludno bogatego i lepiej
traktowanego poudnia.
W latach 155-153 p.n.e. najazdy Luzytanw doprowadziy do zupienia
miast dzisiejszej Andaluzji (rzymskiej Betyki), zadajc jednoczenie
powa22
ne straty oddziaom rzymskim. Gdy jednak doszo do zawarcia pokoju,
dowdca Rzymian kaza zmasakrowa bezbronnych Luzy tanw oczekujcych na
przydzia ziemi (151 r. p.n.e.; liczba zamordowanych moga sign
trzydziestu tysicy). Viriatus, ktry uratowa si z masakry,
zorganizowa na nowo siy Luzytanw i uderzy na Betyk, a nastpnie, po
zawarciu sojuszu z Celtiberami, udaremni rzymskie prby opanowania
sytuacji, aby wymc na przeciwniku ukad przyjani, ktry nie by jednak
respektowany. W kocu Rzymianie przekupili jego towarzyszy broni i
Viriatus zosta zamordowany (139 r. p.n.e.).
Rwnolegle z prowadzon wojn z Viriatusem, Rzymianie toczyli walki z
sojuszem plemion, na ktrego czele stao miasto Numancja. W odrnieniu
od koalicji Viriatusa, opartej na koczowniczych plemionach Luzytanw,
Numancja bya wanym centrum politycznym i handlowym zwizanym z miastami
portowymi wybrzea Morza rdziemnego. Historycy twierdz, e w przypadku
zwizku celtiberyjskich miast kierowanych przez Numancj mona mwi o
zalkach organizacji pastwa. Rzymianie zostali wielokrotnie pobici pod
Numancj (w latach 151, 141, 138, 137 p.n.e.), jednak zdoali odizolowa
Celtiberw, zdobywajc po kolei sprzyjajce im miasta zamieszkane przez

Wakcew (poczwszy od roku 151 p.n.e., gdy wyrnli mieszkacw Coca w

pobliu dzisiejszej Segowii). W 134 r. zaczo si oblenie Numancji,
ktra po heroicznej obronie zostaa zdobyta i zniszczona w nastpnym roku
(dokona tego specjalista od totalnego burzenia miast, Scypion
Afrykaski, ktry wczeniej zrobi to samo z Kartagin).
Ostatni zdobycz Rzymu podczas tej najduszej fazy podboju Pwyspu
Iberyjskiego byy Wyspy Balearskie. Stanowiy one baz dla piratw,
ktrych w pewnym stopniu tolerowano, a do momentu, kiedy zaczto obawia
si ich sojuszu z mieszkacami wybrzey Galii. Wyspy zdobyto bez
wikszych trudnoci w 123 r. p.n.e.
Na Pwyspie Iberyjskim doszo jeszcze do powsta Luzytanw (109-94
r. p.n.e.) i Celtiberw, lecz jednoczenie ci ostatni wsplnie z
Rzymianami walczyli przeciwko najazdowi Cymbrw i Teutonw.
Trzecia faza rzymskiego podboju pokrywa si w czasie z wojnami
domowymi, ktre toczyy si pod koniec istnienia republiki. W latach 8230 p.n.e. strony wewntrznego konfliktu wykorzystyway niezadowolenie
plemion zamieszkujcych Hiszpani do swoich wasnych celw.
W toczcej si w Rzymie walce pomidzy stronnictwem populares i
reprezentujcym oligarchi optimates, zwycistwo odnieli ci ostatni, na
czele ktrych sta Sulla. Przedstawiciel populares Quintus Sertorius,
ktry ju wczeniej przebywa w Hiszpanii, zosta mianowany jej pretorem
po to tylko, aby opuci Rzym (gdzie mia zosta konsulem). Zanim jednak
zdoa wyjecha i ta nominacja zostaa cofnita (83 r. p.n.e.). Sertorius
zebra jednak may oddzia zwolennikw, z ktrym uda si na Pwysep
Iberyjski (82 r. p.n.e.). Zyska tam poparcie plemion celtiberyjskich,
zosta jednak pod naciskiem si Sulli zmuszony do opuszczenia Hiszpanii.
Schroni si w Maroku (gdzie walczy w lokalnej wojnie w miecie Tanger i
skd odby ekspedycj na Wyspy Kanaryjskie), lecz powrci na Pwysep
Iberyjski w 80 r. p.n.e., aby stan na czele powstania Luzytanw. Po
sukcesach MV walce z legionami dowodzonymi przez Metellusa i opanowaniu
ziem
23
Celtiberw, Sertorius prbowa stworzy niezalene od Rzymu pastwo.
Zdaniem historykw miao by ono tylko odskoczni do dalszej walki o
Rzym, jednak przeciwnicy Sertoriusa wykorzystali to propagandowo,
zarzucajc mu prb oderwania Hiszpanii od Rzymu (podobnie, jak wczeniej
atakowali go za sojusz z piratami i Mitridatesem, krlem Pontu).
Propaganda ta okazaa si skuteczna wrd Rzymian z otoczenia Sertoriusa
i gdy wydano prawo przywracajce wygnanym populares moliwo powrotu do
ycia politycznego w Rzymie, Sertorius zosta przez nich zamordowany (73
r. p.n.e.). Na decyzj spiskowcw wywary te wpyw zwycistwa oddziaw
przysanych z Italii pod dowdztwem Pompejusza.
Dla samej Hiszpanii wojna ta miaa wiksze znaczenie ni dla Rzymu.
Sertorius stara si o wzgldy miejscowej ludnoci zmniejszajc podatki,
szanujc jej zwyczaje i religi, nie obciajc utrzymaniem wojsk.
Jednoczenie prbowa przekona miejscowe elity do przyjcia rzymskiej
kultury, wprowadzajc nauczanie aciny i podstaw rzymskiej cywilizacji
dla ich potomstwa. Podobnie postpowa Pompejusz, chcc stworzy z
Hiszpanii zaplecze dla swoich planw politycznych, wiernym mu plemionom
Celtiberw nadawa ziemie i broni ich interesw w Rzymie.
Gdy doszo do konfliktu pomidzy Pompejuszem a Juliuszem Cezarem,
zwizanym ze stronnictwem populares, obaj starali si zapewni sobie
poparcie w rnych czciach pastwa rzymskiego. Juliusz Cezar zamierza
zdoby oparcie przede wszystkim w tych regionach, gdzie Pompejusz nie
mia mocnej pozycji. Po raz pierwszy Cezar przebywa w Hiszpanii w 69 r.
p.n.e. jako uaestor prowincji Hispania Ulterior, w roku 61 p.n.e. zosta
pretorem tej prowincji. Przeprowadzi wwczas udan wypraw przeciwko

Luzytanom, podporzdkowujc Galicj, a przede wszystkim postara si o

uzyskanie sojusznikw zarwno wrd obywateli rzymskich, jak i ludnoci
miejscowej. Jednak dopiero po podboju Galii Cezar, dysponujc caym
potencjaem materialnym tego obszaru, by gotowy do rozpoczcia walki z
Pompejuszem.
W toczcej si w latach 49-44 p.n.e. wojnie domowej mieszkacy
Hiszpanii znaleli si w obu walczcych obozach. W 49 r. Cezar wkroczy
do Rzymu, a Pompejusz uciek na Wschd. Przed podjciem walki z
Pompejuszem na Wschodzie Cezar musia opanowa Hiszpani, gdzie pretorami
byli zwolennicy Pompejusza. Armia Cezara, ktr dowodzi w Hiszpanii,
liczya 6 legionw, jego przeciwnicy dysponowali jednym legionem wicej.
W byskotliwie przeprowadzonej kampanii Cezar pokona wikszo si
Pompejusza pod Lerid, a nastpnie we wsppracy z miastami, ktrych
poparcie zyska, gdy by pretorem, zmusi do poddania si reszt
oddziaw przeciwnika (49 r. p.n.e.).
Pozostawieni przez Cezara w Hiszpanii pretorzy prbowali w jak
najwikszym stopniu wykorzysta kraj, aby zapewni rodki na kontynuacj
wojny. Z tego powodu doszo do buntu w prowincji Hispania Ulterior, jej
pretor zosta ciko ranny w zamachu i jedynie pomoc pretora drugiej
prowincji (Lepidiusza) zapobiega zwycistwu zwolennikw Pompejusza (48
r. p.n.e.). Zmiana pretora i mier samego Pompejusza nie zapobiega
wzrostowi popularnoci jego stronnikw, ktrzy zdoali w 47 r. p.n.e.
opanowa Betyk. Syn Pompejusza przyby do tej czci Hiszpanii w tym
24
samym roku, a nastpnie dotar tam jego brat z resztk wojsk, ktre
zostay rozbite w Afryce. Synowie Pompejusza zdoali sformowa na
Pwyspie Iberyjskim 11 legionw, ktre w duej czci skaday si z
mieszkacw Hiszpanii (zarwno Rzymian, jak i miejscowych). W ten sposb
Hiszpania staa si baz si synw Pompejusza, a zwolennicy Cezara
zmuszeni zostali do zaapelowania o osobist interwencj swojego
przewdcy.
Cezar przyby ponownie do Hiszpanii w roku 45 p.n.e. i zdoa w
dramatycznej bitwie pokona przeciwnikw (pod Munda, niedaleko Osuny).
Nastpnie musia spacyfikowa Hiszpani, zdobywajc po kolei miasta,
ktrych mieszkacy byli zwolennikami Pompejusza. Jeden z synw Pompejusza
zgin podczas tych star, drugi (Sexto), chocia rwnie pokonany,
znalaz oparcie wrd ludnoci popierajcej jego ojca i rozpocz wojn
partyzanck, ktra trwaa jeszcze po mierci Cezara (44 r. p.n.e.), a
skoczya si, gdy cezariaski pretor Lepidiusz uzyska od senatu zgod
na powrt modego Pompejusza do ycia politycznego i zwrot majtku ojca.
Nastpna faza wojny domowej w Rzymie, w ktrej zwycistwo odnis
Oktawian, nie toczya ju si na terenie Pwyspu Iberyjskiego. W tym
czasie zdarzay si jedynie starcia z Luzy tanami i grupami rabusiw w
Sierra Morena.
Za ostatni etap podboju Pwyspu Iberyjskiego mona uzna wojn z
Kantabrami i Asturami (29-19 r. p.n.e.). Pozostaje pytanie, jaka bya
przyczyna podboju tych, trudnych do skolonizowania, terenw. Zapobieenie
upieczym napadom z pnocy oraz denie do cakowitej kontroli nad
zagbiem kopalnianym jest najprostszym wytumaczeniem. Wydaje si
jednak, e zadecydoway inne czynniki. Oktawian musia zrezygnowa z
planw podboju Brytanii, a po klsce zadanej przez Germanw zosta
zmuszony do cofnicia granicy rzymskiej do Renu. Po tych porakach, dla
wzmocnienia wasnej pozycji oraz dla polepszenia samopoczucia obywateli
cesarstwa, konieczne byo zwycistwo. Ofiar tej polityki stali si
Kantab-rowie i Asturowie, masakrowani w prowadzonej z wielkim
okruciestwem wojnie. Sam Oktawian dowodzi w latach 26-25 p.n.e.
operacjami wojskowymi, w ktre zaangaowano olbrzymie siy (m.in. flot

akwitask). Pomimo opanowania tych terenw, cigncych si od Galicji do

Santander, cay czas toczya si i wojna partyzancka, a ostatnie wielkie
powstanie Kantabrw zostao zgniecione przez Agryp w 19 r. p.n.e.
Hiszpania pod panowaniem rzymskim
Zarzdzanie Hiszpani w pierwszej fazie rzymskiego panowania
wzorowane byo na administracji Sycylii i Sardynii, wczeniej zajtych
przez Rzym. W 197 r. p.n.e. zostali mianowani po raz pierwszy dwaj
pretorzy, ktrzy mieli kierowa dwiema prowincjami Hiszpanii przez rok.
Kady z nich dowodzi legionem (liczcym okoo sze tysicy onierzy
oraz okoo czterech tysicy wojsk pomocniczych). W czasie wojen wadz
mg obj konsul, ktremu podlegay dwa legiony.
Pretorowie byli otoczeni przez nieformalne grupy o duym znaczeniu,
tzw. familiares i amid (krewnych, stronnikw politycznych, klientw",
niewolnikw i wyzwolecw). W administrowaniu prawa pomaga im uaes-tor
wizytujcy wiksze miasta dla wykonania funkcji sdowniczych. Zbiera25

niem podatkw nie zajmowa si aparat pastwowy, lecz byy one dawane w
dzieraw tzw. publicani. Po zajciu nowych terytoriw ich organizacj
kierowa pretor lub specjalna komisja wysyana przez senat.
Midzy 27 a 14 r. p.n.e. dokonano nowego podziau Hiszpanii na trzy
prowincje zamiast dotychczasowych dwch. Betyka, powstaa z podziau
Hispanii Ulterior, staa si prowincj senack ze wzgldu na najbardziej
posunit romanizacj. Lusitania (druga cz Ulterior) i Tarraconensis
(obejmujca dawn Citerior i nowe zdobycze na pnocy) podlegay
cesarzowi. Betyka bya zarzdzana przez prokonsula, a jej system
administracyjny uleg niewielkim zmianom. Prowincje cesarskie byy
kierowane przez legatw, ktrym podlega znacznie rozbudowany aparat
administracyjny. Prowincje byy podzielone na dystrykty administracyjne i
sdownicze (conven-tus juridicus).
Najmniejszymi jednostkami administracyjnymi byy civirates (liczba
pojedyncza civitas), ktre pocztkowo pokryway si z obszarami
kontrolowanymi przez miejscowych wadcw plemiennych (z tym ucileniem,
e sprzymierzecy Rzymu dostawali dodatkowe tereny). Z czasem wielko
tych jednostek zostaa ujednolicona. Civitates, zamieszkiwane przez
ludno miejscow, dzieliy si, jeeli chodzi o ich status prawny,
nafederatae (czyli te, ktre podday si Rzymowi i byy traktowane jako
sojusznicze), liberae (niezalene w sprawach wewntrznych) i
stipendiariae (podbite si i zmuszone paci olbrzymi i dowolnie
ustalany podatek - stipendium). Uprzywilejowane ctiitates, zamieszkane
przez ludno pochodzc z Italii i posiadajce obywatelstwo rzymskie lub
podlegajce prawu rzymskiemu, dzieliy si na municipia i coloniae. Pod
koniec podboju Hiszpanii prawie wszystkie
26
civitates miay status stipendiariae, tendencj dominujc w pniejszym
okresie byo zamienianie ich w municipia.
Rzymianie zniszczyli wielkie konfederacje plemienne i proto-pastwa
(istniejce na poudniu i wschodzie Pwyspu Iberyjskiego), jednak
pozwolili na zachowanie tradycyjnej organizacji miejscowej ludnoci na
poziomie civitas, szczeglnie w regionach peryferyjnych. Rzym respektowa
pewne formy wasnoci wsplnotowej, inne rodzaje pokrewiestwa, kult
wasnych bogw, rol przywdcw takich wsplnot (gentes, gentilitates), a
przede wszystkim prawa zwyczajowe, jeli nie kolidoway z prawem rzymskim
(dotyczyo to nie tylko spraw wewntrznych wsplnot, lecz take
tradycyjnych porozumie pomidzy nimi).

Emigracja z Italii do Hiszpanii rozpocza si na wielk skal pod

koniec II w. p.n.e., zorganizowana przez pastwo kolonizacja, w ktrej
uczestniczyli obywatele rzymscy, nastpia dopiero pod koniec istnienia
republiki. Wczeniej zakadano osady dla weteranw, jak Italik i Palm
(na Majorce). Najbardziej znane z najwczeniej zaoonych przez Rzymian
miast to Kordoba (Corduba), Lerida (Ilerda), Pampeluna (Pompaleo zbudowana przez Pompejusza). Pniej powstay (na miejscu dawnych miast
lub jako zupenie nowe osady) Tarragona (Tarraco), Saragossa
(Cesaraugusta), Sewilla (Hispalis), Merida (Emerita) i wiele innych
miast.
Spoeczestwo i gospodarka rzymskiej Hiszpanii
Ludno Pwyspu Iberyjskiego liczya pod koniec istnienia Republiki
Rzymskiej okoo 6 min osb, pniej prawdopodobnie jeszcze wzrastaa,
przynajmniej do koca I w.
Mieszkacy imperum rzymskiego dzielili si na: nobilw (w Hiszpanii
byo ich niewielu), pozostaych obywateli rzymskich (dla jasnoci: w
civitas uznanych za rzymskie mieszkay rwnie osoby nie bdce
obywatelami Rzymu, a obywatele rzymscy zamieszkiwali w civitas nie
majcych obywatelstwa" Rzymu), obywateli latyskich, ludzi wolnych,
wyzwolecw i niewolnikw.
Obywatele rzymscy posiadali szereg uprawnie, jak np. prawo apelacji
do trybunau w Rzymie, byli te w duym stopniu utrzymywani przez
pastwo. Ta uprzywilejowana pozycja w stosunku do innych kategorii
zmienia si w czasach cesarza Karakalli, ktry nada obywatelstwo
rzymskie wikszoci wolnych mieszkacw.
Wolni mieszkacy pastwa rzymskiego, nie majcy rzymskiego
obywatelstwa, stanowili bardzo rnorodn grup, ktr czy brak praw
politycznych.
Wyzwolecami stawali si niewolnicy uwolnieni przez waciciela. Byli
oni jednak w dalszym cigu zaleni od niego, jako patrona, w dwojaki
sposb, zgodnie z obowizkami, ktrym podlegaa caa ta kategoria (np.
obowizek niesienia pomocy byemu wacicielowi) oraz w zakresie, jaki im
wyznaczy sam waciciel. Wyzwolecy i niewolnicy stanowili dwie
najliczniejsze warstwy spoeczne wrd mieszkacw Hiszpanii, a ich
sytuacja prawna bya taka sama jak w pozostaych czciach cesarstwa
rzymskiego.
Niewolnicy, nalecy zarwno do osb prywatnych, jak i instytucji,
nie posiadali adnych praw, co oznaczao m.in., e mogli by bezkarnie
zabici
27
przez waciciela i nie mogli zaoy rodziny. Poczwszy od II w.
nasilajcy si kryzys cesarstwa wymusi na wadzach prawne ograniczenie
absolutnych praw waciciela nad niewolnikiem. Nie mona ju byo bez
powodu zabi niewolnika, a jego zwizki rodzinne byy traktowane jak
legalne maestwo. Niewolnicy nie uzyskali jednak prawa dajcego im
moliwo kupienia wolnoci, w dalszym cigu decyzja ta zaleaa od
waciciela.
Oligarchia rzymska przeznaczaa olbrzymi cz swoich dochodw na
utrzymanie prestiu spoecznego, nie chodzio w tym przypadku tylko o
manifestacj bogactwa, lecz take o spenienie obowizku wobec
spoeczestwa. Przybierao to form uczestnictwa w wydatkach na rzecz
munici-pium, zwizanych z budownictwem publicznym i przygotowaniem imprez
witecznych (ludi).
O rozwoju gospodarczym Pwyspu Iberyjskiego pod panowaniem Rzymu
najlepiej wiadcz zachowane drogi i akwedukty. Drogi rzymskie miay
suy zarwno celom militarnym, jak i transportowi towarw, po upadku
cesarstwa sie komunikacyjna podobnej jakoci zacza powstawa dopiero w

czasach reform burboskich. Rozwinity by rwnie transport rzeczny i

morski (podstawowy, pomimo istnienia wietnych drg, rodek komunikacji
pomidzy czciami rdziemnomorskimi imperium).
Hiszpania bya, po Egipcie i Afryce, najwikszym dostawc zb
(przede wszystkim pszenicy) w cesarstwie. Wysyano take wino i oliwki,
ktrymi karmiono rzymski plebs" i legiony. Produkcja rolnicza odbywaa
si w wielkich gospodarstwach zatrudniajcych niewolnikw.
Najsynniejszym produktem eksportowym Hiszpanii bya solona ryba i
garum (gwnie z tuczyka), prawdopodobnie wynalazek fenicki,
przygotowywany w olbrzymich centrach produkcji dziaajcych na caym
wybrzeu poudniowym (do Alicante).
Najwaniejsze kopalnie eksploatowane przez Rzym dziaay na Pwyspie
Iberyjskim ju wczeniej, Rzymianie je rozbudowali i zastosowali na
szerok skal prac niewolnikw (w zagbiu w Kartagenie pracowao ich 40
tysicy).
Produkcja rzemielnicza odbywaa si w wielkich gospodarstwach
rolnych, maych warsztatach miejskich i na skal przemysow" w duych
centrach produkujcych gwnie amfory.
Podstawowe produkty rolnicze i mineray podlegay monopolowi pastwa,
nie mona wic mwi o wymianie handlowej, tylko o ich dystrybucji przez
pastwo. Podobnie byo z pienidzem, ktry rozpowszechni si
prawdopodobnie dziki temu, e by najwygodniejsz form zapaty dla
onierzy oraz wymagan form trybutu. Rzymianie przejli mennice
dziaajce wczeniej i a do czasw Juliusza Cezara monety miay take
napisy w jzykach miejscowych.
Romanizacja Hiszpanii
Romanizacja Pwyspu Iberyjskiego miaa wieloraki i zmienny
charakter. Podczas podboju, trwajcego 200 lat, ludno miejscowa
przyjmowaa narzucone si lub koniecznoci elementy kultury rzymskiej,
najszybciej proces ten sta si dobrowolny na poudniu, w Betyce, ktra
ju wczeniej bya w najwikszym stopniu poddana wpywom zewntrznym
(kolonizacja
28
fenicka). Imigracja ludnoci z Italii doprowadzia do powolnego procesu
wzajemnego przenikania si kultury rzymskiej i kultur iberyjskich,
oczywicie stron mocniejsz bya cywilizacja Italii. Z czasem wikszo
mieszkacw Pwyspu Iberyjskiego zacza dy do jak najszybszego
stania si penoprawnymi obywatelami Rzymu, nadal jednak utrzymyway si
podziay regionalne w tej mierze (mieszkacy Pnocy, nie tylko
Kantabrowie i Astu-rowie, byli najbardziej oporni wobec zmian).
Jeli wemiemy pod uwag ustawodawstwo rzymskie, to romanizacj
Pwyspu Iberyjskiego mona podzieli na kilka faz, cile zwizanych z
polityk Rzymu wobec wszystkich podbitych terytoriw. Granic pierwszej z
nich jest przyznanie przez cesarza Wespazjana prawa latyskiego wszystkim
mieszkacom imperium (74 r., pocztkowo prawa te posiadaa ludno Italii
nie majca obywatelstwa rzymskiego). Drug faz koczy przyznanie
mieszkacom cesarstwa obywatelstwa rzymskiego (212 r., cesarz Karakalla).
Najlepiej uchwytnym elementem romanizacji jest proces przyjmowania
jzyka aciskiego. Mniej wicej do czasw cesarstwa byy powszechnie
uywane alfabety celto-iberyjskie, wiadcz o tym napisy na monetach i
teksty umw pomidzy osobami prywatnymi lub spoecznociami (zamieszczano
je na specjalnych maych figurkach). Od koca istnienia republiki zaczyna
dominowa alfabet aciski, lecz jeszcze w poowie II w. powstaway
inskrypcje w jzykach miejscowych, pisane alfabetem aciskim (znamy
rwnie, wczeniejsze, przykady tekstw aciskich pisanych miejscowymi
alfabetami). Trudniej oceni zasig uycia mwionej aciny. Na pewno
cz jzykw miejscowych przetrwaa do upadku cesarstwa rzymskiego, mimo

e ju cesarz Klaudiusz wprowadzi obowizek znajomoci aciny dla

starajcych si o rzymskie obywatelstwo. Nie najlepiej take byo (wedug
oceny Rzymian) z jakoci uywanej przez mieszkacw Hiszpanii aciny
(pejoratywne okrelenie hispano ore). Senatorowie umiechali si, gdy
przemawia urodzony w Hiszpanii cesarz Hadrian.
Naley rwnie wspomnie o popularnoci greki, ktrej znajomo
wysza poza tereny greckiej kolonizacji. Ten drugi jzyk imperium
rzymskiego by uywany przede wszystkim przez czonkw elit.
Najbardziej znanymi postaciami cesarstwa rzymskiego urodzonymi w
Hiszpanii (w rodzinach wywodzcych si z Italii) byli cesarze Trajan (98117) i Hadrian (117-138) oraz orator Kwintylian, poeta Marcialis i
rodzina Senekw. Filozof, pisarz, wychowawca Nerona i konsul, Lucjusz
Seneka (4-65 r.) urodzi si w Kordobie, podobnie jak jego siostrzeniec,
epik, Marek Lukan, uczestnik spisku przeciwko Neronowi, ktry zmusi ich
obu do popenienia samobjstwa.
Rzymianie pozostawili po sobie wspaniae zabytki architektury,
akwedukt w Segowii, teatr w Tarragonie, most w Alcantarze, cay zesp
miejski Meridy (most, teatr, amfiteatr, forum).
Chrzecijastwo w rzymskiej Hiszpanii
W Hiszpanii przez cay okres rzymski wystpoway obok siebie dawne
religie miejscowe (ktre w wielu regionach, szczeglnie na wybrzeu,
29
zawieray elementy religii wschodnich, znanych tutaj od czasw
kolonizacji fenickiej) oraz oficjalny kult rzymski (cesarza i rzymskich
bogw). W czasach cesarstwa popularno zyskay nowe wschodnie bstwa
(nie mona mwi o religiach wschodnich, gdy kultem otaczano
pojedynczych bogw z rnych panteonw). Wszystkie te nowe kulty czya
obietnica niemiertelnoci, odrodzenia po mierci, ktre zapewnia miay
rytuay misteryjne.
Chrzecijastwo trafio na Pwysep Iberyjski najprawdopodobniej z
Afryki (potwierdzaj t tez skrupulatne badania historykw i
archeologw, cho cz historykw hiszpaskich z ni si nie zgadza).
Pierwsze wsplnoty chrzecijaskie powstay w II w. w miastach i przez
dugi okres (nawet po upadku cesarstwa) bya to gwnie religia miejska.
W III w. doszo do wikszego rozprzestrzenienia nowej wiary i
konsolidacji struktur kocielnych. W 313 r. cesarz Konstantyn zapewni
chrzecijanom wolno wyznania.
Na Pwyspie Iberyjskim powsta jeden z najwikszych ruchw
heretyckich, ktre pojawiy si w tym okresie w Kociele. Pryscylian,
biskup z Avili (od 380 r.), gosi idee, ktre spotkay si z potpieniem
Kocioa, lecz zyskay wielu zwolennikw w pogaskiej Galicji, skd
pochodzi. Istnieje rwnie teza, e stracenie Pryscyliana na rozkaz
cesarza, po interwencji hierarchii kocielnej Hispanii, nie zostao
spowodowane manichejsko-gno-stycznymi pierwiastkami w jego naukach (ktre
miay by wczone przez jego uczniw ju po mierci Pryscyliana), lecz
wyniko z obawy elit kocielnych, powizanych z warstw oligarchw, przed
goszonym przez niego radykalnym programem spoecznym.
31
Hiszpania u schyku dziejw cesarstwa
Pierwszymi oznakami saboci cesarstwa byy najazdy upiecze ludw z
Pnocnej Afryki (172) oraz rewolta Maternusa, ktry na czele zbiegych
niewolnikw i zuboaych rolnikw przez kilka lat niszczy ziemie Galii i
Hiszpanii (187 r.). Przegrana jednego z pretendentw do cesarskiego
tronu, w kocu II w., pocigna za sob konfiskat olbrzymich dbr jego

zwolennikw w Hiszpanii, co naruszyo system ekonomiczny Pwyspu

Iberyjskiego. Pastwo odwoywao si do drastycznych metod dla
zapobieenia pogbianiu si kryzysu. Bogatych mieszkacw municipiw
zmuszono do odpowiadania wasnym majtkiem za regularne pacenie
nalenych od municipiw podatkw. Dowdcy wojskowi objli funkcje
administracyjne.
Wielki kryzys polityczny i gospodarczy w III w., obejmujcy cae
cesarstwo, pogbiony zosta najazdem Frankw i Alamanw (258), ktrzy
zostali wsparci (gwnie w rabunku i niszczeniu dbr oligarchw) przez
niezadowolon ludno. Zdaniem czci historykw (np. M. Vigil), nie byo
drugiego najazdu Frankw (275), jak si to tradycyjnie przyjmuje, tylko
doszo wwczas do ludowego powstania.
Kryzys polityczny przybra form nieustannych walk o wadz w
cesarstwie, ktre trway od lat trzydziestych do osiemdziesitych III w.
Jego podoem by kryzys gospodarczy wynikajcy z wyczerpywania si
moliwoci dalszego rozwoju ekonomicznego opartego na pracy niewolnikw
(malay moliwoci nabycia nowych niewolnikw i jednoczenie waciciele
32
byli zmuszeni polepszy ich warunki ycia). W tym okresie zacz rozwija
si kolonat, ktry bdzie stanowi podstaw gospodarki i spoeczestwa w
IV w. i ktry przetrwa upadek cesarstwa. Kolonami stawali si drobni
waciciele ziemscy, ktrzy w zamian za oddanie ziemi i rezygnacj z
czci swojej wolnoci otrzymywali od patrona opiek i utrzymanie.
Jednoczenie w sytuacji zblionej do kolonw zaczli znajdowa si
niewolnicy, ktrzy coraz czciej dostawali od waciciela kawaek ziemi
pod upraw. Postpowaa koncentracja wasnoci ziemskiej i prywatyzacja
ziem komunalnych, w wyniku czego zaczy powstawa wielkie latyfundia, na
terenie ktrych wielcy waciciele budowali swoje siedziby, villae, tym
samym opuszczajc miejskie rezydencje. W ten sposb municipia traciy
sponsorw i czsto rwnie podatnikw (wobec trudnoci z odebraniem
nalenoci od nieobecnych w centrum administracyjnym latyfundystow).
Biedniejce miasta, dla bezpieczestwa otaczane murami, traciy
mieszkacw. Nie naley take zapomina o czynniku ideologicznym,
popularno religii Wschodu wynikaa z kryzysu spoecznego, lecz
jednoczenie ten kryzys pogbiaa. Szczeglnie wan rol w tym
wzgldzie odgrywao chrzecijastwo. Odrzucenie kultu cesarza, pochwaa
ubstwa (do czasu zwizania si Kocioa z wadz cesarsk), rwno
wiernych (charakterystyczna i dla innych nowych religii) naruszay
podstawy, na ktrych byy zbudowane fundamenty pastwa rzymskiego.
^fi
W wyniku polaryzacji majtkowej i powszechnoci rzymskiego obywa*2
telstwa zanikay dawne podziay stanowe na rzecz ksztatujcych
si nowych
grup, honestiores - latyfundystow i humiliores - reszty ludnoci. Po
kryzysie
3
w III w. kopal i sektorw rolnictwa produkujcych na eksport, w
nastpnym
wieku nastpio czciowe odrodzenie tych dziaw gospodarki Pwyspu
Iberyjskiego, nie osigny one jednak poziomu produkcji z dwch pierw
szych wiekw naszej ery.
Reformy administracyjne cesarza Dioklecjana (284-305) byy czci
szerszego programu reform, majcych wydwign cesarstwo z kryzysu.
Hiszpania jako jedna z diecezji (diocesis) zostaa podporzdkowana
prefekturze (praefecturae) Galii. Na czele diecezji Hiszpanii sta
vicarius, podlegao mu sze nowo utworzonych prowincji (Baetica,
Lusitania, Tar-raconensis, Gallaecia, Carthaginensis, Mauritania
Tingitana w Afryce). W 35 r. dosza jeszcze prowincja Balearica.

Pod koniec IV w. musiano stworzy system obronny (limes) oparty na

garnizonach umieszczonych wzdu linii biegncej na pnocy, od Galicji
do Kraju Baskw, ktry mia powstrzyma ataki Kantabrw i Asturw,
wykorzystujcych osabienie imperium dla odzyskania niezalenoci.
Kontynuacj stanu niezadowolenia spoecznego byy rewolty chopskie tzw.
bagaudw (znaczenie tego okrelenia nie jest jasne, prawdopodobnie jest
to zlatynizowa-na wersja celtyckiego sowa oznaczajcego grup
wojownikw). Pierwsze nie budzce wtpliwoci informacje o bagaudach
pochodz z IV w. Pojawiy si wwczas w Galii grupy chopw walczce z
administracj rzymsk i ludnoci miast. W V w. na Pwyspie Iberyjskim
oddziay zoone z chopw, kolonw i niewolnikw, stanowice potn
si militarn, wystpoway przeciwko wacicielom latyfundiw, gwnie
na tych obszarach, gdzie iowaa wielka wasno ziemska (doliny rzek
Duero i Ebro).
33
HISZPANIA W EPOCE REDNIOWIECZA
HISZPANIA WIZYGOCKA
Pocztki Hiszpanii
wizygockiej
CHOCIA w chronologii dziejw
Hiszpanii przyjmuje si, e po okresie panowania Rzymu nastpuj czasy
Hiszpanii wizygockiej, jest to uproszczenie, gdy przez prawie cay V w.
nie istniao wizygockie krlestwo w Hiszpanii, a przez Pwysep Iberyjski
przeleway si kolejne fale barbarzyskich" najedcw.
Dzieje upadku panowania rzymskiego na Pwyspie Iberyjskim s cile
zwizane z upadkiem caego imperium. Poczwszy od poowy III w.
germaskie plemiona zaczy przekracza do tej pory stabiln granic na
Renie. Dalsze ich szlaki wiody w kierunku Pirenejw, ktre Germanie
przemierzali na kracu wschodnim lub zachodnim, aby nastpnie spenetrowa
odpowiednio dolin rzeki Ebro lub dolin Duero. Regiony te ucierpiay
najbardziej wskutek tych upieczych wypraw, ktre dotary take do
dzisiejszej Portugalii. Wszystko wskazuje na to, e najedcy nie
napotkali zdecydowanego oporu, a nawet doczali do nich biedni wieniacy
i niezadowoleni onierze. Po opanowaniu sytuacji przez cesarza
Dioklecjana (od 286 r.), niebezpieczestwo germaskie zostao zaegnane,
jednak 120 lat pniej (407) zapora dla barbarzycw na Renie przestaa
istnie na zawsze.
W 409 r. Wandalowie, Swewowie i Alanowie, po zupieniu Galii,
przekroczyli Pireneje. Wezwa ich na pomoc dowdca rzymskich oddziaw,
Geroncjusz, zbuntowany przeciwko jednemu z pretendentw do cesarskiego
tronu, Konstantynowi, dla ktrego wczeniej opanowa Hiszpani, pokonujc
oddziay wierne drugiemu z cesarskich pretendentw, Honoriuszowi. W cigu
dwch lat barbarzycy obsadzili swoimi garnizonami dolin Duero, Galicj,
Luzytani i Betyk. Po zupieniu Rzymu przez Wizygotw (410) Honoriusz
doszed z nimi do porozumienia i wysa jako sojusznikw do Galii, gdzie
jego siy pokonay zarwno Geroncjusza (zabili go wani onierze), jak
i Konstantyna.
W 416 r. Honoriusz ponownie wykorzysta Wizygotw, tym razem dla
zdobycia Hiszpanii. Dwa lata wczeniej Wizygoci zupili Pwysep
Iberyjski na wasn rk, gdy przemierzali go w celu dotarcia do Afryki.
Ta nieudana wyprawa bya wywoana brakiem dostaw zboa, ktre Rzym mia
zapewni. Po zawarciu kolejnego ukadu z Rzymem, przewidujcego oddanie
siostry cesarza (Galii Placydii, znajdujcej si od zupienia Rzymu w
rkach Wizygotw), wizygoccy wojownicy zdoali pokona Alanw i Wandalw
w bitwie nieopodal dzisiejszego Algeciras. Za to zwycistwo krl Walia

34
i jego poddani otrzymali ziemi w pobliu Tuluzy. W ten sposb zakoczy
si dla Wizygotw okres wdrwek i powstao ich pierwsze pastwo.
Oddziay cesarskie kontynuoway przywracanie rzymskiego panowania w
Hiszpanii, lecz Betyka, Luzytania i Galicja pozostay w rkach Wandalw i
Sweww. Krl Wandalw Gunderyk zaatakowa Swewow, ktrym z pomoc
przyszed Rzym chccy utrzyma rwnowag si w tym regionie. Po
pocztkowych niepowodzeniach Wandalowie opanowali prawie ca Hiszpani
(z wyjtkiem Galicji zajtej przez Sweww i rzymskiej prowincji
Tarraconensis). Wykorzystujc flot zdobyt w Kartagenie zupili nawet
Baleary, jednak po mierci Gunderyka jego nastpca dokona podboju
Pnocnej Afryki (429) i Wandalowie ju nie wrcili do Hiszpanii.
Korzystajc z zaangaowania Rzymu w obron spichlerza cesarstwa,
jakim bya Pnocna Afryka, Swewowie rozpoczli ekspansj na poudnie
Hiszpanii, zdobywajc Merid i Sewill (441). Liczebno Swewow nie
przekraczaa prawdopodobnie 25 tys. osb, ale cieszyli si oni poparciem
biednych poddanych cesarstwa w walce przeciwko rzymskim elitom. Prba
powstrzymania Swewow, oparta znowu na siach wizygockich, zakoczya si
klsk si cesarskich w bitwie w dolinie Gwadalkiwiru (446). W ten sposb
pod panowaniem Rzymu pozostaa jedynie dolina rzeki Ebro. Wadca Sweww
postara si o zawarcie sojuszu z Wizygotami, biorc za on crk
Teodoryka, ktry wkrtce potem zgin, walczc jako sojusznik Rzymu, w
zwycisldej bitwie z Hunami Atylli na Polach Katalaunijskich (451). To
wielkie zwycistwo nie uchronio jednak zachodniego cesarstwa od upadku
wskutek wewntrznych walk.
Nowy krl Wizygotw, Teodoryk II, w imieniu jednego z pretendentw
35
do cesarskiego tronu, wkroczy do Hiszpanii w 456 r. i odnis zwycistwo
nad Swewami w bitwie nieopodal Astorgi. Wizygoci zdobyli gwne siedziby
Sweww (Astorga, Braga) oraz pojmali i zabili ich wadc. Wizygoci
sprawowali wadz nad zdobytymi obszarami wsplnie z rzymskimi monymi
(arystokracj, biskupami) i prowadzili dalsze walki ze Swewami, ktrzy
zdoali odbudowa swoje pastwo w Galicji i Pnocnej Luzytanii. Sytuacja
ta nie zmienia si wraz z kocem istnienia cesarstwa zachodniego (476
r., istniejcego od podziau cesarstwa rzymskiego na dwie czci w 395
r.), a prby rewolty przeciwko wadzy Wizygotw zakoczyy si
niepowodzeniem. Euryk i jego syn Alaryk II budowali podstawy gockiego
panowania na zdobytych obszarach (rozcigajcych si do Loary i Rodanu,
ich centrum stanowia Galia, a nie Hiszpania), przygotowujc kodeksy praw
dla Gotw (tzw. Kodeks Eurykd) oraz dla Galo-Rzymian i Hiszpano-Rzy-mian
(tzw. Breviarium, bdcy uproszczon wersj prawa rzymskiego).
Obawiajc si ekspansji Frankw (ktrzy w 496 r. przeszli na
katolicyzm, co bardzo wzmocnio wewntrznie ich pastwo) wadcy Wizygotw
zawizali sojusz z Ostrogotami i Burgundami. Zostali jednak pokonani
przez wadc Frankw Klodwiga w bitwie na pnocy Akwitanii (Youille, 507
r.), w ktrej zgin Alaryk II. Rwnie Burgundczycy postanowili
wykorzysta sytuacj i zaatakowali Wizygotw. W tym skrajnie trudnym
pooeniu, mogcym si skoczy nawet unicestwieniem caego plemienia, z
pomoc Wizygotom przyszed ich pobratymiec, krl Ostrogotw Teodoryk
Wielki, wadajcy Itali i cieszcy si poparciem cesarza w
Konstantynopolu. Ten najpotniejszy wadca na zachodnim obszarze byego
cesarstwa wysa do Galii armi, ktra pokonaa Frankw i Burgundw.
Wizygoci zostali ocaleni, chocia musieli opuci wikszo Galii
(poza prowincj Narbony lub inaczej Septymani) i przenie si za
Pireneje. W ten sposb centrum ich pastwa staa si Hiszpania

(Hispania). Teodoryk Wielki obj faktyczn wadz nad Wizygotami (w

imieniu swojego wnuka, maoletniego Amalryka, ktry by spadkobierc
tronu). Wzorujc si na wprowadzonej wczeniej w Italii nowej organizacji
administracji pastwa ostrogockiego, Teodoryk Wielki utworzy na
obszarach opanowanych przez Wizygotw dwie odrbne jednostki
zarzdzajce: dla Gotw i pozostaej ludnoci.
Po mierci Teodoryka Amalryk prbowa, poprzez maestwo, zawiza
sojusz z Frankami, aby odzyska utracone ziemie w Galii. Zakoczyo si
to niepowodzeniem i utrat dalszej czci wizygockiego terytorium za
Pirenejami (Narbona). Amalryk musia ucieka przed Frankami do Barcelony,
gdzie zosta zamordowany przez wasnych ludzi. Tron wizygocki obj
Ostrogot Teudis, bdcy wczeniej opiekunem Amalryka z polecenia
Teodoryka Wielkiego. Nie zdoa on odbi utraconych ziem z rk Frankw,
pokona jednak ich wypraw na Barcelon.
Teudis uczyni hiszpaskie miasta siedzib swojego dworu (opuszczajc
definitywnie Narbon), poj za on kobiet z arystokracji hiszpano-rzymskiej (jeszcze przed wyborem na krla), a pastwo Wizygotw pod jego
panowaniem stawao si coraz bardziej pastwem hiszpaskim, pomimo
posiadania obszaru wybrzea Morza rdziemnego w Galii. Teudis i jego
nastpca (take Ostrogot) zostali zamordowani w wyniku dworskich spiskw
36
i wadz przej Wizygot Agila. Musia on stawi czoa licznym rewoltom
ludnoci hiszpaskiej (Kordoba) i oddziaw gockich.
W tym czasie tron cesarski w Konstantynopolu obj Justynian Wielki,
ktry za zadanie postawi sobie odzyskanie ziem nalecych do cesarstwa
zachodniego. Najpierw pokona Wandali w Afryce, a nastpnie Ostrogotw w
Italii. Atanagild, wybrany na krla Wizygotw przez zbuntowany garnizon w
Sewilli, postanowi poszuka pomocy u Justyniana w walce z Agil i
zaofiarowa mu w zamian pas ziemi na wybrzeu Hiszpanii (od Kadyksu do
Walencji). Armia bizantyjska wyldowaa w Kartagenie, co tak
przestraszyo wizygock elit, e postanowia zamordowa Agil (555) i
uzna Atanagilda za krla. Zostao zawarte porozumienie z Bizancjum,
jednak sytuacja bya niestabilna, o czym najlepiej wiadczy utrzymanie
niezalenoci przez zbuntowan Kordob.
Dopiero nastpny wadca, Leowigild (569-586 r., panujcy pocztkowo
wsplnie z bratem, Liuw), umocni podstawy wizygockiego panowania,
wypierajc Bizancjum z czci zajtego przez nie terytorium w Betyce i
podporzdkowujc sobie zbuntowan Kordob. W 580 r. przeciwko Leowigildowi wystpi jego wasny syn, Hermenegild, wysany na poudnie
Hiszpanii, gdzie przeszed na katolicyzm i ogosi si krlem. Zyska on
poparcie czci miejscowej ludnoci, jak rwnie wsparcie od Sweww i
Bizancjum. W cigu trwajcych kilka lat star Leowigild pokona
zbuntowanego syna, ktry zosta uwiziony i nastpnie zamordowany (za
nie-zgodzenie si na przyjcie komunii z rk ariaskiego biskupa, z
ktrego to powodu zosta uznany przez Koci katolicki za mczennika;
sam bunt, zdaniem badaczy, nie mia jednak wycznie religijnego
podoa). Po zaegnaniu jednego niebezpieczestwa Leowigild zwrci si
przeciwko Swewom, ktrzy najechali tereny wizygockie. Swewowie traktowani
byli do tej pory jako nie liczcy si, peryferyjny przeciwnik. Stali si
jednak groni dla Wizygotw, gdy ich rodzina krlewska przyja
katolicyzm odchodzc od arianizmu i tym samym mocniej zwizaa si ze
swoimi katolickimi poddanymi oraz podja cis wspprac z Kocioem,
bdcym w wczesnych niespokojnych czasach najlepiej zorganizowanym
orodkiem wadzy. Leowigild pokona Sweww w 585 r. i wczy ich
krlestwo do pastwa wizygockiego, pozbawiajc korony wadc Sweww i
umieszczajc garnizony w najwaniejszych ich miastach. Flota frankoska
pynca na pomoc Swewom zostaa zniszczona przez okrty wizygockie.

Spoeczestwo Hiszpanii wizygockiej

Panowanie Leowigilda rozpoczo trwajcy ptora wieku proces
tworzenia si nowego, jednolitego spoeczestwa na Pwyspie Iberyjskim.
Wadza krlewska i funkcje sprawowane przez arystokracj, wprowadzone
przez Wizygotw, zastpoway rzymskie instytucje i urzdy pastwowe.
Podstawowe znaczenie dla tych przemian miay sprawy zwizane z
religi. Chocia jeszcze pod koniec VII w. wiele obszarw wiejskich
Hiszpanii pozostawao pogaskimi, to wszystko wskazuje na to, e
chrzecijastwo rozprzestrzenio si w znaczcy sposb poza miastami.
Szlachta rzymska (hiszpaska) bya ju w caoci chrzecijaska, gdy
ustabilizoway si rzdy Wizygotw. Tymczasem Wizygoci w poowie IV w.
zostali nawrceni przez
37
zwolennikw Ariusza z Aleksandrii i byli uwaani przez hiszpaskich
chrzecijan za heretykw. W Hiszpanii istniay wskutek tego dwa Kocioy
(katolicki i ariaski), co jeszcze bardziej pogbiao podziay pomidzy
podbit ludnoci a Wizygotami. Ze wzgldu na o wiele wiksz liczb
wiernych Koci katolicki uzyska dominujc pozycj w Hiszpanii.
Wywoywao to prby ograniczenia jego znaczenia, podejmowane m.in. przez
Leowigilda, za ktrego rzdw doszo do fali przeladowa katolickiej
hierarchii kocielnej. Jego syn i nastpca pooy kres tej
niebezpiecznej dla jednoci pastwa sytuacji. Rekkared (586-601) zaraz po
wstpieniu na tron zdecydowa si przej na katolicyzm. Po duszym
okresie przygotowa, koniecznych do zamania oporu przeciwnikw
konwersji, zwoano synod w Toledo (III Synod Toledaski, 589), na ktrym
krl i szlachta gocka (gentis gothorum) oficjalnie przyjli katolickie
wyznanie wiary. Omiu z ariaskich biskupw rwnie podpisao odpowiedni
dokument. W ten sposb Koci sta si jednym z fundamentw pastwa
wizygockiego, z tego te powodu otrzyma on wiele uprawnie,
przekraczajcych te, jakimi dysponowali wielcy waciciele ziemscy w
stosunku do osb yjcych na ich ziemiach. Wasno kocielna rozrastaa
si, a i w miastach biskupi zaczli odgrywa decydujc rol, pomimo
istnienia urzdu komesa - przedstawiciela wadzy krlewskiej.
Szacuje si, e ludno Hiszpanii spada z 6 mln, w okresie
najwikszego rozkwitu panowania rzymskiego na Pwyspie Iberyjskim, do 4
mln w VII w. Jeszcze wikszy spadek liczby mieszkacw zanotoway miasta
(na caym obszarze byego cesarstwa zachodniego). W okresie rzymskim byy
one przede wszystkim centrami administracyjnymi, koniec istnienia
imperium
38
oznacza zaprzestanie penienia przez nie tej podstawowej dla ich rozwoju
funkcji.
Hiszpaskie wielkie gospodarstwa rolne produkujce na rynek cesarstwa
rzymskiego straciy racj bytu wraz z upadkiem cesarstwa. Handel w
basenie Morza rdziemnego nie usta, jednak jego przedmiotem,
przynajmniej w czci zachodniej, przestay by podstawowe artykuy
ywnociowe. Oznaczao to koniec rzymskich villae, ktre albo
przeksztaciy si w samowystarczalne due posiadoci ziemskie, albo
znikny (na mniej urodzajnych terenach). Wraz ze znikniciem dawnych
wadz i autorytetw, idcym w parze ze zuboeniem caego spoeczestwa,
kraj ogarno bezprawie. Dlatego te siedziby wacicieli ziemskich
zamieniy si w ufortyfikowane twierdze. Podstawow si robocz w
wielkich gospodarstwach rolnych stanowili w dalszym cigu niewolnicy.
Oprcz nich pracowali wolni, lecz zaleni chopi, ktrzy w zamian za

prawo uywania ziemi (domostwa, pastwiska, lasy) oddawali cz swoich

plonw. Wielcy waciciele ziemscy, dysponujcy wasnym wojskiem, byli
faktycznymi wadcami na rozlegych obszarach. Wadza krlewska bya
ograniczona i zalena od tych lokalnych magnatw.
Przez cay okres gockiego panowania w Hiszpanii ma miejsce proces
feudalizacji spoeczestwa. Zmniejsza si liczba ludnoci faktycznie
wolnej, wikszo osb, zachowujc formalnie ten status, zmuszona jest do
uzalenienia si wobec monych i Kocioa, i w praktyce ich sytuacja
staje si bliska pooeniu niewolnikw i ludnoci pwolnej.
Upadek handlu dotyczy nie tylko wymiany pomidzy prowincjami byego
cesarstwa, lecz take wymiany lokalnej. Jedynym rodzajem handlu, jaki
rozwija si w tym okresie, by handel sowiaskimi niewolnikami (jego
szlaki wiody od terytoriw zajtych przez Sowian w kierunku Morza
rdziemnego). Pienidz prawie znik z obiegu, mg suy jedynie
opaceniu najemnej armii lub nabywaniu luksusowych artykuw pochodzcych
z zagranicy. Natomiast handel powszechnie odbywa si na zasadzie wymiany
towar za towar.
Taki stan handlu musia wpyn na pooenie miast. Podobnie jak
posiadoci wiejskie musiay one otacza si murami, jednoczenie pomimo
zmniejszenia ich powierzchni w obrbie murw powstaway, z koniecznoci,
.ogrdki" przeznaczane na produkcj ywnoci. Miasta pozostaway jednak
nadal wanymi centrami ze wzgldu na to, e stay si siedzibami
biskupw, ktrzy gromadzili wok swoich stolic nie tylko duchownych,
lecz take rzemielnikw i artystw potrzebnych przy wznoszeniu
kociow, klasz-torw i szpitali.
Podczas panowania Egiki, na pocztku VIII w., wydano najostrzejsze
rozporzdzenia skierowane przeciwko ucieczkom niewolnikw (np. kara
chosty nawet dla monych za ukrywanie zbiegw), co moe wskazywa na
zwikszenie si tego zjawiska lub te wiadczy o kryzysie caego
pastwa, ktry prbowano zaegna drakoskim ustawodawstwem. Pooenie
niewolnikw w pastwie wizygockim nie rnio si od ich pooenia z
czasw panowania Rzymu. Chrzecijastwo nie wpyno na zmian tej
sytuacji, przede wszystkim dlatego, e to wanie Koci by jednym z
najwikszych posiadaczy niewolnikw (pod wieloma wzgldami znajdowali si
oni w gor39
szym pooeniu ni niewolnicy nalecy do innych instytucji i osb
prywatnych, np. faktycznie nie mogli sta si wyzwolecami, gdy
formalnie naleeli do Boga, a nie do wyzwalajcego ich biskupa). Koci
stara si tylko o to, eby chrzecijanie nie stawali si niewolnikami
ydw (handel niewolnikami by jednym z gwnych zaj ydw).
W kocu VII w. Egika wyda rozporzdzenia dotyczce ydw, ktre byy
ukoronowaniem caego szeregu restrykcji wobec narodu mieszkajcego na
Pwyspie Iberyjskim od kilkuset lat. W odwecie za spisek przeciwko
chrzecijaskim krlestwom (prawdopodobnie chodzi o podbj Afryki
Pnocnej przez Arabw) wszyscy ydzi mieli zosta zamienieni w
niewolnikw, a ich majtek skonfiskowany. Nie sposb dokadnie okreli
przyczyn powtarzajcych si nastrojw antyydowskich w spoeczestwie
wizygockim (nie znanych w tak duej skali w innych czciach wczesnej
Europy), o ich sile najlepiej wiadczy powtarzajce si ustawodawstwo
skierowane przeciw ydom. Chrzecijastwo w Hiszpanii znajdowao si co
prawda troch na uboczu wielkich dyskusji i sporw w jego onie
(szczeglnie po przejciu Wizygotw na katolicyzm), ktre mogy nastraja
wrogo do judaizmu (gdy kady taki spr oznacza okrelenie si wobec
ydowskich korzeni chrzecijastwa), jednak jak kada moda religia byo
bardzo nietolerancyjne. Poza tym bogactwo ydw (biorce si gwnie z
handlu z zagranic) rzucao si w oczy; dla obrony wasnych interesw

angaowali si w wewntrzne rozgrywki wrd wizygockich elit rzdzcych.

Wprowadzone przez Egik rozporzdzenia skierowane przeciwko ydom byy
rwnie mao skuteczne jak te, ktre wydali jego poprzednicy.
Szybko, z jak muzumanie opanowali Hiszpani wizygock, wiadczy o
nieuksztatowaniu si w peni jednolitego spoeczestwa na Pwyspie
Iberyjskim w cigu 200 lat panowania Wizygotw. Z drugiej jednak strony,
pniejszy dugotrway opr przeciwko muzumanom nasuwa przypuszczenie,
e istniay zalki takiego spoeczestwa. Jedyne informacje, ktre
mogyby nam wyjani problem ksztatowania si jego tosamoci, pochodz
od elity umysowej kraju i nie s wobec tego reprezentatywne. W swojej
kronice Izydor z Sewilli uywa okrele Krlestwo Hiszpaskie" (Spaniae
Regnum, a wic nie Krlestwo Gockie) oraz Hiszpanie" (Hispani) dla
okrelenia mieszkacw tego krlestwa. Termin Rzymianie" jest ju przez
niego uywany tylko w stosunku do Bizantyjczykw i dawnych mieszkacw
imperium rzymskiego. Dokumenty synodw z VII w. zawieraj okrelenie
ludy Hiszpanii". Moe najbardziej wymownym dla poznania stanu
wiadomoci grnych warstw ludnoci Pwyspu Iberyjskiego jest opis buntu
w Septymanii przeciwko krlowi Wambie. Mwi si w nim o Galach (czyli
mieszkacach zapirenejskiej czci pastwa Wizygotw - Septymanii) i
Hiszpanach (mieszkacach Pwyspu).
Zdaniem czci historykw Wizygoci tworzc pastwo gockie na
Pwyspie Iberyjskim stworzyli Hiszpani - osobny kraj i nard. Zdaniem
innych badaczy, nie uformowa si wwczas nard hiszpaski, gdy Wizygoci
pozostali gockim narodem panujcym nad reszt spoeczestwa. Jednake
unifikacja terytorialna i prawna dokonana przez Wizygotw bya
fundamentem, na ktrym moga zosta zbudowana idea jednoci
chrzecijaskiej Hiszpanii wobec islamskiego zagroenia.
40
Wizygockie instytucje
Pomimo prb podejmowanych przez kolejnych wadcw, od czasu
zamordowania Amalryka, tron wizygocki nie by dziedziczny. Na IV Synodzie
w Toledo (633) ustalono zasady wyboru nowego krla przez arystokratw i
biskupw. Na nastpnych synodach okrelono jasno, e wadca pochodzi z
elekcji oraz wprowadzono obowizek przysigi dotyczcej przestrzegania
praw krlestwa (pod grob usunicia z tronu). Dla wzmocnienia pozycji
wybieranego w ten sposb krla, uchwalono jednoczenie eks-komunikowanie
kadego, kto by prbowa usun go z tronu. Pod koniec istnienia pastwa
wizygockiego podjto nastpn prb wprowadzenia dziedzicznej monarchii.
Zostao to prawnie potwierdzone przez synody z koca VII w., lecz wojna
domowa po mierci Wamby i uatwiona przez ni inwazja arabska przerway
ten proces, mogcy prowadzi do powstania dziedzicznej dynastii
wizygockiej.
Dwr krlewski tworzyli palatynowie (piastujcy urzdy pastwowe i
dworskie) oraz gardingowie - zaufani krlewscy (fideles), wywodzcy si z
osobistej druyny germaskich wadcw. Palatynowie, dostojnicy
zarzdzajcy krlestwem, nosili tytu komesa (comes), najwaniejszymi z
nich byli dwaj skarbnicy (krlestwa i posiadoci pastwowych) oraz
kanclerz (prowadzcy kancelari). Miastami zarzdzali komesowie miejscy,
dowdcami garnizonw i podlegych im okrgw byli komesowie wojskowi.
Tytu dux (po polsku duks raczej ni ksi) nosili gubernatorzy
prowincji i dowdcy armii. Oba tytuy (comes i dux) byy rwnie czsto
tytuami honorowymi nie zwizanymi z penieniem adnego urzdu. Prawie
wszyscy dostojnicy pastwowi byli Gotami. Do czasu wprowadzenia przez
Recceswinta jednego prawa dla wszystkich mieszkacw kraju, HiszpanoRzymianie podlegali namiestnikom (iudex provinciae) wywodzcym si z
arystokracji rzymskiej.

Instytucje kocielne, cay aparat administracyjny Kocioa, odgryway

olbrzymi rol, jeli chodzi o organizacj pastwa wizygockiego w
Hiszpanii. Synody kocielne, poczwszy od III Synodu w Toledo, zaczy
przeksztaca si w najwaniejsz wieck instytucj krlestwa, po samej
Koronie. Byy one zwoywane przez krla i uczestniczyli w nich goccy
moni. Wadca przedstawia plan obrad, lecz potem opuszcza zgromadzenie,
aby moga mie miejsce swobodna dyskusja. Uchway synodw byy
podpisywane przez hierarchw kocielnych i wieckich monych i
zatwierdzane przez wadc. W VII w. synody odbyway si co kilka lat.
Mona stwierdzi, e ich znaczenie byo bezporednio zwizane ze
saboci wadzy krlewskiej.
W poowie VI w. zosta zniesiony zakaz maestw pomidzy Gotami i
ludnoci Hiszpanii (dawnymi poddanymi Rzymu). Obowizywao jednak
odrbne prawo dla obu grup ludnoci (Breviarium dla Rzymian), nawet po
przyjciu przez Gotw wyznania katolickiego. Dopiero w poowie VII w.
Chindaswint wprowadzi jednolite prawo dla wszystkich mieszkacw
krlestwa Wizygotw. Zmieniany i uzupeniany przez jego nastpcw (przede
wszystkim przez Recceswinta) kodeks praw znany jako Liber Judiciorum
przey" upadek wizygockiej Hiszpanii i stanowi zarwno podstaw
odradzajcej si po arabskim podboju chrzecijaskiej pastwowoci na
p41
nocy Hiszpanii, jak rwnie podstaw prawn funkcjonowania spoecznoci
chrzecijaskiej yjcej pod panowaniem arabskim. Breviarium z kolei
wywaro wielki wpyw na organizacj pastwa Frankw.
Kultura Hiszpanii wizygockiej
Rzecz niezmiernie charakterystyczn dla powstaej z poczenia dwch
cywilizacji (germaskiej i rzymskiej) kultury Hiszpanii wizygockiej jest
brak wpywu Wizygotw na tak podstawowe elementy cywilizacji, jak jzyk,
zwyczaje pogrzebowe, sposoby uprawy roli, architektura domostw. Mona to
wytumaczy tym, e Wizygoci, wraz ze Swewami, nie stanowili wicej ni
10% caej ludnoci Hiszpanii, jednak nawet tam, gdzie zamieszkao ich
stosunkowo duo, tzn. w Galicji i na pnocy Portugalii (Swewowie) oraz
na rwninach wok Duero, nie sposb znale bardziej znaczcych ladw
ich pobytu. Jzyki Pwyspu Iberyjskiego, ktre rozwiny si z aciny,
nie zawieraj wicej ni 300 sw germaskiego pochodzenia. Wytumaczenie
tego stanu rzeczy jest chyba proste. Rnica w rozwoju cywilizacyjnym
pomidzy obiema spoecznociami bya tak olbrzymia, e czonkowie
sabszej pod tym wzgldem strony przyjli kultur wikszoci. Zachowanie
wadzy nad podbitym krajem uatwiao ten proces, gdy umierzao obawy o
konsekwencje tych zmian dla wizygockiej tosamoci. Do zaniku jzyka
gockiego w duym stopniu przyczynio si odejcie od ariaskiego wyznania
wiary, jzyk gocki by bowiem uywany w liturgii Kocioa ariaskiego.
Nauczanie w wizygockiej Hiszpanii ograniczone zostao do katedr i
klasztorw. Te ostatnie peniy take rol centrw kultury i nauki,
dziki ktrym wiedza staroytnych nie zostaa zapomniana. Pniejsze
klasztory iro-szkoc-kie (zakadane przez mnichw z Irlandii i Szkocji i
bdce gwnymi orodkami kultury europejskiej wczesnego redniowiecza)
kontynuoway ich dzieo. Zdaniem badaczy tego okresu dziejw, Hiszpania w
VII w. wyrniaa si na tle Europy oglnym poziomem wyksztacenia jej
mieszkacw (umiejtno pisania) oraz poziomem intelektualnym elit.
Wikszo prac, jakie wwczas napisano, dotyczya problemw, jakie musia
rozwiza Koci w zwizku z rozwojem chrzecijastwa. Oprcz nich
powstay jednak dziea, ktre wywary wielki wpyw na rozwj
intelektualny redniowiecznej Europy.

Ze wzgldu na ramy chronologiczne rozdziau (obejmujce czasy zamtu

przed opanowaniem Hiszpanii przez Wizygotw) przedstawianie
najwaniejszych postaci kultury tego okresu zaczn od osoby yjcej przed
powstaniem pastwa wizygockiego, ktra nienawidzia barbarzycw. Pawe
Orozjusz (urodzony nieopodal Bragi w dzisiejszej Portugalii) uciekajc
przed inwazj Sweww dotar do Pnocnej Afryki, gdzie spotka w.
Augustyna, a nastpnie do Palestyny, gdzie pozna w. Hieronima.
Zachcony przez nich, po powrocie do Hiszpanii, napisa Histori
przeciwko poganom (koczc si na 417 r.), ktra staa si podstawowym
rdem wiedzy historycznej w redniowiecznej Europie.
W dwiecie lat po dziele Orozjusza swoj wizj dziejw Gotw
przedstawi pochodzcy z rodziny hiszpano-rzymskiej, lecz w peni
utosamiajcy si z wizygockim pastwem, Izydor z Sewilli. Orozjusz
pisa, e jest Rzymianinem i nikim wicej, dla Izydora z Sewilli gocka
Hiszpania bya
42

najpikniejsz krain na wiecie (Laudum Spaniae). wity Izydor by

jedn z najwaniejszych postaci kultury wczesnoredniowiecznej Europy.
Pozostawi po sobie wiele prac, z ktrych najsynniejsza jest czym w
rodzaju redniowiecznej encyklopedii. Liczce dwadziecia ksig
Etymologie stanowiy, a do poznania oryginalnych tekstw staroytnych
autorw, podstawowe rdo wiedzy o matematyce, astronomii, muzyce,
medycynie, geografii i wielu innych dziedzinach nauki. Bdc biskupem
Sewilli (600-630) Izydor kontynuowa dziaalno swojego brata (Leandra),
ktra uczynia z tego miasta centrum kultury, dziki ktremu
redniowieczna Europa poznaa dorobek zarwno staroytnoci, jak i Ojcw
Kocioa. Izydor nie by i nie uwaa si za kontynuatora antycznej
kultury, lecz kad podwaliny pod cywilizacj redniowiecza,
wykorzystujc te elementy antyku, ktre jako chrzecijanin uwaa za
wane.
W architekturze wizygockiej wyrane s wpywy budowli kocielnych
Syrii i Egiptu: bogata dekoracja rzebiarska, kolumny z inskrypcjami
opisujcymi sceny na kapitelach i ich zwieczenia w ksztacie rolinnych
wici, podkowiasty uk (przejty potem przez Arabw). Najbardziej znane
zabytki tego okresu to kocioy San Juan de Bafios (Palencia), Sao
Frutuoso (Braga), San Pedro de la Nave (Zamorra). Inne dziea wizygockiej
sztuki, ktre zachoway si do dzisiaj, to prace zotnicze, nie
przetrway natomiast (poza wyjtkami) iluminowane kodeksy.
wietno i upadek wizygockiego krlestwa
Leowigild (569-586) wzmacnia podstawy swojego krlestwa przez bicie
monety ju bez podobizny cesarza, ustanowienie stolicy w Toledo,
wprowadzenie ceremoniau wzorowanego na bizantyjskim (tron i szaty
krlewskie, nie noszone do tego czasu przez gockich krlw). Jego syn
Rekkared przypiecztowa ten proces przechodzc na katolicyzm (i
likwidujc wizygo-cki opr wobec tej konwersji), co oznaczao religijne
zjednoczenie kraju. Nie udao mu si jednak stworzy dziedzicznej
monarchii, do czego dy ojciec. Nastpni krlowie, z ktrych wielu
zostao zamordowanych, wykorzystujc osabienie zewntrznych przeciwnikw
prowadzili wojny z Baskami i Bizancjum. Baskowie podjli w tym okresie
szerok ekspansj, zarwno na terytoria frankoskie (std dzisiejsza
nazwa Gaskonia), jak i wizygockie. Uczonemu krlowi Sisebutowi (612-621,
pozostawi po sobie dziea pisane po acinie) udao si w kocu pokona
Bizantyjczykw. Po jego otruciu, na tron wybrano Swintil, ktry dowodzi
zwyciskim wojskiem. Wypar on cakowicie Bizantyjczykw z Hiszpanii

(625), co oznaczao, e w kocu cay Pwysep Iberyjski (bez terytoriw

zamieszkanych przez Baskw oraz Wysp
43

Balearskich, ktre pozostay w rkach Bizancjum) znalaz si pod

panowaniem Wizygotw. Jednak prba wzmocnienia wadzy krlewskiej podjta
przez Swintil (konfiskowa ziemie nalece do magnatw i Kocioa, aby
zwikszy ubogi krlewski skarbiec) wywoaa rewolt monych i Swintila
wola zrzec si tronu ni straci ycie. Dla zapobieenia nastpnym
prbom ustanowienia dziedzicznej monarchii najmoniejsze rodziny
wizygockie doprowadziy do zwoania kolejnych trzech synodw (633, 636,
638), na ktrych ustalono zasady elekcji krlw (m.in. t, e krlem nie
mg zosta duchowny z tonsur, co wykorzystano w walkach o tron,
eliminujc przeciwnika poprzez ogolenie mu gowy i zesanie do
klasztoru).
Po kilku mao znaczcych krlach, w 642 r. wadz obj Chindaswint.
Jego podeszy wiek (mia 79 lat, gdy zosta koronowany) prawdopodobnie
zmyli przeciwnikw silnej krlewskiej wadzy. Tymczasem uderzy on
bezlitonie w magnateri wizygock (oczywicie w sojuszu z tymi
magnatami, ktrzy go poparli), aby zlikwidowa w zarodku opr przeciwko
jego samodzielnym rzdom. Kilkuset arystokratw zostao straconych, inni
ucie44
kli do frankoskiej Galii. Ich ziemie skonfiskowano, podobnie jak wiele
ziem kocielnych. Pod koniec ycia Chindaswinta doszo do rewolty, ktrej
uczestnicy w sojuszu z Baskami oblegali bez powodzenia Saragoss. Jej
przyczyn byo zamanie przez krla postanowie wyej wspomnianych
Synodw Toledaskich i przekazanie wadzy synowi Recceswintowi (653-672).
Nowy krl dokoczy dzieo ojca i wyda kodeks likwidujcy rnice prawne
pomidzy Gotami i ich poddanymi. Recceswint nie zostawi jednak potomka,
przez co nie doszo do powstania dziedzicznej dynastii wizygockiej.
Kolejn prb w tym kierunku podj jeden z jego nastpcw, Egika
(687-702). Stara si on rwnie, podobnie jak wszyscy jego poprzednicy,
poczwszy od Chindaswinta, ograniczy wadz Kocioa. Na XII Synodzie
Toledaskim przyjto zasad mianowania biskupw przez krla (przy
wspudziale biskupa Toledo).
Ostatnim wadc wizygockim panujcym w Hiszpanii by Agila, wnuk
Egiki. Cz monych wizygockich, chcc zapobiec powstaniu dziedzicznej
monarchii (Agila by czwartym w kolejnoci krlem z tej samej rodziny),
ogosia wadc Roderyka, ktry opanowa wikszo kraju (bez Tarraconensis i Septymanii). Obu krlw zmiota arabska inwazja (711-714). Agil II
pniej, bo na pnoc Pwyspu Arabowie dotarli po trzech latach.
Przyczyny tak zdumiewajco szybkiego zaamania si pastwa Wizygotw
mogy mie charakter strukturalny. Spoeczestwo hiszpaskie znajdowao
si przez trzy wieki w stanie kryzysu spowodowanego przejciem z jednej
kultury do drugiej, przy czym przejcie to byo faktycznie katastrof
cywilizacyjn. Innym spoeczestwom zachodniej Europy, nalecym
wczeniej do Cesarstwa Rzymskiego, byo dane znacznie wicej czasu na
przezwycienie tego kryzysu. Panujca elita wizygocka nie bya w stanie
45
zorganizowa, opierajc si na swoich wasnych siach, skutecznego oporu
przeciwko penym religijno-militarnego ferworu armiom muzumaskim.

Zdaniem R. Colinsa, zdumienie powinna budzi nie szybko upadku pastwa

Wizygotw, lecz to, e Wizygoci zdoali w tak krtkim czasie
scentralizowa bardzo zrnicowany geograficznie i kulturowo Pwysep
Iberyjski.
AL ANDALUS - HISZPANIA MUZUMASKA
Muzumaski podbj Hiszpanii
W cigu niezmiernie krtkiego czasu Arabowie, zjednoczeni i
natchnieni islamem, jak pustynna rzeka, ktra pojawia si znikd w
wyschnitym korycie i gwatownie przybierajc niszczy wszystko, co
napotka na swojej drodze, opanowali olbrzymie terytoria. Podczas swoich
kampanii wojennych zniszczyli perskie imperium Sassanidw, zdobyli
nalece do Bizancjum Syri, Palestyn i Egipt (642). P wieku pniej
pada bizantyjska Kartagina (Tunezja). Plemiona berberyjskie pocztkowo
przez do dugi okres stawiay zdecydowany opr najedcom. Jednak, gdy
w kocu przyjy wiar Mahometa, stay si jej bardzo gorliwymi
wyznawcami. W duym stopniu zadecydowa o tym charakter nowej religii,
powstaej wrd plemion pustyni podobnych do grup berberyjskich.
Prawdopodobnie pomys przeniesienia witej wojny" na Pwysep
Iberyjski podsun islamskim dowdcom wadajcy Ceut Berber zwany Don
Julianem, wczeniej zwizany z Bizancjum i Wizygotami, dziki czemu
wiedzia o toczcej si w Hiszpanii wojnie domowej i oglnym kryzysie
wizygockiego pastwa. W 710 r. Tarik, Berber bdcy podwadnym (klien46
tem - mawlik) arabskiego gubernatora Pnocnej Afryki, Musy,
przeprowadzi rekonesans w Hiszpanii. W roku nastpnym Tarik wyldowa na
czele si inwazyjnych w miejscu, ktre do dzi nosi jego imi Gibraltarze (Gib al Tarik, czyli Skaa Tarika). Na wie o tym krl
wizygocki Roderyk, walczcy na pnocy (z drugim pretendentem do tronu
lub z Baskami, nie jest to pewne), wyruszy na poudnie, gdzie zosta
pokonany w bitwie nad rzek Guadalete (niektrzy historycy umieszczaj
miejsce bitwy w innym miejscu). Po zwycistwie nad nastpn armi
wizygock, Tarik wyruszy na Toledo, gwnie w celu zdobycia krlewskiego
skarbca. Po drodze opanowa bez walki Kordob. Stolica wizygockiej
Hiszpanii rwnie poddaa si i dopiero na pnocy, w dolinie Duero,
Tarik spotka si z prb oporu, ktr zlikwidowa.
W tym czasie jego zwierzchnik, gubernator Musa, na wie o
zwycistwach w Hiszpanii, wyldowa w Algeciras (z wojskiem w wikszoci
skadajcym si z Arabw) i po zdobyciu Sewilli rozpocz oblenie
Meridy. W trakcie jego trwania Musa wysa oddzia wojska pod dowdztwem
syna, ktry podporzdkowa sobie tereny znajdujce si we wadaniu
gockiego arystokraty Teodomira (obejmujce m.in. dzisiejsz Murci).
Nastpio to na podstawie porozumienia zawierajcego gwarancje zachowania
pewnej niezalenoci przez Teodomira i jego poddanych, wzorowan na
podobnych dokumentach pochodzcych z wczeniejszych faz muzumaskiego
podboju.
W 713 r. doszo do spotkania Tarika i Musy w Toledo, a nastpnie obie
armie spenetroway wzdu i wszerz cay Pwysep. Tarik dotar do
Barcelony, a Musa po zdobyciu Saragossy wkroczy do Galicji. W rok
pniej obaj zwycizcy dowdcy zostali wezwani przez rzdzcego kalifa do
Damaszku, aby si wytumaczy z podjtego bez jego zgody podboju
Hiszpanii. Nie mieli ju do zdobytego przez siebie kraju powrci.
Przez nastpne p wieku zdobytymi przez muzumanw obszarami w
Hiszpanii rzdzili czsto zmieniajcy si gubernatorzy, mianowani przez
Damaszek i gubernatorw Afryki lub tylko przez nich uznawani, po
samodzielnym zagarniciu wadzy. Ten stan chaosu na samym szczycie wadzy
nie przeszkadza umacnianiu si panowania muzumanw na Pwyspie

Iberyjskim. Powstaje kwestia przyczyn szybkiego utrwalenia si nowej

wadzy. Najoglniej to ujmujc mona uzna, e ludnoci Hiszpanii pod
panowaniem muzumaskim (nawet jeli pozostaa przy wierze
chrzecijaskiej) yo si lepiej ni pod wadz Wizygotw. Dotyczy to
szczeglnie pierwszych wiekw arabskiego panowania przed pojawieniem si
radykalnych ruchw religijnych z Afryki Pnocnej. Pastwo muzumaskie
byo sprawniejsze, a co za tym idzie, kraj stawa si bogatszy, na czym
korzystali wszyscy, gdy swoista reforma rolna", polegajca na
likwidacji wielkiej wasnoci ziemskiej, kocielnej i magnackiej,
doprowadzia do lepszej (rwniejszej) redystrybucji dbr.
Zdobyte terytoria zostay nazwane al Andalus (prawdopodobnie od
okrelenia Kraj Wandali" odnoszcego si do Betyki, ktr Wandalowie
zamieszkiwali przed udaniem si do Afryki), w ich skad nie weszy nigdy
obszary zamieszkane przez zawsze niezalenych Baskw, a po krtkiej
islamskiej okupacji rwnie Asturia uwolnia si od najedcw. Opanowa47
na przez muzumanw Galicja zostaa przez nich opuszczona w 740 r. i
potem bya jedynie" nkana najazdami.
Kontynuujc podbj, oddziay arabskie przekroczyy Pireneje i zajy
wizygockie posiadoci w Septymanii. Ich posuwanie si w gb Francji
zostao zatrzymane dopiero pod Poitiers w Akwitanii. W 732 r. wadca
Frankw, Karol Mot, rozbi tam armi muzumask. Prawie dokadnie w tym
samym czasie fala arabskiego podboju zostaa powstrzymana rwnie przez
Bizancjum (zwycistwo pod Acroinon, 739 r.), ktre odzyskao Azj
Mniejsz.
Wraz z niepowodzeniami militarnymi w wiecie islamu pojawiy si
konflikty wewntrzne. Berberowie uczestniczcy w podboju Hiszpanii
zostali odsunici na bok przy podziale upw. Ziemie, ktre im przypady
(dolina Duero), byy ubogie w porwnaniu z Betyk i Tarraconensis. W 740
r. doszo do rebelii Berberw skierowanej przeciwko temu nierwnemu
traktowaniu wyznawcw tej samej religii. Dopiero oddziay przysane z
Syrii pooyy kres rewolcie. W kilka lat potem w Hiszpanii szerzy si
wielki gd (748-754), ktry dotkn najbardziej wanie ziemie zajte
przez Berberw. W konsekwencji tych wydarze Berberowie opucili dorzecze
Duero, ktre stao si stref niczyj pomidzy Hiszpani chrzecijask i
islamsk.
W samym centrum islamskiego imperium w tym czasie nastpiy
wydarzenia, ktre zadecydoway o przyszoci muzumaskiej Hiszpanii.
Dynastia Omajjadw zostaa obalona przez Abbasydw (750), now stolic
zosta Bagdad, co oznaczao zwrcenie wikszej uwagi na sprawy Bliskiego
Wschodu ni dalekiej Europy. Prawie wszyscy Omajjadzi zostali
zamordowani. Unikn tego losu Abd ar Rahman, ktry uciek do Maghrebu,
aby tutaj szuka schronienia wrd wspplemiecw swojej matki.
W Hiszpanii opanowanej przez muzumanw, oprcz konfliktu pomidzy
Arabami i Berberami, toczy si odwieczny spr midzy dwoma arabskimi
rodami, Kajsytami i Jemenitami (wywodzcymi si z pnocy i poudnia
Pwyspu Arabskiego). Abd al Rahman, umiejtnie wykorzystujc t sytuacj
i lawirujc pomidzy wszystkimi stronami konfliktu, zdoby wadz po
drugiej stronie Gibraltarskiego Przesmyku, przybierajc tytu emira
muzumaskiej Hiszpanii (al Andalus, 756-788) i zakadajc dynasti,
ktra przetrwaa do 1031 r. Jej przedstawiciele nosili tytu emira
(dowdcy wiernych) lub krla (malik), aby nie prowokowa Abbasydw
noszcych tytu kalifa (nastpcy proroka"). Prby obalenia wadzy
Omajjadw w Hiszpanii, podejmowane przez Abbasydw, nie przyniosy
efektw. Przyczynio si do tego powstanie bariery w postaci niezalenych
od Abbasydw pastw w Pnocnej Afryce. Najpierw uciekinier z Arabii,

Idris, ogosi si kalifem wrd marokaskich Berberw (789), a potem

szyicka dynastia zdobya wadz w Tunezji i Algierii.
Islamskie pastwo w Hiszpanii al Andalus
Abd ar Rahman opar swoj wadz na przybyych ju wczeniej i w
dalszym cigu imigrujcych z Syrii zwolennikach (klientach) Omajjadw
oraz na zacinej armii zoonej z najemnikw berberyjskich i
europejskich niewolnikw. Fundusze na opacenie tych si znalaz
zwikszajc obcienie podatkowe oraz pozbawiajc ziem tych chrzecijan,
ktrzy je zachowali
48
w zamian za nieprzeciwstawianie si muzumaskiemu podbojowi (terytorium
Teodomira, posiadoci potomkw Wittizy). W 785 r. wzniesiony zosta
pierwszy meczet w Kordobie, do ktrego konstrukcji wykorzystano kolumny i
kamienne ozdoby z kociow wizygockich.
Rzdy nastpcy Abd ar Rahmana, Hiszama I, charakteryzuje podjcie na
nowo wojny przeciwko chrzecijanom (zupienie Narbony i Oviedo),
stabilizacja wewntrzna (osignita m.in. poprzez zmniejszenie podatkw upy zdobyte na chrzecijanach zapeniy skarbiec) oraz przede wszystkim
wprowadzenie w al Andalus, przy poparciu pastwa, jednej z czterech
ortodoksyjnych szk prawniczych islamu, malekickiej", charakteryzujcej
si ekstremalnym rygoryzmem.
Al Hakam I (796-822) mia znacznie wicej problemw ni jego ojciec.
Podczas jego panowania doszo do buntw w Saragossie (na jego czele
stan muzumanin miejscowego pochodzenia), Meridzie (przywdc by
Berber) oraz w Toledo (z udziaem zarwno Mozarabw - chrzecijan
yjcych pod muzumaskim panowaniem, jak i hiszpaskich muzumanw Muwal-ladw). Najbardziej niebezpieczny okaza si jednak bunt w
dzielnicy kupcw i rzemielnikw kordobaskich (Arrabal), spowodowany
wyzyskiem finansowym ze strony pastwa. Doszo do zniszczenia dzielnicy i
emigracji wielu jej mieszkacw do Maroka i na Kret. Al Hakam I,
uywajc bezwzgldnych metod, zlikwidowa wszelkie prby oporu przeciwko
swojej wadzy. Podstawowe narzdzie tych rzdw terroru stanowia
piciotysiczna osobista armia emira skadajca si z Berberw i
sowiaskich niewol-

49
nikw (nie mwicych po arabsku). Al Hakam I musia take odpiera ataki
najpotniejszego wadcy zachodniej Europy, Karola Wielkiego, utracona
zostaa Barcelona i Tarragona.
Panowanie Abd al Rahmana II (822-852) jest pierwszym z najwietniejszych okresw w dziejach al Andalus. Stabilizacja sytuacji w kraju,
poczona z odczuwalnym wzrostem dobrobytu w cigu stu lat panowania
dynastii, wpyna na zagodzenie wewntrznych napi zarwno wrd
zwycizcw (Berberowie - Arabowie), jak i pomidzy nimi a t czci
podbitej ludnoci, ktra przesza na islam (muwallad). Mozarabowie,
chocia stanowili wikszo ludnoci al Andalus w tym okresie, byli zbyt
zdruzgotam podbojem i zbyt zajci walk o ekonomiczne i kulturowe
przetrwanie, eby stanowi element zagraajcy wadzy. Ruch dobrowolnych
mczennikw" w Kor-dobie (przybywali przed oblicze islamskich urzdnikw,
aby bluni przeciwko Mahometowi) by raczej wyrazem saboci chrzecijan
i spotka si z krytyk czci hierarchii kocielnej.
W 844 r. rozpoczy si upiecze najazdy Wikingw (wczeniej
siejcych trwog w pnocnej Europie), bardzo uciliwe, lecz nie

zagraajce arabskiemu panowaniu w Hiszpanii. Na froncie witej wojny"

(dihad) z niewiernymi na pnocy Pwyspu Iberyjskiego, Abd ar Rahman
nie odnis wielkich sukcesw. Zdobyta Pampeluna musiaa zosta
opuszczona, Barcelona i Gerona byy oblegane, lecz nie zdobyte (828).
Zwycistwo nad Baskami, sprzymierzonymi z lokalnym muzumaskim wadc
Saragossy, Mus ibn Musa (z rodu Banu Kasi), nie przynioso trwaych
efektw i w kocu Abd ar Rahman zmuszony by uzna Mus za pana Tudeli
(844). Musa by traktowany od tego momentu, zarwno przez wadcw
Asturii, jak i Kordoby, jako trzecia sia w Hiszpanii (trzeci krl
Hiszpanii"), a Baskowie dalej rozszerzali swj stan posiadania (Alava).
Zwyciskie kampanie Abd ar Rahmana II na pnocy (Galicja, Leon) nie
zmieniy granicy pomidzy obiema stronami konfliktu, cho z pewnoci
zniszczenia z nich wynikajce opniy potem postpy chrzecijan.
Korzystajc z ekonomicznej prosperity i nie zmniejszajc obcie
finansowych ludnoci, Abd ar Rahman podj zakrojony na olbrzymi skal
program budownictwa. Za jego panowania powstay zamki-paace (alkazary) w
Kordobie i Meridzie, rozbudowano meczet w Kordobie, otoczono nowymi
murami Sewill, wybudowano nowe miasto - Murcj.
Rzdy nastpnych trzech emirw nie byy ju takie wspaniae, czasem
wygldao na to, jakby pastwo miao si rozpa na kilka niezalenych
kraikw. Muwalladzi, niezadowoleni z pacenia podatkw (z czego powinni
by zwolnieni jako muzumanie), wywoali cay szereg rebelii. Najpierw
wzniecili powstanie w Meridzie (868). Pomimo zburzenia miasta powstanie
rozlao si na Badajoz i Algarve i musiao min p wieku zanim je
zgnieciono. W grach wok Rondy (Sierra de Ronda) przywdca Muwal-ladw,
ibn Hafsun, pokonywa kolejne armie wysyane przez emirw, a sam opanowa
zamki w Jaen i Baeza oraz zapuszcza si w okolice Malagi i Kordoby. W
czasie jednej z ekspedycji przeciwko ibn Hafsunowi zgin dowodzcy armi
emir (888). Jego nastpca znalaz si w takiej sytuacji, e musia
ukada si z niektrymi rebeliantami lub ich ignorowa, eby mc walczy
z innymi. Jednoczenie w Sewilli i paru innych miastach toczyy si
50
regularne wojny domowe" pomidzy Arabami i Muwalladami. W pewnym
momencie pod realn wadz Abd Allaha (888-912) znajdowaa si jedynie
centralna cz Andaluzji. Sukces w dugotrwaej wojnie z ibn Hafsunem
zosta odniesiony nie dziki sile emiratu, lecz wskutek decyzji samego
przywdcy rebelii, ktry postanowi wrci do wiary przodkw. Zrazio to
wielu jego podwadnych, a nie zaowocowao pomoc spoecznoci mozarabskiej. Jej niezadowolenie z muzumaskiego panowania znalazo inne,
bardziej bezpieczne, ujcie, zwizane z sytuacj na granicy dzielcej
obie Hiszpanie.
Wykorzystujc panujcy w al Andalus stan chaosu, chrzecijanie zaczli
posuwa si na poudnie. Wadca Asturii, Alfons III (866-910),
poprowadzi wiele wypraw wojennych, ktre przyniosy przesunicie granicy
chrzecijaskiej Hiszpanii a do Coimbry. Zaoone zostao Burgos (884),
na nowo zasiedlono Zamor i Toro. Jednoczenie rozpocz si proces
majcy decydujce znaczenie dla kocowego wyniku zmaga chrzecijan z
muzumanami. Ludno Asturii zacza zaludnia obszar pomidzy Grami
Kan-tabryjskimi a rzek Duero. Przeludnienie grskiego pastewka
spowodowao konieczno szukania nowych ziem pod upraw,
zagospodarowywano je i budowano mae, z koniecznoci ufortyfikowane,
osady. Jednoczenie Mozarabowie zaczli opuszcza znajdujce si w stanie
sporego baaganu pastwo muzumaskie i udawali si w kierunku pastwa
chrzecijaskiego, ktre przestao by mao znaczcym skrawkiem
terytorium, a stao si alternatyw dla bardziej dostatniego, lecz
niewolniczego ycia w al Andalus. Zasiedlali oni te same co Asturyjczycy
obszary na pnoc od Duero, a pozostaoci po tej migracji, trwajcej do

koca XI w., s zbudowane w mozarabskim stylu kocioy. Alfons III dla

zachcenia potencjalnych imigrantw stara si sprowadzi zwoki biskupa
Eligiusza, mczennika z Kordoby. O zmianie sytuacji na Pwyspie
Iberyjskim, i o wiadomoci tej zmiany, najlepiej wiadczy fragment
chrzecijaskiej kroniki z tego okresu zapowiadajcy rekonkwist
Hiszpanii.
Mozarabowie emigrowali take na inne nie zajte przez muzumanw
tereny, lecz bya to migracja znacznie mniej liczna, gdy stan posiadania
chrzecijan wzdu Pirenejw nie zwikszy si w tym czasie. Lokalni,
niezaleni od Kordoby, wadcy muzumascy mieli zdecydowan przewag nad
chrzecijaskimi orodkami oporu, ktre wskutek kryzysu w pastwie
Karolingw nie mogy liczy na pomoc zza Pirenejw. Pierwszy niezaleny
hrabia Barcelony (Guifre) zgin w bitwie z oddziaami Banu Kasi (898).
Na froncie" asturyjskim sukcesy chrzecijan zdaway si nie mie koca.
Nastpca Alfonsa III, Ordoo II (910-925), przenis stolic z Oviedo do
Leonu, podkrelajc tym samym znaczenie dalszej ekspansji na poudnie.
Nawet objcie wadzy w Kordobie przez tak wybitnego emira, jakim by Abd
ar Rahman III (912-961), tylko na pewien czas opnio plany chrzecijan.
Nowy emir rozpocz swoje rzdy od walki z wewntrznymi ruchami
odrodkowymi. W cigu kilku lat z powrotem podporzdkowa Kordobie miasta
Andaluzji, Murcj i Walencj. W 928 r. zlikwidowa rebeli ibn Hafsuna
(kierowan po mierci przywdcy przez jego synw). Rok pniej opanowa
Badajoz, a nastpnie Toledo, masakrujc chrzecijaskich mieszkacw. W
929 r. Abd ar Rahman III ogosi si kalifem, formalnie
51
restaurujc panowanie Omajjadw. W 936 r. rozpocz budow wielkiego
zespou paacowego w pobliu Kordoby - Madinat al Zahra.
Przyjcie tytuu kalifa przez Abd ar Rahmana byo w duym stopniu
odpowiedzi na rosnc w Afryce Pnocnej potg szyickich Fatymidw i
wczeniejsze przyjcie tego samego tytuu przez ich przywdc, Obaid
Allaha (909). Gwnym celem ekspansji Fatymidw by Egipt, jednak
niepowodzenia na tym terenie zmusiy ich do zmiany zainteresowa i
uderzenia na Maroko. W odpowiedzi na to Abd ar Rahman zaj Ceut i
udzieli pomocy i schronienia przeciwnikom Fatymidw. W toczcej si cay
czas w Maroku rywalizacji pomidzy berberyjskimi grupami etnicznymi Sanhada i Zenata, Fatymidzi pocztkowo oparli si na wodzu Berberw
zenatyjskich, ten jednak, gdy sta si faktycznym wadc Maroka, wola
agodniejsz opiek" Kordoby i ogosi si lennikiem Abd ar Rahmana III
(932). Po ponownej inwazji Fatymidw, Maroko znalazo si z powrotem pod
ich wadz, lecz w niecae dwadziecia lat pniej kraj opanowali
Idrysydzi, ktrzy uznali zwierzchnictwo Kordoby i przekazali kalifowi
Tanger. Wadca al Andalus uwaa jednak, e plemiona popierajce Idrysydw utraciy swoje dotychczasowe znaczenie i mianowa namiestnikiem
Maroka wodza plemienia Zenata. Fatymidzi w tej sytuacji poparli Idrysydw
i zdoali, na krtko, obali emirw zenatyjskich. Po zdobyciu Egiptu,
Fatymidzi opucili Maghreb pozostawiajc formalnie wadz nad tym
obszarem wodzowi plemienia Sanhada. W praktyce oznaczao to ostateczne
zwycistwo Kordoby i jej zenatyjskich sprzymierzecw. Wydarzyo si to
ju po mierci Abd ar Rahmana III (972).
Uporzdkowanie wewntrznych problemw i walki w Maghrebie zajy
pierwszemu z kalifw kordobaskich wiele czasu, nie zaprzesta on
jednake prowadzenia wojen z chrzecijanami. Najecha Nawarr i Alav, a
gdy Ramiro II, wadca Leonu, zmusi niezalenego namiestnika Saragossy do
uznania jego zwierzchnictwa, kalif zaatakowa krlestwo Leonu. Ponis
jednak porak w bitwie nieopodal Simancas (939), pomimo to,
wykorzystujc walk o sukcesj tronu po mierci Ramiro II, zdoa
powstrzyma posuwanie si chrzecijan.

Syn Abd ar Rahmana, al Hakam II (961-976), wykorzystywa, podobnie

jak jego ojciec, dynastyczne spory chrzecijaskich wadcw i sta si
swojego rodzaju arbitrem na chrzecijaskiej pnocy Hiszpanii, dziki
czemu nie musia si tam angaowa militarnie. Wadcy muzumascy w tym
okresie nie widzieli moliwoci i potrzeby podboju pozostaej czci
Pwyspu Iberyjskiego i, stosujc polityk powstrzymywania, reagowali
jedynie wtedy, gdy pojawiao si zagroenie dla ich posiadoci. Tak te
si stao w roku 975, gdy al Hakam rozbi wojska hrabiego Kastylii,
Garcii Fernandeza, i jego sojusznikw.
Po mierci al Hakama II kalifem mia zosta jego jedenastoletni syn
Hiszam II (976-1009). Dowdcy gwardii paacowej, skadajcej si ze
sowiaskich niewolnikw, uwaajc, e nastpca tronu jest za mody,
zwrcili si do brata zmarego kalifa z propozycj objcia wadzy.
Penicy funkcj regenta al Muszafi, chcc zapobiec spiskowi zaapelowa o
pomoc do berberyjskich dowdcw garnizonu w Kordobie i swojego
protegowanego al Mansura (nie znanego jeszcze wwczas pod tym imieniem).
Sprawowa on
52
kontrol nad najemnymi oddziaami stacjonujcymi w Kordobie, a wczeniej
z protekcji al Muszafi by nauczycielem nastpcy tronu i peni wiele
innych wanych funkcji pastwowych. W wyniku porozumienia stron
popierajcych al Hakama zosta on proklamowany kalifem, al Muszafi obj
urzd hadiba, a al Mansur wezyra. Brat zmarego kalifa zosta
powieszony.
Wkrtce al Mansur usun swojego protektora i sam zosta hadibem.
Mody kalif (ktrego matka bya kochank nowego hadiba) zosta
cakowicie odsunity od wadzy, stajc si marionetk w rkach al
Mansura. Szukajc sojusznikw w celu umocnienia swojej pozycji, al Mansur
poj za /one crk najwaniejszego z omajjadzkich dowdcw, Muwallada
Galiba. Ten po pewnym czasie zorientowa si, e al Mansur dy do
samodzielnych r/.dw i w tym celu rekrutuje wojownikw berberyjskich i
sowiaskich niewolnikw. Byo ju jednak za pno na powstrzymanie al
Mansura. Galib zmuszony by szuka pomocy u chrzecijaskich wadcw
(hrabiego Kastylii i krla Nawarry), zosta jednak pokonany i zabity w
bitwie pod Medinaceli (981). Poparcie ze strony malekickich sdziw
(kadi, liczba mnoga, po staropolsku - kadijowie) al Mansur zapewni sobie
przez powikszenie meczetu w Kordobie oraz oczyszczenie" biblioteki al
Hakama II z nieodpowiednich ksiek. W wyniku tej misternej polityki al
Mansur sta si niekwestionowanym panem al Andalus.
W Maghrebie, po wycofaniu si Fatymidw, al Mansur bez problemw
kontrolowa sytuacj. Now siedzib namiestnikw Omajjadw sta si Fez.
Niezwykle wana oaza Sidilmasa, przez ktr przebiega pooony
najbardziej na zachd szlak karawan na obszary subsaharyjskie, znalaza
si w rkach uzalenionych od al Andalus emirw marokaskich.
Dziki spokojowi w Afryce, al Mansur (Almanzor w chrzecijaskich
kronikach) mg uderzy wszystkimi siami na chrzecijask pnoc.
Uczyni to z tak si, e chrzecijaska Hiszpania znalaza si w
najtrudniejszym od czasw muzumaskiego podboju pooeniu. Przynajmniej
dwa razy do roku na pnoc wyruszay upiecze wyprawy. Po zwycistwie
nad Galibem, al Mansur zaatakowa jego sojusznika, krla Leonu, Ramiro
III, ktrego pokona pod Simancas. Jego nastpca, Bermudo II, zosta
zmuszony do pacenia trybutu. Gdy sprbowa zrzuci zaleno, al Mansur
zupi stolic jego krlestwa (988). Trzy lata wczeniej w podobny sposb
ukara hrabiego Barcelony, Borella II, zdobywajc i upic Barcelon.
Hrabia Kastylii, Garcia Fernandez, po przegranej bitwie (995) dosta si
do niewoli, w ktrej zmar. Jego nastpca, Sancho Garcia, za prb
uniezalenienia si, zosta zaatakowany przez al Mansura, ktry zdoby i

spali Burgos (1000). Taki sam los spotka Santiago de Compostela. Dzwony
z kocioa, w ktrym przechowywano relikwie apostoa Jakuba, zostay
zabrane do Kordoby (997). Nie na darmo ibn Abi Amir (taki by pocztek
jego dugiego imienia) przybra tytu, pod ktrym jest powszechnie znany
- al Mansur (billah), czyli zwyciski w imi Allaha".
Te wielkie zwycistwa przysaniay rodzcy si z wolna kryzys w
pastwie muzumaskim. Waciwie al Mansur powinien zaj miejsce
cakowicie bezwolnego kalifa. Zdawa on sobie jednak spraw, e taki krok
najprawdopodobniej oznaczaby wielkie zamieszanie niebezpieczne dla
pastwa. Al Mansur zaspokaja wic swoje pragnienie objcia tronu kalifa
w inny sposb.
W 996 r. zacz tytuowa si krlem (malik karim, szlachetny krl), a
wczeniej podj budow kompleksu paacowego, al Madina al Zahira (979),
ktry mia przymi alkazar kalifa i najwspanialszy z paacw - Madinat
al Zahra, zbudowany przez Abd ar Rahmana III.
Po mierci al Mansura wadz przej, przygotowywany do tego, jego
syn, Abd al Malik. Hiszam II cakowicie si nie liczy. Szecioletnie
rzdy syna al Mansura (1002-1008) byy rwnie udane jak rzdy ojca, lecz
nosiy w sobie zalki przyszej klski (agodzenie konfliktw
wewntrznych przez rozgos nadany witej wojnie" i dystrybucje upw
zdobytych na chrzecijanach przez armie najemnikw). Kadego roku wyprawy
wojenne grabiy inn cz chrzecijaskiej Hiszpanii. Hrabia Barcelony,
Ramn Borell I, musia prosi o pokj. Hrabia Kastylii, Sancho Garcia,
zosta zmuszony do udziau w karnej wyprawie przeciwko krlestwu Leonu.
Doszo do tego, e Abd al Malik zosta rozjemc w sporze o wybr regenta
podczas maoletnio-ci krla Leonu, Alfonsa V.
Niespodziewana mier trzydziestotrzyletniego Abd al Malika oznaczaa
objcie faktycznej wadzy przez jego przyrodniego brata, zwanego Sanchuelo (gdy by synem crki krla Nawarry Sancho Garcia II, Almanzor
wymg take na krlu Leonu, Bermudo II, ofiarowanie crki). Abd ar
Rahman ibn Abi Amir (Sanchuelo) zdecydowa si na krok, ktrego (pomimo
wielkiej chci) nie uczyni jego ojciec, a mianowicie namwi kalifa
Hiszama II do mianowania jego samego nastpc tronu. Krok ten stanowi
tak wielkie naruszenie panujcych zasad, e natychmiast zostay zawizane
spiski przeciwko uzurpatorowi. Abd ar Rahman pomimo to wyruszy na
54
wypraw przeciwko chrzecijanom, nim jednak doszo do star, w Kordobie
wybuch bunt i niedoszy kalif zosta przez wszystkich opuszczony.
Prbowa wrci do Kordoby, zosta jednak uwiziony i nastpnie
zamordowany. Ludno zniszczya paac w al Madina al Zahira.
W stolicy kalifatu adna z walczcych o wadz grup nie zwyciya i
kraj zacz pogra si w anarchii. Strony konfliktu zwracay si o
pomoc do chrzecijaskich wadcw, ktrzy coraz mielej zaczli
interweniowa w wewntrzne sprawy muzumaskiego pastwa. Efemeryczni
wadcy (czasem sprawowali wadz w Kordobie tylko przez kilka miesicy)
zaczli na stae nadawa ziemie tym, ktrzy im pomogli (przywdcom
plemion ber-beryjskich, arabskich). Al Andalus zaczo zamienia si w
zbir maych pastewek (taifas). W 1031 r. zosta obalony ostatni kalif.
Cywilizacja al Andalus. Spoeczestwo
Armie berberyjskie i arabskie, ktre dokonay inwazji Hiszpanii,
mogy liczy okoo 50 tysicy ludzi. Hiszpani wizygock zamieszkiwao
nie wicej ni 4 min mieszkacw. Ziemie opornych byy przydzielane
zwyciskim wojskom plemiennym. Ziemie tych, ktrzy poddali si,
pozostaway w ich wadaniu, w zamian za roczny podatek. Zwycizcy
muzumanie nie stawali si drobnymi lub rednimi wacicielami ziemskimi

mieszkajcymi na wsi, tak jak wikszo zwyciskich Wizygotw. Zostawali

wielkimi wacicielami ziemskimi, mieszkajcymi w miastach. Bya to
emigracja wojownikw, a nie caego narodu (jak w przypadku Wizygotw).
Nawrcenia chrzecijan na islam nie byy masowe. Zdarzay si
oczywicie spektakularne przypadki, jak jednej z arystokratycznych rodzin
wizygoc-kich, znanej pniej jako Banu Kasi. Takie nawrcenie pocigao
za sob przyjcie islamu przez tych wszystkich, ktrzy byli z ow
arystokratyczn rodzin zwizani (od jej wizygockich klientw do
niewolnikw). Najwicej nowych wyznawcw islamu przynosiy jednak zwizki
zwycizcw z miejscowymi kobietami, przy czym tradycyjna dla islamu
poligamia bardzo zwikszaa skal zjawiska. Wydaje si, e gwnie
wanie w ten sposb liczba muzumanw w Hiszpanii powikszya si
czterokrotnie w cigu jednego pokolenia.
W Hiszpanii muzumaskiej nie mogo doj do zjawiska stopniowego
rozpywania si najedcw w podbitym spoeczestwie, tak jak si dziao
(cho powoli) z Wizygotami. Odrbno religijna i jzykowa (arabski jest
nieodcznym elementem cywilizacji islamu) zapewniay cakowit
integralno tej spoecznoci. W cigu trzystu lat dziejw al Andalus,
omawianych w tym rozdziale, toczy si konflikt pomidzy Muwalladami
(potomkowie nawrconych na islam chrzecijan) a Arabami. Zwycisko z tej
konfrontacji wyszli Arabowie. Przejawami arabizacji spoeczestwa al
Andalus byo nie tylko uywanie arabskich imion, lecz take przyjmowanie
nazw arabskich klanw. Powszechne byo poszukiwanie arabskich przodkw,
wynikao to gwnie z wagi, jak w wiecie muzumaskim miao
pokrewiestwo z rodzin proroka.
Przynajmniej do koca XI w. wikszo ludnoci al Andalus stanowili
podbici chrzecijanie, Mozarabowie. Ju sama ich nazwa wskazuje na
przyjmowanie przez chrzecijan pod muzumaskim panowaniem kultury
55
zwycizcw. Chodzio jednak gwnie o zewntrzne znamiona tej kultury
(sposb ubierania i kuchni), jzyk arabski suy Mozarabom tylko do
kontaktw z wadzami (i dlatego, e by to jzyk urzdowy, przetrwa w
dokumentach mozarabskich, sporzdzanych ju w chrzecijaskiej Hiszpanii,
do pocztkw XIV w.). Zasadnicze rnice pomidzy obiema cywilizacjami
byy zbyt gbokie, aby moga nastpi akulturacja chrzecijan. Arabskie
struktury spoeczne oparte byy (i s) na klanach charakteryzujcych si
wielk trwaoci i spjnoci, spoeczno chrzecijaska oparta bya (i
jest) na zwizkach rodzinnych, z bardzo wan rol kobiety.
Chrzecijanie, jako lud ksigi" (czyli uznajcy Stary Testament za
wit ksig), mieli prawo do zachowania i kultywowania wasnej wiary, w
sprawach wewntrznych mogli postpowa wedug wasnych praw i wybiera
przywdcw swoich spoecznoci (aprobowanych przez muzumaskie wadze).
Nie wolno im byo propagowa chrzecijastwa i musieli paci specjalne
podatki. W kontaktach z muzumanami podlegali prawom islamu. Koniec
wielkiej wizygockiej wasnoci ziemskiej spowodowa zanikanie
niewolniczej pracy na roli oraz przeksztacenie pwolnych, zalenych
chopw w dzierawcw. Historycy tocz spr o zakres i charakter tego
procesu. Zasadnicza rnica w stosunku do czasw wizygockich polegaa
(upraszczajc nieco) na tym, e prawdopodobnie wikszo ziemi naleaa
do wsplnot wiejskich. Istniay take wielkie i rednie gospodarstwa, na
ktrych pracowali dzierawcy i najemni robotnicy. Wsie chrzecijan
zachowyway wasny samorzd i proboszcza. W miastach Mozarabowie naleeli
do gmin kierowanych przez biskupw lub osoby wieckie (komesi). Wadcy al
Andalus uznawali Koci mozarabski za przedstawiciela caej
chrzecijaskiej spoecznoci, emir oraz urzdnicy rnych szczebli
konsultowali z nim swoje posunicia dotyczce chrzecijan. Po tym krtkim
opisie pooenia Mozarabw w al Andalus rodzi si pytanie, dlaczego

uciekali oni na pnoc. Sytuacja Mozarabw bya o tyle za, e pomimo

swojej liczebnoci stanowili najsabsz stron wszystkich wewntrznych
konfliktw. Gdy dochodzio do poskromienia buntu w jakim miecie, prawie
zawsze masakrowano chrzecijan, bez wzgldu na ich rzeczywist rol w
zamieszkach.
ydzi, podobnie jak chrzecijanie, mogli zachowa swoj wiar i
autonomi w sprawach wewntrznych. Odgrywali oni olbrzymi rol w al
Andalus, prawdopodobnie stao si tak dziki temu, e doskonale pasowali
do miejskiej i opartej na pimie cywilizacji islamskiej. Represje w
okresie wizygockim wpyny na natychmiastowe i entuzjastyczne przyjcie
islamskich rzdw. Nie ma jednak adnych dowodw na to, by ydzi pomogli
muzumanom w samej inwazji na Pwysep Iberyjski. Szybko i atwo
islamskiego podboju zachca do formuowania podobnych teorii. Inna z nich
gosi, e winni wszystkiemu s nieprzejednani zwolennicy arianizmu,
ktrzy woleli islam ni katolicyzm. W historii hiszpaskich ydw okres
od muzumaskiego podboju do koca kalifatu uwaany jest za zoty wiek.
Rzdzenie al Andalus
Administracja Omajjadw w Hiszpanii bya zdecydowanie bardziej
zdecentralizowana ni w czasach Wizygotw (i cesarstwa rzymskiego).
Prowincje (kuras) byy mniejsze. Trzy prowincje pograniczne (Badajoz,
Toledo,
56
Saragossa) byy zarzdzane przez namiestnikw posiadajcych znaczn
samodzielno w podejmowaniu decyzji. Najwaniejszymi, obok namiestnikw
- gubernatorw (wali), przedstawicielami wadzy byli sdziowie
(kadijowie) oraz kontrolerzy targowi (muhtasib). O wyborze namiestnika
(formalnie bya to cakowicie niezalena decyzja wadcy) decydoway
rnorakie powizania, w oddalonych od centrum prowincjach nie mg to
by kto spoza najwaniejszej lokalnej rodziny lub klanu. Od czasw emira
al Hakama I obowizywaa w al Andalus szkoa prawna oparta na naukach
Malika ibn Anas, pochodzcego z Medyny i zmarego pod koniec VIII w.
(malikizm). Na stanowiska sdziw byli mianowani tylko reprezentanci
teje wykadni prawnej (malekici), za co odwdziczali si penym
poparciem dla wadcy. Podstawow si militarn al Andalus stanowia
zacina armia skadajca si z rekrutowanych w Afryce Berberw oraz
chrzecijaskich niewolnikw, dziki czemu bya niezalena od rnych
muzumaskich frakcji i grup nacisku.
Gospodarka al Andalus
Okres arabskich rzdw na Pwyspie Iberyjskim by okresem
najwikszego rozkwitu Hiszpanii od pocztku jej dziejw. W stosunkowo
krtkim czasie ta cz Pwyspu, ktra staa si al Andalus, nie tylko
wydobya si z zapaci cywilizacyjnej okresu wizygockiego, lecz
dowiadczya rozwoju przekraczajcego osignicia z czasw panowania
Rzymu. Podstaw tego wspaniaego rozwoju stanowio rolnictwo. Powstae
lub rozwinite w wiecie arabskim uprawy oraz techniki rolnicze trafiay
do Hiszpanii. Mona stwierdzi, e doszo do prawdziwej rewolucji w
rolnictwie. Ry i trzcina cukrowa zapewniay zbiory z hektara wysze ni
miejscowe uprawy. Nowy rodzaj pszenicy, bawena i sorgo lepiej znosiy
okresy suszy, a co za tym idzie mona byo je uprawia na dotychczasowych
nieuytkach. Wiele z nowych rolin mona byo przeznaczy na pasz dla
byda lub uywa jako nawozu, co zaczto wwczas po raz pierwszy stosowa
na szerok skal. Zerwano z tradycyjn praktyk uprawy pola raz na dwa
lata, zbiory odbyway si co roku dziki odpowiedniej zmianie upraw i
stosowaniu nawozw. Nowe uprawy umoliwiy take wykorzystanie dotychczas
martwego sezonu letniego, dziki czemu w niektjych miejscach ziemia
moga dawa plony dwa razy do roku. Wszystko to stao si moliwe take
dziki nowym technikom nawadniania. Zastosowanie koa czerpakowego

zwikszyo znacznie obszar, ktry mona byo nawadnia (w porwnaniu z

bardziej prymitywn metod stosowan przez Rzymian). Arabowie przynieli
ze sob rwnie lepsze techniki wykorzystania wd gruntowych, polegajce
na zastosowaniu rur, cystern i podziemnych kanaw. Wielk rol w rozwoju
rolnictwa w al Andalus odegra take stosunek ludzi pustyni do
moliwoci, jakie daway urodzajne hiszpaskie ziemie. Emirowie
sprowadzali drzewa z dalekich krajw do swoich ogrodw. W ten sposb
trafiy do Hiszpanii daktylowce, granat i cytryna, nowe gatunki figowca i
pomaraczy. Ziemia nie moga lee odogiem (bya konfiskowana po trzech
latach), tereny nawadniane byy obcione mniejszym podatkiem. Zdaniem
badaczy prawo islamu stawiao mniej ogranicze w sprzeday ziemi ni
prawa wizygockie, dziki czemu atwiej trafiaa na rynek i bya lepiej
wykorzystywana. Dla zrw57
nowaenia tego wspaniaego obrazu naley doda, e pomimo rozkwitu
rolnictwa al Andalus dotykay okresy godu.
Zwikszenie produkcji artykuw ywnociowych umoliwio wzrost
ludnoci. Wszystkie dane dotyczce populacji s, a po wiek XVIII,
szacunkowe i niepewne. Wydaje si, e okoo roku tysicznego al Andalus
liczya 4 min mieszkacw, czyli troch wicej ni caa Hiszpania
wizygocka. Ogromny wzrost liczby ludnoci zanotoway miasta. Kordoba
dosza do 100 tys. mieszkacw, Sewilla przekroczya 50 tys., Toledo
zbliyo si do 30 tys.
Rozkwit rolnictwa pocign za sob rozwj rzemiosa. W najwikszych
miastach rzemielnicy byli zorganizowani w grupy, ktrymi kierowa,
dbajcy o jako producji, pastwowy urzdnik. W Kordobie pracowao
kilkadziesit tysicy rzemielnikw. Oczywicie wikszo wytworw
rzemiosa trafiaa na lokalny chonny rynek. Jednake wiele produktw al
Andalus byo poszukiwanych przez zagranicznych nabywcw. Najbardziej
znane z nich to toledaskie wyroby stalowe (biaa bro), kordobaskie
wyroby skrzane, tkaniny baweniane (Sewilla) i lniane (Saragossa),
jedwab (Kordoba), szko i papier.
Wikszo tych artykuw wdrowaa do krajw arabskich w Pnocnej
Afryce, cz trafiaa na Bliski Wschd. Handel z tym regionem rozwin
si szczeglnie po opanowaniu przez muzumanw Malty, Sycylii i Krety (IX
w.) oraz Wysp Balearskich (czego dokonaa Kordoba w 902 r.), dziki czemu
szlaki morskie stay si bezpieczne dla islamskich kupcw. Najwiksze
znaczenie dla al Andalus miay jednak trasy karawanowe przez Sahar.
Zoto dostarczane z Czarnej Afryki zapewniao wadcom z Kordoby olbrzymie
dochody. Szlakami tymi, utorowanymi w IX w., sprowadzano take ko
soniow i niewolnikw. Biedna Europa chrzecijaska zaopatrywaa si w
Hiszpanii w towary luksusowe, takie jak ubiory dla wadcw czy szkatuki
z koci soniowej przeznaczane na relikwiarze. Jedynym produktem, jaki
oferowaa w zamian, byli niewolnicy (gwnie Sowianie). Hiszpania
muzumaska bya najwikszym centrum handlu niewolnikami w basenie Morza
rdziemnego. Gwnym ich odbiorc by arabski Bliski Wschd. Handlem tym
zajmowali si tradycyjnie ydzi. Lucena bya najsynniejszym orodkiem
produkcji" eunuchw, poszukiwanych na arabskich dworach.
Kultura al Andalus
Hiszpania muzumaska leaa na kracu wiata islamu i zostaa
zdobyta w kocowej fazie wielkiego podboju, a wic si rzeczy przez
pierwsze wieki istnienia bya stron przyjmujc kultur z centrum
islamu. Za panowania Omajjadw w Damaszku muzumanie zapoznali si i
przetworzyli wiedz staroytnej Grecji, podczas rzdw Abbasydw w
Bagdadzie poznali i wchonli nauki Persji i Indii.
Pierwsze wane dziea powstae w al Andalus to rodzaj kompendium,
autorstwa Abd Rabbihi (zmar w 940 r.), zawierajcego w dwudziestu trzech

tomach historie, biografie, kazania, wiersze, jednym sowem wszystko, co

potrzebne, eby si wykaza wiedz na dworze kalifa (ciekawe jest to, e
ten produkt eksportowy" nie zawiera informacji o Hiszpanii), oraz
encyklopedia chirurgiczna Abu Kasim ibn Abbas Zahrawi (zmary w 1013 r.,
by znany w Europie jako Abulkasi), przetumaczona potem na acin.
Ogromny rozkwit intelektualny przeywaa spoeczno ydowska, mogca
liczy nie wicej ni 60 tys. osb. Do Hiszpanii przybywali wyksztaceni
ydzi z innych obszarw opanowanych przez islam. Inaczej rzecz si miaa
z Mozarabami. Bya to spoeczno w wikszoci yjca na wsi, jej
najwybitniejsi przedstawiciele woleli przenie
si do
chrzecijaskich pastw na pnocy. Pomimo tego Koci mozarabski
pozosta autorytetem
dla
wszystkich chrzecijan hiszpaskich,
dostarczajc na pnoc ksigi liturgiczne i wizygockie zbiory praw,
specjalnie w tym celu przygotowywane na doskonaym, produkowanym w al
Andalus, papierze.
Jelonek z brzu
Mao zbadany jest wpyw poezji i pieni tworzonych w zwulgaryzowanej
hiszpaskiej acinie, stajcej si powoli jzykiem hiszpaskim, na poezj
arabsk. Znajomo tego jzyka wydaje si by do powszechna wrd
muzumanw. Jest to o tyle ciekawe, e potem poezja arabska wywara
wielki wpyw na trubadurw.
Najwikszy rozkwit kultury nastpi w al Andalus, gdy krajem rzdzili
potni kalifowie. Za rzdw al Mansura wystpi wyrany regres w tej
dziedzinie. Jego rzdy, pomimo zewntrznych znamion potgi, nie miay
mocnych podstaw wewntrznych. Szukajc poparcia u ortodoksyjnych malekickich sdziw, Almanzor nie mg sobie pozwoli na gromadzenie nieortodoksyjnych ksig (kaza je spali) i popieranie artystw.
Najwspanialszym dzieem kultury i sztuki tego okresu jest meczet w
Kordobie. Znamy budowle, ktre zainspiroway budowniczych z Kordoby
(meczety w Damaszku i Jerozolimie), jednak wynik ich pracy jest dzieem
cakowicie oryginalnym i niepowtarzalnym. To jedno z kilku najwikszych
osigni sztuki islamu. Pierwszy meczet wznis Abd ar Rahman I w 786
r., budowl powikszyli Abd ar Rahman II (zwikszy liczb naw z 8 do
12), al Hakam II (nowy mihrab ze wspania dekoracj mozaikow, mistrza w
tej dziedzinie, ktry nauczy jej kordobaskich artystw, przysa na
prob al Hakama U, cesarz Bizancjum) oraz al Mansur (poczwszy od 987
r., ta cz uchodzi za wykonan bez polotu).
Hiszpania chrzecijaska w czasie dominacji islamu
Przedstawiem ju, pobienie i wyrywkowo, dzieje walk chrzecijan z
muzumanami w czci powiconej historii emiratu i kalifatu kordobaskiego. W tym miejscu omwi dzieje tej czci Pwyspu Iberyjskiego,
ktra nie dostaa si na trwae pod panowanie islamu. Dla chrzecijan
59
z pnocy wojny z Kordob miay znaczenie priorytetowe, czasem wrcz
decydujce dla przeycia ich spoecznoci. Dla al Andalus starcia na
pnocy byy tylko jednym z wielu konfliktw, obok bardziej
niebezpiecznych dla istnienia pastwa sporw wewntrznych i walk w
wiecie arabskim i Magh-rebie. Taka sytuacja istniaa przez cay omawiany
w tym rozdziale okres, dopiero od wieku XI zmienia si.
Najlepiej o nierwnomiernym traktowaniu wydarze na pnocy Hiszpanii
wiadczy brak wzmianki w arabskich kronikach o wydarzeniu, ktre uchodzi
za pocztek trwaego chrzecijaskiego oporu wobec muzumaskiej inwazji.
W 718 r. (lub 722 r., wedug innych relacji) wizygocki arystokrata,
Pelayo, pokona pod Covadong jedn z muzumaskich armii, ktre
zapuciy si w Gry Kantabryjskie. Historycy za rzecz o wiele waniejsz

od samego zwycistwa uwaaj trudny do przeledzenia proces, ktry

zaszed na obszarze, na ktrym go odniesiono, rozcigajcym si od
Galicji do Kantabrii, z centrum w Asturii. By to w czasach rzymskich i
wizygockich teren marginalny, kresowy, pogaski. Nigdy go na trwae nie
podbito, nie mia drg i biskupstw. I co najwaniejsze, nigdy nie by
zjednoczony. Pod koniec VIII w. to zbiorowisko maych plemion
przeistoczyo si w zjednoczon i spjn spoeczno, ktra w cigu kilku
wiekw miaa narzuci swoj wol caemu Pwyspowi Iberyjskiemu.
Pelayo (718-737) oeni si z crk lokalnego przywdcy Pedra
(znanego jako ksi Kantabrii). Gdy ich syn zmar, wadz obj syn
Pedra, Alfons I (739-757). Syn tego, Fruela I (757-768), poj za on
crk wodza ssiedniego plemienia Baskw. W ten sposb, poprzez
maestwa, zaczo si tworzy nowe krlestwo. Alfons I wykorzystujc
opuszczenie przez
60

muzumanw doliny Duero (wskutek rebelii i wielkiego godu) poprowadzi

szereg wypraw wojennych, ktrych efektem byo zdobycie Leonu, Astorgi i
Bragi. Ekspedycje te dotary na poudnie, a do Salamanki, i miay za cel
likwidacj muzumaskich posterunkw i zabranie ludnoci chrzecijaskiej
na pnoc. W Bradze znajdowaa si siedziba biskupa, ktr Alfonso I
przenis do Lugo w Galicji. Od tego czasu Asturia posiadaa wasne
biskupstwo, co uniezaleniao kraj od Kocioa mozarabskiego. Religia
chrzecijaska staa si spoiwem pastwa (regnum christianorum), ktrego
rodzima ludno dopiero co chrzecijastwo przyja. Jest to fakt, o
ktrym si zapomina piszc o korzeniach chrzecijaskiej rekonkwisty.
Fruela I rozcign swoj wadz nad Galicj i prbowa, rwnie si,
podporzdkowa zachodnie plemiona baskijskie. Zakoczyo to si najpierw
militarn porak, a nastpnie polityczno-matrymonialnym sukcesem.
Zahamowanie ekspansji Asturii po mierci Frueli I (768) byo
krtkotrwae (przez ten okres musiano znowu paci trybut Kordobie), a
objcie wadzy przez jego syna, Alfonsa II (791-842), nadao jej nowy
impuls. Alfons n przenis stolic krlestwa z Cangas de Onis do Oviedo,
gdzie zaoy nowe biskupstwo. Kroniki z tego okresu mwi o restauracji
krlestwa Wizygotw, co - biorc pod uwag olbrzymie rnice pomidzy
pastwem wizygockim a Asturia - byo raczej nawizaniem do
wykorzystywania wizygockiej spucizny prawnej i kulturalnej ni aspiracj
do kontynuacji pastwowoci.
W 813 r. biskup Teodomir dokona odkrycia, ktre wywaro olbrzymi
wpyw nie tylko na dzieje chrzecijaskiej Hiszpanii, lecz caej
chrzecijaskiej Europy. Znalaz on (domniemany) grb apostoa Jakuba. W
miejscu tym (Santiago de Compostela) Alfons II wybudowa koci, ktry
sta si najwaniejszym miejscem pielgrzymkowym redniowiecznej Europy.
61
Dwaj nastpcy Alfonsa II (Ramiro I i Ordono I), po uporaniu si z
najazdami Wikingw, kontynuowali kolonizacj rwnin na pnoc od Duero,
zaludniajc Tuy, Astorg i Leon (856). Alfons III Wielki (866-910)
osign lini Duero (zasiedlenie Zamory, Simancas i Toro). Dokumenty,
pochodzce z kocowego okresu panowania Alfonsa III, okrelaj go mianem
cesarza, zdaniem niektrych historykw oznacza to roszczenie sobie
pretensji do wadzy nad ca chrzecijask Hiszpani. Garcia I przenis
stolic do Leonu, lecz po jego rzdach nasta okres wewntrznych sporw
(secesja Galicji), poczony ze wzrostem potgi kalifatu. Pomimo tych
przeciwnoci kolonizacja doliny Duero bya kontynuowana (Salamanka, 941),

nawet wyniszczajce wyprawy al Mansura spowodoway trwalsze zniszczenie

chrzecijaskiego osadnictwa tylko na poudnie od tej rzeki.
Wojska muzumaskie atakujce Asturi (krlestwo Leonu) nie wyruszay
z Kordoby prosto na pnoc, lecz najpierw udaway si w kierunku doliny
Ebro, aby tam zaopatrzy si na drog, gdy szeroki pas ziemi niczyjej
pomidzy Asturi (krlestwem Leonu) a al Andalus uniemoliwia
przeprowadzenie aprowizacji. Pierwszym obszarem zamieszkanym przez
chrzecijan, na jaki armie muzumaskie wkraczay po opuszczeniu doliny
Ebro, bya Kastylia. Nazwa ta pojawia si pierwszy raz w dokumencie z
roku 800 i odnosi si do niewielkiego terytorium na pnoc od Burgos, jej
etymologia wywoaa wiele sporw, pozostan przy najprostszym i
tradycyjnym wyjanieniu (castillo = zamek, czyli ziemia zamkw), gdy
fortec na tym cigle najedanym terenie byo mnstwo. Ziemie te zostay
zasiedlone ponownie, po upadku pastwa Wizygotw, przez Baskw, ktrzy
nie byli kontynuatorami wizygockich tradycji i nie uznawali wizygockich
praw, a ich spoeczno bya mniej zrnicowana ni protofeudalne
spoecznoci yjce w innych czciach Hiszpanii. Znaczne oddalenie tych
ziem od centrum pastwa asturyjskiego (a pniej krlestwa Leonu) oraz
ich newralgiczne usytuowanie jako pierwszej linii chrzecijaskiej
obrony, musiay prowadzi do usamodzielnienia si miejscowych przywdcw.
Po okresie istnienia w tym regionie kilku centrw lokalnej wadzy, Fernan
Gonzalez (927-970) utworzy hrabstwo Kastylii i dziki umiejtnemu
wykorzystaniu saboci krlw Leonu uzyska faktyczn niezaleno,
stajc si dziedzicznym wadc. Jego nastpcy, Garcia Fernandez i Sancho
Garcia, zachowali t niezaleno.
Drugim terenem na Pwyspie Iberyjskim, gdzie chrzecijanie oparli
si muzumanom, byy doliny pirenejskie. Tutaj jednak decydujce
znaczenie mia czynnik zewntrzny w postaci pastwa Frankw. Po
zwycistwie pod Poitiers, Frankowie zajli nalec wczeniej do
Wizygotw Septymani (Narbona zostaa zdobyta w 759 r.). Przywdcy
rewolty w Saragossie i Barcelonie zwrcili si o pomoc do Karola
Wielkiego, jego ekspedycja zakoczya si jednak niepowodzeniem, a jej
synnym (Pie o Rolandzie) i smutnym kocem bya poraka tylnej gwardii
na przeczy Roncesvalles (778). Nie zahamowao to jednak ekspansji na
obszary zapirenejskie. W 785 r. Frankowie zdobyli Geron, a w 801 r.
Barcelon. Na dwa wieki tereny te stay si prowincj pastwa Frankw
(Marchia Hiszpaska), zamieszkan jednak przez spoeczno o wizygockich
tradycjach. Wpyw Frankw i odlego od Asturii wpyny na odmienno
kulturow i jzyko62
w tej czci chrzecijaskiej Hiszpanii, ktr zaczto na pocztku X w.
nazywa Kataloni (etymologia tej nazwy nie jest znana). Skadao si na
ni wiele hrabstw, rzdzonych przez arystokracj zarwno hiszpaskiego
(goc-kiego), jak i frankoskiego pochodzenia. Najwaniejsz postaci
pocztkw dziejw Katalonii by hrabia Guifre (873-879), ktry zjednoczy
pod swoj wadz hrabstwa Barcelony, Gerony, Cerdani i Urgel. Prowadzi
on zakrojon na szerok skal operacj ponownego zasiedlania opuszczonych
po inwazji arabskiej obszarw, poczwszy od rwniny Vic, a do brzegw
rzeki Llobregat. Po mierci Guifre doszo do rozbicia jego hrabstwa na
mniejsze jednostki, ktre ponownie zjednoczy (te tylko na pewien czas)
Borell II (948-992). Za jego panowania doszo do wyniszczajcych najazdw
al Mansura, jednak rwnoczesne wymarcie dynastii Karolingw umoliwio
Borellowi II zrzucenie zalenoci od krlw frankoskich, poprzez
zaprzestanie skadania hodu (988). Ramn Borell n (992-1018) przesun
granic w kierunku Tarragony i wykorzystujc kryzys kalifatu
kordobaskiego poprowadzi upiecz wypraw na jego stolic (1010).
Katalonia bya t z trzech czci chrzecijaskiej Hiszpanii, do ktrej

najwczeniej dotary zachodnioeuropejskie instytucje feudalne (zaleno

chopstwa od wielkich wacicieli ziemskich), jednak jednoczesny napyw
ksiy mozarabskich doprowadzi do wyparcia, przynajmniej czciowego,
frankoskich wpyww kulturalnych. Marchia Hiszpaska bya pierwszym
obszarem wymiany kulturalnej (naukowej) pomidzy wiatem islamu a
zachodni Europ. Arabowie przybywali do klasztorw (przede wszystkim
Ripoll), aby pozna (skopiowa) dziea klasykw staroytnoci,
jednoczenie ich wiedza naukowa (matematyczna, medyczna) bya przyswajana
przez miejscowych mnichw i przekazywana reszcie Europy.
Odmiennie potoczyy si dzieje w zachodnich Pirenejach. Byy one
zamieszkane przez Baskw, ktrzy dziki ekspansji z czasw wizygockich
rozprzestrzenili si na obszar Nawarry, Rioji i Aragonii. Po arabskim
podboju, ktry przebieg rwnie atwo jak w caej Hiszpanii, w 740 r.
Baskowie zlikwidowali arabski garnizon w Pampelunie. Miasto pozostao
niezalene, a do zajcia go przez Karola Wielkiego (778). Po jego
wycofaniu (i zniszczeniu murw obronnych przez Frankw), Pampelun wada
przedstawiciel rodziny Banu Kasi, kontrolujcej ju obszary wok
Saragos-sy. Zosta on obalony w 799 r., lecz wzrost potgi Kordoby zmusi
miasto do szukania pomocy u Frankw (uznano ich zwierzchnictwo w 806 r.).
W 813 r. wybuch bunt przeciwko Frankom, zosta on jednak poskromiony.
Frankowie utworzyli dwie jednostki administracyjne (marchi) obejmujce
Pampelun i pirenejsk Aragoni. Nastpny bunt (kierowany przez
spokrewnionego z rodem Banu Kasi Iigo Inigueza) zakoczy si sukcesem
(824) i terytoria te stay si niepodlege. W poowie X w., gdy
Wikingowie atakowali ca Hiszpani, jedna z ich flot, pync Ebro,
dotara do Nawarry i zupenie zaskoczya panujcego wwczas Garcia
Inigueza, ktry zmuszony by zapaci olbrzymi okup za swoje uwolnienie.
W Pampelunie od X w. wadz przeja dynastia Jimena, ktrej
zwierzchnictwo uznawaa rwnie grska cz Aragonii. Tworzce si
krlestwo byo wspierane przez Koci i zasilane imigrujcymi
Mozarabami. Wywierao ono polityczny i kulturalny wpyw na terytoria
pooone w Pirenejach (Sobarbe i Ribagorza)
63
oraz na Rioj, gdy tymczasem rodzime ziemie baskijskie (Biskaja i Guipizcoa) pozostaway w dalszym cigu pogaskie.
Okres najwikszej potgi Nawarry przypad na pocztek wieku XI, gdy
pozostae orodki chrzecijaskie znalazy si w wielkim kryzysie po
najazdach al Mansura. Sancho Garces (10001035) wczy do swojego
krlestwa Sobarb i Ribagorz, a jego zwierzchnictwo uznao rwnie
kataloskie hrabstwo Pallars. Wczeniej, w poowie X w., dziki
maestwu Garcfa Sanchez I z dziedziczk Aragonu przyczone zostao
take to pirenejskie hrabstwo (istniejce od koca VII w. i rzdzone
przez rodzin, ktrej przywdcy nazywali si na zmian Aznar Galindez i
Galindo Aznarez). W podobny sposb w 1029 r. wpywy Sancho Garces objy
Kastyli, gdy wadz w niej odziedziczya jego maonka. Po zajciu Leonu
(1034), Sancho Garces mg si bez przesady zacz tytuowa krlem
Hiszpanii" (Espanas - w liczbie mnogiej). Za jego panowania wprowadzono
reformy zapocztkowane przez klasztor Benedyktynw w Cluny i zadbano o
szlaki wiodce przez Pireneje z Europy do Santiago de Compostela (El
camino de Santiago lub inaczej La ruta jacobed).
Sztuka i kultura chrzecijaska Hiszpanii (VII-X w.)
Pod koniec X w. Nawarra i Rioja stay si terenem najwikszego
rozkwitu kultury w wiecie chrzecijaskiej Hiszpanii, gwnie dziki
napywowi Mozarabw. Centrami kultury chrzecijaskiej Hiszpanii byy w
tym okresie prawie wycznie klasztory. Te najwaniejsze na pnocy to
Sahagun, Samos, San Millan de Cogolla. Zajmowano si w nich gwnie
przekazywaniem wizygockich tradycji, lecz manuskrypty tam powstajce

Koci San Miguel de Lilio w pobliu Oviedo 64

zawieray take pierwsze teksty w tworzcym si jzyku kastylijskim
(hiszpaskim). W tym bardzo trudnym dla chrzecijan w Hiszpanii okresie
powstay skromne, lecz wspaniae i cakowicie oryginalne budowle. W IX w.
zbudowano w pobliu Oviedo koci Santa Maria del Naranco (pierwotnie
dwukondygnacyjny paac krlewski, jedyny tego typu budynek z tych czasw
zachowany w Europie) i obok niego San Miguel de Lilio (w ktrym
przechowywano kawaek Krzya witego, najcenniejszej relikwii wizygockiej Hiszpanii, przeniesionej ze skarbca toledaskiego). Na pocztku
wieku X powsta koci Santa Cristina de Lena. Budowle te rni si od
konstrukcji wzniesionych przez Mozarabw odmienn struktur i formami
dekoracji. W obu przypadkach nastpio odejcie od wizygockich wzorw,
lecz w Asturii wyranie wida wpywy nordyckie (Wikingowie), a w
klasztorach mozarabskich wpyw sztuki islamu. Architektur mozarabsk,
wystpujc na znacznie szerszym obszarze, najlepiej reprezentuj
kocioy San Miguel de Escalada i San Millan de Cogolla. Arcydzieem
mozarabskiego malarstwa miniaturowego s ilustracje do Komentarzy do
Apokalipsy Beato

65
de Liebana (zachowane egzemplarze powstay od koca IX do koca X w.),
czce elementy sztuki rzymskiej, wizygockiej i islamskiej. Zdaniem
kata-loskich historykw sztuki wyraaj ju one, z pozbawion umiaru
gwatownoci, cechy ducha hiszpaskiego.
OKRES RWNOWAGI SI POMIDZY HISZPANI CHRZECIJASK I MUZUMASK
(1000-1157)
Spoeczestwo rekonkwisty - spoeczestwo zorganizowane do prowadzenia
wojny
W redniowiecznej Hiszpanii dziaania wojenne dotyczyy stale
wszystkich mieszkacw. Permanentne istnienie pogranicza, na ktrym
toczono nieustanne walki i ktre cigle si zmieniao, spowodowao, e
spoeczestwo hiszpaskie byo spoeczestwem pogranicza zorganizowanym
do wojny. Pogranicze przycigao zbiorowo ludzk wojownicz i o
wielkiej ruchliwoci, ktrej zapewniao moliwo szybkiego wzbogacenia
si i awansu spoecznego. Najbardziej widoczne byo to w Kastylii, w
najwikszym stopniu i najduej zaangaowanej w rekonkwicie, gdzie
olbrzymia mobilno ludnoci wpyna na demokratyczny charakter
spoeczestwa.
Na powstanie takiej sytuacji nie miaa wpywu stopniowa zmiana
charakteru granicy, przeksztacenie jedenastowiecznej granicy trybutu i
wojny w dwunastowieczn granic rekonkwisty i kolonizacji (wg Mac Kay'a).
W tym wszystkim naley doszukiwa si przyczyn tego, e w Hiszpanii
(a szczeglnie w Kastylii) feudalizm nie rozwin si w takim stopniu,
jak w zachodniej i rodkowej Europie. Feudalizm by bowiem w swoim
charakterze defensywny, opiera si bowiem na ukadzie, ktry zapewnia
spokj (relatywny) i stabilno, a funkcje militarne powierza
specjalistom - szlach66
ci. Ludzie zasiedlajcy pas ziemi niczyjej (dolina Duero), a potem
terytoria zdobyte na muzumanach, nie podlegali wadzy senioralnej, prawa
do tej ziemi zachowywali krlowie. W przypadku, gdy potrzebowali

lokalnego opiekuna, mieli swobod jego wyboru oraz rozwizania zawartej z

nim umowy (tzw. beheteria).
Dopiero pod koniec redniowiecza (w Katalonii nastpio to wczeniej)
doszo do rozrostu wasnoci feudalnej, lecz nawet wtedy zachowane przez
wadc uprawnienia (prawo sdzenia, bicie monety) ograniczay
niezaleno szlachty.
Rozwj krlestw chrzecijaskich
W cigu ptora wieku, pomidzy rokiem 1000 a 1150, na Pwyspie
Iberyjskim ustalia si swoista rwnowaga si pomidzy czci
muzumask i chrzecijask. Ju w IX w. wzrost ludnoci na pnocy
(zarwno wskutek przyrostu naturalnego, jak i imigracji Mozarabw), w
powizaniu z wprowadzeniem nowych technik uprawy (pug zamiast motyki,
przyniesione przez Mozarabw sposoby nawadniania) i rozwojem hodowli,
doprowadzi do zagospodarowania doliny rzeki Duero w sposb tak trway,
e mieszkacy tych terenw zdoali przetrwa wyniszczajce najazdy al
Man-sura i jego nastpcy, przeprowadzone na przeomie X i XI w.
Pastwa chrzecijaskie przeksztacay si wewntrznie, nastpowaa
rozbudowa instytucji politycznych i spoecznych. Najwaniejsz z nich
bya monarchia. Przez pierwsze wieki arabskiej dominacji na Pwyspie
Iberyjskim wadcy chrzecijascy byli jedynie lokalnymi monymi, ktrzy
nie prbowali nawet nazywa si krlami regionw, na ktrych panowali.
Okrelenia takie, jak krl Leonu, s uproszczeniami historykw. Sami
siebie nazywali stosujc jedynie imi rodowe, bez odniesie do
kontrolowanego przez nich terytorium. Ich wadza opieraa si na potdze
rodziny, do ktrej naleeli (mierzonej wielkoci jej posiadoci),
sojuszach z innymi monymi rodami i powizaniach z Kocioem. Ich rzdy
rozcigay si poza wasne posiadoci tylko wtedy, gdy stawali na czele
armii w przypadku wojny.
Sytuacja ta zacza si zmienia w XI w., decydujcy krok uczyni w
tym wzgldzie Alfons VI (1065-1109). Na pocztku swoich rzdw uywa on
okrelenia krl Leonu (ktre czasem stosowa take jego ojciec, Ferdynand
I), po czym, od 1077 r., zacz nazywa si totius hispaniae Imperator. W
ten sposb jasno okreli swoje roszczenia co do wadzy nad caym
Pwyspem Iberyjskim (rwnie nad czci znajdujc si we wadaniu
Arabw).
Do panowania nad ca Hiszpani wioda daleka droga, lecz Alfons VI
uruchomi mechanizmy, ktre do tego prowadziy. Wadza krlewska mocniej
zwizaa si z hierarchi kocieln. Biskupi stali si w pewnym stopniu
krlewskimi urzdnikami, ktrzy przy pomocy aparatu administracyjnego
Kocioa organizowali podlegy im teren w scentralizowane jednostki.
Wielka reforma podjta przez francuskich benedyktynw z opactwa w Cluny
znalaza w Hiszpanii wielkiego ordownika wanie w osobie Alfonsa VI.
Wspiera on zakon finansowo i fundowa klasztory, ktre pokryy ca
pnoc Hiszpanii. Odnowione, po zdobyciu miasta, arcybiskupstwo Toledo
(1086) obj benedyktyn z Cluny, Bernard de Sedirac. Na czele niektrych
67
biskupstw stanli inni mnisi kluniaccy. Alfons VI wsppracowa take z
reformatorskim papieem Grzegorzem VII (1073-1085). Po zaegnaniu
pocztkowych sporw, krl Leonu popar zastpienie liturgii mozarabskiej
liturgi rzymsk (1080) i zgodzi si na pewn samodzielno Kocioa w
jego pastwie (przybycie legata papieskiego, moliwo odwoywania si
duchownych do Rzymu w spornych kwestiach) w zamian za zrzeczenie si
przez papiea roszcze do zwierzchnictwa politycznego nad Hiszpani.
Alfons VI rozbudowa take pastwowy aparat administracyjny.
Urzdnicy krlewscy, merino, byli odpowiedzialni za krlewskie domeny,
zarwno jeli chodzi o sprawy finansowe, jak i bezpieczestwo na ich
obszarze (penic funkcje sdownicze). Jednake wiele ziem krlewskich

podlegao wadcy w znacznie mniejszym zakresie. Cz z nich bya

przekazana czonkom rodziny krlewskiej (infantaticum), inne byy
przyznane kasztelanom i hrabiom (comitatum) za penienie przez nich
funkcji lokalnych przedstawicieli wadzy krlewskiej. Wywodzili si oni z
miejscowej arystokracji, co oznaczao, e kontrola nad nimi nie moga by
zbyt skuteczna. Ich niezaleno rosa wraz z rozwojem nowych sposobw
prowadzenia wojen, w ktrych decydujce znaczenie nabieraa cika
kawaleria. Stajc si podstaw armii krlestwa, szlachta domagaa si, w
zamian za lojalno wobec Korony, uznania jej senioralnych praw i
jurysdykcji nad chopstwem z ich posiadoci.
Dwr krlewski by w cigym ruchu, podrujc wraz z krlem po caym
kraju. W jego skad wchodzili, oprcz czonkw rodziny krlewskiej,
najwaniejsi biskupi i arystokraci, ktrzy przebywali na nim nie w sposb
cigy, lecz wtedy, gdy dwr znajdowa si w pobliu ich siedzib.
Jedynymi zwykymi urzdnikami wchodzcymi w skad dworu byy osoby
sporzdzajce i przepisujce krlewskie dokumenty. Z czasem, podobnie jak
w innych krajach redniowiecznej Europy, ta grupa pisarzy"
przeksztacia si w kancelari. Urzd kanclerza, czyli szefa kancelarii,
pojawi si dopiero za Alfonsa VII (1126-1157), podczas gdy kancelaria
dziaaa ju sto lat wczeniej. W czasach Alfonsa VI istniay dwa wysokie
stanowiska dworskie, mayordomo, ktry zajmowa si zapewnieniem
funkcjonowania dworu krlewskiego, oraz alferez, stojcy na czele
krlewskiej druyny przybocznej. Byo w zwyczaju (przynajmniej od Alfonsa
VI), e obie te funkcje penili kolejni modzi przedstawiciele
najwaniejszych rodw krlestwa, zanim nie zostali komesami (hrabiami).
Alfons VI by pierwszym krlem Leonu, ktry bi pienidze. Mennice
powstay w kilku miastach (m.in. Oviedo, Leon, Toledo). O wzajemnych
powizaniach Korony i Kocioa najlepiej wiadczy to, e biskupi z
miejscowoci, w ktrych dziaay mennice, mieli prawo do czci ich
produkcji. Wedug tej samej zasady otrzymywali oni cz opat
pobieranych na targach i na drogach biskupiej siedziby. Z drugiej strony,
krl mia prawo do korzystania z dziesiciny.
Utrzymanie zarwno dworu, jak i krlestwa nie zaleao jeszcze w tym
okresie od podatkw zbieranych od poddanych. Byo ich za mao, nie wiemy
nawet, czy wszystkie byy pacone (wiadczy o tym moe brak
odpowiedniego aparatu skarbowego). Utrzymanie dworu byo oparte na
obowizku udzielenia mu gociny (yantar), std m.in. wynikaa czsta
zmiana miejsca
68
jego pobytu. Do robt publicznych na rzecz pastwa zobowizana bya
lokalna ludno. Podlegaa ona take obowizkowi stawienia si na wojn,
z ktrego mona si byo zwolni za opat. Due dochody przynosi
podatek pacony przez ydw, jednak najwikszym rdem pienidzy, przez
cay wiek XI, byy daniny (parias) pacone przez mae pastwa islamskie
powstae po rozpadzie kalifatu.
Pierwsza faza rekonkwisty i interwencja Maghrebu (1031-1157)
Zjednoczenie wikszoci chrzecijaskiej Hiszpanii (bez Katalonii) pod
berem krla Nawarry, Sancho (el Mayor), byo chwilowe, w rok po zajciu
Leonu Sancho zmar (1035). Dziki Sancho Nawarra staa si jednak kolebk
krlw hiszpaskich pastw. Syn wadcy Nawarry, Ferdynand, bdcy
namiestnikiem Kastylii, w 1037 r. zwyciy i zabi krla Leonu Bermu-do
III, a nastpnie poj za on jego siostr (Sanch) i sam zosta krlem
Leonu (i Kastylii). W 1054 r. Ferdynand zwyciy i zabi wasnego brata,
Garcia Sancheza III, krla Nawarry. Syn zabitego, Sancho Garcia IV,
wada uzalenion od Leonu Nawarra do roku 1076, w ktrym sam zosta
zamordowany. Wikszo jego krlestwa przypada wwczas Alfonsowi VI,
krlowi Leonu, pozosta zaj krl Aragonu Sancho Ramirez I (1063-1094).

By on nastpc kolejnego syna Sancho (el Mayor), Ramiro I, ktry przy

podziale schedy po ojcu otrzyma Aragon (bd uywa t nazw dla
odrnienia od krlestwa Aragonii, w skad ktrego wchodzi nie tylko
Aragon, lecz take Katalonia i Walencja).
Hrabstwo Aragonu, ktrego nazwa pochodzi od rzeki przez nie pyncej
Pwysep Iberyjski w drugiej poowie XI w.
69
(a dokadniej od dwch rzek o tej samej nazwie, std w IX w. uywano
take okrelenia w liczbie mnogiej - Los Aragones), znajdowao si od
VIII w. pod wpywem Karolingw. Ich namiestnicy, noszcy tytu
hrabiowski, rzdzili Aragonem a do czasu powstania lokalnej dynastii,
ktr zaoy Galindo Aznarez. Wyganicie mskiej linii teje dynastii
pocigno za sob przyczenie Aragonu do Nawarry (943).
W czasie swojego panowania Ramiro I (1035-1063) przyczy do Aragonu
Sobrarbe i Ribagorz, wykorzystujc niewyjanion mier panujcego tam
jego brata Gonzalo (1045) i zacz tytuowa si krlem Aragonu (Sobrarbe
i Ribagorzy).
Rozpad kalifatu kordobaskiego umoliwi chrzecijaskim wadcom
podjcie walki o zdobycie obszarw trwale zasiedlonych przez muzumanw.
Ferdynand I, krl Kastylii i Leonu (1035-1065), zaatakowa muzumanw w
dwch miejscach, na zachodzie i na wschodzie doliny Duero. Przy jej
ujciu, w dzisiejszej Portugalii, w kolejnych kampaniach Ferdynand I
zdobywa, pooone coraz bardziej na poudnie, doliny, osigajc w 1064
r. Coimbr. Na drugim kracu Duero Ferdynand I zdoby San Esteban de
Gormaz i Berlang, co zapewnio mu kontrol nad szlakami wiodcymi
zarwno do Toledo, jak i do Saragossy. Krlestwa (taifas) Badajoz, Toledo
i Saragossy zostay zmuszone do pacenia trybutu.
Nastpc Ferdynanda I zosta Alfons VI, co nastpio po krtkim i
krwawym interludium walki o tron, w trakcie ktrego Sancho, ktry
odziedziczy Kastyli, lecz zdoa si zjednoczy cae krlestwo ojca,
zgin z rk zabjcw nasanych przez siostr Urrak, bardziej kochajc
drugiego brata Alfonsa, dziedzica Leonu. Wanie po tych wydarzeniach Cyd
zosta wygnany z krlestwa, gdy zmusi zwycizc do zoenia przysigi,
i nie mia z zabjstwem brata nic wsplnego. Alfons VI rozpocz ponowne
zasiedlanie terenw na poudnie od Duero (opuszczonych po najazdach al
Mansura), posun si jednak znacznie dalej w kierunku gr Guadarrama,
osigajc Avil i Salamank. Krl Toledo, al Mamun, by sprzymierzecem
krlestwa Leonu, lecz po jego zamordowaniu nastpca tronu, pomimo pomocy
Alfonsa VI, nie by w stanie przeciwstawi si zrewoltowanym poddanym i
ssiednim muzumaskim pastwom. W takiej sytuacji Alfons VI zdecydowa
si na przyczenie Toledo do swojego krlestwa. Nastpio to, bez
wikszych problemw, w 1085 r. Muzumascy mieszkacy miasta, liczcego
prawie 30 tys. ludzi, zachowali prawo praktykowania wasnej religii i nie
stracili swoich dbr. Obszar przyczonego krlestwa Toledo by rwny
obszarowi, jaki Alfons VI zdoby w cigu dziesiciu lat swoich
wczeniejszych podbojw. Wykorzystujc centralne, strategiczne pooenie
Toledo, krl Kastylii i Leonu wymg pacenie parias na wadcach Grenady
i Sewilli oraz uczyni krlem Walencji swojego podopiecznego, byego
krla Toledo.
W ten sposb krlestwo Kastylii i Leonu stao si dominujcym
pastwem na Pwyspie Iberyjskim. Zaniepokojeni takim ukadem politycznym
i znajdujcy si pod naciskiem ortodoksyjnych sdziw (kadijw), krlowie
Sewilli, Badajoz i Granady poprosili o pomoc wadc fundamentalistycznego
pastwa Almorawidw (zhispanizowana nazwa Murabitw, ribat ufortyfikowany klasztor wojownikw za wiar) w Maghrebie. W 1086 r.
berberyjska armia, dowodzona przez Jusufa ibn Taszfin, wyldowaa w Al70

geciras. Na jej spotkanie wyruszyy siy Leonu i Kastylii. W bitwie pod

Badajoz almorawidzki wadca, wraz ze sprzymierzecami, rozbi siy
chrzecijaskie (padziernik 1086). Po zwycistwie, zgodnie z
wczeniejsz umow, Jusuf ibn Taszfin wrci ze swoimi wojskami do
Maroka. Gdy jednak chrzecijanie ponownie zaczli najeda islamskie
krlestwa, Jusuf wysa kolejne dwie ekspedycje (1088 i 1090). Za drugim
razem zgodzi si na interwencj pod warunkiem rozmieszczenia na stae
swoich oddziaw na granicach z chrzecijanami. Jusuf ibn Taszfin
zdecydowa si ju wwczas zawadn muzumaskimi krlestwami. Po
wyparciu chrzecijan i zajciu Grenady i Malagi, Jusuf wrci do Maroka,
lecz jego wojska kontynuoway podbj, opanowujc w 1091 r. Sewill i
Kordob i inne niniejsze muzumaskie pastewka. Rwnoczenie prawnicy
islamscy uzasadnili legalno pozbawienia tronu gnunych ksit" i
objcia wadzy przez Jusufa. Pomimo pomocy Alfonsa VI dla wadcy Badajoz
i to krlestwo dostao si pod panowanie Almorawidw (jego wadca i
synowie zostali zamordowani, wadcy Sewilli i Kordoby zmarli na wygnaniu
w Maroku). Alfons VI zosta za wyparty z oddanej mu przez krla Badajoz
Lizbony.
Zupenie inaczej potoczyy si dzieje krlestwa Walencji, rzdzonego
przez al Kadira, narzuconego przez krla Kastylii i Leonu. W regionie tym
faktycznie panowa drobny szlachcic kastylijski, wygnany z krlestwa
Leonu w 1081 r., Rodrigo Diaz de Vivar, zwany przez Arabw el Cid (Pan).
Wadca Walencji, a take wadcy pomniejszych pastewek, pacili mu trybut
w zamian za obron. Naciski Alfonsa VI na Walencj, aby ta nie posza w
lady innych muzumaskich taifas, nie day rezultatu i w wyniku rewolty,
ktra wybucha w miecie, al Kadir zosta stracony. Rebelianci uzyskali
pomoc od Almorawidw w postaci maego oddziau wojska, jednak Cyd zmusi
miasto (po obleniu) do poddania si (1094). W odpowiedzi na te
wydarzenia wielka armia Almorawidw wyruszya w kierunku Walencji.
Zostaa ona rozbita przez Cyda w bitwie w pobliu Walencji (Cuart de
Poblet, 1094). Cyd wada Walencj a do mierci w 1099 r., po czym
wadz w miecie prbowaa utrzyma jego ona Jimena. W 1102 r. miasto
zaj Alfons VI, uznajc jednak, e nie jest w stanie go utrzyma,
opuci je wraz z chrzecijaskimi mieszkacami. Spalona przez krla
Leonu Walencja wpada w rce Almorawidw.
Jedynym krlestwem muzumaskim, ktre nie dostao si pocztkowo pod
panowanie Almorawidw, bya Saragossa. Jej wadca prowadzi umiejtnie
polityk utrzymywania dobrych stosunkw z Jusufem, a do czasu, gdy
zgin w bitwie wraz z krlem Aragonu w 1110 r. W miecie wybuchy
zamieszki skierowane przeciwko nastpcy tronu, w wyniku ktrych Almorawidzi opanowali i to krlestwo.
Zasadniczym celem Almorawidw, po wczeniu pastewek islamskiej
Hiszpanii do ich imperium, byo zdobycie Toledo. Armie almorawidzkie
dokonyway wypraw na to miasto w latach 1090, 1097, 1099 i 1100. Nie
przyniosy one sukcesu, chocia Alfons VI musia opuci cz zdobytych
twierdz, m.in. Belmonte. W nastpnych latach krl Kastylii i Leonu podj
kontrofensyw i przeprowadzi najazdy na ziemie andaluzyjskie, docierajc
a do Malagi. Trwa zdobycz byo Medinaceli, ktrego posiadanie
umoliwiao kontrolowanie drogi z Toledo do Walencji (1104).
71
Nastpca Jusufa, emir Ali (ibn Jusuf), zada Afonsowi VI olbrzymi
cios w bitwie pod Ucles (1108). Byo to nie tylko wielkie zwycistwo Almorawidw, lecz take miejsce mierci jedynego syna krla Kastylii i
Leonu, Sancha Alfnseza (zrodzonego ze zwizku z siostrzenic wadcy
Sewilli). Alfons VI zmar w nastpnym roku, przygotowujc Toledo do
obrony. Miasto, zamiast sta si centrum zasiedlania okolicznych terenw

przez chrzecijan, zamienio si w twierdz, o ktr rozbijay si fale

muzumaskich atakw i ktra suya jako forpoczta chrzecijaskich
atakw na islamskie poudnie.
Przyczyny upadku taifas i sukcesw chrzecijan i Almorawidw
Podstaw sukcesw militarnych chrzecijan stanowia cika jazda.
Moga ona powsta dopiero wtedy, gdy pastewka chrzecijaskie rozwiny
si na tyle, e ich spoeczestwo byo w stanie takie wojska utrzyma.
Cika kawaleria operowaa w grupach liczcych od 50 do 300 jedcw,
pokonujcych dziennie od 30 do 40 km. Oznacza to, e z Toledo do Kordoby
oddziay krlestwa Kastylii i Leonu mogy dotrze w dwa tygodnie.
Zupenie niezbdne zaopatrzenie byo przewoone na muach. Oddziay takie
raboway mniejsze miejscowoci, wsie, podrujcych kupcw. Nie wac si
na zdobywanie miast, zmuszay je do pacenia okupu, groc zniszczeniem
najbardzej trudnych do uprawy rolin (oliwek, winoroli). Wojska
muzumaskie, oparte na lekkiej jedzie i piechocie, nie byy w stanie
sprosta tym niebywale ruchliwym i silnym grupom. W zasadzie atak na nie
mg przynie sukces tylko wtedy, gdy najedcy wycofywali si powoli z
upem. W starciach wielkich armii, co pokazuj wyniki bitew z
Almorawidami, siy byy bardziej wyrwnane, jednak nawet wwczas cika
jazda, jeli dowodzi ni taki geniusz jak Cyd, moga rozbi
nieporwnanie liczniejsze siy wroga.
Rozbicie wewntrzne i przewaga militarna przeciwnika byy przyczyn
saboci taifas wobec chrzecijan z pnocy. Ich sabo wobec
wspwyznawcw z Afryki wynikaa gwnie z przyczyn spoecznoreligijnych. Ber-beryjskie plemiona Sanhada, wywodzce si z Mauretanii,
pod wpywem nauk malekity Abd Allaha ibn Jasin, kadcych nacisk na
konieczno ascetycznego ycia i walki z niewiernymi, opanoway cae
Maroko. Posiadajcy najwikszy autorytet religijny w muzumaskiej
Hiszpanii kadijowie, bdcy take malekitami, patrzyli z nadziej na
Maghreb jako miejsce, z ktrego moe nadej moralne i polityczne
odrodzenie islamu w Hiszpanii. Domagali si oni, przy poparciu wikszoci
muzumaskiej ludnoci, przepdzenia rzdzcych nimi dynastii, ktrych
czonkowie byli pijakami, lubienikami, heretykami i popierali
chrzecijan, pacc im trybuty zbierane bezprawnie od wiernych.
Pogorszenie pooenia ekonomicznego ludnoci muzumaskiej, po upadku
kalifatu, w powizaniu z alienacj grup rzdzcych od spoeczestwa,
musiao doprowadzi do takich nastrojw.
Pocztki rekonkwisty. Aragon i Katalonia
Krlestwo Aragonu rzdzone przez Ramireza I (1063-1094) skadao si
z kilku odmiennych czci. Sam Aragon by niewielk grsk dolin,
rozcigajc si ze wschodu na zachd, ze stolic w Jace. Sobrarbe i
Ribago72

rza byy z kolei dolinami rozoonymi na osi pnoc - poudnie,

posiadajcymi lepsz komunikacj z dolin Ebro. Naleca do krlestwa
Aragonu cz Nawarry skadaa si z terenw pooonych wok Pampeluny,
ktrych komunikacj determinowaa pynca z zachodu na poudnie rzeka.
Wrd ludnoci krlestwa, poza Ribagorz, dominowali Baskowie, ktrzy
przyjli chrzecijastwo w czasach wizygockich. Duy napyw Mozarabw
spowodowa jednak zmiany cywilizacyjne i jzykowe, istniejca mieszanka
lingwistyczna upodobniaa si powoli do kastylijskiego. W Ribagorzy
dominowaa zwulgaryzowana acina, ewoluujca w kierunku kataloskiego.
Ten zrnicowany obszar przechodzi podobne procesy co Asturia i Leon.
Zasadnicz rnic w porwnaniu z tamtymi chrzecijaskimi krlestwami,
ktra miaa zadecydowa o charakterze rekonkwisty, stanowi brak pustych

terenw nadajcych si do zasiedlenia. Muzumaskie krlestwo (taifa)

Saragossy byo gsto zaludnione i bogate. Nie przeszkodzio to jednak
krlestwu Aragonii w staniu si jedn z dwch potg chrzecijaskich na
Pwyspie Iberyjskim.
Ramiro I zgin prbujc zdoby Graus, blokujcy komunikacj
Ribagorzy. Sancho Ramirez rwnie bezskutecznie atakowa inne twierdze
Saragossy blokujce rozwj Aragonu na poudniu. Nie mogc pokona
przeciwnika, wspieranego przez krlestwo Kastylii i Leonu, Sancho Ramirez
I zacz szuka pomocy za Pirenejami. Uzna si lennikiem papiea (1068)
oraz zawiza sojusz z ksiciem Akwitanii (poprzez maeswo dzieci).
Dziki tym posuniciom do Aragonu zaczo przybywa francuskie rycerstwo.
Podzia krlestwa Saragossy na dwie czci, rzdzone przez wrogo
nastawionych do siebie braci, oraz zaabsorbowanie Leonu przyczeniem
Toledo i interwencj Almorawidw, stworzyo dogodn dla Sancho Ramireza
sytuacj. Na scenie pojawi si jednak Cyd, ktry w subie wadajcego
Saragoss al Mutamina pomg pokona krla Aragonu, sprzymierzonego z
Barcelon (Almenar, 1083). Jego nastpca, Piotr I (1094-1104),
wykorzysta nieobecno Cyda (uda si do Walencji, o czym pisz wyej)
oraz pomoc francuskiej konnicy i zdoby wreszcie Huesk (1096), pod ktr
dwa lata wczeniej zgin jego ojciec. Al Mutaminowi nie pomogo wsparcie
kastylijskich posikw i Aragoczycy zdobyli take Barbastro, natomiast
prba opanowania Saragossy nie powioda si.
Katalonia, skadajca si z kilku hrabstw, wrd ktrych dominowaa
Barcelona, miaa podobne co Aragon kopoty z podbojem ziem zajtych przez
muzumanw. O wiele atwiejsza okazaa si ekspansja na tereny niegdy
nalece do pastwa Wizygotw, a pooone na poudniu dzisiejszej
Francji. Ramn Berenguer I, hrabia Barcelony (1035-1076), rozcign
swoj wadz nad Tuluz, Carcasson i Montpellier. Berenguer Ramn II
(1076-1079) mia pecha spotka na swojej drodze Cyda. Po Almenar (patrz
wyej) zosta pokonany przez niego take pod Tevar (1090), gdy prbowa
wraz z al Mutaminem z Saragossy wykorzysta mier wadcy Leridy, nad
ktrego synami opiek roztoczy Dfaz de Vivar. Rwnie plany hrabiego
Barcelony co do Walencji zostay przekrelone przez Cyda. W kocu
Berenguer Ramn II zosta zmuszony do abdykacji, za zamordowanie
wczeniej (1082) swojego brata bliniaka, z ktrym wsplnie panowa.
Wadz obj syn zamordowanego, Ramn Berenguer III (1097-1131).
73
W 1104 r. Barcelona wsplnie z regentem hrabstwa Urgel, Pedrem Ansiirez,
zdobya twierdz Balaguer nad rzek Segre, na pnocnym skraju wyyny
Leridy. Umoliwio to bezporedni komunikacj pomidzy Barcelon a Huesk (Aragonem) po raz pierwszy od czasw islamskiego podboju.
Kastylia i Aragonia. Razem i osobno przeciwko Almorawidom
Krl Kastylii i Leonu Alfons VI podj przed swoj mierci decyzje,
ktre doprowadziy do duego zamieszania w stosunkach pomidzy krlestwem
Kastylii i Leonu a Aragonem. Nie posiadajc mskiego potomka, przekaza
tron crce Urrace, nakazujc jej lub z wadc Aragonu Alfonsem I
(Batallador", zwanemu rwnie aragoskim, aby nie myli go ze wspimiennikami z innych krlestw; 11041134). Decyzja ta wynika z denia
do zapewnienia odpowiedniego wadcy dla krlestwa znajdujcego si w
trudnym pooenu ze wzgldu na ataki Almorawidw. lub odby si bez
przeszkd w 1109 r. Przeciwstawili si temu maestwu arcybiskup Toledo
oraz papie, uwaajcy, e pomidzy maonkami jest zbyt bliski stopie
pokrewiestwa (mieli wsplnego pradziadka, Sancho el Mayor z Nawarry).
Urraka miaa syna z pierwszego maestwa z hrabi Rajmundem
burgundzkim, ktry zmar w 1107 r. Syn ten, Alfons Raimundez, posiada
prawo do objcia tronu Kastylii i Leonu, ktre mg straci tylko w

przypadku narodzin dziecka z powtrnego zwizku maeskiego matki.

Pretensje do tronu moga rwnie zgosi nielubna crka Alfonsa VI,
Teresa, wadajca razem z mem, hrabi Henrykiem burgundzkim, hrabstwem
Portugalii (wadz nad tym terytorium przekaza im Alfons VI).
W obronie interesw Alfonsa Raimundeza wybuch w Galicji bunt
kierowany przez hrabiego Pedra Froilaz i biskupa Santiago de Compostela.
W tym czasie Alfons I aragoski by zajty wojn z Saragoss. Zdoa
pokona i zabi wadc miasta al Mustaina (Valtierra, 1110), nie zdoa
jednak zdoby miasta, ktrego mieszkacy woleli odda je w rce
Almorawidw. Rwnie prba zdawienia rebelii w Galicji zakoczya si
porak. Almorawidzi, po zdobyciu Talavera de la Reina, zaczli
bezporednio zagraa Toledo, upic ziemie pooone na pnoc od tego
miasta. W Portugalii odbili Santarem, podobnie jak Talavera pooone nad
Tagiem. Dla powstrzymania dalszych postpw Almorawidw, Alfons I przej
wadz nad Toledo, a hrabia Henryk portugalski rozpocz rekrutacj
wojska we Francji.
Urraka, nie mogc doczeka si spenienia obowizku maeskiego
przez Alfonsa I, zwizaa si politycznie i uczuciowo z hrabi
kastylijskim, Gmezem Gonzalezem z Lary. Poczone siy Alfonsa I i
Henryka rozbiy wojska Gmeza, a jego samego zabiy, w bitwie pod
Candespina (1111), jednak kolejne intrygi Urraki doprowadziy do zerwania
tego sojuszu. Zwolennicy Alfonsa Raimundeza, namaszczonego na krla w
katedrze w Santiago de Compostela, prbowali zdoby miasto Leon, zostali
jednak pokonani przez Alfonsa I. Po mierci hrabiego Henryka
portugalskiego (1112), Urraka uznaa, e moe cakowicie zerwa z mem
Alfonsem I aragoskim i od tej pory w dokumentach krlewskich wystpowaa
razem z synem Alfonsem Raimundezem, potwierdzajc tym samym jego prawa do
tronu Kastylii i Leonu. Przez nastpne pi lat pomidzy mae74
sk par toczya si wojna, w ktrej Burgos i Toledo pozostaway stale w
rkach Alfonsa aragoskiego.
Niebezpieczestwa z innych stron zmusiy w kocu Alfonsa i Urrak do
zawarcia zawieszenia broni w Burgos (1117), odnawianego potem a do
mierci Urraki (1126). Dziki temu porozumieniu Urraka zdoaa
zlikwidowa rebeli w Galicji, nie udao si jej jednak podporzdkowa
przyrodniej siostry, Teresy, ktra zachowaa niezaleno w hrabstwie
Portugalii. Po przejciu Toledo Urraka zdobya muzumask Siguenz
(1124), zamykajc tym samym drog aragoskiej penetracji w kierunku
Toledo.
Alfons I aragoski wykorzysta zawieszenie broni dla zdobycia Saragossy. Oblenie miasta rozpoczo si w 1118 r., przy wielkim wsparciu
francuskiego rycerstwa i uznaniu tej wojny przez papiea za krucjat.
Prby przerwania blokady miasta podjte przez Almorawidw nie przyniosy
skutku i Saragossa si poddaa. W 1119 r. Alfons I zdoby Tudel i Tarrazon, a w nastpnym roku rozbi pod Cutand, przybywajc z Sewilli
armi Almorawidw. Podbici muzumanie zachowali swj dobytek i prawo
wyznawania wasnej religii, mieli take podlega islamskim urzdnikom.
Mieszkacy Saragossy zostali jednak w cigu roku zmuszeni do opuszczenia
miasta, ktre zasiedlono chrzecijanami ze wzgldw strategicznych. Po
podbojach Alfonsa I wikszo ludnoci jego krlestwa stanowili
muzumanie. Dla wyrwnania tych proporcji i dla zapobieenia
almorawidzkiej kontrofensywie, Alfons I przeprowadzi w 1125 r. wielki
najazd na Andaluzj, zabierajc ze sob w drodze powrotnej tysice
Mozarabw. Obawiali si oni represji za poparcie udzielone Alfonsowi I i
nie mylili si, Almorawidzi przesiedlili wielu z tych, ktrzy pozostali,
do Maroka. Deportacje Mozarabw do Maghrebu byy przeprowadzane
wielokrotnie, zarwno przez Almorawidw, jak i ich nastpcw Almohadw.

Nastpca Urraki, Alfons VII (1126-1157), przerwa zawieszenie broni z

Aragonem i rozpocz dziaania wojenne majce na celu odzyskanie
znajdujcych si w rkach Alfonsa I aragoskiego ziem krlestwa Kastylii
i Leonu. Po zajciu Burgos przez Alfonsa VII, krl Aragonu najecha
Kastyli, lecz nastpnie zgodzi si na opuszczenie zdobytego przez
wadc Kastylii i Leonu obszaru. Jego nadzieje na zakoczenie konfliktu z
synem byej maonki okazay si jednak ponne. Alfons VII zawar zwizek
maeski z crk hrabiego Barcelony Ramna Berenguera III, Berengari;
oznaczao to dla Alfonsa I aragoskiego wojn na jeszcze jednym froncie,
we Francji. W 1130 r. zosta on zmuszony do oblegania Bajonny dla
wsparcia swoich sprzymierzecw z Tuluzy, zaatakowanych przez sojusznika
Barcelony, hrabiego Akwitanii. Wykorzystujc zaangaowanie Alfonsa I
aragoskiego za Pirenejami, Alfons VII odbi kolejne tereny Kastylii
zajmowane przez Aragoczyka.
W walce z Almorawidami Alfons I aragoski odnis zwycistwo w bitwie
pod Cullera (1130), ale w roku nastpnym jego armia (on sam walczy w
Akwitanii) poniosa wielk klsk w bitwie z almorawidzkim namiestnikiem
Walencji. W trakcie podjtego potem oblenia Fragi Alfons I aragoski
zosta ranny i wkrtce zmar (1134).
Alfons I aragoski, nie majcy adnych dzieci (i adnych kochanek,
jak dodaj zoliwcy), w testamencie przekaza krlestwo trzem zakonom
rycer75
skim: templariuszom, szpitalnikom i zakonowi witego Grobu (Boogrobcom), dopiero co powstaym w zwizku z wypraw krzyow. Zgromadzona w
Jace szlachta aragoska odrzucia testament i uznaa za krla Ramiro II
(1134-1137), brata zmarego, mnicha i biskupa. Trzeba jednak byo
poczeka na szereg decyzji papieskich dotyczcych nie tylko powrotu do
stanu wieckiego Ramiro II, lecz take uniewanienia nadania ziemi
zakonom.
Wykorzystujc powstae zamieszanie, Alfons VII ponownie zaatakowa
Aragon i odzyska, ju ostatnie, tereny Kastylii zawadnite przez
Alfonsa I aragoskiego. W nie istniejcej samodzielnie od 60 lat Nawarze
obwoano krlem Garci Ramireza IV (1134-1150), wywodzcego si, jak
wszyscy krlowie Hiszpanii, od Sancha el Mayor (tyle, e z linii biorcej
pocztek od pozalubnego zwizku).
Ramiro II aragoski zaegna niebezpieczn dla krlestwa sytuacj
biorc za on crk ksicia Akwitanii, Agnieszk (1135), podzc potomka
w osobie crki Petronilli (1136), aranujc jej maestwo z hrabi
Barcelony Ramnem IV (1137) i abdykujc (y potem w klasztorze do
mierci w 1158). Ramn Berenguer IV zosta protektorem krlestwa Aragonu,
a po zawarciu maestwa z Petronill (1150) mia zosta jego wadc.
Odziedziczy on po ojcu prawie ju cakowicie zjednoczon Kataloni (bez
hrabstw Pallars, Urgell, Roselln i Empuries) oraz wybrzee Langwedocji
(po matce). Powstae w ten sposb krlestwo Aragonii obejmowao na
Pwyspie Iberyjskim teren rwny jednej trzeciej krlestwa Kastylii i
Leonu i miao poow jego ludnoci (okoo 800 tys.). Unia Katalonii i
Aragonu bya w duej mierze skierowana przeciwko ekspansji krlestwa
Kastylii i Leonu, elita polityczna rzdzca Aragonem wybraa Kataloni,
chocia istniaa moliwo unii z krlestwem Kastylii i Leonu, gdy
obawiaa si wchonicia przez znacznie wikszego ssiada.
Alfons VII, po zoeniu przez Raniona Berenguera IV hodu z
Saragossy, czyli uznaniu formalnego zwierzchnictwa Kastylii nad miastem
(ktre Ramiro Mnich odda krlowi Kastylii i Leonu, co uczyni zarwno ze
wzgldu na presje ze strony Alfonsa VII, jak i obaw, e nie bdzie w
stanie obroni miasta przed muzumanami), podj wsplnie z nim walk
przeciwko odrodzonej Nawarze, ktra zostaa ograniczona do obszaru wok

Pam-peluny i czci prowincji Rioja (Kraj Baskw wszed w skad Kastylii

i Leonu).
Na zachodzie Pwyspu Iberyjskiego powstao w tym czasie nowe
krlestwo. Na pnocy dzisiejszej Portugalii obszary pomidzy Mino i
Duero byy w IX w. zamieszkane przez chrzecijan i podlegay Galicji. Ich
mieszkacy mwili jzykiem wywodzcym si z aciny, ktry wwczas nie
rni si niczym od jzyka Galicyjczykw. Krl Kastylii i Leonu,
Ferdynand I, przesun granice chrzecijaskie dalej na poudnie,
zdobywajc na stae Coimbr (1064 r.). Bezporednio tymi terytoriami
wada mozarabski hrabia Sisnando Davidez. Po mierci Alfonsa VI
otrzymaa je jego nielubna crka Teresa i jej maonek. Jeszcze przed
mierc Alfonsa VI para ta przeciwstawia si planom wydania nastpczyni
tronu Kastylii i Leonu, Urraki, za Alfonsa aragoskiego i przeniosa si
do Coimbry. Celem Teresy i Henryka burgundzkiego nie byo stworzenie
wasnego pastwa, lecz objcie tronu Kastylii i Leonu. Dopiero po mierci
Henryka, na wie o uznaniu syna
76
Urraki nastpc tronu Kastylii i Leonu, Teresa ogosia si krlow. W
1119 r. zwizaa si z arystokratycznym rodem Trastamara z Galicji
(Fernando Perez zosta jej kochankiem) i rozpocza walk o Tuy i Orense
na pnocy. Urraka przeciwstawia si tej ekspansji, lecz jej syn, Alfons
VII, by bardziej zainteresowany wojn z Aragonem i zawar pokj.
Jednoczenie w samej Portugalii doszo do rewolty przeciwko Trastamarom i
Teresie, kierowanej przez jej syna, Alfonsa Enriqueza. Teresa i Fernando
Perez zostali pokonani w 1128 r. i wygnani. Alfons Enriquez (1128-1185)
przez dugi okres nie okrela si mianem krla, uczyni to dopiero okoo
1140 r. Wadca Portugalii kontynuowa wojny o dolin Mino, w ktrych
odnis w kocu zwycistwo (1141), oraz, uprzedzajc inwazj Almorawidw,
przeprowadzi wielk wypraw na Algarve, zwyciajc pod Ouriue (1139).
Po okresie wewntrznych walk w chrzecijaskiej Hiszpanii przyszed
czas na kontynuowanie rekonkwisty. Zadanie byo o tyle uatwione, e
Almorawidzi rwnie przeywali kryzys wynikajcy z powstania w Magh-rebie
sekty Almohadw. Alfons VII dokona wielu wypraw na Andaluzj i odzyska
utracone na rzecz Almorawidw Colmenar (na pnoc od Toledo) i Cori
(pooon strategicznie pomidzy Portugali a grami Guadarrama). W 1143
r. odbyy si w Valladolid obrady Rady Krlestwa Kastylii i Leonu, na
ktrych obecni byli krlowie Nawarry i Portugalii oraz papieski legat.
Podjto na nich wiele ustale, ktre miay zaowocowa wielkimi sukcesami
w walce z muzumanami.
Niezadowolenie z rzdw Almorawidw znalazo ujcie w powstaniu,
ktre wybucho w Andaluzji (1145). Alfons VII podporzdkowa sobie
Kordob (1046) i zawar porozumienie z Aragoni i Genu o wsplnym ataku
na Almeri. W 1147 r. Alfons VII zdoby twierdz Calatrava, otwierajc
drog do Andaluzji. W tym samym roku Alfons Enriuez niespodziewanym
atakiem zdoby Santarem, co oznaczao odcicie ldowych szlakw
zaopatrzeniowych do Lizbony. W trakcie oblenia tego miasta flota
wiozca rycerstwo Anglii, Niderlandw i Niemiec na wypraw krzyow
wyldowaa na wybrzeach Portugalii. Papie Eugeniusz ni w bulli
dotyczcej teje wyprawy krzyowej umieci take Pwysep Iberyjski (i
wschd Europy) jako miejsce, gdzie naley walczy z niewiernymi.
Wykorzystujc ten dokument papieski, Alfons Enriuez namwi krzyowcw
do udziau w obleniu Lizbony. Miasto zostao zdobyte w padzierniku
1147 r. Dokadnie w tym samym czasie poczone siy Alfonsa VII i Garcii
Ramireza (ktrego on zostaa nielubna crka krla Kastylii i Leonu),
po dugim marszu przez Andaluzj, spotkay si pod Almeri z wojskami
Aragonii, Montpellier i flot Genui. Portowe miasto zostao zdobyte przez
sojusznikw, nie by to trway sukces, lecz inne zdobycze pozostay na

stae w rkach chrzecijan. W 1148 r. koalicja Aragonii, Genui,

Montpellier i Tuluzy, wsparta grup krzyowcw, zdobya Tortos nad Ebro.
W roku nastpnym pada Lerida i Fraga. W ten sposb w cigu zaledwie
trzech lat granica chrzecijaskiej Hiszpanii przesuna si daleko na
poudnie.
Spoeczestwo Hiszpanii w XI i XII w.
Miasta muzumaskiej Hiszpanii byy w XI w. ogromnymi orodkami,
liczcymi po kilkadziesit tysicy mieszkacw (najwiksz, cho podupa77
dla Kordob zamieszkiwao 100 tys. ludzi). Miasta chrzecijaskie nie
przekraczay tysica mieszkacw. Oczywicie miasta obu Hiszpanii miay
zupenie odmienny charakter. Te pierwsze byy centrami handlu i
rzemiosa, te drugie jedynie orodkami kultu religijnego i siedzibami
wadcw. Rekon-kwista zmienia zasadniczo ten obraz, pod panowaniem
chrzecijan znalazy si miasta, ktrych ludno kilkunastokrotnie
przekraczaa dotychczasow liczb ludnoci miejskiej chrzecijaskiej
Hiszpanii.
W miastach chrzecijaskiej Hiszpanii nastpi w tym okresie pocztek
procesu, ktry wpynie na rozwj prawny i instytucjonalny pastw
chrzecijaskich. Powstaj zbiory praw miejskich, fueros, ktre z czasem
uzupeni, a nawet zastpi zwyczajowe prawa obowizujce w krlestwach.
Kade miasto miao odrbne fuero nadane przez wadc lub lokalnego
monego (fuero otrzymane przez Cuenk w 1177 r. byo najbardziej
rozbudowane i potem powszechnie naladowane), gwarantoway one istnienie
zgromadzenia przedstawicieli obywateli miasta - rady (consejo), ktra
miaa prawo uczestniczy we wprowadzaniu praw w ycie. Z czasem
zwikszenie uprawnie consejo zamieni je w samorzd miejski. Jednym z
pierwszych krokw na tej drodze byo przyznanie Burgos prawa posiadania
krlewskiego sdziego, mianowanego przez krlow Urrak spord jego
obywateli (1118).
Jedynym obszarem chrzecijaskim na pnocy, ktry przeywa od XI w.
wyrany rozwj ekonomiczny, by szlak pielgrzymkowy do Santiago de
Compostela (El Camino de Santiago). Wzdu tej trasy, poczynajc od Jaki
(przejcie w Somport) i Pampeluny (przejcie w Roncesvalles),
rozbudowyway si orodki majce zaopatrywa liczne rzesze pielgrzymw w
prowiant, ubrania, noclegi, transport.
Powstanie imperium Almorawidw wpyno stymulujce na handel al
Andalus. Pnocna Afryka staa si rynkiem zbytu dla luksusowych
produktw hiszpaskich. Rzemielnicy z al Andalus emigrowali do miast
Magh-rebu. Dopyw zota przez Sahar wpyn na rozwj wymiany pieninej
w caej Hiszpanii. Bity w al Andalus morabetino (nazwa hiszpaska) sta
si pienidzem caego Pwyspu Iberyjskiego. Handel wewntrzny na szersz
skal na terenach chrzecijaskiej Hiszpanii by nieporwnywalnie
mniejszy i dotyczy zupenie podstawowych produktw, soli i elaza.
Wymiana pomidzy obiema Hiszpaniami obejmowaa z jednej strony produkty
rzemiosa (rwnie wino i oliw), a z drugiej bydo, owce i konie.
Rwnowag w tej wymianie zapewniay trybuty pacone przez taifas. Nawarra
i Aragon czerpay korzyci z odbywajcego si przez ich terytorium handlu
al Andalus z zachodni Europ.
Trzeci stref handlow, obok stref obejmujcych al Andalus i Maghreb
oraz al Andalus i chrzecijask Hiszpani (wraz z zachodem Europy), by
obszar, w skad ktrego wchodzio wschodnie wybrzee Hiszpanii (od
muzumaskiej Almerii poczynajc), wybrzee rdziemnomorskie Francji
oraz pnocne wybrzee Woch (Genua, Piza). Barcelona bya pocztkowo
najsabszym ekonomicznie ogniwem tej gospodarczej wsplnoty, lecz o jej
znaczeniu, ktre gwatownie wzronie w XJJ w., wiadczy bicie zotych

monet za Ramona Berenguera I (1035-1076), na co nie zdobyo si adne

inne chrzecijaskie pastwo Hiszpanii.
78
Kultura Hiszpanii (XI i XII w.)
Upadek centralnej wadzy w al Andalus, ktry nie spowodowa koca
prosperity gospodarczej muzumaskiej Hiszpanii, nie wpyn take
negatywnie na jej rozkwit kulturalny. Zmiany, jakie zaszy, dotyczyy
przede wszystkim ograniczenia rozwoju dwch spoecznoci nieislamskich.
Za panowania Almorawidw (i potem Almohadw) doszo do emigracji Mozarabw i ydw, ktra obja, jak to przewanie bywa, jednostki
najbardziej twrcze. ydzi udawali si na Bliski Wschd i do Egiptu.
Wszystkie trzy kultury Hiszpanii byy cywilizacjami gboko
religijnymi, co oznaczao, e gwny nurt ich ycia intelektualnego
toczy si wok spraw z religi zwizanych. Nie naley o tym zapomina,
piszc i czytajc o innych, bardziej nas interesujcych i przez to
szerzej omawianych, wieckich" przejawach kultury. Istnienie wsplnej
witej Ksigi (przez chrzecijan zwanej Starym Testamentem) wpywao w
pewnym stopniu na kontakty naukowe" trzech spoecznoci, lecz
skoncentrowanie ycia intelektualnego wok meczetu, synagogi i kocioa
prowadzio do wzajemnej nieprzenikliwoci i wrcz wrogoci.
Najwaniejsz ze sztuk w al Andalus bya, zgodnie z arabsk tradycj,
poezja. Tradycyjnie jej gwnymi tematami bya przyroda, mio i
polowanie. Najbardziej znany twrca tego okresu to ibn Hazm (994-1064). W
prozie najpopularniejszy by adab, gatunek czcy biografi i histori.
Nauka i filozofia arabska, przyjta od Grekw i wzbogacona wiedz
Persji i Indii, znalaza na Pwyspie Iberyjskim najwybitniejszego
przedstawiciela w osobie ibn Ruszd, znanego przez chrzecijan jako
Awerroes (1126-1198). Wyodrbnia on poznanie filozoficzne i religijne
jako dwa rodzaje poznania, uwaa, e za pomoc filozofii mona pozna
prawdy metafizyczne, gosi odwieczno wiata materialnego. Jego idee
spotkay si z gwatownym sprzeciwem ze strony malekickich stranikw
ortodoksji i pomimo protekcji almohadzkiego emira, ktrego by lekarzem,
Awerroes zosta zesany do Maroka, a jego prace spalone.
Drug najwybitniejsz postaci tego szczytowego okresu kultury al
Andalus by yd z Kordoby, Majmonides (Mosze ben Majmon, 1135-1204).
Podkrela on rnic pomidzy umysem i wiar, stara si racjonalnie
uzasadni zawarte w Torze zasady judaizmu. Podobnie jak Awerroes, spotka
si z atakami religijnych ortodoksw (ydowskich oczywicie), po
opuszczeniu Hiszpanii i pobycie w Maroku osiad jako lekarz na dworze
Saladyna w Kairze. W spoecznoci ydowskiej najwiksze uznanie zdobya
praca Jehudy Halevi Al Hazari, w ktrej przedstawi przyjcie przez
Chazarw religii ydowskiej, po odrzuceniu argumentw chrzecijan i
muzumanw. Dzieo to stao si sawne w caej ydowskiej diasporze.
Chrzecijaska Hiszpania nie moga si poszczyci takimi
osigniciami jak al Andalus. Prawdopodobnie aden z jej wadcw nie
potrafi czyta. Jednak wielka praca podjta przez miejscowych i
przybyych z Francji (Burgundii) biskupw zacza powoli przynosi
rezultaty. Toledo stao si wielkim centrum przekadw na acin dzie
staroytnych Grekw (Arystotelesa, Euklidesa, Ptolemeusza). Tumaczono
take naukowe i filozoficzne dziea autorw arabskich i ydowskich
(rwnie Koran). W tych pracach
79
przekadowych uczestniczyli muzumanie i ydzi, a do Hiszpanii przybywali
po nauk lub do pomocy w tumaczeniach Wosi, Francuzi, Niemcy i Anglicy
(toledaska szkoa tumaczy dziaaa w latach 1130-1284). Kultura i nauka
Hiszpanii chrzecijaskiej wypada blado w porwnaniu z al Andalus, gdy

jednak spojrzymy na ni z perspektywy obejmujcej ca Europ, to bez

przesady moemy stwierdzi, e tutaj wanie rodziy si podstawy
szczytowych osigni nauki i filozofii europejskiego redniowiecza.
Zarwno powstajce w Europie uniwersytety, jak i twrcy scholastyki
czerpali z przetworzonych w Hiszpanii osigni wielu cywilizacji.
Podobnie wczeniej cywilizacja islamu wykorzystywaa wiedz antycznej
Europy, Indii i Persji. Najlepszym tego przykadem s cyfry, ktre my
nazywamy arabskimi (bo Europa przeja je od Arabw), a ktre wywodz si
z Indii.
Prawdopodobnie 50 lat po mierci Cyda (okoo 1150 r.) powstay
pierwsze czci poematu Pie o Cydzie, dajcego pocztek literaturze w
jzyku kastylijskim.
ALMOHADZII DRUGA FAZA REKONKWISTY (1157-1250) Pocztki ekspansji
Almohadw
Wielkie postpy chrzecijaskiej rekonkwisty zostay gwatownie
powstrzymane w poowie XII w. przez berberyjsk dynasti Almohadw.
Podobnie jak Almorawidzi wzia ona swj pocztek od fundamentalistycznego reformatora islamu, majcego oparcie w swoim plemieniu. Zaoycielem
Almohadw by Muhammad ibn Tumert z grskiego plemienia berberyj-skiego
Masmuda, ktry po powrocie z pielgrzymki do Mekki zacz wrd swoich
ziomkw szerzy doktryn religijn goszc, jako podstawowy dogmat,
jedno Boga. Dla ibn Tumerta, ktry w 1121 r. ogosi si mahdim (czyli
nauczycielem zesanym przez Allaha dla odrodzenia islamu), Almorawidzi i
popierajcy ich malekiccy sdziowie byli politeistami, ze wzgldu na
dosown interpretacj Koranu, ktra prowadzia do personifikacji
atrybutw Boga. Z tego powodu zwolennicy ibn Tumerta przyjli nazw
Almohadw (w oryginale al muwahhidun czyli unitarianie). Mahdi Almohadw
gosi take rygoryzm moralny i konieczno walki z niewiernymi. Jego
nauki spotkay si z entuzjastycznym przyjciem wrd na ppoga-skich
plemion gr Atlasu. Zjednoczona przez ibn Tumerta konfederacja plemion
Masmuda rozpocza podbj Maroka i pomimo mierci przywdcy (1130),
kierowana przez jego nastpc (i zaoyciela dynastii Almohadw) Abd el
Mumina, opanowaa cay kraj w cigu dwudziestu lat (1125-1147).
Wielkie sukcesy chrzecijaskich krlestw Hiszpanii, wynikajce po
czci z osabienia islamskiej Hiszpanii wieloma rewoltami przeciwko
wadzy Almorawidw (od 1143), zmusiy muzumanw do szukania pomocy u
Almohadw. Nastpca ibn Tumerta, Abd el Mumin, wysa na Pwysep
Iberyjski armi (1146), ktra zachowujc si jak zdobywcy, a nie
sprzymierzecy, podbia Algarve, Badajoz i Sewill. Wadca Kordoby sam
si podda, wolc wybra zaleno od wspwyznawcw ni podleganie
Alfonsowi VII.
W 1151 r. wielka armia almohadzka zgromadzona w Ceucie nie wyruszya
jednak na dalszy podbj Hiszpanii. Emir Abd el Mumin mia inne plany
ekspansji, a do jego mierci Almohadzi podbijali Maghreb, najpierw
80
zdobywajc dzisiejsz Algieri, a nastpnie wypierajc sycylijskich Normanw z Tunezji. W tym czasie pozostawione w Hiszpanii oddziay
almohadzkie zdobyy Malag, Grenad i Almeri (1157). Ich dalsze postpy
na obszarach muzumaskich zostay powstrzymane przez wadc Walencji i
Murcji, ibn Mardanisza (zwanego przez Hiszpanw Krlem Wilkiem). Zawar
on przymierze z krlestwem Kastylii i Leonu oraz Barcelon, a take
traktaty handlowe z Genu i Piz. W 1162 r. rozpocz wojn z Almohadami
o Grenad, zakoczon, pomimo pocztkowych sukcesw, porak. Drugim
obszarem muzumaskiej Hiszpanii, ktry zdoa przez dugi czas obroni
si przed Almohadami, byy Wyspy Balearskie, gdzie panowali Almorawidzi.
Prowadzili oni bardzo skuteczn wojn morsk przeciwko Almohadom,

atakujc wybrzea Andaluzji i wspierajc rebeliantw w Tunezji. Dopiero w

1203 r. udao si Almohadom zdoby Baleary.
Kastylia i Leon. Razem i osobno
Alfons VII, umierajc (l 157), podzieli swoje krlestwo pomidzy
dwch synw. Sancho III zosta krlem Kastylii, ktra obejmowaa
wschodni cz Asturii, Rioj, Kraj Baskw, Star Kastyli i bye
muzumaskie krlestwo Toledo. Ferdynand II (1157-1188) zosta krlem
Leonu, w skad ktrego wesza zachodnia Asturia, Galicja i Leon (mniejszy
ni historyczne granice tego obszaru, lecz sigajcy dalej na poudnie).
mier Sancha III, zaledwie rok po koronacji, doprowadzia do sporego
zamieszania w krlestwie. Nastpca tronu, Alfons VIII (1158-1214), w
momencie mierci ojca mia jedynie dwa lata, o kontrol nad nim w czasie
regencji walk stoczyy dwa kastylijskie rody - Lara i Castro. Rd Castro
przegra i zwiza si z Ferdynandem II, liczc na to, e krl Leonu
podporzdkuje sobie Kastyli.

81
Dziaania podjte w tej mierze przez Ferdynanda II nie przyniosy jednak
efektu i w 1169 r. penoletni Alfons VII poj za on Eleonor, crk
krla Anglii, Henryka II, i synnej Eleonory akwitaskiej.
Napite stosunki pomidzy krlestwami Leonu i Portugalii postanowiono
rozwiza przez lub Ferdynanda II z crk Alfonsa Enrfueza, Urrak
(1165 r.). Jednake papie uzna ten zwizek za niewany ze wzgldu na
bliskie pokrewiestwo pary. Decyzja w tej sprawie zapada w dziesi lat
po lubie, gdy para miaa ju syna, umoliwia ona jednak Ferdynandowi
zawarcie oficjalnego maestwa z Urrak Lopez z rodu Haro. Po jego
mierci doszo oczywicie do sporu o to, kto jest prawowitym nastpc,
pomidzy Alfonsem IX (1188-1230) a Urrak Lopez, wystpujc w imieniu
swojego syna. Alfons VIII mg teraz odegra si na synach Ferdynanda II
za jego interwencje w sprawy Kastylii. Dla zapobieenia dalszym sporom
tego rodzaju postanowiono zawrze pokj, ktrego zwornikiem mia by lub
Alfonsa IX, krla Leonu, z Berenguel, crk Alfonsa VIII kastylijskiego
(1197). W zwizku z tym maestwem pojawi si stary problem - zbyt
bliskie pokrewiestwo (dla pana modego Alfons VII, krl Kastylii i
Leonu, by dziadkiem, dla panny modej, pradziadkiem). Kolejny papie
uniewani lub ju po roku, lecz para krlewska ya wsplnie jeszcze
przez sze lat, wystarczajco dugo, aby narodzi si Ferdynand III,
ktry zjednoczy ponownie, i ju ostatecznie, Kastyli i Leon.
Wojna z Almohadami. Las Navas de Tolosa (1212)
W 1171 r. kalif almohadzki wyldowa w Hiszpanii. Podczas oblenia
Murcji zmar wadca jedynego niezalenego od Almohadw pastwa
muzumaskiego, ibn Mardanisz. Jego synowie, zgodnie z wol ojca, poddali
si Almohadom (1172) i Abu Jakub Jusuf mg wreszcie uderzy na
chrzecijan.
Jedynym chrzecijaskim krlestwem, ktre w okresie bezporednio
poprzedzajcym te wydarzenia kontynuowao rekonkwist, bya Portugalia.
Kastylia i Leon byy zajte wewntrznymi sporami, a wadcw krlestwa
Aragonii interesowao przede wszystkim poudnie Francji. Alfons Enriuez
korzystajc z pomocy europejskich rycerzy (Geralda Bez Trwogi) opanowa
Trujillo, Caceres i Badajoz (1165-1169). Zaniepokojony sukcesami ssiada
krl Leonu, Ferdynand II, odebra mu te zdobycze, pozostawiajc Badajoz
niezalene.
Abu Jakub Jusuf, po nieudanej prbie zdobycia Toledo, uderzy wanie
na te ostatnie nabytki chrzecijan, zdobywajc Caceres i Alcantar

(1174), jednak oblenie pooonego dalej na pnoc Ciudad Rodrigo nie

powiodo si, a sprawy maghrebskie zmusiy go do opuszczenia Hiszpanii.
Wykorzystujc powsta sytuacj, Alfons VIII kastylijski i nowy
wadca Aragonii, Alfons II (1162-1196), wsplnie zdobyli Cuenk (1177) na
wschodnim obrzeu La Manchy. W 1179 r., w Cazorla, obaj krlowie zawarli
traktat o podziale caego Pwyspu Iberyjskiego. Krl Kastylii zrzek si
take hodu z ziem Saragossy, do ktrego zobowizany by krl Aragonu. W
nastpnych latach chrzecijanie powoli odzyskiwali utracone na rzecz
Almohadw tereny i gdy Abu Jakub Jusuf powrci z Maghrebu, musia na
nowo je podbija. Podczas oblenia Santarem wsplne siy Ferdynanda II,
krla Leonu, i Alfonsa Enriqueza wypary Almohadw, a ich kalif zgin
82
(1184). Nastpca Abu Jakuba Jusufa, Abu Jusuf Jakub (1184-1199), tak jak
jego ojciec musia najpierw upora si z problemami w Maghrebie, zanim
mg wrci do Hiszpanii. Czas ten ponownie wykorzystali chrzecijanie
dla poszerzania swoich krlestw i najazdw na Andaluzj. W 1191 r. Jusuf
Jakub byskawicznie wypar Portugalczykw z Algarve, zdobywajc twierdz
Silves, jednak rwnie szybko musia wrci do Afryki. W 1195 r. uderzy
ponownie, tym razem na Kastyli. Decydujca bitwa zostaa rozegrana pod
Alarcos, ufortyfikowanej miejscowoci strzegcej pnocnej strony
przeczy Despenaperros, bdcej do dzi najdogodniejszym szlakiem
pomidzy Andaluzj a centrum Pwyspu Iberyjskiego. Pomimo prb Alfonsa
VIII o pomoc ze strony Leonu i Nawarry, bitw musia stoczy sam. Jego
klska doprowadzia do utracenia przez Kastyli poudniowej La Manchy i
rodkowej doliny Tagu. Ziemie wok Toledo zostay zniszczone, Almohadzi
oblegali Madryt. Od dalszych poraek uratowaa Kastyli nie pomoc
pozostaych pastw chrzecijaskich, lecz Almorawidzi z Wysp Balearskich,
ktrzy dokonali inwazji Tunisu (11841205). Walczce strony zawary
rozejm, odnowiony potem przez nastpc Abu Jusufa - Jakuba.
Spory Kastylii z Leonem i Nawarr nie wryy nic dobrego
chrzecijanom, tym bardziej, e Portugalia bya zajta zaludnianiem
zdobytych terenw, a Aragoni w dalszym cigu bardziej interesowaa
poudniowa Francja. Inicjatyw przejo jednak papiestwo, dc od klski
pod Alarcos do zjednoczenia hiszpaskich chrzecijan w walce z islamem.
Pod wpywem papiea Innocentego III, krl Kastylii nie przeduy
zawieszenia broni i podj dziaania militarne w Andaluzji, atakujc
Baez i Jaen. Almohadzki kalif odpowiedzia na to natychmiast zdobyciem
Salvatierry w La Manchy (1211). Alfons VIII zacz przygotowywa si do
decydujcego starcia. Na jego apele o pomoc odpowiedzieli krlowie
Aragonii i Nawarry. Dziki papieowi przybyy take oddziay zebrane
przez biskupw Nantes, Bordeaux i Narbony. Alfons VIII podj si
finansowania caego przedsiwzicia. W lecie 1212 r. siy chrzecijaskie
rozpoczy wypiera muzumanw z La Manchy, jednak po zdobyciu Calatravy
wikszo francuskiego wojska postanowia wrci do domu. W tym czasie
Muhammad al Nasir zblia si do Las Navas de Tolosa od strony Sierra
Morena, a Alfons VIII posuwa si przez przecz Despenaperros. 16 lipca
1212 r. doszo do bitwy, ktr rozpoczo rycerstwo chrzecijaskie
atakujc rodek si almohadzkich, skadajcy si z piechoty. Muzumanie,
liczc na swoj przewag liczebn, prbowali okry cikozbrojn jazd,
lecz uderzenie pozostaych si chrzecijaskich zniweczyo ich plany.
Doszo do straszliwej rzezi almohadzkiej piechoty, Muhammad al Nasir
zdoa uciec na koniu z pola bitwy i szybko opuci Hiszpani. Rok
pniej abdykowa.
W kronikach muzumaskich pisano, e klska pod Las Navas de Tolosa
pooya kres potdze islamu w Hiszpanii. Jednak przez pierwsze lata po
tej bitwie sytuacja na froncie" muzumasko-chrzecijaskim nie zmienia
si, co wynikao z wewntrznego zamieszania po obu stronach. Wadca

Aragonii, Pere II (1196-1213), jeden ze zwyciskich dowdcw si

chrzecijaskich, zgin na poudniu Francji, walczc z wypraw krzyow
barona Simona de Montfort, skierowan przeciwko jego poddanym Abigensom. Za jego panowania hrabstwo Barcelony powikszyo si o Urgel
(wczeniej
83
w podobny sposb, to znaczy dziki wyganiciu rodu lokalnych wadcw,
przyczone zostay Roselln i Pallars). Naga mier wadcy spowodowaa
dugie rzdy regencyjne, gdy jego syn mia zaledwie pi lat.
W Portugalii panowa mody, lecz chory na trd, Alfons II (12111223). W 1214 r. zmar Alfons VIII i w Kastylii doszo do walki o
sprawowanie kontroli nad regencj maoletniego nastpcy tronu (Henryka
I). Po jego mierci (1217) Berenguela, siostra zmarego i bya ona
Alfonsa IX, krla Leonu, byskawicznie sprowadzia swojego syna, z
maestwa z Alfonsem IX do Yalladolid i ogosia go krlem Kastylii.
Ojciec Ferdynanda III nie by zadowolony z takiego obrotu sytuacji, lecz
po pewnym czasie pogodzi si z faktami dokonanymi, podczas gdy sam
Ferdynand III musia jeszcze upora si z opozycj monych w Kastylii.
Jeszcze bardziej nieustabilizowana sytuacja powstaa wrd Almohadw.
Modego Jusufa II (1213-1224) nie interesowao rzdzenie i faktyczn
wadz sprawowaa rada szejkw plemienia Masmuda. To oni wysali wojsko
na pomoc Alcacer do Sal, twierdzy bronicej dostpu do Algarve, oblonej
przez krzyowcw, uczestnikw V wyprawy krzyowej, namwionych do tego
przez biskupa Lizbony. Pono pod wpywem syndromu" Las Navas de Tolosa,
wojska andaluzyjskie ucieky na sam widok zachodniego rycerstwa (1217).
Po mierci Jusufa II (zgin podczas corridy) kalifem obwoano brata jego
dziadka, lecz stryj zmarego, el Adil, namiestnik Murcji, sam ogosi si
kalifem. Szejkowie w Marrakeszu powiesili dopiero co wybranego kalifa i
uznali za swego wadc el Adila. Nie zgodzili si z tym almohadzcy
namiestnicy Kordoby i Walencji, ktrzy weszli w porozumienie z
Ferdynandem III kastylijskim (nie wada jeszcze Leonem), stajc si jego
84
wasalami. El Adil uciek do Maroka, gdzie zosta zabity, po tym jak jego
brat, namiestnik Sewilli Abu Ula al Mamun, ogosi si kalifem (1227). Po
zamordowaniu przez mieszkacw Kordoby almohadzkiego namiestnika, al
Mamun opanowa ca Andaluzj, musia jednak opuci Hiszpani, aby
zdoby tron w Maroku (1229). Ferdynand III, w zamian za oddanie
granicznych twierdz (i obietnic zbudowania kocioa w Marrakeszu) odda
pod komend al Mamuna kilka tysicy onierzy. Po raz pierwszy hiszpascy
chrzecijanie mieli interweniowa (co prawda porednio) w Maroku.
Muzumanie yjcy w Andaluzji i Murcji oburzeni takim postpowaniem al
Mamuna zerwali z Almohadami i proklamowali swoim wadc Muhammada ibn
Huda, kondotiera" z Saragossy. Nominalnie wadz Almohadw uznaway
jedynie Wyspy Balearskie i Walencja.
Al Andalus przeywa w dalszym cigu wielki kryzys wadzy, wynikajcy
z niemonoci stawienia efektywnego oporu chrzecijanom, podczas gdy
strona chrzecijaska zacza swoje wewntrzne kopoty przezwycia.
Alfons IX, krl Leonu, ktrego kryzys nie dotyczy, zdoby wreszcie po
kilku prbach Caceres (1229), a potem Merid i Badajoz (1230). W Aragonii
Ja-ime I (1213-1276), po faktycznym objciu wadzy (1227), rozpocz
podbj Wysp Balearskich. Majork zdobyto w 1230 r., muzumascy
mieszkacy Menorki uznali Jaime I za wadc wyspy w 1232 r., a Ibiza
zostaa podbita przez biskupa Tarragony w 1235 r. Tymczasem wadca
Walencji, obalony w 1229 r., schroni si na dworze Jaime I i przyj
chrzecijastwo. W wyniku walk trwajcych od 1232 do 1238 r., uznanych

przez papiea za wypraw krzyow, Walencja i podlege jej ziemie zostay

zdobyte.
Ferdynand III po mierci ojca, krla Leonu, i zjednoczeniu obu
krlestw, podj na nowo wyprawy na Andaluzj. Po zdobyciu Ubedy (1233)
skapitulowaa przed nim Kordoba (1236). Dotychczasowy jej wadca, ibn
Hud, zosta zamordowany przez poddanych za dopuszczenie do klski, co
wykorzysta walczcy z nim przedtem o panowanie nad t czci Andaluzji
Muhammad ibn Jusuf al Ahmar. Zosta on uznany za krla w Almerii, Jaen,
Maladze i przede wszystkim w Grenadzie, ktra staa si stolic jego
pastwa. Jako Muhammad I (1238-1273) zosta zaoycielem dynastii
Nasrydw, rzdzcych ostatnim krlestwem muzumaskim w Hiszpanii. Po
uporzdkowaniu spraw Murcji, ktra podporzdkowaa si wadzy Ferdynanda
III, krl Kastylii i Leonu zaatakowa Muhammada I. W 1246 r. zostao
zdobyte Jaen i Muhammad I uzna si za wasala Ferdynanda III. Pozostaa
jeszcze do zdobycia Sewilla, co nastpio po dugim obleniu w 1248 r.
Rok pniej Portugalczycy zakoczyli swoj rekonkwist zdobywajc Faro.
Spoeczestwo i gospodarka
W poowie XII w. najwikszym pastwem na Pwyspie Iberyjskim byo
krlestwo Kastylii i Leonu, zajmujce 300 tys. km2 i liczce 3 min
mieszkacw. Emigracja ludnoci muzumaskiej z obszarw zajtych przez
chrzecijan (do Maroka i Grenady) bya najintensywniejsza wanie na
ziemiach krlestwa Kastylii i dlatego nie stanowili oni tutaj, pod koniec
XIII w., nawet 10% populacji. Wrd prowincji Kastylii jedynie w Murcji
muzumanie byli wikszoci. ydzi kastylijscy mogli stanowi 1-2%
ludnoci krlestwa.
85
Krlestwo Aragonii zajmowao teren rwny 1/3 obszaru Kastylii,
liczyo okoo miliona mieszkacw. Liczni poddani muzumascy prawie nie
zamieszkiwali w Katalonii, stanowili natomiast 1/4 ludnoci Aragonu i
zdecydowan wikszo mieszkacw Walencji. ydzi aragoscy mogli
stanowi nawet 5% populacji, uciekali oni do chrzecijaskich krlestw
przed przeladowaniami Almorawidw i Almohadw (ktrzy ich si
nawracali, jak Maimoni-desa, zmuszali do noszenia specjalnych oznak tych czapek).
Portugalia miaa 90 tys. km2 i 800 tys. ludnoci. Nawarra zajmowaa 10
tys. km2 i liczya 100 tys. ludnoci, wrd ktrej 10% byo muzumanami.
Emigracja osadnicza skierowana na zdobyczne ziemie muzumaskie
rozwizywaa w tym okresie cakowicie problem nadmiaru rk do pracy,
wynikajcy zarwno ze wzrostu populacji, jak i z wprowadzenia nowych
technik rolniczych umoliwiajcych zwikszenie (prawdopodobnie
podwojenie) obszaru uprawianego przez jedn rodzin. Te nowe techniki
rolnicze to wspomniane ju wczeniej zastosowanie puga, metalowych
narzdzi, myna wodnego i intensywnej irygacji. Na terenach pozostajcych
we wadaniu muzumanw jeszcze w wikszym stopniu ni wczeniej rolnictwo
opierao si na irygacji. Ziemie opuszczone wskutek dziaa wojennych lub
emigracji byy zaludniane powoli i przeznaczano je pod upraw - mniej
pracochonnych od zboa - oliwek i winoroli, wielk ich cz zaja
hodowla. Najmniej zmienio si w rolnictwie na terenach zdobytych przez
chrzecijan, ktre w dalszym cigu zamieszkiwali muzumanie (Walencja,
Murcja). Dziki rekonkwicie stao si moliwe przeganianie wielkich stad
owiec z pnocy do Andaluzji.
Miasta Pwyspu Iberyjskiego przechodziy odmienne koleje losu.
Wielkie orodki muzumaskie traciy mieszkacw, miasta chrzecijaskie
wzrastay, czasem w spektakularny sposb (jeli chodzi o wspczynnik
wzrostu, bo wzrost ten wyglda mniej spektakulamie w liczbach
bezwzgldnych). Byy wyjtki od tej reguy. Dawne miasta muzumaskie,
Toledo i Lizbona, miay pod koniec XIII w., odpowiednio, dwu- i

trzykrotnie wicej ludnoci ni przed zdobyciem ich przez chrzecijan.

Najwikszy wzrost odnotowaa Barcelona, ktra z kilkutysicznej osady
zamienia si w pidziesicio-tysiczne miasto.
Wymiana handlowa w chrzecijaskiej Hiszpanii nadal nie miaa
wielkiego zasigu i dotyczya zupenie podstawowych lokalnych produktw
(zboe, sl, ryby). Zwikszyo si rybowstwo, zarwno ze wzgldu na
zdobycie miast pooonych na wybrzeu (Lizbona), jak i celow polityk
wadcw (rozbudowa portw pnocnej Hiszpanii). Opanowanie ziem
muzumaskich umoliwio wiksz wymian produktw rolnych pomidzy
pnoc i poudniem Hiszpanii, dotyczyo to take dawnych obszarw
chrzecijaskich, ktre mogy wykorzysta najdogodniejsz w komunikacji
drog wodn, czyli Ebro. Produkty rzemiosa, ktrymi handlowano na
szersz skal, pochodziy z tych samych centrw produkcji, co w czasach
dominacji muzumaskiej. Powoli miasta chrzecijaskie zaczy konkurowa
z tymi tradycyjnymi orodkami. Prym w tym wzgldzie wioda Barcelona,
gdzie wytwarzano tkaniny i zbroje, oraz Segowia (tkaniny). Od koca XIII
w. najwaniejszym centrum handlowym (i finansowym) Hiszpanii zaczy si
stawa targi w Medina del Campo. Ich znaczenie midzy86
narodowe wynikao z wielkiego wzrostu handlu krlestw hiszpaskich z
obszarami poza Pwyspem Iberyjskim.
Najwiksz inicjatyw w tej mierze wykazywaa Katalonia, ktrej
statki kryy po caym Morzu rdziemnym od koca XII w., przewoc
gwnie zboe i niewolnikw oraz zajmujc si piractwem (co byo wwczas
powszechn praktyk nawet wrd takich potg handlowych, jak Wenecja i
Genua). W XIII w. Katalonia poczya swoj ekspansj handlow z
ekspansj polityczn caego krlestwa Aragonii. Po zdobyciu Walencji i
Balea-rw, w 1282 r. Kataloczycy opanowali Sycyli. Posiadoci te, wraz
z miastami poudnia Francji nalecymi do Katalonii (najwaniejszym z
nich byo Montpellier), pomogy w walce o dominacj handlow nad
zachodni czci Morza rdziemnego. Wadcy Aragonii zawarli szereg
porozumie gwarantujcych przywileje dla ich kupcw w portach Maghrebu i
w Aleksandrii. W Barcelonie Jaime I stworzy dzielnic dla kupcw
morskich, posiadajc znaczn autonomi (1257).
Rwnie wadca Kastylii, Alfons VIII, popiera rozwj morskiego
handlu budujc porty na wybrzeu Kantabrii (m.in. Santander). Poprzez te
porty oraz La Corun porty baskijskie odbywa si handel z Angli,
Francj i Niderlandami. Wywoono pocztkowo gwnie skry, miso, ryby i
drewno, z czasem dosza do tego wena i sztaby elaza. Importowano
przewanie produkty przetworzone, jak niderlandzkie tkaniny i ubrania.
Porty pnocy Hiszpanii uczestniczyy take w wymianie Europy Zachodniej
z Afryk. Za porednictwem Maghrebu trafiaa do Europy ko soniowa i
przede wszystkim zoto. W zdobytej przez Kastyli Sewilli doszo do
rywalizacji pomidzy kupcami baskijskimi, ktrzy za pomoc w zdobyciu
miasta uzyskali w nim przywileje handlowe, a Genueczykami, ktrzy
zdoali bardzo szybko po osiedleniu si w tym i innych portach Andaluzji
opanowa wymian handlow tego regionu z Maghrebem. Genueczycy, obecni
rwnie w Lizbonie, zdoali take przej kontrol nad bardzo lukratywnym
handlem pomidzy Afryk Pnocn a pnocn Europ. Prbowali temu
przeciwdziaa kupcy z Kastylii, ktrzy do tej pory dominowali w tej
wymianie, nie zdoali jednak przej nowych szlakw morskich biegncych z
Sewilli i Genueczycy na cztery wieki opanowali" ten port. Genueczycy
wygrywali w rywalizacji handlowej dziki lepszym statkom, wikszej
agresywnoci, szerszym kontaktom kupieckim i duszemu dowiadczeniu.
Instytucje pastw chrzecijaskich
Rozwj chrzecijaskich miast szed w parze z rozbudow ich
samorzdw. Jego podstaw stanowia rada miejska (consejo), penica

jednoczenie funkcje zarzdzajce, sdownicze i legislacyjnie. Na jej

czele sta przewodniczcy (czasem okrelany terminem arabskim alcaide), a
skadaa si ona z sdziw (alcaldes) i innych urzdnikw, rwnie
noszcych pochodzce z jzyka arabskiego nazwy. Te naleciaoci z
arabskiego mog wprowadzi w bd, gdy w al Andalus nie istniao nic
przypominajcego consejo miast chrzecijaskich. Przejte, z braku
wasnych, okrelenia odnosz si do innej rzeczywistoci (przewanie
dotyczyy one urzdnikw pastwa islamskiego).
W cywilizacji islamu miasta dominoway nad wsi. Miasta al Andalus
87
rzdziy ca muzumask Hiszpani. Elity tych miast (religijne,
spoeczne, ekonomiczne) nie byy jednak partnerem dla wadcw,
konsultowali si z nimi tylko nieliczni owieceni" panujcy. Nie
powstay adne instytucjonalne formy tych konsultacji. Wadcy
chrzecijascy dc do zasiedlenia zdobytych terytoriw nadawali miastom
przywileje (fueros), ktre czyniy z ludnoci miasta uprzywilejowany
kolektyw prawnie oddzielony od terenw, na ktrych miasto si znajdowao.
Ludno miejska bya dziki temu niezalena pod wzgldem prawnym i
gospodarczym.
Consejo musiao dzieli wadz w miecie z Koron, Kocioem i, w
przypadku mniejszych miast, z lokaln rodzin monowadcw (bdc
przewanie zaoycielami miasta). Urzdnik reprezentujcy krla
(oczywicie w stolicy by to sam krl), kasztelan (gdy w miecie bya
krlewska twierdza) lub merino dysponowa uprawnieniami gwarantujcymi
przestrzeganie praw krlestwa i dajcymi mu moliwo odrzucenia
postanowie rady miejskiej. Biskupi posiadali jurysdykcje nad wasnoci
kocieln w miecie i nad duchownymi, ktrzy nie podlegali jurysdykcji
wieckiej. W wielu miastach, szczeglnie na pnocy Hiszpanii, biskupi
dysponowali take wadz nad wieckimi mieszkacami, pochodzc z
krlewskiego nadania.
Rady miejskie skaday si prawie wycznie z przedstawicieli
bogatych mieszkacw (obywateli miasta), czyli osb posiadajcych dom w
miecie i prowadzcych jaki wikszy interes. Pozostali mieszkacy mogli
jednak wywiera znaczcy wpyw na decyzje rad ze wzgldu na cige walki
rnych frakcji wchodzcych w ich skad. Najbardziej rozpowszechniony
konflikt toczy si pomidzy kupcami i szlacht miejsk (caballeros villanos). Miasta z kolei wykorzystyway spory wewntrz panujcej dynastii
oraz krla z monymi dla uzyskania wikszej samodzielnoci. Uwidocznio
si to szczeglnie po podziale krlestwa Kastylii i Leonu w poowie XII
w., gdy obaj wadcy zabiegali o poparcie miast lecych na obszarach
spornych pomidzy dwoma krlestwami. Wielkie znaczenie dla poszerzenia
autonomii miast mia ich udzia w walkach z muzumanami. Milicje miejskie
Segowii, Salamanki i Avili stanowiy niezbdny element krlewskich wojsk,
prowadziy rwnie samodzielne dziaania w Andaluzji. Ze wzgldu na
pniejszy udzia milicji tych trzech miast w walkach wewntrznych w
Kastylii, ich znaczenie militarne jest dobrze znane, jednak rwnie inne
miasta uczestniczyy w rekonkwicie, np. oddziay z Barcelony zdobyway
Majork i Walencj.
W zdobytych miastach muzumaskich zachodziy inne procesy. Dla
wzmocnienia wadzy chrzecijaskich krlestw nad podbit ludnoci
muzumask, ktra stanowia przez bardzo dugi czas wikszo
mieszkacw zdobytych terytoriw, wysiedlano muzumanw z miast i na ich
miejsce osiedlano chrzecijan (zarwno przybyszw z terenw
chrzecijaskich, jak i Mozarabw). Miasta takie staway si orodkami
wadzy nad rozlegymi obszarami wiejskimi, zamieszkanymi przez podbit, a
wic wrog ludno. Jak wykazay pniejsze wydarzenia, miasta te,
ktrych struktury spoeczne powstay wskutek decyzji administracyjnych

Korony, nie potrafiy wyksztaci tak silnych mechanizmw samorzdowych,

jak dawne miasta chrzecijaskie.
88
Szlachta hiszpaska, wywodzca si tak jak szlachta caej Europy z
plemiennej arystokracji, dysponowaa wikszymi moliwociami rozwoju ni
te same warstwy spoeczne w innych krajach. Wynikao to z moliwoci
zdobycia bogactw i ziemi, jakie zapewnia udzia w rekonkwicie. Rwnie
charakter wojny, w ktrej decydujce znaczenie miaa konnica, wzmacnia
pozycj szlachty. Nie tylko zwikszaa ona swoje majtki, lecz take
rozszerzaa jurysdykcj prawn nad pracujcymi w nich dzierawcami. Na
grze tej klasy spoecznej znajdowaa si arystokracja, w skad ktrej
wchodzio trzydzieci kilka najwikszych rodw Kastylii (ricos hombres),
okoo pidziesiciu aragoskich, mniej ni dziesi z Nawarry. Nastpn
warstw szlachty stanowili hidalgos, posiadajcy wasno ziemsk i
zwizani z wielkimi rodami arystokratycznymi. Na samym dole znajdowali
si caballeros villanos, ktrzy chocia wywodzili si z miasta, to jednak
rwnie posiadali majtki na wsi.
Pod koniec XIII w. istniao na Pwyspie Iberyjskim pi
arcybiskupstw i 45 biskupstw. Potga materialna Kocioa oparta bya na
wasnoci ziemskiej i dziesicinie. Z potg materialn zwizana bya
pozycja polityczna Kocioa. Istniay szerokie personalne powizania
hierarchw kocielnych z dynastiami krlewskimi i monymi rodami. Jedn z
podstaw wadzy krlewskiej (i w ogle wieckiej) w tym czasie byy
struktury kocielne, std wynikaa konieczno tych wzajemnych
politycznych zwizkw. Wewntrz Kocioa biskup musia sobie radzi z
kapitu katedraln, w ktrej rwnie dochodzio do konfliktw interesw
w skali lokalnej, oraz z klerem zakonnym, dbajcym o swoj niezaleno.
Na przeomie XI i XII w. rozprzestrzenili si na ziemiach
hiszpaskich benedyktyni z francuskiego klasztoru w Cluny. W poowie XII
w. francuscy mnisi z Citeaux przenieli na Pwysep Iberyjski now regu
zakonn. Cystersi zaoyli tak synne klasztory, jak Poblet w Aragonii i
Las Huelgas w Burgos. Zakonnicy ci byli w duym stopniu niezaleni od
biskupw i utrzymywali bezporednie kontakty z papiestwem i wasnymi
domami zakonnymi poza Hiszpani. W XIII w. powstaj dwa nowe zakony,
ktre odchodz od monastycznej kontemplacji na rzecz goszenia nauk
Kocioa wrd ludnoci, szczeglnie miejskiej. Zaoyciel dominikanw,
Domingo de Guzman, by Hiszpanem (Kastylijczykiem) i chocia pocztki
zakonu kaznodziejw (1216) zwizane s z poudniem Francji i walk z
Albigensami, to uczniowie w. Dominika szybko znaleli chtnych suchaczy
w jego rodzinnych stronach. w. Franciszek z Asyu odby pielgrzymk do
grobu w. Jakuba (1213) i to wanie w Santiago de Compostela
franciszkanie utworzyli pierwszy na Pwyspie Iberyjskim dom zakonny.
W pierwszej poowie XII w. do Hiszpanii trafili templariusze i
szpital-nicy. W drugiej poowie tego wieku powstay rodzime, hiszpaskie
zakony rycerskie. Dla obrony rwninnego obszaru La Manchy, Sancho III
kastylijski powierzy w 1158 r. twierdz Calatrava zakonnikom, ktrzy w
1164 r. zostali uznani przez papiea (Aleksandra III) za zakon rycerski
Calatrava. W podobny sposb powoany zostay zakon Alcantara, majcy
broni Estremadury (1176) oraz zaoony rwnie w Estremadurze zakon
Santiago. W Evorze w Portugalii powsta zakon Avis (nazwany tak od
miejsca, dokd si przenis).
89
Rzdzenie krlestwami chrzecijaskimi
Rzdzenie powstaymi dziki rekonkwicie wielkimi chrzecijaskimi
pastwami musiao si opiera na skodyfikowanych prawach. Pierwsze z nich
zostay spisane w Katalonii po acinie w poowie XII w., w sto lat

pniej, przetumaczone na kataloski (Usatges de Barcelona), stay si

obowizujcym prawem. Fuero de Aragon pochodzi z 1247 r., a kastylijskie
Fuero Real z okoo 1255 r., nieco pniej zbir praw otrzymaa Walencja
(Furs, okoo 1271 r.). Wszystkie te zbiory praw miay zastpi dotychczas
obowizujce prawa lokalne i zwyczajowe, co oczywicie napotkao
zdecydowany opr spoeczestwa.
Dwr krlewski, jako naczelny organ rzdzenia pastwem, przechodzi w
dalszym cigu ewolucj, o ktrej pocztkach mowa bya w poprzednim
rozdziale. Pojawiy si nowe urzdy, wzrastao znaczenie znawcw prawa,
chocia jednoczenie wiele urzdw byo powierzanych reprezentantom tej
samej rodziny lub kocielnym hierarchom. Konieczno coraz wikszej
profesjonalizacji dziaania curia regis zmusia wadc Aragonii, Pere II,
do wydania instrukcji okrelajcych zakres obowizkw jego czonkw, a na
wszystkich dworach krlewskich Hiszpanii wyoniy si rady majce
zajmowa si biecymi sprawami pastwa. W Aragonii ze wzgldu na
rnorodno jzykow oficjalnym jzykiem dokumentw bya acina, w
Kastylii od XIII w. by nim kastylijski (hiszpaski). Dla historykw
wielkie znaczenie maj konsekwencje zdobycia przez Aragoni walenckich
wytwrni papieru, dziki nim kancelaria krlewska zrezygnowaa z
pergaminu i zacza sporzdza (od poowy XIII w.) rejestry kopii
oficjalnych dokumentw.
Opanowanie ogromnych terytoriw i perspektywa koca moliwoci
dalszych podbojw oznaczay konieczno i sposobno ustanowienia trwaej
administracji chrzecijaskich krlestw. Temu celowi miay suy w
Kastylii jednostki terytorialne zwane merindades, zarzdzane przez
merinos, ktrzy podlegali merino mayor. Po ponownym zjednoczeniu Kastylii
z Leonem, w poowie XIII w., przyja si inna nazwa dla tych
regionalnych zarzdcw mianowanych przez krla, adelantado mayor, W
Aragonii tacy sami wysocy urzdnicy, powoani ju po zakoczeniu
rekonkwisty, nazywali si procuradores, ich zwierzchnikiem (procurador
mayor) by przewanie nastpca tronu. Na obszarach, ktre im podlegay (a
byy to historyczne krainy, jak Kastylia, Leon, Galicja, Murcja i
Andaluzja, w przypadku krlestwa Kastylii, oraz Aragon, Katalonia i
Walencja, jeli chodzi o krlestwo Aragonii), adelantados i procuradores
sprawowali funkcje sdownicze i administracyjne, nie wchodziy w zakres
ich obowizkw sprawy fiskalne.
Zbieranie podatkw we wszystkich chrzecijaskich krlestwach w XIII
w. byo wydzierawione ydowskim bankierom. W tym okresie powstay urzdy
naczelnego kontrolera krlewskich finansw i naczelnego poborcy,
almojarife (w Kastylii) i maestre racional (w Aragonii).
Po utracie dochodw z danin paconych przez muzumaskie pastwa (poza
Grenad pacc trybut Kastylii) chrzecijascy krlowie musieli znale
nowe rda finansowania dziaalnoci Korony. Jedynym sposobem byo
uzyskanie dodatkowych, poza ju paconymi w ramach dotychczaso90
wych podatkw, pienidzy od poddanych. Tymczasem poddani uwaali, e
krlowie powinni si utrzymywa z wasnych dochodw, jak to w znacznej
mierze miao miejsce w przeszoci. W XII w. w celu uzyskania poparcia
monych i Kocioa dla wanych dla wadcy posuni, zwoywano zebrania
tyche na dworze. Starajc si o dodatkowe subwencje dla Korony, trzeba
byo zwrci si do znacznie szerszego grona, przede wszystkim do
bogatych mieszkacw miast, posiadajcych gotwk. W 1188 r. w Leonie
odbyo si pierwsze takie zgromadzenie poszerzone o przedstawicieli
miast. Na pocztku XIII w. Kortezy (cortes, corts) zbieray si ju we
wszystkich krlestwach Hiszpanii. Zajmoway si one podstawowymi sprawami
dotyczcymi krlestwa, jak nastpstwo tronu, maestwa krlewskie,
wojna. Kortezy skaday si z trzech izb, grupujcych szlacht, kler i

przedstawicieli miast. Zbieray si, by rozpatrzy krlewskie dania i

przedstawi wasne propozycje. Kada z izb obradowaa najpierw osobno, po
czym ustalano wsplne stanowisko. Na przeomie XII i XIII w. Kortezy
stay si najwaniejsz, po krlu, instytucj krlestwa.
El Camino de Santiago - pielgrzymki do Santiago de Compostela
Olbrzymie znaczenie grobu w. Jakuba, znajdujcego si w Galicji,
wynikao z tego, e byo to jedyne na zachodzie Europy miejsce spoczynku
osoby z otoczenia Jezusa Chrystusa. Pierwsze informacje o pobycie w.
Jakuba w Hiszpanii pochodz od Beato de Liebana (776). Domniemany grb
zosta odkryty w 813 r., o czym Alfons U poinformowa Karola Wielkiego, z
ktrego protekcji skorzysta przy staraniach u papiea Leona Ul o uznanie
autentycznoci relikwi. W zamian za t pomoc Karol Wielki otrzyma ko
w. Jakuba (znajduje si w Arras). Wedug jednego z przekazw miejsce
spoczynku apostoa miaa pokaza gwiazda, dlatego, gdy zbudowano tam
kaplic (a potem klasztor Benedyktynw), nazwano je Miejscem Gwiazdy Compostela (zhispanizowana nazwa aciska). W 860 r. Ordofio I pokona
nieopodal Clavijo oddziay muzumaskie. Wedug legendy decydujce
znaczenie w odniesieniu zwycistwa miao pojawienie si na polu bitwy w.
Jakuba na koniu i w rycerskiej zbroi. Od tego wydarzenia hasem bojowym
hiszpaskich chrzecijan sta si okrzyk Santiago y cierra Espafia
(wity Jakubie! Zewrzyj szyki Hiszpanio!).
Ju od pocztkw IX w. wiadomoci o cudach czynionych przez w.
Jakuba byy znane we Francji, pierwsi pielgrzymi woscy przybyli do
Santiago de Compostela w poowie tego samego wieku. Szlak piegrzymkowy
zosta zorganizowany w 855 r. W latach 877-899 zbudowano w Santiago de
Compostela pierwsz bazylik (zniszczon w 997 r. przez Almanzora).
Najwaniejsze szlaki pielgrzymkowe do grobu w. Jakuba wiody z Francji.
Pielgrzymi wyruszali z trzech gwnych centrw: Parya, Yezeley i Le Puy.
Trzy drogi z nich wiodce spotykay si koo wwozu Roncevalles. Inne
szlaki pielgrzymkowe (uczszczane m.in. przez Wochw) prowadziy przez
Arles, Montpellier i Tuluz do przejcia przez Pireneje w Somport.
Istnia te szlak wiodcy wzdu wybrzea kantabryjskiego, zaczynajcy
si w Iriin. Korzystali z niego m.in. pielgrzymi z Wysp Brytyjskich.
Wszyscy pielgrzymi udajcy si do grobu w. Jakuba nosili
charakterystyczne stroje (szeroki kapelusz) i znaki w formie muszli. W XI
w. krlowie i biskupi zmoder91
nizowali szlak pielgrzymkowy wznoszc mosty, schroniska i szpitale. Ruta
Jacobea (Szlak Jakubowy) uatwi rozpowszechnianie si w Hiszpanii nowych
prdw religijnych i artystycznych. Wzdu El Camino de Santiago (Drogi
do Santiago de Compostela) wznoszono zasiedlane przez imigrantw
frankoskich miasta, ktre posiaday wasne prawa. Wiek XIII by okresem
najwikszej popularnoci pielgrzymek do grobu w. Jakuba.
Nauka i kultura (poowa XII-XIII w.)
Ogromna popularno szlaku pielgrzymkowego do Santiago de Compostela,
ekspansja rdziemnomorska Katalonii oraz udzia europejskiego rycerstwa
w rekonkwicie otworzyy chrzecijask Hiszpani na europejskie wpywy w
niespotykanym wczeniej stopniu. Nie ustao oddziaywanie kultury
muzumaskiej Hiszpanii, najbardziej widoczne we wpywie poezji arabskiej
na poezj dworsk i pieni trubadurw. Centrum tej ostatniej twrczoci
bya Prowansja, znajdujca si pod panowaniem Aragonii, a za pierwszego
trubadura uchodzi Wilhelm VIII z Montpellier, ktrego ojciec zdobywa
Barbastro.
Pierwszy uniwersytet na ziemi hiszpaskiej zosta zaoony przez
Alfonsa VIII kastylijskiego w Palencji, w roku 1214, przesta jednak
istnie wiek pniej. Najsynniejszy uniwersytet hiszpaski, w Salamance,

powsta w 1218 r. pod patronatem Alfonsa IX, krla Leonu. Znacznie

pniej, w 1300 r., Jaime I zaoy pierwszy uniwersytet w krlestwie
Aragonii,
92
krlowie byli zainteresowani w rozwoju uniwersytetw jako miejsc
ksztacenia prawnikw i studiw prawniczych, dwch rzeczy niezbdnych
przy budowie aparatu pastwowego. Dla uzyskania szerszej i gbszej
wiedzy udawano si za granic.
Hiszpania przodowaa w Europie w studiach nad jzykiem i nauk
arabsk i hebrajsk. Franciszkanie i dominikanie otworzyli szkoy
zajmujce si studiami arabskimi (Murcja, Walencja, Jativa) w bardzo
prozaicznym celu - miay suy pomoc w nawrceniu podbitych muzumanw.
Prawdopodobnie niepowodzenie tego zamierzenia spowodowao pniejszy
upadek tych szk.
Dziki El Camino de Santiago francuska architektura zacza wywiera
szerszy wpyw na Hiszpani. W latach 1078-1128 zostaa zbudowana przez
Francuzw romaska katedra w Santiago de Compostela. Nie wiemy, jakiej
narodowoci by twrca(y) katedr w Zamorze, Salamance (tzw. Stara
Katedra) i Toro. Powstae w poowie XII w. budowle czy wyrany wpyw
wschodniej architektury chrzecijaskiej. Przypominajcym ormiaskie
kocioy, kopuom tych katedr suya prawdopodobnie za wzr kopua
katedry wzniesionej przez krzyowcw w Jerozolimie. Jeszcze trudniej
okreli rda inspiracji autora kruganka klasztoru Joannitw w Sorii.
Jego niesamowite podkowiaste uki zdradzaj wpywy nie tylko arabskie,
lecz i blisko94
wschodnie. Oryginalno romaskich kociow w Segowii, otoczonych i
arkadowymi portykami, bierze si z ich roli jako miejsc zebra
mieszkacw. Jeeli chodzi o rzeb to pomidzy historykami sztuki z
Francji i Hiszpanii toczy si spr o to, kto kogo inspirowa, Langwadocja
Hiszpani, czy i odwrotnie? Problem ten traci na znaczeniu przy takim
arcydziele, jakim jest j Portyk Chway z katedry w Santiago de
Compostela. Ukoczone w 1088 r. j dzieo Mistrza Mateusza (Francuza lub
wyksztaconego we Francji Galicyj-' czyka) nie ma sobie rwnych w
Europie. Malarstwo cienne tego okresu [ najlepiej reprezentuj malowida
z Panteonu Krlw w Leonie, powstae w drugiej poowie XII w. oraz,
przede wszystkim, wspaniae i cakowicie i oryginalne malowida z
maych kataloskich kociow. Najpikniejsze z nich powstay w
pierwszej tercji XII w. (dwa kocioy w Taull). Dzieem i rwnie
unikatowym w skali caej Europy jest malowana tkanina Stworzenie wiata z
katedry w Geronie (pocztek XII w.).
Sztuka gotycka, ktra trafia do Hiszpanii pod koniec XII w., nie
nabraa i na Pwyspie Iberyjskim takiej oryginalnoci, jak sztuka
romaska. Pierwsza z gotyckich katedr Hiszpanii, katedra w Cuence (11771208), wyglda jakby zostaa przeniesiona z Normandii, wspaniae katedry
w Burgos i Leonie : (witrae!) zbudowano rwnie opierajc si na
francuskich wzorach.
Najwaniejsze dziea architektury hiszpaskiego islamu powstae w tym
okresie, a zachowane do dzisiaj, to paac Alfajeria w Saragossie
(wzniesiony w czasach krlestw taifa) oraz minaret meczetu w Sewilli
(tzw. Giralda), dzieo Almohadw, ktre posuyo architektom
amerykaskim za wzr przy projektowaniu drapaczy chmur" w latach
dwudziestych naszego wieku, kopiowanych nastpnie przez architektw
sowieckich (taki rodowd ma warszawska Giralda", czyli PKiN).
HISZPANIA W OKRESIE DOMINACJI CHRZECIJASKIEJ (1250-1475)

Kastylia (1250-1350)
Muzumaska Afryka Pnocna, ktrej interwencje na Pwyspie
Iberyjskim ratoway przez dwa wieki al Andalus, znalaza si od pocztkw
XIII w. w stanie politycznego rozczonkowania, uniemoliwiajcego
skuteczn pomoc dla wspwyznawcw po drugiej stronie Cieniny
Gibraltarskiej. Wykorzystujc tak sytuacj Alfons X kastylijski (wadca
Kastylii i Leonu) kontynuowa krok po kroku rekonkwist. W 1259 r. zdoby
Kadyks, rok pniej jego wojska zupiy pooone w Maroku nad Atlantykiem
miasto Sale, w 1262 r. opanoway Niebie. Muhammad I, wadca Grenady,
obawiajc si dalszych postpw Alfonsa X, zawiza porozumienie z
ludnoci muzumask podbitej przez Kastyli czci Andaluzji i Murcji,
ktra rozpocza wielkie powstanie przeciwko chrzecijanom (1264). Alfons
X musia poprosi o pomoc Jaime I aragoskiego, ktry spacyfikowa
Murcj, podczas gdy krl Kastylii zaatakowa Grenad. Po umierzeniu
powstania nastpni muzumanie opucili tereny zdobyte przez chrzecijan.
Dla Alfonsa X najwaniejsz spraw nie bya jednak rekonkwista, lecz
uzyskanie cesarskiej korony. Od mierci cesarza Konrada Hohenstaufena
95
lll
(1254) i sporu o nastpstwo cesarskiego tronu, Alfons X ze wzgldu na
pokrewiestwo z Hohenstaufenami (by synem Beatrycze ze Szwabii, wnuczki
cesarza Fryderyka I) mg si uwaa za uprawnionego do cesarskiego
tytuu. Przez dwadziecia lat, kosztem olbrzymich wydatkw, Alfons X
stara si osign zamierzony cel, zanim w 1275 r. uzna si za
pokonanego (cesarzem zosta pierwszy raz Habsburg).
W 1275 r. doszo do kolejnej interwencji muzumanw z Maghrebu w
Hiszpanii. Okazaa si ona znacznie sabsza od poprzednich, wpyna
jednak na losy Kastylii. Zenatyjskie plemiona berberyjskie pod wodz rodu
Beni Merin (Merynidzi) opanoway wikszo Maroka i po pokonaniu
najgroniejszego ssiada, sutana Tlemsenu, zdobyy Sidzilmas (1274).
Poza zasigiem Merynidw pozostawaa Ceuta i Tanger, wadane przez
samodzielnego emira Abu el Kasim. Wadca merynidzki, Abu Jusuf, zdoa
zdoby Tanger, lecz Ceut mona byo opanowa tylko od strony morza. Abu
Jusuf zaproponowa wobec tego krlowi Aragonii, Jaime I, sojusz, w ramach
ktrego flota aragoska miaa uczestniczy w obleniu Ceuty, w zamian za
olbrzymi opat (rwn trzem tonom srebra) i roczny trybut.
96
Jednak gdy flota aragoska rozpocza oblenie Ceuty, jej wadca podda
si Abu Jusufowi (zosta w zamian namiestnikiem portu), a Merynida uzna
umow z Jaime I za niewan.
W tym czasie Alfons X zabiega we Francji u papiea o koron
cesarsk, co wadca Grenady, Muhammad II, uzna za najlepszy moment do
interwencji Merynidw na rzecz muzumanw yjcych na Pwyspie
Iberyjskim. W zamian za oddanie Tarify, Algeciras i Rondy przez emira
Grenady, oddziay marokaskie wyldoway w Andaluzji i rozpoczy walki z
chrzecijanami. Jednoczenie armia Grenady zalakowaa Jaen. W bitwie pod
Ecija (1275) Merynidzi rozbili wojska adelantado Kordoby (Nuno de Lary,
ktry poleg), lecz powrcili do Afryki po trwajcej p roku
interwencji. Najwiksz strat dla Kastylii w tej kampanii bya mier
nastpcy tronu, Ferdynanda.
Rosncy sprzeciw wobec kosztownej polityki zagranicznej Alfonsa X i
jego dziaa zmierzajcych do centralizacji pastwa, znalaz swoje
odzwierciedlenie w poparciu Kortezw dla Sancho, jednego z synw Alfonsa

X, starajcego si o uznanie swoich praw do tronu. Z formalnego punktu

widzenia, po mierci Ferdynanda de la Cerda prawo dziedziczenia korony
Kastylii przechodzio na jego synw (zwanych infantes de la Cerda),
jednak Alfons X, pod wpywem naciskw wewntrznych oraz kolejnej inwazji
Merynidw (1277-1278), uzna Sancho za swojego nastpc (1278). W
odpowiedzi na to krlowa oraz Blanka, wdowa po Ferdynandzie de la Cerda,
wraz z synami, schroniy si w Aragonii.
Alfons X prbowa stworzy przymierze skierowane przeciwko Merynidom, wykorzystujc rozczarowanie Grenady marokaskimi interwencjami,

97
ktre tylko uszczupliy jej terytorium, nie zlikwidoway natomiast wcale
chrzecijaskiego zagroenia. Jednak sojusz Kastylii, Grenady i Tlemsen z
wielu powodw si rozpad, a samotna Kastylia zostaa pokonana w bitwie
morskiej pod Algeciras (1279). Gdy w 1282 r. Sancho z poparciem Kortezw
przywaszczy sobie koron Kastylii, Alfons X pozbawi go praw do tronu i
wycofa si do Sewilli. Ze wzgldu na poparcie Grenady dla Sancho, Alfons
X zawiza przymierze z Merynidami, ktrzy wykorzystali je do zdobycia
nalecej do Grenady Estepony.
Sancho IV (1284-1295) zdoa zachowa koron po mierci ojca, chocia
opaci to utrat kontroli nad krlestwem, w zamian bowiem za udzielone
poparcie arystokratyczne rody Haro i Lara uzyskay faktyczne rzdy nad
Kastyli. Na sab pozycj krla wpyno take nieuznawanie przez
papiest-wo jego maestwa z Mari de Molina, a co za tym idzie niepewna
sytuacja prawna ich potomstwa. Rzym uzna legalno tego zwizku dopiero
w sze lat po mierci Sancho IV. W 1292 r. Kastylia w sojuszu z Aragoni
i Granad zdobya Tarif. Po nieudanej prbie odbicia miasta, syn Abu
Jusufa postanowi zaprzesta interwencji w Hiszpanii i wycofa si ze
zdobytych ziem (z wyjtkiem Algeciras i Rondy), przekazujc je wadcy
Grenady.
Dziewicioletni syn Sancho IV, Ferdynand IV (1295-1312), jedynie
dziki wysikom matki i sporom pomidzy rodami Haro i Lara, zdoa
zachowa tron. Aragoni w kocu przestaa popiera infantes de la Cerda,
w zamian za ustpstwa terytorialne w Murcji. Za panowania Ferdynanda IV
Kastylia zdobya Gibraltar. mier modego krla znowu zmusia Mari de
Molina do pokierowania losami krlestwa, tym razem w imieniu wnuka,
Alfonsa XI (1312-1350), i z pomoc drugiego syna i szwagra. Gdy ich
wszystkich zabrako (1321), Alfons liczy zaledwie 10 lat i wydawao si,
e krlestwo si rozpadnie. Tak si nie stao dziki spoeczestwu trwale
przywizanemu do pastwa kasty ryskiego i dziedzicznej monarchii. W 1225
r. Alfons XI przej rzdy, a nastpnie w krwawy sposb rozprawi si ze
wszystkimi, ktrzy w jego imieniu sprawowali wadz. Dla wzmocnienia
pastwa Alfons XI przeprowadzi cay szereg reform prawnych, poczynajc
od uznania procedur prawa rzymskiego za obowizujce w caym krlestwie.
Zamki znajdujce si w posiadaniu monych miay podlega krlewskiej
kontroli, ustanowiono funkcj sdziw krlewskich obejmujc cay kraj
oraz wprowadzono nowy podatek od sprzeday, alcabala.
Wykorzystujc sabo Kastylii Nasrydzi z Grenady odnieli kilka
sukcesw militarnych, lecz ponowne odrodzenie silnej wadzy krlewskiej
we wrogim pastwie, czego widocznym rezultatem byo wzmocnienie pozycji
Kastylii w Andaluzji, tak zaniepokoio wadcw Grenady, e znowu zwrcili
si o pomoc do Maroka. Jak si potem okazao, miaa to by ostatnia
interwencja muzumanw z Maghrebu w Hiszpanii. Odnoszcy wielkie
zwycistwa emir merynidzki, Abu al Hasan, zanim jeszcze upora si z
Tlemsenem i Tunisem, zdoby w 1333 r. Gibraltar. Zawarto szecioletni

rozejm, po ktrego zakoczeniu wznowiono walki, w ktrych zgin syn

emira, lecz Merynidzi rozbili w bitwie morskiej flot kastylijsk, dziki
czemu Cienina Gibraltarska znalaza si pod muzumask kontrol. Po
zwyciskiej przeprawie Abu al Hasan podj oblenie Tarify, ktra
dzielnie si bronia, a do nadejcia sprzymierzonych chrzecijaskich
wojsk Alfon98

sa XI i Alfonsa IV, krla Portugalii. Merynida na wie o odsieczy

skierowa swoj armi nad brzeg rzeczki Rio Salado, gdzie 30 padziernika
1340 r. doszo do bitwy. Po szary cikiej jazdy chrzecijan,
zjednoczone siy muzumaskie zdoay przeprowadzi kontruderzenie,
groce otoczeniem wojskom przeciwnika, lecz wypad oddziaw z oblonej
Tarify zamieni bitw w sromotn klsk muzumanw. Podczas panicznej
ucieczki zgina ona merynidzkiego emira. Nastpnym posuniciem
militarnym Alfonsa XI bya blokada Algeciras, ktre poddao si po dugim
obleniu w 1344 r. W blokadzie merynidzkiej twierdzy od strony morza
braa udzia flota kataloska. Rwnie z jej udziaem rozpoczto
oblenie Gibraltaru, jednak wybuch epidemii dumy wrd wielonarodowych
oddziaw chrzecijaskich i mier samego Alfonsa XI spowodoway
zaprzestanie tych wysikw (1349-1350).
Krlestwo Aragonii (1250-1380)
Aragonia zakoczya rekonkwist za panowania Alfonsa III (1285-1291), ktry dokona inwazji Menorki (1287) pomimo tego, e wyspa ta ju
wczeniej uznaa zwierzchnictwo Aragonii, i zmieni jej mieszkacw w
niewolnikw. Pniejsze wsparcie aragoskie udzielane Kastylii w walce z
hiszpaskimi muzumanami miao wiele przyczyn i w maym stopniu wynikao
z chrzecijaskiej solidarnoci. Aragonia liczya jeszcze na zdobycze w
Grenadzie (nieudany atak na Almeri, 1309 r.), a walki z Merynidami
wynikay z poparcia dla atakowanego przez nich krlestwa Tlemsen,
bdcego najwaniejszym partnerem handlowym Aragonii w Afryce Pnocnej.
Inn przyczyn wsparcia Kastylii byo denie do zapobieenia wybuchom
rewolt muzumaskich poddanych na wasnym terytorium. Jaime I spacyfikowa Murcj nie tylko dla uzyskania kawaka jej obszaru, lecz take
dlatego, aby zniechci wasnych muzumanw do podobnego wystpienia.
Rwnie wojny z Merynidami miay zapobiec moliwoci poparcia przez nich
buntw muzumaskich poddanych. Byo to realne zagroenie, o czym
wiadczy rewolta w Walencji w trakcie merynidzkiej inwazji Andaluzji w
1275 r., ktr zdawi dopiero Alfons III.
Jaime I musia zrezygnowa z nadziei na odbudowanie aragoskiego
panowania w poudniowej Francji, gdzie po mierci Pere II (1213) wzrosy
ogromnie wpywy francuskich Kapetyngw. W zawartym w 1258 r. traktacie
Jaime zrezygnowa z roszcze do byych zapirenejskich posiadoci w
zamian za rezygnacj z podobnych roszcze francuskich wadcw w stosunku
do prowincji kataloskich (ktre znajdoway si niegdy pod wadaniem
Karolingw).
Terenem ekspansji politycznej Aragonii stao si Morze rdziemne.
lub najstarszego syna Jaime I, Pere, z Konstancj, crk wadcy
poudniowych Woch i Sycylii, Manfreda (syna cesarza Fryderyka U),
wywoa wielkie protesty papiestwa i pragncego opanowa to krlestwo
brata krla Francji, Karola Anjou. Jaime I uspokoi protestujcych
zapewnieniami o braku jakichkolwiek planw politycznych w tym regionie. I
rzeczywicie, gdy Karol Anjou zaatakowa posiadoci Manfreda, zabi go i
sta si krlem Sycylii (1265-1268), Jaime nie uczyni nic.
W 1262 r., jeszcze na dugo przed mierci, Jaime I podzieli swoje

99
krlestwo pomidzy synw. Aragon, Walencj i prawie ca Katalonie
otrzyma starszy syn, Pere III (1276-1285). Wyspy Balearskie, Montpellier
oraz stanowice cz Katalonii, Cerdan i Roselln, dosta wraz z
tytuem krla Majorki modszy syn, Jaime II (1276-1311). Pere Ul zmusi
modszego brata do uznania jego zwierzchnictwa.
Po uporaniu si z rewolt muzumanw i buntem kataloskich monych,
Pere III zwrci swoje zainteresowania w kierunku poudniowych Woch, do
ktrych pretensje moga roci jego maonka. W tym czasie Karol Anjou, z
poparciem papiestwa i wadajcego Peloponezem, od czasw IV wyprawy
krzyowej, rycerstwa francuskiego, przygotowywa podbj Cesarstwa
Bizantyjskiego. Cesarz bizantyjski, Micha VIII, porozumia si z Pere
III i obieca mu wsparcie finansowe w ataku na Karola Anjou. Pere III
rozpocz przygotowania do wyprawy, udajc, e jej celem jest Tunis,
jednak wydarzenia potoczyy si szybciej ni to zakaday plany.
Nienawidzcy Karola Anjou i jego francuskiego otoczenia mieszkacy
poudnia Woch odpowiedzieli buntem na wprowadzenie wyszych podatkw. W
poniedziaek wielkanocny 1282 r. sycylijscy powstacy wyrnli
francuskich notabli i wojskowych (Nieszpory Sycylijskie")- Karol Anjou,
bez powodzenia, prbowa odzyska Sycyli w letniej kampanii, ktra tylko
skonia Sycylijczykw do szukania pomocy w Aragonii. Rota aragoska
wyldowaa na wyspie dopiero pod koniec lata.
W odpowiedzi na dziaania Aragonii, papie Marcin IV ekskomunikowa
Pere III i pozbawi go tronu, przyznajc koron Aragonii Karolowi Valois,
synowi krla Francji. Inwazja francuska na Aragoni, pomimo przychylnej
postawy kataloskich monowadcw i brata krlewskiego, Jaime U,
zakoczya si porak (1285). mier Pere II, przygotowujcego atak na
Baleary, niewiele zmienia, gdy jego nastpca, Alfons II (1285-1291),
wykona plany ojca opanowujc Wyspy Balearskie. Wadc Sycylii zosta
modszy syn Pere II, Jaime. Pomimo kopotw wewntrznych, wynikajcych z
opozycji monych, Alfons II dugo nie podporzdkowywa si papieskim
daniom. Zgodzi si jednak w kocu przesta popiera brata i odby
pokutn pielgrzymk do Rzymu. Tak si jednak zoyo, e wkrtce po tym
ukorzeniu si Alfons II zmar i jego brat, krl Sycylii, przej wadz
nad Aragoni.
Jaime II aragoski (1291-1327) po dugim oporze zgodzi si na
oddanie z powrotem Wysp Balearskich swojemu wujowi, Jaime U, krlowi
Majorki. Zgodzi si take pomc dynastii Anjou w odzyskaniu Sycylii w
zamian za uznanie go krlem Sardynii i Korsyki przez papiea Bonifacego
VIII. Brat Jaime II, wicekrl Sycylii - Fryderyk, odmwi
podporzdkowania si tym decyzjom i sam koronowa si na krla Palermo w
1296 r. Jaime U podj nawet dziaania militarne przeciwko bratu, lecz
nie przyniosy one adnych efektw. Udao mu si za to, po dugich
staraniach wspartych si, przemieni papieskie tytuy w rzeczywiste
wadanie nad Sardyni (1323), przez wyparcie z niej Pizaczykw.
Pere IV (1336-1387) skoczy definitywnie z podziaem krlestwa
Aragonii, dokonujc inwazji Majorki i zdobywajc Cerdan i Roselln
(1343). Jaime Ul, krl Majorki, prbowa odzyska Wyspy Balearskie, lecz
jego mier w 1349 oznaczaa koniec ich odrbnoci.
707
Portugalia i Nawarra
Portugalia, jako samodzielne pastwo, pozostaje ju poza zakresem
naszych zainteresowa, dla dalszych losw Pwyspu Iberyjskiego wane
jednak jest utrzymywanie przez to krlestwo cisych zwizkw
dynastycznych z Kastyli (poprzez maestwa), zwizana z tym jest take
cisa wsppraca polityczna obu krlestw, pomimo zatargw wynikajcych z

wielu nieudanych wzajemnych prb mieszania si w sprawy wewntrzne

ssiada.
Nawarra, ktra po odrodzeniu pastwowoci przetrwaa tylko dziki
temu, e Kastylia i Aragonia miay powaniejsze sprawy do zaatwienia,
znalaza si w orbicie Francji. Po mierci bezdzietnego Sancho VII (11941234), wadz sprawowao potomstwo jego siostry, Blanki, wydanej za
wadc Szampanii. W 1285 r. nastpczym tronu Szampanii i Nawarry, Jeanne
I, wysza za m za przyszego krla Francji, Filipa IV Piknego, w
nastpstwie czego czterej kolejni krlowie Francji wadali Nawarra. W
1328 r. Jeanne n (wnuczka Jeanne I) obja wsplnie z mem, Filipem
Evereux, tron Nawarry. Rd Evereux mia rzdzi Nawarra a do wyganicia
jego mskiej linii w 1425 r.
Kryzys spoeczestwa hiszpaskiego u schyku redniowiecza
W roku 1347 Europ po raz pierwszy dotkna epidemia dumy. W cigu
nastpnych dwch wiekw czarna mier" miaa zebra obfite niwo, jednak
jej pierwsze uderzenie byo najmocniejsze. Prawdopodobnie zmara jedna
trzecia mieszkacw zachodniej Europy. Historycy spieraj si o to, czy
spadek liczby ludnoci Hiszpanii nie rozpocz si jeszcze przed
pojawieniem si zarazy, nie ulega jednak wtpliwoci drastyczne
zmniejszenie si populacji w wieku XIV i powolny jej wzrost w wieku
nastpnym. Dopiero na pocztku XVI w. Hiszpania powrcia do stanu
zaludnienia z poowy wieku XIV.
Zdobycze terytorialne chrzecijaskich krlestw pocigny za sob
migracje ludnoci na urodzajne ziemie poudnia i opuszczanie trudnych do
uprawy obszarw pomidzy Duero i Tagiem. Tereny te wspaniae nadaway si
do hodowli owiec i byda, ktra odbywaa si tu od dawien dawna, chocia
nie na tak skal, jak od koca XIV w. Na wielki rozwj hodowli owiec,
oprcz powstania moliwoci utrzymania i przeganiania (na zdobyte
poudnie) wielkich stad, wpyny take inne czynniki, takie jak
wyhodowanie, dziki krzywce z owcami z pnocy Afryki, nowej rasy
merino, dajcej wen doskonaej jakoci, oraz poparcie ze strony Korony,
dla ktrej opaty hodowcw stanowiy podstawowe i pewne rdo dochodw.
Wadcy Kastylii, Alfons X i XI, nadali ramy prawne zwizkowi hodowcw
Mesta, tworzc z niego sprawny organizm, ktrego interesw, podobnie jak
ich nastpcy, zawsze bronili. W pniejszych wiekach Mesta szkodzia
rozwojowi rolnictwa, gdy jej interesy byy przedkadane nad interesy
uprawiajcych ziemie (niszczenie pl przez przeganiane stada), jednak pod
koniec redniowiecza sytuacja bya odmienna. Ta ga produkcji
gwarantowaa najlepsze wykorzystanie nieuytkw i absorbowaa tylko
niewielk cz brakujcej siy roboczej, dziki niej upowszechnio si
take spoycie misa.
102

Paradoksalnie, wskutek katastrofy ludnociowej, rolnicy dowiadczyli

dugiego okresu prosperity. Ich zarobki rosy, wraz z cenami artykuw
rolnych, szybciej ni oglny poziom inflacji, ktra pojawia si w skali
nie znanej do tej pory. Traciy na takiej sytuacji warstwy
uprzywilejowane i mieszkacy miast. Pomimo e epidemie dotkny
najbardziej ludno miejsk, miasta jako takie rozwijay si w dalszym
cigu, stay napyw ludzi ze wsi gwarantowa nie tylko pokrycie strat,
lecz w wielu przypadkach spektakularny wzrost (Walencja wzrosa z 20 do
70 tys. mieszkacw w cigu tego okresu). Brak rk do pracy wymg nie
tylko rozwj hodowli, lecz na terenach uprawnych take dalszy rozwj
systemw irygacji, odziedziczonych po Arabach. Rwnie myn wiatrakowy
rozpowszechni si z tego powodu w czternastowiecznej La Manchy.

W handlu Hiszpanii decydujce znaczenie uzyskali Genueczycy ze swoimi

karakami przewyszajcymi dwukrotnie tona statkw kataloskich. Rozwj
Walencji wynika midzy innymi z faktu, e port ten sta si baz
handlow Genui w drodze na Atlantyk. Kupcy genuescy opanowali take
cakowicie handel morski krlestwa Grenady. Baskowie, konkurujcy z
Genueczykami na Morzu rdziemnym, rozwinli handel morski z Francj,
wypierajc z Zatoki Biskajskiej Hanz. W czasie wojny stuletniej Anglii z
Francj, liga portw baskijskich (Hermandad de las Marismas)
zastpowaa." flot francusk, wygrywajc bitwy z angielskimi okrtami.
Baskowie dziaali wsplnie z kupcami z Burgos, handlujcymi wen z
Flandri.
Miasta, pomimo wzrostu ludnoci, traciy znaczenie polityczne i
niezaleno. Poza wyjtkami (Burgos, miasta portowe) nie posiaday
silnej warstwy kupieckiej mogcej broni ich interesw. Zakoczenie
rekonkwisty oznaczao utrat militarnej roli miejskich milicji.
Nastpowa zanik demo-kratyczych wadz miejskich, rady miejskie byy
opanowywane przez miejsk szlacht, bogacc si na rozwoju hodowli.
Odmienna sytuacja panowaa w Katalonii, jednak tam doszo z kolei do
wewntrznego konfliktu w najwikszym z miast, Barcelonie. Sprzeczne
interesy wielkich kupcw, zajmujcych si handlem z zagranic (Biga), i
kupcw lokalnych oraz rzemielnikw (Busca) podzieliy miasto,
szczeglnie w latach 1430-1450.
Kryzys stanu szlacheckiego wynika po czci z kryzysu caego
spoeczestwa hiszpaskiego pod koniec redniowiecza, mia jednak take
swoje wasne przyczyny o charakterze strukturalnym. Dochody szlachty
ulegy zmniejszeniu wskutek zmian w rolnictwie, waciciele ziemi (czyli
szlachta, a take Korona i Koci) tracili na skutek wzrostu kosztw
produkcji. Prby przerzucenia kosztw kryzysu na chopw (wprowadzenie
paszczyzny w Katalonii - tzw. chopi de remesa, ktrzy musieli si
wykupi, aby opuci dziedzica) na dusz met nie day efektw. Utrata
innego rda dochodw - upw z wojen z muzumanami, zaostrzaa jeszcze
bardziej konkurencj pomidzy szlacht. W tym okresie jedynie hodowla
owiec dawaa czci szlachty moliwo przezwycienia kryzysu. W
Kastylii zagodziy go liczne nadania ziemi za panowania pierwszego
Trastamary, jednak rozpowszechnienie pod koniec XIV w. mayorazgo (czyli
dziedziczenia caego majtku przez najstarszego syna) zuboao ca
reszt potomstwa.
Kortezy odgryway rn rol w poszczeglnych krlestwach hiszpa103
skich, najwiksze znaczenie miay w Katalonii i Aragonie, gdzie te jako
pierwsze powstay ich stae przedstawicielstwa (Generalitat w Katalonii w
roku 1359 i Diputaci w Aragonie). Okres od pocztku XIII do poowy wieku
XIV by czasem wielkiego rozwoju hiszpaskich parlamentw w zamian za
zgod na nowe obcienia finansowe poddani uzyskiwali wiksz moliwo
obrony swoich praw i wpywania na sprawy dotyczce ogu spoeczestwa.
Wydaje si, e odrodzenie znajomoci prawa rzymskiego wpyno na
wzrost tendencji absolutystycznych. W Kastylii najwiksze znaczenie dla
rozbudowy aparatu Korony miao powoanie najwyszego trybunau sdowego
(Audiencia, 1371) oraz Rady Krlewskiej (1385).
Wspycie trzech religii, trzech kultur
Przez kilka wiekw na obszarach rzdzonych przez muzumanw yli
chrzecijanie, a na terenach zdobywanych w trakcie rekonkwisty przez
chrzecijan pozostawali wyznawcy islamu. W obu Hiszpaniach mieszkali
ydzi. Pomimo przepisw prawa kocielnego z jednej strony i zarzdze
muzumaskich sdziw z drugiej, trzy wsplnoty religijne wspyy ze
sob na tyle zgodnie, na ile na to pozwalay odrbne zwyczaje, tradycje i
praktyki religijne. Historycy hiszpascy okrelaj ten stan rzeczy

teminem convivencia, czyli po prostu wspycie, ktry ma oznacza

wzajemn tolerancj panujc wrd mieszkacw Hiszpanii od czasw
muzumaskiego podboju a po wiek XIV.
Ta interpretacja wzajemnych relacji pomidzy wyznawcami trzech
religii yjcych w redniowiecznej Hiszpanii (jej autorem jest A. Castro)
wywoaa wielk dyskusj, w ktrej zarzucono jej propagatorom stworzenie
idyllicznego obrazu daleko odbiegajcego od rzeczywistoci.
Nie ulega jednak wtpliwoci, e patrzc poprzez pryzmat pniejszych
wydarze na ten okres dziejw Hiszpanii moemy stwierdzi, i pomimo
zbrojnego konfliktu wzajemne przenikanie trzech kultur odbywao si na
skal rzadko spotykan w dziejach ludzkoci.
Stan wzajemnej tolerancji zmienia si wraz z opanowaniem wikszoci
Pwyspu Iberyjskiego przez chrzecijan i zepchniciem islamu do kawaka
Andaluzji. Grenada pod panowaniem Nasrydw bya pierwszym krlestwem
hiszpaskim, gdzie przestay funkcjonowa zasady tolerancji wobec
wyznawcw innych religii. Mentalno oblonej twierdzy wywoaa fal
represji wobec chrzecijan, ktra wymusia na nich opuszczenie Grenady.
Nieco pniej (pierwsza poowa XIV w.) w krlestwach chrzecijaskich
wskutek naciskw przedstawicieli Kocioa (gwnie biskupw wywodzcych
si z Francji) doszo do prb wprowadzenia w ycie projektu przymusowego
nawrcenia ydw. O zmianie klimatu tolerancji najlepiej jednak wiadcz
nie dziaania elit, lecz zwykych ludzi - powtarzajce si pogromy
ludnoci ydowskiej.
Mudeharowie (muzumanie pod panowaniem chrzecijan)
Prawdopodobnie okoo 600 tys. muzumanw yo pod panowaniem
chrzecijan w XV w. Najwiksze skupiska Mudeharw istniay w Murcji
(krlestwo Kastylii), Aragonie i przede wszystkim w Walencji, gdzie
liczc
104
250 tys. osb stanowili przewag mieszkacw. Bya to w zdecydowanej
wikszoci ludno rolnicza, bardzo pracowita i wietnie obeznana z
technikami irygacji. Nie brakowao w tej spoecznoci rzemielnikw i
drobnych kupcw, a szczeglnie popularne byy zawody zwizane z
budownictwem (std bierze si wpyw Mudeharw na chrzecijask
architektur) oraz kowale i mulnicy.
Mudeharowie znajdowali si pod naciskiem religijnym z dwch stron.
Muzumanie yjcy w krlestwie Grenady oraz w Maghrebie zarzucali im
uleganie chrzecijaskim wpywom. Religijne autorytety islamu, w ktrym
prawo nierozerwalnie zwizane jest z religi, day bezzwocznej
emigracji, motywujc to m.in. zakazem pacenia podatkw niewiernym.
Papiestwo i wadze kocielne nawoyway do wygnania Mudeharw, uwaajc,
e muzumanie wywieraj zy wpyw na chrzecijan. Migracja Mudeharw bya
na tyle znaczca, e wadze koronne i waciciele ziemscy starali si j
ograniczy z uwagi na straty finansowe, jakie powodowaa. Trzeba
przyzna, e sytuacja Mudeharw, a do koca XVII w., nie bya za i nie
mona jej porwnywa do pooenia ydw. Spoecznoci muzumaskie
rzdziy si wasnymi prawami, a na ich czele stali sdziowie kadi.
Mudeharowie podlegali bezporednio Koronie, specjalny urzdnik krlewski
(alcalde ma-yor) sprawowa kontrol nad wszystkimi muzumanami zarwno w
krlestwie Aragonii, jak i w Kastylii. Nie jest to pewne, ale wydaje si,
e przewanie by nim muzumanin. Zabronione byo budowanie nowych
meczetw i nawoywania muezina, zakaz ten jednak ustawicznie amano. Po
uzyskaniu zezwolenia, co nie byo trudne, Mudeharowie mogli udawa si z
pielgrzymk do Mekki. Prawdopodobnie najbardziej dokuczliwe dla
muzumanw byy powtarzajce si prby ich nawrcenia, ktre jednak w tym
okresie przybieray jedynie form przymusowego uczestnictwa w

wystpieniach kaznodziejw. Pomijajc chrzecijaskich fanatykw, nawet w

Kociele przewaaa opinia przeciwna nawracaniu si.
Spoecznoci chrzecijaska i muzumaska byy od siebie wyranie
oddzielone, dbay o to wadze obu stron. Kontakty byy zakazane, co
jednak okazao si trudne do przestrzegania, choby ze wzgldu na
popularno muzumaskich lekarzy. Ograniczenia dotyczyy take obrotu
ziemi, i to w obie strony. Wynikao to m.in. z faktu, e ziemie bdce
wasnoci muzumanw nie podlegay dziesicinie, natomiast podlegay jej
ziemie nabyte od chrzecijan.
Mudeharowie ponieli olbrzymie straty kulturalne ze wzgldu na masow
emigracj ich elit do Maghrebu i Grenady. Jedynie w Walencji uywali na
co dzie jzyka arabskiego. Z tego powodu tumaczono na hiszpaski zbiory
praw muzumaskich, a nawet ksiki religijne. Poezja i proza byy pisane
w jzykach chrzecijan, w arabskiej kursywie.
Pocztek koca hiszpaskich ydw
Spoeczno ydowska w chrzecijaskiej Hiszpanii wzrosa wskutek
ucieczki przed przeladowaniami w al Andalus za rzdw Almorawidw i
Almohadw. Nie wydaje si jednak, eby przekraczaa 50 tys. w XIV w.
ydzi yli prawie wycznie w miastach, najwikszym ich skupiskiem byo
Toledo, z gmin liczc 2 tys. osb. Ich sytuacja prawna i faktyczna bya
105
podobna do pooenia Mudeharw, jednak w XIV w. stosunek chrzecijan do
tej grupy przybra cechy wrogoci niespotykane w relacjach ze znacznie
liczniejsz i realnie groniejsz (dywersja Grenady i Maghrebu)
spoecznoci Mudeharw.
Jeszcze w drugiej poowie XIII w. Alfons X kastylijski, po
powieszeniu swojego ydowskiego poborcy podatkowego, zwikszy dwukrotnie
podatek pacony przez ydw, w Aragonii za pozwolono dominikanom na
goszenie kaza w synagogach. W XIV w. nawoywania Kocioa do
wprowadzenia cilejszej separacji ydw i oboenia ich dziesicin,
podobne do tych wysuwanych w stosunku do Mudeharw, zyskay sojusznika w
postaci Kortezw, ktre propozycji posuni przeciwko Mudeharom nie
popieray. Pere III, wadca Aragonii, zmuszony by usun swoich
ydowskich urzdnikw zajmujcych si finansami, a Sancho IV kastylijski
obieca Kortezom podobne posunicie. O wzrocie nastrojw antyydowskich
wiadczy take oskaranie przeciwnikw Pedra I kastylijskiego o otaczanie
si ydami.
Najbardziej wymowne s jednak ataki plebsu na dzielnice ydowskie. W
1328 r. zostaje zniszczona ydowska dzielnica w Estelli w Nawarze, w 1331
r. zaatakowani zostaj ydzi w Geronie, onierze krlewscy morduj ydw
toledaskich w 1355 r. Do najwikszych masakr dochodzi pod koniec wieku,
po wydarzeniach w Sewilli, gdzie jeden z czonkw kapituy katedralnej
dugo wzywa do rozprawienia si z ydami. W 1391 r., po spaleniu
dzielnicy ydowskiej w tym miecie, ocalaych z pogromu ydw zmuszono do
przyjcia chrzecijastwa. Na wiadomo o tym sukcesie" tumy
zaatakoway ydw w prawie wszystkich wikszych
106
miastach Kastylii, Aragonu i Katalonii. Zgino po kilkaset osb w kadym
z tych miast. Wydaje si, e wadze staray si przeciwdziaa tym
zamieszkom, w kadym razie dziki ich interwencji nie doszo do pogromu w
Saragossie. Na pocztku XV w. pojawi si, znacznie groniejszy od
dotychczasowych, antyydowski agitator, by nim dominikanin Yicente
Ferrer, podrujcy ze swoimi kazaniami po caej Hiszpanii. Jego celem
nie byo zniszczenie ydw, lecz ich nawrcenie, suy temu miao
antyydowskie ustawodawstwo, ktre dziki swojej sile perswazji wymg na

Koronie Kastylii (1412). Wydaje si, e wskutek represji ydowska

spoeczno Hiszpanii stracia w XIV w. okoo poowy swoich czonkw
(poprzez mordy, emigracje i nawrcenia).
Kultura i sztuka
Przekonanie o kryzysie w Kociele przeomu XIII i XIV w. wynikao po
czci z denia reformatorw do zmiany istniejcego stanu rzeczy, ktry
nie rni si zasadniczo od wczeniejszej sytuacji. Dotyczy to take
lamentw nad stanem wyksztacenia duchownych. Nie nastpio wtedy jakie
zaamanie w znajomoci aciny czy Pisma witego wrd ksiy. Oglny,
cho powolny, wzrost wiedzy spoeczestwa wywoa wrd elity
duchowiestwa wiadomo koniecznoci zmian w tej grupie, ktra uwaaa
si za nauczyciela ludu, a przewanie bya niepimienna. O wzrocie
oglnej wiedzy i chci jej dalszego zdobywania najlepiej wiadczy
pojawienie si wrd monych zwyczaju posiadania prywatnych bibliotek.
Pomimo rozwoju starych uniwersytetw (fakultet teologii w Salamance)
i prb zakadania nowych, najlepsi studenci w dalszym cigu udawali si
za granic. W tym celu zaoono w 1365 r. Kolegium Hiszpaskie przy
uniwersytecie w Bolonii. W pierwszej poowie XV w. zostaj przetumaczone
dziea Dantego i Boccaccia.
Najwybitniejszymi postaciami kultury tego okresu byli krl Alfons X
Mdry (El Sabio, 1252-1284) i Kataloczyk Ramn Llull (71233-1315), bez
wtpienia jedne z najwikszych osobowoci europejskiego redniowiecza.
Rzdy Alfonsa X, mao korzystne z punktu widzenia politycznego i
ekonomicznego, byy okresem wielkiego rozwoju kulturalnego i naukowego
Hiszpanii. Z jego inicjatywy tumaczono dziea arabskie dotyczce
najrniejszych dziedzin. Sam Alfons X by najprawdopodobniej autorem
czci pieni zebranych w zbiorze Cantigas de Santa Maria. To niezmiernie
popularne dzieo zawierao utwory napisane po galicyjsku, opiewajce cuda
Matki Boskiej, wraz z zapisem nutowym i ilustracjami. Alfons X by take
inspiratorem monumentalnego dziea prawniczego Siete Partidas.
Ramn Llull zajmowa si poezj, teologi, filozofi, prbowa
stworzy system logiczny obejmujcy wszystkie dziedziny wiedzy. Chocia
nie by duchownym, za cel swojego ycia uzna nawrcenie Arabw. Z tego
powodu pozna jzyk arabski, ktrym wada lepiej ni acin (synne w
caej Europie prace Ramona Llull czytano po acinie dziki tumaczeniom
jego uczniw). Poznanie, dziki znajomoci arabskiego, dorobku
religijnego i filozoficznego islamu, miao suy Ramonowi Llull do
dyskusji z muzumaskimi oponentami, jednak wpyw tych lektur jest
widoczny w jego pracy Art de Contemp-lacio.
107
Najwybitniejsi przedstawiciele hiszpaskiej literatury tego okresu to
Juan Manuel (1282-1348), autor zbioru moralnych przypowieci El Conde
Luca-nor, Juan Ruiz de Cisneros (Arcipreste de Hita, 1283-1353), twrca
poematu wierszem i proz El Libro de Buen Amor, oraz tworzcy po
katalosku walencjanin Joannot Martorell (1413-1468), ktry swoim
rycerskim romansem Tirant lo Blanc wpyn na Cervantesa. Z historykw
(kronikarzy) najciekawszy jest chyba Aragoczyk Ramn Mutaner (zmary w
1336 r.).
W kulturze ydw hiszpaskich najwiksze znacznie mia religijno-mistyczny ruch kabalistyczny. Jego zwolennicy wierzyli, e oprcz Biblii
istnieje w judaizmie sekretna nauka (Tradycja czyli Kaballa),
przekazywana wybranym od dawien dawna. Nauka ta oparta bya na wierze w
magiczn si zda i liter Tory. Najwikszy wpyw na kabalistw wywara
praca Mosesa z Leonu Zohar, powstaa okoo 1280 r.
W architekturze gotyckiej, naladujcej Europ, wyrnia si swoj
odmiennoci budownictwo Katalonii. Reprezentuj je kocioy z przewag

Unii horyzontalnych, czsto jednonawowe (Santa Maria del Mar i Santa

Maria del Pi w Barcelonie, katedry w Geronie i Palma de Mallorca) oraz
budowle wieckie (w Barcelonie), takie jak stocznie krlewskie
(Drassanes) i salony, w paacu krlewskim (Salo del Tinell) i w
Ayuntamiento. W 1401 r. rozpoczto budow najwikszego, do dnia
dzisiejszego, kocioa w Hiszpanii, katedry w Sewilli. Wpyw sztuki
Mudeharw na gotyk dotyczy dekoracji budowli i detali architektonicznych.
Widoczny jest najlepiej w kocioach Teruelu, alkazarach Sewilli i
Segowii, katedrze Seo w Saragossie i Toledo w oraz synagodze Transito w
Toledo. Rzeba i malarstwo hiszpa108
skie tego okresu znajdoway si pod przemonym wpywem sztuki burgundzkiej i flandryjskiej.
Ostatnie pastwo muzumaskie na Pwyspie Iberyjskim -krlestwo Grenady
(1237-1492)
Twrc krlestwa Grenady by Muhammad ibn Jusuf ibn Nasr z klanu Banu
Nasr (std bierze si nazwa caej dynastii, Nasrydzi). Muhammad I (12371273) proklamowa si emirem w rodzinnej Arjonie w 1232 r. Nastpnie
wszed w sojusz z innym rodem, Banu Aszkilula, panujcym wok Malagi, i
zdoa przekona (zwycistwami na polach bitew i umiejtn polityk)
wystarczajco du cz ludnoci muzumaskiej, e jest jedyn osob
mogc odrodzi potg islamu w Hiszpanii. W 1237 r. zosta emirem
Grenady (okrelenie krlestwo Grenady" jest tworem chrzecijan,
naleaoby mwi o emiracie Grenady), a w 1246 r. uzna si za wasala
Kastylii. Po umocnieniu swojej wadzy zerwa z Banu Aszkilula, ktrzy bez
powodzenia
709
szukali wsparcia w Kastylii. Prbowa take uniezaleni si od Kastylii,
popierajc od 1264 r. rewolty Mudeharw.
Za panowania Muhammada II (1273-1302) doszo do interwencji Marynidw z Maroka, ktrzy nie zdoali wcieli Grenady do swojego imperium,
jednak pastwo Nasrydw ponioso znaczne straty terytorialne (Gibraltar i
Algeciras na rzecz Marynidw, Tarifa na rzecz Kastylii). Muhammad II
zdoa upora si z Banu Aszkilula, ktrzy przenieli si do Maghrebu. Za
krtkiego panowania jego syna, Muhammada ni, Grenada jedynie przy pomocy
berberyjskich najemnikw (zwanych w rdach hiszpaskich gome-res) i
penych ferworu religijnego muzumaskich ochotnikw z Maghrebu (rycerzemnisi z klasztorw ribats"), zdoaa odeprze zjednoczone siy Kastylii
i Aragonii. Trzej nastpcy Muhammada III, podobnie jak on sam, zostali
odsunici od wadzy w wyniku paacowych spiskw. Nie zaszkodzio to
Grenadzie, gdy Kastylia pod panowaniem maoletniego Alfonsa XI rwnie
przechodzia dugi okres wewntrznych sporw. Prba kastylijskiej inwazji
na Grenad zakoczya si spektakularn klsk (1319).
Jusuf I (1333-1354) musia walczy (i przegrywa) z penoletnim
Alfonsem XI, a do mierci tego w 1350 r., jednoczenie reorganizujc
swoje pastwo i wznoszc Alhambr. Syn Jusufa, Muhammad V (1354-1391),
umia wykorzysta niepokoje wewntrzne w Kastylii i upadek Marynidw dla
wzmocnienia krlestwa, ktre za jego rzdw osigno apogeum swojego
rozwoju. Stao si tak, pomimo odsunicia Muhammada V od wadzy, w latach
1359-1362.
Rzdy nastpnych dziesiciu wadcw Grenady (z ktrych dwch byo
odsuwanych od wadzy i powracao na tron kilkakrotnie) to okres powolnego
upadku tego pastwa oraz kolejnych sukcesw Kastylii, ktre byy tak
powolne tylko ze wzgldu na jej wewntrzne problemy i niech Korony do
utracenia staego rda dochodw w postaci trybutu. Datami granicznymi

dla tego okresu byo zdobycie Anteuery (1410) i Gibraltaru (1461).

Panowanie Abu al Hasana (1464-1485), zwanego przez Hiszpanw Muley Hacen
(najwyszy szczyt kontynentalnej Hiszpanii nosi jego imi), byo ostatni
prb powstrzymania chrzecijan. Zosta on obalony przez spisek rodziny
Abencerrajes (Banu Sarad), ktra przekazaa wadz jego synowi
Boabdilowi w 1482 r. Dosta si on do niewoli chrzecijaskiej po
przegranej bitwie, jednak Krlowie Katoliccy uwolnili go, uznajc
susznie, e lepiej bdzie suy ich interesom w Grenadzie intrygujc
przeciwko ojcu, ktry powrci do wadzy. Po mierci Mulej Hacena na
czele jego stronnictwa stan brat zmarego, Zagai, i wojna domowa trwaa
dalej. Od 1485 r. Hiszpanie po kolei zdobywali najwaniejsze miasta
krlestwa Grenady, aby na koniec, w styczniu 1492 r., przyj kapitulacj
stolicy. Cz historykw uwaa, e Boabdil by realist, ktry chcia
unikn rozlewu krwi bdc przekonanym, e opr nie ma adnych szans
powodzenia.
Krlestwo Grenady liczyo 300 tys. mieszkacw i byo, paradoksalnie,
pierwszym czystym religijnie" pastwem na Pwyspie Iberyjskim. Poza
minimaln grupk ydw (i chrzecijaskimi bracami) nie byo tu adnych
obcych, charakter ostatniej reduty islamu wymusi emigracj miejscowych
Mozarabw. Ze wzgldu na grzysty teren niewiele byo ziemi nadajcej si
pod upraw i chocia prowadzono bardzo intensywn gospodark roln
111
(Hiszpanom wydawao si, e Grenada to jeden wielki ogrd), zachodzia
konieczno importowania zboa z Maghrebu. Genua cakowicie kontrolowaa
handel zamorski Grenady. Pocztkowo bya to sytuacja wymuszona przez
wosk republik, z czasem okazaa si najlepszym rozwizaniem, gdy
tylko genueczycy byli w stanie zapewni bezpieczestwo morskim szlakom
handlowym Grenady. Podobnie jak we wczeniejszych okresach, byo to
spoeczestwo zdecydowanie bardziej miejskie ni Hiszpania
chrzecijaska. Grenada Uczya 50 tys. mieszkacw, a ogem w miastach
moga mieszka jedna pita ludnoci krlestwa.
Zesp Alhambry (Czerwonej Twierdzy", kolor czerwony by symbolem
dynastii Nasrydw), szczytowe osignicie sztuki islamu, zaczto wznosi
w 1348 r., budow samego paacu rozpocz Muhammad V. Skada si on z
dwch punktw centralnych - sucemu ceremoniom publicznym Patio de los
Arrayanes oraz przeznaczonemu do uytku prywatnego Patio de los Leones.
Od nich prowadzi przejcie do szeregu wspaniale dekorowanych
112
i genialnie zaprojektowanych sal i innych pomieszcze. Poza murami
alkazaru (zamku) znajduj si ogrody Generalife, rwnie wspaniay
przykad sztuki ogrodniczej islamu.
Kastylia, Aragonia, Nawarra od poowy XIV w. do zjednoczenia Hiszpanii
Alfons XI pozostawi Kastylii problem wyniky z jego niewiernoci
maeskiej, poza maestwem bowiem z Mari portugalsk utrzymywa on
cakiem otwarcie zwizek z Leonor de Guzman, z ktrego narodzili si
Henryk i Fadriue Trastamara. W 1353 r., po straceniu ich matki na rozkaz
Marii portugalskiej, Trastamarowie (nazwa rodu bierze si od hrabstwa
Trastamary nalecego do Rodriga Alvareza, ktry usynowi pochodzcych z
nieprawego oa braci) zbuntowali si przeciwko legalnemu nastpcy tronu,
Piotrowi I (1350-1369), zwanemu Okrutnym. Piotr I atwo pokona
buntownikw, ci jednak schronili si w Aragonii, gdzie uzyskali poparcie
Piotra IV aragoskiego. Wojna dwch Piotrw" toczya si bez angaowania
wielkich si do roku 1365, gdy wadca Aragonii w reakcji na niepowodzenia
militarne opaci armi francuskich najemnikw, ktra z poparciem krla
Francji i pod wodz Henryka Trastamara wkroczya do Kastylii. Piotr

Okrutny odpowiedzia na to sprowadzeniem wojsk angielskich pod dowdztwem

Edwarda, zwanego Czarnym Ksiciem, co oznaczao, e wewntrzny konflikt
hiszpaski sta si czci wojny stuletniej pomidzy Angli i Francj. W
1367 r. ucznicy angielscy, grujcy nad wszystkimi armiami europejskimi,
pomogli Piotrowi Okrutnemu odnie zwycistwo pod Najera, jednak
nieopacenie najemnikw doprowadzio do przechylenia szali zwycistwa na
rzecz Henryka, ktry wasnorcznie zamordowa przyrodniego brata podczas
negocjacji pokojowych w Montiel (1369).
Henryk II (1369-1379), ktry zapocztkowa panowanie dynastii
Trastamara, musia opaci si magnaterii, dajcej bezporedniego
udziau w rzdach i nada ziemi za jej poparcie podczas wojny domowej.
Generalnie Henryk II kontynuowa centralizacyjn polityk przyrodniego
brata, oskaranego o okruciestwo i sprzyjanie ydom, a tak naprawd
znienawidzonego przez monych za autorytarne rzdy oparte na poparciu
drobnej szlachty i wyszych warstw ludnoci miast. Wadza Henryka II
umocnia si po odparciu atakw pretendentw do tronu Kastylii, ksicia
Lancaster, Jana z Gaunt (onatego z crk Piotra Okrutnego) oraz krla
Portugalii, Ferdynanda I (powoujcego si na pochodzenie od Sancha IV
kastylij-skiego).
Nastpca Henryka II, Jan I (1379-1390), musia walczy z poczonymi
siami Ferdynanda portugalskiego i ksicia Lancaster, ktre pokona w
1381 r. Dwa lata pniej sytuacja si odmienia, gdy wkrtce po
maestwie Jana I z crk Ferdynanda krl Portugalii zmar. Krl
Kastylii w imieniu swojej ony prbowa przej tron Portugalii, doszo
tam jednak do buntu i objcia tronu przez przyrodniego brata zmarego
krla, Joao I (1383-1433). Szlachta portugalska w wikszoci popara Jana
I. Koci i miasta stany za Joao. Decydujce znaczenie dla wyniku
wojny miaa pomoc angielskich sojusznikw Joao I. W bitwie pod
Aljubarrota wymienita
113
taktyka maych si angielskich, oparta na ucznikach, doprowadzia do
klski oddziaw Jana I (1384). Uwaa si, e bitwa ta zagwarantowaa
ostatecznie niepodlego Portugalii od Kastylii. Wykorzystujc
osabienie Kastylii, ksi Lancaster wsplnie z Joao I dokonali
nieudanej inwazji na to krlestwo. Dla zakoczenia sporu z Anglikiem, Jan
I zgodzi si na maestwo swojego syna z crk Lancastera i przekaza
mu znaczn sum pienidzy.
Henryk III (1390-1406) by przede wszystkim zajty poskramianiem
monych i stara si za wszelk cen nie angaowa w zewntrzne walki.
Zmar modo i pozostawi niespena dwuletniego nastpc, Jana II. Nie
doszo jednak do niepokojw wewntrznych, jak to czsto w takich
sytuacjach bywao, dziki bratu zmarego krla, regentowi Ferdynandowi de
Antequera (zwanemu tak od czasu zdobycia Antequery w 1410 r.), ktry
przej wadz i sprawowa j, a do mierci w 1416 r., pomimo e w 1412
r. zosta krlem Aragonii.
Po Piotrze IV Aragoni rzdzili po kolei jego dwaj synowie, Jan I
(1387-1395) i Marcin I (1395-1410). Jedyny syn tego ostatniego zmar
podczas wyprawy na Sardyni (ktra, podobnie jak Sycylia, znalaza si
ponownie pod panowaniem Aragonii dziki ekspedycjom Marcina I). Gdy w
niecay rok po mierci syna zmar Marcin I, ch objcia tronu Aragonii
zgosio wielu pretendentw. Na koniec ostao si dwch najmocniejszych,
Jaime hrabia Urgel i Ferdynand de Anteuera (m siostry - Marcin I).
Zadecydowa o wyborze miay wsplnie Kortezy Aragonu, Walencji i
Katalonii. Dziki poparciu niezmiernie popularnego kaznodziei, Yicente
Ferrera, i kataloskiego papiea, Benedykta XIII (jednego z trzech
papiey, gdy trwaa schizma), podczas obrad w Caspe przedstawiciele
trzech Kortezw przyznali koron Ferdynandowi (tzw. Kompromis z Caspe,

1412). W ten sposb dynastia Trastamara znalaza si na tronie dwch

najwikszych pastw Pwyspu Iberyjskiego. O wyborze Ferdynanda
zadecydowaa w podwjny sposb zwyciska wojna z Grenad. Po pierwsze,
zdobycie An-tequery byo najwikszym od kilkudziesiciu lat zwycistwem
nad muzumanami, po drugie, Kortezy Kastylii przekazay mu po tym
zwycistwie fundusze na dalsze wyprawy, ktre przeznaczy na walk o tron
Aragonii.
Rzdy Ferdynanda I (1412-1416) trway tylko cztery lata, jego syn,
Alfons V (1416-1458), by bardziej zainteresowany poudniem Woch ni
Hiszpani. Przez dugi czas walczy o zdobycie Neapolu, a gdy mu si to
udao (1432), stworzy tam dwr, ktry by jednym z gwnych centrw
intelektualnych epoki. W Aragonii rzdzia, jako wicekrlowa, jego
maonka Maria (siostra Jana JJ, krla Kastylii), a od 1436 r. jego brat,
ktry przej po nim tron jako Jan U aragoski (1458-1479). Musia on
stoczy wojn domow ze zrewoltowan Kataloni (1462-1472), najpierw
popierajc jego syna Carlosa, a po jego mierci szukajc sojusznikw w
osobie krla Kastylii, a nawet Ren z dynastii andegaweskiej (Anjou),
bdcej odwiecznym wrogiem Katalonii w poudniowych Woszech.
Carlos de Viana by pierworodnym synem Jana II z jego zwizku z
dziedziczk tronu Nawarry, Blank. W 1425 r. Jan U obj tron Nawarry,
lecz po mierci maonki nie chcia uzna swojego syna ani za nastpc
tronu Aragonii, ani za nastpc tronu Nawarry. Za swojego sukcesora
uwaa Ferdynanda, syna z maestwa z kastylijsk magnatk, Juan
Enriquez. Dla
114
uzyskania sojusznika w wojnie z Kortezami Katalonii przekaza tron Nawarry swojej crce Eleonorze, ktra wysza za m za Gastona, hrabiego Foix.
Drugi sojusznik, krl Francji, otrzyma w zamian za pomoc Cerdafi i
Roselln, ktre Jan II prbowa potem odzyska.
Jan n kastylijski uzyska penoletno w 1419 r., nie przej jednak
bezporednio wadzy, tylko faktycznie j odda w rce drobnego
szlachcica, Alvaro de Luna. Ten umiejtnie zlikwidowa niebezpieczestwo
ze strony synw Fernanda de Anteuera, Jana (pniejszego Jana II
aragoskiego) i Henryka (tzw. infantes de Aragon), prowokujc ich inwazj
na Kastyli z Nawarry, a nastpnie konfiskujc wasno, jak posiadali w
Kastylii. Jednak nienawi do Alvaro de Luna, jak ywili zarwno moni,
jak i nastpca tronu, umoliwia infantom aragoskim" przejcie do
kontrofensywy, ktra skoczya si wziciem krla do niewoli (1441).
Dopiero wtedy nastpca tronu, Henryk IV, zjednoczy siy z Alvaro de Luna
i wsplnie pokonali infantw" (1445). Rywalizacja pomidzy zwolennikiem
silnej wadzy krlewskiej, Alvaro de Luna, cieszcym si poparciem miast,
a mag-nateri zakoczya si jednak zwycistwem tej ostatniej, ktra
wykorzystaa obawy przed zbyt wielk wadz Alvaro de Luna ze strony
Henryka i nowej maonki krla, Izabeli portugalskiej. Wymusili oni na
Janie II aresztowanie i stracenie krlewskiego doradcy (1453).
Henryk IV kastylijski (14541474) by najbardziej zniesawianym
redniowiecznym monarch Hiszpanii. Jego faworytem zosta Juan Pacheco,
ktrego krewni objli najwaniejsze stanowiska w pastwie (Mistrza Zakonu
Calatrava, arcybiskupa Toledo). W stanie kompletnej anarchii magnaci
zdetronizowali krla (z poparciem markiza de Villena, czyli Juana de
Pacheco) na rzecz jego przyrodniego brata, Alfonsa, ktry by powolny ich
yczeniom (1464). Jednoczenie odrzucili pretensje do tronu crki krla,
Joanny, twierdzc, e jest ona owocem zwizku krlowej Izabeli
portugalskiej z nowym krlewskim doradc, Beltranem de Cueva (std wzi
si przydomek Joanny - La Beltraneja). Potwierdza to miay takie fakty,
jak niezajcie w ci pierwszej ony Henryka IV - Blanki z Nawarry oraz
dzieci z nieprawego oa drugiej ony - Izabeli portugalskiej. Rozpocza

si wojna domowa, lecz mier Alfonsa (1468) pozbawia magnatw

odpowiedniego figuranta. Zwrcili si wic do siostry Alfonsa, Izabeli,
ktr uznali za krlow w Sewilli. Henryk IV porozumia si jednak
potajemnie z przyrodni siostr i w zamian za uznanie jej za nastpczyni
tronu zyska jej poparcie. Porozumienie pomidzy rodzestwem zabraniao
jednak Izabeli zawarcia maestwa bez zgody brata. Gdy wic po
dwuletnich staraniach o uzyskanie papieskiej dyspensy (ze wzgldu na
bliskie pokrewiestwo) doszo do lubu Izabeli z nastpc tronu Aragonii,
Ferdynandem, Henryk IV, przed ktrym ukrywano negocjacje matrymonialne
siostry, uzna umow za zerwan i ogosi nastpczyni tronu Joann La
Beltraneja. Opozycja magnacka, obawiajc si, e rzdy Izabeli mog
oznacza koniec samowoli monych, popara Henryka IV i jego crk.
. OD ZJEDNOCZENIA KASTYLII I ARAGONII DO KOCA XVI WIEKU
HISZPANIA (Espana) redniowieczna
bya jednoci wyimaginowan ludw zamieszkujcych Pwysep Iberyjski
(bez muzumanw). Hiszpania ta, majca by kontynuacj Hiszpanii
rzymskiej i wizygockiej, staa si rzeczywistoci polityczn dopiero pod
koniec redniowiecza.
IZABELA I FERDYNAND
Od pocztku XV w. w Kastylii panowa chaos wywoany saboci wadzy
krlewskiej i deniami rodzin magnackich do narzucenia wadcom swojej
woli. Walczce o wpywy, zmieniajce sojusze, koterie magnackie chciay
obsadzi na tronie, jako nastpc Henryka IV, swojego kandydata.
Ugrupowanie, na ktrego czele staa rodzina Mendoza, popierao krlewsk
crk. Ich przeciwnicy, kierowani przez arcybiskupa Toledo, Alfonsa
Caril-lo, dyli do objcia tronu przez brata krla, ksicia Alfonsa.
Jednak jego przedwczesna mier zmusia magnack opozycj do zaoferowania
korony przyrodniej siostrze krla (i rodzonej siostrze Alfonsa) Izabeli.
Henryk IV znajdowa si w trudnej sytuacji, nie tylko kwestionowano
to, e by ojcem Joanny (Juana), ale take sam wano drugiego
maestwa, zawartego bez kocielnej dyspensy. Wobec naciskw krl
zmuszony zosta do uznania Izabeli za prawowit nastpczyni w traktacie
zawartym w 1468 r. Zmieni decyzj na wie o maestwie Izabeli.
Przysza krlowa zjednoczonej Hiszpanii bya crk Jana U z drugiego
maestwa (urodzona w 1451 r.). Uwaa si, e dowiadczenia jej modoci
(zanarchizowany przez magnateri, pozbawiony silnej wadzy kraj) wpyny
na denie do odbudowania autorytetu monarchii i silnego pastwa. Kwesti
zasadnicz byo to, kto zostanie mem przyszej krlowej Kastylii. Wybr
kadego z dwch pretendentw decydowa o przyszoci Pwyspu
Iberyjskiego. Alfons - krl Portugalii - by wdowcem znacznie starszym od
Izabeli, maestwo z nim oznaczao poczenie Kastylii i Portugalii.
Wybr modszego o rok od Izabeli nastpcy tronu Aragonii - Ferdynanda,
prowadzi do poczenia Kastylii z tym krlestwem. Cz Hiszpanii
(rozumianej jako cay pwysep) miaa pozosta poza zjednoczon
Hiszpani.
W decyzji Izabeli, chyba w wikszym stopniu ni kalkulacje
polityczne, zagray rol sprawy emocjonalne - podobiestwo wieku i
charakteru. lub zawarto niemal tajnie w Valladolid w 1469 r., gdy
obawiano si sprzeciwu
116
Henryka IV, ktrego nie zapytano o zdanie. Maonkowie odsunli si na
pewien czas na bok, czekajc na rozwj wydarze. Wojna domowa w Arago-nii
zmusia Ferdynanda do szybkiego powrotu w rodzinne strony. Na wie o

mierci krla (1474) Izabela, nie informujc nawet maonka, doprowadzia

byskawicznie do proklamowania jej krlow Kastylii. Stao si to w
Segowii, w ktrej to twierdzy (alkazarze) znajdowa si skarbiec koronny.
Ferdynand, dowiedziawszy si o tym, przyby z Aragonii niezbyt zadowolony
z przypadej mu roli krla-maonka. Prawo aragoskie, uznajce tylko
mskich potomkw jako nastpcw tronu, nie obowizywao w Kastylii i
Ferdynand, po naleganiach doradcw, zgodzi si podpisa porozumienie
ustalajce rozdzia kompetencji maonkw. Poczony herb przedstawia
jarzmo (znak Ferdynanda) i wizk strza (znak Izabeli). Imi - Izabela i
nazwa - Kastylia miay by zawsze wymieniane na pierwszym miejscu. Nie
bya to tylko formalno, w Kastylii Izabela rzeczywicie rzdzia,
Ferdynand tylko panowa. Dopiero mier ojca Ferdynanda (1479) przyniosa
pewne wyrwnanie pozycji, tym bardziej, e Ferdynand znacznie mocniej
angaowa si w sprawy Kastylii ni Izabela w sprawy Aragonii.
Po koronacji Izabeli, wrd magnatw nastpio kolejne przetasowanie
sojuszy. Rodzina Mendoza popara Izabel, podczas gdy jej dotychczasowy
sojusznik, arcybiskup Carillo, przekonawszy si, e Izabela nie zamierza
by pionkiem w jego rkach, zaofiarowa rk Joanny La Beltraneja krlowi
Portugalii. W ten sposb rozpocza si wojna domowa, poczona z
interwencj portugalsk (1475). Wsparcie finansowe i militarne udzielone
przez ojca Ferdynanda okazao si decydujce. Wygrana przez wojska
Izabeli
117

bitwa pod Toro przechylia szal zwycistwa na jej stron. Interwencja

francuska, majca zapobiec poczeniu obu krlestw, do ktrej doszo po
pokonaniu Portugalczykw, bya spniona. W 1479 r. zawarto traktat w
Alcacovas, na mocy ktrego Joanna wstpia do portugalskiego zakonu, a
crka Izabeli i Ferdynanda miaa wyj za m za jednego z synw krla
Portugalii.
Reformy wewntrzne
Do zwycistwa Izabeli, oprcz pomocy Aragonii, przyczynia si w
gwnej mierze postawa ludnoci Kastylii zdecydowanej pooy kres
samowoli magnaterii. Izabela w interesie kraju i swoim wasnym
wprowadzia porzdek w dwch regionach najbardziej zanarchizowanych przez
arystokracj szlacheck - Andaluzji i Galicji. Odebrane wielu magnatom
ziemie stay si wasnoci Korony. Jeszcze w czasie dziaa wojennych
Izabela podja szereg reform administracyjnych i fiskalnych
wzmacniajcych pastwo. Dwukrotnie zwoywane Kortezy zreorganizoway
milicje miejskie (herman-dade) i wprowadziy stanowisko corregidora przedstawiciela wadzy krlewskiej w miastach Kastylii. Postanowienia
krlewskie z 1480 r. gwarantoway chopom kastylijskim prawo zmiany
waciciela ziemi, na ktrej pracowali. W 1486 r., po caym szeregu
chopskich powsta, podobne rozporzdzenie wydano w stosunku do
kataloskich chopw paszczynianych (payeses de remensa).
Rnice pomidzy znajdujc si w procesie formowania wewntrznych
struktur wadzy Kastyli a feudaln Aragoni byy pierwsz barier na
drodze do faktycznego zjednoczenia. Regionalne prawa (fueros), na ktre
musia przysiga kady nowy krl Aragonii, nie miay swojego
odpowiednika w Kastylii (poza Krajem Baskw znajdujcym si na obrzeach
krlestwa). Parlament (Kortezy) Aragonii kontrolowa postpowanie krla,
nawet gdy nie obradowa (za pomoc staego komitetu zwanego w Katalonii Generalitat), ograniczajc moliwoci monarchy co do ustalania praw,
nakadania podatkw czy mobilizacji wojska. W Kastylii krl stanowi
prawo. Po mierci Jana II jego syn Ferdynand, ju jako wadca

zjednoczonej Hiszpanii, potwierdzi wszystkie fueros Aragonii. Izabela

odwiedzaa Arago-ni wraz z mem i na posiedzeniu Kortezw zostaa
uznana za rwn Ferdynandowi. Krlewska para spdzaa jednak wikszo
czasu w Kastylii. W Aragonii, Katalonii i Walencji rzdzili wicekrlowie.
Dwr krlewski cay czas podrowa, nie mia swojej staej siedziby
(stolicy). Krlowa dla podkrelenia respektowania rnorodnoci pastwa,
ktrym rzdzia, ubieraa si w strj kobiecy tego regionu, w ktrym
przebywaa.
Organizacja zjednoczonego krlestwa oparta bya na instytucjach ju
istniejcych w obu jego czciach, ktre jednak prawie zawsze miay inne
prerogatywy i znaczenie. Tak byo z Rad Krlestwa (Consejo Real),
sdownictwem (Audiencia) oraz parlamentem. Wsplne obrady trzech
istniejcych parlamentw (Kastylii, Aragonii i Walencji) odbyy si
trzykrotnie za panowania Izabeli i Ferdynanda. Styl rzdzenia pary
krlewskiej polega na osobistym rozpatrywaniu spraw wszelkiego rodzaju
(std ich cige podre) i dopiero za ich nastpcw rozwiny si
organizmy nowoczesnego, wielkiego pastwa. Powstay one jednak w duej
mierze ju za czasw
118
Izabeli i Ferdynanda, jak przede wszystkim zbudowana na zasadzie staej
instytucji, po raz pierwszy w Europie, suba dyplomatyczna. Miaa ona
fundamentalne znaczenie dla polityki zagranicznej pastwa, stanowic wzr
naladowany przez inne europejskie mocarstwa.
Hermandades
Hermandades (bractwa) byy lokalnymi milicjami kastylijskich miast,
ktre podczas chaosu czasw wojny domowej na pnocy Hiszpanii zdoay
zjednoczy swoje siy dla utrzymania porzdku. Uznajc, e naley
wykorzysta pozytywne dowiadczenia z ich dziaalnoci oraz chcc
odwdziczy si za udzielon pomoc w walce o tron, para krlewska
doprowadzia do utworzenia Ligi witego Bractwa (Santa Hermandad). Kada
osada musiaa posiada wasne bractwo przez ni finansowane. Wybrani
przedstawiciele tworzyli Rad Generaln (Junta General). Hermandades
miay prawo do utrzymywania porzdku poza murami miast. Alcaldes,
dowodzcy grupami zbrojnych jedcw, mogli wymierza sprawiedliwo na
caym obszarze dziaania Ligi. Nie wszystkie miasta przyjy z
zadowoleniem postanowienia Kortezw w Madrigal (1476) dotyczce Santa
Hermandad. Na tych terenach, gdzie wczeniej popierano przeciwnikw
Izabeli, trzeba byo zastosowa naciski, do uycia siy wcznie, aby
zmusi opornych do wstpienia do zwizku. Ferdynand prbowa, pocztkowo
z sukcesem, powoa herman-dades na obszarze Aragonii (w Katalonii
istnia ju somaten o podobnym charakterze), lecz musia si z tego
wycofa pod wpywem oporu szlachty. Dla Korony hermandades stanowiy
niezastpione rdo onierzy i pienidzy. Utworzona przez bractwa
milicja stanowia trzon krlewskiej armii. Uyto jej na wielk skal
podczas podboju Grenady, gdy stanowia 1/4 caej hiszpaskiej piechoty.
Rada Bractw pocztkowo przekazywaa Koronie pienidze na konkretne cele
wojskowe, lecz w 1488 r. gwny krlewski poborca podatkowy (Abraham
Seneor) zosta gwnym skarbnikiem Bractwa. Od tego momentu Bractwu
przydzielono zadanie zbierania dwch podatkw: cruzada (majcy, jak nazwa
wskazuje, suy finansowaniu wojny z niewiernymi) oraz podatku od
hodowcw owiec. Hermandad nie tylko stao si poborc podatkowym, lecz w
pewnym stopniu zastpio parlament (nie zwoywany pomidzy 1480 a 1498
r.), gdy wadcy porozumiewali si z nim co do istotnych posuni
pastwowych (wicej byo miast, ktre wchodziy w skad Junta General ni
tych, ktre wysyay przedstawicieli do Kortezw).
Walka z samowol magnaterii

Kastylia w odrnieniu od Aragonii bya zdominowana przez wielkie

rody arystokratyczne. Pitnacie najwikszych rodzin stworzyo na
podlegych im terytoriach niezalene od Korony pastewka, w ktrych
sprawowali wadz sdownicz, kontrolowali miasta, utrzymywali armie
toczce ustawiczne wojny z ssiadami. Magnaci nie chcieli obali
monarchy, tylko nim rzdzi. Dla pary krlewskiej bya to sytuacja nie do
przyjcia. Nie mogli jednak przeciwstawi si wszystkim magnatom, gdy
stanowili oni zbyt potn si. Musieli szuka sojusznikw i prowadzi
skomplikowan polityk intryg. Po sojuszu zawartym z pnocnymi rodami
Mendoza i Yelasco
119
doprowadzili do rewolty poddanych najpotniejszego z magnatw, markiza
Villena (majcego 150 tys. poddanych na obszarze 25 tys. km2),
jednoczenie skonili innego z magnatw do ataku na Villen. Po tych
wydarzeniach Villena zachowa tylko skrawek dawnych posiadoci, reszta
przypada Koronie. W nastpnych latach doszo do wystpie wielu magnatw
przeciwko polityce Korony. Po buncie rodziny Lemos w Galicji (1486),
podczas regencji Ferdynanda po mierci Izabeli, spisek o najwikszym
zasigu mia miejsce w Andaluzji (1507-1508). Polityka Korony nie
doprowadzia do pozbawienia magnaterii wikszoci ziem i przywilejw,
lecz ograniczya samowole szlacheckiej arystokracji i wczya j w
struktury pastwa jako rodzaj przeciwwagi dla innych si.
Miasta
Miasta kastylijskie, cieszce si w redniowieczu znaczn
niezalenoci, przeyway w XV w. kryzys spowodowany zarwno naporem
magnaterii na ich samodzielno, jak i wewntrznymi walkami rnych
frakcji miejskiej szlachty kontrolujcej najwaniejsze urzdy. Konflikt
ten zaostrzy si podczas wojny domowej, gdy poszczeglne frakcje
popieray przeciwne strony. Dla wprowadzenia porzdku krlewska para
zawiesia samorzdy wielu miast i wprowadzia nowe zasady wyboru wadz
(losowanie). Ferdynand i Izabela przywizywali wielk rol do poparcia ze
strony miast, okazujc to najdobitniej przez odwiedzenie podczas swoich
cigych podry wszystkich (!) miejscowoci posiadajcych prawa miejskie
oraz stale konsultujc swoje decyzje z ich wadzami. Dla wprowadzenia
wikszej kontroli nad miastami ze strony Korony wysyano, gdzie to byo
moliwe, corregidores -mianowanych przez krla gubernatorw
kontrolujcych przestrzeganie prawa (w miejscowociach o znaczeniu
strategicznym corregidores byli wojskowymi o militarnych uprawnieniach).
Zakony wojskowe
Udzia zakonw militarnych w wewntrznych walkach podczas panowania
Henryka IV oraz ich ogromne dochody doprowadziy do decyzji krlewskich
majcych na celu poddanie ich kontroli Korony. Po mierci Wielkich
Mistrzw zakonw, Santiago, Calatrava i Alcantara (1476-1494), krl
stan na czele kadego z tych zakonw.
Zakoczenie rekonkwisty - zdobycie Grenady
Po uporzdkowaniu spraw wewntrznych najwaniejsz spraw dla Izabeli
i Ferdynanda byo zakoczenie rekonkwisty. Jako pretekst do rozpoczcia
wojny z ostatnim krlestwem islamskim na Pwyspie Iberyjskim posuy
jeden z wielu incydentw na granicy. Wojna trwaa 10 lat (1482-1492).
Muzumanie bronili si zacicie, rozumiejc, e celem chrzecijan jest
ostateczna likwidacja ich pastwa. Elita rzdzca Grenad nie przerwaa
jednak wewntrznych walk, ktre byy do tego stopnia korzystne dla
Hiszpanw, e uwolnili wzitego do niewoli syna emira - Boabdila,
walczcego o tron ze swoim wujem Zagalem. Z militarnego punktu widzenia

wojna miaa dwojaki charakter, oprcz rycerskich potyczek pod murami

miast Hiszpanie, po raz pierwszy w takiej skali, uyli artylerii. W od120
powiedz! na dugotrway opr Malagi krlewska para po zdobyciu miasta
(1487) 15 tys. jego mieszkacw zamienia w niewolnikw. Kapitulacja
Boabdila (2 I 1492), zgodnie z zawartym porozumieniem, miaa gwarantowa
pokonanym nieporwnalnie lepsze warunki. Mieszkacy Grenady mogli
pozosta w miecie zachowujc wolno osobist i religijn, ich normy
prawne miay by respektowane. Maurowie nie wierzyli w uszanowanie tych
ustale. Wikszo warstw wyszych wyemigrowaa. Z p miliona
mieszkacw muzumaskiego pastwa 100 tys. zgino lub zostao
sprzedanych jako niewolnicy, 200 tys. opucio Hiszpani i tyle samo
pozostao. Kampania w Grenadzie bya moliwa dziki wsparciu ze strony
papiestwa, ktrego wielkie wsparcie pienine przewyszyo wszystkie inne
rda finansowania wojny (specjalne podatki: dobrowolne - pacone przez
miasta i przymusowe - przez ydw). W trakcie dziaa zbrojnych tworzya
si armia zjednoczonej Hiszpanii, oparta na prywatnych oddziaach
magnatw, milicjach miejskich, pospolitym ruszeniu szlachty i oddziaach
zacinych. Papie ogosi zdobycie Grenady triumfem caego
chrzecijastwa, nadajc Izabeli i Ferdynandowi tytu Krlw Katolickich
(Reyes Catlicos). Krlowa Izabela kazaa pochowa si w Grenadzie,
uznajc tym samym jej kapitulacj za uwieczenie swojej polityki.
Gospodarka i finanse
Wojna domowa doprowadzia do znacznego zuboenia najbogatszego
krlestwa hiszpaskiego - Kastylii. Pomimo tego centrum Pwyspu
Iberyjskiego, a nie jego obrzea (jak to bywao w czasach wczeniejszych
i pniejszych), byo najbardziej ludne i zasobne.
Podstawowym rdem dochodw Korony by podatek od sprzeday
(alcabala), dajcy okoo 90% wszystkich przychodw. Dla pokrycia
specjalnych wydatkw zbierano nadzwyczajne podatki. Nie starczay one
jednak na liczne potrzeby militarne i polityczne (np. lub crki Krlw
Katolickich) krlestwa, co doprowadzio w 1489 r. do pacenia przez
Koron rocznie 10% odsetek od zacignitych poyczek (tzw. juros).
Konieczno spacania juristsas (posiadaczy juros) stanowia olbrzymie,
stale zwikszajce si, obcienie dla skarbu pastwa, z ktrym uporano
si dopiero w XVIII w. (!).
W 1497 r. krlewska para uznaa za rwnorzdne trzy zote monety:
dukata kastylijskiego, excelente z Walencji i principata z Katalonii.
Kady z tych trzech regionw nadal bi wasne monety. eby byo jeszcze
bardziej skomplikowanie - rachunkowo krlestwa bya prowadzona w
maravedis (375 maravedis = l dukat). Nie byo adnej odgrnej polityki
gospodarczej Korony majcej na celu zjednoczenie ekonomiczne obu
krlestw. Jednak zjednoczenie polityczne pocigno za sob zjednoczenie
gospodarcze. Tradycje handlowe krlestwa Aragonii (a dokadniej
Katalonii) byy o wiele wiksze ni Kastylii. Std organizujc handel
wen, ktrego centrum stao si Burgos, kupcy i finansici wzorowali si
na odpowiednich instytucjach dziaajcych w Walencji i Barcelonie.
Jak owce zaczy zjada Kastyli
Sprowadzone przez Arabw owce (merynosy) dostarczay doskonaej weny
eksportowanej na pnoc Europy. Zwizek hodowcw owiec (Mesta),
121
skadajcy si z wielkich i maych wacicieli, toczy walki z
kastylijskimi rolnikami o prawo do przeganiania zwierzt na sezonowe
pastwiska (cana-das). Chocia prawdopodobnie tylko okoo 1/5 owiec

stanowiy stada przenoszce si na nowe pastwiska (transhumantes), to

poparcie udzielone przez Koron ich wacicielom powodowao w
konsekwencji zniszczenie ziem uprawnych i spadek opacalnoci produkcji
rolnej. Mesta dostawaa ziemie nalece do wsplnot wiejskich, ktre
zamieniano oficjalnie w pastwiska (1480) oraz uzyskaa moliwo pacenia
zanionych opat za dzieraw innych ziem (1501). Polityka Korony bya
pochodn poszukiwania szybkich dochodw, a te byo o wiele atwiej
uzyska w formie podatku od hodowcw dysponujcych du gotwk, ni od
rolnikw. Dla doranych finansowych korzyci powicono dugofalowy
rozwj, pomimo gosw sprzeciwu trafnie przewidujcych efekty takiej
polityki. Przyrost naturalny powiksza jeszcze kryzys ywnociowy.
Zarwno Kastylia, jak i Aragonia musiay importowa zboe (gwnie z
Sycylii, take z Flandrii i Afryki Pnocnej).
Reformy kocielne
Wykorzystujc udzia arcybiskupa Toledo Alfonsa Carillo w wojnie
domowej po stronie przeciwnikw Izabeli, para krlewska wymusia poparcie
przez kler wielu reform kocielnych na synodzie w Sewilli (1478).
Uzyskaa take zgod na wiksze uniezalenienie Kocioa hiszpaskiego od
Rzymu i podporzdkowanie go Koronie. Podczas rekonkwisty wadcy
hiszpascy sprawowali krlewski patronat nad nowo zdobytymi obszarami. W
1486 r. papie kontynujc t tradycj przyzna patronato krlom Hiszpanii
co do nominacji kocielnych, podatkw, veta wobec postanowie Rzymu na
terenie Grenady i Wysp Kanaryjskich. Po odkryciu Nowego wiata prawo to
zostao rozszerzone na Ameryk (1501, 1508). Monarchowie Katoliccy w
wikszoci przypadkw wybierali na stanowiska kocielne ludzi
wyksztaconych, pobonych, zwolennikw oczyszczenia Kocioa z zepsucia
powszechnie panujcego wrd kleru. Najmocniejszy nurt reformy Kocioa
reprezentowa zakon hieronimitw i odam franciszkanw - obserwantw.
Podobne nurty pojawiy si take w dwch innych zakonach ebraczych dominikaskim i augustiaskim. Ju od poowy XV w. zwolennicy reform z
tych zakonw podejmowali wsplne prby doprowadzenia do odrodzenia caego
Kocioa. Gdy jeden z nich, franciszkanin Francisco Jimenez de Cisneros,
zosta spowiednikiem krlowej (1492), arcybiskupem Toledo (1495) i
nastpnie regentem Kastylii, zdoa dziki uzyskanej wadzy przeprowadzi
swj plan reform. Najpierw dokona tego wrd kleru zakonnego, potem
wrd ksiy wieckich. Zaczto wymaga od nich znajomoci aciny,
noszenia odpowiedniego stroju, przestrzegania celibatu. Cisneros jest dla
nas postaci niejednoznaczn. By bardzo pobony i jednoczenie otwarty
na nowe prdy w Kociele (Erazm z Rotterdamu, Savonarola, w. Katarzyna
ze Sieny). Zbudowa w Alcala de Henares uniwersytet (1508), na ktrym
kierowa pracami nad wydaniem biblii w czterech jzykach (tzw. Biblia
Poliglota Complutense po hebrajsku, grecku, acinie i arabsku). Ten sam
czowiek by zwolennikiem najostrzejszej polityki religijnej wobec ydw
i Moryskw (nawrcenie lub wygnanie), a take finansowa i osobicie
dowodzi krucjatami w Afryce Pnocnej.
122

Podsumowujc wydarzenia w Kociele hiszpaskim koca XV i pocztku

XVI w., mona znale odpowied na pytanie, dlaczego w Hiszpanii nie
doszo do Reformacji. Gdy Luter wystpi ze swoimi tezami, Koci
hiszpaski by ju zreformowany (oczywicie w niedoskonaym, lecz, jak
si okazao, wystarczajcym stopniu). Reformy te dotyczyy zarwno sfery
moralnoci, jak i duchowoci (gdzie si zaznaczy wpyw nowych prdw
religijnych, gwnie flamandzkiego iluminizmu). Polityczna przyczyna
reformacji, czyli spr o kontrol pastwa nad Kocioem (Anglia Henryka

VIII), te zosta w Hiszpanii rozwizany dziki patronato real. W wieku

XVI reforma Kocioa hiszpaskiego w sferze moralnej nie bya
konsekwentnie kontynuowana, a w sferze duchowej nastpio wrcz cofnicie
(reakcja antyerazmiaska, nawet w. Teresa z Avili i w. Jan od Krzya
byli nkani przez inkwizycj jako domniemani iluministas). Jednak gwne
przyczyny, mogce prowadzi do takiego wybuchu, jaki nastpi w pnocnej
Europie, zostay w Hiszpanii wczeniej usunite. Silna wadza krlewska,
dysponujca odpowiedni instytucj (inkwizycja), zapobiega
rozpowszechnieniu si pniejszych objaww religijnego niezadowolenia,
ktre zreszt dotyczyy tylko elit umysowych.
Moryskowie, ydzi, inkwizycja
Powolna chrystianizacja muzumanw, ktrzy pozostali w Grenadzie,
prowadzona pod kierunkiem spowiednika krlowej Hernanda de Talavera,
wywoaa zniecierpliwienie biskupa Toledo Jimeneza de Cisneros, ktry
uzna za konieczne uycie przymusu przy nawracaniu. W reakcji na metody
zastosowane przez Koci korzystajcy z pomocy pastwa doszo do
powstania Mudeharw w Alpujarras (1504; by to teren przyznany Boabdilowi jako ksistwo, z ktrego zrezygnowa nie mogc pogodzi si z
chrzecijaskim zwierzchnictwem). Po pokonaniu powstacw Cisneros
owiadczy, e warunki kapitulacji Grenady zostay przez muzumanw
zamane i wobec tego maj oni do wyboru nawrcenie lub mier. Mudeharowie (mudejares), muzumanie yjcy pod wadz chrzecijan, mieli
zamieni si w Moryskw (moriscos) - muzumanw nawrconych na
chrzecijastwo. Ten sam los spotka take Mudeharw yjcych w Kastylii.
W 1502 r. postawiono im ten sam wybr co ich pobratymcom w Grenadzie:
nawrcenie lub wygnanie. W praktyce moliwoci emigracji dla biednych
muzumanw, a przede wszystkim tacy pozostali po zdobyciu Grenady, byy
znikome. W cigu nastpnych lat nowe rozporzdzenia Korony niszczyy
kultur Moryskw zakazujc uywania jzyka arabskiego, strojw,
obrzezania, rytualnego uboju.
W roku, w ktrym zdobyto Grenad, Korona wydaa dekret o wygnaniu
ydw. Krlowa Izabela podja t decyzje znacznie wczeniej, po podry
do Andaluzji, gdzie nastroje antyydowskie byy tak silne, e grozio to
wybuchem niepokojw spoecznych. Te wrogie uczucia skierowane byy przede
wszystkim wobec nawrconych ydw (zwanych conversos lub obraliwie marranos). Oskarano ich o potajemne praktykowanie dawnej wiary i o to,
e poprzez asymilacj w chrzecijaskim spoeczestwie jeszcze bardziej
wykorzystuj swoje finansowe wpywy. Na pocztek odnowiono znajdujc si
w stanie upadku inkwizycj (1478), znan do tej pory tylko
123
w Aragonii. Rozpocza ona dziaalno w Sewilli w 1481 r. Na pierwszym
auto da fe (akcie wiary") spalono ywcem szeciu nawrconych ydw,
podejrzanych o przygotowanie zbrojnego oporu przeciwko witemu Ofic-jum.
Inkwizycja z zasady sprawdzaa prawowierno chrzecijan, a nie zajmowaa
si poddanymi innych wyzna. Nowe zadania powierzone redniowiecznej
instytucji czyniy z niej bardziej pastwow tajn policj ni kocielny
trybuna do spraw wiary. Prawie natychmiast zrozumia to papie Sykstus
IV, ktry chcia odzyska kontrol nad now hiszpask inkwizycj, na co
Krlowie Katoliccy oczywicie si nie zgodzili.
Nie sposb, choby w skrcie, przedstawi tutaj dyskusje, jakie
historycy toczyli wok inkwizycji hiszpaskiej. Podkrelano w nich
konieczno ukazywania dziaa tej instytucji na tle takich wydarze w
wczesnej Europie, jak polowania na czarownice, ktre w liberalnej
religijnie Holandii pochony znacznie wicej ofiar ni stosy
hiszpaskiego trybunau. W Hiszpanii to wanie inkwizytorzy zlikwidowali
psychoz panujc wok czaro-

124
wnic, skazujc ludzi goszcych podobne brednie. Istnieje pewne
podobiestwo pomidzy Hiszpani a krajami, gdzie miay miejsce najwiksze
polowania na czarownice (Holandia, Niemcy). Wrd ludnoci tych krajw
kobiety uwaane za czarownice byy tymi osobami, ktrych si najbardziej
bano i ktre najbardziej nienawidzono. W Hiszpanii takimi ludmi byli
si nawrceni ydzi, ktrych oskarano o potajemne praktykowanie wrogiej
religii, ekscesy anty chrzecijaskie (mordy rytualne) i sprawowanie
kontroli finansowej nad krajem.
Pocztkowo antyydowska dziaalno inkwizycji napotkaa opr wrd
czci ludnoci - gwnie mieszkacw aragoskich miast. Prby oporu ze
strony ydw, zarwno prawdziwe (zabjstwo inkwizytora w katedrze w
Saragossie), jak i wymylone, zmieniy stosunek do nich nawet tam, gdzie
nie byo silnych nastrojw antysemickich. Decydujc rol odegraa sprawa
rytualnego zamordowania chrzecijaskiego dziecka w La Guardia (prowincja
Toledo, 1491) przez grup ydw i conversos. Zdaniem najwybitniejszego
znawcy dziejw hiszpaskich ydw - Juliana Caro Baroja, mord ten nie by
zmylony i nie by wynikiem prowokacji (istnieje takie podejrzenie w
przypadku zabjstwa w saragosskiej katedrze), lecz stanowi efekt
dziaania osb chorych psychicznie. Po odkryciu zbrodni i skazaniu
winnych doszo do objaww antyydowskiej histerii. Wykorzystujc te
nastroje lub ulegajc im, Krlowie Katoliccy wydali w marcu 1492 r.
dekret stawiajcy ydw przed wyborem: chrzest lub wygnanie.
Z okoo 200 tys. wyznawcw judaizmu yjcych w Hiszpanii (1492; mniej
wicej tyle samo ydw byo ju nawrconych na chrzecijastwo) okoo
poowa przyja chrzest od razu lub po powrocie z nieudanej prby
znalezienia miejsca do osiedlenia. Z Portugalii hiszpascy ydzi wrcili
w 1497 r., po wydaniu rwnie tam dekretu o ich wygnaniu.
W pierwszych trzydziestu latach dziaalnoci inkwizycja zajmowaa si
prawie wycznie nawrconymi ydami. Nawet pniej, gdy wity Trybuna
zacz ciga domniemanych protestantw i zaj si" nawrconymi
muzumanami, antyydowski charakter tej instytucji by ewidentny. Z
prawdopodobnej liczby 30 tys. miertelnych ofiar inkwizycji w caym
okresie (nowoytnym) jej dziaania, 80% stanowili ydzi. Drug najwiksz
grup skazanych na mier byli Moryskowie.
Dziaania podjte przeciwko ydom i Moryskom wi si ze spraw
majc zaciy przez kilka wiekw na spoeczestwie hiszpaskim problemie czystoci krwi (limpieza de sangre). Od pocztku XV w.
uniwersytety i inne instytucje zaczy wymaga od swoich czonkw i
pracownikw potwierdzenia czystoci krwi, tym samym wykluczajc osoby o
pochodzeniu ydowskim lub muzumaskim. Pod koniec XV w. rwnie
wikszo zakonw podja t dyskryminujc decyzj. Inkwizycja w 1484 r.
uznaa, e potomkowie osb skazanych za kultywowanie judaizmu lub wiary
Mahometa nie mog sprawowa publicznych stanowisk. W ten sposb na
przeomie redniowiecza i czasw nowoytnych Hiszpania jakby zamykaa
proces czystek skierowanych przeciwko ydom (wczeniej byli wygnani z
innych krajw Europy Zachodniej) i otwieraa cykl czystek o charakterze
religijnym, ktre zdominoway wojny toczone w Europie w XVI i XVII w.
125
Polityka zagraniczna
Po zdobyciu Grenady polityk zagraniczn Hiszpanii zacz kierowa w
praktyce samodzielnie Ferdynand, kontynuujc tym samym tradycje Aragonii,
ktra bya znacznie bardziej zaangaowana w konflikty europejskie i
rdziemnomorskie ni Kastylia. Zagroenie ze strony piratw berberyjskich wzmogo si, gdy wygnani z Hiszpanii muzumanie, paajc dz
zemsty, zasilili ich szeregi. W odpowiedzi na to niebezpieczestwo, jak i

planujc kontynuacj rekonkwisty ju na ziemi muzumaskiej, Hiszpania

prbowaa opanowa Oran i zdoby kontrol nad Algieri, Tunezj i
Trypoli-sem. Pocztkowe sukcesy (zdobycie Melilli w 1497 r., Velez de la
Gomera, strzegcego ujcia Tetuanu, 1508 r.) nie zostay wykorzystane w
nastpnych latach i po klsce na wyspie Gelves (1511) strategia
hiszpaska ograniczya si do kontrolowania twierdz na wybrzeu.
W 1493 r. Francja zgodzia si zwrci Hiszpanii (Katalonii) Cerdae
i Roselln. By to nie tyle wynik wsplnej kampanii wojennej Anglii i
Hiszpanii (zakoczonej niepowodzeniem), co efekt zmiany celw polityki
francuskiej przestawiajcej si na ekspansj w kierunku Woch. W
odpowiedzi na interwencj zbrojn krla Francji Karola VIII (1494)
Ferdynand wysa wojsko w obronie obszaru swoich wpyww (Neapolu i
Sycylii). Sycylia i Sardynia naleay do Aragonii od pocztku XV w.,
Ferdynand zawierajc maestwo z Izabel by tytularnym krlem Sycylii.
Oddziay dowodzone przez Gonzala Fernandez de Crdoba byy podstawow
si witej Ligi, w skad ktrej obok Hiszpanii wchodzio papiestwo,
pastwa woskie i Anglia. Po sukcesach hiszpaskich zawarto porozumienie
o podziale krlestwa Neapolu (1498), lecz pomimo wykonania tych
postanowie doszo do nastpnych star i dalszych hiszpaskich zwycistw.
W 1504 r. Francja uznaa, e Neapol naley do Hiszpanii. Zwyciski
dowdca Crdoba, zwany odtd el Gra Capitdn, zosta jednak odesany do
domu, gdy Ferdynand nie by pewny jego lojalnoci, wszak Neapol zosta
przez Cordob zdobyty w imieniu obu krlestw, ktre w tym momencie miay
rnych wadcw (Filipa Piknego w Kastylii).
To wanie na Pwyspie Apeniskim Gra Capitdn, uczc si od
woskich kondotierw traktujcych wojn jak rzemioso (a nie jak
szlachecki obowizek i rozrywk) i wykorzystujc dowiadczenia z
rekonkwisty, stworzy tercios. Byy to oddziay piechoty (wspierane lekk
kawaleri), ktrych podstawow broni byy piki i arkebuzy (w stosunku
3:1). Przez nastpne 150 lat tercios stanowiy niepokonan si militarn
w Europie. Pierwszy przekona si o tym nowy krl Francji Ludwik XII,
ktry prbowa bez powodzenia kontynuowa polityk swoich przodkw
interweniujc we Woszech.
Ekspansja zamorska Hiszpanii
Mona przytacza wiele przyczyn tego, i to Europa, a nie adna inna
z wczenie istniejcych cywilizacji, podbia Nowy wiat. wiat islamu,
ktrego najpotniejszym imperium bya Turcja, pooony na obszarze
czcym trzy kontynen ty, nie by zainteresowany w szukaniu nowych drg
126

handlowych, nie dysponowa te odpowiedni technik. Chiny tak wiedz

techniczn posiaday, w pierwszej poowie XV w. ich aglowce dotary do
Przyldka Dobrej Nadziei (czyli na 60 lat przed Portugalczykami). Kraj
rodka, jak sama nazwa wskazuje, mia jednak mnstwo ziem do podbicia
wok siebie, na jego obszarze nadmorskim nie istniay niezalene orodki
mogce podj ekspansj morsk na wasn rk i, co jest nie mniej wane,
Chiczycy nie wyznawali ekspansywnej religii, jak byo chrzecijastwo.
Wielkie chiskie wynalazki (proch, kompas, ster rodkowy) nie zostay
uyte do utylitarnych celw gospodarczo-militarnych. Na ile byo to
wynikiem innego sposobu mylenia, trudno powiedzie, szczeglnie dzisiaj,
gdy kon-fucjanizm i buddyzm uwaa si wanie za rdo azjatyckich
sukcesw gospodarczych. Zdaniem F. Braudela, ju w XV w. Europa dziki
wykorzystaniu rnorakich wynalazkw dysponowaa piciokrotnie wiksz
si energetyczn na jednego mieszkaca ni Chiny (sia wody, zwierzt i
agla).

Pwysep Iberyjski by miejscem, gdzie spotkaa si wiedza poudnia i

pnocy Europy. wczesne moliwoci podrowania faworyzoway statki jako
najszybszy rodek transportu (o ile oczywicie mona byo podrowa
morzem). Dlatego to spotkanie nastpio w Portugalii i Hiszpanii.
Kantabria i Baskonia utrzymyway cise kontakty handlowe z pnocn
Europ. Katalonia, Lewant i Andaluzja byy zwizane z handlem
rdziemnomorskim. Batycka koga, uywana przez Kantabryjczykw,
przeksztacia si na pocztku XV w. pod wpywem dowiadcze
rdziemnomorskich w karawe-l - podstawowy statek odkrywcw. Z pnocy
wywodzia si wysoka burta, obszerna adownia, due kwadratowe agle i
ster zawiasowy. Z poudnia pochodzia technika budowy, agiel aciski
(umoliwiajcy eglowanie pod wiatr) i wyduony ksztat statku (w kodze
stosunek dugoci do szerokoci wynosi 2:1). Karawele byy niewielkimi
jednostkami (do 25 m dugoci, 80 ton wypornoci i 40 osb zaogi), lecz
najszybszymi z aglowcw, a do czasw dziewitnastowiecznych kliprw.
Dla hiszpaskich chrzecijan zdobycie Grenady koczyo rekonkwist
Pwyspu Iberyjskiego, lecz nie koczyo walki z islamem. Plany odbicia
Jerozolimy byy powszechnie dyskutowane, zamierzano take podbi Magh-reb
(czego pniej prbowaa dokona Portugalia z fatalnym skutkiem).
Szlachta hiszpaska (i portugalska) szukaa dla siebie nowego miejsca,
ktrego zostaa pozbawiona wraz z zakoczeniem rekonkwisty. Hiszpanie
naladowali Portugalczykw i konkurowali z nimi, ich partnerem bya
Genua, ktra po opanowaniu przez Kastyli Cieniny Gibraltarskiej tutaj
inwestowaa tworzc morski szlak handlowy do Anglii i Holandii, szybszy i
opacalniejszy ni szlak ldowy przez Alpy. Zjednoczona Hiszpania bya
gotowa psychologicznie, militarnie i techniczne do dalszej ekspansji.
Genueczycy zapewniali wsparcie finansowe i wiedz handlow. Odkrycie
Ameryki zmienio kierunek podboju. Azj, po tym jak Indie Kolumba okazay
si Nowym wiatem, pozostawiono Portugalczykom. W stosunku do wiata
islamu w praktyce zastosowano strategi powstrzymywania, nie podejmujc
wikszej ofensywy.
Pocztkiem hiszpaskiej ekspansji na Atlantyku bya kolonizacja Wysp
Kanaryjskich, co nastpio w kilku etapach w cigu caego XV w. Miejscowa
127
ludno (Guanczowie pochodzenia berberyjskiego) zostaa mocno
przetrzebiona i zamieniona w niewolnikw. Wyspy Kanaryjskie miay si
sta niezastpion baz dla dalszej ekspansji i handlu ju po odkryciu
Ameryki. Pocztkowo byy one celem samym w sobie i potencjaln odskoczni
do penetracji Afryki.
Kolumb, eglarz genueski, po nieudanych prbach zainteresowania
wadcy Portugalii planem dopynicia do Indii przez Atlantyk uda si do
Hiszpanii. Dziki pomocy uzyskanej od franciszkanw (z klasztoru La
Rabida obok Huelvy) dotar na dwr krlewski. Izabela zgodzia si
rozpatrzy plan Kolumba po zakoczeniu wojny z Grenad. W obozowisku
Hiszpanw pod tym miastem (Santa Fe) podczas witowania zwycistwa
doszo do spotkania Kolumba z krlewsk par. Wbrew opinii uczonych i
eglarzy twierdzcych, e Kolumb myli si co do odlegoci (mieli
racj!), Krlowie Katoliccy zgodzili si poprze wypraw. W tym celu
zobowizano mieszkacw portu Palos do dostarczenia dwch niewielkich
aglowcw (karawel) z zaogami. Doczy do nich trzeci wikszy statek
(karaka Santa
128
Maria") z pnocy Hiszpanii. 3 sierpnia 1492 r. 90 osb wypyno z
Andaluzji, a 9 wrzenia opucio Wyspy Kanaryjskie. Po 33 dniach, 2

padziernika 1492 r. ujrzeli jedn z wysepek archipelagu Bahama (San

Salvadr). Po tym sukcesie (uwaano, e dopynli do Indii - std nazwa
Indie Zachodnie) Krlowie Katoliccy wsparli nastpne wyprawy Kolumba.
Podczas drugiej z nich Genueczyk prbowa zapocztkowa kolonizacj
Hispanioli (dzisiejsze Santo Domingo). Dwie jego nastpne wyprawy
potwierdziy, i wielki odkrywca jest sabym organizatorem. Wykorzystaa
to krlewska para pozbawiajc Kolumba uprawnie wzgldem odkrytych ziem.
W 1494 r. Hiszpanie porozumieli si z Portugalczykami co do podziau
nowych terytoriw, ustalajc w traktacie w Tordesillas lini dzielc
sfery wpyww. Ameryka, ktr odkry Kolumb (znany w Hiszpanii pod
zhispanizowanym nazwiskiem Coln), nosi swoj nazw od imienia jednego z
pniejszych eglarzy badajcych wybrzea Nowego wiata, take Wocha Amerigo Yespucci, rozsawionego przez relacj z jego podry wydan w
1507 r. Kolumb prawie do koca swojego ycia by przekonany, e dotar do
Azji.
mier Izabeli - okres przejciowy
Krlowa Izabela umara w 1504 r. Wczeniejsza mier dwch synw pary
krlewskiej oznaczaa odziedziczenie tronu Kastylii przez ich crk Joann, zwan Szalon ze wzgldu na chorob psychiczn. W praktyce
rzdzi mia jej maonek Filip Pikny, syn cesarza Maksymiliana i Marii
Burgundzkiej. Dla uniknicia rozdzielenia dwch krlestw Izabela
zaznaczya w testamencie, e w przypadku niemonoci sprawowania wadzy
przez Joann, w Kastylii mia rzdzi w jej imieniu Ferdynand. Niechtny
stosunek arystokracji szlacheckiej i dworu kastylijskiego do Ferdynanda,
poczony z entuzjastycznym przyjciem przybywajcego z Niderlandw
Filipa Piknego, zmusi Ferdynanda do wyjazdu z Kastylii. Nastpne jego
posunicie niemal doprowadzio do cakowitego rozpadu unii dwch
krlestw. Dla obrony interesw Aragonii, jak i z pobudek czysto
osobistych, Ferdynand zawar z krlem Francji sojusz, biorc za on jego
pikn i mod siostrzenic Germaine de Foix.
W 1505 r. zmar niespodziewanie Filip Pikny. Kardyna Cisneros
sprawujcy funkcj regenta wezwa Ferdynanda, aby ten ukrci szerzc
si na nowo samowol magnaterii. Joanna Szalona zostaa zamknita w zamku
w Tordesillas, lecz wszystkie dokumenty koronne wystawione zarwno przez
jej ojca, jak i pniej syna - Karola I, nosiy take jej imi.
W Nawarze, najmniejszym z hiszpaskich krlestw, wadz sprawowaa
dynastia francuskiego pochodzenia. Dwa konkurujce ze sob stronnictwa
polityczne Nawarry szukay oparcia we Francji lub Hiszpanii. Po mierci
ostatniej krlowej Nawarry - Cataliny, Ferdynand powoa si na prawo
swojej drugiej maonki do dziedziczenia tronu pirenejskiego krlestwa i
najpierw wymusi oddanie granicznych twierdz, a nastpnie wysa armi,
ktra zaja stolic Nawarry - Pampelun (1512). W 1515 r. podczas obrad
Kortezw oficjalnie przyczono Nawarr do krlestwa Kastylii. Wszystkie
miejscowe prawa i zwyczaje miay by respektowane.
Z dwch synw Joanny Szalonej i Filipa Piknego modszy - Ferdynand,
129
by wychowany w Kastylii i dziadek jego wyznaczy, w pierwszej wersji
testamentu, na swojego nastpc. W ostatecznej wersji testamentu za
spadkobierc uzna starszego wnuka Karola wychowanego na dworze
flamandzkim. Po mierci krla Ferdynanda (1516) wadz jako regent
sprawowa po raz drugi kardyna Cisneros (tym razem przez rok). Musia on
znowu przeciwstawi si magnackim prbom odzyskania niezalenej pozycji
oraz dziaaniom maonka zmarej krlowej Nawarry, chccego odzyska dla
siebie tron. Cisneros zmar nie doczekawszy przyjazdu Karola z Flandrii
(1517).
W planach polityczno-matrymonialnych Katolickiej Pary Krlewskiej
maestwa ich dzieci z dziemi cesarza Maksymiliana miay by podstaw

antyfrancuskiego sojuszu. Karol odziedziczywszy oprcz Hiszpanii

posiadoci swojej babki ze strony ojca (krlestwo Burgundii obejmujce
m.in. Niderlandy i Franche-Comte) stan na czele najpotniejszego
organizmu pastwowego wczesnej Europy. Terytoria podbite przez
Kastylijczykw w Ameryce w poczeniu z posiadociami Aragonii w basenie
Morza rdziemnego czyniy z Hiszpanii Karola I pierwsze w dziejach
imperium wiatowe.
IMPERIUM HISZPASKIE
Karol I przypyn do Hiszpanii w 1517 r., spotka si ze swoj
odsunit od wadzy matk - Joann Szalon i zosta uznany za wadc
przez Kortezy. Brat Karola - Ferdynand, wychowany w Hiszpanii, cieszy
si tutaj o wiele wiksz popularnoci. Ukrywane niezadowolenie, e to
nie on wanie, a obcy Karol (nie znajcy nawet hiszpaskiego) zosta
krlem, miao si jeszcze zwikszy na wie o tym, e po mierci (na
pocztku 1519 r.) cesarza Maksymiliana Karol chce zdoby cesarsk koron.
Po duych staraniach (wspartych wielkimi sumami pienidzy) niemieccy
elektorzy wybrali w czerwcu 1519 r. Karola na cesarza (jako Karola V).
Przez cay ten czas sprawy Hiszpanii byy dla Karola I sprawami
drugorzdnymi, interesowao go tylko to, ile pienidzy moe wydoby z
Hiszpanii (poprzez Kortezy) na finansowanie walki o tron cesarski. Do
Walencji (jednego z etapw zwyczajowej podry nowego wadcy) Karol nie
przyby w ogle, a Kortezy Kastylii zwoa w Santiago de Compostela,
oddalonym od centrum kraju, gdy miasto to byo pooone najbliej portu
(La Corufia), z ktrego chcia wypyn do Flandrii.
W podobny sposb Karol mia rzdzi przez cae swoje panowanie,
odwiedzajc posiadoci rozrzucone po caej Europie i bdc dugo
nieobecnym w Hiszpanii. Jeli zliczymy wszystkie pobyty cesarza na
Pwyspie Iberyjskim, to wychodzi, e spdzi tam najwicej czasu
(cznie 17 lat). Jednak najduszy nieprzerwany okres pobytu Karola w
Hiszpanii trwa 7 lat, podczas gdy najdusza nieobecno w Hiszpanii
wyniosa 14 lat (1543-1556). W jednej z dugich, wieloetapowych podry
Karola (do Italii, Niemiec i Niderlandw) towarzyszy mu Jan Dantyszek,
pierwszy polski stay pose na dworze hiszpaskim (1524-1531), ktry
podczas swoich pobytw na Pwyspie Iberyjskim zaprzyjani si nie tylko
z cesarzem, lecz
130
Dziedzictwo burgundzkie Dziedzictwo austriackie inne posiadoci
'///'/'/\ zdobycze Karola V granice Cesarstwa
Krlestwo Anglii
Cesarstwo N i e m i e c k i e

Imperium Karola V w Europie

take z wieloma wybitnymi Hiszpanami (m.in. korespondowa ze zdobywc
Meksyku - Cortesem).
Chocia Karol I szybko nauczy si hiszpaskiego i stara si
nawizywa do tradycji rzdw Izabeli i Ferdynanda, to jednak lata
wychowania na dworze burgundzkim pozostawiy na nim pitno nie do
zatarcia. Zwyczaje najbardziej ceremonialnego dworu wczesnej Europy
(mona bez przesady stwierdzi, e na dworze burgundzkim pod koniec
redniowiecza obowizywa najbogatszy ceremonia w dziejach naszego
kontynentu) zostay przeniesione do Hiszpanii. Krl nie rozpatrywa ju
publicznie skarg i nie wydawa wyrokw, jak to czynili Krlowie
Katoliccy. Powoli jednak postpowaa hispanizacja otoczenia krla,

Burgundczykw zastpowali Hiszpanie, a cesarz stara si podkrela swoj

hiszpasko.
Powstanie comuneros
Pierwszy pobyt Karola I w Hiszpanii by zbyt krtki, aby mg on
doj do porozumienia z rosnc w si opozycj, ktra przede wszystkim
bya
131
Imperium
\_~l
^-^xy^
Osmaskie
niezadowolona z nadmiernych podatkw oraz panoszenia si na urzdach
ludzi spoza Hiszpanii. Nieobecno krla staa si nastpnym powodem do
narzeka. Wszak tradycja nakazywaa nowemu wadcy rozwizanie na pocztku
panowania spraw pozostawionych przez jego poprzednikw. Tymczasem Karol,
wbrew obietnicom, wyznacza na stanowiska pastwowe i kocielne ludzi ze
swojego otoczenia. Gdy siedemnastoletni Guillame Croy zosta arcybiskupem
Toledo, zawrzao w caym kraju. Karol obchodzi swoje wasne
przyrzeczenia przeprowadzajc naturalizacj swoich poplecznikw, aby ju
jako Hiszpanie mogli obejmowa urzdy. Kady z tych nowo powoanych
biurokratw (lub hierarchw kocielnych) obsadza pomniejsze stanowiska
swoimi zaufanymi, te cudzoziemcami. Krlowi i jego otoczeniu zarzucano,
i traktuje Hiszpani jak podbity kraj, a Hiszpanw jak Indian. Zanim
jeszcze Karol I opuci Hiszpani, radcy (regidores) z Toledo wygnali
krlewskiego corregidora i ogosili powstanie comunidad. Sowo to oznacza
spoeczno, wsplnot; okrelenie comunidades odnosi si do oddolnego
zwizku wszystkich wsplnot (miast) caego kraju; comuneros to czonkowie
comunidades. Oglne niezadowolenie z postpowania Karola I doprowadzio
do rozszerzenia si ruchu na ca Kastyli i wpyno na jego szerokie
spoeczne poparcie. W wielu miastach atakowano powracajcych z La Corufia
posw (procuradores), zarzucajc im gosowanie za wprowadzeniem nowych
podatkw. W czerwcu Toledo zwoao zebranie wszystkich miast majcych
swoich przedstawicieli w Kortezach. Do Avili przybyli tylko wysannicy
czterech miast. Rzdzcy krajem podczas nieobecnoci krla regent Adriano Florent (ktry potem zasiad na Stolicy Piotrowej jako Hadrian
VI, ostatni przed Karolem Wojty papie nie pochodzcy z Woch),
postanowi rozprawi si z rewolt w Segowii i ukara miasto za zabicie
procuradora. Na wie o ruchach wojsk Segowia wezwaa na pomoc inne
miasta. Z Toledo przyby Juan de Padilla. Tymczasem wojska koronne
prboway zawadn artyleri zgromadzon w Medina del Campo, aby
zapobiec dostaniu si jej w rce powstacw. Miasto stawio opr i w
konsekwencji zostao prawie cae spalone. Wahajce si do tej pory miasta
zareagoway na te wydarzenia przyczajc si do Santa Junta de Comunidad
(wita Rada Comunidad) w A viii. W jej skad wchodzio 14 z osiemnastu
miast reprezentowanych w Kortezach Kastylii, brakowao czterech miast
Andaluzji. Jednak poparcie dla ruchu byo znacznie szersze. Solidarno z
Junt wyraay miasta w Kraju Baskw i Estremadurze. Nawet w Sewilli i
innych miastach Andaluzji dali o sobie zna zwolennicy powstania.
Chopstwo Starej Kastylii zdecydowanie przyczyo si do comuneros.
Magnateria bya powstaniu niechtna, std wyniko niepowodzenie ruchu w
Andaluzji, gdzie dominowaa wielka wasno. Mendoza - markiz Mon-dejar
(brat Marii Pacheco - ony Juana de Padilla) zlikwidowa w 1521 r. prby
rewolty na poudniu Hiszpanii i zorganizowa lig skierowan przeciwko
comuneros.
Przywdcy Junty spotkali si w Tordesillas z Joann Szalon, uznajc
j za panujc krlow. Joanna nigdy nie zdecydowaa si jednak na

otwarte poparcie powstania i nie podpisaa adnego dokumentu. Kierujcy

ruchem comuneros - Juan de Padilla (Toledo) i Juan Bravo (Segowia),
aresztowali we wrzeniu 1521 r. w Valladolid czonkw Rady Krlewskiej i
zatrzymali
732
Adriana Florent. Ze wzgldu na postaw Joanny Szalonej, w listopadzie
1521 r. comuneros zaakceptowali Karola I jako wadc i zadali jego
powrotu do Hiszpanii. Postulaty sformuowane przez powstacw w Tordesillas obejmoway dania oczyszczenia otoczenia krla z cudzoziemcw,
obnienia podatkw (do poziomu z roku 1492) i zbierania ich bezporednio
przez same miasta, zmniejszenia wydatkw dworu i Korony oraz wzmocnienia
roli parlamentu w rzdzeniu krajem (m.in. poprzez zwoywanie go co 3
lata). Oglnie rzecz t ujmujc - generalnym postulatem comuneros by
powrt do rzdw takich, jak za czasw Ferdynanda i Izabeli.
Ruch comuneros przeywa wewntrzne napicia. Z jednej strony day o
sobie zna dawne animozje wrd elit miejskich, z drugiej - nastpia
radykalizacja powstania, ktre w pewnych regionach zaczo przybiera
form ludowej rewolty. W Yalladolid, centrum radykalizmu, wzywano chopw
do wyzwolenia si spod wadzy szlachty. Niektre miasta mylay nawet o
obaleniu monarchii i stworzeniu czego na wzr niezalenych miast-pastw,
jak we Woszech. Burgos (centrum konserwatywnego odamu ruchu) wycofao
si z Junty. Szlachta obawiaa si radykalnych ksiy krcych po wsiach
i goszcych w przepowiedniach koniec szlacheckiego stanu.
Na pocztku grudnia 1521 r. siy krlewskie niespodziewanie
zaatakoway i zdobyy Tordesillas. W ich rce dostaa si Joanna Szalona
oraz niektrzy czonkowie Junty. Dwa miesice pniej oddziay comuneros
zdoay odnie zwycistwo i wykorzystay to do rozpoczcia negocjacji.
Dziaania zbrojne byy jednak kontynuowane i 23 kwietnia 1521 r. pod
Yillalar jazda magnacka rozbia wojska Juana Padilla. Wzitego do niewoli
dowdc stracono wraz z Juanem Bravo tego samego dnia. Przywdztwo
powstania przeja ona Padilly - Maria Pacheco, ktr wspar wasnymi
siami biskup Zamorry - Antonio de Acuna (w ich skad wchodzio m.in. 300
uzbrojonych ksiy). Centrum oporu comuneros stao si Toledo. Jego
kapitulacja w lutym 1522 r. oznaczaa koniec powstania. Maria Pacheco
zdoaa uciec do Portugalii (prawdopodobnie za krlewskim przyzwoleniem obawiano si, e jej egzekucja byaby bardzo le przyjta w kraju), Acua
zosta uwiziony (kilka lat potem ujto go podczas prby ucieczki i
stracono).
Po powrocie do Hiszpanii Karol I (ju jako cesarz Karol V) podpisa
generaln amnesti. Miasta biorce udzia w rewolcie zachoway swoje
przywileje, lecz ich polityczna rola bya skoczona. Wikszo postulatw
comuneros zostaa przez Karola V wprowadzona w ycie (regularne obrady
Kortezw, zbieranie podatkw przez miasta), nastpio to jednak z aski
krla, ktrego pozycja zostaa znacznie wzmocniona, a nie w wyniku
porozumienia z miastami. W tym sensie nie by on kontynuatorem Izabeli i
Ferdynanda, do czego prbowali go zmusi powstacy.
Powstanie w Walencji - Germanies
W tym samym czasie, gdy comuneros toczyli walki z oddziaami krla, w
Hiszpanii wybucho inne powstanie. Oba ruchy nie prboway wsplnie
walczy o swoje interesy, inne byo ich podoe. Comuneros dyli do
przywrcenia dawnego stylu rzdzenia, w czym byli popierani przez rne
grupy ludnoci, nie by to ruch majcy swoje korzenie w konflikcie
^
133
pomidzy rnymi warstwami spoeczestwa. Takim wanie ruchem byy
Germanies.

W 1519 r. przedstawiciel jednego z walenckich cechw Juan Llorens uzyska od krla zgod na stworzenie bractwa (Germania") o charakterze
ludowej milicji dla obrony wybrzey przed berberyjskimi piratami. Pod
koniec tego roku cechy walenckie utworzyy Rad Trzynastu i
zaproponoway zmiany w ustawodawstwie, ktre ograniczyyby przywileje
szlachty i przeksztaciyby miasto w co na ksztat Republiki Weneckiej.
W 1520 r. doszo w Walencji do star pomidzy szlacht i czonkami
cechw, po czym Germanies zdobyy wadz w innych miastach krlestwa
Walencji. Operacje wojskowe skierowane przeciwko nim, dowodzone przez
wicekrla hrabiego Melito, zakoczyy si niepowodzeniem (1521). Po
mierci Llorensa przywdztwo Germanies obj bardziej radykalny od niego
Yicent Peris. Doprowadzio to do konfliktu wrd uczestnikw powstania.
Wykorzystujc zaistnia sytuacj brat wicekrla - markiz Zenete - zaj
Walencj (1522). Peris zosta stracony, lecz opr trwa jeszcze ponad 2
lata. Kierowa nim goszcy milenarystyczne przepowiednie El Encubierto
(Ukryty").
Germanies objy swoim zasigiem nie tylko cae krlestwo Walencji,
lecz take Majork (gdzie bunt zlikwidowano w 1523 r.) oraz Murcj. Jedn
z cech powstania byy wrogie dziaania skierowane przeciwko Mudeharom.
Atakowano ich osady, rabowano i zmuszano do przyjcia chrzecijastwa.
Pogromy te byy take elementem walki spoecznej, gdy Mudeharowie byli
zaleni od wielkich wacicieli ziemskich, a ich praca stanowia gwne
rdo magnackich zyskw. Rwnie armie magnackie skaday si z Mudeharw.
*
Walka o hegemoni w Europie
Poprzez maestwa, traktowane jako najwysza forma uprawiania
polityki (specjalno Habsburgw), oraz przez zbieg okolicznoci (liczne
mierci nastpcw tronw) Karol V sta si wadc najpotniejszego
pastwa Europy od czasw Karola Wielkiego. Hiszpania, ktra w tym samym
czasie zdobywaa Ameryk, przemienia si z kilku walczcych ze sob
krlestw w pierwsze wiatowe imperium. Stao si to tak nagle, e zarwno
zwykli ludzie, jak i panujcy wraz ze swoimi doradcami nie wiedzieli, jak
si znale w tej nowej sytuacji. Hiszpanie nie chcieli angaowa si w
konflikty pnocnej Europy, swoje interesy widzieli tam, gdzie zawsze - w
basenie Morza rdziemnego, i od odkrycia Kolumba - w Ameryce. Czuli si
jednak dumni z potgi swojego kraju, ze swojej wiary i powoli
przywizywali si do panujcego uznajc, przynajmniej w czci, jego
interesy za wasne.
Inne kraje Europy, przede wszystkim Francja, te byy zaskoczone
zaszymi zmianami. Narodzia si potga, ktrej zaczto si obawia i
ktr niemal odruchowo prbowano powstrzyma, przyjmujc kade jej
dziaanie (nawet obronne) za prb ekspansji i denia do uzyskania
hegemonistycznej pozycji w Europie i na wiecie.
Wojny woskie
Pierwsza na t now sytuacj zareagowaa ssiadka Hiszpanii Francja. Karol V zgasza pretensje do dawnej stolicy rodzinnej Burgundii
- Dijon,
134
Karol V na koniu - obraz Tycjana
zajtej przez Francuzw w 1477 r. Ponadto krl Francji Franciszek I
przegra rywalizacj o koron cesarsk z Karolem I. Nastpnym punktem
spornym bya Nawarra, przyczona do Hiszpanii w 1512 r. Wykorzystujc
powstanie comuneros w 1521 r. Francja dokonaa inwazji hiszpaskiej
czci pirenejs-kiego krlestwa. Kolejnym krokiem Franciszka I byo
wkroczenie na utart ju ciek francuskich interwencji we Woszech. W
1523 i 1524 r. zaatakowany zosta Mediolan. W roku nastpnym, 24 lutego,

armia francuska zostaa rozniesiona przez Hiszpanw pod Pawi. Franciszek

I zosta wzity do niewoli. To wielkie zwycistwo dao pocztek mitowi
niepokonanej hiszpaskiej piechoty (tercios). Uwiziony krl Francji
zgodzi si w Traktacie Madryckim odda Burgundi w zamian za wolno i
pokj (stycze 1526). Oczywicie po uwolnieniu nie zrealizowa
przyrzecze. Pomoga mu w tym zmiana stosunku do Hiszpanii w Europie.
Dotychczasowi sojusznicy Hiszpanii (Anglia, papiestwo, wadcy woskich
pastewek) przestali si obawia Francji, zaczli ba si Hiszpanii. Na
potwierdzenie tych obaw nie musieli dugo czeka. W maju 1527 r.
niemieccy najemnicy Karola V, dowodzeni przez Francuza Henryka Bourbona
(wroga Franciszka I), zupili Rzym. Sacco di Roma wywoao szok w caej
Europie. Franciszek I uderzy na Neapol. Hiszpanom przyszli z pomoc
najemnicy woscy. Flota dowodzona przez admiraa Andrea Doria przesza na
stron Karola V (1528). Papie (nastpca Hadriana - Klemens VII) dogada
si
135
z cesarzem i Francuzi musieli zgodzi si na postanowienia pokoju w Cambrais (sierpie 1529). Centralna Burgundia pozostaa francuska, a Wochy
pod wpywem Hiszpanii. W 1530 r. Karol V przyj od Klemensa VII koron
witego Cesarstwa Rzymskiego.
Chrzecijanie przeciwko chrzecijanom
Jednym z pierwszych posuni Karola jako cesarza byo wyjcie spod
prawa Marcina Lutra (1521). Nie podjto jednak przeciwko niemu adnych
dziaa. Cesarz liczy wwczas jeszcze na pogodzenie si zwanionych
stron na soborze, ktry mia by zwoany w tym celu. Ta wzgldna
tolerancja odnosia si tylko do ziem cesarstwa, w nalecych do
Hiszpanii Niderlandach Karol V kaza bezwzgldnie likwidowa dysydentw
religijnych. Po mierci Lutra i Franciszka I cesarz uzna, e nie mona
ju liczy na dobrowolny powrt protestantw do Kocioa, a chwila jest
odpowiednia, aby zmusi ich do posuszestwa si. Wojska zebrane z
caego imperium, dowodzone przez ksicia Alb, zaatakoway protestantw
niemieckich i odniosy wielkie zwycistwo pod Miihlbergiem (1547).
Przekonany, e moe dyktowa warunki, Karol V wyda dekret (tzw.
interim), ktry nakazywa do czasu zakoczenia soboru w Trydencie
(rozpocz si bez udziau dysydentw w 1545 r.) obowizywanie w
cesarstwie katolickiego wyznania wiary.
Pewne ustpstwa, ktre poczyni na rzecz protestantw, nie zagodziy
ich oburzenia. Do tego momentu cz protestanckich wadcw popieraa
cesarza ze wzgldu na wasne interesy polityczne. Zmienio si to po
dekrecie Karola V. Najpotniejszy z protestanckich sojusznikw cesarza w
Niemczech - ksi Maurycy Saksoski, niespodziewanie zaatakowa Karola
V, gdy ten przebywa w Innsbrucku. Cesarz ledwie zdoa uciec przez Alpy
do Woch (1552). Protestanci chcc zjedna sobie sojusznika w osobie
nowego krla Francji, Henryka H, oddali mu twierdze cesarskie Metz, Toul
i Yerdun. Prba odbicia Metzu (dugotrwae oblenie) nie powioda si i
po tych wszystkich niepowodzeniach cesarz przekaza prowadzenie polityki
niemieckiej swojemu bratu Ferdynandowi, ktry doprowadzi do zawarcia
pokoju religijnego w Augsburgu (1555).
Chrzecijanie przeciwko muzumanom
Po fazie hiszpaskiej ekspansji w Pnocnej Afryce za czasw Krlw
Katolickich nadszed czas muzumaskiej kontry. W 1529 r. maghrebski
przywdca piratw, Barbarosa, zdoby twierdz Penon de Algier (Argiel po hiszpasku), a hiszpaska flota zostaa zniszczona obok Ibizy.
Natomiast Andrea Doria i synny hiszpaski strateg morski - Alvaro de
Bazan, przeprowadzili w latach 1532-1533 ekspedycje morskie zakoczone
zdobyciem wanych pozycji militarnych Turcji Osmaskiej w Grecji. W 1535
r. hiszpaska flota zoona z 74 galer i setki innych jednostek wojennych

zdobya Tunis i twierdz La Goletta. Wadza nad Tunisem zostaa

przywrcona odsunitemu przez Barbaros wadcy Mulej Hasanowi jako
wasalowi Karola V. W 1541 r. Hiszpanie prbowali powtrzy sukces z
Tunisu w Algierze. Sztorm zniweczy ich plany. Muzumanie w nastpnych
latach odzyskali Trypolis (1551) i Penon de Yelez (1554).
136
Ostatnie lata Karola V
Niepowodzenia polityczne (przede wszystkim w walce z
protestantyzmem), niezapewnienie synowi cesarskiej korony (byo ju
pewne, e przypadnie linii austriackiej Habsburgw), kopoty zdrowotne
(cesarz by straszliwym obartuchem) doprowadziy Karola V do takiego
kryzysu nerwowego, e postanowi abdykowa. Ogosi swoj decyzj na
zgromadzeniu Stanw Generalnych (parlament Niderlandw) w Brukseli w
padzierniku 1555 r., oddajc rzdy nad t prowincj imperium synowi
Filipowi. Na pocztku 1556 r. przekaza mu wadz nad posiadociami
hiszpaskimi. Z korony cesarskiej Karol V zrezygnowa w tym samym roku,
lecz formalne przekazanie jej bratu Ferdynandowi nastpio dwa lata
pniej.
Zgorzkniay Karol V wycofa si nie tylko z rzdzenia swoimi
poddanymi, lecz w ogle usun si na bok. Miejscem jego odosobnienia
sta si klasztor hieronimitw w Yuste w Estremadurze, miejsce odlege i
ponure. Spdzi tam ostatnie dwa lata swojego ycia (zmar w 1558).
Organizacja imperium
Karol V panowa nad krajami posiadajcymi swoje wasne prawa i
instytucje rzdzce oraz systemy podatkowe. Nie byo moliwe
scentralizowanie tak odmiennych organizmw.
Spjnikiem czcym rne kraje mia by krl, jego rodzina, dwr i
doradcy. Czonkowie rodziny krlewskiej zostawali wicekrlami lub
gubernatorami poszczeglnych czci imperium na czas nieobecnoci w nich
Karola V. W Niderlandach, najwaniejszej po Hiszpanii posiadoci
cesarza, rzdzia najpierw ciotka cesarza (Magorzata Austriacka), a
potem jego siostra (Maria Wgierska).
Dla sprawowania kontroli nad caym imperium powoana zostaa Rada
Stanu (1526). W praktyce Karol V rzdzi przy pomocy dwch najbliszych
doradcw (Burgundczyka Granvelle i Hiszpana Cobosa). W Kastylii - centrum
imperium, podstawowym organem rzdzcym bya Rada Krlewska zoona z
dwunastu czonkw. Penia ona take funkcje sdu najwyszego
(rozpatrywaa odwoania od wyrokw sdowych). Sprawami finansw zajmowaa
si rada powoana w 1523 r. Wzorem stworzonej przez Ferdynanda Rady
Krlestwa Aragonii, w 1524 r. powoano Rad Indii (Consejo de Indias).
Wikszo urzdnikw pracowaa w Yalladolid. Obok tego miasta, w twierdzy
Simancas, zaoono archiwum pastwowe (1543).
Czonkowie Rad skadali swoje projekty - postulaty (consultas), ktre
byy rozpatrywane przez krlewskich doradcw lub samego krla. Karol V
zdecydowanie preferowa jako urzdnikw osoby wywodzce si z drobnej
szlachty, nie posiadajce tytuu letrado (uniwersyteckie wyksztacenie
prawnicze), lecz absolwentw coleglos mayores tworzonych od XV wieku dla
ksztacenia synw ubogich szlachcicw, ktre jednak z czasem nabray
elitarnego charakteru szk urzdnikw pastwowych. Najwaniejsze z nich
byo colegio mayor w Salamance.
Kortezy Kastylii i Aragonii byy zwoywane wielokrotnie za rzdw
Karola V, jednak sami posowie z Kastylii zdawa sobie zaczli spraw z
maej ich roli i w 1544 r. zwrcili si do krla o niezwoywanie
parlamentu
137

czciej ni co 3 lata ze wzgldu na due koszty, ktre musieli ponosi.

W 1527 r. krl zwoa parlament z udziaem szlachty i kleru (po raz
pierwszy od 1480 r.). Chodzio, rzecz jasna, o uzyskanie dodatkowych
pienidzy, tym razem na walk z Turkami (o Wgry). Podobne przyczyny
doprowadziy do zwoania wszystkich stanw w 1538 r. Nie dao to adnego
finansowego efektu i od tego momentu kler i szlachta nie byli ju wzywani
na obrady Kortezw. Parlamenty Nawarry, Aragonii, Katalonii i Walencji
byy bardziej reprezentatywne, miay wiksze uprawnienia, przez co lepiej
broniy interesw tych, ktrzy je wybrali.
W Kastylii wikszo maych osad naleaa do magnatw, w wikszych
wadz sprawowaa oligarchia powstaa m.in. wskutek masowej sprzeday
urzdw miejskich przez krla. Jej interesy byy sprzeczne z interesami
pozostaych mieszkacw miast. Z tej sytuacji wynikaa atwo wyraania
zgody przez Kortezy Kastylii na nowe podatki - przedstawiciele miast
godzili si na podatki obciajce mieszczan, ktrym oni sami nie
podlegali. Co gorsza, miasta (i Kortezy) Kastylii nie dysponoway
rodkami prawnymi mogcymi powstrzyma podatkowe upiestwo pastwa, gdy
wikszo podatkw bya ustalana poza parlamentem. Pozostae krlestwa
Hiszpanii broniy si z powodzeniem przed finansowymi zakusami pastwa,
co jeszcze bardziej obciao Kastyli. Podobnie wygldaa sytuacja z
pozahiszpaskimi posiadociami Karola V. Neapol by znacznie bardziej
wyzyskiwany ni Niderlandy, majce rodki i sposoby na obron przed
krlewskim fiskusem.
Moe si to wydawa niezgodne z oglnie przyjtymi pogldami, ale
Koci hiszpaski by jednym z gwnych podatnikw i, co za tym idzie,
jednym z trzech podstawowych rde dochodw pastwa obok Ameryki i
Kastylii. Obcienie podatkowe ksiy (wynikajce ze starych praw i
nowych porozumie z Rzymem) byo olbrzymie i stao w sprzecznoci z
oficjalnym zwolnieniem kleru od pacenia podatkw. Zarwno cz
dziesiciny (2/9), jak i pewien (rny) procent od dochodw kocielnych
byy przekazywane pastwu. Do tego dochodzio wiele innych opat i
podatkw ponoszonych przez kler na rzecz pastwa.
FILIP II
O polityce zagranicznej i wewntrznej Hiszpanii za panowania Filipa
II w wikszym ni zwykle stopniu decydowa charakter krla. Filip II by
w pewnym sensie przeciwiestwem ojca - introwertyk nie lubicy kontaktw
z ludmi, oddany pracy papierkowej. Nigdy nie dowodzi armi na polu
walki jak jego ojciec. Nie ufa wsppracownikom, chcia mie
bezporedni piecz nad wszystkimi sprawami.
Przynajmniej w pierwszym okresie rzdw (do lat osiemdziesitych XVI
w.) Filip n trzyma si dokadnie zalece zawartych w instrukcji z 1543
r. przekazanej mu przez Karola V, gdy zosta regentem. Wedle niej nie
powinien odda obcym ani skrawka odziedziczonych ziem, zwalcza herezj i
zwraca szczegln uwag na sprawy finansowe - podstaw sukcesw w
polityce. Inne rady dotyczyy takiego uoenia stosunkw pomidzy nim a
doradcami, aby zachowana zostaa rwnowaga pomidzy konkurujcymi
frakcjami.
Filip II stara si zapozna ze wszystkimi, nawet drobnymi, sprawami,
138
Filip II - obraz Juana Sancheza Coello
ktre musiaa rozstrzygn Korona, lecz nie lubi podejmowa ostatecznych
decyzji. Wiele czasu powica yciu rodzinnemu (cztery maestwa,
ostatnie z siostrzenic Ann Austriack) oraz budowie zespou paacowo-klasztornego w Escorialu pod Madrytem (trwajcej 20 lat). Choroba
psychiczna i tragiczna mier pierworodnego syna Carlosa pooyy cie na
caym yciu Filipa II. Carlos podejmowa rnorakie awanturnicze
dziaania, cznie z prb spisku przeciwko ojcu. Zosta aresztowany i

uwiziony w 1568 r. Zmar p roku pniej, po strajku godowym, ktrego

nie prbowano przerwa si.
Walki wewntrzne na dworze i ich wpyw na prowadzenie polityki
W Radzie Stanu cieray si dwie frakcje. Jednej przewodzi Portugalczyk Ruy Gmez de Silva (ksi Eboli, przez maestwo zwizany
139
z wielkimi rodzinami magnackimi: Mendoza, Ziiniga, Yelasco), drugiej
ksi Alba. Okrelano je mianem frakcji pokojowej i wojennej, co byo
zwizane ze stosunkiem obu grup do wojny w Niderlandach. W innych
sprawach wagi pastwowej podziay opinii byy zbyt skomplikowane, eby
mona byo skrtowo okreli pozycje obu stron. Z niedobrymi dla
funkcjonowania wadzy skutkami te podziay frakcyjne przeniosy si na
dwch najwaniejszych doradcw krla - Antonia Perez (syna
dotychczasowego gwnego doradcy Gonzala Pereza, zmarego w 1566 r.) oraz
Gabriela de Zayas. Perez by zwizany z frakcj pokojow ksicia Eboli.
mier ksicia w 1573 r. uczynia z Pereza przywdc tej grupy nacisku, a
jego wpyw na krla wzrs tak znacznie, i jego przeciwnik przesta si
liczy.
Przyrodni brat krla, don Juan Austriacki, gubernator Niderlandw,
zaniepokojony hamowaniem jego planw politycznych dotyczcych tej
prowincji, wysa do Madrytu, dla wyjanienia sytuacji, swojego
sekretarza Juana Escobedo. Ten, chocia by protegowanym Pereza, uzna,
e don Juan jest zwalczany przez krlewskiego doradc i zaatakowa go
wysuwajc oskarenie o zdradzanie sekretw pastwa i potajemny zwizek z
wdow po ksiciu Eboli.
Perez zdoa przekona krla o swojej niewinnoci i o gronym wpywie
Escobedo na don Juana, ktrego popularnoci po zwycistwie pod Lepanto
Filip II si obawia. Wszystko wskazuje na to, e Perez przekona krla,
i Escobedo naley zlikwidowa. W 1578 r. Escobedo zosta zamordowany na
madryckiej ulicy. W miecie zapanowao oburzenie. Wszyscy wskazywali na
Pereza jako tego, ktry wynaj mordercw. Rodzina Escobedo, wsparta
przez sekretarza krla (Mateo Vazqueza), daa ukarania winnego.
Wydawao si, e nie ma na to adnych szans. Naga mier don Juana
zmienia jednak diametralnie sytuacj. Filip II otrzyma osobiste
dokumenty przyrodniego brata, ktre wyranie wskazyway, e oskarenia
Pereza s bezpodstawne. W rezultacie krl nakaza w tajemnicy Vazquezowi
zbadanie postpowania Pereza. W tym samym roku (1579) ksi Alba, ktry
po powrocie z Niderlandw zasiada w radach krlewskich, zosta
umieszczony w areszcie domowym (pod pretekstem zezwolenia na maestwo
syna bez krlewskiej zgody). Sta si w ten sposb nastpn ofiar
niechci Filipa II do osb z jego sfery, ktre cieszyy si wiksz
estym ni on sam. Kierowanie pastwem zostao przekazane z rk ksicia
Alba Burgundczyko-wi kardynaowi Granvelle. Antonio Perez zosta
aresztowany.
Inkorporacja Portugalii odsuna krla od innych spraw. Po powrocie
do Hiszpanii jego najwaniejszym doradc zosta Portugalczyk Cristbal de
Moura, ktry wczeniej reprezentowa interesy Filipa II w walce o
portugalsk koron. Granvelle powoli zosta odsunity od kierowania
najwaniejszymi sprawami, a po jego mierci krajem rzdzia Junta de
Noche (Rada Nocna -tak nazwana, gdy zbieraa si wieczorem), skadajca
si z Moura, Vaz-queza, Chinchona i kilku innych osb. Dziaaa ona a do
mierci Filipa II, a tworzyli j ludzie wywodzcy si z drobnej szlachty
i nie nalecy do stronnictw dworskich. Byli oni sprawnymi
administratorami, cho wspczeni zarzucali im brak dowiadczenia
wojskowego lub dyplomatycznego (tradycyjnych drg na kierownicze
stanowiska w pastwie, odpowiednio - zwykej szlachty i arystokracji
szlacheckiej).

140
Konflikt w Aragonii
Aragonia (podobnie jak dwie pozostae czci krlestwa Aragonii Katalonia i Walencja) posiadaa szereg odrbnych praw (fueros), ktre
uniemoliwiay wadcom Hiszpanii swobodne podnoszenie podatkw i
rekrutacj wojska. Filip II odwiedzi swoje aragoskie posiadoci tylko
dwukrotnie, najprawdopodobniej przekonany, e wiele tam nie zyska.
Wywoao to niezadowolenie miejscowych Kortezw. Szlachta aragoska w
dalszym cigu miaa niemal absolutn wadz nad chopstwem. Lokalne
wadze miejskie i poszczeglni szlachcice toczyli midzy sob prawdziwe
wojny. Doprowadzio to do sytuacji permanentnego bezprawia i panoszenia
si band na gwnych drogach. Napadano na krlewskie konwoje wiozce
srebro do portu w Barcelonie (gdzie byo adowane na statki pynce do
Woch). W 1587 r. zrabowano cay taki adunek. Wielu bandytw ciganych w
Kastylii uciekao do Aragonii, susznie liczc na bezkarno. Do podobnej
sytuacji doszo na granicy francuskiej. Francja bya oburzona akcjami
aragoskich bandytw na jej terenie, a hugenoci francuscy przeprowadzili
akcje odwetowe. Punktem zapalnym najwikszego wewntrznego kryzysu
podczas panowania Filipa II sta si konflikt wok hrabstwa Ribagorza
lecego na granicy francuskiej, a nalecego do ksicia Yillahermosa.
Krl chcia je zaanektowa z powodw strategicznych. Mieszkacy
Ribagorzy, nienawidzcy ksicia, popierali monarch. Dziaania krla
zostay jednak powstrzymane przez najwyszego sdziego Aragonii
(Justicar), bdcego ostateczn instancj sdownicz i dajcego wykadnie
miejscowych praw, ktrego postanowieniom Korona musiaa si
podporzdkowa. Nie mogc doczeka si sprawiedliwoci, zbuntowali si
poddani Yillahermosy, ktry w akcie zemsty wymordowa w niespodziewanym
ataku przywdcw powstania (1587). Doradca krlewski Chinchn, ktry mia
prywatne porachunki z Yillahermos (Jeg szwagierka zostaa zabita przez
wasnego ma - syna Yillahermosy), wykorzysta powstae oburzenie i
doprowadzi do wysania wojska, ktre zajo Ribagorze (1591). W tym
samym czasie grale aragoscy zaatakowali nielubianych Moryskw i
dokonali masakry w Pina (1585). Wydarzenie to przypomina napite stosunki
pomidzy naszymi gralami a chopami z Orawy i Spisz sucymi w
oddziaach magnackich. Na tym nie skoczyo si zamieszanie w Aragonii.
W kwietniu 1590 r. uciek z wizienia w Madrycie Antonio Perez. Uda
si oczywicie do Aragonii (by Aragoczykiem), gdzie zada prawa do
sdzenia przez sd Justicara. Zbieg wykorzysta aragoski sd najwyszy
do rozpowszechniania informacji o udziale krla w zabjstwie Escobedo
oraz ostrzega, e mianowanie wicekrlem hrabiego Almenara (ktry wbrew
tradycji nie by Aragoczykiem) oznacza pocztek krlewskiego planu
likwidacji fueros (miejscowych praw).
Jedynym sposobem na aresztowanie Pereza w Aragonii byo uycie
inkwizycji. Przedstawiono mu wic zarzuty o herezj i inkwizytorzy z
Sara-gossy zadali wydania im Pereza. Przewiezienie Pereza z wizienia
Justicara do wizienia inkwizycji w Saragossie wywoao zamieszki na
ogromn skal. Wicekrl Almenar zosta zamordowany, zaatakowano take
Justicara. Tum zabra Pereza z powrotem do wizienia Justicara. Ponowna
Ml
prba przewiezienia Pereza do wizienia inkwizycji doprowadzia do
kolejnych zamieszek. W reakcji na te wydarzenia Filip II postanowi
interweniowa zbrojnie. Miasta i szlachta Aragonii zostay powiadomione
oficjalnie o majcej nastpi krlewskiej ekspedycji. W Saragossie doszo
do otwartej rebelii przeciwko wadcy. Tum dowodzony przez Diego de
Heredia i Juana de Luna zdoby arsena, zmusi diputacin (stae
przedstawicielstwo Kortezw Aragonii, odpowiednik kataloskiej

Generalitat) do poparcia rewolty, a nowego Justicara do uznania

wkroczenia wojsk kastylijskich za zamanie loalnych praw. Oznaczao to
wypowiedzenie wojny krlowi, lecz szlachta (z wyjtkami, jak
Yillahermosa) nie przyczya si do tego ruchu. Armia krlewska
wkroczya do Aragonii nie napotykajc oporu, przyczynia si do tego
deklaracja Filipa II, e celem wyprawy jest wojna z Francj. Po wejciu
armii do Saragossy rebelianci opucili miasto. Perez zdoa uciec do
Francji. W 1592 r. zorganizowa z terytorium tego kraju nieudan prb
inwazji na Aragoni. Krl surowo ukara przywdcw rebelii: Heredia,
Luna, Lanuza (Justicar) zostali straceni. Yillahermosa i Aranda (jedyni
arystokraci, ktrzy poparli rebeli) zmarli wkrtce w wizieniu. Kortezy
Aragonii, zwoane w 1592 r., zaakceptoway zmiany zaproponowane przez
Filipa II. Od tej pory Justicar mg by usunity przez krla, wicekrl
nie musia by Aragoczykiem, nie bya ju potrzebna (poza sprawami
finansowymi) zgoda wszystkich izb parlamentu do zatwierdzenia ustaw.
Moryskowie
Podczas powstania Germanies (1520-1522) Mudeharowie zostali si
nawrceni przez powstacw na chrzecijastwo. Po stumieniu powstania
wadze byy niechtne powrotowi Moryskw (tak nazywano nawrconych
Mudeharw) do ich wiary. W 1525 r. inkwizycja uznaa, e nawrcenie si
byo prawomocne, chocia wczeniej Korona zawara porozumienie ze
spoecznoci muzumask Aragonii ustalajce, e nawrceni si mog
porzuci chrzecijastwo. Nastpnym krokiem wadz by dekret Karola V
nakazujcy przyjcie chrzecijastwa wszystkim jego poddanym, w Walencji
do koca 1525 r., a poza ni miesic pniej. Koci wysa specjalne
misje, aby prowadziy ewangelizacj Moryskw. Jednoczenie przywdcy
Moryskw zawarli tajne porozumienie z wadzami, na mocy ktrego za opat
40 tys. dukatw i zgod na chrzest ich spoeczno miaa nie by
molestowana przez inkwizycj w okresie nastpnych 40 lat i moga zachowa
niektre rodzime zwyczaje. Szlachta, ktrej poddanymi byli aragoscy
Moryskowie, wielokrotnie protestowaa przeciwko prbom konfiskaty ich
ziem przez inkwizycj. Podobne skuteczne protesty nastpiy, gdy Korona
chciaa odebra bro Moryskom. W interesie szlachty leao, aby ich
poddani mogli si obroni przed atakami wrogich Moryskom i szlachcie chopw i mieszczan.
W Grenadzie Moryskowie stanowili ponad poow ludnoci. Zabrako im
tutaj takiej ochrony, jak ich pobratymcom dawaa szlachta krlestwa
Aragonii. Grenadyjskim Moryskom odbierano ziemie stosujc procedur, na
podstawie ktrej musieli przedstawia dokumenty potwierdzajce wasno
lub wnie wysok opat. Zniszczono podstawy najwaniejszego przemysu
142
Granady znajdujcego si w rkach Moryskw - produkcji jedwabiu, poprzez
manipulacje barierami celnymi i sprowadzanie taniego surowca z Mur-cji. W
1565 r. na synodzie w Grenadzie kler katolicki doradzi krlowi, aby
skoczy z powolnymi i agodnymi metodami ewangelizacji. dano zakazania
Moryskom uywania wasnego jzyka, czytania ksiek po arabsku, noszenia
tradycyjnych strojw i organizowania wasnych uroczystoci. Krlewski
dekret z 1567 r. wprowadzi w ycie te zalecenia Kocioa. Dla
sprawdzenia ich wykonania przedstawiciele prawa mogli kontrolowa
domostwa Moryskw. Dzieci Moryskw miay zosta poddane chrzecijaskiej
indoktrynacji i by odsunite od wpyww rodzicw.
Moryskowie nie mogli tego wszystkiego znie i zbuntowali si. Od
upadku Grenady utrzymywali oni tajne kontakty z Marokiem i Turcj, a
przede wszystkim z piratami berberyjskimi, ktrym pomagali w ich
wyprawach na wybrzea Hiszpanii. Dlatego liczyli na pomoc wiata
muzumaskiego. Hiszpanie take obawiali si dywersji ze strony Moryskw
w wypadku konfliktu z Turcj. Jednak pomoc, ktra nadesza, bya

niewielka i nie przybraa formy akcji militarnej na szerok skal. Po

stronie Moryskw walczyo okoo 4 tys. Turkw i Berberw. Powstanie
wybucho w Boe Narodzenie 1568 r. i miao trwa dwa lata. Jego
przywdca, Aben Humeya, zdoa zebra trzydziestotysiczn armi.
Hiszpanie, toczcy wojn w Niderlandach, mieli kopoty ze sformowaniem
wojska, na ktrego czele stan don Juan de Austria. Zapleczem powstacw
by region gr Alpujarra. Zlikwidowano tam wszystkich chrzecijan,
szczeglnie zawzicie tropic ksiy. Wojska krlewskie take nie
oszczdzay przeciwnikw. Mieszkacy miejscowoci Galera zostali
dokadnie wyrnici, cznie z kobietami i dziemi, przez hiszpask
armi. Zanim jeszcze zdoano pokona wszystkie punkty oporu Moryskw,
rozpoczto ich przesiedlanie z Grenady. Na podstawie krlewskiego dekretu
Moryskowie mieli by osiedleni w rozproszeniu w Kastylii, zachodniej
Andaluzji i Estremadurze. Prawdopodobnie jedna czwarta deportowanych
zmara w drodze podczas pierwszej fali przesiedle, ktra obja 50 tys.
ludzi. Wikszo deportowano do 1573 r., ale caa operacja trwaa do lat
osiemdziesitych XVI w. cznie Grenada stracia 120 tys. ludzi (liczc
zabitych i wywiezionych), 400 miast i osad pozostao nie zamieszkanych.
Zasiedlanie Grenady chrzecijanami nie przynioso dobrych rezultatw.
Byo ich za mao (okoo 50 tys.) i przede wszystkim nie znali si na
rolniczych technikach nawadniania tak dobrze, jak Moryskowie.
Od lat szedziesitych XVI w. inkwizycja nasilia dziaania
przeciwko Moryskom na obszarze caej Hiszpanii. Na przeomie XV i XVI w.
wikszo osb skazanych przez ni na mier stanowili ydzi praktykujcy
potajemnie swoj religi, w drugiej poowie XVI w. co najmniej poowa
skazanych to Moryskowie oskareni o ukryte wyznawanie islamu. Olbrzymie
rnice pomidzy ludow kultur chrzecijask a ludow kultur
hiszpaskich muzumanw byy nie do przezwycienia dla nawrconych si
Moryskw. Nie byli oni w stanie przyj doktryny chrzecijaskiej
dotyczcej boskoci Chrystusa i Trjcy witej, odpychay ich
chrzecijaskie obrzdy - chrzest, pokuta, eucharystia. Duchowni
chrzecijascy chcc wykorzeni islam musieli zniszczy ca kultur
hiszpaskich muzumanw.
Pomimo represji Moryskowie nadal mwili po arabsku, obrzezanie byo
143
powszechnie praktykowane, duchowni islamscy potajemnie odwiedzali
rozrzucone wsplnoty. Misjonarze i inkwizytorzy zwalczali metody
praktykowane przez Moryskw przy uboju zwierzt, uwaali za podejrzane
czste uczszczanie do ani. Ubranie Moryskw (bufiaste spodnie kobiet),
ich muzyka (zambrd) oraz potrawy (kuskus) stanowiy zdaniem inkwizytorw
dowd praktykowania islamu. Chrzecijaski lud nie by w stanie tolerowa
tych zwyczajw, czujc do nich tak odraz, jak muzumanie czuli do
zwyczajw chrzecijan. Podobnie jak potomkowie ydw, potomkowie
muzumanw nie mogli by ani czonkami inkwizycji, ani ksimi
(rozporzdzenia z 1552 i 1573 r.).
Pwysep Iberyjski w peni zjednoczony - przyczenie Portugalii
W 1578 r. krl Portugalii Sebastian poprowadzi, w icie krucjatowym
stylu, wypraw na Maroko. Jego armia zostaa doszcztnie rozbita w bitwie
pod Alcazarquivir, a los samego krla pozosta nie znany (co stao si
rdem legendy o jego ocaleniu i powrocie). mier (zniknicie)
bezdzietnego Sebastiana oznaczaa, e Filipowi II przytrafia si
moliwo dokoczenia zjednoczenia Pwyspu Iberyjskiego (rzymskiej i
wizygockiej Hiszpanii). By on tym z pretendentw do korony
portugalskiej, ktry z formalnego punktu widzenia mia najwiksze do niej
prawa (jako syn Izabeli Portugalskiej). Filip II poparty zosta przez
portugalsk szlacht i kler. Miasta stany po stronie Antonio (przeora
zakonu rycerskiego Crato), syna kardynaa Henryka (dalszego krewnego

Sebastiana). Sam Henryk ju wczeniej zosta proklamowany krlem, lecz

wkrtce po tym zmar (1580). Zabiegi dyplomatyczne Filipa II nie skoniy
Antonia do dobrowolnego usunicia si i musiao doj do inwazji
hiszpaskiej armii pod dowdztwem ksicia Alba. Pomimo rozkazw dowdcy
doszo w Lizbonie do ekscesw ze strony wojska, lecz samo przyczenie
mona okreli jako pokojowe. W 1581 r. Filip II zosta uznany za krla
przez portugalskie Kortezy i zoy przysig, w ktrej gwarantowa
zachowanie miejscowych przywilejw. Jedynie Por-tugalczycy mogli
sprawowa urzdy w swoim kraju i jego posiadociach. Wicekrl mia by
Portugalczykiem lub czonkiem rodziny krlewskiej. Filip U spdzi dwa
lata w Portugalii (koniec 1581 r. - pocztek 1583 r.)
Polityka zagraniczna - Francja
Poprzez zawarcie maestwa z Elbiet Yalois (1560) Filip II stara
si zapewni pokj z Francj. Jednak sytuacja wewntrzna ssiada zmusia
krla Hiszpanii do prowadzenia innej polityki ni ta, ktr prowadzili
Krlowie Katoliccy i Karol V. W redniowieczu Francja interweniowaa w
wewntrzne spory hiszpaskie, teraz role si odwrciy.
Rywalizacja pomidzy katolickimi Gwizjuszami i szlacht hugenock
doprowadzia do wojny domowej we Francji. Zanim do niej doszo, Filip II
by przeciwnikiem Gwizjuszy ze wzgldu na ich plany dynastyczne.
Maestwo Franciszka II (Gwizjusza) z Mari Stuart (krlow Szkotw,
pretendentk do tronu Anglii) spowodowao przeciwdziaanie Filipa II w
postaci wywarcia wpywu na papiea, aby ten nie ekskomunikowa krlowej
Anglii, Elbiety I. Gdy jednak Anglia zacza wspiera francuskich
protestantw, Elbieta Yalois (ona Filipa U) zadaa od Katarzyny
Medici (faktycznie
144
kierujcej francusk polityk) podjcia zdecydowanej akcji przeciw
hugeno-tom, obiecujc hiszpask pomoc.
Niderlandy
W Niderlandach nalecych do Filipa n rwnie szerzya si herezja.
Polityka Korony bya pocztkowo nieustpliwa. Na nic zdaa si wizyta w
Madrycie ksicia Egmont (bdcego wraz z Hornem i Wilhelmem Oraskim
doradc wicekrlowej Magorzaty), starajcego si o zagodzenie
przeladowa protestantw. W 1566 r. niderlandzcy arystokraci na znak
protestu zrezygnowali ze swoich urzdw, a reszta szlachty zadaa
wolnoci religijnej i zlikwidowania inkwizycji. Baron de Montigny zosta
wysany do Hiszpanii, aby uzyska ustpstwa na rzecz protestantw. Pomimo
przychylnej postawy Korony byo ju za pno na rozmowy. W sierpniu 1566
r. tumy protestantw zaatakoway katolickie kocioy, niszczc obrazy i
rzeby oraz profanujc otarze. Filip II uzna, e rozruchy naley
stumi si. W ten sposb rozpocza si wojna majca cign si przez
80 lat. Ksi Alba wyruszy w kwietniu 1567 r. tras, ktr nazwano
hiszpask drog". Wioda ona z Mediolanu (do ktrego docierano z
Barcelony lub innego hiszpaskiego portu poprzez Genu) na pnoc przez
posiadoci Habsburgw i ziemie Rzeszy Niemieckiej. Alba przyby do
Brukseli na czele wojska w sierpniu 1567 r. Ksi Egmont zosta
aresztowany i stracony (podobnie jak ksi Horn). Przywdca szlachty
Wilhelm, ksi Oraski, zdoa uciec z kraju. Montigny zosta stracony w
Hiszpanii. Specjalny trybuna skaza na mier ponad tysic protestantw.
Anglia zaniepokojona okupacj Niderlandw zdobya na kanale La Manche
hiszpaskie statki wiozce od dla onierzy Alby, prowokujc tym samym
wojn z Hiszpani.
Morze rdziemne
Zagroenie ze strony Imperium Otomaskiego zmusio kccych si
pomidzy sob chrzecijan do zawarcia sojuszu tzw. witej Ligi. W jej
skad weszy: Wenecja (zawsze niechtna takim dziaaniom), papiestwo i

Hiszpania. Dowdc chrzecijaskiej floty zosta don Juan de Austria. 7

padziernika 1571 r. w bitwie w zatoce Lepanto spotkao si po 200
okrtw obu stron. Don Juan de Austria odnis imponujce zwycistwo.
Prawie wszystkie galery tureckie zostay zniszczone lub zdobyte. Zgino
30 tys. tureckich onierzy. Chrzecijanie stracili 8 tys. onierzy i 10
galer. Za tym zwycistwem nie poszy jednak dalsze dziaania zbrojne
(ponownie, ale na krtko, zdobyto tylko Tunis). Cypr pozosta w rkach
tureckich, chocia to wanie utrata tej wyspy bya przyczyn powstania
witej Ligi.
Powstanie w Niderlandach
Piraci holenderscy walczcy z Hiszpanami nosili miano ebrakw
morza". Pochodzio ono od okrelenia, jakiego uya rzdzca Niderlandami
siostra krla Magorzata Parmeska w stosunku do zwykej szlachty
domagajcej si wolnoci religijnej. Na pocztku 1572 r. morscy ebracy"
zdobyli port Brill, ktry sta si gwnym punktem oporu niderlandzkich
protestantw przeciwko Hiszpanii. Wilhelm Oraski zosta wybrany na
przywdc powstania, ktre objo cae pnocne Niderlandy. Filip II
uwaa, e
10 - Historia Hiszpanii
145
Don Juan de Austria - obraz Juana Sancheza Coello
Niderlandy musz pozosta hiszpaskie przede wszystkim dlatego, e
stanowi, tak jak sama Hiszpania, rodzinne terytorium dynastii Habsburgw
(nie by nim np. Neapol). Inne powody prowadzenia wojny, ktra miaa
zrujnowa monarchie, to obrona wiary katolickiej, wykorzystanie
handlowych i strategicznych walorw Niderlandw (centrum wczesnego
handlu p-nocnoeuropejskiego, szachowanie Francji) oraz teoria, wedug
ktrej, jeli odpadnie jeden czon imperium, potem to samo stanie si z
pozostaymi (zapowied teorii domina").
Ksie Alba nie zdoa zniszczy rozszerzajcej si rebelii i Filip
II uzna, e nadszed czas na wyprbowanie umiarkowanej polityki Luisa de
Reue-sens. By on gubernatorem od 1573 r. do swojej mierci w marcu 1576
r. Wbrew nadziejom jego rzdy nie przyczyniy si do uspokojenia sytuacji
w Niderlandach. Nastpc Reuesensa zosta don Juan de Austria, co
oznaczao powrt do polityki twardej rki. Brak pienidzy na opacenie
odu doprowadzi do buntu oddziaw hiszpaskich i zupienia Antwerpii,
okrelonego mianem hiszpaskiej furii" (listopad 1576). Zgromadzenie
Stanw Generalnych siedemnastu protestanckich prowincji Niderlandw
odbywajce si w Gandawie zadao od Filipa II wycofania wojsk jako
wstpu do rokowa pokojowych oraz uznania istniejcego podziau
terytorium zgodnie z podziaem religijnym. Don Juan zosta zmuszony
sytuacj militarn do zaakceptowania tych da i wycofa wojska. Kalwini
naruszyli jednak zobowizanie zachowania pokoju religijnego, w reakcji na
co don Juan de
146
Austria wezwa armi pod dowdztwem Aleksandra Farnese (ksicia Parmy),
ktra w 1578 r. rozbia wojska Zjednoczonych Prowincji.
Po mierci don Juana de Austria jego stanowisko obj Farnese, ktry
doprowadzi do sojuszu z katolickimi poudniowymi prowincjami Niderlandw
zaniepokojonymi atakami kalwinw (tzw. Unia w Arras, 1579). Farnese
odnis take znaczne sukcesy militarne zdobywajc twierdz Mastricht, a
nastpnie Bruksel i Antwerpi (1585).
W tym samym czasie Hiszpania zawara tajne porozumienie z francusk
Lig Katolick, majce na celu wsparcie katolikw we Francji w zamian za
ich pomoc w Niderlandach.
Anglia

W reakcji na pirackie ataki Anglikw Hiszpanie zajli statki

angielskie znajdujce si w ich portach. Anglia odpowiedziaa na to
wysaniem floty pod dowdztwem Francisa Drake'a, ktra najpierw
zaatakowaa Vigo, a potem hiszpaskie porty na Karaibach. Jednoczenie
Anglia skierowaa do Niderlandw armi (pod dowdztwem Leicestera), ktra
miaa wesprze protestantw.
Wobec tych wrogich posuni Filip H uzna, e naley dokona inwazji
Anglii. Pocztkowo planowano obalenie Elbiety I i proklamowanie Marii
Stuart krlow. Znajdujca si w wizieniu Maria Stuart zostaa jednak
stracona na rozkaz Elbiety I pod pretekstem prowadzenia rokowa z
Hiszpanami (1587). Po zapewnieniu neutralnoci ze strony Francji (co byo
pewne po zdobyciu Parya przez Lig Katolick wspomagan finansowo przez
Hiszpani), Filipowi II do zagwarantowania sukcesu operacji brakowao
tylko opanowania portw w Niderlandach, w ktrych miano zaokrtowa armi
Farnese. Angielskie i holenderskie okrty (mae jednostki mogce pywa
po pytkiej wodzie) nie dopuciy hiszpaskich galeonw, dowodzonych
przez ksicia Medina Sidonia, do wybrzey Niderlandw, a Farnese nie
zdoby odpowiedniego portu.
Nie mogc wrci do Hiszpanii t sam drog, Niezwyciona Armada
(jak j na wyrost nazwano) musiaa opyn Angli i Irlandi. Zakoczyo
si to katastrof. Wicej aglowcw zatono podczas sztormw ni w walce
z przeciwnikiem (40 z 68), okoo 15 tys. ludzi zgino. Klska
hiszpaskiej armady (1588) nie zniechcia Filipa II do podejmowania
podobnych prb inwazji w pniejszym okresie (Irlandia 1596). Zakoczyy
si one podobnie - nie tyle Anglicy, co pogoda pokonaa Hiszpanw.
Francja - protestanci
Kolejne morderstwa polityczne we Francji (Henryk III kaza zamordowa
Gwizjuszy, potem sam zgin zamordowany) pozostawiy jako jedynego
spadkobierc tronu - protestanta Henryka z Nawarry (francuskiej). Filip
II zadecydowa, i konieczna jest interwencja hiszpaska dla wsparcia
Ligi Katolickiej. Wbrew oporom Farnese, ktry by bliski decydujcego
zwycistwa w Niderlandach, armia hiszpaska tam si znajdujca dostaa
rozkaz wyruszenia na pomoc katolikom w Paryu obleganym przez Henryka
(1590). Inne oddziay hiszpaskie zaatakoway Bretani i poudniow
Francj.
W Niderlandach, wykorzystujc dogodn sytuacj, Maurycy Nassau (syn
147
Wilhelma Oraskiego) rozpocz udan ofensyw zajmujc kilka miast
(1591). W 1593 r. Henryk z Nawarry powrci na ono Kocioa
katolickiego, co zostao entuzjastycznie przyjte przez papiestwo i
uznane za katastrof polityczn przez Filipa II. W 1595 r. Francja w
sojuszu z Angli i Holandi (protestanckimi prowincjami Niderlandw
zjednoczonymi Uni z Utrechtu w 1581 r.) podja wojn z Hiszpani, ktra
nie bya w stanie upora si ze sprzymierzonymi wrogami. Anglicy zdobyli
Kadyks. Kryzys finansowy doprowadzi do ogoszenia Korony bankrutem
(1596). W 1598 r. zawarto pokj z Francj, Filip II umierajc (w tym
samym roku) pozostawi konflikt w Niderlandach nie rozstrzygnity.
Rzdzenie imperium
Filip II - krl biurokrata - rzdzi studiujc kilogramy dokumentw.
Wynikao to zarwno z tego, i tak widzia rol dobrego wadcy, jak i z
wyjtkowej podejrzliwoci i braku zaufania co do sumiennoci nawet
najbardziej zaufanych urzdnikw. Chcc wyda dobre decyzje stara si je
konsultowa z moliwie du grup doradcw. Prowadzio to do wielkiego
opnienia procesw decyzyjnych. Czsto, gdy Filip II wreszcie zdecydowa
si na jakie przedsiwzicie, byo ju za pno, by je podj.
Filip II, wielokro przedstawiany jako absolutny wadca, nie mia
absolutnej wadzy nawet nad t czci Hiszpanii, ktr dziki tradycji

prawnej mg najlepiej kontrolowa. W Kastylii, o ktrej mowa, dwie

trzecie maych miast i poowa wsi podlegay jurysdykcji szlachty. Nie
istnia tam scentralizowany system administracji umoliwiajcy kontrol
sdownicz i finansow (podatki zbieray prywatne osoby). W miastach
wadz krlewsk reprezentowali corregidores, ktrzy poza szczeglnymi
przypadkami nie kontrolowali lokalnych samorzdw. Pod koniec panowania
Filipa II w specyficzny sposb wzrosa rola kastylijskich Kortezw, nie
miay one takiej samodzielnoci, jak ich odpowiedniki w krlestwie
Aragonii, lecz rosnce potrzeby finansowe wymusiy konieczno cigych
negocjacji z parlamentem Kastylii dla uchwalania dodatkowych podatkw.
Aparat biurokratyczny imperium hiszpaskiego oparty by na letrados absolwentach wydziaw prawa. Kastylijskie uniwersytety w szczytowym
okresie (koniec XVI w.) przyjmoway rocznie 20 tys. studentw, z ktrych
mniej wicej jedna trzecia koczya studia. Uniwersytety stay si przede
wszystkim szkoami urzdnikw pastwowych, ich kierunki humanistyczne
rozwinite w czasach Odrodzenia prawie zupenie zaniky. Oczywicie
oznaczao to upadek klasycznej roli uniwersytetw. Wbrew powszechnym
opiniom to nie klerykalizacja hiszpaskich uniwersytetw poprzez
dominujc rol teologii (ktra faktycznie stracia i znaczenie, i
studentw), lecz ich biurokratyzacja (w znaczeniu wyej opisanym)
spowodowaa upadek szkolnictwa wyszego. Paradoksalnie jedynymi szkoami
zapewniajcymi wyksztacenie inne ni prawniczo-administracyjne byy
powstajce w tym czasie szkoy zakonne, zakadane przede wszystkim przez
jezuitw (pierwsze colegio, a potem uniwersytet w Gandia, 1547).
Oblicza si, e trzy czwarte studentw wybierao takie studia, ktre
gwarantoway im karier biurokratyczn. Jednoczenie stanowiska
uniwersyteckie byy odskoczni do zajmowania funkcji pastwowych.
Przodoway
148
w tym uniwersytety w Salamance, Yalladolid i Alcali de Henares. Elita
urzdnicza wywodzia si z szeciu colegios mayores, ktre byy szkoami
wyszymi dziaajcymi poza uniwersytetami (cztery w Salamance, po jednym
w Yalladolid i Alcala). Kade z colegios miao okoo trzydziestu
studentw. Pocztkowo, z zaoenia, ksztaciy ubogich szlachcicw, lecz
gdy colegiales (absolwenci colegios) zaczli wypiera manteistas
(absolwentw uniwersytetw) z najwaniejszych stanowisk w administracji,
stay si one faktycznie dziedzicznymi miejscami ksztacenia, w ktrych
wikszo uczniw stanowili synowie dawnych absolwentw. W XVI w. ponad
poow najwyszych urzdnikw stanowili colegiales. Std braa si
popularno studiw w colegios nawet wrd synw arystokratw.
Najwysze warstwy biurokratyczne dzieliy si na letrados,
pracujcych w audiencias (sdy), kancelariach, a take w instytucjach
administracji pastwowej i kocielnej, oraz tzw. capa y espada (dosownie
paszcz i szpada"), szlachcicw, ktrzy wybrali karier wojskow i po
pewnym czasie nie tylko zajmowali stanowiska dowdcze w armii, lecz take
zaczynali suy w dyplomacji i Radzie Stanu. Stanowiska zajmowane przez
capa y espada nie wymagay powiadczonych dyplomw i od poowy XVI w.
byy sprzedawane przez Koron (dotyczyo to przewanie stanowisk we
wadzach lokalnych).
AMERYKA HISZPASKA
Odkrywanie i poznawanie wysp i wybrzey Morza Karaibskiego w czasach
Izabeli i Ferdynanda byo tylko wstpem do dalszych wielkich odkry.
Przebycie Przesmyku Panamskiego i odkrycie" Oceanu Spokojnego przez
Vasca Nufiez de Balboa (1513) oznaczao dla Hiszpanw, e bd musieli
pokona nastpne morze (nazwane Morzem Poudniowym, gdy wyprawa Balboa
zmierzaa z pnocy), aby dotrze do Azji. Rzecz najwaniejsz byo
znalezienie przejcia dla aglowcw z Atlantyku na Ocean Spokojny.

Dokona tego Ferdynand Magellan - Portugalczyk w subie Hiszpanii.

Pierwsza wyprawa dookoa wiata trwaa trzy lata (1519-1522). Magellan
zgin w potyczce z krajowcami na Filipinach, do Europy dopyno 18
uczestnikw wyprawy (z 265) dowodzonych przez Jana Sebastiana Elcano.
Dokadnie w tym czasie, gdy trwaa ekspedycja Magellana (Elcano),
Hernan Cortes otworzy oczy caemu wiatu na wielko i bogactwo Ameryki.
Tak naprawd dopiero podbicie azteckiego imperium zwrcio uwag Starego
wiata na Nowy. Dzisiaj moe si nam to wyda nieprawdopodobne, ale samo
odkrycie Ameryki zostao przez Europ zlekcewaone (z tego wynika m.in.
nieadekwatna nazwa Nowego Kontynentu). Po sukcesie Cortesa byo ju
jasne, e Hiszpanie nie odkryli kilku wysepek zamieszkanych przez
dzikusw, lecz olbrzymi, ludny i przede wszystkim bogaty kontynent.
Wwczas te Hiszpania zrezygnowaa z ekspansji na pen skal w Azji,
ktra bya za daleko, a bogactwa Ameryki okazay si by nie mniejsze.
Wyprawa Cortesa i te, ktre j poprzedziy lub nastpiy po niej, byy
zorganizowane w podobny sposb jak ekspedycje zbrojne chrzecijan na
ziemie hiszpaskich muzumanw. Zbieraa si grupa chtnych podj
149
l
Hernan Cortes
wypraw odkrywczo-upiesk, wybierano dowdc (zgodnie z dowiadczeniem i
wkadem finansowym), zbierano fundusze na wsplne wydatki (prowiant,
statki), ktre czsto poyczano od ludzi zasobnych, w zamian za obiecane
zyski.
Organizatorem wyprawy, ktra zdobya Meksyk, by gubernator Kuby
Velazquez, ktry wyznaczy Hernana Cortesa na dowdc, liczc na jego
lojalno. Velazquez przeliczy si, lecz Cortes okaza si doskonaym
dowdc. Jego postpowanie podczas podboju azteckiego imperium byo potem
naladowane przez innych konkwistadorw. Po wyldowaniu z 600 ludmi (i
16 komi) nieopodal dzisiejszego Yeracruz i spotkaniu z wysannikami
wadcy Aztekw Montezumy (1519), Cortes wyruszy w gb nieznanego ldu.
Toczc walki i zawierajc sojusze z niechtnymi Aztekom Indianami dotar
do serca imperium pooonego na wyspie Tenochtitlan. Podczas pniejszej
nieobecnoci Cortesa w stolicy Aztekw, spowodowanej przypyniciem ludzi
Velazqueza, ktrych przekona do przejcia na jego stron, Aztecy
powstali przeciwko Hiszpanom. Po powrocie Cortesa Hiszpanie prbowali
wykra si z otoczonego przez Aztekw Tenochtitlanu, lecz zauwaono ich
ucieczk i zadano im powane straty (Noche Triste - smutna noc" z 30
czerwca na l lipca 1520 r.). Pniejsze dugotrwae oblenie azteckiej
stolicy zakoczyo si jej zdobyciem przez Hiszpanw w 1521 r.
Francisco Pizarro, drugi z najbardziej znanych konkwistadorw,
podobnie jak Cortes wywodzcy si z Estremadury - kolebki konkwistadorw,
od 1524 r. organizowa wyprawy z Panamy wzdu wybrzea Ameryki
Poudniowej. W 1531 r. dotar do terenw imperium inkaskiego, ktre
podbi, dowodzc 180 ludmi, w cigu dwch nastpnych lat.
Na wie o olbrzymich bogactwach zdobytych przez Cortesa i Pizarra
ruszyy nastpne wyprawy szukajce innych zotych krlestw" (El Dorado).
150
Trzy takie ekspedycje, ktre wyruszyy z rnych miejsc, spotkay si na
wyynach dzisiejszej Kolumbii (1534). Miejscowi Chibchowie, cho nie
stworzyli imperium, posiadali zoto. Innym Hiszpanom ju si tak nie
powiodo, pozostali odkrywcami, nie zdobywcami. Francisco de Orellana

przepyn biegiem Amazonki, Valdivia penetrowa Chile, de Soto popyn

Missisipi, Vazquez Coronado dotar do Colorado.
Po podboju nastpi czas kolonizacji. Liczby s niepewne, ale
prawdopodobnie w wieku XVI okoo 250 tys. Hiszpanw przypyno do
Ameryki. W 1573 r. wydane przez Koron Rozkazy co do nowych odkry"
nakazyway zakoczenie wypraw zbrojnych, nowe obszary miay by zajmowane
pokojowo i stopniowo.
Zarzdzanie Nowym wiatem
Pierwsz instytucj, ktra zaja si organizowaniem nowo odkrytych
obszarw, a dokadniej, kontrolowaa ruch pomidzy nimi a Hiszpani, bya
Casa de Contratacin w Sewilli, wzorowana na portugalskiej Casa da India,
zaoona w 1503 r. W 1524 r. powstao Consejo de Indias (Rada Indii) o
znacznie szerszych uprawnieniach.
Formalnie pierwszym wicekrlem Nowego wiata by Kolumb, lecz
faktycznym, a nie tylko tytularnym wicekrlem zosta jako pierwszy
Antonio de Mendoza, sprawujcy wadz nad Now Hiszpani (1535). W 1543
r. powstao wicekrlestwo Peru. Mniejsze lub odleglejsze terytoria byy
rzdzone przez gubernatorw i capitanes generales.
Audiencia przeniesiona do Ameryki miaa nie tylko uprawnienia
sdownicze, lecz i wykonawcze, znacznie rozszerzone w porwnaniu z
Hiszpani, dziki czemu staa si jednym z fundamentw instytucjonalnych
Ameryki Hiszpaskiej.
Na koniec kadencji specjalny sdzia bada postpowanie zarwno
wicekrlw, jak i czonkw Audiencii oraz pomniejszych urzdnikw,
procedura ta nazywaa si residencia. Z kolei visita oznaczaa wizytacj
kontroln, ktra jednake nie miaa charakteru postpowania karnego, lecz
suya utrzymaniu w ryzach amerykaskich przedstawicieli Korony.
Podstaw gospodarki kolonialnej bya encomienda. Konkwistadorzy
rozumieli j jako co w rodzaju poddastwa (paszczyzny) Indian. Korona
nie moga si zgodzi na tak interpretacj z powodw politycznych i
etycznych (opr Las Casasa i innych duchownych). W rezultacie
osignitego kompromisu encomendero (ten, ktremu nadano encomiend) mia
prawo pobierania od Indian trybutu nalenego Koronie w zamian za opiek i
ewangelizacj. Wadze nie byy jednak w stanie kontrolowa encomenderos i
w rzeczywistoci encomienda czsto bya czym w rodzaju paszczyzny.
Koronie udao si jednak ograniczy encomiend uniemoliwiajc jej
dziedziczenie (co pocztkowo miao miejsce). Protestowali przeciwko temu
ograniczeniu m.in. franciszkanie popierajcy instytucj encomiendy w
sporze z Las Casasem, w przekonaniu, i przywizanie Indian do
encomendero gwarantuje im znone ycie.
Powoln mier zapewniao Indianom repartimiento, zwane w Peru mita.
Kada spoeczno indiaska bya zobowizana dostarczy regularnie pewn
liczb robotnikw do pracy w kopalniach (formalnie do robt publicznych).
151
Chocia mieli oni pracowa tylko okrelony czas i za opat, to warunki
pracy byy takie, e wikszo z nich gina z wycieczenia.
Katastrofa ludnociowa
Nie wiadomo, ilu Indian zamieszkiwao Ameryk przed przybyciem
Hiszpanw. Wiemy (cho niedokadnie), ilu ich byo w Meksyku i Peru na
pocztku XVII w. Z 25 min Indian zamieszkujcych terytorium dzisiejszego
Meksyku (lub 6 min wedug ostroniej szych oblicze) zostao okoo
jednego miliona. Liczebno indiaskiej ludnoci Peru spada z 9 (lub 6)
min do 600 tys. Na wielkich wyspach Morza Karaibskiego (Kubie,
Hispanioli, Puerto Rico i Jamajce) z rodzimej ludnoci nie pozosta
prawie nikt. Mogo tam mieszka okoo miliona Indian.
Przyczyny tej najwikszej w dziejach ludzkoci katastrofy
demograficznej s wielorakie. Oczywicie straty ludzkie wynike z

hiszpaskiego podboju i pniejszego wyzysku nie podlegaj dyskusji, lecz

one tylko zapocztkoway cay ten proces. Zetknicie si Indian z obcym,
zwyciskim wiatem (z obc cywilizacj - to za mao powiedziane) wywoao
dugotrway szok objawiajcy si masowymi samobjstwami i usuwaniem
ciy. Epidemie chorb, na ktre Europejczycy byli ju uodpornieni zebray najwiksze niwo mierci (ospa, odr, grypa, tyfus). Po
epidemiach najwiksze straty spowodowao wprowadzenie europejskiego
sposobu ywienia. Hiszpanie chcieli je w Ameryce to, do czego byli
przyzwyczajeni: chleb z pszenicy, miso woowe i wieprzowe. Hodowla wi
nie stanowia zagroenia dla Indian, byo nim natomiast bydo rogate. Do
jego chowu potrzebne s znaczne tereny. Bydo zaczo wypiera Indian z
ju i tak nie najlepszych ziem, na ktre zostali zepchnici po
konkwicie. Pszenica jest mniej wydajnym zboem ni kukurydza.
Wprowadzenie jej uprawy spowodowao znaczne zmniejszenie plonw. Kady z
tych czynnikw potgowa nastpny. Koo mierci krcio si
nieprzerwanie, a do samego koca (jak na Antylach) lub do momentu, gdy
ocalaa ludno uodpornia si na europejskie choroby (przeom XVI i XVII
w.).
Podbj duchowy Ameryki
Podstaw misyjnej dziaalnoci Kocioa w Ameryce stanowiy trzy
zakony ebracze: dominikanie, augustianie i przede wszystkim
franciszkanie. Pierwsi z nich przypynli do Ameryki w 1510 r. Wraz z
przybyciem do Meksyku dwunastu franciszkanw (1524), nazwanych
apostoami Indian", rozpoczo si najwiksze przedsiwzicie misyjne w
dziejach Kocioa katolickiego. Niesychany ferwor misyjny zakonnikw,
bdcy efektem wpywu idei redniowiecznych (milenaryzm, postulat powrotu
do prostoty Kocioa z pierwszych wiekw chrzecijastwa) i renesansowego
humanizmu, stanowi duchow podstaw gigantycznej pracy. Zakonnicy
chcieli stworzy w oparciu o Indian idealn spoeczno chrzecijask.
Destrukcyjny wpyw i napr Hiszpanw uniemoliwi realizacj tego planu.
Jednak do dzisiaj wyniki ich dziaalnoci s widoczne. Tam, gdzie
zakonnicy trzech zakonw ebraczych (a pniej jezuici) prowadzili misje,
Indianie s chrzecijanami nie tylko z nazwy.
Zakonnicy prbowali wywiera wpyw na Koron, aby ta ograniczya
752
wyzysk i ze traktowanie Indian. Efektem tych stara byy Prawa z
Burgos", uchwalone w 1512 r. Nie weszy one w ycie wobec oporu
hiszpaskich kolonistw. Specjalna misja hieronimitw, wysana przez
kardynaa Cisnerosa na Hispaniol (1516), miaa zbada, czy Indianie s w
peni ludmi, a co za tym idzie, czy uzasadnione jest czynienie z nich
niewolnikw? Hieronimici oparszy si na opiniach pierwszych osadnikw
wyrazili wtpliwo, czy Indianie s zdolni do ycia jako osoby wolne.
Wywoao to burz niezadowolenia ze strony wikszoci zakonw, wielu
krlewskich doradcw, a nawet miast biorcych udzia w powstaniu
comuneros (Val-ladolid).
Najbardziej znan postaci tego ruchu by dominikanin (do
czterdziestego roku ycia encomendero na Hispanioli) Bartolome de las
Casas. Zdoa on doprowadzi do wydania przez Karola V Nowych Praw
(Nuevas Leyes, 1542), ktre likwidoway encomiend i czyniy wolnymi
wszystkich Indian. Hiszpanie w Ameryce odpowiedzieli na to rewolt (Peru)
lub zbiorowym nieposuszestwem (Meksyk). Rewolta Pizarrw zostaa
stumiona, lecz gosy nadchodzce z Ameryki (w tym take zakonnikw
uwaajcych wprowadzenie nowych praw za nierealne) wpyny na czciowe
wycofanie si Korony z tych postanowie. Dalsza dyskusja o Indianach
toczya si ju tylko w trakcie teoretycznych debat, ktre miay
znaczenie dla historii prawa, lecz nie dla samych Indian. Dla poparcia
swoich tez Las Casas napisa synn Krtk relacj o wyniszczeniu Indian

(1552). Zostaa ona wykorzystana w propagandzie protestanckiej, dajc

pocztek czarnej legendzie" o okruciestwie Hiszpanw wobec Indian.
Wpyw odkrycia Ameryki na Hiszpani
Pocztkowo zyski z odkrycia Ameryki nie byy wielkie. Wyspy, do
ktrych Hiszpanie dotarli, nie byy Wyspami Korzennymi, a zota byo mao
i sabej jakoci, jego zoa (aluwialne) skoczyy si szybko
(jednoczenie z wyginiciem Indian, okoo 1525 r.). Ta wanie sytuacja,
a nie powody altruistyczne, bya przyczyn rozwaania przez Koron
pomysu pozostawienia Ameryki w rkach misjonarzy. Wieci o bogactwie
Aztekw uciy natychmiast takie pomysy.
Ju od lat trzydziestych XVI w. wicej dochodw przynosio
amerykaskie srebro ni zoto. Po odkryciu wielkich pokadw srebra w
Potosi (Peru, 1545) i Zacatecas (Meksyk, 1546), ten kruszec dominowa w
lukach hiszpaskich galeonw. Oblicza si szacunkowo, e Srebrna Gra w
Potosi dawaa w drugiej poowie XVI w. poow wiatowej produkcji srebra.
Oznaczao to dla Hiszpanii, e moe finansowa swoje europejskie wojny, a
dla Indian peruwiaskich straty ludzkie porwnywalne z epidemiami.
To, co daa Ameryka wiatu na dusz met: ziemniak, pomidor,
kukurydza, byo przyswajane powoli przez nastpne wieki (np. ziemniak
dopiero pod koniec XVII w.). Nie zapominajmy rwnie o zemcie" Ameryki
- syfilisie i tytoniu. Atlantyckie wybrzee Andaluzji byo naturalnym
zapleczem wypraw do Ameryki i pniejszego handlu z Nowym wiatem. Ani
porty pnocnej Hiszpanii, ani wielkie centra handlowe Morza rdziemnego
(Walencja, Barcelona) nie zapewniay tak dogodnych warunkw (wiatry i
prdy atlantyckie, mniejsze zagroenie atakami piratw
753
,FRANCHE-COMTE
Caracas Santa Fe
PORTUGALI AZORY'- <1580>
MADERA WYSPY
* KANARYJSKIEK langer Arguin
WYSPY .'?
ZIELONEGO
PRZYLDKA
\FILIPINY
-Y MOLUKKI
ahia LIA Rio de Janeiro
l
iberberyjskich i pnocnoeuropejskich). Sewilla, oddalona od oceanu, z
kt-|rym czya j rzeka Gwadalkiwir, oraz otoczony z trzech stron
oceanem jKadyks, ze wzgldu na swoj wielko zastpiy pierwsze mae
porty suce [kontaktom z Ameryk (Niebla i Sanlucar de Barameda).
Pnoc Hiszpanii (Kantabria, Kraj Baskw) dostarczaa wikszo aglowcw
pywajcych do (Ameryki, std rwnie wywodzia si wikszo ich
wykwalifikowanych l czonkw zag (np. piloci).
Hiszpaskie szlaki morskie zostay zaatakowane najpierw przez Franfcuzw (na Atlantyku w pobliu Europy), a nastpnie przez Anglikw na
[Morzu Karaibskim (Hawkins, Drak). Wojna z protestanck Holandi pociIgna za sob przyczenie si jej piratw do atakw na hiszpaskie
statki. [Dla obrony szlakw handlowych z Ameryki Hiszpania zorganizowaa
flotyl-i l obronn patrolujc Atlantyk. Specjalne obowizkowe opaty
pobierane od t przewoonych do Ameryki towarw zostay przeznaczone na

finansowanie f obrony (averid). Wydano take nakaz pywania statkw

wycznie w kon-' wojach osanianych przez okrty wojenne. Od 1564 r.
zamiast jednego wielkiego konwoju rozdzielajcego si ju na Antylach
wprowadzono dwa osobne. Armada de Nueva Espana wypywaa w kwietniu lub
maju do Yeracruz w Meksyku. Flota de los Galeones w sierpniu do Nombre de
Dios na Przesmyku Panamskim (zastpionego potem przez Portobello). Po
zimowaniu w Nowym wiecie, w drodze powrotnej obie floty spotykay si w
Hawanie, skd po zaopatrzeniu na drog wypyway nie pniej ni w lipcu
(przed por huraganw) w kierunku Europy.
A do zaamania hiszpaskiej potgi w poowie XVII w. system obrony
szlakw morskich by skuteczny, straty poniesione wskutek dziaa piratw
byy znacznie mniejsze ni te wynike z przyczyn naturalnych (katastrofy
spowodowane sztormami). Hiszpanie wyprbowywali rne metody obrony.
Uycie w basenie Morza Karaibskiego niezalenych od wiatru galer
zakoczyo si niepowodzeniem ze wzgldu na zbyt wysokie fale (galery
miay niskie burty) i brak w Ameryce odpowiednich drzew do wytwarzania
dugich wiose. Powstaa po tych dowiadczeniach galizaba czya cechy
galery i aglowca. Inne mae okrty aglowe zabras przejy przewz zota
i srebra ze wzgldu na swoj szybko i proporcjonalnie du si ognia.
Poczenie Hiszpanii z Portugali zapewnio dodatkowe bazy na Atlantyku
poza Wyspami Kanaryjskimi (Azory).
Odkrycie z rtci w Huancavelica (Peru) umoliwio wielki wzrost
produkcji srebra (przez zastosowanie wynalezionej wanie przez Niemcw
metody amalgamacji srebra z rtci). Wahania w produkcji srebra i zota
wpyway na wielko handlu z Ameryk. Klska Niezwycionej Armady bya
take powanym ciosem dla tego handlu ze wzgldu na utrat statkw i
wyszkolonych zag.
Hiszpania w Azji
Wyprawa Magellana nie pozostawia po sobie trwaych punktw
zaczepienia dla dalszej ekspansji w Azji. Podjto j z meksykaskich
wybrzey Pacyfiku. Sam Cortes by zainteresowany Azj (wysa pomoc dla
Elcano). Jego prby znalezienia na pnocy Ameryki przejcia morskiego z
Atlantyku na Pacyfik zakoczyy si jednak niepowodzeniem.
755
W 1545 r. Hiszpanie dotarli do Nowej Gwinei (nazwali j tak ze
wzgldu na czarny kolor skry jej mieszkacw), nastpnie Torres odkry
cienin oddzielajc Now Gwine od Australii. Wyprawy z Panamy i Peru,
ktre take prboway dotrze do Azji, zakoczyy si niepowodzeniem
(poza odkryciem szeregu wysp Oceanii). W 1564 r. ekspedycja pod
dowdztwem Miguela Legazpi zapocztkowaa kolonizacj Filipin (nazwanych
imieniem panujcego w Hiszpanii monarchy). W 1571 r. Legazpi zaoy
Manil. Po dugich poszukiwaniach drogi powrotnej, dziki dowiadczeniu
pilota And-reasa Urdaneta znaleziono szlak, po ktrym potem pywa
Galeon Manilski" z Acapulco, raz na rok dostarczajc do Meksyku (i
Hiszpanii) chiski jedwab i porcelan oraz przyprawy korzenne w zamian za
srebro majce w stosunku do zota wiksz warto w Azji ni w Europie.
Galeon" wracajc musia pyn daleko na pnoc (w kierunku Japonii), bo
dopiero tam sprzyjajce wiatry i prdy niosy go z powrotem do Meksyku (w
rejsie trwajcym 4 miesice).
SPOECZESTWO, GOSPODARKA
Wzrost liczby ludnoci
/
Przyrost ludnoci w XVI w. dotyczy przede wszystkim krlestwa
Kastylii. Oczywicie wszystkie dane s szacunkowe. Pierwszy w miar
dokadny spis gospodarstw domowych przeprowadzono w 1591 r. Od lat godu
i epidemii z pocztku wieku (1505-1507) do kolejnego okresu duego spadku
liczby ludnoci (wielka epidemia lat 1598-1602, ktra pochona okoo

500 tys. istnie ludzkich) ludno Kastylii wzrosa z okoo czterech do

okoo piciu i p miliona. Najwikszy wzrost na obszarze krlestwa
Kastylii nastpi w poudniowej Andaluzji i by efektem burzliwego
rozwoju tego regionu po odkryciu Ameryki. Na pozostaym obszarze
Hiszpanii (poza krlestwem Kastylii) liczba ludnoci rwnie wzrosa,
lecz nie tak znacznie. Ogem pod koniec XVI w. cay kraj liczy okoo
7,5 min mieszkacw.
Spoeczestwo
Wikszo ludnoci Hiszpanii okrelana bya mianem plebeyos lub
pecheros (czyli muszcy paci podatki). Wrd tej warstwy znaczn, cho
zmienn liczbowo grup stanowili ci, ktrzy podatkw jednak nie pacili,
a utrzymywali si z ebraniny i pomocy charytatywnej organizowanej przez
Koci, pastwo lub osoby prywatne. W zalenoci od regionu i czasu
osoby, dla ktrych stanowio to podstawowe lub jedyne rdo utrzymania,
stanowiy 20% caej populacji. Przewaay wrd nich kobiety i dzieci.
Wadze wydaway wielokrotnie rozporzdzenia ograniczajce ebractwo,
przede wszystkim poprzez zakaz przemieszczania si ebrakw. Hiszpania
bya pierwszym krajem, gdzie powstay prace, ktrych autorzy
przedstawiali rne projekty zlikwidowania ebractwa. Juan Luis Vives
uwaa, e chrzecijaskie pastwo ma obowizek opieki nad biedot, a
pomoc dla nich ma polega nie tylko na budowie hospitali (czcych
funkcje szpitala dla biednych i przytuka), lecz na zapewnieniu awansu
spoecznego". Wrd najliczniejszej warstwy spoecznej Hiszpanii chopw, przewaali jor-naleros, czyli robotnicy dniwkowi, nie
posiadajcy i nie dzierawicy
156
ziemi. Stanowili oni okoo 70% chopskiej populacji. Chopi-dzierawcy
musieli przeznacza od 1/3 do poowy zbiorw na zapat czynszu. Podatki
pochaniay znaczn cze pozostaych zyskw (okoo 20%, liczc razem
z dziesicin), w ten sposb dzierawcom czsto brakowao rodkw na
zaspokojenie podstawowych potrzeb. Sytuacja chopw posiadajcych ma[ lekie gospodarstwa (np. Galicja) nie bya lepsza. Dobrze radzili sobie
chopi
i waciciele wikszych gospodarstw z pnocy Hiszpanii.
Warstwa rednia w Hiszpanii tego okresu bya bardzo nieliczna (poza
zamonym chopstwem). Wygnanie ydw gwatownie obniyo jej liczeb-i
no, a przybycie genueskich kupcw i bankierw ograniczyo moliwoci
rozwoju. W pewnych dziedzinach gospodarki hiszpaska warstwa rednia nie
daa si jednak zepchn na margines przez obc konkurencj (jak w handlu
z Ameryk) i speniaa istotn rol (przede wszystkim w handlu wen).
Szlachta hiszpaska, zwolniona od pacenia najbardziej dokuczliwych
(bezporednich) podatkw, stanowia okoo 8% ludnoci (w Kastylii i
rednio w caym kraju), z tymi wyjtkami, e wszyscy Baskowie uchodzili
za szlachcicw (podobnie jak mieszkacy kilku innych mniejszych regionw
na pnocy), na najpniej za zdobytym poudniu warstwa szlachecka nie
przekraczaa 1%.
Na grze tej warstwy znajdowali si grandowie (grandes) i szlachta
tytularna (titulos). Porodku byli caballeros. Na dole znajdowali si
hidalgos. Szlachta posiadajca tytularn wasno ziemsk wystpowaa w
znacznej liczbie tylko w Kastylii.
Tytu szlachecki dawa moliwo wstpienia do suby wojskowej czy
publicznej. Jednake to przywilej niepacenia najwikszych
(bezporednich) podatkw by najwaniejszym powodem do szukania sposobu
znalezienia si w stanie szlacheckim. Waciwie jedynie brak czystoci
krwi" stanowi w tym przypadku przeszkod (i to te do pokonania) dla
tych, ktrzy mieli pienidze lub oddali znaczne usugi Koronie. Wbrew
rozpowszechnionym w caej Europie opiniom, dziaalno handlowa nie bya

dyshonorem dla szlachcica, z tym, e nie mg to by drobny handel, jak

np. prowadzenie sklepu. W rnicej si w wielu aspektach Baskonii nawet
tego rodzaju praca, jak i inne zawody, nie byy w miejscowym odczuciu
sprzeczne z posiadaniem tytuu szlacheckiego. Drobna szlachta z innych
regionw ni Baskonia (Kantabria, Asturia) emigrowaa do Madrytu i
Sewilli, aby tam znale zarobek. W Katalonii zmiany gospodarcze i
spoeczne spowodoway znaczny spadek dochodw miejscowej szlachty. Nie
majc moliwoci zrobienia kariery w wojsku lub administracji (jak w
Kastylii), zbiedniali szlachcice przemieniali si w bandytw
terroryzujcych cae poacie Katalonii (zjawisko to wystpowao od poowy
XVI w. do poowy XVII w.).
Kler hiszpaski, otwarty na przyjmowanie ludzi ze wszystkich stanw,
by wewntrznie podzielony prawie dokadnie wedug kryteriw stanowych.
Kariery ksiy z ludu byy rzadkie. Rnice w dochodach pomidzy ksimi
z wiejskich parafii a biskupami mona porwna do rnicy w sytuacji
finansowej hidalga z Pirenejw i granda z Andaluzji. Ksia i zakonnicy
stanowili wany element ycia spoecznego nie tylko jako duchowni, lecz
take jako czonkowie elit rnorakich spoecznoci. Z tej roli bra si
ich udzia w wielu zaburzeniach ludowych zarwno szesnastowiecznych, jak
757
i pniejszych. Tak charakterystyczny dla nowoytnej Hiszpanii antyklerykalizm jest zjawiskiem zrodzonym w XIX w. i, jak to wykaza Julio Caro
Baroja, nie ma prawie adnych zwizkw z pewnymi objawami antyklerykalizmu wystpujcymi w opisywanym tutaj okresie. Charakterystyczne
dla Kocioa hiszpaskiego przeomu wiekw XV i XVI byo to, e jako
jedna z ostatnich instytucji hiszpaskich uzna konieczno wykazania si
czystoci krwi dla przyjcia do jego grona. W definitywny sposb
nastpio to dopiero w poowie XVI w. (decyzja kapituy katedralnej w
Toledo).
Jednym ze zjawisk odrniajcych Hiszpani od szesnastowiecznej
Europy Zachodniej byo zmniejszanie si obszaru ziem podlegajcych
Koronie. Po dziaaniach Ferdynanda i Izabeli ograniczajcych wasno
ziemsk i jurysdykcje bogatej szlachty, kopoty finansowe Karola V, a
szczeglnie Filipa II, zmusiy ich do odwrcenia tej polityki. Na
pocztek magnateria uzyskaa moliwo nabywania ziem trzech zakonw
rycerskich (maestraz-gos, 1537-1551), potem przysza kotejaa ziemie
Kocioa (abadengos, pozwolenie papiea z 1551 r.) i jeden z typw ziem
komunalnych (baldios). Senorio, czyli przekazanie przez Koron wadzy i
jurysdykcji nad danym terytorium, przybierao dwie formy. Jedna polegaa
po prostu na wejciu w posiadanie jakiego obszaru (senoro teritorial).
Inna, znacznie szerzej rozpowszechniona, dotyczya wycznie przyznania
jurysdykcji nad tym terenem (zbierania podatkw, sprawowania sdownictwa,
powoywania urzdnikw) bez prawa do jego posiadania (senoro
jurisdiccional). Szlachta dya do zmiany tej drugiej formy w pierwsz,
co byo uatwione polityk Korony.
Wskutek sprzeday ziemi wsplnotowej wsi i miast (lub sprzeday
wasali", jak nazywano nabywanie praw do jurysdykcji) w niektrych
prowincjach pod wadz szlachty znalaza si wikszo wsi i miast. Ze
szczeglnym nateniem wystpio te zjawisko na poudniu, gdzie rozrosy
si latyfundia i powstao najwicej nowych senorios.
Wzrost cen i pocztki kryzysu gospodarczego
Przyzwyczajeni do skali dwudziestowiecznej inflacji nie potrafimy
zrozumie, czym dla czowieka yjcego w wieku XVI bya rednia roczna
dwuprocentowa inflacja, ktra daa przez cay wiek pisetprocentowy
wzrost cen. W porwnaniu z kocem redniowiecza, charakteryzujcym si
deflacj, bya to prawdziwa cenowa rewolucja. Amerykaski historyk J.
Hamilton w klasycznej pracy American Treasure and the Price Revolution in

Spain wykaza wyran zaleno pomidzy napywem kruszcw z Ameryki a

wzrostem cen. Tym samym potwierdzi opinie kilku hiszpaskich ekonomistw
z XVI w., jak np. Azpilcuety. Prace pniejszych historykw, cho
podkrelay znaczenie wpywu innych czynnikw na wzrost cen, nie
podwayy podstawowej tezy Hamiltona.
Na inflacji tracili waciciele ziemscy oddajcy w dzieraw swoje
tereny uprawne, gdy stae opaty za dzieraw nie naday za wzrostem
cen. Waciciele starali si wobec tego zamieni stae opaty na opaty
powizane z okrelonym procentem produkcji poszczeglnych dbr
rolniczych. rda hiszpaskie mwi rwnie o czstych utyskiwaniach
pracownikw najemnych, e ich zarobki nie naday za wzrostem cen.
Badania ekonomistw
158
jednak tego w peni nie potwierdzaj. Hiszpania rzeczywicie staa si
najdroszym krajem Europy, lecz brak rk do pracy zmusza pracodawcw do
lepszej zapaty. wiadczy o tym choby napyw cudzoziemcw (nie tylko
artystw i rzemielnikw) przycignitych wysokimi zarobkami. Wysokie
[pace powodoway w konsekwencji nieopacalno hiszpaskiej produkcji
przemysowej.
Produktem eksportowym Hiszpanii sta si pienidz. Bity w Ameryce real
de a ocho (moneta srebrna real o nominale 8) sta si pierwszym w
historii ludzkoci pienidzem midzynarodowym uznawanym na caym wiecie
(by m.in. podstaw wymiany handlowej pomidzy azjatyckimi ! kupcami).
Dziki temu, e Hiszpania moga wszystko kupi, zaprzestaa wysikw w
celu zmodernizowania wasnej gospodarki. Kraj przesta si wewntrznie
rozwija, zacz dziaa mechanizm podobny do tego stworzonego przez
polski eksport zboa, zapewniajcy zyski na dzi i prowadzcy do
zacofania w przyszoci.
Dla gospodarki hiszpaskiej napyw kruszcw z Ameryki nie mia
bynajmniej wycznie negatywnego znaczenia. Kryzys wynika ze zego ich
wydatkowania przez pastwo. Militarne przedsiwzicia dwch pierwszych
Habsburgw kosztoway tak duo, e Korona bya cay czas zaduona.
Ratowaa si emitowaniem juros - dugu pastwowego, ktry by
zdecydowanie najopacalniejsz form inwestycji (poza handlem z Ameryk).
Nawet genuescy bankierzy i handlowcy, mogcy uchodzi za wczesny wzr
przedsibiorczoci, woleli nabywa juros ni prowadzi ryzykown i mniej
opacaln dziaalno gospodarcz.
Kastylia bya tym regionem, z ktrego krlowie mogli czerpa
najwicej na swoje imperialne przedsiwzicia. Aragonia bya w stanie
obroni si przed finansowymi zakusami Korony wykorzystujc swoje prawa
(fueros). Odchodzenie od podatkw porednich na rzecz bezporednich, z
ktrych szlachta bya zwolniona, zwikszao obcienie kastylijskich
chopw i rzemielnikw. Sprawny, jak na wczesne czasy, system zbierania
podatkw pogbia niszczenie tkanki spoeczno-ekonomicznej serca
Hiszpanii.
RENESANS. REFORMACJA I KONTRREFORMACJA
Hiszpaski renesans w szeroko rozumianej kulturze to przede wszystkim
wielki wpyw Erazma z Rotterdamu. Kardyna Cisneros, cenicy ogromnie
Erazma, zaprosi go do Hiszpanii. Rotterdamczyk nie skorzysta z tej, jak
i z wielu innych podobnych ofert. Zaoony przez Cisnerosa uniwersytet w
Alcala de Henares (w pobliu Madrytu, nie bdcego jeszcze stolic
Hiszpanii, lecz maym miasteczkiem) skupi ca grup ludzi znajdujcych
si pod wpywem idei Erazma. czyo ich wielkie uznanie dla prac
Rotterdamczyka, chocia jednoczenie kady z nich by wybitn
indywidualnoci (Pedro Lerma, Antonio Nebrija).
Chwa Erazma gosili otwarcie arcybiskup Toledo Alonso de Fonseca i
Inkwizytor Generalny Alonso Manriue. Hiszpania bya tym krajem Europy,

gdzie przetumaczono na miejscowy jzyk najwicej ksiek Rotterdamczyka.

Po opublikowaniu hiszpaskiego wydania Enchidion (1526) zakony ebracze,
ostro atakowane w tej pracy, zaday dyskusji nad tym,
159

czy ksika ta nie jest heretycka. Debata w Yalladolid (1527),

zorganizowana przez Manrique'a, zakoczya si sukcesem zwolennikw
Erazma.
W tym samym roku cesarz Karol V wysa list do Erazma wyraajcy
wielkie uznanie dla jego osoby. Karol V, wychowany w Niderlandach,
przyby do Hiszpanii z ca grup Flamandczykw, ktra, chocia w
Kastylii zostaa przyjta niechtnie z powodw politycznych, wywara
wpyw na kultur umysow Hiszpanii dziki nawizaniu za ich
porednictwem cisych kontaktw intelektualnych z Niderlandami.
Najwikszy z hiszpaskich humanistw tego okresu - Juan Luis Vives
studiowa w Paryu, mieszka i pracowa w Niderlandach. Do Hiszpanii nie
wrci, pomimo zaproszenia do Alcala de Henares. Powodem podjcia tej
decyzji byo spalenie na stosie przez inkwizycj jego ojca oskaronego o
potajemne wyznawanie judaizmu (by converso).
Ogromny wzrost liczby zwolennikw Lutra na obszarze Rzeszy
Niemieckiej doprowadzi do nerwowych (nieprzemylanych) reakcji obronnych
ze strony Kocioa, polegajcych na patrzeniu z podejrzliwoci na
wszelkie nieortodoksyjne pogldy. Dotyczyo to take Erazma z Rotterdamu.
Wielu hiszpaskich teologw nie rozrniao idei Erazma od tez Lutra.
Wielki Inkwizytor Manriue popad w nieask, a opuszczenie Hiszpanii
przez niderlandzki dwr cesarza (1530) stanowio pocztek koca wpywu
Erazma na Hiszpani.
Oprcz zwolennikw Rotterdamczyka innymi grupami, ktrym po sukcesach
Lutra zaczli si przyglda podejrzliwie kocielni ortodoksi, byy ruchy
mistyczne. Nurt ten, majcy swoich zwolennikw gwnie wrd
franciszkanw, by pocztkowo witany z zadowoleniem przez reformatorskich
dostojnikw kocielnych (jak kardyna Cisneros). Uwaali oni, e bdzie
to jedna z drg prowadzcych do odrodzenia Kocioa, jednak ich nastpcy
uznali, i jest to droga do herezji. Najwiksze znaczenie wrd
iluministw goszcych intuicyjne poznanie Boga zyskali tzw. alumbrados
(owieceni"). Na czele tej grupy stao rodzestwo Cazalla - Maria i Juan
(bdcy biskupem). Spotykali si oni w paacu ksicia Infantado, ktry
nie by jedynym arystokrat udzielajcym poparcia takim ruchom. Wikszo
alumbrados wywodzia si z rodzin nawrconych ydw (corwersos).
A do wystpienia Lutra podobne grupy nie byy niepokojone przez
wadze kocielne, chocia duchowiestwo czsto zgaszao swoje
wtpliwoci co do ich ortodoksyjnoci. W 1525 r. aresztowano pierwszych
alumbrados, a Wielki Inkwizytor Manriue w oficjalnym dokumencie wyliczy
ich bdne pogldy. W 1523 r. aresztowano Mari Cazalla, ktr potem
poddano procesowi i ceremoniaowi auto da fe (dosownie akt wiary" publiczna ceremonia ogoszenia wyroku, po ktrej skazanych na mier
palono na stosie, a jeli okazali skruch - wpierw ich zabijano, by
zaoszczdzi mczarni). Jednak nikt z przywdcw tych ruchw nie zosta
skazany na mier. W innych ledztwach stawiano zarzut luteranizmu bez
wikszego uzasadnienia. Skazany na mier ucze jednej z beatas (czyli
witych kobiet", wok ktrych gromadzili si alumbrados) wyzna, e
jest luteraninem (Juan Lpez, 1530), lecz z akt procesu wynika, e bya
to deklaracja nie majca potwierdzenia w znajomoci podstawowych tez
Lutra.
Ksiki Lutra przywoono do Hiszpanii z Niderlandw. Zakaz ich

160
sprowadzania wyda ju w 1521 r. penicy funkcj Inkwizytora Generalnego
Adrian z Utrechtu. Mimo to przypyway nadal, mona wiec uzna, e w
latach dwudziestych XVI w. istniao znaczne zainteresowanie pogldami
Lutra, ktre jednak w wikszoci przypadkw sprowadzao si do czego na
ksztat mody. Wszyscy o tym mwili (wrd elity), wic wypadao co na
ten temat wiedzie.
Procesy tych, ktrych oskarano o luteranizm, byy prawie zawsze
atakami na zwolennikw idei Erazma z Rotterdamu. W Hiszpanii pogldy
Lutra nie zdobyy uznania. W 1529 r. po publikacji pracy Alfonsa Valdes
Dialogos de la Doctrina Crlstiana jej autor w obawie przed procesem
uciek do Woch. Vergara, sekretarz Cisnerosa i wsppracownik Erazma,
wzi ksik w obron, co skoczyo si dla niego procesem, auto da f e
i rocznym odosobnieniem w klasztorze. Oskarono go cznie o iluminizm,
eraz-mianizm i luteranizm. To ostatnie oskarenie byo bezpodstawne, lecz
skuteczne w zwalczaniu wszelkich odchyle od ortodoksji. Pogldy Erazma
nigdy nie zostay uznane za heretyckie, lecz po serii procesw profesorw
z uniwersytetu w Alcala de Henares erazmianizm zaczto powszechnie
utosamia z luteranizmem (ju wczeniej wielu Hiszpanw nie rozrniao
tych dwch prdw chrzecijaskich). Proces Vergary uwaa si za koniec
hiszpaskiego otwarcia na ruch reform w Kociele. Zwolennicy Erazma
milkn lub opuszczaj Hiszpani. mier Generalnego Inkwizytora Manriue
w 1538 r. usuwa ostatni barier w zwalczaniu idei Erazma.
Pierwsze prawdziwe grupki zwolennikw Lutra pojawiaj si w Hiszpanii
dopiero po wydarzeniach opisanych powyej. W latach pidziesitych XVI
w. dziaao potajemnie ponad stu protestantw w klasztorze hiero-nimitw
w Sewilli. Woch Carlos de Seso stworzy w Valladolid inn potajemn
grup protestanck, do ktrej przystpi m.in. kapelan Karola V (Corall).
Obie grupy protestantw zostay wykryte przez inkwizycj. Dla cesarza
Karola V protestanci w tym okresie nie stanowili ju tylko zagroenia
religijnego, lecz take polityczne. W licie, ktry napisa po swojej
abdykacji, da ich cigania jako buntownikw zagraajcych pastwu. Na
przeomie lat pidziesitych i szedziesitych XVI w. doszo do serii
procesw i auto da fe, ktre zlikwidoway zalki protestantyzmu w
Hiszpanii (wyrokw mierci byo niewiele).
W 1558 r. Korona zabronia pod kar mierci sprowadzania do kraju
ksiek, jak rwnie ich drukowania bez zezwolenia wadz. Pierwszy
hiszpaski Indeks ksig zakazanych wydany zostaje w roku nastpnym. Wtedy
take Filip II nakazuje Hiszpanom studiujcym poza krajem powrt w cigu
czterech miesicy. Zakaz nie dotyczy uniwersytetw woskich i
portugalskiej Coimbry. Decyzja Filipa II wynika z jego wasnego
dowiadczenia - kontaktu z Hiszpanami z uniwersytetu w Leuven. Katolicki
wadca nie mg si pogodzi z myl, e s to jego hiszpascy poddani.
Swoj postaw przypominali niderlandzkich heretykw. Filip II ba si, e
ci jedyni Hiszpanie, ktrzy mieli bezporedni kontakt z luteraskimi
rodowiskami, przenios protestanckie idee na grunt hiszpaski.
Po rozporzdzeniach Filipa II wielu Hiszpanw pozostao za granic,
niektrzy z nich utrzymywali nawet cise kontakty z krlem. Przebywajcy
w Antwerpii Benito Arias Montano (gdzie przygotowywa now Bibli
161
Poliglota) otrzyma od Filipa n zadanie informowania go o wydarzeniach w
Niderlandach. Montano w swoich listach zawar propozycj pokojowego
uregulowania konfliktu z protestanckimi rebeliantami. Luis de Reuesens,
ktry po odwoaniu ksicia Alba mia kierowa hiszpask polityk w
Niderlandach, dyskutowa z Montano na temat jego planw. Reuesens
utrzymywa podobne kontakty z innym Hiszpanem mieszkajcym w Niderlandach

- Fadriue Furio. By on zwolennikiem cakowitej wolnoci religijnej.

Montano take nie pozostawa obojtny na intelektualne i religijne wpywy
otoczenia. Zbliy si do sekty (Rodzina mioci) kadcej nacisk na
duchow, a nie ceremonialn stron chrzecijastwa. Obaj ci intektualici
wrcili do Hiszpanii i nie stali si luteranami, lecz ich otwarta postawa
religijna kcia si z hiszpask rzeczywistoci drugiej poowy XVI w.
Pogldy takich ludzi, jak Montano i Furio, byy niepopularne i wrcz
podejrzane. Przeciwnicy zewntrznej, ceremonialnej religijnoci, cudw i
relikwii, zwalczajcy mnoenie hiszpaskich witych z czasw rzymskich
(dziki ksice jezuity J. Roman), stali w opozycji do religii ludowej. W
tej formie religijnoci, ktra bya praktykowana nie tylko przez lud,
lecz przez cae spoeczestwo hiszpaskie, nie rozumiano, co to jest
osobisty kontakt z Bogiem. Istnia za to kontakt cielesny":procesje,
msze, pielgrzymki i cay zestaw obrzdw ludowych bdcych po prostu
przesdami. Dlatego te nawet ortodoksyjni mistycy, jak w. Teresa czy
w. Jan od Krzya byli nierozumiani i podejrzani. rda ludowej
religijnoci sigaj co najmniej redniowiecza, lecz to w Kociele
potrydenckim zostay one w wielkim stopniu zaakceptowane zarwno przez
kler, jak i wysze warstwy spoeczne. Hiszpania odrzucia tym samym ide
powrotu do prostych form religijnoci, wywodzc si z pitnastowiecznych
hiszpaskich ruchw reformatorskich, a take postulaty pogbionej
religijnoci pochodzce z przedluteraskich Niemiec i Niderlandw.
Stosunki pomidzy Kocioem a pastwem opieray si na przywilejach
otrzymanych od papiey, ktre gwarantoway Koronie zwierzchnictwo nad
Kocioem. Najstarsze takie przywileje dotyczyy Sycylii i pochodziy z
czasw, gdy krlestwo Aragonii jeszcze nie wadao t wysp. Nastpne
objy ziemie odbijane z rk arabskich na Pwyspie Iberyjskim. Bulle
papieskie z 1504 i 1508 r. daway wadcom Hiszpanii Patronato Real, czyli
krlewski patronat nad finansami i stanowiskami kocielnymi w Nowym
wiecie. Przychylny papie (Kataloczyk Borgia) i niedocenienie odkrycia
Ameryki zadecydoway o sukcesie stara Korony. Pniejsze papieskie prby
ograniczenia przyznanych przywilejw skoczyy si wraz z
rozpowszechnianiem protestantyzmu, ktry jedynie wadcy Hiszpanii byli w
stanie powstrzyma. W 1523 r. papie potwierdzi prawo krla Hiszpanii do
mianowania dostojnikw kocielnych w Kastylii i Aragonii, a dekret
krlewski z 1572 r. zabrania obcej (czyli papieskiej) jurysdykcji nad
Hiszpanami w sprawach kocielnych.
Sobr Trydencki (1546-1563) nie zapocztkowa reformy Kocioa
hiszpaskiego w duchu kontrreformacji. Takie dziaania podjte zostay
wczeniej przez Towarzystwo Jezusowe zaoone przez Baska Ignacego Loyol
w 1534 r. Jezuici prowadzili dziaalno zarwno wrd warstw wyszych
(aby nie stay si podatne na protestantyzm), jak i wrd ludu, gdzie ich
misje suyy ugruntowaniu podstawowych prawd wiary.
162
Dziaania reformatorskie podjte przez Koron i hierarchi kocieln
polegay na wprowadzeniu jednolitej liturgii (z wielu miejscowych
pozostaa tylko liturgia mozarabska i to ograniczona do katedry w
Toledo), mszau i brewiarza. Proces ich wprowadzania, napotykajcy opr,
trwa jeszcze w XVII w. Gorzej poszo z organizowaniem seminariw dla
ksiy. Sprzeciw ju istniejcych instytucji ksztaccych ksiy
(colegios) ograniczy rozwj nowych. Ich celem miao by uformowanie
kleru lepiej potraficego naucza lud. Do tego suyy kazania niedzielne
(wczeniej sporadyczne), systematyczna nauka dzieci oraz bractwa
religijne organizowane w parafiach.
Zasadnicza zmiana majca wywrze wpyw na ca religijno hiszpask
dotyczya oddzielenia funkcji spoecznych Kocioa (obchodzenie

uroczystoci wieckich, zebrania spoecznoci miast i wsi) od funkcji

sakralnych. Rytuay religijne miay by wykonywane tylko w kociele,
obrzdy innego rodzaju nie mogy si tam odbywa (chodzi o rnego
rodzaju zwyczaje ludowe, jak np. karnawa, ktry do tego czasu nie omija
kociow). Zamalowywano nieodpowiednie malowida w wityniach i poza
nimi, oddzielono kobiety od mczyzn podczas naboestw, zaczto
sprawdza uczestnictwo we mszy witej i przystpowanie do spowiedzi w
Wielkanoc. Ksia musieli nosi wyrniajcy ich strj.
Generaln kontrol nad odnow religijn spoeczestwa w okresie
kontrreformacji sprawowaa inkwizycja. Walka z protestantyzmem, z powodu
minimalnego odzewu na ten nurt chrzecijastwa w Hiszpanii, miaa mar163
ginalne znaczenie. Okres najwikszych przeladowa ukrytych wyznawcw
judaizmu ju min. Pozosta jeszcze problem nawrconych si Moryskw,
lecz to, co najbardziej zajmowao wity Trybuna, dotyczyo zachowa
religijnych i moralnych zwykych chrzecijan. Dokumenty inkwizycji
pokazuj, e ponad poowie aresztowanych stawiano zarzuty blunierstwa,
witokradztwa, nieodpowiednich zachowa seksualnych. Te ostatnie zarzuty
dotyczyy przede wszystkim wspycia pozamaeskiego, ktre do czasw
Trydentu byo powszechnie akceptowane. Dlatego te inkwizycja rozpatrujc
wykroczenia dotyczce moralnoci (okoo jednej trzeciej wszystkich
procesw) nie bya zbyt surowa, starajc si gwnie zmieni permisywne
podejcie do tych spraw.
Czarownice ponce na stosach liberalnej religijnie Holandii nie
byyby niepokojone przez hiszpask inkwizycj. W 1526 r. na posiedzeniu
Trybunau w Grenadzie powiconego czarom uznano je za objaw niezdrowej
imaginacji. Po wydarzeniach w Nawarze (1610), gdzie doszo do zbiorowej
histerii na tle czarownic, w sposb ostateczny zakazano cigania osb
podejrzanych o czary. Mona je byo skaza najwyej za propagowanie
przesdw, co pocigao za sob niewielkie kary.
Henry Kamen, jeden z najwybitniejszych znawcw inkwizycji, uwaa, e
instytucja ta stracia swoje represyjne ostrze w drugiej poowie XVI w. i
staa si organem perswazji. Tortury byy stosowane wyjtkowo, kara
mierci jeszcze rzadziej. Jednak nie naley zapomina, e proces by
tajny, majtek skazanego konfiskowano, a on sam i jego rodzina byli
zepchnici na margines spoeczestwa. Negatywna rola inkwizycji nie
podlega dyskusji, jeli chodzi o jej oddziaywanie na ycie
intelektualne. Najkrcej to mona uj cytujc wczesne hiszpaskie
przysowie: Jest tak uczony, e moe zosta luteraninem". Prawie wszyscy
oskaryciele-denuncjatorzy uczonych - pochodzili z ich wasnego
rodowiska, co zreszt odnosi si do wikszoci donosw dotyczcych
czonkw innych spoecznoci. Najsynniejszy taki przypadek zwizany jest
z osob Luisa de Leon z uniwersytetu w Salamance. Zosta on, wraz z dwoma
innymi profesorami, oskarony przez swoich kolegw o herezj (1572).
Zarzucili mu oni krytyk oficjalnego tumaczenia Biblii (Wulgaty),
przetumaczenie Pieni nad pieniami jakby to by utwr miosny i
atakowanie scholastyki jako przeszkody w badaniu Pisma witego. Po 4,5letnim pobycie w wizieniu (jeden ze wsposkaronych w tym czasie zmar)
Luis de Leon wrci na uniwersytet i rozpocz wykad sowami, ktre
przeszy do historii: mwilimy wczoraj..."
Wielkie poruszenie wywoa inny, wczeniejszy, proces inkwizycji.
Dotyczy on dominikanina, biskupa Toledo, Bartolomea Carranza (1559).
Scholatyczny teolog Melchor Cano przenis dysput, jak toczy z
Carranza, na inny grunt, informujc inkwizycj o heretyckich treciach
zawartych w tego Komentarzach o katechizmie chrzecijaskim,
opublikowanych w Antwerpii. Carranza przebywa 7 lat w wizieniu
inkwizycji w Hiszpanii, a nastpnie, a do mierci, w Rzymie. Dalszy cig

walki z Carranza (i Erazmem z Rotterdamu) nastpi w Ameryce. W

prowadzonym przeciwko Carranzie ledztwie zwrcono uwag na osoby, z
ktrymi utrzymywa kontakty. Jedn z nich by dominikanin Diego Ximenez,
ktry wyda w Nowej Hiszpanii katechizm oparty na pracach Carranzy i
Erazma. Ju sam
164
jego tytu nawizywa do jednej z najbardziej znanych ksiek Rotterdamczyka Enchiridion o manua de la doctrina cristiana. Katechizm zosta
zakazany, w bibliotece jego autora inkwizycja przeprowadzia rewizj,
konfiskujc m.in. prace Erazma i pisma Savonaroli.
W caej Ameryce rozpoczo si polowanie na ksiki Erazma z Rotterdamu. Niszczono nawet te prace innych autorw, ktrych tytu przypomina
tytuy prac Erazma (np. wanie Enchiridion). Mino zaledwie 30 lat od
czasw, w ktrych konkwistador Francisco de Saavedra z Jalisco (Meksyk)
powoywa si wanie na Erazma, bronic swoich krytycznych pogldw na
temat czci wobec wizerunkw witych i czstego uczestnictwa we mszy
165
witej. Podobne pogldy gosi franciszkanin Maturino Gilberti w swojej
pracy wydanej po taraskasku (jzyk Indian z Michoacan w Meksyku). Uwaa
on, e Indianie bd zymi chrzecijanami, jeli bd oddawa cze
wyobraeniom Matki Boskiej i Jezusa Chrystusa, gdy obrazy maj jedynie
suy zachowaniu w pamici miosierdzia boego. Inkwizycja skonfiskowaa
w 1575 r. egzemplarze Dialogos... Gilbertiego, jednak autor zdoa cz
nakadu rozprowadzi wrd Indian.
Kultura i sztuka
Okresy najwikszych osigni w dziedzinie kultury i sztuki nie
zawsze zbiegaj si z apogeum potgi politycznej narodu czy cywilizacji.
Zoty wiek" (Siglo de oro) hiszpaskiej kultury wedug pierwszej z dwch
interpretacji trwa ptora wieku i pokrywa si z czasami dominacji
Hiszpanii w Europie (od panowania Karola V do poowy wieku XVII). Druga z
interpretacji kadzie nacisk na osignicia w dziedzinie literatury i
okrela mianem Zotego wieku" czasy pomidzy poow wieku XVI a kocem
trzeciej wiartki wieku XVII. Ten krtki rozdzia naley jednak zacz od
paru informacji o renesansowych rdach pniejszego rozkwitu sztuk. W
drugiej poowie XV w. Italia bya miejscem, gdzie udawali si Hiszpanie,
aby lepiej pozna kultur Odrodzenia i skd przybywali ze swoj wiedz i
umiejtnociami Wosi. Antonio de Nebrija, autor pierwszej gramatyki
jzyka hiszpaskiego (czyli kastylijskiego; wydana w 1492 r. bya
pierwsz gramatyk nowoytnego jzyka europejskiego) przebywa w Italii
12 lat. Pedro Martir de Angleria, czoowy przedstawiciel woskiego
renesansu, osiedli si w Hiszpanii w 1488 r. W Hiszpanii Nebrija uczy
aciny dorosych przedstawicieli najwikszych arystokratycznych rodw
(Villaher166
mosa, Mendoza, Carillo). Jednak dominacja hiszpaskiego wrd elit
kulturalnych bya niepodwaalna.
Na sztuki plastyczne wikszy wpyw ni Italia wywieraa sztuka
flamandzka i burgundzka (byo tak ju na dugo przed objciem tronu przez
Karola I), co wynikao midzy innymi z szerokich kontaktw handlowych.
Najbardziej znani przedstawiciele tego nurtu to Diego de Siloe (rzeba) i
rodzina Arfe (zotnictwo).

W architekturze gotyk by nadal popularny i w tym okresie powstao

wiele z jego najlepszych dzie (katedry w Segowii, Salamance, Kordobie).
Podobnie byo z rodzimym stylem mudejar. Nowoci, ktra pozostawia
niepowtarzalne pitno na architekturze Hiszpanii, bya arabeskowa"
wersja pnego gotyku, tzw. styl izabeliski" (obecnie nazywany take
stylem Krlw Katolickich"), znany poza Hiszpani tylko w Portugalii.
Charakteryzowaa go niebywaa ornamentyka w icie arabskim stylu.
Architektura renesansu zostanie w podobny sposb zhispanizowana
mauretaskimi ozdobnikami, przypominajc w efekcie dziea twrcw
srebrnych ozdb (std nazwa plateresco). Najbardziej znany przykad tego
pierwszego stylu to koci San Juan de los Reyes w Toledo. Plateresco
najlepiej reprezentuj fasady katedry i uniwersytetu w Salamance,
kocioa San Pablo w Val-ladoliol oraz paac Infantado w Guadalajarze.
Wpywy woskie w architekturze widoczne s w Escorialu, paacu Karola
V w Alhambrze oraz gmachu Diputacio w Barcelonie (wykorzystano projekt
Michaa Anioa). Siedziba Filipa U, zesp paacowo-klasztorny w
Escorialu pod Madrytem, jest dzieem Hiszpana Juana de Herrera. Jego
ascetyczny styl, zgodny z ideami Filipa II, bdzie dugo dominowa w
architekturze Kastylii. Wiele kociow i otarzy zostanie na si
upodobnionych do stylu herreriaskiego.
Malarstwo hiszpaskie, wczeniej bdce pod wpywami flamandzkimi i
woskimi, osigno w wieku XVII tak wielko i oryginalno, e samo
stao si rdem inspiracji dla malarzy caej Europy. Dziea Diego
Velaz-ueza, Estebana Murillo, Francisco Zurbarrana, Jose de Ribera i
wczeniejsze od nich prace El Greco (Kreteczyka tworzcego w Toledo od
1577 r.) stanowi kulminacj zotego wieku malarstwa hiszpaskiego.
Rzebiarze ju na pocztku tej epoki nadaj swoim dzieom jedyne w swoim
rodzaju hiszpaskie pitno, nawet jeli pochodzili z pnocy Europy (Juan
Juni) lub uczyli si we Woszech (Alonso de Berruguete).
W XVI w. zmienia si powoli stosunek do artystw, przede wszystkim do
malarzy i rzebiarzy, ktrych jako pracujcych rkami uwaano za
niegodnych przywilejw i zaszczytw. W wikszoci byli oni marnie
opacani. Berruguete zdoa jednak zebra fundusze na kupno majtku
ziemskiego, a El Greco wygra proces o niepobieranie podatku od sprzeday
jego obrazw.
Nauka
Zamknicie Hiszpanii na zewntrzne wpywy intelektualne, poczwszy od
poowy wieku XVI, nie wpyno negatywnie na rozwj nauk cisych.
Hiszpanie pywajc po caym wiecie i uczestniczc w walkach toczonych w
caej Europie musieli rozwija niezbdn w podrach i wojnie wiedz
techniczn. Ona z kolei oparta bya na naukach cisych - std ich
rozwj.
167

Rwnie upadek naukowy uniwersytetw (opisany w rozdziale o rzdzeniu

imperium) dotkn dominujce na nich do tego czasu nauki humanistyczne.
Nauki cise rozwijay si gwnie poza uniwersytetami (Akademia
Matematyczna zaoona przez Filipa II, katedra kosmografii w Casa de
Contratacin w Sewilli).
Najwiksze osignicia hiszpaskie dotycz oczywicie kartografii i
nawigacji (traktaty Pedra de Medina i Martina Cortes wielokrotnie
wydawane w wielu jzykach) oraz konstrukcji statkw (autorem pierwszej w
wiecie pracy na ten temat by Diego de Palacio). Zwizany z tymi
praktycznymi naukami by rozwj matematyki i astronomii. Teorie Kopernika
byy bez przeszkd wykadane studentom na uniwersytecie w Salamance.

Kontynuujc wspaniae tradycje medyczne Hiszpanii muzumaskiej,

Miguel Servet odkry krenie krwi (w 1553 r. zosta w Genewie spalony na
168
stosie na rozkaz Kalwina). Wikszo prac naukowych wydanych w tym
okresie w Hiszpanii dotyczya medycyny. Gorzej byo z medycyn praktyczn. Wygnanie ydw i Moryskw, tradycyjnie uprawiajcych ten zawd,
doprowadzio do kryzysu spowodowanego brakiem tradycji lub niechci u
starych chrzecijan do przejcia po nich schedy (dworscy lekarze od
Izabeli do Filipa III byli nawrconymi ydami lub Moryskami).
Odkrycie Ameryki
stao
si rdem rozwoju nauk
przyrodniczych (Francisco Hernandez) i prac (co prawda wwczas nie
wydanych), ktre mona nazwa pierwocinami antropologii (Bernardino de
Sahagun). Naj-wiksz saw zdobyway ksiki dajce caociowy opis
Nowego wiata (Gonzalo Fernandez de Oviedo i Jose de Acosta).
W XVI w. w Hiszpanii dziaaa grupa filozofw i teologw, ktrych
prace miay oddziaywanie daleko wykraczajce poza Hiszpani. Francisco
de Suarez gosi nadrzdno praw krlestwa nad wadz krlewsk. Jezuita
Juan de Mariana uznawa prawo do zabicia wadcy-tyrana. Mariana by take
autorem historii Hiszpanii (Historia General de Espana), ktra pooya
podwaliny pod nowoczesn historiografi hiszpask i bya niezastpiona
a
do koca XIX w. Inny historyk, Jernimo de Zurita, opracowa Anales de la
Corona de Aragn - dzieo rwnie wane dla historiografii Aragonii.
Zoty wiek literatury hiszpaskiej
Jzyk hiszpaski (kastylijski) triumfuje w wieku XVI zarwno na
Pwyspie Iberyjskim (spadek publikacji po katalosku, dwr portugalski
rozmawia po hiszpasku), jak i w Europie, gdzie staje si (obok aciny)
jzykiem dyplomacji.
Analfabetyzm, jak w caej Europie, by powszechny, lecz escuelas de
gramatica, prywatne i publiczne, zapewniay podstawow wiedz
przynajmniej czci modziey (w madryckiej uczy si Cervantes). Pniej
ich zadania (poszerzone o nauki cise) przejy jezuickie colegia.
Najbardziej popularne formy literackie XVI w. to romanse rycerskie
sprzedawane na arkusze, ktre byy wizane sznurem przez sprzedawcw
(std ich nazwa literatura de cordel", cordel znaczy sznur). Dziea,
ktre przejd do historii literatury to Celestina Fernanda de Rojas
(1499) i anonimowa La vida de Lazanio de Tormes (1554), bdca pierwsz
pozycj z nowego rodzaju literackiego zwanego novela picaresca,
przedstawiajcego ycie ludzi z marginesu spoecznego miast (pamitajmy,
jak olbrzymi by ten margines"). Don Quijote z La Manchy Miguela
Cervantesa (1605, 1610) jest ukoronowaniem tego wspaniaego okresu
hiszpaskiej literatury, ktry by dla Hiszpanw tym, czym literatura
romantyczna dla Polakw.
IV. WIEK XVII
FILIP III I FILIP IV
W CZASACH, gdy krlowie rzdzili,
a nie tylko panowali, monarchowie wywierali wielki (czasem decydujcy)
wpyw na ksztat polityki wewntrznej i zewntrznej. Dlatego rozpoczyna
ten rozdzia charakterystyka nastpcy Filipa n -jego syna Filipa III,
ktry swoj postaw wpyn negatywnie na dzieje Hiszpanii w wikszym
chyba stopniu ni inni wadcy.
Filip Ul nie by odpowiednio przygotowany do objcia tronu. Nie
posiada pozytywnych cech ojca, jak pracowito i odpowiedzialno, ani
nawet chci do rzdzenia i kierowania pastwem. Wielu chciao wykorzysta

t sabo krla, udao si to Franciscowi Gmez de Sandoval, znanemu

bardziej jako ksi Lerma.
Lerma odsun od rzdzenia Hiszpani cay dotychczasowy personel
aparatu pastwa - doradcw, inkwizytorw itd. Zostali oni zastpieni
krewnymi i przyj acimi faworyta (arcybiskupem Toledo i Wielkim
Inkwizytorem zosta wuj Lermy). Dwr krlewski zosta na pewien czas
przeniesiony z Madrytu do Valladolid (1600-1606), aby odseparowa krla
od dotychczasowych elit i by znajdowa si bliej posiadoci Lermy.
Ksi Lerma by pierwszym z caej serii siedemnastowiecznych
faworytw zwanych w Hiszpanii privado lub valido. Przez jego rce
przechodziy wszystkie wane dokumenty, rady koronne miay nakazane
wypenia jego rozporzdzenia i dostarcza danych informacji. Lermie, w
odrnieniu od nastpnych valido, chodzio wycznie o wasne interesy.
Stara si nie powica duo czasu sprawom pastwowym, nawet wielkiej
wagi, jeli nie mg z nich wycign dla siebie jakiej korzyci. Stae
przebywanie Lermy z krlem, z dala od Madrytu i instytucji rzdzcych
pastwem, prowadzio do paradoksalnego zjawiska wikszego
usamodzielnienia si rad koronnych. Pocigno to za sob gwatown
rozbudow aparatu biurokratycznego.
Wkrtce przeciwko Lermie zjednoczyli si wszyscy nie majcy z nim
powiza i jedynie przywizaniem krla naley tumaczy tak dugie
panowanie" ksicia. Upadek Lermy nastpi dopiero po zawarciu sojuszu
przez arystokracj i urzdnikw, dziki ktremu zawizano spisek
kierowany przez wasnego syna Lermy (!) i cignitego na t okoliczno
z Wiednia szefa" polityki zagranicznej, Baltazara de Zuniga. W 1618 r.
Lerma zosta zdymisjonowany i wrci do rodzinnej Walencji. Straci cz
swojej fortuny wskutek konfiskaty, lecz uratowa gow, gdy przezornie
przed dymisj
170
postara si o kardynalski kapelusz. Najwysza kara nie omina jednak
najbliszych wsppracownikw Lenny straconych po procesach sdowych.
Ksi Uceda (syn Lermy) zosta nowym valido, lecz nie osign takiej
pozycji jak jego ojciec, m.in. dlatego, e Filip III pod koniec ycia,
jakby chcc nadrobi stracony czas, naladowa styl rzdzenia Filipa II.
Niestety, [ dla Hiszpanii by to ju czas stracony bezpowrotnie.
Nastpca Filipa III, Filip IV, znalaz si w o wiele trudniejszej
sytuacji [ni jego ojciec i cho si stara, nie okaza si wadc na
miar dziadka [(Filipa II) i czasw, w ktrych przyszo mu panowa.
Bardziej skomplikowana musi by ocena czowieka, ktry faktycznie
[rzdzi Hiszpani a do jej i swojej klski w roku 1643. Nowy valido, E
Gaspar de Guzman (hrabia Olivares, po otrzymaniu tytuu ksicego by
[powszechnie znany jako conde duue - hrabia ksi Olivares), by wielk
j postaci hiszpaskiej historii, nieporwnywaln z miernotami, ktre
zastpi.
171

Pierwszym posuniciem Olivaresa, w ramach szeroko zakrojonego planu

naprawy pastwa, byo powoanie Junta de Reformacin w 1621 r., ktrej
zadaniem byo wyplenienie korupcji w aparacie administracyjnym.
Rwnoczenie zostay ograniczone wydatki dworu.
W 1624 r. w tajnym memorandum przedstawionym krlowi Olivares zaleci
dokoczenie zjednoczenia (unifikacji) Hiszpanii. Wszystkie czci
imperium, a nie tylko Kastylia, miay wedug tego planu finansowa

stoczterdziestotysiczn armi (tzw. Unia Broni"). Parlamenty Walencji i

Aragonii zgodziy si jednak tylko na niewielkie dotacje, a Katalonia
odmwia ich cakowicie.
W 1626 r. zostao zawieszone bicie monet miedzianych (vello), jedno
ze rde inflacji. Inne pocignicia finansowe (m.in. ogoszenie
niespacania dugw pastwowych) zredukoway zaduenie. Wysiki
ratowania finansw pastwa doznay powanego ciosu po zdobyciu przez
holenderskich korsarzy floty przewocej srebro z Meksyku (dokona tego
Peter Heyn w pobliu Matanzas na Kubie w 1628 r.).
Od 1635 r. rozpocz si gwatowny upadek kraju spowodowany
interwencj francusk i wewntrznymi rewoltami. Olivares, krytykowany za
bdy w polityce wewntrznej i zagranicznej, zosta odsunity od wadzy
na pocztku 1643 r. i zmar dwa lata pniej.
Filip IV wybra nowego valido - Luisa de Haro (siostrzeca
Olivaresa), a sam odsun si od aktywnego rzdzenia krajem (c za
odwrotna zbieno w porwnaniu z Filipem III!). Krl by od tego czasu
pod przemonym wpywem franciszkaskiej mistyczki Marii de Argeda, ktra
doradzaa mu (listownie) we wszystkich sprawach.
172
Kocowa przegrana Olivaresa musi rzutowa na ocen caej jego
dziaalnoci. Nie ulega wtpliwoci, e by to czowiek uczciwy
(przyznawali to nawet jego wrogowie), o dalekosinych planach
przekraczajcych pole widzenia wikszoci mu wspczesnych. W tym wanie
tkwio rdo klski tych planw - byy zbyt daleko idce, podjte bez
zastanowienia nad natychmiastowymi ubocznymi skutkami, konieczne, lecz
nierealne.
Olivares mia negatywny stosunek do rozporzdze dotyczcych
czystoci krwi" (sam by dalekim potomkiem converso). Uwaa, e wszyscy
obywatele pastwa powinni mie jednakowe prawa. Po bankructwie Hiszpanii
(ogoszenie niewypacalnoci w 1627 r.), na ktrym najwicej stracili
genuescy bankierzy, Olivares otwarcie popiera bankierw z Portugalii
bdcych nawrconymi ydami. Zgosi take projekt zaproszenia wygnanych
ydw do powrotu do Hiszpanii. Rwnie mao realistyczny by plan
unifikacji Hiszpanii, ktra miaaby si sta jednym krlestwem, a nie
organizmem czcym krlestwa Kastylii, Aragonii i Portugalii. Oznaczao
173
to nie tylko likwidacj fueros i upodobnienie wszystkich krlestw do
Kastylii, lecz take umoliwienie mieszkacom innych prowincji szerokiego
uczestnictwa w yciu politycznym (i nie tylko) Kastylii. Hiszpanie mieli
sta si narodem ponad podziaami regionalnymi, ktre byy wwczas
najwaniejszym okreleniem tosamoci.
Plany finansowe Olivaresa obejmoway przede wszystkim zniesienie
podatku millones (naoonego na podstawowe artykuy konsumpcyjne) w
zamian za mniejszy podatek lokalny. Kortezy przeciwne millones jeszcze
bardziej bay si podatku, ktry byby niezaleny od ich aprobaty i
zawetoway projekt (1624). Dla ratowania upadajcej gospodarki Olivares
zaproponowa utworzenie bankw publicznych opartych na kapitale
pochodzcym z opodatkowania wasnoci, ktre za niewielkie odsetki
oferowayby poyczki rolnikom i rzemielnikom.
Wszystkie korzyci osignite przez pastwo dziki tym reformom miay
suy lepszemu finansowaniu wysiku zbrojnego imperium. Tak wic jeli
chodzi o polityk imperialn, Olivares by niereformowalny". Trudno
oprze si wraeniu, e konsekwencje rzdw karierowicza Lermy i

wielkiego ma stanu Olivaresa, cho z rnych powodw, byy podobnie

negatywne.
POLITYKA WEWNTRZNA FILIPA III I FILIPA IV
Wygnanie Moryskow
Hiszpaska Rada Pastwa (Consejo de Estado) zaakceptowaa plan
wygnania Moryskow jeszcze za panowania Filipa II (1582). Mino jednak
wiele czasu, zanim wykonano t decyzj. Gwn przyczyn opnienia by
opr magnatw Aragonii i Walencji, ktrzy czerpali ogromne korzyci z
pracy ich poddanych Moryskow. Trudno dokadnie okreli stosunek ludnoci
hiszpaskiej do postanowie wadz. Na pewno nie mona mwi o poparciu
czy akceptacji decyzji wygnania Moryskow przez cae spoeczestwo
Hiszpanii. Inkwizycja w Walencji bronia Moryskow twierdzc, e s oni
takimi samymi Hiszpanami, jak wszyscy inni. Krlewski spowiednik uwaa,
e byoby straszliw rzecz wygnanie ochrzczonych Moryskow do krajw
muzumaskich, gdy oznaczaoby to ich powrt do islamu. Wszyscy
arbitristas (patrz podrozdzia o gospodarce) byli przeciwni wygnaniu.
Pomimo tych oporw, na pocztku 1608 r. Rada Pastwa uchwalia
jednomylnie deportacj Moryskow. Spowodowao tak decyzj wiele
czynnikw. Arcybiskup Walencji (Juan de Ribera) uwaajcy dotd, i
moliwa jest faktyczna, a nie tylko formalna chrystianizacja Moryskow,
zmieni zdanie i uzna, e dalsza praca misyjna jest bezcelowa.
Magnateria walencka (z Lerm na czele) dosza do przekonania, e wicej
zyska z wygnania Moryskow ni z ich pracy (mylili si). Zadecydowa o
takiej kalkulacji spadek realnych dochodw magnatw wynikajcy z
niezmiennoci opat dzierawczych. Liczono, e sprzeda ziemi po
Moryskach (co obiecano szlachcie) przyniesie wiksze korzyci. Na decyzj
Consejo de Estado wpyny take informacje wywiadu donoszcego, e
agenci krla francuskiego Henryka IV prowadz w Walencji tajne rokowania
z Moryskami.
174
W kwietniu 1609 r. wydany zosta dekret o deportacji Moryskw
zawierajcy odpowiednie rozkazy dla wojska i marynarki, ktrym dano czas
przygotowanie caej operacji. We wrzeniu tego roku dekret zosta e
ogoszony w Walencji. Moryskowie mieli trzy dni na zaokrtowa-ie. Mogli
pozosta tylko ci, ktrym proboszczowie wydali zawiadczenia ich
chrzecijaskiej wierze. Doszo do wielu lokalnych buntw. Zdarzay , si
napady na grupy Moryskw zmierzajce do portw.
Po Walencji, zamieszkanej przez najwiksz liczebnie spoeczno Moryskw, przysza kolej na tych, ktrzy yli w Aragonii i innych
prowincjach Hiszpanii. Od 1609 do 1614 r. wygnano z Hiszpanii okoo 300
tys. Moryskw, pozostao okoo 20 tys. Cz wygnanych udaa si do
Francji i innych pastw europejskich, lecz po pewnym czasie osiedlia si
na stae w miastach Imperium Osmaskiego. Wikszo deportowanych
znalaza si w Afryce Pnocnej, gdzie czsto przyjmowano ich niechtnie
jako muzumanw skaonych chrzecijastwem.
Ogem wygnani Moryskowie stanowili okoo 4% ludnoci Hiszpanii, lecz
a 30% populacji Walencji. Tam te najbardziej da si odczu ich brak.
Zasiedlanie opuszczonych terenw przez chrzecijan przez wiele lat nie
przynioso rezultatw pomimo udogodnie dla chopw i szlachty. Poowa
wsi walenckich Moryskw bya nie zamieszkana w 30 lat po ich wygnaniu. W
Aragonii straty byy mniejsze i szybciej zapenione imigracj francusk.
Dzisiejsze oceny strat gospodarczych wynikych z wygnania Moryskw s
mniej krytyczne ni te, ktre pojawiy si w Hiszpanii ju w dziesi lat
po wygnaniu. Wwczas uwaano, e eksodus Moryskw by gwn przyczyn
upadku Hiszpanii. Obecnie historycy widz w nim czynnik pogbiajcy ju
wczeniej istniejce negatywne zjawiska w gospodarce. W ocenie wygnania
Moryskw w kategoriach ludzkich zwraca si uwag, e bya to nie tylko

reakcja na inno wyznaniow, lecz w ogle na inn kultur. Wiadomo, e

cz Moryskw (szczeglnie ci, ktrzy mieszkali rozproszeni poza
Walencj) bya chrzecijanami. yli oni jednak w tak odmienny sposb, e
zamykajce si na obce wpywy katolickie spoeczestwo hiszpaskie nie
mogo ich zaakceptowa.
Konflikty wewntrzne
Realizacja wielkiego planu Olivaresa, ktrego celem miaa by
unifikacja Hiszpanii, miaa si zacz od rwnego rozoenia kosztw
utrzymania imperium. Jak si oblicza, na pocztku XVII w. Kastylia
zapewniaa 75% dochodw pastwa, Portugalia i Niderlandy po 10%, Neapol
5%, a krlestwo Aragonii 1% (!). Nawet jeli wemiemy pod uwag to, e w
dochody z Kastylii wliczono wpywy z Ameryki, i tak dysproporcje
pozostan olbrzymie. Pierwsza prba ich wyrwnania, podjta w 1626 r.,
nie powioda si ze wzgldu na opr lokalnych parlamentw. Nastpna
zostaa przeprowadzona przez Olivaresa w typowy dla niego sposb - bez
zwracania uwagi na niekorzystne wydarzenia, ktre powinny go zmusi do
poczekania na bardziej odpowiedni moment. Co prawda kryzys w Hiszpanii
pogbia si i nie byo wiele czasu do stracenia. W 1630 r., gdy w
Hiszpanii panowa gd, a w Katalonii szerzya si epidemia, Olivares
wprowadzi w Kraju Baskw podatek solny. Protesty Baskw przeksztaciy
si w bunt w obronie
175

lokalnych praw, ktre naruszono wprowadzajc podatek (1631). Wkrtce

pojawiy si radykalne postulaty spoeczne, biedni Baskowie (lecz
szlachcice, jako e byli nimi wszyscy Baskowie) zadali rwnoci w
posiadaniu dbr. Radykalizacja buntu nie moga si spodoba elicie
rzdzcej Krajem Baskw, ktra nie czekajc na pomoc z zewntrz stumia
rebeli (1634 r. -zdobycie Bilbao i stracenie przywdcw buntu). Korona
musiaa jednak wycofa podatek solny i potwierdzi fueros.
Powstanie w Katalonii
W 1632 r. parlamenty hiszpaskie po raz drugi odrzuciy projekt
Olivaresa. Gdy w 1635 r. Francja zaatakowaa Hiszpani, Olivares by
przekonany, e nadesza odpowiednia pora na mocniejsze zwizanie
Katalonii z reszt kraju. Dla zrealizowania swojego celu specjalnie
przenis gwne dziaania militarne na granice Katalonii. Kataloczycy
nie uchwalili jednak zwikszenia wydatkw na obron twierdzy Salses
obleganej przez Francuzw, podobnie jak wczeniej nie wsparli
Fuenterrabii (twierdzy w Baskonii), chocia ochotnicy z caej Hiszpanii
pieszyli jej na pomoc, gdy by to pierwszy od kilku pokole wielki atak
bezporednio na terytorium Hiszpanii. Gdy na pocztku 1640 r. Salses
zostao odbite przez samych Kataloczykw, Olivares wydal polecenie
zakwaterowania w Katalonii dziewiciotysicznej armii, ktra miaa by
uyta w dalszych walkach z Francuzami. Wicekrl wprowadzi w ycie
polecenie Olivaresa wbrew oporowi lokalnych wadz. W efekcie doszo do
star onierzy z chopami, ktre przerodziy si w rebeli. W maju 1640
r. wojska powstacze wkroczyy do Barcelony i innych miast. Podczas
obchodw Boego Ciaa przebrani rebelianci wywoali gwatowne zamieszki,
ktrych kulminacj byo zabicie wicekrla prbujcego uciec na galer
zakotwiczon w porcie.
Do tego momentu zamieszki miay charakter chaotycznych atakw grup
rebeliantw, ktre tylko skal rniy si od sytuacji permanentnego
bezprawia panujcego w Katalonii od pocztku wieku. Wrd czci elity
kataloskiej zrodzi si jednak pomys oderwania od Hiszpanii. W tym celu
zostay nawizane rozmowy z Francj, ktre zakoczyy si podpisaniem
sojuszu obronnego w padzierniku 1640 r. W obliczu tych wydarze Korona

podja dziaania zbrojne skierowane przeciwko Katalonii, w odpowiedzi na

co rebelianckie wadze przekazay tytu wadcy Katalonii (hrabiego
Barcelony) krlowi Francji Ludwikowi XIII (1641). W ten sposb rozpocza
si wojna domowa poczona z obc interwencj, ktra miaa trwa 10 lat.
W jej wyniku prowincja Roselln zostaa zdobyta przez Francj i nigdy ju
nie powrcia do Katalonii.
Wyzysk gospodarczy ze strony Francji, ktra traktowaa Kataloni jak
koloni, wywoa nastroje antyfrancuskie. Zaraza, ktra pochona 20%
ludnoci Barcelony, ogromnie osabia opr miasta (1650) i po dugim
obleniu stolica Katalonii zostaa zdobyta przez Hiszpanw (1652).
Powstanie Kataloczykw ze wzgldu na wewntrzne podziay (sprzeczno
interesw Barcelony i pozostaych miast, poparcie czci wszystkich grup
spoecznych dla Hiszpanii) nie byo powstaniem narodowym w cisym tego
sowa znaczeniu. Takim powstaniem bya rebelia w Portugalii.
176
Oderwanie si Portugalii
W czasach, gdy Hiszpania bya niepokonan potg, Portugalia odnosia
wicej korzyci ni strat z przyczenia do wielkiego ssiada. Kryzys
hiszpaskiego imperium postpujcy od pocztku XVII w. zmieni t
korzystn sytuacj. Gdy Holendrzy walczcy z Hiszpani zaatakowali
portugalskie drogi handlowe w Azji oraz opanowali znaczn cz Brazylii,
Hiszpania nie bya w stanie pomc Portugalczykom. Zwycistwo Hiszpanw w
Bahii (1625) okazao si tymczasowe i to dopiero sami Portugalczycy z
Brazylii wyparli Holendrw (1654).
Wojna z Francj zmusia Koron do podjcia prby uzyskania
dodatkowych dochodw z Portugalii (nowe podatki), co doprowadzio do
zamieszek w Evorze (1637). Z kolei rewolta Kataloczykw spowodowaa
konieczno zwoania pospolitego ruszenia szlachty z caego Pwyspu
Iberyjskiego. Zebrana w Lizbonie szlachta portugalska zbuntowaa si i w
grudniu 1640 r. proklamowaa ksicia Braganza krlem Portugalii (jako
Joao IV). Francja natychmiast udzielia pomocy Portugalii, ktra po
zwycistwach nad Hiszpani w Elvas i Villaviciosa (1659 i 1665) uzyskaa
od niej uznanie niepodlegoci (1668). Sukces militarny Portugalii by
przede wszystkim wynikiem potraktowania przez Hiszpani tego teatru
dziaa wojskowych jako trzeciorzdnego.
Dramatyczny stan pastwa hiszpaskiego (podobny do sytuacji Polski 15
lat pniej - powstanie kozackie, najazd szwedzki) zrodzi plany secesji
Andaluzji. Ksi Medina Sidonia (brat nowej krlowej Portugalii)
zawiza spisek majcy na celu utworzenie niezalenego krlestwa (1641).
Z tych planw nic nie wyszo, jednak Medina Sidonia (podobnie jak
Radziwiowie) zdoa wyj cao z tej opresji ze wzgldu na rozlege
wpywy, ktrymi nie dysponowa drugi ze spiskowcw, markiz Ayamonte
(zosta stracony). Za podobny pomys secesji Aragonii (1648) jego autor ksi Hfjar - zapaci doywotnim wizieniem. W 1657 r. wybucha rebelia
w Neapolu i Palermo. Miaa ona charakter powstania ludowego podobnie jak
w Katalonii, miejscowe elity nie zdecydoway si jednak stan na jego
czele. W nastpnym roku Hiszpanie opanowali sytuacj.
Polityka zagraniczna (1598-1665)
W pierwszym okresie swoich rzdw Filip ni. kontynuujc polityk
ojca, prbowa dokona ldowania w Irlandii, aby udzieli wsparcia
irlandzkim powstacom (1601). Zakoczya si ona podobn klsk jak
poprzednie prby. Objcie tronu Anglii przez nowego wadc, Jakuba I,
doprowadzio do zmiany hiszpaskiej polityki wobec tego kraju. Obie
strony uznay, e moliwy jest pokj i rzeczywicie go zawary (Traktat
Londyski, 1604).

W Niderlandach kopoty finansowe, powodujce bunty nieopacanych

onierzy (w ten sposb koczya si kada kampania lat 1598-1604),
zostay rozwizane przez genueskiego bankiera i generaa Ambrosia Spinol. Dowodzc opacan przez siebie armi, Spinola zdoby w 1604 r.
Ostend. Gdy dwa lata pniej znowu zabrako pienidzy i onierze si
zbuntowali, nawet Spinola opowiedzia si za rokowaniami pokojowymi.
177
Porozumienie ze Zjednoczonymi Prowincjami zostao zawarte w 1607 r., ale
krl podpisa je po dugich wahaniach dopiero w 1609 r. Obie strony
uznaway zawieszenie dziaa zbrojnych za tymczasowe (dwunastoletnie) i
przygotowyway si do dalszej wojny.
W tym czasie Hiszpania pomoga cesarzowi Ferdynandowi pokona
czeskich powstacw (1620) w zamian za oddanie Alzacji, ktra stanowia
cz Hiszpaskiej Drogi z Mediolanu do Niderlandw. Dla wzmocnienia
innych fragmentw tego strategicznego szlaku Hiszpanie zajli alpejskie
przecze (Yaltelina) i Palatynat. Uczyniono tak dlatego, e zachodnia
nitka
Hiszpaskiej Drogi dostaa si pod francusk kontrol. u,
Jednoczenie z przygotowaniami do wojny Hiszpania i Holandia
prowadziy rokowania. dania hiszpaskie obejmoway pocztkowo formalne
uznanie wadzy hiszpaskiej w Niderlandach, tolerancje dla katolikw,
otwarcie ujcia Skaldy (czyli zaprzestanie blokady portu w Antwerpii). Z
czasem Hiszpanie ograniczyli swoje dania do odblokowania Antwerpii i
wycofania holenderskich korsarzy z Ameryki. Wojna jednak wybucha
178
z powodu postawy Holandii, gdzie do wadzy dosza partia wojenna"
Maurycego Nassau. Hiszpanie w jej pierwszej fazie osignli znaczne
sukcesy. Spinola zdoby Bred (1625 r., synny obraz Velazqueza).
Francuzi odparci w Yaltelinie podpisali pokj (1626).
Ze wzgldu na to, e Holandia odnosia najwiksze sukcesy militarne i
gospodarcze na morzu, Hiszpanie postanowili zniszczy t podstaw jej
potgi. Starano si ograniczy napyw holenderskich towarw do Hiszpanii
(skd pyny do Ameryki) przez cis kontrol celn. Korsarze z
Dunkierki atakowali holenderskie statki handlowe i rybackie (led by
podstawowym produktem eksportowym tego kraju), odnoszc sukcesy nie
mniejsze, cho nie tak spektakularne, jak piraci holenderscy w Ameryce
Hiszpaskiej.
W toczcej si od 1618 r. europejskiej wojnie, nazwanej potem wojn
trzydziestoletni", siy hiszpasko-austriackie odniosy zwycistwo nad
Szwedami pod Nordlingen (1634). W 1635 r. najwikszy sojusznik
protestantw, Francja, wypowiedziaa wojn Hiszpanii, wczajc si tym
samym w wojn trzydziestoletni.
Dwa lata pniej Holendrzy odbili Bred, a w 1638 r. zdobyli twierdz
Breisach dajc dostp do Renu. Na morzu Hiszpania take ponosia same
poraki. W 1637 r. Francuzi zniszczyli okrty hiszpaskie w porcie koo
San Sebastian. W 1639 r. trzon floty hiszpaskiej pyncej do Flandrii
zosta rozbity przez Holendrw w bitwie nieopodal Downs (wydmy w pobliu
Dunkierki). Rok pniej to samo spotkao flot hiszpasko-portugalsk
koo wybrzey Brazylii. Hiszpanie chcc odcign siy francuskie od
swoich granic podjli prb ataku na ziemie Francji z terenu Niderlandw.
Inwazyjna armia Francisco de Mello zostaa unicestwiona pod Rocroi
(1643). Bitwa ta uwaana jest za koniec wietnoci armii hiszpaskiej
(tercios), zapocztkowanej zwycistwem nad Francuzami pod Pawi.
Klska pod Rocroi nie oznaczaa ostatecznej klski imperium
hiszpaskiego, lecz konieczno zmiany celw strategicznych. Hiszpania

walczya tak zaarcie o Niderlandy nie tylko dlatego, e byy to ziemie

rodzinne dynastii, lecz przede wszystkim z tego powodu, i obawiaa si,
e ich utrata pocignie za sob utrat innych terytoriw. Posiadanie
Niderlandw oznaczao take moliwo szachowania Francji i Anglii.
Dopiero klski militarne uwidoczniy, e prowadzenie dziaa zbrojnych na
tak dalekim i trudno dostpnym teatrze wojennym w gruncie rzeczy
uniemoliwio Hiszpanii wykonywanie innych ruchw strategicznych i przez
to naraao pozostae czci imperium.
Po wymuszonej zmianie strategii spraw zasadnicz dla Hiszpanii, w
jej skrajnie trudnym pooeniu (inwazja francuska, bunty w Portugalii i
Katalonii), byo zawarcie pokoju w Niderlandach. W 1648 r. Hiszpanie
uznali niepodlego Zjednoczonych Prowincji (Holandii) w traktacie
stanowicym cz porozumienia pokojowego koczcego wojn
trzydziestoletni. Byo ju jednak za pno na wykorzystanie wojny
domowej we Francji (Fronda, 1648-1652) dla odzyskania wszystkich
zagarnitych przez Francj terytoriw, odbito tylko Barcelon i
Dunkierk. Anglia Cromwella liczc na atw zdobycz przyczya si do
dziaa przeciwko Hiszpanii. Najpierw w Ameryce, po nieudanej prbie
podboju Hispanioli, Anglicy zdobyli Jamajk (1655), a ich marynarka
zniszczya hiszpaskie floty wiozce zoto i srebro.
179

W Europie wojska angielskie pomogy Francuzom w rozbiciu armii

flamandzkiej (czyli armii katolickiej Flandrii) pod Downs (Dunes po
hiszpasku -Wydmy po polsku, 1658 r.) i zdobyciu Dunkierki. W 1659 r.
Pokj Pirenejski skoczy wojn hiszpasko-francusk. Hiszpania utracia
na zawsze katalosk Cerdane i Roselln (z najwikszym miastem Perpignan, gdzie do dzi mieszkaj Kataloczycy), Artois (Dunkierka) i
kilka twierdz w Niderlandach.
KAROL II
W momencie mierci Filipa IV jego nastpca mia zaledwie cztery lata.
Regentk zostaa krlowa-matka, Marianna, ktra rzdzia razem z
picioosobow Rad Regencyjn. Pojawi si nowy valido (ksi
Castrillo), lecz najwiksz rol w polityce kraju odgrywa przyrodni brat
Karola II - Don Juan de Austria. Toczy on z krlow zaart walk, w
ktrej by wspierany przez cz arystokracji. Krlowa, nie ufajca
dworowi, znalaza oparcie w swoim austriackim spowiedniku - jezuicie
Everardzie Nithard, ktry po mianowaniu na stanowisko Inkwizytora
Generalnego wszed w skad Rady Regencyjnej. Wywoao to wielkie
niezadowolenie w Hiszpanii, ktre Don Juan prbowa wykorzysta
organizujc spisek majcy na celu porwanie Nitharda. Odkrycie spisku
(1668) zmusio Don Juana do udania si na wygnanie do Katalonii. Cieszy
si on tam wielk popularnoci, ktr zdoby dziki sposobowi, w jaki
rzdzi Kataloni jako wicekrl po zdobyciu Barcelony w 1652 r.
Wykorzystujc t sytuacj jego zwolennicy zorganizowali w caej
Hiszpanii olbrzymi akcj propagandow, ktrej celem byo doprowadzenie
do powrotu Don Juana do Madrytu. W 1669 r. przyrodni brat krla na czele
niewielkiej grupy zbrojnych ruszy w kierunku stolicy. W efekcie tego
zamachu stanu" Nithard zosta zdymisjonowany i musia opuci kraj, lecz
Don Juana take zobowizano do pozostania poza Madrytem (w Saragossie).
W 1675 r. krl ukoczy 14 lat i ogoszono jego penoletnio.
Ostatni z hiszpaskich Habsburgw by ograniczony umysowo i chronicznie
chory. Podjta przez niego prba uzyskania samodzielnoci przy pomocy Don
Juana napotkaa zdecydowany opr matki i Don Juan po raz wtry musia
wrci do Saragossy. Nowy faworyt krlowej (Fernando de Yalenzuela),
usunity po 1675 r., wrci na dwr i zosta mianowany szefem rzdu. Rada

Stanu i Rada Kastylii wsplnie zaday jego aresztowania. Don Juan

ruszy na Madryt, tym razem z pitnastotysiczn armi. Yalenzuela zosta
deportowany, a Don Juan sta si najwaniejsz osob w pastwie, cieszc
si wielk popularnoci wrd wszystkich warstw spoeczestwa.
Przez dwa i p roku (do mierci w 1679 r.) Don Juan przeprowadzi
szeroko zakrojony program reform, kontynuowany potem przez jego
nastpcw. Sytuacja Hiszpanii bya dramatyczna, panowa gd (1677-1678)
i epidemie (Andaluzja), pastwo byo finansowym bankrutem. Najwaniejsz
spraw byo uzdrowienie pienidza - reforma monetarna. Wprowadzi j ju
po mierci Don Juana jego nastpca, ksi Medinaceli (1680) - polityczny
przeciwnik Don Juana za ycia, lecz kontynuator reform po mierci. Po
dokonaniu dewaluacji pienidza przygotowano nowy szacunek podatkowy,
180
ktry zmniejszy obcienie fiskalne. Usunicie ksicia Medinaceli
(zastpi go hrabia Oropesa) nie powstrzymao dalszych reform finansw
pastwa.
W bardzo cikiej sytuacji gospodarczej i politycznej (powstanie
chopskie w Katalonii, 1688) pojawi si nowy problem - sprawa sukcesji
tronu. Byo pewne, e Karol II nie bdzie mia potomka. Prawo do tronu
mogaby wwczas uzyska jego siostra Maria - ona krla Francji Ludwika
XIV. Umowa maeska wykluczaa tak moliwo, lecz Ludwik XIV z niej
nie zrezygnowa. Matka krla popieraa niemieckich pretendentw do tronu.
Jednoczenie podjto histeryczne prby uleczenia bezpodnoci wadcy
poprzez egzorcyzmy przeprowadzone przez niemieckich kapucynw. Wikszo
hiszpaskich elit rzdzcych uznaa, e sytuacja jest na tyle
niebezpieczna (ju rodziy si pomysy rozbioru imperium), i naley
oprze si na silnym sojuszniku gwarantujcym przetrwanie pastwa, a
przede wszystkim naley unikn stworzenia sobie zbyt potnego wroga.
Przy takim zaoeniu wybr by jasny, Francja jako przeciwnik bya
najbardziej niebezpieczna. Arcybiskup Toledo Portocarrero, kierujcy
profrancuskim stronnictwem, przekona krla do podjcia decyzji idcej w
tym kierunku i Karol II w swoim testamencie przekaza wadz wnukowi
krla Francji pod warunkiem, e nie dojdzie do poczenia obu koron
(1700). W tym samym roku umar ostatni Habsburg na hiszpaskim tronie.
Francja zdawaa sobie spraw, e objcie tronu hiszpaskiego przez
wnuka Ludwika XIV zjednoczy przeciwko niej ca Europ. Panowanie na
tronie hiszpaskim austriackiego Habsburga mogo stanowi dla Francji
jeszcze wiksze niebezpieczestwo, gdy oznaczao odrodzenie szesnastowiecznego okrenia Francji przez habsburskie posiadoci. Austriacki
kandydat na tron hiszpaski (syn cesarza - arcyksi Karol), cho nie
by pierwszym w kolejce do tronu we wasnym kraju, to mia o wiele
wiksze szans na poczenie obu koron ni francuski pretendent. Z tej
oceny sytuacji we Francji narodziy si pomysy rozbioru Hiszpanii jako
rozwizania najbardziej bezpiecznego politycznie. Takie rozwizanie
popieraa przede wszystkim Anglia, chcc unikn powstania jakiejkolwiek
wielkiej potgi w Europie. Wszystko to sprawio, e wybrana przez
wikszo elit politycznych Hiszpanii opcja francuska nie od razu zostaa
zaakceptowana przez sam Francj.
Zmiana polityki europejskich mocarstw w stosunku do Hiszpanii datuje
si od podpisania Pokoju Pirenejskiego (1659). Stao si wwczas jasne,
e najwiksz potg w Europie jest Francja, a Hiszpania przestaa by
zagroeniem wymagajcym zjednoczenia si pozostaych pastw. Hiszpascy
politycy, nie majc rk uwizanych koniecznoci toczenia wojen niemal w
caej Europie, zaczli umiejtnie wykorzystywa sprzecznoci interesw
swoich wrogw. Don Juan zasugerowa, i Hiszpania powinna przesta

interesowa si pnocn Europ i ograniczy swoje dziaania tylko do

basenu Morza rdziemnego.
Kierujcy polityk Francji kardyna Mazarini zaproponowa Hiszpanii
oddanie terenw Katalonii, utraconych na podstawie pokoju z 1659 r. w
zamian za hiszpask cz Niderlandw. Holandia tymczasem nie bya ju
zainteresowana cakowitym wyparciem Hiszpanii z Niderlandw. Bardziej
obawiaa si Francji i gotowa bya w zamian za utrzymanie przez
181

Terytoria utracone przez Hiszpani zgodnie z ukadami

Pirenejskim 1659 r. Akwizgraskim 1668 r. Nijmegen 1679 r.
Terytoria utracone przez Hiszpani w drugiej poowie XVII w.
182
Hiszpanw Flandrii, jako osony przed ekspansjonistycznymi planami
Ludwika XIV, wesprze Hiszpani na morzu. W tym samym czasie (przez
krtki okres) Holandia i Hiszpania walczyy ze wsplnym wrogiem Portugali. W rozwijajcym si procesie zmiany sojuszy przysza kolej na
wadan przez t sam dynasti Austri. Ludwik XIV podpisa z cesarzem
Leopol-dem I tajne porozumienie (1668) o podziale imperium hiszpaskiego
po spodziewanej bezdzietnej mierci Karola II. Austriacka ga
Habsburgw miaa otrzyma Hiszpani, Ameryk i Mediolan, Francja Niderlandy, Franche-Comte, Filipiny, Neapol i Nawarr.
W 1667 r. Francja uderzya na Niderlandy, a nastpnie zaatakowaa
Franche-Comte. Hiszpanie nie byli w stanie stawi skutecznego oporu. Na
podstawie traktatu pokojowego w Aix-La Chapelle (1668) Francja otrzymaa
Lilie i Charleroi. W 1672 r. Francja zaatakowaa Holandi, ktrej
popieszya z pomoc Hiszpania. W odpowiedzi Francuzi zajli wikszo
flandryjskich miast i ponownie uderzyli na Franche-Comte. Na morzu
Francja take odnosia sukcesy, pomagajc zbuntowanym przeciwko Hiszpanii
mieszkacom Messyny (1674) i zwyciajc wysan na pomoc Hiszpanom flot
holendersk. W jednej z dwch przegranych przez Holendrw bitew morskich
(pod Agost) zgin admira Ruyter, opromieniony zwycistwami nad Angli.
Przebieg tych wszystkich zmaga wskazuje wyranie, e Hiszpania i
Holandia zbyt dugo toczyy ze sob wojny (z winy obu stron), na czym
tylko skorzystali ich wsplni wrogowie. W traktacie pokojowym w Nijmegen
(1678) Hiszpania utracia na rzecz Francji kolejne terytoria: FrancheComte, wikszo Artois, miasta takie, jak Cambrais i Ypres. W nastpnych
latach Francja dalej realizowaa polityk przyczania obszarw, z
ktrymi, jej zdaniem, czyy j historyczne wizi. Prby
przeciwdziaania ze strony Hiszpanii (1683) doprowadziy do odwetowego
ataku na Kataloni i w dalszej kolejnoci do utraty Luksemburga (Pokj
Ratyzboski, 1684).
W wielkiej wojnie europejskiej Francji przeciwko wszystkim (Liga
Augsburska), wsplne siy holendersko-hiszpaskie prboway przeciwstawi
si Francji we Flandrii, lecz zostay rozbite pod Fleurus (1690). Dla
odcignicia si hiszpaskich z pnocy Europy Francuzi prbowali
wykorzysta ludowe powstanie w Katalonii (1688-1689), lecz bombardowanie
i zdobycie Barcelony wywoao tylko wrogo miejscowej ludnoci. Pokojem
w Rijszwijk (1697) Barcelona i Luksemburg zostay zwrcone Hiszpanii,
Haiti za formalnie staa si francuska (Hiszpanie opucili t cz
Hispanioli ju wczeniej).
Sojusz holendersko-angielski, wynikajcy z objcia tronu Anglii przez
Holendra Wilhelma VII Oraskiego, spowodowa, e do walki o hiszpask
sukcesje wczya si bezporednio ta wanie trzecia potga (oprcz

Francji i Austrii). Zmieniay si pomysy podziau hiszpaskiego imperium

i na rok przed mierci Karola II krl Francji i Wilhelm Oraski
uzgodnili, e wikszo ziem hiszpaskich otrzyma syn cesarza, pozostae
za syn Ludwika XIV. Hiszpania bya jednak zdecydowana nie dopuci do
rozbioru. Zagwarantowa to mogo jedynie przekazanie tronu
najsilniejszemu z przeciwnikw, a wic temu, ktry mg pokusi si o
utrzymanie caoci imperium.
183

GOSPODARKA, SPOECZESTWO
Demografia
Przez cay wiek XVII Hiszpania dotknita bya powtarzajcymi si
epidemiami (dumy, ospy). Pod koniec XVI w. duma zaatakowaa Kantab-ri,
potem centrum kraju, Portugali i Andaluzj. Zmaro okoo 600 tys. osb.
Na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych XVII w. druga fala
epidemii dotkna Andaluzj, Murcj, Aragoni z Kataloni i Majork.
Umara podobna liczba ludzi jak wczeniej na pnocy. Trzecia fala dumy
(1676-1685) nie spowodowaa ju tak wielkich strat.
Najgroniejsza z innych plag - gd, szerzy si w Kastylii i
Andaluzji w latach 1605-1607, w tych samych regionach i w Aragonii w 1615
i 1616 r., ogarn cay Pwysep Iberyjski w latach 1630-1631. W roku
1647 Andaluzja, ywica reszt Hiszpanii, miaa najgorsze w stuleciu
zbiory. Niedoywienie ludnoci zwikszao umieralno spowodowan
szerzc si w tym samym czasie epidemi. Jeli dodamy do tych
przygnbiajcych informacji zmniejszanie si zaludnienia wskutek
emigracji do Ameryki i wygnanie Moryskw - to otrzymujemy obraz kryzysu
demograficznego o skali nie znanej w Hiszpanii od poowy XIV w. (fali
najwikszych epidemii w Europie). Chocia obliczenia nie s pewne, to z
du doz prawdopodobiestwa mona przyj, e poziom zaludnienia
Hiszpanii z koca XVI w. (ponad 8 min) zosta powtrnie osignity
dopiero w poowie XVIII w.
Nie wszystkie regiony Hiszpanii charakteryzowa ten sam gwatowny
spadek zaludnienia. Liczba ludnoci Katalonii rosa a do lat
czterdziestych XVII w., a i potem jej spadek nie by wielki, pomoga w
tym dua fala imigracji z Francji. W Galicji i Asturii, gdzie w XVI w. w
odrnieniu od reszty Hiszpanii nie byo szybkiego wzrostu ludnoci,
nastpi w XVII w. znaczny przyrost. Prawdopodobnie najwaniejsz
przyczyn tej odwrotnej tendencji byo wprowadzenie uprawy kukurydzy,
bardzo dobrze przyjmujcej si w klimacie pnocnej Hiszpanii i dajcej
wiksze plony ni inne zboa, co musiao wpyn na polepszenie
wyywienia ludnoci tych terenw. Jednak nawet w Galicji i Asturii kryzys
demograficzny dotkn miasta. Z wyjtkiem Madrytu wszystkie hiszpaskie
miasta traciy mieszkacw lub wrcz pustoszay. W pierwszej poowie XVII
w. zaludnienie Sewilli spado ze 130 tys. do 70 tys., Toleda z 50 tys. do
25 tys.
Rolnictwo
U podstaw kryzysu demograficznego Hiszpanii w wieku XVII leaa
sytuacja w rolnictwie. Nawet poza okresami godu wikszo ludnoci bya
niedoywiona. Przyczyny tego byy wielorakie. Do strukturalnych naleaa
dystrybucja ziemi. Przy tak maym procencie ziem hiszpaskich nadajcych
si do uprawy jedynie intensywna produkcja bya (i jest) w stanie
zapewni wyywienie ludnoci. Tymczasem ziemie uprawne byy porzucane
przez chopw, a ich nowi waciciele (magnateria, szlachta miejska)
traktowali je jako zabezpieczenie kapitaowe, a nie rdo potencjalnych
zyskw. Ucieczka chopstwa do miast, Ameryki i na obszary peryferyjne

(obrzea geograficzne) Hiszpanii spowodowana bya podatkami,

nierwnomiernie rozoony-

184
mi i w praktyce uniemoliwiajcymi nie tylko zaoszczdzenie na inwestycje
w produkcj, lecz nawet na utrzymanie dotychczasowego poziomu ycia.
Najlepiej widoczne jest to na przykadzie Kastylii - najbardziej
zaludnionej czci Hiszpanii i najmocniej dotknitej uciskiem podatkowym
(inne regiony lepiej si broniy dziki fueros). Wsie kastylijskie
opucia najwiksza liczba chopw. Pozostali chcc przetrwa musieli
zmieni uprawy na bardziej opacalne. Rezygnowali z pszenicy zastpujc
j owsem i jczmieniem sprzedawanym hodowcom byda, owiec i koni,
wprowadzali najbardziej opacaln upraw winoroli.
W XVII w. rozpocz si proces demograficzny trwajcy z przerwami do
dzi - przemieszczanie ludnoci z centrum kraju (Kastylii) na jego
obrzea. Wynikao to zarwno z migracji, jak i rnic w przyrocie
naturalnym.
Gospodarka
Najwaniejszy przemys Hiszpanii wkiennictwo, zaczo przeywa
trudnoci ju w drugiej poowie XVI w. Wyroby wkiennicze wysokiej
klasy, sprowadzane z zagranicy, byy tasze od miejscowych. Przyczyna
tego tkwia w napywie pienidza z Ameryki, wzbudzajcym inflacj, ktra
zwikszaa koszty produkcji. Mesta wolaa sprzedawa wen wysokiej
jakoci za granic, co wywoao protesty producentw, ktrzy zdoali
doprowadzi do wydania prawa nakazujcego sprzeda weny najwyszej
jakoci hiszpaskim producentom (1625). Nie na wiele si to zdao i
najwiksze centra produkcji wkienniczej (Segowia, Palencia, Soria)
podupaday i przerzucay si na produkcj pospolitych wyrobw, ktrych
import by mniej opacalny.
Upadek wkiennictwa pocign za sob upadek wielkich centrw
handlu. Zjawisko to zaczo wystpowa ju w XVI w. Medina del Campo bya
miejscem najwikszych targw i gwnym centrum wymiany towarw i
pienidzy, tutaj kruszce przywoone z Ameryki byy wczane w obieg
handlowy wkienniczej" pnocy Hiszpanii. Bankructwo pastwa (1575) i
wzrost podatku alcabala (z grubsza odpowiednik VAT-u") cakowicie
zrujnoway Medin i nieco pniej spowodoway upadek handlowy drugiego co
do wanoci centrum handlu - Burgos. Jedynym miastem, ktre w tym okresie
przeywao burzliwy rozwj, by Madryt. Do miasta, ktre byo siedzib
dworu (od 1561), przenosili si nie tylko drobni szlachcice, lecz i
przedsibiorcy inwestujcy posiadane pienidze wjuros (poyczki obligacje pastwowe), a nie w produkcj czy handel. Sewilla - centrum
handlu z Ameryk opanowanego przez cudzoziemcw (Hiszpanom brakowao
pienidzy i dowiadczenia), przycigaa zarwno zdecydowanych na
emigracj do Ameryki, jak i margines spoeczny wywodzcy si ze
wszystkich klas (jeli marginesem mona nazwa jedn pit spoeczestwa
- na tyle okrela si procent tzw. ludzi zbdnych"). Te dwa wielkie
organizmy miejskie Hiszpanii nie stanowiy orodkw rozwoju
gospodarczego, lecz (w odmienny sposb) pasoytoway na gospodarce kraju.
Z podobnych jak przy upadku wkiennictwa powodw, upady te
przedsibiorstwa produkujce statki. Dodatkowym negatywnym czynnikiem
byo w tym przypadku zajmowanie przez pastwo aglowcw na potrzeby
wojenne. Od pocztku XVII w. wikszo handlu z portami hiszpaskimi
185

przejy statki obcych bander. W poowie XVII w. byy to ju prawie

wycznie obce aglowce. Przewoono na nich gwnie towary, ktre miay
by dalej reeksportowane do Ameryki Hiszpaskiej. Nawet podczas wojen
dobra przeciwnika (szczeglnie Holandii) pyny do Sewilli lub Kadyksu.
Consejo de Indias obliczao, e na pocztku XVII w. dwie trzecie zota i
srebra przywoonego z Ameryki szo na pokrycie zakupu zagranicznych
towarw. Naley tutaj jeszcze raz podkreli, e przyczyna tych
negatywnych zjawisk nie leaa w odkryciu Ameryki, jak mona by byo
sdzi czytajc niektre wczesne i take wspczesne prace, lecz w tym,
e zoto Ameryki marnotrawiono.
Finanse
,..,.,,,,,,,
Rzdy Filipa II pozostawiy finanse Hiszpanii w opakanym stanie. Dla
ich ratowania zdecydowano si na krok, ktremu Filip II by zdecydowanie
przeciwny - bicie monety (vello) miedzianej zamiast normalnej miedzianosrebrnej (1599). W 1603 r. vellon przebito w mennicach dajc mu podwjn
warto. Pomimo protestw Korona bia tak wiele tych monet, e dopiero
wzrost cen miedzi, spowodowany kryzysem w kopalniach szwedzkich, skd
mied sprowadzano, ograniczy opacaln produkcj". Oglne zamieszanie
finansowe wywoane tak polityk monetarn (ludno wycofywaa z obiegu
monety zote i srebrne) zmusio wadz do zawieszenia bicia monet vellon
i zredukowania o poow ich nominalnej wartoci (1628). Konieczno
finansowania wojskowych kampanii Olivaresa pocigna za sob nastpne
manipulacje pienidzem. W poowie XVII w. najwikszy na wiecie producent
zota i srebra nie dysponowa zotymi i srebrnymi monetami w normalnym
obiegu. Yellon w torbie o okrelonej wadze (nie liczono oficjalnego
nominau) by uywany do zakupu podstawowych produktw (np. 3 kg vellon
za 5 kg sera).
Finansowanie wojen i wymiana handlowa z zagranic odbyway si przy
uyciu monet srebrnych. Zawsze ich brakowao. Operacje z monet vellon
przyniosy Koronie sze (1599-1606) i 13 (1621-1626) min dukatw. Dla
porwnania wojna w Niderlandach kosztowaa 42 min w latach 1598-1609.
Tymczasem wysychao rdo srebrnego pienidza. W okresie najwikszych
dostaw przypyny z Ameryki kruszce o wartoci 13 min dukatw (15961600). Potem nastpi spadek do 2 min za okres 1646-1650 r. Na pocztku
XVII w. zabrako srebra na spat zagranicznych dugw i wypat
procentw od pastwowych poyczek (juros). Filip III musia ogosi
bankructwo pastwa (1607). W wyniku porozumienia z poszkodowanymi
genuescy bankierzy objli kontrol nad finansami pastwa. Juros rosy
nadal (z 85 do 112 min dukatw w 1623 r.), a wznowienie wojny w
Niderlandach doprowadzio do nowego kryzysu. Filip IV ogosi zawieszenie
patnoci (czyli bankructwo) pierwszy raz za swojego panowania w 1627 r.,
po raz drugi w 1647 r., po raz trzeci w 1652 r. i po raz czwarty w 1662
r. Tracili na tych bankructwach take bankierzy majcy ratowa finanse
pastwa, genueczycy zostali zastpieni przez portugalskich conversos,
majcych wiksze moliwoci zdobywania funduszy dziki powizaniom z
ydowskimi bankierami w Europie.
O nienormalnoci (przewlekej chorobie) hiszpaskich finansw najlepiej
186
wiadczy rozoenie wydatkw pastwa (za okres 1621-1640). Ponad 90%
dochodw pochaniaa spata dugw (i odsetek od nich) oraz koszty
operacji militarnych.
j Spoeczestwo
Przez cay wiek XVII w Hiszpanii nastpiy dwa procesy koncentracji:
l-wadzy i pienidza. Klasy wysze bogaciy si kosztem warstw rednich i
(bogatszych chopw, rzemielnikw, drobnych kupcw) i reszty spoecze-|
stwa. Jednoczenie instytucje polityczne zajmujce miejsce porednie w

sys-i temie wadzy (Kortezy, samorzdy miejskie) traciy znaczenie

polityczne na i rzecz Korony i arystokracji.
Nadmierne obcienie podatkowe spowodowao zaduenie wikszoci
miast. Korona zmuszaa miasta do sprzeday ziem komunalnych i oboenia
podatkami produktw pierwszej potrzeby, aby te z tak uzyskanych dochodw
pokryway dugi. Innym rdem dochodw pastwa staa si sprzeda
urzdw. Dotyczya ona przede wszystkim wadz miejskich (Kastylia bya
tym, jak zawsze, najbardziej dotknita). Sprzedawano wszystkie urzdy,
zwikszano liczb urzdnikw, za specjalne dodatkowe opaty mona byo
uzyska dziedziczenie, jak rwnie sprzeda nabyty wczeniej urzd. Taka
sytuacja miaa fatalny wpyw na finanse i samorzdy miast. Wbrew
protestom rzemielnikw i kupcw, Korona sprzedawaa (tworzya) dodatkowe
miejsca w radach miejskich dla okolicznych wacicieli ziemskich i
posiadaczy stad owiec. Uzyskujc w ten sposb przewag gosw w radzie,
uchwalali oni niepodleganie opodatkowaniu przez samych siebie oraz powoli
niszczyli szerszy system demokratycznej konsultacji obejmujcy ca
ludno miasta, tzw. consejos abiertos (otwarte obrady").
Wsie mogy kupi tytu miejski dajcy im wiksz samorzdno, lecz
koszty tego zabiegu byy tak due, e dugi zacignite na wykup praw
miejskich byy spacane przez setki lat (!). Wszystkie te negatywne
zjawiska nie zostay zlikwidowane nawet w wieku reform - wieku XVIII - i
zaczy wyranie odrnia Hiszpani od pastw zachodniej Europy,
wiadczc o strukturalnych przyczynach kryzysu w tym kraju.
Zuboenie ludnoci prowadzio do gbokiego kryzysu spoecznego,
ktrego skala stawaa si widoczna wtedy, gdy kolejne prby narzucenia
nowych (lub zwikszonych) podatkw doprowadzay do protestw
przeksztacajcych si w rozruchy. Oprcz wspomnianego powstania w Kraju
Baskw nastpiy zaburzenia na mniejsz skal, za to wielokrotnie si
powtarzajce (Toledo, Nawarra). Regionem, gdzie doszo do caej serii
powsta ludowych, bya Andaluzja. Ogarniay one zarwno mae miasteczka,
jak i najwiksze miasta (Grenada 1648, Kordoba i Sewilla 1652). Podczas
zamieszek atakowano przedstawicieli wadzy, rozbijano magazyny zboowe,
niszczono dokumenty sdowe i otwierano wizienia (Sewilla). dano
ywnoci i sprawiedliwoci. Szerszy zasig miay powstdnia chopskie w
Katalonii (1688) i Walencji (1693). Powstacy, zwani barretlnes (od
okrycia gowy kataloskich chopw), obiegli Barcelon i uzyskali sporo
ustpstw od wadz. Francuzi wspierali finansowo powstacw, lecz elita
kataloska bya im przeciwna i zdoaa zdusi rewolt.
187
Specyficznym wyrazem kryzysu i protestu spoecznego byo
rozpowszechnienie si bandytyzmu. W wieku XVI zjawisko to objo przede
wszystkim krlestwo Aragonii (szczeglnie Kataloni) i byo wywoane w
znacznym stopniu przez walki pomidzy szlacht. W wieku XVII bandytyzm
przybra now form, ktra przetrwaa w Hiszpanii do XIX w. Bandyckie
oddziay cieszyy si pewnego rodzaju poparciem ludowym. Wrd zwykych
ludzi popularne byy pogldy, e bandyci rabuj tylko bogatych, zachowuj
si honorowo itp. W Grenadzie i Murcji bandoleros potrafili sparaliowa
cae obszary tych prowincji. W Katalonii rabunki na drogach byy
powszechne. W Aragonii bandytyzm by w dalszym cigu zwizany z walkami
pomidzy wielkimi wacicielami ziemskimi i lokalnymi sporami. W XVIII w.
zacza si szerzy na nie spotykan do tego czasu skal przestpczo w
miastach. W Madrycie nie byo dnia bez morderstw, gwatw, napadw na
domy. Margines przestpczy by stale zasilany przez rosnc liczb ludzi
bez rodkw do ycia, w tym byych onierzy.
Podobnie rosy szeregi wczgw i ebrakw. Hiszpanie mieli
szczeglny stosunek do tych ludzi (pamitajmy, e wanie w Hiszpanii
powsta gatunek literacki im powicony - novela picarescd). W efekcie

tego klimatu przyzwolenia, klimatu sensu stricto (ciepo) oraz tradycji

pielgrzymek do Santiago de Compostela, do Hiszpanii przybyway cae masy
ebrakw i wagabundw z Woch, Niemiec i Flandrii. Najwicej byo
Francuzw, nie tylko ze wzgldu na blisko Hiszpanii, lecz dlatego, e
francuscy robotnicy sezonowi przeczekiwali w ten sposb okresy bez pracy.
Oczywicie zdecydowan wikszo wczgw stanowili sami Hiszpanie,
czsto ze szlacheckimi rodowodami.
Arystokracja szlachecka przeywaa w XVII w. taki sam kryzys, jak
inne warstwy spoeczne. Moe si wydawa, i stoi to w sprzecznoci z
tym, co napisaem wczeniej o zwikszaniu si rnic w dochodach pomidzy
najbogatszymi a ca reszt. redni szacunkowy dochd roczny robotnika
wynosi na pocztku XVII w. 30 dukatw, najbogatszego magnata 160 tys.
Jednak ju w tym samym czasie wikszo magnatw bya zaduona. W
poowie wieku wiksza cz szlacheckiej arystokracji bya faktycznie
zrujnowana, odsetki od dugw pochaniay ich dochody. Kryzys rolnictwa
doprowadzi do zaamania przychodw z posiadoci ziemskich. W wielu
przypadkach starczao ich tylko na opacenie funkcjonowania (zarzdzania)
majtkw. Do najwaniejszych wydatkw arystokratw naleay koszty pobytu
na krlewskim dworze (przenosiny do Valladolid za Filipa III byy
katastrof finansow dla wielu monych). Rwnie rujnujce co posag dla
crki byy take zobowizania do rekrutacji onierzy dla Korony, dary
pienine dla krla w szczeglnych potrzebach (tzw. donativos) oraz
suba dyplomatyczna czy wojskowa na wasny koszt. Na koniec pozostawaa
biednym" arystokratom tylko proba do krla o pozwolenie na dalsze
poyczki pod zastaw dbr, ktre byy niezbywalne (!). W takim przypadku
Korona nadzorowaa porozumienia arystokraty z kredytodawcami, ktrzy
mieli otrzymywa okrelon cz dochodw jako odsetki od dugu. W
konsekwencji tej krlewskiej pomocy arystokraci w wikszoci nie tylko
zachowali swoje majtki, ale pod koniec wieku, gdy koczy si kryzys,
pozbyli si wielkich dugw.
188
Arystokraci tracili jednak stopniowo, poczynajc od panowania Izabeli
i Ferdynanda, niezaleno od wadcy. Pozostajc panami na swoich L
wociach musieli si podporzdkowa krlewskiemu autorytetowi. Nie
tzmniejszone
zostay
ich
osobiste
i
finansowe
przywileje.
Nadal
byli Iw stanie powoa pod bro olbrzymie prywatne armie, ale
tylko wtedy, [gdy zada tego krl. Samowola i zbrodnie szlachty byy w
wikszoci [przypadkw surowo karane. Tym, co najbardziej niepokoio
star arysto-|kracj, bya dewaluacja tytuw szlacheckich. Za
panowania Filipa III 1 i Filipa IV sprzedano kilka tysicy certyfikatw
szlachectwa (caballero, hidalg). Karol II podwoi liczb arystokratw
(titulos). Dziki tej polityce nie zamykano drg awansu spoecznego, a
aparat pastwowy zapeniay nowe kadry. Arystokracja szlachecka penia
najwaniejsze funkcje w Radzie Stanu i innych organach rzdowych. Wypara
ona z tych stanowisk w XVI w. przedstawicieli zwykej szlachty (odwrotnie
ni w Europie Zachodniej), dla ktrej drogi kariery zapewniaa
biurokracja niszych rang, Koci lub wyjazd do Ameryki (Iglesia, o
mar, o casa real).
Miejskie warstwy rednie (kupcy, rzemielnicy) byy dotknite
kryzysem XVII w. w dwojaki sposb. W dalszym cigu nie byli oni w stanie
konkurowa z obcymi kupcami i produktami (podobnie jak wiek wczeniej) i
wszdzie tam, gdzie odbywa si handel na wielk skal, byli zepchnici
na drugie miejsce (Kadyks, Sewilla, Bilbao, Alicante). Zmieniaa si
narodowo dominujcych kupcw i bankierw, lecz Hiszpanie nie zdoali
zaj uprzywilejowanych pozycji. Kupcy w mniejszych portach (Barcelona),
jak i producenci wyrobw wkienniczych czy bogatsi rzemielnicy,
napotykali tak due trudnoci w prowadzeniu swoich interesw, e

reagowali na to odejciem od dotychczasowej dziaalnoci. Taka postawa

nie bya wynikiem pogardy dla pracy i chci zostania nierobemszlachcicem, jak to si jeszcze do dzi imputuje Hiszpanom. Przyczyn
byo szukanie najbardziej opacalnych i bezpiecznych form inwestowania.
Nabycie tytuu szlacheckiego oraz inwestowanie dochodw w juros (poyczk
pastwow) byo bardziej opacalne ni pozostanie kupcem (przedsibiorc)
i inwestowanie pienidzy w handel (produkcj). W tych regionach, gdzie
handel i rzemioso (przemys) byy mniej obcione podatkami i innymi
obcieniami, a przez to mniej dotknite kryzysem, zjawisko porzucania
dotychczasowych zaj byo mniej powszechne, a kupienie tytuu
szlacheckiego nie powodowao zaprzestania dotychczasowej pracy.
Juros i censos (procenty z poyczek dla instytucji publicznych lub
osb prywatnych) zapewniay stae i pewne dochody w kraju dotknitym
kryzysem gospodarczym i chaosem monetarnym. Censos daway take moliwo
wejcia w posiadanie zaduonej ziemi. Tak wielka masa pienidza zostaa
wchonita przez juros, e Korona prbowaa ograniczy ich atrakcyjno
zmniejszajc oprocentowanie (z 7% na pocztku wieku do 4% w latach
osiemdziesitych XVII w.). Jednak dopiero skrajny kryzys finansowy
pastwa, uniemoliwiajcy wypat odsetek, doprowadzi w kocu XVII w. do
utraty wiary w rynek dugw. Uwidocznia si wwczas wyranie korelacja
pomidzy wycofywaniem pienidzy z juros, a zwikszaniem inwestycji w
produkcj i handel.
189
Koniec wieku - pocztek koca kryzysu

Dawniejsze prace historiograficzne sytuoway odrodzenie gospodarcze

Hiszpanii w wieku XVIII. Nowe badania wykazuj, e pocztek oywienia
gospodarczego nastpi ju w czasie panowania Karola II. Wojna o sukcesj
po nim przyniosa wiele zniszcze Hiszpanii i dlatego nie dostrzegano, e
przed jej wybuchem rozpoczo si wydwignicie ekonomiczne pastwa.
Kontrast pomidzy minionym dobrobytem kraju i cigle napywajcymi
bogactwami z Ameryki a katastrofalnym spadkiem poziomu ycia jego
mieszkacw by tak wyrazisty, e Hiszpani zalaa caa masa pism i
traktatw prbujcych wyjani przyczyny takiego stanu rzeczy i
proponujcych wadcom sposoby (arbitrios) wyjcia z niego. Ich autorzy arbitristas, byli urzdnikami, kupcami, duchownymi, oficerami. Skala
publicznej dyskusji o stanie pastwa, gospodarce, polityce nie miaa
sobie rwnych w wczesnej Europie. Ulotki, pamflety, teksty satyryczne,
jak i wiksze traktaty byy wydawane w duych nakadach (biorc pod uwag
stopie alfabetyzacji Hiszpanii), powszechnie je czytano i dyskutowano o
nich. Znane osobistoci polityczne (np. majcy due wpywy na dworze,
ambasador w Anglii - hrabia Gondomar) poddaway krytyce poczynania wadz,
zwykli ludzie (majcy atwiejszy dostp do krla ni my dzisiaj do
przywdcw politycznych) zarzucali publicznie krlowi, w jego obecnoci,
nieczynienie niczego dla ratowania kraju. Poczucie upadku Hiszpanii byo
tak dominujce, e sam Filip IV i Olivares uznawali to za rzecz
bezdyskusyjn.
Dyskusje rodziy projekty reform. Kady z arbitristas mia swj
jedyny pomys na ratowanie Hiszpanii. Zgodni byli co do tego, e zalki
upadku zwizane s z objciem tronu przez Habsburgw. Wszyscy byli
przeciwni wojnie w Niderlandach. Uwaali, e interesy Hiszpanii zwizane
s z basenem Morza rdziemnego, a nie pnocn Europ. Niektrzy
kwestionowali nawet potrzeb posiadania (i dopacania do) innych czci
imperium. Opisywali take negatywne konsekwencje podboju Ameryki, ktry

umoliwi Hiszpanom atwe zdobycie bogactw, przez co porzucili te prace,

ktre gwarantuj bogacenie si narodw. Krytykowali zbyt wielkie rnice
w dochodach, uwaajc, e jest rzecz zgubn dla pastw zbytnie bogacenie
si jednych kosztem biedy innych. Lpez Bravo pisa, e wielkie bogactwo
jednej osoby zawsze oznacza wpadnicie w ndz wielu innych. Za
dystrybucja dbr jest, jego zdaniem, szkodliwa, gdy wywouje arogancj,
prniactwo i naduycia wadzy ze strony posiadajcych, a gd, ponienie
i rozpacz wrd pozbawionych wszystkiego. Dla Sancho de Moncada i
Martmeza de Mata rozwizaniem problemw Hiszpanii byoby rozwinicie
wasnej produkcji dbr i zakaz sprowadzania obcych produktw. Arbitristas
opowiadali si za ujednoliceniem podatkw oraz zaoeniem kompanii
handlowej, ktra wyparaby obcych kupcw kontrolujcych handel Hiszpanii.
Popularno zyskay take prace zarzucajce wszystko, co ze w
Hiszpanii, cudzoziemcom, heretykom i ydom. Najlepszym tego przykadem
jest literacki tekst Francisca de Quevedo Godzina dla kadego, czyli
fortuna mzgiem opatrzona, ktry sta si pierwowzorem Protokow Mdrcw
Syjonu.
Z drugiej strony zaczto atakowa tzw. prawo czystoci krwi".
Jezuici, ktrzy byli najwikszymi przeciwnikami tych rasistowskich
nakazw, zostali
190
po dugim oporze, jako ostatni, zmuszeni do wykluczenia comersos z
zakonu. Ju jednak po 15 latach anulowali t decyzj (1608). Fernandez de
Navarrete (arbitristd) pisa, e jeeli w jakim krlestwie cz ludzi
jest pozbawiona praw, prowadzi to do jego samounicestwienia, gdy jest
powodem ustawicznego niezadowolenia i buntu. Jeden z inkwizytorw
twierdzi, i konieczno dowiedzenia czystoci krwi" jest rdem
moralnych i politycznych skandali. Przeksztaciy one Hiszpani, wedug
jego opinii, w spoeczestwo permanentnego konfliktu, gdy 90% spraw
kierowanych do sdw tego wanie dotyczy. Zwracano te uwag, e taka
sytuacja nie sprzyja dobremu imieniu Hiszpanii w Europie. Od koca
panowania Filipa II zaczto oficjalnie debatowa nad tymi problemami, a
Olivares popar przeciwnikw prawa czystoci krwi" i nakaza zniszczenie
ksiek zawierajcych list rodzin szlacheckich o ydowskim pochodzeniu
(libros verdes -zielone ksiki").
Od lat szedziesitych XVII w. w Hiszpanii zacz wzrasta przyrost
naturalny. Najpierw w Galicji, Murcji, Walencji i Katalonii, potem (od
koca lat osiemdziesitych XVII w.) rwnie w centrum Hiszpanii (na
mesecie), gdzie przyrost by prawdopodobnie rwnie duy, lecz ludno
emigrowaa na ' tereny peryferyjne" kraju. Nawet ostatnia w tamtym
stuleciu wielka fala epidemii i godu (przeom lat siedemdziesitych i
osiemdziesitych) nie powstrzymaa tego trendu. Zaczo odradza si
rolnictwo - wyranie polepszya si wydajno z hektara. W Walencji i
Katalonii nastpi ogromny wzrost produkcji zb. Wzrastaa rwnie
produkcja weny. Przyrost ten nie by w peni wykorzystany przez
miejscowy przemys, nie potraficy przystosowa si do nowych md, przez
co nie doszo do jego odrodzenia i wena wdrowaa za granic.
Monopol Sewilli na handel z Ameryk zosta naruszony, w 1680 r., gdy
floty udajce si do Nowego wiata zaczy wypywa z Kadyksu. Faktyczny
monopol w tym handlu nalea do zagranicznych kupcw, jednak handlowcy z
Kraju Baskw i Katalonii powoli zaczli z nimi konkurowa. Feliu de Penya
napisa prac, ktra bdzie stanowia przewodnik dla odrodzenia
gospodarczego Katalonii (Fenix de Cataluna, 1683). Zaleca w niej uczenie
si w prnych gospodarczo krajach ich metod produkcji i handlu.
Za panowania Karola II zwikszyy si dostawy kruszcw z Ameryki, nie
dysponujemy dokadnymi danymi, lecz jest prawdopodobne, e osigny one

poziom rwny najwyszemu z koca XVI w. Jeeli chodzi o gospodark, to

najwaniejszym posuniciem ze strony Korony bya reforma pienidza z 1680
r. Polegaa ona na drastycznej dewaluacji vellon (o 75%) i chocia
wywoaa dugoletni chaos, to w kocu przyniosa stabilizacj pienidza.
Nastpnymi etapami reform finansw byy dewaluacja srebrnej monety i
ustalenie staej relacji pomidzy vellon a pienidzem srebrnym (1686).
Wszystkie te decyzje umoliwiy producentom towarw prowadzenie zyskownej
dziaalnoci, do tego czasu torpedowanej przez wystpowanie na przemian
inflacji i deflacji. Reformy finansowe byy dzieem dwch wybitnych
postaci zajmujcych (jeden po drugim) stanowisko przewodniczcego Rady
Kastylii i pierwszego ministra (primer ministra): ksicia Medinaceli i
hrabiego Oropesa. Doprowadzili oni do przeniesienia obcienia
podatkowego z warstw niszych na ludzi bogatszych (cho nie w takim
stopniu,
191
jak chcieli), ograniczyli wydatki na dwr i biurokracj, popierali
rodzim produkcje poprzez ulgi podatkowe i zachty majce suy
osiedlaniu si w Hiszpanii wykwalifikowanych imigrantw. Oczywicie
odrodzenie gospodarcze nie byo skutkiem dekretw Korony, lecz dziaania
wadz, ktre przez wiksz cz XVII w. rujnoway Hiszpani, teraz
przynajmniej przestay by przeszkod dla rozwoju.
KULTURA I SZTUKA
Uniwersytety hiszpaskie przeyway w XVII w. kryzys nie mniejszy ni
cae spoeczestwo. Poziom nauczania by katastrofalny. Brak kontaktw z
zagranic i odczuwane obnienie poziomu wiedzy prowadzio do odrzucania
wszystkich nowoci. Caa energia uczelni skierowana bya na personalne
walki wewntrzne i boje pomidzy zakonami o opanowanie katedr teologii.
Uniwersytety czyy si w jednym - walce przeciwko colegios mayores,
zyskujcych coraz wicej przywilejw ich kosztem. Od 1620 r., a po wiek
XVIII, spadaa liczba studentw, do XIX w. nie powoano adnego nowego
uniwersytetu. Przyczyn bya bieda, ktra zmuszaa chtnych do nauki do
wybierania taszych lokalnych colegios (nie myli z colegios mayores).
Upadek nauczania by jeszcze wyraniejszy, jeli si wemie pod uwag
zmian preferencji wrd studentw. Studiujcych prawo przybywao,
drastycznie malao zainteresowanie innymi kierunkami ze wzgldu nafalta
de premios (brak zyskw ze studiw). Nawet w Salamance rozwaano
likwidacj katedr greki i matematyki.
Wzrastao zainteresowanie studiami w colegios mayores ksztaccymi
kadry biurokracji pastwowej. Decydujce zwycistwo daa colegiales
decyzja Korony anulujca demokratyczny system wyboru catedraticos
(profesury) i zastpujca go mianowaniem przez Rad Kastylii. W ten
sposb katedry prawa, stanowice odskocznie do zajmowania pastwowych
urzdw, znalazy si pod kontrol urzdnikw.
Miejsce uniwersytetw w ksztaceniu elit (poza wydziaami prawa)
zajy szkoy jezuitw. Nowoczesny system nauczania, wprowadzony przez
Towarzystwo Jezusowe, poczony z dyscyplin moraln, przyciga zarwno
studentw, jak i ich rodzicw. Olivares, opierajc si na jezuitach,
stworzy w 1623 r. w Madrycie Colegio Imperial dla nauczania modziey
szlacheckiej. W Aragonii rozwiny si escuelas pias, pocztkowo
fundowane przez Jana Kalasantego dla sierot, z czasem objy nauczanie na
poziomie redniej szkoy. Prby ograniczenia liczby uczcych si w
escuelas de gramatica (szkoach rednich dziaajcych w maych
miejscowociach), podjte przez wadze w 1623 r., nie powiody si, gdy
bya to jedyna droga dla mieszkajcych na prowincji do dalszego
ksztacenia si na uniwersytetach.
Poziom naukowy uniwersytetw by rwnie niski, jak poziom nauczania.
Poza niektrymi wydziaami medycyny (Walencja, Saragossa) panowa

kompletny marazm, ktry zanika tylko wtedy, gdy profesura czua si

zagroona prbami odrodzenia nauki. W Sewilli akademia medyczna, zaoona
przez lekarzy spoza uniwersytetu, zostaa zadenuncjowana inkwizycji jako
sprowadzajca heretyckie ksiki. Dopiero interwencja krlewskich
192
lekarzy uratowaa t inicjatyw. Dyskusje naukowe przeniosy si w inne
miejsca. Na dworze Don Juana de Austria omawiano prace Dekarta i Newtona.
W Walencji miejscem wymiany pogldw staa si Akademia Nauk zaoona w
1687 r.
W tym okresie wydano w Hiszpanii bardzo mao prac naukowych (zarwno
wasnych, jak i tumacze). Drukowano za to o wiele wicej ni w
poprzednim wieku ksiek o tematyce religijnej (dokadniej - dewocyjnej).
i Dla ycia religijnego due znaczenie (cho w dalszej perspektywie)
miaa \ praca hiszpaskiego ksidza Miguela de Molinos Guia espiritual,
opublikowana w Rzymie w 1675 r. Wzbudzia ona due zainteresowanie w
Europie, lecz w Hiszpanii molinistas zostali uznani za kontynuatorw
szesnasto-wiecznych mistykw alumbrados, co dla Miguela de Molinos
oznaczao mier w wizieniu rzymskiej inkwizycji, ktrej zosta
zadenuncjowany przez hiszpask odpowiedniczk.
Spada oglna liczba tytuw i wysoko nakadw ksiek. Obniya
si take jako ich produkcji, dbajcym o to autorom pozostawao
drukowanie swoich dzie poza Hiszpani (w Italii, Francji, Niderlandach).
Inkwizycja kontrolowaa rynek ksiek, lecz, jak uwaa znawca zarwno
hiszpaskiej nauki, jak i inkwizycji Henry Kamen, nie ona decydowaa o
zanikniciu drzwi do Europy. Zadecydowa raczej oglny klimat
podejrzliwoci i wrogoci. Na potwierdzenie tego moe suy powszechna
krytyka Galileusza, ktry na indeksie ksig zakazanych nie znajdowa si,
i jednoczesny brak reakcji na prace oficjalnie uznanych za heretykw J.
Keplera i Tycho Brahe. Pod koniec XVII w., gwnie poprzez szerokie
kontakty z Wochami, prace filozoficzne i naukowe zaczy dociera do
Hiszpanii szybciej i w wikszej iloci.
Sztuka XVII w. i pniejsza z niego si wywodzca
Na pocztku XVII w. w architekturze dominowa styl herreriaski.
Powstay tak znakomite jego reprezentacje, jak Plaa Mayor w Madrycie i
Ayuntamiento w Toledo. Styl ten, surowy i ponury, pastwowy" i elitarny,
nigdy nie by popularny w Hiszpanii. Barok mia stanowi jego
zaprzeczenie. Niewiele powstao w tym okresie znaczcych paacw i
budowli publicznych. W wieku kryzysu w zasadzie jedynie Koci
dysponowa wikszymi pienidzmi, ktre mg przeznaczy na projekty
architektoniczne.
Rzeba hiszpaska, zawsze odmienna i preferujca drewno, osiga w
XVII w. szczyt nurtu, ktry bym okreli mianem makabrycznego realizmu
(Alonso Cano, J. Montanes i wielu innych tworzcych sceny pasyjne).
Malarstwo nie byo tak monotematyczne jak rzeba ze wzgldu na
nieporwnanie wikszy krg kupujcych. Velazquez malowa dla dworu,
Murillo dla Kocioa, inni dla prywatnych nabywcw. Prace o tematyce
mitologicznej i krajobrazy byy sprowadzane z zagranicy, gdy nie
interesoway twrcw rodzimych. Zoty wiek" hiszpaskiej sztuki to zbyt
wielkie zjawisko w skali dziejw kultury wiata, eby w pracy nie
powiconej historii sztuki way si na skrtowe uoglnienia. Najwiksi
malarze tego okresu tworzyli wanie w wieku XVII. Diego Velazquez (15991660) by mistrzem realistycznego portretu, jednak szczytowe jego
osignicia to rozbudowana kompozycje Las Meninas (Dworki) oraz Lanzas
(Poddanie Bredy). Francisco Zurbaran i Bar-

193
tolome Murillo osignli mistrzostwo zarwno w malarstwie religijnym,
portrecie, jak i scenkach rodzajowych.
AMERYKA HISZPASKA W XVII WIEKU
Hiszpania bya przede wszystkim nastawiona na szybk eksploatacj
nowego kontynentu. Dlatego najwiksze zainteresowanie metropolii
dotyczyo kopal zota i srebra, zwikszenia ich produkcji i zapewnienia
bezpiecznych dostaw do Europy. Hiszpascy mieszkacy Ameryki mieli
oczywicie swoje wasne interesy. W wieku XVII stanowili oni spoeczno
ju na tyle liczn i rozwinit, e rozwj kolonii odbywa si w coraz
wikszym stopniu w sposb niezaleny od polityki Hiszpanii i wydarze w
Europie. Wielki kryzys, jaki przeywaa siedemnastowieczna Hiszpania, nie
mia odpowiednika na przewaajcej czci terytoriw hiszpaskich w
Ameryce. Wrcz odwrotnie - dowiadczyy one wwczas znacznego rozwoju.
Wzrost ludnoci (zarwno indiaskiej, jak i metyskiej, i kreolskiej)
pocign za sob rozwj rolnictwa i wymiany handlowej pomidzy
poszczeglnymi hiszpaskimi terytoriami w Ameryce. Jednoczenie rozwin
si eksport do Europy takich towarw, jak barwniki i tyto (gwnie
poprzez kontraband), dziki ktremu zdobywano pienidze na zakup
produktw europejskich. Rwnie coraz wicej zota i srebra
amerykaskiego szo na pokrycie tych potrzeb, a nie tylko do hiszpaskich
kies. Powstawa rynek wewntrzny Ameryki Hiszpaskiej. Zaczo si od
kakao produkowanego w Wenezueli i dostarczanego do Meksyku (w zamian za
srebro). W handlu z Hiszpani doszo do konfliktu interesw kupcw z
Hiszpanii, do tej pory kontrolujcych wikszo operacji, i kupcw
peruwiaskich. Ci ostatni prbowali (skutecznie) obej narzucony monopol
Sewilli przez nielegalny handel za porednictwem statkw z Wysp
Kanaryjskich i obcych bander (legalnie dostarczajcych niewolnikw).
Peruwiacy" (peruleros) zaczli od pocztku XVII w. odgrywa dominujc
rol w Sewilli. To oni decydowali, jakie towary i za jak cen bd
dostarczane do Portobello (i potem do Peru). Zaczli take prowadzi
bezporednie interesy z zagranicznymi kupcami (dostarczycielami
wikszoci produktw wysyanych do Ameryki) i w ten sposb pozostawili na
uboczu sewilskich handlowcw. Rwnie jeli chodzi o rodki transportu statki, Hiszpania stracia swj monopol. W poowie XVII w. okoo jednej
trzeciej aglowcw pywajcych do Ameryki zbudowano w Nowym wiecie,
wikszo pozostaych pochodzia z pnocnej Europy. Kuba, gdzie
zbudowano najwicej amerykaskich statkw, zacza sprowadza materiay
niezbdne do ich konstrukcji (a niedostpne lub trudno dostpne w
Ameryce, jak np. konopie, otaklowanie, smo) bezporednio z pnocnej
Europy. Rozwj budownictwa okrtowego (podobnie jak wielu innych
dziedzin, np. winiarstwa) wynika pocztkowo z niezaspokojenia przez
Hiszpani lokalnych amerykaskich potrzeb. W Ekwadorze zaczto budowa
statki, gdy brakowao ich do transportu towarw, bogatsze bowiem Peru
zagarniao wikszo aglowcw. Podobnie w Wenezueli rozpoczto
konstruowa statki wtedy, gdy hiszpaskie aglowce przestay zapewnia
wystarczajce dostawy towarw, a take z tego powodu, i nie speniay
warunkw optymalnych dla pytkich portw (std w Maracaibo
194
i Kartagenie wzorowano si na holenderskich jednostkach o maym
zanurzeniu). Panama budowaa statki dla handlu z wybrzeem Ameryki
Poudniowej. Guayauil (Ekwador) dostarcza aglowcw do handlu z Azj.
Miejscowe materiay z biegiem czasu prawie cakowicie zastpiy
sprowadzane z Europy konopie i smo. Jedynie artykuy elazne (gwodzie,
kotwice) byy importowane ze Starego Kontynentu, gdy zoa elaza nie

byy w Ameryce eksploatowane (brakowao specjalistw grniczych nawet do

kopal srebra i zota).
Budowa statkw w Guayauil bya najpierw finansowana z lokalnych
zasobw, potem fundusze zapewnione przez peruwiaskich kupcw
doprowadziy do jej ogromnego wzrostu. Peru finansowao take (poprzez
podatki na ten cel przeznaczone) obron wybrzey Pacyfiku oraz Chile
(wojny z Arakuanami). Podobnie Nowa Hiszpania (Meksyk) oya na obron
Florydy, Karaibw i Filipin. Armada de Barlovento, majca walczy z
piratami, bya cakowicie finansowana z lokalnych funduszy (Nowej
Hiszpanii). Oblicza si, e trzy czwarte kosztw ochrony szlakw
handlowych pomidzy Ameryk a Hiszpani ponosiy hiszpaskie posiadoci
w Ameryce.
Handel Hiszpanii z Ameryk wzrasta a do lat dziewidziesitych XVI
w. Nastpnie przez okoo trzydzieci lat utrzymywa si na tym samym
poziomie, by gwatownie spa w latach 1620-1650. Sewilla posiadajca
formalnie monopol na ten handel miaa w nim faktycznie nieco ponad poow
udziau, pozostaa cz przypadaa na Kadyks, San Liicar de Barrameda
(morski port" Sewilli), Wyspy Kanaryjskie i Lizbon (1580-1640). W
drugiej poowie XVII w. Kadyks zdominowa handel z Ameryk, wykorzystujc
swoje lepsze pooenie zarwno ze wzgldw technicznych (zamulenie
Gwadal-kiwiru), jak i finansowych (atwo prowadzenia nielegalnych
interesw na otwartym morzu). Nieregularno dostaw z Hiszpanii w XVII w.
w szczeglny sposb dotkna Peru - gwny rynek na towary europejskie,
Meksyk by bardziej samowystarczalny. Peru zwrcio si wic w stron
Meksyku, ktry zaczai dostarcza potrzebne artykuy (ubrania, meble,
biuteri, ksiki, wyroby skrzane) w zamian za srebro, a czasem za
rt. Handel ten odbywa si nieprzerwanie, z du czstotliwoci i by
bardzo opacalny. Zakaz kontaktw handlowych z Filipinami dotyczcy Peru
nie powstrzyma dopywu towarw z Azji (jedwab, przyprawy korzenne,
porcelana), wymiana odbywaa si przez Acapulco. Korona szybko
zorientowaa si, ile traci na tym handlu. Ograniczono kontakty Meksyku z
Azj poprzez restrykcje dotyczce liczby i czstotliwoci rejsw statkw
z Acapulco (Galeon Manilski'% a nastpnie nakazujc zmniejszenie ich
nonoci. Podobne ograniczenia wprowadzono co do wymiany Meksyk - Peru,
ich logiczn konsekwencj (jak to artobliwie okreli J. Lynch) by
cakowity zakaz kontaktw handlowych pomidzy Meksykiem a Peru (1631).
Oczywicie istniay setki sposobw omijania tych restrykcji - towary z
Azji mogy oficjalnie pyn do Nikaragui lub Gwatemali, na penym morzu
przeadowywano towary z Galeonu Manilskiego" na statki z Guayauil.
Dzieje Ameryki Hiszpaskiej drugiej poowy XVII w. charakteryzuje
ogromny rozwj piractwa. Jeeli korsarze (czyli licencjonowani przez
przeciwnikw Hiszpanii piraci), pomimo kilku synnych zdobyczy, nie
stanowili
195

wielkiego zagroenia dla imperium, to tym bardziej nie byli nim morscy
bandyci dziaajcy na wasn rk. Zupenie inn wag zagroenie to miao
dla mieszkacw Ameryki. Brutalne napady piratw niszczyy dorobek
pokole osadnikw, co prawda dotknite nimi byy przede wszystkim mniej
rozwinite regiony przybrzene Morza Karaibskiego. Hiszpascy mieszkacy
Ameryki musieli sami stawi czoa agresorom, imperium byo za sabe i
wszystkie siy przeznaczyo na ochron szlakw morskich (w tym rwnie
najwaniejszych portw). Zwycistwa, jakie odnosia Hiszpania w walce z
piratami i korsarzami przybywajcymi z Europy, byy rezultatem sukcesw
doskonale dziaajcego na Starym Kontynencie wywiadu hiszpaskiego, ktry
prawie zawsze na czas zda poinformowa o szykujcej si wyprawie.

Znacznie trudniej byo spenetrowa spoeczno piratw mieszkajcych na

Karaibach. Najlepiej udawao si to w Port Royal na Jamajce. Rozwj
handlu z hiszpaskimi posiadociami i uzyskiwanie nieporwnanie
wikszych korzyci z niego ni z bandyckich napadw doprowadzio w
Anglii, a potem wrd innych przeciwnikw Hiszpanii (najpniej, bo
dopiero na pocztku XVIII w. we Francji), do zmiany polityki i
rozpoczcia walki z niezalen republik piratw", jaka powstaa na
kilku karaibskich wyspach. Najwiksze sukcesy odnis w tej walce byy
okrutny pirat, a nastpnie zastpca gubernatora Jamajki - Henry Morgan.
Z dwch podstawowych podatkw, ktrymi by oboony handel z Ameryk,
averia, ktra miaa suy finansowaniu obrony szlakw morskich, wzrosa
w XVII w. tak znacznie, e kupcy nie mieli innego wyjcia, eby wyj na
swoje, jak tylko oszukiwanie pastwa. Ta nienormalna sytuacja
doprowadzia najpierw do ograniczenia wydatkw na obron, a od poowy
wieku naczelny organ nadzorujcy handel z Ameryk - consulodo z Sewilli przerzuci cakowicie na Koron finansowanie obrony szlakw handlowych do
Ameryki. Drugi z podatkw - almojarifazgo (nakadany na artykuy
importowane) - te osign taki poziom, e naduycia stay si
powszechn i konieczn praktyk (podatek by pobierany za kadym razem,
gdy przeadowywano towar).
Najwaniejszymi podatkami pobieranymi w Ameryce (oprcz wyej
wymienionych dotyczcych handlu z Hiszpani) byy: uinto (od wydobytego
zota i srebra), alcabala (od sprzeday), cruzada oraz podatki pacone
przez Indian. Spadek napywu kruszcw doprowadzi wojujc z ca Europ
Koron hiszpask do podjcia decyzji o konfiskacie czci prywatnego
zota i srebra przypywajcego z Ameryki (w zamian" za miedziane
pienidze i juros). W latach 1620-1649 nastpowao to wielokrotnie i
pozbawiao kupcw niezbdnego kapitau. Zmniejszali wic nastpne dostawy
towarw do Ameryki, co odbijao si na dochodach pastwa z podatkw. Bez
przesady tak polityk Korony mona uzna za samobjcz. W 1652 r. Korona
posuna si jednak za daleko - oprcz konfiskaty kruszcw prbowaa
skonfiskowa towary zgromadzone przez kupcw w Sewilli, pacc" za nie
narzucone przez siebie ceny (w miedziakach), aby wysa je do
Niderlandw. Opr wiata handlowego wobec tego pomysu by tak znaczny,
e pastwo musiao si z niego wycofa i ju nigdy nie prbowao
powtrzy konfiskaty.
Sposobw omijania pacenia podatkw byo tyle i byy tak pomysowe,
196
e nie sposb je choby w skrcie przedstawi. Wane jest to, e, zdaniem
historykw gospodarki, oszustwa, ktre zawsze wystpoway, zwikszyy si
gwatownie od koca XVI w., co byo odpowiedzi na rabunkow polityk
fiskaln Korony. Pastwo zdawao sobie spraw ze skali naduy i zaczo
pobiera stae opaty od przywoonych dbr, zakadajc z gry, e nie
bd zadeklarowane. Dochody z Ameryki stanowiy okoo 10% wszystkich
dochodw Korony, lecz byy to jedyne dochody, ktrymi moga rzeczywicie
dysponowa, inne byy na wiele lat z gry przyznane tym, ktrzy poyczyli
pienidze Koronie.
Nowa Hiszpania
Zapa demograficzna Meksyku (spadek do okoo jednego miliona
mieszkacw) osigna swj punkt kulminacyjny na samym pocztku XVII w.
Prawdopodobnie ju w drugiej wierci wieku rozpoczo si odrodzenie
ludnociowe Meksyku. Od lat siedemdziesitych XVI w. do okoo poowy
wieku XVII Now Hiszpani dotkn kryzys gospodarczy, bezporednio
wynikajcy z katastrofalnego spadku liczby ludnoci indiaskiej.
Brakowao rk do pracy, szczeglnie w rolnictwie. Nawet Hiszpanie z
niszych warstw cierpieli gd. Kopalnictwo srebra byo t dziedzin

gospodarki, ktrej kryzys nie dotkn. Szczyt wydobycia przypad na lata

dziewidziesite XVI w., a spadek zacz si 40 lat pniej - wyrana
odwrotna zbieno w stosunku do caej sytuacji gospodarczej.
Kryzys dotkn zamieszkane przez osiadych Indian-rolnikw poudnie
Meksyku. Pnoc z kopalniami bya zaludniona dzikimi Cziczimekami (t
nazw okrelano wszystkie barbarzyskie" plemiona z pnocy ju od
czasw azteckich). Ekspansja grnictwa w tak nieprzyjaznym terenie
oznaczaa konieczno mobilizacji olbrzymich rodkw finansowych i
ludzkich potrzebnych do pacyfikacji tego regionu (tzw. wojna
cziczimecka" trwaa w swej najostrzejszej fazie do lat
dziewidziesitych XVI w., lecz pomniejsze starcia toczyy si a do
koca panowania Hiszpanii). W drugiej poowie XVII w. nastpio
odrodzenie produkcji srebra przy wykorzystaniu zarwno starych
(Zacatecas), jak i nowych (Guanajuato) z. Charakter stosunkw pomidzy
metropoli a posiadociami w Ameryce najlepiej okrela jedna z
najwaniejszych przyczyn spadku produkcji srebra w Meksyku. By ni brak
rtci niezbdnej do produkcji srebra. Hiszpania nie dostarczaa Meksykowi
potrzebnej iloci rtci, kierujc j do Peru, chocia istniay tam
miejscowe kopalnie rtci, poniewa wydobycie srebra w Peru byo dla
Hiszpanii bardziej dochodowe. Zaprzestano take sprzeday rtci na
kredyt, co uderzao wycznie w meksykaskich przedsibiorcw, ktrzy
byli rozdrobnieni i nie posiadali duych kapitaw (w odrnieniu od
Peruwia-czykw). Oprcz braku rtci i nieprzyjaznych Indian najwikszym
problemem meksykaskiego rolnictwa by brak rak do pracy. Przymusowe
repartimiento nie byo w stanie zapewni odpowiedniej liczby robotnikw
ze wzgldu na katastrof demograficzn. Murzyscy niewolnicy (dwie
trzecie ze wszystkich dostarczonych do Ameryki Hiszpaskiej do poowy
XVII w. niewolnikw sprowadzono wanie do Meksyku) nie potrafili
przystosowa si do pracy w kopalniach (w odrnieniu od pracy na
plantacjach i w warsztatach tekstylnych). Przedsibiorcom grniczym
pozostawa jedynie wolny
197

nabr. W cigu p wieku (do poowy XVII w.) wolni robotnicy zastpili w
kopalniach prawie cakowicie Indian z przymusowego naboru
(repartimient). Zmniejszajca si opacalno produkcji grniczej w
Meksyku doprowadzia do przeniesienia zainteresowania i inwestycji na
produkcj roln. W XVII w. rolnictwo stao si dominujc dziedzin
gospodarki, a tym samym Meksyk sta si obszarem gospodarczym niezalenym
od metropolii. Zmiany zachodzce w rolnictwie w XVII w. uksztatoway
jego charakter na co najmniej dwa wieki. Zanika encomienda, gdy
indiaskie wsplnoty podlegajce encomenderos nie byy w stanie zapewni
wystarczajcych dostaw ywnoci dla hiszpaskiej ludnoci. Korona take
dya do likwidacji encomiend, obawiajc si niezalenoci encomenderos.
Miejsce encomiendy zacza zajmowa hacienda - wielkie gospodarstwo rolne
zatrudniajce bezporednio Indian jako robotnikw (peones). Powierzchnia
haciend powikszaa si kosztem indiaskich ziem (opuszczonych,
kupowanych lub przejmowanych si). Pierwsze haciendy powstay na pnocy
Meksyku - dostarczay one ywno grniczym osadom. Tam te osigny one
najwiksze rozmiary wynike ze sabej gleby i rozwoju hodowli byda.
Zmniejszenie opacalnoci produkcji kopal nie wpyno na ograniczenie
rozrostu haciend, wrcz odwrotnie - ludzie posiadajcy pienidze
przestali inwestowa w grnictwie, a zaczli kupowa ziemie. Wielu Indian
wolao patn prac w haciendzie od ycia we wsplnocie bezkarnie
wyzyskiwanej przez hiszpaskich ssiadw, encomendero, jak i aparat
administracji pastwowej. Faktyczna sytuacja paszczyzny wynikajca z

zaduenia peones nie dotyczya wszystkich zatrudnionych, a

bezpieczestwo socjalne byo przez wielu z nich stawiane wyej od wolnego
ycia w ndzy. Haciendy (szczeglnie hodowlane na pnocy) byy
samowystarczalnymi organizmami, lecz produkoway towary (skr i wen na
pnocy Meksyku) na potrzeby caego wicekrlestwa Nowej Hiszpanii. W XVII
w. nastpi powrt do indiaskich upraw, wzrosa produkcja kukurydzy
(zastpowanej pszenic wiek wczeniej). Przyczyny tego leay w
zwikszaniu si populacji indiaskiej, przyzwyczajeniu si kreoli do
miejscowych produktw oraz wikszej opacalnoci ich uprawy.
Peru
Spadek liczby ludnoci indiaskiej w Peru by podobny do
meksykaskiej katastrofy - z okoo 9 min (najwysze szacunki) przed
konkwist do niecaego miliona na pocztku XVII w. Na poudniu wzdu
wybrzey Indianie znikli prawie cakowicie, mniejsze straty (cho te
olbrzymie) ponieli mieszkacy Andw.
Przeksztacenia wasnoci ziemskiej miay w Peru bardziej
skomplikowany charakter ni w Meksyku, chocia w obu wicekrlestwach
wystpoway te same tendencje do tworzenia haciend. W Peru rozwijay si
jednak rwnie redniej wielkoci gospodarstwa (chacras), ktre tylko na
obszarach mao wydajnej produkcji rolnej zanikay na rzecz wielkich
gospodarstw. Chacras zajmoway si szczeglnie najbardziej opacaln
produkcj rolnicz - wytwarzaniem wina, ktre eksportowano do innych
hiszpaskich posiadoci w Ameryce (najbardziej znana odmiana - pisco).
Charakterystyczne dla Peru byy wielkie gospodarstwa rolnicze zakonu
jezuitw produkujce na rynek
198
caej Ameryki. Jezuici nabywali ziemie lub dostawali j w darze (spadku),
po i czym inwestowali w maszyny i murzyskich niewolnikw oraz
zatrudniali | Indian w ramach encomiendy lub jako peones. Na centralnych
rwninach [Peru gospodarstwa te zajmoway si upraw zb i hodowl, na
wybrzeu wytwarzay wino i cukier. Peru, znacznie bardziej zalene od
wydobycia i srebra ni Meksyk, w XVII w. stao si rwnie samodzielne
gospodarczo | i mocno zwizao si handlowo z innymi hiszpaskimi
posiadociami nie i tylko pooonymi w Ameryce (byo gwnym importerem
chiskiego jed-l wabiu sprowadzanego z Filipin).
O bogactwie Peru decydowaa jednak w dalszym cigu gra srebra !w
miecie Potosi (pooona w dzisiejszej Boliwii, wydobycie odbywao si !
na wysokoci 4 tys. m). W poowie XVII w. yo w Potosi 160 tys. i
mieszkacw. Dla ich zaopatrzenia w ywno potrzebowano tysicy muw j
i lam pokonujcych setki kilometrw z produktami rolniczymi pnocnego i
Peru, Tucuman (dzisiejsza Argentyna) i Chile. W Peru nie doszo do
takiego : kryzysu w kopalnictwie srebra jak w Meksyku, chocia od koca
XVI w. zmniejszyo si jego wydobycie, a proces ten pogbi si jeszcze
w drugiej i poowie nastpnego wieku. Pokady rtci w Huancavelica
zapewniay cigo pracy kopal, jednak wydobycie rtci peruwiaskiej
zaczo si zmniejsza w XVII w. i rt hiszpaska (z Almaden) musiaa
pokrywa okoo j poowy zapotrzebowania. W peruwiaskich kopalniach
wykorzystywano przymusow si robocz. Sto dziewitnacie indiaskich
wiosek wok iCuzco (i Tarija) zmuszone byo dostarcza w ramach mita
(peruwiaski odpowiednik repartimiento) ponad 13 tys. robotnikw rocznie
(tzn. 4,5 tys. na cztery miesice). Praca na tak duej wysokoci, nawet
dla przyzwyczajonych do niej Indian, bya zabjcza. Rnice w
temperaturach wewntrz . kopalni i poza ni, niebezpieczne gazy,
konieczno wykonania wysokiej ' normy wydobycia powodoway olbrzymi
miertelno. Indianie bronili si ucieczk na obszary nie podlegajce
mita, a naczelnicy indiaskich jednostek administracyjnych (curacas)

organizowali zbieranie pienidzy, ktre byy dawane w zamian za

niezabieranie mieszkacw wiosek do pracy w kopalniach. Za te pienidze
waciciele kopal wynajmowali patnych grnikw. W ten sposb
wsplnoty indiaskie ponosiy straty finansowe, jednak ratoway swoich
czonkw.
Oligarchia grnicza w Peru bya na tyle silna, e zdoaa nie
dopuci do zniesienia mity lub ograniczenia jej naduy. Dominikanin
Francisco de la Santa Marta, wyznaczony przez Koron do skontrolowania
systemu mity, zosta otruty. Podobny los spotka inkwizytora Nestaresa
Marina, ktry skaza winnych bicia monet ze zbyt du zawartoci miedzi
(1650). Opr wobec ledztwa w tej sprawie wskazuje, jak du niezaleno
zyskay lokalne elity gospodarcze. Napyw oszukanych" monet wywoa w
Hiszpanii i Europie olbrzymi zamt i w konsekwencji spowodowa
bankierskie ultimatum groce nieprzyjmowaniem hiszpaskich miedziakw w
rozliczeniach finansowych. Tymczasem ledztwo w Peru byo dugo
sabotowane, a do przybycia nowego prezydenta audiencia Marina.
Korona bya sama sobie winna. Sprzeda urzdw w Ameryce doprowadzia
do powstania urzdniczo-finansowych klik i stopniowej utraty przez Koron
kontroli nad zyskami z produkcji kopal srebra. Zjawisko to
199
byo patologicznym objawem szerszego procesu uzyskiwania niezalenoci
Ameryki Hiszpaskiej od metropolii. Od poowy XVII w. wyranie widoczny
jest ten trend, ktrego normalnym, a nie patologicznym przejawem byo
zwikszenie partycypacji miejscowej ludnoci w dochodach z Ameryki
poprzez wzrost wydatkw na lokaln administracj i obron oraz
przejmowanie handlu z Hiszpani przez amerykaskich kupcw i rozwj
regionalnej wymiany zastpujcej wymian handlow z Hiszpani. Ameryka
nie przestaa natomiast sprowadza z Europy produktw luksusowych w
zamian za zoto i srebro.
v. WIEK XVIII
BURBONI NA TRONIE
- FILIP V I FERDYNAND VI
Wojna o sukcesj
hiszpask
ZAPISANIE w testamencie Karola korony
hiszpaskiej wnukowi krla Francji Ludwika XIV oznaczao koniec
niebezpieczestwa rozbioru imperium. Po mierci Karola II Krl Soce
postpi tak, jak spodziewali si tego doradcy zmarego krla. Ludwik XIV
nie chcia si dzieli z innymi wadcami, wola, eby jego wnuk rzdzi
caym, niepodzielonym hiszpaskim imperium. Reakcja czekajcych na
rozbir Hiszpanii mocarstw bya natychmiastowa - zjednoczyy si w
sojuszu antyfrancuskim.
Hiszpanie zareagowali na objcie tronu przez ksicia Anjou, jako
Filipa V, czym wicej ni uczuciem ulgi - wielk radoci. Do historii
przeszy sowa ambasadora Hiszpanii w Paryu - ju nie ma Pirenejw".
Hiszpaski arystokrata powiedzia do ambasadora Austrii w Madrycie nie
mniej znaczce zdanie: Jest dla mnie najwiksz przyjemnoci i
satysfakcj caego ycia to, e opuszczam synn dynasti austriack"
(tak nazywa si w Hiszpanii dynasti Habsburgw, std Espana de Austrias
oznacza Hiszpani za panowania Habsburgw). Mieszkacy Madrytu przywitali
Filipa V entuzjastycznie (1701), oczekiwali poprawy funkcjonowania
pastwa i liczyli na trway pokj z najwikszym dotychczasowym wrogiem. W
duszej perspektywie mona uzna, e si nie zawiedli, chocia ich nowy
wadca przez cae swoje panowanie czu si Francuzem i liczy na powrt
do Wersalu.

Pocztki rzdw Filipa V przypominaj pocztki panowania Karola I.

Siedemnastolatek nie zna hiszpaskiego i by otoczony przez francuskich
doradcw. Ksina Ursinos (dama dworu ony krla, Marii Luizy Sabaudzkiej) decydowaa o wszystkich nominacjach, francuski ambasador,
otrzymujcy instrukcje od Ludwika XIV, kontrolowa najwaniejsze
posunicia Korony. Wyjtkowe wpywy markiza Gournay (ambasadora w
Madrycie w latach 1705-1709) wynikay z koniecznoci utrwalenia pozycji
nowego krla oraz potrzeby wsplnej reakcji obu pastw na zewntrzne
zagroenia. Po okresie wojny o sukcesj, nigdy ju wpywy francuskie w
Hiszpanii nie byy tak dominujce.
Wadca Austrii nie uzna wanoci testamentu Karola U, interesoway
go woskie posiadoci Hiszpanii. Jego sojusznicy, Anglia i Holandia, ju
od duszego czasu walczyy z hegemoni francusk w Europie, a chciay
take zdoby upy w Ameryce. W 1701 r. w Hadze narodzi si wielki sojusz
antyhiszpaski i antyfrancuski zarazem (doczya jeszcze Portugalia). W
1702 r. Anglicy zniszczyli w Vigo srebrn flot" z Ameryki (co prawda
201

Hiszpanie uratowali drogocenny adunek). Kandydat sojuszu na tron

hiszpaski, arcyksi Karol, rozpocz w 1704 r. dziaania wojenne na
granicy portugalskiej. W tym samym roku Anglicy zdobyli Gibraltar (ktry
do dzi pozostaje w ich rkach).
Doradcy Filipa V doceniali strategiczn rol Katalonii, lecz gesty ze
strony krla skierowane pod adresem Kataloczykw, uczynione podczas
obrad miejscowego parlamentu, na nic si nie zday. W 1705 r. wybucha w
Katalonii powstanie przeciwko Filipowi V. Do Kataloczykw doczaj
Aragoczycy i Walencjanie (gdzie jednak rewolta miaa bardziej spoeczny
charakter i bya raczej kontynuacj powstania z 1693 r.). Siy inwazyjne
sojuszu wyldoway w Katalonii i zdobyy Barcelon (1705). Przyczyny
powstania, ktre do wojny z zewntrznymi przeciwnikami dodao wojn
domow, byy rnorakie. Przede wszystkim niech do Francuzw po
wczeniejszych bardzo nieudanych prbach aliansu z nimi (od 1640 r.).
202
Doszo do tego przekonanie o nieuchronnej klsce Francji, potwierdzane
dotychczasowymi wynikami wojny i obecnoci silnej eskadry jej
przeciwnikw u wybrzey Katalonii.
W 1706 r. siy angielsko-portugalskie wkroczyy do Madrytu, a
oddziay arcyksicia do Saragossy. Filip V uciek do Burgos. Wielu
arystokratw i innych znakomitoci uznao arcyksicia za krla, inni
usunli si na bok, czekajc na dalszy rozwj wydarze.
Ludno Kastylii bardzo le przyja obecno obcych wojsk, nigdy
(czyli od rekonkwisty) tu nie widzianych. Uwaano, e rabuj kraj, a
propaganda francuska umiejtnie wykorzystaa udzia protestantw w
walkach, oskarajc Anglikw i Holendrw o akty profanacji kociow.
Partyzantka chopska okazaa si bardzo skuteczna, a Francuzi na tyle
odbudowali swoje siy, e Berwick, dowodzcy armi hiszpasko-francusk,
pod koniec 1706 r. odbi Madryt. Na wiosn 1707 r. Berwick rozbi siy
sojusznicze pod Almans. Nastpnie odbito Walencj i Saragoss, jedynie
Katalonia pozostawaa w rkach arcyksicia. Poza Pwyspem Iberyjskim
posiadoci woskie Hiszpanii zostay stracone, a Holandia odnosia
sukcesy militarne na granicy z Francj.
Nastpny rok przynis katastrofalne zbiory we Francji i Hiszpanii
spowodowane z pogod. Wygodnia ludno zaatakoway epidemie. Francja
zostaa zmuszona do negocjacji pokojowych i jej wojska opuciy

Hiszpani. Jednak Filip V by zdecydowany walczy do koca (do mierci,

jak owiadczy). Siy sojuszu ponownie zdobyy Saragoss i Madryt (1710).
Przekonani o zwycistwie przywdcy sojuszu antyfrancuskiego zadali od
Ludwika XIV kroku, na ktry nie mg przysta, chcieli bowiem, aby sam
Krl Soce usun z tronu hiszpaskiego swojego wnuka. W lecie 1710 r.
armia francuska z powrotem wkroczya do Hiszpanii. Ksi Yendme pobi
Anglikw pod Brihuega (grudzie 1710) i nastpnego dnia gwne siy wroga
w Villaviciosa (10 XII).
mier cesarza i objcie tronu przez jego nastpc - arcyksicia
Karola (1711) - oznaczao, e w przypadku jego zwycistwa Austria
zjednoczy si z Hiszpani (ktrej korony Karol nie zamierza si zrzec).
Taka sytuacja bya nie do przyjcia dla Anglii (a dokadniej dla
pokojowej" partii torysw", ktra przeja wadz od wigw").
Rozpoczy si dugie negocjacje zakoczone pokojem w Utrechcie (1713).
Filip V zosta przez wszystkich uznany za krla Hiszpanii. Niderlandy
Hiszpaskie otrzyma cesarz, Sycyli - kolejny czonek sojuszu Sabaudia, natomiast Gibraltar i Menork (zdobyt w 1708 r.) - Anglia.
Holandia dostaa twierdze pooone przy swojej granicy, a Anglicy
dodatkowo prawo udziau w handlu z Ameryk (monopol na dostawy
niewolnikw na 30 lat i pozwolenie na wysyanie rocznie jednego statku z
towarami).
Karol Austriacki walczy samotnie a do zawarcia traktatu w Rastatt
(1714 r.), w ktrym, bez udziau Hiszpanii, Francja przekazaa Austrii
hiszpaskie posiadoci we Woszech (Mediolan, Neapol, Sardynia). Przez
cay ten czas bronia si Katalonia, liczc na gwarancje dane jej przez
Angli i Austri. Dopiero we wrzeniu 1714 r. wojska Filipa V wkroczyy
do Barcelony. Za t nielojalno wobec francuskiego z pochodzenia wadcy
Katalonia miaa drogo zapaci.
203
Pokosie wojny o sukcesj
Ju w 1707 r. Flip V znis odrbne prawa Aragonii i Walencji,
uznajc rebeli za wystarczajcy do tego powd. Na Kataloni przyszed
czas zaraz po wkroczeniu wojsk Filipa V do Barcelony. Na pocztku 1716 r.
nowa ustawa (Nueva Plantd) zmienia system politycznej reprezentacji w
Katalonii (m.in. likwidujc parlament), ustanowia jako obowizujce
prawa kastylij-skie i wprowadzia obowizkowe uywanie jzyka
hiszpaskiego w sdach. Krlestwo Aragonii przestao istnie, z
dotychczasowych odrbnych regionw jedynie Kraj Baskw i Nawarra
zachoway autonomi w nagrod za poparcie dla Burbona. W Walencji rebelia
chopska trwaa dalej, lecz jej uczestnicy gosili, e nie wystpuj
przeciwko krlowi, tylko przeciwko magnaterii.
Bariery celne, jakie istniay pomidzy Aragoni i Kastyli, zostay
zniesione (1708). Na caym obszarze krlestwa Aragonii wprowadzono nowy
system podatkowy, wszdzie jednakowy, lecz inaczej nazywany (1714-1717
r., w Katalonii nazywa si catastro). By on na tyle sprawny (cho
obcienia byy nadal mniejsze ni w Kastylii), e potem prbowano go
zastosowa take w pozostaych czciach kraju.
System sprawowania rzdw przez wiele rad zosta zastpiony przez
uznanie Rady Kastylii za naczelny organ rzdu. Najwaniejszymi sprawami
zajmowali si sekretarze departamentw (despacho), zwani potem
ministrami. W 1721 r. ustalia si liczba piciu kancelarii departamentw: spraw wewntrznych i zagranicznych, sprawiedliwoci, wojny
i marynarki oraz Indii (Ameryki). W 1754 r. doszed departament finansw.
Dla lepszego sprawowania administracji lokalnej powoano, wzorujc si na
Francji, intendentw. Otrzymali oni szerokie uprawnienia w sprawach
polityki finansowej, wymiaru sprawiedliwoci, bezpieczestwa publicznego,
jak te kontroli urzdnikw. Intendenci dziaali gwnie na terenie

Aragonii. Cay kraj podzielono na osiem krlestw (reinos), na ktrych

czele stali kapitanowie generalni, majcy do pomocy audiencias (bdce
take wadz sdownicz).
Zniszczona zostaa potga dawnej arystokracji, wielu jej
przedstawicieli stano podczas wojny sukcesyjnej po zej stronie" i
opucio Hiszpani wraz z arcyksiciem Karolem. Inni zostali odsunici na
bok, a jednoczenie powstawaa nowa elita zalena od krla.
Pienidze napywajce z Ameryki, dotychczas kierowane na biece
militarne potrzeby, mona byo wyda na reorganizacj armii (powikszya
si czterokrotnie) i marynarki (pidziesiciokrotny wzrost wydatkw w
latach 1706-1718).
Moe si to wyda paradoksalne, ale Hiszpania wysza z wojny o
sukcesj zdecydowanie mocniejsza, bogatsza i lepiej zorganizowana.
Najlepiej wiadczy o tym dwukrotny wzrost dochodw Korony jeszcze podczas
trwania wojny.
Polityka zagraniczna
Wojna o sukcesj zakoczya si likwidacj imperium hiszpaskiego w
Europie, pozostay tylko posiadoci amerykaskie. Nie oznaczao to dla
Hiszpanii koca wojen w Europie. Po mierci pierwszej maonki (1714)
206
Filip V oeni si z Elbiet Farnese, dziedziczk ksistwa Parmy.
Usuna ona z dworu ksin Ursinos, majc po mierci Marii Luisy
Sabaudzkiej wielki wpyw na krla, i zaja jej miejsce - osoby
kierujcej" wadc. Elbieta miaa z Filipem dwch synw, ktrych szans
na objcie tronu Hiszpanii byy minimalne (Filip V mia dwch synw z
pierwszego maestwa). Krlowa zacza wic stara si o trony dla
swojego potomstwa w rodzinnej Italii. Odbywao si to za hiszpaskie
pienidze i przy pomocy hiszpaskiej armii, zgodne byo bowiem z
hiszpaskimi planami odzyskania utraconych wpyww we Woszech.
Kardyna Alberoni, ktry wczeniej reprezentowa interesy nowej
krlowej na dworze, zosta szefem rzdu i w 1717 r. zorganizowa wielk
ekspedycj morsk (ponad 400 okrtw i statkw) dla zdobycia Sardynii.
Nastpna wyprawa Alberoniego opanowaa Sycyli, spotykajc si z
przyjaznym przyjciem miejscowej ludnoci. Jednak Anglia wraz z Austri
przeprowadziy kontrofensyw, w ktrej wyniku Sycyli odebrano Hiszpanii,
po tym jak jej flota zostaa zniszczona u wybrzey wyspy (1719),
uniemoliwiajc tym samym dostarczenie posikw hiszpaskiej armii. Nie
powiody si take prby odbicia Gibraltaru (1727-1728). Krl tymczasem
popad w stan permanentnej depresji i abdykowa na rzecz syna Ludwika
(1721-1724). Po rychej mierci Ludwika krlowa wymusia powrt ma na
tron. We Woszech na wie o mierci ksicia Parmy hiszpaskie oddziay
zajy ksistwa Parmy, Piacenzy i Toskanii, aby zapewni tron dla
potomkw Elbiety.
W 1733 r. Hiszpania podpisaa z Francj Pakt Rodzinny (facto de
Familia), bdcy sojuszem strategicznym dwch krlestw rzdzonych przez
Burbonw. W wojnie o polsk sukcesj (1733-1735) ich wsplnym
przeciwnikiem bya Austria. Sojusznicze armie zdobyy Neapol i Sycyli,
ktrych wadc zosta starszy syn Filipa V i Elbiety - Karol (1734-1759,
krl Neapolu i Sycylii). Hiszpania musiaa jednak zrezygnowa ze
zdobytych ksistw na pnocy Woch.
W 1743 r. Francja i Hiszpania podpisay drugi Pakt Rodzinny. W wojnie
o sukcesj austriack Hiszpanie z Francuzami walczyli przeciwko Austrii i
Anglii. Hiszpania znowu liczya, e uda si jej odzyska posiadoci w
pnocnych Woszech. Jednak zdobyty w 1744 r. Mediolan zosta ponownie
utracony. Zgodnie z postanowieniami zawartego w 1748 r. pokoju, modszy
syn Filipa i Elbiety zosta wadc ksistwa Parmy i Piacenzy,
potwierdzono te prawa jego brata do korony Krlestwa Obojga Sycylii.

Jose Patino, kierujcy polityk zagraniczn Hiszpanii w latach 17281740, by przekonany o niemoliwoci pokonania angielskiej floty i
dlatego stara si utrzyma pokj z Angli. Nie zaprzesta jednake walki
z angielsk kontraband w Ameryce - rozbudowano system ochrony wybrzey.
Gdy jeden z Anglikw schwytanych przez guarda costas oskary Hiszpanw o
obcicie ucha, oburzony parlament brytyjski odpowiedzia wojn, nazwan
wojn o ucho Jenkinsa". Hiszpanie uyli w niej, oprcz floty wojennej,
korsarzy kantabryjskich upicych statki handlowe przeciwnika (17391748).
Ferdynand VI
Maonka Ferdynanda VI, portugalska ksiniczka Barbara de Braganza,
207
cho nie wywieraa takiego wpywu na ma jak Elbieta Farnese,
doprowadzia do polepszenia stosunkw Hiszpanii z Portugali. Nowy wadca
stara si unika zaangaowania Hiszpanii w konflikty wojenne. W czasie
wojny siedmioletniej (1756-1763) by namawiany przez obie strony do
wsparcia ich wysikw (walczya Francja z Austri przeciwko Anglii i
Prusom). Dwaj najwaniejsi ministrowie (Jose de Carvajal y Lancaster oraz
markiz Ensenada) opowiedzieli si za neutralnoci i Hiszpania
neutralno zachowaa.
Ensenada przeprowadzi wielki spis (kataster) gruntw i
nieruchomoci, pierwszy na tak skal w Hiszpanii, ktry posuy do
stworzenia sprawnego systemu podatkowego. W 1753 r. zawarto konkordat z
Rzymem, ktry jeszcze bardziej rozszerzy uprawnienia Korony w stosunku
do Kocioa, przeksztacajc patronato real w regio real - faktycznie
system penej kontroli pastwa nad Kocioem. Nastpnym wielkim zadaniem
podjtym przez Ensenad bya odbudowa potgi morskiej Hiszpanii.
Rozbudowano stare i utworzono nowe stocznie (El Ferrol, Kartagena),
sprowadzono zagranicznych specjalistw (Anglikw) i wysano wasnych na
nauk za granic.
Ensenada nie chcia zgodzi si na oddanie Portugalii terenw
zajtych przez jezuickie misje w Paragwaju w zamian za Sacramento
(zaoone przez Portugalczykw na obszarze dzisiejszego Urugwaju).
Powiadomi o tajnym porozumieniu w tej sprawie krla Obojga Sycylii
Karola, aby ten je storpedowa. Byo bowiem pewne, e po bezdzietnym
Ferdynandzie tron Hiszpanii obejmie Karol. Za zdrad tajemnicy pastwowej
wielki minister zosta zdymisjonowany (1754), lecz traktat z Portugali
zawieszono, gdy Karol owiadczy, e nie bdzie go respektowa.
Ferdynand VI, tak jak jego ojciec, popada w stany depresji, a po mierci
ony postrada zmysy, co doprowadzio do faktycznego bezkrlewia, a do
jego mierci w 1759 r.
KAROL III
Po mierci dwch synw Filipa V z pierwszego maestwa, tron
Hiszpanii przypad najstarszemu synowi z drugiego maestwa - Karolowi,
bdcemu ju krlem Neapolu i Sycylii. Podczas dwudziestu piciu lat
sprawowania wadzy (1734-1759) Karol zdoby na poudniu Woch
dowiadczenie potrzebne do kierowania nieporwnanie wikszym pastwem.
Cz problemw neapolitasko-sycylijskich bya podobna do problemw
Hiszpanii. Zwolennicy modernizacji przedstawili Karolowi III plan reform,
ktre w czci zostay w Krlestwie Obojga Sycylii zrealizowane.
Ograniczono rol arystokracji i kleru (wykorzystujcego blisko Rzymu do
narzucenia bezprawnych i przesadnych przywilejw). Rozpoczto
modernizacj urbanistyczn Neapolu (a take podjto prace archeologiczne
w Pompei i Herkulanum). Karol opuci krlestwo woskie, zostawiajc na
tronie swojego trzeciego syna (pierwszy by umysowo chory, drugiego
szykowano na tron hiszpaski). Faktyczn wadz w krlestwie po wyjedzie

Karola, ze wzgldu na wiek nastpcy tronu Ferdynanda, sprawowa gwny

doradca krla i inicjator reform Bernardo Tanucci.
W Hiszpanii w otoczeniu krla najwiksz rol odgrywa Woch, markiz
208
Esquilache. Jego program reform mia za gwne zadanie zwikszenie
dochodw pastwa, szczeglnie poprzez zmuszenie szlachty i kleru do
pacenia nalenych podatkw oraz odzyskanie przez Koron wasnoci (i
rde dochodw), ktre przeszy w rce prywatne. Zgodnie z tendencjami
wystpujcymi w caej Europie, architekt Francisco Sabatini przeprowadzi
wielk odnow Madrytu. Miasto w tym czasie wyrniao si niekorzystnie
na tle innych stolic europejskich. W ramach porzdkw wybrukowano ulice,
stworzono pasae (szerokie ulice), wybudowano liczne reprezentacyjne
budynki, zainstalowano owietlenie uliczne.
Reformy fiskalne Esuilache wzbudziy niech ze strony
poszkodowanych ich wprowadzeniem. Ze wzgldu na mocn pozycj markiza na
dworze, musieli oni poczeka na odpowiedni moment, by zaatakowa. Rok
1765 przynis ze zbiory (co nie byo czym wyjtkowym). Esuilache
popeni jednak bd, wybierajc ten wanie moment na liberalizacj
handlu zboem. Doszo do spekulacji i w konsekwencji do braku chleba dla
ubogich. Rwnoczenie wydano w kraju dekret zabraniajcy noszenia dugich
pasz-czy-peleryn (capas) i szerokich kapeluszy (chodzio o ukrywanie
sztyletw pod capas i twarzy pod kapeluszami przez rzezimieszkw). Po
ogoszeniu dekretu doszo do zaburze, w wyniku ktrych zaatakowano i
zupiono paac Esuilache, obwinianego o wszystkie ze rozporzdzenia
(1766). Nastpnego dnia zamieszki rozszerzyy si i tumy ludzi
zaatakoway gwardi walosk, ktra poniosa straty (byli zabici) przy
biernej postawie gwardii hiszpaskiej.

209

Wygnanie jezuitw
Karol III nie zdecydowa si na stumienie rozruchw si i z balkonu
paacu owiadczy, e przyjmuje dania ludu. Esuilache zosta wygnany,
gwardia waloska rozwizana, zakazy co do strojw cofnite, ceny
artykuw spoywczych obnione, a uczestnicy zaburze nie mieli by
karani. Na wie o tym, i o wyjedzie krla do Aranjuez pod Madrytem,
doszo do zamieszek w caym kraju, ktrych podoe mona okreli jako
oglne niezadowolenie (najgroniejsze miay miejsce w Saragossie i Kraju
Baskw). Trudno orzec, czy rozruchy w Madrycie byy prowokacj, na pewno
zostay wykorzystane przez przeciwnikw Esquilache. Po uspokojeniu
ludnoci obnik cen ywnoci, amnesti dla uczestnikw zamieszek w
Madrycie uszanowano, lecz przeprowadzono wielk akcj oczyszczania miasta
z elementw kryminalnych i wczgw. By to krok jednorazowy, lecz dla
uniknicia podobnych zamieszek w przyszoci wprowadzono reformy
administracyjne w miastach, uatwiajce kontrol nad ich mieszkacami.
Surowo ukarano domniemanych inicjatorw rozruchw. Ensenad wygnano, a
dwaj inni moni zostali skazani i zakoczyli swj ywot w wizieniu
(markiz Yaldeflores i ksidz Gandara).
Ofiar najwikszych represji sta si zakon jezuitw. Najbardziej
wpywowi urzdnicy w pastwie (Tanucci z Neapolu oraz autor planu
liberalizacji cen - Campomanes) przekonali krla, i to jezuici wywoali
zamieszki, dlatego e byli niezadowolenii z usunicia ich protegowanych z

rzdu. Tajne ledztwo wykazao, e oskarenia te s faszywe. Karol ni

zaszokowany rozruchami (sytuacja w Hiszpanii od zakoczenia wojny
sukcesyjnej bya bardzo spokojna) uzna jednak, e Towarzystwo Jezusowe
stanowi zagroenie dla porzdku w kraju i dla niego samego. 27 lutego
1767 r. krl wyda dekret o wygnaniu jezuitw. Organizatorem caej
operacji zosta hrabia Aranda - przewodniczcy Rady Kastylii. Zostaa ona
przeprowadzona z wielk precyzj i z zachowaniem cakowitej tajemnicy.
Jednoczenie o tej
210
samej porze zatrzymano jezuitw w 126 domach zakonnych w caej Hiszpanii.
Nastpnie przewieziono ich do portw (w zamknitych karocach i z
zawizanymi oczami), gdzie wsadzono na statki odpywajce do Woch.
Papie Klemens XIII nie by zachwycony tymi przybyszami, napicie
zaagodzio przeznaczenie przez Hiszpani czci dochodw ze
skonfiskowanych jezuickich dbr na niewielkie pensje dla wygnacw.
Towarzystwo Jezusowe zostao ju wczeniej rozwizane we Francji i
Portugalii. Wadcy tych krajw, wsparci teraz przez krla Hiszpanii,
wymusili na papieu Klemensie XIV bull cakowicie likwidujc zakon
jezuitw (1773). Przyczyny tej nagonki na Towarzystwo Jezusowe tkwiy w
nienawici, jak wzbudza zakon zarwno wrd owieceniowych filozofw,
jak i w samym Kociele (jansenici). Zwolennicy absolutyzmu przypisywali
jezuitom plany opanowania rzdw gwnie poprzez ksztacenie we wasnych
szkoach oddanych im uczniw, robicych potem kariery urzdnicze. Po
trosze bya to walka dwch grup nacisku, gdy gwni przeciwnicy jezuitw
- masoni, ktrzy dziaali w Hiszpanii od 1727 r., stosowali podobne
metody (Aranda by Wielkim Mistrzem loy masoskiej).
Reformy pastwa
Najwaniejszymi autorami planw reform w Hiszpanii za panowania Karola
III byli prokuratorzy Rady Kastylii - Pedro Campomanes i Jose Monino.
Obaj wywodzili si z biednych rodzin szlacheckich i wzbudzali niech
zarwno ze strony arystokracji, jak i urzdnikw z dyplomami colegios
mayores. Monino (znany lepiej pod otrzymanym tytuem hrabiego
Floridablanca) stworzy Najwysz Rad Pastwa (Junta Suprema de Estado,
1787), ktrej funkcje odpowiaday radzie ministrw. Prby ponownego
przeprowadzenia spisu gruntw i nieruchomoci (zaniechanego po odsuniciu
Ensenady) nie powiody si i Korona zdecydowaa si na przeprowadzenie
reform fiskalnych bez oparcia si na wiedzy, jak daby kataster. Zostay
obnione podatki od artykuw pierwszej potrzeby i rwnoczenie utworzono
nowy system opat (frutos civiles) od nieruchomoci, dochodw z akcji i
poyczek (censos) oraz innych rde przychodw dotychczas nie
obcionych podatkami. Jak mona si domyli, decyzja ta spotkaa si z
oporem warstw uprzywilejowanych i nie zostaa w peni zrealizowana.
Podobny los spotka reform wadz lokalnych. Korona analizujc zamieszki
z 1766 r. dosza do wniosku, e byy one skierowane przede wszystkim
przeciwko wadzom lokalnym - posiaday one rzeczywicie du wadz
(zarzdzay ziemiami wsplnot, pobieray podatki dla pastwa) znajdujc
si w rkach miejscowej oligarchii. Campomanes chcia rozbi ten ukad
wprowadzajc deputowanych wybieranych w powszechnych wyborach (obejmujcych paccych podatki i dwustopniowych), majcych kontrolowa te
dziedziny podlegajce wadzom lokalnym, gdzie dochodzio do najwikszych
naduy (dostawy ywnoci, pobr rekruta, kontrola finansw).
Dla zwikszenia obszarw upraw rozdzielono cz ziem wsplnotowych
(nalecych do miast) i nieuytkw. W 1782 r. powsta pierwszy bank
narodowy (San Isidro). Peseta pochodzca z Katalonii staa si
standardow monet, a dla finansowania wojen wprowadzono papierowy
pienidz. Reformy Karola UJ, zapocztkowane przez Filipa V i pocztkowo
kontynuowane

211
przez nastpc Karola III - Karola IV, miay znaczenie porwnywalne z
reformami Krlw Katolickich (wicej informacji na ten temat zawiera
cz powicona epoce Owiecenia).
Polityka zagraniczna
Polityka neutralnoci prowadzona przez Ferdynanda VI nie znalaza
kontynuatora w osobie Karola IIL Na zmian polityki Hiszpanii wpyna
postawa Anglii, ktra nie chciaa si zgodzi na porozumienie dotyczce
handlu w Ameryce oraz naciski Francji przegrywajcej wojn z Angli i
straszcej dominacj brytyjsk w Ameryce po upadku francuskiej Kanady.
Trzeci Pakt Rodzinny Francja i Hiszpania zawary w 1761 r. Flota
hiszpaska, pomimo e zostaa rozbudowana i unowoczeniona, nie
dorwnywaa angielskiej (nie chodzio tylko o liczb i wyposaenie
okrtw, lecz take o jako wyszkolenia). Po rozpoczciu dziaa
wojennych Anglicy zdobyli Hawan i Manil, cakowicie uniemoliwiajc
handel Hiszpanii z koloniami. Atak Hiszpanii na pnocy Portugalii
(sojusznika Anglii) zosta atwo powstrzymany w grzystym regionie
pomidzy rzekami Mino i Duero. Pokonane Francja i Hiszpania musiay
przysta na pokj (Traktat Paryski, 1763), zgodnie z ktrym Anglia oddaa
Hiszpanii Hawan i Manil w zamian za Floryd. Francja, chcc utrzyma
przy sobie hiszpaskiego sojusznika, ofiarowaa w formie rekompensaty
Luizjan - olbrzymi nieskolonizowany obszar (z wyjtkiem Nowego Orleanu)
doliny Missisipi. Portugalia otrzymaa dzisiejszy Urugwaj (Banda
Oriental). W 1776 r. hiszpaska flota, wsparta przez siy kreolskie
zebrane w Montevideo, zniszczya portugalsk twierdz Sacramento (Banda
Oriental), znajdujc si naprzeciw Buenos Aires. W traktacie pokojowym z
San Ildefonso (1778) Portugalia oficjalnie zrezygnowaa z prb
kolonizacji w regionie La Paty (Banda Oriental) oraz przekazaa
Hiszpanii wyspy Fernando Po, dajc pocztek hiszpaskiej kolonii w Afryce
- Gwinei Rwnikowej. W zamian Hiszpania potwierdzia przynaleno do
Portugalii (Brazylii) terytoriw Santa Catalina i Rio Grand.
W rdziemnomorskim teatrze wydarze Karol in ponis dotkliw
porak osobist, gdy jego syn - wadca Krlestwa Obojga Sycylii
Ferdynand, pod wpywem ony Karoliny, zwolni kierujcego rzdem Tanucciego i rozpocz polityk majc na celu zblienie do Anglii.
Najbardziej dotkliwe zagroenie dla Hiszpanw w tym rejonie stanowio
piractwo berberyjskie. Przez cay wiek atakowano bazy piratw, nie
potrafic je zdoby. Nkany przeciwnik odpowiedzia atakiem si
marokasko-algier-skich na Melil. W odwecie Hiszpanie przeprowadzili
wielk wypraw na Algier (18 tys. onierzy), Uczc na zadanie piratom
decydujcego ciosu (1775). Kolebka piratw nie zostaa jednak zdobyta.
Cige akcje Hiszpanii zdoay, pomimo niepowodze, zredukowa zagroenie
wybrzey i wymusiy na przeciwniku porozumienie dyplomatyczne, najpierw
zawarte z Marokiem (1780 r., wymiana ambasadorw, traktat handlowy), a
nastpnie z Algierem (1785 r., co nastpio po dwukrotnym bombardowaniu
miasta). Podobne porozumienia zawarto take z Tunisem i Trypolisem.
Wojna o niepodlego Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej
stanowia dla przeciwnikw Anglii doskona sposobno do powetowania
strat. Hiszpania podesza do tej wojny take z pewn obaw, zdawaa
bowiem
212
sobie spraw, e niepodlego angielskiej kolonii moe wywrze negatywny
wpyw na jej wasn spoeczno kolonialn. Franklin spotka si w Paryu
z Arand (ktry zosta tu zesany" na ambasadora), a inny przedstawiciel
Stanw Zjednoczonych - H. Lee - przyby do samego Madrytu, aby zawrze
sojusz. Hiszpania przekazywaa Amerykanom pienidze i bro, jednoczenie

wywierajc naciski na Angli, aby ta zwrcia jej zagarnite terytoria.

Anglicy odrzucili ultimatum, susznie przekonani o wyszoci swojej floty
(80 okrtw przeciwko 120 francuskim i hiszpaskim, ktre byy jednak
gorzej uzbrojone, a ich zaogi sabiej wyszkolone). Odnowiono wic Pakt
Rodzinny i rozpoczto dziaania wojenne (1779). Zajta walkami w Europie
i na pnocnym Atlantyku flota brytyjska nie zdoaa zapobiec odbiciu
Florydy i wyparciu Anglikw z Hondurasu oraz zdobyciu Menorki przez
Francuzw. Oblenie Gibraltaru zakoczyo si jednak niepowodzeniem.
Pokj zawarty w Wersalu (1783), poza uznaniem niepodlegoci Stanw
Zjednoczonych, przyznawa Hiszpanii odbite od Anglikw terytoria
(Menork, Floryd).
Owiecenie
Druga poowa XVII i pocztki wieku XVIII w kulturze i nauce
hiszpaskiej przypominaj czarn dziur. Pomimo istnienia pewnych
lokalnych centrw z oywionym yciem intelektualnym (Sewilla, Barcelona)
panowaa oglna stagnacja. Kontakty z zagranic byy faktycznie zerwane i
to do tego stopnia, e inkwizycja nie wydaa pomidzy 1640 i 1707 r.
indeksu ksig zakazanych - chtnych na takie lektury byo za mao, eby
si specjalnie trudzi. Tylko nieliczni Hiszpanie narzekali, e ich
ojczyzna jest ostatnim krajem, do ktrego dociera wiedza z reszty Europy.
Opisane we wczeniejszym rozdziale salony dyskusyjne i akademie stanowiy
zaledwie niemiay sygna zmian. Filip V, fundujc Krlewsk Bibliotek i
Akademi Jzyka i Historii, uczyni nastpny krok. Powoany przez krla
uniwersytet w Cervera (koo Barcelony, w miejsce istniejcych do tamtej
pory innych uniwersytetw kataloskich) by jedynym otwartym na nowoci w
takim stopniu, jak nieformalne koa dyskusyjne.
Wreszcie w 1726 r. ukazaa si praca, ktra miaa przypieszy tempo
zmian przez spory, ktre wywoaa. Benedyktyn, Benito Feijoo, opublikowa
wwczas pierwszy tom Teatro Critico Universal, kontynuowany potem w
innych dzieach seryjnych. Jego ksiki nie zawieray adnych
filozoficznych nowoci, lecz byy powicone obalaniu powszechnie
przyjtych a bdnych pogldw co do wszystkich dziedzin ycia naukowego
(i nie tylko naukowego). Burza, jak wywoa Feijoo omieszajc utarte
stwierdzenia, bya tak wielka, e Ferdynand VI zakaza w 1750 r.
krytykowania Feijoo, aby pooy kres dalszym sporom.
Znacznie mniej znany, poza wskimi krgami intelektualnymi, by inny
inicjator Owiecenia - Gregorio Mayans y Siscar. Dokadno badawcza
Mayansa uniemoliwiaa jego pracom zyskanie takiego oddwiku, jaki
zdobyy odwane, cho powierzchowne, dziea Feijoo. Podwaliny pod klimat
umoliwiajcy zmiany pooy take augustianin Enriue Flrez, publikujc
wyniki swoich archiwalnych bada w ksice Espana Sagrada. Andres Piuer
odegra wielk rol w zreformowaniu studiw medycznych (naucza na
uniwersytecie w Walencji) oraz zapozna Hiszpani z nowoczesn fizyk.
213
Najbardziej znaczc postaci hiszpaskiego Owiecenia by Pedro
Rodriguez Campomanes. Wikszo reform podjtych podczas panowania Karola
III bya jego autorstwa. Dla pozyskania szerokiego poparcia dla swoich
zamierze Campomanes doprowadzi do powstania Stowarzysze Ekonomicznych
(Sociedades Ecnomlcas de los Amigos del Pais), ktrych program dziaa
zawar w wydanej przez pastwo pracy Dyskurs o powszechnym nauczaniu.
Instytucje te wsppracujc lokalnie miay przeciwdziaa negatywnemu
stosunkowi do pracy, zwalcza naduycia cechw, rozwija nauczanie
zawodowe, i - co za tym wszystkim idzie - wpywa na wzrost krajowej
produkcji. Powstao okoo stu Sociedades Ecnomicas w Hiszpanii i Ameryce
oraz wiele szk przez nie finansowanych. Wzorem dla nich byo Seminaria
de Yergara w Kraju Baskw, gdzie grupa arystokratw zorganizowaa katedry
naukowe sprowadzajce znakomitych specjalistw. Szczeglnym

zainteresowaniem obdarzono te dziedziny wiedzy, ktre byy przydatne w

kopalnictwie i metalurgii. Udzia w tym przedsiwziciu arystokracji
Kraju Baskw nie by czym wyjtkowym, w tym regionie Hiszpanii (podobnie
jak w Katalonii) bya ona zaangaowana w produkcj i handel. Trzeba
jednak zaznaczy, e we wszystkich tych przedsiwziciach nie
uczestniczyli zwykli kupcy czy zamoni rolnicy, ograniczay si one do
urzdnikw, czci szlachty i kleru oraz ludzi wolnych zawodw. Taki te
by zasig owieceniowych prdw, interesowa one mogy nie wicej ni
kilka procent spoeczestwa. Wrd tych zainteresowanych" nie byo
uznania dla krytyki religii charakterystycznej dla Owiecenia
francuskiego. Jak pisze amerykaski historyk S. Payne - Owiecenie
hiszpaskie byo Owieceniem katolickim, bardziej nawizujcym do
renesansowych idei Erazma z Rotterdamu ni deizmu francuskich filozofw.
Pomimo tego ucilenia nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e najwikszy
wpyw na Hiszpani w tym okresie wywieraa Francja, wpywy woskie
dotyczyy gwnie kultury (teatr, muzyka) i reform systemu prawnego.
Zdziwienie moe budzi brak zdecydowanego oporu wobec owieceniowych
idei ze strony ludzi o konserwatywnych pogldach (a do czasu rewolucji
francuskiej). Wprowadzanie reform przez absolutnego wadc ograniczao
moliwoci sprzeciwu. Przeciwnicy Owiecenia atakowali przede wszystkim
nowinki religijne, liczc na saby punkt krla - jego powszechnie znan
dewocj. W ten sposb popad w nieask intendent Pablo de Olavide,
starajcy si zwalcza (moe zbyt ostro) przesdy religijne zwizane z
ludowym katolicyzmem. Jego proces prowadzony przez inkwizycj mg by
rwnie ostrzeeniem ze strony krla (bo przecie pozwoli zaatakowa tak
wybitn i protegowan przez siebie samego posta) przed zbyt gwatownymi
prbami zmian.
Czarna legenda"
Jak kube zimnej wody podziaa na hiszpaskich reformatorw artyku
o Hiszpanii zawarty we francuskiej Encyklopedii (1783). Z typow dla
Francuzw wyszoci, poczon z ma znajomoci rzeczy, przedstawiono
w niej (a raczej zadenuncjowano) ssiada jako kraj ignorantw, bigotw i
leni, yjcych w okruciestwie i tyranii. Oburzeni hiszpascy
reformatorzy
214
odpowiedzieli protestami na te kalumnie, a ich uczucia do rda
inspiracji, jakim bya Francja, ulegy wyranemu ochodzeniu. Ta zmiana
stosunku do francuskiego Owiecenia pocigna za sob krytyczn ocen
jego idei. Nastpio to jeszcze przed wybuchem rewolucji we Francji.
W miejscu tym wypada poruszy spraw czarnej legendy" (la leyenda
negra), powstaej w wieku XVI, ugruntowanej wanie na przeomie
Owiecenia i wieku XIX i pokutujcej w duym stopniu do dzi. La leyenda
negra daje obraz Hiszpanw jako narodu fanatykw religijnych i
bezwzgldnych agresorw. Jej pocztki wywodz si z niechci (wrcz
nienawici) do szesnastowiecznej Hiszpanii, ktra to niech wynikaa z
dominacji imperium Habsburgw w wczesnej Europie. Do tych wrogich uczu
doczya jeszcze zazdro po zdobyciu przez Hiszpani wielkich bogactw w
Ameryce. Do stworzenia czarnej legendy" przyczynili si przede wszystkim
reformatorzy religijni i wygnani ydzi, atakujcy inkwizycj. Jednak
dopiero okruciestwa wojny w Niderlandach, umiejtnie (jednostronnie)
nagonione (Apologia ksicia Oraskiego), doprowadziy do
rozpowszechnienia negatywnego obrazu Hiszpanii w caej Europie. Obiektem
szczeglnych atakw sta si Filip II, oskarany przez swojego doradc
Antonia Pereza, ktry zbieg z Hiszpanii, o zamordowanie syna (Don
Carlosa), kazirodztwo i bigami. Przeciwnicy Hiszpanii wykorzystali prac
Bartolome de Las Casas Krtka relacja o wyniszczeniu Indian (Sewilla,
1552) do oskarenia Hiszpanw o systematyczne mordowanie Indian. Ksika

ta zostaa przetumaczona na kilka europejskich jzykw i bya

wielokrotnie wydawana w duych nakadach. Tumaczeniom dawano zwizy
tytu - Straszne rzezie wg Las Casasa i dodawano mroce krew w yach
sztychy (De Bry'a). Taki wanie obraz krwioerczych hiszpaskich
konkwistadorw dotar rwnie do Polski (pisze o tym J. Tazbir). W
czasach Owiecenia doszy nowe zarzuty wobec Hiszpanii, ktr oskarano o
wyzysk i nieumiejtne zarzdzanie koloniami. Narodowi hiszpaskiemu miano
za ze brak zdolnoci do nauk cisych i zawodw technicznych, ktre
wanie w tym czasie przeyway w Europie wielki rozkwit. W okresie
pniejszym wielkie znaczenie dla ugruntowania negatywnego obrazu
Hiszpanii miay prace owieceniowych radykaw hiszpaskich, przede
wszystkim Juana Llorente (historia inkwizycji hiszpaskiej opublikowana
po francusku w latach 1817-1818).
Spoeczestwo i gospodarka w XVIII wieku
Polepszenie warunkw ycia, uodpornienie si na epidemie, mniej
konfliktw zbrojnych (nawet najwiksza i toczona na terytorium
hiszpaskim wojna XVIII w., wojna sukcesyjna, nie pocigna za sob
duych strat ludzkich) byy gwnymi przyczynami wzrostu liczby ludnoci
Hiszpanii. Szacunkowe dane, lecz ju pewniejsze, bo oparte na spisach,
wykazuj wzrost z okoo 8 min do okoo 12 min w cigu stulecia. Liczba
ludnoci miast nie rosa tak szybko. Poza Kadyksem i Barcelon (z 35 tys.
do 100 tys. mieszkacw) wzrost, szczeglnie w centrum kraju, by
niewielki lub nie byo go wcale. Zaegnanie niebezpieczestwa atakw
pirackich wpyno na zrost zaludnienia wybrzey Morza rdziemnego, a
tym samym na dalsze zwikszanie si gstoci zaludnienia obszarw
peryferyjnych kosztem centralnych (Kastylii, Estremadury, Aragonii).
215
Najbardziej spektakularny by rozwj Katalonii. Pomimo zniszcze
wojny sukcesyjnej Kataloczycy odbudowali swoj gospodark, wykorzystujc
powstanie jednolitego rynku (zlikwidowanie wewntrznych barier celnych)
oraz ochron przed zagraniczn konkurencj, jak zapewniao pastwo
wprowadzajc protekcyjne taryfy celne (1717). W gospodarce, w ktrej
dominowao rolnictwo, ono stanowio podstaw prosperity i tak te byo w
Katalonii, gdzie nastpi wyrany wzrost produkcji rolnej (poprzez
zagospodarowanie nowych ziem i wprowadzenie nowych technik uprawy). Po
rolnictwie przysza pora na oywienie handlu i produkcji przemysowej. W
1742 r. Korona zostaa zmuszona do wprowadzenia na nowo ca wewntrznego
na granicy z Kataloni, gdy ekspansja handlowa Kataloczykw zagraaa
interesom kupcw w pozostaych regionach Hiszpanii. Kataloczycy
opanowali take wikszo handlu z Ameryk. W Katalonii powstay rwnie
pierwsze produkujce tekstylia zakady o charakterze fabryk. Dziaao ich
ponad 20 w drugiej poowie XVIII w. i byy poddawane cigej modernizacji
poprzez import angielskich maszyn i wprowadzanie nowych technik
barwienia.
Rwnie dynamicznie co Katalonia rozwija si Kraj Baskw. I tutaj o
sukcesie decydowao sprawne rolnictwo, a w dalszej kolejnoci przemys
budowy statkw. Do regionw o znacznym rozwoju naley zaliczy take
Kantabri i Astmie oraz Walencj (jedwab). Wiek XVIII przynis Hiszpanii
utrwalenie trendw, ktre byy widoczne od przeomu XVI i XVII w.
Rozwinite i bogate centrum (Kastylia) zmienio si w obszar, gdzie
dominowao przeywajce stagnacj rolnictwo. Poudnie Hiszpanii - rwnie
bogate jeszcze 100 lat wczeniej (dziki handlowi z Ameryk), stawao si
zacofanym regionem rolniczym z masami bezrobotnych wieniakw. W
najbardziej rozwinite prowincje przeksztacay si Katalonia, Walencja,
Kraj Baskw i Kantabria. Ten podzia, wyrany ju w wieku XVIII, jest na
dobr spraw aktualny do dzi (z wyczeniem Asturii).

Rozwj rolnictwa hiszpaskiego w wieku XVIII odbywa si gwnie

poprzez zagospodarowywanie nieuytkw. Tempo wzrostu byo wystarczajce
dla zaspokojenia potrzeb rosncej ludnoci. W drugiej poowie XVIII w.
nie wystpiy wiksze braki ywnoci. Mona take mwi o wczeniu
czci gospodarstw do produkcji rynkowej (np. kataloskie winnice).
Reformatorzy owieceniowi nie tylko dyli do nadania godnoci
zawodom technicznym, lecz take prowadzili na szerok skal polityk
merkan-tylistyczn. Wprowadzono ochron wasnego przemysu przez
stosowanie barier celnych i zakazw eksportu surowcw. Budowano pastwowe
manufaktury (manufactums reales) nie tylko produkujce artykuy
zbrojeniowe (dziaa, proch; huty, stocznie), lecz take tkaniny
(Talavera, Guadalajara), wyroby szklane (La Granja de San Ildefonso),
kobierce (Madryt). Wzorcowy" charakter tych zakadw wpyn na to, e
stale przynosiy one deficyt i nie rozwijay si tak dobrze jak prywatny
przemys tekstylny Katalonii. Luksusowe produkty, wytwarzane przez kilka
manufaktur, przeznaczone byy przede wszystkim na potrzeby dworu, w ten
sposb ograniczano kosztowny import. Wyroby jedwabne, baweniane i
weniane, produkowane na rynek wewntrzny, byy jednak zbyt drogie dla
nabywcw.
216
Obroty handlowe Hiszpanii zwikszyy si ogromnie w XVIII w.,
szczeglnie po liberalizacji handlu w 1778 r. W drugiej poowie wieku
zwikszy si take napyw srebra z Ameryki. Gwnymi przeszkodami dla
handlu wewntrznego by fatalny stan komunikacji (pomimo wybudowania 2
tys. nowych drg w cigu wieku) oraz brak unifikacji systemu miar i wag.
Rozporzdzenie krlewskie z 1737 r. zakoczyo rozpoczt jeszcze przez
Karola II reform monetarn, pojawia si peseta.
Rosnce ceny ywnoci pocigny za sob wzrost wartoci ziemi. Jej
waciciele dyli do zmiany wysokoci czynszu, co prowadzio w centrum i
na pnocy kraju do podziau gospodarstw na mniejsze, na poudniu za do
usuwania dzierawcw i koncentracji ziemi. Poowa hiszpaskich chopw
(90% caej ludnoci kraju), wedug spisu z 1797 r., nie posiadaa ziemi,
jedna pita bya wacicielami, pozostali to dzierawcy. Podzia ten nie
w peni odzwierciedla pooenie chopstwa. W Galicji wikszo z nich
bya wacicielami malekich gospodarstw. W Katalonii, Walencji i Kraju
Baskw dominowali dzierawcy posiadajcy dugoterminowe (a wic
opacalne) umowy z wacicielami. Obszarem, gdzie przewaali bezrolni,
bya Andaluzja. Oglnie sytuacja chopstwa w wieku XVIII nie moga by
za, wskazuje na to choby brak rewolt na wsi, tak czstych wiek
wczeniej. Sdzi si wrcz, e w drugiej poowie wieku XVIII chopom
hiszpaskim yo si lepiej ni przez cay wiek XIX. Przy czym, jeli
wemie si pod uwag sprawne funkcjonowanie zniszczonego w XIX w. systemu
pomocy spoecznej prowadzonego przez Koci, to mona uzna, e
porwnanie to dotyczy wszystkich warstw chopskich (czyli wikszoci
spoeczestwa).
Hiszpaska klasa rednia nie dowiadczya w XVIII w. takiego rozkwitu
jak podobne grupy spoeczne w Anglii i Francji. Bya to warstwa niewiele
wiksza liczebnie od szlachty, a gwny cel yciowy dla wikszoci jej
przedstawicieli stanowio uzyskanie szlachectwa. Dziao si tak pomimo
wysikw Korony majcych ograniczy napyw nowych ludzi do stanu
szlacheckiego. Elementem przycigajcym do uzyskania tytuu szlacheckiego
w gwnej mierze pozosta ju tylko presti, szlachta zostaa bowiem
pozbawiona przywilejw finansowych.
Wedug szacunkowych danych szlachta stanowia pod koniec XVIII w. nie
wicej ni 4% caego spoeczestwa. Oznacza to spadek o poow w
porwnaniu z pocztkiem wieku. Spadek ten dotyczy najniszych, lecz
najliczniejszych warstw szlacheckich (hldalgos). Arystokracja w dalszym

cigu miaa si dobrze, zachowujc kontrol nad poow ziem i zwikszajc

swoje dochody wraz z rozwojem kraju. Nie zajmowaa ju jednak tej pozycji
w administracji i wojsku co dawniej. Mona to nazwa profesjonalizacj
tych dwch dziedzin, wobec ktrej arystokraci stali si niepotrzebni.
Wrd arystokratw znaleli si najbardziej zdecydowani i najwczeniejsi
zwolennicy Owiecenia, jednak wikszo najwyszej warstwy szlacheckiej
bya niechtnie nastawiona do reform Karola DI, widzianych jako
zagroenie dla jej pozycji w spoeczestwie.
Stosunek do Owiecenia nie podzieli jednak tej klasy tak gboko,
jak to si stao w przypadku kleru. Z niego bowiem wywodzili si
najwybitniejsi i najzagorzalsi zwolennicy reform, gdy jednoczenie
wikszo duchowiestwa od czasu pojawienia si nowych idei bya
zdecydowanie im przeciwna.
217
Dzieje Kocioa hiszpaskiego drugiej poowy XVIII w. s o tyle wane dla
historii Hiszpanii, e okres ten stanowi wstp do wydarze, ktre miay
w XIX w. zmieni tradycyjny obraz Hiszpanii jako ultrakatolickiego kraju
i na przeomie wiekw XIX i XX utrwali inny obraz - dwch wrogich
Hiszpanii, klerykalnej i antyklerykalnej. Dowiadczenia wojny o
niepodlego (1808-1814) tak bardzo zmieniy spoeczestwo, e nie
szukao ono inspiracji w okresie j poprzedzajcym. Tylko Koci
odwoywa si do przeszoci, bya to jednak przeszo wyimaginowana lub
le rozumiana. Tradycjonalici chcieli, eby Koci sta si na powrt
si dominujc w pastwie. W rzeczywistoci w drugiej poowie XVIII w.
tak si nie by. Konkordat z 1753 r. dawa wadzy krlewskiej tak
szerokie uprawnienia, jakich nie uzyskali nawet Krlowie Katoliccy.
Wadze traktoway przedstawicieli Kocioa z wyran wyszoci. Nie byo
prawie lokalnego urzdnika, ktry by nie wszed w konflikt z miejscow
hierarchi kocieln. Dawniej ekskomunikowany corregidor musia wybaga
przebaczenie. W wieku XVIII takie wydarzenie byo widziane przez jego
zwierzchnikw wszystkich szczebli jako rodzaj urzdniczego chrztu i mogo
wpyn pozytywnie na jego dalsz karier. Wprowadzajc w ten sposb
bardziej scentralizowane rzdy, wadze nie zdaway sobie sprawy, e
naruszaj wrd ludu powaanie ksiy rwnie jako duchownych (a nie
tylko jako lokalnej wadzy"). Spadek pacenia dziesicin, odnotowany pod
koniec XVIII w., najlepiej o tym wiadczy. Liberaowie w wieku XIX
sdzili, e przeprowadz odgrne reformy w Kociele w tak bezbolesny
sposb, jak to si udao ich owieceniowym poprzednikom. Jednak kler po
wojnie z Francuzami nie by ju tak potulny, a tendencje reformatorskie w
samym Kociele zostay skompromitowane przez kolaboracje z Francuzami
najwybitniejszych duchownych reformatorw.
Najwikszy spr w osiemnastowiecznym Kociele hiszpaskim dotyczy
jansenizmu. Cornelius Jansen, flandryjski biskup z XVI w., by autorem
pracy o asce boej i przeznaczeniu. Zdaniem jezuitw jego idee byy
bliskie protestantyzmu ze wzgldu na pomniejszenie znaczenia wolnej woli.
W Hiszpanii spr o jansenizm nie by sporem natury teologicznej.
Zwolennicy Jansena propagowali rygoryzm moralny i oczyszczenie
hiszpaskiej religijnoci z ludowych (pogaskich) pozostaoci. Chcieli
take podnie poziom wyksztacenia kleru, aby sta si jednym z
instrumentw modernizacyjnej polityki pastwa. Byli przeciwnikami kleru
regularnego (zakonnikw), uwaajc go za element pasoytniczy, i zdoali
doprowadzi do znacznego ograniczenia jego liczebnoci. Ogem w cigu
XVIII w. liczba duchownych spada o jedn trzeci. Wiek ten by okresem
najwikszego (ilociowo) budownictwa kocielnego w dziejach Hiszpanii.
Sztuka XVIII w.

Wiek XVIII nie pozostawi po sobie wielkich dzie literackich. W

architekturze zapanowa barok, stanowicy zaprzeczenie poprzedniego
stylu. Zamiast porzdku i harmonii - wybujaa wolno. Barok woski
przybra w Hiszpanii specyficzne cechy, by chyba jednak mniej odrbny od
pierwowzoru ni styl herreriaski od renesansowego klasycyzmu. To, co go
odrniao od reszty Europy, to olbrzymie bogactwo ozdb, naruszajcych
218
wrcz sam struktur architektoniczn. W pewnym sensie mona tu mwi o
kontynuacji tradycji - plateresco to przecie zdominowany hiszpaskimi
detalami renesans. Najbardziej znany przykad tego przeadowania"
ozdobami stanowi fasada katedry w Santiago de Compostela (1738 r. dzieo
Fernando Casas y Novoa). Stylowi temu nadano miano churrigueryzmu", od
nazwiska braci architektw Alberto i Jose Churriguera, ktrzy jako
pierwsi zastosowali te wybujae zdobienia w architekturze. Poza
kocioami i klasztorami (zakrystia kocioa Kartuzw w Grenadzie,
transparente" w katedrze toledaskiej) hiszpaski barok doskonale
reprezentuje Plaa Mayor w Salamance. Paace krlewskie s odmienne w
stylu, bardziej europejskie" (Aranjuez, La Granja de San Ildefonso,
Madryt). W wieku
219
XVIII zacz tworzy Francisco Goya (1746-1828), pocztkowo malujc
freski religijne i pogodne wzory do gobelinw, a nastpnie portrety.
Powana choroba przebyta pod koniec wieku wpyna na zmian jego
zainteresowa i stylu, ten etap jego twrczoci naley ju jednak do
wieku XIX.
AMERYKA HISZPASKA W XVIII WIEKU
Ekspansja innych krajw Europy na obszar Ameryki Hiszpaskiej i
Portugalskiej zacza si w wieku XVII i bya konsekwentnie kontynuowana
w wieku nastpnym. Holendrzy zaczli osiedla si na Curagao w 1634 r.
Wyspy Providencia, majce olbrzymie znaczenie strategiczne (aglowce
pynce do Europy nie mogy tych wysepek omin), zostay zajte przez
synnego holenderskiego pirata E. Mansvelta. Francuzi przebywali na Tortudz i na zachodniej czci Hispanioli (pniejsze Haiti). Po mierci
Mansvelta najwaniejszym przywdc piratw zosta Henry Morgan, ktry
dokona caej serii atakw na hiszpaskie posiadoci, od Portobello i
Puerto Principe (1668) do Maracaibo (1669) i Panamy (1670). Najwikszy
sukces piratw (zdobycie Veracruz, 1683) nastpi wtedy, gdy Anglia
przestaa ich popiera. W 1680 r. Hiszpania uznaa brytyjskie panowanie
nad Jamajk (zdobyt w 1655 r.) i w 1685 r. Anglicy wystawili eskadr
okrtw, ktra podja walk z piratami. Cz angielskich piratw
doczya do holenderskich i francuskich kompanw, lecz wielu ustatkowao
si, a nawet walczyo (za pienidze) z dawnymi towarzyszami. Hiszpania
zawara porozumienie z Holandi o zwalczaniu piratw jeszcze wczeniej
ni z Angli (1673), lecz dugo pozostawao ono tylko na papierze.
Najpniej porozumiano si z Francj (traktat z Ryswick z 1697 r.,
uznajcy francuskie panowanie nad Santo Domingo).
Anglicy skolonizowali wyspy Bahama, kontrolowali take Belize i cae
Wybrzee Moskitw (czyli karaibskie wybrzea Ameryki rodkowej, pene
bagien i wrogich Hiszpanom Indian, osadnicy hiszpascy preferowali
obszary centralne i wybrzea Pacyfiku, atwiejsze do zagospodarowania). O
Gujan toczyy si walki pomidzy Francj i Holandi, a pniej Angli.
Hiszpanie uznali oficjalnie holenderskie i francuskie posiadoci w tym
regionie w 1674 r.
Nie mniej grona dla hiszpaskich posiadoci w Ameryce ni ekspansja
Anglii i Francji bya ekspansja ldowa Portugalii (portugalskich

mieszkacw Brazylii). W 1726 r. Hiszpanie zaoyli Montevideo, aby

zahamowa dostp Portugalczykw do regionu La Paty (chodzio przede
wszystkim o kontakty handlowe z Peru, odbywajce si przez La Plat).
Portugalczycy posiadali w tym regionie koloni Sacramento, zaoon w
1680 r. naprzeciwko Buenos Aires i wielokrotnie niszczon przez
Hiszpanw. W 1778 r. Portugalczycy zrezygnowali ostatecznie z Sacramento
w zamian za nabytki terytorialne w Amazonii i tereny misji jezuickich w
Paragwaju.
Punktem spornym stay si w XVIII w. (i s do dzisiaj) do odlege
od wybrzey Ameryki Poudniowej wyspy Malwiny (Falklandy). Odkryte przez
Anglikw w 1594 r., zostay przez nich dokadnie zbadane i nazwane
Falklandami w 1690 r. Francuzi przypywali na te wyspy na pocztku wieku
XVIII i nazwali je od portu, skd wypywali (Saint Mao, znieksztacone
220
przez Hiszpanw na MaMnas). W 1766 r. Anglia oficjalnie wzia wyspy w
swoje posiadanie (uczyni to dziadek Byrona). Prawie jednoczenie osad
na wyspach zaoyli Francuzi, sprzedali j jednak Hiszpanom. W 1770 r.
flota z Buenos Aires zniszczya angielskie osady, Anglicy wrcili rok
pniej, lecz po trzech latach opucili wyspy. Na stae wrcili tam po
zlikwidowaniu przez Hiszpanw garnizonu w 1811 r.
Anglicy przez pewien czas zajmowali take Floryd, a ostatnim akordem
ich ekspansji terytorialnej w basenie Morza Karaibskiego byo zajcie (na
stae) Trynidadu (1797). Dla zahamowania w Ameryce Pnocnej ekspansji
terytorialnej Anglii i nowego intruza - Rosji, Hiszpania powoaa nowe
jednostki administracyjne (Texas 1718, Los Angeles 1780) oraz wspieraa
dziaalno misyjn franciszkanw, ktrzy prowadzili ewangelizacj Indian
(m.in. Apaczw) z ferworem rwnym temu z pocztkw chrystianizacji
Meksyku.
Wiek XVIII by take okresem najwikszej ekspansji handlowej
europejskich potg na obszarze Ameryki Hiszpaskiej. Francuzi dziki
sojuszowi z Hiszpani ju podczas wojny sukcesyjnej uzyskali prawo do
sprzeday niewolnikw i bezporednich kontaktw z Peru (1702-1704). W
cigu kilkunastu lat, wskutek konkurencji Francuzw, doszo do upadku
dotychczasowego systemu handlowego obejmujcego hiszpaskie wybrzee
Pacyfiku - zbankrutoway targi w Portobello (ostatnie w 1731 r.). System
flot na Atlantyku zosta utrzymany tylko jeli chodzi o Yeracruz, gdy
trudniej byo uprawia kontraband w tym regionie. Przestaa pywa Flota
de Galeones, zamiast niej towary z Hiszpanii przewoziy pojedyncze statki
(od 1735 r.).
Anglicy, chocia uzyskali dostp do rynku Ameryki Hiszpaskiej
(pozwolenie na wysyanie statku do Yeracruz i Portobello oraz na
ograniczone dostawy niewolnikw), starali si o znacznie szerszy dostp
do hiszpaskich portw. Taki by prawdziwy powd wojny o ucho Jenkinsa".
Sojusz Hiszpanii z rewolucyjn Francj oznacza dla Hiszpanii koniec
handlu z wasnymi posiadociami. Brytyjczycy panujcy na morzu
wprowadzili blokad Hiszpanii i prbowali opanowa hiszpaskie terytoria
w Ameryce posiadajce znaczenie strategiczne. W 1806 r. udao im si
zaj Buenos Aires, lecz argentyscy gauchos (kowboje) wyparli
najedcw. Flota, ktra przypyna z Anglii, zdobya Montewideo, lecz
ponownie poniosa klsk w Buenos Aires (1807, Anglicy musieli si
podda). Wobec tych niepowodze rzd w Londynie uzna, e bezporednia
interwencja na obszarze kontynentalnej Ameryki Hiszpaskiej jest
niemoliwa i w zamian przyj plan popierania lokalnych ruchw
niepodlegociowych. Dla ich wsparcia miao dziaa zgrupowanie wojskowe
pod dowdztwem A. Wellesley'a (znanego bardziej pod uzyskanym pniej
tytuem ksicia Wellingtona). Zostao ono jednak wysane do Hiszpanii,

gdy wkroczyy tam napoleoskie wojska, i Hiszpanie w ten sposb stali si

sojusznikami Anglikw.
Dla wzajemnych relacji pomidzy Ameryk a Europ olbrzymie znaczenie
miay wyprawy naukowo-badawcze podejmowane w drugiej poowie XVIII w. Tak
naprawd to dopiero wwczas Europa dobrze poznaa Nowy wiat. Najbardziej
znane s oczywicie badania Humbolta, lecz midzynarodowa wyprawa
dowodzona przez Hiszpana Alejandra Malaespina (1789) przyniosa wcale nie
mniejsze rezultaty.
221
Ludno i gospodarka Ameryki Hiszpaskiej
Ameryk Hiszpask zamieszkiwao pod koniec wieku XVIII okoo 16 mln
ludzi. W cigu tego wieku przybyo okoo 6 mln mieszkacw. Najwikszy
by przyrost Metysw (do ponad 5 mln). Biali stanowili okoo 20% caego
spoeczestwa, Indianie poow. Murzyni (w odrnieniu od Brazylii) nie
byli liczebnie du grup (poza pewnymi regionami, przede wszystkim Kub
i Kolumbi). Do Ameryki Hiszpaskiej przywieziono okoo 10% wszystkich
czarnych niewolnikw w caym okresie tego procederu, ktrego najwiksze
nasilenie przypado wanie na wiek XVIII (cznie okoo 6 mln
niewolnikw sprowadzonych gwnie do Brazylii i karaibskich posiadoci
Anglii i Francji). Najludniejszym terytorium hiszpaskim bya Nowa
Hiszpania, liczca pod koniec wieku okoo 6 mln ludzi, Peru przekroczyo
milion. Najwikszy wzrost liczby ludnoci odnotowaa Kuba.
Podstawowymi dobrami wysyanymi z Ameryki byy nadal kruszce.
Wydobycie srebra wzroso kilkakrotnie w Meksyku, w Peru panowaa
stagnacja wywoana brakami rtci i niepodejmowaniem dugofalowych
inwestycji w grnictwie (przedsibiorcy peruwiascy myleli jedynie o
szybkim zarobku). W XVIII w. srebro wysyano przede wszystkim w postaci
monet bitych w Nowym wiecie. Handel pomidzy Europ a Ameryk rs w
bardzo szybkim tempie od poowy wieku, a od wprowadzenia wolnego handlu
(1778) a do zaamania spowodowanego angielsk blokad (1797) wzrs
czterokrotnie. Kadyks pozosta najwaniejszym portem, jeli chodzi o
wymian z Ameryk, lecz due znaczenie uzyskay Barcelona i La Coruna
(skd wypywa statek pocztowy). Rolnictwo najlepiej rozwijao si na
obszarze objtym wpywami handlu atlantyckiego (Meksyk, Kuba). Zacza w
nim dominowa wielka wasno ziemska (haciendo) - gospodarstwa
obejmujce olbrzymi obszar i zatrudniajce robotnikw znajdujcych si w
sytuacji staej zalenoci od wacicieli. Wolny handel spowodowa kryzys
amerykaskiego przemyski i rzemiosa. Dotkn on przede wszystkim regiony
produkujce na eksport (np. ekwadorskie wyroby weniane). Meksyk,
posiadajcy wielki rynek wewntrzny, znis lepiej te zmiany (m.in.
przestawiajc si z produkcji tkanin wenianych na baweniane). Wikszo
dziaalnoci gospodarczej na wiksz skal bya organizowana przez bardzo
agresywnych" przedsibiorcw z pnocy Hiszpanii.
Reformy burboskie
Utrata europejskich posiadoci (Niderlandy, Neapol) oznaczaa, e
jedynym gospodarczym oparciem dla Hiszpanii zostaa Ameryka. Prace
hiszpaskich teoretykw ekonomii, pisane w duchu merkantylistycznym,
widziay Ameryk jako dostawc surowcw i rynek zbytu dla produktw
hiszpaskich. W 1718 r. Kadyks otrzyma monopol na handel z Ameryk, dwa
lata pniej wprowadzono nowy (prostszy i efektywniejszy) system ce. Dla
uporania si z kontraband holendersk (najaktywniejsz na wybrzeach
Wenezueli) powoano Compana de Caracas. Z czasem zwyciya jednak w
Hiszpanii idea wolnego handlu (pod presj faktw i tylko do pewnego
stopnia). Do handlu z Ameryk zostay dopuszczone inne hiszpaskie porty
(cho nie wszystkie), lecz jednoczenie wprowadzono wysokie ca na obce
222

towary reeksportowane do Ameryki oraz wydano nakaz uywania w handlu z

Ameryk hiszpaskich statkw z hiszpaskimi zaogami.
Korona uznaa za konieczne lepsze poznanie sytuacji panujcej w Nowym
wiecie, aby mc czerpa wiksze korzyci ze swoich kolonii. Miaa temu
suy wyprawa Jorge i Antonia Ulloa, ktrzy po jej zakoczeniu
przedstawili wadzom swoje Noticias secretas de America (1748). Raport
ten stwierdza, e wszyscy urzdnicy krlewscy (z wicekrlami cznie)
nie wypeniali polece Korony, jeli te nie byy po ich myli. Nastpnym
posuniciem Madrytu bya kontrola (visita) przeprowadzona przez Jose de
Galveza w Nowej Hiszpanii w 1760 r.
W ramach reform administracji utworzono nowe wicekrlestwo Nowej
Grenady (ze stolic w Bogocie), ktre obejmowao Kolumbi, Wenezuel i
Ekwador. Powstao ono po raz pierwszy w 1717 r., lecz na stae istniao
od 1739 r. W 1776 r. utworzono wicekrlestwo La Paty (ze stolic w
Buenos Aires, obejmujce take Grne Peru, czyli dzisiejsz Boliwi). W
latach 1777-1778 powstay kapitanie generalne w Wenezueli, Gwatemali i na
Kubie. W 1775 r. Jose de Galvez zosta ministrem do spraw Indii i
przeprowadzi nastpne zasadnicze reformy majce suy lepszej kontroli
Hiszpanii nad Ameryk. Na wzr francuski, sprawdzony ju w Hiszpanii,
powoano intendentw, skupiajcych wadz wojskow, sdownicz, finansow
i administracyjn nad podlegymi im prowincjami. W latach
osiemdziesitych XVIII w. powstay superintendentury w Buenos Aires i
Limie oraz inne obejmujce mniejsze obszary. Intendenci otrzymywali od
Korony pensje, ktre miay im zapewni utrzymanie w odrnieniu od
minimalnych pac dotychczasowych urzdnikw, dla ktrych podstawowym
rdem dochodu byy apwki. Intendenci byli urzdnikami pastwowymi
przez cae swoje ycie (nie na tym samym stanowisku, rzecz jasna). Korona
prbowaa skoczy z praktyk kupowania wszystkich urzdw (nie zawsze
konsekwentnie). Nowe stanowiska w administracji rezerwowano dla
przybyszw z Hiszpanii, ograniczajc dostp do nich Kreolom. Oglnie to
ujmujc mona stwierdzi, e reformy gospodarcze i administracyjne miay
zapewni metropolii wiksze zyski, co oznaczao wikszy wyzysk kolonii.
Efektem tych wszystkich dziaa by rzeczywicie ogromny wzrost dochodw
Hiszpanii z Ameryki - ponad siedmiokrotny w cigu wieku. Rwnoczenie
wadze hiszpaskie staray si na tyle broni interesw Indian, aby
stanowili oni rwnowag dla Kreoli.
Redukcje jezuickie w Paragwaju. Rebelie przeciwko Hiszpanii
Powstae na pocztku XVII w. misje jezuickie wrd Indian Guaranw
byy prawie cakowicie niezalene od Hiszpanii, ktra traktowaa je jako
bufor zabezpieczajcy hiszpaskie posiadoci przed portugalsk
ekspansj. Pomimo wygranej wojny z paulistami (mieszkacami Sa Paulo,
1628-1641), jezuici postanowili przenie cz osad dalej od szlakw
upieczych wypraw portugalskich owcw niewolnikw - bandeirantes,
wyruszajcych z Sao Paulo. W 1750 r. wadze Hiszpanii przekazay
Portugalii (Traktat Madrycki) siedem guaraskich osad, co wywoao
zbrojny opr Indian wsparty przez jezuitw. Likwidacja Towarzystwa
Jezusowego w Hiszpanii (1767) pocigna za sob przymusow likwidacj
redukcji
223
w Paragwaju. Wygnanie jezuitw z Ameryki Hiszpaskiej (trafili gwnie do
Woch) wywoao take zamieszki wrd Kreoli, gdy zakon ten by
wyjtkowo popularny w Ameryce, gwnie dziki prowadzeniu szk. Wielu z
dwch tysicy wygnanych jezuitw radykalnie zmienio swoje pogldy,
przebywajc na wygnaniu, i zaczo propagowa uniezalenienie Ameryki od
Hiszpanii, chocia tylko kilku z nich zwizao si bezporednio z ruchami
niepodlegociowymi. Najwiksze znaczenie miaa publikacja przez
pierwszego z libertadores (bojownikw o wolno Ameryki Hiszpaskiej),

Fran-cisca de Miranda, listu jezuity Yiscardo, w ktrym ten opowiada si

za niepodlegoci hiszpaskich posiadoci.
Najwiksza rebelia w osiemnastowiecznej Ameryce Hiszpaskiej nie bya
jednak dzieem Kreoli, lecz bya skierowana przeciwko nim. W listopadzie
1780 r. kacyk (naczelnik spoecznoci indiaskiej) z miejscowoci Tinta w
poudniowym Peru - Jose Gabriel Condorcanui - ogosi si nastpc Inkw
jako Tupa Amaru II (Tupa Amaru by ostatnim niezalenym wadc
inkaskim). Jego program obejmowa likwidacj mity, urzdu corregidora
oraz monopoli pastwowych powodujcych droyzn. Pocztkowo rebelianci
gosili, e wystpuj w imieniu krla przeciwko zym urzdnikom, lecz
szybko ruch przybra charakter powstania przeciwko biaym. Pomimo
podkrelania chrzecijaskiego charakteru powstania doszo do
oczyszczania" zajtych terenw z ksiy i otwartego powrotu do dawnych
wierze. Wysane przeciwko powstacom wojsko zostao rozbite, lecz Tupa
Amaru nie zdoa zdoby Cuzco. W kwietniu 1781 r. Tupa Amaru zosta
wzity do niewoli i nastpnie stracony, lecz przywrcenie repartimiento
spowodowao powtrny wybuch powstania, do ktrego doczyo Grne Peru
(oblenie La Pa). Na pocztku 1782 r. zawarto porozumienie pokojowe,
jednak walki w wielu regionach trway jeszcze dwa lata. Ocenia si, e w
ich wyniku zgino okoo stu tysicy ludzi. Obawa peruwiaskich Kreoli
przed powtrzeniem indiaskiego powstania wpyna na ich niech do prb
oderwania si od Hiszpanii (Peru byo ostatnim krajem, ktry pozby si
wadzy Hiszpanw, i to przy pomocy" ssiadw).
Podobnie niechtne nastroje wrd Kreoli wzbudzi pierwszy
latynoamerykaski llbertador Miranda, gdy po pobycie na Haiti, opanowanym
przez murzyskich powstacw, wyldowa w rodzinnej Wenezueli z zamiarem
obalenia wadzy Hiszpanw. Miao to miejsce wkrtce po zgnieceniu w
Wenezueli powstania murzyskich niewolnikw. Utrata kontaktu z Hiszpani
wskutek angielskiej blokady, a nastpnie napoleoskiej inwazji,
doprowadzia jednak do szybkiego rozwoju procesw emancypacyjnych w
koloniach. Ich rda tkwiy, paradoksalnie, w burboskich reformach,
zwikszajcych obcienie wszystkich warstw na rzecz metropolii. Prba
ponownego narzucenia fiskalnego jarzma (po 1810 r.) wywoaa bunt
pewniejszych ju siebie Kreoli.
SCHYEK XVIII W. - KAROL IV
Po panowaniu Karola ni, ktre byo jednym z okresw najwikszego
rozkwitu w dziejach Hiszpanii, tron obj jego syn Karol IV. Nowy krl
utrzyma na stanowisku pierwszego ministra Jose Floridablanca, ktry w
re224
akcji na rewolucj francusk prbowa zablokowa kontakty z ssiadem, a w
polityce zagranicznej obra nieprzejednany kurs wobec ogarnitego
rewolucj dotychczasowego sprzymierzeca. W 1792 r. zosta usunity,
wskutek paacowych intryg Floridablanca, a jego miejsce zaj wiekowy
ju, lecz cigle powracajcy do wadzy Aranda. Zmieni on polityk
hiszpask w stosunku do Francji, szukajc porozumienia z rewolucyjnymi
wadzami, ograniczy take obostrzenia wobec przedstawicieli
owieceniowych prdw (na francuskie danie).
Karol IV znajdowa si pod wielkim wpywem maonki, swej wasnej
kuzynki Marii Luisy Parmeskiej. Stopie zalenoci wadcy od ony by
jednak w tym przypadku czym wyjtkowym, nawet dla poddanych przywykych
do znaczcej roli poowic burboskich krlw. Krlowa miaa faworyta w
osobie modego (i przystojnego) oficera gwardii krlewskiej Manuela
Godoya. Krl, opierajc si na opiniach ony, cakowicie zaufa Godoyowi,
czynic go szefem rzdu. Od tego momentu (1792), a do interwencji
francuskiej (1808), Godoy by faktycznym wadc Hiszpanii. Ta miernota,
wywodzca si z drobnej szlachty z Estremadury, dbaa jedynie o interesy

wasne i swoich bliskich. Nastpia prawdziwa inwazja estremenos

(mieszkacw Estremadury) na najwaniejsze stanowiska pastwowe i
kocielne (obsadzane faktycznie przez Koron). Nard z pogard obserwowa
to, co si dziao na dworze, tym wiksz, e para krlewska okazywaa
wyran niech wobec wasnego syna - Ferdynanda. Sytuacja taka wpyna
zarwno na zyskanie wielkiej popularnoci przez nastpc tronu wrd
spoeczestwa Hiszpanii (pomimo tego, e niewiele o nim wiedziano) oraz,
w duszej perspektywie, na obnienie szacunku wobec monarchii na skal
niespotykan w dziejach nowoytnej Hiszpanii. Ze wzgldu na rewolucj
francusk, by to moment najmniej odpowiedni do podobnego zachwiania
nastrojw spoecznych.
Rewolucja francuska oznaczaa dla Hiszpanii utrat jedynego staego
sojusznika. Hiszpania staraa si ratowa francuskiego monarch apwkami
wypacanymi czonkom francuskiego konwentu i jednoczenie zawara z
Prusami i Austri antyrewolucyjny sojusz. Opinie Arandy o militarnej
przewadze rewolucyjnej Francji zostay zlekcewaone i Hiszpania
zaatakowaa ssiada. Pocztkowo odnoszono sukcesy (zdobycie Perpignan), a
francuskie prby zrewoltowania hiszpaskiego spoeczestwa zakoczyy si
fiaskiem (w Katalonii wojna wywoaa wrcz entuzjazm, objawiajc od dawna
tumione nastroje antyfrancuskie). Wojn popara take wikszo
najwybitniejszych postaci hiszpaskiego Owiecenia, gdy byli oni
przeciwnikami samej rewolucji.
Cudowna bro francuskiej rewolucji - powszechna mobilizacja,
poczona z dobrym wyszkoleniem wojskowym, zadecydoway o zmianie
sytuacji na froncie. Francja, ktr w caej Europie uwaano za militarnie
osabion na wiele lat ze wzgldu na wewntrzny chaos, staa si wojskow
potg silniejsz ni w czasach tzw. dominacji francuskiej za panowania
Ludwika XIV. Wojska francuskie zajy twierdze w pnocnej Katalonii
(Figueras) oraz cz Kraju Baskw. Prusy tymczasem wycofay si z
sojuszu i Hiszpania musiaa pj ich ladem, zawierajc pokj w Bazylei
koczcy wojn (1793-1795) pozostawieniem granicy na Pirenejach bez
zmian, lecz od-

225
dajcy Francji hiszpask cz Santo Domingo. Godoy, jeden z inicjatorw
caej tej awantury, otrzyma nowy tytu - Ksicia Pokoju (ju wczeniej
nosi tytu duue de Alcudia).
Pod wpywem tych wydarze w konserwatywnym spoeczestwie hiszpaskim
zaczy si pojawia nastroje sympatii dla rewolucji francuskiej, co
wicej - uformowa si (pocztkowo nieliczny) krg liberaw
kwestionujcych same podstawy wadzy krlewskiej.
Zakoczenie okresu terroru we Francji i objcie wadzy przez
Dyrektoriat stworzyo sytuacj dogodn do porozumienia si z dawnym
sojusznikiem. Po traktacie w San Ildefonso (1796) Francja czua si na
tyle silna, e wymusia na Hiszpanii wypowiedzenie wojny Anglii. W
odpowiedzi na to Anglicy, panujcy na morzach, zdobyli Trynidad i
przerwali kontakty Hiszpanii z Ameryk. W trudnej sytuacji gospodarczej,
spowodowanej wysikiem wojennym, utrata amerykaskich kruszcw
spowodowaa wielki kryzys finansowy. W 1797 r. Hiszpania pozwolia krajom
nie biorcym udziau w wojnie na handel ze swoimi koloniami w Ameryce,
uznajc tym samym za niemoliwe pokonanie przeciwnika na morzu. Dla
ratowania finansw pastwo zaczo przejmowa i sprzedawa wasno
kocielnych instytucji charytatywnych oraz wprowadzio nowe podatki, co
jeszcze bardziej pogorszyo pooenie ludnoci.

W interesie Hiszpanii leao utrzymanie rwnorzdnych stosunkw z Anli i Francj, dwiema potgami zagraajcymi interesom Hiszpanii - na
morzu (Ameryka), gdzie dominowaa Anglia, i na ldzie (Europa), gdzie
dominowaa Francja. O wyborze sojuszu z Francj zadecydoway interesy
rodziny krlewskiej. Brat Karola IV - Ferdynand, krl Neapolu, czu si
zagroony przez interwencj francusk we Woszech. Karol IV liczy, e
dziki sojuszowi z Francj jego brat (jak rwnie wadcy Parmy) utrzyma
tron. Karola spotka zawd, Francuzi pozbawili tronw wszystkich jego
krewniakw we Woszech. Napoleon (od listopada 1799 r. wadajcy Francj)
traktowa Hiszpani jeszcze gorzej ni jego poprzednicy, wymagajc
spenienia da bez liczenia si z interesami sojusznika (formalne
przekazanie Trynidadu Anglii nawet bez zawiadomienia o tym Hiszpanii). W
1798 r. Godoy zosta usunity ze swojego stanowiska (ministra de Estado),
jego nastpcy rzdzili przez krtkie okresy, padajc ofiar wewntrznych
walk pomidzy liberaami i konserwatystami. Po dwch latach Godoy wrci
i, przekonany o nieuchronnoci swojego ostatecznego upadku, zacz myle
o wykrojeniu sobie wasnego pastewka, w ktrym panowaby po utracie
tronu lub mierci Karola IV. Najwiksz moliwo uzyskania takiego
terytorium dawaa wojna z sojusznikiem Anglii - Portugali. Jeszcze raz
interes jednostki zadecydowa o polityce pastwa. Krtka wojna z
Portugali (1801) przyniosa zajcie Olivenzy (pozostaa do dzi
hiszpaska). W wojnie z Angli w bitwie pod Trafalgar (1805) zostaa
zniszczona hiszpaska flota (francuska take) i zginli najwybitniejsi
hiszpascy dowdcy (Gravina). Co gorsza, wojna ta oraz blokada
kontynentalna wprowadzona przez Napoleona dobijay hiszpask gospodark
(utrata dochodw z handlu z Ameryk, ktrego wznowienie na krtko, w
latach 1802-1804, wyranie oywio gospodark) oraz otwieray drogi do
zwycistwa tendencji separatystycznych (niepodlegociowych) w Ameryce
Hiszpaskiej.
226
Napoleon, zdajcy sobie spraw z niepopularnoci pary krlewskiej i
Godoya, postanowi wykorzysta t sytuacje do realizacji wasnych planw
dynastycznych. W 1808 r. wprowadzi do Hiszpanii wojska francuskie pod
pretekstem przyszej inwazji na Portugali i jednoczenie dawa do
zrozumienia zarwno Godoyowi, jak i nastpcy tronu, e ich popiera. Dla
oszukania pierwszego zawar traktat w Fontaineblau (1807) ustalajcy
rozbir Porugalii na trzy czci, z poudniem tego kraju przeznaczonym
dla Godoya. Nastpcy tronu Ferdynandowi pomg po wykryciu spisku
skierowanego przeciwko krlowi, wymuszajc na Karolu IV przebaczenie dla
syna. Dopiero gdy wojska francuskie wkroczyy do Madrytu (i innych miast
i twierdz), Godoy zorientowa si, co si wici. Za jego namow
krlewska rodzina opucia stolic z zamiarem dotarcia do Sewilli, aby
stamtd popyn do Ameryki (starajc si naladowa w ten sposb
postpowanie wadcy Portugalii, rzdzcego swoim krlestwem z Rio de
Janeiro). Po drodze, podczas postoju w Aranjuez (opodal Madrytu),
przygotowane przez przeciwnikw Godoya tumy zaatakoway paac krlewski
(17 III 1808). Dwa dni potem Karol IV abdykowa na rzecz syna Ferdynanda
VII. Nowy krl, zmuszony okolicznociami (faktyczn wadz sprawowaa w
Hiszpanii armia francuska), uda si na spotkanie z Napoleonem w
Bajonnie. Przybyli tam take jego rodzice. Ferdynand zosta zmuszony do
abdykacji na rzecz ojca, ten z kolei odda koron Napoleonowi (5 V 1808).
Po tych wydarzeniach Karol IV z on i Godoyem zamieszkali we Francji, a
potem w Rzymie. Ferdynand zosta faktycznie uwiziony na zamku w
Valenc,ay.
WSKAZWKI BIBLIOGRAFICZNE

SIEK powiconych dziejom Hiszpanii dostpnych w jzyku polskim jest

tak niewiele, chociaby w porwnaniu z pracami o historii Ameryki
aciskiej, e zainspirowao to autora pierwszej czci tego tomu, ktry
przez kilkanacie lat zajmowa si dziejami Ameryki Hiszpaskiej, do
przedstawienia w 1996 r. w Centrum Studiw Historycznych w Madrycie
referatu prbujcego wyjani przyczyny tej posuchy wydawniczej.
Czytelnik polski dysponowa do tej pory dwiema historiami Hiszpanii:
dwutomow prac T. Dziekoskiego Historia Hiszpanii podug najlepszych
rde uoona wydan w latach 1852-53 (Warszawa) oraz tumaczeniem
zarysu dziejw tego kraju opracowanego przez P. Vilara (Historia
Hiszpanii, Warszawa 1991).
Ju po napisaniu tej pracy ukazay si w Polsce dwie nowe ksiki
przedstawiajce dzieje Hiszpanii. Pierwsza z nich to Historia Hiszpanii
(Krakw 1997; wydanie hiszpaskie 1991), napisana przez trzech historykw
hiszpaskich: M. Tufin de Lara, J. Yalden Baruue i A. Do-minguez
Ortiz. Drug jest bogato ilustrowany album (w angielskim oryginale
noszcy tytu atlasu) z cyklu Wielkie kultury wiata", zatytuowany
Hiszpania i Portugalia (wiat Ksiki, 1997; wydanie angielskie 1994).
Jeeli chodzi o zakres chronologiczny, obejmujcy pierwsz cz tej
pracy, to w 1977 r. wydany zosta przez Uniwersytet Warszawski skrypt J.
Kieniewicza Historia Pwyspu Iberyjskiego. Od czasw prehistorycznych do
nowoytnoci. J. Strzelczyk w ksice Goci - legenda i rzeczywisto
(Warszawa 1984) duo miejsca powici krlestwu wizygockiemu na
Pwyspie Iberyjskim. L. Biay przedstawi na podstawie nowych opracowa
Dzieje inkwizycji hiszpaskiej (Warszawa 1991). Czytelnicy polscy
dysponuj prawdopodobnie najlepsz z ksiek o Ameryce Hiszpaskiej Morskie imperium Hiszpanii J. Parry (Gdask 1983). W 1985 r. wyszo
tumaczenie Filipa II G. Parkera. L. Podhorecki w serii ksiek o
wielkich bitwach historii wyda Lepanto 1571 (Warszawa 1993).
O polskiej percepcji Hiszpanii w czasach Rzeczypospolitej
szlacheckiej pisa wielokrotnie J. Tazbir (poczwszy od Szlachta a
konkwistadorzy, Warszawa 1969). Temat stosunkw polsko-hiszpaskich,
zaczynajc od redniowiecza, podja G. Makowiecka (Po drogach polskohiszpaskich, Wrocaw 1984) oraz P. Sawicki (Polacy a Hiszpanie. Ludzie,
podre, opinie, Wrocaw 1995).
228
Z wielotomowych opracowa dziejw Hiszpanii najobszerniejsza jest
wydawana od ponad p wieku, liczca kilkadziesit tomw i jeszcze nie
dokoczona, Historia de Espana de Menendez Pidal wydawnictwa Espasa-Calpe (Madryt 1940 i kilka nastpnych wyda). Jej poszczeglne tomy s
jednak bardzo nierwnej wartoci. Bardziej godna polecenia (jako cao)
wydaje si by Historia general de Espana y America w 19 tomach
wydawnictwa Rialp (Madryt 1984). Z niniejszych, lecz kilkutomowych prac
polecam trzy pierwsze tomy Manual de Historia de Espana wydawnictwa
Espasa Calpe, ktrych autorami s w kolejnoci J. M. Blazuez, M. Riu Riu
i P. Molas Ribalta (Madryt 1991, 1989, 1988).
Wrd opracowa jednotomowych zdecydowanie najlepsz opini
(szczeglnie wrd hiszpaskich studentw historii) cieszy si bardzo
obszerna Historia de Espana wydawnictwa Historia 16" (Madryt 1986 pierwsze wydanie w caoci), ktr obecnie ma zastpi nowa, kompletnie
zmieniona wersja wydana w 30 wspaniale ilustrowanych zeszytach (Madryt
1996-97). Ogromnym sukcesem wydawniczym ostatnich lat w Hiszpanii bya
niewielka Breve historia de Espana F. Garcii Cortazara i J. M. Gonzaleza
Vegi, napisana w formie eseju i przeznaczona przede wszystkim dla

czytelnikw w Hiszpanii (Madryt 1994). Odmiennym i interesujcym ujciem

historii Hiszpanii jest dwutomowa Historia des Espagnols (Pary 1985) pod
redakcj B. Bennassara.
Wielkie odkrycia archeologiczne ostatnich kilku lat (Gra Dolina w
grach Atapuerca) sprawiy, e nawet najnowsze prace o prehistorii
Hiszpanii s ju nieaktualne. Uwzgldniajc to zastrzeenie polecam
obszerne (moe zbyt szczegowe) dzieo Iberia in Prehistory M. C.
Fernandez Castro (Blackwell 1995), ktre jest pierwszym chronologicznie
tomem od dawna zapowiadanej wielotomowej historii Hiszpaniii wydawanej
pod redakcj L. Lyncha. Z wielu prac o Pwyspie Iberyjskim w okresie
rzymskim radz skorzysta z odpowiednich tomw wymienionych wyej
zbiorowych historii Hiszpanii. Dla okresu wizygockiego dysponujemy
kilkoma pracami L. A. Garcii Moreno (np. Historia de Espana visigoda,
Madryt 1989).
Dla dziejw Hiszpanii pod panowaniem muzumaskim najbardziej godne
polecenia wydaj si by prace P. Guicharda (m.in. Al Andalus, Barcelona
1976), stare, ale niezastpione dwa tomy autorstwa E. Levi-Provencala (orygina po francusku, ostatnie wydanie po hiszpasku Espana
musulmana hasta el caido de califato de Cordoba, Madryt 1982) oraz
bardziej oglne ujcie autorstwa T. F. Glicka Islamie and Christian Spain
in the Early Middle Ag s (Princenton 1979).
Najpeniejszy obraz redniowiecznej Hiszpanii przedstawi ostatnio J.
A. O'Callaghan (History of Medieval Spain, Ithaca 1975). Najciekawiej
zanalizowa przemiany zachodzce w tamtej opoce A. Mackay (Spain in the
Middle Ages. From Frontier to Empire, 1000-1500, New York 1977). Z
nowszych prac hiszpaskich na najwiksz uwag zasuguje J. L. Martin (La
penisula en la Edad Media, Barcelona 1976). Autor najlepszych monografii
dotyczcych iberyjskiego redniowiecza, jakie zostay wydane w ostatnich
latach (powiconych XI i XII w.) - B. F. Reilly, opublikowa krtk,
lecz byskotliw histori caego tego okresu (Medieval Spains, Cambridge
1993).
229
Dzieje Hiszpanii od jej zjednoczenia przez Izabel i Ferdynanda a do
koca panowania Habsburgw doczekay si tak wielu doskonaych opracowa,
czstokro stanowicych klasyk wiatowej historiografii, e bardzo
trudno ograniczy list do kilku pozycji. Najczciej korzystaem z prac
A. Domingueza Ortiza El antiguo regimen. Los Reyes Catlicos y los
Austrias (Madryt 1973) oraz z ostatniego, gruntownie zmienionego,
dwutomowego wydania Spain under the Habsburg J. Lyncha (Oxford 1992-94).
Polecam take H. Kamen Spain 1469-1714. A society of conflict (Londyn
1991). Z wielu bardziej szczegowych monografii tego okresu nie mog
pomin prawdziwych arcydzie, jakimi s ksiki: J. Caro Baroja
Losjudios en la Espana moderna y contemporanea, Madryt 1961), M.
Bataillon Erasmo y Espana (Madryt 1976, wydanie po hiszpasku jest
rozszerzone), J. Elliott The Count-Duke of Olivares (Yale 1988).
Jeli chodzi o wiek XVIII, to pomimo istnienia kilku monografii
dotyczcych owieceniowych reform dysponujemy tylko dwiema godnymi uwagi
syntezami: G. Anes La Espana del Antiguo Regimen. Los Borbones (Madryt
1973) i J. Lynch Bourbon Spain 1700-1808 (Oxford 1989). Dla zrozumienia
pniejszych ruchw antyklerykalnych konieczne jest poznanie W. L. Callahan Church, Politics, and Society in Spain, 1750-1874 (Cambridge - USA,
1984).
CZ DRUGA
PAWE MACHCEWICZ
HISTORIA HISZPANII OD 1808 ROKU DO CZASW WSPCZESNYCH

I. KRYZYS MONARCHII ABSOLUTNEJ (1808-1833)

WOJNA O NIEPODLEGO
PO przegranej wojnie z rewolucyjn
Francj (1793-1795) Hiszpania powrcia do tradycyjnej polityki sojuszu
ze swym potnym ssiadem. Nie przyniosa ona Hiszpanii korzyci,
uwikaa j w wojny z Portugali i Angli, w 1805 r. flota hiszpaska
(wesp z francusk) poniosa straszliw klsk pod Trafalgarem.
Rzecznikiem cisej wsppracy z napoleosk Francj by wszechwadny
krlewski faworyt Manuel Godoy. Doprowadzi on do zawarcia w padzierniku
1807 r. w Fontainebleau traktatu, w ktrym Francja i Hiszpania uzgodniy
podzia i wspln okupacj Portugalii. Jedna z trzech czci podzielonego
kraju miaa sta si dziedzicznym krlestwem Godoya.
Wojska francuskie przekroczyy granic hiszpask, ale celem ich
dziaa okazaa si nie tylko Portugalia. Francuzi osadzali swoje
garnizony w hiszpaskich fortecach, i to nie tylko na drodze swego
przemarszu do Lizbony (Pampeluna), ale take w Katalonii (Barcelona), co
uzasadniali koniecznoci zabezpieczenia si przed angielskim atakiem.
Zachowywali si jak w kraju okupowanym, dokonywali rekwizycji. Cesarz
Francuzw realizowa w ten sposb zamys wczenia Hiszpanii w obrb
swojego imperium. Opanowanie Pwyspu Iberyjskiego byo dla niego
koniecznym elementem strategicznego planu zdawienia brytyjskiej potgi
przez blokad ekonomiczn, ktra, aby bya skuteczna, musiaa obj ca
Europ.
Na fali antyfrancuskich nastrojw w marcu 1808 r. doszo do buntu
skierowanego przeciwko niepopularnemu Godoyowi, obarczanemu
odpowiedzialnoci za uzalenienie Hiszpanii od Francji. Zrewoltowany
tum (nie byo to dziaanie cakowicie spontaniczne - rozruchy byy
inspirowane przez zwolennikw nastpcy tronu) wkroczy do krlewskiego
paacu w Aran-juezie (30 km od Madrytu). Godoy, ktry ledwo uszed z
yciem, zosta uwiziony, Karol IV zmuszony do abdykacji na rzecz swojego
syna Ferdynanda (19 III 1808). Ferdynand VII nie nacieszy si zbyt dugo
wadz, poniewa z zamieszania, do jakiego doszo na madryckim dworze,
uytek postanowi zrobi Napoleon. Cesarz wezwa do Bajonny (na
terytorium Francji) Karola, Ferdynanda oraz Godoya (ktrego z rozkazu
Napoleona uwolniono). Skcona rodzina krlewska odwoywaa si do
Napoleona jako arbitra, a ten wykorzysta ca sytuacj dla realizacji
wasnego planu dynastycznego. Hiszpaska korona kilkakrotnie przechodzia
z rk do rk: najpierw Ferdynand VII zrzek si jej na rzecz swojego ojca
Karola, ten ostatni za abdykowa na rzecz Napoleona (pocztek maja 1808
r.). Cesarz
233
Francuzw zaoferowa tron hiszpaski swemu bratu Ludwikowi, a gdy ten
odmwi, drugiemu bratu (najstarszemu), Jzefowi, ktry, po duszych
wahaniach, zgodzi si przyj podarunek (6 VI 1808). Abdykacje
hiszpaskich monarchw i zmian dynastii zaaprobowali zgromadzeni w
Bajonnie hiszpascy notable. W ten oto sposb rozpoczo si krtkie
panowanie na tronie hiszpaskim rodu Bonapartych.
W czasie gdy w Bajonnie Napoleon decydowa o losie Hiszpanii, jej
stolica bya ju zajta (23 Ul 1808) przez wojska francuskie dowodzone
przez Joachima Murata. Antyfrancuskie nastroje doprowadziy w Madrycie do
wybuchu (2 V 1808) ludowego powstania skierowanego przeciwko okupantom.
Zostao ono krwawo stumione (rozstrzelanie madryckich powstacw
uwieczni w swym synnym obrazie Francisco Goya), ale stanowio pocztek
oglnonarodowej walki przeciwko Francuzom. Na terytoriach nie zajtych
jeszcze przez armi francusk powstaway lokalne junty (rady), ktre

przejmoway wadz i organizoway opr. Nie uznaway abdykacji dokonanych

w Bajonnie, deklaroway wierno Ferdynandowi VII jako jedynemu
prawowitemu hiszpaskiemu monarsze. W juntach zasiadali przedstawiciele
arystokracji, mieszczastwa i kleru - wraz z upywem czasu i nasilaniem
si religijnego wymiaru wojny coraz wiksze znaczenie bd odgrywali ci
ostatni. Lokalne junty, powstajce w poszczeglnych miastach, powoyway
junty prowincjonalne. Pod koniec wrzenia w Aranjuezie powstaa junta
centralna (Junta Suprema Central Gubernativa del Rein), ktra w imieniu
Ferdynanda VII wypowiedziaa Francji wojn. Przeciwko okupantom
wystpoway zarwno regularne oddziay hiszpaskiej armii, jak i
uzbrojone pospolite ruszenie. 19 VJI 1808 r. kilkunastotysiczny korpus
gen. Duponta ponis druzgocc klsk w bitwie pod Bailen (nad Gwadalkiwirem). W jej wyniku Jzef Bonaparte popiesznie opuci Madryt (do
ktrego zaledwie dziesi dni wczeniej wkroczy triumfalnie jako krl
Hiszpanii Jzef I), a wojska francuskie wycofay si za rzek Ebro.
Klska pod Bailen oznaczaa fiasko francuskiego planu byskawicznego
opanowania Hiszpanii przy uyciu ograniczonych si. Jesieni 1808 r., po
zjedzie w Erfurcie, gdzie Napoleon otrzyma od Aleksandra I gwarancje
rosyjskiego sojuszu na wypadek wojny w Europie rodkowej, Cesarz
Francuzw skierowa do Hiszpanii 150 tys. onierzy, podzielonych na
siedem korpusw, dowodzonych przez najwybitniejszych napoleoskich
marszakw. W nastpnym roku wojska francuskie w Hiszpanii liczyy ju
300 tys. ludzi, a apogeum swojej liczebnoci - 350 tys. - osigny w
1811 r. W kampanii hiszpaskiej bray te udzia oddziay polskie: 4
puki (3 piechoty i l jazdy) Legii Nadwilaskiej (utworzonej z resztek
Legionw Dbrowskiego) - pod dowdztwem gen. Jzefa Chopickiego, 3 puki
piechoty Ksistwa Warszawskiego oraz puk szwoleerw, wczony do
gwardii cesarskiej (dowodzony przez pk. Wincentego Krasiskiego). Udzia
polskich onierzy w ujarzmianiu Hiszpanii by danin, jak pacono za
wskrzeszenie przez Napoleona namiastki pastwa polskiego.
Na przeomie padziernika i listopada 1808 r. do Hiszpanii przyby
Napoleon, ktry przej osobiste dowdztwo nad wojskami francuskimi (w
styczniu 1809 r. powrci do Francji). Hiszpaska armia (ok. 100 tys.
onierzy) nie miaa szans stawi efektywnego oporu Wielkiej Armii
napole234
oskiej, dysponujcej ogromn przewag liczebn, znakomitym dowdztwem,
zahartowanej w bojach w caej Europie. 30 listopada 1808 r. brawurowa
szara polskich szwoleerw dowodzonych przez Jana Kozietulskiego
przeamaa pozycje hiszpaskie w wwozie Samosierry w grach Guadarra-ma
i otworzya drog do Madrytu. Zosta on zajty 2 grudnia, wraz z
napoleoskim wojskiem wrci do Jzef Bonaparte. Polskie oddziay
uczestniczyy te w zwyciskiej bitwie pod Tudel (23 XI 1808), na prawym
brzegu Ebro. Postpy francuskich wojsk hamowaa zacita, wielomiesiczna
obrona Saragossy (w jej obleniu bray udzia puki nadwilaskie) i
Gero-ny, bez opanowania ktrych Francuzi nie mogli ustanowi swej
kontroli nad Aragoni i Kataloni. Mimo heroicznej obrony (dowodzcy nimi
Alvarez de Castro i Palafox stali si od razu hiszpaskimi bohaterami
narodowymi) oba miasta zostay zdobyte w 1809 r. Hiszpaskie wojska
poniosy dotkliwe klski w bitwach pod Medellm (marzec 1809) i Ocana
(listopad 1809), co otworzyo Francuzom drog na poudnie, w kierunku
Andaluzji.
Armia napoleoska musiaa stawia czoo nie tylko oddziaom
hiszpaskim, ale take angielskim. W padzierniku 1808 r. zmusiy one
Francuzw do wycofania si z Portugalii. Jednoczenie w Galicji wyldowa
korpus ekspedycyjny Moore'a, ktry zagrozi Burgos i francuskim szlakom
komunikacyjnym na pnocy kraju. W styczniu 1809 r. wojska napoleoskie

zmusiy Moore'a do ewakuowania si z terytorium Hiszpanii, ale ju

wkrtce w Portugalii operowa jeszcze silniejszy korpus Wellesleya.
Wkroczy on stamtd do Hiszpanii, gdzie odnis wane zwycistwo pod
Talaver (18 VII 1809). Wojskom napoleoskim, mimo licznych prb, nie
udao si opanowa Portugalii, ale w 1810 r. zajy Andaluzj i wiksz
cz terytorium Hiszpanii. Nie zdoay one, mimo dwuipletniego
oblenia zdoby Kadyk-su - ufortyfikowanego miasta pooonego na
wysunitym w morze cyplu. Dopiero w styczniu 1812 r. zajto Walencj.
W sukcesach napoleoskich wojsk mieli swj udzia Polacy. W 1809 r.
puki Ksistwa Warszawskiego wyrniy si w bitwach pod Almonacid i
Ocana; w padzierniku 1810 r. kilkuset onierzy z 4 puku piechoty,
bronicych na wybrzeu andaluzyjskim zamku Fuengirola, odparo 2,5tysiczny angielski korpus ekspedycyjny, biorc do niewoli licznych
jecw, w tym dowdc korpusu lorda Blayneya; w bitwie pod Albuhera
(1811) szara uanw nadwilaskich rozbia brygad piechoty brytyjskiej.
Opanowanie prawie caego terytorium Hiszpanii nie oznaczao jednak
zwycistwa Francuzw. Punkt cikoci wojny przenis si od dziaa
regularnych wojsk ku wojnie partyzanckiej (guerilla). Pod sta kontrol
Francuzw pozostaway praktycznie tylko orodki miejskie. Przeciwko
Francuzom wystpoway oddziay (partidas), liczce zazwyczaj od
kilkudziesiciu do 1000 partyzantw (guerilleros). Tylko niekiedy
przekraczay one 3 tys., czym wyjtkowym bya grupa synnego dowdcy
powstaczego Francisco Espoz y Mina, ktra w 1813 r. liczya 13 tys.
osb. W caym kraju dziaao ok. 400 partidas. Najliczniej w nich
reprezentowan grup byli chopi, ktrzy czsto, gdy wymagay tego prace
sezonowe, opuszczali oddziay i wracali do swych gospodarstw. Midzy
partidas nie byo na og adnej koordynacji, dziaay one z zaskoczenia,
atakoway francuskie linie komunikacyjne, niewielkie oddziay oddalone od
wikszych zgrupowa.
236
Uzbrojenie guerilleros w wielu przypadkach skadao si tylko z broni
biaej i muszkietw, chocia otrzymywali oni take - zwaszcza w
pniejszym okresie - bro i amunicj od Anglikw.
Wojnie partyzanckiej sprzyjay geograficzne warunki Pwyspu
Iberyjskiego - grzysty teren, sabo rozwinita sie drg. Wobec
nieuchwytnego wroga, nkajcego z zaskoczenia francuskie oddziay,
zapadajcego si natychmiast po tym jakby pod ziemi, bezradna bya
Wielka Armia napoleoska, ktra w caej Europie odnosia sukcesy dziki
strategii byskawicznych przemarszw i skoncentrowanych uderze wielkich
mas wojska. Guerilla stale absorbowaa wiksz cz napoleoskich
oddziaw, utrudniajc prowadzenie operacji militarnych zakrojonych na
wiksz skal, jak np. prby zdobycia Portugalii i wypchnicia z Pwyspu
Anglikw. Obliczono, e na 100 napoleoskich onierzy 80 zajmowao si
ochron szlakw komunika237
cyjnych, sub wartownicz i walk z partyzantami. W zwalczanie oddziau
Espoz y Miny dziaajcego w Nawarze zaangaowanych byo 40 tys.
francuskich onierzy. Francuzi ponosili dotkliwe straty: dziennie ok.
100 onierzy odnosio rany, gino lub dostawao si do niewoli.
Wojna - jak kada chyba wojna partyzancka - miaa bardzo brutalny i
okrutny charakter, obie strony nie przebieray w rodkach. Dla Hiszpanw
bya to wita walka o wyzwolenie swej ziemi przeciw cudzoziemskich
najedcom. W miar upywu czasu obok czynnika narodowego coraz wiksz
rol odgrywa pierwiastek religijny. Francuzi postrzegani byli jako
wrogowie katolickiej, hiszpaskiej wiary, heretycy i bezbonicy.

Czonkami partyzanckich oddziaw bardzo czsto byli ksia, ktrzy

decydowali o ich religijnym i ideowym zabarwieniu. Horyzont ideowy
guerilli wiernie oddaje potrjne haso Bg, ojczyzna, krl" (Dios,
patria, rey), ktre byo zawoaniem wikszoci partidas. Ludowy zryw
przeciw Francuzom mia w duej mierze charakter spontanicznej reakcji
wiejskich wsplnot, ktre wystpuj w obronie swego - zagroonego przez
zewntrznego wroga - tradycyjnego wiata i stylu ycia. Ludowa guerilla
bya wanym elementem w procesie ksztatowania si hiszpaskiej
tosamoci narodowej, formowania si masowego narodu, nie ograniczonego
jedynie do elit politycznych i spoecznych. Jednoczenie jednak
wzmacniaa ksenofobiczny wymiar hiszpaskiego patriotyzmu, niech do
obcych, wrogo wobec zewntrznych wpyww. Antyfrancuski ludowy zryw
sta si najwaniejszym skadnikiem XIX-wiecznej mitologii narodowej.
Opiewa go w swoim cyklu powieci historycznych (Episodios nacionales)
najwikszy hiszpaski pisarz dziewitnastego stulecia Benito Perez
Galds.
HISZPANIA JZEFISKA
Napoleoskie plany wobec Hiszpanii nie sprowadzay si - zwaszcza na
pocztku - wycznie do zbrojnego podboju. W czasie zjazdu w Bajonnie
Napoleon przedstawi projekt konstytucji, ktry zosta zaaprobowany przez
zgromadzenie hiszpaskich notabli (przedstawicieli arystokracji,
duchowiestwa, miast i uniwersytetw). Bya to pierwsza konstytucja w
caej dotychczasowej historii Hiszpanii. Nawizywaa do francuskich ustaw
zasadniczych epoki konsulatu i cesarstwa, ale nie stanowia gwatownego
zerwania z tradycj hiszpask. Mwia o podziale wadzy, wprowadzaa
instytucj Senatu (wzorowan na systemie francuskim), znosia cz
przywilejw stanowych (zwaszcza sdownicze), wprowadzaa wolno druku,
znosia tortury, proklamowaa wolno handlu i przemysu, znoszc
wewntrzne ca. Ale jednoczenie gwarantowano wyczno religii
katolickiej, zakazujc praktykowania innych kultw. Konstytucja wytyczaa
kierunek ewolucyjnej reformy monarchii absolutnej, wystrzegajc si
rewolucyjnych zmian. Napoleon zdawa sobie spraw, e Hiszpania nie jest
przygotowana do przyjcia rozwiza, ktre zostay wprowadzone we
Francji. Wiedzia te, e bez poparcia elit ancien regime 'u niemoliwe
bd rzdy nowego monarchy.
Po zaprzysieniu w Bajonnie konstytucji (7 VII 1808) Jzef Bonaparte
utworzy swj pierwszy gabinet, ktrego czonkowie byli ministrami lub
penili inne znaczce funkcje przy Ferdynandzie VII. Pocztkowo spora
238

cz elit hiszpaskiej monarchii gotowa bya wsppracowa z nowym

krlem. Sam Ferdynand VII przesya ze swej siedziby we Francji
gratulacje dla Jzefa, gdy ten wkracza do Madrytu. Sytuacj zmienio
majowe powstanie madryckie, a zwaszcza bitwa pod Bailen. Jzef Bonaparte
zmuszony by opuci Madryt, a po stronie Napoleona plan odrodzenia
hiszpaskiej monarchii we wsppracy z burboskimi elitami ustpi logice
podboju. Od tej pory Jzef musia si dzieli wadz z francuskimi
marszakami i zazwyczaj to ci ostatni mieli znacznie wicej do
powiedzenia. Zerwanie midzy now wadz a tradycyjnymi elitami
hiszpaskimi, do jakiego doszo w drugiej poowie 1808 r., spowodowao,
e Napoleon nie czu si ju skrpowany w swych poczynaniach. W czasie
swojego pobytu w Hiszpanii wyda dekrety znoszce inkwizycj, likwidujce
cze zakonw - zamknito 2/3 klasztorw (posunicia te nieodwoalnie
popchny przeciwko Francuzom hiszpaskie duchowiestwo). Rozpoczto te
reorganizacj systemu edukacyjnego. Utworzono instytuty szkolnictwa
redniego w stolicach prowincji, Akademi Rolnicz, Rad Edukacji

Publicznej. Reformy kontynuowa po swym powrocie do Madrytu (stycze

1809) Jzef I. Zreorganizowano Rad Ministrw, utworzono nowe
ministerstwa: Spraw Zagranicznych, Wewntrznych, Wyzna, Sprawiedliwoci.
Zmieniono podzia terytorialny kraju: na wzr francuski utworzono 38
departamentw.
W gruncie rzeczy wadza Jzefa bya przez cay czas bardzo
ograniczona. Kraj poddany by francuskiej okupacji wojskowej, a wzgldy
militarne
239
przewaay nad politycznymi. W sporach z marszakami Jzef usiowa
odwoywa si do swojego cesarskiego brata, ale ten patrzy na Hiszpani
przede wszystkim jako na kraj satelicki, za priorytetowe uwaa jak
najszybsze zakoczenie jego podboju i pene wczenie go do francuskiego
systemu imperialnego. Ukoronowaniem tej logiki bya decyzja Napoleona ktrej Jzef nie przyj do wiadomoci - o przyczeniu do Francji
hiszpaskiego terytorium na pnoc od rzeki Ebro (a wic caej
Katalonii).
Mimo okupacyjnego charakteru francuskiej wadzy, jzefiski reim nie
by cakowicie pozbawiony zaplecza w hiszpaskim spoeczestwie. Istniay
grupy, ktre wsppracoway z jzefisk monarchi i Francuzami. Byli to
zarwno przedstawiciele arystokracji, jak i niszych warstw spoecznych,
zwaszcza w miastach. Rne byy motywy Hiszpanw decydujcych si na
kolaboracj (zwanych afrancesados). Dla jednych uzasadnieniem by legalny
charakter wadzy Jzefa I (usankcjonowany abdykacj Ferdynanda VII), dla
innych lk przed anarchi i prni, jaka powstaa po zaamaniu si
burboskiego panowania i ktrej nie mogy wypeni powstajce lokalnie
junty, dla innych przekonanie o nieuchronnym zwycistwie Francuzw. Bya
te grupa owieceniowych reformatorw, ktrzy w rozwizaniach
politycznych i ustrojowych przeniesionych z Francji widzieli szans na
unowoczenienie hiszpaskiej monarchii. W 1813 r. wraz z Jzefem
Bonaparte Pireneje przekroczyo 12 tys. rodzin najbardziej zaangaowanych
we wspprac z Francuzami, co daje pewne wyobraenie o jej spoecznej
skali.
KORTEZY I KONSTYTUCJA 1812 ROKU
Prb radykalnej przebudowy ustroju hiszpaskiej monarchii podjy
Kortezy obradujce w obleganym przez Francuzw Kadyksie. Reformatorskiemu
projektowi, zrywajcemu z absolutyzmem, drog utoroway wydarzenia, do
ktrych doszo w Hiszpanii poczwszy od 1808 r. Monarchia burboska
skompromitowaa si i ulega faktycznemu rozpadowi: najpierw w Bajonnie przez abdykacj Ferdynanda VII i zaakceptowanie przez zgromadzenie
hiszpaskich notabli krla i konstytucji, narzuconych przez Napoleona,
potem przez niezdolno pokierowania przez instytucje ancien regime'u
antyfrancuskim oporem. Powstajce samorzutnie junty, chocia zasiadali w
nich przedstawiciele tradycyjnych elit, nie byy emanacj dotychczasowych
struktur wadzy, ale nowymi instytucjami, o zupenie innym - oddolnym charakterze legitymizacji. Dodatkowym wyzwaniem, skaniajcym do podjcia
dziea ustrojowej przemiany, byy jzefiskie reformy, ktre, chocia
stosunkowo ograniczone w swym zasigu, a przede wszystkim opieszale i
poowicznie wprowadzane w ycie, wytyczay jednak kierunek odchodzenia od
monarchii absolutnej.
dania zwoania Kortezw formuowane byy ju w 1808 r., ale
pomysowi temu nie bya przychylna Junta Suprema Central, w ktrej
przewaali notable ancien regime'u. 22 maja 1809 r., pod naciskiem
zwolennikw Kortezw, junta wydaa dekret obwieszczajcy ich zwoanie zasi w nich miao 150 przedstawicieli arystokracji, duchowiestwa,
miast, uniwersytetw, wojska. Wrd deputowanych przebiega podzia na

trzy grupy. Pierwsz stanowili liberaowie optujcy za radykalnymi

reformami ustrojo240
wymi (przewodzili im Diego Mimoz Torrero i Agustfn Argiielles). Drug
mona okreli mianem umiarkowanych reformatorw (na ich czele sta
Gaspar Melchor de Jovellanos). Opowiadali si oni za przebudow monarchii
w duchu owieceniowym, odwoywali do Monteskiusza, ale nie pragnli
radykalnego zerwania ze starym porzdkiem. Trzeci stanowili
konserwatywni obrocy absolutyzmu, przeciwni jakimkolwiek istotnym
zmianom.
Przewag uzyskali ci pierwsi i Kortezy, ju na swym pierwszym
posiedzeniu, 24 wrzenia 1810 r., ogosiy dekret o rewolucyjnym
charakterze: proklamowano zasad suwerennoci narodu (soberania
nacional), deklarujc, e Kortezy obraduj nie z mandatu krlewskiego,
ale z mandatu narodu. Byo to zerwanie z zasad okrelajc istot wadzy
i legitymizacji monarchii absolutnej. W cigu kilkunastu miesicy Kortezy
przygotoway konstytucj -uchwalon 19 marca 1812 r. Bya to najdusza
konstytucja w caej historii Hiszpanii, skadaa si z 10 rozdziaw i
348 artykuw. Wedug jej postanowie Hiszpania miaa sta si monarchi
parlamentarn, opart na podziale wadzy: wyodrbnieniu wadzy
ustawodawczej, sdowniczej i wykonawczej. Wadza ustawodawcza miaa
nalee do Kortezw, wykonawcza - do krla i jego ministrw, faktycznie
dominujca byaby pozycja parlamentu. Monarcha zosta ograniczony w swych
prerogatywach i w wielu dziedzinach poddany kontroli parlamentu.
Krlewscy ministrowie za swoje dziaania mieli ponosi prawn
odpowiedzialno. Krl mia prawo weta wobec uchwa Kortezw, ale tylko
zawieszajcego - po dwch latach, mimo sprzeciwu krla, wchodziyby one w
ycie; nie mgby opuci bez zgody Kortezw Hiszpanii, zawiera
midzynarodowych sojuszy i traktatw handlowych, nakada podatkw,
zawiera maestwa.
Konstytucja gwarantowaa wolno druku, znosia cenzur prewencyjn
(z wyjtkiem drukw religijnych). Gwarantowano take nietykalno
osobist obywateli - mona byo by uwizionym tylko na podstawie
pisemnego nakazu sdu. Wszyscy obywatele mieli by rwni wobec prawa
(cho utrzymano odrbne sdownictwo kocielne i wojskowe). Niezwykle
rewolucyjnym na owe czasy posuniciem byo wprowadzenie powszechnego
prawa wyborczego - wybiera przedstawicieli do Kortezw mieli wszyscy
mczyni powyej 25 roku ycia. Konstytucja znosia inkwizycj, chocia
potwierdzaa, e katolicyzm jest jedynym wyznaniem, ktre moe by
praktykowane w Hiszpanii.
Postanowienia konstytucji uzupenione byy licznymi dekretami
uchwalonymi przez Kortezy. Zniesiono wewntrzne ca i system cechowy. W
1811 r. uchwalono likwidacj jurysdykcji senioralnej i wynikajcych z
niej przywilejw, dotyczcych polowania, rybowstwa, wypasu byda,
mynw. Chopi przestawali by poddanymi, podlego wobec pana
feudalnego miaa by zastpiona kontraktami, na podstawie ktrych bdzie
si odbywaa uprawa ziemi. W 1813 r. uchwalono dekret, ktry zapowiada ze wzgldu na konieczno spacenia ogromnego dugu publicznego przejcie przez pastwo i sprzeda dbr nalecych do afrancesados,
inkwizycji, jezuitw, klasztorw i domw zakonnych zniszczonych lub
zlikwidowanych w czasie wojny (w ten sposb sankcjonowano kasat zakonw
przeprowadzon w Hiszpanii jzefiskiej).
Konstytucja 1812 r. i cay dorobek legislacyjny Kortezw przynosiy
241
radykalne zerwanie z monarchi absolutn. Jej miejsce miaa zaj
liberalna, konstytucyjna monarchia parlamentarna, w ktrej krl byby

faktycznie podporzdkowany Kortezom, wybieranym w powszechnych wyborach.

By to projekt rewolucyjny, znacznie wyprzedzajcy swj czas.
Postanowienia konstytucji 1812 r. nigdy nie weszy w ycie. Liberaowie,
ktrzy j uchwalili, byli izolowan spoecznie grup radykaw. Hiszpania
pocztkw XIX w. nie bya krajem, w ktrym moliwe byoby wprowadzenie
tak miaego i daleko idcego planu przeobrae politycznych i
spoecznych. Dzieo Kortezw odegrao jednak w hiszpaskiej historii
ogromn rol: stanowio punkt odniesienia i wytyczao kierunek stara dla
kilku pokole zwolennikw liberalnych reform.
Wojna o niepodlego ujawnia rne oblicza hiszpaskiego
spoeczestwa, rne tendencje polityczno-ideowe, ktre bd obecne i w
pniejszej historii tego kraju. W latach 1808-1814 wspistniay ze sob
trzy Hiszpanie: najbardziej masowa Hiszpania antyfrancuskiej, ludowej
guerilli; owiecenio-wo-reformistyczna Hiszpania jzefiska, liberalnorewolucyjna Hiszpania Kortezw, zamknita w obleganym przez Francuzw
Kadyksie.
POWRT FERDYNANDA VII
I PRZYWRCENIE MONARCHII ABSOLUTNEJ
Na pocztku 1812 r., w zwizku z przygotowywaniem kampanii
rosyjskiej, rozpoczo si wycofywanie francuskich oddziaw z Pwyspu
Iberyjskiego. W 1813 r. napoleoska armia w Hiszpanii Uczya ju tylko 70
tys. Jednoczenie zwikszaa si liczebno angielskich si
interwencyjnych; korpus ksicia Wellingtona (taki tytu Wellesley
otrzyma w nagrod za zwycistwo pod Talaver) urs do 70 tys.
onierzy. W 1812 r. Wellington przeprowadzi udane operacje militarne,
opanowujc Estremadur. Przeomowe znaczenie miao zwycistwo pod
Arapiles (22 VII 1812), po ktrym Anglicy na kilka miesicy zajli
Madryt. Francuzi rozpoczli wycofywanie si z poudnia Hiszpanii, Jzef
Bonaparte definitywnie opuci stolic. Klsk wojsk napoleoskich
przypiecztowaa bitwa pod Yitori (21 VI 1813). Oddziay francuskie
utrzymay si w Katalonii jeszcze do czerwca 1814 r., ale ju 11 XU 1813
r. Napoleon w traktacie w Valenay uzna Ferdynanda VII krlem Hiszpanii.
16 IV 1814 r. napoleoscy marszakowie Soult i Suchet podpisali z
Wellingtonem ukad o zakoczeniu walk. W ten sposb dobiega koca
hiszpaska wojna o niepodlego.
Deputowani Kortezw, ktre w styczniu 1814 r. przeniosy si do
Madrytu, oczekiwali, e krl zaprzysignie na forum parlamentu uchwalon
w Kadyksie konstytucj. W miar uwalniania kraju od francuskiej okupacji
uaktywniay si jednak szeregi przeciwnikw Kortezw i caego
sformuowanego przez nie projektu antyabsolutystycznej reformy.
Przewodzio im duchowiestwo, ktre w dziele Kortezw widziao zagroenie
dla pozycji hiszpaskiego Kocioa. Ju w grudniu 1812 r. biskupi kilku
diecezji, ktrzy schronili si na Majorce, ogosili list pasterski
pitnujcy Kortezy za targnicie si na prerogatywy i wasno Kocioa.
W 1813 r. kocioy stay si miejscem systematycznej agitacji wymierzonej
w Kortezy i konstytucj, ktre oskarano o jakobinizm; potpiano
zniesienie inkwizycji, przejcie
242
wasnoci zakonw, wprowadzenie wolnoci druku. Przeciw konstytucji
wystpowali arystokraci, urzdnicy ancien regime'u, waciciele ziemscy
pozbawieni swej senioralnej zwierzchnoci, ale nie by te jej przychylny
lud, ktry walczy z Francuzami w imi krla i religii. W caym kraju
organizowano mityngi i manifestacje, na ktrych wystpowano przeciw Kortezom i wzywano Ferdynanda VII do odrzucenia konstytucji. Ferdynand
przekroczy hiszpask granic pod koniec marca 1814 r., ale zamiast
zmierza najkrtsz tras do Madrytu, gdzie czekay na niego Kortezy,

zwleka, zatrzymujc si w Saragossie, a nastpnie w Walencji. Tam

wanie wyda 4 maja swj pierwszy dekret, w ktrym uniewania cay
dorobek Kortezw. 10 maja oddziay wojska wierne krlowi uwiziy w
Madrycie liberalnych przywdcw, rozpdziy Kortezy, a tum podburzony
przez zwolennikw Ferdynanda spldrowa ich siedzib. 13 maja Ferdynad
VII powrci do Madrytu - jako monarcha absolutny, nie dzielcy z nikim
swej wadzy. Kolejne dekrety krlewskie przywracay prawa i instytucje
sprzed 1808 r. (wcznie z inkwizycj i zakonem jezuitw, ktry zosta w
Hiszpanii zniesiony jeszcze w 1767 r.); klasztorom zwrcono ich wasno,
przywrcono rwnie jurysdykcj senioraln. Kilkudziesiciu
najwybitniejszych liberalnych politykw zostao skazanych na kary
wizienia, banicji, konfiskaty majtku; wielu innych szukao schronienia
za granic. Utworzono Ministerstwo Policji, ktre miao zwalcza wszelkie
nieprawomylne tendencje.
Represje nie zapobiegy prbom wystpie przeciwko absolutystycznej
restauracji. Liberaowie tworzyli tajne stowarzyszenia, a ich
zapleczem
243
czsto byy loe masoskie. W konspiracyjnych sprzysieniach
uczestniczyo wielu oficerw (ktrzy z reguy byli te czonkami
masonerii: szacuje si, e w owym czasie do l naleao 1500-2000
oficerw, a wic 15% korpusu dowdczego). Monarchia Ferdynanda VII,
permanentnie znajdujca si na skraju finansowego bankructwa, nie bya w
stanie zapewni armii odpowiednich rodkw ani na pace oficerskie, ani
na wyposaenie; wielu modych oficerw, ktrzy zdobyli szlify w czasie
wojny o niepodlego, czuo si wraz z powrotem ancien regime 'u
zepchnitych na boczny tor, pozbawionych dostpu do odpowiednich
stanowisk (spucizn wojny z Francuzami by nadmiar oficerw w armii,
ktra w 1814 r. ulega znacznym redukcjom). Proliberalne pogldy duej
czci kadry dowdczej wynikay take z plebejskiego pochodzenia
wikszoci oficerw (suba w zaniedbanej i le opacanej armii nie bya
atrakcyjna - przynajmniej na niszych i rednich szczeblach oficerskich dla przedstawicieli warstw wyszych). Za panowania Ferdynanda VII, a
take po jego mierci - w latach trzydziestych, to wojsko wanie staje
si gwnym instrumentem dziaania tych grup, ktre opowiaday si za
reformami i wprowadzeniem konstytucji. Bunt wojskowych (pronunciamiento),
ktrzy, wobec braku innych instytucji artykuujcych spoeczne denia,
uwaaj si za powoanych do wystpowania w imieniu ogu Hiszpanw,
bdzie trwaym zjawiskiem w XIX-wiecznej historii Hiszpanii.
W 1815 r. zbuntowa si garnizon w La Coruna, utworzono junt i
proklamowano powrt do konstytucji 1812 roku. Mimo e do rebelii
przyczy si garnizon w El Ferrol, zostaa ona stumiona przez wojska
wierne krlowi, a jej przywdca Juan Diez Porlier rozstrzelany. W 1817 r.
doszo do buntu garnizonw Barcelony i Gerony, ktremu przewodzi genera
Luis de Lacy. Zosta on stumiony, podobnie jak wystpienie wojskowych w
Walencji na przeomie 1818 i 1819 r.
Przywrcenie w Hiszpanii w 1814 r. ancien regime'u byo zgodne z
oglnoeuropejskim trendem, usankcjonowanym postanowieniami kongresu
wiedeskiego. Hiszpania przystpia do witego Przymierza (1817), a w
polityce zagranicznej nastpio zblienie z Rosj, ktr uwaano za
gwnego gwaranta absolutystycznego adu w Europie. O ile w caej Europie
po upadku napoleoskiego porzdku dokonywaa si restauracja, to jednak
ani we Francji, ani w innych krajach nie byo mowy o powrocie do sytuacji
sprzed 1789 r. i przekreleniu wszystkich zmian wprowadzonych za czasw
rewolucji i Napoleona. Ferdynand VII poszed dalej ni wikszo
europejskich monarchw, ktrzy odzyskiwali swe trony. Chcia usun
wszelkie lady zarwno reform jzefiskich, jak i liberalnego dziea

Kortezw. Ju jednak przed rokiem 1808 hiszpaska monarchia absolutna

przeywaa gboki kryzys, a dugotrwaa wojna tylko go pogbia.
Dziaania wojenne spowodoway znaczne zniszczenia kraju, konkurencja
napywajcych swobodnie towarw francuskich, a pniej angielskich,
podkopaa hiszpask wytwrczo, ogromnie powikszy si dug publiczny.
Oglnoeuropejska depresja, ktra nastpia po zakoczeniu wojen
napoleoskich, przyniosa spadek cen artykuw rolnych, co bardzo
dotkliwie ugodzio w hiszpaskie rolnictwo. To wszystko spowodowao, e
Hiszpania pogrya si w kryzysie ekonomicznym, ktremu nie mogy
zaradzi konserwatywne i nieefektywne instytu244
cje ancien regime'u. W otoczeniu krlewskim dominowali przeciwnicy reform
i jedyn prb wprowadzenia nowoczeniejszych rozwiza bya reforma
systemu podatkowego w 1817 r., ktrej celem byo zwikszenie dochodw
pastwa. Kryzys finansowy uniemoliwia wystawienie odpowiednio licznej i
dobrze wyekwipowanej floty i armii, bez czego niemoliwe byo
przywrcenie hiszpaskiego panowania w koloniach.
UTRATA AMERYKI
U progu XIX w. hiszpaskie posiadoci w Ameryce podzielone byy na
cztery wicekrlestwa: Nowej Hiszpanii (pniejszy Meksyk i inne kraje
Ameryki rodkowej), Nowej Grenady (pniejsze Kolumbia, Wenezuela,
Ekwador), Peru (Peru i Chile) oraz La Paty (Argentyna, Urugwaj,
Paragwaj). Ludno kolonii liczya na przeomie wiekw 13,5 min, a wiec
przewyszaa ludno metropolii. Ok. 20% stanowili biali, Hiszpanie
urodzeni w koloniach, zwani Kreolami; najliczniejsz grup bya rdzenna
ludno indiaska, sigajca poowy populacji kolonii (w kadym regionie
proporcje te, rzecz jasna, ukaday si odmiennie), mozaiki dopeniali
Metysi (efekt zwizkw biaych z Indianami) oraz czarni niewolnicy,
ktrych byo w hiszpaskiej Ameryce ponad milion. Najwaniejszym i
najludniejszym (6 min mieszkacw) wicekrlestwem bya Nowa Hiszpania - z
Meksyku pochodzia wikszo kruszcw wywoonych do Hiszpanii, jak i
najwiksza cz podatkw, ktre pyny z kolonii do metropolii. Dla
Hiszpanii amerykaskie kolonie byy rdem zota i srebra, jak rwnie
kawy, kakao, cukru, baweny, tytoniu. Interesw metropolii chroniy
liczne monopole krlewskie, dotyczce produkcji lub sprzeday okrelonych
produktw. Handel zamorski mg si znajdowa tylko w rkach Hiszpanw z
metropolii, cho przywilej ten wydzierawiano te kompaniom handlowym
angielskim, holenderskim i francuskim.
Grup dominujc spoecznie i ekonomicznie w koloniach byli Kreole;
oni byli plantatorami, kupcami, wacicielami manufaktur. To Kreole
wanie stan na czele ruchu, ktry przyniesie koloniom niepodlego.
Kreolska elita najdotkliwiej odczuwaa skutki ogranicze handlowych
narzucanych koloniom, jak rwnie podporzdkowanie wskiej grupie
Hiszpanw z metropolii, ktrzy sprawowali wadz w amerykaskich
wicekrlestwach. Kreole zajmowali nisze szczeble administracji, ale nie
byli dopuszczani do wsprzdzenia, zamknita bya dla nich droga na
szczyty kolonialnej biurokracji.
Na pocztku XIX w. hiszpaskie kolonie w Ameryce byy ju zdolne do
osignicia ekonomicznej niezalenoci od Hiszpanii. Byy cakowicie
samowystarczalne ywnociowe, wikszo produktw przetworzonych
dostarczana bya przez miejscowe manufaktury i rzemioso, rozwinite byy
handlowe powizania midzy poszczeglnymi czciami kolonialnego
imperium. Emancypacyjne denia wypywajce z przesanek ekonomicznych i
spoecznych ideologiczn podbudow uzyskay w wyniku dwch wielkich
ruchw schyku XVIII w.: wojny o niepodlego angielskich kolonii,
uwieczonej powstaniem nowego federacyjnego pastwa na kontynencie

amerykaskim, oraz rewolucji francuskiej wraz ze sformuowanymi przez ni

hasami praw obywatelskich i suwerennoci ludu.
2451
Emancypacja kolonii uatwiona zostaa przez kryzys burboskiej
monarchii i poraki Hiszpanii na arenie midzynarodowej. W 1801 r.
Hiszpania oddaa Francji swoj cze wyspy Santo Domingo, w 1802 r.
utracia na rzecz Anglii (w wyniku pokoju w Amiens) Trynidad, w 1803 r.
odstpiono Napoleonowi Luizjan. Po bitwie pod Trafalgarem (1805), w
ktrej ulega zniszczeniu hiszpaska flota, przerwana zostaa praktycznie
czno midzy metropoli a koloniami.
Nie bez wpywu na stan umysw w hiszpaskich koloniach byy te
wydarzenia na Haiti, gdzie po pokonaniu si francuskich murzyscy
powstacy ogosili w 1804 r. powstanie niepodlegego pastwa (cho bunt
czarnych niewolnikw nie by z pewnoci perspektyw podan przez
kreolskie elity). Jednake iskr, ktra wyzwolia proces emancypacji
hiszpaskiej Ameryki, byy wydarzenia, do jakich doszo w 1808 r. w
Europie: abdykacja Burbonw w Bajonnie, objcie tronu hiszpaskiego przez
Jzefa Bonaparte, francuska inwazja na Hiszpani. W koloniach, tak samo
jak na Pwyspie Iberyjskim, zaczy powstawa lokalne junty przejmujce
wadz. Pocztkowo dziaay w imi Ferdynanda VII, ale w niedugim czasie
- poczwszy od 1810 r. (kiedy niemal caa Hiszpania jest ju okupowana
przez Francuzw) - usuwaj krlewsk administracj i proklamuj
niezaleno od metropolii. Procesu tego nie zahamoway Kortezy i
uchwalona przez nie konstytucja. Wprawdzie zrwnywaa ona w prawach
ludno kreolsk z Hiszpanami z metropolii oraz agodzia obcienia
podatkowe kolonii, ale nie zmieniaa charakteru ich zalenoci od
Hiszpanii.
Wybijanie si na niepodlego przybierao w poszczeglnych czciach
kontynentu rnorodne formy. Najatwiej i w najkrtszym czasie
hiszpaskie panowanie odrzucono w wicekrlestwie La Paty; w 1816 r.
proklamowano powstanie Zjednoczonych Prowincji La Paty, a wojska nowo
powstaego pastwa, dowodzone przez wsawionego we wczeniejszych bojach
generaa San Martfna, usuny Hiszpanw z Chile.
Najcisze zmagania toczyy si w Nowej Grenadzie. Na czele walki o
niepodlego sta tam Simn Bolivar, wenezuelski Kreol pochodzcy z
bogatej rodziny plantatorskiej, wyksztacony w Madrycie. W 1811 r.
proklamowana zostaa niepodlego republiki wenezuelskiej, ale ju
wkrtce, w wyniku udanej kontrofensywy hiszpaskich wojsk, Wenezuela
wraca pod wadz metropolii. W 1814 r. oddziay Bolivara wyzwoliy
Kolumbi, a nastpnie ponownie Wenezuel. Hiszpaski korpus ekspedycyjny
zdoa jednak przywrci burboskie panowanie, zmuszajc Bolivara i jego
zwolennikw do ucieczki na Jamajk i Haiti. W 1815 r. Hiszpanie stumili
ruch wyzwoleczy wszdzie, z wyjtkiem La Paty, ale byo to tylko
przejciowe powodzenie. Kryzys finansowy i polityczny parali monarchii
Ferdynanda VII utrudniay skuteczne prowadzenie wojny. W 1816 r. Bolfvar
wyldowa na wybrzeu Wenezueli, walki objy ca Now Granad, nad
ktr Hiszpanie utracili kontrol. W 1819 r. ogoszono powstanie
republiki Wielkiej Kolumbii z Bolivarem jako prezydentem obdarzonym
dyktatorskimi uprawnieniami. W 1820 r., w zwizku z rewolucj w Hiszpanii
i ponownym zwoaniem Kortezow, ogoszono rozejm. Liberaowie, ktrzy
doszli w Hiszpanii do wadzy, nie zamierzali jednak przyzna koloniom
niezalenoci, ani nawet szerokiej autonomii. Walki odnowiy si ju w
1821 r. Bastionem,
246
w ktrym najduej trwao hiszpaskie panowanie, byo Peru. W 1823 r.
wkroczyy tam oddziay Bolivara, w grudniu 1824 r. wojska hiszpaskie

poniosy klsk pod Ayacucho, ktra przypiecztowaa losy hiszpaskiego

panowania w koloniach. W 1825 r. zlikwidowano ostatnie hiszpaskie punkty
oporu w Grnym Peru, z ktrego utworzono osobne pastwo, na cze
zwyciskiego wodza nazwane Boliwi.
Odrbn drog do swojej niepodlegoci kroczy Meksyk. W 1810 r.
wybucho tam antyhiszpaskie powstanie, ktre w wikszym stopniu
popierali Metysi i Indianie ni Kreole. Ruch, na czele ktrego sta
ksidz Miguel de Hidalgo, przeksztaci si w rewolucj spoeczn
skierowan przeciwko wacicielom ziemskim. Zostaa ona stumiona w 1815
r. przez hiszpaskie wojska przy penym poparciu kreolskich elit.
Zerwanie z metropoli, ktre nastpio w 1821 r., motywowane byo
odrzuceniem liberalnego porzdku, ktry zatriumfowa w Hiszpanii w 1820
r. Miejscowe elity hiszpaskie, kierujce administracj Nowej Hiszpanii,
dziaajc w penym porozumieniu z konserwatywnie nastawionymi Kreolami,
proklamoway oderwanie si od Hiszpanii i utworzenie Cesarstwa
Meksykaskiego. Pocztkowo ywiono nadziej, e tron meksykaski obejmie
sam Ferdynand VII albo inny ksi z dynastii burboskiej, ostatecznie
cesarzem Meksyku zosta jednak kreolski wojskowy, genera Agustin de
Iturbide.
Zdobycie Peru zakoczyo wojn hiszpaskich kolonii o niepodlego,
pooyo definitywny kres hiszpaskiemu panowaniu na kontynencie
amerykaskim. W rkach Hiszpanw, do koca wieku, pozostan tylko dwie
wyspy na Morzu Karaibskim: Kuba i Puerto Rico. Niepowodzenia w koloniach
pogbiay kryzys finansowy burboskiego pastwa, kompromitoway
monarchi Ferdynanda VII. Na arenie midzynarodowej utrata kolonii
oznaczaa dalszy upadek Hiszpanii, jej ostateczn degradacj do roli
drugorzdnego europejskiego pastwa.
HISZPANIA LIBERALNA (1820-1823)
Czynnikiem, ktry zadecydowa o ponownym zaamaniu si monarchii
absolutnej Ferdynanda VII i przejciowym powrocie rzdw liberalnych bya
armia - zgromadzone w Andaluzji oddziay, przygotowane do wypynicia do
Ameryki. Od jesieni 1819 r. w prymitywnym obozie w pobliu Kadyksu
stoczono kilkanacie tysicy onierzy, pozbawionych elementarnych wygd
i podstawowego zaopatrzenia, l stycznia 1820 r. zbuntowa si puk
dowodzony przez majora Rafaela Riego, asturyjskiego szlachcica,
uczestnika wojny o niepodlego. Riego proklamowa powrt do konstytucji
1812 r., popary go dwa inne oddziay. Pronunciamiento pocztkowo nie
wywoao jednak masowego odzewu ani w armii, ani wrd ludnoci cywilnej.
Cywilnym spiskowcom, w porozumieniu z ktrymi dziaa Riego, nie udao
si wywoa rebelii w Kadyksie, miejscowy garnizon nie dopuci do
zajcia miasta przez oddziay Riego. Zbuntowana kolumna (liczca 1600
onierzy) przemierzaa przez kilka tygodni Andaluzj, bezskutecznie
usiujc roznieci ogie rewolucji. Za ni posuway si oddziay wierne
krlowi, ktre miay za zadanie stumi bunt, ale nie podejmoway
frontalnego starcia z wojskiem dowodzonym przez Riego. Ta patowa
sytuacja, wiadczca o saboci
247
spiskowcw, ale jeszcze bardziej kompromitujca dla wadzy krlewskiej,
zmienia si w lutym i marcu, gdy do pronunciamiento Rafaela Riego
doczyy garnizony w La Coruna, Barcelonie, Tarragonie, Saragossie,
Segowii, Pampelunie. Gdy stao si jasne, e armia nie bdzie bronia
krlewskiego absolutyzmu, Ferdynand VII zaakceptowa konstytucj (7 in
1820). Powoa te nowy rzd zoony z liberalnych politykw, po 1814 r.
wizionych lub przebywajcych na przymusowej emigracji.
W lipcu 1820 r. zebray si Kortezy. Uchwaliy likwidacj zakonu
jezuitw oraz zniesienie inkwizycji; zadecydowano te o zamkniciu

wikszoci klasztorw, ktrych majtek mia by przejty przez pastwo i

wystawiony na sprzeda. Chocia wrd deputowanych Kortezw nie brakowao
antyklerykaw, przejcie kocielnych dbr wynikao nie tyle z przesanek
doktrynalnych, co z koniecznoci ekonomicznej - tragicznego stanu
publicznych finansw. Reformie Kocioa i zmianie relacji midzy nim a
pastwem suyy jednak inne decyzje Kortezw: podporzdkowanie kleru
regularnego (zakonnego) jurysdykcji diecezjalnej (biskupiej), co miao
by pierwszym krokiem do definitywnej likwidacji zakonw, oraz
zapewnienie wadzom wieckim wpywu na nominacje biskupie. Zniesiono te
dziesicin. Na Koci naoono obowizek objaniania z ambon zasad
konstytucji. Posunicia te natychmiast uruchomiy spiral konfliktu
midzy pastwem a Kocioem: gwatowne spory toczyy si zwaszcza wok
obsady stanowisk biskupich - kilku biskupw zostao usunitych ze swoich
diecezji; w 1823 r. do opuszczenia Hiszpanii zmuszono nuncjusza
papieskiego, a w Katalonii biskup i kilkunastu ksiy zostao
zamordowanych przez czonkw milicji narodowej (nowej, obywatelskiej
formacji zbrojnej, powoanej w 1820 r. dla
248
obrony konstytucyjnego adu). Dekret z padziernika 1820 r. likwidujcy
klasztory doprowadzi te do pierwszego otwartego konfliktu midzy Kortezarni a krlem: weto Ferdynanda VII opnio o dwa lata jego
realizacje.
Orodkami oporu wobec Kortezw i konstytucji byy, podobnie jak w
latach 1812-1814, Koci i dwr krlewski, ale nie mniejsze znaczenie
dla rozwoju sytuacji politycznej miay nowe linie podziau, biegnce
wewntrz obozu liberalnego. Hiszpascy liberaowie dzielili si na dwie
zasadnicze grupy: umiarkowanych" (moderados) i radykaw" (exalta-dos).
Spoecznym zapleczem tych pierwszych byo zamone mieszczastwo. Ich
przywdcami byli na og politycy dziaajcy jeszcze w pierwszych
Kortezach, ktrzy po restauracji monarchii absolutnej dowiadczyli
wiezienia lub wygnania, teraz pragnli wycign wnioski z poniesionej
klski i unikn popenionych wwczas bdw. Ich celem byo osignicie
zgodnej wsppracy midzy Kortezami a krlem. Planowali zwikszenie
kompetencji wadzy wykonawczej, wprowadzenie drugiej (arystokratycznej)
izby parlamentu, ograniczenie powszechnego prawa wyborczego przez
wprowadzenie cenzusu majtkowego. Zapleczem exaltados rwnie bya
ludno miejska -jej warstwy rednie i nisze; sporym poparciem cieszyli
si take wrd modych oficerw. Nie godzili si oni na adne rewizje
konstytucji wzmacniajce pozycj monarchy i ograniczajce jej
demokratyczny charakter (synne stao si ich zawoanie: Konstytucja
albo mier"), w krlu i Kociele od pocztku widzieli wrogw nowego
porzdku, nie szukajc w zwizku z tym adnego z nimi porozumienia. Ich
instrumentem dziaania byy prasa i towarzystwa patriotyczne (Sociedades
Patrioticas), ktrych rewolucyjna retoryka nasuwaa nieodparte
skojarzenia z klubami jakobiskimi. Emltados nawizywali do najbardziej
radykalnych nurtw rewolucji francuskiej: jeden z ich przywdcw, Romero
Alpuente, straszy monarchistw gniewem ludu, przywoujc masakry
wrzeniowe z 1792 r., podkrelajc, e w cigu jednej nocy lud pozby
si 14 tysicy swoich wrogw". Nie bya to tylko retoryka odwoujca si
do metod dziaania paryskich sankiulotw. W latach 1820-1823 w wielu
hiszpaskich miastach dochodzio do tumultw i zamieszek wywoywanych
przez radykalnie nastawione tumy. W sierpniu 1820 r., kiedy w Madrycie
pojawi si witany jako bohater Riego, emltados wyprowadzili na ulice
tum, ktry manifestowa przeciwko rzdowi. W marcu 1821 r., gdy
nastpiy zmiany w rzdzie wzmacniajce pozycje si umiarkowanych i
konserwatywnych, w wielu miastach doszo do zamieszek. Kadyks zosta
opanowany przez radykaw, ktrzy ustanowili woln republik miejsk.

Przez dwa miesice odmawiali kontaktw z reszt kraju, planowali nawet

wysadzenie mostu czcego miasto ze staym ldem.
Moderados, ktrym przewodzi Francisco Martinez de la Rosa, a do
lipca 1822 r. zachowywali kontrol zarwno nad Kortezami, jak i rzdem.
Usiowali ograniczy wpywy radykaw, zamykajc towarzystwa
patriotyczne, a take rozwizujc oddziay, ktre w 1820 r. pod wodz
Riego rozpoczy rewolucj i ktre uwaano za bastion poparcia dla
exaltados. Polityka utrzymywania w ryzach radykalnych ywiow
rewolucyjnych poniosa klsk w wyniku nieudanej prby monarchistycznego
przewrotu, do jakiej doszo w Madrycie, l lipca 1822 r. zbuntoway si
cztery bataliony gwardii krlewskiej, podejmujc prb opanowania miasta.
Po kilku dniach
249
chaosu, biernoci rzdu i chwiejnoci Ferdynanda VII, ktry nie
zdecydowa si stan na czele buntu, gwardia krlewska zostaa pokonana
(7 lipca) przez oddziay stoecznego garnizonu wspierane przez milicje
narodow.
Nieudana prba zdawienia rewolucji przyniosa, jak to czsto ma w
historii miejsce, jej radykalizacj. Po lipcu 1822 r. ster rzdw
przeszed w rce exaltados. Zdobyli oni wikszo w nowo wybranych
Kortezach, na czele rzdu stan jeden z ich przywdcw, pukownik
Evaristo de San Miguel, ktry dowodzi milicj w czasie star z gwardi
krlewsk. Przewodniczcym Kortezow zosta wybrany bohater 1820 r.,
Rafael Riego. Dojcie do wadzy radykaw niweczyo wszelkie moliwoci
wsppracy midzy rzdem i Kortezami a zwolennikami Ferdynanda VII,
prowadzc do wybuchu wojny domowej. W Katalonii, Nawarze, Aragonii i
Galicji powstaway rojalistyczneywnfy, organizujce zbrojne oddziay
partyzanckie. Ich zaplecze, podobnie jak za czasw wojny przeciwko
Francuzom, stanowia wie, wystpujca w obronie krla - zniewolonego
przez liberaw - i Kocioa. W Urgel w Katalonii uformowaa si Regencja
(zoona z kilku arystokratw zwizanych z dworem krlewskim oraz
arcybiskupa Tarragony), ktra za cel postawia sobie uwolnienie"
Ferdynanda VII i przywrcenie jego wadzy. Rojalistyczna guerilla bya
jednak do skutecznie pacyfikowana przez oddziay regularnego wojska,
ktre zmusiy Regencj do przekroczenia hiszpaskiej granicy i
schronienia si we Francji.
W lutym 1823 r. krl prbowa zdymisjonowa radykalny rzd San
Miguela. W odpowiedzi na to w Madrycie doszo do antykrlewskich
zamieszek, ktre nie spotkay si z adnym przeciwdziaaniem wadz; tum
zebrany przed paacem krlewskim wykrzykiwa: mier krlowi". Po tych
zajciach Ferdynand VII zmuszony zosta do przeniesienia si do Sewilli,
a Kortezy orzeky o jego umysowej chorobie i pozbawiy go tronu,
ustanawiajc regencj. By to najbardziej radykalny czyn hiszpaskiej
rewolucji, a zarazem jej kocowy akord.
Liberalny porzdek zosta obalony nie siami wewntrznej
kontrrewolucji, cho moga ona liczy na poparcie ludnoci wiejskiej,
wci stanowicej ogromn wikszo hiszpaskiego spoeczestwa, ale za
spraw zewntrznej interwencji. Liberalna rewolucja w Hiszpanii stanowia
najwiksze wyzwanie dla absolutystycznego adu europejskiego, odkd
zosta on ustanowiony w 1815 r. Dlatego te z przychylnym przyjciem
spotykay si sekretne proby o pomoc militarn, jakie poczwszy od 1821
r. Ferdynand VII sa do Ludwika XVIII i cara Aleksandra. Ten pierwszy
uzalenia jednak francusk pomoc od zobowizania si Ferdynanda VII, e
nie restytuuje on w tej samej formie swych absolutystycznych rzdw
sprzed 1820 r. Wzorem dla hiszpaskiego monarchy miaa by Karta Praw
nadana Francuzom w 1814 r. przez Ludwika XVIII, wprowadzajca elementy
ustroju konstytucyjnego. Ani Ferdynand VII, ani Regencja z Urgel, ktra

rwnie zabiegaa o francusk interwencj, nie zobowizali si do

wprowadzenia adnych reform ograniczajcych krlewski absolutyzm, jednak
dojcie do wadzy emltados przesdzio o stanowisku pastw witego
Przymierza. Kongres w Weronie, mimo sprzeciwu Anglii, zadecydowa o
interwencji i powierzy Francji jej przeprowadzenie. 7 kwietnia 1823 r.
hiszpask granic przekroczy 90-tysiczny korpus dowodzony przez
ksicia
250
d'Angouleme. Hiszpaska armia praktycznie nie stawiaa oporu. Nie
speniy si te nadzieje liberaw, e francuska inwazja, tak jak w 1808
r., wywoa masow wojn wyzwolecz. Kadyks, gdzie schroni si rzd i
Kortezy, skapitulowa po kilkutygodniowym obleniu (3 X 1823).
Liberalny porzdek upad rwnie atwo jak w 1820 r. monarchia
absolutna. Liberalizm wci mia w Hiszpanii ograniczone zaplecze
spoeczne, cho w porwnaniu z okresem wojny o niepodlego, wrd
ludnoci miejskiej niewtpliwie si ono poszerzyo. Liberalne trzylecie
(Trienio Hberal), mimo efemerycznoci przeprowadzonych wwczas reform,
byo dla Hiszpanii pierwszym rzeczywistym dowiadczeniem konstytucyjnych
rzdw; okresem, podczas ktrego wprowadzano w ycie dzieo pierwszych
Kortezw, uchwalone w obleganym przez napoleosk armi Kadyksie.
OSTATNIA DEKADA MONARCHII ABSOLUTNEJ
W 1823 r. w Hiszpanii, po raz drugi w cigu dziesiciolecia,
triumfowaa absolutystyczna reakcja, likwidujca polityczne i spoeczne
przeobraenia wprowadzone przez liberaw. Ferdynand VII, w dzie po
odzyskaniu wolnoci (Kortezy pozwoliy mu opuci Kadyks 30 wrzenia 1823
r. - na kilka dni przed kapitulacj miasta) wyda manifest, w ktrym
uniewania wszystkie decyzje podjte przez Kortezy w czasie Trienio
Hberal. Zniesiono instytucje utworzone za rzdw liberaw, restytuowano
zlikwidowane klasztory, ktrym zwrcono ich wasno; przywrcono
jurysdykcj senioraln. Sytuacja w 1823 r. udzco przypominaa rok 1814.
Wiksza bya jednak skala represji zastosowanych przez siy ancien
regime'u. Comisiones de depuracin i Juntas de purificacin - dziaajce
na szczeblu lokalnym (w swobodnym tumaczeniu - komisje i rady
oczyszczenia") usuny - do 1828 r. - z zajmowanych stanowisk ok. 80
tys. osb obwinianych o sympatie liberalne. Gruntown czystk
przeprowadzono w wojsku, ktre w 1820 r. zwrcio si przeciw monarchii
absolutnej i byo gwn zorganizowan si popierajc rzdy liberaw.
Comisiones militares, dziaajce od stycznia 1824 r., w cigu kilkunastu
miesicy orzeky ponad sto wyrokw mierci (Riego zosta stracony jeszcze
w 1823 r.), kilkuset oficerw zostao uwizionych, kilkuset wydalonych z
armii. W diecezjach ustanowiono Juntas de Fe (Rady Wiary), ktre staway
na stray religijnej i politycznej prawomylno-ci, konfiskujc ksiki i
wszelkie inne druki o charakterze liberalnym, krytykujce monarchi czy
Koci.
Przeciw polityce represji wystpowa wielokrotnie dowdca francuskich
wojsk stacjonujcych w Hiszpanii, ksi d'Angouleme (w czasie inwazji
1823 r. zawiera on wielokrotnie umowy z lokalnymi wadzami
konstytucyjnymi i dowdcami wojskowymi, gwarantujce im nietykalno), a
nawet Ludwik XVIII i car Aleksander I - polityczni protektorzy
Ferdynanda. W 1824 r. ksi d'Angoulone, groc wycofaniem francuskiego
korpusu ekspedycyjnego, wymg ogoszenie amnestii, ale obwarowana bya
ona tyloma ograniczeniami, e nie zmniejszya w sposb odczuwalny skali
represji. Odejciu od nich nie sprzyjay powtarzajce si prby
liberalnych przewrotw; ich orodkiem, podobnie jak w latach 1814-1820,
byo wojsko, a pierwsza prba liberalnego pronunciamiento nastpia ju w
sierpniu
251

1824 r. Restytuowana wadza Ferdynanda VII opieraa si na francuskiej

pomocy. A do roku 1828 w Hiszpanii stacjonowao (na mocy umowy z 1824
r.) 25 tys. francuskich onierzy, rozmieszczonych w caym kraju w 18
garnizonach.
Zdawienie liberalnej rewolucji i likwidacja wszystkich jej dokona
przywracao absolutystyczny reim, ale nie rozwizywao adnego ze
stojcych przed nim problemw. Kryzys finansw pastwa, stale wzrastajcy
dug publiczny, przeduajca si depresja ekonomiczna - paralioway
funkcjonowanie ferdynaskiej monarchii, podmyway jej fundamenty
skuteczniej ni liberalne spiski. Sytuacj pogarszaa definitywna utrata
kolonii (co oznaczao zarwno utrat wpyww podatkowych, jak i rynku
amerykaskiego), a take decyzja Ferdynanda VII, e nie bdzie uznawa
adnych zagranicznych dugw zacignitych przez Hiszpani w okresie
Trienio -uniemoliwiao to uzyskanie jakichkolwiek nowych kredytw.
Dramatyczny kryzys finansowy pastwa zmusza do podejmowania prb
reform. Ferdynand VII kluczowe ministerstwa, a take przewodnictwo rzdu
(utworzono formalnie Rad Ministrw), powierza ludziom widzcym
konieczno zmian w funkcjonowaniu monarchii. Wyrnia si wrd nich
Lopez Ballesteros, kierujcy przez duszy czas Ministerstwem Finansw.
Podjto prby reformy systemu podatkowego, ktre miay zwikszy dochody
pastwa, m.in. przez ograniczenie przywilejw podatkowych poszczeglnych
prowincji; utworzono nowe instytucje, ktrych zadaniem byo popieranie
rozwoju wytwrczoci; wprowadzono Kodeks Handlowy (1830).
Reformy ograniczay si do sfery ekonomicznej i administracyjnej, nie
naruszay politycznej konstrukcji ancien regime'u. Mimo to wywoyway
niezadowolenie i sprzeciw najbardziej zagorzaych obrocw monarchii
absolutnej, zwanych ultrasami" lub parti apostolsk (partido
apostolico). Mieli oni wielu zwolennikw na dworze krlewskim, wrd
arystokracji, a take duchowiestwa. Domagali si przywrcenia inkwizycji
(Ferdynand VII, mimo anulowania caej dorobku legislacyjnego Trienio, nie
wyda jednak dekretu przywracajcego jej funkcjonowanie), jeszcze
radykalniejszej antyliberalnej czystki na wszystkich szczeblach
administracji (ministrw powoywanych przez Ferdynanda oskarano o
skonnoci liberalne), a nawet rozwizania armii (ktra miaa by
przearta przez rewolucyjne spiski) i zastpienia jej ochotnikami
krlewskimi" (yoluntaos realistas). Ta ostatnia formacja (sigajca 100
tys.), bdca zapleczem i zbrojnym ramieniem ultrasw", skadaa si
gwnie z guerilleros, ktrzy w latach 1822-1823 wystpowali przeciwko
liberalnemu rzdowi. Ultrasi" nie wystpowali otwarcie przeciw krlowi,
raczej prbowali na nim wymusi jeszcze bardziej reakcyjn i
antyliberaln polityk ni ta, ktr Ferdynand prowadzi po 1823 r. Krl
nie cieszy si jednak wrd nich estym, mieli mu za ze zaprzysienie
konstytucji z 1820 r., wspprac z Kortezami, a zwaszcza chwiejne
stanowisko w trakcie prby monarchistycznego przewrotu w Madrycie w lipcu
1822 r. Ultrasi" swoje nadzieje wizali z krlewskim bratem, Don
Carlosem, ktry reakcyjnoci i gorliwoci w obronie absolutystycznych
zasad przewysza Ferdynanda. Spodziewano si, e Don Carlos wstpi na
tron po mierci Ferdynanda VII, gdy ten ostatni, mimo trzech maestw,
nie doczeka si potomkw.
252
Sytuacje polityczn skomplikowa wybuch powstania w Katalonii w 1827
r. Powtarzao ono wzr dziaania z lat 1822-1823: zbrojne partidas
wystpoway w obronie monarchii i krla, ktry zosta ubezwasnowolniony
przez liberaw. Rebelianckie oddziay bazoway na voluntarios realistas,
sfrustrowanych po rozwizaniu tej formacji przez Ferdynanda VII,
popierao ich chopstwo i duchowiestwo. Powstacy opanowali wiele

mniejszych miejscowoci, ustanawiajc w nich swoje wadze. Pierwszy numer

wydawanego przez nich pisma zaczyna si od zawoania, ktre mona uzna
za charakterystyczne dla caego ruchu: Niech yje religia, niech yje
krl abolutny, niech yje inkwizycja, precz z masonami i wszystkimi
bezbonikami". Na wybuch buntu Ferdynand VII zareagowa wyruszeniem w
podr do Katalonii. W Walencji, Tarragonie, Barcelonie i wszystkich
innych miejscach, gdzie si zatrzymywa, apelowa do rebeliantw o
zoenie broni. Wikszo z nich usuchaa krlewskiego wezwania, a te
partidas, ktre walczyy dalej, zostay rozbite przez wojsko. Zrcznym
posuniciem byo powierzenie kierownictwa akcji represyjnej Don
Carlosowi.
Mimo e rebelia zostaa stosunkowo atwo stumiona, Ferdynand podj
kroki, ktre miay gwarantowa bezpieczestwo jego wadzy. W wojsku
przeprowadzono kolejn czystk. Tym razem ze stanowisk usuwano oficerw o
sympatiach karlistowskich. Prba reakcyjnego przewrotu paradoksalnie
popchna te Ferdynanda VII w kierunku szerszego otwarcia si w
przeciwn stron politycznej sceny. Zezwolono na powrt do kraju ok. 10
tys. osb, ktre opuciy Hiszpani w 1823 r.; do stanowisk w
administracji dopuszczeni zostali ludzie o reputacji jednoznacznie
liberalnej. Nie oznaczao to rzecz jasna, e Ferdynand sta si pod
koniec ycia zwolennikiem monarchii konstytucyjnej i dziea Kortezw, do
koca pozosta wadc absolutnym, ale raczej wiadczyo o jego gitkoci
i zrcznoci, ktre naby przez lata rzdw. W obronie swego panowania i
dla przezwycienia kryzysu monarchii gotw by dokona daleko idcej
wolty, przechodzc od polityki brutalnych represji do wsppracy z
umiarkowanymi liberaami i reformistami, akceptujcymi jego wadz.
Wszystko to wzmacniao dynamik konfliktu midzy zwolennikami i
przeciwnikami reform, ale zasadnicze znaczenie dla dalszego biegu
wypadkw miay sprawy zwizane z nastpstwem tronu. W 1829 r. zmara
trzecia ona Ferdynanda, ju w kilka miesicy pniej krl zawar czwarte
maestwo - z Mari Krystyn de Borbn, crk krla Obojga Sycylii,
Franciszka I. 29 ni 1830 r. Ferdynand wyda sankcj pragmatyczn" (tak
nazywano edykt krlewski w sprawach o zasadniczym znaczeniu dla
monarchii), przywracajc obowizujce w Hiszpanii przed 1713 r. prawo
kastylijskie, zgodnie z ktrym tron dziedziczy mogli nie tylko
potomkowie pci mskiej (Filip V zastpi je prawem salickim,
wykluczajcym z dziedziczenia kobiety). W p roku pniej Ferdynandowi
VII urodzia si crka, Izabela. Zgodnie z sankcj pragmatyczn" miaa
obj tron po swoim ojcu. Wywoao to gwatowny sprzeciw Don Carlosa i
popierajcej go partii apostolskiej".
Ostatnie lata panowania Ferdynanda to potgujcy si chaos polityczny
i destabilizacja pastwa. Powoduje j z jednej strony opozycja
karlistowska, ktra w wielu miejscowociach wywouje niepokoje uliczne, z
drugiej -nasilajce si w latach 1830-1831 prby liberalnych przewrotw.
Radyka253
ni konspiratorzy czerpali inspiracj z europejskich wydarze: rewolucji
lipcowej we Francji, rewolucji sierpniowej w Belgii, powstania
listopadowego w Polsce. We wrzeniu 1832 r. doszo do tzw. wypadkw w La
Granja (sucesos de La Granja). W paacu oddalonym o kilkadziesit
kilometrw od Madrytu ciko chory krl, odizolowany od swych zaufanych
wsppracownikw, uleg presji kamaryli Don Carlosa, przywoujcej grob
wojny domowej, i odwoa sankcj pragmatyczn". Oznaczao to, i
nastpc tronu sta si Carlos. W dziesi dni pniej Ferdynand VII
odwoa jednak swoj decyzj, przywracajc sankcj pragmatyczn". W
czerwcu 1833 r. Kortezy zoyy przysig na wierno niespena
trzyletniej Izabeli jako przyszej krlowej. 29 wrzenia 1833 r. umar

Ferdynand VII. Regentk, sprawujc wadz w imieniu maoletniej Izabeli

II, zostaa jej matka, Maria Krystyna. W padzierniku wybucho powstanie
karlistw, dajc pocztek dugotrwaej i krwawej wojnie domowej.
MONARCHIA LIBERALNA
(1834-1868)
WOJNA KARLISTOWSKA
KARLIZM by ruchem, ktrego najsilniejsz
i najbardziej charakterystyczn cech by fundamentalny sprzeciw wobec
zmian, ktre od pocztku XIX w. przeobraaj polityczne i spoeczne
oblicze Hiszpanii, nadkruszaj konstrukcj ancien regime'u, prowadzc - w
latach trzydziestych, ju w trakcie trwania wojny karlistowskiej - do
jego faktycznego demontau. Karlici byli przeciwni zarwno zmianom w ich
wersji rewolucyjno-liberalnej (z lat 1812 i 1820-1823), jak i nawet
umiarkowanym i odgrnie kontrolowanym reformom z kocowego okresu rzdw
Ferdynanda VII. Karlizm by ruchem par excellence reakcyjnym, klasyczn
form kontrrewolucji", wedug sw brytyjskiego historyka Raymonda Carra.
Baz powstaczych oddziaw karlistowskich byli voluntarios realistas
(ochotnicy krlewscy), wzniecajcy prby zbrojnych rebelii jeszcze w
latach dwudziestych. Ideow platform ruchu by skrajny konserwatyzm,
monarchizm (obrona prawowitego krla: Karola V - Don Carlosa),
katolicyzm; programem politycznym zawoanie: Bg, ojczyzna, krl".
Bastionem karlizmu bya pnoc Hiszpanii, a przede wszystkim
prowincje baskijskie i Nawarra. Silnym oparciem cieszy si rwnie w
Katalonii, a take - cho ju w mniejszym stopniu - w Aragonii oraz
rejonie Walencji. Poza tymi regionami poparcie dla karlizmu byo bardzo
sabe, a na poudniu kraju praktycznie nie istniejce. Ta geografia
poparcia dla karlizmu ilustruje jego kolejn, obok politycznej
reakcyjnoci, cech: kategoryczny sprzeciw wobec wszelkich prb
centralizacji pastwa i ograniczenia lokalnych przywilejw, podejmowanych
lub przynajmniej planowanych przez liberalnych reformatorw z 1812 r. i
okresu Trienio, jak rwnie w latach dwudziestych za rzdw Ferdynanda
VII. Przywileje prowincji (fueros) - przede wszystkim prowincji
baskijskich i Katalonii - dotyczyy spraw sdowniczych,
administracyjnych, poboru rekruta, a take kwestii ekonomicznych i
podatkowych. Zniesienie fueros i wprowadzenie w ycie nowego systemu
podatkowego zagrozioby stabilizacji i bezpieczestwu ekonomicznemu
mieszkacw, ktrych ogromn wikszo stanowili chopi uprawiajcy
niewielkie, niezalene gospodarstwa. To tumaczy inn cech karlizmu: by
on ruchem wiejskim, prawie cakowicie pozbawionym poparcia w wikszych
miastach, wrcz antymiejskim w swoim charakterze, wyraajcym antagonizm
wie-miasto. Jest bardzo charakterystyczne, e nawet w prowincjach
baskijskich i Nawarze, nad ktrymi przez duszy czas karlici sprawowali
prawie cakowit kontrol, nie byli oni w stanie zaj miast;
255
Bilbao, San Sebastian, Pampeluna i Vitoria pozostay wierne legalnym
wadzom.
Fenomen karlizmu polega na tym, e by to ruch masowy, ludowy, o
dominujcym chopskim udziale. Arystokracja, a zwaszcza jej grne
warstwy, w wikszoci pozostaa wierna Izabeli i Marii Krystynie, nie
ryzykujc poparcia dla powstania, ktrego losy nie byy pewne, a w
dodatku noszcego plebejski charakter. Tylko nieliczni jej
przedstawiciele przyczyli si do dworu Don Carlosa, rezydujcego w
prowincjach baskijskich, czsto zmieniajcego sw siedzib wraz z
przemarszami powstaczych wojsk. Armia w caoci popieraa legalne
wadze, aden wikszy oddzia nie przeszed na stron karlistw.

Stanowisko Kocioa wobec wojny ulegao zmianie wraz z ewolucj

sytuacji politycznej w obozie liberalnym. Hierarchia przychylnie przyja
Izabel i Mari Krystyn jako regentk, ale kolejne wydarzenia wzmacniay
jej niech wobec liberalnych rzdw. W 1834 r. doszo w Madrycie do
masakry zakonnikw, ktr wywoaa plotka, e zatruwaj oni wod pitn
powodujc epidemi cholery. Liberalny rzd Martfneza de la Rosy zaj
biern postaw wobec tych wypadkw. le nastrajay hierarchi posunicia
wprowadzone w ycie przez kolejne rzdy: likwidacja klasztorw i
przejcie przez pastwo ich wasnoci. Mimo wszystko wikszo wyszej
hierarchii pozostaa wierna legalnym wadzom, chocia za karlistami
opowiedzieli si biskupi kilku diecezji. Karlistw popiera natomiast
kler wiejski w prowincjach objtych powstaniem, jak rwnie, ze
zrozumiaych powodw, kler regularny (zakonny). Sytuacj komplikowaa,
zaogniajc antyklerykalne nastroje w obozie liberalnym, postawa Stolicy
Apostolskiej. Papie Grzegorz XVI popiera Don Carlosa; w 1836 r. potpi
publicznie antyklerykaln polityk wadz, po przywrceniu konstytucji z
1812 r. zrywajc stosunki dyplomatyczne Pastwa Kocielnego z Madrytem.
Aktywn polityk wobec hiszpaskiego konfliktu prowadziy te inne,
poza Watykanem, europejskie stolice. Londyn i Pary popieray obz
rzdowy, udzielajc mu pomocy finansowej, dostarczajc broni (w 1834 r.
zawarto tzw. czwrprzymierze midzy Hiszpani, Francj, Wielk Brytani i
Portugali). Karlistw popieray Austria i Prusy (kontynuujce
antyliberal-n polityk witego Przymierza), nie angaujce si jednak w
hiszpaski konflikt w sposb rwnie otwarty, jak Anglia i Francja. W
Hiszpanii po stronie rzdu walczy dziesiciotysiczny korpus zoony z
angielskich ochotnikw, cakowicie finansowany przez Angli, jak rwnie
kilkutysiczna, przetransportowana z Algieru, francuska Legia
Cudzoziemska. W jej skadzie znajdowa si 600-osobowy batalion polski,
zoony z emigrantw--powstacw listopadowych. W 1835 r. gen. Henryk
Dembiski, dziaajc w porozumieniu z ksiciem Adamem Czartoryskim i
Wadysawem Zamoy-skim, przedstawi rzdowi hiszpaskiemu memoria z
propozycj sformowania osobnego legionu polskiego (wyekwipowanego i
utrzymywanego przez Hiszpanw), ktry mia liczy 2800-3800 onierzy. W
intencji pomysodawcw byby to zalek polskiej armii, ktra miaa by
pniej uyta w walce o wolno Polski. Koncepcja ta nie zostaa
zrealizowana (m.in. na skutek sprzeciwu Rosji), ale utworzono za to
polski puk uanw, ktry wyrni si w licznych starciach (zwaszcza w
grskich szarach), ponis
256

cikie straty w bitwach pod Huesca i Barbastro (1837). W czerwcu 1837 r.

uani zostali oddzieleni od Legii Cudzoziemskiej i wczeni w skad armii
hiszpaskiej. Polacy, ju jako hiszpascy wojskowi, suyli w armii
rzdowej do koca wojny, a po jej zakoczeniu wchodzili m.in. w skad
puku Lusitania stacjonujcego w Madrycie i penicego sub w paacu
krlewskim.
Wojna nie przybraaby tak powanych rozmiarw i nie trwaaby tak
dugo, gdyby nie nieudolno i poraki rzdowych wojsk w pocztkowej
fazie. Przez kilka pierwszych miesicy karlistowska rebelia, rozpoczta 3
X 1833 r. w Talavera de La Reina (gdzie powstacy obwoali Carlosa krlem
Hiszpanii), ograniczaa si do nieskoordynowanych ze sob dziaa
niewielkich partyzanckich oddziaw. Na pocztku konfliktu rzd mg
jednak wystawi przeciwko nim nie wicej ni 10 tys. uzbrojonych i
przeszkolonych onierzy. Liczna, dobrze dowodzona i wyekwipowana armia
moga stumi bunt w zarodku, pniej staje si to znacznie trudniejsze.
W 1834 r. dowdztwo karlistowskich oddziaw obejmuje pukownik To-mas de

Zumalacarregui, ktry organizuje 20-30-tysiczn armi i zadaje kilka

poraek rzdowym wojskom. Karlici na zajtych terenach sformowali wasny
rzd i administracj, otworzyli mae fabryki amunicji, a nawet szkoy
oficerskie. Karlistowskie sukcesy kocz si w 1835 r., gdy nie udaje im
si zdoby, mimo dugiego oblenia, Bilbao. W jego trakcie ginie
Zumalacarregui, ktrego nie zastpi ju aden rwnie uzdolniony dowdca.
Po klsce pod Bilbao karlici prbowali przenie wojn poza pnocne
prowincje. W 1836 r. korpus gen. Gmeza przemierzy ca Hiszpani a do
Andaluzji, nie osigajc jednak zamierzonego celu, czyli wzniecenia na
poudniu antyrzdowego powstania. W 1837 r. nastpi najbardziej
dramatyczny moment wojny: karlistowska armia, dowodzona przez samego
Carlosa, stana u bram Madrytu, skd jednak zostaa odparta. W 1838 r.
szala zwycistwa w sposb zdecydowany przechyla si na stron rzdu.
Armia rzdowa, grujca liczebnie nad oddziaami karlistow-skimi, dobrze
wreszcie zorganizowana i uzbrojona, przeprowadza pod wodz gen. Baldomero
Espartero skuteczn ofensyw w pnocnych prowincjach. Przeciwko 32
tysicom karlistowskich onierzy, dysponujcych 52 dziaami, walczyo
100-tysiczne wojsko uzbrojone w 700 armat. Espartero nie przebiera w
rodkach, palc cae wsie popierajce karlistw. 31 VIII 1839 r. gen.
Maroto, dowodzcy karlistowskimi oddziaami w prowincjach baskijskich,
zawar z Espartero kompromis koczcy wojn (tzw. umowa z Yergary). W
zamian za uznanie Izabeli i zakoczenie walki Espartero zagwarantowa
utrzymanie przez prowincje baskijskie tradycyjnych fueros, karlistowscy
oficerowie mieli zachowa swe stopnie wojskowe i pensje. Don Carlos
opuci Hiszpani przekraczajc francusk granic. Najbardziej
zdeterminowane karlistowskie oddziay stawiay w Katalonii opr jeszcze w
1840 r.
Wojna przyniosa due straty ludzkie (ycie stracio ok. 100 tys.
Hiszpanw), powane zniszczenia w prowincjach pnocnych, pogbienie si
finansowych trudnoci pastwa, a w wymiarze politycznym - dalsze
wzmocnienie roli armii, ktra stanie si bezapelacyjnym arbitrem,
decydujcym o tym, kto i w czyim interesie ma sprawowa wadz.
257
REGENCJA MARII KRYSTYNY
W cigu kilku pierwszych miesicy po mierci Ferdynanda VII, na czele
rzdu nadal sta Francisco Cea Bermudez, ostatni premier zmarego wadcy,
zwolennik owieconej monarchii absolutnej, wprowadzajcej odgrne reformy
administracyjne i ekonomiczne, daleki jednak od myli o reformach
ustrojowych. Take krlowa-regentka, Maria Krystyna, nie daa si
wczeniej pozna jako zwolenniczka liberalizmu, pragnca daleko idcych
zmian politycznych. O ponownym triumfie liberalizmu, do jakiego doszo w
trakcie regencji Marii Krystyny, paradoksalnie zadecydowa wybuch wojny
karlis-towskiej. Wobec ultrakonserwatywnego karlistowskiego buntu,
kwestionujcego sukcesj Izabeli, krlowa-regentka zmuszona bya
rozszerzy polityczn i spoeczn baz swoich rzdw, zwracajc si w
kierunku rodowisk liberalnych. Nadao to wojnie domowej charakter
starcia midzy liberalizmem, pragncym zmieni oblicze Hiszpanii (na
wiele rnych sposobw, hiszpaski liberalizm bowiem zawsze skada si z
wielu, czsto zaarcie przeciw sobie wystpujcych nurtw), i
konserwatywn reakcj, bronic politycznego, ideowego i spoecznego
status quo.
Szczeglnie dalekosine skutki miay reformy Javiera de Burgos,
mianowanego ministrem jeszcze w 1833 r. Przygotowa on dekret krlewski
(ogoszony 30 XI 1833), wprowadzajcy podzia kraju na prowincje, bdcy
podwalin scentralizowanego pastwa liberalnego, ktre bdzie si
ksztatowao w nastpnych dziesicioleciach.

W styczniu 1834 r. Cea Berrmideza na czele rzdu zastpi Francisco

258
Martinez de la Rosa, w czasie Trienio liberal jeden z przywdcw moderados. Kierowany przez niego rzd przygotowa projekt Statutu Krlewskiego
(Estatuto Real), proklamowanego 19 IV 1834 r. Statut wzorowany by na
francuskiej Karcie z 1814 r., wprowadza elementy ustroju
przedstawicielskiego: dwuizbowy parlament. Izba wysza Kortezw skadaa
si z wiryli-stw (osb wchodzcych w jej skad z racji piastowanego
stanowiska) bd krlewskich nominatw: arcybiskupw i biskupw,
reprezentantw najznakomitszych rodw (grandw), ambasadorw,
przedstawicieli administracji, sdownictwa, uniwersytetw, wacicieli
fabryk; ustanowiono wysoki cenzus majtkowy - roczne dochody w wysokoci
co najmniej 60 tys. reali. Czonkowie izby niszej byli wyaniani w
wyborach, ktre rwnie miay restrykcyjny charakter: kandydowa mogli
tylko mczyni, ktrzy ukoczyli 30 rok ycia i ktrych dochody nie byy
mniejsze ni 12 tys. reali. Cenzusem majtkowym obwarowane byo te
czynne prawo wyborcze. Statut Krlewski nadawa Kortezom funkcje
opiniodawcze: nie miay inicjatywy ustawodawczej, mogy rozpatrywa tylko
te projekty praw, ktre przedstawi im monarcha. Posiada on te
nieograniczone prawo zwoywania, zawieszania i rozwizywania Kortezw.
Statut Krlewski stanowi wyraz kompromisu miedzy monarchi a
umiarkowanymi liberaami, ktrzy po dowiadczeniach burzliwego Trienio
liberal w coraz wikszym stopniu przechodzili na pozycje konserwatywne,
opowiadajc si za dominujc pozycj monarchy, siln wadz wykonawcz,
wyczeniem z instytucji przedstawicielskich i caej sfery ycia
politycznego niszych warstw spoecznych, bdcych zapleczem bardziej
radykalnych nurtw hiszpaskiego liberalizmu. Wspdziaanie Korony i
przedstawicieli nowych elit, zwizanych nie z ancien regime 'em, ale z
zachodzcymi od pocztku wieku przemianami socjalno-ekonomicznymi, miao
gwarantowa harmonijne, ewolucyjne przechodzenie Hiszpanii w kierunku
nowoczeniejszego ustroju, opierajcego si na ograniczonych instytucjach
przedstawicielskich, a w sferze ekonomicznej - na industrialnych,
kapitalistycznych formach gospodarowania.
Ten pakt polityczno-spoeczny odrzucany by przez bardziej radykalne
nurty hiszpaskiego liberalizmu. W grudniu 1834 r., w wyniku amnestii na
wolno wychodz lub wracaj z wygnania przywdcy exaltados z lat
dwudziestych i rozpoczynaj organizowa opozycj przeciw umiarkowanemu
rzdowi Martmeza de la Rosy. Przejmuj kontrol nad reaktywowan milicj
narodow, zdobywaj silne wpywy we wadzach municypalnych; w wielu
miastach wzniecaj antyrzdowe zamieszki.
Osi politycznych wydarze lat trzydziestych staje si, podobnie jak
w okresie Trienio liberal, podzia na liberaw umiarkowanych,
zachowawczych - moderados i radykaw, okrelanych teraz mianem
progresistas (postpowcy"). Oddaje on na hiszpaskim gruncie coraz
wyraniej zarysowujcy si w caej Europie podzia na konserwatystw i
demokratw. Ci ostatni, cho wywodz si z tego samego
antyabsolutystycznego i an-tyfeudalnego, liberalnego pnia, poczwszy od
lat trzydziestych i czterdziestych XIX stulecia stoj ju niemal wszdzie
po przeciwnej stronie barykady.
Latem 1835 r. napicie polityczne osigno swj punkt kulminacyjny.
Wpyw na radykalizacj spoecznych nastrojw miay, oprcz wewntrznej
dynamiki konfliktu w obozie liberalnym, niepowodzenia wojsk rzdowych
259
w walkach z karlistami, ze zbiory, epidemia cholery. Najpierw w
Kadyksie, a nastpnie w Maladze, Grenadzie, Saragossie, Walencji,

Madrycie i Barcelonie dochodzi do gwatownych wystpie przeciwko

rzdowi, w trakcie ktrych zdarzaj si te przypadki podpalenia fabryk i
klasztorw. Ten ludowy ruch opiera si na milicji narodowej (pod koniec
1834 r. liczya ona 30 tys. czonkw, w 1836 -ju niemal 400 tys.),
powouje te w poszczeglnych miastach junty, ktre cz si w junty
prowincjonalne.
Narastajcy kryzys polityczny doprowadzi do zmiany rzdu. 14 IX 1835
r. na jego czele stan Juan Alvarez Mendizabal, wielka posta
hiszpaskiego liberalizmu. W czasie Trienio liberal by wsppracownikiem
Riego, skazany na mier uciek do Anglii, gdzie, odnis znaczce
sukcesy jako bankier i czowiek interesw. Powrciwszy po 12-letnim
wygnaniu, by obj kierownictwo rzdu, stara si wprowadzi do Statutu
Krlewskiego modyfikacje satysfakcjonujce radykalniej nastawionych
liberaw, ale mimo swych wysikw nie zdoa doprowadzi do kompromisu
midzy mode-rados i progresistas. W 1836 r. dochodzi do dalszego
wzmocnienia pozycji radykaw. Na froncie pnocnym oddziay wojska nie
otrzymujce odu odmawiaj posuszestwa rzdowi, a w La Granja
zbuntowani sieranci z miejscowego garnizonu, przy akompaniamencie Hymnu
Riego, rewolucyjnej pieni z okresu Trienio liberal, wymuszaj na
regentce Marii Krystynie przywrcenie konstytucji z 1812 r. oraz
powoanie nowego, radykalnego rzdu, na czele ktrego staje Jose Maria
Calatrava (tzw. rebelin de los sargentos, 12-13 VHI 1836).
Radykalni liberaowie lat trzydziestych pozostawili po sobie dwa
trwae dokonania: przejcie przez pastwo i wystawienie na sprzeda dbr
kocielnych oraz uchwalenie w 1837 r. nowej konstytucji, ktra zastpia,
jako punkt odniesienia dla hiszpaskiego XIX-wiecznego liberalizmu,
konstytucj z 1812 r.
260
Przejcie dbr kocielnych (okrelane po hiszpasku szerszym mianem
desamortizacin, co mona przetumaczy jako przejcie przez pastwo i
wystawienie na sprzeda dbr martwej rki"), zrealizowane przez
Mendizabala, najpierw jeszcze jako premiera rzdu, a nastpnie ministra
finansw w gabinecie Calatravy, stanowio kontynuacj jednego z
najwaniejszych elementw programu hiszpaskich liberaw, ktry
prbowano wprowadza w ycie zarwno za czasw pierwszych Kortezw, jak i
Trienio liberal. Mendizabal doprowadzi do zwrotu majtkw kocielnych
nabytych w okresie Trienio, po 1823 r. odebranych nowym wacicielom. W
marcu 1836 r. zlikwidowano praktycznie wszystkie mskie klasztory (co
byo rozwizaniem radykalniejszym ni wszystkie wczeniejsze posunicia
dez-amortyzacyjne"), wystawiajc ich ziemie na sprzeda; do 1840 r.
zostay one niemal w caoci wykupione. W lipcu 1837 r. Mendizabal
jeszcze bardziej rozszerzy dezamortyzacj", wczajc w ni take dobra
kleru wieckiego (niezakonnego), co stanowio nowy, jakociowy skok w
procesie wasnociowych przeksztace. Sprzeda ziem tej ostatniej
kategorii miaa si rozpocz w 1840 r., zostaa zahamowana przez rzd
moderados, ktrzy w tyme roku doszli przejciowo do wadzy, ale
realizowa j Espartero w czasie swojej regencji.
U rde dezamortyzacji" wprowadzonej w ycie przez Mendizabala
leay trzy przesanki. Pierwsza, najbardziej dorana, wizaa si z
koniecznoci pozyskania przez pastwo rodkw finansowych potrzebnych
zarwno do spaty cigle wzrastajcego dugu publicznego, jak i biecego
finansowania dziaa wojennych przeciwko karlistom. Po drugie, dezamortyzacja" miaa to ideologiczne, wyraaa stosunek liberaw do Kocioa,
ktry traktowany by przez nich jako podpora ancien regime'u, jedna z
gwnych przeszkd hamujcych przemiany polityczne i socjalno-ekonomiczne. Dochodzia do tego wczesna postawa kleru - zwaszcza redniego i
niszego - ktry w toczcej si wojnie bardzo czsto zajmowa pozycje

prokarlistowskie. Po trzecie, u rde dezamortyzacji" lea zamys

wykreowania nowej grupy wacicieli ziemskich, poszerzenia w ten sposb
warstwy ludzi dysponujcych wasnoci, ktrzy w myleniu liberaw
stanowili konieczny fundament, na ktrym musia si opiera nowy ustrj i
nowe, liberalne spoeczestwo. Co do efektw dezamortyzacji" w tym
trzecim, najbardziej dugofalowym, wymiarze historycy do tej pory nie s
w peni zgodni. Ustalono, e niewtpliwie doprowadzia ona do
powikszenia si warstwy latyfundystw (w posiadanie wielkiej wasnoci
ziemskiej dziki dezamortyzacji" weszli ludzie z miast - kupcy,
bankierzy, urzdnicy), ale nie wykreowaa licznej warstwy rednich
wacicieli ziemskich, co stanowio, jak mona sdzi, jdro projektu
Mendizabala.
Konstytucja, uchwalona przez Kortezy 18 VI 1837 r., cho powstawaa
pod przemonym wpywem progresywnych" liberaw, stanowia prb wyjcia
naprzeciw grupom nastawionym bardziej zachowawczo. W porwnaniu z
konstytucj 1812 r. znacznie ograniczona zostaa pozycja parlamentu na
rzecz zwikszenia prerogatyw krlewskich. Inicjatyw ustawodawcz
przyznano zarwno Kortezom, jak i krlowi. Ten ostatni mia wobec uchwa
parlamentu prawo weta uchylajcego (wobec weta zawieszajcego w
konstytucji 1812 r.), mg te swobodnie - bez aprobaty Kortezw powoy261
wa i odwoywa ministrw. Monarcha otrzyma prawo zwoywania,
zawieszania i rozwizywania Kortezw, czego poprzednia konstytucja mu
odmawiaa. Kortezy skaday si z dwch izb, co speniao wysuwany od
dawna postulat konserwatywnych liberaw. Izba nisza - Kongres
Deputowanych - miaa by wybierana w gosowaniu bezporednim, jeden
deputowany reprezentowa 50 tys. mieszkacw (prawo gosu otrzymywali
jednak tylko wyborcy posiadajcy okrelony cenzus majtkowy). Czonkowie
izby wyszej - Senatu - mieli by mianowani przez krla, ktry wybiera
ich spord trzech kandydatw wyanianych przez poszczeglne prowincje.
Ta kompromisowa konstytucja, prbujca godzi racje zarwno progresistas,
mode-rados, jak i Korony, nie doprowadzia jednak do stabilizacji sceny
politycznej. Ostatnie lata regencji Marii Krystyny cechowa potgujcy
si chaos: sabe i czsto zmieniajce si rzdy, kilkakrotnie
rozwizywane Kortezy, w ktrych zmieniaa si wikszo - raz radykalna,
raz umiarkowana. Na tym tle umacniaa si pozycja wojska, a zwaszcza
autorytet wodza naczelnego, gen. Espartero, ktry potrafi zorganizowa
sprawn armi, odnie zwycistwa w wojnie z karlistami, a w 1839 r.
doprowadzi do jej kompromisowego zakoczenia (umowa z Yergary).
Espartero nie by jednak bezstronnym arbitrem, zwizany by z radykalnym
nurtem hiszpaskiego liberalizmu, ktry w zwyciskim generale widzia
szans na przejcie peni wadzy.
W 1840 r. doszo do kolejnego kryzysu politycznego. W grudniu 1839 r.
w wyborach municypalnych przygniatajcy sukces odnieli liberaowie
progresywni", co skonio moderados do wniesienia do Kortezw projektw
ograniczajcych prerogatywy wadz lokalnych. Doprowadzio to do wybuchu
gwatownych protestw, ktre w wielu miastach przybieray form otwartych
powsta, wraz z przejmowaniem wadzy przez rewolucyjne junty. We wrzeniu
1840 r. Espartero wkroczy na czele oddziaw wojskowych do Madrytu i
wymusi na regentce powoanie radykalnego rzdu. Na jego czele stan
Joauin Maria Ferrer, ktry przewodzi, jako przewodniczcy Junta
Central, caemu ruchowi rewolucyjnych junt. 12 X 1840 r. Maria Krystyna
zrzeka si regencji, a nastpnie udaa si na emigracj do Francji.
REGENCJA ESPARTERO
10 V 1841 r. Kortezy wybray Espartero regentem maoletniej Izabeli.
Oddanie wadzy w rce progresywnego" generaa, opromienionego nimbem

zwycistw nad karlistami, ze wzgldu na swe plebejskie pochodzenie

doskonale nadajcego si do roli ludowego trybuna, oznaczao kontynuacj
liberalnej rewolucji w jej wersji radykalnej. We wrzeniu 1841 r.
odnowiono dezamortyzacyjne" dekrety Mendizabala z 1837 r. i rozpoczto
wyprzeda dbr kleru wieckiego, ktra w cigu trzyletniej regencji
Espartero doprowadzia do przejcia ich znacznej czci przez nowych
wacicieli. Energicznie przystpiono take do realizacji kolejnego, po
dezamortyzacji", kluczowego elementu programu liberaw: centralizacji
pastwa. 20 IX 1841 r. Kortezy ograniczyy przywileje i odrbnoci prawne
prowincji, wprowadzajc zasad powszechnoci i nadrzdnoci prawa
stanowionego w Madrycie.
262
Program radykalnych przeksztace, jak i personalna wadza Espartero,
od samego pocztku spotykay si z opozycj ze strony moderados,
dysponujcych wci silnymi wpywami w wojsku, na dworze madryckim, wrd
funkcjonariuszy pastwowych. Wpywow grup niezadowolonych stanowili
oficerowie karlistowskiej proweniencji, ktrzy uwaali, e nie zostaa
dotrzymana umowa z Yergary, gwarantujca im rwnorzdne stanowiska i
uposaenie w armii rzdowej. Zniesienie lokalnych przywilejw i
odrbnoci wywoao wiele niezadowolenia w prowincjach baskijskich i
Nawarze. Orodkiem antyesparterowskiej konspiracji by Pary, gdzie
osiada Maria Krystyna, zmierzajca do odzyskania regencji. Stamtd
wanie inspirowano pierwsz prb przewrotu, skierowanego przeciwko
Espartero. 27 IX 1841 r. pronunciamiento w Pampelunie ogosi genera
O'Donnell, doczy do niego garnizon Yitorii, w Madrycie zwolennicy
moderados podjli nieudan prb szturmu na Paac Krlewski. Wikszo
armii pozostaa jednak wierna Espartero, ktry dziki temu zdoa stumi
bunt. Represje, ktre zastosowa (nie cofn si przed rozstrzeliwaniem
wyszych oficerw popierajcych rebeli), zraziy jednak do niego du
cz kadry dowdczej, uwaajcej je za zamanie wewntrzwojskowego
kodeksu honorowego.
Paradoksem politycznym regencji Espartero byo to, e bya zwalczana
nie tylko od prawej strony" - przez moderados i zwolennikw Marii
Krystyny, ale rwnie przez radykalny nurt progresywnych" liberaw.
263
Espartero pragn zaprowadzi porzdek, a nie oddawa wadz w rce
rewolucyjnych radykaw. Doprowadzi do rozwizania rewolucyjnych junt,
ktre powstay w licznych miastach - dla obrony jego rzdw - w czasie
prby wrzeniowego pronunciamiento w 1841 r. Nakada rnego rodzaju
ograniczenia na radykaln pras.
Decydujcym krokiem na drodze erozji politycznego i osobistego
autorytetu, jakim si cieszy Espartero w momencie obejmowania wadzy,
byo stumienie powstania w Barcelonie w 1842 r. Barcelona bya
najbardziej zaawansowanym industrialnie miastem Hiszpanii, orodkiem
przemysu wkienniczego, gdzie ju w latach czterdziestych istniaa
zarwno silna i wpywowa grupa przedsibiorcw, jak i liczna klasa
robotnicza. Regentowi nie przysporzya popularnoci jego centralistyczna
polityka, jak i znana niech do kataloskiego separatyzmu. Oliwy do
ognia dolay pogoski o planowanym przez Espartero traktacie handlowym z
Angli, ktry otwieraby hiszpaski rynek dla angielskich tekstyliw.
Byoby to miertelnym zagroeniem dla kataloskiego przemysu. W takiej
sytuacji, w listopadzie 1842 r. przypadkowe starcie midzy urzdnikami
celnymi a robotnikami doprowadzio do wybuchu rewolty. W krtkim czasie
wojsko zostao zmuszone do wycofania si z miasta; powstay w nim
powstacze junty, w ktrych reprezentowani byli zarwno fabrykanci i

kupcy, jak i robotnicy. Espartero nie podj adnych negocjacji z

rebeliantami, osobicie kierowa brutaln pacyfikacj miasta, poprzedzon
artyleryjskim bombardowaniem.
O usuniciu Espartero zadecydowa niecodzienny sojusz konserwatywnego
sektora armii, zwizanego z moderados, oraz radykalnych liberaw,
uwaajcych regenta za odstpc od sprawy rewolucji. 23 V 1843 r.
rozpoczo si pronunciamiento, ktre najpierw ogarno garnizony w
Andaluzji, by nastpnie obj Burgos, Yalladolid, Cuenc, prowincje
baskijskie, Kataloni. Dla powodzenia przewrotu decydujce znaczenie
miao ldowanie w Walencji oddziaw gen. Narvaeza, sformowanych przy
poparciu Marii Krystyny i krla Francji Ludwika Filipa. O ostatecznej
orientacji politycznej przewrotu zadecydowa ukad si militarnych. W
Katalonii uzyskay przewag ywioy radykalne, ktrym przewodzi
pukownik Prim, ale Madryt zajy oddziay konserwatywnego gen. Narvaeza,
ktre pokonay w Torrejn de Ardoz (23 VII 1843) oddziay wierne
Espartero. Sam regent, ktry zajmowa si tumieniem buntu w Andaluzji,
odpyn do Anglii na brytyjskim okrcie.
NARYAEZ, CZYLI RZDY MODERADOS
Dziesiciolecie, ktre nastpio po odsuniciu od wadzy Espartero, w
hiszpaskiej historiografii nosi miano decada moderada (umiarkowane
dziesiciolecie). Przynioso one po okresie rewolucyjnych wstrzsw i
przewagi radykaw dugotrwa hegemoni konserwatywnych liberaw,
ktrzy za cel stawiali sobie stabilizacj polityczn, umocnienie
spoecznego adu i wyeliminowanie groby rewolucji. Spoecznym zapleczem
rzdw moderados byy warstwy uprzywilejowane, zarwno wywodzce si z
ancien regime'u,jak. i zwizane z nowym, kapitalistycznym systemem:
arystokracja, waciciele ziemscy, fabrykanci, kupcy. Gwarantem
istniejcego porzdku, podobnie jak w przypadku wczeniejszych rzdw
radykaw, bya armia,
264
ktra utrwalia swoj pozycj politycznego arbitra. Progresywnego"
caudil-lo (tak w Hiszpanii zaczto nazywa wodzw sigajcych po wadz
polityczn), jakim by Espartero, zastpi caudillo konserwatywny - Ramn
Maria Narvaez. O ile Espertero, ze wzgldu na plebejskie pochodzenie i
ca sw biografi, by symbolem radykaw, to jego nastpca uosabia
polityczn drog moderados: andaluzyjski latyfundysta, w okresie Trienio
zwizany z umiarkowanym skrzydem hiszpaskiego liberalizmu, wyrni si
w wojnie z karlistami, od 1838 r. na wygnaniu na skutek udziau w spisku
wymierzonym przeciwko wadzy Espartero, w Paryu w bliskim otoczeniu
Marii Krystyny, w 1843 r. odgrywa decydujc rol w pronunciamiento
obalajcym Espartero.
Narvaez wywiera przez wiksz cz umiarkowanej dekady" decydujcy
wpyw na rzdy. Wycign wnioski z dowiadcze swoich poprzednikw,
zapewniajc wojskowym godziw sytuacj materialn, co pozwalao liczy na
ich lojalno. Narvaez przez wiksz cz tego okresu osobicie sta na
czele rzdu: najpierw miedzy majem 1844 r. a lutym 1846 r., nastpnie od
padziernika 1847 r. do stycznia 1851 r.
Jednym z pierwszych posuni gabinetu Narvaeza byo zahamowanie
procesu dezamortyzacji". W lipcu 1844 r. zawieszono sprzeda dbr
kocielnych, w nastpnym roku zwrcono Kocioowi te wszystkie majtki,
265
ktre nie znalazy jeszcze nowych wacicieli. Pastwo zobowizao si
te do utrzymywania kociow i duchowiestwa. Wszystkie te posunicia
doprowadziy do unormowania stosunkw midzy pastwem i Kocioem, tak
zaognionych w okresie rzdw radykaw. Ukoronowaniem tego procesu

pojednania byo zawarcie w 1851 r. konkordatu midzy Hiszpani i Stolic

Apostolsk.
Zaprowadzeniu adu i porzdku", a zarazem ograniczeniu wpyww
radykaw (oba te cele byy w umysach rzdzcej oligarchii cile ze
sob zwizane), suyy posunicia wprowadzone w ycie w cigu kilku
pierwszych lat wadzy moderados. Ograniczono wolno prasy, zwikszajc
moliwoci rzdowej ingerencji i kontroli, ktra obwarowana bya
sankcjami zarwno administracyjnymi (zawieszanie i zamykanie tytuw),
jak i finansowymi (grzywny). Rozwizano milicj narodow, ktra bya
ostoj elementw radykalnych, powoujc w jej miejsce zupenie now
formacj policyjn: Guardia dvii (Gwardia Obywatelska), dla ktrej wzorem
by francuski korpus andarmerii. Jej podstawowym celem miaa by walka z
plag bandytyzmu, ale miaa te ona sta na stray spokoju publicznego,
odciajc armi od wewntrznych funkcji represyjnych. Stacjonujce w
caym kraju, dobrze wyszkolone i wyekwipowane, skoszarowane
(funkcjonujce na zasadzie paramilitarnej) jednostki Guardia dvii bd
przez cay wiek XIX i spor cz XX gwnym i najbardziej efektywnym
instrumentem represyjnym wadzy.
Moderados przeciwstawili si te czynnie prbie objcia wadzy przez
radykaw (odpowiednikw hiszpaskich progresistas) w Portugalii. W 1847
r. Hiszpania wczya si w trwajc w tym kraju wojn domow wysyajc,
przy penym poparciu Francji, korpus ekspedycyjny, ktry pomg
przywrci rzdy umiarkowanych liberaw.
Znacznie wikszym wyzwaniem dla konserwatywnych obrocw adu i
porzdku by jednak rok 1848, kiedy Francj, a nastpnie wiele innych
krajw europejskich, ogarna fala rewolucyjnych wstrzsw. W lutym 1848
r. upada monarchia Ludwika Filipa, protektora hiszpaskich moderados.
Ubiegajc wybuch rewolucyjnego wrzenia w Hiszpanii, ju w lutym 1848 r.
Narvaez wystpi do Kortezw o udzielenie jego rzdowi specjalnych
penomocnictw dla obrony porzdku publicznego (Ley de Poderes Excepcionales). Zawieszono zagwarantowane w konstytucji swobody obywatelskie
dotyczce druku i zgromadze publicznych, zwikszono moliwoci wadzy w
siganiu po kroki represyjne. Mimo to rok 1848 przynis wzrost
aktywnoci politycznej radykalnych rodowisk liberalnych i
demokratycznych, w miastach odbyway si liczne mityngi, w wielu
miejscach doszo do zamieszek, nawet prb powsta (Madryt, Andaluzja,
Lewant). Narvaez tumi wszelkie zaburzenia w sposb stanowczy, ale bez
uciekania si do brutalnych represji. Najczciej stosowanym rodkiem
byo usuwanie z miast rewolucyjnych prowodyrw i wysyanie ich na gbok
prowincj, gdzie ich agitacja nie miaa szans wywoa wikszego
rezonansu. W sumie europejska rewolucja nie znalaza zbyt silnego echa w
Hiszpanii, znuonej wstrzsami poprzednich dziesicioleci.
Elementem podjtej przez moderados rewizji polityczno-prawnej
spucizny pozostaej po rzdach radykaw byo te uchwalenie nowej
konstytucji (1845). W porwnaniu z konstytucj 1837 roku wzmacniaa ona
266
pozycj Korony i kompetencje wadzy wykonawczej, ograniczajc funkcj
parlamentu. Izba wysza, ktra wedug poprzedniej konstytucji miaa
czciowo obieralny charakter, teraz miaa si skada z senatorw
nominowanych wedug niczym nie ograniczonej woli monarchy. Istotnym
krokiem, zabezpieczajcym pozycj rzdzcej oligarchii, byo drastyczne
zaostrzenie cenzusu majtkowego: w 1844 r. prawo do udziau w wyborach
miao 635 tys. osb, w 1846 r., po uchwaleniu nowej konstytucji i
wprowadzeniu nowego prawa wyborczego, ju tylko 99 tys.
Stabilizacja sytuacji politycznej pozwolia na realizacj wielu
planw, stanowicych integraln cz konserwatywno-liberalnej wizji
pastwa. Za rzdw Narvaeza przeprowadzono reform administracji,

wzmacniajc centralizm i ograniczajc kompetencje wadz municypalnych,

jak rwnie reform systemu podatkowego, prowadzc w kierunku jego
ujednolicenia (zniesiono dotychczasowe odrbnoci prowincjonalne i
stanowe) i poprawy cigalnoci nalenoci. Przygotowano te projekt
Kodeksu Cywilnego, wzorowany na ustawodawstwie francuskim. Mimo e nie
zdoano prac nad Kodeksem doprowadzi do koca, i tak byo to ogromne
dokonanie - projekt opracowany przez moderados bdzie suy za wzr dla
pierwszego hiszpaskiego Kodeksu Cywilnego z 1889 r. Reformy
administracyjne kontynuowa rzd Juana Bravo Murillo (1851-1852), ktrego
zasug byo stworzenie nowoczesnego korpusu urzdniczego. Bravo Murillo
zainicjowa te polityk angaowania si pastwa w wielkie
przedsiwzicia o charakterze uytecznoci publicznej: jego rzd
finansowa budow licznych linii kolejowych, jak rwnie kanau
(nazwanego imieniem Izabeli), dziki ktremu polepszyo si zaopatrzenie
Madrytu w wod.
Na okres rzdw moderados przypado te ostateczne uregulowanie
kwestii dynastycznej. 8 XI 1843 r. Kortezy ogosiy penoletno 13letniej Izabeli II. Spraw zasadnicz stao si znalezienie dla Izabeli
odpowiedniego maonka, co pozwalaoby ostatecznie zamkn kryzys
zwizany z nastpstwem tronu. Odrzucono kandydata karlistowskiego,
ksicia de Montemolm, ktry gwarantowaby narodowe pojednanie
(spowodowao to odrodzenie si w Katalonii karlistowskiej guerilli - nie
udao si jej przenie poza ten region, ale niektre oddziay dziaay
a do 1849 r.). Wybr maonka dla Izabeli sta si przedmiotem ostrej
rywalizacji midzy Angli i Francj, co doprowadzio do zablokowania
kilku kolejnych kandydatur. Ostatecznie maonkiem Izabeli zosta
kandydat, ktrego brano pod uwag w najmniejszym stopniu: Francisco de
Asis, ksi Kadyksu, kuzyn krlowej. Tego samego dnia - 10 X 1846 r. zostay zawarte dwa maestwa: Izabeli z Franciszkiem i modszej siostry
krlowej, Ludwiki, z ksiciem Antonim de Montpensier, jednym z synw
krla Francji, Ludwika Filipa orleaskiego. Francisco de Asis cieszy si
poparciem Francji. Ze wzgldu na jego oglnie znane sabe zdrowie
liczono, e Izabela nie bdzie miaa dzieci i tron przypadnie potomkom
jej modszej siostry, co oddawaoby Hiszpani w rce dynastii
orleaskiej. Mimo formalnego ogoszenia penoletnoci Izabeli,
najbardziej wpywow osob na dworze krlewskim bya krlowa-matka Maria
Krystyna, ktra po obaleniu Espartero powrcia z paryskiego wygnania.
Zawara ona morganatyczne maestwo z Don Fernando Munozem (zwizana z
nim bya od mierci Ferdynanda VII), ktry otrzyma tytu
267
ksicia Rianzares. Maria Krystyna odgrywaa istotn rol polityczn. Gdy
Narvaez wypad z jej ask, doprowadzia do zastpienia jego gabinetu
rzdem Bravo Murillo (1851).
REWOLUCJA 1854 ROKU
Gabinet Bravo Murillo by ostatnim stabilnym rzdem umiarkowanego
dziesiciolecia". W latach 1853-1854 rzdzca elita moderados, pogrona
w wewntrznych sporach, nie potrafia doprowadzi do wyonienia silnego i
skutecznego gabinetu. aden z trzech kolejnych rzdw nie sprawowa
wadzy duej ni kilka miesicy. Wzrastao uzalenienie ministrw od
dworskiej kamaryli skupionej wok Marii Krystyny. Publiczny wizerunek
moderados zosta nadszarpnity licznymi skandalami korupcyjnymi,
dotyczcymi wysoko postawionych urzdnikw. Po odsuniciu Narvaeza rol
gwaranta wadzy moderados nie chciaa ju peni armia.
O zmianie rzdw tradycyjnie zadecydowali wojskowi. Przewodzi im
genera Leopoldo O'Donnell, ktry zdoby saw w wojnie karlistowskiej, w
1841 r. sta na czele nieudanego pronunciamiento przeciwko Espartero, co
przypaci wygnaniem. Spisek skupia oficerw wywodzcych si z

orientacji umiarkowanej". Jego celem nie byo doprowadzenie do

rewolucji, a jedynie zmiana ukadu rzdzcego w obrbie rodziny
moderados. Spiskowcom poparcia udzielaa ambasada angielska, ktra w
przewrocie widziaa szans na zastpienie wpyww francuskich dominujcych w czasie decada moderada - brytyjskimi. Pronunciamiento
rozpoczo si 28 VI 1854 r. Zbuntowane oddziay wyszy z Madrytu, a po
nie rozstrzygnitym starciu z wojskami rzdowymi zmuszone zostay do
wycofania si na poudnie od stolicy. Wytworzya si sytuacja patowa. Do
pronunciamiento nie przyczay si gremialnie inne garnizony, ani rzd,
ani krlowa nie byli skonni do ustpstw. O'Donnell nie mia innego
wyjcia, jak odwoa si do opinii publicznej. 7 lipca w Manzanares wyda
manifest, w ktrym wychodzi naprzeciw oczekiwaniom progresywnych"
liberaw, m.in. zapowiada restytucj milicji narodowej i wzywa do
tworzenia rewolucyjnych junt. Pronunciamiento byskawicznie nabrao
radykalnego zabarwienia. W wielu miastach doszo do antyrzdowych
manifestacji i zamieszek, w Barcelonie, Walencji i Madrycie powstay
rewolucyjne junty (na czele tej ostatniej stan gen. Evaristo San
Miguel, jeden z bohaterw Trienio liberal). Decydujce znaczenie miay
wydarzenia, do ktrych doszo w stolicy. 17 lipca tum zaatakowa domy
ministrw, podpali rezydencj Marii Krystyny (Palacio de las Rejas), na
wielu ulicach stany barykady.
19 lipca Izabela wezwaa do powrotu i objcia rzdu generaa
Espartero. W utworzonym przez niego gabinecie tek ministra wojny
otrzyma O'Donnell. Dwuwadza obu generaw bdzie podstaw rzdw Bienio
progresista, jak w hiszpaskiej historiografii zwyko si nazywa
dwulecie zapocztkowane rewolucj 1854 roku. Espartero podj kroki,
ktre pozwoliy rozadowa rewolucyjne wrzenie z lipca 1854 r. W krtkim
czasie odtworzono milicj narodow, symbol i ostoj hiszpaskiego
radykalizmu. Rozpisano wybory do jednoizbowych Kortezw, ktre odbyy si
wedug prawa wyborczego z 1837 r. (dopuszczajcego do gosu 20-krotnie
szersz
268
grup ludnoci ni restrykcyjne prawo wyborcze uchwalone przez
moderados). Kortezy przygotoway projekt konstytucji, ktry nawizywa do
ustawy zasadniczej z 1837 r. W porwnaniu z konstytucj z 1845 r.
ograniczono prerogatywy Korony wzmacniajc kompetencje parlamentu, w
prawie wyborczym obniono znacznie cenzus majtkowy; izba wysza
parlamentu miaa by wyaniana nie przez krlewsk nominacj, ale poprzez
wybory. Powrcono take do dezamortyzacji", poniechanej za rzdw
moderados. Kortezy przyjy uchway (l V 1855) rozszerzajce j na ziemie
gminne i pastwowe. Obok dbr kocielnych na sprzeda miay zosta
wystawione wszystkie ziemie nie bdce w rkach prywatnych.
Wszystkie te posunicia speniay postulaty wysuwane przez
progresywnych" liberaw, ale nie zadowalay radykalnych rodowisk
demokratycznych. Te ostatnie, coraz wyraniej oddzielone od liberaw nawet tych radykalnych" spod znaku Espartero, wyrastay na samodzieln
si polityczn, bazujc na miejskim plebsie i milicjach narodowych.
Pierwszy konflikt midzy demokratami a Espartero nastpi ju w
pierwszych dniach jego rzdw. Espartero umoliwi znienawidzonej przez
demokratw Marii Krystynie emigracj do Francji, dziki czemu unikna
ona publicznego procesu, ktrego domagali si jej najzagorzalsi
przeciwnicy. Ju pod koniec sierpnia 1854 r. wadze zamkny w Madrycie
demokratyczne kluby i gazety. Demokraci wystpowali przeciwko Izabeli,
obarczajc j odpowiedzialnoci za popieranie rodowisk konserwatywnych.
Najbardziej radykalne grupy domagay si ustanowienia republiki.
Alians progresywnych" liberaw, stojcych za Espartero, z czci
moderados, ktra popieraa ODonnella, zapewni Hiszpanii wzgldn

stabilizacj tylko na kilkanacie miesicy. 5 I 1856 r. w Saragossie

milicja narodowa podja prb antyrzdowego, republikaskiego powstania.
W nastpnych miesicach zaburzenia objy Walencj, Kastyli, Kataloni
(barceloscy robotnicy niszczyli maszyny). 14 VII 1856 r. krlowa
wymusia na Espartero dymisj, powierzajc utworzenie gabinetu
ODonnellowi. Powoany przez niego rzd mia zabarwienie konserwatywne.
Nowy premier proklamowa stan oblenia" i zdawi prb powstania
madryckiej milicji. Milicja narodowa zostaa w caym kraju zlikwidowana jak zawsze, gdy do wadzy dochodzili konserwatyci. Krlowa rozwizaa
Kortezy i przywrcia konstytucj z 1845 r. (nowa konstytucja,
przygotowana w trakcie Bienio progresista, nie zdya nawet wej w
ycie).
RZDY UNII LIBERALNEJ I UPADEK MONARCHII IZABELI II
O'Donnell ju po kilku miesicach (12 X 1856) zosta zastpiony na
stanowisku premiera przez Narvaeza. Ten ostatni gabinet nie okaza si
wiele trwalszy ni poprzedni, ale przynis zdecydowany zwrot w kierunku
polityki konserwatywnej, w duchu moderados. Ponownie wstrzymano proces
dezamortyzacyjny", zawieszajc sprzeda dbr kocielnych. Ustanowiono
restrykcyjne prawo prasowe (m.in. przywrcono cenzur prewencyjn).
Wprowadzono poprawk do konstytucji, wzmacniajc arystokratyczny
charakter Senatu (mieli w nim zasiada z racji swojego tytuu - grandowie
Hiszpanii, z racji zajmowanych stanowisk - dostojnicy pastwowi i
kocielni). Przeciwnicy rzdu i krlowej poddani zostali policyjnym
represjom.
269
W padzierniku 1857 r. Narvaez zosta zmuszony przez Izabel II do
dymisji (powodem bya odmowa mianowania faworyta krlowej na wysokie
stanowisko w administracji). W czerwcu 1858 r. nowy rzd sformowa
O'Donnelli by to gabinet, ktry rzdzi najduej (bo a do lutego 1863
r.) w caej XIX-wiecznej historii Hiszpanii. O'Donnellby generaem o
znacznie szerszych politycznych horyzontach ni jego poprzednik, nie
zamierza opiera swojej wadzy wycznie na represjach i posuszestwie
wymuszonym si i cis odgrn kontrol. Zdoa doprowadzi do
konsolidacji liberalnego nurtu moderados z umiarkowan czci
progresistas, tworzc Uni Liberaln (Union Liberal), koalicj
polityczn, ktr mona uzna, mimo jej cigle lunej i pluralistycznej
formuy, za pierwszy w hiszpaskiej historii zalek nowoczesnej partii
politycznej.
Poczynajc od wyborw z padziernika 1858 r. Unia Liberalna
dysponowaa sta wikszoci w Kortezach, co zapewnio niespotykan
wczeniej harmonijn wspprac midzy rzdem i parlamentem. W Kortezach
reprezentowana bya rwnie opozycja: progresistas i moderados;
obradoway one regularnie, z zachowaniem wszelkich regu konstytucyjnej
procedury, rozpatryway corocznie budet. Rzdy Unii Liberalnej
charakteryzoway si poszanowaniem praworzdnoci. Prasa cieszya si
znaczn autonomi, opozycja wzgldn swobod dziaania - pod warunkiem,
e nie kwestionowaa fundamentw politycznego status quo, jak karlici i
republikascy demokraci.
Unia Liberalna kontynuowaa realizacj jednego z najwaniejszych
punktw programu radykalnych liberaw: od 1859 r. przywrcono sprzeda
kocielnych dbr. Gwnym elementem politycznego i ideologicznego credo
unionistw nie byy jednak spoeczne reformy, ale rozwj ekonomiczny
kraju i wzrost zamonoci jego mieszkacw. To wanie rozszerzanie si
270

ekonomicznego dobrobytu, a nie represje czy rozbudowa si policyjnych,

miao najlepiej gwarantowa polityczn i spoeczn stabilizacj,
zapobiega grobie rewolucji i innych zaburze. Ideologia postpu i
powszechnej pomylnoci znalaza swj praktyczny wyraz w rzeczywicie
imponujcych dokonaniach ekonomicznych. Gwatownie wzrosy obroty z
zagranic (midzy 1852 a 1862 r. podwoiy si), w icie oszaamiajcym
tempie zbudowano sie linii kolejowych (na przeomie lat pidziesitychszedziesitych przybywao ich ok. tysica kilometrw rocznie) i drg.
Obok ekonomicznej prosperity inn cech charakterystyczn dla okresu
rzdw Unii Liberalnej byy liczne zamorskie wojny i ekspedycje wojskowe.
Ich motywem byo w wikszoci przypadkw denie do wzmocnienia
midzynarodowego prestiu Hiszpanii, nadszarpnitego w okresie wojen
napoleoskich i pniejszych cigych zaburze wewntrznych, wojen
domowych i rewolucji, a na uytek wewntrzny: skonsolidowanie spoecznego
poparcia dla rzdu.
Z obu tych punktw widzenia najwiksze znaczenie miaa wojna
marokaska. Hiszpaskie enklawy na wybrzeu afrykaskim, Ceuta i Melilla,
byy nieustannie najedane przez Rifenw, koczownikw znajdujcych si
pod wadz sutana Maroka. W 1859 r. Hiszpania wypowiedziaa sutanowi
wojn i skierowaa do Maroka 40-tysiczn armi. Po kilkumiesicznej
kampanii, w ktrej wyrni si gen. Prim (dowodzone przez niego oddziay
kawalerii odniosy brawurowe zwycistwo pod Castillejos), hiszpaskie
wojska zajy Tetuan i rozpoczy marsz w kierunku Tangeru. Pod naciskiem
Anglii, ktra przeciwna bya rozszerzaniu si hiszpaskich wpyww w
Afryce Pnocnej, dziaania wojenne zostay jednak wstrzymane. Na mocy
traktatu pokojowego nieznacznie powikszyo si hiszpaskie terytorium
Ceuty, sutan Maroka zosta te zobowizany do wypacenia wysokiej
kontrybucji (czego nigdy nie uczyni). Mimo skromnych realnych efektw
wojny (kosztownej, jak i okupionej sporymi stratami ludzkimi),
marokaskie zwycistwo wywoao w Hiszpanii narodowy entuzjazm. Bya to
jedyna zwyciska wojna w XIX-wiecznej historii Hiszpanii (nie liczc
antyfrancus-kiej wojny o niepodlego).
Mniejszym powodzeniem zakoczyo si hiszpaskie zaangaowanie na
Santo Domingo. Od 1844 r. bya to niezalena republika (do 1821 r. pod
wadz hiszpask, potem cz republiki Haiti), ale w latach
pidziesitych realna staa si groba jej ponownego wczenia do
pastwa haitaskiego bd ustanowienia nad ni protektoratu Stanw
Zjednoczonych. W takiej sytuacji, dziaajc za namow czci miejscowych
elit politycznych, Hiszpania ogosia w 1861 r. aneksj Santo Domingo. W
1863 r. na wyspie wybucho jednak antyhiszpaskie powstanie, a w dwa lata
pniej w Madrycie odwoano decyzj o aneksji.
W 1861 r. Hiszpania wzia udzia w midzynarodowej ekspedycji
zbrojnej w Meksyku. Anglo-francusko-hiszpaska akcja miaa wymusi na
meksykaskim rzdzie Benito Juareza spat dugw zacignitych we
wczeniejszym okresie przez ten kraj. Hiszpaski korpus dowodzony przez
gen. Prima zaj portowe miasto Yeracruz. Ju po rozpoczciu interwencji
wyszo na jaw, e francuskie plany sigaj znacznie dalej ni wymuszenie
na Juarezie spaty dugw. Napoleon III pragn utworzy w Meksyku cesar271
stwo, na ktrego tronie planowa osadzi swojego protegowanego,
arcyksicia Maksymiliana Austriackiego. Mimo francuskich namw i naciskw
Prim nie zgodzi si na wzicie udziau w tym przedsiwziciu. Po
zagwarantowaniu przez rzd Juareza spaty dugw, wojska hiszpaskie
opuciy Meksyk.
O ile ekspedycja meksykaska motywowana bya hiszpaskimi interesami
finansowymi, o tyle udzia we francuskiej ekspedycji w Kochinchinie
(1858-1863) nie mia ani wikszego uzasadnienia politycznego, ani

ekonomicznego. By raczej cen, jak Hiszpania pacia za blisk

wspprac z Francj Napoleona m. Pretekstem do francusko-hiszpaskiej
interwencji byo zamordowanie hiszpaskich biskupw i misjonarzy.
Ekspedycja dowodzona bya przez Francuzw, chocia wiksz cz
wsplnych wojsk stanowili onierze hiszpascy (z Filipin). W wyniku
traktatu pokojowego zawartego z krlem Annamu (dzisiejszy Wietnam)
Francja otrzymaa Saj-gon, ktry sta si punktem wyjcia dla jej
pniejszych podbojw w tym rejonie. Nagrod dla Hiszpanii bya francuska
wdziczno oraz skromna rekompensata pienina.
W latach szedziesitych Hiszpania toczya wojn z Peru, Chile i
Ekwadorem (w hiszpaskiej historiografii tzw. Wojna Pacyfiku). Relacje
midzy Hiszpani a jej dawnymi koloniami od samego pocztku ukaday si
le. Reagujc na konflikty i spory wok ustanowienia stosunkw
dyplomatycznych z rzdem peruwiaskim, Hiszpanie odwoali si do
demonstracji siy - ulubionego gestu z okresu rzdw Unii Liberalnej wysyajc na Pacyfik flot wojenn. Przypadkowy incydent w 1863 r.
doprowadzi do wybuchu wojny. W nastpnych latach do wojny przeciwko
Hiszpanii wczyy si Chile i Ekwador. Dziaania wojenne nie angaoway
ze strony Hiszpanii duych si, sprowadzay si gwnie do bombardowania
przez flot nadmorskich miast (np. chilijskiego Yalparaiso). W 1866 r.
flota hiszpaska bezskutecznie usiowaa zdoby peruwiaski port Callao
(nb. ufortyfikowany przez polskiego inyniera Ernesta Malinowskiego,
twrc kolei transandyj-skiej). Wojna nie przyniosa adnych wymiernych
zdobyczy, za to negatywnie zaciya na przyszych stosunkach midzy
Hiszpani a poudniowoamerykaskimi pastwami.
Gdy w 1871 r. podpisywano traktat pokojowy koczcy wojn, sytuacja
polityczna w Hiszpanii bya ju diametralnie inna ni w momencie jej
wybuchu. Mimo ekonomicznego boomu i mocarstwowej polityki zagranicznej,
cieszcej si niewtpliwym poparciem spoecznym (mimo e poza skrawkami
terenu wok Ceuty nie przyniosa ona adnych zdobyczy terytorialnych), w
lutym 1863 r. upad rzd O'Donnella. Przyczyn byy wewntrzne konflikty,
ktre doprowadziy do faktycznego rozpadu Unii Liberalnej, bdcej jego
polityczn podstaw.
Upadek rzdu O'Donnella otworzy ponownie okres politycznej
niestabilnoci, karuzeli rzdw, prb rewolucyjnych przewrotw.
Polityczn przewag odzyskali konserwatywnie nastawieni moderados, co
popchno do nieprzejednanej opozycji liberaw progresywnych". Po
rozpadzie Unii Liberalnej progresistas przyjli strategi bojkotu
oficjalnych instytucji pastwowych. Do koca panowania Izabeli II nie
uczestniczyli ju w adnym gabinecie, nie zasiadali w Kortezach. Zbliyli
si do demokratw, konsek272
wentnie kontestujcych porzdek izabeliski. Niekwestionowanym przywdc
progresywno-demokratycznej opozycji by gen. Juan Prim, jeden z
najwybitniejszych hiszpaskich dowdcw, opromieniony saw marokaskich
zwycistw.
Zamierzenia opozycyjnej koalicji sigay dalej ni wymuszenie zmiany
ukadu si w obrbie istniejcego porzdku polityczno-konstytucyjnego.
Planowano detronizacj Izabeli H, zmian dynastii, a w przypadku
projektw najbardziej radykalnych - obalenie monarchii i ustanowienie
republiki. Postpujca dyskredytacja monarchii, a zwaszcza panujcej
dynastii, wizaa si w duej mierze z osob krlowej. Izabela II nie
cieszya si, poza najbardziej konserwatywnymi krgami moderados,
poparciem adnego ugrupowania politycznego. Jej ywioem byy polityczne
intrygi i manipulacje, przez ktre dya do uzyskania jak najwikszego
wpywu swojej dworskiej kamaryli na rzdy i obsad najwaniejszych

stanowisk w pastwie. Ograniczona intelektualnie, niezdolna do

postrzegania problemw kraju w perspektywie szerszej ni jej wasny
dorany interes, krlewski majestat nadszarpna te przez swj styl
ycia: bigoteri w do niecodzienny sposb czya z niezwyk erotyczn
aktywnoci, w cigu jej panowania przez madrycki dwr przesun si
dugi rzd - na og publicznie znanych - faworytw.
18 - Historia Hiszpanii
273
Innym czynnikiem, ktry przybliy zaamanie si monarchii Izabeli
II, bya sytuacja ekonomiczna. Po okresie wielkiego boomu gospodarczego
drugiej poowy lat pidziesitych i pocztku szedziesitych, nadeszo
zaamanie. Hiszpaski kryzys lat 1864-1868 by konsekwencj
oglnoeuropejskiej depresji ekonomicznej (by to pierwszy przypadek tak
silnego wpywu trendw europejskich na gospodark Hiszpanii). Nastpi
drastyczny spadek eksportu, a wic i zyskw hiszpaskich producentw i
kupcw, koniec boomu kolejowego, co przynioso znaczny wzrost bezrobocia.
Na dodatek powtarzajce si przez kilka lat pod rzd ze zbiory
doprowadziy do wzrostu cen ywnoci, co uderzyo w ludno miast, a
zwaszcza w biedot miejsk. Wszystko razem stworzyo wybuchow
mieszank, jej eksplozja musiaa zagrozi podstawom izabeliskiej
monarchii.
W czerwcu 1864 r. premierem rzdu zosta gen. Narvaez, mocny"
czowiek krlowej, dla ktrego najlepszym rodkiem dialogu z opozycj
byy represje i cenzura. Zamknicie przez rzd madryckiego Ateneum,
orodka spotka i dyskusji opozycyjnych intelektualistw, wywoao
protesty studenckie, ktre przerodziy si w dwudniowe starcia uliczne
midzy studentami a siami porzdkowymi (tzw. noc witego Daniela: 8-9
IV 1865). Brutalna reakcja rzdu - aresztowania studentw, usuwanie z
uczelni opozycyjnych profesorw, wywoay tak wielkie oburzenie opinii
publicznej, e Izabela zmuszona bya zdymisjonowa Narvaeza. Zastpi go
mona powiedzie, e ju tradycyjnie O'Donnell, ktry prowadzi
polityk znacznie bardziej liberaln ni jego poprzednik, zamierzajc
przycign do rzdu umiarkowan cz progresistas. Wysiki te
przyniosy jednak cakowite fiasko. W styczniu 1866 r. dochodzi do
nieudanej prby pronunciamiento gen. Prima, po ktrej chroni si on w
Portugalii. W czerwcu 1866 r. doszo do kolejnego wystpienia.
Zrewoltowani podoficerowie artylerii z koszarw San Gil, dziaajcy z
inspiracji demokratw, zabili kilku swoich oficerw. Odpowiedzi rzdu
bya egzekucja kilkudziesiciu buntownikw, ktra spowodowaa fal
spoecznego oburzenia i upadek gabinetu O'Donnella.
Narvaez, ktry sformowa kolejny rzd, kontynuowa polityk twardej
rki", wzmacniajc jeszcze bardziej cenzur, rzdzc bez udziau
parlamentu (przez wiele miesicy Kortezy w ogle nie obradoway). Jego
mier (w kwietniu 1868 r.) pozbawia Izabel resztek poparcia w armii.
Nastpca Narvaeza na stanowisku premiera, Luis Gonzalez Bravo, prowadzi
rwnie represyjn polityk, ale ze znacznie mniejszym wyczuciem ni jego
dowiadczony poprzednik. Usun na Wyspy Kanaryjskie generaw bliskich
Unii Liberalnej, co zamiast zlikwidowa opozycj w armii, tylko j
podsycio. Unionistyczni wojskowi nawizali tajne kontakty z
przebywajcym na emigracji Primem. Samobjczym posuniciem rzdu byo te
zmniejszenie budetu floty wojennej, co natychmiast popchno j w
kierunku spiskujcej opozycji.
W sierpniu 1866 r. w Ostendzie zawiza si Komitet Rewolucyjny pod
przewodnictwem Prima: lewicowi progresici" i demokraci uzgodnili
wsplne dziaanie na rzecz obalenia Izabeli, o przyszej formie rzdw

miay zadecydowa Kortezy Ustawodawcze wybrane wedug zdemokratyzowanej

ordynacji. Po mierci O'Donnella (listopad 1867 r.) do opozycyjnej
koalicji
274
Prima doczyli unionici, co dopenio proces politycznej alienacji
izabeli-skiego porzdku. W obronie monarchii Izabeli II nie wystpili
ani modera-dos, ani adne znaczce sektory armii. 18 IX 1868 r. Prim
przepyn wynajt odzi z Gibraltaru do Kadyksu, gdzie nakoni
admiraa Topete do ogoszenia pronunciamiento, do ktrego byskawicznie
doczyy inne an-daluzyjskie miasta. Kieska wojsk wiernych rzdowi pod
Alcolea (28 IX 1868) zadecydowaa o upadku Izabeli II. Do pronunciamiento
przyczay si garnizony w caej Hiszpanii, w miastach powstaway
rewolucyjne junty. Krlowa opucia San Sebastian, gdzie latem przebywaa
wraz ze swym dworem, i udaa si na emigracj do Francji.
GOSPODARKA SPOECZESTWO
KULTURA (1808-1868)
ZACOFANIE I ROZWJ
HISZPANIA przez cay wiek XIX bya
krajem przede wszystkim rolniczym. Na wsi mieszkaa ogromna wikszo
ludnoci: do poowy wieku ok. 3/4, pod koniec stulecia proporcja ta
spada do 2/3. Nie odbiegaa ona raco od wikszoci innych pastw
europejskich (z wyjtkiem Anglii), bya bardzo bliska strukturze
ludnociowej Krlestwa Polskiego (w 1860 r. 76% populacji mieszkao na
wsi).
Rolnictwo wytwarzao ponad poow dochodu narodowego. Byo ono
zacofane, prymitywne pod wzgldem technicznym, osigajce bardzo niskie
(w porwnaniu z takimi krajami Europy Zachodniej, jak Anglia, Francja czy
Niemcy) wskaniki zbiorw we wszystkich podstawowych uprawach
(porwnywalne ze wskanikami Portugalii i Woch). Barier dla wzrostu
efektywnoci rolnictwa byy warunki naturalne. Wiksza cz Pwyspu
Iberyjskiego - centralny paskowy (mesetd) - to teren surowy, grzysty,
o klimacie i glebie nie sprzyjajcych uprawie; najwikszym problemem by
niedostatek wody: sabo rozwinita sie rzeczna, mao opadw.
Istotnym hamulcem dla modernizacji rolnictwa bya te bardzo
niekorzystna struktura wasnoci: z jednej strony latyfundia, dominujce
w centralnej (Kastylia), a zwaszcza poudniowej czci kraju
(Estremadura, Murcja i Andaluzja, gdzie wska grupa rodzin dysponowaa
ogromn wikszoci ziemi), z drugiej gospodarstwa karowate minifundia, dominujce na pnocy - w Galicji, Asturii. W prowincjach
baskijskich (Yizcaya, Guipiiz-coa, Alava) i Nawarze przewaay redniej
wielkoci gospodarstwa rodzinne (stanowice wasno chopsk bd
dzierawione od wiekw na podstawie fueros, czyli lokalnych praw i
przywilejw), co czynio z tego regionu obszar o najzdrowszej strukturze
rolnej w caej Hiszpanii. Stosunkowo korzystnie ksztatoway si te
stosunki agrarne w Katalonii, gdzie rozpowszechnione byy redniej
wielkoci gospodarstwa, stanowice wasno chopsk bd dzierawione na
podstawie tzw. prawa rabassa morta (martwego korzenia): chopi mieli
prawo uprawia ziemi do czasu, gdy nie zwidn krzewy winoroli (na og
nie krcej ni kilkadziesit lat); w zamian za to oddawali wacicielom
gruntu od 1/4 do 1/2 swoich zbiorw. Zarwno w prowincjach baskijskich,
jak i Asturii, Galicji i Katalonii gospodarstwa nie podlegay podziaowi
i rozdrobnieniu, ale przekazywane byy jednemu z synw. Na og nie
zatrudniano najemnej siy roboczej, wszystkie prace polowe i gospodarskie
wykonywali czonkowie rodziny.

Wielka wasno ziemska (kocielna bd arystokratyczna) na poudniu

276
kraju bya spucizn jeszcze redniowiecza: czasw rekonkwisty i
wczesnych nada krlewskich na terytoriach, z ktrych wyparto Maurw.
Spora cz ziemi wchodzcej w skad wielkich majtkw leaa odogiem,
waciciele nie byli zainteresowani ich upraw (na og przebywali poza
majtkami, ktre dzierawili bd przekazywali w rce zarzdcw), a ju
zwaszcza wprowadzaniem nowoczesnych, intensywnych metod gospodarowania.
Wielkie gospodarstwa Poudnia opieray si na najemnej sile roboczej okresowo zatrudnianych robotnikach rolnych (jornaleros).
Pod wzgldem struktury rolnej Kastylia przedstawiaa model poredni
midzy Pnoc, gdzie dominoway gospodarstwa rodzinne, i Poudniem,
gdzie ogromna wikszo ziemi skupiona bya w latyfundiach. W Kastylii
oprcz latyfundiw wystpoway rednie i mae gospodarstwa rodzinne,
wiksze i zasobniejsze spord nich zatrudniay najemn si robocz oczywicie nie w skali takiej, jak w Andaluzji czy Estremadurze.
Brak jest dokadnych danych odnoszcych si do struktury wasnoci
rolnej w XIX w., ale historycy szacuj (po uwzgldnieniu skutkw dezamortyzacji"), e w skali caego kraju 1% wacicieli ziemskich miao w
swoich rkach ok. 50% gruntw uprawnych, a ponad 50% populacji chopskiej
nie posiadao adnej ziemi.
Dla liberaw, rzdzcych Hiszpani przez wiksz cz XIX w.,
remedium dla rolnictwa, zmieniajcym jego niekorzystn struktur
wasnoci i zwikszajc jego produktywno, miaa by dezamortyzacja".
Zakadano, e sprzeda dbr martwej rki" doprowadzi do powstania
szerokiej grupy nowych wacicieli ziemskich-przedsibiorcw,
wprowadzajcych nowe metody uprawy, podnoszcych kultur roln. Zamiar
ten speni si tylko poowicznie. Nowi waciciele na og nie
wprowadzali adnych innowacji, czy to z braku kapitau, czy
konserwatyzmu, czy te wreszcie po prostu z braku zainteresowania (czsto
ziemia kupowana bya dla celw spekulacyjnych bd jako dugotrwaa
lokata kapitau). Dezamortyzacja" bya jednak ze wzgldu na sw ogromn
skal przedsiwziciem o wielkich konsekwencjach ekonomicznych i
spoecznych. Obja ok. 10 min hektarw - poow ziemi uprawnej w caej
Hiszpanii. Doprowadzia do zwikszenia produkcji rolnej - od lat
trzydziestych a do lat szedziesitych ma miejsce niewielki, ale stay
wzrost, jednak nie przez podniesienie produktywnoci, czyli efektywnoci
gospodarowania, ale przez zwikszenie areau uprawianych gruntw. Warto
te pamita, e dezamortyzacja", chocia korzystna dla rozwoju
ekonomicznego kraju, przyniosa negatywne skutki dla niezamonej czci
ludnoci wiejskiej (drobnych wacicieli i dzierawcw ziemi), ktra
stracia moliwo korzystania z pastwisk i lasw nalecych do
klasztorw i kociow bd wsplnot miejskich; nowi waciciele majtkw
kocielnych czy municypalnych czsto te zmieniali na mniej korzystne
warunki dzierawy ziemi. W tych negatywnych dla hiszpaskiej wsi skutkach
dez-amortyzacji" naley widzie jedn z gwnych przyczyn chopskiego
udziau w rewoltach karlistowskich czy anarchistycznych (o ktrych bdzie
mowa w nastpnych rozdziaach).
Gwnymi hiszpaskimi uprawami byy pszenica, winorol i oliwki. Te
trzy uprawy, a zwaszcza pierwsza z nich, zdecydowanie dominoway nad
innymi, zajmujc wikszo uprawianych ziem. Mona wyrni trzy strefy
277
upraw: pnocn (Galicja, Asturia, prowincje baskijskie i Nawarra), w
ktrej dominowaa pszenica, ale te rozszerzaa si uprawa kukurydzy, jak
rwnie ziemniakw; centraln, obejmujc interior Hiszpanii (Aragoni,
Kastyli, Estremadur i cz Andaluzji), gdzie zdecydowanie przewaaa

uprawa zb (te gwnie pszenicy), co czynio z tego obszaru spichlerz

pozostaych czci kraju; rdziemnomorsk, gdzie dominoway winorol i
oliwki, uprawiane w duej czci z przeznaczeniem na eksport. Na
przestrzeni XIX w. w globalnej strukturze upraw zwiksza si udzia
jczmienia, kukurydzy, ziemniakw, trzciny cukrowej, a take winoroli i
oliwek.
Mimo wzrostu produkcji rolnej problem zaopatrzenia w ywno trudno
uzna w Hiszpanii trzech pierwszych wierci XIX w. za w peni rozwizany.
Co jaki czas, na og w momentach suszy i wywoanych przez ni zych
zbiorw, w rnych czciach kraju wystpoway braki ywnoci, a nawet
prawdziwe klski godu. Wynikay one przede wszystkim z ogromnych
trudnoci w dziedzinie transportu: oddzieleniu od siebie poszczeglnych
czci kraju pasmami grskimi, niedorozwoju drg, a take braku sieci
spawnych rzek, braku sieci kolejowej (a do lat pidziesitych XIX w.).
Wiksza cz Hiszpanii skadaa si z odizolowanych od siebie obszarw,
na ktrych dominowao prymitywne rolnictwo. Uprawiajca je ludno ya
na poziomie elementarnej samowystarczalnoci, nie uczestniczc w wymianie
handlowej. Zacofane hiszpaskie rolnictwo byo powanym hamulcem dla
industrializacji kraju. Nie produkowao na tyle duych nadwyek ywnoci,
eby umoliwi masow migracj do miast, nie stanowio te chonnego
rynku zbytu dla rodzimego przemysu.
W XIX w. motorem industrializacji by w wikszoci krajw przemys
hutniczy i metalurgiczny. W Hiszpanii pierwszym centrum metalurgicznym,
powstaym ju w latach trzydziestych, by region Malagi. Korzystajc z
lokalnych z rudy wytapiano (uywajc wgla drzewnego) elazo w trzech
zakadach hutniczych. Okoo poowy wieku gwny orodek hiszpaskiego
hutnictwa znajduje si ju nie na poudniu kraju, ale na pnocy: w
Asturii i prowincjach baskijskich (w latach 1856-1871 w tych ostatnich
produkcja elaza wzrosa piciokrotnie). Ich atutem, oprcz bogatych z
rudy elaza, jest relatywna blisko Anglii, skd importowano wgiel
konieczny do wytopu elaza i stali. Brak wartociowych z wgla, tego
gwnego i niezbdnego paliwa rewolucji przemysowej, by wielkim
utrudnieniem dla uprzemysowienia Hiszpanii. Wgiel hiszpaski (jego do
bogate zoa znajdoway si w Asturii, Katalonii, w rejonie Ciudad Real i
Kordoby) by marnej jakoci, a jego wydobycie kosztowniejsze ni import z
Anglii. Import ten oboony by jednak wysokimi cami, zgodnie z protekcjonistyczn polityk hiszpaskich rzdw, co w sumie utrudniao i
spowalniao rozwj gospodarczy kraju.
Pewn rekompensat za deficyt wgla byy bogate zoa innych
mineraw. Oprcz najwaniejszych - rudy elaza, take: oowiu (poudnie
kraju), rtci (Almaden), cynku (Santander), miedzi. Eksploatacja tych
z na wielk skal rozwinie si dopiero u schyku wieku. Wczeniej brak
byo dostatecznie duego zapotrzebowania na surowce ze strony
hiszpaskiego przemysu, jak rwnie kapitau i wiedzy technicznej
koniecznych do zwikszenia wydobycia. Pewnym hamulcem by te monopol
krlewski: wedug ustawo278
jdawstwa z 1825 r. wszystkie zoa byy wasnoci Korony, co nie
skaniao f prywatnych przedsibiorcw do miaych inwestycji,
teoretycznie ich kopalnie mogy zosta przejte przez pastwo.
Najdynamiczniej rozwijajc si gazi hiszpaskiego przemysu w
pierwszej poowie XIX w. byo niewtpliwie wkiennictwo, usytuowane w
Katalonii, a przede wszystkim w jej stolicy - Barcelonie. W Katalonii ju
w XVIII w. wytwarzano tkaniny weniane, ale w pierwszej poowie XIX w.
nastpia ogromna ekspansja baweny, importowanej z Anglii i Stanw
Zjednoczonych. Ju w pocztkach wieku wprowadzano tam pierwsze
mechaniczne przdzalnie (parowe lub hydrauliczne). Proces ten przybierze

masowe rozmiary poczwszy od lat trzydziestych (w 1835 r. w Barcelonie

doszo do pierwszych w Hiszpanii przypadkw niszczenia przez robotnikw
maszyn). Tempo i skal rozwoju kataloskiego przemysu tekstylnego
ilustruje wzrost liczby mechanicznych wrzecion: w 1835 r. byo ich 27
tys., w 1850 623 tys., w 1861 763 tys.
Obok przemysu tekstylnego, w Katalonii szybko rozwija si przemys
okrtowy, gorzelniany, a take produkcja win i oliwy, ktrej znaczna
cz bya eksportowana. W poowie wieku Katalonia bya najbardziej
rozwinitym obszarem Hiszpanii, w dziedzinie uprzemysowienia daleko
grujcym nad innymi regionami. Pod wzgldem struktury zatrudnienia
Katalonia ok. 1860 r. zbliona bya do najbardziej rozwinitych krajw
Europy. W przemyle pracowao 41,4% ludnoci, w rolnictwie 37,5%, w
usugach 21,1%. Katalonia dysponowaa dobrymi warunkami naturalnymi
(obfito wody), korzystn struktur roln (przewaay rednie
gospodarstwa rodzinne), wielkim portem morskim, przez ktry dokonywaa
si wiksza cz hiszpaskiej wymiany handlowej ze wiatem,
wielowiekowymi tradycjami w egludze i handlu morskim.
Te wszystkie czynniki decydoway o szybszym od innych regionw
rozwoju tego obszaru. Konkurowa z nim mogy jedynie prowincje baskijskie
(rwnie dysponujce wikszoci wymienionych wyej atutw), ale ich
burzliwy rozwj ekonomiczny zacznie si nieco pniej, w drugiej poowie,
a zwaszcza u schyku XIX w.
Dla rozwoju ekonomicznego caego kraju zasadnicze znaczenie miao
powstanie jednolitego rynku wewntrznego. Wolno handlu proklamowana
bya zarwno przez Kortezy z 1812 r., jak i w Kodeksie Handlowym z 1829
r., ale znoszenie wewntrznych ce, licznych rodzajw myta (opat
portowych, mostowych, drogowych, rzecznych) byo procesem stopniowym. W
1834 r. zniesione zostay cechy (we Francji, jak rwnie w Anglii,
dokonano tego pod koniec poprzedniego stulecia), w 1841 r. zlikwidowano
ostatnie ca wewntrzne - midzy prowincjami baskijskimi a reszt kraju.
Znoszenie wewntrznych barier byo niezbdnym warunkiem do uksztatowania
si oglnokrajowego rynku, ale nie mg on powsta dopki nie istniaa
sie komunikacyjna, umoliwiajca wymian towarw midzy oddalonymi od
siebie regionami. Tak rol w Hiszpanii, wobec braku rozwinitej sieci
rzecznej, moga speni tylko kolej elazna. W Anglii, Niemczech i
Francji sie gwnych linii kolejowych zbudowano w latach trzydziestych,
w Hiszpanii w latach czterdziestych zaczy dopiero powstawa krtkie,
lokalne odcinki. Pierwsza, kilkudziesiciokilometrowa linia kolejo279
wa, czca Barcelon z Matar, powstaa w 1844 r. W 1851 r. oddano do
uytku lini Madryt-Aranjuez. Do 1855 r. w Hiszpanii powstao zaledwie
475 km linii kolejowych. Ich pniejszy burzliwy rozwj sta si moliwy
dziki ustawodawstwu uchwalonemu w okresie bienio progresista (18541856), tworzcemu prawno-finansowe podwaliny dla kolei (Ley de
Ferrocariles), systemu bankowego, spek akcyjnych. W nastpnym
dziesicioleciu (1856-1866) zbudowano 4500 km linii kolejowych. W 1868 r.
byo ich ju 5400 km (nie pokryy one jednak caego kraju w sposb
rwnomierny: sabo poczona z pozostaymi regionami bya Galicja, nie
doprowadzono kolei do wanego portu, jakim bya Almeria). Ten gwatowny
skok by efektem nowego ustawodawstwa, subwencji i gwarancji kredytowych
ze strony pastwa i ogromnego zaangaowania si kapitau zagranicznego,
gwnie francuskiego. W latach pidziesitych i szedziesitych
powstao ok. 20 kompanii, budujcych i eksploatujcych linie kolejowe.
Kilka najwikszych, o przewadze kapitau francuskiego (Madrid-ZaragozaAlicante, Ferrocaril del Norte, Sevilla-Jerez-Cddiz) kontrolowao ogromn
cz wszystkich funkcjonujcych linii. Hiszpaski system kolejowy,

podobnie jak francuski czy niemiecki, zbudowany by koncentrycznie,

wszystkie linie zbiegay si w Madrycie. To, co odrniao hiszpask
kolej od reszty Europy, by wikszy o 15 cm rozstaw szyn.
Hiszpaska kolej zostaa zbudowana w gwnej mierze przez Francuzw,
ale dominujca pozycja kapitau zagranicznego dotyczya take innych
gazi gospodarki. Brak wewntrznych kapitaw, a take niski poziom
rodzimej wiedzy technicznej, prowadziy do tego, e hiszpaskie hutnictwo
i grnictwo znajdowao si gwnie w rkach brytyjskich i francuskich,
nawet jerez,
280
wino bdce hiszpask specjalnoci, niezwykle cenione w Europie,
wytwarzane byo przez przedsibiorcw francuskich, angielskich i
irlandzkich. W poowie wieku trzy najwiksze banki, finansujce budow
kolei (najwaniejszy z nich to Credito Mobiliario Espanol), byy
francuskie.
Utrata amerykaskich kolonii zmusia Hiszpani do zasadniczego
przeorientowania jej handlu zagranicznego. W poprzednim okresie
Hiszpania, korzystajc jako metropolia z monopolu w handlu ze swymi
koloniami, eksportowaa do Ameryki towary wysoko przetworzone, wczeniej
przywoone z rozwinitych krajw europejskich. Z kolonii sprowadzaa
cukier, kaw, kakao, tyto, ktre eksportowaa do Europy. Po utracie
kolonii gwnymi partnerami handlowymi Hiszpanii stay si Anglia i
Francja (na te dwa kraje przypadaa ponad poowa obrotw), w dalszej
kolejnoci Niemcy i Stany Zjednoczone. Hiszpania eksportowaa gwnie
surowce (rud elaza i miedzi do Anglii), wino i oliw (te dwa ostatnie
produkty stanowiy ok. 1/3 wartoci eksportu); importowaa towary wysoko
przetworzone, maszyny (zarwno dla grnictwa i hutnictwa, jak i na
potrzeby kolei elaznej), a take wgiel, bawen. Hiszpania prowadzia,
zreszt tak jak i inne pastwa europejskie, polityk protekcjonistyczn.
Import oboony by wysokimi cami. Do zagodzenia obcie celnych
niektrych towarw doszo dopiero w latach czterdziestych. Znaczny wzrost
wymiany handlowej z zagranic datuje si dopiero od lat pidziesitych.
Wojna krymska stworzya koniunktur dla hiszpaskiej pszenicy (na rynki
europejskie nie docierao wwczas zboe z Rosji), boom kolejowy
spowodowa wielk fal importu: nie tylko maszyn i taboru, ale take
stali i elaza - hiszpaskie huty nie byy zdolne sprosta ogromnemu
zapotrzebowaniu, jaki stworzya kolej elazna.
Cay okres 1808-1868 z punktu widzenia rozwoju ekonomicznego dzieli
si na dwie odrbne epoki. Do roku 1835 trudno mwi o rozwoju,
hiszpaska gospodarka pogrona jest w stagnacji. Historycy s zgodni co
do tego, e wzrost gospodarczy rozpoczyna si w poowie lat
trzydziestych. Od tego momentu a do lat szedziesitych produkcja
hiszpaskiego przemysu, wedug oblicze A. Carrerasa, zwiksza si
rednio o 4% rocznie; w latach szedziesitych wskanik wzrostu jest ju
niniejszy, wynosi 2%. Przejciowe zaamanie nastpuje pod koniec lat
czterdziestych: wywouje je z jednej strony europejska depresja
ekonomiczna, ale przede wszystkim fala bankructw zakadanych w tej
dekadzie licznych spek akcyjnych, na og o spekulacyjnym charakterze.
Najszybszy rozwj przypada na lata 1856-1864. Z kolei lata 1864-1868 to
okres kryzysu ekonomicznego, czciowo wywoanego oglnoeuropejsk
depresj, czciowo przyczynami wewntrznymi. W 1864 r. zakoczono budow
zasadniczej czci hiszpaskich linii kolejowych. Okazao si wwczas, e
nie przynosz one spodziewanych zyskw; niewypacalno kompanii
kolejowych wstrzsna bankami, ktre finansoway ich inwestycje. Wojna
secesyjna w Ameryce Pnocnej wywoaa zwyk cen baweny, ktra ugodzia
w hiszpaski i europejski przemys tekstylny. Kolejnym ciosem dla

europejskiego systemu finansowego bya gwatowna znika cen baweny po

zakoczeniu wojny secesyjnej.
Wiek XIX by wic dla Hiszpanii okresem powolnego, ale odczuwalnego
rozwoju gospodarczego. W pierwszej poowie XIX w. rozpocza si na
gruncie hiszpaskim, na razie na ograniczon skal, rewolucja
przemysowa,
281
ktra w tym samym czasie doprowadzia ju do zasadniczych przeobrae w
Anglii, Niemczech, Belgii, Francji. W Hiszpanii o zaawansowaniu
industrializacji mona mwi w owym czasie tylko w odniesieniu do
Katalonii. Mimo wzrostu gospodarczego, wiek XIX przynis Hiszpanii
pogbienie jej zacofania i zwikszenie si dystansu midzy ni a
najbardziej rozwinitymi krajami Europy. Ich tempo rozwoju byo
wielokrotnie wiksze ni w przypadku Hiszpanii. Hiszpaski historyk
gospodarczy Gabriel Tortella porwna dochd per capita Hiszpanii z
poczonym (urednionym) wskanikiem dochodu Wielkiej Brytanii i Francji.
Wedug jego oblicze, w 1800 r. dochd hiszpaski wynosi 94% dochodu
anglo-francuskiego, w 1810 - 89%, w 1820 - 85%, w 1830 - 80%, w 1840 70%, w 1850 - 63%, w 1860 - 57%, w 1870 - 56%. W obrbie tego samego
porwnania pod wzgldem dochodu na gow mieszkaca, poniej Hiszpanii
lokowaa si Portugalia, nieco powyej - Wochy.
SPOECZESTWO EPOKI FERDYNANDA VII I IZABELI II
W 1797 r. Hiszpania liczya 10536000 ludnoci, w 1821 - 11626000, w
1833 - 12287000, w 1860 - 15 645 000. Tempo wzrostu demograficznego byo
zblione do redniej krajw rdziemnomorskich, a nawet wiksze ni we
Francji. Struktur przyrostu naturalnego w Hiszpanii cechoway wysokie
wskaniki urodze i zgonw, co upodabniao j pod tym wzgldem do Europy
Wschodniej. Wskanik miertelnoci w Hiszpanii znacznie przekracza
redni Europy Zachodniej, bdzie si on wyranie zmniejsza dopiero
poczwszy od lat osiemdziesitych XIX stulecia. rednia dugo ycia w
poowie wieku wynosia zaledwie 30 lat (w 1900 r. - 35 lat). Przyczynami
wysokiej miertelnoci byy ze warunki sanitarne, niski poziom higieny,
ubstwo, powtarzajce si okresowo niedostatki ywnoci (nieraz
osigajce rozmiary klsk godu) oraz - zwizane z wszystkimi poprzednimi
czynnikami - epidemie: przede wszystkim cholery, tyfusu, ospy.
Najostrzejsze braki ywnoci wystpiy w latach: 1803-1805, 1811-1812,
1817, 1857, 1868. Epidemie cholery, ktre zebray najwiksze niwo
mierci, miay miejsce w latach: 1833-1835, 1854-1855, 1865-1866.
W wymiarze przestrzennym ruch ludnoci odbywa si z pnocy na
poudnie, a zwaszcza z pnocnego zachodu (Galicja) w kierunku yznego
wybrzea andaluzyjskiego. W cigu XIX w. odsetek ludnoci yjcej w
strefie rdziemnomorskiej i poudniowoatlantyckiej (Andaluzja,
Katalonia, Walencja, Baleary, Wyspy Kanaryjskie, Murcja) powikszy si z
39,5% do 45%. Migracje - ani midzy regionami, ani ze wsi do miast - nie
osigay jednak a do lat szedziesitych wikszych rozmiarw.
Powaniejszego znaczenia nie miaa rwnie emigracja do Ameryki (gwnie
z Galicji i Asturii). Kierowaa si ona przede wszystkim na Antyle, a
zwaszcza na Kub - ostatni per" pozosta po hiszpaskim imperium
kolonialnym w Nowym wiecie. Sytuacja zmienia si dopiero wraz z
rozpoczciem na wiksz skal industrializacji, a zwaszcza z nastaniem
boomu kolejowego (przy budowie kolei w caym kraju pracowao 60 tys.
robotnikw). Poczwszy od lat pidziesitych i szedziesitych
robotnikw przyciga rozwijajcy si przemys Katalonii, a nieco pniej
i Kraju Baskw.
282

Ogromna wikszo ludnoci zatrudniona bya w rolnictwie. Wedug

spisu z 1860 r., na roli pracowao 63% ludnoci, w rzemiole i przemyle
- 13%, w sektorze, ktry dzisiaj nazwalibymy usugami - 24% (ale ogromn
wikszo tej ostatniej grupy stanowia suba domowa).
Procesy urbanizacyjne postpoway w wolnym tempie. Stan ludnoci
miejskiej zacz si powiksza szybciej (cho nie tak szybko jak w
innych krajach Europy Zachodniej) ni caa ludno Hiszpanii dopiero od
poowy XIX w. W poowie stulecia w orodkach przekraczajcych 2000
mieszkacw mieszkao 24,6% Hiszpanw. W 1877 r. tylko pi hiszpaskich
miast miao liczb mieszkacw przekraczajc 100 tys.: Madryt (397
tys.), Barcelona (248 tys.), Walencja (143 tys.), Sewilla (134 tys.),
Malaga (115 tys.). Osiem innych przekroczyo 50 tys. mieszkacw: Murcja,
Sara-gossa, Grenada, Kartagena, Kadyks, Lorca, Yalladolid, Bilbao.
Struktura hiszpaskiego spoeczestwa w wieku XIX przypominaa
piramid: jej wierzchokiem bya nieliczna klasa wysza, dysponujca
ogromn wikszoci dochodu narodowego, poniej sytuowaa si liczniejsza
klasa rednia (w wczesnej terminologii hiszpaskiej: la clase media),
wedug szacunkw historykw stanowica jednak mniej ni 10% ludnoci
(urzdnicy, profesorowie i nauczyciele, przedstawiciele wolnych zawodw,
oficerowie, drobni kupcy). Podstaw piramidy stanowia przewaajca
wikszo spoeczestwa, wedug wczesnych kategorii - lud (pueblo),
skadajcy si gwnie z chopw, uprawiajcych wasne lub dzierawione
niewielkie kawaki ziemi bd pracujcych jako najemni robotnicy rolni,
rzemielnikw, suby domowej, sklepikarzy, powikszajcej si grupy
robotnikw przemysowych.
Wyobraenie o liczebnoci poszczeglnych grup zawodowych daje spis
powszechny z 1860 r., wedug ktrego w Hiszpanii byo wwczas: 66 tys.
urzdnikw, 12 tys. adwokatw, 14 tys. lekarzy, ok. 20 tys. nauczycieli
wszystkich szczebli szkolnictwa, 13,5 tys. fabrykantw, 71 tys.
zajmujcych si handlem", 660 tys. rzemielnikw, ponad 800 tys. suby
domowej, robotnikw rolnych - 2 350 000 (najliczniejsza grupa zawodowa),
robotnikw fabrycznych - 154 tys., grnikw - 23 tys. Spis jest bardzo
nieprecyzyjny: ptoramilionow kategori stanowili waciciele", w
skad ktrych wchodzili zarwno waciciele latyfundiw, jak i chopi
uprawiajcy karowate minifundia, waciciele karczm itd.
Przez wiksz cz XIX w. dominujc pozycj - zarwno w skali
prestiu, jak i majtku - zachoway elity wywodzce si z ancien regime
'u: rodziny arystokratyczne i szlacheckie, ktre czerpay swe dochody z
ziemi, a do lat osiemdziesitych nie angaujc si na wiksz skal w
dziaalno handlow czy inwestycje przemysowe. Obliczono, e okoo 1850
r. grupy te miay nadal w swoich rkach ponad poow dochodu narodowego.
Wiele rodzin arystokratycznych dysponowao majtkami przekraczajcymi 50
min realw (w przypadku najznaczniej szych - Alba, Medinaceli - nawet 100
min). Majtki buruazji nie przekraczaj w tym czasie 30 min realw.
Sytuacja ta zacznie si zmienia poczwszy od lat szedziesitych, wraz
z rozwojem przemysu, kolei, handlu, prowadzcym do szybkiego wzrostu
fortun mieszczaskich. Jednoczenie wzbogacone mieszczastwo
przeksztacao si w now arystokracj: w Hiszpanii izabeliskiej kupiono
ok. 400
283
tytuw arystokratycznych. W ramach dezamortyzacji" elity mieszczaskie
nabyway ziemi, powikszajc grup wielkich wacicieli agrarnych (do
tej pory gwnie arystokratycznych). Od lat siedemdziesitych XIX w.
nabiera tempa proces czenia si starych i nowych elit: coraz
powszechniej zawierane s maestwa midzy przedstawicielami
arystokracji i mieszczastwa, wczeniej do rzadkie.

Nowe elity finansowo-przemysowe przewyszay sw dynamik starych"

wacicieli ziemskich, nie dysponujcych znaczniejszym kapitaem, ktrych
majtki bardzo czsto obcione byy narastajcymi przez kilka pokole
dugami. Bohaterami spoeczestwa izabeliskiego, utrwalonymi w
powieciach Galdsa (sportretowa on rodzim buruazj rwnie
realistycznie, jak Balzac francusk), s przedsibiorcy, fabrykanci,
finansici -pionierzy hiszpaskiego kapitalizmu. Lata pidziesite i
szedziesite to w Hiszpanii okres byskawicznego wzrostu, a nieraz i
rwnie szybkiego upadku spekulacyjnych fortun. Najgoniejsza, a zarazem
symboliczna dla wczesnych czasw, bya kariera markiza de Salamanca,
andaluzyjskiego prawnika, ktry kupi swj tytu, dziki politycznym
koneksjom otrzyma niezwykle dochodowy monopol solny, pomnoy fortun na
spekulacjach zwizanych z budow kolei (on wanie by twrc linii
kolejowej Mad-ryt-Aranjuez). W Madrycie zainicjowa budow eleganckiej
dzielnicy rezy-dencjonalnej (do dzi noszcej jego imi), rozbudowywa
San Sebastian, ktre wtedy wanie stao si letnim kurortem
najbogatszych Hiszpanw. Prowadzi niezwykle wystawny tryb ycia,
ostentacyjn konsumpcj przewyszajc najznamienitsze rody
arystokratyczne. Dysponowa kilkoma paacami, pierwszym w Hiszpanii
prywatnym wagonem kolejowym-salonk, gromadzi dziea sztuki skupujc je
od podupadych arystokratw, sprowadzi z Francji kucharza Napoleona III,
ktremu zaoferowa wysz pensj. W latach szedziesitych zbankrutowa,
nie mogc spaci zacignitych we Francji kredytw. Na aukcjach w caej
Europie sprzedawano obrazy z kolekcji Salamanki, eby pokry cho cz
dugw markiza.
Kanaem awansu spoecznego, cho nie tak byskawicznego i
spektakularnego, jak w przypadku dziaalnoci inwestycyjno-spekulacyjnej,
bya te armia. Wielu oficerw pochodzio ze zuboaych rodzin
szlacheckich lub z niezamonego mieszczastwa. Skromnego pochodzenia byli
w wielu przypadkach generaowie (ojciec Espartero by koodziejem), za
swoje zwycistwa otrzymujcy tytuy arystokratyczne i apanae finansowe.
Spekulanci, fabrykanci, wielcy waciciele ziemscy, najbardziej
wzici prawnicy, wpywowi generaowie stanowili grup, ktr hiszpascy
demokraci ju w poowie wieku okrelali mianem rzdzcej oligarchii -w
latach pidziesitych i szedziesitych okoo 500 rodzin. Drugi koniec
spoecznej piramidy stanowiy przede wszystkim masy chopskie, w wikszej
czci skadajce si z chopw bezrolnych, pracujcych sezonowo jako
robotnicy rolni (jornaleros). W 1860 r. na niecae 7 min ludnoci
zawodowo czynnej stanowili oni niemal 2,5-milionow grup. Ich liczebno
wzrastaa wraz z procesem dezamortyzacji". Nowi waciciele ziemscy
czsto usuwali dotychczasowych dzierawcw bd podnosili wysoko
czynszw do poziomu, ktry faktycznie uniemoliwia kontynuacj
dzierawy. Najwiksze skupiska robotnikw rolnych wystpoway w
Andaluzji, gdzie stanowili
284
oni si robocz uprawiajc latyfundia. Niskie pace, ze warunki ycia,
brak stabilnoci zatrudnienia prowadziy do czstych wystpie
chopskich, skierowanych przeciwko wacicielom ziemskim, ktre byy
tumione przez oddziay Guardia dvii.
W miastach warstwy nisze skaday si z pracownikw warsztatw
rzemielniczych (ktre cigle sw liczebnoci znacznie groway nad
manufakturami i fabrykami), suby domowej, sklepikarzy itd. Te wanie
grupy ludnoci stanowiy zaplecze radykalnych, demokratycznych nurtw
hiszpaskiego liberalizmu, one budoway barykady w czasie licznych
rewolucyjnych przewrotw. O formowaniu si zalkw klasy robotniczej w
pierwszej poowie XIX w. mona mwi w zasadzie tylko w przypadku
Katalonii. W 1860 r. byo tam ok. 100 tys. robotnikw fabrycznych, a wic

2/3 tej grupy spoecznej w skali caej Hiszpanii. Robotnicy pozbawieni

byli, podobnie jak we wszystkich innych europejskich krajach we wczesnej
fazie rewolucji przemysowej, jakichkolwiek zabezpiecze socjalnych, ich
dzie pracy wynosi od 12 do 15 godzin, czstym zjawiskiem bya praca
dzieci (nawet 6-7-letnich). Mimo wszystko, pooenie robotnikw
fabrycznych, ktrych dua cz korzystaa ze staego zatrudnienia, bya
na og lepsza od sytuacji robotnikw rolnych. wiadczy o tym
powikszajcy si strumie migracji andaluzyjskich chopw, ktrzy
szukali pracy w kataloskich fabrykach.
Pierwsze grupowe akcje robotnicze wystpiy w latach trzydziestych: w
Barcelonie dochodzio do niszczenia maszyn, do pierwszych strajkw
pacowych, zamieszek. W 1840 r. powstao pierwsze stowarzyszenie
robotnicze, ktre po dwch latach istnienia skupio 50 tys. czonkw. W
1843 r., po objciu wadzy przez moderados, zostao ono rozwizane, jego
czonkowie prowadzcy tajn dziaalno podlegali represjom.
Przedsibiorcy, ktrzy tak chtnie uciekali si do protekcjonizmu, by
chroni sw produkcj, gosili, e stowarzyszenia robotnicze godz w
wit zasad wolnego rynku. Nie zahamowao to jednak samoorganizowania
si pracownikw fabrycznych. W 1854 r. doszo w Barcelonie do pierwszego
strajku generalnego, ktry proklamowano w obronie aresztowanych przez
wadze robotnikw. Ju w latach trzydziestych powstay w Hiszpanii
pierwsze kka fourierowskie, zaoone przez emigrantw politycznych, po
mierci Ferdynanda VII powracajcych z Francji. W latach czterdziestych
istniay grupy studiujce i propagujce (niekiedy wydajce wasne gazety)
idee Cabeta, Owena, Sismondiego, Blanca, Blanuiego, Proudhona. Tajne
stowarzyszenia demokratyczne i republikaskie, dziaajce w latach
pidziesitych i szedziesitych, w wielu przypadkach zakorzenione byy
w robotniczych rodowiskach. Jedna z takich organizacji, Legion Iberyjski
z Barcelony, nawizaa kontakty z I Midzynarodwk (Midzynarodowe
Stowarzyszenie Robotnikw), zaoon w Londynie w 1864 r. W 1868 r. do
Hiszpanii przyby wysany przez Bakunina Giuseppe Fanelli, ktry
doprowadzi do powstania -w Madrycie i Barcelonie - hiszpaskich
oddziaw Midzynarodwki.
KULTURA, OBYCZAJOWO, YCIE DUCHOWE
Hiszpani cechowa niski wskanik alfabetyzacji: w okolicach 1850 r.
wynosi on okoo 25%, mniej wicej tyle samo, co w przypadku Woch.
Znacznie odbiega od standardw Europy Zachodniej (we Francji w tym
285
samym czasie - ok. 60%), nieznacznie growa nad wskanikami Portugalii i
krajw bakaskich (kilkanacie procent). Wskanik skolaryzacji na
poziomie podstawowym, cho wzrasta na przestrzeni XIX w., nie
przekroczy w Hiszpanii a do koca stulecia 50% dzieci w wieku szkolnym
(mimo e w 1857 r. wprowadzono obowizek szkolny na poziomie edukacji
podstawowej). Pierwsze zakrojone na oglnokrajow skal prby stworzenia
powszechnego i jednolitego systemu edukacyjnego przypady na czasy
izabeliskie. Nastpi wwczas znaczny wzrost liczby szk, jak i
uczniw. W 1841 r. szk wszystkich szczebli byo ponad 15 tys., a
uczniw ok. 650 tys. W roku 1860 liczby te wynosiy odpowiednio: blisko
23 tys. i ponad milion.
Niezalenie od rozwoju szkolnictwa, ogromna wikszo Hiszpanw przed
1868 r. bya analfabetami, ya w zamknitych skupiskach wiejskich, nie
uczestniczc ani w yciu kulturalnym, ani politycznym. wczesne przewroty
i rewolucje, cay fenomen liberalizmu, byy niemal wycznie zjawiskami
miejskimi. Liberaowie, zarwno w wersji umiarkowanej, jak i radykalnej,
demokraci, republikanie stanowili wskie rodowiska polityczne (dlatego
trudno mwi o nich jako o partiach politycznych w nowoczesnym znaczeniu
tego sowa), ktrym tylko w rzadkich momentach udawao si zmobilizowa

szersze poparcie spoeczne, wyprowadzi lud miejski na ulice i barykady.

Jest znamiennym paradoksem, e w pierwszej poowie. XIX w. najbardziej
masowym ruchem by karlizm, odwoujcy si do tradycyjnego,
antyliberalnego porzdku wartoci.
Analfabetyzm ogranicza spoeczny zasig prasy, ktra w wyej
rozwinitych krajach zachodnioeuropejskich ju w XIX w. staa si
skutecznym i masowym instrumentem dziaania ruchw politycznych. Pocztki
hiszpaskiej prasy sigaj lat trzydziestych - najpierw gazety zaczy
regularnie wychodzi w Madrycie i Barcelonie, nastpnie i w wikszych
miastach prowincjonalnych. Pierwowzorem hiszpaskiej gazety byo pismo o
wyranej orientacji politycznej, zwizane z okrelonym ugrupowaniem. W
latach pidziesitych w Madrycie ukazywao si 9 gazet konserwatywnych
(zwizanych z moderados), 6 pism reprezentujcych Uni Liberaln, 3
progresywne", 2 zwizane z demokratami. W caym kraju istniay wwczas
72 gazety polityczne (dysponujce 124 tys. subskrybentw), 52 periodyki
kocielne (ale o znacznie mniejszej liczbie prenumeratorw - 16 tys.).
Obok prasy, jednym z gwnych rodkw propagandy byy kluby polityczne,
czsto obradujce w kawiarniach lub innych miejscach publicznych, ktrych
pierwowzorem byy sociedades patrioticas z okresu trienio liberal. Wanym
miejscem spotka i dyskusji, politycznych, a zwaszcza literackich i
intelektualnych, byo Ateneo de Madrid, zaoone w latach trzydziestych.
W kulturze literackiej i estetyce neoklasycyzm, poczwszy od lat
trzydziestych, ustpi miejsca romantyzmowi. Literackie gusta
ksztatowali autorzy francuscy i brytyjscy: Lamartine, Byron, Walter
Scott - powieci tego ostatniego cieszyy si ogromn popularnoci,
zwaszcza w Katalonii. W europejskiej kulturze romantycznej Hiszpania,
dziki swojej egzotyce, innoci od reszty kontynentu, cieszya si
ogromnym powodzeniem. Poeci i pisarze podrujcy po Hiszpanii Theophile Gautier, Prosper Merimee, Washington Irving - stworzyli
mityczny obraz tajemniczego kraju, w kt286
rym gwne miejsce zajmowali Cyganie, andaluzyjscy bandyci, Maurowie,
taniec flamenco. W 1846 r. Prosper Merimee wyda Carmen, powie o
andaluzyjskich Cyganach, ktra uzyskaa wielk popularno w caej
Europie.
Najwaniejszymi postaciami rodzimego romantyzmu byli: ksi de
Rivas, Martinez de La Rosa - ktrzy poza twrczoci literack zajmowali
si polityk, wiele lat spdzili na emigracji we Francji, rewolucyjny
poeta Jose de Espronceda, pisarz i dziennikarz Mariano Jose de Larra,
poeci Gustavo Adolfo Becquer i Carolina Coronado. Romantyczne
zainteresowanie ludow obyczajowoci i regionalnym folklorem znalazo na
gruncie hiszpaskim swj wyraz w caym nurcie powieciopisarskim, zwanym
costumb-rismo. Jednym z jego efektw byo zapocztkowanie odrodzenia
narodowego w Katalonii, Kraju Baskw i Galicji, najpierw w wymiarze
kulturalnym i jzykowym (galicyjskie elity spoeczne zaczy znowu uywa
jzyka galicyjskiego, ktry do tej pory uwaay za ludow gwar, niegodn
ludzi wyksztaconych), ale w pniejszym okresie take politycznym.
Czoowymi dramaturgami, ktrych sztuki wystawiay hiszpaskie teatry,
byli autorzy realistycznych komedii Manuel Bretn de los Herreros i Ramn
Mesonero Romanos, a take autor popularnych operetek Jose Zorilla.
Hiszpaska literatura pierwszej poowy XIX w. nie pozostawia po
sobie adnych wybitnych dzie, ani nawet takich, ktre wykraczayby poza
artystyczn przecitno. Na tym tle niezwykym blaskiem odbija si
hiszpaskie malarstwo, za spraw jednego twrcy - Francisco Goya y
Lucientes (1746-1828). Jego sztuka przesza ewolucj od pogodnych scen
rodzajowych z wczesnego okresu twrczoci do tonacji ponurej,
dramatycznej, do form metaforycznych i wrcz fantastycznych. W latach

1808-1815 powsta cykl obrazw Okruciestwa wojny, nastpnie cykl

Szalestwa (ok. 1818). Wojna z Francuzami stanowia te kanw dwch
monumentalnych obrazw historycznych: Powstanie 2 maja 1808,
Rozstrzelanie powstacw madryckich (1814).
W 1819 r. otwarto Muzeum w madryckim paacu krlewskim Prado (ktre
dziki eksponowaniu przebogatych zbiorw zgromadzonych przez hiszpaskich
monarchw szybko zyskao zasuon saw jednej z najwspanialszych na
wiecie galerii malarstwa), w 1843 r. - Muzeum Morskie, w 1867 r. Muzeum Archeologiczne. W 1850 r. rozpocza sw dziaalno Opera
Krlewska. wczesne gusta ludzi wyksztaconych i zamonych znajdoway si
pod przemonym wpywem wzorw francuskich. Hiszpaska buruazja we
wszystkim naladowaa francuskie mieszczastwo epoki Ludwika Filipa i II
Cesarstwa (co byo kulturowym odpowiednikiem politycznych stosunkw
midzy Hiszpani a Francj). Znajdowao to wyraz w repertuarze teatrw,
zawartoci bibliotek domowych (stwierdzono, e ich ogromn wikszo
stanowiy ksiki sprowadzane z Francji bd ich tumaczenia), strojach,
meblach itp. Z rodzimych form kultury wielk, wzrastajc popularnoci
cieszya si corrida - okazae areny budowano nawet w niewielkich
prowincjonalnych miastach. W kilkudziesiciotysicznej Murcji moga ona
pomieci 18 tys. widzw. Klasy wysze gustoway w andaluzyjskiej muzyce
flamenco.
W 1857 r. dokonano reorganizacji i centralizacji szkolnictwa wyszego
287
(tzw. ley Moyano), poddajc je kontroli pastwa. Najwiksz hiszpask
uczelni by Uniwersytet Centralny, powstay na bazie synnego
Universidad Complutense z Alcala de Henares, w latach trzydziestych
przeniesionego do Madrytu. Poziom nauczania na uniwersytetach by niski,
korzystano prawie wycznie z francuskich podrcznikw, na og marnie
przeoonych, powielano francuskie idee. Nauki cise i eksperymentalne
praktycznie nie istniay. Jedynym osigniciem wartym odnotowania jest
skontruowanie w latach szedziesitych przez kataloskiego wynalazc
Narciso Monturid eksperymentalnej odzi podwodnej.
W yciu intelektualnym w latach pidziesitych i szedziesitych
dominujcym prdem filozoficznym by krausizm. Stanowi on rodzim
adaptacj i rozwinicie myli niemieckiego myliciela Karla C.F. Krause.
Jego idealistyczna filozofia (zabarwiona elementami panteizmu) pozbawiona
bya wszelkiej oryginalnoci czy nowatorstwa (gwne dzieo Krause wyda
w 1811 r.), a nawet wewntrznej logiki i przejrzystoci, ale w warunkach
hiszpaskich bya wyrazem sprzeciwu radykalnych, uniwersyteckich
intelektualistw wobec francuskiej kultury politycznych i ekonomicznych
elit spoeczestwa izabeliskiego. Gwnymi rzecznikami krausizmu byli
profesorowie filozofii Uniwersytetu Madryckiego - Julian Sanz del Rio i
Francisco Giner de los Rios, a propagowanie krausistowskiej doktryny
uatwione byo przez scentralizowany charakter hiszpaskiego systemu
szkolnictwa wyszego. W wymiarze spoeczno-politycznym krausici gosili
zasady tolerancji wiatopogldowej, racjonalizmu, sceptycyzmu
religijnego, co doprowadzio do konfliktu z Kocioem katolickim. W 1867
r. krausistowscy profesorowie zostali usunici z Uniwersytetu
Madryckiego, ale odzyskali swoje katedry po rewolucji 1868 r.
Pierwsza poowa XIX w. bya dla hiszpaskiego katolicyzmu czasem
kryzysu. Dezamortyzacja" pozbawia Koci caej wasnoci ziemskiej,
stanowicej podstaw jego materialnego bytu, liberalna legislacja
doprowadzia do likwidacji wikszoci klasztorw. W pierwszej poowie XIX
w. spada liczba powoa kapaskich, ocenia si te, i w tym okresie
ok. 1/3 duchowiestwa opucia stan kapaski. W 1860 r. w Hiszpanii byo
63 tys. osb stanu duchownego (w tym ok. 1700 zakonnikw i 19 tys.
zakonnic). Jeden duchowny przypada na ok. 300 mieszkacw, co

proporcjonalnie stanowio tylko 1/6 stanu z XVII w. Dezamortyzacja"

szczeglnie dotkliwie ograniczya infrastruktur Kocioa w Hiszpanii
poudniowej, ktra ju wczeniej bya znacznie mniej rozwinita (ze
wzgldu na wielowiekowe panowanie arabskie) ni w pnocnej czci kraju.
Doprowadzio to do tego, e spora cz andaluzyjskich mas wiejskich
znajdowaa si praktycznie poza Kocioem.
Innym znamiennym zjawiskiem bya dechrystianizacja proletariatu
miejskiego, ktry wraz z postpami industrializacji oddala si od
wpyww Kocioa. Jedyn zakrojon na szersz skal prb prowadzenia
misji ewangelizacyjnej w rodowiskach robotniczych bya dziaalno
kataloskiego ksidza, Antonio Clareta. W wymiarze intelektualnym prb
modernizacji hiszpaskiego katolicyzmu podj ksidz (rwnie
Kataloczyk) Jaime Balmes, autor licznych prac, w ktrych stara si
zarysowa wizj Kocioa nie przeciwstawiajcego si zachodzcym zmianom
spoecz288
nym, ale w nich uczestniczcego. Najgoniejszym jednak mylicielem
katolickim, ktrego prace byy znane take poza Hiszpani, by Juan
Donoso Cortes. Jdrem jego historiozofii byo przekonanie, e katolicka,
trady-cjonalistyczna monarchia stanowi najwysz form organizacji
spoecznej, umoliwiajc rozwj i doskonalenie si narodw. Najwikszym
zagroeniem dla nich miay by z kolei liberalizm" i socjalizm" (pod
tymi pojciami kryy si take racjonalizm, ateizm, republikanizm),
goszce zudne i faszywe obietnice.
Liberalizm, ktry w decydujcym stopniu okreli kierunki przemian
hiszpaskiego pastwa i spoeczestwa w pierwszej poowie XIX w., by
ruchem antyklerykalnym, ale nie antyreligijnym. Liberaowie chcieli
ograniczy polityczn, spoeczn i ekonomiczn pozycj hiszpaskiego
Kocioa, ale nie podejmowali walki z katolicyzmem. Wikszo z nich bya
ludmi wierzcymi. Po doprowadzeniu do koca dezamortyzacji" nie
widzieli powodw do dalszego konfliktu midzy pastwem i Kocioem.
Moderados osignli w tych stosunkach trwae modus vivendi, w czasach
izabeliskich pastwo zajmowao generalnie postaw przyjazn wobec
Kocioa, a na dworze krlewskim dominoway wrcz nastroje klerykalne.
Poczynajc od lat szedziesitych nastpowao te odrodzenie
religijnoci i zblienie do Kocioa klas wyszych, zwaszcza
mieszczastwa, we wczeniejszym okresie pozostajcych pod silnymi
wpywami liberalnego antyklerykalizmu. Rekatolizacja elit spoecznych i
postpujca dechrystianizacja czci mas ludowych (proletariatu
miejskiego i robotnikw rolnych - zwaszcza z poudniowej Hiszpanii)
pogbiay dystans midzy klasami wyszymi i niszymi, ktry w wymiarze
wiadomoci, wartoci, idei osignie, poczynajc od przeomu wiekw,
alarmujce rozmiary.
IV. REWOLUCJA I RESTAURACJA (1868-1900)
REWOLUCJA 1868-1874
OBALENIE znienawidzonej przez wikkszo Hiszpanw izabeliskiej monarchii, a wraz z ni panowania Burbonw - o izolacji odrzuconego porzdku najlepiej wiadczy to, e
waciwie nikt nie stan w jego obronie - otworzyo szecioletni okres
chaosu politycznego, konfliktw spoecznych, wojny domowej. Na pnocy
kraju swoj rebeli ponownie wzniecili karlici. Na Kubie wybucho
niepodlegociowe powstanie. Trudnoci w stabilizacji nowego porzdku
pogbiay take problemy ekonomiczne: kryzys gospodarczy i due
bezrobocie, ze zbiory, powodujce wzrost cen ywnoci. Czynniki te

leay u rde protestw spoecznych, ktre podminowyway nowy ad

polityczny. W miastach wybuchay strajki i rozruchy, chopi - zwaszcza w
Andaluzji - dokonywali samowolnych prb podziau obszarniczej ziemi.
Wydaje si jednak, e gwne powody klski porzdku, ktry wyoni
si z rewolucji wrzeniowej 1868 r., leay w wewntrznych podziaach i
niezdolnoci do kompromisu tych wszystkich zrnicowanych si
politycznych, ktre doprowadziy do obalenia monarchii izabeliskiej i w
wyniku jej upadku przez kilka nastpnych lat znajdoway si u steru
rzdw. Miar destabilizacji i rozbicia sceny politycznej byo to, e w
cigu tego krtkiego okresu piciokrotnie odbyway si wybory do
Kortezw, kilkanacie razy zmienia si rzd (formoway go po kolei
wszystkie najwaniejsze ugrupowania), monarchi zastpia republika. W
cigu niecaych dwch lat istnienia tej ostatniej na jej czele stao
czterech prezydentw. saboci i niewielkim spoecznym zakorzenieniu
zarwno wczesnego parlamentaryzmu, jak i caego systemu partyjnego
najlepiej wiadczy to, e w wyborach do Kortezw kadorazowo zdecydowane
zwycistwo odnosiy siy, ktre akurat znajdoway si u wadzy, przez
Ministerstwo Spraw Wewntrznych i lokaln administracj z duym
powodzeniem ksztatujce decyzje elektoratu.
W pierwszym okresie wadza spoczywaa w rku koalicji zoonej z
progresistas, unionistw i demokratw. Ich celem bya w pierwszej
kolejnoci stabilizacja sytuacji politycznej, rozadowanie rewolucyjnych
nastrojw, ktre uatwiy obalenie Izabeli II. Dlatego te w Madrycie
rozwizaa si Junta Centralna powoana w dniach wrzeniowej rewolucji,
wzywajc do tego samego junty lokalne. Ostatecznie po kilku tygodniach
zostay one zlikwidowane dekretem rzdu. W wielu miejscowociach nadal
jednak dziaaa obywatelska formacja powstaa w czasie niedawnego
przewrotu: Ochotnicy Wolnoci (Yoluntarios de la Libertad).
290
Dugofalowym celem rzdzcej koalicji byo stworzenie silnego,
praworzdnego, umiarkowanego spoecznie, ale w zdecydowany sposb
laickiego pastwa. Zakadano, e porzdek spoeczny, posuszestwo
obywateli, presti midzynarodowy Hiszpanii mog by zagwarantowane
jedynie przez monarchiczn form rzdw. 8 X 1868 r. powsta rzd
tymczasowy, na czele ktrego stan genera Francisco Dominguez Serrano,
sympatyk progresistas, we wrzeniu 1868 r. wraz z Primem dowodzcy
wojskami, ktre wystpiy przeciwko Izabeli. W skad rzdu Serrano weszo
wiele znanych osobistoci zwizanych z unionistami i parti
progresywn". Jedn z pierwszych decyzji rzdu byo ogoszenie wolnoci
kultu, znoszcej wszelkie dotychczasowe restrykcje wobec niekatolickich
wyzna. Ta, jak i inne decyzje, ograniczajce na rnych polach
prerogatywy Kocioa, spowodoway od samego pocztku niech tej potnej
instytucji wobec nowego porzdku.
15 I 1869 r. odbyy si wybory do Kortezw Ustawodawczych, pierwsze
prawdziwie powszechne wybory w historii Hiszpanii. Przeprowadzono je
wedug bardzo demokratycznej ordynacji, przyznajcej prawo gosu kademu
Hiszpanowi powyej 25 roku ycia. Wikszo w parlamencie uzyskay
ugrupowania rzdzce: 236 deputowanych na 381 miejsca. Znaczc
reprezentacj uzyskaa jednak te opozycja: republikanie zdobyli a 85
miejsc, karlici - 20. Ci ostatni, decydujc si na podjcie walki
rodkami legalnymi, uzyskali silne poparcie w prowincjach baskijskich i
Nawarze. Republikanie ogromn wikszo gosw, ktra na nich pada,
uzyskali w orodkach miejskich pooonych w pasie rdziemnomorskim.
Zwyciyli w Kadyksie, Leridzie, Huesce, Sewilli, Barcelonie, Geronie i
Saragossie; dua cz elektoratu gosowaa te na nich w Walencji,
Alicante, Murcji, Maladze, Badajoz i Palencji. Ta geografia poparcia zarwno dla karlistw, jak i republikanw - wyznaczaa jednoczenie

najbardziej zapalne strefy, gdzie bdzie wystpowao najsilniejsze

zagroenie dla stabilizacji nowych porzdkw politycznych.
Kortezy po kilkumiesicznych pracach uchwaliy now konstytucj (5 VI
1869). Gwarantowaa ona powszechne prawo wyborcze, szerokie swobody
obywatelskie (druku, zgromadze, stowarzysze), wolno wyznania;
wprowadzaa trjpodzia wadz, dwuizbowy parlament, zoony z Kongresu i
Senatu (obie izby miay by wybierane w wyborach powszechnych, izba
nisza - bezporednich, wysza - porednich). Form rzdw byaby
monarchia konstytucyjna. Monarcha sprawowaby swoj wadz przez
ministrw (musieliby by jednoczenie czonkami parlamentu). Jego realne
kompetencje byy ograniczone, najwaniejsz z nich byoby prawo
rozwizywania Kortezw. Centrum wadzy miao znajdowa si w parlamencie.
Kortezy powoay Regencj, ktr obj gen. Serrano. Na czele nowego
gabinetu, powoanego po ustpieniu rzdu tymczasowego, stana gwna
posta rzdzcego obozu - genera Juan Prim (obj jednoczenie kluczow
tek ministra wojny). By nie tylko wybitnym wojskowym, cieszcym si
wielk popularnoci zarwno w armii, jak i poza ni, ale jednoczenie
zdolnym politykiem, bodaj jedynym, ktry mia szans doprowadzi do
trwaej stabilizacji nowego porzdku.
Ju wkrtce jednak powane zagroenie dla tego ostatniego przyszo ze
strony republikanw. Odrzucali oni monarchi jako form rzdw, domaga291
j si proklamowania republiki. Wikszo z nich przeciwna bya take
centralistycznemu pastwu, optujc za jego przeksztaceniem w kierunku
zdecentralizowanej federacji regionw. Obok pokojowego, legalnego nurtu
republikanizmu, ktry dziaa na forum parlamentu, od samego pocztku
istniao te jego skrzydo radykalne, dla realizacji wyznawanych celw
gotowe sign do rewolucyjnych rodkw dziaania. Do pierwszych
republikaskich prb wzniecenia rebelii doszo ju w grudniu 1868 r. - w
Maladze i Kadyksie, w marcu 1869 r. - w Jerez i Paterna. W maju 1869 r.
lokalne junty republikaskie, reprezentujce Kataloni, Walencj,
Aragoni i Balea-ry, zawary tzw. Pakt z Tortosy, w ktrym zaplanoway
wsplne wystpienie przeciwko istniejcemu porzdkowi. W nastpnych
miesicach do zawartego porozumienia doczyli si republikanie z innych
regionw, a we wrzeniu i padzierniku 1869 r. wybucho republikaskie
powstanie, ktre objo Barcelon, Saragoss, Walencj, wiele
miejscowoci w Andaluzji. Zostao ono stumione przy uyciu wojska, rzd
zawiesi swobody konstytucyjne, a Kortezy wprowadziy stan wojenny. Ta
spirala wywrotowych wystpie i nastpujcych po nich represji zawieszania swobd konstytucyjnych bdzie powtarzajc si plag ycia
politycznego w caym okresie midzy obaleniem Izabeli i burbosk
restauracj.
Przetrwanie nowego ustroju zaleao w duym stopniu od znalezienia
odpowiedniego monarchy. Powanie rozwaana bya kandydatura ksicia de
Montpensier z dynastii orleaskiej, lecz przeciwny by jej Napoleon III.
Demokraci lansowali byego zdetronizowanego wadc Portugalii,
Ferdynanda. Swoich zwolennikw mia te genera Espartero. W pewnym
momencie wydawao si, e tron obejmie, popierany przez Prima, ksi
Leopold Hohenzollern, z bocznej gazi pruskiej dynastii - Sigmaringen.
Przedwczesne, przypadkowe ujawnienie wiadomoci o spodziewanym objciu
hiszpaskiego tronu przez ksicia z rodu Hohenzollernw wywoao
gwatowny sprzeciw Napoleona III (wystpujcego przeciw grobie
otoczenia" Francji przez kraje rzdzone przez jedn, niemieck dynasti)
i stao si bezporedni przyczyn wybuchu wojny francusko-pruskiej.
Ostatecznie Prim zdoa przeforsowa inn swoj kandydatur, ktra
zostaa zaakceptowana przez wszystkie europejskie mocarstwa: Amadeusza z
domu sabaudzkiego, syna krla Woch Wiktora Emanuela II. Przyby on do

Hiszpanii 30 XII 1870 r., w trzy dni pniej zosta w Madrycie

proklamowany nowym hiszpaskim monarch - Amadeuszem I. Objcie przez
niego tronu zbiego si ze mierci Prima, ktry zosta postrzelony na
madryckiej ulicy (zmar w kilka dni po zamachu), prawdopodobnie przez
fanatycznego republikanina. Pozbawio to nowego krla jedynego realnego
oparcia politycznego, na jakie mg liczy. Niechtne stanowisko od
pocztku zajmowa wobec niego Koci, ktry w dynastii sabaudzkiej
widzia zdeklarowanych wrogw papiestwa (Wiktor Emanuel II zlikwidowa
Pastwo Kocielne, inkorporujc jego ziemie do Krlestwa Woch).
Nieprzychylna bya rwnie arystokracja, ktra, aczkolwiek nie yczya
sobie powrotu Izabeli H, opowiadaa si w swej wikszoci za
pozostawieniem tronu w rkach Burbonw. Nowy krl nie orientowa si
zupenie w hiszpaskich realiach, nie zna nawet jzyka. Oparciem, i to
te tylko do czasu, bya dla niego cz generalicji, ktra zdominowaa
jego dwr.
292
W nowych wyborach do Kortezw wikszo ponownie uzyskaa rzdzca
koalicja, ale nie przyczynio si to do stabilizacji ani biecej
sytuacji politycznej, ani nowej monarchii. mier Prima doprowadzia do
dekompozycji dotychczasowego obozu wadzy. Gwna jego cz - partia
progresywna" - wiosn 1871 r. rozpada si na dwa ugrupowania:
konserwatywn parti konstytucjonaln" Mateo Praxedesa Sagasty i parti
radykaln, na ktrej czele stan Manuel Ruiz Zorilla. Nastpio po sobie
kilka krtkotrwaych gabinetw, ktrym przewodzili kolejno Serrano,
Zorilla, Sagasta.
W 1872 r. wadza cigle znajdowaa si w rku tego samego obozu
politycznego, wywodzcego si z postpowego" i demokratycznego nurtu
hiszpaskiego liberalizmu. Usiowa on wprowadzi reformy wypywajce z
tradycyjnego programu tych ugrupowa, wychodzce jednoczenie naprzeciw
oczekiwaniom elektoratu. W praktyce podejmowane decyzje, zamiast umacnia
oparcie dla rzdzcego obozu, wzmagay polityczne i spoeczne napicia.
Denia do przeprowadzenia konsekwentnego rozdziau Kocioa i pastwa
pogbiay wrogo hierarchii katolickiej, ktra w XIX--wiecznej
Hiszpanii, w sytuacji zagroenia dla swej pozycji, zawsze stawaa si
jdrem konserwatywnej reakcji. Kolejne rzdy deklaroway ch pooenia
kresu znienawidzonej powszechnie praktyki uintas - poboru do wojska.
Nowa armia miaa by oparta na zasadzie ochotniczego naboru. Jednak wojna
na Kubie nie tylko uniemoliwiaa wprowadzenie w ycie tych \ planw, ale
prowadzia wrcz do przeciwnych rezultatw - ogromnej rozbudowy armii
(liczba onierzy przeznaczonych do stumienia kubaskiego powstania
signa kilkudziesiciu tysicy). W caym kraju cigle wybuchay
zamieszki skierowane przeciwko poborowi. Wadze zdecydoway si take na
zniesienie niewolnictwa w koloniach. Ten szlachetny gest zepchn jednak
do nieprzejednanej opozycji bardzo wpywowe w Hiszpanii lobby wacicieli
niewolnikw.
Monarchia Amadeusza bya kontestowana przez rosncych w si - mimo
stumienia ich powstania w 1869 r. - republikanw-federalistw. Ich
spoeczne zaplecze stanowiy nisze warstwy ludnoci miejskiej, gwnie w
orodkach pooonych na rdziemnomorskiej osi kraju. Ale na lewicy coraz
wiksze wpywy zyskiwaa te Midzynarodwka Robotnicza, rekrutujca
nowych czonkw wrd robotnikw zarwno przemysowych, jak i rolnych. W
walce o wpywy w tej organizacji, toczonej midzy zwolennikami Marksa i
Bakunina, przewag uzyskali ci ostatni. W 1873 r. Midzynarodwka
skupiaa w Hiszpanii ok. 50 tys. czonkw, stajc si powan si
polityczn popychajc robotnikw do strajkw i dziaa rewolucyjnych.
Jeszcze wikszy od realnego wpywu Midzynarodwki by psychologiczny
efekt, jaki wytwarzaa wrd klas posiadajcych. Jej szybki rozwj

wprawia w panik hiszpaskie mieszczastwo, pamitajce wiee

dowiadczenie Komuny Paryskiej. Kortezy uchwaliy delegalizacj
Midzynarodwki jako organizacji wywrotowej, ale wprowadzenie tej decyzji
w ycie zostao opnione przez sprzeciw Sdu Najwyszego, ktry uzna j
za sprzeczn z zagwarantowanym przez konstytucj prawem do stowarzyszania
si.
Najwiksze zagroenie dla nowego adu przyszo jednak nie ze strony
radykalnej lewicy, ale karlistw. W maju 1872 r. doszo do wybuchu
293
powstania w prowincjach baskijskich i Nawarze. Do powstacw doczy
karlistowski pretendent, wystpujcy jako Carlos VII. Drog negocjacji
udao si doprowadzi do przejciowego zaprzestania walk w prowincjach
baskijskich, ale wwczas karlistowska rebelia przeniosa si do
Katalonii. Wojsko nie mogo sobie poradzi z karlistowska partyzantk, w
niektrych rejonach zwolennicy Carlosa utworzyli wasn administracj.
Rebelianckie partidas niejednokrotnie przekraczay Ebro, przenoszc walki
na poudnie, w kierunku centralnej Hiszpanii. W pewnym momencie realna
bya groba karlistowskiego marszu na Madryt, jak w pierwszej wojnie
karlistowskiej. Wojna, oprcz tak oczywistych negatywnych skutkw, jak
dalsza destabilizacja ycia politycznego i dyskredytacja wieo
ustanowionej monarchii, pogbianie finansowych trudnoci rzdu,
wzmaganie spoecznego niezadowolenia wobec kolejnych uintas, przynosia
te w nieuchronny sposb wzrost znaczenia wojskowych, ktrzy po raz
kolejny wyrastali na arbitrw pogmatwanej i coraz bardziej dramatycznej
sytuacji wewntrznej.
10 II 1873 r. abdykowa Amadeusz I. Bezporedni przyczyn by zatarg
z armi na tle krlewskich nominacji w Korpusie Artylerii, ale wydaje
si, e krl szuka tylko pretekstu do zrzucenia z siebie ciaru, ktry
przekracza jego siy. Nastpnego dnia poczone izby Kortezw
proklamoway ustanowienie Republiki. Ku zaskoczeniu zarwno jej
zwolennikw, jak i przeciwnikw pojawia si ona nie w efekcie zbrojnego
powstania czy pronun-ciamiento armii, ale na drodze pokojowej, jako efekt
wysikw zmierzajcych do zapenienia prni powstaej w wyniku abdykacji
monarchy i dyskredytacji monarchii w jej kolejnym, tym razem nieburboskim wcieleniu.
W pierwszych miesicach swego istnienia Republika staa si aren
starcia midzy radykaami i federalistami: zwolennikami z jednej strony
republiki unitarnej, scentralizowanej, z drugiej - republiki
federacyjnej, zoonej z oddzielnych kantonw. Ci pierwsi usiowali przy
pomocy wojska i wiernych im oddziaw Ochotnikw Wolnoci przej wadz
drog zamachu stanu (23-24 IV 1873), ale ponieli klsk. W kolejnych
wyborach do Kortezw (10-13 V 1873) przygniatajc przewag uzyskali
federalici. Nowe Kortezy proklamoway Republik Federaln. Jej
prezydentem ustanowiy Francisca Pi y Margalla, kataloskiego
intelektualist, autora wydanych jeszcze za czasw izabeliskich prac
propagujcych federalistyczne idee, popularyzatora na gruncie hiszpaskim
myli Josepha Proudhona. Nowe wadze naday jeszcze bardziej radykaln
interpretacj reformom zainicjowanym przez poprzednie gabinety. Zaczto
wprowadza w ycie absolutny rozdzia pastwa i Kocioa, pozbawiajc ten
ostatni wszelkich pastwowych subwencji, wpywu na szkolnictwo,
ustanawiajc cywilne luby. Rozpoczto te prace, ktre miay doprowadzi
do stworzenia zacztkw gwarancji socjalnych dla robotnikw (m.in.
ustawowe ograniczenia czasu pracy), ustanowienia mieszanych komisji
arbitraowych, skadajcych si z przedstawicieli pracodawcw i
pracobiorcw. Przede wszystkim jednak zaczto przygotowywa rzeczywist
federalizacj Hiszpanii. Pi y Margali by zwolennikiem dziaa legalnych,
uwaa, e kantonalizacj naley wprowadzi na drodze ustawodawczej, w

Kortezach. Ta logika przeksztacenia pastwa centralistycznego w

federalne w sposb odgrnie" kontrolowany (arba abaj) zderzya si z
logik natychmiastowego, oddolnego" (abajo arriba) rewo294
lucyjnego podziau Hiszpanii na kantony. Mimo e specjalna komisja
ustanowiona przez Kortezy przygotowaa projekt przeksztacenia Hiszpanii
w federacj 17 regionw, masy republikaskie na prowincji nie chciay
czeka na wprowadzenie tego projektu w ycie w majestacie prawa. W lipcu
1873 r. federalici samorzutnie proklamowali powstanie kantonw -najpierw
w Kartagenie, nastpnie Sewilli, Kadyksie, Grenadzie, Castelln, Maladze,
Salamance, Walencji, Bailen, Algeciras, Alicante.
Pi y Margali uwaa t oddoln rewolucj kantonaln za pogwacenie
porzdku konstytucyjnego i zasad pastwa prawa, ale nie chcia uy
przeciwko federalistom siy. Ustpi z zajmowanego stanowiska, na ktrym
zastpi go (18 VII 1873) Nicolas Salmern. Oznaczao to koniec
radykalnej, federalistycznej fazy rewolucji, pocztek zwrotu w kierunku
bardziej umiarkowanym, konserwatywnym, a nawet - ju wkrtce autorytarnym. Nowy prezydent rozbudowa siy porzdku, zwikszajc stan
osobowy Guardia dvii do 30 tys. Przede wszystkim jednak cign z
pnocy oddziay wojskowe walczce z karlistami i skierowa je do
tumienia kantonalnego powstania federalistw. Rebelia w wikszoci
orodkw zostaa szybko rozbita (na og przed kocem lipca). Do 19
wrzenia stawia opr kanton ustanowiony w Maladze. Najduej jednak
broni si kanton ze stolic w Murcji, obejmujcy Kartagen, gdzie
znajdowaa si twierdza i port marynarki wojennej. Do kantonalistw
przyczyy si stacjonujce tam okrty wojenne i miejscowy garnizon.
Federalici z Murcji i Kartageny
295
usiowali przenie pomie kantonalnej rewolucji do ssiednich
miejscowoci - organizujc zbrojne ekspedycje ldowe i morskie;
zepchnici do obrony przez wojska wierne rzdowi w Madrycie, stawiali
opr jeszcze przez kilka miesicy. Armii rzdowej zdoali przeciwstawi
15 tys. uzbrojonych ludzi i ponad 500 dzia. Kartagen, po kilkukrotnych
bombardowaniach artyleryjskich, zdobyto dopiero 12 I 1874 r. W
nastpstwie wznieconej przez siebie rebelii federalici zostali - na
rwni z czonkami Midzynarodwki Robotniczej - wyjci spod prawa i
pozbawieni legalnych moliwoci dziaania.
6 IX 1873 r. dymisj zoy prezydent Salmern. Powodem byy wzgldy
etyczne - nie chcia podpisa dwch wyrokw mierci wydanych przez sdy
wojskowe. Nowym prezydentem zosta Emilio Castelar, profesor uniwersytetu
madryckiego, ktry w gosowaniu w Kortezach pokona Pi y Margalla.
Dokona on w dziejach I Republiki dalszego zwrotu na prawo, opierajc si
gwnie na armii. To, czego potrzebujemy w tej chwili, to porzdek,
autorytet i silna wadza" - powtarza nowy prezydent. Rozwiza formacj
Ochotnikw Wolnoci, ktra stanowia zbrojne rami radykalnych,
rewolucyjnych elementw. Sprawowa wadz w praktyce dyktatorsk, cho
utrzyman w ramach norm konstytucyjnych. Rzdzi za pomoc dekretw,
zawieszajc konstytucyjne swobody obywatelskie. 20 IX 1873 r. zawieszone
zostay a do stycznia nastpnego roku sesje Kortezw.
Gdy wydawao si, e Castelarowi udao si trwale zaprowadzi
konserwatywn wersj adu i porzdku" w ramach republikaskiego ustroju,
nastpi kolejny kryzys polityczny, zagraajcy osignitej stabilizacji.
Ostatniego dnia 1873 r. centryci Salmerona i republikanie Pi y Margalla
zawarli porozumienie, e na sesji Kortezw, ktra miaa si zacz w dwa
dni pniej, doprowadz do obalenia Castelara. Realna stawaa si ponowna

prezydentura Pi y Margalla i powrt do wadzy federalistw, a tego w

adnym razie nie chciaa zaakceptowa armia. Genera Pavia, dowdca
okrgu wojskowego Kastylii (capitan general de Castilla), wystpi wobec
Castelara z ofert wojskowego przewrotu, ktry miaby zagwarantowa jego
dalsze rzdy. Castelar, zdecydowany na dziaanie w granicach porzdku
konstytucyjnego, odmwi i pierwszego dnia obrad Kortezw zosta usunity
ze stanowiska prezydenta. 3 stycznia w godzinach porannych do parlamentu
wkroczy gen. Pavia ze swoimi onierzami. Kilka strzaw w powietrze
wystarczyo do rozpdzenia Kortezw. Nikt nie stan w ich obronie, a
gen. Pavia ogosi rozwizanie parlamentu.
Nowym prezydentem (a jednoczenie szefem rzdu) zosta gen. Serrano,
ktry realizowa wizj Republiki konserwatywnej, autorytarnej". Podstaw
jego rzdw, oprcz poparcia armii (gen. Pavia zosta ministrem wojny),
byy partie rodka: konstytucjonalici i radykaowie, opowiadajcy si za
siln, unitarn, antyfederalistyczn" republik. Radykalna lewica federalici i czonkowie Midzynarodwki Robotniczej - pozbawieni byli
moliwoci legalnego dziaania, a rewolucyjne nastroje mas zostay
skutecznie zamane w 1873 r. w wyniku zdawienia kantonalnego powstania.
Stabilizacja polityczna i spoeczna spowodoway wzrost zaufania wobec
Republiki ze strony zamoniejszych grup spoecznych, zwaszcza buruazji.
Widomym tego znakiem by wzrost wartoci akcji na madryckiej giedzie.
Wydawao si, e
296
Republika przesza ju przez najciszy okres wstrzsw politycznych i
spoecznych i ma przed sob szans na przetrwanie, cho wci izolowana
bya na arenie midzynarodowej - uznana zostaa tylko przez dwa pastwa:
Stany Zjednoczone i Szwajcari. Za prezydentury Serrano odniesiono te
znaczce sukcesy w walce z karlistami. Wojska rzdowe, ktrymi osobicie
dowodzi Serrano, przerway karlistowskie oblenie Bilbao (tak jak
podczas poprzedniej wojny, karlici zdobycie tego miasta uwaali za swj
gwny cel), zajy Inin, pooony na granicy hiszpasko-francuskiej,
przez ktry biega jedna z gwnych drg zaopatrzenia dla rebeliantw.
W sytuacji, gdy rzd odnosi sukcesy w walce z siami, ktre
zagraay istnieniu Republiki, jej upadek i burboska restauracja byy
dla wielu obserwatorw i uczestnikw wczesnego ycia politycznego sporym
zaskoczeniem. Jakkolwiek restauracji monarchii sprzyja Koci, a take
wiksza cz arystokracji, o ponownej intronizacji Burbonw zadecydowaa
nie akcja ugrupowa politycznych czy si spoecznych, ale dziaania grupy
wojskowych, co byo jak najbardziej logicznym rozwizaniem wobec
ogromnego wzrostu znaczenia armii za prezydentury Castelara i Serrano.
Idea burboskiej restauracji bya popularna wrd czci korpusu
oficerskiego, zwaszcza jego redniej i modszej czci, nie zwizanej z
republikaskim establishmentem. Sprzyja jej te fakt, e abdykowaa
bardzo niepopularna Izabela, prawa do korony przekazujc swojemu synowi
Alfonsowi, ktry w 1874 r. skoczy 17 rok ycia. 29 grudnia 1874 r.
proburbo-skie pronunciamiento ogosi w Sagunto mody brygadier Martinez
Campos. Biern postaw zachoway oddziay walczce na pnocy kraju z
karlistami, stanowice najwiksz i najbardziej wartociow cz armii.
Przewrotowi nie przeciwstawi si te dowdca kastylijskiego okrgu
wojskowego, ktry jako jedyny dysponowa si militarn do obrony
Madrytu. W obronie Republiki nie wystpiy masy, zniechcone represyjn,
autorytarn polityk ostatnich rzdw. 30 grudnia ostatni gabinet
Republiki poda si do dymisji, a nastpnego dnia ogoszono powstanie
rzdu pod przewodnictwem Antonio Canovasa del Castillo, politycznego
lidera burboskich monarchistw. Rzd Canovasa zosta jednoczenie
ogoszony Regencj, ktra miaa reprezentowa krlewsk wadz do czasu
przyjazdu do Madrytu Alfonsa XE, w momencie przewrotu przebywajcego w

Paryu. I Republik obaliy zaledwie dwa zbuntowane bataliony, upada ona

jeszcze szybciej i stawiajc mniejszy opr ni monarchia izabeliska we
wrzeniu 1868 r.
RESTAURACJA: KONSERWATYCI, LIBERAOWIE, EL CACIQUISMO (1875-1895)
Burboska restauracja, ktra nastpia po burzliwym szecioleciu
(Sexe-nio) rewolucyjnym, doprowadzia do powstania najstabilniejszego
systemu politycznego w XIX-wiecznej historii Hiszpanii. Jego twrc by
jeden czowiek: Antonio Canovas del Castillo. Pochodzi ze skromnej
rodziny, z Malagi, gdzie by dziennikarzem, dyrektorem szkoy. Po
przeniesieniu si do Madrytu zbliy si do krgu intelektualnego
zwizanego z Ateneo de Madrid. By autorem ksiek historycznych (m.in. o
Filipie IV). Jego kariera polityczna zacza si za czasw Unii
Liberalnej, w rzdzie O'Donnella by
297
sekretarzem w Ministerstwie Spraw Wewntrznych. Swoje koncepcje
polityczne wzorowa na myli Edmunda Burke'a i ustroju brytyjskim,
stamtd czerpa pomysy uoenia na gruncie hiszpaskim relacji midzy
krlem i parlamentem, oparcia monarchii na dwupartyjnym systemie
politycznym. Jako lider monarchistw w okresie rewolucyjnego Sexenio by
zwolennikiem stworzenia szerokiego ruchu politycznego, ktry pokojowymi,
parlamentarnymi metodami doprowadzi do restauracji monarchii. Wojskowy
przewrt Martineza Camposa przyj z rezerw, od razu podejmujc walk,
aby restaurowan monarchi nie zdominowaa ani armia, ani zwolennicy
prostej kontynuacji porzdkw izabeliskich sprzed 1868 r.
Polityczn baz Canovasa byli dawni unionici, a grup, z ktr
musia w pierwszym okresie restauracji stoczy zacity bj o ksztat
nowej monarchii - dawni moderados, elity wadzy z czasw izabeliskich.
Moderados domagali si natychmiastowego powrotu do Hiszpanii Izabeli II,
ktry Canovas zdoa odwlec do lipca 1876 r., kiedy to powstay ju
zasadnicze zrby nowej monarchii. Pozostaymi kwestiami spornymi byy
przede wszystkimi: sprawa konstytucji - moderados dali powrotu do
konstytucji z 1845 r., Canovas chcia zupenie nowej konstytucji, oraz
pozycja Kocioa w pastwie. Canovas nie chcia si zgodzi na cakowit
likwidacj liberalnego ustawodawstwa z czasw rewolucyjnego Sexenio.
Dziki poparciu modego monarchy i wasnej zrcznoci politycznej
Canovas odnis zwycistwo we wszystkich sprawach najwikszej wagi.
Projekt nowej konstytucji zosta opracowany przez specjaln komisj, w
kt298
rej wikszoci dysponowali zwolennicy premiera. W styczniu 1876 r.
odbyy si wybory do Kortezw Konstytucyjnych - na podstawie powszechnego
prawa wyborczego, ustanowionego w 1869 r. Canovas by jego przeciwnikiem,
ale takie rozwizanie gwarantowao wiksz spoeczn legitymizacj nowej
konstytucji i nowego ustroju. Wyniki wyborw byy zgodne - wedug
utrwalonej ju hiszpaskiej tradycji - z yczeniami rzdu. Ogromn
wikszo zdobya partia konserwatywna utworzona przez Canovasa.
Konstytucja uchwalona w 1876 r. okazaa si najduej obowizujc
(a do 1923 r.) konstytucj w caej dotychczasowej historii Hiszpanii.
Bya ona poczeniem rozwiza dwch ustaw zasadniczych: z 1845 r. - a
wic izabeliskiej, powstaej pod auspicjami moderados, i z 1869 r.
rewolucyjnej. Nowa konstytucja deklarowaa, e suwerenem s wsplnie
Kortezy i monarcha. Monarcha mia prawo weta (wicego) wobec uchwa
parlamentu, mg rozwizywa Kortezy, samodzielnie mianowa ministrw ale byli oni odpowiedzialni przed parlamentem. Konstytucja przywracaa
centralizacj i pen kontrol rzdu nad wadzami lokalnymi. Gwarantowaa

swobody obywatelskie - druku, zgromadze, stowarzysze (ale ich prawn

regulacj pozostawiaa pniejszym dekretom rzdowym). Przywrcono Senat,
ktrego poowa miaa by obsadzana na zasadzie doywotniej nominacji
krlewskiej, poowa za - w kilkustopniowych wyborach. Konstytucja 1876
r. znosia powszechne prawo wyborcze, wprowadzajc cenzus majtkowy,
okrelany wedug wysokoci paconych podatkw. Prawo gosu w wyborach do
Kortezw uzyskao ok. 800 tys. osb, a wic ok. 5% ludnoci (prawie 20%
mskiej populacji powyej 25 roku ycia). Cenzus majtkowy w wyborach
municypalnych by niszy: obliczono, e mogo w nich uczestniczy ok. 46%
dorosych mczyzn. Cenzus wyborczy, ustanowiony przez konstytucj 1876
r., by mniej restrykcyjny od rozwiza panujcych wwczas w wikszoci
krajw zachodnioeuropejskich (np. we Woszech w latach siedemdziesitych
XIX w. w wyborach parlamentarnych mogo uczestniczy zaledwie ok. 2,2%
populacji).
Konstytucja deklarowaa, e katolicyzm jest oficjaln religi
Hiszpanii, ale zapewniaa jednoczenie wolno dla innych wyzna, cho
ograniczon do sfery prywatnej (nie obejmujcej kultu publicznego i
dziaalnoci misjonarskiej). Oglnikowo zapisw o tolerancji religijnej
sprawiaa, e ich praktyczne zastosowanie zaleao od wadz lokalnych.
Konstytucja przywracaa te wpywy Kocioa w szkolnictwie. Mimo to
zapisy konstytucji dotyczce Kocioa nie zostay przyjte przychylnie
ani przez krgi moderados, ani hierarchi katolick. Niezalenie od
wszystkich poczynionych koncesji na rzecz Kocioa, w wikszym stopniu
stanowiy one odbicie liberalnych, laickich koncepcji Canovasa.
Do politycznej stabilizacji burboskiej monarchii, oprcz uchwalenia
nowej konstytucji, walnie przyczynio si zakoczenie wojen - karlistowskiej i kubaskiej - ktre tak wiele szkody przyniosy monarchii Amadeusza Iii Republice. W kilku dobrze zaplanowanych kampaniach, w cigu 1875
r. i pierwszych miesicy 1876 r., stukilkudziesiciotysiczna armia
rzdowa rozbia karlistowskie oddziay w prowincjach baskijskich, Nawarze
i Katalonii. Najwaniejszymi operacjami dowodzi gen. Martmez Campos, a
na froncie czsto obecny by mody Alfons XII, co ogromnie wzmocnio
299
jego popularno w siach zbrojnych (krl bardzo o ni zabiega i
pniej: znany by z tego, e lubi paradowa w wojskowych mundurach,
zna na pami wojskowe regulaminy). Po militarnej klsce i wewntrznych
podziaach, jakie w jej wyniku nastpiy, karlizm przesta stanowi
istotne zagroenie dla burboskiego porzdku, cho nadal cieszy si
znacznym poparciem na baskijskiej czy kataloskiej wsi.
Pacyfikacj Kuby rwnie oddano w rce gen. Martmeza Camposa, ktry w
1876 r. obj dowdztwo wszystkich hiszpaskich wojsk stacjonujcych na
wyspie. Poczenie skutecznych operacji wojskowych z pojednawczymi
gestami wobec rebeliantw, ogoszeniem amnestii i decyzj o przyznaniu
Kubie statusu podobnego do tego, z jakiego korzystao Puerto Rico (co
oznaczao zwikszenie samodzielnoci administracyjnej wyspy), pozwolio
zakoczy t krwaw i kosztown wojn. W kwietniu 1878 r. skapituloway
ostatnie powstacze oddziay.
Mimo powanych politycznych sukcesw, jakimi byy uchwalenie
konstytucji, zakoczenie obu wojen, rzdy pierwszych lat Restauracji - a
do pocztku lat osiemdziesitych z krtkimi przerwami premierem jest
Canovas - prowadziy polityk autorytarn. Rzdowe dekrety naday bardzo
restrykcyjn interpretacj konstytucyjnym gwarancjom swobd
obywatelskich. Przywrcono surow cenzur publikacji, znacznie
ograniczono kompetencj sdownictwa cywilnego, oddajc rozpatrywanie
wikszoci wykrocze przeciwko porzdkowi politycznemu trybunaom
wojskowym. W pierwszych latach Restauracji Canovas, ustpujc pod
naciskiem moderados, zgodzi si na usunicie z madryckiego Uniwersytetu

Centralnego liberalnych profesorw, w wikszoci krausistw. Jego rzd

nie czyni jednak przeszkd w utworzeniu przez relegowanych uczonych
Instytutu Wolnego Nauczania (Instituto de Ensenanza Libr), ktry sta
si najbardziej wpywowym orodkiem intelektualnym stolicy.
Celem Canovasa bya integracja w ramach systemu odnowionej monarchii
jak najszerszego spektrum politycznego. Std jego przyzwolenie na
funkcjonowanie legalnej opozycji, ktra uformowaa si w postaci partii
liberalnej pod przewodem Sagasty, jednego z czoowych politykw I
Republiki. Skupiaa ona tych wszystkich spord dawnych
konstytucjonalistw, progresistw", demokratw, a nawet republikanw,
ktrzy zaakceptowali zasady polityczne i ustrojowe restauracyjnego
porzdku utworzonego przez Canovasa. Punktem odniesienia i identyfikacji
bya dla nich konstytucja 1869 roku. Stanowczo eliminowane byy jednak te
wszystkie ugrupowania i tytuy prasowe republikaskie, karlistowskie,
ktre podwaay podstawy politycznego status quo.
W 1881 r. system stworzony przez Canovasa pomylnie przeszed
pierwsz zasadnicz prb swej trwaoci i elastycznoci. Konserwatywny
rzd Canovasa zosta zastpiony liberalnym gabinetem Sagasty. Zmiana
rzdu dokonaa si w sposb pokojowy i w peni kontrolowany w ramach
legalnych instytucji politycznych, co stanowio istotny przeom w
dotychczasowej hiszpaskiej tradycji przejmowania wadzy na drodze
rewolucyjnych przewrotw lub wojskowych pronunciamientos. Ten mechanizm
pokojowej wymiany rzdzcej partii - turno padfico - bdzie
charakterystyczn cech Restauracji. Kluczow rol odgrywa w nim
monarcha, ktry decydo300
wa o zmianie gabinetu i rozpisaniu nowych wyborw do Kortezw, z ktrych
nieodmiennie wyaniaa si prorzdowa wikszo. Alfons XII, mimo e
panowa zaledwie dziesi lat, zyska sobie opini wzorowego
konstytucyjnego monarchy, ktry nie podejmowa dziaa arbitralnych, ale
konsultowa si zawsze z najwaniejszymi ugrupowaniami i rodowiskami,
wybiera rozwizania, do ktrych skaniaa si wikszo politycznych
elit. Zmiana gabinetu nastpowaa na og wtedy, gdy pojawiay si
symptomy politycznego kryzysu: narastay wewntrzne konflikty w obozie
rzdzcym, rzd traci popularno, pojawiay si zewntrzne zagroenia.
Konsensus, wypracowany i przestrzegany przez najwaniejsze ugrupowania
polityczne, pozwala zmniejszy polityczn rol armii, co stanowio
ewenement w XIX-wiecznej historii Hiszpanii. Polityczne status quo
kontestowali tylko nieliczni nieprzejednani republikanie, ktrym
przewodzi dziaajcy na emigracji Ruiz Zorilla. Dwukrotnie, w 1883 i
1886 r., podejmowali oni nieudane prby przewrotw.
Zasug pierwszego rzdu Sagasty bya liberalizacja cenzury,
przepisw regulujcych moliwo zrzeszania si i zgromadze publicznych,
a take demokratyzacja prawa wyborczego (obnienie cenzusu). Uchwalono
te nowy Kodeks Karny.
W 1884 r. ponownie wrci do wadzy Canovas i jego partia
konserwatywna, ale ju w nastpnym roku pojawia si groba powanego
kryzysu politycznego. Umar chorujcy na grulic Alfons XII, nie
pozostawiajc adnego mskiego potomka (krlowa bya wwczas w ciy z
drugim dzieckiem, ktre okazao si chopcem - pniejszym Alfonsem
XIII). Canovas, ktry obawia si, e niepewn sytuacj mog wykorzysta
siy nie uznajce stworzonego przez niego systemu Restauracji, doszed do
wniosku, e grobie republikaskiego przewrotu skuteczniej stawi czoo
liberalny rzd Sagasty. Obaj politycy zawarli wwczas porozumienie (znane
jako Pakt z Prado), w ktrym zagwarantowali trwao instytucji i
mechanizmw politycznych Restauracji.

Krlowa-wdowa, Maria Krystyna (z domu habsburskiego) powierzya,

zgodnie z sugesti Canovasa, misj stworzenia gabinetu przywdcy partii
liberalnej. Otworzyo to okres picioletnich rzdw Sagasty, ktre stay
pod znakiem wanych reform politycznych, liberalizujcych system
stworzony przez Canovasa. Parlament (zwany dugim parlamentem" parlamento largo, poniewa by pierwszym w XIX-wiecznej historii
Hiszpanii, ktry funkcjonowa niemal do koca przewidzianej
konstytucyjnie kadencji) uchwali nowe, powszechne prawo wyborcze (prawo
gosu otrzymali wszyscy mczyni powyej 25 roku ycia), nowe liberalne
prawo o stowarzyszeniach (dziki niemu powstay m.in. legalne
stowarzyszenia socjalistyczne). Dokonano reformy sdownictwa, uchwalono
nowy Kodeks Cywilny, zniesiono niewolnictwo w koloniach (dotyczyo to
gwnie Kuby). Reformy Sagasty poszerzyy spoeczn baz monarchii,
wcigajc do uczestnictwa w systemie politycznym nowe grupy ludnoci,
pozbawiy te racji bytu radykaln, republikask opozycj, ktra
przygldaa si realizacji wielu swoich postulatw. Wikszo
republikaskich politykw, jak np. Castelar, ostatecznie zaakceptowao
Restauracj.
W 1890 r. Maria Krystyna, sprawujca funkcj regentki, podzikowaa
301
Sagacie za wsparcie monarchii w trudnym okresie po mierci Alfonsa XII i
przekazaa ster rzdw na powrt w rce Canovasa. Na pocztku lat
dziewidziesitych system polityczny Restauracji - wraz z mechanizmami
przekazywania wadzy i dwubiegunowym ukadem partyjnym - by ju w peni
wykrystalizowany i sprawdzony w trakcie licznych zmian rzdw i
parlamentw, ktre jednak w niczym nie zakcay jego funkcjonowania.
Hiszpania pierwszy raz w swojej XIX-wiecznej historii przez duszy okres
cieszya si systemem rzdw zapewniajcych polityczn stabilizacj i
pokj spoeczny, i to nie przez autorytarn, represyjn polityk, ale w
ramach ustroju parlamentarno-liberalnego. Ustrj polityczny uksztatowany
przez Canovasa i zmodyfikowany pniej w wyniku reform Sagasty nalea do
najbardziej demokratycznych (zwaszcza po wprowadzeniu w 1890 r.
powszechnego prawa wyborczego) w wczesnej Europie. Jednak ju w latach
dziewidziesitych podniosa si fala krytyki wobec niego, ktra swoje
apogeum osigna w pierwszym dziesicioleciu nastpnego stulecia.
Pyna ona przewanie z krgw, ktre wyczone byy z dwubiegunowego
podziau wadzy - socjalistw i republikanw. Parlamentaryzmowi epoki
Restauracji zarzucano fasadowo i fikcyjno. Pod przykrywk
demokratycznych wyborw, konkurencji partii i programw politycznych, w
rzeczywistoci miaa si kry pena kontrola ycia publicznego przez rzd
i administracj. Dowodem, e oskarenia te nie byy pozbawione podstaw,
jest prosty fakt, i w kadych wyborach parlamentarnych bezpieczn
wikszo uzyskiwaa ta partia, ktra akurat znajdowaa si u wadzy.
Mistrzem w preparowaniu" wyborw by Francisco Romero Robledo, minister
spraw wewntrznych w pierwszym rzdzie Canovasa. Ju w 1876 r., samych
pocztkach Restauracji, stan on na czele specjalnej komrki (sama jej
nazwa jest bardzo wymowna - Direccin General de Politica y
Administraciri), ktrej zadaniem byo wygrywanie dla rzdu wyborw i
organizowanie" poparcia w terenie.
Kontrola politycznych, a zwaszcza wyborczych zachowa ludnoci,
dokonywaa si przede wszystkim na szczeblu lokalnym - przez naciski
administracyjne, praktyki korupcyjne (zwyke przekupstwo, czy te
bardziej misterny sposb opierajcy si na rozdzielaniu zamwie
publicznych), a przede wszystkim rozlegy system klienteli. Cay system
jego przeciwnicy okrelili mianem kacykizmu" (el caciguismo).
U rde kacykizmu" leaa z pewnoci centralistyczna natura
systemu administracyjnego - lokalne wadze znajdoway si w cisej

zalenoci i podlegoci wobec Madrytu, std atwo realizowania

odgrnych naciskw. Ale jeszcze powaniejsz przyczyn by niski poziom
kultury politycznej, czy szerzej - poziomu kulturalnego hiszpaskiego
spoeczestwa. Powszechne prawo wyborcze i liberalne ustawodawstwo nie
mogo stworzy prawdziwych mechanizmw demokratycznych w spoeczestwie,
ktrego wikszo stanowili cigle analfabeci, w ogromnej czci ludno
wiejska, yjca na bardzo niskim poziomie cywilizacyjnego rozwoju,
niezdolna do aktywnego i wiadomego uczestnictwa w systemie politycznym.
Historycy badajcy funkcjonowanie systemu Restauracji zwracali te
uwag, e kacykizm" dotyczy przede wszystkim maych orodkw i wsi. W
wielkich miastach od pewnego momentu i liberaowie, i konserwatyci
302
zrezygnowali z prb kontroli wyborw. O tym, e kacykizm" nie zawsze by
powszechnie akceptowan i bezkarn praktyk, wiadczy natomiast to, e w
okresie Restauracji sdy rozpatryway a 3,5 tysica skarg dotyczcych
naduy wyborczych, wydajc 400 wyrokw skazujcych.
Restauracja przyniosa stabilizacj ycia wewntrznego Hiszpanii, ale
take zmian jej polityki zagranicznej. W latach szedziesitych,
zwaszcza za rzdw Unii Liberalnej, Hiszpania prbowaa prowadzi
mocarstwow, niekiedy nawet awanturnicz polityk, ktra miaa odbudowa
jej midzynarodowy presti. Czasy Restauracji charakteryzoway si
znacznie spokojniejsz postaw (okrelan mianem recogimiento - wycofania
si), polegajc na nieangaowaniu si w konflikty europejskie i
wiatowe. Dwoma priorytetami polityki zagranicznej bya ochrona
pozostaoci kolonialnego imperium (Kuba, Puerto Rico i Filipiny) oraz
swoich interesw w Afryce Pnocnej, zwaszcza w Maroku, ktre uwaano za
obszar specjalnego zainteresowania, zmierzajc do ewentualnego uczynienia
z niego w przyszoci hiszpaskiego protektoratu. Hiszpania wesza w
posiadanie niewielkich terytoriw pooonych na poudnie od Maroka na
wybrzeu afrykaskim: Rio de Oro (znane pniej jako Sahara Hiszpaska) i
Rio Muni (Gwinea Hiszpaska).
Pnocna Afryka bya rwnie przedmiotem zainteresowania Francji, co
doprowadzio do ochodzenia stosunkw midzy Hiszpani a in Republik.
Dodatkowym tego powodem bya ch zerwania ze strony Alfonsa XII i
politykw doby Restauracji z zalenoci od potnego ssiada, ktra
wczeniej czsto bya bliska klienteli. Pocigao to za sob prby
zblienia z Niemcami Bismarcka, ktre byy wwczas najpotniejszym
mocarstwem europejskim. Gonym echem w Europie odbia si w 1883 r.
wizyta Alfonsa XE w Niemczech i Austro-Wgrzech, w czasie ktrej
asystowa w manewrach wojskowych. W 1885 r. doszo jednak do spicia w
stosunkach hiszpasko-niemieckich. Byo ono wywoane prbami niemieckiej
penetracji nalecego do Hiszpanii archipelagu Wysp Karoliskich na
Oceanie Spokojnym. W Madrycie doszo wwczas do manifestacji
patriotycznych przed ambasad niemieck. Ostatecznie Bismarck uzna
arbitra papiea Leona XIII, ktry potwierdzi zwierzchno hiszpask
nad Karolinami, ale przyzna jednoczenie Niemcom swobod handlu na tym
terytorium.
W 1887 r. Hiszpania zawara traktat z Wochami, ktrego wydwik by
antyfrancuski. W ten sposb porednio stawaa si uczestnikiem wielkiego
aliansu europejskiego - Trjprzymierza (w jego skad oprcz Woch
wchodziy Niemcy i monarchia habsburska). W praktyce nigdy jednak
Hiszpania nie zacza funkcjonowa jako czonek tego sojuszu - nie byy
tym zainteresowane Niemcy, ktre kraje Pwyspu Pirenejskiego uznaway za
cakowicie peryferyjne.
Tak te, marginaln i pasywn, rol w rzeczywistoci odgrywaa
Hiszpania na arenie europejskiej przez cay okres Restauracji. Nie mogy
tego zmieni zorganizowane z wielkim rozmachem - w 1892 r. - czterech-

setne obchody odkrycia Ameryki, ktre w zamyle Canovasa miay podnie

midzynarodowy presti Hiszpanii. W wielu hiszpaskich miastach odbyy
si wwczas midzynarodowe wystawy i kongresy - historyczne,
geograficzne, sztuk piknych. Mimo izolacjonistycznej polityki doby
Restauracji, to
303
jednak wanie sprawy zewntrzne - a konkretnie zamorskie - stay si w
latach dziewidziesitych rdem wielkiego wstrzsu, obnaajcego
sabo hiszpaskiego pastwa.
GOSPODARKA I SPOECZESTWO DOBY RESTAURACJI
Pod wzgldem rozwoju ekonomicznego ostatnia wier XIX w. dzieli si
na dwa okresy: prosperity lat 1877-1886 i zaamania lat
dziewidziesitych. Ten cykl ekonomiczny nie by zgodny z trendami
europejskimi, co dowodzi stosunkowo niewielkiego stopnia integracji
Hiszpanii z gospodark wiatow. Depresja ekonomiczna, ktra w Europie
zacza si w 1876 r., w Hiszpanii stanie si odczuwalna - przede
wszystkim w postaci kryzysu rolnictwa - dopiero w ostatniej dekadzie XIX
stulecia.
Najwaniejsz gazi hiszpaskiego przemysu pozostawao kataloskie
wkiennictwo. W okresie 1868-1889 jego produkcja zostaa potrojona;
wzrasta w niej udzia weny (dominujca bya cigle bawena). Kataloski
przemys tekstylny, mimo swego burzliwego rozwoju, nie dorwnywa pod
wzgldem wydajnoci i nowoczesnoci przodujcym orodkom
zachodnioeuropejskim. Jego produkcja bya drosza, w zwizku z czym
rynkiem zbytu bya w ogromnej wikszoci sama Hiszpania i Kuba. W latach
dziewidziesitych pojawiy si problemy nadprodukcji wkienniczej.
Odpowiedzi byy dania skuteczne wzmocnienia pastwowego
protekcjonizmu. Kataloscy przemysowcy tradycyjnie stanowili
najsilniejsz grup nacisku domagajc si utrzymywania wysokich ce,
eliminujcych zagraniczn konkurencj.
Mimo prymatu kataloskiego wkiennictwa, w czasach Restauracji
najszybciej rozwijajcym si orodkiem byy prowincje baskijskie. W
latach 1880-1900 niemal potroio si wydobycie baskijskiej rudy elaza.
Hiszpania staa si gwnym wiatowym eksporterem rudy (za granic
sprzedawano 80-90% wydobycia), w szczytowym 1899 r. wysano na
zagraniczne rynki -gwnie do Anglii - 9,5 min ton rudy. Rozwijao si
te baskijskie hutnictwo i metalurgia, w latach osiemdziesitych
zdecydowanie wyprzedzajc analogiczn ga przemysu w Asturii. Atutem
prowincji baskijskich bya nie tylko obecno z rudy elaza, ale take
moliwo taniego importu angielskiego wgla, ktry wraca tymi samymi
statkami, ktre poprzednim rejsem zawoziy na Wyspy Brytyjskie adunek
rudy. Wgiel brytyjski okazywa si lepszej jakoci i taszy od
asturyjskiego. W dalszym cigu rozwijao si wydobycie i eksport miedzi Hiszpania zajmowaa w tej dziedzinie czoowe miejsce w Europie. W
grnictwie, jak i hutnictwie, utrzymywaa si dominujca pozycja kapitau
zagranicznego, gwnie angielskiego.
Po okresie zastoju w drugiej poowie lat szedziesitych i pierwszej
poowie lat siedemdziesitych, ponownie w szybkim tempie rozpocza si
rozbudowa linii kolejowych, gwnie za spraw kapitau francuskiego. W
okresie 1875-1900 dugo linii kolejowych podwoia si. Jednoczenie
postpowa proces koncentracji. Dwie wielkie kompanie - Compama del Norte
i MZA - podzieliy midzy siebie niemal 90% przewozw. Rozpoczto
wytwarzanie taboru kolejowego, poprzednio w caoci przywoonego z
zagranicy. W latach osiemdziesitych wyprodukowano pierwsze hiszpaskie
wagony, a wkrtce potem parowozy.
304

W ekonomicznym boomie lat osiemdziesitych uczestniczyo te

rolnictwo, wzrosa w tym okresie produkcja i eksport wina i oliwy (oleju
z oliwek). Korzystajc z tego, e filoksera zdziesitkowaa wwczas
francuskie winnice, Hiszpania staa si najwikszym wiatowym eksporterem
win. W latach dziewidziesitych ta sama klska filoksery dotkna
jednak hiszpaskie winnice, co byskawicznie doprowadzio do 40procentowego spadku eksportu win, ktry nigdy potem nie osign
poprzedniego poziomu. W okresie Restauracji zwikszya si wydajno zb
z hektara, w 1900 r. osigajc przecitn 6,92 kwintala, ale cigle by
to bardzo marny wynik w porwnaniu z reszt Europy Zachodniej (np. we
Woszech wydajno z hektara wynosia wwczas ok. 9 kwintali). Powan
konkurencj dla hiszpaskiego rolnictwa stanowiy tanie zboa,
sprowadzane z zagranicy. Taniej byo sprowadzi zboe do Barcelony drog
morsk z Odessy czy Ameryki, ni przetransportowa je tam z Kastylii.
Bya to jedna z przyczyn spadku areau zb w Hiszpanii (o ok. 20% midzy
1860 a 1900 r.).
Lata 1880-1891 byy okresem szybkiego wzrostu hiszpaskiego eksportu.
Byo to w gwnej mierze wynikiem liberalizacji taryf celnych,
przeprowadzonej w 1869 r. i utrzymanej w pierwszym okresie Restauracji.
Gwnymi towarami eksportowymi byy wino i ruda elaza; obliczono, e w
latach 1880-1884 stanowiy one 64% caego eksportu. Wiksza cz
hiszpaskiego eksportu kierowaa si do Anglii, Francji i na Kub.
Importowano przede wszystkim wgiel, drzewo, bawen, maszyny, towary
wyso-koprzetworzone. W latach dziewidziesitych, pod zgodn presj
producentw rolnych, kataloskiego przemysu wkienniczego i
baskijskiego hutnictwa, nastpi powrt do protekcjonistycznej polityki
charakterystycznej dla okresu sprzed 1868 r. Taryfy celne byy stale
podnoszone, w 1906 r. osigajc najwyszy poziom w caej Europie.
Mimo ekonomicznego rozwoju, ktry dokonywa si za czasw
Restauracji, zwaszcza w cigu jej pierwszych kilkunastu lat, Hiszpania
nie zmniejszaa dystansu dzielcego j od najbardziej rozwinitych krajw
Europy. Oprcz braku rodzimych kapitaw, wystpoway naturalne
przeszkody ograniczajce wzrost gospodarczy, ktrych nie moga zmieni
ani najlepsza polityka pastwa, ani inwestycje zagraniczne: ze gleby i
niedostatek opadw, brak wysokowartociowych z wgla kamiennego, w XIX
w. strategicznego surowca decydujcego o tempie rozwoju ekonomicznego.
Zbyt wolny wzrost gospodarczy i niewielkie tempo industrializacji
powodoway, e u schyku XIX w. cz powikszajcej si ludnoci (wzrost
z 16,6 min mieszkacw w 1877 r. do 18,6 min w 1900 r.) staraa si
polepszy swj byt drog emigracji zamorskiej. Midzy 1882 a 1914 r. z
Hiszpanii wyjechao - gwnie do Argentyny i Brazylii, ale take innych
krajw Ameryki aciskiej - ok. miliona emigrantw, najwicej z nich z
Galicji i Wysp Kanaryjskich. W okresie 1882-1903 rednia liczba
wyjedajcych wynosia ok. 60 tys. rocznie, a w latach 19041913 blisko 150 tys. W caym tym okresie zamorskie wychodstwo spowodowao
ubytek rwnajcy si ok. 1/3 cakowitego przyrostu ludnoci.
Struktura przyrostu naturalnego cigle charakteryzowaa si wysok
stop urodzin i wysok stop zgonw (wyjtkiem bya tylko Katalonia,
gdzie

305
umieralno niemowlt bya mniejsza ni w pozostaych czciach
Hiszpanii). Midzy rokiem 1860 i 1887 rednia dugo ycia zwikszya
si z 29 do 35 lat, ale w dalszym cigu znacznie odstawaa od standardw
zachodnioeuropejskich. wiadectwem niskiego poziomu higieny bya epidemia

cholery, ktra w 1885 r. pochona liczne ofiary, zwaszcza w Andaluzji

i Lewancie.
Odsetek analfabetw w okresie Restauracji systematycznie, cho powoli
zmniejsza si: z 76% w 1860 r. do 72% w 1877 r., 68% w 1887 r., 66% w
1901 r. Na pocztku wieku pod wzgldem alfabetyzacji Hiszpania, cho
odstawaa od krajw Europy Zachodniej, wyprzedzaa Portugali, Rosj i
kraje bakaskie. Stagnacj przeywao szkolnictwo wysze. W ostatnim
dwudziestopicioleciu XIX stulecia nie zmienia si praktycznie liczba
studentw - wynosia przez cay ten czas ok. 17 tys. Niska - w porwnaniu
z innymi krajami Europy Zachodniej - bya te liczba uczniw szk
rednich: przecitnie w epoce Restauracji rocznie koczyo je 30 tys.
chopcw i dziewczt. Mimo rozbudowy szkolnictwa podstawowego, na
przeomie wiekw skolaryzacj na tym poziomie objtych byo tylko ok. 50%
dzieci.
Miar tempa industrializacji by powolny wzrost odsetka ludnoci
zatrudnionej w tzw. drugim sektorze (przemyle i rzemiole - statystyki
podaway czne dane dla obu tych dziedzin) u schyku wieku - 18-20%. Nie
wzrs take odsetek ludnoci zaliczanej do trzeciego sektora (usugi).
Pod koniec wieku grupa ta obejmowaa niecae 20% populacji. Wikszo
Hiszpanw ya na wsi i trudnia si prac na roli. Do koca stulecia
byo to cigle ponad 60% populacji.
Wolno postpoway te procesy urbanizacyjne. W 1900 r. 51% Hiszpanw
yo w miejscowociach poniej 5 tys. mieszkacw, 91% - w
miejscowociach poniej 100 tys. mieszkacw. Miastami, ktrych ludno
przekroczya liczb 100 tys., cigle byy tylko Madryt, Barcelona,
Walencja, Sewilla i Malaga. Kilka innych liczyo ponad 50 tys.: Murcja,
Saragossa, Kartagena, Grenada, Kadyks, Yalladolid, Jerez de la Frontera,
Palma de Mallorca, Lorca, Kordoba, Bilbao. Oprcz tych najwikszych miast
rozwijay si takie orodki, jak Vigo, La Coruna, Gijn, Santander pooone na pnocy i pnocnym zachodzie kraju. W najwikszych miastach
owietlenie elektryczne wypierao gazowe, elektryfikowane byy linie
tramwajowe. W Madrycie i Barcelonie realizowano wielkie architektoniczne
przedsiwzicia zmierzajce do przebudowy obszarw rdmiejskich (o
charakterze gwnie robotniczym) - zastpienia ciasnej zabudowy dugimi,
szerokimi arteriami. W ten sposb powstaa Gra Via w Madrycie i Via
Layetana w Barcelonie (1910). Te dwa miasta byy te jedynymi, w ktrych
w planowy sposb realizowano rozbudow przedmie (ensanches), w peni
zintegrowanych z dzielnicami rdmiejskimi. W orodkach prowincjonalnych
(np. Kartagenie) burzono mury obronne hamujce rozwj przestrzenny
miasta. W ten wanie sposb San Sebastian zmienio swj charakter z
fortecy na letni kurort, ulubione miejsce wyjazdw przedstawicieli klas
wyszych, a take dworu krlewskiego - na dwa letnie miesice San
Sebastian przeistaczao si w faktyczn stolic Hiszpanii. W wielu
miastach budowano nowe, nieraz obliczone na kilkadziesit tysicy widzw,
areny dla corridy.
306
Rzucajc si w oczy cech geografii urbanizacji Hiszpanii byo to,
e wszystkie wiksze miasta, oprcz Madrytu, znajdoway si na obrzeach
kraju. Oddawao to dysproporcje w rozwoju ekonomicznym kraju: stosunkowo
szybki rozwj regionw peryferyjnych (zwaszcza na pnocy - prowincje
baskijskie i Asturia oraz pnocnym wschodzie - Katalonia), stagnacji i
pogbiajcego si zacofania interioru - Kastylii i Andaluzji (z
wyjtkiem pasa rdziemnomorskiego).
Najszybciej rozwijajcym si orodkiem miejskim za czasw Restauracji
byo Bilbao. W ostatniej wierci wieku jego ludno powikszya si z 32
do 83 tys. Najbardziej europejskim, najnowoczeniejszym miastem bya
jednak Barcelona. Bya jedynym hiszpaskim miastem, ktre zdoao

wytworzy prn mieszczask kultur. U schyku XIX w. sztuki Ibsena czy

opery Wagnera wystawiane byy w Barcelonie w tym samym czasie, co w
wielkich zachodnioeuropejskich metropoliach. W 1888 r. w stolicy
Katalonii odbya si Wystawa wiatowa. Take pod wzgldem
architektonicznym Madryt koca XIX w. ustpowa Barcelonie, gdzie
powstaway budowle projektowane przez wybitnego architekta Luisa
Domenecha Montanera i - nieco pniej, na pocztku XX w. - genialnego
Antonio Gaudiego.
Szybki rozwj ekonomiczny prowincji baskijskich i Katalonii,
kontrastujcy z zacofaniem centralnych obszarw kraju, by jednym z
powodw narastania tendencji regionalistycznych, ktre z czasem
przeksztac si w ruchy autonomiczne, a nawet separatystyczne. Dotyczyo
to zwaszcza Katalonii, gdzie ich zaplecze stanowiy miejskie klasy
rednie, cho trzeba pamita, e a do koca XIX w. na kataloskiej wsi
silne byy wpywy karlizmu, ktry wystpowa w obronie tradycyjnych
lokalnych swobd. W prowincjach baskijskich ruch narodowy przez dugi
czas (jeszcze w pierwszej poowie XX w.) mia bardziej
tradycjonalistyczny charakter, jego baz stanowiy chopskie wsplnoty i
wiejski folklor. Cech wspln wszystkich ruchw regionalistycznych byo
jednak to, e zanim osigny one poziom polityczny, przeszy przez faz
odrodzenia kulturalnego (w Katalonii cae zjawisko otrzymao nazw
Renaixensa - pod takim tytuem grupa katalo-skich intelektualistw
wydawaa pismo, ktre stao si rzecznikiem caego ruchu), kultywowania
rodzimego jzyka (np. w Galicji zepchnitego do rangi chopskiego
dialektu, ktrym nie mwili ludzie wyksztaceni i przedstawiciele elit
spoecznych), historii, obyczajw. Odkrywanie lokalnych kultur byo w XIX
w. zjawiskiem nie tylko hiszpaskim, ale oglnoeuropejskim, jedn z
gwnych cech wraliwoci romantycznej. Nieprzypadkowo - zgodnie z
kanonem romantycznym - szczegln rol odegraa poezja powstajca w
lokalnych, narodowych jzykach. W 1859 r. w Katalonii reaktywowano
coroczne poetyckie konkursy, w kilkanacie lat pniej podobne imprezy
zapocztkowano w Galicji. Po katalosku pisali wybitni - w skali caej
Hiszpanii - poeci Joan Margali i Mossen Jacint Yedaguer (autor epickich
poematw L'Atlantida i Canig), dramatopisarz Angel Guimera, autor sztuk
Mar, Cel, Terra Baixa. Znan liryczn poetk bya piszca po galicyjsku
Rosalia de Castro. W 1875 r. w Santiago de Compostela w ramach
Biblioteki Galicyjskiej" rozpoczto wydawanie utworw w narodowym
jzyku. Odrodzenie kulturalne dotyczyo nawet regionalizmu walencjaskiego - wydawano utwory w miejscowym dialekcie jzyka kataloskiego.
307
Najdojrzalszym i dysponujcym najsilniejsz baz spoeczn ruchem
regionalistycznym by kataloski, ktry w latach osiemdziesitych XIX
stulecia zacz przechodzi od fazy kulturalnej do politycznej. W 1887 r.
powstaa Lliga de Catalunya, dajca zwikszenia autonomii regionu. W
dwa lata pniej stoczono kampani na rzecz uwzgldnienia w nowym
Kodeksie Handlowym kataloskich interesw. W 1892 r. kataloscy
autonomici ogosili program polityczny ruchu (tzw. Bases de Manresa),
ktry zawiera dania oddania wikszoci lokalnych spraw w kataloskie
rce. Sia ruchu autonomicznego zacznie w szybkim tempie wzrasta
poczwszy od koca ostatniej dekady XIX w., gdy zaangauje si we
kataloska buruazja.
Rnice w rozwoju ekonomicznym midzy poszczeglnymi regionami
powodoway, e u schyku XIX w. w Hiszpanii wystpoway dwa zupenie
odrbne modele konfliktu spoecznego: tradycyjny, agrarny konflikt midzy
wacicielami ziemskimi a dzierawcami czy robotnikami rolnymi, oraz
nowoczesny konflikt industrialny - midzy kapitaem i robotnikami
przemysowymi.

Pierwsze lata Restauracji upyny pod znakiem spokoju spoecznego, z

jednej strony bdcego efektem wypalenia si rewolucyjnej fali jeszcze za
czasw liberalno-demokratycznego Sexenio, z drugiej - autorytarnej,
represyjnej polityki Canovasa. Pozbawione moliwoci legalnego dziaania
byy grupy najbardziej radykalne: anarchici i zwolennicy Midzynarodwki
Robotniczej. Sytuacja ta zmienia si wraz z liberalnym ustawodawstwem
Sagasty z okresu jego pierwszego rzdu: 1881-1883, a zwaszcza drugiego:
1885-1890.
W 1881 r. do legalnego bytu powrcia hiszpaska sekcja I
Midzynarodwki (wystpujca pod nazw Regionalna Federacja Hiszpaskich
Robotnikw), odbywajc swj kongres w Barcelonie. Dominacj uzyskali w
niej anarchici, zwolennicy Bakunina. Lata osiemdziesite przyniosy
uformowanie si w odrbn organizacj ruchu socjalistycznego,
pozostajcego pod wpywami Marksa. W 1882 r. zaoona zostaje partia
socjalistyczna (Partido Socialista Obrero Espanol - PSOE) i
socjalistyczny zwizek zawodowy (Union General de Trabajadores - UGT).
Przez dugi czas ustpoway one jednak pod wzgldem liczebnoci
najwikszemu wczesnemu zwizkowi zawodowemu utworzonemu przez
kataloskich robotnikw tekstylnych (Tres Clases del Yapor), ktry wolny
by zarwno od wpyww socjalistycznych, jak i anarchistycznych, i
koncentrowa si na kwestiach bytowo-ekonomicznych.
Kryzys gospodarczy lat dziewidziesitych przynis wzrost zarwno
wpyww socjalistycznych, jak i konfliktw spoecznych. Socjalici
organizowali coraz bardziej masowe mityngi i manifestacje l-majowe
(pierwszy raz w 1890 r.). W 1892 r. doszo do burzliwych strajkw w
Bilbao. Najwikszym zagroeniem dla adu spoecznego Restauracji byli
jednak anarchici, najbardziej radykalni, sigajcy po najgwatowniejsze
metody dziaania. Pozostawali oni pod wpywem idei Proudhona i Bakunina,
a poczwszy od lat osiemdziesitych take Kropotkina. Za cel stawiali
sobie zniesienie pastwa, ktre byo w ich mniemaniu, niezalenie od
formy ustrojowej, rdem ucisku (miaa je zastpi federacja wolnych
gmin i wytwrcw), a take wasnoci prywatnej - praprzyczyny nierwnoci
spoecznych. Podczas gdy socjalizm cieszy si poparciem robotnikw
308
centralnych regionw kraju (np. Madrytu), anarchizm zyska wielk
popularno wrd andaluzyjskich chopw. Bardziej ni marksizm,
odwoujcy si do naukowych praw rozwoju, odpowiada prymitywnej i
buntowniczej naturze robotnikw rolnych poudnia Hiszpanii, nieskonnych
do organizowania si w centralistyczn struktur partyjn, za to
przywykych do walki przeciwko wacicielom ziemskim przy uyciu
przemocy, na drodze wybuchajcych - na og w peni spontanicznie lokalnych rebelii i ruchawek. Drugim regionem, gdzie anarchizm zyska
masowe poparcie (nieco pniej -od pocztku nastpnego stulecia) bya
Katalonia. Fenomen ten tumaczy si dwoma przyczynami: po pierwsze
faktem, e spora cz kataloskiej klasy robotniczej miaa charakter
napywowy - byli to wanie andaluzyjscy chopi przenoszcy si do pracy
w przemyle; po drugie - anarchizm sta si w Katalonii ruchem
ucieleniajcym denia do odrzucenia scentralizowanego pastwa ze
stolic w Madrycie.
Anarchizm stworzy wasn kultur, ktrej elementem byo denie do
wyzwolenia si spod wpyww kultury oficjalnej, denie do
samodoskonalenia si i czystoci duchowej. Std pyno nierzadkie w
anarchistycznych szeregach wyrzeczenie si alkoholu, kawy, tytoniu, a
nawet seksu. Anarchizm, mimo e odrzuca oficjaln religi i
instytucjonalny Koci, nosi w rzeczywistoci cechy ruchu quasireligijnego. Ze wzgldu na sw bezkompromisowo i ch stworzenia
zupenie nowego, lepszego wiata, przypomina redniowieczne herezje.

Trudno si wic dziwi, e ruch tak radykalny w sferze doktrynalnych

zaoe, siga po radykalne metody dziaania, konieczne - w mniemaniu
anarchistw - do obalenia opresyjnego pastwa. Tak samo jak we Francji,
Woszech, Stanach Zjednoczonych, Rosji, hiszpascy anarchici bez
skrupuw uciekali si do terroru. Najgoniejszymi aktami
terrorystycznymi byy: zamach bombowy na teatr w Barcelonie (teatr i
opera byy dla anarchistw rzucajcymi si w oczy symbolami kultury
buruazyjnej), w ktrym zginy 22 osoby, zamach na procesj Boego Ciaa
w Madrycie (rwnie liczne ofiary miertelne); zamach na Canovasa (1897),
w ktrym twrca systemu Restauracji ponis mier (by to odwet za
rzdowe represje wobec anarchistw). Zamachy terrorystyczne powodoway
fal represji, uchwalano kolejne, coraz bardziej surowe prawa
antyterrorystyczne, przyznajce policji coraz dalej idce uprawnienia. Na
porzdku dziennym byo torturowanie aresztowanych i amanie procedury
prawnej (wywoywao to nawet protesty europejskiej opinii publicznej). W
synnym procesie tajemniczej organizacji Mano Negra (Czarna Rka) skazano
prawdopodobnie wielu niewinnych ludzi (do tej pory nie wyjaniono, czy
taka organizacja istniaa, czy te bya policyjn fikcj, uatwiajc
posunicia represyjne). W ten sposb tworzya si spirala terroru i
kontrterroru, nad ktr trudno byo komukolwiek zapanowa.
W latach dziewidziesitych, po encyklice Rerum Novarum (1891),
prby dziaania na polu spoecznym, w rodowiskach robotniczych, podjli
te hiszpascy katolicy. Najbardziej znane stay si starania
walencjaskiego jezuity, ojca Yicenta, ktry zakada Kka Robotnicze.
Byy one finansowane przez przedsibiorcw, propagoway wspprac midzy
kapitaem i robotnikami - trudno im byo skutecznie konkurowa ze
znacznie radykalniejszymi organizacjami socjalistycznymi i
anarchistycznymi.
309
Te dziaania na niwie spoecznej - niezalenie od ich skutecznoci byy jednak odbiciem nowych trendw nurtujcych katolicyzm i Koci doby
Restauracji. Historycy nazwali cae to zjawisko katolickim odrodzeniem.
Koci nie szuka ju wycznego oparcia w instytucjach pastwa, ale
podj wasne dziaania, ktrych istotn czci bya aktywizacja
katolikw wieckich (cho dziaajcych w cisym zwizku z hierarchi).
Znalazo to wyraz w powstawaniu licznych kek modlitewnych i
dobroczynnych, popularnych w klasach rednich i wyszych, rozwoju
katolickiej prasy, powstawaniu katolickich stowarzysze zawodowych.
Rozwijao si te kocielne szkolnictwo na szczeblu podstawowym, a
zwaszcza rednim. Ok. 3/4 wszystkich szk rednich prowadzonych byo
przez zakonnice i zakonnikw.
W warstwie intelektualnej najwybitniejszym przedstawicielem
katolicyzmu epoki Restauracji by Marcelino Menendez Pelayo, autor
wielotomowych dzie historycznych, w ktrych udowadnia katolick
tosamo Hiszpanii i zgubne dla jej dziejw wpywy owieceniowego
racjonalizmu i dziewitnastowiecznego liberalizmu. W dziedzinie filozofii
katolickiej dominowa neotomizm, ktrego gwnymi rzecznikami (niezbyt
wysokiego lotu) byli profesor uniwersytetu madryckiego Juan Manuel Orti y
Lara oraz dominikanin Ceferino Gonzalez. Cech charakterystyczn
odrodzenia katolickiego doby Restauracji byo to, e - zgodnie z trendami
zapocztkowanymi jeszcze za czasw izabeliskich - obejmowao ono w
ogromnej mierze przede wszystkim wysze warstwy spoeczestwa. Katolicyzm
stawa si wyrnikiem ludzi zamonych, zajmujcych grne pitra
spoecznej hierarchii, zadowolonych z politycznego i spoecznego status
quo, podczas gdy anty-klerykalizm coraz czciej by elementem
wiatopogldu i zarazem politycznym orem warstw niszych (gwnie
robotnikw w duych miastach, ale take andaluzyjskich chopw).

Katolicyzm warstw wyszych kontestowany by te przez prdy

intelektualne i filozoficzne dominujce w nauce i yciu umysowym
ostatniej wierci XIX w. Krausici, propagujcy wiatopogld
pozytywistyczny, dar-winizm, skupieni byli w madryckim Instytucie Wolnego
Nauczania. Najwybitniejsz postaci pord nich by Francisco Giner de
los Rfos. O dokonaniach hiszpaskiej nauki tego okresu mona mwi na
dwch polach: w dziedzinie histologii wybijay si osignicia Santiago
Ramn y Cajala, w geometrii prace Eduardo Torrojy.
W okresie Restauracji proza hiszpaska przesza ewolucj od nurtu
costumbrismo, przez, dydaktyczn powie psychologiczn (Juan de Yalera,
Pedro Antonio de Alarcon), do nurtu realistyczno-naturalistycznego, z
ktrym wi si przede wszystkim dwa nazwiska: Emilia Pardo Bazan i
Benito Perez Galds (1843-1920). Ten ostatni uwaany jest za
najwybitniejszego prozaika hiszpaskiego XIX stulecia, jego powieci
przyrwnuje si do dzie Balzaca. W wielotomowym cyklu Episodios
Nacionales (Epizody Narodowe) przedstawi panoram XIX-wiecznej historii
Hiszpanii, zawierajc jednoczenie bardzo realistyczny opis przemian
spoecznych i obyczajowych, zwaszcza powstawania spoeczestwa
mieszczaskiego.
Due uznanie zdoby dramatopisarz Jose Echegaray y Eizaguirre
(jednoczenie konserwatywny polityk, w latach siedemdziesitych minister
pracy i finansw), autor kilkudziesiciu utworw nawizujcych do
klasycznego
310
dramatu hiszpaskiego, podejmujcych tematyk moraln i religijn. Saw
przyniosa mu neoromantyczna tragedia Wielki Galeoto (1881). W
pniejszych sztukach nawizywa do twrczoci Ibsena (El hijo de Don
Juan, 1892). W 1904 r. otrzyma Nagrod Nobla.
W dziedzinie malarstwa najciekawsze dziea stworzyli pejzayci:
walen-cjanin Joaufn Sorolla, kataloczycy Santiago Rusiol i Ramn
Casas. Faktem wartym odnotowania jest te wyksztacenie si narodowej
odmiany operetki, zarzueli, ktra cieszya si wrd publicznoci
chadzajcej do teatrw popularnoci znacznie przekraczajc wszelkie
inne gatunki wystawiane na hiszpaskich scenach.
KLSKA KUBASKA I REGENERACIONISMO
Kuba bya jedyn istotn pozostaoci po imperium kolonialnym, ktre
Hiszpania bezpowrotnie utracia w drugiej i trzeciej dekadzie XIX w. O
jej ekonomicznym znaczeniu decydoway plantacje trzciny cukrowej oraz
fakt, e bya wanym rynkiem zbytu dla hiszpaskiego przemysu (60%
produkcji kataloskiej sprzedawano wanie na Kubie). Jeszcze bardziej
jednak liczyy si wzgldy prestiowe i emocjonalne. Zarwno dla
politykw, jak i dla wielu zwykych Hiszpanw Kuba bya ostatnim ladem
wielkoci Hiszpanii, zamorsk per" pozosta po imperialnej
przeszoci.
Obietnice autonomii, dziki ktrym w 1878 r. udao si pooy kres
kubaskiej rebelii, nigdy nie zostay wprowadzone w ycie. Projekt
ustanowienia na Kubie instytucji autonomicznych przedstawi w 1893 r.
Antonio Maura, minister kolonii w rzdzie Sagasty, ale zostay one
odrzucone przez wikszo gabinetu i samego premiera. Na Kubie narastao
niezadowolenie, u podoa ktrego leao przekonanie o eksploatacji wyspy
przez metropoli. Rzecznicy autonomii, ktrzy reprezentowali wikszo
lokalnej ludnoci, mwili o zbyt wysokich podatkach i cach,
skorumpowanej administracji. W 1895 r. wybucho antyhiszpaskie
powstanie, do ktrego pacyfikacji zosta wysany gen. Martinez Campos,
poskromiciel poprzedniej rebelii. Okazao si jednak, e tym razem ruch
separatystyczny ma znacznie szersze poparcie spoeczne ni w latach
siedemdziesitych, w krtkim czasie swoim zasigiem obj ca wysp.

Jedynym rozwizaniem wydaway si twarde represyjne dziaania, ktre

zacz wprowadza w ycie nowy dowdca, cieszcy si reputacj wojskowego
nie przebierajcego w rodkach, gen. Yalerian Weyler. Odnis on znaczne
sukcesy, oczyszczajc z powstacw zachodni poow wyspy, pozbawia ich
zaplecza w terenie, izolujc ludno w zamknitych, strzeonych przez
wojsko obozach - reconcentraciones (tak sam metod w kilka lat pniej
zastosuj w czasie wojny burskiej Brytyjczycy). Dziaania te cieszyy si
penym poparciem hiszpaskiej opinii publicznej, ktra daa si ponie
kolejnej fali patriotycznego uniesienia. Kubaska wojna staa si
pierwszoplanowym zagadnieniem, usuwajc w cie wszystkie wewntrzne
spory. Spoecznych protestw nie wywoywa tym razem nawet pobr do
wojska, przybierajcy coraz wiksze rozmiary -w szczytowym momencie na
Kubie Hiszpanie zgromadzili niemal wier -milionow armi. Gdy wydawao
si, e dziki brutalnym, ale skutecznym poczynaniom gen. Weylera wojna
zblia si do koca, jej bieg zmienia
311
mier Canovasa, zastrzelonego przez anarchistw. Nowy, liberalny rzd
Sagasty odwoa Weylera i zaoferowa powstacom autonomi. W tym momencie
jednak ich daniem bya ju pena niepodlego i adne poowiczne
ustpstwa nie mogy doprowadzi do zakoczenia konfliktu.
O wyniku wojny zadecydowao wczenie si do niej Stanw
Zjednoczonych. Amerykaska opinia publiczna od samego pocztku
sympatyzowaa z powstacami. wiadomy tego rzd hiszpaski robi
wszystko, by nie sprowokowa Amerykanw, ale plany te pokrzyowa
incydent, do ktrego doszo w lutym 1898 r. w porcie w Hawanie. W
powietrze wylecia pancernik Maine", wysany tam dla ochrony
amerykaskich obywateli i ich wasnoci. Zgino 266 marynarzy. Eksplozj
najprawdopodobniej spowodowao zapalenie si wgla w magazynach statku,
ale amerykaska komisja ledcza przypisaa j hiszpaskiej minie (w
Hiszpanii z kolei nie brak byo gosw o amerykaskiej prowokacji).
Prezydent McKinley nie mg ju opiera si daniom przystpienia do
wojny, tym bardziej e Madryt odrzuci ultimatum poczone z ofert kupna
Kuby za 300 min dolarw.
Upokarzajca klska, jak poniosa w starciu z Amerykanami hiszpaska
flota, nie bdca w stanie sprosta wymaganiom nowoczesnej wojny,
unaocznia zacofanie i enujc niesprawno nie tylko hiszpaskiej
machiny wojennej, ale w gruncie rzeczy caego pastwa. Najpierw, w maju
1898 r., u wybrzey Filipin admira Dewey w bitwie, ktra trwaa zaledwie
godzin, zatopi, prowadzc ogie z bezpiecznej odlegoci prawie dwch
kilometrw, wszystkie hiszpaskie okrty. Dla obrony Kuby zostaa wysana
caa pozostaa cz hiszpaskiej floty. Admiralicja przeciwna bya
jednak podejmowaniu walki, ostrzegajc cywilnych politykw, e musi si
ona zakoczy porak. Rzd, ktry uwaa, e tak defensywnej taktyki nie
zaakceptuje opinia publiczna, wyda hiszpaskiej flotylli polecenie
wypynicia z portu Santiago de Cuba, gdzie znalaza ona schronienie.
Zostaa ona natychmiast doszcztnie zniszczona przez amerykaskie okrty
(3 VII 1898). Admira Cervera ratowa si ucieczk wpaw ze swojego
flagowego okrtu. Jedyny hiszpaski statek, ktry dysponowa szybkoci
umoliwiajc odwrt, nie mg tego uczyni ze wzgldu na brak wgla.
Straty, jakie Hiszpanie zdoali zada przeciwnikowi, sprowadzay si do
jednego ranionego marynarza.
Rwnie upokarzajce, jak styl poniesionej poraki, byy jej
polityczne skutki. W Traktacie Paryskim koczcym wojn Hiszpania
zrzekaa si Kuby (ktra uzyskiwaa niepodlego), Puerto Rico i
Filipin. Amerykanie zmusili take Hiszpani do wyzbycia si na rzecz
Niemcw posiadoci na Pacyfiku - Wysp Mariaskich i Karoliskich. Kado
to ostatecznie kres hiszpaskim aspiracjom do mocarstwowoci, strcajc

Hiszpani do rangi drugorzdnego pastwa europejskiego, nie odgrywajcego

adnej roli w wiatowej polityce.
Ta klska bya odczuta znacznie boleniej i miaa gbsze
konsekwencje psychologiczne ni utrata amerykaskich kolonii w latach
dwudziestych. Wwczas zaleno od metropolii odrzucia lokalna ludno
hiszpaskiego pochodzenia, teraz poniajc klsk zadao obce pastwo,
Jankesi - jak pogardliwie pisaa hiszpaska prasa - ktrzy pod wzgldem
historycznych tradycji i stopnia wyrafinowania kultury pozostawali daleko
w tyle za Hiszpanami. Goryczy dopeniay ogromne straty ludzkie
poniesione w latach
312
1895-1898; ycie stracio wwczas 55 tys. onierzy (wikszo z nich nie
w wyniku dziaa wojennych, ale chorb dziesitkujcych armi w
tropikalnym kubaskim klimacie).
Upokarzajca klska wywoaa wielki spoeczny wstrzs, ktry
zaowocowa powszechnymi daniami gbokiej reformy systemu politycznego
i uzdrowienia caego ycia publicznego. Ze wszytkich stron (nie
wyczajc gwnych partii politycznych i Kocioa) mwiono o
koniecznoci odrodzenia" (regeneraciri) Hiszpanii, ktra znalaza si
na dnie upadku - std nazwa caego prdu intelektualno-politycznego,
ktry zdominowa ycie spoeczne przeomu wiekw. Gwny nurt
regeneracionismo kierowa si i jednak przeciwko elitom (mimo e one same
usioway si do niego wczy) i instytucjom Restauracji. Opinia
publiczna odpowiedzialnoci za klsk obarczaa - jak zwykle w takich
sytuacjach - grup rzdzc i panujcy [porzdek. Pitnowano fasadowy
charakter mechanizmw parlamentarno--wyborczych epoki Restauracji,
kacykizm", uzgadniane" wymiany partii rzdzcych, wykluczajce
rzeczywist konkurencj i dopyw na najwysze stanowiska wieych,
zdolnych ludzi. Ten nieefektywny i skorumpowany system mia utrwala
ekonomiczne i cywilizacyjne zacofanie Hiszpanii, utrudnia niwelowanie
dystansu dzielcego j od Europy i wiata. Najmielszy program zmian,
ktry od razu zyska oglnokrajow popularno, przedstawi historyk i
socjolog zwizany z Ateneo de Madrid, Joauin Costa. W 1901 r.
opublikowa prac Oligarchia i kacykizm, w ktrym postulowa: pooenie
nacisku na reform i rozwj szkolnictwa zgodny z zachodnioeuropejskimi
standardami, wspieranie przez pastwo rozwoju gospodarczego i prowadzenie
takiej polityki spoeczno-ekonomicznej, ktra podnosiaby poziom ycia
ogu ludnoci, wprowadzenie ustawodawstwa socjalnego, oddanie ziemi tym,
ktrzy bd j wasnymi rkami uprawia, rozwj lokalnej samorzdnoci,
zaoenie partii narodowej (partido nacionat), ktra skupiaby
wszystkich, ktrzy chcieliby pracowa na rzecz odrodzenia kraju.
Wszystkie te zmiany miayby przynie cywilizacyjny skok Hiszpanii: jej
de-afrykanizacj" i europeizacj".
Nurt politycznej i spoecznej krytyki, ktry uformowa si w wyniku
kubaskiej klski, sta si tak charakterystycznym rysem ycia
umysowego, e mwiono o caym intelektualnym pokoleniu '98. Miao ono
swj wybitny wkad w hiszpask kultur pocztku XX w. Jego wsplnymi
cechami, mimo wszystkich odmiennoci, byy niezgoda na wspczesn
hiszpask rzeczywisto, pragnienie jej gruntownej przemiany, dziki
ktrej Hiszpania mogaby odzyska swj dawny splendor.
W wymiarze politycznym program narodowego odrodzenia" prbowa
wprowadza w ycie rzd utworzony w marcu 1899 r. przez Francisco
Silvela, secesjonist z partii konserwatywnej. Gosi on konieczno
przeprowadzenia prawdziwej rewolucji od gry": przypieszenia rozwoju
ekonomicznego, ograniczenia udziau Hiszpanii w polityce midzynarodowej,
reformy administracji, parlamentu, wyborw, systemu podatkowego.
Manifestacj reformatorskich intencji nowego gabinetu byy wybory w 1899

r., najbardziej demokratyczne i uczciwe ze wszystkich przeprowadzonych po

uchwaleniu konstytucji 1876 r. Ugrupowanie Silveli (zdoa on pod swoim
przewodnictwem stworzy now parti konserwatywn, w skad ktrej
313
wesza wikszo grup uznajcych poprzednio przywdztwo Canovasa) zdobyo
najmniejsz wikszo z wszystkich, jakie dotd uzyskiway partie
znajdujce si u wadzy. Stworzyo to nowe standardy wyborcze - nigdy po
1899 r. kacykizm" nie osignie ju takich rozmiarw jak w okresie 18761898. Najwikszym osigniciem rzdu Silveli bya reforma budetu i
caego systemu finansowo-podatkowego, zrealizowana przez ministra
finansw Raymunda Fernandeza Villaverde. Wprowadzi on bardziej
rygorystyczne zasady wydawania publicznych pienidzy, dziki zmianom w
systemie podatkowym zwikszy dochody pastwa (ustanowi m.in.
bezporedni podatek dochodowy dla grup najlepiej sytuowanych). Na niemal
dziesi nastpnych lat zapewnio to Hiszpanii zrwnowaony budet,
czasowo przynajmniej usuwajc jedn z najwikszych plag trapicych
hiszpaskie pastwo w XIX w.: chroniczny deficyt budetu i cigle
wzrastajcy dug publiczny.
Finansowe reformy, mimo e byy najwikszym sukcesem rzdu, stay si
te jednak przyczyn jego upadku. Na znak protestu przeciwko ciciom w
budecie armii z rzdu ustpi minister wojny, bardzo popularny gen.
Polavieja, jeden z gwnych rzecznikw regeneracionismo. W Katalonii
doszo do strajku podatnikw - przedsibiorcw, ktrzy odmwili
uiszczania nowych podwyszonych podatkw. W padzierniku 1900 r. Silyela
poda si do dymisji. Mimo niebagatelnych dokona jego krtkotrwaego
gabinetu -nastpne rzdy bd miay znacznie mniej sukcesw - nie byy to
zmiany na miar oczekiwa wytworzonych przez regeneracionismo.
V. KRYZYS MONARCHII PARLAMENTARNEJ (1900-1931)
PANOWANIE ALFONSA XIII PRBY REFORMY SYSTEMU
KLSKA kubaska zachwiaa
podstawami stworzonego przez Canovasa systemu Restauracji, ktry nigdy
ju nie odzyska stabilnoci i pynnoci politycznych procedur z lat 18761895. Widomym znakiem koca caej epoki byo odejcie najwaniejszych
postaci minionego wierwiecza: w 1897 r. w zamachu anarchistycznym
zgin Canovas, w 1899 r. umar Castelar, czoowy polityk I Republiki, a
pniej symbol pogodzenia si hiszpaskiego republikanizmu z restaurowan
monarchi. W 1900 r. zmar gen. Martinez Campos, w 1903 - Sagasta, drugi
-obok Canovasa - filar systemu Restauracji, w 1905 - Silvela.
Zmianie generacyjnej w hiszpaskich elitach politycznych towarzyszyo
wstpienie na tron (17 V 1902) modego, szesnastoletniego Alfonsa XIII.
Symbolem nowych czasw i hiszpaskich aspiracji do nowoczesnoci byo to,
e nowy krl by zapalonym mionikiem automobilizmu. Z jego ojcem,
Alfonsem XII, czyo go natomiast umiowanie armii. Oficerowie bd
przez cay okres jego panowania stanowi najbliszy krg przyjaci i
doradcw, wojsko bdzie traktowane jako najwaniejszy partner i punkt
oparcia monarchii. O ile w przypadku Alfonsa XII militarystyczne
zamiowania nie stay na przeszkodzie harmonijnej wsppracy z cywilnymi
politykami, dziki ktrej sprawnie i pynnie dokonyway si zmiany
(turno) rzdw, a armia odsunita bya od bezporedniego wpywu na ycie
publiczne, to Alfons XIII nie zadowala si ju rol moderatora.
Przejawia silne ambicje polityczne, ktre prowadziy do licznych
paacowych intryg i manipulacji, konfliktw z czoowymi politykami i ich
ugrupowaniami, a w konsekwencji do ponownego wtargnicia wojska na scen
publiczn.
Rola odgrywana przez Alfonsa XIII nie bya oczywicie jedyn, a nawet
najwaniejsz przyczyn tego, e system stworzony w 1876 r. pogra si

w coraz gbszym kryzysie. Kluczowe znaczenie miaa erozja systemu

dwupartyjnego, podstawy politycznej stabilizacji doby restauracji.
Ograniczenie kacykizmu" i bardziej demokratyczny charakter wyborw
prowadziy do wyaniania si prawdziwego politycznego pluralizmu, wzrostu
wpyww innych - poza konserwatystami i liberaami - partii, w tym
otwarcie antysystemowych, jak republikanie, socjalici.
Innym wanym rdem destabilizacji by kataloski regionalizm, ktry
bardzo przybra na sile po klsce 1898 r., obnaajcej sabo
hiszpaskiego pastwa. Najlepiej rozwinity region Hiszpanii z
najsilniejsz klas redni nie by w peni zintegrowany z istniejcym
porzdkiem polityczno-ustrojo315
wym, co stanowio jeden z kluczowych problemw dla niemal wszystkich
rzdw epoki Alfonsa XIII. Na pierwsze i drugie dziesiciolecie przypada
te rozwj masowych ruchw rewolucyjnych, wzrost wpyww anarchistw i
socjalistw, czego konsekwencj byy powtarzajce si zaburzenia
spoeczne, najpowaniejsze w 1909 r. Wzrastajca niewydolno systemu
stworzonego przez Canovasa bya oczywista dla wikszoci uczestnikw i
obserwatorw ycia publicznego. Niemale cae panowanie Alfonsa XIII
stao pod znakiem podejmowanych przez kolejne rzdy prb ozdrowieczych
reform (w duchu regeneracionismo). Najwaniejsze z nich wi si z dwoma
najwybitniejszymi politykami epoki. Jednym z nich by Antonio Maura,
ktry obj po Silveli przewodnictwo partii konserwatywnej, premier w
latach 1903-1904 oraz 1907-1909; drugim - liberalny polityk Jose
Canalejas, stojcy na czele rzdu w latach 1910-1912.
Pierwszy gabinet Maury upad na skutek zatargw z dworem krlewskim
na tle nominacji wojskowych, drugi podj haso - wysunite wczeniej
przez reformatorski rzd Silveli - odgrnej rewolucji", ktra miaa
przeobrazi Hiszpani. Opracowano projekt reformy administracji, ktra
miaa doprowadzi do znacznego zwikszenia autonomii lokalnych wsplnot,
podcinajc w ten sposb korzenie kacykizmu". Zwikszono zakres
niezalenoci sdownictwa (nominacje sdziw nie bd ju zaleay od
woli politykw). Zalegalizowano prawo do strajku, podjto pierwsze prby
pastwowej regulacji rent agrarnych (paconych przez dzierawcw),
poczynio316
no pierwsze kroki w kierunku stworzenia komisji arbitraowych
ustalajcych pace robotnicze, jak rwnie systemu dobrowolnych
ubezpiecze spoecznych (od wypadkw w miejscu pracy).
Maura by typem politycznego wizjonera, a nie zrcznego i gitkiego
gracza. Jego wynioso i niech do kompromisw zjednoczyy opozycyjne
ugrupowania w chci obalenia konserwatywnego rzdu. Liberaowie
sprzymierzyli si z republikanami, co stanowio zamanie konsensusu
polegajcego na nieodwoywaniu si przez obie partie, zmieniajce si na
przemian u wadzy, do innych ugrupowa politycznych spoza
dwubiegunowego ukadu. Pretekstem do zorganizowania antyrzdowej kampanii
stao si uchwalenie specjalnego prawa o zwalczaniu terroryzmu, w
sytuacji, gdy gabinet Maury stan wobec kolejnej fali anarchistycznych
zamachw. Upadek rzdu Maury nastpi na skutek dramatycznych wydarze,
do ktrych doszo w Barcelonie w lipcu 1909 r.; przeszy one do historii
pod nazw Tragicznego Tygodnia" (La Semana Tragicd). Ich bezporedni
przyczyn byy manifestacje przeciwko poborowi do wojska i zaadunkowi na
statki w barceloskim porcie rekrutw, ktrzy mieli popyn do Maroka (w
1909 r. doszo tam do powtarzajcych si atakw rifeskich plemion na
hiszpaskich grnikw). Pod wpywem anarchistycznych wezwa w miecie

doszo do strajku generalnego i eksplozji przemocy. Na ulicach pojawiy

si barykady, tum spali 42 kocioy i klasztory (wiele z nich
sprofanowano). Rewolta zostaa brutalnie spacyfikowana przez wojsko
(ponad 100 zabitych), zapado wiele surowych wyrokw wobec uczestnikw
zaburze. Najgoniejszy by proces pisarza i sympatyka anarchizmu
Francisco Ferrera, oskaronego o przewodzenie rozruchom, zakoczony
wyrokiem mierci mimo braku przekonywajcych dowodw. Doprowadzi on do
kolejnej fali antyrzdowych protestw ze strony opozycji, jak rwnie
antyhiszpaskich manifestacji w wielu europejskich miastach. Maura, wobec
wzmagajcej si presji, odda si do dyspozycji krla oczekujc, e
Alfons XIII potwierdzi swoje poparcie dla rzdu. Ten ostatni przyj
jednak - ku oburzeniu Maury, ktry widzia w tym wspieranie wywrotowych
dziaa opozycji - dymisj konserwatywnego gabinetu, misj utworzenia
nowego rzdu oddajc w rce liberaw.
Midzy lutym 1910 a listopadem 1912 r. premierem rzdu - jednego z
najduszych w caej epoce Restauracji, by Jose Canalejas, ktry podj
kolejn prb reformy hiszpaskich instytucji politycznych. W
przeciwiestwie do Maury by politykiem, ktry zdoa zyska dla swojego
rzdu poparcie lewej czci politycznej sceny (republikanw),
rozadowujc rewolucyjne nastroje, ktrych obawia si krl. Canalejas
kontynuowa zapocztkowane przez Maur prace nad kwestiami socjalnymi
(ubezpieczenia, warunki pracy, system arbitraowy), przygotowa nawet
projekt ograniczonej reformy rolnej. Przeprowadzi kolejne modyfikacje
systemu podatkowego, zwikszajce obcienia naj zamoniej szych grup.
Znis znienawidzone przez masy consumos - porednie podatki nakadane na
artykuy ywnociowe, podwyszajce ich cen. Zmieni system poboru do
wojska, likwidujc powszechne dotd praktyki wykupywania si od suby
przez ludzi zamonych. Podj te prb rozwizania problemu
kataloskiego. Opracowano projekt poczenia czterech kataloskich
prowincji (powstaaby w ten
317
sposb jedna wsplnota administracyjna - Mancomunitaf), dziki czemu
zwikszyby si faktyczny zakres regionalnej autonomii (ze wzgldu na
opr w Kortezach projekt ten wprowadzi w ycie dopiero nastpny rzd).
Na rzdy Canalejasa przypado te uregulowanie problemu marokaskiego.
Nie godzc si na cakowite oddanie Maroka Francuzom i Niemcom,
rywalizujcym o wpywy na tym terenie, doprowadzi do zawarcia w 1912 r.
ukadu francusko-hiszpaskiego, na mocy ktrego z czci sutanatu
marokaskiego utworzono protektorat hiszpaski. Obejmowa on tylko
wschodni skrawek Maroka, z ktrego w dodatku wyczono najwaniejsze
miasto -Tanger, oddajc je Francuzom.
Canalejas respektowa prawo do strajku, jeli ograniczao si do
jednej fabryki i dotyczyo spraw ekonomicznych. Zwalcza prby
organizowania strajkw o szerszym zasigu, zwaszcza jeli towarzyszyy
im cele polityczne, nie waha si te przed stosowaniem represji wobec
anarchistw. Stao si to przyczyn jego mierci, zadanej przez
anarchistycznego zamachowca (12 XI 1912). mier Canalejasa oznaczaa
odejcie ostatniego polityka znaczcego formatu, obdarzonego szersz
wizj polityczn i podejmujcego prb dogbnej reformy systemu
Restauracji.
Misj utworzenia nowego rzdu Alfons XIII powierzy hrabiemu Alvaro
de Romanones, ktry obj przywdztwo liberaw po mierci Canalejasa.
Liberaowie dysponowali wikszoci w Kortezach, ktre miay przed sob
318

jeszcze ponad poow kadencji, bya to wic decyzja w peni zgodna z

logik adu parlamentarnego. Wywoaa jednak gwatowny sprzeciw Mau-ry,
ktry oskary publicznie krla o zamanie zasady bdcej podstaw
systemu Restauracji: wymiany rzdzcych partii. Kampania protestacyjna
zorganizowana przez Maur doprowadzia do rozamu w partii konserwatywnej
i dalszej erozji politycznych fundamentw monarchii. Po wprowadzeniu
przez Romanonesa w ycie rozwiza autonomicznych dotyczcych Katalonii
(przygotowanych jeszcze przez Canalejasa) nastpiy z kolei podziay w
partii liberalnej i upadek jego rzdu. Nie doszo do porozumienia midzy
krlem a Maura i nowy gabinet sformowa Eduardo Dato, popierany przez
wikszo konserwatystw. W rozpisanych przez niego wyborach do Kortezw
(marzec 1914) pierwszy raz w historii hiszpaskiego parlamentaryzmu
rzdzca partia poniosa porak: na 400 miejsc konserwatyci Dato
zdobyli 188, maurici - 26, gwna frakcja liberaw pod wodz Romanonesa
- 85, demokraci - 36. Taki wynik z jednej strony zawiadcza, e praktyki
kacykizmu" i fasadowego, odgrnie kontrolowanego ycia politycznego
przestay wywiera dominujcy wpyw (z wyjtkiem Galicji i kilku innych,
najbardziej zacofanych, wiejskich regionw) na wyborcze decyzje
Hiszpanw; z drugiej - byy odbiciem fragmentaryzacji i chaosu panujcych
na scenie politycznej, niemonoci stworzenia stabilnego rzdu i trwaej
wikszoci. W momencie, gdy w Europie zaczynaa si Wielka Wojna,
hiszpaskie instytucje polityczne pogrone byy w wewntrznym kryzysie i
saboci.
WOJNA WIATOWA I KRYZYS SYSTEMU (1917-1923)
W I wojnie wiatowej Hiszpania zachowaa neutralno, co byo
odbiciem zarwno cakowitej niezdolnoci hiszpaskich si zbrojnych do
wzicia udziau w tego rodzaju konflikcie, jak i marginalnej roli
odgrywanej przez ten kraj w polityce europejskiej. Hiszpania nie bya
stron w adnym z wielkich sporw, ktre leay u podoa wybuchu
wojennej zawieruchy. Moga dziki temu odgrywa rol porednika i
mediatora: w wymianie cywilnych obywateli, a nawet jecw wojennych
pomidzy walczcymi pastwami; w inicjatywach pokojowych, z ktrych adna
nie przyniosa jednak powodzenia. Nie oznacza to jednak, e polityka
neutralnoci nie podlegaa rnego rodzaju wahaniom, a nawet sporom. Z
jednej strony zagraay jej dziaania niemieckich odzi podwodnych, ktre
prowadzc blokad Anglii zatapiay take hiszpaskie statki handlowe (w
sumie Hiszpania stracia 65 statkw o cznej wypornoci ponad miliona
ton), z drugiej - naciski Francji (nasiliy si zwaszcza w 1916 r.),
zmierzajce do wcignicia Hiszpanii do wojny po stronie Ententy. Decyzja
o neutralnoci nie bya te bynajmniej efektem penego spoecznego
konsensusu. Do zbrojnego poparcia Niemiec wzywali karlici, do
wystpienia po stronie aliantw -republikanie Alejandra Lerroux.
Dwa najwiksze ugrupowania - konserwatyci i liberaowie - stay na
gruncie neutralnoci, ale ci pierwsi na og sympatyzowali z pastwami
centralnymi, a drudzy - z Entent. Podzia na germanofilos i aliadofilos
dotyczy nie tylko elit politycznych, ale i szerszej opinii publicznej.
Niem319
com na og przychylna bya generalicja, arystokracja, wyszy kler,
wielcy waciciele ziemscy, cz buruazji (zwaszcza kastylijska);
aliantom zachodnim - intelektualici, miejska klasa rednia, buruazja
kataloska i baskijska, klasa robotnicza (zwaszcza ta jej cz, ktra
zorganizowana bya w socjalistycznych i anarchistycznych zwizkach
zawodowych). Podzia polityczno-ideowy by klarowny: pastwa centralne
popierali ludzie i grupy o pogldach bardziej zachowawczych, Entent liberaowie, radykaowie i lewica spoeczna.

Niezalenie od wszelkich sporw i rnic, nikt nie negowa jednak

jednego: wojna bya dla Hiszpanii wielkim dobrodziejstwem z ekonomicznego
punktu widzenia. Jako najwaniejszy neutralny kraj europejski odgrywaa
kluczow rol w zaopatrywaniu walczcych stron, zwaszcza Francji.
Ogromne zamwienia pynce z zagranicy prowadziy do szybkiej rozbudowy
przemysu i byskawicznego wzrostu produkcji (zwaszcza w Katalonii i
pnocno-zachodniej czci kraju - to wanie w czasach wojny udzia
produkcji przemysowej przekroczy poow wartoci kataloskiego produktu
globalnego). Ten boom dotyczy niemal wszystkich gazi wytwrczoci (np.
ze wzgldu na przerwanie dostaw angielskiego wgla rozkwito grnictwo
asturyjskie), wcznie z rolnictwem - pod upraw brano tereny lece
dotychczas odogiem. Cen tak szybkiego rozwoju bya jednak wysoka
inflacja. Mimo e - wedug statystyk - realna warto robotniczych pac w
okresie 1914-1920 wzrosa o 20%, ale nie dotyczyo to wszystkich regionw
i wszystkich gazi gospodarki. Pace sporej czci robotnikw, zarwno
przemysowych jak i rolnych, nie naday za cenami, a jeeli nawet je
doganiay, to i tak nie zapobiegao to frustracji, ktra wynikaa ze
wiadomoci krociowych zyskw, ktre staj si udziaem producentw.
Poczucie wyczenia czy przynajmniej niepenego uczestnictwa w
oszaamiajcym boomie ekonomicznym wywoanym wojn prowadzio do
nasilenia si protestw socjalnych. Sprzyjay te temu wzrost liczebnoci
przemysowej klasy robotniczej i - zwizany z tym - gwatowny napyw
nowych czonkw do socjalistycznych i anarchistycznych zwizkw
zawodowych, ktre to wanie w latach wojny stay si prawdziwie masowymi
organizacjami, skupiajcymi po kilkaset tysicy czonkw. Zapowiedzi
konfliktw spoecznych, ktre przez nastpne lata bd wstrzsa
Hiszpani, by pierwszy w historii Hiszpanii oglnokrajowy (24-godzinny)
strajk generalny, zorganizowany wsplnie przez socjalistw i anarchistw
na mocy porozumienia zawartego midzy obu centralami zwizkowymi
(grudzie 1916).
To jednak nie rewolucyjny ruch robotniczy, ale armia staa si
katalizatorem wydarze, ktre wstrzsny hiszpask monarchi. Zim i
wiosn 1917 r. w caym kraju, we wszystkich niemal garnizonach zaczy
powstawa juntas de defensa, powoywane przez modsz i redni kadr
oficersk. Ich ostrze w wyrany sposb skierowane byo przeciwko
generalicji i wyszej kadrze dowdczej. Junty day podwyszenia pensji
oficerskich (przez galopujc inflacj zredukowanych do miesznych sum),
zerwania z klikowymi stosunkami w armii, rzutujcymi na nominacje
dowdcze. Byy to wic przede wszystkim dania dotyczce kwestii
pacowych i specyficznych problemw wojska, ale towarzyszyy im hasa
generalnej odnowy i reformy ycia politycznego, podejmujce wtki
charakterystyczne dla regeneracionismo.
320
Wystpienie wojska w 1917 r. w roli nadrzdnej siy powoanej do
uzdrowienia ojczyzny byo ukoronowaniem dugiego procesu, ktry rozpocz
si wraz z wstpieniem na tron Alfonsa XIII i postpowa wraz z
pogbianiem si kryzysu politycznego systemu Restauracji. Armia, ktra w
pierwszym wierwieczu Restauracji wycofaa si do koszar, pozwalajc
rzdzi cywilnym politykom, ponownie zacza wystpowa w roli arbitra,
wywierajcego coraz silniejszy wpyw na bieg spraw publicznych. Gdy w
1905 r. grupy oficerw zdemoloway redakcje dwch gazet (ktre
opublikoway artykuy odebrane przez wojskowych jako godzce w honor
armii), akcj t popara caa generalicja. Kryzys zosta zakoczony
dopiero wtedy, gdy Kortezy uchwaliy zmiany w systemie sdowniczym,
oddajce pod jurysdykcj trybunaw wojskowych przestpstwa przeciwko
armii" i przeciwko ojczynie".

W 1917 r. junty wraz z ich odnowicielsk" retoryk zostay

przychylnie przyjte przez wiksz cz opinii publicznej, znuonej
nieudolnoci i cigymi swarami cywilnych politykw, karuzel
upadajcych i powstajcych gabinetw. Miar zniechcenia wobec
istniejcego systemu politycznego bya bardzo niska frekwencja w wyborach
do Kortezw: w 1916 r. ksztatowaa si ona poniej 50%. Wybory te
doprowadziy do powstania liberalnego rzdu, Romanonesa, ale nie
zapewniy mu spoecznego mandatu do podejmowania energiczniejszych
dziaa. W obliczu kryzysu wywoanego przez zrewoltowane wojsko,
Romanones w kwietniu 1917 r. poda si do dymisji i nowy rzd sformowa
demokrata Manuel Garcia Prieto. By to gabinet jeszcze sabszy od
poprzedniego i podjta przez niego prba rozwizania junt zakoczya si
klsk. Kolejny, tym razem konserwatywny rzd Eduarda Dato zmuszony by
uzna ich istnienie.
Junty zostay przyjte ze szczeglnym entuzjazmem przez republikanw,
autonomistw kataloskich, a nawet socjalistw, ktrzy zaczli snu
porwnania midzy nimi a radami onierskimi powstajcymi w rewolucyjnej
Rosji. Ugrupowania te zwoay w Barcelonie, ktra bya bastionem ruchu
junt, tzw. Zgromadzenie Parlamentarzystw (Asamblea de Parlamentarios), w
ktrym wzia udzia spora cz opozycyjnie nastawionych posw: 13
senatorw i 55 deputowanych (wyjwszy jednak reprezentantw dwch
historycznych partii - konserwatystw i liberaw). Zgromadzenie domagao
si wyboru nowych Kortezw Ustawodawczych, ktre przeprowadziyby
gruntown reform systemu politycznego. Miaaby ona zmierza w kierunku
ograniczenia pozycji monarchy i wpyww nieformalnych grup nacisku
(oligarchii finansowej, wielkich wacicieli ziemskich, arystokracji),
ustanowienia rzeczywistego pluralizmu partyjnego i w peni
demokratycznych mechanizmw politycznych (m.in. domagano si ostatecznego
zerwania z turno politic). Wkrtce po rozpoczciu obrad (17 VII 1917)
Zgromadzenie zostao zamknite przez policj. Opozycyjni deputowani nie
dali za wygran i w kilka miesicy pniej (30 X 1917) zebrali si
ponownie w Madrycie, ogaszajc si Kortezami Ustawodawczymi".
Odnowicielski projekt opozycyjnych deputowanych zosta odrzucony tak
przez krla, jak i rzd, co oznaczao zaprzepaszczenie ostatniej by moe
szansy dokonania zasadniczej reformy ycia publicznego na drodze
porozumienia gwnych ugrupowa politycznych. Ignorowanie reformatorskich
postulatw radykali321
zowao opozycj, jeszcze bardziej osabiao system, ktry znalaz si w
obliczu powanego zagroenia ze strony dwch rnych si: rewolucyjnych
ruchw lewicy i wojska.
W sierpniu 1917 r. Hiszpani wstrzsn strajk generalny,
zorganizowany wsplnie przez socjalistw i anarchistw. Niezalenie od
da pacowych, wyrane byo jego radykalne ostrze polityczne. W
manifecie wydanym przed rozpoczciem strajku przez barceloskich
anarchistw formuowano takie m.in. jego cele: obalenie monarchii,
likwidacja armii i dyplomacji, federacja wszystkich krajw europejskich,
rozdzia Kocioa od pastwa, wprowadzenie rozwodw, bezpatnego
szkolnictwa, siedmiogodzinnego dnia pracy, urlopw, zakazu pracy dla
dzieci poniej 15 roku ycia. Mimo e strajk nie obj caej Hiszpanii,
by wystarczajco silny, by na ponad tydzie sparaliowa ycie kraju.
Najbardziej masowe strajki wystpiy w Barcelonie, Madrycie, Bilbao,
Oviedo, Walencji. Rzd wprowadzi stan wojenny i skierowa przeciw
strajkujcym policj i wojsko. Pado 71 zabitych (w tym 37 w Barcelonie i
12 w Madrycie). Komitet Strajkowy zosta aresztowany, a jego czonkowie
skazani na kar mierci (po masowych manifestacjach protestacyjnych w
Madrycie wyrok zagodzono).

Mimo zastosowanych drastycznych rodkw, nie zdoano trwale

przywrci ani spokoju spoecznego, ani politycznej stabilizacji. Dziea
takiego podj si rzd narodowy", powoany w marcu 1918 r. pod
przewodnictwem Maury, ktry skupi wszystkich najznamienitszych politykw
(m.in. Dato, Romanones, Manuel Garcia Prieto), a take przedstawicieli
autonomis-tw kataloskich (Camb). Prbowa on uspokoi wzburzone
nastroje, zwalniajc z wizienia czonkw Komitetu Strajkowego i innych
aresztowanych uczestnikw strajku. Rzd narodowy" rozpad si po kilku
miesicach. Mniejszociowy, liberalny rzd Romanonesa, ktry go zastpi,
opracowa projekt rozszerzenia autonomii kataloskiej, stwarzajcej
szans rozwizania tego wanego i coraz bardziej palcego problemu.
Zosta on jednak odrzucony - jako zbyt skromny - przez politykw
kataloskich. Po dwch krtkotrwaych gabinetach konserwatywnych udao
si wreszcie stworzy rzd pod kierownictwem Eduarda Dato, ktry w nowych
wyborach do Kortezw uzyska stabiln wikszo. Prbowa on spacyfikowa
rewolucyjne nastroje przez wprowadzenie zaawansowanego ustawodawstwa
socjalnego: powoano Ministerstwo Pracy, wprowadzono now legislacj
odnoszc si do ubezpiecze spoecznych i pastwowej kontroli rent
rolnych (paconych przez dzierawcw). Niewiele to jednak pomagao. Ruch
robotniczy radykalizowa si pod wpywem wieci dochodzcych z Rosji i
fali rewolucyjnej, ktra ogarniaa niektre inne kraje europejskie, ale
przede wszystkim powojennej recesji, jaka dotkna Hiszpani. Zakoczenie
wojny w caej Europie prowadzio do spadku produkcji i wzrostu
bezrobocia, ale szczeglnie dotliwie odczua to gospodarka hiszpaska, w
latach wojny przeywajca niesychany boom. Przedsibiorcy zmuszeni byli
ogranicza produkcj, co pocigao za sob nieuchronne zwolnienia,
prbowali te minimalizowa koszty obniajc robotnicze pensje, czy
przynajmniej hamujc ich wzrost. Odpowiedzi byy strajki organizowane
przez zwizki zawodowe, po ktrych z kolei nastpoway lokauty. W 1919 r.
ruch strajkowy osign swoje apogeum (udao si wwczas wymusi na
rzdzie
322
wprowadzenie omiogodzinnego dnia pracy). Konflikt spoeczny szczeglnie
gwatowny przebieg mia w Barcelonie, w latach 1919-1923 wadze
kilkakrotnie wprowadzay tam stan wojenny, zawieszajc swobody
konstytucyjne. Gwn broni anarchistw sta si terroryzm, przywdcy
zwizkowi opacali bandy pistoleros (uzbrojonych bandytw), ktrzy
wykonywali wyroki na przedsibiorcach, policjantach, robotnikach
wyamujcych si z rewolucyjnej solidarnoci. Pracodawcy nie pozostawali
duni, opacajc bojwki likwidujce dziaaczy robotniczych. Z czasem
dziaania anarchistw - przede wszystkim w Barcelonie, ale take i innych
miastach - coraz bardziej przeradzay si w pospolit przestpczo
(rabowano m.in. banki). Najdotkliwszym aktem anarchistycznego terroryzmu
byo zabjstwo premiera Edu-arda Dato, ktry w marcu 1921 r. zgin od
strzaw oddanych z przejedajcego ulic motocykla. Opini publiczn
wstrzsno te zabjstwo arcybiskupa Saragossy Juana Soldevilla y
Romero.
Destabilizacj ycia spoecznego, wywoan przez kryzys ekonomiczny,
konflikty socjalne, nie koczc si spiral rewolucyjnego terroru i
policyjnych represji, pogbiaa jeszcze straszliwa epidemia grypy, ktra
szalaa w latach 1918-1921. Miaa ona zasig wiatowy, ale w Hiszpanii
bodaj najpowaniejszy przebieg (std na caym kontynencie zwana bya
hiszpank"). Zmaro w sumie 160 tys. osb, co stanowio liczb
porwnywaln ze stratami niektrych pastw biorcych udzia w wojnie
wiatowej. Apogeum grypy przypado na koniec 1918 r.: tylko w grudniu
tego roku zmaro 40 tys. zaraonych.

Na tak ciko dowiadczone spoeczestwo w lipcu 1921 r.

niespodziewanie spada kolejna klska. Druzgocc porak poniosa w
Maroku hiszpaska armia. W poprzednim okresie Hiszpanie prbowali
opanowa terytorium protektoratu (przyznanego im na mocy traktatu z 1912
r.), l prowadzc walki z zamieszkujcymi je rifeskimi (berberyjskimi)
plemionami. Po pocztkowych sukcesach napotkali silny opr ze strony Abd
el--Krima, wodza, ktry zdoa poczy siy kilku najwaniejszych
plemion. 22 VII 1921 r. pod Annualem zaatakoway one 20-tysieczn
hiszpask kolumn, rozbijajc j i zmuszajc do panicznej ucieczki,
ktra zakoczya si dopiero za murami Melilli. W cigu tygodnia zgino
lub dostao si do niewoli 14 tys. hiszpaskich onierzy. O ile wojna ze
Stanami Zjednoczonymi obnaya katastrofalny stan hiszpaskiej floty, to
kompromitujca klska marokaska, poniesiona w starciu z rifeskimi
koczownikami, pokazywaa, e take armia ldowa nie jest w praktyce
zdolna do prowadzenia operacji bojowych. I to mimo e wydatki na ni
pochaniay bardzo du cz - wiksz ni w innych krajach europejskich
- budetu pastwa. Wywoao to w Hiszpanii prawdziwy szok, natychmiast
pojawiy si dania ukarania winnych. Powoano komisj rzdow, ktra
miaa wyjani kwesti przyczyn i odpowiedzialnoci za klsk. W
parlamencie wikszo ugrupowa atakowaa armi (od 1917 r. wystpujc w
roli gwnej siy regenera-cionismo), a socjalici ostrze krytyki
kierowali take przeciwko krlowi i monarchii. Potgowao to jeszcze
bardziej chaos i rozbicie polityczne, dodatkowo wznoszc mur nieufnoci
midzy partiami i cywilnymi politykami a wojskiem. Nie zdoano te
stworzy adnego stabilnego, silnego rzdu, ktry mgby znale wyjcie
z narastajcego kryzysu. Po koalicyj323
nym rzdzie (koncentracji narodowej") Maury, jeszcze sabszym
konserwatywnym gabinecie Sancheza Guerry (marzec-grudzie 1922), wadz
przej liberalny rzd, na czele ktrego sta Garcfa Prieto. Jego
polityka, majca na celu stabilizacj sytuacji politycznej i spoecznej,
odniosa skutek odwrotny od zamierzonego. Ograniczenie skali i
arbitralnoci dziaa policji, majce przerwa spiral rewolucyjnego
terroru i represji, doprowadzio w 1923 r. do kolejnego wzrostu
anarchistycznej przemocy. Z kolei plany zawarcia pokoju w Maroku przez
kompromis z Abd el-Krimem rozwcieczyy wojskowych, ktrzy paali chci
zemsty za poniesion klsk i uwaali, e moliwy jest militarny podbj
wszystkich terenw przyznanych Hiszpanii na mocy midzynarodowych
porozumie.
Powszechne zniechcenie wobec systemu parlamentarnego, ktry nie mg
ani zapewni spokoju spoecznego, ani zaradzi recesji gospodarczej,
poczone z ostrym antagonizmem midzy cywilnymi elitami politycznymi a
armi, stwarzay grunt do wojskowego zamachu stanu. W 1923 r. w armii
zawizay si dwie grupy spiskowcw: jedna - zwizana ze rodowiskami,
ktre w 1917 r. tworzyy junty, druga - opierajca si na lobby
afrykaskim (ofricanistas), oficerach, ktrzy suyli w Maroku. Midzy
nimi, uzyskujc poparcie obu grup, sytuowa si gen. Miguel Primo de
Rivera, dowdca okrgu wojskowego Katalonii. Jego polityczna
niezaleno, nieuwikanie w klsk marokask, a take cechy osobiste
charakteru - jowialno, barwny styl ycia (uchodzi za wielbiciela wina
i kobiet) sprawiay, e by on postaci znan i popularn w szerokich
krgach. Prokataloskie wypowiedzi zaskarbiy mu nawet przychylno
sporej czci tych, ktrzy domagali si rozszerzenia autonomii.
Przedstawicieli spiskowcw przyj krl, ktry popar ide utworzenia
rzdu wojskowego", wyraajc w ten sposb swoj aprobat dla
pronunciamiento. Odbyo si ono zgodnie z tradycyjnymi hiszpaskimi
wzorami, to znaczy przy biernoci i braku energicznego przeciwdziaania

ze strony wikszoci si politycznych. W nocy z 12 na 13 wrzenia 1923 r.

Primo de Rivera ogosi stan wojenny w Barcelonie, na ulice miasta, z
okrzykami Niech yje krl" i Niech yje Hiszpania", wyszli onierze
miejscowego garnizonu. Przewrt zosta poparty tylko przez dwch z
dziewiciu dowdcw okrgw wojskowych, ale ch obrony rzdu
zadeklarowa zaledwie jeden, reszta zaja postaw wyczekujc. Wobec
biernej postawy krla, Garcfa Prieto zoy dymisj, a monarcha odda
wadz w rce Primo de Rivery (15 IX 1923), obdarzajc go tymczasowymi
uprawnieniami do rozwizania parlamentu i rzdzenia za pomoc dekretw.
Parlamentarny porzdek obalono bez jednego wystrzau. Pronunciamiento
zostao przyjte przychylnie, a nawet entuzjastycznie, przez wiksz
cz opinii publicznej.
DYKTATURA PRIMO DE RIYERY
Rzdy Primo de Rivery trway sze i p roku, co stanowio
najduszy okres politycznej stabilizacji w caym burzliwym
czterdziestoletnim okresie midzy klsk kubask a wojn domow w latach
trzydziestych. Dyktaturze (tak okrelany by nowy system rzdw w
publicznych wypowiedziach jego notabli i samego Primo de Rivery) nie
towarzyszya adna klarowna ideo324
logia czy konkretny program polityczny. Wedug deklaracji Primo de
Rivery, jego pronunciamiento wymierzone byo przeciwko anarchii i
korupcji systemu parlamentarnego, przeciwko partiom i cywilnym politykom,
ktrzy swymi cigymi sporami i egoizmem doprowadzili Hiszpani na skraj
upadku. Zaamanie hiszpaskiej demokracji wpisywao si w
oglnoeuropejski trend narastania ruchw i reimw autorytarnych. W wielu
rozwizaniach Primo de Rivera niewtpliwie wzorowa si na Mussolinim
(wkrtce po objciu wadzy odby wraz z par krlewsk podr do Woch,
gdzie nie szczdzi wyrazw admiracji wobec tamtejszego systemu). W
gruncie rzeczy jednak blisze pokrewiestwo - na ktre zwracali uwag
zarwno wspczeni obserwatorzy, jak i pniejsi historycy - czyo
dyktatur Primo de Rivery z systemem wprowadzonym trzy lata pniej w
Polsce przez Pisud-skiego. W obu przypadkach motorem przewrotu, jak i
podpor nowych rzdw byo wojsko, podobna bya pastwowa, antypartyjna
ideologia, ograniczony stopie represyjnoci i wzgldna tolerancja wobec
ugrupowa opozycyjnych.
W miejsce klasycznego gabinetu zoonego z ministrw, Primo de Rivera
powoa Dyrektoriat (Directorio), w skad ktrego weszo omiu generaw,
jeden admira i tylko jeden przedstawiciel sfer cywilnych. Wojskowi
obsadzili te stanowiska gubernatorw prowincji, przejli faktyczn
kontrol nad administracj lokaln wszystkich szczebli. Jednym z
pierwszych posuni Primo de Rivery byo rozwizanie Kortezw (nie
zebray si ani razu do koca dyktatury). Wprowadzono te cenzur.
Pocztkowo nie mwiono o stworzeniu nowego systemu politycznego, ale o
tymczasowym przejciu
325
wadzy przez siy patriotyczne (czyli armi), ktre miay rozwiza
wszystkie palce problemy, z ktrymi nie mogy sobie poradzi poprzednie
rzdy. Po skierowaniu Hiszpanii na drog uzdrowienia" i odrodzenia",
zapowiadano powrt do rzdw cywilnych i konstytucji 1876 r.
Najszybciej odniesiono sukcesy na polu walki z anarchistami.
Wprowadzenie stanu wojennego na terytorium caego kraju, swoboda
dziaania dana siom policyjnym, ograniczenie niezalenoci sdw w
krtkim czasie doprowadziy do zdawienia rewolucyjnego terroryzmu.
Organizacje anarchistyczne, znacznie ju osabione represjami stosowanymi

przez poprzednie rzdy, a do koca dyktatury Primo de Rivery nie podjy

adnych zakrojonych na szersz skal dziaa (przez cay czas pozostaway
zdelegalizowane).
Wicej czasu wymagao rozwizanie kwestii marokaskiej, ale zostao
ono rwnie uwieczone powodzeniem. Nie zapowiaday go pocztkowe
posunicia Primo de Rivery, ktry pesymistycznie oceniajc operacyjne
moliwoci hiszpaskiej armii zaniecha prb opanowania caego terytorium
protektoratu i wycofa wojsko na znacznie skrcone, moliwe do obrony
pozycje (tzw. Unia Primo de Rivery). Przeomem w sytuacji marokaskiej
stao si dopiero uwikanie si Abd el-Krima w konflikt z Francuzami
(usiowa on rozcign swoje panowanie na cz francuskiego
protektoratu). Nieoczekiwanie odnis on pocztkowo w starciach z
Francuzami spektakularne sukcesy (ktre w nieco innym wietle postawiy
hiszpask klsk pod Annualem), ale potem wsplne dziaania odziaw
francuskich i hiszpaskich (do Maroka oba kraje wysay potne armie 300 tys. onierzy francuskich i 200 tys. hiszpaskich) doprowadziy do
cakowitej likwidacji rifeskiej rebelii. W cigu 1927-1928 r. Hiszpanie
ostatecznie rozcignli swoje panowanie na cae terytorium protektoratu.
Zakoczya si w ten sposb dugotrwaa, krwawa i kosztowna wojna, bardzo
niepopularna w hiszpaskim spoeczestwie.
Lata dyktatury przyniosy te koniec kryzysu ekonomicznego i wzrost
produkcji we wszystkich niemal dziedzinach gospodarki. U jego podoa
leay trendy oglnoeuropejskie - przejcie od powojennej recesji do
okresu ekonomicznej ekspansji, ale by on wspierany przez aktywn
polityk pastwa. Primo de Rivera utworzy Rad Gospodarki Narodowej,
ktrej zadaniem byo stymulowanie i koordynowanie rozwoju ekonomicznego.
Opracowaa ona Plan Dziesicioletni, w ramach ktrego realizowano z
ogromnym rozmachem wiele kluczowych dla Hiszpanii projektw. Zbudowano
sie autostrad, tamy, zbiorniki retencyjne, elektrownie wodne.
Elektryfiko-wano wie, przeprowadzono irygacj znacznych obszarw
rolnych, zmodernizowano kolej. Dziki systemowi robt publicznych zdoano
przy tym znacznie ograniczy bezrobocie. Rozwj ekonomiczny okresu
dyktatury sta pod znakiem znaczcego wzrostu pastwowego
interwencjonizmu. Utworzono sie pastwowych bankw, ktre miay
podejmowanym inwestycjom udziela kapitaowego wsparcia, ustanowiono
system pastwowych monopoli, m.in. paliwowego (istniejca do dzisiaj
CAMPSA), telekomunikacyjnego (Telefnica).
Wspieraniu rozwoju ekonomicznego towarzyszya polityka spoeczna
prowadzona w duchu korporacjonizmu, majca na celu z jednej strony
326
agodzenie konfliktw midzy kapitaem i prac, z drugiej - polepszenie
warunkw yciowych mas robotniczych. Wzorw dostarczay faszystowskie
Wochy, ale za rdo inspiracji dla wielu przyjtych rozwiza mona te
uzna katolick nauk spoeczn. Mimo e nie wprowadzono za czasw
dyktatury nowego ustawodawstwa socjalnego, usankcjonowane zostay -w
postaci powszechnie obowizujcego Kodeksu Pracy - zdobycze (dotyczce
czasu i warunkw pracy, ubezpiecze) poprzednich lat. Powoano specjalny
organ - Komisj Midzyministerialn - ktrego zadaniem byo
przygotowywanie dziaa zmierzajcych do polepszenia pooenia
najbiedniejszych grup. Reforma podatkowa (1928), wprowadzona przez
modego, zdolnego ministra finansw, Jose Calvo Sotelo, sprawiedliwiej
rozkadaa obcienia fiskalne (progresywny podatek dochodowy).
Najwikszym osigniciem dyktatury byo jednak ustanowienie komisji
arbitraowych (Comites Parita-rios). Zasiadali w nich (w rwnej
proporcji) przedstawiciele pracodawcw i robotnikw, ktrzy wsplnie
mieli osiga ustalenia dotyczce pac i warunkw pracy. Sukcesem
politycznym dyktatury, a jednoczenie miar postpowego charakteru

prowadzonej przez ni polityki spoecznej, byo przycignicie do

wsppracy socjalistw. Socjalistyczni dziaacze zwizkowi stanowili
wikszo delegatw robotniczych w komisjach arbitraowych,
socjalistyczny przywdca Largo Caballero zosta czonkiem Rady Pastwa,
organu doradczego utworzonego przez dyktatora.
Pocztkowe deklaracje o tymczasowoci dyktatury w niedugim czasie
ustpiy prbom instytucjonalizacji nowego systemu. W 1924 r. powoano do
ycia Uni Patriotyczn (Union Patriotica). Podkrelano, e nie ma ona
nic wsplnego z tradycyjnymi partiami politycznymi, ale jest szerok
formacj skupiajc wszystkich Hiszpanw - niezalenie od ich
politycznych czy ideowych sympatii - popierajcych dyktatur i chccych
pracowa dla dobra kraju. Jeeli chcemy si trzyma polskich porwna,
istniao niewtpliwie wiele podobiestw midzy Uni a Bezpartyjnym
Blokiem Wsppracy z Rzdem, utworzonym przez pisudczykw. W grudniu
1925 r. dyrektoriat wojskowy zosta zastpiony dyrektoriatem cywilnym, w
ktrym wojskowi stanowili mniej ni poow czonkw. Wkrtce potem
powoano Narodowe Zgromadzenie Konsultacyjne (Asamblea Consultiva
Nacional); w jego skad wchodziy bd osoby nominowane przez dyktatora,
bd piastujce okrelone stanowiska pastwowe (wikszo z nich bya
czonkami Unii Patriotycznej). Zgromadzenie przygotowao projekt
konstytucji, ktry zakada zmniejszenie roli parlamentu (wyanianego nie
w gosowaniu bezporednim, ale w systemie kilkustopniowych, porednich
wyborw, na zasadzie reprezentacji rnych grup spoecznych), zwikszenie
prerogatyw wadzy wykonawczej.
Mimo tych wszystkich posuni, Primo de Rivera nie zdoa stworzy
ani silnego politycznego zaplecza dla swoich rzdw, ani nowych
instytucji, ktre zastpiyby system parlamentarny, zawieszony w 1923 r.
Unia Patriotyczna nigdy nie staa si dynamiczn, masow organizacj, na
wszystkich szczeblach bya sprzgnita z administracj pastwow i
poddana jej kontroli. Wojskowi, ktrzy przejli wadz wraz z Primo de
River, nie pragnli sprawowa jej permanentnie, uwaajc, e po
przywrceniu spoecznego adu i rozwizaniu problemu marokaskiego
powinni wycofa si do koszar.
327
Primo de Rivera traci te poparcie armii ze wzgldu na liczne zatargi
wywoane arbitralnymi nominacjami w korpusie dowdczym, odsuwaniem na
boczny tor niechtnych mu oficerw. Najbardziej zaszkodzia mu prba
ograniczenia przywilejw Korpusu Artylerii, elitarnej formacji
hiszpaskiej armii, i ostre represje zastosowane wobec oficerw, ktrzy
protestowali przeciwko temu krokowi. W wojsku zawizyway si spiski
skierowane przeciwko dyktatorowi, podjto nawet kilka nieudanych prb
rebelii.
Buruazja i klasy rednie, ktre z entuzjazmem odnosiy si do
skutecznej walki dyktatury z rewolucyjnym zagroeniem, znacznie chodniej
przyjmoway jej polityk ekonomiczno-spoeczn: etatyzm i interwencjonizm
-ograniczajce mechanizmy wolnorynkowe, ingerowanie w stosunki midzy
prac i kapitaem. Znamienne jest, e minister pracy Primo de Rivery,
Auns, w krgach buruazyjnych nazywany by biaym Leninem". Buruazja
kataloska, najsilniejsza i najbardziej wpywowa, zostaa zepchnita do
opozycji przez antykatalosk polityk, ktr - mimo swoich
wczeniejszych deklaracji - Primo de Rivera wprowadza w ycie od
pocztku swoich rzdw. Nie tylko zlikwidowano Mancomunitat, ale take
zakazano uywania jzyka kataloskiego w miejscach publicznych. Zakaz
mwienia po katalosku dotyczy take wity, co zostao bardzo le
przyjte przez Koci, widzcy w tej decyzji akt nieuzasadnionej
ingerencji wadzy pastwowej. Dezaprobat Kocioa budzi take sojusz
Primo de Rivery z socjalistami i bdce jego konsekwencj rozszerzanie

si wpyww socjalistycznych zwizkw zawodowych, ktre w rodowiskach

robotniczych nie pozostawiy wiele miejsca dla zrzesze tworzonych przez
katolikw. Intelektualici wystpowali przeciwko cenzurze, a usunicie
niektrych z nich z Uniwersytetu Madryckiego (m.in. Miguela de Unamuno)
jeszcze bardzej pogorszyo w tych krgach, jak rwnie wrd studentw,
wizerunek dyktatora. W Paryu uformowaa si grupa nastawionych
opozycyjnie hiszpaskich intelektualistw, ktrzy krytykowali Primo de
River i wzywali modzie studenck do wystpie przeciwko jego reimowi.
W 1928 r. doszo do gwatownych protestw akademickich, po ktrych
zamknito Uniwersytet Madrycki. Gdy Primo de Rivera zdecydowa si na
liberalizacj cenzury, efektem nie byo bynajmniej wyciszenie krytyki,
ale oywiona kampania prasowa przeciwko dyktaturze, prowadzona przez
liberalnych intelektualistw i politykw zwizanych z zawieszonym w 1923
r. systemem parlamentarnym.
Po skutecznym rozwizaniu najbardziej dramatycznych problemw, przed
ktrymi staa Hiszpania w momencie pronunciamiento, wikszo grup
spoecznych zacza odwraca si od reimu Primo de Rivery. Coraz
powszechniej uwaano, e nie ma dalszych powodw do przeduania
dyktatury. Stracia ona te poparcie krla, ktry nie by zadowolony z
ograniczonej roli, jak odgrywa w systemie stworzonym przez Primo de
River, jego pozycja faktycznie ulega zmniejszeniu w porwnaniu z
okresem rzdw parlamentarnych, kiedy dysponowa znacznie wikszym
wpywem na powstawanie i upadanie gabinetw. Zasadniczy sprzeciw Alfonsa
XIII wywoyway projekty Primo de Rivery, ktry w przyszej konstytucji
planowa pozbawi monarch prawa mianowania i odwoywania ministrw.
Spoecznej popularnoci i wiarygodnoci dyktatury powany cios zada te
328
spadek kursu pesety, do ktrego doszo w latach 1928-1929 -jego wysoko
bya uznawana za miernik generalnej kondycji gospodarki. Zaamanie si
pesety byo efektem inflacji i wzrastajcego deficytu budetowego,
zwizanego z finansowaniem przez pastwo wielkich przedsiwzi
inwestycyjnych.
Pod koniec lat dwudziestych Primo de Rivera podupad znacznie na
zdrowiu (chorowa na cukrzyc) i utraci, wedle relacji ludzi, ktrzy si
z nim stykali, ch do utrzymywania si u wadzy wbrew pitrzcym si
trudnociom. Tumaczy to w znacznym stopniu atwo, z jak ustpi.
Zdajc sobie spraw z niechci, jak ywi do niego znaczna cze armii,
pod koniec stycznia 1930 r. zwrci si do wszystkich dowdcw okrgw
wojskowych z zapytaniem, czy nadal cieszy si ich poparciem. Gdy wyszo
na jaw, e wikszo odpowiedzi utrzymana bya w tonie bardzo
wstrzemiliwym, a nawet niechtnym, Alfons XIII poprosi Primo de River
o zoenie dymisji. Ten natychmiast przychyli si do krlewskiej proby
i jeszcze tego samego dnia wyjecha do Parya (27 I 1930), gdzie zmar w
ptora miesica pniej. Upadek Primo de Rivery odby si w rwnie
bezbolesny dla Hiszpanii sposb, jak objcie przez niego wadzy w 1923 r.
Bya to, wedug sw angielskiego historyka Stanleya Payne'a,
najagodniejsza i najbardziej liberalna dyktatura dwudziestowiecznej
Europy, nie splamiona ani jedn polityczn egzekucj".
UPADEK MONARCHII
Celem nowego rzdu, ktry powsta 30 stycznia 1930 r. pod wodz gen.
Damaso Berenguera, byo przywrcenie porzdku monarchicznego. Nie byo to
zadanie atwe, gdy siedmiolecie dyktatury w niczym nie umniejszyo
saboci monarchii, ktre doprowadziy do jej zaamania si na pocztku
lat dwudziestych. Wrcz przeciwnie, po odejciu Primo de Rivery Alfonsa
XIII obarczano opowiedzialnoci za dopuszczenie do powstania dyktatury i
jej wspieranie. Niepopularno, jaka otaczaa dyktatur w momencie jej
upadku, teraz przeniesiona zostaa na monarchi. Monarchicznej

restauracji nie sprzyjao te, i gabinet Berenguera nie planowa adnych

reform, ktre miaby odmieni i usprawni system polityczny, zyska dla
monarchii nowy kredyt spoecznego zaufania, lecz zakada najzwyklejszy
powrt do status quo ante sprzed 1923 r. Politycznej stabilizacji nie
uatwiaa rwnie sytuacja ekonomiczna i spoeczna. W 1930 r. nastpi
spadek produkcji zarwno przemysowej, jak i rolnej, czciowo zwizany
ju z pierwszymi efektami Wielkiego Kryzysu Gospodarczego. W najbardziej
konfliktogennych regionach kraju - Katalonii i Andaluzji - powikszyo
si bezrobocie. Spoeczne napicie potgoway dziaania ministra finansw
Argiiellesa, ktry za pomoc stanowczych rodkw dy do likwidacji
deficytu budetowego.
Do monarchii nieprzychylnie nastawiona bya wiksza cz opinii
publicznej i elit politycznych. W sierpniu 1930 r. porozumienie o
wsplnym dziaaniu (tzw. Pakt z San Sebastian) zawary gwne siy
antymonarchiczne: socjalici, regionalici i przedstawiciele ugrupowa
umiarkowanych (Jose Sanchez Guerra, Miguel Maura, Niceto Alcala-Zamora).
W lutym 1931 r. rodowiska intelektualne utworzyy Ugrupowanie Suby
Republice, ktre
329
wydao manifest (zredagowali go tacy luminarze hiszpaskiej nauki, jak
Gregorio Maranon, Jose" Ortega y Gasset, Ramn Perez de Ayala)
oznajmiajcy, e pastwo hiszpaskie osigno kracowe stadium upadku.
Od monarchii odwracaa si take armia, ktra w Hiszpanii w ostatecznym
rachunku decydowaa o wyniku kadej najwaniejszej batalii politycznej.
12 grudnia 1930 r. w garnizonie w Jaca doszo do nieudanej prby
republikaskiego pronunciamiento. Prb t trzy dni pniej, rwnie bez
powodzenia, powtrzono w Cuatro Yientos, w pobliu Madrytu (wzili w niej
udzia oficerowie, ktrych nazwiska wkrtce stan si bardzo znane eGonzalo Queipo de Liano, Ramn Franco, lotnik, modszy brat Francisco
330
Franco Bahamonde). Rozstrzelanie dwch oficerw stojcych na czele
nieudanego pronunciamiento w Jaca tylko zwikszyo niepopularno
monarchii, sprawie republikaskiej przydajc za to mczennikw.
W lutym 1931 r. ustpi gabinet Berenguera. Po odmowach znanych
politykw na czele nowego rzdu stan admira Aznar. Gwn postaci w
rzdzie by jednak hr. Romanones, wielokrotny premier przed 1923 r.
Romanones postanowi rozpisa wybory - najpierw municypalne, a nastpnie
parlamentarne, ktre dayby osabionej monarchii mandat spoecznego
zaufania. Mimo opozycji krgw opiniotwrczych i wikszej czci klasy
politycznej, nadzieje na zwycistwo wizano z cigle promonarchistyczn
postaw prowincji: wsi i mniejszych miast. Rachuby te czciowo si
speniy. W wyborach municypalnych, ktre odbyy si 12 kwietnia 1931 r.,
w skali caego kraju wybrano 41 224 radnych monarchistycznych - w
stosunku do 39248 republikaskich. Skala zwycistwa republikanw w
wielkich i rednich miastach bya jednak tak wielka, e przynioso to
skutki zupenie odwrotne w stosunku do intencji rzdu. Ju 13 kwietnia
prorepublikaskie tumy wypeniy ulice wszystkich wikszych miast,
dajc abdykacji Alfonsa XIII. W niektrych miastach samorzutnie
proklamowano Republik. W Madrycie powsta Komitet Rewolucyjny pod
przewodnictwem Niceto Alcala-Zamory, dajcy przekazania w jego rce
wadzy. Romanones ju nastpnego dnia po wyborach przekonywa krla, e
nie ma sposobu na przeciwstawienie si presji tumw i e powinien on
niezwocznie opuci Hiszpani. Decydujce znaczenie dla decyzji monarchy
miaa postawa gen. Sanjurjo, szefa Guardia dvii, ktry popar Republik.
14 kwietnia Alfons XIII opuci Hiszpani, odpywajc z Kartageny do

Marsylii. Tego samego dnia uformowa si rzd tymczasowy z Alcala-Zamora

na czele, proklamujc Republik. Hiszpaska monarchia upada w icie
byskawicznym tempie, w sposb cakowicie bezkrwawy, bez jednego
wystrzau. Nikt nie stan w jej obronie, a sam krl nie by przekonany
do adnych stanowczych dziaa, ktre by moe miayby szans zahamowa
bieg wydarze.
VI. GOSPODARKA, SPOECZESTWO, KULTURA TRZECH PIERWSZYCH DZIESICIOLECI
XX WIEKU
ROZWJ EKONOMICZNY
NAJSZYBCIEJ rozwijajcym si
regionem Hiszpanii na pocztku XX w. byy prowincje baskijskie. Rozwj
ten opiera si gwnie na hutnictwie, metalurgii, przemyle okrtowym. W
Katalonii trwaa ekspansja przemysu wkienniczego (przede wszystkim
bawenianego), rozwijay si te inne gazie przemysu, zwaszcza
chemiczny i farmaceutyczny. Powstao rwnie wiele elektrowni wodnych,
usytuowanych na rzece Ebro i jej dopywach. Wzrost produkcji przemysowej
na pocztku wieku by stosunkowo wolny, przypieszenie nastpio w
okresie I wojny wiatowej, a nastpnie za czasw Primo de Rivery. W
latach 1922-1929 produkcja przemysowa wzrastaa w rednim tempie 5,5%
rocznie, co byo bliskie redniej europejskiej. Mapa industrializacji nie
zmienia si w porwnaniu z kocem poprzedniego stulecia. Ksztatowa j
w dalszym cigu trjkt: Asturia-Kraj Baskw - Katalonia - Madryt. W tym
ostatnim orodku dominowa przemys spoywczy, poligraficzny,
budownictwo.
Industrializacji towarzyszy wzrost produkcji rolniczej, wynikajcy
zarwno ze wrostu wydajnoci, jak i rozszerzenia powierzchni upraw
(gwnie drog irygacji gruntw). Midzy 1901 a 1910 r. wydajno
pszenicy z jednego hektara wzrosa z 7,14 do 9,5 kwintala, ale nadal
odstawao to znacznie od wskanikw europejskich: w Danii byo to 30
kwintali, w Belgii i Wielkiej Brytanii - 25, w Niemczech - 21. W
strukturze upraw w dalszym cigu dominowaa pszenica, ale wzrasta
procentowy udzia winoroli, oliwek, pomaraczy. Wielkim producentem i
eksporterem tych ostatnich sta si region Walencji. Nie zmienia si te
znaczco struktura wasnoci w rolnictwie. Zmiany rozpoczn si dopiero
wraz reform roln za czasw H Republiki.
Nie zmienia si rwnie zasadniczo struktura hiszpaskiego handlu
zagranicznego. Gwn cz eksportu a do lat trzydziestych (w 1935 r. 67%) stanowiy produkty rolne, w ogromnej czci wino, oliwa, owoce
(zwaszcza pomaracze). Importowano maszyny i dobra wysokoprzetworzo-ne.
Gwnymi partnerami handlowymi byy Wielka Brytania i Francja, a w
dalszej kolejnoci - Niemcy.
Pierwsze trzydziestolecie XX w. nie zmienio stopnia zapnienia
Hiszpanii wobec najwyej rozwinitych krajw europejskich. Dochd
narodowy Hiszpanii wynosi (per capita): w 1900 r. 54% poczonego
(urednionego) dochodu narodowego Wielkiej Brytanii i Francji, w 1910 53%, w 1930 332
Uprawa ziemi w Kraju Baskw
57%. W obrbie tego samego porwnania dochd narodowy Woch w caym tym
okresie by wyszy od hiszpaskiego o kilka procent, Portugalia natomiast
pozostawaa w tyle o dwadziecia kilka procent. Interesujce jest te
porwnanie z Polsk. Ludwik Landau obliczy, e w 1929 r. czna warto
produkcji rolniczej i przemysowej (w tym grniczej) na jednego
mieszkaca w Hiszpanii wynosia 750 wczesnych zotych polskich, w Polsce

- 610 (w Niemczech - 1760, USA - 3710). Dobrym wskanikiem porwnawczym

dla tego okresu jest produkcja stali. W 1939 r. w Hiszpanii wynosia ona
39 ton na 1000 mieszkacw - dokadnie tyle samo co w Polsce. We Francji
byo to 229 ton, we Woszech - 42, w Rumunii - 9.
Cechami rozwoju ekonomicznego Hiszpanii byy w caym tym okresie
protekcjonizm i - zwaszcza w okresie dyktatury Primo de Rivery interwencjonizm pastwowy. Ca zostay w 1906 r. wywindowane na
niebotyczny poziom, kiedy - w duym stopniu pod wpywem lobby kataloskiego - uchwalono nowe taryfy celne (tzw. Ley de Bases Arancelarios). W
latach dwudziestych Liga Narodw oceniaa, e Hiszpania jest - po Rosji
Sowieckiej - najbardziej protekcjonistycznym krajem Europy. Konsekwencj
ochrony rodzimych producentw byy wysokie ceny wielu produktw. I tak
np., gdy niemale na caym wiecie ceny chleba charakteryzoway si
tendencj znikow, w Hiszpanii pozostaway one na wysokim poziomie.
Wikszo hiszpaskich historykw zgodna jest co do tego, e w
dugofalowej perspektywie wznoszenie barier ochronnych przed zewntrzn
konkurencj hamowao modernizacj gospodarki, miao niekorzystny wpyw na
produktywno i racjonalizacj produkcji zarwno przemysowej, jak i
rolnej. Utrwala si w ten sposb hiszpaski model kapitalizmu
charakteryzujcy si niskim stopniem konkurencyjnoci - zarwno
wewntrznej, jak
333
i zewntrznej, ogromn rol pastwa, wznoszcego bariery celne, swymi
dziaaniami regulujcego wikszo procesw ekonomicznych.
Niewielki stopie integracji gospodarki Hiszpanii z gospodark
wiatow mia te jednak dobre strony, co widoczne stao si w trakcie
Wielkiego Kryzysu. W Hiszpanii mia on znacznie agodniejszy przebieg ni
w najbardziej uprzemysowionych pastwach wiata. Produkcja przemysowa w
najgorszym momencie (1933) spada tylko o niecae 8%, co stanowio
wskanik zupenie nieporwnywalny ze spadkiem produkcji w krajach
najbardziej dotknitych kryzysem - USA, Niemczech, Francji, gdzie doszo
do spadku kilkudziesicioprocentowego. Nie oznacza to jednak, e efekty
kryzysu wiatowego nie byy dla Hiszpanii dotkliwe. W latach 1929-1933
obroty handlu zagranicznego spady o 30%. Spadek produkcji przemysowej,
cho globalnie stosunkowo niewielki, by jednak bardzo nierwnomierny,
zarwno regionalnie, jak i pod wzgldem gazi wytwrczoci. Najbardziej
dotknite recesj zostay hutnictwo (w prowincjach baskijskich) i
grnictwo (w Asturii). W Kraju Baskw w najgorszym momencie bez pracy
znajdowaa si poowa zatrudnionych poprzednio robotnikw hut. Bardzo
dotkliwe spoecznie byo te ograniczenie robt publicznych, ktre na
wielk skal rozwinito w okresie dyktatury Primo de Rivery (budowa drg,
obiektw uytecznoci publicznej). Powodowao to znaczny wzrost
bezrobocia w duych miastach, zwaszcza w Madrycie, Barcelonie, Sewilli.
W 1931 r. w Hiszpanii byo 389 tys. bezrobotnych, w 1932 r. ju 620 tys.
Wskanik bezrobocia w adnym momencie nie przekroczy 10%, co stanowio
liczb znacznie mniejsz ni w przypadku Niemiec, Anglii, Stanw
Zjednoczonych. Biorc jednak pod uwag kumulacj bezrobocia w kilku
regionach przemysowych i w duych miastach, staje si oczywiste, e w
duym stopniu przyczynio si ono do zaostrzenia napi spoecznych,
ktre rozsadz II Republik.
SPOECZESTWO
Midzy rokiem 1900 a 1930 ludno Hiszpanii powikszya si o 5
milionw (i to mimo znaczcej emigracji). W porwnaniu z okresem 18771930 oznaczao to przecitnie dwukrotnie wikszy roczny przyrost
demograficzny (pod tym wzgldem Hiszpania growaa w tym czasie nad
wikszoci krajw zachodnioeuropejskich). Wzrost demograficzny nie
rozkada si w trzech pierwszych dziesicioleciach XX w. rwnomiernie,

do roku 1920 by on stosunkowo niewielki. W 1900 r. Hiszpania liczya

18594000 mieszkacw, w 1910 - 19927000, w 1920 - 21303000, w 1930 23564000.
Przyczyn wzrostu demograficznego szybszego (zwaszcza po roku 1920)
ni w poprzednim okresie by spadek miertelnoci. W 1900 r. wskanik
miertelnoci (na 1000 mieszkacw) wynosi 204 zgony, w 1931 - 116. Byo
to wynikiem polepszenia poziomu higieny i opieki zdrowotnej, a zwaszcza
rozpowszechnienia szczepionek przeciwko chorobom zakanym (ostatni
epidemi, ktra zebraa w Hiszpanii znaczce niwo mierci, bya
wspomniana wyej grypa z lat 1918-1921). Istotne znaczenie dla spadku
miertelnoci miaa te poprawa warunkw ycia szerokich grup ludnoci:
334
lepsze odywianie si (efekt wzrostu wydajnoci rolnictwa), lepsze
warunki mieszkaniowe, wiksza dostpno ubra, obuwia itd. W efekcie, w
pierwszej poowie XIX w. nastpowa stay wzrost przecitnej dugoci
ycia, nieporwnanie szybszy ni w drugiej poowie XIX w.: w 1900 r.
przecitna dugo ycia wynosia w Hiszpanii 35 lat, p wieku pniej 62 lata. Szybszy przyrost ludnoci po roku 1920 wynika rwnie z
zahamowania emigracji zarobkowej, ktrej apogeum przypadao na lata 19121914. U progu I wojny wiatowej Hiszpania dzierya pierwsze miejsce w
europejskiej emigracji: na 1000 jej mieszkacw przypadao rocznie 12
emigrantw (we Woszech - 7). W 1912 r. za ocean (do krajw Ameryki
aciskiej) wyemigrowao 192 tys. Hiszpanw. Znaczca bya te emigracja
zarobkowa do Francji. Hiszpanie osiedlali si gwnie w poudniowej
czci tego kraju, znajdujc prac jako robotnicy rolni i przemysowi. W
1900 r. liczb Hiszpanw przebywajcych we Francji szacowano na 90 tys.,
w 1930 ju 350 tys.
Istotne byy te migracje wewntrzne, ktre najwiksze rozmiary
przybray w latach dwudziestych. W poszukiwaniu pracy do miast przybyo
wwczas l 168000 osb. Midzy rokiem 1900 a 1930 ludno zatrudniona w
przemyle wzrosa o ponad milion osb. W 1930 r. w rolnictwie pracowao
ju tylko 45% aktywnej zawodowo populacji (w tym samym czasie w Polsce
61%), w przemyle - 32%. Na pocztku wieku w miastach powyej 50 tys.
mieszkacw mieszkao ok. 15% Hiszpanw, w 1930 r. - ponad 20%.
Najwikszy przyrost liczby mieszkacw dotyczy Barcelony, Madrytu i
Bilbao, ale w szybkim tempie powikszay si take i mniejsze orodki
miejskie, zwaszcza Sewilla, Kordoba, Saragossa, Walencja. Rozwj
przestrzenny miast, zwizany z napywem duej liczby nowych mieszkacw,
w sposb planowy odbywa si jedynie w dwch najwikszych orodkach:
Madrycie i Barcelonie, gdzie zaprojektowano peryferyjne dzielnice (tzw.
ensanches), zintegrowane z istniejcym wczeniej organizmem miejskim. W
przypadku innych miast dominowa chaos i pena ywioowo.
Dynamik wzrostu liczby mieszkacw miast (stolic prowincji), ktrych
ludno w 1930 r. przekroczya 100 tys., pokazuje ponisze zestawienie:
1900 r.
1930 r. 1900 r.
1930 r.
Barcelona
Kordoba
Grenada
Madryt
Malaga
533000
58275
75900
539835
130109

1005 565
103 106
118179
952 832
188010
Murcja
Sewilla
Walencja
Bilbao
Saragossa
111529
148315
213550
83306
99118
158724
228 729
320195
161987
173987
Industrializacji i urbanizacji towarzyszya alfabetyzacja. Jej
wskanik wzrasta w tempie znacznie szybszym ni w drugiej poowie XIX w.
W 1910 r. wynosi ok. 50%, w 1920 - 57%, w 1930 - 69%. Dla porwnania - w
Polsce wskanik alfabetyzacji wynosi (wedug spisu powszechnego z 1931
r.) 76,9%. W 1930 r. w Hiszpanii na tysic mieszkacw przypadao 95
uczniw szk podstawowych, w Portugalii - 64, we Woszech - 115, we
Francji 119, w Wielkiej Brytanii - 125.
W szkolnictwie szczebla podstawowego i redniego w dalszym cigu
utrzymywaa si bardzo silna pozycja Kocioa katolickiego. I tak np.
336
w Madrycie w 1908 r. byo 135 szk pastwowych i 311 katolickich. Do
tych ostatnich uczszczao 4 razy wicej uczniw ni do szk
publicznych. W Barcelonie w 1918 r. na ogln liczb 560 szk a 325
byo katolickich.
Koci hiszpaski w czasach Restauracji odzyska swoj
instytucjonaln pozycj (cho oczywicie nie odzyska dbr utraconym w
ramach dezamor-tyzacji"), nadweron w okresie rewolucyjnych wstrzsw
i przewagi radykalnego nurtu hiszpaskiego liberalizmu. Na pocztku wieku
w Hiszpanii byo 87 tys. osb stanu duchownego, w tym 33 tys. ksiy, 22
tys. zakonnikw (1910). Najbardziej spektakularnym zjawiskiem byo
liczebne odrodzenie zakonw (zlikwidowano je w 1836 r., ale mogy na nowo
rozpocz dziaalno po zawarciu konkordatu). Po 1875 r. ufundowano 115
nowych klasztorw. Fundatorami byli wielcy waciciele ziemscy,
przedsibiorcy, finansici.
Wspieranie zakonw przez elity hiszpaskiego spoeczestwa byo
fragmentem znacznie szerszego zjawiska: spoecznej polaryzacji postaw
wobec Kocioa. W cigu pierwszych trzydziestu lat XX w. pogbiy si
procesy zapocztkowane za czasw Restauracji: powrotu do Kocioa i
ostentacyjnej czsto pobonoci (na pocztku wieku nastpi rozkwit
stowarzysze maryjnych, a z drugiej strony Towarzystwa Serca
Jezusowego) przedstawicieli warstw zamonych i faktycznej
dechrystianizacji sporej czci mas (przede wszystkim robotnikw

przemysowych i rolnych). Pod wzgldem duszpasterskim tradycyjnie

zaniedbane byo poudnie kraju (bya to jeszcze spucizna czasw
rekonkwisty), gdzie sie parafialna bya wielokrotnie rzadsza ni w
pnocnych i centralnych regionach kraju. Na pocztku XX w. Koci
okaza si niezdolny do stworzenia nowej sieci parafii miejskich, ktre
mogyby obj szybko powikszajce si szeregi proletariatu
przemysowego.
Synne stwierdzenie premiera republikaskiego rzdu Manuela Azana,
ktry w 1931 r. oznajmi, e Hiszpania przestaa by krajem katolickim",
z ca pewnoci zawierao pewn doz przesady (pomijajc ju jego
prowokacyjny wydwik), ale od oceny tej, w gruncie rzeczy, nie byli
bardzo odlegli nawet sami hiszpascy biskupi. W sprawozdaniu dla papiea
Piusa XI, przygotowanym na pocztku lat trzydziestych, pisali oni, e
powana cz hiszpaskiego spoeczestwa oddalia si od Kocioa,
oceniali, e w miastach w obrzdach religijnych regularnie uczestniczy
jedynie ok. 15-20% ludnoci. Najbardziej katastrofalna z tego punktu
widzenia sytuacja panowaa na Poudniu, ale niewiele lepiej byo na
sporej czci obszarw centralnych. W wielu parafiach diecezji Cuenca,
Toledo, Ciudad Real sta wi z Kocioem (mierzon uczestnictwem w
niedzielnych mszach i przystpieniem na Wielkanoc do sakramentu
eucharystii) utrzymywao nie wicej ni 5% mieszkacw. Dla jasnoci
obrazu trzeba pamita, e wrd uczestniczcych w praktykach religijnych
na og przewaajc wikszo stanowiy kobiety (np. w miecie i
prowincji Logrono ok. 80%).
Odejcie od Kocioa nie byo rwnoznaczne z indyferentyzmem
religijnym, czsto oznaczao gwatowny antyklerykalizm. Koci
tradycyjnie postrzegany by jako cz panujcego porzdku politycznoideowego, stranik spoeczno-ekonomicznego status quo. Obraz ten
wyostrzao postpujce od czasw izabeliskich, a zwaszcza Restauracji,
zblienie do Kocioa wyszych warstw hiszpaskiego spoeczestwa.
Efektem tej sytuacji byy
337
narodziny na pocztku wieku ywioowego, masowego antyklerykalizmu. Jego
politycznym nonikiem byy organizacje socjalistyczne, a zwaszcza
bardziej radykalne - anarchistyczne. Antyklerykalizm nie by jednak tylko
orem ruchw rewolucyjnych i robotniczych. Jego wersj mieszczask
(zblion do francuskiego antyklerykalizmu doby III Republiki)
reprezentowaa Partia Radykalna, cieszca si najwikszym poparciem w
Barcelonie. Jej przywdca, Alejandro Lerroux, zasyn jako skuteczny
demagog, populi-sta odwoujcy si do rzesz drobnomieszczaskich.
Antyklerykalna agitacja anarchistw i radykaw Lerroux w 1909 r. (w
czasie wspomnianego wyej Tragicznego Tygodnia" - La Semana Tragicd)
popchna barceloskie tumy do spalenia w czasie kilkudniowych zamieszek
kilkudziesiciu kociow i klasztorw (cho oczywicie adna agitacja
nie byaby skuteczna, gdyby nie pokady ywioowego, oddolnego
antyklerykalizmu). Do podobnie radykalnych zachowa dojdzie w latach II
Republiki, dla ktrej konflikt religijny bdzie stanowi jedno z
najwikszych zagroe.
Polaryzacja postaw wobec katolicyzmu dokonywaa si w wymiarze nie
tylko spoecznym, ale i geograficznym. Najsabsza bya pozycja Kocioa
na poudniu kraju (Andaluzja, Murcja, Estremadura) i w duych miastach.
Najsilniejsza na pnocy, zwaszcza w prowincjach baskijskich i Nawarze w rejonach, gdzie dominoway na wsi chopskie gospodarstwa rodzinne,
gdzie brak byo silnych napi spoecznych (takich jak na Poudniu
zdominowanym przez latyfundia, zatrudniajce rzesze bezrolnych robotnikw
sezonowych), wszdzie tam, gdzie przetrway stabilne, istniejce od
wiekw wsplnoty lokalne, ktrych czci bya parafia.

Zrnicowanie spoeczne, znajdujce swoje wyrane odbicie w postawach

wobec Kocioa, wyraao si te oczywicie w odmiennych formach
spdzania wolnego czasu, rozrywek, ycia kulturalnego i towarzyskiego.
Ulubion rozrywk przedstawicieli warstw wyszych (przedsibiorcy,
finansici, arystokracja) i rednich - clases medias (inynierowie,
prawnicy, lekarze, urzdnicy itd.) bya - tak jak w okresie Restauracji opera, ze wzgldu na ceny biletw i swj elitarny charakter niedostpna
dla warstw niszych. Now form rozrywki klas wyszych, popularn od
pocztku wieku, byy kabarety, wzorowane na ich francuskich
odpowiednikach. W szczytowym momencie ich popularnoci, w samej
Barcelonie dziaao kilkaset kabaretw. Ludzie zamoni wolny czas
spdzali te w kawiarniach, na koncertach i balach, czsto urzdzanych na
wolnym powietrzu w parkach i ogrodach. Wstp do nich by patny, co
zapewniao odpowiedni" skad spoeczny odwiedzajcych. Na przeomie
wiekw prasa mieszczaska stolicy ubolewaa, e ceny wejciwek do
madryckiego Jardines del Buen Retiro stay si dostpne dla szerokich
mas, przez co zmienia si charakter tego ekskluzywnego dotd miejsca. W
1901 r. powstao Madryckie Towarzystwo Filharmoniczne, ktre organizowao
koncerty muzyki klasycznej i wkrtce skupio ponad tysic czonkw. Na
jego wzr lokalne elity zaczy zakada towarzystwa filharmoniczne w
prowincjonalnych orodkach (np. Oviedo, Bilbao).
Wyksztaceni przedstawiciele klas wyszych i rednich spotykali si
te w ateneos - klubach towarzysko-kulturalnych, gdzie czytano pras,
omawiano nowe ksiki, suchano wykadw. Ich plebejskim odpowiednikiem
byy
338
dziaajce pod patronatem socjalistw Casas del Pueblo (Domy Ludu).
Prowadzono w nich prelekcje i kursy owiatowe dla robotnikw, odbyway
si tam przedstawienia teatralne, wystpy chrw, dziaay bezpatne
biblioteki, czsto dysponujce niemaym ksigozbiorem. Casa del Pueblo w
astu-ryjskim miecie Mieres w latach trzydziestych miaa w swoich
zbiorach 17 tys. ksiek.
Rozrywk, ktra zyskaa wielk popularno wrd mas ludowych, bya
pika nona. Wprowadzona zostaa do Hiszpanii w latach
dziewidziesitych XIX w. przez brytyjskich marynarzy i Anglikw
pracujcych w asturyj-skim i baskijskim grnictwie. Cudzoziemcy brali te
udzia w tworzeniu pierwszych hiszpaskich klubw futbolowych: Athletic
de Bilbao (1898), FC Barcelona (1899), Real Madryt (1902). W 1902 r.
powstaa narodowa federacja pikarska i zainaugurowano mistrzostwa kraju.
Obj nad nimi patronat Alfons XIII, ktry ustanowi dla zwycizcw
specjalny krlewski puchar. W miar, jak w latach dwudziestych
popularno futbolu staa si masowa, kluby pikarskie staway si
przedmiotem lokalnych patriotyzmw, a nawet regionalnej identyfikacji. I
tak FC Barcelona bya dum Katalo-czykw, jednym ze sztandarw ich de
do emancypacji. Nic wic dziwnego, e midzy barceloskim klubem i jego
kibicami a kastylijskim Realem Madryt - panowa stan zaciekej wrogoci.
339
Rozrywk, w ktrej tradycyjnie gustoway zarwno warstwy wysze, jak
i masy ludowe, bya niezmiennie popularna w Hiszpanii corrida. Na
przeomie wiekw pojawia si jednak dla niej rwnie demokratyczna"
konkurencja - kino. Pierwszy seans kinowy odby si w Barcelonie w maju
1896 r., zaledwie w p roku po paryskim pokazie braci Lumiere. W 1910 r.
w samej Barcelonie byo ju 100 sal kinowych, w 1914 - 160. W 1914 r. w
caej Hiszpanii dziaao 900 kin, w 1931 r. ich liczba wzrosa do 3 tys.
Objazdowe kina docieray nawet na wie. Ta ogromna liczba tumaczy si

(poza oczywist popularnoci kina) faktem, e sale kinowe w wikszoci

przypadkw byy improwizowanymi pomieszczeniami urzdzanymi w piwnicach,
barakach itd. Powstaway te oczywicie eleganckie kina wielkomiejskie,
zdolne pomieci bardzo du liczb widzw - w Barcelonie skupiay si
wzdu Ramblas, w Madrycie - na Gra Via. O tym, e kino w bardzo krtkim
czasie stao si wanym medium, wiadczy choby to, e w 1912 r.
wprowadzono w Hiszpanii cenzur (prewencyjn) filmw.
Pierwszy hiszpaski film (krtkie ujcie wiernych opuszczajcych po
naboestwie koci Salida de la Misa del Doce del Pilar de Zaragoza)
zosta nakrcony ju w padzierniku 1896 r. W 1906 r. zaoono pierwsz
hiszpask wytwrni filmow (Hispano-Films). A do lat dwudziestych
dominoway filmy o tematyce folklorystyczno-rodzajowej (czsto adaptacje
popularnych romansw). Ambitniejsze filmy, podejmujce problematyk
spoeczn, zaczto - zgodnie z mod zachodnioeuropejsk - krci w
drugiej poowie lat dwudziestych. Najbardziej znanymi byy: Las de Mendez
(1927, satyryczny wizerunek buruazyjnej rodziny), La aldea maldita
(1929, obraz problemw spoecznych wywoanych przez migracje w
poszukiwaniu pracy). Pierwsze filmy dwikowe zaczy powstawa dopiero w
latach trzydziestych, ju za czasw Republiki. W 1932 r. swj pierwszy
hiszpaski film (wczeniej we Francji powstay Pies andaluzyjski, 1928, i
Zoty Wiek, 1929) nakrci Luis Bunuel. By to obraz o tematyce
spoecznej, o jednym z najbardziej zacofanych rejonw Hiszpanii - Las
Hurdes (Tierra sin pan).
Innym nowoczesnym rodkiem przekazu byo radio. W 1907 r. ustanowiono
pastwowy monopol w eterze, stacje radiowe mogy dziaa tylko na
zasadzie rzdowych koncesji. Pierwsze regularnie nadajce rozgonie
rozpoczy swoj dziaalno w 1923 r.: madryckie Radio Iberica i Radio
Union, nastpnie Radio Barcelona.
Pocztek wieku przynis te burzliwy rozwj prasy. O ile w 1900 r. w
Hiszpanii wydawano 1347 tytuw prasowych, to w 1913 - 1980, a w 1920 2289. Wzrastay te rednie nakady prasy, cho pod tym wzgldem
Hiszpania wci bya w tyle w stosunku do najbardziej rozwinitych krajw
Zachodu. Najwaniejsz przeszkod w tej dziedzinie by stale utrzymujcy
si wysoki wskanik analfabetyzmu oraz sabo miejskich klas rednich gwnych odbiorcw prasy w Anglii, Francji czy Niemczech. Cech
hiszpaskiego rynku prasowego bya jego ideologizacja i upolitycznienie.
Wrd gwnych tytuw dominoway gazety o wyranej opcji politycznowiatopogldowej, na og zwizane z konkretn parti czy ugrupowaniem.
Wydawane w Madrycie monarchistyczne ABC" (gazeta codzienna od 1905 r.) w
latach dwudziestych osigno 200 tys. dziennego nakadu. Katolickie El
Debat", zaoone w 1911 r. przez ksidza Angela
340
Herrera Oria, twrc katolickiego stowarzyszenia spoecznego dziaajcego
w rodowiskach robotniczych, rozprowadzao dziennie rednio 45 tys.
egzemplarzy. Oficjalnym pismem dyktatury Primo de Rivery by La Nacin",
komunici wydawali La Antorcha", anarchici - Tierra y Libertad"
(Ziemia i Wolno). Najwaniejszym pismem Katalonii bya barceloska La
Yanguardia" (zaoona w 1881 r.). Wanym tytuem wydawanym w Madrycie,
nie zwizanym wyranie z adn polityczn tendencj, by dziennik El
Imparcial", w ktrym publikowa Jose Ortega y Gasset.
YCIE INTELEKTUALNE, LITERATURA, SZTUKA
Mody umysowe i artystyczne, dominujce w Europie pocztku wieku,
docieray acz na og z pewnym opnieniem i do Hiszpanii.
Pozytywizm, bdcy gwnym nurtem mylenia epoki Restauracji, na pocztku
XX stulecia definitywnie ustpi miejsca modernizmowi. Wrd filozofw
najwiksz popularnoci cieszyli si Nietzsche, Schopenhauer,
Kierkegaard, Sorel. Na scenach teatrw spord obcych autorw najczciej

wystawiano sztuki Ibsena, w dziedzinie przekadw prozy krlowali Dumas i

Tostoj.
Niezalenie od kontaktu z myl i sztuk europejsk, w yciu
intelektualnym Hiszpanii pocztku wieku dominoway problemy i wtki
rodzime, twrcy, ktrych ambicj byo nie tyle wczenie si w europejski
obieg kulturalny, ale refleksja nad kondycj - duchow, spoeczn,
polityczn -wasnego kraju. Dziao si tak przede wszystkim za spraw
pokolenia 98", grupy twrcw, ktrzy zdominowali pierwsze dwa
dziesiciolecia nowego stulecia. Zaliczanie ich do jednej grupy jest
umowne, nie czyy ich nigdy adne wizy organizacyjne (takie, jak np.
wydawanie wsplnej gazety) czy nawet rodowiskowe. Stanowili plejad
wybitnych autorw - eseistw, powieciopisarzy, poetw, dla ktrych
wsplnym punktem odniesienia bya poniajca klska poniesiona przez
Hiszpani w 1898 r., ukazujca gbi zacofania tego kraju i dystans
dzielcy go od nowoczesnego wiata. Wtki zacofania (atraso) i
postulowanego odrodzenia" (regeneraci) byy gwnymi motywami
konstytuujcymi ca formacj intelektuln 98', wywierajcymi pitno na
twrczoci przynalenych do niej autorw, cho ju udzielane przez nich
odpowiedzi co do drg odrodzenia" Hiszpanii bardzo si midzy sob
rniy. Jose Ortega y Gasset (1883-1955), jak rwnie Ramiro de Maeztu
(1875-1936) w swych wczesnych pracach (Hacia otr Espaa, 1899) uwaali,
e Hiszpani moe uratowa tylko europeizacja", prowadzca do odrzucenia
tych elementw narodowej spucizny, ktre s przeszkod dla modernizacji.
Jednak w swych pniejszych pracach ten sam Ramiro de Maeztu gosi, e
otwarcie si Hiszpanii na wiat zewntrzny zniweczy wszelkie szans
odrodzenia, wszechogarniajca japonizacja" (tak nazywa postpujc
uniformizacj kulturow) zniszczy tradycyjne hiszpaskie wartoci, bez
ktrych nie moe ona istnie; ozdrowieczych" rde upatrywa w
powrocie do katolicyzmu i tradycji XVI-wiecznego Imperium. Maeztu by
autorem idei hispanizmu" (la hispanidad), ktra zyskaa spor
popularno w pierwszym okresie Hiszpanii frankistowskiej. Gosia ona
prymat hiszpaskojzycznej wsplnoty kulturowej (obejmujcej ludy Ameryki
mwice w tym jzyku) nad wszelkimi innymi bytami politycznymi
341
i ideowymi, wliczajc w to kapitalizm i komunizm (Defensa de la Hispanidad, 1934). W latach trzydziestych de Maeztu by duchowym patronem
hiszpaskiej prawicy, zwaszcza monarchistw. Po wybuchu wojny domowej
zosta aresztowany, a w listopadzie 1936 r. rozstrzelany w Madrycie przez
republikanw (w ramach akcji likwidowania domniemanych poplecznikw
Franco - pitej kolumny").
Do tosamoci kulturowej Hiszpanii - kastycyzmu" - odwoywa si
jeden z najwybitniejszych przedstawicieli pokolenia 98',Miguel de Unamuno (1864-1936), profesor i rektor Uniwersytetu w Salamance. Sformuowa
(w zbiorze esejw En tomo al casticismo, 1902) ide czystej hiszpaskoci". Dziki swoim pniejszym pracom (Del sentimiento tragico de la
vida, 1913; La agonia del cristianismo, 1925) jest uwaany za jednego z
prekursorw chrzecijaskiego egzystencjalizmu i personalizmu. Jest te
autorem powieci Niebla i Abel Sdnchez.
Wybitn postaci pokolenia 98', przez niektrych uwaan za jego
prekursora, by przyjaciel Unamuno, Angel Ganivet (1865-1898), pisarz i
dyplomata. Obok dwch powieci utopijno-filozoficznych (La conuista del
reino del May o, 1897; Los trabajos del infatigable creador Pio Cid,
1898), jego najwaniejszym dzieem by esej Idearium espanol. Poddawa w
nim analizie hiszpask histori i charakter narodowy, dochodzc do nader
pesymistycznych wnioskw. Hiszpanw przez stulecia miay cechowa
342

stoickie nastawienie do ycia i abulia" - parali woli, a ca energi,

ktr potrafili z siebie wydoby tracili na niepotrzebn walk o kolejne
zdobycze terytorialne. W Cartas finlandesas (1898), listach wysyanych z
Helsinek do Unamuno, Ganivet hiszpaskim wadom przeciwstawia nordycki
charakter i sposb ycia. Pesymistyczn wymow dziea Ganiveta
podkrelia jego przedwczesna, samobjcza mier w wodach Dwiny.
O ile w eseistyce historyczno-filozoficznej twrcy z pokolenia 98'
definiowali duchow i kulturow tosamo Hiszpanii, to w literaturze
piknej, zarwno w poezji, jak i prozie, czstym motywem byo przeywanie
rodzimego krajobrazu, przyrody, opisywanie regionalnych obyczajw. Antonio Machado (1875-1935) w lirycznych wierszach i balladach sawi
pikno Kastylii (a w pniejszym okresie take Andaluzji), podkrelajc
jednak take ndz ich mieszkacw (Soledades, 1903; Campos de Castilla,
1912; Nuevas Canciones, 1924). Jose Martinez Ruiz (znany bardziej pod
literackim pseudonimem Azorin" - 1873-1967) by autorem
impresjonistycznych esejw o literaturze, historii i krajobrazach
Hiszpanii, a gwnie Kastylii (Castilla, 1912). Wielk saw zyskaa jego
autobiograficzna powie Antonio Azorin (1903).
Najbardziej podnym, a jednoczenie najwyej cenionym w Hiszpanii
powieciopisarzem pokolenia 98' by Pio Baroja (1872-1956), Bask, piszcy
po hiszpasku. By autorem wielu powieci historycznych, a take
realistycz343
nych utworw wspczesnych, czsto noszcych cechy satyry spoecznej
(synny, przetumaczony czciowo na polski, cykl Przygody ... Paradoxd).
Autorem realistycznych powieci obyczajowych i spoecznych
(powstajcych czciowo pod wpywem francuskiego naturalizmu) by Yicente
Blasco Ibanez (1867-1928), pierwszy hiszpaski prozaik, ktry za ycia
zyska znaczcy midzynarodowy sukces, docierajc do czytelnikw w wielu
krajach (Rudera, 1898; Katedra, 1903; Ziemia wyklta, 1912; Czterech
jedcw Apokalipsy, 1916).
Innym wybitnym pisarzem tego samego pokolenia by Ramn Perez de
Ayala (1880-1962), blisko zwizany z kultur angielsk, wiele lat
przebywajcy w tym kraju (za czasw II Republiki peni funkcj
hiszpaskiego ambasadora w Londynie). Najwaniejsze swoje utwory,
powieci nasycone humorem i grotesk, wyda w latach dwudziestych (Luna
de miel, luna de hiel, 1924; Tigre Juan, 1926).
Znaczce uznanie midzynarodowe (literacka Nagroda Nobla w 1922 r.)
zdoby Jacinto Benavente (1866-1954), niezwykle podny komediopisarz (ok.
170 sztuk), ktrego utwory wystawiane byy na scenach wielu europejskich
teatrw: Gente conocida (1903), La noche del sabado (1903), Krg
interesw (1909 - w tym samym roku inscenizacja polska).
Najwybitniejsz postaci pokolenia 98', o wielkim midzynarodowym
rozgosie i nieprzemijalnym dorobku, by niezaprzeczalnie wspomniany ju
wczeniej Jose Ortega y Gasset, filozof i eseista, profesor Uniwersytetu
w Madrycie (na znak protestu przeciw dyktaturze zrezygnowa z katedry
uniwersyteckiej i uda si na emigracj). Gruntownie wyksztacony na
najlepszych uczelniach europejskich, pocztkowo pozostawa pod wpywem
myli Kanta, pniej opublikowa wiele oryginalnych prac, w ktrych
przedstawi wasn diagnoz stanu, w jakim znajduje si europejska
cywilizacja. Opisywa jej gboki kryzys i zagroenie dla tego, co
najcenniejsze w europejskim dorobku, pynce ze strony nowych
barbarzycw" - mas i wyaniajcej si nowoczesnej kultury masowej.
Najwaniejsze prace to: Meditaciones del Quijote (1914), Espana

invertebrada (1921), O dehumanizacji sztuki (1925), Bunt mas (1930) - te

dwie ostatnie zostay przetumaczone, std polskie tytuy.
W latach dwudziestych w literaturze piknej do gosu dosza modsza
generacja twrcw, zwana pokoleniem 27'. W jego przypadku mona mwi o
rzeczywicie istniejcej grupie: autorach utrzymujcych midzy sob
kontakty (wikszo z nich mieszkaa w Madrycie), wydajcych wsplne
manifesty i pisma. Najwybitniejszym z nich by Federico Garcia Lorca
(1898-1936), poeta i dramatopisarz. W jego dorobku znajduj si zbiory
wierszy sawice andaluzyjski folklor (Canciones, 1927; Romancero gitano,
1928), historyczny dramat wierszem o antyfeudalnych XIX-wiecznych
powstaniach ludowych (Mariana Pineda, 1927), psychologiczno-obyczajowa
trylogia teatralna: Krwawe gody (1933), Yerma (1934), Dom Bernardy Alba
(1936). W 1931 r. Garcia Lorca zorganizowa objazdowy teatr La Baracca,
wystawiajcy w najbardziej zapadych zaktkach kraju klasykw dramatu
hiszpaskiego. Lewicowe sympatie stay si przyczyn tragicznej mierci
poety: w pocztkach wojny domowej zosta rozstrzelany w Grenadzie przez
frankistw.
344
hiszpaskiego z ludowym folklorem, opiewa morze, Kastyli i Andaluzj
(Marinero en tierra, 1925; La amante, 1926; Sobre los angeles, 1929).
Twrcw pokolenia 27' cechowao silniejsze upolitycznienie i wikszy
radykalizm spoeczny ni generacj 98'. Alberti i jego ona,
powieciopisarka Maria Teresa Leon, byli dziaaczami Komunistycznej
Partii Hiszpanii.
Najwiksze dokonania hiszpaskiej nauki tego okresu nastpiy w
dziedzinie medycyny i wizay si z dziaalnoci Santiago Ramn y Cajala
(1852-1934), profesora anatomii na Uniwersytecie w Walencji, a nastpnie
histologii w Barcelonie i Madrycie. Dokona on wanych odkry dotyczcych
komrek nerwowych, za co otrzyma w 1906 r. Nagrod Nobla. Stworzy
hiszpask szko histologii. Nowatorskich ustale w dziedzinie
endokrynologii dokona inny hiszpaski lekarz, Gregorio Maranon
(jednoczenie znany eseista i krytyk literacki).
O bliskim kontakcie Hiszpanii z europejsk nauk mona mwi rwnie
w przypadku matematyki, fizyki, chemii i nauk przyrodniczych, przede
wszystkim za spraw takich uczonych, jak: Eduardo Torroja, Julio Rey
Pastor, Blas Carrera, Blas Lazaro, Leonardo Torres Quevedo.
O ile hiszpascy uczeni pierwszych dziesicioleci XX w., z wyjtkiem
kilku najwybitniejszych (przede wszystkim w dziedzinie medycyny), stali
przed problemem pogoni za osigniciami nauki europejskiej i wiatowej,
ich przyswajania na rodzimym gruncie, to zupenie inna bya sytuacja
artystw: to oni wanie czsto nadawali ton europejskiej sztuce, swoimi
pracami wskazujc kierunek awangardowych poszukiwa i przemian. Cho
trzeba przyzna, e najwybitniejsi z nich znacznie wicej czasu (i to
jeszcze przed wybuchem wojny domowej) spdzali w Paryu ni Madrycie czy
Barcelonie.
Na przeomie wiekw w Barcelonie dziaaa grupa malarzy kataloskich
(spotykajcych si w tawernie Cztery Koty", std nazwa ta przylgna do
caego rodowiska artystycznego). Najbardziej znanymi spord nich byli
Ramn Casas i Santiago Rusinol. Ich twrczo stanowia jeszcze w gwnej
mierze naladownictwo wczesnych prdw europejskich (m.in.
impresjonizmu). W tym samym czasie jednak zaczyna tworzy - take w
Barcelonie - Pablo Picasso (1881-1973), jeden z najwikszych geniuszy
sztuki XX w. Urodzi si w Maladze (ojciec by malarzem, ale raczej
miernym), studiowa w Akademiach Sztuk Piknych w Barcelonie i Madrycie.
Historycy sztuki twrczo Picassa dziel na kilka okresw. Lata 19011904 to okres bkitny", kiedy maluje melancholijne (przeywa wwczas

kryzys wywoany samobjcz mierci przyjaciela-malarza), utrzymane w

ciemnej tonacji obrazy (ycie, Ubodzy nad brzegiem morza). Ju wkrtce
wprowadza do nich janiejsze barwy i pogodniejsze motywy (macierzystwo,
postacie arlekinw), ktre dominuj w takich kompozycjach, jak: Cyrkowcy,
Rodzina kuglarzy, Kobieta w koszuli, Toaleta (okres rowy", 1904-1906).
Po roku 1906 nastpuje okres zwany czarnym" (Picasso odwouje si do
sztuki afrykaskiej), a przede wszystkim wielki eksperyment kubizmu
(cubus, ac. -szecian, kostka), przynoszcy przewrt w europejskiej
sztuce. Jego nowatorstwo polegao na rozbiciu przedstawianej
rzeczywistoci na wielobarwne, geometryczne bryy, cakowitym zerwaniu z
tradycyjn perspektyw.
345
W synnym obrazie Panny z Awinionu (1907) ciaa kpicych si kobiet s
zdeformowane, skomponowane z trjktw. Inne najsawniejsze kubistyczne
kompozycje to: Rezerwuar, Horta de Ebro, Kobieta siedzca, Kobieta z
gruszkami. W pierwszej poowie lat dwudziestych (okres klasyczny")
Picasso przejciowo powraca do sztuki bardziej imitacyjnej, przedstawiane
postacie (cho niewolne od pewnych deformacji) bliskie s rzeczywistym
wzorom (Biegnce kobiety na play, Fletnia Pana, Paul jako arlekin
portret syna artysty).
Innym synnym kubist hiszpaskim (podobnie jak Picasso wikszo
czasu spdzajcym w Paryu) by Juan Gris (1887-1927).
W latach dwudziestych i trzydziestych hiszpascy twrcy odegrali
czoow rol w innym eksperymencie artystycznym, czciowo wywodzcym si
z kubizmu - surrealizmie. Z tym kierunkiem artystycznym czy si
twrczo Juana Miro (1893-1983) i Salvadora Dali (1904-1989). Dali
wsppracowa z Bunuelem przy dwch filmach, ktre miay charakter
surrealistycznych manifestw: Pies andaluzyjski i Zloty wiek. Rozwin
wasn metod twrcz, opart na psychoanalizie, ktr nazwa paranoiczno-krytyczn". Jego twrczo z lat trzydziestych pena jest wizji
sennych, halucynacji, przypadkowych zestawie przedmiotw, skadajcych
si na atmosfer niezwykoci i przedziwnej symboliki (Mikkie zegary,
Trwao pamici, 1931; Ponca yrafa, 1935; Przeczucie wojny domowej,
1936).
W dziedzinie architektury wszystkich innych hiszpaskich twrcw
oryginalnoci talentu i skal dokona przytacza Antonio Gaudi (18521926), dziaajcy w Barcelonie. Jego styl by niepowtarzaln syntez
neogotyku, secesji i wtkw mauretaskich. W niezwyky sposb
wykorzystywa formy organiczne (faliste Unie, nieregularne rzuty, motywy
rolinne i zwierzce, niezwyka kolorystyka). Gaudi by kataloskim
patriot, odmawia uywania jzyka innego ni rodzimy (jego polecenia
musiay by tumaczone hiszpaskim robotnikom, nie znajcym
kataloskiego). Budowle Gaudiego w wielu miejscach ozdobione byy
kataloskimi symbolami: czerwono-tymi pasami czy gow wa z
narodowego herbu. Gwnymi dzieami Gaudiego byy: nigdy nie ukoczony
monumentalny koci Sag-rada Familia, domy: Casa Mila, Casa Batll, Casa
Yicens, budowle w parku Giiell. W czerwcu 1926 r., po wyjciu z budowy
Sagrada Familia, Gaudi wpad pod tramwaj. Nikt z przechodniw go nie
rozpozna i trafi do szpitala dla ubogich, gdzie w kilka dni pniej
zmar.
NACJONALIZMY, RUCHY MASOWE, KONFLIKTY SPOECZNE
Kataloski ruch narodowy a do schyku XIX w. by tworem gwnie
rodowisk intelektualnych, ktre staray si promowa rodzimy jzyk i
literatur. Przeomem byo wczenie si do niego kataloskiej buruazji,
ktra w latach dziewidziesitych XIX w. zorganizowaa wielk kampani.
Popary j wszystkie warstwy kataloskiego spoeczestwa. Jej hasem bya
ochrona rodzimej wytwrczoci (przede wszystkim przemysu tekstylnego),

zagroonego przez zewntrzn konkurencj. Kampania ta zostaa uwieczona

sukcesem (w 1906 r. wprowadzono nowe, wysze taryfy celne),
346
ale pozostawia przekonanie, e rzd w Madrycie nie dba naleycie o
interesy Katalonii, a ustpuje dopiero pod silnym kataloskim naciskiem.
Od tej pory kataloscy przedsibiorcy hojnie finansowali wszelkie
inicjatywy promujce odrodzenie narodowe, oyli znaczne rodki na
kataloskie instytuty, Ichry, biblioteki itd. Oni te mieli najwicej do
powiedzenia w najsilniejszej !organizacji wystpujcej z hasami
kataloskiej autonomii: Lliga Regionalis-' ta (jej liderami byli Francesc
Camb i Enric Prat de la Riba). Lliga bya i organizacj umiarkowan,
konserwatywn spoecznie, wystpujc z hasami autonomicznymi, a nie
separatystycznymi. Jej najwikszym sukcesem byo ' doprowadzenie do
powstania Mancomunitat (1913) - poczenia czterech kataloskich
prowincji w jeden organizm administracyjny.
Kataloski ruch narodowy dozna znacznego osabienia za spraw fali
rewolucyjnej przemocy, ktra ogarna Barcelon w latach 1917-1923.
Miejscowa buruazja i klasy rednie przekonay si, e jedyn si zdoln
ochroni zagroony porzdek spoeczny jest centralny rzd i armia. Std
ich poparcie dla dyktatury Primo de Rivery, ktra odrzucaa kataloskie
aspira347
cje autonomiczne. Zdystansowanie si buruazji wobec kataloskiego ruchu
narodowego doprowadzio do spadku znaczenia rodowisk umiarkowanych
reprezentowanych przez Lliga Regionalista i wzrostu znaczenia si
bardziej radykalnych, zarwno pod wzgldem programu spoecznego, jak i
da narodowych, skaniajcych si do hase separatystycznych. Ich
liderem by Francesc Macia, ktry stan na czele Acci Catala (Akcji
Kataloskiej). W 1919 r. domaga si uczestnictwa w paryskiej konferencji
pokojowej odrbnej delegacji kataloskiej.
Nacjonalizm baskijski mia znacznie sabsze podstawy spoeczne ni
ruch narodowy w Katalonii. Baskijski nie by tak powszechnie uywanym
jzykiem (zwaszcza w miastach) jak kataloski. W obrbie miejskich klas
rednich w XIX w. zasig jzyka baskijskiego wyranie kurczy si. Nie
byo te baskijskich tradycji literackich poza ludowymi balladami i
folklorem. Najwybitniejsi baskijscy pisarze - Ramiro de Maeztu, Pio
Baroja, Miguel de Unamuno tworzyli po hiszpasku.
Zapleczem spoecznym baskijskiego ruchu narodowego byli chopi, co
tumaczy jego zachowaczy, tradycjonalistyczny charakter. Za twrc
nowoczesnego, politycznego nacjonalizmu baskijskiego uwaany jest Sabino
de Arana, zaoyciel (1918) Narodowej Partii Baskijskiej (Partido
Nacionalista Vasca - PNV). Jej hasami stao si przywrcenie swobd
autonomicznych prowincji baskijskich (zlikwidowanych w XIX w.). Ruch
skupiony wok PNV mia konserwatywny, katolicki charakter, popierany by
przez wielu ksiy. Jednym z deklarowanych motyww, przywiecajcych
autonomicznym daniom, bya ch odgrodzenia si od liberalnej,
wieckiej Hiszpanii. Nie ucz swojego syna kastylijskiego
(hiszpaskiego), jzyka liberaw" -byo jednym z bardziej znanych hase
PNV.
Baskijskie i kataloskie denia do autonomii stan si
pierwszoplanowymi kwestiami politycznymi dopiero w latach trzydziestych,
za czasw II Republiki. Przed rokiem 1931 stabilno systemu politycznego
w wikszym stopniu bya zagroona za spraw konfliktw socjalnych i
dziaalnoci rewolucyjnych ruchw masowych. Industrializacja i rozwj
liczebny klasy robotniczej pocigay za sob wzrost napi spoecznych.

Ilustracj lawinowego wzrostu konfliktw pracowniczych jest statystyka

strajkowa dotyczca Barcelony: w 1905 r. w wyniku strajkw doszo do
utraty 8342 dni roboczych, w 1913 r. - ju l 784000. Jednoczenie w cigu
tych omiu lat wyduy si znacznie przecitny czas trwania pojedynczego
strajku: z 6,5 do 21 dni. Strajkom coraz czciej towarzyszya
rewolucyjna przemoc, ktrej pierwszym wybuchem na masow skal byy
wspomniane wyej wydarzenia La Semana Tragica w Barcelonie (1909). Ruch
strajkowy i rewolucyjny terroryzm swoje apogeum osigny w latach 19171923 (a zwaszcza w dwuleciu 1919-1920), doprowadzajc do zaamania si
adu parlamentarnego i powstania dyktatury Primo de Rivery.
Wikszo ruchw strajkowych i aktw rewolucyjnej przemocy miaa
miejsce w Barcelonie, ktra pod wzgldem zarwno uprzemysowienia, jak i
stopnia robotniczej organizacji daleko wyprzedzaa wszelkie inne orodki.
W Barcelonie dominowali anarchici i utworzona przez nich w 1910 r.
Narodowa Konfederacja Pracy (Confederacin Nacional del Trabajo -CNT).
Zaczynajc od 11 tys. czonkw w 1910 r., w 1918 r. skupiaa ju
348
w swych szeregach 114 tys., ale najwikszego skoku liczebnego
dowiadczya podczas nastpnego roku (szczytowego momentu ruchw
strajkowych i walki rewolucyjnej) - liczya wwczas 745 tys. czonkw,
dalece wyprzedzajc wszelkie inne organizacje robotnicze. CNT zdoaa
poszerzy tradycyjn baz anarchistw, skadajc si przede wszystkim z
barcelo-skich robotnikw przemysowych i andaluzyjskich robotnikw
rolnych. W innych orodkach czonkami i sympatykami CNT stawali si z
reguy niewykwalifikowani robotnicy (np. w Madrycie robotnicy budowlani),
ktrzy stosunkowo niedawno napynli do miast w poszukiwaniu pracy.
Ekspansj CNT zahamoway rozlege represje, ktre w latach 1922-1923
doprowadziy do zamania rewolucyjnej fali. W marcu 1923 r. w Barcelonie
zosta zamordowany przywdca CNT Salvador Segui. Odpyw czonkw CNT by
rwnie lawinowy jak ich wczeniejszy akces do organizacji: w 1923 r.
anarchistyczna centrala zwizkowa liczya ju tylko 250 tys. czonkw.
Anarchici stanowili najradykalniejsze skrzydo hiszpaskiego ruchu
robotniczego. Odrzucali nie tylko kapitalizm i wasno prywatn (rwnie
ziemi), ale take pastwo. Odmawiali udziau w procedurach
demokratycznych i parlamentarnych, bojkotowali kolejne wybory, zarwno na
szczeblu oglnopastwowym jak i lokalnym. Ich rodkiem dziaania by
strajk i rewolucyjna przemoc. Nigdy nie stworzyli scentralizowanych
struktur partyjnych - od 1927 r. istniaa Iberyjska Federacja
Anarchistyczna (Federa-cin Anaruista Iberica FAI), czy zwizkowych.
Nie wierzyli w moliwo zaplanowania czy przygotowania rewolucji,
rewolucyjny wybuch musia by w peni ywioowy.
Zupenie inn strategi dziaania przyjli socjalici. W wikszoci
przypadkw zajmowali oni stanowisko znacznie bardziej umiarkowane i
refor-mistyczne. PSOE bya parti marksistowsk, ale w duchu marksizmu
zachodnioeuropejskiego, od lat dziewidziesitych XIX stulecia dalekiego
od rewolucyjnego radykalizmu. Socjalici nastawiali si na rozbudow
struktur partyjnych i zwizkowych, poszerzanie swoich wpyww
politycznych (w 1910 r. po raz pierwszy zdoali wprowadzi posw do
parlamentu), stopniow reform pastwa i systemu ekonomicznego. Zakadali
owiatowo-kulturalne kluby robotnicze (Casas del Puebl), kasy oszczdnociowo-zapomogowe. Nie wyrzekali si broni strajkowej, ale jeli jej uywali,
to starali si, eby strajki byy jak najlepiej zorganizowane,
przebiegay pod partyjn i zwizkow kontrol, zmierzay do z gry
wytyczonych, moliwych do zrealizowania celw.
W pocztkach dziaalnoci PSOE i UGT ich gwnym zapleczem byli
madryccy drukarze, uwaani, ze wzgldu na swe dochody, a jednoczenie

wysoki stopie wiadomoci politycznej, za jedn z gwnych grup

tworzcych robotnicz arystokracj". W pniejszym okresie, wraz z
rozwojem liczebnym UGT (w 1899 r. liczya 15 tys. czonkw, w 1910 - 40
tys., 1914
- 119 tys., 1919 - 160 tys., w 1921 - 240 tys.), baza spoeczna
socjalistw stracia swoj jednorodno, ale nadal stanowili j w
wikszoci przypadkw robotnicy wykwalifikowani, czciej ci, ktrzy
mieszkali i pracowali w miecie od duszego czasu ni wiey migranci ze
wsi. Bastionem socjalistw by Madryt, bardzo silnymi wpywami
dysponowali te w przemyle asturyj349
skim i baskijskim. W latach trzydziestych UGT dokona znaczcej ekspansji
na poudnie, rekrutujc wielu robotnikw rolnych, we wczeniejszych
okresie niemal bez wyjtkw popierajcych anarchistw.
Ojcem" PSOE by Pablo Iglesias, madrycki drukarz, wieloletni
przywdca partii, pose do parlamentu, wydawca gazety El Socialista".
Mimo wieloletniej choroby (ze swojego ka kierowa parti i redagowa
partyjn gazet), a do lat dwudziestych (zmar w 1925 r.) wywiera on
decydujcy wpyw na ksztat hiszpaskiego socjalizmu, nadajc mu
umiarkowane, reformistyczne oblicze. Na pocztku lat dwudziestych parti
osabio odejcie czci najbardziej radykalnych dziaaczy, ktrzy
zaoyli (w 1921 r.) Komunistyczn Parti Hiszpanii. Nowe pokolenie
przywdcw, ktre przejo od Iglesiasa ster ruchu socjalistycznego, nie
zmienio wytyczonego przez niego kierunku. W latach dwudziestych na czele
lewicowego skrzyda partii sta Francisco Largo Caballero (od 1918 r.
sekretarz generalny UGT), odamowi bardziej umiarkowanemu przewodzili
Indalecio Prieto i Juan Besteiro (profesor uniwersytetu). Socjalici
zaangaowali si we wspprac z dyktatur Primo de Rivery,
wsporganizowali komisje arbitraowe w zakadach pracy, Largo Caballero
zosta czonkiem Rady Pastwa. Wsppraca ta zapewnia im swobod
dziaania, czego wyrazem by wzrost wpyww UGT w szeregach robotniczych
(anarchici poddani byli represjom przez cay okres dyktatury).
Po encyklice Rerum Novarum zaczy na szersz skal powstawa
katolickie zwizki zawodowe, dziaajce pod patronatem Kocioa. Z
wyjtkiem prowincji baskijskich (gdzie powstaa katolicka konfederacja
zwizkowa Solidaridod Vasca, rywalizujca z UGT) nigdzie jednak
stowarzyszenia katolickie nie mogy rwna si pod wzgldem stanu
liczebnego i wpyww wrd robotnikw z socjalistami i anarchistami.
Wysoki stopie zorganizowania robotnikw (od przeomu drugiej i
trzeciej dekady wieku obie centrale zwizkowe skupiay po kilkaset
tysicy czonkw) niewtpliwie przyczynia si do nasilenia ruchw
strajkowych i robotniczych rewindykacji. Wzrost napi spoecznych by
jednak nieunikniony, wiza si nieuchronnie z przemianami socjalnymi i
ekonomicznymi, ktrych dowiadczaa Hiszpania. Industrializacja i rozwj
liczebny klasy robotniczej prowadziy, niezalenie od dziaalnoci
zwizkw zawodowych, do intensyfikacji konfliktw midzy prac a
kapitaem. Powstawanie spoeczestwa masowego, wzrost mobilnoci
spoecznej niosy te ze sob szybk erozj stabilnych dotd struktur
spoecznych, jak rwnie tradycyjnych mechanizmw politycznej kontroli systemu zwanego kacykizmem". W tej dynamice przemian spoecznych i
konfliktw socjalno-ekonomicznych, ktrych nie by w stanie zaabsorbowa
hiszpaski system polityczny, leaa jedna z gwnych przyczyn braku
stabilnoci, a w konsekwencji -upadku Republiki.
VII. REPUBLIKA (1931-1936)
RZDY CENTROLEWICY: WIELKA PRBA REFORMY
HISZPANII (1931-1933)

RZD Tymczasowy opiera si na koalicji, ktra w 1930 r. zawizaa

antymonarchistyczny Pakt z San Sebastian. Obejmowa szerokie
republikaskie spektrum, poczynajc od umiarkowanych katolikw (premier
Alcala-Zamora i minister spraw wewntrznych Miguel Maura), poprzez
centrowych radykaw (Alejandro Lerroux), lewicowe ugrupowania
mieszczaskie (najwikszym z nich bya Akcja Republikaska, ktrej
przewodzi Manuel Azaa - minister wojny), a do socjalistw, ktrzy
dzieryli trzy teki (pracy - Francisco Largo Caballero, finansw Indalecio Prieto, sprawiedliwoci - Fernando de los Rios).
Mimo tej niejednorodnoci politycznego zaplecza rzdu, dominowaa w
nim orientacja proreformatorska, przekonanie, e konieczne jest
rozpoczcie dziea caociowej naprawy pastwa, ktre zmniejszy dystans
dzielcy Hiszpani od Europy, uczyni z niej kraj nowoczeniejszy i
bardziej sprawiedliwy. Pierwsze dziaania podjte w tym kierunku wizay
si z ustawodawstwem socjalnym, prawem pracy i relacjami midzy
dzierawcami i robotnikami rolnymi a wacicielami ziemskimi. Drog
rzdowych dekretw (nowy parlament zebra si dopiero w lipcu),
przygotowanych w wikszoci z inicjatywy Largo Caballero, w cigu kilku
miesicy wprowadzono wiele doniosych zmian. Ustanowiono 8-godzinny dzie
pracy, odszkodowania za wypadki przy pracy, wprowadzono nowe regulacje
odnoszce si do emerytur, zasikw chorobowych i macierzyskich. System
ubezpiecze spoecznych nie mia charakteru obligatoryjnego, opiera si
na oboplnych wpatach pracodawcw i pracownikw, nie sta si w zwizku
z tym powszechny, ale i tak w czasach II Republiki objtych nim zostao
kilka milionw robotnikw. Ustanowione za czasw dyktatury Comites
Paritarios przeksztacono w Jurados Mixtos (Sdy Mieszane), w ktrych
silniejsz pozycj ni poprzednio uzyskali przedstawiciele robotnikw.
Byli nimi w ogromnej wikszoci przypadkw socjalistyczni zwizkowcy z
UGT. Te i inne reformy wprowadzane przez Largo Caballero przyczyniy si
do wielkiego wzrostu wpyww socjalistw. Kontrolowali oni nie tylko
wspomniane Jurados Mixtos, du cz wadz municypalnych (skd usunito
urzdnikw monar-chistycznych), ale take instytucje czuwajce nad
ochron stosunkw pracy w rolnictwie. W tej ostatniej dziedzinie
wprowadzono wiele istotnych rozporzdze zmieniajcych na korzy
sytuacj pracownikw najemnych i drobnych dzierawcw. Wacicielom
ziemskim zakazano zatrudnia si robocz spoza najbliszej okolicy
(sprowadzanie robotnikw z innych miej351
scowoci byo tradycyjn metod wymuszania niskich pensji i amania
strajkw rolnych), dzierawcom zapewniono lepsz ochron prawn i
atwiejszy dostp do kredytw.
Dobr atmosfer spoeczn pocztkw Republiki zakciy antykocielne
i antymonarchistyczne ekscesy, do ktrych doszo midzy 10 a 13 maja 1931
r. W caej Hiszpanii spalono wwczas ponad 100 kociow i klasztorw,
najwicej w Madrycie, Maladze, Sewilli, Kordobie, Kadyksie, Walencji i
Alicante. Zdemolowano redakcje monarchistycznych czasopism, monarchistyczne kluby. Dziaania tumw miay charakter ywioowy.
Wydarzeniem, ktre uruchomio lawin, byo wywieszenie rojalistycznej
flagi przed redakcj jednej z madryckich gazet. Kilka dni wczeniej
kardyna Segura, arcybiskup Toledo i prymas Hiszpanii, ogosi list
pasterski, w ktrym wyraa si przychylnie o obalonej monarchii - co
tumaczy, dlaczego gniew tumw zwrci si w pierwszej kolejnoci
przeciw Kocioowi.
Wydarzenia majowe ukazay, jak niewiele byo potrzeba, by uaktywni
pokady ludowego antyklerykalizmu. Jego odpowiednikiem na wyszych
pitrach spoecznej hierarchii by czsto nie mniej radykalny, ale

przejawiajcy si w innych, bardziej cywilizowanych" formach,

antyklerykalizm centrolewicowych ugrupowa mieszczaskich, jak Akcja
Republikaska. Przywdc tej ostatniej, a zarazem wybitnym reprezentantem
owieceniowo-liberalnej formacji intelektualnej i politycznej,
odgrywajcej istotn rol w yciu II Republiki, by Manuel Azana,
dziennikarz, literat, tumacz dzie Bertranda Russela. By on spiritus
movens tych zapisw republikaskiej konstytucji, ktre ograniczay
pozycj Kocioa katolickiego, jego arliwy antyklerykalizm wywodzi si
podobno z czasw edukacji w szkole prowadzonej przez zakon augustianw.
352
28 VI 1931 r. odbyy si wybory do Kortezw Konstytucyjnych (wedug
zmienionej ordynacji, obniajcej wiek uprawniajcy do gosowania do 23
lat). Zwycistwo odniosy w nich partie tworzce Rzd Tymczasowy.
Socjalici zdobyli 115 mandatw, niemal tyle samo uzyskay centrolewicowe
ugrupowania mieszczaskie (ich elektorat stanowiy miejskie klasy
rednie), 94 miejsca zdobya Partia Radykalna, stanowica centrum
hiszpaskiej sceny politycznej. Ugrupowania prawicowe (agrariusze
partia posiadaczy ziemskich, konserwatywna Akcja Narodowa, katoliccy
nacjonalici baskijscy, kataloska Lliga, monarchici) uzyskay w sumie
ok. 40 mandatw. W lipcu Kortezy uchwaliy votum zaufania dla rzdu,
ktry wyzby si w ten sposb swojej tymczasowoci". Jednoczenie
wyoniono komisj konstytucyjn, ktra przystpia do przygotowywania
nowej ustawy zasadniczej. To wanie debaty nad projektem konstytucji,
bardzo zaarte i naganiane publicznie, stay si przyczyn podziaw w
koalicji rzdzcej i opuszczenia jej przez siy bardziej umiarkowane. W
padzierniku 1931 r., na znak protestu przeciwko przyjtym przez komisj
konstytucyjn zapisom dotyczcym Kocioa, dymisj zoyli dotychczasowy
premier Alcala-Zamora (10 XII 1931 r., w dzie po uchwaleniu konstytucji,
zosta wybrany przez Kortezy prezydentem Republiki) oraz minister spraw
wewntrznych Maura. Opuszczone w ten sposb stanowisko premiera zaj
Azana. 15 XII 1931 r. gabinet opucili radykaowie Lerroux, co jeszcze
bardziej przesuwao na lewo" koalicj rzdow.
Konstytucja 1931 roku bya dzieem centrolewicy, od pocztku nie
akceptowanym przez praw cz sceny politycznej i opinii publicznej.
Punkt pierwszy konstytucji gosi, e Hiszpania jest Republik ludzi
pracy wszystkich klas" (Republica de los trabajadores de toda clase).
Sformuowanie wszystkich klas" byo uzupenieniem dodanym przez
ugrupowania mieszczaskie wchodzce w skad rzdzcej koalicji, w wersji
forsowanej przez socjalistw brzmiaoby ono jeszcze bardziej
proletariacko": Republika robotnikw" (Republica de trabajadores).
Konstytucja podporzdkowywaa wasno prywatn interesowi
oglnospoecznemu, zapowiadajc moliwo nacjonalizacji (chocia za
odszkodowaniem), jak rwnie prawo pastwa do ingerowania w procesy
gospodarcze. Zniesiono izb wysz parlamentu, jednoizbowy parlament
nosi nazw Kongresu Deputowanych. Ustanowiono instytucj gosowania
powszechnego - referendum. Powszechne prawo wyborcze zostao rozcignite
(po raz pierwszy w hiszpaskiej konstytucji) na kobiety. Wprowadzono
rozwody. W rozwizaniach prawno-ustrojowych hiszpaska ustawa zasadnicza
wzorowana bya na konstytucjach: niemieckiej (weimarskiej),
czechosowackiej i meksykaskiej. Wprowadzaa system parlamentarnogabinetowy. Gow pastwa by wybierany na siedmioletni kadencj
prezydent, pozbawiony realnego wpywu na rzdzenie pastwem. Powoywa on
premiera i - na wniosek tego ostatniego - ministrw, lecz gabinet musia
uzyska akceptacj Kortezw. Najwaniejsz prerogatyw byo prawo
zawieszania i rozwizywania parlamentu (ale z tego ostatniego prawa mg
skorzysta tylko dwukrotnie w trakcie swojej kadencji).

Artykuy 26 i 27, odnoszce si do kwestii wyznaniowych i stanowice

najbardziej kontrowersyjn cz konstytucji, byy efektem kompromisu
353
midzy mieszczaskimi ugrupowaniami republikaskimi a socjalistami,
ktrzy forsowali zapisy w duchu jeszcze bardziej antyklerykalnym.
Konstytucja proklamowaa rwno wszystkich wyzna i zasadniczy rozdzia
pastwa i Kocioa katolickiego, ktry mia by pozbawiony wszelkich
pastwowych subwencji. Mia on podlega, tak jak inne zwizki wyznaniowe,
prawu o stowarzyszeniach. Publiczne sprawowanie kultu religijnego (poza
murami kociow) mogo si odbywa tylko za zgod odpowiednich wadz.
Zakony pozbawione zostay prawa prowadzenia szk, w publicznych
placwkach owiatowych nie mogy by eksponowane symbole religijne
oznaczao to konieczno usunicia z nich krucyfiksw. Konstytucja
zapowiadaa te moliwo rozwizywania decyzj wadz pastwowych zakonw
religijnych i nacjonalizacji kocielnych dbr.
W nastpnych kilkunastu miesicach przyjto liczne ustawy
wprowadzajce w ycie deklaracje konstytucji. Zlikwidowano zakon
jezuitw, nac-jonalizujc jego wasno. Zsekularyzowano cmentarze,
przekazujc zarzdzanie nimi w rce wadz municypalnych. Wprowadzono
legislacj dotyczc rozwodw, w gruncie rzeczy dosy restrykcyjn: w
cigu dwch lat przeprowadzono zaledwie ok. 3,5 tys. rozwodw.
Najtrudniej byo ze zrealizowaniem zasady wieckiego szkolnictwa. Mimo
uchwalenia odpowiedniej ustawy i nawet wyznaczenia ostatecznego terminu
likwidacji kocielnego szkolnictwa (31 XII 1933), niemoliwe okazao si
stworzenie w tak krtkim czasie ogromnej liczby publicznych szk.
Zapisy konstytucji i towarzyszce im ustawy wywoay gwatowny
sprzeciw prawicy, duchowiestwa i tej caej czci hiszpaskiego
spoeczestwa, ktra identyfikowaa si z katolicyzmem. Politycy
rzdzcej koalicji, socjalici, liderzy lewicy republikaskiej nie
ukrywali swego przekonania, e Koci katolicki jest instytucj
niedemokratyczn i reakcyjn, przeszkod na drodze do stworzenia
nowoczesnego, postpowego pastwa. Antykleryka-lizm sta si jednym z
gwnych sztandarw i spoiw rzdzcej koalicji, w ogromnym stopniu
przyczyniajc si do pogbienia i zradykalizowania politycznoideologicznych podziaw lat trzydziestych.
Z innych reform podjtych przez centrolewicow koalicj lat 1931-1933
na plan pierwszy wybijaa si kwestia rolna. Ju w maju 1931 r. powoano
Komisj Techniczn Agrarn, ktrej zadaniem byo przygotowanie projektu
reformy rolnej. W lipcu zosta on przedstawiony Kortezom. Zakada
wywaszczenie gruntw lecych odogiem oraz wszystkich majtkw
przekraczajcych powierzchni 300-400 ha (w zalenoci od rodzaju
uprawy). Waciciele mieliby otrzyma odszkodowanie (wypacane wedug
szacunkw opartych na wartoci paconych podatkw, co, wobec nagminnego
zaniania tych ostatnich, prowadzioby w wikszoci przypadkw do utraty
od 1/3 do 1/2 realnej wartoci ziemi). Nadziay ziemi miaoby rocznie
otrzymywa 60-75 tys. rodzin chopskich.
Wok projektu reformy toczya si wielomiesiczna dyskusja,
zakoczona uchwaleniem ustawy 9 IX 1932 r. W stosunku do pierwotnego
projektu podwyszono granic powierzchni przeznaczonych do parcelacji -do
600-700 ha. W ostatniej chwili, w reakcji na prb prawicowego przewrotu
wojskowego (10 VIII 1932), do gruntw przeznaczonych do parcelacji (bez
odszkodowania) wczono majtki osb popierajcych nie354
udane pronunciamiento oraz nalece do grandw (najwyszej arystokracji
hiszpaskiej, obwinianej o antyrepublikask postaw). W tym ostatnim
przypadku w gr wchodzio ponad 500 tys. ha nalecych do 65 wacicieli.

Wywaszczeniami i rozdziaem ziemi mia kierowa Instytut Reformy

Agrarnej, z rocznym budetem 50 min peset. Sumy te okazay si
niewystarczajce do realizacji choby niewielkiej czci rocznego planu
parcelacji. Innym czynnikiem opniajcym reform bya biurokratyzacja i
nieudolno odpowiedzialnych za instytucji. W efekcie do koca 1934 r.
(kiedy to realizacja reformy zostaa w praktyce wstrzymana przez
prawicowe rzdy) zamiast planowanych 180 tys., nadziay ziemi otrzymao
zaledwie 12 260 rodzin chopskich.
Poowiczno reformy i opieszao w jej realizacji byy gwnymi
przyczynami niepokojw chopskich, do ktrych dochodzio w latach 19321934. Z drugiej strony reforma rolna, nawet w tak umiarkowanej postaci,
nastawia negatywnie do Republiki ca wpywow grup wielkich posiadaczy
ziemskich.
Jednym z najwaniejszych dokona rzdu Azafiii byo ustanowienie
autonomii kataloskiej. W momencie upadku monarchii, 14 kwietnia 1931 r.,
w Barcelonie samorzutnie proklamowano powstanie Republiki Kataloskiej w
ramach Federacji Iberyjskiej". Na jej czele stanli Lluis Companys i
Francesc Macia, przywdcy lewicowego ugrupowania nacjonalistycznego
Esuerra. W wyniku negocjacji z rzdem w Madrycie zgodzili si
wspdziaa z centralnymi wadzami i parlamentem. Kortezy rozpoczy
prace nad przygotowaniem Statutu Kataloskiego, ktry zosta uchwalony 9
IX 1932 r., mimo sprzeciwu prawicy oskarajcej rzd o rozbijanie
jednoci Hiszpanii. Przekazywa w rce autonomicznych instytucji
kataloskich - rzdu (Generalitat) i parlamentu - istotne kompetencje w
dziedzinie administracji, szkolnictwa, sdownictwa. Kataloski stawa si
jzykiem oficjalnym na rwni z hiszpaskim. Katalonia otrzymaa te prawo
do wasnego hymnu i flagi. W listopadzie 1932 r. odbyy si pierwsze
wybory do lokalnego parlamentu, w ktrym ogromn wikszo uzyskaa
Esuerra. Prezydentem Republiki Kataloskiej zosta wybrany Macia.
Rozpoczto rwnie prace nad statutem autonomicznym dla prowincji
baskijskich. Nie zdoano ich zakoczy przed upadkiem rzdu Azafiii, a
centroprawica, ktra obja wadz po wyborach w listopadzie 1933 r.,
przeciwna bya rozszerzaniu autonomii regionalnej.
Na reformatorski dorobek centrolewicowego rzdu skaday si take
zmiany wprowadzone w ycie przez Azan jako ministra wojny (zachowa t
tek po objciu stanowiska premiera). Hiszpaskie siy zbrojne pod
wzgldem wyszkolenia, wyposaenia i organizacji naleay do najgorszych w
Europie, o czym dobitnie zawiadczya zarwno niesawna klska poniesiona
w wojnie 1898 r., jak i ogromne kopoty przy podbijaniu Maroka. Wielk
bolczk bya nadmierna liczebno korpusu oficerskiego (ok. 21 tys.),
niewspmierna do rozmiarw armii. Azana dokona powanych redukcji kadry
oficerskiej, znaczn jej cz (ok. 40%) wysyajc na przyspieszon
emerytur. Miao to umoliwi podniesienie pensji oficerom pozostaym w
subie czynnej oraz zgromadzi rodki na zakupy nowoczesnego uzbrojenia
(ten ostatni cel nie zosta zrealizowany a do wybuchu wojny domo355
wej). Zniesiono take uprzywilejowanie niektrych rodzajw si zbrojnych,
wzmocniono mechanizmy cywilnej kontroli nad armi.
Mimo e trudno byo zakwestionowa zasadno reform podejmowanych
przez Azafi, ich realizacja wzbudzaa wiele krytyki. Ministrowi wojny
zarzucano, e wykorzystuje je do zwalniania z armii oficerw o pogldach
monarchistycznych i prawicowych, kluczowe stanowiska z kolei obsadzajc
zwolennikami rzdu. W efekcie reformy doprowadziy do powstania bardzo
ostrych podziaw w hiszpaskim korpusie oficerskim (ktre przetrway a
do wybuchu wojny) i wywoay u duej czci kadry ostr niech do
centrolewicowego rzdu, a nawet samej Republiki.

Nie jest wic przypadkiem, e pierwsze powane zagroenie dla rzdw

centrolewicowych pojawio si wanie ze strony armii. Na czele puczu,
ktry wybuch 10 VIII 1932 r., stan gen. Jose Sanjurjo, w ramach reform
Azanii pozbawiony stanowiska dowdcy Guardia Civil. Atak spiskowcw
(oficerw zwolnionych z armii) na gmach Ministerstwa Wojny w Madrycie
zakoczy si kompletnym fiaskiem. Gen. Sanjurjo, dziki osobistej
perswazji, zdoa poderwa garnizon w Sewilli, ogosi manifest (nie byo
w nim akcentw monarchistycznych, co wiadczy o tym, e przewrt
skierowany by nie tyle przeciwko Republice, co rzdzcej koalicji), ale
wobec braku poparcia innych garnizonw oraz strajku generalnego
ogoszonego przez organizacje robotnicze pucz byskawicznie si zaama.
W rzeczywistoci wiksze problemy ni wojskowi rzdowi Azanii - i
caemu demokratycznemu porzdkowi - sprawiali anarchici. Ruch
anarchistyczny na pocztku lat trzydziestych podzielony by na dwa
skrzyda, bardziej umiarkowane, ktremu przewodzili dziaacze CNT, z
Angelem Pestana na czele, i rewolucyjne, kierowane przez liderw FAI
(Buenaventura Durruti, Francisco Ascaso). W 1932 r. zdecydowan przewag,
take w organizacji zwizkowej, uzyskali ci drudzy, co popchno ruch
anarchistyczny do radykalnej opozycji wobec buruazyjnej" Republiki,
wywoywania strajkw, ktre w zamierzeniu miay prowadzi do
oglnokrajowej rewolucji. W ich trakcie czsto dochodzio do aktw
przemocy, prb zajmowania przez robotnikw fabryk, majtkw ziemskich czy
nawet gmachw publicznych. W styczniu 1933 r., po wezwaniu FAI do
generalnego powstania zbrojnego, doszo do powanych zaj w Katalonii,
regionie Walencji, Andaluzji. W Casas Yiejas (w pobliu Kadyksu) policja
zastrzelia 25 chopw, ktrzy proklamowali anarchistyczn komun i
okupowali miejscowe majtki. Ta krwawa pacyfikacja wywoaa
natychmiastow fal oburzenia w caym kraju i w ogromnym stopniu
przyczynia si do osabienia rzdu Azanii. Ustanowiona zostaa specjalna
komisja do zbadania dziaa si porzdkowych (orzeka, e cechowaa je
nieuzasadniona brutalno), przez wiele miesicy sprawa omawiana bya w
Kortezach.
Nastroje spoeczne pogarszay si take za spraw kryzysu
gospodarczego (patrz: rozdzia VI) i wzrastajcego bezrobocia, ktre pod
koniec 1932 r. osigno punkt szczytowy - ponad 600 tys. osb. Liczba
strajkw wzrosa z 402 w 1930 r., do 734 w 1931 r. i 1127 w 1933 r. W
cigu tych kilku lat czterokrotnie wzrosa liczba robotnikw biorcych
udzia w strajkach, a globalna liczba utraconych w ich wyniku roboczych
dniwek signa w 1933 r. 14 min. Ustanowienie demokratycznej Republiki
zaowo356
cowalo wzrostem liczebnoci organizacji zwizkowych, dwie najwaniejsze socjalistyczna i anarchistyczna - w 1932 r. skupiay ponad milion
czonkw. Konkurencja midzy obu centralami zwizkowymi do radykalnych
dziaa popychaa take bardziej umiarkowanych dziaaczy UGT,
obawiajcych si utraci swoj klientele na rzecz szermujcych
rewolucyjnymi hasami anarchistw. To wszystko sprawiao, e w UGT
wzrastaa presja dow czonkowskich domagajcych si porzucenia przez
parti socjalistyczn sojuszu z ugrupowaniami mieszczaskimi i
opuszczenia rzdu Azanii, od stycznia 1933 r. skompromitowanego na
dodatek masakr w Ca-sas Yiejas.
Podczas gdy gabinet traci popularno i pogbiay si rozdwiki w
rzdzcej koalicji, postpowaa konsolidacja hiszpaskiej prawicy.
Najwikszym ugrupowaniem po prawej stronie sceny politycznej staa si
CEDA (Confederacin Espanola de Derechas Autonomas - Konfederacja
Autonomicznych Ugrupowa Prawicowych). Jej zaoyciel i przywdca, Jose
Maria Gil Robles, zdoa stworzy masow parti (w szczytowym momencie

liczya p miliona czonkw), skupiajc te wszystkie siy, ktre

akceptoway Republik i porzdek demokratyczny. Na gruncie spoecznym
CEDA opowiadaa si za reformami i korporacjonizmem w duchu encyklik
papieskich, co miao jej pozyskiwa poparcie we wszystkich grupach
ludnoci. Gwnym jej zapleczem bya jednak ta cz klas rednich, ktr
odpychay radykalne reformy i antykleryklizm rzdzcej koalicji.
Najbardziej nonym hasem CEDA bya rewizja zapisw konstytucji i ustaw,
dyskryminujcych Koci katolicki. Swoje wpywy rozbudowywaa te
prawica bardziej radykalna, kwestionujca Republik i porzdek
demokratyczny. Jej gwnymi ugrupowaniami byy Renovacin Espanola
(Hiszpaskie Odrodzenie) i Tradycjonalici (karlici), ktrzy w
grzystych rejonach Nawarry utrzymywali 6-tysiczne paramilitarne bojwki
(reuetes). Rzd stara si ogranicza dziaalno prawicy, nakadajc
grzywny i zawieszajc czasowo wiele tytuw prasowych i lokalnych
organizacji partyjnych. W tym celu wykorzystywano specjalne ustawodawstwo
z padziernika 1931 r. (Ley de Defensa de la Republica), ktre pozwalao
stosowa represje wobec ugrupowa i rodowisk nawoujcych do
nieposuszestwa wobec legalnych praw i instytucji", naruszajcych ad
publiczny", prowadzcych monarchistyczn agitacj. Same kategorie
zarzutw sprawiay, e dziaania ministra spraw wewntrznych musiay
cechowa si du arbitralnoci i w praktyce sprowadzay si do
szykanowania opozycji (cho dotykay one nie tylko prawicy, ale take
anarchistw i komunistw). Skuteczno tego rodzaju posuni bya jednak
ograniczona, natomiast fatalnie wpyway one zarwno na wiarygodno
rzdzcej koalicji, jak i generalny stosunek do demokratycznych wartoci,
na ktrych opiera si republikaski porzdek.
W wyborach municypalnych, ktre odbyy si w kwietniu 1933 r.,
znacznie lepsze wyniki ni ugrupowania tworzce rzd odniosy partie
prawicowe. Centrolewica poniosa te porak w wyborach do Trybunau
Gwarancji Konstytucyjnych (4 DC 1933). Fakt ten wykorzysta prezydent
Alcala-Zamora, dajc ustpienia rzdu, pod pretekstem
niereprezentowania przez niego wikszoci opinii publicznej. Azana,
ktrego gabinet ju od kilku miesicy znajdowa si na skraju upadku na
skutek wewntrznych tar
357
i atakw na rzd w zwizku z masakr w Casas Yiejas, zoy dymisj (8 IX
1931). Nowy rzd, opierajcy si na koalicji radykaw Lerroux i
centrolewicowych ugrupowa mieszczaskich (ale ju bez socjalistw),
przetrwa tylko dwadziecia kilka dni, a jego upadek otworzy drog do
nowych wyborw parlamentarnych (19 XI 1933). Inaczej ni w roku 1931,
partie lewicy wystpiy w nich oddzielnie, natomiast najwaniejsze
ugrupowania prawicy zawary koalicj. Dziki ordynacji wyborczej
zwycistwo prawicy, wystawiajcej w wielu okrgach wsplne listy, byo
jeszcze wiksze ni wskazywaaby na to liczba oddanych na ni gosw. O
wyniku wyborw zadecydowao take to, i wziy w nich udzia - po raz
pierwszy w historii Hiszpanii - kobiety. Zasiliy one w duej mierze
elektorat partii wystpujcych w obronie Kocioa (kwestia kocielna bya
jednym z gwnych wtkw kampanii wyborczej). Z kolei na saby wynik
lewicy miao wpyw wezwanie do bezwzgldnego bojkotu wyborw ze strony
FAI i CNT (w 1931 r. gosy anarchistw przyczyniy si do zwycistwa PSOE
i innych partii lewicy republikaskiej). W nowych Kortezach prawica
uzyskaa ponad 200 miejsc (w tym sama CEDA - 115), lokujcy si w centrum
radykaowie Lerroux - 112. Caa lewica (wliczajc w to ugrupowania lewicy
republikaskiej wchodzce w skad rzdu Azanii) zdobya poniej 100
mandatw, najwicej PSOE - 59 i kataloska Esuerra - 19.
EL BIENIO NEGRO - CZARNE DWULECIE" (1933-1935)

Okres rzdw centroprawicy zosta nazwany przez hiszpask lewic

bienio negro - czarnym dwuleciem". Nazw t, ktra staa si niezwykle
popularna, miay uzasadnia z jednej strony zahamowanie, a nawet
likwidacja najwaniejszych reform zapocztkowanych w latach 1931-1933, z
drugiej - brutalne represje wobec partii lewicowych i organizacji
robotniczych. O ile pierwszy zarzut jest w sporym stopniu zasadny, to
prawda w tej drugiej kwestii jest bardziej zoona: represje byy
odpowiedzi na rewolucyjne dziaania lewicy, ktra, wraz z utrat wadzy,
przestaa respektowa demokratyczny porzdek. W okresie bienio negro
pogbia si polaryzacja polityczna i ideologiczna, ktra zarysowaa si
ju za czasw rzdu Azanii i ktra prost drog prowadzia do siowej
konfrontacji.
Rzdy lat 1933-1935 opieray si na dwch gwnych partiach Kortezw
- Partii Radykalnej i CEDA. Paradoksalnie, a do padziernika 1934 r. ta
druga partia pozostawaa poza kolejnymi gabinetami, udzielajc im tylko
parlamentarnego poparcia. rda tej sytuacji tkwiy w rywalizacji midzy
radykaami i CEDA, jak rwnie niechci, jak wobec tej ostatniej partii
ywi prezydent Alcala-Zamora, zwolennik rozwiza centrowych. Dopki
ciar rzdw spoczywa na radykaach, nie byo mowy o cakowitej
likwidacji reformatorskiego dorobku rzdu Azanii. Uchylono co prawda
cz ustawodawstwa socjalnego z lat 1931-1933, prowadzono bardziej
przyjazn" polityk wobec Kocioa, anulowano konfiskat ziemi nalecej
do grandw (jednoczenie ogaszajc amnesti dla uczestnikw puczu Sanjurjo), ale zarazem - a do koca 1934 r. - kontynuowano reform roln
(nadziay ziemi otrzymao wwczas wicej osb ni za rzdw
centrolewicy). Dalszy zwrot na prawo" nastpi wraz ze zdominowaniem
rzdu
358

przez ugrupowanie Gila Roblesa (poczynajc od padziernika 1934 r. w

kolejnych gabinetach rosa liczba ministrw z CEDA, a pod koniec 1935 r.
partia ta dysponowaa wikszoci tek). Zawieszono wwczas w praktyce
realizacj reformy agrarnej, cho wynikao to nie tylko z interesw
ekonomicznych grup popierajcych CEDA, ale take z polityki oszczdnoci
budetowych, wymuszonych przez kryzys finansw publicznych. Wewntrzna
niespjno rzdzcej koalicji utrudniaa wprowadzenie w ycie
zamierzonej rewizji konstytucji. W lipcu 1935 r. przedstawiono w
Kortezach projekt zakadajcy: usunicie zapisw wymierzonych w Koci
oraz dopuszczajcych socjalizacj wasnoci prywatnej, zniesienie
rozwodw, ograniczenie autonomii regionalnych, wprowadzenie izby wyszej
parlamentu. Komisja debatujca nad projektowanymi zmianami
konstytucyjnymi nie zdya uzgodni swojego stanowiska do stycznia 1936
r., kiedy to Kortezy zostay rozwizane.
Ugrupowania lewicowe od pocztku odrzucay prawo centroprawicy do
sprawowania wadzy, a postawa ta radykalizowaa si wraz ze wzrostem
wpyww CEDA. Niech i obawy hiszpaskiej lewicy wzmagay si nie tylko
na skutek ewolucji sytuacji wewntrznej, ale take pod wpywem wydarze
europejskich: dojcia do wadzy Hitlera i brutalnej rozprawy Dolfussa z
austriackim ruchem robotniczym (luty 1934). Podobne intencje przypisywano
partii Gila Roblesa, co dalekie byo od rzeczywistoci, ale miao wpyw
na nastroje w hiszpaskim ruchu robotniczym.
W grudniu 1933 r. doszo do nieudanej prby anarchistycznego
powstania (w trakcie ktrego spalono liczne kocioy). Rewolucyjn
strategi
359

przyjy take inne ugrupowania lewicowe, zawierajc w 1933 r.

porozumienie o wspdziaaniu (Alianza Obrera Przymierze Robotnicze), w
skad ktrego weszy PSOE, Komunistyczna Partia Hiszpanii oraz
najbardziej radykalny POUM (Partido Obrero de Unificacin Marxista Robotnicza Partia Zjednoczenia Marksistowskiego). W 1934 r. partie te
powoay (przy wspdziaaniu niektrych ugrupowa lewicy mieszczaskiej,
m.in. Azanii) tajny komitet rewolucyjny, ktry mia pokierowa planowanym
przewrotem. Haso do niego zostao rzucone w momencie, gdy do rzdu
weszo ugrupowanie Gila Roblesa (4 X 1934). Rewolucyjne wystpienie nie
byo dobrze przygotowane, i, mimo e do strajkw i prb zajmowania
pastwowych gmachw doszo w wielu miastach Hiszpanii (Madrycie,
Barcelonie, Bilbao, San Sebastian, Sewilli, Kordobie, Walencji), w
wikszoci miejsc ruch zosta bez wikszego trudu, najdalej w cigu kilku
dni, stumiony. W Barcelonie w momencie wybuchu rewolucyjnego przewrotu
ogoszono powstanie niezalenego Pastwa Kataloskiego w ramach
Federacyjnej Republiki Hiszpaskiej" (nazwa nawizywaa do federalizmu z
lat siedemdziesitych ubiegego stulecia), co po stumieniu buntu
przynioso konsekwencje w postaci zawieszenia statutu autonomicznego.
Zupenie inny obrt wydarzenia przybray w Asturii, gdzie do dziaa
Alianza Obrera przyczyli si anarchici. Przez dwa tygodnie uzbrojeni
grnicy (zajli m.in. fabryk dynamitu) kontrolowali du cz regionu,
przejmujc zarzd przedsibiorstw i ustanawiajc wasne organy wadzy (w
niektrych miejscach proklamowano zniesienie pienidzy i wasnoci
prywatnej). Grnicza kolumna przez wiele dni oblegaa najwiksze miasto
Asturii - Oviedo. Walki byy niezwykle zacite, ponad tysic osb zostao
zabitych, kolejnych kilka tysicy rannych, robotniczy opr rozbiy
dopiero elitarne oddziay cignite z Maroka. Obie strony stosoway
terror - robotnicze bojwki zamordoway kilkudziesiciu ksiy i
policjantw, wojsko dopuszczao si egzekucji i tortur. Okoo 30 tys.
osb zostao aresztowanych, w tym przywdcy partii tworzcych Alianza
Obrera. Rewolucja asturyjska stanowia zapowied rychej ju wojny
domowej - zarwno pod wzgldem metod dziaania stosowanych przez obie
strony, politycznych i ideologicznych konfliktw, ktre leay u jej
rde, jak rwnie ogromnego oddwiku, jaki wywoaa w caej Europie.
Po padzierniku 1934 r. wprowadzono cenzur, lewicowa prasa przez
wiele miesicy bya zawieszona, socjalistyczne Casas del Pueblo
zamknite. Rzd, stajc w obliczu protestw rodzimej, a zwaszcza
europejskiej opinii publicznej, nie zdecydowa si jednak na konsekwentne
kontynuowanie represyjnego kursu. Wyroki mierci orzekane wobec
uczestnikw padziernikowego powstania nie byy (z dwoma wyjtkami)
wykonywane, lewicowych liderw stopniowo zwalniano z wizie. Klska
poniesiona w padzierniku 1934 r. i nastpujce po niej represje, zamiast
doprowadzi do rozbicia lewicy, przyczyniy si tylko do jej
konsolidacji, ktra dokonywaa si wok hasa zwolnienia wszystkich
winiw, jak rwnie odsunicia od wadzy ugrupowa centroprawicowych,
teraz ju en bloc okrelanych jako faszystowskie".
Powrt do wadzy lewicy uatwiony zosta przez faktyczn autodestrukcj centroprawicowej koalicji. Jesieni 1935 r. wybuchy skandale finan360
sow, ktre skompromitoway radykaw Lerroux, prowadzc do ich
ustpienia z rzdu. Dla partii Gila Roblesa stwarzao to okazj do
signicia po peni wadzy, ale do tego nie zamierza dopuci prezydent
Alcala-Zamora. W listopadzie 1935 r. powoa on pozaparlamentarny gabinet
pod kierownictwem dotychczasowego ministra finansw Chapaprieta. Gdy
upad on w ju w grudniu pod naciskiem CEDA, zastpi go podobny gabinet,
na czele ktrego stan Portela Yalladares. Wobec braku poparcia ze
strony Gila Roblesa, prezydent 7 stycznia rozwiza Kortezy, uprzedzajc

w ten sposb uchwalenie votum nieufnoci dla popieranego przez niego

rzdu. Nowe wybory zostay rozpisane na 16 II 1936 r. W intencji
prezydenta miay one doprowadzi do wyonienia silnego, umiarkowanego
centrum, ktre zahamowaoby postpujc polaryzacj hiszpaskiej sceny
politycznej, marginalizujc radykalne ugrupowania lewicowe i prawicowe.
Rezultaty okazay si jednak odwrotne do zamierzonych.
FRONT LUDOWY I DROGA DO WOJNY
Ju 15 stycznia lewica zawara koalicj pod nazw Front Ludowy
(Frente Popular). W jej skad weszy: PSOE, UGT, Komunistyczna Partia
Hiszpanii, POUM, Lewica Republikaska (ugrupowanie powstae w 1934 r. z
poczenia centrolewicowych partii mieszczaskich wchodzcych w skad
rzdu Azanii), kataloska Esuerra i kilka innych, mniejszych
organizacji. Platforma wyborcza Frontu Ludowego zawieraa hasa amnestii
dla wszystkich uwizionych po padzierniku 1934 r., przywrcenia na
poprzednie stanowiska zwolnionych z pracy zwolennikw lewicy, powrotu do
reformatorskiego programu rzdu Azanii, restytucji autonomii regionalnej.
danie powszechnej amnestii w naturalny sposb zyskiwao dla Frontu
gosy anarchistw, ktrzy w 1936 r. odstpili od strategii bojkotu
(majcej powany wpyw na rezultat wyborw w 1933 r.).
W przeciwiestwie do lewicy, centroprawica nie potrafia zawiza
wsplnej koalicji. Fiaskiem zakoczyy si te starania premiera Portela,
ktry opierajc si na administracji pastwowej i przy udziale partii
Lerroux chcia stworzy silny blok centrowy. Z oddzielnymi listami (z
wyjtkiem kilku okrgw, gdzie zawierano lokalne koalicje) do wyborw
stany: CEDA, Partia Radykalna Lerroux i ugrupowania prawicy
monarchistycznej i autorytarnej (Renovacin Espanola, karlici).
Rozbicie prawicy miao istotny wpyw na wynik wyborw. Oddano na ni
niemal 4 min gosw, wobec 4,7 min, ktre uzyska Front Ludowy. Dziki
ordynacji wyborczej ugrupowania Frontu Ludowego zdobyy jednak
bezwzgldn wikszo miejsc w nowym parlamencie - 278 (w tym PSOE -99,
Lewica Republikaska - 87), podczas gdy prawica musiaa si zadowoli 124
mandatami (w tym CEDA - 88). Front Ludowy popierany by w regionach
przemysowych, w pasie rdziemnomorskim, w Andaluzji i Est-remadurze
(tam, gdzie dominoway latyfundia). Prawica zdobya wikszo gosw w
centrum (Kastylia, a zwaszcza jej pnocna cz - Castilla la Vieja) i
na pnocy (zwaszcza w Nawarze), czyli na obszarach, gdzie dominoway
stabilne, chopskie gospodarstwa rodzinne. Ta geografia wyborcza
odzwierciedlaa pniejsze podziay z lipca 1936 r., na regiony w swej
361
wikszoci popierajce anty lewicowy przewrt wojskowy i te, ktre byy
mu przeciwne.
Po wyborach na czele nowego rzdu stan Azana. Stworzyy go dwa
mieszczaskie ugrupowania liberalnodemokratyczne - Lewica Republikaska i
Unia Republikaska Martineza Barrio. Poza rzdem pozostawali socjalici,
popierajc go w parlamencie. Ten ukad partyjny przetrwa do wybuchu
wojny domowej (w maju, po rezygnacji Alcala-Zamory, Azana zosta wybrany
prezydentem, a na stanowisku premiera zastpi go Casares Quiro-ga).
Pozostawanie socjalistw poza koalicj (w ktrej skad wchodzili w latach
1931-1933) odzwierciedlao ich polityczn radykalizacj i odwrt od
procedur demokratycznych w kierunku rozwiza rewolucyjnych. W PSOE i UGT
przewag uzyskao, kosztem bardziej umiarkowanych zwolennikw Prieto i
Besteiro, radykalne skrzydo, ktremu przewodzi Largo Caballero, od
czasw powstania asturyjskiego opowiadajcy si za proletariack
rewolucj przy uyciu siy. Zyska on przydomek hiszpaskiego Lenina",
ktry naley uzna za uzasadniony, jeli wemie si pod uwag jego bojowe
wypowiedzi. Pragn Republiki bez walki klas - deklarowa wiosn 1936 r.

- ale, aby to byo moliwe, jedna z klas musi znikn". Radykalny kurs
przyjty przez PSOE i UGT zblia je do anarchistw, ktrzy, mimo
poparcia w wyborach Frontu Ludowego, nie odstpili od swej rewolucyjnej
strategii, nieprzerwanie popychajc masy
362
czonkowskie CNT do gwatownych dziaa. Sprawiao to, e na lewicy
poparcie dla demokratycznej Republiki, w latach 1931-1933 silne dziki
umiarkowanemu stanowisku socjalistw, w 1936 r. ulego daleko idcemu
ograniczeniu.
W kierunku odrzucenia demokracji parlamentarnej coraz bardziej
ewoluowaa te prawica, wcznie z najbardziej w tym wzgldzie
umiarkowan CEDA. Od stycznia 1936 r. trway rozmowy na temat zamachu
stanu midzy przywdcami gwnych ugrupowa prawicowych, Gilem Roblesem,
Manuelem Fal Conde (karlici), Calvo Sotelo (Renovacin Espanola) i
najbardziej wpywowymi generaami, do ktrych zaliczali si: Francisco
Franco (dowdca armii marokaskiej, w 1934 r. kierujcy pacyfikacj
powstania asturyj-skiego), Manuel Goded, Emilio Mola, Sanjurjo
(przebywajcy na wygnaniu w Portugalii).
Szans przetrwania hiszpaskiej demokracji malay wraz z zaostrzaniem
si sytuacji politycznej i radykalizacj konfliktw spoecznoekonomicznych. Po zwycistwie Frontu Ludowego ogoszono amnesti,
przywrcono Statut Kataloski (nawet w pewnym stopniu go rozszerzajc) i
ustawodawstwo socjalne z lat 1931-1933, powrcono take do realizacji
reformy rolnej. Wydarzenia w coraz wikszym jednak stopniu wymykay si
spod kontroli rzdu. Pod koniec marca w Estremadurze 80 tys. robotnikw
rolnych, kierowanych przez socjalistycznych i anarchistycznych
zwizkowcw, samowolnie przejo i rozdzielio midzy siebie majtki
ziemskie, co rzd zmuszony by ex post zalegalizowa. O ile w latach
1932-1934 w ramach reformy rolnej wywaszczono niewiele ponad 70 tys. ha,
to w cigu kilku miesicy po zwycistwie Frontu Ludowego parcelacje
objy (do 30 VI 1936) 232 tys. ha. Jednoczenie nasilay si strajki, a
robotnicy okupowali
363

przedsibiorstwa. Najwikszym zagroeniem dla porzdku publicznego bya,

poczynajc od kwietnia 1936 r., eksplozja politycznej przemocy. Na
ulicach miast walczyy przy uyciu broni palnej milicje socjalistyczne,
komunistyczne i anarchistyczne z bojwkami prawicowymi, a zwaszcza z
falangistami (Falang Espanola - na jej czele sta Jose Antonio Primo de
Rivera, syn zmarego dyktatora), czonkami faszyzujcej formacji,
rosncej w si po klsce prawicy w lutowych wyborach. Przemawiajc 16
czerwca 1936 r. w Kortezach Gil Robles przedstawi statystyk odnoszc
si do czterech miesicy po zwycistwie Frontu Ludowego: 269 zabitych i
1287 rannych w ulicznych starciach, 170 podpalonych kociow, kilkaset
strajkw.
Coraz klarowniej rysowaa si alternatywa, nie pozostawiajca miejsca
dla demokratycznych instytucji republikaskich, ktre powstay w kwietniu
1931 r.: lewicowa rewolucja lub prawicowy zamach stanu. eby
przeciwdziaa tej drugiej ewentualnoci, rzd, do ktrego docieray
wiadomoci o spisku w armii, przenis przewodzcych mu generaw na
stanowiska, z ktrych nie mogliby kierowa przewrotem: Franco zosta
wysany na Wyspy Kanaryjskie, Goded - na Baleary, Mola - do Pampeluny. To
ostatnie posunicie okazao si zupenie chybione, umoliwio bowiem Moli
wspdziaanie z karlistowskimi reuetes. Ustalono, e Mola podejmie z

pnocy marsz na Madryt, a w razie gdyby napotka jakie trudnoci, do

dziaa -posuwajc si od poudnia pwyspu - wcz si oddziay
marokaskie, na ktrych czele stanie Franco. Nie uzgodniono adnego
politycznego programu poza obaleniem rzdu i odsuniciem od wadzy
lewicy. Zakadano, e caa operacja potrwa kilka dni, w najgorszym
przypadku - kilka tygodni.
Jeszcze na pocztku lipca rzd otrzyma informacj, e planowany
przewrt lada moment ma si zacz. Nie podjto jednak adnego
przeciwdziaania, zakadajc, e pucz wojskowych zostanie stumiony
rwnie atwo, jak wystpienie Sanjurjo w sierpniu 1932 r. - jedynie
kompromitujc spiskowcw.
Sygnaem do puczu stay si wydarzenia, do ktrych doszo w drugiej
dekadzie lipca w Madrycie. 12 lipca falangici zastrzelili znanego ze
swych lewicowych sympatii porucznika Guardia de Asalto (formacji
policyjnej utworzonej za czasw Republiki). W odwecie jego koledzy
nastpnego dnia uprowadzili i zamordowali Jose Calvo Sotelo, jedn ze
sztandarowych postaci hiszpaskiej prawicy. 17 lipca bunt ogosiy wojska
marokaskie (Franco dotar do Maroka wynajtym przez spiskowcw prywatnym
samolotem). Nastpnego dnia doczyy do nich oddziay stacjonujce w
metropolii.
W ten oto sposb rozpocza si wojna domowa, ktra miaa trwa
niemal trzy lata, pochon kilkaset tysicy ofiar i zadecydowa o losie
Hiszpanii na nastpnych kilkadziesit lat. W lipcu 1936 r. nikt
oczywicie nie zdawa sobie sprawy - ani ogaszajcy pronunciamiento
generaowie, ani rzd Republiki i wspierajce go partie - z
dalekosinych konsekwencji podejmowanych wwczas krokw.
VIII. REWOLUCJA
I WOJNA DOMOWA (1936-1939)
WOJNA KOLUMNOWA" I BITWA O MADRYT
17 LIPCA rebelia zatriumfowaa w
Maroku, nastpnego dnia przyczyy si do niej oddziay wojskowe
stacjonujce w Andaluzji. Genera Queipo de Liano na czele setki
onierzy i garstki falangistw w brawurowy sposb, wykorzystujc
bierno miejscowych wadz, zaj najwaniejsze miasto Poudnia
Sewill. Rebelianci opanowali take Kadyks, Algeciras, Jerez, Kordob. 19
lipca bunt rozprzestrzeni si na te garnizony na pnocy kraju, ktre
wedug zamierze spiskowcw miay pod wodz Moli odegra najwaniejsz
rol w caej operacji wojskowej. Zgodnie z planami, Mola bez trudu
opanowa Pam-pelun i, wsparty przez karlistowskich reuetes, ca
Nawarr. Zbuntowani wojskowi opanowali take, nie napotykajc wikszego
oporu, wszystkie najwaniejsze miasta pnocnej Kastylii (Castilla la
Vieja): Burgos, Val-ladolid, Palencj, Zamor, Salamank, Avil, Segowi,
a take cz Arago-nii z jej stolic - Saragoss. Byy to obszary
pozbawione industrialnych orodkw i skupisk robotniczych, tradycyjnie
popierajce prawic. W posiadaniu rebeliantw znalazy si take Galicja
oraz Wyspy Kanaryjskie i Baleary (z wyjtkiem Minorki) - te ostatnie
odegraj, jako kontrolujce komunikacj morsk z Wochami, istotn
strategiczn rol w wojnie.
Rebelia poniosa klsk w regionach industrialnych i najwikszych
miastach. Wyjtkiem byo Oviedo, ktre rebelianci zdoali opanowa przez
zaskoczenie - przez dugi czas pozostawao ono oblon enklaw w
Asturii, ktra w caoci opowiedziaa si za Frontem Ludowym. W
Barcelonie bunt zosta byskawicznie rozbity dziki wsplnej akcji
lojalnych wobec Republiki si policyjnych i milicji anarchistycznych

(rozstrzelany zosta gen. Goded, ktry przyby z Balearw do Barcelony,

aby stan na czele rebelii). Na wie o klsce pronunciamiento w
Barcelonie, z prby przyczenia si do niego zrezygnoway inne garnizony
Katalonii. W Madrycie zbuntowane oddziay z gen. Fanjulem na czele
zamkny si w koszarach Montana, szybko jednak zdobytych przez wojsko
lojalne wobec rzdu i milicje robotnicze. W rkach Frontu Ludowego
pozostaa take Walencja i cay Lewant - dziki lojalnej postawie Guardia
dvii, ktra stumia wszystkie prby buntu. Rebelianci ponieli te
klsk w Kraju Baskw (jakkolwiek zdoali opanowa, ale dopiero we
wrzeniu, San Sebastian i Irn, zapewniajc sobie w ten sposb dostp do
granicy francuskiej). Powodem poparcia Frontu Ludowego przez
konserwatywnych nacjonalistw baskijskich bya autonomia regionalna,
ktr negocjowano z rzdem w Madrycie,
365
a ktrej przeciwni byli wzniecajcy bunt wojskowi i popierajca ich
hiszpaska prawica.
Do rebelii przyczya si ponad poowa hiszpaskiej armii. Oprcz
najlepiej wyszkolonych i uzbrojonych 40-tysicznych oddziaw
marokaskich, ktre w caoci znalazy si pod komend rebeliantw, mogli
oni liczy na 25 pukw piechoty (spord 39 istniejcych), 16 pukw
artylerii (spord 27). Bunt popara ogromna wikszo korpusu
oficerskiego wojsk ldowych i marynarki, ale w tym ostatnim przypadku
postawa marynarzy zadecydowaa, e prawie cao floty wojennej pozostaa
w dyspozycji Republiki. Po stronie legalnego rzdu opowiedziao si te
praktycznie cae lotnictwo. Rebeli poparo w skali kraju ok. 2/3
policjantw z Guardia dvii, natomiast ogromna wikszo formacji
policyjnej utworzonej w czasach Republiki (Guardia de Asalto)
opowiedziaa si po stronie rzdu.
Po upywie kilku dni od wybuchu rebelii stao si jasne, e plany
byskawicznego obalenia rzdu Frontu Ludowego skoczyy si fiaskiem.
Wiksza cz kraju, z najwaniejszymi miastami i orodkami
przemysowymi, znajdowaa si w rkach rzdu. Siy rebeliantw byy
rozproszone, podzielone midzy obszary na pnocy opanowane przez Mole,
skrawek Andaluzji i Maroko, gdzie Franco ze swoimi oddziaami, wobec
braku wsparcia ze strony floty i lotnictwa, pozostawa odcity od
Pwyspu. 19 i 20 lipca kolumny milicji robotniczej odbiy z rk
rebeliantw przecze, przez ktre prowadziy z pnocy drogi do Madrytu,
blokujc w ten sposb marsz Moli na stolic. Brakowao koordynacji midzy
poszczeglnymi orodkami rebelii, cz jej dowdcw zgina (Sanjurjo w
wypadku lotniczym, gdy lecia z Portugalii, by stan na czele przewrotu)
lub zostaa uwiziona.
366
Mona przypuszcza, e gdyby rzd w Madrycie podj energiczniejsz
kontrakcj, bunt ponisby klsk. Tymczasem zarwno Casares Quiroga, jak
i jego krtkotrway nastpca na stanowisku premiera, Martinez Barrio,
przyjli postaw wyczekujc, prbujc bezskutecznie negocjowa z Mola
wycofanie wojska do koszar. Nie chcieli te, w obawie przed rewolucyjnym
wybuchem, rozda broni organizacjom robotniczym, czego domagali si ich
przywdcy. Zdecydowa si na to dopiero powstay 19 lipca rzd Jose
Girala. Gdyby decyzja taka zapada dwa dni wczeniej, jest wysoce
prawdopodobne, e uzbrojeni robotnicy w wielu miastach, tak jak to stao
si w Barcelonie i Madrycie, pokrzyowaliby plany wojskowych.
W przeomowym momencie decydujce znaczenie dla powodzenia rebelii
miaa pomoc Hitlera i Mussoliniego. Poczynajc od koca lipca w cigu

kilkunastu dni niemieckie i woskie samoloty transportowe przerzuciy do

Sewilli wojska marokaskie, ktre odegray kluczow rol w nastpnych
miesicach wojny. Te elitarne jednostki hiszpaskiej armii przez nastpne
kilka tygodni, w operacjach koordynowanych przez gen. Franco,
nieprzerwanie posuway si na pomoc w kierunku Madrytu. W sierpniu zajy
ca Estremadur, zapewniajc w ten sposb czno z Pomoc opanowan
przez Mole, 3 wrzenia zajy Talaver, znajdujc si w odlegoci ok.
100 km od Madrytu.
W pierwszych miesicach wojny nie istniay ustabilizowane fronty i
linie obronne, dziaania wojenne byy prowadzone przez kilkusetosobowe
lub co najwyej kilkutysiczne kolumny, posuwajce si wzdu gwnych
linii komunikacyjnych. Std wynikaa ogromna pynno sytuacji militarnej
i moliwo zajcia w krtkim czasie znacznych obszarw. Milicje
robotnicze,
367
skuteczne w walkach ulicznych w miecie, w polu nie byy w stanie stawi
czoa dobrze wyszkolonym i zdyscyplinowanym oddziaom regularnego wojska
(ich znaczn cze stanowili bitni Marokaczycy z Legii Cudzoziemskiej).
Oddziay wojska, ktre walczyy po stronie Republiki, w wikszoci
wypadkw byy zdezorganizowane na skutek braku oficerw, zaniku
dyscypliny. Rewolucyjne wrzenie, ktre ogarno Hiszpani Frontu
Ludowego, sprawiao, e onierze nagminnie odmawiali uznawania rang
wojskowych, wypeniania rozkazw, a nawet noszenia mundurw.
Gdy wydawao si, e Madryt znajduje si w zasigu rki rebeliantw,
Franco, wbrew radom wikszoci swoich dowdcw, wstrzyma marsz na
stolic i skierowa gwne siy do zdobywania Toledo. W tamtejszym
Alkazarze oblenie republikaskich oddziaw od dwch miesicy odpieraa
ponad tysicosobowa grupa oficerw, kadetw, policjantw i falan-gistw.
Oswobodzenie toledaskiego Alkazaru miao doniose znaczenie symboliczne
(trzeba pamita, e Toledo byo dawn stolic kraju), stajc si jednym
z najwikszych propagandowo-ideologicznych mitw frankistows-kiej
Hiszpanii. Ze strategicznego punktu widzenia manewr ten mia jednak
fatalne skutki. Odebra rebeliantom jedyn realn w czasie caej wojny
okazj szybkiego zdobycia Madrytu i przechylenia na swoj korzy szali
caego konfliktu.
Na przedmiecia stolicy wojska Franco dotary dopiero w pierwszych
dniach listopada. 7 listopada zacza si zacita, dwutygodniowa bitwa o
Madryt. Najbardziej zacieke walki toczyy si w parku Casa del Campo i
Miasteczku Uniwersyteckim. Rzd republikaski opuci Madryt, przenoszc
si do Walencji. Dowdcy rebelii byli pewni zwycistwa. Gen. Mola
stwierdzi, e cztery gwne kolumny wojsk nacierajcych na stolic
zostan wsparte przez pit kolumn - sympatykw ukrywajcych si w
miecie. Powiedzenie to, ktre stworzyo popularny pniej termin,
spowodowao fal krwawych i na og przypadkowych represji w oblonym
Madrycie.
W decydujcej fazie obrony miasta istotn rol odegray
kilkutysiczne oddziay dopiero co utworzonych Brygad Midzynarodowych
(wrd nich polski batalion im. Jarosawa Dbrowskiego), jak rwnie
kolumna anarchistw przybyych z Katalonii pod dowdztwem Durrutiego.
Duym wsparciem dla obrocw byy radzieckie samoloty i czogi (wraz z
radzieckimi zaogami), ktre wwczas po raz pierwszy zostay uyte na
wiksz skal. Z kolei po stronie rebeliantw w bitwie o Madryt wzi
udzia niemiecki Legion Condor, przeprowadzajcy naloty bombowe. Mimo
licznych ofiar, nie miay one istotnego znaczenia wojskowego, cho
stanowiy pierwsz zapowied zmasowanych bombardowa wobec ludnoci
cywilnej w czasie II wojny wiatowej.

Prba frontalnego natarcia na Madryt zakoczya si niepowodzeniem.

Franco prbowa innej strategii - manewrw oskrzydlajcych stolic i
skoncentrowanych uderze wzdu gwnych drg wiodcych do Madrytu. W
grudniu 1936 r. zatrzymano (przy udziale XIV Brygady Midzynarodowej pod
dowdztwem gen. Waltera - Karola Swierczewskiego, oficera Armii
Czerwonej) natarcie wzdu szosy La Coruria-Madryt. W lutym 1937 r.
kolejna prba zdobycia miasta utkna w krwawych walkach nad rzek
Jarama. Najgroniejsze okazao si natarcie w kierunku Guadalajary,
podjte
368
na pocztku marca przez 40-tysiczny woski Korpus Wojsk Ochotniczych,
skadajcy si w teorii z ochotnikw (jak Brygady Midzynarodowe), ale w
rzeczywistoci utworzony i uzbrojony we Woszech pod osobistym nadzorem
Mussoliniego, sformowany wycznie z oficerw i onierzy regularnej
armii woskiej (gwoli cisoci warto zauway, e po stronie Franco
walczyli te autentyczni ochotnicy, np. katolicy irlandzcy). Po
pocztkowych sukcesach Wochw, ich natarcie, dziki umiejtnemu uyciu
przez stron republikask lotnictwa, czogw i artylerii, zostao
powstrzymane, a Korpus zmuszony do odwrotu.
W listopadzie i grudniu 1936 r. rzd republikaski zdoa
przeprowadzi zasadnicz reorganizacj armii. Utworzono Armi Ludow
(Ejercito Popu-lar), w skad ktrej wczono zarwno regularne oddziay,
ktre opowiedziay si po stronie Republiki, jak i milicje robotnicze.
Przywrcono dyscyplin wojskow, odtworzono scentralizowane dowdztwo.
Jakkolwiek armii tej daleko byo do penej spoistoci i sprawnoci
dziaania, to i tak by to ogromny krok naprzd w porwnaniu z miesicami
letnimi i jesiennymi, kiedy panowa stan cakowitego chaosu i
improwizacji. Na pocztku 1937 r. rzd Frontu Ludowego dysponowa 120tysiczn armi, ktra bronia dostpu do stolicy. Dla wszystkich stao
si jasne, e wojna bdzie dugotrwaa, skoczy si okres szybkich
operacji manewrowych, obie strony rozpoczy systematyczn rozbudow
swoich potencjaw militarnych. Po nieudanych prbach zdobycia Madrytu,
front w okolicach stolicy ustabilizowa si, nie ulegajc zasadniczym
zmianom do samego koca wojny. O jej wyniku zadecyduj operacje na innych
teatrach wojennych.
REWOLUCJA
Jednym z paradoksw hiszpaskiej wojny domowej byo to, e bunt
wojskowych, majcy zapobiec grobie rewolucji, sta si jej detonatorem,
prowadzc do wielkiego spoecznego wybuchu, niezwykle gwatownego i
radykalnego, w obrbie XX-wiecznych europejskich ruchw rewolucyjnych
porwnywalnego chyba tylko z sytuacj w Rosji lat 1917-1918. Lipcowa
rebelia doprowadzia do zaamania si na wikszej czci terytorium
Hiszpanii dotychczasowych struktur pastwowych. Tam, gdzie rebelianci
ponieli klsk, faktyczn wadz przejy powstajce samorzutnie rady i
komitety rewolucyjne, wspierane przez uzbrojone (decyzj rzdu) milicje
robotnicze. W rewolucyjnych wadzach krzyoway si wpywy poszczeglych
organizacji partyjnych i zwizkowych, na og dominowali w nich
przedstawiciele dwch najsilniejszych ruchw lewicy: socjalici i
anarchici. W Barcelonie przygniatajc przewag miaa CNT, prcz niej
liczy si POUM, w Madrycie najwikszymi wpywami dysponowaa
socjalistyczna UGT. Komitety i rady nie tylko przejmoway kierownictwo w
walce z rebeli, ale take funkcje sprawowane dotychczas przez agendy
pastwowe. W Barcelonie powstay 21 lipca Komitet Milicji
Antyfaszystowskich odpowiada za tworzenie formacji zbrojnych,
utrzymywanie porzdku publicznego, organizacj produkcji przemysowej,
zaopatrywanie miasta w ywno. Rzd kataloski w pierwszych tygodniach

wojny ogranicza si do wysyania swych przedstawicieli na posiedzenia

Komitetu.
369
Barcelona bya stolic hiszpaskiej rewolucji, ale podobna sytuacja
panowaa w wikszoci orodkw, w ktrych zwyciyy siy Frontu
Ludowego. Warto przywoa w tym miejscu barwny opis funkcjonowania
rewolucyjnych wadz San Sebastian, ktry wyszed spod pira brytyjskiego
ambasadora: (...) sytuacj polityczn w tej prowincji mona uzna za
typow dla regionw znajdujcych si pod kontrol rzdu (...) ycie
miasta i kontrola nad siami milicji koncentroway si w niewielkim
komitecie urzdujcym w Domu Ludu (Casa del Pueblo). Sdz, e kady, kto
zetkn si z rosyjsk administracj w pocztkach rewolucji 1917 roku
odnalazby tamtejsze warunki wiernie odtworzone w Casa del Pueblo.
Niewielka grupa mczyzn, nieogolonych i niewyspanych, ale ogarnitych
rewolucyjnym entuzjazmem dla swojej sprawy, wydajca telefonicznie i
pisemnie polecenia, ktrym musiao brakowa koordynacji, na poczekaniu
organizujca transport, zaopatrzenie i amunicj stosownie do da
przynoszonych cigle przez gono krzyczcych osobnikw, uzbrojonych w
rewolwery, strzelby i karabiny. Polecenia, jakie wydali dla spenienia
prb naszej ambasady, zostay jednake zrealizowane ze skwapliwoci i
dokadnoci, jakie trudno byo spotka w normalnych czasach, co mona
tumaczy czciowo strachem przed konsekwencjami grocymi w wypadku
niewypeniania dyrektyw komitetu".
Sowa koczce raport ambasadora nie byy przypadkowe. Bezsilno
rzdu i administracji otwieraa pole dla samowoli robotniczych komitetw
i milicji, a czsto take przez nikogo nie kontrolowanych dziaa tumu.
Ich ofiar padali nie tylko schwytani uczestnicy puczu (rozstrzeliwano
ich na miejscu lub przetrzymywano jako zakadnikw, likwidowanych np. po
kolejnych zwycistwach rebelianckich oddziaw czy nalotach bombowych),
dziaacze i sympatycy organizacji prawicowych (w praktyce wszystkich nie
wchodzcych w skad Frontu Ludowego), ale take duchowiestwo, ktre
tradycyjnie skupiao na sobie nienawi rewolucyjnych tumw. Wybuch
rebelii w wikszoci miast sta si sygnaem do podpalania kociow i
klasztorw (np. w Barcelonie na 58 kociow ocalaa tylko katedra, ze
wzgldu na jej historyczn warto chroniona przez kataloskie wadze),
zabijania ksiy. W czasie wojny domowej w strefie republikaskiej
zamordowano ok. 7 tys. osb stanu duchownego: 12 biskupw, 4194 ksiy,
2365 zakonnikw, 283 zakonnice. Hekatomba duchowiestwa bya rezultatem
dziaa tumw i bojwek robotniczych, decyzj rzdu zamknito natomiast
wszystkie ocalae kocioy, ktre zostay potraktowane na rwni z
lokalami prawicowych partii, gazet, stowarzysze itd.
Rewolucyjny terror zagraa w praktyce wszystkim przedstawicielom
klas rednich i wyszych. Kryterium moga by zamono tylko nieco
wykraczajca ponad przecitno, czsto jedynie buruazyjny" ubir:
krawaty, garnitury (wedug licznych relacji szybko znikny one z ulic
miast strefy republikaskiej). Odwoajmy si jeszcze raz do relacji
brytyjskiego dyplomaty, opisujcego swoim przeoonym w Londynie sytuacj
panujc w asturyjskim miecie Gijn: Wkrtce po wybuchu walk setki osb
obojga pci i rozmaitego wieku, podejrzanych o to, e s ludmi
prawicy", w wielu przypadkach winnych tylko tego, e maj zwyczaj nosi
konierzyk i krawat, zostao aresztowanych, doprowadzonych przed trybuna
ludowy i po czym,
370
co miao pozorowa rozpraw sdow, straconych (.. .) Inn form terroru
panujcego w Gijn jest system wzorowany na Czeka i gangsterach z
Chicago. Metoda ta polega na zbieraniu donosw na nieszczsnych

przedstawicieli buruazji" (...), przyjedaniu po ofiary w rodku nocy,

wywlekaniu ich z ek i albo zabijaniu ich na miejscu, albo zabieraniu
na przejadk i pozostawianiu ich cia. w przydronych rowach".
Skojarzenie z Czeka nie jest przypadkowe. Partie lewicowe tworzyy
specjalne agendy zajmujce si wyszukiwaniem i eliminacj wrogw ludu",
z dum nazywane - na wzr radziecki - Czekami (tchekas). Samosdy
dokonyway si nie tylko w wielkich orodkach miejskich, ale i maych
miasteczkach, gdzie ginli przedstawiciele miejscowych elit, a nawet w
rejonach wiejskich, gdzie zabijano wacicieli ziemskich. Rzd, wadze
partii robotniczych i zwizkw zawodowych, a nawet wiele rewolucyjnych
komitetw, wzyway do zaprzestania samowolnych egzekucji. eby zapanowa
nad oddolnym terrorem, w sierpniu 1936 r. Ministerstwo Sprawiedliwoci
ustanowio trybunay ludowe, w skad ktrych wchodzili przedstawiciele
partii Frontu Ludowego i wadz municypalnych. Wikszo ofiar
republikaskiego terroru naley zapisa na konto oddolnych,
niekontrolowanych dziaa uzbrojonych bojwek, ale zdarzay si te
masakry zarzdzane przez legalne wadze republikaskie. Najwiksza
wydarzya si w listopadzie 1936 r., kiedy wobec groby zajcia Madrytu
przez zbliajce si wojska Franco, ze stoecznych wizie ewakuowano" i
zastrzelono w trzech podmiejskich miejscowociach kilka tysicy
faszystw" (tym zbiorczym mianem okrelano wszystkich - rzeczywistych i
wyimaginowanych -przeciwnikw Frontu Ludowego). Liczba ofiar
republikaskiego terroru w caym okresie wojny wedug najbardziej
wiarygodnych danych (przytaczanych przez brytyjskiego historyka Hugh
Thomasa) wynosia ok. 55 tys. osb. Wikszo z nich zgina latem i
jesieni 1936 r.
Komitety i milicje robotnicze swojej wadzy uyway nie tylko do
likwidacji wrogw klasowych",ale take do wprowadzenia w ycie nowego
rewolucyjnego porzdku, obejmujcego wszystkie dziedziny ycia. W cigu
kilku tygodni od wybuchu lipcowego puczu w caej Hiszpanii
republikaskiej dokona si ywioowy proces wywaszcze, w wyniku
ktrego zlikwidowana zostaa wielka i rednia wasno kapitalistyczna, a
nawet spora cz drobnej wasnoci prywatnej: fabryki, huty, kopalnie,
gazownie, banki, domy towarowe i sklepy, hotele i restauracje, a nawet
zakady rzemielnicze. Zarzd wywaszczanych (uywano terminu incautacin
- konfiskata) przedsibiorstw przejmoway komitety fabryczne lub zwizki
zawodowe. Rzd stara si uporzdkowa proces konfiskat wydajc liczne
dekrety, wedug ktrych wywaszczone miay by tylko due
przedsibiorstwa (zatrudniajce powyej stu pracownikw), podczas gdy
mniejsze miay podlega robotniczej kontroli. W praktyce przez wiele
miesicy panowaa jednak w tej kwestii cakowita samowola, a sytuacja w
przemyle nie znalaza si pod pen kontrol pastwa a do koca wojny.
Komitety fabryczne, kierujce skolektywizowanymi przedsibiorstwami,
mogy funkcjonowa zupenie autonomicznie albo w ramach caej gazi
przemysu zarzdzanej przez zwizek zawodowy. W tym pierwszym przypadku
komitety, aby zdoby surowce czy zapewni zbyt dla swoich produktw,
371
musiay podejmowa kooperacj, np. w Barcelonie anarchistyczna fabryka
tekstylna, eby uzyska sprowadzan z Egiptu bawen, musiaa negocjowa
z socjalistycznym komitetem dokerow portowych. Przykadem drugiej
sytuacji moe by kataloski przemys drzewny, w ktrym wszystkie fazy
produkcji kontrolowaa CNT. W wielu miejscach, zwaszcza w Katalonii i
Asturii, gdzie rewolucja miaa najbardziej radykalny przebieg, zanika
pienidz, wypierany przez bony na rozmaite towary i usugi, rozdzielane
przez zwizki zawodowe.

Proces wywaszcze i kolektywizacji obj take wie. W pierwszym

okresie wojny, podobnie jak w przemyle, odbywa si on poza wszelk
odgrn kontrol, przyjmujc w poszczeglnych prowincjach najrozmaitsze
formy. W niektrych miejscach konfiskowan ziemi rozdzielano midzy
chopw, w innych tworzono kolektywy. Wstpowanie do nich mogo by
dobrowolne, ale zdarzao si, e kolektywizowano te pod przymusem.
Oblicza si, e kolektywy objy ok. 3,5 min ha, pracowao w nich ok. p
miliona rodzin. Z indywidualnych nadziaw ziemi skorzystao w tym samym
czasie ok. 300 tys. rodzin.
W Estremadurze dominoway kolektywy socjalistyczne, zarzdzane przez
UGT, poniewa jednak zostaa ona szybko zdobyta przez wojska Franco,
obszarem, gdzie przez duszy czas istniao najwicej kolektywnych
gospodarstw, bya Aragonia, ktrej zachodni cz zajy w lipcu 1936 r.
kolumny milicji anarchistycznej z Barcelony. W samej Katalonii dominowaa
na wsi warstwa zamonych wacicieli (mbassaires) niechtnych
kolektywizacji, uboga Aragonia stwarzaa dogodniejsze pole do socjalnych
eksperymentw. Tam wanie zdoano osign stan najbardziej zbliony do
anarchistycznego wyobraenia o idealnym spoeczestwie: zniesiono wszel372
k wasno prywatn i pienidze, zakazywano uprawiania nierzdu,
spoywania alkoholu, kawy.
Miejscem, gdzie najdalej zaszy rewolucyjne przemiany, przeobraajc
take obyczajowo, sposb ubierania si i komunikowania, bya Barcelona.
Sdzc z zewntrznych przejaww byo to miasto - pisa George Orwell,
ktry do stolicy Katalonii przyby w grudniu 1936 r. - w ktrym klasa
bogatych przestaa praktycznie istnie. Z wyjtkiem niewielkiej liczby
kobiet oraz obcokrajowcw, nie spotykao si wcale dobrze ubranych"
osb. Niemal wszyscy nosili proste robotnicze ubrania lub niebieskie
kombinezony czy te rne odmiany milicyjnych mundurw (...). Sualcze i
nawet ceremonialne formy zaniky. Nikt nie mwi Senor lub Don czy nawet
Usted\ zwracano si do siebie Towarzyszu i Ty, Buenos Dias zostao
zastpione przez Salud.
Tam, gdzie w lipcu 1936 r. zatriumfowaa rewolucja, w pierwszych
tygodniach czsto panowao, co powiadczaj liczni zewntrzni
obserwatorzy (dyplomaci, dziennikarze), prawdziwe wito wolnoci"
(rzecz jasna, nie dla ofiar rewolucyjnego terroru!). Entuzjazm wynikajcy
z odrzucenia wszelkiej dominacji, nierwnoci, krpujcych wizw. W
sierpniu pracownicy brytyjskiego konsulatu donosili do Londynu, i w
Barcelonie anarchici odmawiali uznawania przepisw ruchu drogowego, co
prowadzio do cigych wypadkw ulicznych.
Na pocztku wrzenia 1936 r. powsta nowy rzd z socjalistycznym
przywdc Largo Caballero na czele, grupujcy wszystkie siy Frontu
Ludowego. Oprcz partii centrum republikaskiego (Unia Republikaska i
Lewica Republikaska), tworzcych poprzednie gabinety, w jego skad
weszy: PSOE, nacjonalici baskijscy, Komunistyczna Partia Hiszpanii, a
take CNT-FAI (4 XI 1936), co stanowio historyczny przeom w dziejach
hiszpaskiego anarchizmu, dotd konsekwentnie wrogiego pastwu. Dewiz
rzdu Largo Caballero byo haso: Najpierw wojna, potem rewolucja".
Wszystkie dziaania miay by podporzdkowane wysikowi wojennemu, nawet
jeli kolidowao to z kierunkiem rewolucyjnych przemian. Dziki staraniom
rzdu, poczynajc od jesieni 1936 r. odbudowano regularn armi,
ograniczono samowol lokalnych, rewolucyjnych orodkw wadzy,
wprowadzono elementy pastwowego interwencjonizmu w przemyle, wczajc
skolektywizowane przedsibiorstwa w centralne plany ekonomiczne.
Si polityczn, ktra od jesieni 1936 r., po opadniciu pierwszej,
najsilniejszej fali rewolucyjnej, wywieraa coraz wikszy wpyw na ycie
Hiszpanii republikaskiej, byli komunici. Decydoway o tym zarwno

wzgldy zewntrzne, jak i wewntrzne. W tym pierwszym przypadku kluczowe

znaczenie mia fakt, e jedynym pastwem udzielajcym Republice liczcej
si pomocy wojskowej by Zwizek Radziecki (niewielkie iloci uzbrojenia
dostarczono w trakcie trwania wojny take z Meksyku i Francji). Jest
bardzo prawdopodobne, e bez dostaw radzieckiej broni zaamaby si front
madrycki w najbardziej krytycznym momencie walk (przeom 1936/1937). Wraz
z dostawami czogw i samolotw przybywali radzieccy oficerowie, ktrzy
pomagali w tworzeniu Armii Ludowej, odgrywali rol coraz bardziej.
wpywowych doradcw w Ministerstwie Wojny, w wielu przypadkach decydowali
o podejmowanych operacjach militarnych.
373
Wzrost wpyww komunistw w armii wiza si take z utworzeniem,
wzorowanej na ZSRR, funkcji komisarzy wojskowych, ktrymi zostawali
czonkowie lub sympatycy partii komunistycznej. Powanym atutem KPH byy
te Brygady Midzynarodowe, oddziay skupiajce zagranicznych ochotnikw.
Nadzr nad nimi, zarwno w fazie rekrutacji, jak i w Hiszpanii,
sprawoway Komintern i radziecka policja polityczna GPU, ktra ju na
pocztku 1937 r. dysponowaa w strefie republikaskiej rozbudowanymi
strukturami. Dobrze uzbrojeni i zdyscyplinowani ochotnicy (w wikszoci
czonkowie lub sympatycy europejskich partii komunistycznych), czsto
dowodzeni przez radzieckich oficerw, odegrali istotn rol w czasie
bitwy o Madryt, zanim jeszcze formowana wwczas Armia Ludowa uzyskaa
pen sprawno bojow. Przez Brygady przewino si w sumie ok. 35 tys.
ochotnikw (niektre szacunki mwi nawet o 5060 tys.). Najliczniejsz
grup narodow stanowili Francuzi (ok. 10 tys.), a nastpnie Niemcy i
Polacy (po ok. 5 tys. - znaczna cze tych ostatnich pochodzia z
szeregw polskiej emigracji zarobkowej we Francji) oraz Wosi. W ok. 80%
byli to modzi robotnicy, w duej czci bezrobotni. W skad XI Brygady
Midzynarodowej wchodzi polski batalion im. Jarosawa Dbrowskiego (w
1937 r. przeksztacony w samodzieln XIII Brygad), w XII Brygadzie
walczya (w ramach niemieckiego batalionu im. Thalmanna) polska kompania.
W wewntrznej polityce hiszpaskiej KPH zajmowaa konsekwentnie
antyrewolucyjne stanowisko, co moe wydawa si paradoksem, ale w
rzeczywistoci byo logiczn konsekwencj zarwno strategii Stalina, jak
i ukadu si w Hiszpanii Frontu Ludowego. Radzieckie zaangaowanie w
wojn domow nie wynikao z chci wzniecania rewolucji socjalnej, ale
ochrony politycznych i strategicznych interesw ZSRR, niedopuszczenia do
opanowania Hiszpanii przez pastwa faszystowskie, co mogoby naruszy
europejsk rwnowag si. Celem ZSRR byo wwczas zawarcie sojuszu z
zachodnimi demokracjami, a odbiciem tego stanowiska proklamowanie przez
VII Kongres Kominternu (1935) strategii szerokiego Frontu Ludowego, w
ramach ktrego komunici wsppracowaliby z wszystkimi postpowymi",
antyfaszystowskimi siami. Radykalna rewolucja hiszpaska, zdominowana
przez niechtnych komunistom anarchistw i socjalistw, bya niepotrzebna
i szkodliwa dla interesw ZSRR. Z tego ostatniego punktu widzenia
optymalny byby lewicowy (ale nie rewolucyjny) rzd republikaski,
przyjazny (czy moe lepiej: dyspozycyjny) wobec ZSRR, moliwy te do
zaakceptowania przez Angli i Francj. W tym wanie kierunku Stalin
usiowa wywiera wpyw na hiszpask scen polityczn. W synnym licie
do Largo Caballero (grudzie 1936) radziecki przywdca wzywa do
okieznania rewolucyjnego chaosu i radykalizmu: zaprzestania
kolektywizacji (zarwno na wsi, jak i w przemyle), ochrony drobnej i
redniej wasnoci prywatnej. Ta polityka miaa zjedna dla Republiki
klasy rednie i w efekcie zapewni zwycistwo w wojnie domowej. Wyoona
przez Stalina strategia bya konsekwentnie wcielana w ycie przez KPH.
Wystpowaa ona jako partia adu i porzdku", przeciwna rewolucyjnemu
terrorowi, samowoli rewolucyjnych komitetw, ywioowym wywaszczeniom.

Zapewnio jej to poparcie tych wszystkich grup, ktre w strefie

republikaskiej przeciwne byy radykalnym przeobraeniom spoecznoekonomicznym. Masowo wstpowali
374
do niej chopi szukajcy ochrony przed kolektywizacj, rzemielnicy,
sklepikarze, drobna buruazja, przedstawiciele wolnych zawodw,
urzdnicy, prawie wszyscy oficerowie, ktrzy w lipcu 1936 r. poparli
Republik. KPH, w lipcu 1936 r. liczca ok. 40 tys. czonkw, w marcu
1937 r. w swoich szeregach skupiaa wier miliona osb, kontrolowaa
znaczn cz administracji, armi, stworzone od podstaw suby
specjalne: kontrwywiad wojskowy oraz cywiln sub bezpieczestwa
(Seguridad). Obu tych formacji uywaa do rozgrywek z wewntrznymi
przeciwnikami w obozie republikaskim.
Dziaania komunistw przyczyniy si do wzmocnienia potencjau
wojskowego Republiki, ale prowadziy te do rozbicia spoistoci obozu
Frontu Ludowego, co nie pozostawao bez wpywu na bieg wojny.
Kontrolowane przez KPH Ministerstwo Wojny wstrzymywao dostawy broni dla
frontu aragoskiego, obsadzonego przez oddziay anarchistyczne.
Narastajce napicia, najsilniejsze w Katalonii, swoje apogeum osigny
w czasie kilkudniowych walk w Barcelonie, do ktrych doszo w maju 1937
r. W starciach, w ktrych z jednej strony stany formacje anarchistyczne
i POUM, a z drugiej policja i komunici, zgino kilkaset osb.
375
Kryzys majowy doprowadzi do dalszego wzmocnienia KPH i osabienia
rewolucyjnej lewicy. W wyniku tar miedzy Largo Caballero a KPH doszo do
upadku rzdu, w nowo powstaym gabinecie (ju bez udziau anarchistw),
pod przewodnictwem prawicowego socjalisty Juana Negrina, jeszcze bardziej
wzrosy wpywy komunistw i Moskwy. W Katalonii rozbrojono bojwki CNT i
FAI, rozwizano kontrolowane przez anarchistw lokalne komitety i rady. W
Aragonii Armia Ludowa, koncentrujca si przed ofensyw nad Ebro,
zlikwidowaa sie anarchistycznych kolektyww.
Anarchici nadal stanowili jednak zbyt powan si, aby KPH moga
zdecydowa si na frontalne starcie z nimi. Moliwe byo natomiast
zniszczenie znacznie sabszego i izolowanego politycznie POUM. Zosta on
ogoszony faszystowsk agentur, zdelegalizowany, jego oddziay zbrojne
rozwizano. Kilkuset aresztowanych czonkw POUM przetrzymywanych byo w
wizieniach nadzorowanych przez KPH i GPU, pozostajcych poza kontrol
rzdu; przywdcy partii zostali skrytobjczo zamordowani. Rozprawa z POUM
podyktowana bya nie tylko walk o wpywy w obozie republikaskim, ale
take nienawici, jak budzia w komunistach ultra-radykalna,
marksistowska partia robotnicza potpiajca stalinizm. Swego czasu POUM
wsppracowaa z Trockim, wielu jej czonkw naleao wczeniej do KPH, z
ktrej wystpili rozczarowani komunizmem w wydaniu radzieckim. Przy
milczeniu i obojtnoci innych partii, POUM staa si ofiar czystki,
ktra bya hiszpaskim odpowiednikiem procesw moskiewskich. Hiszpaska
rewolucja w niecay rok przesza ewolucj od fazy wolnociowej" anarchistyczno-socjalistycznej, do etapu stalinowskiego.
tfii
HISZPANIA NARODOWA"
Zwolennicy Frontu Ludowego zgodnie okrelali rebeliantw mianem
faszystw". Taka interpretacja zostaa podjta przez ca wczesn
lewic wiatow, dziki czemu zyskaa wielk si oddziaywania. Miao to
jednak niewiele wsplnego z rzeczywistoci, a bardziej byo odbiciem

potrzeby - spontanicznej bd polityczno-propagandowej - wykreowania

jednoznacznego wizerunku wroga. Rebelianci z kolei, mwic o sobie,
uywali terminw Espana Nacional (Hiszpania Narodowa), nacionalistas
(nacjonalici, patrioci), co z zaoenia definiowao drug stron
konfliktu jako anty-narodow, antyhiszpask. Najbardziej neutralny jest
termin frankici" i Hiszpania frankistowska", ale jest on do pewnego
stopnia kwalifikacj ex post. W momencie wybuchu wojny i w cigu kilku
pierwszych miesicy nikt nie mg przewidzie, e doprowadzi ona do
uksztatowania si dyktatorskiej wadzy generaa Francisco Franco
Bahamonde.
Gwnymi celami lipcowego przewrotu byo obalenie lewicowego rzdu
Frontu Ludowego, likwidacja republikaskich reform i zdawienie w zarodku
narastajcej groby rewolucji, jak rwnie ocalenie jednoci Hiszpanii
przez pooenie tamy autonomicznym deniom Kataloczykw i Baskw.
Generaowie organizujcy pucz nie dysponowali adnym pozytywnym programem
dziaania, ktry okrelaby kierunek politycznych i ustrojowych przemian
po zwycistwie. Ilustracj tej programowej mgawicowoci moe by
manifest wydany przez Franco w momencie wybuchu rebelii: Niesiemy
376
sprawiedliwo, rwno wobec prawa, spokj i mio midzy Hiszpanami,
wolno i braterstwo, koniec rozpasania i gwatu. Prac dla wszystkich,
sprawiedliwo spoeczn wprowadzan bez nienawici i przemocy,
sprawiedliwy i stopniowy podzia bez niszczenia i wystawiania na
niebezpieczestwo hiszpaskiej gospodarki". Pucz wojskowych zosta
przedstawiony jako przedsiwzita w ostatnim moliwym momencie prba
uratowania Hiszpanii przed groc jej zagad: Sytuacja w Hiszpanii z
kadym dniem staje si coraz bardziej dramatyczna; anarchia panuje w
wikszoci wsi i miast, wadze rzdowe kieruj rozruchami lub do nich
podegaj (...) rewolucyjne strajki paraliuj ycie ludnoci, niszczc
rda jej bogactwa (...) Za rewolucyjnymi i zdezorientowanymi nastrojami
mas, okamywanych i wykorzystywanych przez sowieckich agentw, kryje si
krwawa rzeczywisto systemu, ktry dla swego przetrwania powici 25
milionw istnie ludzkich". Ten ostatni wtek jest znamienny: narodowa"
propaganda od samego pocztku gosia, e lipcowe powstanie (alzamiento)
w ostatniej chwili uprzedzio przewrt przygotowywany przez Komintern i
Zwizek Radziecki.
Mimo caej politycznej i ideowej mgawicowoci lipcowej rebelii,
praktyka rzdw w Hiszpanii narodowej" od samego pocztku bya
jednoznaczna. Ju 28 VIII 1936 r. zawieszono realizacj ustawy o reformie
rolnej, jednoczenie anulujc wszystkie parcelacje, ktre miay miejsce
po wyborczym zwycistwie Frontu Ludowego w lutym 1936 r. Na terenach
zajtych przez rebeliantw dokonywano masowych egzekucji ludzi zwizanych
z lewic: dziaaczy, a nawet szeregowych czonkw partii Frontu Ludowego,
zwizkw zawodowych i milicji robotniczych. Rozstrzeliwano nie tylko
tych, ktrzy stawiali czynny opr rebelii - co mimo okruciestwa takich
praktyk miecioby si w logice wojny domowej, ale take tych wszystkich,
ktrych uwaano za ideowych poplecznikw lewicy (wystarczajcym powodem
mg by sam fakt oddania gosu na Front Ludowy w lutowych wyborach). O
ile w strefie republikaskiej terror mia w gwnej mierze charakter
spontaniczny, a wikszo jego ofiar naley zapisa na konto
niekontrolowanych przez rzd i wadze poszczeglnych partii rewolucyjnych
bojwek, to w Hiszpanii narodowej" terror by bardziej systematyczny,
stanowi odbicie przyjtej odgrnie strategii oczyszczenia" (la
limpieza) Hiszpanii z tych wszystkich si, ktre s gangren" na jej
zdrowym ciele: liberalizmu, rewolucyjnej lewicy, ateizmu, marksizmu,
masonerii. Najwiksza jednorazowa egzekucja odbya si w stolicy

Estremadury - Badajoz. Po zajciu jej w sierpniu 1936 r. przez oddziay

Franco, rozstrzelano ok. 2,5 tys. osb, spdzonych na Plaa de toros
(aren walki bykw). Szacuje si, e w czasie trwania wojny ofiarami
narodowego" terroru pado 40-50 tys. ludzi.
Przywdztwo Franco wcale nie byo oczywiste od samego pocztku wojny.
Gdyby Mola, tak jak planowano, zdoby Madryt, on prawdopodobnie objby
dyktatorsk wadz. Decydujc okolicznoci byo dowodzenie przez Franco
marokaskimi oddziaami, ktre w pierwszym okresie wojny odgryway rol
gwnej siy uderzeniowej nacjonalistw. Nie bez znaczenia by te fakt
mierci innych generaw, potencjalnych konkurentw do wadzy: Sanjurjo i
Moli w wypadkach lotniczych (tego drugiego jednak
377
dopiero w czerwcu 1937 r., gdy przywdztwo Franco byo ju przesdzone),
Godeda z rk republikanw. Po pocztkowym okresie, gdy poszczeglni
generaowie dziaali praktycznie samodzielnie, doszo do konsolidacji
wadzy i wyonienia jednoosobowego przywdztwa, l X 1936 r. Franco zosta
mianowany generalissimusem (generalissimo) i szefem pastwa (Jefe del
Estado). Rozpocz si w ten sposb okres jego czterdziestoletnich bez
maa rzdw. Ju w roku 1936 r. narodowa" propaganda rozpocza
kreowanie jego kultu jako ma opatrznociowego", zbawcy" Hiszpanii (w
co on sam, jak si wydaje, rycho uwierzy). Najpowszechniej stosowanym
tytuem by Caudillo. Nazwa ta nawizywaa do tytuw kastylijskich
wodzw z okresu rekonkwisty, cho w latach trzydziestych miaa ju
wyranie faszystowski posmak, bdc hiszpaskim odpowiednikiem terminw
Duce i Fiihrer. Organem, przy pomocy ktrego rzdzi Caudillo, bya Junta
Techniczna Pastwa, zoona z siedmiu komisji - odpowiednikw ministerstw
(pierwszy narodowy" rzd zosta powoany dopiero w 1938 r.).
O osobie Franco bdziemy wiele mwi w kolejnych rozdziaach, tutaj
wspomnijmy tylko, e pochodzi z galicyjskiego miasta El Ferrol (urodzi
si w 1892 r.), z niezbyt zamonej rodziny. Jego ojciec by oficerem
marynarki. Franco wsawi si w czasie kampanii marokaskich, w 1934 r.
odegra kluczow rol w tumieniu powstania asturyjskich robotnikw, w
okresie 1935-1936 (do zwycistwa Frontu Ludowego) peni funkcj szefa
sztabu generalnego. Mia opini znakomitego, profesjonalnego oficera,
stronicego od jednoznacznych afiliacji politycznych, cho oczywicie
sympatyzujcego z prawic.
Spoeczn baz obozu narodowego" stanowiy te wszystkie grupy, ktre
byy zagroone republikaskimi reformami, przeraone wizj rewolucji
spoecznej: przedsibiorcy (pocztkowe dziaania spiskowcw finansowa
bankier Juan March), waciciele ziemscy, zamoniejsza cz warstw
rednich. Obok pozycji spoeczno-ekonomicznej, o poparciu rebelii czsto
decydowa stosunek do katolicyzmu. Po jej stronie opowiadali si ci
wszyscy, ktrych zrazi agresywny antyklerykalizm hiszpaskiej
centrolewicy, rzdzcej w dwuleciu 1931-1933 i ponownie po wyborczym
zwycistwie Frontu Ludowego.
Najbardziej masowym zapleczem nacjonalici" dysponowali w Nawarze,
gdzie popara ich konserwatywna wie, tradycyjny bastion karlistw.
Interesujcym przypadkiem, zakcajcym klarowno wczesnych spoecznych
podziaw, s prowincje baskijskie. Zachowawczy, katoliccy chopi
baskijscy znaleli si po stronie Frontu Ludowego, ktry by skonny
przyzna im statut autonomiczny (ostatecznie przyjty 7 X 1936). Denia
do emancypacji narodowej przewayy nad identyfikacj socjalno-ideow.
Prawicowo-katolicka orientacja obozu narodowego" bya z pewnoci
blisza Baskom ni lewicowy radykalizm Frontu Ludowego (jest
charakterystyczne, e dziki staraniom nacjonalistw baskijskich
rewolucyjny terror zosta w kontrolowanych przez nich prowincjach w duym
stopniu ograniczony). Mwic o poparciu poszczeglnych grup spoecznych

dla obu stron konfliktu, naley pamita o zjawisku charakterystycznym

dla wojny domowej, okrelanym mianem geograficznej lojalnoci": terror
stosowany w obu strefach wyklucza jakkolwiek czynn czy nawet biern
opozycj.
378
O ile stosunkowo atwo zdefiniowa spoeczne poparcie dla rebelii, to
jej baza polityczna bya bardzo niejednorodna i na dodatek podlegaa
szybko postpujcej dekompozycji. Gwne partie prawicowe, ktre popary
przewrt - CEDA i Renovacin Espanola - w warunkach wojennych ulegy
faktycznemu rozpadowi. W kilka miesicy po wybuchu wojny w Hiszpanii
narodowej" liczyy si praktycznie tylko dwa ruchy polityczne, od
pocztku konsekwentnie odrzucajce ad parlamentarny, odwoujce si do
przemocy, jeszcze przed wybuchem wojny dysponujce rozbudowanymi
bojwkami paramilitarnymi: karlici i falangici.
Ultrakonserwatywni i katoliccy karlici opowiadali si za
przywrceniem monarchii (i powoaniem na tron modszej linii Burbonw),
restauracj przywilejw Kocioa, odrzucali nie tylko reformy II
Republiki, ale i cay XIX-wieczny dorobek hiszpaskiego liberalizmu.
Jeli jakikolwiek ruch zasuguje na miano reakcyjnego, to jest nim
wanie karlizm.
Falanga bya faszyzujc organizacj, przed wybuchem wojny domowej
stanowic margines hiszpaskiej prawicy. W wyborach 1936 r. uzyskaa
uamek procenta gosw. Bya natomiast niezwykle widoczna na ulicach
miast, gdzie jej bojwki toczyy zaarte starcia z bojwkami lewicy.
Falanga skorzystaa na rozpadzie tradycyjnych partii prawicowych, szybko
stajc si najliczniejszym ugrupowaniem Hiszpanii narodowej". W momencie
wybuchu wojny liczya 36 tys. czonkw, w 1937 r. skupiaa ju w swych
szeregach 240 tys. osb. Masowy napyw nowych czonkw rozmywa jednak
ideow tosamo Falangi, tym bardziej e zacza ona odgrywa rol
podobn do KPH w strefie republikaskiej. Zapisanie si do niej byo
aktem lojalnoci wobec nowego reimu, dawao swoisty glejt bezpieczestwa
dla osb zagroonych nacjonalistycznym terrorem (wstpowali do niej
robotnicy, wczeniej np. czonkowie organizacji anarchistycznych czy
socjali379
stycznych). Wielu starych dziaaczy falangistowskich zgino w trakcie
dziaa wojennych. Zaoyciel Falangi, Jose Antonio Primo de Rivera,
pniej oficjalny patron Hiszpanii frankistowskiej, zosta rozstrzelany w
strefie republikaskiej w listopadzie 1936 r.
Rebeli kierowali wojskowi, oni te, a nie cywilni politycy,
decydowali o wszystkich istotnych sprawach Hiszpanii narodowej". Jednak
w sytuacji przeduajcej si wojny dla Franco oczywista staa si
potrzeba stworzenia trwaych politycznych podstaw wadzy. Miao temu
suy zjednoczenie w jedn organizacj Falangi i karlistowskich
tradycjonalistw. Po przeprowadzeniu czystki w kierownictwie Falangi,
ktre niechtne byo zjednoczeniu (jej przywdcy zostali aresztowani pod
zarzutem zorganizowania spisku przeciwko Franco), oba ugrupowania w
kwietniu 1937 r. zlay si w jedn formacj - monoparti, o nazwie
Hiszpaska Falanga Tradycjonalis-tyczna. Na jej czele stan, rzecz
jasna, Franco. Nowa Falanga staa si parti pastwow, do ktrej
napywali wszyscy pragncy uczestniczy w yciu politycznym i spoecznym
Hiszpanii narodowej" - w 1938 r. liczya ona 362 tys. czonkw, w 1939 ju 650 tys.
Program Falangi z 1934 r. zosta oficjalnie przejty przez cay obz
narodowy". Mia on stanowi odpowied na spoeczny radykalizm Hiszpanii

Frontu Ludowego. Frankistowska propaganda podja antykapitalis-tyczne

wtki falangistowskiej ideologii, potpiano nie tylko marksizm, socjalizm
i komunizm, ale i liberalizm ekonomiczny, wyzysk robotnikw. Rebelia
zostaa nazwana rewolucj narodow", ktrej celem jest stworzenie
sprawiedliwego, ponadklasowego spoeczestwa. W marcu 1938 r. przyjto
Kart Pracy (Fuero del Trabajo), niewtpliwie wzorowan na woskiej Carta
del Lavoro z 1927 r. Odrzucajc liberalny kapitalizm" i marksistowski
materializm", odwoujc si do tradycji katolickiej, zapowiadaa
wykorzystanie bogactwa dla dobra ludu", prac uznawaa za najwysz
warto spoeczn, jej dostpno gwarantowaa wszystkim Hiszpanom.
Ranga, jak przyznawano pracy, zostaa podkrelona przez ogoszenie dnia
18 lipca -rocznicy wybuchu rebelii - witem Wywyszenia Pracy" (Fiesta
de Exaltacin del Trabajo). Zapowiadano skrcenie czasu pracy,
wprowadzenie patnych urlopw, zasikw macierzyskich oraz dla chorych i
bezrobotnych. Caa wytwrczo miaa by ujta w hierarchicznie
zorganizowan sie syndykatw (korporacji), do ktrej naleeliby zarwno
pracodawcy, jak i pracownicy - dziki czemu przezwycione zostayby
konflikty klasowe. Pastwo miao w szerokim zakresie ingerowa w
gospodark. Z tych daleko idcych zapowiedzi w czasie wojny zrealizowano
tylko - i to czciowo -obietnic wprowadzenia zasikw. Gospodarka
Hiszpanii narodowej" w peni zachowaa swj kapitalistyczny charakter,
cho ze wzgldu na potrzeby wojenne poddana bya daleko idcej ingerencji
pastwa.
Z ustanowienia Falangi monoparti i przejcia jej programu nie naley
wyciga wniosku, e Hiszpania narodowa" staa si - jak gosia druga
strona konfliktu - pastwem faszystowskim. To nie hiszpascy faszyci
zdobyli wadz w pastwie, ale wojskowi wykorzystali stworzon przez nich
organizacj do wasnych celw. Sama Falanga, po zjednoczeniu z ultrakonserwatywnymi karlistami i masowym napywie nowych czonkw, w duym
stopniu utracia swoj pierwotn tosamo. Jest oczywicie faktem, e
380
faszystowskie wzory byy w Hiszpanii narodowej" popularne. Znalazo to
wyraz np. w oficjalnym pozdrowieniu uniesion rk czy propagandowym
sloganie: Una Patria, Un Estado, Un Caudillo, ktry wzorowany by na
nazistowskim: Ein Volk, Ein Reich, Ein Fiihrer. Decydowaa o tym jednak,
po pierwsze, swego rodzaju moda dotyczca w latach trzydziestych sporej
czci europejskiej prawicy, a przede wszystkim fakt, e rebeli czynnie
wspomagay pastwa faszystowskie: Niemcy i Wochy.
Wykuwajc ideowe oblicze rebelii, Franco nie tyle nawizywa do
obcych, faszystowskich wzorw, co do rodzimej przeszoci - do tradycji
Hiszpanii katolickiej i imperialnej. W swoich przemwieniach odwoywa
si do rekonkwisty, Filipa II, wojen karlistowskich, dyktatury Primo de
Rivery -jako tych wtkw, ktre le u rde Hiszpanii narodowej".
Wydano walk obcym, niehiszpaskim wpywom w dziedzinie kultury i
obyczajowoci. Eliminowano sowa i nazwy cudzoziemskiej proweniencji
(chyba e pochodziy z Woch lub Niemiec). Dotyczyo to nawet sfery
kulinarnej: conac, cocktail, ragoiit, restaurant byy zastpowane
hiszpaskimi odpowiednikami, czsto tworzonymi ad hoc i o nieco
groteskowym brzmieniu (np. koktajl zosta dosownie przetumaczomy jako
cola de gallo - koguci ogon). Ensaladilla rusa (saatka jarzynowa rosyjska", w Polsce zwana wosk") zmienia nazw na saatk
narodow", a tortilla a la francesa (popularny omlet) utracia drugi
czon swojej nazwy.
Najwiksz rol w ksztatowaniu ideologii rebelii odegrali jednak nie
faszyci z Falangi, czy tradycjonalici, ani nawet nie wojskowi, ale
Koci. Jego opowiedzenie si po stronie Franco byo cakowicie
zrozumiae, zwaywszy na masowe przeladowania duchowiestwa w strefie

republikaskiej. Jednake rola, jak odegra Koci, daleko wykraczaa

poza moraln akceptacj buntu. Jego zasug byo stworzenie ideologicznej
wykadni rebelii jako chrzecijaskiej krucjaty (Cruzada) w obronie wiary
i katolickiej ojczyzny. Episkopat zaj oficjalne stanowisko wobec wojny
w licie pasterskim z lipca 1937 r., podpisanym przez wszystkich
hiszpaskich biskupw, z wyjtkiem kataloskiego i baskijskiego. Wojna
domowa zostaa w nim nazwana zbrojnym plebiscytem za lub przeciw
cywilizacji chrzecijaskiej". Biskupi stwierdzili, e rebelia bya w
peni usprawiedliwiona, gdy spenione zostay wszelkie warunki, jakie
w. Tomasz z Akwinu uwaa za konieczne dla uzasadnienia susznego buntu
wobec wadzy. Gdy Front Ludowy zwyciy - gosili biskupi - Komintern
uchwali 27 lutego 1936 r. rewolucj hiszpask i oc ogromne sumy j
sfinansowa". List udziela frankistom cakowitego i jednoznacznego
poparcia: W tej chwili istnieje dla Hiszpanii tylko jedna nadzieja
odzyskania sprawiedliwoci i pokoju (...) triumf ruchu narodowego".
Potpia jednoczenie ksiy baskijskich, ktrzy opowiedzieli si po
stronie swojego narodu, przeciw rebelii (po zdobyciu przez frankistw
prowincji baskijskich kilkudziesiciu z nich zostao rozstrzelanych). W
czasie licznych mszy polowych duchowni bogosawili wyruszajce na front
oddziay, wznosili mody o szybkie zdobycie Madrytu. Kazania w kocioach
czsto nosiy charakter politycznej agitacji na rzecz Franco, wielu
ksiy przebywao na froncie wraz z wojskiem, wikszo z nich jako
kapelani, niektrzy jednak brali udzia w walkach. Kocioowi przywrcono
nadzr nad szkolnictwem, zapewniono wpyw na
381
cenzur prasy i wydawnictw, zniesiono rozwody i luby cywilne. Hiszpania
narodowa" przeistaczaa si, wedug sw angielskiego historyka Hugh
Thomasa, w jeden wielki koci".
DZIAANIA WOJENNE (1937-1939)
Po fiasku operacji madryckiej Franco postanowi przenie ciar
wojny na inne fronty. 8 II 1937 r. nacjonalici, wspierani przez oddziay
woskie, zdobyli Malag. Linie obronne republikanw w tej czci
Andaluzji zostay przerwane, wojsko i ludno cywilna w panice wycofyway
si na pnoc. 100 tysicy ludzi uciekajcych nadmorsk szos do Almerii
byo bombardowanych z powietrza i ostrzeliwanych z morza (rwnie z
niemieckiego krownika Graaf von Spee").
31 in 1937 r. na pnocy rozpocza si ofensywa, ktra miaa
przechyli szal wojny na stron rebeliantw. W cigu trzech miesicy
oddziay dowodzone przez gen. Mole, korzystajce ze wsparcia lotniczego
Legionu Condor, zajy prowincje baskijskie. W trakcie dziaa na froncie
pnocnym niemieccy lotnicy zbombardowali Guernik, miejscowo o wielkim
historycznym znaczeniu dla Baskw. Znajdowa si tam synny db narodowa wito baskijska. Wydarzenie to wywoao ogromn fal
oburzenia na wiecie, zainspirowao Picassa do namalowania jednego z jego
najsynniejszych obrazw (wystawionego w pawilonie hiszpaskim na
wiatowej Wystawie w Paryu w 1937 r.). Sta si on symbolem okruciestwa
hiszpaskiej wojny domowej i cierpie ponoszonych przez ludno cywiln.
Latem 1937 r. wojska republikaskie podjy dziaania, ktre miay
382
odciy front pnocny: w lipcu uderzenie na froncie madryckim
(skierowane na miejscowo Brunete), w sierpniu na froncie aragoskim
(Belchite). Obie ofensywy, po pocztkowych sukcesach i przesuniciu
frontu o kilkanacie kilometrw, zaamyway si, a oddziay
republikaskie byy odrzucane na pozycje zblione do wyjciowych. W
sierpniu nacjonalici" zajli Santander, a do koca padziernika

opanowali pozosta cz Asturii, zajmujc w ten sposb ca

republikask Pnoc z jej potencjaem przemysowym i zoami surowcw.
Na poraki Ejercito Popular miay wpyw zarwno niewaciwa koordynacja
dziaa midzy frontem pnocnym a innymi teatrami wojny, jak rwnie
niespjno wewntrzna nowo utworzonej armii. Do upadku Malagi
przyczyniy si animozje midzy oddziaami anarchistycznymi a jednostkami
sformowanymi na bazie innych ugrupowa politycznych. Milicje baskijskie
dzielnie broniy si w swojej ojczynie, ale po wyparciu ich do Asturii
odmwiy dalszej walki.
W styczniu i lutym 1938 r. Armia Ludowa prowadzia dziaania
ofensywne na froncie aragoskim, usiujc zdoby Teruel. Przechodzi on
kilkakrotnie z rk do rk, ale ostatecznie republikanie zostali
zepchnici na zajmowane wczeniej pozycje. Znacznie wiksze powodzenie
przyniosa podjta przez frankistw ofensywa w Katalonii. W marcu i
kwietniu 1938 r. zajli oni spor cz tego regionu, docierajc do Morza
rdziemnego i odcinajc Barcelon od reszty terytorium znajdujcego si
pod kontrol Frontu Ludowego. Gdy wydawao si, e moliwe byoby szybkie
zdobycie Barcelony, Franco podj, wbrew radom wielu swoich dowdcw,
kolejn kontrowersyjn decyzj o strategicznych konsekwencjach.
Postanowi skierowa uderzenie swoich wojsk nie na stolic Katalonii, ale
na poudnie, w kierunku Walencji, gdzie przebywa rzd Republiki.
Utwierdzio to woskich, a zwaszcza niemieckich wojskowych, w ich
negatywnej ocenie militarnych talentw Franco. Zarzucali mu zbytni
opieszao, kunktatorstwo, przez ktre mia zaprzepaci szans znacznie
szybszego przewaenia szali konfliktu na swoj stron.
Powolne postpy nacjonalistw zahamowaa niespodziewana ofensywa
podjta przez republikanw. W nocy z 24 na 25 lipca Armia Ludowa
sforsowaa Ebro, przeamaa frankistowskie linie obrony, w cigu kilku
dni posuwajc si na gboko do 25 km. Natarcie zatrzymay posiki
cignite przez Franco z innych frontw. Starcia w tej najwikszej
bitwie wojny domowej trway do 16 XI 1938 r., kiedy wykrwawione oddziay
republikaskie wycofay si na drugi brzeg rzeki, na swe pozycje
wyjciowe. O kocowym fiasku ofensywy zadecydowaa w duej mierze
przewaga nacjonalistw w sprzcie wojskowym, a zwaszcza ich niemal
cakowite panowanie w powietrzu poczwszy od padziernika-listopada 1938
r. Od jesieni tego roku Republika zostaa pozbawiona dostaw sprztu
wojskowego z ZSRR. Wynikao to z decyzji Stalina, ktry postanowi
pooy kres radzieckiemu zaangaowaniu w Hiszpanii. Byo to
prawdopodobnie spowodowane z jednej strony rodzcymi si ju wwczas
projektami porozumienia z Niemcami (uwieczonymi zawarciem Paktu
Ribbentrop-Mootow), z drugiej - japoskim zagroeniem na Dalekim
Wschodzie.
Przerwanie radzieckiej pomocy wojskowej stawiao Republik na
straconej pozycji, bez uzbrojenia i ropy z ZSRR nie mona byo na dusz
met
383
prowadzi skutecznych dziaa wojskowych. 23 XII 1938 r. 300-tysiczna
armia narodowa" rozpocza decydujc ofensyw w Katalonii, 26 stycznia
frankici zajli Barcelon, 10 lutego dotarli do granicy francuskiej,
ktr wczeniej przekroczyo w panicznym odwrocie p miliona osb (w tym
wiele oddziaw wojskowych, nie prbujcych nawet stawia oporu szybko
posuwajcym si do przodu nacjonalistom).
Ostateczny upadek Hiszpanii Frontu Ludowego nastpi za spraw
wewntrznego rozamu w obozie republikaskim. 4 marca 1939 r. dowdca
frontu madryckiego, pk Segismundo Casado, rozpocz, przy poparciu
anarchistw i czci socjalistw, pucz skierowany przeciwko rzdowi

Negrina, a przede wszystkim faktycznej wadzy komunistw. Powoana przez

puczystw Rada Obrony gosia, e chce uratowa Hiszpani przed
komunizmem i prbowaa negocjowa z Franco korzystne warunki pokoju. Ten
ostatni odrzuca jednak wszelkie propozycje kompromisu (poczwszy od 1938
r. wielokrotnie ponawiane przez rzd Negrina), dajc bezwarunkowej
kapitulacji. 28 marca oddziay narodowe" wkroczyy do Madrytu, l
kwietnia w Alicante podday si ostatnie stawiajce opr oddziay
republikaskie. Tego samego dnia Franco ogosi koniec wojny. Stracio w
niej ycie, wedug najbardziej prawdopodobnych szacunkw, ponad 300 tys.
ludzi. Straty poniesione na polu bitwy wyniosy ok. 200 tys. (110 tys.
polegych onierzy republikaskich, 90 tys. - nacjonalistw); ok. 15
tys. to ofiary bombardowa lotniczych i artyleryjskich wrd ludnoci
cywilnej, ok. 100 tys. zostao zabitych w egzekucjach po obu stronach
frontu. Do tych strat ludzkich naley doliczy ok. 300 tys. osb, ktre
opuciy Hiszpani na zawsze.
Wewntrznymi czynnikami, ktre zadecydoway o zwycistwie
nacjonalistw, bya lepsza organizacja - zarwno armii, jak i przemysu
produkujcego na potrzeby wojny, zaplecza frontu, aprowizacji itd., jak
384
rwnie - to bya by moe najwaniejsza okoliczno - jedno polityczna
i wewntrzna spoisto, narzucone przez Franco na pocztku 1937 r. Armia
republikaska, mimo ogromnych postpw poczynionych od lata 1936 r.,
nigdy nie staa si w peni sprawn i spjn struktur. Poszczeglne
dywizje, a nawet fronty, do koca zachowyway odrbno polityczn. W
kryzysowych momentach, jak w maju 1937 czy marcu 1939 r., poszczeglne
formacje obracay bro przeciwko sobie. Komunici, ktrzy uczynili bardzo
wiele dla wzmocnienia potencjau wojskowego Frontu Ludowego, przez swe
bezwzgldne metody walki o wadz i eliminacj przeciwnikw zaskarbili
sobie nienawi innych nurtw politycznych, co w efekcie nie pozostawao
bez wpywu na warto bojow Ejercito Popular. Pod wzgldem politycznym
obz republikaski nigdy nie osign spoistoci zblionej do sytuacji
panujcej po drugiej stronie frontu. Do koca pozosta konglomeratem
rywalizujcych ze sob partii i ugrupowa.
Na bieg wojny istotny wpyw miay te czynniki zewntrzne, przede
wszystkim obca pomoc wojskowa, zarwno w sprzcie, jak i ludziach. Pod
wzgldem ilociowym dostawy sprztu - ZSRR dla Frontu Ludowego, Niemiec i
Woch dla rebelii - byy porwnywalne. Liczba uzyskanych przez obie
strony samolotw bya zbliona (ponad tysic sztuk), Republika otrzymaa
wicej czogw, natomiast nacjonalici wicej dzia. Take pod wzgldem
jakoci bro, ktr otrzymywa Front Ludowy, nie bya na og gorsza od
uzbrojenia drugiej strony: czogi radzieckie T-26 i TB-5 przez cay okres
wojny groway (byy lepiej uzbrojone i opancerzone) nad czogami
woskimi i niemieckimi; a do pojawienia si w 1937 r. nowoczesnych
Messer-schmitw 109 radzieckie 1-15 i 1-16 byy najlepszymi maszynami na
niebie Hiszpanii. Rnica leaa w lepszym uytku, jaki frankici czynili
z dostar-

385
czanego sprztu, jak rwnie w wikszej cigoci dostaw. Pomoc radziecka
bya mniej rytmiczna - granica francuska bya przez wiksz cz wojny
zamknijta, a statki transportujce dla Republiki bro byy zatapiane na
Morzu rdziemnym przez woskie odzie podwodne. Warto zauway, e forma
patnoci bya znacznie korzystniejsza w przypadku nacjonalistw.

Wikszo uzbrojenia otrzymywali na kredyt (Wochom spacany przez

nastpne trzydzieci lat), realn cen zapacili dopiero pod koniec 1938
r., gdy Franco udzieli Niemcom - po dugotrwaych naciskach - koncesji
na eksploatacj hiszpaskich surowcw. Natomiast rzd Republiki musia
regulowa na bieco wszystkie swoje patnoci wobec ZSRR (do Odessy
popyna wiksza cz zapasw zota z hiszpaskich bankw - 9 ton o
wartoci ponad 500 min dolarw).
Pod wzgldem personelu wojskowego najliczniejszy by kontyngent
woski. W szczytowym momencie liczy ok. 40-50 tys. onierzy. Niemiecki
Legion Condor skada si z ok. 6 tys. onierzy. Jego warto bojowa
bya jednak znacznie wiksza ni sugerowaaby ta skromna liczba. Samoloty
niemieckie odegray wan rol w kampanii pnocnej w 1937 r., a
niezwykle skuteczne baterie przeciwlotnicze nie miay odpowiednika po
drugiej stronie (Legion Condor by jednostk kombinowan, w ktrej byy
ponadto czogi). Front Ludowy wspierao ok. 3 tys. radzieckich doradcw,
instruktorw, pilotw i czogistw. Do tego naley doliczy
komunistycznych ochotnikw z Brygad Midzynarodowych. Walczcych w nich
Polakw decyzj rzdu RP pozbawiono obywatelstwa (w 1996 r. wszyscy
yjcy weterani Brygad Midzynarodowych otrzymali honorowe obywatelstwo
Hiszpanii). Ci spord dbrowszczakw, ktrzy przeyli (zgino ok.
3200), zostali internowani po przekroczeniu francuskiej granicy (w lutym
1939 r.), nastpnie cz z nich przewieziono do obozw w Algierii. Warto
wspomnie, e uczestnicy wojny domowej, ktrzy zdoali dotrze do Zwizku
Radzieckiego, w wielu wypadkach padli ofiar stalinowskich czystek.
Stalin darzy nieufnoci wszystkich (wliczajc w to nie tylko
zagranicznych komunistw, ale i radzieckich wojskowych i agentw GPU),
ktrzy zetknli si z hiszpask rewolucj. Ci spord onierzy Brygad
Midzynarodowych, ktrym udao si przey, po II wojnie wiatowej
odegrali - zarwno w Polsce, jak i innych krajach radzieckiego bloku znaczc rol w budowaniu nowych struktur pastwowych (zwaszcza w armii
i aparacie bezpieczestwa).
Brytyjska i francuska polityka nieinterwencji dyktowana bya lkiem
przed rozszerzeniem si hiszpaskiego konfliktu w wojn europejsk.
Komitet Nieinterwencji, dziaajcy w Londynie od wrzenia 1936 r., nie
by w stanie wyegzekwowa neutralnoci pastw europejskich wobec
hiszpaskiej wojny, ani wprowadzi w ycie embarga na dostawy broni, mimo
podejmowanych prb w postaci kontroli morskiej. Pasywno demokracji
zachodnich w sumie sprzyjaa nacjonalistom", gdy ich sojusznicy Niemcy i Wochy - mieli wiksze moliwoci i przejawiali wiksz
determinacj w udzielaniu pomocy, ni sojusznik Frontu Ludowego - Zwizek
Radziecki. W przypadku Niemiec chodzio o cele bardziej ograniczone:
uzyskanie dostpu do cennych z cynku, manganu, miedzi, wolframu. W gr
wchodziy te oczywicie wzgldy polityczne: popieranie pokrewnej ideowo,

386
antylewicowej rebelii, i strategiczne: podtrzymywanie ogniska wojennego
na poudniu Europy. Odcigao ono uwag demokracji zachodnich od
niemieckiej ekspansji w Europie rodkowej, a w przypadku zwycistwa
Franco -osabiaoby ich poudniowo-zachodni flank.
Bardziej dalekosine byy plany drugiego z sojusznikw. Mussolini
dy do uczynienia z Morza rdziemnego woskiej strefy wpyww, ktrej
czci miaa sta si frankistowska Hiszpania. Std wielkie
rozczarowanie Duce i liczne hiszpasko-woskie zadranienia, gdy
okazywao si, e Franco zachowuje w swej polityce niezaleno, nie
akceptujc adnej formy woskiego (ani niemieckiego) protektoratu. Z

pewnoci wikszy by wpyw radzieckich doradcw" i ZSRR na rzd

Republiki, ni Woch i Niemiec na Caudillo.
O hiszpaskiej wojnie domowej czsto mwiono i pisano jako o II
wojnie wiatowej w miniaturze". Jest to o tyle uzasadnione, e za
Pirenejami starli si ze sob pniejsi przeciwnicy z frontw Wielkiej
Wojny, e na hiszpaskich polach bitew uywano sprztu wojskowego, ktry
w 1939 r. by podstaw wyposaenia armii wkraczajcych w wiatowy
konflikt, wyprbowano niektre metody walki, ktre stan si powszechne w
okresie 1939-1945 (np. zmasowane bombardowania miast). Wojska walczce w
Hiszpanii poczwszy od 1937 r. w niczym nie przypominay improwizowanej
wojny kolumnowej" z 1936 r. Obie strony stworzyy kilkusettysiczne
armie, nasycone artyleri, broni pancern i lotnictwem na miar kampanii
z pierwszego okresu II wojny wiatowej. Front Ludowy uy w czasie caej
wojny ok. 1500 samolotw, nacjonalici - ok. 1300. Niektre aspekty wojny
przypominay jednak znacznie bardziej I wojn wiatow ni konflikt z lat
1939-1945. Wiksza cz dziaa wojennych przebiegaa wedug wzorw
wojny pozycyjnej" (stae linie frontw), charakterystycznej dla walk
1914-1918 na froncie zachodnim. Ofensywy podejmowane przez obie armie
(ale zwaszcza republikanw) czsto miay charakter frontalnych atakw na
umocnione pozycje przeciwnika, po ktrych nastpoway rwnie frontalne
kontrataki (jak w bitwie nad Ebro), przynoszce tysice ofiar i wahnicia
Unii frontu o kilka do kilkunastu kilometrw.
W gruncie rzeczy jednak porwnywanie wojny domowej do wojen
wiatowych zaciemnia obraz hiszpaskiego konfliktu. Jego korzenie,
przyczyny, jak i dynamika byy wewntrzne. I to mimo obcej interwencji i
ideologicznego charakteru wojny, ktre wywoyway ogromny oddwik na
caym wiecie, nie pozostawiay obojtnym adnego europejskiego
ugrupowania politycznego. Wojna domowa stanowia kulminacj konfliktw i
antagonizmw narastajcych w Hiszpanii co najmniej od przeomu wiekw, a
ktrych gbsze korzenie sigay XIX stulecia. Najbardziej brzemienne w
skutki okazay si trzy z nich: socjalno-ekonomiczny, religijny,
regionali-styczny. Historycy pisali o starciu dwch Hiszpanii", ktre
dzielio prawie wszystko. Z jednej strony Hiszpania konserwatywna,
tradycjonalistyczna i katolicka, opowiadajca si za centralizmem
pastwowym - przeciw autonomii regionalnej, za zachowaniem istniejcych
struktur spoeczno--ekonomicznych, za autorytarn wadz - przeciw
liberalnej demokracji.
387
Z drugiej: Hiszpania liberalna i lewicowa (socjalistyczna,
anarchistyczna, komunistyczna), antyklerykalna, nastawiona na reform lub
rewolucj (to stanowisko zatriumfuje w 1936 r.), modernizacj kraju,
radykaln zmian spoeczn. Takie manichejskie ujcie zawsze jest
uproszczeniem. W obozie narodowym" znalaza si przecie zarwno
Falanga, goszca hasa przebudowy spoecznej, jak i ultrakonserwatywni
karlici, bdcy w dodatku obrocami lokalnych odrbnoci. Mimo wszystko,
widzenie konfliktu 1936-1939 jako zmaga dos Espanas wydaje si blisze
prawdy ni jakakolwiek inna interpretacja. W wyniku wojny zwyciya
pierwsza z dwch Hiszpanii", unicestwiajc drug na kilkadziesit lat
frankistowskiej dyktatury.
IX. HISZPANIA FRANKISTOWSKA
(1939-1975)
W STRON OSI"
POD koniec marca 1939 r., na kilka dni
przed zakoczeniem wojny domowej, Franco przyczy si do Paktu Antykominternowskiego i podpisa traktat o przyjani z Niemcami. 8 V 1939
r. Hiszpania ogosia wystpienie z Ligi Narodw. Wszystkie te posunicia

dobitnie ukazyway, po czyjej stronie znajduj si hiszpaskie sympatie w

obliczu zbliajcej si wojny (jakkolwiek Franco zawar te ukad o
przyjani z Portugali, tradycyjnym sojusznikiem Wielkiej Brytanii).
Zblienie z pastwami Osi" wypywao z kilku powodw. Byo
naturaln, do pewnego stopnia nieuniknion, konsekwencj wojny domowej.
Niemcy i Wochy wystpiy w niej w roli sojusznikw Franco, bez pomocy
ktrych zwycistwo byoby w praktyce niemoliwe. W momencie zakoczenia
wojny Hiszpania frankistowska miaa wobec swoich sprzymierzecw nie
tylko wielki dug moralny i polityczny, ale i ogromne zaduenie z tytuu
otrzymywanego w poprzednich latach uzbrojenia, co w sporym stopniu
zawao rzeczywiste pole manewru (np. od 1938 r. Niemcy posiaday
wikszo udziaw w hiszpaskich spkach grniczych, przyznanych w
zamian za dostawy sprztu wojskowego). Na te wzgldy natury -nazwijmy to
- obiektywnej nakadao si pokrewiestwo ideowe i niewtpliwe
pronazistowskie i profaszystowskie sympatie znacznej czci frankistowskiego establishementu, w tym i samego Franco. Najsilniejsze byy one
w szeregach Falangi, skupiajcej te ywioy na hiszpaskiej scenie
politycznej, ktre identyfikoway si z faszyzmem i najbardziej pary do
zwizania Hiszpanii z Osi", a nawet udziau w wojnie. Wielkim
admiratorem Duce i woskiego systemu by Ramn Serrano Suner, szwagier
Franco, szara eminencja" reimu na przeomie lat trzydziestych i
czterdziestych. Jeszcze w czasie wojny domowej przej on kontrol nad
Falang (jako przewodniczcy jej Rady Politycznej) i obj stanowisko
ministra spraw wewntrznych; od 1940 r. piastowa inn kluczow tek ministra spraw zagranicznych. Generalicja podzielona bya w swych
sympatiach na grup proniemieck i proangielsk, ale w obliczu
zbliajcego si konfliktu europejskiego Franco wikszo kluczowych
stanowisk w armii powierzy przedstawicielom pierwszej orientacji.
Jeszcze przed wybuchem wojny Hiszpania udostpnia Niemcom swe porty.
A do 1943 r. (cho z przerwami powodowanymi szczeglnie silnymi
alianckimi naciskami) niemieckie okrty i odzie podwodne, jak rwnie
niemieckie samoloty (take te bombardujce Gibraltar), korzystay z
hiszpa389

skich portw i lotnisk, gdzie uzupeniano zapasy, dokonywano napraw,

wymieniano zaogi. Niemieckie tajne suby bez adnych ogranicze
prowadziy dziaania wywiadowcze na terenie Hiszpanii. Hiszpaskie
placwki zagranicze dostarczay Niemcom informacji z krajw, ktre ci
ostatni musieli opuci po wybuchu wojny. Na terenie Ameryki aciskiej
prowadzono wsplne niemiecko-hiszpanskie akcje propagandowe. Z Hiszpanii
pyny do III Rzeszy (a do 1944 r., co dowodzio trwaoci
proniemieckich sympatii) dostawy strategicznych surowcw: wolframu, rudy
elaza, oowiu, cynku, niklu, pirytw.
Warto wspomnie, e mimo dominujcych proniemieckich sympatii cz
hiszpaskiej prasy, zwaszcza tytuy katolickie, we wrzeniu 1939 r.
manifestowaa sympati wobec napadnitej Polski, a sowiecka agresja z 17
wrzenia wywoaa liczne i jednoznaczne wyrazy potpienia.
12 VI 1940 r., gdy przesdzony by ju upadek Francji, Hiszpania
ogosia zmian swojego stosunku wobec europejskiego konfliktu.
Neutralno (neutmlidod) zostaa zastpiona formu strony niewalczcej"
(no beligerancid), co mogo zosta odczytane jako pierwszy krok w
kierunku przystpienia do Osi". 14 czerwca wojska hiszpaskie zajy
midzynarodow stref Tangeru w Afryce Pnocnej. 19 czerwca Franco, za
porednictwem ambasadora w Berlinie, po raz pierwszy przedstawi Niemcom

swoj ofert przystpienia do wojny. Uzaleni je, po pierwsze, od

przyznania Hiszpanii znacznych nabytkw terytorialnych: francuskiego
Maroka, Oranu, Gibraltaru oraz posiadoci w Zatoce Gwinejskiej, po
drugie -od dostaw sprztu wojskowego, paliwa i ywnoci, bez ktrych,
zdaniem strony hiszpaskiej, nie byaby ona zdolna prowadzi efektywnych
dziaa wojskowych. Podobne warunki zostay sformuowane w czasie
spotkania midzy Hitlerem a Franco i Serrano Suflerem, do ktrego doszo
23 X 1940 r.
390
w Hendaye, miejscowoci pooonej na granicy hiszpasko-francuskiej. Byy
one jednak nie do przyjcia z niemieckiego punktu widzenia, gdy
zakaday zrekompensowanie hiszpaskiego udziau w wojnie francuskim
kosztem, prowadziyby faktycznie do demontau francuskiego imperium
kolonialnego w Afryce Pnocnej. Francja Vichy bya w kalkulacjach
Hitlera znacznie waniejszym sojusznikiem ni frankistowska Hiszpania.
W Hendaye ustalono, e Hiszpania docza si do trjprzymierza
Niemiec, Woch i Japonii (na prob strony hiszpaskiej decyzja ta miaa
pozosta tajna) i przystpi do wojny w terminie ustalonym przez jej rzd.
W czasie spotkania w Hendaye wejcie Hiszpanii do wojny nie byo dla
Hitlera spraw pierwszorzdnej wagi, ale ju kilka miesicy pniej
nabrao gwatownie znaczenia. Na pocztku 1941 r. niemieckie dowdztwo
planowao przeprowadzenie operacji Felix - ataku na Gibraltar, w wyniku
ktrego Wielka Brytania utraciaby sw strategiczn baz, zapewniajc
jej kontrol nad zachodni czci Morza rdziemnego. Do zrealizowania
tego zamiaru byo konieczne hiszpaskie wspdziaanie, a przynajmniej
zgoda na przemarsz wojsk niemieckich przez terytorium Hiszpanii. Stycze
i luty 1941 r. przyniosy apogeum niemieckich naciskw na hiszpaskie
przystpienie do wojny (mimo e w pniejszym okresie bd one
kilkakrotnie ponawiane, to nigdy ju z tak intensywnoci). Nie
towarzyszya im jednak akceptacja postawionych przez Franco warunkw.
Caudillo gra na zwok. Podjciu decyzji nie sprzyjao te dramatyczne
pogorszenie si sytuacji ywnociowej Hiszpanii (wprowadzono m.in.
racjonowanie chleba). Przez kilka tygodni toczyy si niemieckohiszpaskie rozmowy, zarwno polityczne, jak i wojskowe, ale stosowna
chwila mina. Od wczesnej wiosny 1941 r. Niemcy zaprztnici byli ju
zupenie innymi planami: wojn na Bakanach, a zwaszcza przygotowywanym
atakiem na Rosj.
Niemieckie uderzenie na Zwizek Radziecki spowodowao w Hiszpanii
ogromny wzrost proniemieckich sympatii i nastrojw prowojennych. Wedug
frankistowskiej propagandy i sw samego Franco, rozpoczynaa si wojna
ze miertelnym wrogiem Hiszpanii, odpowiedzialnym za wybuch wojny domowej
i cierpienia, jakie ponis w niej hiszpaski nard. Ju w lipcu 1941 r.
przystpiono do formowania ochotniczej formacji (opartej w ogromnej
czci na falangistach), ktra miaa walczy u boku Niemcw na froncie
rosyjskim. 18-tysiczna Bkitna Dywizja (Divisin Azul) zostaa w peni
wyekwipowana przez Niemcw (hiszpascy onierze walczyli w niemieckich
mundurach z narodowym emblematem naszytym na rkawie). Operacyjnie
podporzdkowana niemieckiemu dowdztwu, wzia udzia w walkach w
pnocnej czci frontu, m.in. w dugotrwaym obleniu Leningradu, gdzie
poniosa cikie straty. Na 47 tys. Hiszpanw, ktrzy przewinli si
przez szeregi Dywizji, 4,5 tys. zgino, ok. 20 tys. zostao rannych.
Rozpoczto te masow rekrutacj robotnikw do pracy w niemieckim
przemyle -wyjechao ich w sumie ok. 100 tys. Niemieckie sukcesy w Rosji
skaniay Franco do porzucenia pozorw neutralnoci i coraz bardziej
otwartego opowiadania si po stronie Osi". Jego przemwienia wygaszane
w drugiej poowie 1941 r. i w pierwszych miesicach 1942 r. pene s z

jednej strony deklaracji o poparciu Hiszpanii dla celw wojennych Niemiec

i Woch, z drugiej - agresywnej krytyki zachodnich demokracji. Aparat
frankistow391
skiej propagandy (znajdujcy si w rkach Falangi) wiernie odtwarza
wzory propagandy niemieckiej, obficie korzystajc z nazistowskich
materiaw -filmw, publikacji.
Mimo tej pronazistowskiej retoryki, a take ponawianego w okresie
1941-1942 niemieckiego i woskiego nacisku, Hiszpania nie przystpia do
wojny. W pniejszym okresie przedstawiano to jako efekt mdrej,
przezornej polityki (habil prudencid) Franco, ktry zdoa uchroni swj
kraj od wcignicia w niszczcy konflikt. Apologeci Franco twierdzili, e
celowo przedstawi on Niemcom takie warunki przystpienia Hiszpanii do
wojny, ktre od pocztku niemoliwe byy do spenienia. Prawda jest
jednak bardziej zoona. Nie ma wtpliwoci co do tego, e Franco
kierowa si interesem Hiszpanii, a nie sympati wobec III Rzeszy. Chcia
uzyska jak najwiksze korzyci dla swojego kraju, a nie otrzymujc
jasnych gwarancji, umiejtnie gra na zwok (zyskao mu to szybko
ywioow antypati ze strony Hitlera, podczas gdy on sam do koca
pozosta admiratorem Fiihrera). Jednak w gruncie rzeczy nacisk niemiecki
na przystpienie Hiszpanii do wojny, z wyjtkiem krtkiego okresu na
pocztku 1941 r., nigdy nie by zbyt silny. Niemieccy wojskowi oceniali,
e Hiszpania jest nieprzygotowana do prowadzenia dziaa wojennych, e
dostarczenie jej koniecznych do tego celu iloci uzbrojenia, paliwa i
ywnoci czynioby cae przedsiwzicie nieopacalnym z niemieckiego
punktu widzenia. Zakadano, e hiszpaskie przystpienie do wojny
pocignoby za sob natychmiastowe zajcie przez Brytyjczykw Wysp
Kanaryjskich (co wzmocnioby ich pozycj na Atlantyku) i prawdopodobnie
brytyjski desant na Pwyspie Iberyjskim, a to z kolei stworzyoby
konieczno skierowania na ten teatr wojenny silnych oddziaw
Wehrmachtu. Per saldo, znacznie korzystniejszym rozwizaniem z
niemieckiego punktu widzenia bya Hiszpania neutralna i przyjazna,
dostarczajca cennych surowcw. Niemieck ocen militarnych moliwoci
Hiszpanii podzielaa te wikszo hiszpaskich wojskowych. Franco
kilkakrotnie otrzymywa od najwyszych dowdcw memoriay, w ktrych
dawali wyraz swojemu stanowisku, e Hiszpania musi pozosta poza wojn.
Kluczowe znaczenie w powstrzymaniu Hiszpanii od przyczenia si do
Niemiec i Woch miaa te umiejtna polityka Wielkiej Brytanii i Stanw
Zjednoczonych. Pastwa te nie zdecydoway si na cakowite zerwanie z
Hiszpani, mimo jej jawnie pronazistowskiego kursu, ale staray si
utwierdza wszystkimi dostpnymi metodami nastroje neutralistyczne i proalianckie. Brytyjczycy wydali ok. 13 min dolarw na zjednywanie sympatii
hiszpaskiego korpusu oficerskiego. Decydujc rol odegraa amerykaska
pomoc ekonomiczna (w postaci dostaw ropy i ywnoci), jawnie uzaleniona
od zachowania neutralnoci. Dramatyczna sytuacja gospodarcza Hiszpanii,
wraz z przekonaniem, e nie mona liczy na niemieck pomoc, sprawiay,
e Franco by faktycznie zaleny od dobrej woli USA. Punktem przeomowym,
kadcym ostateczny kres wszelkim hiszpaskim planom przyczenia si do
Osi", byo ldowanie kilkusettysicznych alianckich si w Afryce
Pnocnej (8 XI 1942), w bezporedniej bliskoci Hiszpanii. Kolejne
wydarzenia - niemiecka klska pod Stalingradem, ldowanie aliantw we
Woszech i upadek Mussoliniego, a wreszcie inwazja w Normandii i
poudniowej Francji, uzmysowiy Franco, e III Rzesza nie moe wygra
wojny (cho
392

bardzo dugo, jeszcze w 1943 r., ywi on w tej kwestii iluzje, wierzy w
niemieck tajn bro"). Pronazistowska i antyzachodnia retoryka zostaa
wyciszona, najbardziej gorliwi zwolennicy wczenia si do wojny po
stronie Osi" przesunici na dalszy plan. Sunera na stanowisku ministra
spraw zagranicznych ju w 1942 r. zastpi proangielski Jordana. Wyrazem
zmiany hiszpaskiego stanowiska byo te zwolnienie (w pierwszych
miesicach 1943 r.) kilkuset polskich onierzy internowanych w obozie
Miranda del Ebro, przetrzymywanych tam w bardzo cikich warunkach od
upadku Francji. Frankistowska propaganda zacza gosi teori trzech
wojen". Wobec kadej z nich Hiszpania miaa zajmowa odmienne stanowisko:
neutralne w konflikcie z Zachodem i Niemcami, sprzyjajce III Rzeszy w
jej wojnie z ZSRR i popierajce aliantw w ich zmaganiach z Japoni, l X
1943 r. ogoszono powrt od polityki no beligerancia do cisej
neutralnoci.
Hiszpania nie zdobya si jednak na radykalne i natychmiastowe
zerwanie z III Rzesz, a tylko taki krok mg stanowi dla aliantw
zadouczynienie poprzedniego jawnie proniemieckiego kursu. W gr nie
wchodzia ju wwczas groba niemieckiej inwazji na Pwysep Iberyjski,
wic powodem mogy by tylko bdna ocena wojennej sytuacji i
pronazistowskie sympatie hiszpaskiego establishmentu i samego Franco. W
pierwszych miesicach 1944 r. doszo do ostrego kryzysu w stosunkach
midzy aliantami a Hiszpani. Amerykanie wprowadzili embargo na dostawy
ropy naftowej (co sparaliowao transport w caym kraju) i dopiero pod
takim naciskiem Franco zgodzi si powanie ograniczy dostawy wolframu
do Niemiec, zamkn niemiecki konsulat w Tangerze, wydali niemieckich
agentw z Hiszpanii (co nie byo zreszt konsekwentnie realizowane),
wycofa hiszpaskich ochotnikw z frontu wschodniego. Cz z nich
wstpia do Waffen SS, w kocowym okresie wojny zostali skierowani na
Bakany do zwalczania jugosowiaskiej partyzantki, a nawet bronili
bunkra Hitlera w oblonym przez Rosjan Berlinie. Koncesje, jakich
Hiszpania udzielia aliantom w kocowym okresie wojny - zgoda na przeloty
samolotw nad jej wodami terytorialnymi, wykorzystywanie portu w
Barcelonie, czy wreszcie korzystanie z hiszpaskich lotnisk (luty 1945) przyszy zbyt pno, by zmieni wizerunek Hiszpanii jako pastwa
sprzyjajcego III Rzeszy.
Nie mogy w tym pomc nawet zasugi, jakie Hiszpania pooya w
dziele ratowania ydw, co z ca pewnoci stanowio najjaniejsz kart
w jej polityce z lat II wojny wiatowej. Wadze hiszpaskie umoliwiy (w
okresie 1940-1944) swobodny przejazd przez Pwysep blisko 40 tys.
uciekinierw z opanowanego przez Niemcw kontynentu, dodatkowo w 1944 i
1945 r. hiszpaskie placwki konsularne na Wgrzech i na Bakanach
udzieliy ochrony (przez przyznanie obywatelstwa) ponad 3 tys. ydw.
OD MIDZYNARODOWEGO OSTRACYZMU DO SOJUSZU ZE STANAMI ZJEDNOCZONYMI
W pierwszych latach powojennych Hiszpania staa si czarn owc"
Europy, atakowana ze wszystkich stron jako ostatnie faszystowskie"
pastwo na kontynencie. Na niekorzy Hiszpanii dziaaa lewicowa fala,
ktra przetoczya si przez zachodni Europ po roku 1945: we Francji i
Woszech
393

wejcie do rzdw partii komunistycznych, w Wielkiej Brytanii zwycistwo

laburzystw. Nastroje antyfrankistowskie najsilniejsze byy we Francji
(do tego stopnia, e wracajcy z Niemiec hiszpascy robotnicy naraeni
byli tam na fizyczn agresj). Wadze tego kraju okazyway demonstracyjn
sympati rezydujcemu we Francji republikaskiemu rzdowi emigracyjnemu
(istnia a do 1977 r.). Kroki wymierzone w hiszpaski reim popierane

byy przez zdecydowan wikszo pastw. W czerwcu 1945 r. Hiszpania nie

zostaa dopuszczona do tworzonej na konferencji w San Francisco
Organizacji Narodw Zjednoczonych, w listopadzie 1945 r. Madryt opuci
amerykaski ambasador (pozostawiajc ambasad w rkach charge
d'affaires). W jego lad wkrtce poszli przedstawiciele innych krajw, l
ni 1946 r. Francja zamkna granic z Hiszpani, a w wydanym trzy dni
pniej owiadczeniu rzdy USA, Wielkiej Brytanii i Francji potpiy
frankistowski reim i day ustanowienia rzdu tymczasowego, ktry
rozpisaby wolne, demokratyczne wybory. 12 XII 1946 r. Zgromadzenie
Oglne ONZ, na wniosek polskiego delegata Oskara Lange, uchwalio
rezolucj wzywajc wszystkie kraje do zawieszenia stosunkw
dyplomatycznych z Hiszpani do czasu ustanowienia w tym kraju
reprezentatywnego rzdu. Konsekwencj wykluczenia Hiszpanii poza obrb
demokratycznej wsplnoty byo niewczenie jej do Planu Marshalla, w
ramach ktrego kraje Europy Zachodniej dokonay powojennej odbudowy.
Poczwszy od czerwca 1944 r. przez Pireneje przenikay grupy
republikaskich partyzantw, gwnie komunistw, w mniejszym stopniu
anarchistw. Najwiksze nasilenie antyfrankistowskiej guerilli trwao do
1947 r. (cho ostatnie oddziay przetrway w niedostpnych grskich
okolicach do 1952 r.). Po krwawych starciach partyzanckie grupy byy
rozbijane bd spychane na francusk stron granicy, nie zdoawszy
uzyska szerszego oparcia na terenach, ktre penetroway. Najbardziej
znaczca prba zostaa podjta przez 4-tysiczny oddzia komunistyczny,
ktry wkroczywszy do Katalonii bezskutecznie usiowa zaj Lerid. W
czasie przemarszu partyzanci zamordowali kilkunastu wiejskich ksiy, co
z pewnoci nie przysporzyo im sympatii wrd konserwatywnego chopstwa
kataloskiego.
Odpowiedzi Franco na dyplomatyczny ostracyzm i prby wzniecenia
wojny partyzanckiej byo odwoanie si -jak si wydaje, w pewnym stopniu
skuteczne - do ksenofobicznego nacjonalizmu, ktry mia zmobilizowa
spoeczestwo w poparciu dla zagroonego reimu. W grudniu 1946 r., gdy
ONZ debatowaa nad rezolucj w sprawie Hiszpanii, na madryckim Plaa de
Oriente zebrao si p miliona ludzi, manifestujc poparcie dla Franco.
Frankistowska propaganda eksploatowaa dobrze znane w historii Hiszpanii
wtki katolickiego kraju, samotnego wobec wrogo nastawionej Europy - tym
razem na plan pierwszy, jako jdro antyhiszpaskiego spisku, wybijano
komunistyczno-masosk konspiracj.
W polityce zewntrznej sposobem na przeamanie midzynarodowej
izolacji mia by sojusz iberyjski: wsppraca z Portugali, dziki
proalianc-kiej postawie w czasie II wojny wiatowej cieszcej si
wzgldami Zachodu, w 1949 r., mimo dyktatorskiego reimu, dopuszczonej do
NATO. Najwaniejsza bya jednak idea hispanidad - kulturowej i
politycznej wsplnoty Hiszpanii z jej dawnymi koloniami na kontynencie
amerykaskim. Pastwa
394
latynoamerykaskie, poza lewicowym Meksykiem, udzielajcym schronienia
republikaskim uchodcom, pracoway na forum ONZ na rzecz zaprzestania
bojkotu Hiszpanii. Kluczowe znaczenie w najciszym dla frankistowskiego
reimu okresie 1946-1948 miao polityczne i ekonomiczne poparcie
argentyskiego dyktatora Juana Perona. Po rezolucji ONZ, nakazujcej
zawieszenie stosunkw z Hiszpani, Argentyna manifestacyjnie mianowaa
nowego ambasadora w Madrycie, dostarczaa ywnoci (co w najgorszym
momencie pozwolio unikn klski godu). Na wymian handlow z Argentyn
przypadao wwczas 25% hiszpaskich obrotw. Wielkim wydarzeniem bya
wizyta, jak zoya w Hiszpanii w 1947 r. ona argentyskiego przywdcy,
Eva Duarte Peron, przyjmowana z icie krlewskim ceremoniaem.

Najbardziej pomoga jednak frankistowskiemu reimowi zimna wojna".

Poczynajc od 1948 r. podzia wiata na dwa bloki polityczne i wojskowe
sta si trwaym faktem, a wybuch wojny midzy nimi realn
ewentualnoci. Hiszpania dziki swemu geopolitycznemu pooeniu i
konsekwentnemu antykomunizmowi frankistowskiego reimu stawaa si cennym
sojusznikiem Zachodu. Amerykascy stratedzy zakadali, e siy bloku
komunistycznego w czasie nie duszym ni kilka miesicy zajm ca
Europ Zachodni, z wyjtkiem Wysp Brytyjskich i Pwyspu Iberyjskiego te dwa regiony odgrywayby kluczow rol jako bastion obronny Zachodu i
odskocznia do odzyskania obszarw utraconych w pierwszej fazie
przewidywanej wojny. Od 1948 r. wzgldy te zaczy ju wywiera widoczny
wpyw na polityk mocarstw zachodnich wobec Hiszpanii. Na forum ONZ
pastwa te odrzucay zgaszane przez kraje bloku wschodniego wnioski
zaostrzenia sankcji wobec frankistowskiego reimu. W lutym 1948 r.
Francja otworzya (po niemal dwch latach) sw pirenejsk granic. W 1949
r. Hiszpania uzyskaa pierwsz poyczk ze Stanw Zjednoczonych (25 min
dolarw), w nastpnym roku bya to ju znacznie wiksza suma (ponad 60
min). 4 XI 1950 r. ONZ anulowaa swoje antyhiszpaskie rezolucje z 1946
r. Do Madrytu powrci ambasador USA, a nastpnie przedstawiciele innych
pastw. W 1951 r. Hiszpania wstpia do Midzynarodowej Organizacji
Zdrowia, w 1952 r. do UNESCO, w 1953 r. do Midzynarodowej Organizacji
Pracy.
Od lat 1948-1949 prowadzono, pocztkowo zakulisowe, rozmowy wojskowe
miedzy Hiszpani a Stanami Zjednoczonymi. Doprowadziy one do podpisania
26 IX 1953 r. Paktu Madryckiego - sojuszu obronnego obu pastw. Stany
Zjednoczone uzyskay prawo utrzymywania baz wojskowych w Hiszpanii.
Najwaniejszymi byy: powietrzne w Torrejn pod Madrytem, Saragossie,
Sewilli, i powietrzno-morska w Rocie koo Kadyksu. Hiszpania w cigu
nastpnych dziesiciu lat otrzymaa amerykask pomoc wojskow i
ekonomiczn o wartoci ponad 2 miliardw dolarw.
Hiszpania zacza odgrywa istotn rol w obronie Europy Zachodniej
przed komunizmem, do czego Franco zawsze aspirowa. Wadze frankistowskie sponsoroway, na miar swoich skromnych moliwoci finansowych,
dziaania emigrantw z krajw zza elaznej Kurtyny. Radio Nacional
nadawao audycje w jzykach tych krajw. Polskojzyczne Radio Madryt,
dysponujce znaczn autonomi programow, przebijajce swym antykomunizmem Gos Ameryki, BBC, a nawet RW, w Polsce cieszyo si na pocztku
lat pidziesitych spor popularnoci. W Madrycie nadal
395
funkcjonowao (do 1969 r.) Poselstwo RP rzdu emigracyjnego (Hiszpania
nawie stosunki dyplomatyczne z rzdem PRL dopiero po mierci Franco).
Dwukrotnie, w 1952 i 1954 r., do Hiszpanii przyjeda gen. Wadysaw
Anders (w czasie pierwszej wizyty przyjty przez Franco), by poruszy
kwesti utworzenia na jej terytorium polskich oddziaw wojskowych, ktre
miayby walczy u boku zachodnich armii w wojnie z blokiem radzieckim.
Odwil" w stosunkach midzy Zachodem i Wschodem, ktra rozpocza si w
1955 r., doprowadzia rwnie do zagodzenia antykomunistycznej retoryki
wadz w Madrycie. Doszo nawet do porozumienia z Moskw, w wyniku ktrego
- od 1956 r. - repatriowano z ZSRR do Hiszpanii ok. 4 tys. osb, gwnie
dzieci republikaskich uchodcw, ale take grup jecw z Bkitnej
Dywizji. Hiszpania bya ju wwczas czonkiem Organizacji Narodw
Zjednoczonych - przyjta zostaa do niej 14 XII 1955 r. Oznaczao to
ostateczny kres ostracyzmu, jakiemu poddany by frankistow-ski reim.
ZWYCIZCY I POKONANI
Fundamentem frankizmu, przez cay okres jego trwania, ale z
najwiksz ostroci w pierwszych latach po zakoczeniu wojny, by

podzia na zwycizcw i zwycionych. Stanowi on proste przeduenie

wojennej wizji konfliktu, wedug ktrej mierteln walk miay ze sob
toczy Hiszpania" i anty-Hiszpania" - skumulowane siy za, obejmujce
komunizm, ateizm, masoneri. W optyce zwycizcw, zakoczony konflikt nie
by bratobjcz wojn domow, ale krucjat", wojn wyzwolecz". Pokj
nie mg wic by oparty na jakimkolwiek kompromisie, przebaczeniu czy
pojednaniu. Walka rozpoczta w 1936 r. musiaa by dokoczona przez
usunicie
396
wszystkich pozostaoci po lewicowej Republice, unicestwienie
wsptworzcych j si.
Realizacja republikaskiej reformy rolnej zostaa wstrzymana w
strefie narodowej" ju na pocztku wojny. Po jej zakoczeniu
przeprowadzono zwrot majtkw wywaszczonych w strefie republikaskiej po
18 lipca 1936 r. (dekret z marca 1939 r.), nastpnie (dekret z wrzenia
1939 r.) wszystkich posiadoci ziemskich w caej Hiszpanii
rozparcelowanych po uchwaleniu ustawy o reformie rolnej (1932). Zniesiono
statuty autonomiczne Baskw i Kataloczykw, wprowadzono zakaz
posugiwania si baskijskim i kataloskim w miejscach publicznych
(wczajc w to kocioy). Uniewaniona zostaa wikszo aktw prawnych
i operacji finansowych dokonanych po lipcu 1936 r. w strefie
republikaskiej. W wielu przypadkach cezura ta zostaa cofnita do
lutowych wyborw 1936 r., w ktrych wygra Front Ludowy, a nawet niekiedy
dotyczyo to caego okresu Republiki (uniewanione zostay np. wszystkie
rozwody orzeczone w ramach republikaskiego prawodawstwa). Restauracja
rozcigaa si take, na takie dziedziny ycia spoecznego, jak
obyczajowo czy moda: wadze zainicjoway w miastach kampani na rzecz
powrotu do kapeluszy i krawatw, odrzuconych - jako buruazyjne rekwizyty
- pod rzdami Frontu Ludowego.
Franco by guchy na wszelkie wezwania do okazania wyrozumiaoci
wobec zwycionych (pynce m.in. ze strony czci hierarchii duchownej),
w swoich przemwieniach gosi, e prawdziwie chrzecijaska postawa
zakada, i przebaczenie moe nastpi dopiero po odpokutowaniu i
odkupieniu win. Zakoczenie wojny w niczym nie zmniejszyo skali
represji. Ich prawn podstaw tworzyy ustawa o odpowiedzialnoci
politycznej" z lutego 1939 r. i ustawa o zwalczaniu masonerii i
komunizmu" z marca 1940 r. (antymasoska fobia Franco bya chyba jeszcze
silniejsza ni jego antykomunizm, std tak silne wybijanie tego wtku).
Pierwsza z nich dopuszczaa karanie za wszystkie akty wywrotowe"
popenione po l X 1934 r. Za takie uznawano m.in. wsparcie udzielone
republikaskiemu wysikowi wojennemu (a wic teoretycznie karany mg by
kady onierz republikaskiej armii), a nawet przestpcz bierno",
czyli nieudzielenie pomocy rebelii w lipcu 1936 r. Kategoriami osb
automatycznie podlegajcych powyszemu prawodawstwu byli wszyscy
czonkowie partii lewicowych i liberalno-centrowych, aktywici lewicowych
zwizkw zawodowych, czonkowie ludowych trybunaw w strefie
republikaskiej.
Na mocy drugiego z wymienionych aktw prawnych, przestpstwem,
sdzonym przez trybunay wojskowe, bya przynaleno do organizacji
masoskich i komunistycznych (rozumianych bardzo rozcigliwie,
obejmujcych trockistw, anarchistw i inne podobne elementy"). Tekst
ustawy gosi, e wszystkie nieszczcia, jakie spotkay Hiszpani po
roku 1800, byy wynikiem wsplnej akcji masonerii i innych wywrotowych
si, ktre suyy ukrytym orodkom zagranicznym". Ustawa pozwalaa
rozcign represje na tych, np. ze rodowisk intelektualnych, ktrym
trudno byo przypisa jakkolwiek wywrotow" dziaalno, ale ktrzy

prezentowali lewicowo-liberalne pogldy (rozpowszechniaj idee

zagraajce religii, ojczynie, spokojowi spoecznemu").
Po zakoczeniu wojny trybunay wojskowe orzeky kilkadziesit tysicy
397
wyrokw mierci, z ktrych wykonano do 1950 r. (ogromn wikszo z nich
do 1945 r.) ok. 23-28 tys. Pod koniec 1939 r. w wizieniach znajdowao
si 270 tys. osb, w nastpnych latach liczba winiw systematycznie
zmniejszaa si w wyniku kolejnych amnestii: w 1941 r. byo ich 159 tys.,
w 1945 r.
- 74 tys., w 1947 r. - 43 tys., w 1950 - jeszcze 30 tys. Wedug Franco
najlepsz drog wiodc do odkupienia win" bya praca. Dziesitki
tysicy winiw, na og z niszymi wyrokami, wcielonych zostao do
karnych batalionw pracy". Pracowali, w penym reimie wiziennym, przy
odbudowie zniszcze wojennych, w kamienioomach, kopalniach.
Z niewolniczej pracy republikaskich winiw powstaa najbardziej
monumentalna budowla frankizmu, bdca jednoczenie jednym z najdobitniej
szych symboli powojennego podziau na Hiszpani zwycisk i pokonan
- bazylika Valle de Los Caidos (Dolina Polegych). Gigantyczne mauzoleum
w grach Guadarrama, w pobliu krlewskiego Escorialu, miao upamitnia
bohaterw i mczennikw krucjaty". Decyzja o jego budowie zostaa
ogoszona l kwietnia 1940 r., w pierwsz rocznic zakoczenia wojny.
Budowa, ktra staa si prawdziwa pasj Franco do tego stopnia, e
nadzorowa j na wszystkich etapach prac, miaa trwa 12 miesicy.
Ostatecznie zaja niemal 20 lat, w jej trakcie zmaro kilka tysicy
republikaskich winiw. W transepcie bazyliki wzniesionej w Dolinie
Polegych spocz Jose Antonio de Rivera, oficjalny patron
frankistowskiej Hiszpanii. Naprzeciw niego, po drugiej stronie nawy, w
1975 r. pochowany zosta Franco.
FALANGA, ARMIA, MONARCHICI
Naczeln cech dyktatury w caym okresie midzy 1939 a 1975 r. by
jej personalny charakter. Nie bya to ani dyktatura wojskowa, ani
dyktatura jednej partii czy klasy spoecznej, nie uzasadniaa jej adna
nadrzdna ideologia. Jej istot byy osobiste rzdy Francisco Franco
Bahamonde, w jednej osobie szefa pastwa (Jefe del Estado), szefa rzdu
(a do 1973 r., kiedy po raz pierwszy kto inny obejmie to stanowisko),
gwnodowodzcego si zbrojnych, szefa Falangi (Jefe del Movimiento).
Franco mia te moc jednoosobowego stanowienia prawa przez wydawanie
dekretw (leyes de prerogativd).
Nie byo w XX w. innego przypadku (nawet Stalin rzdzi o dekad
krcej) by przez tak dugi czas - niemal cztery dziesiciolecia - na losy
wielkiego europejskiego narodu tak silne pitno wywieraa posta
przywdcy. Jego osobowo, system wartoci, styl sprawowania wadzy
leay u rde wielu istotnych wydarze czy nawet procesw
charakteryzujcych histori Hiszpanii tego okresu. Przy tym - co moe
wydawa si paradoksalne
- wikszo historykw jest zgodna, e Franco by uosobieniem
przecitnoci, pozbawiony by jakichkolwiek wybitnych cech czy talentw intelektualnych, politycznych, czy nawet militarnych. By typowym
przedstawicielem swojej formacji - kadry oficerskiej lat dwudziestych i
trzydziestych, a zwaszcza tej jej czci (africanistas), ktr
uformoway kampanie marokaskie. Ta typowo i przecitno doskonale
tumaczy zarwno stae poparcie armii dla jego osoby, jak i duej czci
hiszpaskiego spoeczestwa, dla ktrej Franco by uosobieniem
wyznawanych przez nie cnt i ideaw.
398

Sylwetk duchow Franco wyznaczay dwie naczelne cechy - katolicyzm i

patriotyzm. Ten pierwszy mia charakter przede wszystkim tradycjonalistyczny, stanowi odbicie modelu religijnoci charakteryzujcego wczesne
hiszpaskie klasy rednie. Nie by, wedug zgodnych relacji jego
bliskich, w aden sposb pogbiony, czy to o lektury, czy o metafizyczne
doznania. Patriotyzm Franco, tak jak i cay jego wiatopogld,
uksztatowany by pod przemonym wpywem wojskowych dowiadcze Caudillo.
Franco uwaa, e dobro i interes ojczyzny wymagaj od Hiszpanw
dyscypliny, podporzdkowania nadrzdnym autorytetom, wyeliminowania
wewntrznych swarw i wszelkich de rozbijajcych jedno kraju. Przez
cae ycie by nieprzejednanym wrogiem nacjonalizmw kataloskiego i
baskijskiego. Uwaa, e hiszpaskim spoeczestwem naley kierowa w
taki sam sposb, w jaki dowodzi armi, najpierw w czasie kampanii
marokaskiej, nastpnie wojny domowej. Rwnie proste i szczere zarazem
byy jego fobie - antyliberalna, antymasoska, antykomunistyczna.
Wierzy, e Hiszpania ma wielu zewntrznych wrogw, ktrzy, tak jak w
wieku XIX, staraj si doprowadzi do jej upadku. Z czasem uwierzy, e
jest postaci opatrznociow, jedyn zdoln do przeprowadzenia Hiszpanii
przez dziejowe zawieruchy, co jeszcze bardziej petryfikowao jego
niepodatny na zewntrzne wpywy wiatopogld.
399

Paradoksem, tumaczcym zarazem jego zdolno do utrzymywania si u

wadzy przez kilkadziesit lat, jest okoliczno, e tym niezmiennym
zasadom zawsze towarzyszyy ostrono, gitko i niezwyky pragmatyzm w
bezporednim dziaaniu. Franco nigdy nie podejmowa pochopnych decyzji,
nie spieszy si, jego recept na wyaniajce si zagroenia byo
zwlekanie, czekanie, a wraz z upywem czasu pojawi si najlepsze
rozwizanie lub problem sam zniknie. Bodaj najpopularniejsza, pord
licznych krcych w Hiszpanii, anegdota na temat Franco gosia, e na
biurku w jego gabinecie znajduj si dwa stosy papierw. Jeden dotyczy
problemw, ktre czas rozwie", drugi - tych, ktre czas ju
rozwiza". Caa aktywno Caudillo miaa si sprowadza do przekadania
dokumentw z pierwszej kupki na drug.
Franco mia czysto instrumentalny stosunek do ideologii, organizacji,
ludzi. Std pyna jego niezwyka zdolno do dokonywania wewntrznych
przetasowa w gabinetach i zmian w polityczno-ideowym obliczu reimu. W
cigu czterdziestu blisko lat byy tylko dwie postacie, ktre realnie
wywieray polityczny wpyw na dyktatora i jego rzdy. Pierwszym by
szwagier Franco, Ramon Serrano Sufler, ale jego potga trwaa krtko: od
1937 r. do 1942 r., kiedy to utraci stanowisko ministra spraw
zagranicznych, a nastpnie zosta odsunity od kierowania Falang, co w
krtkim czasie wtrcio go w cakowity niebyt polityczny. Przyczyn
upadku Serrano Suflera bya tyle obawa Franco, e jego szwagier odgrywa
zanadto samodzieln rol, co silna presja armii, od pocztku mu
niechtnej (dodatkowym motywem bya zbyt profaszystowska reputacja
usunitego faworyta, le widzianego przez aliantw). Zupenie inn
postaci by Luis Carrero Blanco, oficer marynarki (z czasem admira),
pozbawiony wasnych ambicji politycznych, a ktrego celem - przez trzy
dziesiciolecia - bya wierna suba Franco. Sta si jego zausznikiem,
najbliszym, codziennym wsppracownikiem, wywierajcym ogromny wpyw na
funkcjonowanie rzdu. Piastowa (od 1941) kluczow funkcj podsekretarza
prezydium rzdu (Presidencia del Gobierno), w 1967 r. obejmujc
stanowisko wicepremiera, w 1973 r. - premiera.
Podstaw rzdw Franco bya nie tylko pena koncentracja rzdw w
jego rku, ale take umiejtno niezwykle zrcznego rozgrywania

wewntrznych konfliktw w obozie wadzy, balansowanie midzy rnymi

odamami frankistowskiego establishmentu - rodzinami politycznymi "Jak
mwiono w poficjalnym jzyku. Najwaniejsze z nich to: Falanga, armia i
katolicy. Apogeum wpyww tej pierwszej przypado na pierwsze lata po
zakoczeniu wojny domowej, std okres ten zwyko si nazywa bkitnym"
(azul - od koloru falangistowskich uniformw), bd wprost faszystowskim. W rkach falangistw znajdowaa si wwczas propaganda,
opieka spoeczna, czciowo szkolnictwo, a take kontrola nad
syndykatami, ktre (zgodnie z zapowiedziami zawartymi w Fuero del
Trabajo) objy wikszo hiszpaskiego wiata pracy, jak rwnie
przedstawicieli kapitau. W 1942 r. Falanga osigna szczyt swojej
liczebnoci - 932 tys. czonkw. Nawet jednak w okresie najwikszych
wpyww Falangi, jej dominacja bya w duej mierze pozorna. Siln pozycj
zachowywaa armia, najtrwalsza podpora Franco, rdze reimu. W okresie
1939-1945 wojskowi zajmowali
400
45,9% stanowisk ministerialnych, w tym 36,8% stanowisk na najwyszych
szczeblach administracji. W przypadku Falangi odpowiednie liczby
wynosiy: 37,9% oraz 30,3%. Przewaga armii bya jednak w rzeczywistoci
jeszcze wiksza: wojskowi kontrolowali wymiar sprawiedliwoci (instrument
powojennych represji), siy policyjne, wikszo ministerstw
ekonomicznych. Frustracja starej gwardii" falangistowskiej (camisas
viejas), rozczarowanej poowicznoci faszyzacji" Hiszpanii, znajdowaa
wyraz w licznych spiskach, ktrych celem byo odsunicie Franco od
wadzy, a nawet zamach na jego ycie. Za pomoc odpowiedniego dawkowania
represji i personalnych roszad Franco neutralizowa te nastroje, w czym
istotn rol odegrao te wysanie tysicy najbardziej gorliwych
falangistw na front wschodni wraz z Divisin Azul.
Cech wewntrznego pluralizmu (ktry przetrwa a do koca istnienia
reimu) obozu frankistowskiego byy rywalizacja i antagonizmy midzy
poszczeglnymi rodzinami politycznymi", w wielu przypadkach
przybierajce posta otwartych konfliktw. Jeszcze w czasie wojny domowej
doszo w Sewilli do starcia midzy falangistowsk demonstracj a
kocieln procesj. W maju 1942 r. antagonizm midzy armi a Falang
doprowadzi w Pampelunie, Burgos i Sewilli do wybuchu walk ulicznych
midzy oficerami a falangistowskimi studentami. Do najpowaniejszego
kryzysu doszo jednak w sierpniu 1942 r. Przed sanktuarium maryjnym na
przedmieciach Bilbao doszo do starcia karlistw z falangistami. W
wyniku eksplozji granatw, rzuconych w tum karlistw wychodzcych z
kocioa, rannych zostao kilkadziesit osb. We mszy bra udzia
prokarlistowski minister armii gen. Jose Enriue Yarela, ktry incydent
potraktowa jako prb

401
zamachu na jego ycie. Wysa, bez konsultacji z Franco, telegramy do
wszystkich okrgw wojskowych, informujce o wydarzeniu i wzywajce armi
do pooenia kresu samowoli Falangi. Reim stan w obliczu bardzo
powanego wewntrznego konfliktu i tylko mediacyjna zrczno Franco
zapobiega otwartej konfrontacji. Falangistw odpowiedzialnych za
incydent ukarano (jednego z nich stracono), armia zostaa
usatysfakcjonowana dymisj Serrano Suflera. Franco zdymisjonowa te
jednak zbyt samodzielnego Yarel, co dobrze oddawao jego fundamentaln

zasad niedopuszczania do zbytniego wzmocnienia si jednej z rodzin

politycznych" kosztem innych.
Klska pastw faszystowskich w II wojnie wiatowej wywara istotny
wpyw na wewntrzny ukad si na hiszpaskiej scenie politycznej. Z
najbardziej eksponowanych stanowisk zostali usunici falangici (po
reorganizacji gabinetu z lipca 1945 r. ich udzia w rzdzie zosta
znacznie ograniczony). Odebrano z ich rk kontrol nad propagand i
cenzur, zniesiono faszystowskie pozdrowienie (uniesion w gr rk).
Franco przesta wystpowa publicznie w falangistowskim mundurze.
Faszystowsko-totalitarn retoryk zastpiy zapewnienia o demokratycznym
charakterze reimu. Miaa to by demokracja organiczna" lub
chrzecijaska", czy te ewangeliczna" -wynalazek hiszpaski, grujcy
pod wzgldem zarwno spoecznej sprawiedliwoci, jak i skutecznoci
dziaania nad bezdusznymi i pogronymi w anarchii demokracjami Zachodu.
Demokratyczne oblicze reimu miay uwiarygodni nowe instytucje i akty
prawne. W marcu 1943 r. reaktywowano Kortezy, cho podobiestwo z
parlamentem z czasw demokratycznej Republiki istniao tylko w nazwie.
Czonkowie Kortezw (procu-radores - nazwa nawizujca do czasw
monarchii absolutnej) nie pochodzili z demokratycznych wyborw, ale swoj
funkcj zawdziczali bd penionym stanowiskom, bd mianowaniu. Na 424
miejsca 126 przypadao Falandze, 141 syndykatom, 102 burmistrzom
najwikszych miast. Z urzdu w Kortezach zasiadali wszyscy ministrowie,
rektorzy uniwersytetw, zwierzchnicy najwaniejszych instytucji. 50
procuradores mianowa wedle swojego uznania Franco. Rol Kortezw bya
gwnie legitymizacja reimu, a ich najwaniejsz prerogatyw
zatwierdzanie praw przedstawianych przez rzd. Zbieray si rzadko i
nieregularnie. W 1945 r. uchwaliy ustaw o referendum narodowym, ktre
miao si sta procedur (ulubion przez wikszo reimw
dyktatorskich), poprzez ktr Hiszpanie wypowiadaliby si w
najwaniejszych sprawach swojego kraju.
17 VII 1945 r. Kortezy uchwaliy Kart Praw Hiszpanw (Fuero de los
Espanoles), ktra miaa peni rol frankistowskiej konstytucji,
uwiarygodniajc demokratyczny wizerunek reimu. Karta gwarantowaa
podstawowe wolnoci obywatelskie: prawo do stowarzyszania si,
nietykalno mienia, tajemnic korespondencji, ograniczaa areszt
tymczasowy (bez wyroku sdowego) do 72 godzin. Wszystkie te swobody miay
jednak charakter warunkowy, ich wykorzystywanie nie mogo godzi w
fundamentalne zasady" pastwa (zbdne dodawa, e to rzd mia
kadorazowo prawo interpretowania tej formuy), mogy ulec decyzj wadz
czasowemu zawieszeniu.
Wszystkie te prodemokratyczne zmiany, jakkolwiek gwnie
deklaratywne, czy wrcz kosmetyczne, zwiastoway jednak kierunek, w
ktrym reim musia ewoluowa pod naciskiem nowej midzynarodowej
sytuacji. W Hisz402
panii, po raz pierwszy od zakoczenia wojny domowej, pojawiy si
nadzieje, e Franco bdzie zmuszony, gwnie na skutek presji zwyciskich
mocarstw zachodnich, odda wadz. Uaktywniy si rodowiska monarchistyczne, dotd z braku innej alternatywy popierajce frankistowski reim.
Poczwszy od 1943 r. zaczy one wywiera otwarty nacisk na Caudillo, by
dokona restauracji monarchii. Proszono o to w serii listw kierowanych
do Franco. Jeden z nich podpisao 27 czonkw Kortezw. Najwiksze
znaczenie miay jednak memoriay podpisywane przez wyszych wojskowych,
jako jedynych dysponujcych realn si do obalenia reimu.
Najgroniejszy z punktu widzenia Franco by list z wrzenia 1943 r., w
ktrym spraw restauracji poparo 7 z 12 najwyszej rangi generaw. O
powadze sytuacji wiadczy fakt, e u schyku n wojny wiatowej

promonarchistyczni generaowie odbywali rozmowy na temat przewrotu

wojskowego, ktry usunby Franco i doprowadzi do porozumienia z
zachodnimi demokracjami. W marcu 1945 r. burboski pretendent do tronu,
Don Juan, syn zmarego na wygnaniu Alfonsa XIII, wyda odezw (tzw.
Manifest z Lozanny), poddajc ostrej krytyce dyktatorski reim Franco,
dajc ustanowienia liberalnej, konstytucyjnej monarchii, ktra
wprowadziaby Hiszpani do rodziny demokratycznych narodw europejskich.
By to najpowaniejszy wewntrzny kryzys frankistowskiego reimu,
jedyny moment w jego historii, gdy cz armii bya bliska wypowiedzenia
posuszestwa dyktatorowi. Franco zdoa uratowa sw wadz dziki
bardzo zrcznej strategii, ktra ujawnia cay jego manipulatorsko-negocjacyjny kunszt. Unika otwartego konfliktu z monarchistami, ich listy
pozostawia bez odpowiedzi, z sygnatariuszami przeprowadza indywidualne
rozmowy, w ktrych przekonywa, e jego celem zawsze bya restauracja
monarchii, ale dopiero wtedy, gdy zaistniej po temu odpowiednie warunki.
Odwoywa si do groby destabilizacji i wybuchu nowej wojny domowej,
ktr mogaby przynie zmiana reimu. Jego ostrzeenia uwiarygodniane
byy przez podejmowane wwczas prby wtargnicia do Hiszpanii
komunistycznych i anarchistycznych guerilleros, ktrzy, paradoksalnie,
wywiadczyli Franco ogromn przysug, odnawiajc widmo bratobjczego
konfliktu i przyczyniajc si do konsolidacji frankistowskiego obozu
wok osoby przywdcy. Do zaegnania niebezpieczestwa w siach zbrojnych
przyczyniy si z kolei zrczne posunicia kadrowe Franco, ktry,
unikajc otwartych represji, zdoa usun z najwaniejszych stanowisk
promonarchi-stycznych generaw.
Kluczowe znaczenie miaa jednak monarchistyczna ofensywa" podjta
przez samego Franco. 7 VI 1947 r. Kortezy uchwaliy ustaw sukcesyjn
(Ley de Sucesin), ktra deklarowaa, e Hiszpania staje si monarchi
(katolick", socjaln", tradycjonalistyczn"), jednoczenie
potwierdzaa wadz Franco jako gowy pastwa. Przyszy krl bdzie
nastpc Franco i bdzie musia przed objciem tronu lubowa wierno
ustawom zasadniczym (leyes fundamentale). Pod tym ostatnim pojciem
rozumiano najwaniejsze akty prawne, tworzce konstytucyjn podstaw
ustroju pastwa: Kart Pracy, Kart Praw Hiszpanw, ustawy o Kortezach i
referendum. Ustanowiono Rad Krlestwa (skadajc si z najwyszego
rang generaa, szefa sztabu generalnego, przedstawicieli Falangi,
syndykatw, uniwersyte403
tw, Kocioa), jeszcze jedn dekoracyjn instytucj, do ktrej
nominalnych praw naleao wypowiadanie wojny i przedstawianie swojego
zdania o legislacji uchwalanej przez Kortezy. Ustawa sukcesyjna zostaa
poddana referendum, w ktrym poparo j, wedug oficjalnych danych, 93%
gosujcych.
W 1948 r. Franco zawar porozumienie z Don Juanem, ktry nie
rezygnujc formalnie z praw do korony zgodzi si wysa do Hiszpanii
swojego 10-letniego syna Juana Carlosa. Pod czujnym okiem Caudillo mia
by on przygotowywany do wstpienia na tron w nieokrelonej przyszoci.
Franco zdoa rozadowa niebezpiecznie narastajc monarchistyczn
presj, zneutralizowa pretendujcego do korony Don Juana. Jego reim
wszed w faz stabilizacji, ktra staa si pena po przezwycieniu
midzynarodowej izolacji u schyku lat czterdziestych. Po usuniciu w
cie Falangi i porzuceniu faszyzujcej retoryki, w okresie 1945-1957
gwnym spoiwem ideologicznym frankistowskiego reimu sta si
katolicyzm, a najwaniejszym jego sojusznikiem, obok armii, Koci.
KOCI. NACIONALCATOLICISMO
Po roku 1945 r. dla Franco katolicki charakter reimu sta si
kluczowym argumentem, ktry mia zawiadcza, e Hiszpania nie jest i

nigdy nie bya pastwem faszystowskim. Dla Kocioa za Franco od samego

pocztku by zbawc hiszpaskiego katolicyzmu, w czasie wojny domowej
wystawionego na miertelne ciosy ze strony rewolucyjnej lewicy. Poparcie
dla frankistowskiego reimu w czasach pokoju stanowio logiczn
kontynuacj wojennej krucjaty", kiedy to Koci stworzy ideologiczne
uzasadnienie rebelii skierowanej przeciwko rzdom Frontu Ludowego.
Identyfikacja pastwa i Kocioa w latach czterdziestych i
pidziesitych bya tak daleko idca, e cay ten okres przez wikszo
historykw okrelany jest mianem narodowego katolicyzmu"
(nacionalcatolicismo). Dostojnicy Kocioa zasiadali w najwaniejszych
instytucjach pastwowych: Kortezach, Radzie Krlestwa, Radzie Regencji
(miaa ona nadzorowa po mierci Franco instauracj jego nastpcy).
Legitymizowali reim poprzez udzia w publicznych uroczystociach, nie
szczdzc entuzjastycznych pochwa pod adresem Franco i stworzonego
przeze pastwa. W rzdzie, po reorganizacji z lipca 1945 r.,
najwaniejsze stanowiska znalazy si w rkach dziaaczy katolickich
(ministrem spraw zagranicznych, na lat kilkanacie, zosta przewodniczcy
Akcji Katolickiej, Alberto Martin Artajo).
Wszystkie najwaniejsze akty prawne reimu akcentoway katolicki
charakter hiszpaskiego pastwa. Ustawa sukcesyjna, deklarujc swobod
wyzna, prawo do publicznego odprawiania naboestw przyznawaa wycznie
Kocioowi katolickiemu. Druga z Zasad Ideowych Ruchu Narodowego
(kolejnej ustawy zasadniczej, przyjtej przez Kortezy w 1958 r.) gosia,
i nard hiszpaski uwaa za sw najwysz powinno podporzdkowanie
si Prawu Boskiemu, okrelonemu przez doktryn witego Rzymskiego
Kocioa Katolickiego, jedynej prawdziwej wierze, nieodcznej od naszej
tosamoci narodowej, inspirujcej nasze prawodawstwo". Franco w maju
1946 r. deklarowa w Kortezach, e pastwo doskonae, to dla nas pastwo
katolickie. Oznacza to nie tylko, e ludzie wyznaj wiar chrzecijask,
ale
404
rwnie, e konieczne s take prawa, ktre bd stay na stray
katolickich zasad, eliminoway wszelkie przeciwko nim wykroczenia".
Pena symbioza pastwa i Kocioa znajdowaa wyraz w szerokich
prerogatywach, jakie przysugiway Franco w kwestii obsady stanowisk
biskupich. Na mocy porozumienia midzy Hiszpani a Stolic Apostolsk z
1941 r., a nastpnie konkordatu, podpisanego we wrzeniu 1953 r. (tak
pna data jego zawarcia oddaje rezerw Piusa XE wobec dyktatorskiego
reimu Franco, kontrastujc z entuzjastycznym poparciem ze strony
Kocioa hiszpaskiego), szef pastwa mia prawo wyboru biskupa spord
trzech kandydatur przedstawionych przez Watykan. Na mocy konkordatu nowo
mianowani biskupi mieli wobec szefa pastwa skada przysig wiernoci,
zobowizywali si m.in. nie bra udziau w adnym zwizku ani
zgromadzeniu, ktre mogyby zaszkodzi pastwu hiszpaskiemu i porzdkowi
publicznemu", a take zapewni przestrzeganie tych zasad przez
duchowiestwo diecezjalne.
Gdy skoczya si wojna domowa, o hiszpaskim Kociele mona byo
zasadnie powiedzie, e by jej gwn ofiar - ze wzgldu na straszliwe
przeladowania, jakim by poddany na terenach kontrolowanych przez Front
Ludowy, ale zarazem jej najwikszym beneficjentem, biorc pod uwag
miejsce, jakie zyska w nowej Hiszpanii. Od zakoczenia wojny pen par
ruszyy, przy znacznym udziale finansowym pastwa, prace nad odbudow
zniszczonych kociow. W listopadzie 1939 r. przywrcone zostay,
zniesione przez Republik, pastwowe subwencje dla duchowiestwa (nie
byy zbyt wysokie, ze wzgldu na ubogi stan pastwowej kiesy).
Frankistowskie ustawodawstwo oddao Kocioowi to wszystko, co odebraa
mu II Republika, a czciowo nawet to, czego pozbawili go XIX-wieczni

liberaowie. Koci odzyska dominujc pozycj w szkolnictwie,

zwaszcza rednim. I tak np. w 1942 r. liczba maturzystw z orodkw
kocielnych bya dwukrotnie wiksza ni tych ze szk pastwowych. Lekcje
religii byy obowizkowe na wszystkich szczeblach edukacji. W szkoach
musiay si znajdowa krucyfiksy i wizerunki Matki Boskiej, uczniowie
wchodzc i wychodzc z klasy recytowali - tak jak w czasach monarchii Ave Maria". Przedstawiciele Kocioa mieli zagwarantowane miejsce w
instytucjach nadzorujcych szkolnictwo. Katolicki charakter nauczania
zapisano w odpowiednich aktach prawnych, wszystkie podrczniki miay by
w peni zgodne z nauczaniem Kocioa. Cenzura, w pierwszym okresie
powojennym w rkach Falangi, od poowy lat czterdziestych znalaza si w
gestii Ministerstwa Edukacji Narodowej, w drugiej poowie lat
czterdziestych i w latach pidziesitych kontrolowanego przez dziaaczy
katolickich. Zniesione zostay, wprowadzone przez Republik, luby
cywilne (byy one teraz dopuszczalne tylko dla osb, ktre udowodniy, i
nie s wyznania katolickiego, co wymagao dugiej procedury) i rozwody uprzednio przeprowadzone zostay uniewanione. Koci stworzy
imponujce imperium prasowe. W 1956 r. dysponowa jedn trzeci
dziennikw (19% caoci dziennego nakadu), poow czasopism (70%
nakadu). Korzysta bez ogranicze z rzdowych rozgoni radiowych. Gdy w
1956 r. inaugurowano Telewizj Hiszpask, pierwszym nadanym przez ni
programem bya msza wita odprawiona przez osobistego kapelana Franco.
405
Wzmocnieniu instytucjonalnej pozycji Kocioa towarzyszyy wzmoone
dziaania ewangelizacyjne i rzeczywisty (cho stosunkowo krtkotrway)
wzrost praktyk religijnych. Po zakoczeniu wojny domowej rozpoczto akcj
rechrystianizacji Hiszpanii", ktra obja przede wszystkim te tereny
(jak wielkie miasta ze znacznymi skupiskami robotniczymi oraz poudnie
kraju, zawsze najsabiej schrystianizowane), gdzie poprzednio
najsilniejsze byy wpywy antyklerykalnych ruchw rewolucyjnych.
Organizowano akcje misyjne, ktre polegay na wielodniowych publicznych
kazaniach, masowych spowiedziach, koczyy si za zbiorowymi ceremoniami
- w wielkich miastach byy to gigantyczne msze na wolnej przestrzeni,
ktre w Barcelonie np. gromadziy po wier miliona ludzi.
Sojusz z frankistowskim pastwem stwarza Kocioowi tak
uprzywilejowan pozycj i tak szerokie moliwoci dziaania, jakich nigdy
nie mia w wieku XX, ani XIX, kiedy naraony by na ciosy ze strony
liberaw. Od wiekw my, katolicy hiszpascy, nie mielimy tak
swobodnych rk do pracy apostolskiej, dysponujc wszystkimi moliwymi
ludzkimi gwarancjami sukcesu" - deklarowa na pocztku lat
pidziesitych najwaniejszy katolicki periodyk Ecclesia". Koci
postanowi wykorzysta zwycistwo w wojnie domowej i cakowite
unicestwienie wrogich mu si dla stworzenia spoeczestwa prawdziwie
katolickiego. Cel ten wymaga uzyskania przemonego wpywu nad
duchowoci, obyczajowoci, wieloma aspektami ycia codziennego, co
starano si osign za pomoc caej gamy rodkw, znajdujcych si tak w
dyspozycji Kocioa, jak i wsppracujcego z nim pastwa. Prawo i wadze
pastwowe miay sta na stray przestrzegania boskich przykaza. Prymas
Hiszpanii wzywa wiernych do wskazywania tych, ktrzy podejmowali prac w
niedziele i wita kocielne. Te obywatelskie denuncjacje" miay
zapobiec wielkiemu zgorszeniu, jakim jest profanacja dnia witecznego
przez prac". Gubernatorzy prowincji wydawali rozporzdzenia
zobowizujce wadze lokalne do kontrolowania, czy w odnone dni nie s
prowadzone prace na polach i w warsztatach rzemielniczych. Wydano walk
bluniercom: blunienie i uywanie obscenicznych wyrae w miejscach
publicznych karane byo grzywn lub aresztem.

Od 1941 r. rozpowszechnianie rodkw antykoncepcyjnych podlegao

karze grzywny lub wizienia. Koci i pastwo zgodnie lansoway model
rodziny wielodzietnej, do rzadkoci nie naleay rodziny z
kilkanaciorgiem potomstwa, zdarzay si nawet rodziny z 25 dzieci przypadki takie przedstawiano jako wzr do naladowania, rekordzici byli
przyjmowani przez samego Franco. W modelu ycia rodzinnego, lansowanym
przez pastwo i Koci, miejsce kobiety byo w domu. Ju Karta Pracy
(Fuero del Trabaj) zapowiadaa, e kobieta zostanie uwolniona od
brzemienia pracy i fabryki". Wprowadzono zasiki rodzinne, ktre byy
wypacane, o ile zamna kobieta nie podejmowaa pracy. Ubosze Hiszpanki
zawierajc maestwo otrzymyway od pastwa bezzwrotne poyczki, pod
warunkiem jednak, e nie rozpoczn pracy zawodowej. Kodeks karny
przewidywa kar (do 6 lat wizienia) dla kobiety, ktrej udowodniono
cudzostwo lub ktra opucia ma (analogiczna kara nie grozia
mczynie). Zarazem wprowadzono now kategori zabjstwa - z powodw
honorowych" (por honor). Dotyczya przypadkw, gdy m zabija oncudzoonic zaskoczywszy j
406
in flagranti - przewidywan kar byo jedynie opuszczenie miejsca
zamieszkania.
Cenzura eliminowaa filmy, ksiki, przedstawienia teatralne (w
caoci lub tylko ich fragmenty), ktre uznawano za antykatolickie lub
niemoralne. Z zagranicznych filmw usuwano sceny erotyczne i nieobyczajne
dialogi, ale ofiar kocielnych cenzorw pady te np. ksiki Stendhala
i Anatola France'a(na osobiste danie arcybiskupa Sewilli). Nie wolno
byo rwnie wydawa dzie takich autorw, jak Yoltaire, Kant, Nietzsche,
Freud czy Proust, Gide, Joyce, Huxley, Steinbeck. W szczytowym momencie
na indeksie cenzury znajdowao si ok. 3 tys. ksiek.
W szkoach zniesiono koedukacj (zakaz ten formalnie obowizywa do
1969 r.), zalecano, aby zajcia z dan grup uczniw prowadzone byy
przez nauczycieli tej samej pci. Starano si zaszczepi rygorystyczny
model obyczajowoci. Koci wyda walk nieprzystojnym strojom"
(dekoltom, krtkim sukienkom), nadmiernemu uywaniu kosmetykw" (bardzo
le widziany by silny makija), koedukacyjnym plaom i basenom
(powszechny sta si zwyczaj przegradzania pla lub wprowadzania rnych
godzin dla obu pci), nowoczesnym tacom. Kardyna Pla y Daniel, prymas
Hiszpanii, w latach czterdziestych da, by czonkowie modzieowej
przybudwki Falangi odstpili od noszenia krtkich spodni, poniewa miao
to budzi
407
niezdrowe uczucia wrd kobiet i dziewczt. Pildain, biskup Las Palmas
(Wyspy Kanaryjskie), wystosowa do rzdu formalny protest przeciwko
umieszczeniu na stadionie sportowym posgw przedstawiajcych nagich
atletw - kopii antycznych rzeb (m.in. Dyskobola Myrona); prosi, aby
przynajmniej przesonite najbardziej gorszce miejsca.
Prasa kocielna potpiaa kobiety, ktre chodziy bez poczoch,
paliy papierosy, wchodziy do barw, nosiy spodnie. Przestrzegano pe
pikn przed samotnym chodzeniem do kina, teatru, na przechadzk.
Szczegln uwag powicano modziey. Potpiamy zy zwyczaj, e
narzeczem trzymaj si za rce lub obejmuj" - przestrzega jeden z
biskupw. Napominano te rodzicw: Grzesz rodzice, ktrzy pozwalaj,
aby narze-czeni chodzili w miejsca oddalone i opustoszae, szczeglnie po
zapadniciu zmroku".Narzeczeni mieli walczy ze zmysowymi pokusami przez
noszenie wosiennic, zimne prysznice, ograniczanie jedzenia.

Z kolei do zada policji naleao czuwanie nad tym, eby na ulicach,

w parkach, kinach itd. pary nie dopuszczay si czynw nieobyczajnych.
Ci, ktrzy je popeniali, naraeni byli na kar grzywny, a take
ogoszenie ich nazwisk w lokalnej prasie, co w latach czterdziestych i na
pocztku pidziesitych byo cakiem powszechnym zwyczajem.
W latach pidziesitych Generalny Zarzd Bezpieczestwa (Direccin
General de Seguridad) wyda oklnik ustalajcy, zgodnie ze wskazwkami
Kocioa, normy odnoszce si do strojw kpielowych, ktrych
przestrzeganie miao egzekwowa Ministerstwo Spraw Wewntrznych. Dokument
ten stwierdza m.in., e stroje musz w naleyty sposb zakrywa piersi
i plecy", przeznaczone s wycznie do przebywania w wodzie. Zabronione
jest noszenie ich na play, w klubach, barach itp., uczestniczenie w nich
w tacach czy wycieczkach". Policjanci patrolowali plae i wyprowadzali
osoby niestosownie ubrane.
Pena symbioza pastwa i Kocioa dawaa hiszpaskiemu duchowiestwu
ogromne, rzadko spotykane w nowoczesnej historii moliwoci wpywania na
ycie spoeczne. W latach czterdziestych i pidziesitych wsplne
dziaania wadz i hierarchii kocielnej stworzyy katolicko-konserwatywny
model oficjalnej kultury, rozcigajcy si na niemal wszystkie dziedziny
ycia. By to, wedug okrelenia jednego z historykw, czas najwikszej
tradycjonalistycznej restauracji w dziedzinie religii i kultury, do
jakiej doszo w jakimkolwiek kraju XX-wiecznej Europy".
OD AUTARKII DO GOSPODARKI RYNKOWEJ I CUDU GOSPODARCZEGO"
Lata czterdzieste byy dla hiszpaskiej gospodarki okresem gbokiej
depresji, spadku produkcji we wszystkich niemal dziedzinach, ktrego
skala bya bezprecedensowa w XX-wiecznym rozwoju ekonomicznym tego kraju.
Dopiero w 1946 r. produkcja przemysowa przekroczya (o 2%) poziom z roku
1935 (kiedy to gospodarka hiszpaska nie otrzsna si jeszcze do koca
z efektw kryzysu wiatowego). Jeli bra pod uwag poziom produkcji z
okresu przedkryzysowego (1930), to zosta on przekroczony dopiero w 1950
r. Jeszcze gorzej przedstawiaa si sytuacja rolnictwa.
408
W 1945 r. zbiory pszenicy stanowiy tylko 53% zbiorw sprzed wybuchu
wojny domowej, globalna produkcja ywnoci w roku 1946 stanowia 79%
wynikw osignitych w 1929 r. W 1948 r. ten ostatni wskanik spad nawet
do 64%.
Oczywistym skutkiem depresji ekonomicznej by drastyczny spadek
poziomu ycia. Szacuje si, e w dziesicioleciu, ktre nastpio po
wojnie domowej, stopa yciowa wikszej czci ludnoci obniya si nawet
o 1/3. Pensje robotnicze, w rzeczywistych liczbach (uwzgldniajcych
bardzo wysok inflacj lat czterdziestych) zmniejszyy si o 20-30%, a w
przypadku robotnikw rolnych nawet o 40 %. Tak dramatyczna obnika
zarobkw bya moliwa wskutek likwidacji ruchu zwizkowego i lewicowych
partii, co w poczeniu z bezwzgldnym terrorem pierwszych lat
powojennych wykluczao wszelki zorganizowany opr ze strony rodowisk
robotniczych.
Produkty ywnociowe byy racjonowane (a do 1952 r.), co byo
zjawiskiem powszechnym w caej Europie lat czterdziestych, ale w
Hiszpanii racje te byy bez porwnania mniejsze ni w innych krajach
zachodniej czci kontynentu. W 1950 r. przecitne spoycie misa
stanowio poow stanu z roku 1926, a chleba - poow konsumpcji z 1936
r. W cigu pierwszych piciu lat po zakoczeniu wojny domowej, liczba
zgonw spowodowanych niedoywieniem i zwizanymi z nim chorobami o co
najmniej 200 tys. przekroczya wskaniki z okresu przedwojennego. Braki
ywnoci zrodziy czarny rynek" (zwany przez Hiszpanw straperlo - od
nazwy afery finansowej z czasw II Republiki), ktry rozkwit na masow
skal na pocztku lat czterdziestych i utrzyma si do koca dekady, mimo

drastycznych wyrokw orzekanych wobec spekulantw (byy to jednak

bardziej dziaania pokazowe, ni przejaw systematycznej polityki
skierowanej przeciwko nielegalnemu obrotowi). Ok. 1/3 ywnoci trafiao
wprost na czarny rynek, gdzie ceny byy oczywicie znacznie wysze.
Widomym znakiem prawdziwej ndzy, a nawet godu, dowiadczanych przez
niema cz ludnoci, by ogromny rozkwit prostytucji w pierwszych
latach powojennych (wdowy i sieroty po onierzach republikaskich
pozbawione byy jakiejkolwiek renty).
Zaamanie ekonomiczne lat czterdziestych po czci tumaczy si
czynnikami zewntrznymi, niezalenymi od polityki rzdu. Spadek produkcji
ywnoci wiza si z klskami suszy, ktre kilkakrotnie w tej dekadzie
zdziesitkoway zbiory. Pod wzgldem warunkw klimatycznych pierwsze
dziesiciolecie frankizmu naleao do najgorszych w XX stuleciu. Na
spadek produkcji przemysowej wpyw miay zniszczenia wojenne (w sumie 67% majtku narodowego). W najwikszym stopniu ucierpia transport
kolejowy i morski: utracono okoo poowy lokomotyw, 30% tonau statkw.
Nie byy to jednak straty porwnywalne z tymi, ktrych dowiadczya
wikszo krajw biorcych udzia w II wojnie wiatowej. Sia ognia obu
stron konfliktu bya stosunkowo skromna (w porwnaniu z tym, czego miaa
wkrtce dowiadczy Europa), adne z hiszpaskich miast nie byo poddane
systematycznym, zmasowanym bombardowaniom, gwne orodki industrialne
(przemys baskijski i kataloski) wyszy z wojny niemal nietknite. O
tym, e ekonomiczne skutki wojny mona usun w krtkim czasie, wiadczy
przykad Woch, ktrych gospodarka ucierpiaa w znacznie wik409

szym stopniu, a ktre przedwojenny poziom produkcji osigny ju w 4

lata po zakoczeniu wojny, po 10 latach za ich produkcja przemysowa
bya ju prawie dwukrotnie wiksza.
Innym czynnikiem, ktry mgby tumaczy trudn sytuacj hiszpaskiej
gospodarki, bya II wojna wiatowa, pogbiajca jej izolacj. Warto
jednak pamita, e wiele pastw wojn wykorzystao - tak jak Hiszpania w
czasie pierwszego konfliktu wiatowego - do zwikszenia wasnej produkcji
i eksportu, czsto korzystajc z wyeliminowania dotychczasowych
konkurentw. Sedno sprawy leao w tym, e Hiszpania zwizaa si z
pastwami Osi", ktre drenoway z niej cenne surowce, nie mogc
dostarczy produktw -przede wszystkim ywnoci i ropy - dramatycznie
Hiszpanii potrzebnych. Izolacja lat powojennych bya z kolei oczywist
konsekwencj politycznych wyborw dokonanych przez Franco w poprzednim
okresie.
Dla wikszoci hiszpaskich historykw nie ulega dzi wtpliwoci, e
powojenna odbudowa moga by znacznie szybsza, a depresja lat
czterdziestych w duym, by moe nawet decydujcym, stopniu wynikaa z
przyjtego modelu polityki ekonomicznej. Franco ju w swoich pierwszych
przemwieniach po zakoczeniu wojny deklarowa, e odbudowa Hiszpanii
musi by oparta na zasadzie samowystarczalnoci, a zwizki ekonomiczne z
zagranic ograniczaj jedynie suwerenno kraju, stanowic w wikszym
stopniu zagroenie ni czynnik rozwoju. Frankistowska elita wierzya (o
czym wiadcz wczesne dokumenty), i Hiszpania posiada tak bogate zoa
surowcw, e import moe by ograniczony do minimum. Za najwiksz
sabo uwaano brak ropy naftowej, dlatego te w pierwszej poowie lat
czterdziestych ogromne sumy przeznaczono na nieudane prby produkcji
paliwa syntetycznego.
Innym aksjomatem, podzielanym zreszt przez niemal wszystkie reimy
dyktatorskie lat trzydziestych i czterdziestych, by interwencjonizm
pastwowy i etatyzm. W pierwszym okresie frankizmu dominowao

przekonanie, e to pastwo powinno by gwnym regulatorem mechanizmw

ekonomicznych, jego zadaniem jest okrelanie najwaniejszych pl
gospodarczego rozwoju, i wspieranie (lub, jeli to konieczne,
zastpowanie) kapitau prywatnego.
W dziedzinie rolnictwa instrumentem dziaania pastwa bya specjalna
agenda rzdowa (Servicio Nacional del Trigo), kontrolujca obrt
ywnoci i ustalajca ceny wikszoci produktw (nie tylko zboa, co
sugerowaaby nazwa). Ich sztucznie niski poziom zniechca producentw
rolnych do zwikszania produkcji, skania natomiast do kierowania
maksymalnie duej czci ywnoci na czarny rynek.
Fatalna kondycja hiszpaskiego rolnictwa lat czterdziestych wynikaa
rwnie z faktu, e priorytet w rozwoju ekonomicznym wadze przyznaway
industrializacji, przeznaczajc na ni ogromn wikszo (na miar
skromnego budetu) nakadw finansowych. W tej dziedzinie instrumentem
pastwa by utworzony w 1941 r. Narodowy Instytut Przemysu (Instituto
Nacional de Industria), wzorowany na woskim Istituto per la
Ricostruzione Industale, istniejcym od pocztku lat trzydziestych. INI
dziaa jako gigantyczny holding, nabywajcy udziay w firmach prywatnych
i tworzcy wasne przedsibiorstwa w tych dziedzinach, gdzie kapita
prywatny nie by
410
skonny inwestowa, lub ktre wymagay nakadw przekraczajcych
moliwoci tego ostatniego. INI sta si gwnym inwestorem w przemyle
metalurgicznym, chemicznym, energetycznym (budowano tamy i elektrownie
wodne), samochodowym (pastwowe zakady Pegaso-ENASA, produkujce
autobusy i ciarwki; SEAT, powstay na bazie dawnych zakadw HispanoSuiza, wytwarzajcy samochody osobowe). Znacjonalizowano telefoni,
koleje, transport lotniczy.
Mimo tych wysikw, wzrost produkcji przemysowej w latach
czterdziestych by powolny. Etatyzm i zbyt daleko posunity
interwencjonizm nie sprzyjay efektywnoci produkcji, innowacyjnoci,
obnianiu kosztw wytwarzania (gwnym rodkiem sucym temu celowi byo
utrzymywanie pac robotniczych na niskim poziomie). Izolacjonizm i
protekcjonizm celny wykluczay zewntrzn konkurencj. Polityka
ekonomiczna wczesnego fran-kizmu doprowadzia do biurokratyzacji
gospodarki i zwizanej z ni nieuchronnie korupcji, chronicznego deficytu
budetowego i wysokiej inflacji.
Korzystne zmiany nastpiy dopiero w latach pidziesitych. Midzy
rokiem 1950 a 1958 dochd narodowy Hiszpanii wzrasta rocznie rednio o
4,5% (podczas gdy w poprzedniej dekadzie tylko o 1,9%). Ten szybki wzrost
tumaczy si kilkoma czynnikami. Po pierwsze, liberalizacj polityki
ekonomicznej, zwizan z przeksztaceniami rzdu w 1951 r., a zwaszcza
zmianami w ministerstwach gospodarczych (odeszli najbardziej konsekwentni
zwolennicy autarkii, przede wszystkim Juan Antonio Suanzes, ktry czy
kierowanie INI z kluczow tek ministra przemy stu i handlu). Ograniczono
pastwow kontrol cen, obniono niektre taryfy celne. Doprowadzio to
do wzrostu obrotw handlu zagranicznego, ktrego struktura staa si
znacznie korzystniejsza ni w poprzedniej dekadzie. Dziki wycofaniu si
z polityki utrzymywania cen ywnoci na niskim poziomie, wzrosa znacznie
produkcja rolna, co pozwolio importowa, zamiast ywnoci, przede
wszystkim rodki produkcji. Istotny wpyw na oywienie ekonomiczne miaa
te pomoc amerykaska. Jej rozmiary byy ograniczone, nieporwnywalne z
tym, co otrzymaa Europa Zachodnia w ramach planu Marshalla, ale i tak
stanowia ona silny impuls wzrostu dla gospodarki tak zamknitej i
statycznej, jak hiszpaska.

Liberalizacja polityki ekonomicznej bya jednak poowiczna,

moliwoci wzrostu gospodarczego w ramach dotychczasowego systemu
zagroone zostay przez gwatowny wzrost inflacji, a przede wszystkim
byskawicznie narastajcy deficyt budetowy. W 1958 r. pastwo
hiszpaskie stano wobec realnej groby niewypacalnoci, rezerwy
walutowe w krytycznym momencie stopniay do 10 mln dolarw (podczas gdy
biece zobowizania wynosiy 60 mln). W tej dramatycznej sytuacji Franco
da si nakoni do fundamentalnego przeorientowania polityki
ekonomicznej, ktre stao si podstaw szybkiego wzrostu w cigu
nastpnych kilkunastu lat. Ster gospodarki Caudillo odda (praktycznie do
koca istnienia reimu - jak si pniej okazao) w rce ludzi zwizanych
z katolick organizacj Opus Dei".Laureano Lpez Rod, protegowany
Carrero Blanco, otrzyma kluczowe stanowisko przewodniczcego Komisji
Ekonomicznej Wsppracy i Planowania (w latach szedziesitych kierowa
koordynujcym polityk gospodarcz Komisariatem Planu Rozwoju). Dwa inne
najwaniejsze resorty 411
finansw i handlu, objli Mariano Navarro Rubio i Alberto Ullastres.
Nieco pniej Gregorio Lpez Bravo obj Ministerstwo Przemysu. W lipcu
1959 r. wprowadzili oni w ycie Plan Stabilizacji, opracowany w
porozumieniu z Midzynarodowym Funduszem Walutowym. Za cen przejciowej
recesji, wzrostu bezrobocia, zamroenia pac, ograniczenia wydatkw
pastwowych, dewaluacji pesety zdawiono inflacj i uzdrowiono budet,
oczyszczajc przedpole dla zmian systemowych. Dzieem technokratw (jak
szybko zaczto ich w Hiszpanii nazywa) z Opus Dei" byo otwarcie
hiszpaskiej gospodarki na wiat. Obniono taryfy celne, ujednolicono
system wymiany dewizowej (dotd stosowano kilkanacie rnych kursw
pesety), stworzono korzystne moliwoci inwestowania dla kapitau
zagranicznego. Poza wybranymi dziedzinami (jak przemys obronny) udzia
zagraniczny w przedsibiorstwach dziaajcych w Hiszpanii mg odtd
siga 50%. Uatwiono transfer czci zyskw za granic. Liberalizacja
hiszpaskiej gospodarki nigdy za czasw frankistowskiego reimu nie bya
pena. Ca byy wysze ni w innych krajach Europy Zachodniej. Wikszy
te pozostawa wpyw pastwa na gospodark (trzy kolejne Plany Rozwoju
wytyczay strategiczne kierunki zmian ekonomicznych). Nie stosowano ju
rcznego sterowania", jak w latach czterdziestych, ale instrumenty
porednie: taryfy celne, stopy procentowe, podatki, kursy walut, kredyty
i subwencje (zwaszcza dla eksporterw).
Nawet ta czciowa liberalizacja okazaa si wystarczajcym impulsem
do zapocztkowania boomu ekonomicznego - kilkunastoletniego okresu
szybkiego wzrostu i modernizacji hiszpaskiej gospodarki. W okresie 19601974 redni wzrost produktu narodowego brutto wynosi ok. 7% (najszybsze
tempo rozwoju przypado na lata 1961-1964), a produkcji przemysowej ponad 10%. Najszybciej rozwijay si przemys chemiczny, metalurgiczny,
maszynowy. Dziki temu, e produkcja przemysowa wzrastaa szybciej ni
rolna, w krtkim czasie zmieniy si zasadniczo proporcje globalnego
produktu narodowego: udzia w nim rolnictwa zmniejszy si z 24% w 1960
do 10,5% w 1975 r. (byo to mniej ni we Woszech, Grecji czy
Portugalii). W ostatnim roku ycia Franco przemys (wraz z budownictwem)
wytwarza 41,1% produktu narodowego, usugi - 48,4%. Najlepsz ilustracj
oszaamiajcej dynamiki rozwoju przemysowego jest brana motoryzacyjna.
W 1959 r. w Hiszpanii produkowano, a waciwie jedynie montowano (z
woskich czci) 38 tys. samochodw osobowych (modeli FIATA, udziaowca
SEAT A). Do 1973 r. produkcja rocznie rosa rednio o 23% (przewaajca
jej cz bya sprzedawana na rynku wewntrznym). Montownie i fabryki w
Hiszpanii otworzyy: Renault, Citroen, Morris--Leyland, Chrysler-Talbot,
Ford, General Motors.

Suma zagranicznych inwestycji w okresie 1960-1974 wyniosa 7,6 mld

dolarw. 40% kapitaw pochodzio ze Stanw Zjednoczonych, 17% ze
Szwajcarii (pastwo to byo porednikiem dla kapitaw z innych krajw),
po 10% z Niemiec i Wielkiej Brytanii, 5% z Francji. Hiszpania korzystaa
z oglnowiatowej koniunktury, przycigajc zagranicznych inwestorw
tani si robocz, nieobecnoci ruchu zwizkowego, chonnym rynkiem
wewntrznym.
Oprcz kapitau zagranicznego istniay dwa inne kluczowe rda
finansowania inwestycji. Pierwszym byy wpywy z turystyki, ktra zacza
si
412
szybko rozwija od schyku lat pidziesitych, w drugiej poowie
nastpnej dekady i na pocztku lat siedemdziesitych osigajc rozmiary
prawdziwego boomu. Zagraniczni turyci w 1965 r. pozostawili w Hiszpanii
1,18 mld, dolarw, w 1970 r. suma ta wynosia ju 1,68 mld, a w 1973 r.
ponad 3 mld. Pod koniec lat szedziesitych udzia turystyki w globalnym
produkcie narodowym wynosi 9%. Transfer dewiz nastpowa take za spraw
masowej emigracji zarobkowej. W latach szedziesitych do pracy za
granic (gwnie do Niemiec i Szwajcarii oraz Francji) wyjechao niemal
dwa miliony Hiszpanw. Suma przekazw pieninych, ktre midzy rokiem
1959 a 1973 napyny od nich do rodzin w kraju, wyniosa 5,4 mld
dolarw. Dziki tym wanie kwotom znajdowao si, mimo stale ujemnego
salda handlu zagranicznego, pokrycie dewizowe dla wzrastajcego w szybkim
tempie importu, gwnie o charakterze inwestycyjnym.
Lata 1960-1974 stanowiy dla Hiszpanii okres bezprecedensowego
rozwoju ekonomicznego, ktrego skala i tempo nie miay adnych
odpowiednikw w dotychczasowej historii tego kraju. W latach
szedziesitych Hiszpania rozwijaa si szybciej ni inne kraje
europejskie, w skali wiatowej pod wzgldem tempa wzrostu ustpujc tylko
Japonii. Dziki temu moliwe stao si zmniejszenie dystansu midzy
Hiszpani a najbardziej rozwinitymi krajami Europy, ktry dramatycznie
pogbi si za spraw wojny domowej i dugiej stagnacji pierwszego
okresu frankizmu. Wedug oblicze dokonanych przez hiszpaskiego
historyka Gabriela Tortella proporcja dochodu narodowego Hiszpanii (w
przeliczeniu na gow mieszkaca) w stosunku do poczonego
(urednionego) dochodu anglo-francuskiego wynosia: w roku 1930 - 57%,
1940 - 47%, 1950 - 39%, 1960 - 44%, 1970 - 58%, 1980 - 62%.
413
Dynamiczny wzrost gospodarczy zaama si w roku 1975, kiedy to
dochd narodowy zwikszy si tylko o ok. 1%. Recesja, ktrej
dowiadczya Hiszpania, bya czci globalnego kryzysu (wywoanego
przede wszystkim gwatown zwyk cen ropy naftowej) i wiadectwem
znacznego stopnia jej integracji ze wiatow gospodark. Recesja
hiszpaskiej gospodarki bya gbsza i bardziej dugotrwaa ni wielu
innych najbardziej rozwinitych pastw Europy i wiata, co wynikao z
dwch podstawowych przyczyn: wikszego stopnia uzalenienia od ropy
naftowej jako podstawowego surowca energetycznego (70% w stosunku do
redniej 55% dla czonkw OECD), ktry w dodatku cakowicie (99%)
pochodzi z importu. Drug przyczyn bya wiksza ni w najwyej
rozwinitych krajach wiata biurokratyzacja i etaty zacj a hiszpaskiej
gospodarki pnego frankizmu (mimo caej liberalizacji lat
szedziesitych) i wynikajce z nich mniejsza elastyczno i zdolno
adaptowania si do nowych warunkw ekonomicznych.
TRANSFORMACJA SPOECZNA I KULTUROWA

Spadek realnych dochodw szerokich grup ludnoci i represyjna

polityka wobec wiata robotniczego - zjawiska charakterystyczne dla
pierwszego okresu frankizmu, miay by w intencji rzdzcych rwnowaone
przez system ubezpiecze spoecznych. Stworzony w latach czterdziestych,
opiera si na skadkach paconych przez pracownikw i pracodawcw.
Jeszcze w 1938 r. ustanowiono zasiki rodzinne, ktre otrzymyway
najliczniejsze i najubosze rodziny (ok. 10% populacji). Nastpnie
wprowadzono ubezpieczenie na staro" (Seguro de Vejez), w nastpnej
kolejnoci powszechne ubezpieczenia chorobowe. Z czasem system
ubezpiecze zosta rozcignity na ludno rolnicz (1964) i pracujcych
na wasny rachunek (lata siedemdziesite). Instrumentem polityki
spoecznej by te program taniego budownictwa mieszkaniowego,
subsydiowanego przez pastwo. Na pocztku lat czterdziestych budowano 13
tys. mieszka rocznie, w 1947 r. ju 30 tys., a w 1950 r. - 42 tys., co
byo niemaym osigniciem, bezprecedensowym w historii Hiszpanii.
Jeeli jakie dziaania frankistowskiego reimu zasugiway na miano
reakcyjnych (w sensie likwidowania wprowadzonych poprzednio reform), to
bya ni z pewnoci polityka wobec rolnictwa. Anulowano wszelkie zmiany
wasnoci ziemskiej, ktre dokonay si w czasach Republiki i wojny
domowej, wszyscy bez wyjtku chopi musieli zwrci nadziay otrzymane w
ramach reformy rolnej. Wadze prboway w ograniczonym stopniu rozwiza
problem bezrolnych chopw (jedn z gwnych przyczyn lecych u rde
wojny domowej) poprzez program zagospodarowania nieuytkw. Rezultaty
byy jednak nader skromne. Do poowy lat szedziesitych Narodowy
Instytut Kolonizacji osadzi na nowych gospodarstwach niecae 50 tys.
rodzin chopskich (i tylko mniej ni 1/5 z nich otrzymao peny tytu
wasnoci). W latach czterdziestych jedynymi dziaaniami frankistowskich
wadz, ktre byy korzystnie odczuwane przez ludo wiejsk, bya ochrona
umw dzierawnych (ktre nie mogy by arbitralnie wypowiedziane lub
podwyszone) oraz wprowadzenie minimalnych pac (na bardzo niskim
poziomie) dla robotnikw rolnych.
414
Zmiany w strukturze spoecznej, poziomie dochodw poszczeglnych grup
zawodowych i skali dzielcych je dystansw - ekonomicznych i
cywilizacyjnych, rozpoczy si dopiero wraz z przypieszonym rozwojem
gospodarczym: na ograniczon skal w latach pidziesitych, ogromn
dynamik zyskujc w nastpnej dekadzie, kiedy to hiszpaskie
spoeczestwo ulego gruntownej przemianie.
Poczynajc od pocztku wieku sytematycznie mala odsetek ludnoci
zatrudnionej w rolnictwie, okoo roku 1930 stanowia ona mniej ni poow
zawodowo czynnych Hiszpanw. Powojenna recesja odwrcia ten trend, na
pocztku lat czterdziestych ponownie ludno rolnicza stanowia wikszo
spoeczestwa. Sytuacja ta ulega gwatownej zmianie poczynajc od koca
nastpnej dekady. Midzy 1951 a 1970 r. hiszpask wie opucio 3,8 mln
ludzi. Porzucano gospodarstwa mae i karowate - minifundia (znikno ich
w tym czasie prawie p miliona), co prowadzio do powikszania si
redniego areau pozostaych gospodarstw, a zwaszcza wzrostu liczby
najwikszych z nich (przybyo 17 tys. farm o powierzchni wikszej ni 50
ha). Innym skutkiem masowego exodusu ze wsi by narastajcy w latach
szedziesitych brak rak do pracy, a w zwizku z tym bardzo szybki
wzrost (szybszy ni w przemyle, cho poziom startu by niszy) zarobkw
robotnikw rolnych. To z kolei prowadzio do znacznego zwikszenia
nakadw inwestycyjnych (wobec wzrostu kosztw siy roboczej bardziej
opacao si inwestowa w maszyny, nawozy itd.) i w konsekwencji wzrostu
wydajnoci wszystkich niemal upraw.
W momencie mierci Franco - w roku 1975, w rolnictwie zatrudnionych
byo ju tylko 22% zawodowo czynnych Hiszpanw, w przemyle 38%, usugach

40%, co zbliao Hiszpani do mniej zaawansowanych krajw czonkowskich

Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej. W 1970 r. 40%, a w 1975 r. ju ok.
50% populacji yo w miastach, ktrych wielko przekraczaa 50 tys.
ludnoci (w tym ok. 40% w miastach powyej 100 tys.).
Cech rozwoju przemysowego Hiszpanii, a co za tym idzie kierunku
wewntrznych migracji, byo utrwalenie dominacji dotychczasowych orodkw
industrialnych. Ogromna wikszo inwestycji przypadaa na Kataloni,
Kraj Baskw i region madrycki (wzrost znaczenia tego ostatniego by
najwiksz zmian w geograficznym rozmieszczeniu hiszpaskiego
przemysu). W cigu kilkunastu lat Katalonia wchona ok. 720 tys.
nowych przybyszy, Madryt - ok. 630 tys. Regionami, ktre najczciej
opuszczano, byy, tradycyjnie, najbiedniejsze i najbardziej przeludnione
(w stosunku do istniejcych moliwoci zatrudnienia) Andaluzja (saldo
negatywne: 840 tys.), Kastylia-La Mancha i Kastylia-Len (po ok. 450
tys.), Estremadura (ok. 380 tys.), Galicja (ok. 230 tys.), Murcja (100
tys.).
Wadze prboway wprowadza w ycie polityk rozwoju regionalnego,
majc na celu tworzenie nowych centrw przemysowych na terenach sabo
dotychczasach zindustrializowanych, ale wysiki te generalnie nie
przynosiy powodzenia (z wyjtkiem Vigo, Yalladolid i Saragossy). Bardzo
due rodki zostay przeznaczone na stworzenie nowoczesnego kompleksu
chemicznego w Huelvie, ale pozostaa .ona industrialn wysp w sabo
rozwinitym rolniczym regionie. Dziki odpywowi ludnoci z
najbiedniejszych regionw, wzrasta w nich przecitny dochd na gow
mieszkaca, ale w rzeczywisto415
ci nie oznaczao to bynajmniej zmniejszenia dystansw ekonomicznych
1 cywilizacyjnych midzy regionami, w niektrych przypadkach trend by
wrcz odwrotny.
Mimo tak masowych migracji do miast i do pracy w przemyle, w latach
szedziesitych zjawisko bezrobocia - dziki ogromnemu wzrostowi
gospodarczemu i masowej emigracji za granic - praktycznie nie istniao
(nie przekraczao 2%). W szybkim tempie wzrastay te zarobki robotnikw.
Byo to moliwe dziki nowemu ustawodawstwu pracy, wprowadzonemu wraz z
Planem Stabilizacji. Prawo o umowach zbiorowych (Ley de Con-venios
Colectivos) pozwalao pracownikom negocjowa z pracodawcami wysoko
pac. Midzy 1961 a 1970 r. realny wzrost pac rednio wynosi rocznie
6,45%. Jednoczenie skrceniu ulega przecitny czas pracy - z 49 godzin
w 1964 r. do 44 w 1975 r. (podczas gdy wydajno hiszpaskiego robotnika
bya cigle znaczco mniejsza ni w najbardziej rozwinitych krajach
Europy Zachodniej: w 1970 r. w stosunku do Francji o 45%).
O ile jeszcze w 1950 r. dochd narodowy w przeliczeniu na gow
mieszkaca wynosi niecae 700 dolarw, w 1960 r. ledwo przekracza 1000,
w 1973 r. wynosi ju prawie 2300 dolarw (przekraczajc magiczn barier
2 tys., co Lopez Rod, jeden z architektw cudu gospodarczego", uwaa
za niezbdny warunek wprowadzenia w Hiszpanii systemu demokratycznego).
Byo to wicej ni w przypadku Irlandii, Grecji, Portugalii (w
odniesieniu do tej ostatniej niemal dwukrotnie).
Sprawiedliwsza dystrybucja dochodu narodowego (przede wszystkim
dziki szybkiemu wzrostowi pac) pozwolia rozwj ekonomiczny przeku w
znaczny wzrost poziomu ycia wikszoci spoeczestwa. Dobr ilustracj
s zmiany (procentowe) w zaopatrzeniu gospodarstw domowych w dobra
trwaego uytku:
lodwki pralki telewizory samochody
1960

4
19
l
4
1975
87
55
89
48
Efektem industrializacji, urbanizacji, wzrostu zamonoci byy
gbokie przemiany socjalne, demograficzne, kulturowe. Midzy rokiem 1950
a 1975 przecitna dugo ycia wzrosa z 62,1 lat do 73,3, co najlepiej
oddawao popraw w dziedzienie warunkw materialnych, odywiania si,
higieny, opieki lekarskiej itd. Ludno Hiszpanii powikszya si z
niecaych 28 mln w 1950 r. do prawie 34 mln w 1970. Pod wzgldem
struktury przyrostu naturalnego Hiszpania coraz bardziej upodabniaa si
do krajw rozwinitych. Zmniejszy si wskanik miertelnoci, zwaszcza
niemowlt -uwaany za jeden z najwaniejszych miernikw poziomu
cywilizacyjnego. Ten ostatni w 1960 r. by w Hiszpanii o 50% wyszy ni
we Francji, w 1980 r. by ju niemal taki sam. Najwyszy przyrost
naturalny (prawdziwy baby boom) przypad na lata szedziesite - okres
najszybszego wzrostu gospodarczego i najbardziej odczuwalnej poprawy
poziomu ycia. Obniy si na przeomie lat szedziesitych i
siedemdziesitych (gdy tempo rozwoju
416
ulego osabieniu), spadajc gwatownie w poowie lat siedemdziesitych,
kiedy to Hiszpania dotkliwie odczuwaa skutki kryzysu ekonomicznego.
Jednoczenie zmniejszya si wielko przecitnej rodziny: midzy rokiem
1960 a 1975 z 4 do 3,02 osb, co rwnie zbliao Hiszpani do wskanikw
demograficznych krajw EWG.
Ekonomicznej prosperity towarzyszy te rozwj szkolnictwa, co
zawiadcza wzrost wskanika alfabetyzacji i skolaryzacji na wszystkich
szczeblach nauczania. Wskanik alfabetyzacji wynosi w 1950 r. 82,6%, w
1960-86,3%, w 1970 - 91,2%. Szkolnictwo na szczeblu podstawowym stao si
prawdziwie powszechne, na szczeblu rednim, mimo znacznego postpu,
cigle wskanik skolaryzacji by niszy ni w innych rozwinitych
krajach: 67% w latach siedemdziesitych, co sytuowao Hiszpani w pobliu
Grecji (69%) i Woch (73%), ale daleko w tyle za Francj (78%), Holandi
(82%) czy Belgi (82%). W latach szedziesitych szybko zwikszaa si
liczba studentw, a w prawdziwie oszaamiajcym tempie - w pierwszej
poowie lat siedemdziesitych (w 1969 r. byo ich 150 tys., w 1975 r. ok.
400 tys.). Mimo to, pod wzgldem szkolnictwa wyszego Hiszpania w
momencie mierci Franco sytuowaa si na kocu zachodnioeuropejskiej
drabiny, podobnie jak w przypadku globalnych nakadw na szkolnictwo. W
1976 r. stanowiy one 1,9% produktu narodowego brutto, podczas gdy w
Grecji 2,3%, Portugalii i Francji 3,3%, Wielkiej Brytanii 5,3%, Szwecji
8%.
Hiszpania upodobniaa si do Europy Zachodniej i proces ten dotyczy
nie tylko poziomu dochodu narodowego, struktury zawodowej, trendw
demograficznych, ale take mentalnoci, stylu ycia, mody itd. Wpyw
miay na to zarwno wzrastajca liczba zachodnich turystw (w 1959 r.
przyjechao ich niewiele ponad 4 mln, w 1965 r. byo ich ju z gr 14
mln, a w 1972 r. -32,5 mln), jak i masowe wyjazdy zarobkowe Hiszpanw na
Zachd. Nie tylko robotnikw, ale i studentw pracujcych w czasie
wakacji. Ten kontakt z Zachodem w dziedzinie obyczajowoci przynis

midzy innymi upowszechnienie bikini i piguki antykoncepcyjnej. Nie

pomagay stanowcze sprzeciwy ze strony Kocioa - kardyna Segura w
swoich kazaniach nazywa zagranicznych turystw agentami Szatana, ktrzy
przynosz nam swoje zdeprawowane zwyczaje". Zderzenie konsumpcyjnych,
laickich stylw ycia z oficjaln, konserwatywno-katolick kultur,
prowadzio do zadziwiajcych sytuacji. I tak np. rozpowszechnianie
rodkw antykoncepcyjnych byo wci zakazane (do 1978 r.), wic
ginekolodzy masowo przepisywali piguki jako rodki do wyregulowania
cyklu menstruacyjnego, dziki czemu mogy by sprzedawane w hiszpaskich
aptekach. Dziaaa w dalszym cigu surowa cenzura obyczajowa, Hiszpanie
wic masowo wyjedali do nadgranicznych miejscowoci francuskich, by tam
oglda erotyczne i pornograficzne filmy. Powstaa caa sie biur podry
specjalizujcych si w tego rodzaju turystyce. Tylko midzy styczniem a
czerwcem 1973 r. 110 tys. Hiszpanw obejrzao w Perpignan Ostatnie tango
w Paryu Bertolucciego.
Fragmentem gbokich przeobrae spoecznych bya postpujca
laicyzacja, ktra nieuchronnie podmywaa fundamenty narodowego
katolicyzmu". W rzeczywistoci nie byy one tak mocne, jak mogaby
sugerowa zewntrzna potga hiszpaskiego Kocioa. Wzrost praktyk
religijnych nie

417
wykroczy poza lata czterdzieste. Nawet wtedy rzeczywiste liczby nie
zawsze byy imponujce - np. w Ciudad Rodrigo, a wic na obszarze
religijnej, konserwatywnej Pnocy, w 1951 r. w kad niedziel do
kocioa chodzio tylko 42% mczyzn i 55% kobiet. Od pocztku lat
pidziesitych nastpowa systematyczny spadek praktyk religijnych, w
1972 r. w niedzielnych mszach brao regularnie udzia tylko 35%
hiszpaskich katolikw (w 1983 r. - 28%).
Frankizm nie wpyn na zmian geograficznego zrnicowania
hiszpaskiego katolicyzmu. Aktualny pozosta podzia na prowincje
pnocne (na pnoc od Madrytu), gdzie poziom praktyk religijnych by na
og wysoki (pod koniec lat siedemdziesitych w mszach niedzielnych
uczestniczyo 90% mieszkacw Kraju Baskw, 80% Galicjan, 60-80%
mieszkacw Kastylii-Len) oraz na poudnie, gdzie wszystkie wskaniki
religijne byy znacznie nisze (Kastylia-La Mancha i Estremadura - 20-40%
uczestnictwo w niedzielnej mszy, Andaluzja - poniej 15%).
Zasadniczo niezmienne pozostao rwnie socjalne zrnicowanie
stosunku do Kocioa i religii. Najbardziej od nich odlegli pozostawali,
tak samo jak w czasach przedfrankistowskich, robotnicy rolni oraz
przemysowa klasa robotnicza. Wedug ankiety przeprowadzonej w 1957 r.
przez Akcj Katolick, tylko 2,9% robotnikw naleao do jakichkolwiek
stowarzysze religijnych, 8% regularnie uczszczao na msz, natomiast a
41% deklarowao swj nieprzychylny stosunek wobec religii, a 90% - wobec
Kocioa.
Przyspieszony wzrost gospodarczy i modernizacja hiszpaskiego
spoeczestwa w intencji rzdzcych miay legitymizowa i stabilizowa
franki-stowski system, w rzeczywistoci podmyway jego spoeczne,
kulturowe i ideologiczne podstawy. Przejmowanie zachodnioeuropejskich
wzorcw nie ograniczao si do konsumpcji, obyczajowoci, stylu ycia,
ale dotyczyo take systemu politycznego. Pluralistyczna, liberalna
demokracja stawaa si dla coraz szerszej grupy Hiszpanw podan
alternatyw dla frankistow-skiego autorytaryzmu, jawicego si jako coraz
bardziej anachroniczny. W okresie 1966-1976 zmniejszy si odsetek postaw
autorytarnych (tych, ktrzy uwaali, e jedna osoba powinna podejmowa

decyzje w imieniu innych") - z 11 do 8%, jednoczenie upowszechniy si

postawy nie-autorytarne, popierajce powszechny udzia w ksztatowaniu
polityki (z 35 do 56%). W 1973 r. 3/4 Hiszpanw byo zwolennikami
wolnoci prasy, 58% - wolnoci zwizkowej, 37% - wolnoci tworzenia
partii politycznych.
Jednoczenie wzrost zamonoci i strukturalne przemiany hiszpaskiego
spoeczestwa eliminoway rda spoecznej polaryzacji i politycznego
radykalizmu, ktre byy winne destrukcji hiszpaskiej demokracji w latach
trzydziestych. Masowy exodus ze wsi rozwiza kwesti agrarn, bodaj
najdoniolejszy i najbardziej wybuchowy problem w pierwszej poowie XX w.
Grupami zawodowymi, ktrych liczebno najbardziej si zmniejszya w
wyniku przemian ekonomicznych, byli robotnicy rolni i niewykwalifikowani
robotnicy przemysowi, tradycyjna klientela anarchizmu, najradykalniejszego skrzyda hiszpaskiej polityki. To tumaczy zreszt
prawie
418
cakowity zanik w latach szedziesitych i siedemdziesitych wpyww
ruchu anarchistycznego, ktry w pofrankistowskiej Hiszpanii by ju
jedynie marginalny. Jednoczenie ogromnie wzrosa liczebno takich grup,
jak robotnicy wykwalifikowani, kadra techniczna i menederska. Na
pocztku lat siedemdziesitych ok. poowa Hiszpanw zaliczaa si ju zarwno wedug kryterium dochodw, jak i autodefinicji - do klasy
redniej.
Zmiany spoeczne, ktre dokonay si w drugiej poowie
frankistowskich rzdw, byy bez wtpienia gwn przyczyn tumaczc
bezkonfliktowe i szybkie wprowadzenie demokracji po mierci Franco.
KONFLIKTY SPOECZNE. EWOLUCJA KOCIOA. NACJONALIZM BASKIJSKI
Mimo skrajnie represyjnej polityki reimu w pierwszym okresie jego
istnienia, spadek stopy yciowej i realnego poziomu zarobkw popycha
robotnikw do podejmowania strajkw. Pierwsze protesty nastpiy w 1945 i
1946 r. - gwnie w Katalonii, ale take w Madrycie, Sewilli i Kraju
Baskw. W 1947 r. w Bilbao strajkowao 50 tys. robotnikw. W 1951 r.
podwyka biletw transportu publicznego wywoaa w Barcelonie bojkot
tramwajw, ktry przerodzi si w kilkudniowy strajk generalny,
obejmujcy 300 tys. robotnikw. W 1958 r. wielka fala strajkowa obja
Kataloni i asturyjskie kopalnie. Wszystkie strajki byy brutalnie
rozbijane przez policj i wojsko, ich przywdcy zwalniani z pracy i
stawiani przed sdem (do 1963 r. udzia w strajkach, tak samo jak i
nielegalnych demonstracjach i zwizkach, sdzony by przez trybunay
wojskowe).
Wiosn 1962 r. doszo do masowych strajkw w Asturii, ktre
rozprzestrzeniy si na Kraj Baskw i Kataloni. Mimo, e wadze
wprowadziy stan wyjtkowy, represje byy tym razem mniej surowe i
rozlege ni w przypadku robotniczych protestw w poprzednim okresie. W
lipcu 1962 r. wprowadzono do kodeksu karnego poprawk znoszc
penalizacj akcji robotniczych o niepolitycznych celach" (cho strajki
pozostay nielegalne a do koca istnienia frankizmu). Ta wzgldna
tolerancja reimu wobec rewindykacji ekonomicznych bya odbiciem nowej
polityki gospodarczej lat szedziesitych, a zwaszcza dopuszczenia do
negocjacji pacowych midzy pracodawcami a robotnikami (Ley de Convenios
Colectivos z 1959 r.). Industrializacja lat szedziesitych pomnaaa
szeregi wielkoprzemysowej klasy robotniczej, ktra chciaa partycypowa
w cudzie ekonomicznym". Od pocztku tej dekady a do koca istnienia
reimu stale wzrastaa liczba strajkw i biorcych w nich udzia
pracownikw (ogromna ich wikszo miaa charakter ekonomiczny, ale od
koca lat szedziesitych coraz czciej zdarzay si strajki polityczne
- solidarnociowe, w obronie aktywistw wyrzuconych z pracy itd.). O ile

w 1966 r. w wyniku strajkw hiszpaska gospodarka utracia ok. 1,5 mln

godzin pracy, to w 1969 ju 9 mln, a w 1974 i 1975 r. liczba ta
ksztatowaa si na poziomie kilkunastu milionw (we Francji w tym samym
czasie ok. 3 mln godzin rocznie).
A do koca frankizmu przetrwa monopol w dziedzinie ruchu
zwizkowego. Jedyn legalnie istniejc bya Organizacja Zwizkowa
(Organiza-cin Sindical), bdca pionem Falangi, grupujca robotnikw
wedug dzia419

w gospodarki. Na pocztku lat szedziesitych dopuszczono wybr

delegatw zwizkowych na najniszych szczeblach bezporednio przez zaogi
robotnicze. Zezwolono te na wyanianie w kadym przedsibiorstwie
reprezentantw zaogi (jurados de empresd), ktrzy w jej imieniu
negocjowali z pracodawcami warunki pracy i wysoko pac. Ta
liberalizacja stosunkw pracy stworzya robotnikom moliwoci
samoorganizacji niezalenej od oficjalnych zwizkw zawodowych. Poczwszy
od 1958 r. w asturyjskich kopalniach, a od 1962 r. na terenie caego
kraju, zaczy powstawa pjawne Komisje Robotnicze (Comisiones
Obreras), pocztkowo powoywane ad hoc, na potrzeby konkretnych
negocjacji, z czasem zamieniajce si w autonomiczn reprezentacj
robotnikw, take na szczeblu ponadzak-adowym. cieray si w nich
wpywy katolickich dziaaczy zwizkowych (z legalnych Bractw Robotniczych
Akcji Katolickiej - HOAC) oraz dziaajcych konspiracyjnie komunistw,
ktrzy z czasem przejli kontrol nad wikszoci Komisji. Wadze
represjonoway najaktywniejszych dziaaczy Komisji, w 1968 r. Sd
Najwyszy orzek, e s one nielegalne, ale nie zahamowao to rozwoju
ruchu, ktry po mierci Franco wyoni si na legalnej scenie jako
najsilniejsza centrala zwizkowa.
Drugim rodowiskiem, ktre przysparzao reimowi staych kopotw,
byli studenci. Ju w lutym 1956 r. doszo na Uniwersytecie Madryckim do
powanych, kilkudniowych star midzy opozycyjnie nastawionymi studentami
a zwolennikami oficjalnego, falangistowskiego zwizku akademickiego SEU
(Sindicato Espanol Universitao). Wadze zareagoway zawieszeniem praw
obywatelskich gwarantowanych w Karcie Praw Hiszpanw i przejciowym
zamkniciem Uniwersytetu. Od 1958 r. studenci mogli wybiera na poziomie
wydziaw wadze SEU, co prowadzio do oywienia politycznych sporw na
uczelniach. Znaczenie rodowiska studenckiego roso wraz z jego liczebnym
rozwojem, a zwaszcza koncentracj w dwch wielkich orodkach
akademickich, Barcelonie i Madrycie (w tym drugim w latach
siedemdziesitych byo 150 tys. studentw). Studenckie demonstracje i
strajki midzy sierpniem 1968 r. a grudniem 1970 r. a trzykrotnie
zmuszay wadze do ogaszania stanu wyjtkowego i wprowadzania na kampusy
si policyjnych.
Liberalizacja reimu i wejcie w dorose ycie nowego pokolenia,
ktrego nie paraliowaa ju pami wojny domowej, prowadzio w latach
szedziesitych do odrodzenia si opozycji, praktycznie nie istniejcej
od czasu zneutralizowania w latach czterdziestych monarchistw i
rozprawienia si z komunistyczn partyzantk (wyjtkiem byli nieliczni
bojownicy anarchistyczni, jeszcze w latach pidziesitych podejmujcy
odosobnione prby akcji terrorystyczno-sabotaowych). Emigracyjne wadze
Komunistycznej Partii Hiszpanii przyjy na pocztku lat szedziesitych
strategi infiltrowania oficjalnych organizacji zwizkowych, a zwaszcza
powstajcych Komisji Robotniczych, co pozwolio komunistom zdoby
szerokie wpywy na tym terenie. Socjalici obstawali przy polityce

bojkotu oficjalnych instytucji, prbujc tworzy wasne, tajne komitety

robotnicze, ale z bardzo ograniczonym powodzeniem.
O ile opozycja lewicowa naraona bya w dalszym cigu na bardzo
brutalne represje (w 1963 r., mimo midzynarodowych protestw, wykonano
wyrok mierci na przybyym z emigracji dziaaczu komunistycznym, Julianie
420
Grimau), to tradycyjnie wiksz tolerancj cieszyy si inicjatywy
podejmowane przez krgi katolickie i monarchistyczne, w wikszoci
przypadkw ryzykujce co najwyej szykany natury zawodowej i
administracyjnej. Od 1963 r. wydawane byo pierwsze opozycyjne pismo
tolerowane przez reim, Zeszyty na Rzecz Dialogu" (Cuadernos Para el
Dialog), zaoone przez Joauina Ruiza Gimeneza (do lutego 1956 r.
ministra edukacji).
Spotkanie rnych nurtw antyfrankistowskiej opozycji (poza
komunistami) nastpio w czerwcu 1962 r. w Monachium, przy okazji
Kongresu Ruchu Europejskiego. Ponad sto osobistoci, zarwno z emigracji,
jak i kraju, podpisao manifest, w ktrym stwierdzano, e wejcie
Hiszpanii do EWG (cztery miesice wczeniej zoya ona taki wniosek)
musi by poprzedzone demokratycznymi reformami. Wywoao to prawdziw
wcieko reimu - zmasowan nagonk propagandow, zawieszenie swobd
obywatelskich gwarantowanych w Karcie Praw Hiszpanw, przejciowe
uwizienie na Wyspach Kanaryjskich powracajcych do kraju sygnatariuszy
protestu (m.in. Jose Mari Gil Roblesa, dawnego przywdc CEDA).
Reakcja na monachijskie spotkanie, w latach szedziesitych jedyne
wsplne przedsiwzicie rnych nurtw opozycyjnych, bya niewspmierna
do rzeczywistej wagi tego zdarzenia. Antyfrankistowska opozycja nigdy nie
staa si powanym zagroeniem dla stabilnoci reimu, nie zdoaa
sprowokowa adnej masowej akcji, ktra sparaliowaaby funkcjonowanie
systemu (mimo e taki cel - wywoanie powszechnego strajku politycznego zakadaa strategia komunistw).
rdem znacznie powaniejszych kopotw reimu bya zmiana
stanowiska hiszpaskiego Kocioa, w poprzednim okresie bezwarunkowego
alianta i ideowej podpory frankizmu. Krytyczne akcenty wobec reimu
pojawiay si ju w latach pidziesitych w rodowisku robotniczych
dziaaczy katolickich. W skali caego Kocioa odejcie od cisego
wspdziaania z pastwem nastpio w nastpnej dekadzie. Przyczyny byy
dwojakie: pojawienie si nowej generacji ksiy, nie naznaczonych pitnem
wojny domowej, traktujcych narodowy katolicyzm" jako model cakowicie
ju anachroniczny, nieprzystajcy do zmieniajcego si hiszpaskiego
spoeczestwa, oraz zmiana w Kociele powszechnym. Sobr Watykaski II
otworzy now epok, w ktrej Koci wielk wag przykada do praw
czowieka, tolerancji, demokracji, unikajc jednoczenie zbyt bliskiego
zwizku z jakkolwiek wadz czy jedn orientacj polityczn. Nowy
papie, Pawe VI, dal si pozna ze swego krytycznego stosunku do
frankizmu jeszcze jako biskup Mediolanu, kiedy wystosowa do Caudillo
list protestujcy przeciwko ferowaniu wyrokw mierci w sprawach
politycznych. Po wstpieniu na Stolic Piotrow wystpi do Franco z
prob o zrzeczenie si przez niego prawa prezentacji (wyboru jednej z
trzech kandydatur na stanowisko biskupie), zawartego w konkordacie z 1953
r. Franco odmwi, argumentujc, e jest to tradycyjny przywilej
hiszpaskich monarchw (z prawa prezentacji zrezygnuje dopiero Juan
Carlos w 1976 r.), blokowa te starania Watykanu o zawarcie nowego
konkordatu. Wobec braku porozumienia, Pawe VI wakujce diecezje
powierza biskupom pomocniczym, ktrzy, w przeciwiestwie do biskupw
tytularnych, nie potrzebowali aprobaty Franco.
Obowizywanie konkordatu z 1953 r. miao dla Kocioa t dobr stron,
421

e duchowiestwo nadal cieszyo si uprzywilejowan sytuacj prawn

(m.in. podlegao jurysdykcji kocielnej). Nabrao to istotnego znaczenia
wraz z wczaniem si, od pocztku lat szedziesitych, coraz szerszej
grupy ksiy w dziaania opozycyjne, ktre w przypadku osb wieckich
pocigayby za sob surowe represje. W 1960 r. 339 ksiy baskijskich
podpisao list, w ktrym pitnowano brak swobd obywatelskich i
dyskryminacj narodowociow. Niektre baskijskie klasztory stay si
oparciem dla konspiracyjnych grup opozycyjnych. Czynnik narodowy
radykalizowa take nastroje Kocioa kataloskiego. Orodkiem
dysydenckiego kleru sta si tam klasztor Montserrat, najwaniejszy
przybytek religijny Katalonii. W maju 1966 r. barceloscy kapucyni
udostpnili swj klasztor dziaaczom akademickim pragncym zaoy
opozycyjny zwizek studencki. Po tym, jak policja wkroczya do klasztoru,
okoo stu ksiy przeszo ulicami miasta, protestujc przeciwko
stosowaniu przemocy wobec studentw; policja rozproszya pochd pakami.
Wydarzenie to przeszo do historii jako la capuchinada. Demonstracje
uliczne ksiy stay si hiszpask specyfik. W 1967 r. w Bilbao
osiemdziesiciu ksiy przeszo ulicami miasta, powtarzajc postulaty
listu otwartego z 1960 r. W 1969 r., po tym, jak zapady wyroki skazujce
wobec trzech duchownych oskaronych o zorganizowanie capuchi-nady, setka
ksiy zamkna si w paacach biskupich w Bilbao i Barcelonie,
przeprowadzajc protestacyjny strajk godowy. Pod koniec lat
szedziesitych wadze zmuszone byy utworzy specjalne wizienie dla
ksiy.
W 1971 r. doszo do wydarzenia o ogromnym znaczeniu symbolicznym.
Wikszo uczestnikw oglnokrajowego Zgromadzenia Wsplnego biskupw i
kapanw opowiedziaa si za przyjciem rezolucji, w ktrej dystansowano
si od roli odegranej przez Koci w czasie wojny domowej. Uznajemy
nasz win i prosimy o wybaczenie za to, e w swoim czasie nie
potrafilimy by prawdziwymi rzecznikami pojednania w onie naszego
narodu podzielonego wojn midzy brami" - gosili biskupi i ksia.
Protesty i opozycyjne manifestacje ksiy pocztkowo miay charakter
ruchw oddolnych, niejednokrotnie skierowanych przeciwko oficjalnej
hierarchii kocielnej. Stopniowa zmiana nastawienia biskupw znalaza
wyraz w przejciu steru hiszpaskiego Kocioa przez Yicente Enriue y
Taran-cna, najpierw arcybiskupa Oviedo, od koca lat szedziesitych
arcybiskupa Toledo (najwaniejszej diecezji hiszpaskiej, z ktr wiza
si tytu prymasa), od 1972 r. przewodniczcego Konferencji Episkopatu. W
latach siedemdziesitych Koci przy rnych okazjach, czy to ustami
Tarancna, czy poprzez oficjalne dokumenty Episkopatu, otwarcie ju
krytykowa reim za brak swobd obywatelskich, opowiada si za
pluralizmem i demokracj. Krytycyzm Kocioa wobec frankizmu doprowadzi
do powstania nie znanego wczeniej zjawiska prawicowego antyklerykalizmu,
majcego swoje oparcie wrd najbardziej zachowawczych krgw reimu.
Zdarzay si przypadki poturbowania opozycyjnych ksiy (a nawet biskupa)
przez bojwki wystpujce pod nazw onierze Chrystusa Krla"
(Guerilleros del Cristo Rey); na oficjalnych zgromadzeniach paday
okrzyki: Wymierzy sprawiedliwo czerwonym biskupom", Chcemy biskupw
katolickich", Tarancn pod mur".
O ile zdrada" Kocioa bya najpowaniejszym ciosem dla reimu,
422
godzia bowiem w jego ideowe fundamenty, to najbardziej wybuchowym"
problemem ostatnich lat frankizmu by wzbierajcy nacjonalizm baskijski.

Na jego radykalizacj wpyw miay przeksztacenia ekonomiczno-spoeczne,

ktrych dowiadczy Kraj Baskw. Miedzy 1950 a 1970 r. liczba jego
ludnoci zwikszya si o ponad 60% (z 1,5 mln do 2,4 mln) na skutek
napywu przybyszw z innych prowincji, zatrudnianych si w przemyle
baskijskim. W wyniku industrializacji i urbanizacji rozpaday si
tradycyjne struktury wiejskie, dotd bastion baskijskiej kultury i
wiadomoci narodowej. W latach szedziesitych rodzimego jzyka
(euskerd) uywaa ju mniej ni poowa mieszkacw regionu. Odpowiedzi
na zagroenie baskijskiej tosamoci narodowej byo odwoanie si do
gwatownych metod dziaania, ktre miay zahamowa niebezpieczny proces.
W 1959 r. radykalni dziaacze baskijscy z szeregw PNV zaoyli
organizacj Ojczyzna Baskw i Wolno (Euzkadi ta Askatasuna - ETA).
Skupia ona nie wicej ni kilka tysicy czonkw i wsppracownikw, ale
cieszya si poparciem wielu miejscowych ksiy (przynajmniej w pierwszym
okresie, dopki w ETA nie nastpi zwrot na lewo", fascynacja Mao i
innymi teoretykami rewolucji, kontakty z zachodnioeuropejskimi
terrorystami i KGB) i sympati szerokich krgw baskijskiego
spoeczestwa. Powikszay si one za spraw kryzysu lat
siedemdziesitych, ktry bardzo mocno dotkn baskijski przemys
(metalurgiczny, stoczniowy), powodujc w regionie due bezrobocie.
Pierwszego aktu terrorystycznego (wykolejenia pocigu) ETA dokonaa w
1961 r., pierwszego zabjstwa (komisarza policji znanego z torturowania
winiw politycznych) w 1968 r. Uruchomio to spiral terroru: w 1969 r.
wadze aresztoway w prowincjach baskijskich prawie 2 tys. osb. W 1970
r. wprowadzono na trzy miesice stan wyjtkowy, a w Burgos odby si
pokazowy proces 16 najznaczniejszych etarras (zakoczony 9 wyrokami
mierci - zmienionymi przez Franco na doywocie - i wyrokami wizienia
zasdzajcymi w sumie na 500 lat). Represje i sam proces sdowy bardzo
pogorszyy wizerunek Hiszpanii za granic, nie pooyy przy tym kresu
ani baskijskiemu nacjonalizmowi, ani terroryzmowi ETA. W 1970 r.
organizacja ta planowaa przeprowadzenie zamachu na Franco,
przebywajcego w letniej rezydencji w Galicji. W grudniu 1973 r. odniosa
swj najwikszy sukces: w zamachu bombowym w Madrycie zgin premier
Carrero Blanco (eksplozja bya tak silna, e jego limuzyna zostaa
wyrzucona na dach czteropitrowej kamienicy). Poczenie protestw
socjalnych, aktywnoci Komisji Robotniczych i rewindykacji narodowych
powodowao, e przed mierci Franco Kraj Baskw by najbardziej
zrewoltowan prowincj Hiszpanii. W lutym 1974 r. wadze usioway
deportowa za granic biskupa Bilbao, krytykujcego reim za polityk
wobec Baskw, co w pewnym momencie grozio zerwaniem konkordatu. W
grudniu 1974 r. w strajku solidarnociowym (na rzecz uwolnienia 140
dziaaczy opozycyjnych) wzio udzia 80% zawodowo czynnej ludnoci Kraju
Baskw.
LIBERALIZACJA I ZMIERZCH DYKTATURY
Powstanie w lutym 1957 r. rzdu, w skad ktrego weszli czonkowie
Opus Dei", zapocztkowao nowy etap w ewolucji frankizmu. Bdzie on sta
pod znakiem z jednej strony przypieszonego rozwoju ekonomicznego,
423
a z drugiej rosncych politycznych wpyww jego architektw i promotorw
- katolickich technokratw. Opus Dei" (Dzieo Boe"), stowarzyszenie
zaoone w 1928 r. przez aragoskiego ksidza Jose Maria Escriva de
Balaguer, w 1943 r. zostao uznane przez Watykan za wiecki zakon. Jej
czonkowie, gwnie z krgw polityki, finansw, przemysu, nauki
stawiali sobie za cel ewangelizacj doczesnego wiata poprzez dziaalno
w obrbie wasnych profesji i zwizanych z nimi rodowisk. Opus Dei"
dziaaa w kilkudziesiciu krajach wiata, ale szczeglnymi wpywami poczwszy od lat pidziesitych - dysponowaa w Hiszpanii. Wydawaa

wiele tytuw prasowych, prowadzia szkoy rednie, a nawet otworzya (w

Pampelunie) wasny uniwersytet. Opus Dei" opowiadaa si za
liberalizacj i modernizacj hiszpaskiej gospodarki, wspprac z
Europ. Od koca lat pidziesitych ministrowie - czonkowie Opus Dei"
(lub blisko z ni zwizani) dzieryli w swych rkach najwaniejsze
resorty ekonomiczne. Dysponowali te decydujcym wpywem na funcjonowanie
rzdu i administracji pastwowej - przede wszystkim dziki silnej
pozycji, jak u boku Franco zajmowali Carrero Blanco i Lpez Rod. W
wymiarze politycznym ludzie Opus Dei" byli zwolennikami katolickiej,
autorytarnej monarchii. Oni wanie stanowili najbardziej wpywow grup
nacisku dziaajc na rzecz sukcesji Juana Carlosa de Borbn, w 1969 r.
(po wieloletnich staraniach) zdoali nakoni Franco do oficjalnego
ogoszenia go swoim nastpc.
Nowoczeni i proeuropejscy, technokratyczni" katolicy z Opus Dei"
zastpili bardziej tradycyjn formacj z czasw narodowego katolicyzmu"
(1945-1957). Z rodzin politycznych" wczesnego frankizmu w nowej epoce
przetrwaa Falanga, cho take ulega bardzo gbokim przemianom. W maju
1958 r. Kortezy uchwaliy kolejn ustaw zasadnicz - Zasady Ruchu
Narodowego. Przeksztacay one Falang we wsplnot wszystkich
Hiszpanw" identyfikujcych si z frankizmem. Z programu Falangi (odtd
czciej stosowan nazw bdzie Ruch Narodowy - Movimiento Nacional;
stara nazwa zostaa ostatecznie zniesiona w 1970 r.) usunito wszelkie
wtki faszystowsko-totalitarne, akcentujc jej katolick tosamo.
Hiszpani okrelono jako tradycjonalistyczn, katolick, spoeczn,
reprezentatywn monarchi".
Falanga przestaa by organizacj o wyrazistym profilu polityczno-ideowym (cho a do koca reimu istniaa w niej grupa starej gwardii",
nie godzcej si z kierunkiem zmian), cieray si w niej bardzo rne
tendencje, od reformatorskich po skrajnie zachowawcze. Pozostawaa jednak
potnym aparatem biurokratycznym, kontrolujcym administracj lokaln,
zwizki zawodowe. W latach szedziesitych bya gwnym konkurentem
Opus Dei", wytrwale starajc si - na og bezskutecznie przeciwdziaa koncentracji wadzy w rkach katolickiej mafii" (jak
mwiono w krgach nieprzychylnych Opus Dei"). W drugiej poowie lat
szedziesitych prasa falangistowska prowadzia otwart wojn przeciwko
Opus Dei", ktrej apogeum przypado na rok 1969 - w zwizku z afer
finansow wok przedsibiorstwa Matesa" (chodzio o bezprawne
pozyskiwanie z pastwowej kasy subsydiw eksportowych), zarzdzanego
przez ludzi zwizanych z katolick organizacj. rodki masowego przekazu
wykreoway ca spraw na najwikszy skandal korupcyjny w historii
frankizmu, ale kampania
424

propagandowa inspirowana przez Falang obrcia si przeciw niej. Franco

uzna, e posuna si ona zbyt daleko w eksploatowaniu wewntrznych
sporw obozu wadzy i w nowo powoanym gabinecie zabrako czoowych
reprezentantw Movimiento, wszystkie natomiast kluczowe ministerstwa
znalazy si w rku Opus Dei" lub rodowisk do niej zblionych (tzw.
gabinet jednokolorowy" - gobierno monocolor, 1969-1973).
Lata siedemdziesite przyniosy ostateczn dekompozycj tradycyjnych
rodzin politycznych". Podziay w obrbie grupy rzdzcej przebiegay ju
nie tyle midzy reprezentantami poszczeglnych rodowisk, ale midzy
zwolennikami i przeciwnikami sukcesji Juana Carlosa oraz rzecznikami i
oponentami liberalizacji systemu, czyli otwarcia" (aperturd) -jak
mwiono w krgach rzdzcych.

Takie otwarcie" powoli, ale konsekwentnie nastpowao od pocztku

lat szedziesitych. Znajdowao wyraz w zmniejszeniu represyjnoci,
tolerowaniu strajkw ekonomicznych, rozlunieniu cenzury. Gwnym
reformatorem lat szedziesitych by Manuel Fraga Iribarne (wywodzcy
si z krgu Movimiento), w latach 1962-1969 minister informacji i
turystyki, bodaj najwiksza indywidualno polityczna pnego frankizmu.
Jego dzieem byo zainicjowanie nowej, bardziej otwartej i nowoczesnej
polityki informacyjnej. Za czasw Fragi propaganda pastwowa akcentowaa
ju nie tyle wojn domow jako rdo legitymizacji reimu, ale rozwj
ekonomiczny (desarrollo), ktry mia przeobrazi hiszpaskie
spoeczestwo i zatrze dawne podziay. Fraga by w 1964 r. autorem
wielkiej kampanii propagandowej na 25-lecie reimu, ktrej gwnym hasem
byo 25 lat pokoju" -a nie, jak przy wszystkich poprzednich okazjach,
hasa krucjaty", jtrzce
425
dawne rany. Najwiksze znaczenie miaa jednak nowa ustawa prasowa, do
uchwalenia ktrej Fraga doprowadzi w marcu 1966 r. Znosia ona cenzur
prewencyjn i cho wprowadzaa wiele sankcji za publikacje godzce w
podstawowe zasady i instytucje reimu (poczynajc od grzywien, konfiskaty
nakadu, poprzez zawieszenie tytuu, a nawet jego likwidacj, do kary
aresztu dla wydawcw), to w sumie w znacznym stopniu poszerzaa swobod
wypowiedzi. Najbardziej liberaln wykadni prawa prasowego" stosowa
Pio Cabanillas, minister informacji w ostatnim okresie istnienia reimu za jego czasw charakterystycznym zjawiskiem stay si ataki
ultraprawico-wych bojwek na ksigarnie sprzedajce lewicowe,
marksistowskie ksiki, legalnie drukowane i rozprowadzane w Hiszpanii.
Znacznie bardziej poowiczne byy zmiany stricte polityczne,
systemowe. W listopadzie 1966 r. Kortezy uchwaliy ostatni z ustaw
zasadniczych, przyjt nastpnie w oglnonarodowym referendum. Ustawa
organiczna (Ley Organica de Estado) po raz pierwszy wprowadzaa
bezporedni wybr przez gowy rodziny (tylko mczyzn) 108 procuradores,
ktrzy stanowili ok. 1/5 skadu Kortezw. Wprowadzono te procedur
skarenia (przez Rad Krlestwa i Rad Narodow Movimiento) aktw
prawnych rzdu, jeli zachodzio przypuszczenie, e s sprzeczne z
prawami fundamentalnymi" reimu. Byy to zmiany kosmetyczne, bez
realnego politycznego znaczenia. Procuradores, wybrani po raz pierwszy
wedug nowej procedury (w listopadzie 1967 r.), wszyscy bez wyjtku
naleeli do Movimiento, a poowa z nich bya wysokimi funkcjonariuszami
pastwowymi.
W drugiej poowie lat szedziesitych w krgach wadzy rozwaano dwa
posunicia, ktre miay by wanymi krokami na drodze otwierania si"
systemu: dopuszczenie do wyborw wadz municypalnych (dotd pochodzcych
z nominacji) oraz zgoda na tworzenie w obrbie Movimiento stowarzysze
politycznych (ktre byyby namiastkami partii, cho tego ostatniego sowa
wystrzegano si jak ognia). Oba pomysy pozostay w sferze projektw,
gwnie za spraw oporu samego Franco. Wiekowy dyktator od koca lat
szedziesitych by ju na tyle niedony i schorowany, e nie tylko
odrzuca wszelkie mielsze koncepcje reform systemowych, ale te
faktycznie utraci rzeczywist kontrol nad rzdami, biorc coraz
mniejszy udzia w codziennym sprawowaniu wadzy. Jego najwaniejszym
celem w ostatnich latach ycia byo stworzenie instytucji i mechanizmw
politycz-no-prawnych, ktre zapewniyby harmonijne przekazanie wadzy
Juanowi Carlosowi, wprowadzenie monarchii, ktra bdzie kontynuacj
frankizmu. Franco by przekonany, e odnis w tej dziedzinie pene
powodzenie i nie ma adnych powodw do niepokoju o przyszo (w grudniu
1969 r. w telewizyjnym wystpieniu do narodu wypowiedzia synne sowa:
wszystko jest zwizane i to dobrze zwizane" - todo esta atado y hien

atad), cho oczywicie nie jest wykluczone, e godzi si z

nieuchronnoci pewnych zmian po swojej mierci. Nad tym, aby nie
wykroczyy one poza granice systemu, mia czuwa najbliszy powiernik
dyktatora, admira Carrero Blanco, w czerwcu 1973 r. mianowany premierem.
mier Carrero Blanco w zamachu (20 XII 1973), cho nie spenia
scenariusza jego autorw (ETA liczya, e doprowadzi do zwrotu reimu na
prawo", w kierunku dyktatury wojskowej, co z kolei miao przypieszy
426
rewolucyjny wybuch, ktry obaliby dyktatur), to z pewnoci osabia
szans na przetrwanie frankizmu po mierci Caudillo. Kolejnym premierem
zosta Carlos Arias Navarro (3 I 1974), minister spraw wewntrznych w
poprzednim gabinecie. Znany jako zwolennik twardej rki", zaskoczy
opini publiczn, ogaszajc plan ograniczonych reform politycznych
(dotyczcych m.in. stowarzysze i wyborw municypalnych). Zrealizowano, i
to w bardzo restrykcyjnej formie, tylko jedn z nich: uchwalone w
styczniu 1975 r. prawo o stowarzyszeniach politycznych pozwalao je
zawizywa pod warunkiem, e ich cele byy zgodne z zasadami Ruchu
Narodowego i o ile zdoay zgromadzi 25 tys. czonkw (i to w 15
prowincjach); ca procedur rejestracyjn oddawano pod kontrol wadz
Movimiento. W cigu kilku miesicy powstao 8 stowarzysze,
reprezentujcych rne tendencje polityczne w onie reimu, ale nie udao
si zachci do udziau w nich - co byo jednym z gwnych celw
projektodawcw nowego prawa - rodowisk znajdujcych si poza krgiem
wadzy. Paraliujco na plany dalszego otwierania" systemu podziaaa
rewolucja portugalska, ktra obalia (kwiecie 1974) ssiedni dyktatur,
pokrewn ideowo i politycznie frankizmowi. Ostatnie dwa lata ycia Franco
stay pod znakiem masowych strajkw, rebelii Baskw, nasilajcych si
zamachw terrorystycznych (oprcz ETA dokonyway ich lewicowe FRAP i
GRAPO), aktw przemocy ze strony frankistowskich ekstremistw. Jakkolwiek
nie wchodzio w gr niebezpieczestwo rychego zaamania si systemu (w
przeciwiestwie do Portugalii pen lojalno do koca zachowyway armia
i siy porzdkowe), ale powszechne stao si przewiadczenie o jego
powanym kryzysie. Gdy 20 XI 1975 r. umar 83-letni dyktator, dominowao
przekonanie o nieuchronnoci gbokich zmian politycznych, cho niejasny
pozostawa ich kierunek i tempo. Sdzc po sondaach opinii publicznej,
za trwaniem systemu frankistowskiego w jego dotychczasowym ksztacie
opowiadaa si ju tylko mniejszo Hiszpanw. W kwietniu 1975 r. 56%
ankietowanych byo zwolennikami systemu wielopartyjnego.
POLITYKA ZAGRANICZNA (1953-1975)
Traktat ze Stanami Zjednoczonymi, konkordat i przyjcie do ONZ byy
kamieniami milowymi na drodze wychodzenia przez Hiszpani z izolacji i
przeistaczania si w penoprawnego czonka midzynarodowej wsplnoty. A
do mierci Franco podstaw polityki zagranicznej pozostawao porozumienie
z USA, odnawiane co pi lat. Za kadym razem starano si uzyska od
Waszyngtonu zwikszenie pomocy finansowej i wojskowej, ale na og bez
wikszego powodzenia. Po zakoczeniu najostrzejszej fazy zimnej" wojny
znaczenie strategiczne Hiszpanii nie byo ju tak wielkie, jak wtedy, gdy
obawiano si radzieckiego ataku na Europ Zachodni. W sumie w cigu
dwch dziesicioleci od zawarcia porozumienia w 1953 r. wiksz pomoc
wojskow ni Hiszpania otrzymaa od Amerykanw Jugosawia, mimo e nie
bya ich formalnym sojusznikiem.
Franco pocztkowo ywi nadziej, e Hiszpania stanie si
penoprawnym czonkiem NATO, ale wobec dyktatorskiego charakteru reimu,
wywoujcego sprzeciw europejskich sygnatariuszy Paktu
Pnocnoatlantyckiego,
427

szybko okazao si to nierealne. W 1962 r. Hiszpania zoya wniosek o

przyjcie do EWG. W 1964 r. rozpoczy si negocjacje midzy Madrytem a
Wsplnot, ktre doprowadziy w 1970 r. do podpisania ukadu
preferencyjnego, obniajcego bariery celne, uatwiajcego hiszpaskim
produktom dostp do rynkw zachodnioeuropejskich, ale o dalszej
integracji nie mogo by mowy dopki rzdzi Franco.
Odpowiedzi Hiszpanii na trzymanie jej w przedsionku demokratycznego
Zachodu miaa by samodzielna polityka zagraniczna, umacniajca jej
wpywy w Trzecim wiecie. Z jednej strony kontynuowano bliskie wizy z
krajami Ameryki aciskiej (poza lewicowym Meksykiem), z drugiej
propagowano otwarcie na wiat arabski. Podkrelano, e dowiadczenia
historyczne Hiszpanii szczeglnie predestynuj j do odegrania roli
pomostu midzy tym krgiem kulturowym a Europ. Hiszpania nie uznaa
pastwa Izrael, korzystaa ze wsparcia krajw arabskich na forum ONZ, z
kolei odwdziczajc si niektrym z nich poredniczeniem w zakupach
zachodniego uzbrojenia. Pierwsz gow obcego pastwa, ktra odwiedzia
Hiszpani po zakoczeniu wojny domowej, by krl Jordanii Hussein.
Hiszpanie popierali marokaski ruch narodowy w jego walce z
francuskim panowaniem. Gdy Francuzi usunli z tronu w Rabacie sutana,
Hiszpania uznawaa go cigle za prawomocnego przywdc Maroka, udzielia
jego zwolennikom schronienia na terenie swojego protektoratu, skd nawet
organizowali oni wypady do strefy francuskiej. Kiedy jednak Francuzi
zdecydowali si przyzna niepodlego swojemu marokaskiemu
protektoratowi (1956), Hiszpanie zmuszeni byli uczyni to samo w
odniesieniu do wasnych posiadoci (zachowali nadbrzene enklawy: Ceuta
i Melilla).
428
Hiszpania zajmowaa wobec procesu dekolonizacji znacznie bardziej
realistyczne stanowisko ni Portugalia, ktra dla zachowania afrykaskich
posiadoci uwikaa si w dugotrwae, krwawe konflikty. W 1968 r.
Hiszpania przyznaa niezaleno swym posiadociom w Afryce Rwnikowej.
Powstaa wwczas niepodlega Gwinea Rwnikowa (ktra skdind natychmiast
pogrya si w chaosie i w niezwykle krwawych - nawet jak na standardy
tego kontynentu - wewntrznych walkach).
Jedynymi konfliktami zbrojnymi, w ktrych braa udzia Hiszpania, byy
starcia z Marokiem, ktre chciao przej si przylegajce do terytoria
hiszpaskie. W grudniu 1957 r. Marokaczycy wtargnli do Sidi Ifni,
niewielkiej enklawy pooonej na poudniowym kracu atlantyckiego
wybrzea Maroka (w ssiedztwie Wysp Kanaryjskich). Z francusk pomoc
hiszpaskie oddziay (za cen trzystu polegych) odpary atak. Sporne
terytorium Hiszpanie oddali Maroku bez walki w 1969 r.
Znacznie wiksze znaczenie dla Hiszpanii miaa Sahara Hiszpaska,
rozlege pustynne terytorium przylegajce od poudnia do Maroka. O
przejcie kontroli nad tymi terenami, zawierajcymi bogate zoa
fosforytw, rywalizoway: miejscowy ruch Polisario, Maroko, Mauretania,
Algieria. Najbardziej zdeterminowani byli Marokaczycy, ktrzy na
pocztku lat siedemdziesitych spr z Hiszpani doprowadzili na krawd
wojny, prowokujc incydenty graniczne, zagraajc Ceucie i Melilli. Do
decydujcego uderzenia wybrali najbardziej dramatyczny moment - agoni
Franco. W listopadzie 1975 r. wadze marokaskie zorganizoway tzw.
Zielony Marsz". Na terytorium hiszpaskie wtargna 100-tysiczna
kolumna uformowana z ludnoci cywilnej. Do hiszpaskich oddziaw na
Saharze przyby ksi Juan Carlos, ale w ostatniej chwili udao si
znale pokojowe rozwizanie: Hiszpania zgodzia si odda Maroku sporn
posiado do lutego 1976 r.

Oprcz Maroka, pierwszoplanow kwesti w polityce hiszpaskiej by

Gibraltar, tradycyjny przedmiot sporu z Wielk Brytani. Najostrzejsza
jego faza przypada na lata szedziesite. W 1963 r. Hiszpania wniosa
problem Gibraltaru na forum ONZ, uzyskujc w nastpnych latach (gwnie
dziki poparciu krajw Trzeciego wiata) uchwalenie rezolucji wzywajcych
Brytyjczykw do zakoczenia kolonialnych" rzdw. Hiszpania stosowaa
te bardziej bezporednie rodki nacisku, a do blokady ekonomicznej,
przerwania pocze komunikacyjnych, telefonicznych. Nie przynioso to
adnych efektw i caa kampania zostaa wstrzymana w 1969 r. przez
Franco, ktry odrzuci, wysuwane przez jego otoczenie, sugestie jeszcze
bardziej stanowczych posuni (np. wysyania nad Gibraltar balonw, ktre
uniemoliwiyby ldowanie i startowanie samolotw).
Staym motywem polityki zagranicznej Hiszpanii - przynajmniej w
warstwie propagandowej - pozostawa antykomunizm, cho nie by on ju tak
gwatowny i nieprzejednany, jak w czasach wczesnego frankizmu. W 1957 r.,
z okazji umieszczenia przez Rosjan na orbicie okooziemskiej sztucznego
satelity (Sputnika"), Franco pozwoli sobie na niezwyke w jego ustach
publiczne sowa uznania wobec ZSRR, podkrelajc, e tak wielkie
osignicie mogo by dzieem jedynie kraju o silnej wadzy (co byo
przedziwnym wiadectwem sympatii dla innego reimu dyktatorskiego, mimo
wszystkich rnic ideowych). Od czasu do czasu nadal jednak usiowano
wy429
grywa" antykomunistyczn kart. W 1960 r. doszo do midzynarodowego
skandalu, gdy Franco nie zgodzi si na odbycie na terytorium Hiszpanii
meczu pikarskiego z druyn ZSRR w ramach Pucharu Narodw Europejskich
(pierwsza edycja Mistrzostw Europy).
Do czciowej normalizacji w relacjach z blokiem komunistycznym
doszo dopiero w kocu lat szedziesitych i pocztku siedemdziesitych.
Zawarto ukad handlowy z ZSRR, nawizano stosunki konsularne z kilkoma
krajami Ukadu Warszawskiego (m.in. Polsk), pene za stosunki
dyplomatyczne z Chinami i NRD.
KULTURA DOBY FRANKIZMU
Mimo e w pocztkowym okresie istnienia reimu wadze staray si
kontrolowa ycie intelektualne i promowa katolicko-konserwatywny kanon
kultury, to nigdy nie zdoano stworzy jednolitej, oficjalnej estetyki
(na wzr np. socrealizmu obowizujcego w krajach komunistycznych). Jedn
z przyczyn by na pewno wewntrzny pluralizm obozu wadzy, prowadzcy do
konkurencji, a nawet konfliktw midzy lansowanymi wzorami ideowymi. W
dziedzinie literatury najlepszym przykadem tej sytuacji by spr wok
ksiki La fiel infantena (1943) falangistowskiego autora Garcia Serrano,
opisujcej wojenne perypetie narodowych" onierzy. Otrzymaa prestiow
nagrod literack Jose Antonio Primo de Rivery, by wkrtce ulec
konfiskacie i trafi na indeks ksiek zakazanych. Powodem bya
interwencja Kocioa, ktry dopatrzy si w niej scen nieobyczajnych
(wizyta onierzy w domu publicznym) oraz ducha wolteriaskiego
sceptycyzmu".
W efekcie polityka literacka frankizmu miaa charakter przede
wszystkim negatywny: sprowadzaa si w gwnej mierze do przeciwdziaania
publikowaniu pozycji jawnie krytycznych wobec reimu, niesusznych" z
politycznego i ideowego punktu widzenia.
W latach czterdziestych i pocztku pidziesitych w dziedzinie
literatury najwybitniejsze osignicia artystyczne wizay si z nurtem
prozy realistycznej, apolitycznej, ale w zawoalowany sposb
demaskatorskiej. Przedstawiaa ona krytyczny obraz stosunkw
midzyludzkich i ycia spoecznego wczesnego okresu frankizmu hipokryzji, pustki moralnej, kontrastw spoecznych (std okrelenie

tremendista stosowane niekiedy dla tego nurtu literatury). Naley

wymieni przede wszystkim Rodzin Pascala Duarte (1942) Jose Camilo Celi,
Nada (1945) Carmen Laforet, La sombra del cipres es alargada (1948)
Miguela Delibes. Do tego samego nurtu zalicza, si te pniejsz,
uwaan za najwybitniejsz powie lat pidziesitych: El Jarama (1956)
Rafaela Sancheza Ferlosio. W zewntrznej warstwie opis niedzielnej
wycieczki madryckiej modziey nad rzek pync w pobliu stolicy, w
istocie zawiera subtelny portret psychologiczno--intelektualny caego
pokolenia, peen ukrytych znacze i odniesie (take historycznych - nad
rzek Jarama toczyy si w czasie wojny domowej krwawe walki).
Wspomniana wczeniej powie Celi (ur. 1916), ktrej o stanowi
beznamitne wyznania przebywajcego w wizieniu wieniaka-wielokrotnego
mordercy, porwnywana bya do Obcego Alberta Camus. W kolejnej
430
swojej ksice, ktra zyskaa wielki rozgos - Ulu, wydanej w 1951 r.
(pocztkowo w Buenos Aires - wobec sprzeciww cenzury frankistowskiej),
Cela, posugujc si nowatorsk technik pisarsk (rozbicie narracji na
izolowane epizody - rodzaj collage'u), przedstawi panoram spoecznoci
madryckiej, uchwyconej w cigu jednego dnia na pocztku lat
czterdziestych. Z pniejszych powieci Celi najbardziej znaczca okazaa
si San Camilo 36 (1969), dziejca si w dniu wybuchu wojny domowej,
przynaleca ju jednak do innej poetyki literackiej. Reputacja Celi jako
najwybitniejszego wspczesnego pisarza hiszpaskiego ugruntowana zostaa
literack Nagrod Nobla (1989).
Od koca lat pidziesitych w literaturze hiszpaskiej pojawi si
nowy nurt, nazwany realizmem krytycznym. Nie ogranicza si on do
krytycznego opisu spoeczestwa, ale koncentrowa si na yciu i
problemach warstw najbardziej upoledzonych, niesprawiedliwoci, ktra
ich dotyka, rodzcych si wrd nich odruchach protestu i wzajemnej
solidarnoci (cho oczywicie wymogi cenzury wykluczay zbyt radykalne
przesanie). Najbardziej reprezentatywn powieci dla tego nurtu jest La
mina (1960) Armando Lopeza Salinasa. Opowiada o andaluzyjskim wieniaku,
zmuszonym przez ndz do opuszczenia rodzinnej miejscowoci i podjcia
pracy w kopalni; tam dowiadcza bezlitosnego wyzysku, ktry popycha
grnikw do podjcia walki z dyrekcj.
Od pocztku lat szedziesitych w literaturze hiszpaskiej narasta
zwrot przeciw realizmowi - i to zarwno w jego wersji apolitycznej, jak i
zaangaowanej", ktry doprowadzi, od poowy tej dekady, do dominacji
prozy zrywajcej z tradycyjnym opisem i uporzdkowan narracj,
podejmujcej rnego rodzaju eksperymenty formalne. Prekursorskim utworem
dla tej nowej fali by Tiempo de silencio (1962) Luisa Martin-Santosa. Do
tego nurtu zalicza si wspomniane San Camilo 36 Celi - mieszajce
oderwane od siebie sceny z monologami wewntrznymi bohaterw, a przede
wszystkim twrczo innego wybitnego prozaika hiszpaskiego - Juana
Goytisolo: Seas de identidad (1966), La revindicacin del Conde Don
Julian (1974), Juan sin tierra (1975).
Frankizm nie stworzy wasnego stylu w dziedzinie sztuk plastycznych
i architektury, co odrniao go od totalitarnych systemw w Rosji i
Niemczech, a nawet od reimu Mussoliniego. Jeeli szuka przykadw
oficjalnego smaku" w tej dziedzinie, to byyby to przede wszystkim
pomniki Franco na koniu, masowo wznoszone w hiszpaskich miastach po
zakoczeniu wojny domowej, monumentalne mauzoleum Yalle do los Caidos,
gmach Nowych Ministerstw (Nuevos Ministerios) w Madrycie, w zamierzeniu
majcy pomieci w jednym miejscu wszystkie centralne urzdy. W
dziedzinie malarstwa, rzeby i plastyki reim tolerowa, a nawet wspiera
(wystawy organizowane przez Instituto de Cultura Hispanica), style
abstrak-cjonistyczne, niefiguratywne, co odrniao go od wikszoci

innych reimw dyktatorskich XX w. Miao to zawiadcza, zwaszcza wobec

zagranicy, o liberalnym obliczu frankizmu. Grupami artystycznymi o
najwikszym znaczeniu byy: El Paso (A. Saura, M. Millares, R. Canogar,
L. Feito), Euipo 57 (J. Duarte, A. Ibarrola, J. Serrano). W latach
szedziesitych pojawi si hiszpaski odpowiednik pop-artu".
431
To, co wybitne w hiszpaskiej sztuce okresu powojennego, wizao si
jednak z trzema twrcami, ktrzy midzynarodowy rozgos zyskali ju
wczeniej: Picasso (zm. 1973), Miro (zm. 1983), Dali (zm. 1989). Ten
pierwszy pozosta na emigracji, zajmujc postaw nieprzejednanie
antyfrankistowsk, w latach czterdziestych i pidziesitych by
czonkiem Francuskiej Partii Komunistycznej. Niektre jego dziea z tej
epoki byy jawnie zaangaowane", jak np. Masakra w Korei, nawizujca do
Rozstrzelania powstacw madryckich Goi. Jego autorstwa bya te synna
litografia Gobia, ktra pojawia si w plakacie wiatowego Kongresu
Pokoju w Paryu w 1949 r., stajc si symbolem Ruchu Obrocw Pokoju".
Dwa najbardziej charakterystyczne cykle w twrczoci pnego" Picasso to
wewntrzne pejzae" (przedstawiajce atelier malarza w Prowansji) oraz
adaptacje dzie dawnych mistrzw: Velazqueza (synne Las Meninas),
Courbeta, Maneta, Delacroix.
Dali i Miro po wojnie wrcili do Hiszpanii (ten drugi z wasnego
wyboru pozostawa poza obrbem ycia oficjalnego). Ich najwiksze
dokonania twrcze przypaday na okres wczeniejszy (podobnie byo te w
istocie rzeczy w przypadku Picassa), przede wszystkim lata trzydzieste.
Dali w latach czterdziestych i pidziesitych przygotowywa
scenografi dla filmw (m.in. Hitchcocka), przedstawie teatralnych i
baletowych w Stanach Zjednoczonych; w latach szedziesitych przejmowa
motywy pop--artu". Wykonywa te kompozycje religijne na zamwienie
wadz franki-stowskich (Ostatnia wieczerza, 1955), zajmowa si grafik
ksikow (ilustracje do Don Kichota).
Miro pozosta wierny surrealizmowi, cho te poszerzy swoje
zainteresowania: zajmowa si malarstwem ciennym (murales w Barcelonie i
Madrycie), ceramik (wntrze gmachu UNESCO w Paryu), rzeb (paryska
dzielnica Defense).
rodkiem przekazu, ktry mia rozpowszechnia idee i wartoci bliskie
frankistowskiemu reimowi, byo kino (co po czci przynajmniej byo
odbiciem osobistych upodoba Franco). Sam Caudillo napisa (pod
pseudonimem) scenariusz do filmu zatytuowanego Ra (Rasa, 1941) Juana
Luisa Sancheza de Heredia. Sta si on sztandarowym utworem pierwszej
dekady frankizmu. Opowiada histori patriotycznej, galicyjskiej rodziny
(udzco podobnej do rodziny Franco), przedstawion na tle dziejw
Hiszpanii od klski kubaskiej po wybuch wojny domowej.
W latach czterdziestych powstaway filmy historyczne, podejmujce
wtki z imperialnej historii Hiszpanii, nawizujce do klasycznych dzie
literackich (np. adaptacja Don Kichota), ale take bardzo liczne komedie
i melodramaty, na og sentymentalne, propagujce katolickie wartoci
rodzinne. Ogromnym powodzeniem cieszy si obraz Locura de amor Juana de
Orduna, opowiadajcy XVI-wieczn histori mioci Joanny Szalonej i
ksicia Filipa Habsburga. Kino stao si prawdziwie masow rozrywk,
dostpn nawet dla mieszkacw maych miasteczek w odlegych regionach
kraju; w latach czterdziestych pod wzgldem miejsc kinowych (w
przeliczeniu na gow mieszkaca) Hiszpania ustpowaa tylko Stanom
Zjednoczonym.
W latach pidziesitych pojawiaj si znacznie ambitniejsze filmy,
wzorowane na woskim neorealizmie, starajce si przedstawi codzienne
ycie z wszystkimi jego troskami i problemami. Najwaniejsze z nich to:
432

Polowanie Carlosa Saury (1965)

Surcos autorstwa Jose Antonio Nieves Conde (o rodzinie wiejskiej
emigrujcej do miasta), Muerte de un cielista oraz Calle Mayor Juana
Antonio Bardem, Bienvenido, Mr Marshall Luisa Garcii Berlanga (o
andaluzyjskiej wiosce oczekujcej przybycia Amerykanw, ktrzy maj
przynie ze sob dobrobyt).
Lata szedziesite przyniosy dalsze rozlunienie politycznego i
ideologicznego gorsetu. Powstaj filmy oddajce przemiany, ktrym podlega
hiszpaskie spoeczestwo, jego nowe zainteresowania i aspiracje (m.in.
caa seria komedii erotycznych, amicych tabu poprzedniej epoki).
Najwaniejszym filmem tej dekady (sztandarowym dla tzw. Nowego Kina
Hiszpaskiego) jest Polowanie Carlosa Saury (1965), symboliczny wizerunek
hiszpaskiego spoeczestwa, cigle naznaczonego pitnem wojny domowej,
spucizn przemocy i brutalnoci. Saura zyska wielki midzynarodowy
rozgos dziki swoim kolejnym dzieom: Ogrd rozkoszy, Anna i wilki,
Kuzynka Angelica, i przede wszystkim niezwykemu Nakarmi kruki (1975),
nagrodzonemu Oscarem.
Dwa filmy nakrci te w Hiszpanii wielki Luis Bunuel (tworzcy na co
dzie we Francji i Meksyku): Yiridiana (1961) i Tristana (1970).
Szczeglne kontrowersje wywoa ten pierwszy. Pocztkowo zosta bardzo
dobrze przyjty przez oficjaln krytyk, otrzyma Zot Palm w Cannes,
ale gdy Koci zarzuci mu obraz religii (film opowiada histori ekszakonnicy, ktra po opuszczeniu klasztoru konfrontuje wyniesiony stamtd
system wartoci z realnym wiatem), wprowadzono zakaz jego
rozpowszechniania, a nawet pisania o nim.
Pod sam koniec ycia Franco pojawiy si filmy powracajce, w sposb
pozbawiony wszelkich akcentw propagandowych, do bolesnej przeszoci,

433
gwnie wojny domowej i lat czterdziestych: Furtivos Jose Luisa Borau,
Pim, pam, pum... fifego Pedro Olea, Pascal Duarte Ricardo Franco.
Pras ukazujc si za czasw frankizmu mona podzieli na trzy
zasadnicze grupy: oficjaln, katolick i prywatn. Ta pierwsza to przede
wszystkim prasa Falangi (Movimiento), ktra w latach czterdziestych
dominowaa, zarwno pod wzgldem tytuw, jak i cznego nakadu, na
rynku czytelniczym. Najwaniejszymi tytuami byy dzienniki: Arriba" i
Pueb-lo". Od drugiej poowy lat czterdziestych nastpi rozkwit prasy
katolickiej: tytuem o najwikszym zasigu by wydawany w Madrycie
dziennik Ya". Z prasy prywatnej naley przede wszystkim wymieni dwa
dzienniki, oba o jeszcze przedwojennych tradycjach: madrycki ABC" i
barcelosk ,,La Yanguardia" (zaoona w 1881).
Na pocztku lat siedemdziesitych powsta opowiadajcy si za
demokratyzacj tygodnik Gambio 16", wzorowany na amerykaskim Time" i
francuskim L'Express". Stanowi on przeom na hiszpaskim rynku
prasowym, wprowadzajc nowe, znacznie wysze standardy dziennikarstwa,
sta si te pocztkiem koncernu prasowego wydajcego dziennik Diano 16"
i popularne pismo historyczne Historia 16". Najwikszym wydarzeniem na
rynku prasowym lat siedemdziesitych byo pojawienie si El Pais", ktry
szybko sta si najbardziej opiniotwrczym dziennikiem Hiszpanii. Pismo
zaczo ukazywa si ju po mierci Franco (w maju 1976 r.), po
kilkuletnich przygotowaniach. Jego zaoycielami byli zarwno opozycyjni
intelektualici, jak i frankistowscy reformatorzy: Fraga Iribarne i Pio
Cabanillas.

Wszystkie rodzaje prasy podlegay cenzurze prewencyjnej, wykonywanej

przez Podsekretariat do Spraw Owiaty Ludowej, pocztkowo agend Falangi,
nastpnie (od 1945 r.) przeniesiony do Ministerstwa Edukacji,
kontrolowanego przez katolikw, wreszcie (od 1951 r.) do nowo utworzonego
Ministerstwa Informacji i Kultury. Od 1946 r. obowizkiem wstpnej
cenzury obarczeni byli dyrektorzy pism, dziaajcy w porozumieniu z
terenowymi agendami cenzury. Wpyw pastwa na funkcjonowanie prasy by
zagwarantowany take przez prawo nominowania dyrektorw pism (w tym
prywatnych). Zniesienie cenzury prewencyjnej (1966) zaowocowao
powstaniem wielu nowych tytuw, ale czsto ich ywot by krtkotrway.
Przykadem by krytycznie nastawiony do reimu dziennik Madrid",
skupiajcy wiele znakomitych pir (z krgw monarchistycznych,
liberalnych, ale take nieodlegych od Opus Dei"): zaoony w 1966 r,
trapiony licznymi grzywnami i konfiskatami, decyzj wadz ostatecznie
zamknity w 1971 r.
rodkiem przekazu, do ktrego frankici przywizywali due znaczenie,
byo radio, najwaniejszy instrument narodowej" propagandy w czasie
wojny domowej. Do 1977 r. pastwowe Radio Nacional miao monopol w
dziedzinie programw informacyjnych (adna inna rozgonia nie moga
nadawa wasnych serwisw informacyjnych). Od lat pidziesitych
nastpi bujny rozwj rozgoni prywatnych, zwaszcza lokalnych. Du ich
cz stanowiy rozgonie katolickie, czsto o niewielkim zasigu,
obejmujce kilka parafii. Podobnie, jak w przypadku prasy, pastwowy
nadzr nad radiem realizowany by nie tylko poprzez cenzur, ale take
mianowanie kadr kierowniczych i kontrol dopywu ogosze (a wic rodkw
finansowych).
434
W 1956 r. rozpocza dziaalno telewizja (a do koca frankizmu
utrzyma si w tej dziedzinie monopol pastwowy), w 1965 r. utworzono
drugi oglnokrajowy kana, w latach siedemdziesitych powstay orodki
regionalne. Oddziaywanie telewizji w krtkim czasie stao si prawdziwie
masowe. W 1975 r. telewizor znajdowa si w 63% wiejskich domw. Wadze
sponsoroway tzw. telekluby: Ministerstwo Informacji przekazywao
bezpatnie odbiornik kadej wsi, ktra chciaa urzdzi wietlic
telewizyjn.
W tej skrtowej panoramie ycia kulturalnego epoki frankizmu nie moe
zabrakn wzmianki o tym, co najbardziej pasjonowao Hiszpanw lat
pidziesitych i szedziesitych - futbolu. By on popierany przez
wadze, ktre staray si zdyskontowa politycznie wielkie sportowe
sukcesy lat szedziesitych: trzykrotne zdobycie przez Real Madryt
Pucharu Europy i zwycistwo reprezentacji Hiszpanii w Mistrzostwach
Europy w 1964 r. W finale, rozgrywanym w Madrycie, Hiszpanie pokonali 2:1
zesp ZSRR, co wywoao oglnonarodowy entuzjazm, a przez oficjalne
rodki masowego przekazu zostao przedstawione jako dopenienie
zwycistwa nad komunizmem, odniesionego w wojnie domowej. Midzy 1963 a
1973 r. Hiszpanie wydali na zakady pikarskie sum wielkoci 117 mln
dolarw, a powicone futbolowi pismo Marca", o nakadzie 400 tys.
egzemplarzy, przez wiele lat byo najlepiej sprzedawanym w Hiszpanii
tytuem.
X. PRZEJCIE DO DEMOKRACJI RZDY SOCJALISTW (1976-1995)
OD MIERCI FRANCO DO DEMOKRATYCZNEJ
KONSTYTUCJI
PRZEJCIE do demokracji (transicin) przypado na okres powanego kryzysu
gospodarczego, ktrego gwnymi zewntrznymi przyczynami byo dwukrotne
(1973/74 i 1979) drastyczne podniesienie cen ropy naftowej przez
wiatowych producentw tego surowca. Recesja ekonomiczna bya w Hiszpanii

gbsza i bardziej dugotrwaa ni w wikszoci innych najbardziej

rozwinitych pastw wiata (w wikszoci z nich zostaa przezwyciona w
1982-1983 r., podczas gdy w Hiszpanii dopiero w 1985 r.). W caym
dziesicioleciu, na ktre przypady fundamentalne zmiany polityczne i
ustrojowe, Hiszpania przeywaa spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego
(oscylowa on rednio wok 1-2% rocznie, co stanowio warto
kilkakrotnie mniejsz ni w poprzedniej dekadzie), gwatowny wzrost
inflacji (sigajcej corocznie kilkunastu procent, w najgorszych
momentach, przypadajcych na kluczowy okres transicin - lata 1977-1978,
znacznie przekraczajcej 20%), dramatyczny wzrost deficytu budetowego i
bezrobocia (z 3,2% w 1974 r. do 12% w 1980).
Konsekwencj kryzysu ekonomicznego, jak i koca represyjnej
dyktatury, by te ogromny wzrost ruchw strajkowych. O ile w ostatnim
roku ycia Franco w ich wyniku hiszpaska gospodarka utracia kilkanacie
milionw godzin roboczych, to w nastpnym liczba ta zwikszya si ok.
10-krotnie, utrzymujc si na tak wysokim poziomie (wielokrotnie
przewyszajcym wskaniki charakteryzujce inne kraje europejskie) a do
koca lat siedemdziesitych. Ju w kilka tygodni po mierci Franco, w
samym Madrycie, midzy 10 i 19 stycznia 1976 r. strajkowao ponad 200
tys. ludzi, w tym pracownicy sub publicznych.
Zbieno w czasie kryzysu ekonomicznego, potgujcego napicia
spoeczne oraz wprowadzenia instytucji demokratycznych, niepokojco
przypominaa sytuacj z lat trzydziestych. Innym podobiestwem z czasami
II Republiki by te wzrost przemocy politycznej: po mierci Franco
nastpio znaczne nasilenie dziaa terrorystycznych, przede wszystkim ze
strony baskijskiej ETA, ale take ekstremistw marksistowskich (GRAPO),
jak i ultrakonserwatywnych grup wywodzcych si z ona frankistowskiego
establishmentu. W 1973 r., gdy zabity zosta Carrero Blanco, ogem
dokonano czterech zamachw terrorystycznych, w ktrych stracio ycie 8
osb; w 1978 r. byo ju 71 zamachw (85 osb zabitych), w 1980 r. - 91
zamachw i 124 ofiary miertelne. ETA dokonywaa przede wszystkim
zabjstw oficerw wojska, policji i Guardia dvii, liczc, e sprowokuje
436
w ten sposb siy porzdkowe do zablokowania procesu demokratyzacji.
Podobne intencje, cho inny cel zamachw, mieli terroryci prawicowi. Na
pocztku 1977 r. ich ofiar pado 7 prawnikw sympatyzujcych z
komunistami, rozstrzelanych z broni maszynowej w swojej wasnej
kancelarii, gdzie wtargnli zamachowcy.
Ewolucyjnemu demontaowi dyktatury nie sprzyjao te stanowisko,
jakie w momencie mierci Franco zaja opozycja. Zarwno powstaa w 1974
r. Junta Demokratyczna, zdominowana przez komunistw, jak i pniejsza o
rok - Platforma Konwergencji Demokratycznej, ktrej przewodzia PSOE
(obie organizacje poczyy si w 1976 r.), opowiaday si za
natychmiastow likwidacj systemu frankistowskiego. Wysuway hasa
demokratycznego przeomu" (ruptura democratica), ktry mia polega na
przejciu wadzy przez rzd tymczasowy, bezzwocznej legalizacji
wszystkich partii politycznych, wolnych wyborach parlamentarnych,
oglnonarodowym referendum w sprawie ustroju pastwa (co rwnao si
kwestionowaniu monarchii).
Kryzys ekonomiczny, wzrost napi socjalnych, terroryzm, maksymalistyczne stanowisko opozycji, ktremu po drugiej stronie barykady
odpowiadao nieprzejednanie liczcego si sektora frankizmu, przeciwnego
wszelkim demokratycznym zmianom, majcego silne oparcie w armii i policji
- wszystkie te czynniki sprawiay, e kolejna, po z gr czterdziestu
latach, prba ustanowienia w Hiszpanii systemu demokratycznego moga
skoczy si podobnym fiaskiem, jak w przypadku II Republiki, albo
przynajmniej przebiega w podobnych konwulsjach, jak to miao miejsce w

ssiedniej Portugalii. Co zatem sprawio, e mimo tych niekorzystnych

okolicznoci, hiszpaska transicin przebiegaa w peni pokojowo,
ewolucyjnie, stajc si wzorem dla innych krajw, wychodzcych z systemw
dyktatorskich (w tym Polski w 1989 r.)?
Niewtpliwie jednym z wanych czynnikw bya wanie pami klski
poprzedniego dowiadczenia demokratycznego, ktra doprowadzia do krwawej
wojny domowej. Wszyscy obserwatorzy transicin, jak i sami jej
protagonici (wypowiadajcy si we wspomnieniach), podkrelali, e elity
polityczne - z wszystkich stron barykady - stale miay w pamici
bratobjczy konflikt i kieroway si naczeln zasad uniknicia podobnych
zagroe. Ona wanie leaa u rde samoograniczania si wszystkich
gwnych si politycznych, kompromisu i wzajemnych negocjacji. Przez cay
okres przemian ustrojowych obowizywa nieformalny pakt niewspominania o
przeszoci, aby nie budzi ducha rozlicze i zemsty.
Wszelkiemu radykalizmowi przeciwne te byo spoeczestwo. Wikszo
Hiszpanw, opowiadajc si jednoznacznie za wprowadzeniem systemu
demokratycznego, byo jednoczenie zwolennikami ostronego, stopniowego
demontowania dyktatury (61% w stosunku do 21% popierajcych zmiany
szybkie i radykalne"). Spoeczne poparcie dla reform (a nie rewolucji),
w poczeniu z niewielkim zainteresowaniem Hiszpanw polityk (tylko 4%
deklarowao, e jest ono due), sprawiao, e opozycji nie udao si,
mimo podejmowanych wysikw (np. prby zorganizowania oglnokrajowego
strajku politycznego poczonego z demonstracjami ulicznymi),
zmobilizowa szerszych krgw spoecznych do podjcia dzia437
a, ktre mogyby wymusi natychmiastowe oddanie wadzy przez frankistw. W sytuacji, gdy wojsko i aparat policyjny zachowyway (zupenie
inaczej ni w Portugalii) pen lojalno wobec frankistowskicn
instytucji, opozycja nie miaa innego wyjcia ni zaakceptowa dialog z
rzdzcymi, i to na warunkach podyktowanych przez tych ostatnich.
e do tego dialogu mogo jednak w ogle doj i e doprowadzi on w
krtkim czasie do przeobraenia Hiszpanii w kraj demokratyczny (mimo
silnych sprzeciww ze strony armii i najbardziej zachowawczych krgw
reimu), byo w ogromnym stopniu zasug Juana Carlosa de Borbn, przez
Hiszpanw nazywanego motorem zmiany" (el motor del cambio). W trzy dni
po mierci Franco, zgodnie z frankistowskim prawem o sukcesji, zosta on
ogoszony gow pastwa, 27 XI 1975 r. koronowany na krla Hiszpanii.
Pocztkowo niewiele wskazywao, e Juan Carlos odegra rol gwnego
promotora demokratycznych przemian. Jego pogldy polityczne byy dla
wikszoci Hiszpanw zagadk, nie cieszy si te popularnoci wrd
opozycji demokratycznej. Ta ostatnia widziaa w nim twr Franco,
pamitaa o zoonej przez niego przysidze wiernoci frankistowskim
prawom (w 1969 r., gdy zosta oficjalnie ustanowiony nastpc Caudillo),
i zdecydowanie opowiadaa si - jeli w ogle akceptowaa monarchi - za
kandydatur jego ojca, przebywajcego na emigracji Don Juana. W
rzeczywistoci jednak Juan Carlos ju od duszego czasu przygotowywa
si do odegrania kluczowej roli po mierci Franco, utrzymywa bliskie
kontakty z proreformatorskimi rodowiskami reimu, a nawet (przez
zaufanych porednikw) z ugrupowaniami opozycyjnymi. Dla powodzenia
transicin decydujce znaczenie mia fakt, e zosta on zaakceptowany
przez wiksz cz frankistowskiego establishmentu jako prawowity
dziedzic Franco, legitymizujcy polityczne zmiany, jednoczenie za
gwarantujcy ludziom starego porzdku", e ich bezpieczestwo i interesy
nie zostan w procesie przemian wystawione na niebezpieczestwo.
Szczegln wag miaa popularno, jak Juan Carlos cieszy si w siach
zbrojnych, co wynikao zarwno z faktu ukoczenia przez niego trzech
akademii wojskowych, publicznego wystpowania w mundurze, jak i takich

gestw, jak obecno wrd onierzy na Saharze w najostrzejszej fazie

kryzysu marokaskiego. W najtrudniejszych momentach transicin monarcha
kilkakrotnie rzuca na szal swj autorytet, wymuszajc posuch armii.
Pierwsze miesice po mierci Franco wcale jednak nie zapowiaday
szybkiego i bezproblemowego przejcia do demokracji. Rozczarowaniem dla
zwolennikw demokratyzacji byo pozostanie na stanowisku premiera Ariasa
Navarro, szefa ostatniego gabinetu Franco, cho w jego nowym rzdzie
znaleli si politycy starego reimu" o najbardziej proreformatorskiej
reputacji (Manuel Fraga Iribarne na stanowisku ministra spraw
wewntrznych i Jose Maria de Areilza na stanowisku ministra spraw
zagranicznych). Najbardziej odczuwaln zmian polityczn, jaka nastpia
wkrtce po mierci Caudillo, byo poszerzenie marginesu tolerancji wobec
dziaa opozycyjnych (w najmniejszym stopniu wobec partii komunistycznej,
ktra przez cae dziesiciolecia bya kreowana na gwnego wroga reimu).
Od stycznia 1976 r. jawn, cho cigle nielegaln dziaalno, podjo
wikszo ugrupowa do tej pory pozostajcych w konspiracji. Ich Uderzy
wystpowali
438
publicznie w Madrycie, a jeli byli aresztowani, co si zdarzao, to po
krtkim czasie wypuszczano ich na wolno. Fraga sondowa stanowisko grup
opozycyjnych poprzez tajne spotkania z ich przywdcami (m.in. z modym
przywdc socjalistw - Felipe Gonzalezem). Rzd Ariasa zapowiedzia
reform polityczn, ktrej gwnymi elementami miao by wyonienie
nowego, dwuizbowego parlamentu w powszechnych wyborach oraz zmiana
kodeksu karnego umoliwiajca legalizacj partii politycznych (z
wyjtkiem komunistw i separatystw"). Oba projekty utkny jednak w
Kortezach, napotykajc silny opr nie tylko najbardziej konserwatywnych
rodowisk, okrelanych mianem bunkra" (bunker), ale i biurokracji Movimiento. Impas, w jakim znalaz si rzd Ariasa ze swoimi reformatorskimi
projektami (i tak obwarowanymi licznymi restrykcjami, pozostawiajcymi w
rkach administracji kontrol nad procesem demokratyzacji), dowodzi
fiaska ostronej strategii powolnego otwierania" reimu bez
antagonizowania antydemokratycznych sektorw frankistowskiej klasy
politycznej. Pierwsze miesice 1976 r. przyniosy w dodatku gwatowny
wzrost ruchw strajkowych, dochodzio do star midzy demonstrujcymi
robotnikami a policj (w najpowaniejszym incydencie w Yitorii mier od
ku ponioso 5 osb). W rodowiskach proreformatorskich narastao
przekonanie, e konieczne s znacznie mielsze kroki. Wychodzc naprzeciw
tym oczekiwaniom, krl zdymisjonowa gabinet Ariasa (l VII 1976).
Niespodziewanie dla opinii publicznej, oczekujcej, e nastpc
Ariasa zostanie ktry z czoowych politykw orientacji reformatorskiej,
misj utworzenia nowego rzdu otrzyma mniej znany Adolfo Suarez, byy
szef telewizji, sekretarz generalny Movimiento, nie kojarzony do tej pory
z liberalnym skrzydem frankizmu. To jednak wanie Suarez okae si w
cigu kilku nastpnych lat zrcznym i dalekowzrocznym politykiem, ktry,
wspdziaajc cile z Juanem Carlosem, zdoa zlikwidowa istniejcy
system, uywajc do tego celu jego wasnych instytucji, wcigajc przy
tym do wspdziaania antyfrankistowsk opozycj. Istotne znaczenie miaa
z pewnoci zmiana generacyjna. Sam Suarez mia w momencie objcia
stanowiska premiera 44 lata (to bez wtpienia tumaczy dobry kontakt,
ktry mia z 37-letnim monarch), a rednia wieku jego ministrw bya
nawet o rok nisza. Przejcie do demokracji zostao oddane w rce
modszego pokolenia frankistowskich politykw, nie pamitajcych wojny
domowej, znacznie bardziej otwartych na dialog z opozycj, nieskonnych
jednoczenie do paktowania z ni z pozycji siy, tak jak luminarze
frankistowskiej polityki (vide Fraga) zasiadajcy w poprzednim rzdzie.

Pierwszymi posuniciami nowego rzdu byo proklamowanie amnestii dla

winiw politycznych (przed ktr wzdraga si gabinet Ariasa), jak
rwnie przeforsowanie w Kortezach zmian w kodeksie karnym,
umoliwiajcych legalizacj partii politycznych. W listopadzie 1976 r.
Kortezy uchwaliy przedstawion przez rzd ustaw o reformie politycznej
(nastpnie przyjt w oglnonarodowym referendum). Jej gwnym elementem
byy powszechne, proporcjonalne wybory do obu izb parlamentu. Spodziewany
sprzeciw armii zneutralizowa Juan Carlos, spotykajc si z wyszymi
oficerami w przeddzie telewizyjnego wystpienia Suareza, w ktrym
premier po raz pierwszy przedstawi swj projekt.
439
Suarez spotyka si z przywdcami opozycji, nakaniajc ich do
zaakceptowania monarchii i udziau w wyborach na zasadach wyznaczonych
przez ustaw o reformie politycznej. Wobec nikego spoecznego poparcia
dla radykalnych da opozycji (mimo jej wezwa do bojkotu, w referendum
wzio udzia prawie 80% uprawnionych do gosowania, ktrych
przytaczajca wikszo popara propozycje rzdu), w jej szeregach
zaczo przewaa przekonanie o koniecznoci kompromisu. Haso
antyfrankistowskiego demokratycznego przeomu" ustpio koncepcji
przeomu wynegocjowanego" (ruptura pactada) z rzdzcym obozem.
Poza nawiasem legalnego ycia politycznego wci pozostawaa
Komunistyczna Partia Hiszpanii. Niewzicie przez ni udziau w wolnych
wyborach naraaoby na szwank ich wiarygodno w oczach zagranicy, jak
rwnie podminowywaoby wewntrzny konsensus w kwestii dalszych reform
(KPH bya za czasw dyktatury najsilniejsz parti antyfrankistowskiej
opozycji). W lutym 1977 r. Suarez spotka si z Santiago Carillo,
historycznym przywdc komunistw, ktry w 1976 r. wrci z emigracji do
Madrytu. W zamian za obietnic legalizacji partii, komunici uznali
instytucj monarchii. Legalizacj KPH, najbardziej ryzykowny moment caej
transicin, poprzedziy staranne przygotowania utrzymane w penej
tajemnicy. Najwaniejsze kroki uzgadniane byy bezporednio przez Suareza
i Juana Carlosa. Zmniejszono dostawy paliwa dla dywizji pancernej
Brunete" stacjonujcej w ssiedztwie stolicy. Na ogoszenie decyzji
wybrano Wielkanoc (Santa Semana, niezwykle uroczycie obchodzona w
Hiszpanii), kiedy to wikszo politykw znajdowaa si poza Madrytem.
Jednoczenie zaplanowano na ten moment zagraniczn podr krla i
krlowej, aby nie zostali uwizieni
440
Centrum jest demokracj. Poniewa walczy o konstytucj konieczn do
wspycia"
w wyniku zamachu stanu, ktrego si obawiano. Rada Najwysza si
zbrojnych wydaa owiadczenie krytykujce decyzj o legalizacji, kilku
generaw podao si do dymisji na znak protestu, ale wojsko pozostao
jednak w koszarach. W gwnej mierze, jak mona sdzi, przez lojalno
wobec monarchy. Niemal jednoczenie z legalizacj KPH ogoszono
rozwizanie gwnej spucizny frankizmu: Movimiento (Falangi) i
powizanych z ni syndykatw.
15 VI 1977 r. odbyy si powszechne, demokratyczne wybory (pierwsze
od 1936 r.) do obu izb parlamentu. Tu przed wyborami Suarez stan na
czele Unii Centrum Demokratycznego (UCD), koalicji kilkunastu ugrupowa o
orientacji liberalnej, chadeckiej i socjaldemokratycznej, wywodzcych si
zarwno ze rodowisk umiarkowanej opozycji antyfrankistowskiej, jak i
frankistowskich reformatorw (zwaszcza pochodzcych z szeregw Movimiento). UCD korzystaa z osobistej popularnoci premiera, ktry wwczas

wanie osiga w sondaach szczyt notowa, przychylnoci aparatu

administracyjnego, jak i ordynacji wyborczej, faworyzujcej mniej
zaludnione okrgi wyborcze (obszary rolnicze, gdzie spodziewano si
uzyska najwiksze poparcie dla rzdu).
Wszystkie te czynniki wywary niewtpliwie wpyw na sukces wyborczy
UCD, ale gwne znaczenie miao z pewnoci poparcie klas rednich dla
polityki bezpiecznego, ewolucyjnego demontau dyktatury. Przy wysokiej
frekwencji wyborczej (78,3%), na koalicj Suareza pado ok. 34% gosw,
co dawao jej (za spraw systemu d'Honta)47% miejsc w izbie niszej. Za
ni uplasowali si z bardzo dobrym wynikiem socjalici (PSOE): ok. 29%
gosw, a nastpnie, ju ze znacznie gorszym rezultatem (9%), komunici.
Sojusz Ludowy Fragi Iribarne, popierany przez tych, ktrzy uwaali, e
441
demokratyczne zmiany zaszy za daleko (gwne haso: Za Franco yo si
nam lepiej"), uzyska tylko 8% gosw.
Geograficzny rozkad gosw oddanych w pierwszych wyborach
parlamentarnych ukazuje paradoksaln cigo ideologicznych sympatii z
czasw II Republiki. UCD popary te regiony (przede wszystkim rolnicza,
konserwatywna Pnoc i do pewnego stopnia centrum kraju), ktre
opowiaday si za prawicow CEDA, PSOE natomiast te obszary (przede
wszystkim centra industrialne i Poudnie), ktre w 1936 r. gosoway na
Front Ludowy (przy tym socjalici zaabsorbowali dawny elektorat
anarchistw). O ile jednak w latach trzydziestych oba bieguny politycznoideowe byy od siebie odlege, a scena polityczna rozsadzana lewicowym i
prawicowym radykalizmem, to teraz gosy oddane zarwno na UCD, jak i PSOE
oznaczay poparcie dla partii umiarkowanych, lokujcych si blisko
centrum. PSOE, chocia w swoim programie w dalszym cigu definiowaa si
jako partia marksistowska i klasowa", to zarwno w praktyce dziaania,
jak i wyborczej propagandzie cechowaa si daleko posunitym
pragmatyzmem. Centrowe preferencje Hiszpanw potwierdzay take wczesne
sondae. W dziesicio-punktowej skali (l - skrajna lewica, 10 - skrajna
prawica) rednia elektoratu wynosia 5,47, sytuujc go w bezporednim
ssiedztwie wyborcw zachod-nioniemieckich (5,63).
Wynik wyborw, w ktrych UCD nie uzyskaa bezwzgldnej wikszoci
miejsc w parlamencie, przyczyni si do tego, e naczeln zasad na
nastpnych kilkanacie miesicy - w praktyce a do zakoczenia procesu
konstytucyjnego - pozostaa polityka konsensusu: negocjacji i
porozumienia wszystkich najwaniejszych ugrupowa. W kilka miesicy po
wyborach, 9 XI 1977 r., podpisano tzw. Pakt z Moncloa (od siedziby rzdu,
gdzie toczyy si negocjacje). W sferze ekonomicznej zawiera on zgod
lewicowych partii i zwizkw zawodowych na ograniczenie wzrostu pac (na
poziomie nie przekraczajcym inflacji). W zamian za to rzd zobowiza
si do przeprowadzenia reformy podatkowej (m.in. wprowadzenia
progresywnego podatku dochodowego, podatku od majtku), podwyszenia
emerytur i zasikw dla bezrobotnych, stworzenia 700 tys. dodatkowych
miejsc w bezpatnym szkolnictwie publicznym. Pakiet polityczny zakada
ograniczenie rzdowej kontroli nad telewizj (miaa j sprawowa rada
powoana wsplnie przez rzd i Kortezy) i radiem (rozgonie prywatne
otrzymay prawo nadawania wasnych serwisw informacyjnych),
przeprowadzenie zmian w kodeksie karnym (m.in. ograniczenie uprawnie
policji i rozszerzenie praw aresztowanych, depenalizacj cudzostwa).
Pakt z Moncloa mia najwiksze praktyczne znaczenie dla hiszpaskiej
gospodarki, zmagajcej si z kryzysem, ale utorowa drog take do
porozumienia w kwestiach politycznych, a przede wszystkim
konstytucyjnych. Rzd pocztkowo planowa przedstawienie Kortezom
wasnego projektu ustawy zasadniczej, ale wobec sprzeciww opozycji,
parlament wyoni Komisj Spraw Konstytucyjnych, w ktrej zasiadali

przedstawiciele wszystkich ugrupowa reprezentowanych w parlamencie.

Bezporednie zadanie opracowania projektu konstytucji powierzono
siedmioosobowej podkomisji, ktra miaa pracowa na zasadach penej
konfidencjonalnoci (aby nie wywoywa publicznych debat, ktre mogyby
opnia postp jej prac). Nie uchronio to jednak procesu
442
konstytucyjnego od ostrych sporw politycznych, ktre przedostaway si
na amy prasy. Najwiksze kontrowersje dotyczyy dwch kwestii: statusu
Kocioa katolickiego i systemu edukacyjnego. UCD i Sojusz Ludowy,
wspierane publicznymi wypowiedziami Episkopatu, chciay podkreli w
tekcie ustawy zasadniczej wyjtkow pozycj Kocioa katolickiego,
podczas gdy PSOE i KPH opowiaday si za wprowadzeniem zapisw o penym
rozdziale pastwa i Kocioa, zniesieniem pastwowych subwencji dla tego
ostatniego, zagwarantowaniem dopuszczalnoci aborcji i rozwodw. Lewica
domagaa si te zaprzestania subwencjonowania przez pastwo prywatnego
szkolnictwa (gwnie katolickiego). W najostrzejszej fazie sporw PSOE
wycofaa si z komisji przygotowujcej projekt konstytucji, ale miao to
przede wszystkim charakter demonstracji adresowanej do wasnych wyborcw.
Porozumienie w spornych sprawach osignito w nieformalny,
konfidencjonalny sposb charakterystyczny dla transicin - w wyniku
caonocnej kolacji w jednej z madryckich restauracji z udziaem
wiceprzewodniczcych UCD i PSOE. Mimo krytyk ze strony przedstawicieli
Baskw i Sojuszu Ludowego, pitnujcych niedemokratyczne procedury,
otworzyo to drog do szybkiego ustalenia ostatecznego tekstu
konstytucji.
W najbardziej spornej kwestii konstytucja gwarantowaa rwno
wszystkich wyzna, ale jednoczenie uznawaa naczeln pozycj Kocioa
katolickiego (jedynego wymienionego z nazwy) i deklarowaa przychylne
nastawienie pastwa wobec religii: adne wyznanie nie posiada charakteru
pastwowego. Wadze publiczne uwzgldniaj przekonania religijne
spoeczestwa hiszpaskiego i utrzymuj wynikajce z tego stosunki
wsppracy z Kocioem katolickim i pozostaymi wyznaniami". Koncesj na
rzecz Kocioa byo te pominicie sowa rozwd" w sformuowaniach
dotyczcych maestwa, jak rwnie sprawy aborcji (w tekcie znalazo
si natomiast sformuowanie, e wszyscy maj prawo do ycia"). W kwestii
szkolnictwa gwarantowano bezpatno nauczania na szczeblu podstawowym,
ale dopuszczano tworzenie szk prywatnych (w ramach zasad
konstytucyjnych"), jak rwnie ich subwencjonowanie przez wadze
pastwowe, ktre nadzoruj oraz zatwierdzaj system nauczania w celu
zapewnienia wykonania ustaw".
W zasadniczej sprawie ustrojowej konstytucja stwierdzaa, e
Hiszpania jest monarchi parlamentarn" (oznaczao to rezygnacj lewicy
z jej historycznej niechci do instytucji monarchii), ustanawiaa
dwuizbowy parlament, ktrego izba nisza (Kongres Deputowanych) miaa by
wyaniana w wyborach proporcjonalnych, a izba wysza (Senat) - w
wikszociowych, na zasadzie rwnej reprezentacji wszystkich prowincji. W
kwestiach socjal-no-ekonomicznych konstytucja zawieraa sformuowania
satysfakcjonujce zarwno zwolennikw wolnego rynku (uznaje si wolno
przedsibiorstwa w ramach gospodarki rynkowej"),jak i opiekuczej roli
pastwa (uznaje si inicjatyw publiczn w dziaalnoci gospodarczej";
liczne gwarancje socjalne, zapowiedzi pastwowego planowania i
interwencjonizmu).
30 X 1978 r. konstytucj uchwaliy obie izby Kortezw (przy
sprzeciwie lub wstrzymaniu si od gosu czci posw baskijskich i
Sojuszu Ludowego), a 6 grudnia zostaa ona przyjta w oglnonarodowym
referendum, przy niskiej frekwencji (67%), bdcej odbiciem znuenia
spoeczestwa dugim procesem legislacyjnym.

443
Kluczowym problemem, ktry musiaa rozwiza rodzca si demokracja
hiszpaska, bya kwestia regionalizmw. Konstytucja zrywaa z frankistowskim centralizmem, uznajc zasad regionalnych odrbnoci, uywajc w
odniesieniu do nich okrelenia narodowoci" (nacionalidades), co byo
zapisem ostro krytykowanym przez postfrankistowsk prawic, kadc
nacisk na jedno Hiszpanii. Jeszcze przed uchwaleniem konstytucji rzd
Suareza zgodzi si na daleko idce ustpstwa wobec autonomicznych da
regionw. Najwczeniej, we wrzeniu 1977 r., zosta reaktywowany (w
wyniku osobistych negocjacji Suareza z kataloskim przywdc z czasw II
Republiki, Josepem Tarradellasem) kataloski Generalitat, zniesiony w
czasie wojny domowej. W listopadzie tego roku status preautonomiczny
(tymczasowe uregulowania wyprzedzajce rozwizania konstytucji) otrzymay
prowincje baskijskie, a do lipca 1978 r. ze statusu preautonomicznego
korzystao ju 10 regionw: Katalonia, Kraj Baskw, Wyspy Kanaryjskie,
Galicja, Aragonia, Kastylia-Len, Baleary, Walencja, Estremadura,
Andaluzja.
Po uchwaleniu konstytucji powstao 17 wsplnot autonomicznych (cz
z nich ju za rzdw socjalistw), dysponujcych znacznymi prerogatywami
samorzdowymi (m.in. w kwestiach ekonomicznych, podatkowych), wasnymi
instytucjami ustawodawczymi i wykonawczymi. Tylko w nielicznych
przypadkach - za to dotyczcych najbardziej znaczcych regionw autonomia bya odbiciem historycznych nacjonalizmw, opartych na odrbnym
jzyku i kulturze (Katalonia, Kraj Baskw, do pewnego stopnia Galicja).
Najsilniejsze denia separatystyczne wystpoway w Kraju Baskw. Wedug
sonday z koca lat siedemdziesitych 52% jego mieszkacw okrelao si
przede wszystkim jako Baskowie (a dopiero potem jako Hiszpanie). W
przypadku Katalonii podobne stanowisko zajmowao tylko 15% ludnoci; 24%
Baskw pragno penej niepodlegoci (podczas gdy w Katalonii tylko
11%).
DEKOMPOZYCJA UCD. PRBA ZAMACHU STANU. CAMBIO PACIFICO
l III 1979 r. odbyy si pierwsze wybory parlamentarne po uchwaleniu
konstytucji. Przyniosy one rezultat zbliony do osignitego w 1977 r.:
pierwsze miejsce zaja UCD (35,1%), za ni uplasowaa si PSOE (30,5%),
a nastpnie komunici (10,8%) i Sojusz Ludowy. Podobny by te wynik
pierwszych demokratycznych wyborw municypalnych, ktre odbyy si w tym
samym roku: UCD miaa w caej Hiszpanii 29 tys. radnych, PSOE -12 tys. W
najwaniejszych, najludniejszych prowincjach triumfowali jednak
socjalici. Dziki sojuszom z komunistami zdoali przej wadz w
najwikszych orodkach miejskich (m.in. Madrycie, Barcelonie, Walencji,
Sewilli, Saragossie).
Mimo e po uchwaleniu konstytucji i nowych wyborach dotychczasowy
ukad polityczny nie zmieni si zasadniczo, hiszpaska polityka
nastpnych lat bya zupenie inna ni ta z pierwszej i decydujcej fazy
transicin. Ju w swoim pierwszym wystpieniu w Kortezach w roli premiera
nowego rzdu, Suarez oznajmi, e skoczya si epoka konsensusu, a
rozpocz czas normalnej, partyjnej" polityki, polegajcej na forsowaniu
zamierze i interesw rzdzcej koalicji. Okres midzy wyborami lat 1979
i 1982 bdzie si charakteryzowa ostrymi, bezpardonowymi sporami
politycznymi, a take
444
byskawicznym zuywaniem si popularnoci UCD (i jej lidera). W krtkim
czasie doprowadzi to do rozpadu i marginalizacji partii, ktra
przeprowadzia Hiszpani przez najtrudniejszy okres transicin.
Spadek poparcia dla UCD rozpocz si wraz z prbami hamowania
procesu autonomizacji. O ile rzd w peni uznawa prawo do szerokich

swobd autonomicznych historycznych" narodowoci (jak Baskowie czy

Kataloczycy), to z rezerw odnosi si do podobnych de w innych
regionach, gdzie nie uzasadniay ich adne powane odrbnoci. Prb si
bya przegrana batalia o autonomi Andaluzji: w referendum
przeprowadzonym w lutym 1980 r. rzd ponis druzgocc klsk. W marcu
1980 r. UCD przegraa wybory do autonomicznych cia w Katalonii i Kraju
Baskw, w padzierniku 1981 r. - w Galicji, w maju 1982 r. - w Andaluzji.
le przyjte przez wiksz cz opinii publicznej byy te
inicjatywy legislacyjne rzdu w sferze autonomii uniwersyteckiej oraz
szkolnictwa niepublicznego. Projekt ustawy w tej pierwszej kwestii (z
ktrego rzd ostatecznie si wycofa) opozycja oskaraa o nadmiern
restrykcyjno. Z kolei ustawie z wrzenia 1980 r. zarzucano
faworyzowanie prywatnego, w przewaajcej mierze katolickiego
szkolnictwa. Niepopularna bya rwnie ustawa o zatrudnieniu,
ograniczajca prawo otrzymywania zasikw przez bezrobotnych. Erozja
poparcia dla UCD wynikaa te niewtpliwie z przeduajcego si kryzysu
ekonomicznego, ktry na pocztku lat osiemdziesitych wszed w
szczeglnie ostr faz. W latach 1980-1981 zanotowano spadek produktu
narodowego brutto, przy kilkunastoprocentowej inflacji.
Do problemw politycznych i ekonomicznych doczay si kopoty
wewntrzne. UCD nigdy nie przestaa by sojuszem rozmaitych, czsto
znacznie rnicych si od siebie grup i tendencji. Po wyborach 1979 r.
spory midzy nimi zaczy rozsadza parti i rzd. Poza kwestiami
ambicjonalnymi najwaniejsze osie podziau biegy midzy przeciwnikami
autonomizacji regionw a politykami skonnymi j akceptowa oraz midzy
tendencj chadeck i socjaldemokratyczn (w tym przypadku koci niezgody
byy ustawy o prywatnym szkolnictwie i rozwodach).
Suarez, nie potrafic zapanowa nad wewntrznymi konfliktami, zoy
26 I 1981 r. dymisj zarwno ze stanowiska premiera, jak i
przewodniczcego partii (w 1982 r. opuci UCD, zakadajc wasn parti,
ktra nie odniesie jednak sukcesu). Otworzyo to drog do
najdramatyczniejszego kryzysu w cigu caej transicin. W godzinach
wieczornych 23 n 1981 r., w czasie debaty nad inwestytur nastpcy
Suareza na stanowisku premiera Leopoldo Calvo Sotelo, do gmachu
Kortezw wkroczy wraz z oddziaem Guardia dvii pk Antonio Tejero,
biorc za winiw wszystkich parlamentarzystw i ministrw. Jednoczenie
dziaajcy w porozumieniu z zamachowcami dowdca okrgu wojskowego
Walencji ogosi stan wyjtkowy, a w kierunku stolicy zaczy si
przemieszcza niektre oddziay dywizji pancernej Brunete". Zamach stanu
zosta udaremniony dziki kontrakcji krla, ktry odby w cigu nocy
kilkadziesit telefonicznych rozmw z dowdcami jednostek wojskowych i
wystpi w telewizji z przemwieniem do narodu. Po kilkunastu godzinach,
gdy okazao si, e przewrotu nie popr inne oddziay, zamachowcy zoyli
bro. Bya to pita prba zamachu stanu od czasu mierci Franco,
pierwsza, ktra bya bliska sparaliowania procesu
445
demokratycznego (wszystkie pozostae zostay udaremnione zanim zamachowcy
przystpili do dziaania). Jej rezultaty byy jednak odwrotne do
zamierzonych: przez wywoanie fali powszechnego oburzenia i solidarnoci
przyczynia si do konsolidacji hiszpaskiej demokracji, kompromitujc
jednoczenie idee zbrojnego przewrotu (jakkolwiek jeszcze jedna prba
zamachu stanu zostanie wykryta przed wyborami parlamentarnymi w
padzierniku 1982 r.).
Rzd Calvo Sotelo przetrwa tylko kilkanacie miesicy. Podejmowane
przez niego prby stabilizacji ekonomicznej i przezwycienia kryzysu
finansw publicznych przyniosy tylko poowiczne powodzenie. Gwnym

dokonaniem gabinetu byo wprowadzenie Hiszpanii do NATO (ukad podpisany

10 XII 1981 r., ratyfikowany przez wszystkie pastwa czonkowskie do maja
1982 r.). Wobec kolejnych secesji z szeregw UCD i topnienia
parlamentarnego oparcia rzdu, Calvo Sotelo zdecydowa si w sierpniu
1982 r. na rozwizanie Kortezw. Nowe wybory zostay rozpisane na 28 X
1982 r,
Na gwn alternatyw dla rzdzcej partii ju od kilku lat wyrastali
socjalici, systematycznie rozbudowujc swoje polityczne wpywy i
rozszerzajc spoeczn baz. Jeszcze przed mierci Franco wadz w PSOE
z rk wiekowych, emigracyjnych przywdcw, przeja moda generacja
dziaaczy krajowych. Kolejny wany krok nastpi w 1979 r., kiedy po
zacitej walce w trakcie dwch kongresw partyjnych w kierownictwie PSOE
zwyciya pragmatyczna, reformistyczna grupa z Felipe Gonzalezem i
Alfonso Guerra na czele, przypiecztowujc odejcie od marksizmu i antykapitalistycznej retoryki, w kierunku hase typowych dla
zachodnioeuropejskich socjaldemokracji.
446
Gwnymi hasami PSOE w czasie oywionej kampanii wyborczej byo
stworzenie 800 tys. nowych miejsc pracy oraz wycofanie Hiszpanii z NATO
(wszystkie sondae wskazyway, e za przynalenoci do Paktu opowiadaa
si mniejszo Hiszpanw). Socjalici potrafili wytworzy atmosfer
entuzjazmu, utosamiajc w spoecznej wiadomoci gosowanie na PSOE z
wielk moraln zmian, odrzuceniem balastu kilku dziesicioleci
dyktatury.
Jakkolwiek spodziewano si poraki UCD, zaskakujce byy jej
rozmiary: zdobya tylko 6,6% gosw. Na gwn si prawicy wyrs Sojusz
Ludowy (26,6%), wspierany przez wiat biznesu, gromadzcy gosy wyborcw
o konserwatywnym nastawieniu, na og pozytywnie oceniajcych
frankistowsk przeszo. Sabiej ni w poprzednich wyborach wypadli
komunici (4%). PSOE zebraa 48,4% gosw, ktre day jej bezwzgldn
wikszo w parlamencie (ponad 57% miejsc w izbie niszej) i moliwo
samodzielnego utworzenia rzdu. Legitymizacj nowej wikszoci umacniaa
bardzo wysoka frekwencja wyborcza (80%).
Pokojowe przejcie wadzy (cambio pacifico) przez parti wywodzc
si z antyfrankistowskiej opozycji byo decydujcym wiadectwem trwaoci
demokratycznych instytucji stworzonych w cigu kilku lat po mierci
Franco. Moment ten zwykle uznaje si za zakoczenie hiszpaskiej
transicin.
RZDY SOCJALISTW. WEJCIE HISZPANII DO EWG
W maju 1983 r. socjalici wygrali wybory municypalne i autonomiczne.
Pod rzdami PSOE znalazo si 12 z 17 wsplnot autonomicznych. Era
dominacji partii socjalistycznej potrwa kilkanacie lat. Zwyciy ona w
trzech kolejnych wyborach parlamentarnych (1986, 1989, 1993).
Przez cay ten czas funkcj premiera sprawowa charyzmatyczny
przywdca PSOE Felipe Gonzalez, a wicepremierem i postaci nr 2 w rzdzie
przez wiksz cze tego okresu (do 1991) by wiceprzewodniczcy partii
Alfonso Guerra. Pierwszy rzd PSOE by wiadectwem zmiany pokoleniowej i
nowego stylu w hiszpaskiej polityce, rednia wieku jego czonkw nie
przekraczaa 40 lat, a wielu wanych ministrw byo jeszcze modszych.
Miadce zwycistwo odniesione w 1982 r. stwarzao komfortowe
warunki do realizacji programu goszonego przez socjalistw. Cz
zapowiedzi zostaa wcielona w ycie (np. reforma systemu podatkowego,
reforma szkolnictwa), ale nie dotyczyo to dwch fundamentalnych kwestii,
bdcych jdrem programu wyborczego.
Zamiast nowych miejsc pracy, nastpi szybki wzrost bezrobocia.
Jednym z pierwszych posuni nowego rzdu byo podjcie rozmw z
przedstawicielami hiszpaskich przedsibiorcw, ktrzy zostali

zapewnieni, e socjalici nie ywi rewolucyjnych zamierze. W

odrnieniu od socjalistw rzdzcych we Francji, Grecji, czy Portugalii,
PSOE nie przeprowadzia (poza holdingiem Rumasa) adnych nacjonalizacji.
Wspieraa za to szeroki program restrukturyzacji przestarzaych i
nierentownych gazi przemysu, przede wszystkim stalowego i
stoczniowego, ktry w cigu kilku lat doprowadzi do likwidacji kilkuset
tysicy miejsc pracy. Do obszarw najbardziej dotknitych
restrukturyzacj nalea Kraj Baskw, co niewtpliwie spotgowao
napicia wystpujce w tym regionie. Bezrobocie w 1985 r.
447
signo w Hiszpanii niemal 22% ludnoci zawodowo czynnej, w 1987 r.
liczba pozostajcych bez pracy przekroczya granic 3 milionw.
Dziki restrukturyzacji hiszpaska gospodarka wesza, poczynajc od
1985 r., w okres szybkiego wzrostu, utrzymujcego si do koca lat
osiemdziesitych na wysokim 4-5% poziomie. Nie przyczynio si to jednak
do trwaego zmniejszenia bezrobocia (najboleniej dotykajcego modzie),
ktre pod koniec lat osiemdziesitych spado o kilka punktw, by potem
znw przekroczy granic 20% (bdc najwyszym pord pastw Unii
Europejskiej). Tak wysokie bezrobocie mogo by spoecznie tolerowane
tylko w sytuacji, gdy pokana cz pozostajcych bez legalnego
zatrudnienia czerpie rodki utrzymania z pracy na czarno". Szacuje si,
e w drugiej poowie lat osiemdziesitych i na pocztku lat
dziewidziesitych szara strefa" wytwarzaa nawet do 25-30% dochodu
narodowego ujtego w oficjalnych statystykach. Cae okrgi przemysowe
(np. przemys obuwniczy Lewantu) i znaczce czci wielu sektorw
(budownictwo, wkiennictwo, metalurgia) prosperoway opierajc si, przy
tolerancji rzdu i wadz lokalnych, na nielegalnej sile roboczej. W celu
zmniejszenia inflacji i deficytu budetowego rzd ogranicza wzrost pac,
co prowadzio do konfliktw z centralami zwizkowymi (zarwno z
komunistycznymi Komisjami Robotniczymi, jak i socjalistyczn UGT) i fali
strajkw. W grudniu 1988 r. doszo do pierwszego od lat trzydziestych
oglnokrajowego strajku generalnego.
Pragmatyzm zwyciy take w przypadku innej kluczowej kwestii przynalenoci do NATO. Gonzalez zamrozi proces integracji Hiszpanii ze
strukturami militarnymi Paktu, ale nie podjto adnych krokw
zmierzajcych do wycofania si z Sojuszu. Wbrew pokojowej,
neutralistycznej frazeologii z kampanii wyborczej, w 1983 r. rzd
prolongowa hiszpasko448
amerykaskie porozumienie wojskowe, a w czasie pobytu w Bonn Gonzalez
popar rozmieszczenie w Europie Zachodniej rakiet Cruise i Pershing. By
wywiza si z obietnic wyborczych, 12 III 1986 r. rzd przeprowadzi
referendum w sprawie przynalenoci do NATO. Gosujcy mieli odpowiedzie
tak" lub nie" na pytanie, czy opowiadaj si za pozostaniem w Pakcie
przy zastrzeeniu, e Hiszpania nie bierze udziau w jego strukturach
wojskowych i e na jej terytorium nie moe by utrzymywana bro jdrowa.
Rzd wzywa do odpowiedzi pozytywnej, a kampania propagandowa
towarzyszca referendum czynia z niego faktycznie plebiscyt za lub
przeciw rzdzcej PSOE. Niewielka wikszo gosujcych (59,4%)
zadecydowaa o pozostaniu Hiszpanii w Pakcie Pnocnoatlantyckim.
Najwikszym, historycznym osigniciem socjalistw byo niewtpliwie
wprowadzenie Hiszpanii do Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej. Oficjalny
wniosek o przyjcie Hiszpanii do Wsplnoty zosta zoony w 1977 r., ale
negocjacje w tej kwestii, rozpoczte jeszcze za rzdw UCD, toczyy si w
bardzo wolnym tempie, przede wszystkim ze wzgldu na opr Francji,

obawiajcej si konkurencji hiszpaskiego rolnictwa. Traktat o przyjciu

Hiszpanii (jednoczenie z Portugali) do EWG zosta podpisany 12 VI 1985
r., wszed w ycie l stycznia nastpnego roku. Hiszpania zagwarantowaa
dla wikszoci sektorw swojej gospodarki 7-letni okres dostosowawczy (w
niektrych przypadkach mia on wynosi 10 lat), w czasie ktrego miay
by stopniowo redukowane taryfy celne. Za najbardziej wraliwe"
produkty, objte specjalnymi regulacjami, uznane zostay: samochody,
tekstylia, stal oraz owoce, warzywa, wina.
Pierwszym skutkiem wejcia Hiszpanii do Wsplnoty by znaczny wzrost
cen (od 8 do 14%) w zwizku z wprowadzeniem podatku od wartoci dodanej,
ale w nastpnych latach korzyci pynce z czonkostwa zdecydowanie
groway nad jego kosztami. Hiszpania korzystaa z ogromnych dotacji
Wsplnoty, przeznaczonych na subsydiowanie rolnictwa i wyrwnywanie
rnic w poziomie rozwoju midzy najzamoniejszymi i najbiedniejszymi
krajami czonkowskimi. Dziki przynalenoci do EWG (od 1992 r. Unia
Europejska) Hiszpania moga dokona modernizacji swojego rolnictwa. W
momencie wstpowania do Wsplnoty pracowao w nim 18,3% zatrudnionych, w
dziesi lat pniej - ju tylko 9,8%. Zmniejszya si produkcja zb i
ziemniakw, ale zwikszya upraw bardziej opacalnych (jednoczenie
wymagajcych wikszych nakadw), jak cytrusy. Generalnie midzy 1986 a
1995 r. produkcja rolinna zwikszya si o 28%, a zwierzca o 20%, i to
mimo dugotrwaej, kilkuletniej suszy.
Tempo wzrostu gospodarczego w Hiszpanii byo szybsze - zwaszcza w
drugiej poowie lat osiemdziesitych - ni w wikszoci innych krajw
Wsplnoty (cho inflacja i deficyt budetowy stale przekraczay normy
wyznaczone przez Bruksel). Dziki temu zmniejsza si dystans dzielcy
j od najbardziej rozwinitych krajw europejskich. Dochd narodowy (per
capitd) w 1985 r. wynosi 4,3 tys. dolarw, w 1989 - 6,9 tys., w 1995 14,2 tys. (we Francji - 20 tys., Wielkiej Brytanii - 18,4 tys., Woszech
19,5 tys., Portugalii - 12,8 tys.).
Lata dziewidziesite byy te dla Hiszpanii czasem wielkiej
midzynarodowej promocji. W 1992 r. w Barcelonie odbyy si letnie
igrzyska

449
olimpijskie, a w Sewilli otwarto Wystaw wiatow (skorzystaa na niej
caa Andaluzja, zyskujc sie autostrad i superszybk kolej z Madrytu). W
padzierniku tego samego roku z ogromnym rozmachem obchodzono 500-lecie
odkrycia Ameryki.
Mimo sukcesw ekonomicznych, niewtpliwej modernizacji hiszpaskiej
gospodarki, wzrostu zamonoci, popularno rzdzcych socjalistw
ulegaa erozji. Od pocztku lat dziewidziesitych PSOE zacza ponosi
poraki w wyborach lokalnych, wadz w wielu wanych orodkach miejskich
przejmowaa prawica. Z wyborw parlamentarnych w 1993 r. socjalici
wyszli wci jako najsilniejsza partia, ale utracili (po 11 latach)
bezwzgldn wikszo w Kortezach; u wadzy utrzymali si tylko dziki
sojuszowi z kataloskimi autonomistami.
Wpyw na to miao z pewnoci utrzymujce si bardzo wysokie
bezrobocie (w 1995 r. ok. 22%), ale wielk rol odegrao te pogorszenie
si publicznego wizerunku socjalistw. W oczach wielu Hiszpanw PSOE,
ktra przeja rzdy pod hasami sprawiedliwoci spoecznej i uczciwoci
w polityce, przeistoczya si w oligarchiczn parti wadzy", w ktrej
idee zastpione zostay przez interesy rzdzcej grupy. Od koca lat
osiemdziesitych Hiszpani nieprzerwanie wstrzsay afery korupcyjne,
sigajce najwyszych szczebli PSOE i rzdu (m.in. wicepremiera Guerra).

Zamwienia publiczne stay si instrumentem uzyskiwania od prywatnych

przedsibiorstw bardzo duych kwot, ktre zasilay kas partii, a
prawdopodobnie i portfele jej notabli.
Do grzechw korupcji i klientelizmu, ktrymi w poowie lat
dziewidziesitych powszechnie ju obarczono PSOE, doczyy si te
oskarenia o nielegalne dziaania sub specjalnych. W 1994 r. wyszo na
jaw istnienie szwadronw mierci GAL (Antyterrorystycznych Grup
Wyzwolenia"), zoonych z funkcjonariuszy sub bezpieczestwa,
utworzonych za wiedz socjalistycznego ministra spraw wewntrznych Jose
Barrionuevo, zaufanego czowieka Gonzaleza. W latach 1983-1987
zamordoway one 27 osb uwaanych za wsppracownikw ETA (okazao si
pniej, e cz z nich nie miaa adnych powiza z baskijskimi
terrorystami). W 1995 r. opinia publiczna zostaa zbulwersowana odkryciem
faktu, e wywiad wojskowy zakada podsuchy wielu znanym publicznie
osobom (w tym nawet krlowi).
POWRT PRAWICY
W wyborach parlamentarnych 3 III 1996 r. zwycistwo odniosa Partia
Ludowa (kontynuatorka Sojuszu Ludowego), cho jego rozmiary byy mniejsze
ni si spodziewano: 38,5% gosw w stosunku do 37,5% uzyskanych przez
PSOE. Nie dawao to zwyciskiej centroprawicy wikszoci umoliwiajcej
samodzielne utworzenie rzdu. Nowy rzd powsta dziki porozumieniu z
partiami autonomicznymi Katalonii, Kraju Baskw, Kantabrii i Wysp
Kanaryjskich. Prawica, ktra krytykowaa socjalistw za rozbijanie
spoistoci Hiszpanii, dla sformowania rzdu zdecydowaa si na dalsze
koncesje wobec autonomistw. Najwiksz cen Partia Ludowa musiaa
zapaci za poparcie kataloskiej koalicji Convergencia i Unio Jordi
Pujola. Madryt zobowiza si uzgadnia z Barcelon polityk wobec Unii
Europej450
skiej, jak rwnie przekaza Kataloczykom zarzd nad ich portami,
drogami i autostradami. Ustalono, e w Katalonii (i w innych regionach
autonomicznych) pozostawa bdzie 30% ciganych tam podatkw (do tej
pory 15%). We wszystkich 17 wsplnotach autonomicznych zniesiona zostanie
funkcja gubernatora, a przedstawicielem Madrytu bdzie urzdnik niszej
rangi. Powstay po dwumiesicznych negocjacjach rzd, na czele ktrego
stan Jose Maria Aznar, mody lider Partii Ludowej, ogosi program
zmierzajcy do naprawy gospodarki (gwnie przez jej liberalizacj i
ograniczenie pastwowego interwencjonizmu), oywienia gospodarczego i, w
konsekwencji, zmniejszenia bezrobocia. Jego gwnymi elementami s:
redukcja wydatkw publicznych i deficytu budetowego (m.in. przez
zmniejszenie administracji i subsydiw dla nierentownych pastwowych
przedsibiorstw), obnienie podatkw, zakrojona na szerok skal
prywatyzacja (m.in. kompanii telefonicznej Telefnica, grupy bankowej
Argentaria, koncernu petrochemicznego Repsol). W krtkim czasie
przystpiono do realizacji tych projektw, co przynioso pozytywne
rezultaty ekonomiczne, ale jednoczenie ju pod koniec 1996 r.
doprowadzio do masowych protestw spoecznych (m.in. strajk generalny
pracownikw sfery budetowej) przeciw restrykcyjnej polityce rzdu. W
listopadzie 1996 r. hiszpaski parlament zdecydowa o rozpoczciu
negocjacji w sprawie penej integracji si zbrojnych (wstrzymanej za
rzdw PSOE) z Paktem Pnocnoatlantyckim.
ZAKOCZENIE
ZAKOCZENIE jest miejscem, gdzie
autor moe pozwoli sobie na wyraenie sdw oglniejszych, a zarazem
bardziej osobistych ni w przypadku gwnej czci tekstu, podlegajcej

cilejszym reguom narracyjnym, dziki ktrym mona w ogle podejmowa

prb przekazania tak ogromnego materiau faktograficznego.
Zacznijmy od sprawy chyba najwaniejszej: dlaczego warto pisa po
polsku historie Hiszpanii, skoro o wiele prostszym rozwizaniem byoby
przetumaczenie jednej z licznych prac napisanych po hiszpasku,
francusku czy angielsku. Odpowied jest stosunkowo prosta. Kade tak
generalne ujcie, bardziej ni wska, monograficzna praca, naznaczone
jest subiektywizmem, wynikajcym z takich a nie innych pogldw i
dowiadcze autora, czasu, kraju i krgu kulturowego, w ktrym powstaje.
Inaczej patrzy si na dzieje Hiszpanii z Madrytu, inaczej z Londynu, a
zupenie inaczej z Warszawy. Inne wtki wydaj si waniejsze i
ciekawsze, cho oczywicie istniej uniwersalne wymogi przekazania tego
samego zrbu podstawowych faktw. Pisanie polskiej" historii Hiszpanii
okazao si pasjonujcym zajciem i wyzwaniem, dziki ktremu mogem
lepiej zrozumie specyfik i dylematy mojego wasnego kraju na
przestrzeni dwch ostatnich wiekw. Chocia s i tacy uczeni, ktrzy
uwaaj, e mona i naley porwnywa wszystko z wszystkim", porwnania
s interesujce i podne wtedy, kiedy dotycz krajw, zjawisk, sytuacji,
midzy ktrymi wystpuj rzeczywiste podobiestwa.
Na analogie w rozwoju historycznym Polski i Hiszpanii bodaj po raz
pierwszy zwrci uwag Joachim Lelewel w latach trzydziestych ubiegego
stulecia (pisze na ten temat wczeniej Tadeusz Mikowski). W czasach
zupenie najnowszych paralele takie byy na tyle czste, e niekiedy
nawet przypominay swego rodzaju intelektualn mod: porwnywano typy
dyktatury, ktrych oba kraje dowiadczyy w XX w., modele rozwoju
ekonomicznego, czy wreszcie - najczciej - sposoby przejcia do
demokracji w obu krajach. Mniej znany, a chyba bardziej interesujcy jest
fakt, e porwnywanie Hiszpanii z Polsk, czy szerzej - Europ
rodkowowschodni, nie jest tylko polsk specyfik, ale wystpuje take w
pracach hiszpaskich historykw. Najciekawiej wypowiada si na ten temat
wielokrotnie tu przywoywany Gabriel Tortella, autor znakomitej ksiki o
rozwoju ekonomicznym Hiszpanii w XIX i XX w.
Hiszpania wraz z Portugali i czciowo Wochami (poudniowymi)

452
naleaa do pasa rdziemnomorskiego, ktry XIX-wieczna rewolucja
przemysowa obja znacznie pniej i w mniejszym stopniu ni to miao
miejsce w przypadku krajw przodujcych w tej dziedzinie. Po drugiej,
przeciwlegej stronie kontynentu znajdoway si kraje Europy Wschodniej,
ktre byy w podobnym stadium rozwoju i stay wobec tych samych
problemw: peryferyjnoci i zapnienia w stosunku do europejskiego
centrum ekonomicznego, politycznego, kulturowego. Obserwowanie
podobiestw i rnic - te ostatnie s nie mniej wane i ciekawe jak
analogie - w odpowiedziach i reakcjach na to samo cywilizacyjne wyzwanie
i zagroenie, jakim byo zacofanie, naley chyba do najbardziej
fascynujcych problemw, Jacie wyaniaj si, gdy zastanawiamy si nad
histori Polski i Hiszpanii. Hiszpania w XIX w. bya pastwem, ktre
musiao upora si z ostateczn degradacj z roli europejskiego
mocarstwa, posiadajcego wielkie imperium kolonialne, do rangi
peryferyjnego kraju, na ktrego polityczny byt i ekonomiczny rozwj
przemony wpyw wywieray inne pastwa, przez dugi czas przede wszystkim
Francja. Los obszed si z Hiszpanami askawiej (kluczowe znaczenie miao
tu chyba pooenie geograficzne) ni z Polakami, ktrzy utracili wasne
pastwo, ale wiadomo zapnienia, saboci i peryferyjnoci bya
jednym z gwnych wtkw w myleniu hiszpaskich elit przez wiksz cze

okresu, ktry obejmuje II cz niniejszej ksiki. Prowadzio to

najczciej do rozmaitych koncepcji unowoczeniania kraju i pogoni za
Europ", ale take do zamykania si w odrbnoci, innoci" Hiszpanii,
ktra zamiast imitowa inne narody, powinna poda wasn drog. Kady,
kto dysponuje cho pobien wiedz o ostatnich dwustu latach historii
Polski, bdzie wiedzia, e podobne postawy i dylematy to jeden z
gwnych wtkw naszych wasnych dziejw.
W XX w. zarwno rdziemnomorski, jak i wschodnioeuropejski obszar
zapnienia poddane zostay prbom odgrnej modernizacji, w obu
przypadkach inspirowanej i - w rnym stopniu - sterowanej przez pastwo.
Z jednej strony by to prawicowo-autorytarny (niektrzy dodaj:
faszystowski) model rozwoju, pozostajcy w ramach gospodarki
kapitalistycznej, z drugiej - model komunistyczny, rewolucyjny, zrywajcy
z kapitalizmem. O ile w przypadku Hiszpanii, a czciowo i Portugalii,
prba modernizacji bya w ogromnym stopniu udana, zmniejszajc dystans
dzielcy je od najwyej rozwinitych krajw Europy, to w tym drugim
zakoczya si ona oczywistym fiaskiem. Konstatacja ta wydaje si
bezsporna, ale w razie potrzeby nietrudno przedstawi szczegowe
argumenty j uzasadniajce. W latach trzydziestych Hiszpania i Polska
znajdoway si, wedug wikszoci uznawanych wskanikw, na zblionym
poziomie rozwoju ekonomiczno--spoecznego. Dystans zacz szybko
pogbia si w latach pidziesitych, a zwaszcza szedziesitych,
kiedy to Hiszpania dowiadczaa burzliwego wzrostu gospodarczego, a
Polska pogrona bya w stagnacji. W 1989 r., kiedy upad komunizm,
Polsk dzielia ju od Hiszpanii przepa, ktrej najlepszym miernikiem
moe by kilkakrotnie wikszy w przypadku tej drugiej dochd narodowy na
gow mieszkaca.
Innym wspomnianym ju wtkiem polsko-hiszpaskich porwna byo
przechodzenie do demokracji: w Hiszpanii po mierci Franco, w Polsce -w
dobie okrgego stou", wyborw 4 czerwca 1989 r. i rzdu Tadeusza
453
Mazowieckiego. Susznie wskazywano, e w obu przypadkach byo to
przejcie ewolucyjne, pokojowe, wynegocjowane na zasadzie porozumienia
midzy elitami ancien regime'u i opozycj. Hiszpaski model
transformacji, uwieczony penym sukcesem, wydawa si na tyle
atrakcyjny, e stanowi swego rodzaju inspiracj dla czci
solidarnociowych" elit, podobnie zreszt jak to miao miejsce w
niektrych krajach Ameryki aciskiej, szukajcych bezpiecznej drogi od
wojskowej dyktatury do demokracji.
Niewtpliwe analogie midzy hiszpask a polsk drog do adu
demokratycznego nie powinny przesania jednak gbokich rnic ukrytych
pod powierzchni wydarze. Najbardziej fundamentalna z nich polegaa na
tym, e hiszpaska transicin ograniczaa si w gruncie rzeczy do sfery
politycznej, podczas gdy Polacy stanli przed koniecznoci rewolucyjnej
zmiany caego adu spoeczno-ekonomicznego, a w dalszej kolejnoci take
swojej mentalnoci, postaw i zachowa. W momencie mierci Franco,
niezalenie od kryzysu ekonomicznego, hiszpaska gospodarka ju od co
najmniej kilkunastu lat bya pewnie zakotwiczona w obrbie systemu
wolnorynkowego, w ktrym uczestniczya, z korzyci, wiksza cz
ludnoci. Powane rnice wystpiy nawet w samych mechanizmach
politycznej transformacji. W Hiszpanii demontau dyktatury i instauracji
systemu demokratycznego (wcznie z now konstytucj) dokonay siy
wywodzce si z frankizmu. W pierwszych wolnych wyborach zwyciya Unia
Centrum Demokratycznego Adolfo Suareza, ktry przeprowadzi kraj,
korzystajc z poparcia monarchy, przez pierwsze, kluczowe lata
ustrojowych przemian. W Polsce, niezalenie od tego, co twierdz krytycy
okrgego stou" i grubej kreski", przeom mia znacznie

gwatowniejszy, rewolucyjny charakter. W pierwszych, jeszcze

pdemokratycznych wyborach obz rzdzcy ponis sromotn klsk, co ju
w kilka miesicy od rozpoczcia transformacji doprowadzio do przejcia
wadzy przez dotychczasow anty-systemow opozycj. Ta odmienno w
punkcie startu procesu demokratycznego bya bez wtpienia odbiciem
gbokich rnic w proweniencji, dokonaniach i stosunku spoeczestw do
obu dyktatur. Frankizm by ruchem i systemem narodowym, rodzimym, zawsze
cieszy si poparciem (cho niewtpliwie malejcym pod koniec swojego
istnienia) znacznej czci Hiszpanw. Uosabia historyczn cigo
jednej z dwch konkurujcych ze sob w XIX i XX w. wizji Hiszpanii: tej
tradycjonalistycznej, katolickiej, autorytarnej. Na swoje konto mg te
zaliczy cud gospodarczy", dziki ktremu polepszyo si ycie
wikszoci Hiszpanw. W momencie gdy odchodzi Franco trudno byo mwi,
i to niezalenie od wszystkich wolnociowych i demokratycznych aspiracji
hiszpaskiego spoeczestwa, o cakowitym bankructwie i upadku
stworzonego przez niego systemu.
Jedna rzecz jest niewtpliwie wsplna dla obu krajw: historia
ostatnich kilkudziesiciu lat nie jest zamknit kart, ktr interesuj
si tylko specjalici, pozostaje domen zaartych sporw i kontrowersji,
cho ich temperatura i spoeczny zasig niewtpliwie s wiksze,
przynajmniej jak na razie, w Polsce ni w Hiszpanii. Oba kraje miay w
ostatnich dwch stuleciach histori niezwykle trudn i burzliw, co tak
bardzo rni je od
454
narodw, ktre od wiekw mogy w spokoju budowa wasny dobrobyt i
stabilno politycznych instytucji. Hiszpanom udao si jednak w drugiej
poowie XX w. osign cel, ktry na prno stawiao sobie wiele
poprzednich pokole: wyrwanie si z historycznego zacofania i
zmniejszenie dystansu dzielcego ich od najwyej rozwinitych krajw
Europy. Mona tylko mie nadziej, e podobny sukces stanie si udziaem
Polakw, ktrych aspiracje, mimo wszystkich kulturowych rnic, w wielu
wypadkach s zadziwiajco zbiene z hiszpaskimi.
Pawe Machcewicz
WSKAZWKI BIBLIOGRAFICZNE
"PORD oglnych prac obejmujcych
wiek XIX i XX pozycj klasyczn jest Spain 1808-1975 brytyjskiego
historyka Raymonda Carra (Oxford 1983). Najnowszym i najbardziej godnym
polecenia dzieem historykw hiszpaskich s dwa monumentalne tomy z
serii wydawnictwa Historia WManual de Historia de Espana. Siglo XIX. (A.
Martinez de Velazco, red., Madryt 1990); Manual de Historia de Espana.
Siglo XX. (J. Tusell, red., Madryt 1994).
Prac o charakterze podrcznikowym, zawierajc obszerny, a zarazem
przystpny wykad historii Hiszpanii dwch ostatnich stuleci, jest trzytomowa La Espana Contemporanea Jose Sancheza Jimeneza (Madryt 1991).
Warto take zwrci uwag na bardzo rzeteln i szczegow prac Angela
Bahamonde i Jesusa A. Martmeza Historia de Espana. Siglo XIX (Madryt
1994).
Znakomit ksik, zawierajc nowatorsk interpretacj rozwoju
spoecznego i ekonomicznego Hiszpanii, jest praca Gabriela Tortelli El
desarollo de la Espana comtempordnea. Historia de los siglos XIX y XX
(Madryt 1994). Interesujcymi i wartociowymi pozycjami z zakresu
historii spoecz-no-ekonomicznej s take Historia economica y social
moderna y contem-pordnea de Espana Santosa Julia (Madryt 1988) oraz A
Social History of Modern Spain Adriana Shuberta (Londyn 1992).
Spord ksiek dostpnych w jzyku polskim jedyn ogln pozycj
dotyczc tego okresu jest przestarzaa ju praca Jerzego Borejszy

Hiszpania 1873-1936 (Warszawa 1947), wydana po raz pierwszy jeszcze w

latach trzydziestych.
Z bardziej szczegowych opracowa dotyczcych XIX i XX w. warto
wymieni dwa powicone problematyce o ogromnej wadze z punktu widzenia
ksztatowania si nowoczesnego hiszpaskiego spoeczestwa: Kocioowi i
armii. Autorem obu z nich jest amerykaski historyk Stanley G. Payne:
Politics and the Military in Modern Spain (Stanford 1967) i The Spanish
Catholicism an historical overview (Madison 1987).
Znacznie obfitsza literatura, i to zarwno hiszpaska i wiatowa, w
tym polskojzyczna, dotyczy wieku XX, kiedy to Hiszpania budzia szerokie
zainteresowanie za spraw dramatycznych konfliktw politycznych i
socjalnych, kilkudziesicioletniej dyktatury, a nastpnie pokojowego
przejcia do demokracji.
Najlepszymi pracami powiconymi narodzinom i upadkowi II Repub456
liki, prezentujcymi rne oceny i rozmaicie rozkadajcymi
odpowiedzialno za doprowadzenie do wybuchu wojny domowej, s: Stanley a
G. Payne'a Spain's first democracy: the Second Republic 1931-1936 (Londyn
1993); Martina Blinkhorna Democracy and dvii War In Spain 1931-1939
(Londyn 1988); Paula Prestona The coming of the Spanish dvii War. Reform,
Reaction and Revolution (Londyn 1983); Julio Gil Pecharromana La Segun-da
Republica (Madryt 1989). Na gruncie polskim warto wymieni monumentaln,
dwutomow histori hiszpaskiego ruchu anarchistycznego pira Franciszka
Ryszki W krgu zbiorowych zudze. Z dziejw hiszpaskiego anar-chizmu
1868-1939 (Warszawa 1991), ktra kreli panoram konfliktw politycznych
i socjalnych prowadzcych do wybuchu wojny domowej.
Spord setek ksiek powiconych wojnie domowej 1936-1939 jej
najpeniejszy i najbardziej wywaony opis zawiera klasyczna ju ksika
brytyjskiego historyka Hugh Thomasa, ktrej ostatnie, zmienione wydanie
ukazao si w jzyku francuskim La guerre d'Espagne. Juillet 1936 - Mars
1939 (Pary 1985). Inne pozycje godne uwagi to: Gabriel Jackson The
Spanish Republic and the dvii War 1931-1939 (Princeton 1965); Guy Hermet
La guerre d'Espagne (Pary 1989).
Warto wspomnie, i spord jeszcze liczniejszych ksiek o
charakterze reporterskim bd wspomnieniowym, zawierajcych relacje osb,
ktre widziay na wasne oczy hiszpaski konflikt, czoowe miejsce
zajmuje ksika polskiego dziennikarza i publicysty Ksawerego
Pruszyskiego W Czerwonej Hiszpanii (Warszawa 1985). Pruszyski potrafi
przedstawi nie tylko fascynujcy, a jednoczenie pozbawiony
ideologicznych uprzedze opis rewolucji dokonujcej si na terenach
kontrolowanych przez Front Ludowy, ale take trafnie dotkn przyczyn
lecych u podoa krwawych zmaga. Po polsku wydane zostay te dwie
inne ksiki znakomicie ilustrujce atmosfer i codzienno hiszpaskiej
wojny, a jednoczenie odznaczajce si wielkimi walorami literackimi:
wspomnienia George'a Orwella W hodzie Katalonii (Gdynia 1992) i powie
Andre Malraux Nadzieja (Warszawa 1939). Obie przekazuj znacznie
prawdziwszy obraz wojny, a zwaszcza rewolucji, ni gone Komu bije
dzwon Ernesta Heming-waya (Warszawa 1965).
Bardzo ciekaw prac, nie tyle z dziedziny historii co
literaturoznawstwa, ale znakomicie pokazujc, jak Hiszpanie widzieli
wasn histori, jest Piotra Sawickiego Wojna domowa 1936-1939 w
hiszpaskiej prozie literackiej (Warszawa 1985). Interesujc prac
dotyczc midzynarodowego wymiaru hiszpaskiego konfliktu jest niedawno
wydana ksika Bogdana Koszela Hiszpaski dramat 19361939: wojna domowa
w polityce mocarstw europejskich (Pozna 1991).
Bardzo obfita literatura dotyczy udziau Polakw w wojnie domowej.
Opublikowano dziesitki wspomnie dbrowszczakw",jak rwnie kilka

powiconych im opracowa, m. in. Polacy w wojnie hiszpaskiej (19361939), pod red. Michaa Brona (Warszawa 1967); Lech Wyszczelski
Dbrowszczacy (Warszawa 1986). Wikszo z nich, jak i innych
opublikowanych w czasach PRL pozycji dotyczcych wojny domowej,
prezentuje bardzo ideologiczn optyk (nieraz prowadzc do przeinacze
czy zwykych faszw), skupiajc si na uzasadnieniu racji walczcych w
Hiszpanii
457
komunistw i Zwizku Radzieckiego. Z kolei prb polemiki z
dotychczasowymi, w ogromnej wikszoci lewicowymi interpretacjami wojny
domowej podj Marek Jan Chodakiewicz: Zagrabiona pami: wojna w
Hiszpanii 1936-1939 (Warszawa 1997).
Najpeniejszym i najbardziej obiektywnym dzieem dotyczcym frankizmu jest The Franco Regime 1936-1939 (Madison 1987) wspomnianego ju
Stanley a G. Payne'a. Na gruncie hiszpaskim najlepsz ogln prac o
fran-kizmie (o charakterze jednak bardziej eseju ni systematycznego
wykadu) jest La dictadura de Franco Javiera Tusella (Madryt 1988).
Niezwykle ciekawemu tematowi, jakim jest obyczajowo i ycie
codzienne za czasw frankizmu, powicona jest ksika Rafaela Abella La
vida cotidiana en Espana de Franco (Barcelona 1985). Z prac o Kociele i
jego stosunkach z dyktatur warto wspomnie dwie: Santiago Petschen, La
Iglesia en La Espana de Franco (Madryt 1977); Feliciano Blazquez, La
traicin de los clerigos en la Espana de Franco (Madryt 1991). Z ksiek
o antyfrankistowskiej opozycji godne polecenia s: Javier Tusell La
oposi-cin democratica al franuismo 1939-1962 (Barcelona 1977); Jose
Maria Maravall Dictadura y disentimiento politico. Obreros u estudiantes
bajo el franuismo (Madryt 1978). Partii komunistycznej powicona jest
praca polskiego autora Kazimierza Kika Od republiki do monarchii.
Hiszpaska lewica w walce o demokracj 19391986 (Warszawa 1990).
Kilka ksiek dotyczcych frankizmu opublikowali polscy autorzy. O
hiszpaskiej polityce zagranicznej pisaa Grayna Bernatowicz-Bierut
Hiszpania we wspczesnym wiecie 1945-1975 (Warszawa 1978), o systemie
politycznym Tadeusz Modawa Podstawowe instytucje ustroju politycznego
Hiszpanii (Warszawa 1989). Przegld najwaniejszych wydarze zawieraj
ksiki Jerzego Roberta Nowaka Hiszpania po wojnie domowej 1939-1971,
(Warszawa 1972) oraz Romana Dobrzyskiego Bkitne imperium generaa
Franco (Warszawa 1975), cho obie trudno uzna za w peni obiektywne.
Spoeczno-ekonomicznej transformacji Hiszpanii powicona jest praca
Ewy Jurczyskiej Demokracja i spoeczestwo: polityczne, ekonomiczne i
spoeczne przemiany Hiszpanii 1959-1990. Studium socjologiczne (Warszawa
1991).
Spord kilkudziesiciu biografii Franco wyrnia si najnowsza i
jednoczenie najobszerniejsza, prawdziwie monumentalna praca Paula
Prestona Franco. A Biography (Londyn 1993), ktr mona by nazwa
ostateczn" biografi caudillo, gdyby nie jej wyranie wyczuwalne
antyfrankistowskie zabarwienie. Z prac hiszpaskich najlepsza jest
Franco: Autoritarismo y poder personal Juana Pablo Fusi (Madryt 1985).
Bardzo dobrym wprowadzeniem w meandry frankizmu jest dla polskiego
czytelnika wywaona i rzeczowa praca pira Lidii Mularskiej-Andziak
Franco (Londyn 1994).
Niezwykle bogata literatura dotyczy okresu transicin. Dla wyrobienia
sobie wszechstronnego jej obrazu pomocne s trzy prace: Jose Felix
Tezanos, Ramon Cotarelo, Andres Blas (red.) La transicin democratica
espanonla, (Madryt 1989); Javier Tusell, La transicin espanola a la
democracia (Madryt 1991); Charles T. Powell Elpiloto del cambio. El rey,
la Monaruia y la transicin a la democracia (Barcelona 1991). Spoeczne

i kulturowe korzenie transicin w bardzo ciekawy sposb analizuje w

ksice wydanej
458
po polsku Victor M. Perez Diaz Powrt spoeczestwa obywatelskiego w
Hiszpanii (Krakw 1996).
Zainteresowanie, jakie hiszpaskie przemiany lat siedemdziesitych i
osiemdziesitych wzbudziy w Polsce, oddaje fakt, i w czasie ostatnich
lat polscy autorzy opublikowali na ich temat kilka prac. S to: Grayny
Bernatowicz-Bierut Droga Grecji, Hiszpanii i Portugalii do wsplnej
Europy (Warszawa 1991); Bogusawy Dobek-Ostrowskiej Hiszpania i Polska:
elity polityczne w okresie przejcia do demokracji. Analiza porwnawcza
(Wrocaw 1996); Eugeniusza Grskiego O demokracji w Hiszpanii 1975-1995
(Warszawa 1997).
INDEKS NAZWISK
W indeksie zastosowano nastpujce skrty: ang. - angielski; austr. austriacki; gen. - genera; hiszp. - hiszpaski; min. - minister; w. wity; wac. - waciwie; zagr. - zagranicznych; zob. - zobacz.
Pominito wskazwki bibliograficzne.
Abbasydzi, dynastia 48, 58
Abd al-Malik 54
Abd AllahSl
Abd Allah ibn Jasin 72
Abd ar-Rahman I 48, 49, 59
Abd ar-Rahman II 50, 59
Abd ar-Rahman III 51, 52, 54
Abd el-Krim 323, 324, 326
Abd el-Mumin 80
Abd Rabbihi 58
Abencerrajes (Banu Sarad), rd 111
Aben Humeya 143
Abu al-Hasan, emir merynidzki 98
Abu al-Hasan (Muley Hacen) 111
Abu el-Kasim 96
Abu Jakub Jusuf 82, 83
Abu Jusuf Jakub 83
Abu Jusuf, wadca merynidzki 96-98
Abulkasi (Abu Kasim ibn Abbas Zahrawi) 58
Abu Ula al-Mamun 85
Acosta Jose de 169
Acuna Antonio de, biskup Zamorry 133
el Adil, namiestnik Murcji 84, 85
Adrian z Utrechtu, inkwizytor generalny 161
Agila, wadca Wizygotw 37
Agila II, krl Wizygotw 45
Agnieszka, ona Sancho II 76
Agrypa (Marcus Wipsanius Agrippa) 25
Alarcn Pedro Antonio de 310
Alaryk II, krl Wizygotw 36
Alba, rodzina 283
Alba Fernando Alvarez de Toledo, ksi 136,
144-146, 162
Alberoni Julio, kardyna 207 Alberti Rafael 345 Alcala Zamora Niceto 329,
351, 353, 357,
358, 361, 362 Aleksander (Alessandro) Farnese, ksi Parmy 147 Aleksander I, car Rosji 234, 250, 251

Aleksander III (Roland Bandinelli), papie 89 Aleksander VI (Rodrigo de

Borgia), papie
162
Aleksander Wielki, krl Macedonii 15 Alfons, ksi, brat Henryka IV
kastylijskiego
115, 116
Alfons I Aragoski, krl Nawarry 74-76 Alfons I Enriuez, krl Portugalii
77, 82 Alfons I Katolicki, krl Asturii 60, 61 Alfons II, krl Aragonii
82 Alfons II, krl Asturii 61, 62, 91 Alfons II, krl Portugalii 84
Alfons III, krl Aragonii 101 Alfons III Wielki, krl Asturii 51, 62
Alfons IV, krl Portugalii 99 Alfons V, krl Aragonu 114 Alfons V, krl
Leonu 54 Alfons V, krl Portugalii 116 Alfons VI, krl Kastylii i Leonu
74, 76 Alfons VI, krl Leonu 67-72 Alfons VII, krl Leonu 68, 74-77, 80,
81 Alfons VIII, krl Kastylii 81-84, 87, 92 Alfons IX, krl Leonu 82, 84,
85, 92 Alfons X Mdry, krl Kastylii i Leonu 95-98,
102, 106, 107 Alfons XI, krl Kastylii i Leonu 98, 99, 102,
111, 113 Alfons XII, krl Hiszpanii 297, 299, 301-303,
315 Alfons XIII, krl Hiszpanii 301, 315-318,
321,328,329,339,403 Ali ibn Jusuf 72 Almanzor zob. al-Mansur Almenar,
hrabia 141
Almohadzi, dynastia 75, 77, 79-86, 95, 105 Almorawidzi, dynastia 71-75,
77-81, 83, 86,
105
Alpuente Romero 249 Alvarez Rodrigo 113 Alvarez y Mendizabal Juan 260-262
460
Amadeusz I, krl Hiszpanii 292-294, 299
Amalryk, wnuk Teodoryka Wielkiego 36, 41
Anders Wadysaw 396
Angouleme Louis ksi d' 250, 251
Anna Austriacka, ona Filipa II 139
Antonio, przeor zakonu rycerskiego Crato 144
Arana Sabino de 348
Aranda, hrabia 142
Aranda Pedro de 210, 211, 213, 225
Areilza Jose Maria 438
Arfe, rodzina zotnikw 167
Argeda Maria de 172
Arguelles, min. finansw 329
Arguelles Agustin 241
Arias Montano Benito 161, 162
Arias Navarro Carlos 427, 438, 439
Ariusz z Aleksandrii 38
Arrese Jose Luis 401
Arystoteles 79
Ascaso Francisco 356
Atanagild, krl Wizygotw 37
Attyla, wdz Hunw 35
Augustyn (Aureliusz A.), w. 42
Auns Eduardo, min. pracy 328
Awerroes (ibn Ruszd) 79
Ayamonte, markiz 177
Azana Manuel 337, 351-353, 355, 356, 358,
360-362
Aznar Galindez 64 Aznar Jose Maria 451 Azorin (wac. Jose Martmez Ruiz)
343 Azpilcueta, ekonomista XVI w. 158

Bakunin Michai 285, 293, 308

Balboa Yasca Nufiez de 149
Ballesteros Lopez 252
Balmes Jaime 288
Balzac Honore 284, 310
Banu Aszkilula, rd 109, 111
BanuKasi, rd 50, 51,55, 63
Banu Nasr, rd zob. Nasrydzi
Barbara de Braganza, ona Ferdynanda VI
207
Barbarosa, wdz piratw 136 Bardem Juan Antonio 433 Baroja Julio Caro
125, 158 Baroja Pio 343, 348 Barrionuevo Jose 450 Bazan Alvaro de 136
Beato de Liebana 65, 66, 91 Beatrycze Szwabska 96 Becuer
Gustavo
Adolfo
(wac.
G.A.
Dominguez Bastida) 287 Benavente y Martmez Jacinto 344 Benedykt XIII
(Pedro de Luna), papie 114 Bennassar Bartolom 5 Berengaria, crka
hrabiego Barcelony 75 Berenguela, crka krla Kastylii 82, 84
Berenguer Damaso 329
Berenguer Ramn II, hrabia Barcelony 73
Bermudo II, krl Leonu 53, 54
Bermudo III, krl Leonu 69
Bernard de Sedirac 67
Berruguete Alonso de 167
Berruguete Pedro de 124
Bertolucci Bernardo 417
Berwick Jacues Stuart diuk de 203
Besteiro Juan 350, 362
Bismarck Otto von 303
Blanc Jean Joseph Louis 285
Blanka, wdowa po Ferdynandzie de la Centa
97
Blanka, ona wadcy Szampanii 102 Blanka Nawarska 114, 115 Blanui Louis
Auguste 285 Blasco Ibanez Vicente 343, 344 Blayney, lord 236
Boabdil, wadca Grenady 111, 120, 121, 123 Boccaccio Giovanni 107 Boh'var
Simn 246, 247 Bonaparte, rd 234 Bonifacy VIII (Benedetto Gaetani),
papie
101
Borau Jose Luis 434 Brane Tycho de 193 Braudel Fernand Paul 127 Bravo
Juan 132, 133 Bravo Lpez 190 Bravo Murillo Juan 267, 268 Bretn de los
Herreros Manuel 287 Bunuel Luis 340, 346, 433 Burboni, dynastia 6, 201,
207, 246, 290, 292,
297, 379
Burgos Javier de 258 Burk Edmund 298 Byron George Gordon 221, 286
Cabanillas Pio 434
Cabet Etienne 285
Cajal y Santiago Ramn 345
Calatrava Jose Maria 260, 261
Calvo Sotelo Jose 327, 363, 364
Calvo Sotelo Leopoldo 445, 446
Camb Francesc 322, 347
Camus Albert 430
Canalejas Jose 316-319
Cano Alonso 193
Cano Melchor 164
CanogarR. 431
Cinovas del Castillo Antonio 297-303, 308,

309, 312, 314-316 Carillo, rd 167 Carillo Alfons, arcybiskup Toledo

116, 117,
122
Carillo Santiago 440 Carlos de Viana 114
461
Carlos Don, syn Filipa II 139, 215
Carlos Don (C. Maria Jose Isidorio) 252-257
Carlos VII (C. Maria de los Dolores de Bor-bn y de Este) 6, 294
Carr Raymond 255
Carranza Bartolomeo 164
Carrera Blas 345
Carreras Albert 281
Carrero Blanco Luis 400, 411, 423^26, 436
Carvajal y Lancaster Jose de 208
Casado Segismundo 384
Casares Quiroga Santiago 362, 367
Casas Ramn 311, 345
Casas y Novoa Fernando 219
Castelar Emilio 296, 297, 301
Castrillo, ksi 180
Castro, rd 81
Castro Alvarez de 236
Castro Americo 5, 104
Castro Rosalia de 307
Catalina, krlowa Nawarry 129
Cazalla Juan 160
Cazalla Maria 160
Cea Bermudez Francisco 258
CelaCamilo Jose 430, 431
Cervantes Saavedra Miguel de 108, 168, 169
Cervera Pascual 312
Cezar (Gaius Julius Caesar) 24, 25, 28
Chapaprieta Joaum 361
Chinchn, czonek Rady Nocnej 140, 141
Chindaswint, krl Wizygotw 41, 44, 45
Chopicki Jzef 234
Churriguera Alberto 219
Churriguera Jose Benito 219
Cisneros Francisco Jimenez de, kardyna 122, 123, 129, 130, 153, 159-161
Claret Antonio Maria 288
Cobos Francisco de los 137
Coello Juan Sanchez 139, 146
Collins R. 46
Companys Luis 355
Condorcanui Jose Gabriel (Tupa Amaru II) 224
Corall, kapelan Karola V 161
Crdoba Gonzalo Fernandez de 126
Coronado Carolina 287
Coronado Vazquez 151
Cortes Hernan 131, 149, 150, 155
Cortes Juan Donoso 289
Cortes Martin 168
Costa Joaqufn 313
Courbet Gustave 432
Cromwell Olivier 179
Croy Guillaurae de Chievres, arcybiskup Toledo 132

Cueva Beltran de la 115

Cyd (Rodrigo Diaz de Vivar, el Cid) 70-73, 80
Czartoryski Adam 256
Dalf Salvador 346, 432
Dante Alighieri 107
Dantyszek Jan 130
Dato Eduardo 319, 321-323
Dbrowski Henryk 233
De Bry, rytownik 215
Delacroix Eugene 432
Delibes Miguel 430
Dembiski Henryk 256
Descartes Ren (Kartezjusz) 193
Dewey George, admira 312
Diaz de Vivar Rodrigo zob. Cyd
Diaz Porlier Juan 244
Dioklecjan, cesarz rzymski 33, 34
Dollfuss Engelbert 359
Dommguez Serrano Francisco 291, 293, 296,
297
Dominik w. (Domingo de Guzman) 89 Don Juan, syn Alfonsa XIII 403, 404,
438 Don Julian 46
Doria Andrea, doa Genui 135, 136 Drak Francis 147, 155 Duarte J. 431
Dumas Alexandre 341 Dupont de 1'Etang Pierre Antoine 234 Durruti
Buenaventura 356, 368, 372 Dziekoski Tadeusz 5
Eboli, ksi (Ruy Gmez de Silva) 139
Echegaray y Eizaguirre Jose 310
Edward zw. Czarnym Ksiciem, ksi Walii
113
Egika, wadca Wizygotw 39, 40, 45 Egmont Lamoral, ksi Gavre 145
Elcano Juan Sebastian 149, 155 Eleonora, ona Alfonsa VIII 82 Eleonora
Akwitaska 82 Eleonora Aragoska, krlowa Nawarry 115 Eligiusz, biskup 51
Elbieta I Wielka, krlowa Anglii 144, 147 Elbieta de Valois, ona
Filipa II 144 Elbieta Farnese, ona Filipa V 207, 208 Enriue y
Tarancna Vicente 422 Enriuez Juana 114 Ensenada Zenon de Somodevilla y
Bengoechea, markiz de la 208, 210, 211 Erazm z Rotterdamu 122, 159-161, 164,
165,
214
Escobedo, rodzina 140 Escobedo Juan 140 Escriva de Balaguer Jose Maria
424 Espartero Baldomero 257, 261-265, 267-269,
284, 292
Espoz y Mina Francisco 236, 238 Espronceda Jose de 287 Esquilache, markiz
209, 210 Eugeniusz III (Bernard Aganelli de Montemago), papie 77
462
Euklides 79
Euryk, wadca Wizygotw 36
Evreux, rd 102
Fal Conde Manuel 363
Fanelli Giuseppe 285
Fanjul Joaqum 365
Feijo y Montenegro Benito Jernimo 213
Feito Luis 431
Ferdynand, infant de la Cerda 97

Ferdynand, modszy syn Filipa I Piknego

129, 130, 136, 137
Ferdynand I, krl Kastylii 67, 69, 70, 76 Ferdynand I, krl Portugalii
113 Ferdynand I Burbon, krl Obojga Sycylii 208,
212, 226 Ferdynand I de Anteuera, krl Aragonii 114,
115
Ferdynand II, krl Asturii i Leonu 81, 82 Ferdynand II Habsburg, cesarz
rzymsko-niemiecki 178
Ferdynand m, krl Kastylii 82, 84, 85 Ferdynand IV, krl Kastylii i Leonu
98 Ferdynand V Katolicki,
krl Hiszpanii
6,
115-121, 124-126, 129-131, 133, 136, 137,
144, 149, 158, 167, 189, 212, 218 Ferdynand VI, krl Hiszpanii 201,
207, 208,
212,213 Ferdynand VII, krl Hiszpanii 225, 233, 234,
238-240, 242-244, 247-255, 258, 282, 285 Ferdynand Koburg, regent
Portugalii 292 Fernan Gonzalez, hrabia Kastylii 62 Fernandez de Oviedo
Gonzalo 169 Fernandez Villaverde Raymundo 314 Ferrer Francisco 317 Ferrer
Joaum Maria 262 Ferrer Vicente 107, 114 Filip Evreux, krl Nawarry 102
Filip I Pikny, arcyksi austr., krl Kastylii
i Leonu 432 Filip II, krl Hiszpanii 6, 137-142, 144, 145,
147, 148, 158, 161, 162, 167, 168, 170, 171,
174, 186, 191, 215, 381 Filip III, krl Hiszpanii 169-171, 174, 177,
186, 188, 189 Filip IV, krl Hiszpanii 171, 172, 174, 180,
186, 189, 190, 297
Filip IV Pikny, krl Francji 102, 126, 129 Filip V
Burbon,
krl
Hiszpanii
201-203,
206-208, 212, 213, 253 Flrez Enriue 213
Floridablanca Jos (Monino) 211, 224, 225 Foix Germaine de, ona
Ferdynanda Katolickiego 129
Fonseca Alonso de, arcybiskup Toledo 159 Fraga Iribame Manuel 425, 426,
434, 438-441 France Anatole (wac. Franois A. Thibault)
407
Francisco de Asis, ksi Kadyksu 267 Francisco de la Santa Marta 199
Franciszek I, krl Francji 135, 136 Franciszek I, krl Obojga Sycylii 253
Franciszek II, krl Francji 144 Franciszek z Asyu (wac. Giovanni
Bernardone), w. 89 Franco Bahamonde Francisco 6, 330, 331,
342, 363, 364, 366-369, 371, 372, 376-378,
380-387,
389^06,
410-412,
415,
417,
419-421, 423^30, 432^434,436-438, 442,
445^147, 453 Franco Ramn 330 Franco Ricardo 434 Franklin Benjamin 213
Freud Sigmund 407 Froilaz Pedro 74 Fruela I, krl Asturii 60, 61
Fryderyk, krl Palermo 101 Fryderyk I Barbarossa, cesarz zachodniorzymski96 Fryderyk II, krl Sycylii, cesarz zachodniorzymski 99 Furio Fadriue 162
Galia Placydia 34
Galib, przywdca Muwalladw 53
Galileusz (Galileo Galilei) 193
Galindo Aznarez 64, 70
Galvez Jose de 223
Gandara Miguel Antonio de la 210
Ganivet Angel 342, 343
Garcfa I, krl Asturii i Leonu 62
Garcia Berlanga Luis 433
Garcfa Fernandez, hrabia Kastylii 52, 53, 62
Garcia Lorca Federico 344

Garcia Prieto Manuel 321, 322, 324

Garcia Ramirez IV, krl Nawarry 76, 77
Garcia Sanchez III, krl Nawarry 69
Gargoris, krl Tartessos 13
Gaston IV, hrabia Foix 115
Gaudi Antonio 307, 346
Gautier Theophile 286
Gerald bez Trwogi 82
Geroncjusz, dowdca rzymski 34
Gide Andre 407
Gil Robles Jose Maria 357, 359-361, 363,
364, 421
Gilberti Maturino 166 Giner de los Rios Francisco 288, 310 Giral Jose 367
Goded Manuel 363-365, 378 Godoy Alvarez de Faria Manuel de 225-227,
233
Gmez, gen. 257 Gmez Gonzales z Lary 74 Gmez
Jordana
y
Souza
Francisco,
min.
spraw zagr. 393
463
Gondomar, hrabia 190
Gonzlez Bravo Luis 274
Gonzalez Ceferino 310
Gonzalez Felipe 439, 440, 446-450
Gonzalo, brat Ramko I 70
Gournay, markiz 201
Goya y Lucientes Francisco 220, 234, 237, 287, 432
Grakchus
Tyberiusz (Tiberius Sempronius Gracchus) 22
Granvelle Antoine, kardyna 137, 140
Gravina Carlos de 226
Grimau Julian 420, 421
Gris Juan (wac. Jose Yictoriano Gonzles) 346
Grzegorz VII (Hildebrand), papie 68
Grzegorz XVI (Bartolomeo Cappellari), papie 256
Guerra Alfonso 446, 447, 450
Guerra Jose Sanchez 324
Guifre, hrabia Katalonii 51, 63
Guimera Angel 307
Gunderyk, krl Wandalw 35
Guzman Leonora de 113
Gwizjusze, rd 144, 147
Habsburgowie, dynastia 6, 96, 134, 137, 145,
146, 159, 180, 183, 190, 201, 215 Hadrian (Publius Emilius Hadrianus),
cesarz
rzymski 29 Hadrian VI (Adriano Florent), papie 132,
133, 135
ibn Hafsun, przywdca Muwalladw 50, 51 al-Hakam I, emir 49, 50, 57 alHakam II, kalif Kordoby 52, 53, 59 Hamilton J. 158
Hannibal, wdz kartagiski 20, 21 Haro, rd 82, 98
Haro y Guzman Luis Mendez de 172 Hasdrubal Barkas, wdz kartagiski 20
Hawkins John 155 ibn Hazm 79
Henryk, krl Portugalii, kardyna 144 Henryk, infante de Aragon 115
Henryk I, krl Kastylii 84 Henryk II, krl Francji 136 Henryk II
Plantagenet, krl Anglii 82 Henryk II Trastamara, krl Kastylii i Leonu
113
Henryk III, krl Kastylii 114 Henryk III Walezy, krl Francji 147 Henryk
IV, krl Kastylii i Leonu 115-117, 120 Henryk IV Wielki, krl Francji

147, 148, 174 Henryk VIII Tudor, krl Anglii 123 Henryk Burgundzki, diuk,
twrca krlestwa
Portugalii 74, 76 Henryk de Bourbon 135 Heredia Diego de 142
Hermenegild 37
Hernandez Francisco 169
Herrera Juan de 167
Herrera Oria Angel 340, 341
Heyn Peter van 172
Hidalgo Miguel de 247
Hieronim w. 42
Hijar, ksi aragoski 177
Hiszam I 49
Hiszam II, kalif Kordoby 52, 54
Hitchcock Alfred 432
Hitler Adolf 367, 390-393
Hohenstaufowie, dynastia 96
Hohenzollernowie, dynastia 292
Honoriusz, cesarz zachodniorzymski 34
Horn (Hoorn) Philippe de Montmorency-Nivelle 145
Humboldt Alexander von 221 Hussein, krl Jordanii 428 Huxley Aldous 407
Ibarrola A. 431
Ibsen Henrik 307, 311, 341
Idris, krl Maroka 48
Iglesias Pablo 350
Infantado, ksi 160
Iiguez Garcia 63
Iiguez Inigo 63
Innocenty III (Lotar hrabia Segni), papie 83
Irving Washington 286
Iturbide Agustfn de 247
Izabela, ona Henryka IV kastylijskiego 115
Izabela I Katolicka, krlowa Hiszpanii 6,
115-126, 128-131, 133, 136, 144, 149, 158,
167, 169, 189, 212, 218 Izabela
II,
krlowa
Hiszpanii
253,
254,
256-258,
262,
267-270,
272-275,
282,
290-292, 297, 298
Izabela Portugalska, matka Filipa II hiszp. 144 Izydor z Sewilli w. 40,
42, 43
Jaime, hrabia Urgel 114
Jaime I el Conquistador, krl Aragonii 85, 87,
92, 95, 96, 99 Jaime II, krl Aragonii 101 Jaime II, krl Majorki 101
Jaime III, krl Majorki 101 Jakub, aposto, w. 53, 61, 91, 92 Jakub I
Stuart, krl Anglii 177 Jan I, krl Aragonii 114 Jan I, krl Kastylii
113, 114 Jan II, krl Aragonii i Nawarry 114, 115 Jan II, krl Kastylii
114-116, 118 Jan Karol I (Juan Carlos de Borbn), krl
Hiszpanii 404, 421, 424-426, 428, 429,
438^40 Jan od Krzya (wac. Juan de Yepez y Alvarez), w. 123, 162
464
Jan Pawe II (Karol Wojtya), papie 132
Jan z Gaunt, ksi Lancaster 113, 114
Jansen Cornelius 218
Jehuda Halevi 79

Jezus Chrystus 91
Jimena, dynastia z Nawarry 63
Jimena, ona Cyda 71
Joanna I, krlowa Szampanii i Nawarry 102
Joanna II, krlowa Nawarry 102
Joanna la Beltraneja 115-118
Joanna Szalona, krlowa Kastylii 129, 130,
132, 133, 432 Joao I, krl Portugalii 114 Joao IV, krl Portugalii 177
Jovellanos Gaspar Melchor de 241 Joyce James 407 Jzef Bonaparte, krl
Neapolu i Hiszpanii
234, 236, 238-240, 242, 246 Jzef Kalasanty w. 192 Juan de Austria
don, ksi 140, 143, 145-147 Juan Jose de Austria don, ksi 180, 181,
193 Juan Manuel 108
Juan Pacheco, markiz de Yillena 115, 120 Juarez Benito 271, 272 Juni Juan
de 167
Justynian I Wielki, cesarz bizantyjski 37 Jusuf I, emir Grenady 111 Jusuf
II, emir Grenady 84 Jusuf ibn Taszfm 70-72
al-Kadir 71
Kalwin Jan (Jean Calvin) 169
Kamen Henry 164, 193
Kant Immanuel 407
Kapetyngowie, dynastia 99
Karakalla (Marcus Aurelius Antoninus Caracalla), cesarz rzymski 27, 29 Karol, arcyksi zob. Karol VI Karol I,
krl Hiszpanii zob. Karol V, cesarz Karol I Andegaweski, krl Neapolu i
Sycylii
99, 101 Karol
II,
krl
Hiszpanii
180,
181,
183,
189-191, 201, 217 Karol III, krl Hiszpanii 207-212, 214, 217,
224
Karol IV, krl Hiszpanii 212, 224-227, 233 Karol V, cesarz rzymskoniemiecki 129-138,
142, 144, 153, 158-160, 166, 167, 201 Karol VI, cesarz rzymskoniemiecki 181, 202,
203, 206
Karol VIII, krl Francji 126 Karol Mot, wadca Frankw 48 Karol Wielki
(Charlemagne), krl Frankw,
cesarz zachodniorzymski 50, 62, 63, 91,
134
Karolina, ona Ferdynanda I Burbona 212 Karolingowie, dynastia 51, 62, 70
Katarzyna Medycejska, krlowa Francji 144
Katarzyna ze Sieny w. 122
Katon Porcjusz (Marcus Portius Cato) 22
Kepler Johannes 193
Kierkegaard S0ren Aabye 341
Klaudiusz (Tiberius Claudius Nero Germanicus), cesarz rzymski 29 Klemens VII (Pitro Tomacelli), papie 135,
136
Klemens XIII (Carlo Rezzonico), papie 211 Klemens XIV (Lorenzo
Ganganelli), papie
211
Klodwig, wadca Frankw 36 Kolumb
Krzysztof
(Christoforo
Colombo,
Cristobal Coln) 127-129, 134, 151 Konrad IV Hohenstauf, cesarz
niemiecki 95 Konstancja Sycylijska 99 Konstantyn Wielki, cesarz rzymski
31, 34 Kopernik Mikoaj 168 Kozietulski Jan 236 Krasiski Wincenty 234
Krause Karl C.F. 288 Kropotkin Piotr 308 Kwintylian (Marcus Fabius
Quintilianus) 29
Lacy Luis de 244

Laforet Carmen 430

Lamartine Alphonse de 286
Lancaster, ang. ksi 113, 114
Landau Ludwik 333
Lange Oskar 394
Lanuza Juan de 142
Lara, rd 81, 98
Lara Nuflo de 97
Largo Caballero Francisco 327, 350, 351, 362, 373, 374, 376
Larra Mariano Jose de 287
Las Casas Bartolome de 151, 153, 215
Lazaro Blas 345
Leander, biskup Sewilli 43
Lee Henry Richard 213
Legazpi Miguel Lopez de 156
Leicester Robert Dudley earl of 147
Lelewel Joachim 5, 452
Lemos, rodzina 120
Leon III, papie 91
Leon XIII (Giacomo Vincenzo de Pecci), papie 303
Leon Maria Teresa 345
Leopold I, cesarz rzymsko-niemiecki 183
Leopold Hohenzollern-Sigmarinen 292
Leowigild, krl Wizygotw 37, 38, 43
Lepidiusz (Marcus Aemilius Lepidus) 24, 25
Lerma Francisco Gmez de Sandoval, ksi 170, 171, 174
Lerma Pedro 159
Lerroux Alejandro 319, 338, 351, 353, 358, 361
Liuwa, krl Wizygotw 37
465
Llorens Juan 134
Llorente Juan 215
Llull Ramn 107
Lpez Juan 160
Lpez Bravo Gregorio 412
Lpez Rod Laureano 411, 416, 424
Lpez Salinas Armando 431
Loyola Ignacy (wlac. Ifiigo Lpez de L.), w.
162, 163
Ludwik, syn Filipa V 207 Ludwik XII, krl Francji 126 Ludwik XIII, krl
Francji 176 Ludwik XIV, krl Francji 183, 201, 203, 225 Ludwik XVIII,
krl Francji 250, 251 Ludwik Bonaparte, krl Holandii 234 Ludwik Filip,
krl Francji 264-267, 287 Ludwika, siostra krlowej Izabeli II 267 Luis
de Lon 164
Lukan (Marcus Annaeus Lucanus) 29 Lumiere Auguste 340 Lumiere Louis 340
Luna Alvaro de 115 Luna Juan de 142 Luter Martin 123, 136, 160, 161 Lynch
J. 195
Machado Antonio 343
Machcewicz Pawe 455
Mada Francesc 348, 355
Mac Kay 66
Maeztu y Whitney Ramiro de 341, 342, 348
Magellan Ferdynand (Fernando de Magalla-nes) 149, 155
Mahomet (Muhammad ibn Abd Allah) 46, 50, 125
Majmonides (rabbi Mosze ben Majmon) 79, 86
Maksymilian I, cesarz 129, 130

Malaspina Alejandro 221

Malik ibn Anas 57
Malinowski Ernest 272
Magorzata Austriacka, namiestniczka Niderlandw 137
Magorzata Parmeska, namiestniczka Niderlandw 145
al-Mamun, krl Toledo 70
Manet Edouard 432
Manfred, krl poudniowych Woch i Sycylii 99
Manriue Alonso, inkwizytor generalny 159--161
al-Mansur (ibn Ali Amir, Almanzor) 52-54, 59, 62-64, 67, 70, 91
Mansvelt Ernest 220
Mao Tse-tung 423
Marann Gregorio 330, 345
March Juan 378
Marcin I, krl Aragonii 114
Marcjalis (Marcus Valerius Martialis) 29 ibn Mardanis 81, 82 Margali Joan
307 Maria, wicekrlowa Aragonii 114 Maria Burgundzka 129 Maria de Molina,
ona Sancho IV 98 Maria Krystyna, ona Alfonsa XII 301 Maria Krystyna de
Borbn, ona Ferdynanda VII 253, 254, 256, 258, 260, 262-265,
267-269
Maria Luiza de Panna 225 Maria Luiza Sabaudzka, ona Filipa V 201,
207
Maria Portugalska, ona Alfonsa XI 113 Maria Stuart, krlowa Szkocji 144,
147 Maria Teresa Austriacka, ona Ludwika XIV
181 Maria Wgierska, namiestniczka Niderlandw
137
Mariana Juan de 169 Marianna, ona Filipa IV, regentka 180 Marin Nestares
199 Marks Karl 293, 308 Maroto Rafael 257 Marshall George Catlett 394,
411 Martin Artajo Alberto 404 Martin-Santos Luis 431 Martinez Banio Diego
362, 367 Martmez Campos Arsenio
297-300,
311,
315 Martinez de la Rosa Francisco 249, 256, 258,
259, 287
Martinez de Mata 190 Martir de Angleria Pedro 166 Martorell Joanot 108
Maternus 32
Maura Antonio 311, 316-319, 322, 324 Maura Miguel 329, 351, 353 Maurycy
de Nassau, stadhouder Niderlandw
147, 179
Maurycy Saski, elektor 136 Mayans y Siscar Gregorio 213 Mazarini Jules
(Giulio Mazzarini), kardyna
181
Mazowiecki Tadeusz 454 McKinley William, prezydent USA 312 Medina Pedro
de 168 Medina Sidonia, ksi 147, 177 Medinaceli, ksi 180, 191
Medinaceli, rodzina 283 Melito, hrabia 134 Mello Francisco de 179
Mendoza, markiz Mondejar 132 Mendoza, rd 116, 117, 119, 140, 167 Mendoza
Antonio de 151 Menendez y Pelayo Marcelino 310 Mengs Anton Raphael 209
Merime Prosper 286
466
Merynidzi (Ben Merin), rd 96-99, 110, 111
Mesonero Romanos Ramn 287
Metellus Pobony, pretor 23
Micha VIII Paleolog, cesarz Bizancjum 101
Micha Anio (wac. Michelangelo Buonarroti) 167 Millares M. 431 Mikowski Tadeusz 6, 452 Miranda Francisco
de 224 Miro Juan 346, 432 Mistrz Mateusz 95 Mitrydates, krl Pontu 24

Mola Emilio 363-368, 378, 382 Molinos Miguel de 193 Mootow Wiaczesaw
(wac. W. Skriabin)
383
Moncada Sancho de 190 Montaner Luis Domenech 307 Montanes J. 193
Montemolm Charles ksi de 267 Montesuieu Charles-Louis Secondat de 241
Montezuma II, wadca Aztekw 150 Montfort Simon de, hrabia de Leicester
83 Montigny, baron de 145 Montpensier Antoine de, ksi 267, 292
Monturid Narciso 288 Moore, dowdca ang. 236 Morgan Henry 196, 220 Moses
z Leonu 108 Moura Cristbal de 140 Muhammad I (M. ibn Jusuf al-Ahmar, z
rodu
Nasrydw), emir Grenady 85, 95, 109 Muhammad II, emir Grenady 97, 111
Muhammad III, emir Grenady 111 Muhammad V, emir Grenady 111, 112 Muhammad
al-Nasir 83 Muhammad ibn Huda 85 Muhammad ibn Tumert 80 Mulej Hasan,
sutan Tunisu 136 Munoz Fernando don, ksi Rianzares 267 Munoz Torrero
Diego 241 Murat Joachim 234
Murillo Bartolom Estban 167, 193, 194 Musa, gubernator Afryki Pnocnej
47 Musa ibn Musa, wadca Saragossy 50 Mussolini Benito 325, 367, 369,
387, 392, 431 al-Mustain, wadca Saragossy 74 al-Muszafi, regent 52, 53
al-Mutamin, wadca Saragossy 73 Mutaner Ramn 108 Myron 408
Napoleon I Bonaparte, cesarz Francuzw 6, 226, 233, 234, 238-240, 242,
244, 246
Napoleon III Bonaparte, cesarz Francuzw 271, 272, 284, 292
Narvaez Ramn Maria 264-266, 268-270, 274
Nasrydzi, dynastia 85, 98, 104, 109, 111, 112
Navarrete Fernandez de 191
Navarro Rubio Mariano 412
Nebrija Antonio de 159, 166
Negrin Juan 376, 384
Neron (N. Claudius Caesar), cesarz rzymski
29
Newton Isaac 193
Nietzsche Friedrich Wilhelm 341, 407 Nieves Conde Jose Antonio 433
Nithard Everardo 180
Obaid Allah 52
O'Donnell Leopoldo 263, 268-270, 272, 274,
297 Oktawian
August
(Caius
lulius
Caesar
Octavianus Augustus), cesarz rzymski 25 Olavide Pablo de 214 Olea
Pedro 434 Olivares Gaspar de Guzman 171-176, 186,
190-192
Omajjadzi, dynastia 48, 52, 53, 56, 58 Ordofio I, krl Asturii 62, 91
Ordono II, krl Asturii i Leonu 51 Ordua Juan de 432 Orellana Francisco
de 151 Oropesa, hrabia 181, 191 Orozjusz Pawe 42
Ortega y Gasset Jos 330, 341, 342, 344 Ortf y Lara Juan Manuel 310
Orwell George 373 Owen Robert 285
Pacheco Maria 132, 133
Padilla Juan de 132, 133
Palacio Diego de 168
Palafox Jose de 236
Pardo Bazan Emilia 310
Pastor Julio Rey 345
Patifio Jose 207
Pavia Manuel 296
Pawe VI (Giovanni Battista Montini), papie
421
Payne Stanley 214, 329 Pedro, ksi Kantabrii 60 Pedro Ansiirez, regent
hrabstwa Urgel 74 Pelayo, wadca Asturii 60 Penya Feliu de la 191 Prez
Antonio 140-142, 215 Perez de Ayala Ramn 330, 344 Prez Fernando 77

Prez Galds Benito 238, 284, 310 Prez Gonzalo 140 Peris Vincent 134
Peron Eva Duarte 395 Peron Juan Domingo 395 Pestana Angel 356 Petronilla
76
467
Pi y Margali Francisco 294-296
Picasso Pablo Ruiz 345, 346, 382, 432
Pildain, biskup Las Palmas 408
Pisudski Jzef 325
Piotr I, krl Aragonu 73
Piotr I Okrutny, krl Kastylii 106, 113
Piotr II, krl Aragonii 83, 90, 99
Piotr m, krl Aragonii 101, 106
Piotr IV, krl Aragonii 101, 113, 114
Pius XI (Achille Ratti), papie 337
Pius XII (Eugenio Pacelli), papie 405
Pizarro Francisco 150, 153
Pizarro Gonzalo 153
Pla y Daniel Enriue, kardyna 407
Pompejusz (Cnaeus Pompeius Magnus) 24,
25, 27
Portela Yalladares Manuel 361 Portocarrero, arcybiskup Toledo 181 Prat de
la Riba Enriue 347 Prieto Indalecio 350, 351, 362 Prim Juan 264, 271274, 291-293 Primo de Rivera Jose Antonio 363, 364, 380,
381, 398 Primo de Rivera Miguel 324-329, 332-334,
341, 347, 348, 350
Proudhon Pierre-Joseph 285, 294, 308 Proust Marcel 407 Pryscylian, biskup
Avili 31 Ptolemeusz Klaudiusz 79 Ptolemeusze, dynastia 15 Pujol Jordi 450
Queipo de Liano Gonzalo 330, 365 Quevedo Francisco de 190 Quevedo
Leonardo Torres 345
Radziwiowie, rodzina 177
Rajmund, hrabia Burgundii 74
Ramn y Cajal Santiago 310, 345
Ramirez I, krl Aragonu 72
Ramiro I, krl Aragonu, 69, 70, 73
Ramiro I, krl Asturii 62
Ramiro II, krl Aragonu 76
Ramiro II, krl Leonu 52
Ramiro III, krl Leonu 53
Ramn Berenguer I, hrabia Barcelony 73, 78
Ramn Berenguer III, hrabia Barcelony 73, 75
Ramn Berenguer IV, hrabia Barcelony 76
Ramn Borrell I, hrabia Barcelony 54
Ramn Borrell II, hrabia Barcelony 63
Ramn Mnich zob. Ramiro II, krl Aragonu
Recceswint, krl Wizygotw 41, 45
Rekkared, krl Wizygotw 38, 43
Ren Andegaweski (Anjou) 114
Requesens Luis de 146, 162
Ribbentrop Joachim von 383
Ribera Jose de 167
Ribera Juan de, arcybiskup Walencji 174
Riego Rafael de 247-250, 260
Rigaud Hyacinthe 202
Rios Fernando de los 351
Rivas Angel de Saavedra ksi de 287

Roderyk, krl Wizygotw 45, 47

Rodriguez de Campomanes Pedro 210, 214
Rodriguez Sahagiin Augustm 440
Rojas Fernando de 169
Roman de la Higuera Jernimo 162
Romanones Alvaro de 318, 321, 322
Romero Robledo Francisco 302
Ruiz de Cisneros Juan (Arcipreste de Hita)
108
Ruiz Gimenez Joaufn 421 Ruiz Zorrilla Manuel 293, 301 Rusinol Santiago
311, 345 Russell Bertrand 352 Ruyter Michiel Adrianszoon de 183
Saavedra Francisco de 165
Sabatini Francisco 209
Sagasta Praxedes Mateo 293, 300-302, 308,
311,312,315
Sahagun Bernardino de 169 Saladyn (Salah al-Din), sutan Egiptu 79
Salamanca markiz de 284 Salmern Nicolas 295, 296 San Martin Jos de 246
San Miguel Evaristo de 250, 268 Sancha, siostra Bermudo III 69 Sanchez
Albornoz Claudio 5 Sanchez de Heredia Juan Luis 432 Sanchez Ferlosio
Rafael 430 Sancho II, krl Kastylii 70 Sancho III, krl Kastylii 81, 89
Sancho III (el Mayor), krl Nawarry 64, 69,
74,76 Sancho IV, krl Kastylii i Leonu 97, 98, 106,
113
Sancho VII, krl Nawarry 102 Sancho Alfnsez 72
Sancho Garcia I, hrabia Kastylii 53, 54, 62 Sancho Garcia II, krl
Nawarry 54 Sancho Garcia IV, krl Nawarry 69 Sancho Ramirez I, krl
Aragonu 69, 73 Sanchuelo (Abd ar-Rahman ibn Abi Amir) 54 Sanjurjo Jos
356, 358, 363, 364, 366, 378 Sanz del Rio Julian 288 Sasanidzi, dynastia
46 Saura Antonio 431 Saura Carlos 433 Savonarola Girolamo 122, 165
Schopenhauer Arthur 341 Scott Walter 286 Scypion Afrykaski Modszy
(Publius Cornelius Scipio Africanus Minor) 21 Scypion Afrykaski Starszy (Publius
Cornelius Scipio Africanus Maior) 21, 23
468
Scypion Lucjusz (Lutius Scipio) 21
Sebastian, krl Portugalii 144
Segui Salvador 349
Segura Pedro, kardyna 352, 417
Seneka Modszy (Lucius Annaeus Seneca) 29
Seneor Abraham 119
Serrano Garcia 430
Serrano J. 431
Serrano Suner Ramn 389, 390, 393, 400, 402
Sertorius Quintus 23, 24
Servet Miguel 168
Seso Carlos de 161
Sexto, syn Pompejusza 25
Siloe Diego de 167
Silvela Francisco 313-316,
Sisebut, krl Wizygotw 43
Sismondi Jean Charles Simonde de 285
Sisnando Davidez 76
Soldevilla y Romero Juan, arcybiskup Saragossy 323 Sorel Georges 341 Sorolla Joauin 311 Soult Nicolas Jean de
Dieu, marszaek Francji

242
Spinola Ambrosio 177, 179 Stalin Jzef 374, 383, 386, 398 Steinbeck John
407 Stendhal (wac. Henri Beyle) 407 Suanzes Juan Antonio 411 Suarez
Adolfo 439^41, 444, 445, 454 Suarez Francisco de 169 Suchet Louis Gabriel
242 Sulla (Lucius Cornelius S.) 23 Swintila, krl Wizygotw 43, 44
Sykstus IV (Francesco delia Rovere), papie
124
wierczewski Karol (pseud. Walter) 368
Talavera Hernando de 123
Tanucci Bernardo 208, 210, 212
Tarik 46, 47
Tarradellas Joseph 444
Tazbir Janusz 215
Tejero Antonio 445, 446
Teodomir 47, 49
Teodomir, biskup 61
Teodoryk I, krl Wizygotw 35
Teodoryk II, krl Wizygotw 35
Teodoryk Wielki, krl Ostrogotw 36
Teresa z Avila w. 123, 162
Teresa, crka Alfonsa VI 74-77
Teudis 36
Thomas Hugh 371, 382
Tostoj Lew 341
Tomasz z Akwinu w. 381
Topete Juan Bautista 275
Torres Luis Vaez de 156
Torroja Eduardo 310, 345
Tortella Gabriel 282, 413, 452
Trajan
(Marcus
Ulpius
Traianus),
cesarz
rzymski 29
Trastamara, rd z Galicji 77 Trastamara, dynastia 113, 114 Trastamara
Fadriue 113 Trocki Lew (wac. L. Bronstein) 376 Tycjan (wac. Tiziano
Yecellio) 135
Uceda, ksi 171 Ullastres Alberto 412 Ulloa Antonio 223 Ulloa Jorge 223
Unamuno Miguel de 328, 342, 343, 348 Urdaneta Andreas 156 Urraka, crka
Alfonsa Enriueza 82 Urraka, krlowa Kastylii 70, 74-78 Urraka Lopez z
rodu Haro 82 Ursinos Marie-Anne de la Tremouille, ksina de 201, 207
Yaldeflores markiz de 210
Yaldes Alfonso 161
Yaldivia Pedro de 151
Yalenzuela y Enciso Fernando de 180
Yalera Juan de 310
Yarela Jose Enriue 401, 402
Yazuez de Lec Mateo 140
Yedaguer Mossen Jacint 307
Yelasco, rodzina 119, 140
Yelazuez, gubernator Kuby 150
Yelazuez Diego 167, 172, 173, 178, 179,
193, 432
Yendme Louis-Joseph ksi de 203 Yergara, sekretarz kardynaa Cisnerosa
161 Yespucci Amerigo 129 Yigil M. 32
Yillahermosa, rd 166, 167 Yillahermosa, ksi 141, 142 Yincent, jezuita
309 Yiriatus, wdz luzytaski 23 Yiscardo, jezuita 224 Vives Juan Luis
156, 160 Yoltaire (wac. Francpis-Marie Arouet) 407
Wagner Richard 307
Walia, krl Wizygotw 34

Wamba, krl Wizygotw 40, 41

Wellington Arthur, ksi (Wellesley) 221, 236, 242
Wespazjan (Titus Flavius Yespasianus), cesarz rzymski 29
Weyler Yalerian 311, 312
Wiktor Emanuel II, krl Woch 292
Wilhelm I Oraski, hrabia Nassau 145, 148, 215
Wilhelm III Oraski, krl Anglii 183
469
Wilhelm VIII z Montpellier 92 Witiza, krl Wizygotw 49
Kimenez Diego 164
Zagai, emir Grenady 111, 120 Zamora Ricardo 339
Zamoyski Wadysaw 256 Zenete, markiz 134 Zumalacarregui Tomas de 257
Zuiga, rodzina 140 Ziiniga Baltazar de 170 Zurbaran Francisco 167, 193
Zurita Jernimo de 169
INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH
Acapulco 156, 195 Acroinon 48
Afryka 9, 15, 20, 28, 31, 33, 34, 37, 47, 57, 58, 83, 87, 97, 102, 128,
212
- Pnocna 10, 32, 35,40,42,47,48,52,58, 78, 87, 95, 99, 122, 136, 175,
271, 303, 390-392
- Rwnikowa 429
Agosta 183
Aix-La-Chapelle (Aachen) 183
Akwitania 17, 36, 48, 73, 75, 76
Alarcos 83
Alava 50, 52, 276
Albuhera 236
Alcacer 84
Alcacovas 118
Alcala de Henares 122, 149, 159-161, 288
Alcantara 29, 31, 82
Alcazarquivir (Kasr al-Kabir) 144
Alconea 275
Aleksandria 38, 87
Algarve 50, 77, 80, 83, 84
Algeciras 34, 47, 70, 71, 97-99, 111, 295, 365
Algier 136, 212, 256
Algieria 48, 81, 126, 386, 429
Alicante 28, 188, 291, 295, 352, 384
Aljubarrota 113
Almadn 14, 199, 278
Amansa 203
Almenar 73
Almeria 15, 78, 81, 85, 99, 280, 382
Almonacid 236
Alpuhara (Las Alpujarras) 123, 143
Alpy 127, 136
Alzacja 178
Amazonka 151, 220
Ameryka
122, 127-130, 134, 138, 149, 151-153, 155-159, 162, 164, 165,
169, 175, 178, 179, 183-186, 189-191, 194-201,203, 206, 207, 212, 214217, 220-224, 226, 227, 245-247, 281, 282, 303, 305, 450
- aciska 305, 336, 390, 428, 454

- Poudniowa 150, 195, 220

- Pnocna 221, 281
- rodkowa 245
Amiens 246
Ampurias 22, 76
Andaluzja 12-14, 16, 22, 51, 75, 77, 81, 83, 85-90, 95, 97-99, 104, 118,
120, 123, 127, 129, 132, 143, 153, 156, 157, 177, 184, 187, 217, 236,
247, 257, 264, 266, 276-278, 282, 284, 290, 292, 306, 307, 329, 338, 343,
345, 356, 361, 365, 366, 382, 415,418, 444,445, 450
Andy 198
Anglia 11, 77, 87, 103, 113, 123, 127, 135, 144, 145, 147, 148, 177, 179,
181, 183, 190, 196, 201, 203, 207, 208, 212, 213, 217, 220-222, 226, 233,
246, 250, 256, 260, 264, 267, 271, 276, 278, 279, 281, 282, 304, 305,
319, 334, 340, 374
Annam zob. Wietnam
Annual 323, 326
Antequera 111, 114
Antwerpia 146, 147, 161, 164, 178
Antyle 152, 155, 282
Aragon 64, 69-73, 75-78, 82, 90, 101, 104, 107, 114
Aragonia 6, 63, 69, 73, 74, 76, 77, 82, 83, 85-87, 89, 90, 92, 96-99,
101, 102, 105, 106, 111, 113, 114, 116-119, 121, 122, 124, 126, 129, 130,
137, 138, 141, 142, 148, 159, 162, 169, 172-175, 177, 180, 184, 188, 192,
206, 215, 236, 250, 255, 278, 292, 365, 372, 376,444
Aranjuez 219, 227, 233, 234, 280, 284
Arapiles, Les 242
Argentyna 199, 245, 305, 395
Arjona 109
Arles 91
Arras 91, 147
Artois 180, 183
Astorga 36, 61, 62
Asturia 47, 50, 51, 60-62, 65, 73, 81, 157, 184, 216, 276, 278, 282, 304,
307, 332, 334, 360, 365, 372, 383, 419
Asyria 13
Atlantyk 15, 16, 95, 103, 127, 128, 149, 155, 213, 221, 392
471
Augsburg 136
Australia 156
Austria 183, 201, 203, 207, 208, 225, 256
Austro-Wgry 303
Avila 70, 88, 132, 365
Ayacucho 247
Ayuntamiento 108
Azja 127, 129, 149, 155, 156, 177, 195
- Mniejsza 48
Azory 155
Babilonia 15
Badajoz 50, 51, 56, 70, 71, 80, 82, 85, 291, 377
Baetica zob. Betyka
Baeza 50, 83
Bagdad 48, 58
Bahia 177
Bailen 234, 239, 295
Bajonna 75, 227, 233, 234, 238, 240, 246

Balearica 33
Baleary 12, 23, 35, 44, 58, 81, 83, 85, 87, 101, 282, 292, 364, 365, 444
Bakany 391, 393
Barbastro 73, 92, 257
Barcelona 36, 47, 50, 53, 62, 63, 73-75, 78, 81, 83, 86-88, 90, 103, 108,
121, 141, 145, 153, 167, 176, 179, 180, 183, 187, 189,202, 203, 206, 213,
215, 222, 233, 244, 248, 253, 260, 264, 268, 279, 280, 283, 285, 286,
291, 292, 305-309, 317, 321-324, 334, 336-338, 340, 345-349, 360, 365367, 369, 370, 372, 375, 383, 384, 393, 405, 419, 420, 422, 432, 444,
449, 450
Baskonia zob. Kraj Baskw
Bazylea 225
Belchite 383
Belgia 254, 282, 417
Belize 220
Berlanga 70
Berlin 390, 393
Betyka 22-24, 26, 28, 33-35, 37, 47, 48
Bilbao 176, 189, 256, 257, 283, 297, 306-308, 322, 336, 338, 360, 419,
422, 423
Bizancjum 5, 43, 44, 46, 48, 101
Bliski Wschd 11, 13, 48, 58, 79
Bogota 223
Boliwia 199, 223, 224, 247
Bolonia 107
Bonn 449
Bordeaux 83
Braga 42, 43, 61
Brazylia 177, 179, 212, 220, 222, 305
Breda 178, 179
Bretania 12, 13, 15, 147
Brihuega 203
Bruksela 137, 145, 147, 449
Brunete 383
Brytania 12, 25
Buenos Aires 212, 220, 221, 223, 431
Burgos 9, 51, 62, 75, 77, 89, 95, 103, 121,
133, 152, 185, 203, 236, 264, 365, 401,
423 Burgundia 79, 130, 134-136
Caceres 82, 85
Calatrava 77, 83
Callao 272
Cambrai 136, 183
Candespina 74
Cangas de Onis 61
Cannes 433
Carcassonne 73
Carmona 15, 22
Carthaginensis 33
Casas Yilejas 356-358
Caspe 114
Castelln de la Piana 295
Castillejos 271
Castulo 13
Cazorla 82
Cerdana (Cerdanya) 63, 101, 115, 126, 180
Cesaraugusta zob. Saragossa

Ceuta 46, 52, 80, 96, 97, 271, 272, 428, 429
Cevera 213
Chicago 371
Chile 151, 195, 199, 245, 246, 272
Chiny 127, 430
Cienina Gibraltarska 9, 95, 98, 127
Citeaux 89
Ciudad Real 278, 337
Ciudad Rodrigo 82, 418
Cluny 64, 67, 89
Coca 23
Coimbra51,70, 76, 161
Colmenar 77
Corduba zob. Kordoba
Coria 77
Coruna, La 87, 222, 244, 248, 306, 368
Covadonga 60, 61
Cro-Magnon 10
Cuart dePoblet 71
Cuatro Yientos 330
Cuenca 78, 82, 95, 264, 337
Cullera 75
Curagao 220
Cutande 75
Cuzco 199, 224
Cypr 12, 145
Daleki Wschd 383 Damaszek 47, 59 Dania 332 Despenaperros 83 Dijon 134
Downs 179, 180
472
Duero 9, 33, 42, 47, 48, 51, 61, 62, 67, 70, 76,
102, 212
Dunkierka 179, 180 Dwina 343
Ebro 9, 17, 20-22, 33-35, 62, 63, 73, 77, 86, 234, 236, 240, 294, 332,
376, 383, 387
Ecija 97
Egipt 28, 43, 46, 52, 79, 372
Ekwador 194, 195, 223, 245, 272
Elvas 177
Emerita zob. Merida
Emporion 14, 15, 17, 21
Empuries zob. Ampurias
Erfurt 234
Estepona 98
Estremadura 19, 89, 132, 137, 143, 150, 215, 225, 242, 276-278, 338, 361,
363, 367, 372, 377,415,418, 444
Europa 5, 9, 40, 42, 43, 45, 48, 50, 58, 61, 63, 65, 66, 68, 77, 78, 80,
87, 89, 91, 94, 102, 108, 119, 121, 123-127, 130, 131, 134, 135, 149,
155, 159, 166, 167, 169, 180, 181, 183, 184, 187, 190, 191, 194-196, 199201, 206, 209, 213, 215, 218, 220-222, 225, 226, 233, 236, 244, 246, 259,
279-282, 284, 302-305, 313, 319, 322, 329, 333, 341, 351, 355, 360, 387,
393, 394, 408, 409,413, 414, 424,428, 435, 453, 455
- rodkowa 12, 233, 387
- Srodkowo-Wschodnia 452
- Wschodnia 282, 453
-Zachodnia 87, 125, 158, 189, 276, 282, 283, 285, 305, 306, 394, 395,
411, 412, 416,417, 427, 449

Evora 89, 177

Faro 85
Fenicja 12, 13
Fernando Po 212
Ferrol del Caudillo, El 208, 244, 378
Figueras 225
Filipiny 149, 156, 183, 195, 199, 272, 303, 312
Flandria 103, 122, 130, 179, 180, 183, 188
Fleurus 183
Floryda 195, 212, 213, 221
Fokaja 14
Fontainebleau 227, 233
Fraga 75, 77
Franche-Comte 130, 183
Francja 5, 11, 20, 48, 75, 79, 82, 83, 87, 91, 95, 97, 99, 102-104, 113,
114, 126, 129, 134, 135, 141, 142, 144, 146-148, 175-177, 179, 181, 183,
184, 193, 196, 203, 206-208, 211, 212, 214, 215, 217, 220-222, 225, 226,
233, 234, 238-240, 244, 246, 250, 254, 256, 266, 267, 269, 272, 275, 276,
279, 281, 282,
285, 292, 303, 305, 309, 319, 320, 332-334, 336, 340, 373, 374, 390395,412, 413, 416, 417, 419, 433, 447, 449, 453
Galera 143
Galia 23, 24, 32-34, 36, 45
Galicja 12, 13, 19, 24, 25, 31, 35, 36, 42, 47, 48, 50, 60-62, 74-77, 81,
90, 91, 118, 120, 157, 184, 191, 217, 236, 250, 276, 278, 280, 282, 287,
305, 307, 319, 365,415,423,444, 445
Gallaecia 33
Gandawa 146
Gandia 148
Gaskonia 43
Gelves 126
Genewa 168
Genua 77, 78, 81, 103, 112, 127, 145
Gerona 50, 62, 63, 95, 106, 108, 236, 244, 291
Gibraltar 15, 47, 98, 99, 111, 202, 203, 207, 213, 275, 389-391, 429
Gijn 306, 370, 371
Grne Peru zob. Boliwia
Gradefes 66
Graus 73
Grecja 14, 58, 136, 412, 416, 417, 447
Grenada
70, 71, 81, 85, 90, 95, 97-99, 103-106, 109, 111, 112, 114,
119-123, 126-128, 142, 143, 164, 187, 188, 219, 260, 283, 295, 306, 344
Guadalajara 167, 216, 368
Guadalete 47
Guadarrama, Sierra de 9, 70, 77, 236, 398
Guanajuato 197
Guayaquil 195
Guernica 382
Guipiizcoa 64, 276
Gujana 220
Gwadalkiwir 9, 15, 22, 35, 155, 195, 234
Gwadiana 9
Gwatemala 195, 223
Gwinea Hiszpaska zob. Gwinea Rwnikowa
Gwinea Rwnikowa 212, 303, 429
Haga 201
Haiti 183, 220, 224, 246, 271

Hawana 155, 212, 312

Helsinki 343
Hendaye 390, 391
Herkulanum (Herculaneum) 208
Hispalis zob. Sewilla
Hispania Citerior 22, 26
Hispania Ulterior 22, 24, 26
Hispaniola zob. Santo Domingo
Hiszpania passim
Holandia 124, 125, 127, 148, 155, 178, 179,
181, 183, 186,201,203,220,417 Honduras 213
473
Huancavelica 155, 199 Huelva 13, 17, 128 Huesca 73, 257, 291
Ibiza 15, 85, 136
Ilreda zob. Lerida
Indie 58, 79, 80, Ul-129, 137, 151
Innsbruck 136
Irlandia 12, 42, 147, 177, 416
Inin 91, 297, 365
Italia 21, 26, 27, 29, 36, 37, 130, 166, 167,
193
Italika 21, 27 Izrael 428
Jaca 72, 76, 78, 330, 331
Jaen 50, 83, 85, 97
Jalisco 165
Jamajka 152, 179, 196, 220, 246
Japonia 156, 391, 393, 413
Jarama 368, 430
Jativa 94
Jerez de la Frontera 292, 306, 365
Jerozolima 59, 94, 127
Jordania 11, 428
Jugosawia 427
Kadyks 12, 13, 15, 21, 22, 37, 148, 155, 186, 189, 191, 195, 215, 222,
236, 240, 242, 247, 249, 251, 260, 275, 283, 291, 292, 295, 306, 352,
356, 365, 395
Kair 79
Kanada 212
Kantabria 60, 87, 127, 155, 157, 184, 216,450
Kantabryjskie Gry (Cordillera Cantabrica) 51,60
Karaiby 147, 195, 196
Kartagena (Cartagena) 15, 20, 21, 28, 35, 37, 208, 283, 295, 296, 306,
331
Kartagena (w Kolumbii) 195
Kartagina 13-15, 20-22
Kartagina Bizantyjska zob. Tunezja
Kastylia 6, 52, 53, 62, 64, 66, 70-73, 75-77, 81-90, 95-99, 102-105, 107,
109, 111, 113-119, 121-123, 126, 127, 129, 130, 132, 137, 138, 141, 143,
148, 156, 157, 159, 160, 162, 167, 172-175, 180, 184, 185, 187, 191, 192,
203, 206, 210, 211, 215, 216, 269, 276-278, 296, 305, 307, 343, 345, 361,
365, 415, 418, 444
Katalonia 6, 11, 17, 22, 63, 67, 69, 72, 73, 76, 86, 87, 90, 92, 100,
101, 103, 104, 107, 108, 114, 118, 119, 121, 126, 127, 138, 141, 157,
172, 175-177, 179-181, 183, 184, 187, 188, 191, 202-204, 206, 211, 214,
216, 217, 225, 233, 236, 240, 242, 250, 253, 255, 257, 264,

269, 276, 278, 279, 282, 285-287, 292, 294, 299, 305, 307, 309, 314, 319,
320, 324, 329,
332, 341, 347, 348, 355, 356, 365, 368, 372, 373, 375, 376, 383, 384,
394, 415, 419,422, 444, 445,450, 451
Kaukaz 11, 20
Kochinchina zob. Wietnam
Kolorado 151
Kolumbia 151, 222, 223, 245, 246
Konstantynopol 36, 37
Kordoba 9, 15, 29, 37, 47, 49-52, 55, 58-63, 71, 72, 77-80, 84, 85, 97,
167, 187, 278, 280, 306, 336, 352, 360, 365
Kornwalia 13
Korsyka 101
Kraj Baskw 6, 19, 33, 76, 81, 118, 127, 132, 155, 157, 175, 176, 187,
191, 206, 210, 214, 216, 217, 225, 282, 287, 332-334, 365,415, 418, 419,
423, 444, 445, 447, 450
Kreta 49, 58
Krlestwo Obojga Sycylii 207, 208
Krlestwo Polskie 276
Ksistwo Warszawskie 233, 236
Kuba 150, 152, 172, 194, 222, 223, 247, 282, 290, 293, 300, 301, 303-304,
310
La Granja de San Ildefonso 216, 219
La Guardia 125
La Manche kana 145
Langwedocja 76, 95
La Pa 224
La Pata 212, 220, 223, 245, 246
Las Hurdes 340
Las Navas de Tolosa 82-84
Las Palmas de Gra Canaria 408
Leningrad zob. Sankt Petersburg
Leon 50-52, 54, 61, 62, 64, 65, 67-77, 81-83,
85, 88, 90, 91, 95, 106, 415, 418, 444 Lepanto 140, 145
Lerida 24, 27, 73, 77, 94, 291, 394 Leuven (Louvain) 161 Lewant 17, 127,
266, 306, 365, 448 Lilie 183 Lima 223
Lizbona 11, 71, 77, 84, 86, 87, 144, 195, 233 Llobregat 63 Loara 36
Logrofio 337
Londyn 221, 285, 344, 370, 373, 386, 452 Lorca 283 Los Angeles 221
Lozanna 403 Lucena 58 Lugo 61
Luizjana 212, 246 Luksemburg 183 Luzytania (Lusitania) 26, 33-36
Madrigal 119
Madryt 83, 139-141, 145, 157, 159, 166-168,
474
170, 171, 180, 184, 185, 188, 192, 193,201, 203, 209, 210, 213, 216, 219,
223, 227, 233, 234, 236, 239, 242, 243, 246, 249, 250, 252, 254, 256,
257, 260, 262-264, 266-269, 271, 280, 283-286, 288, 290, 292, 294, 296,
297, 302, 303, 306, 307, 309, 312, 321, 322, 330-332, 334-337, 340-342,
344, 345, 347, 349, 352, 355, 356, 360, 364-369, 371, 374, 377, 381, 384,
394-396, 415, 418-420, 423, 428, 431, 432, 434-436, 439, 440, 444, 451,
452
Maghreb 12, 48, 52, 53, 60, 69, 70, 72, 75, 77, 78, 80, 82, 83, 87, 96,
98, 105, 106, 111, 112, 127
Majorka 27, 85, 88, 101, 134, 184, 242

Malaga 13, 22, 50, 71, 81, 85, 109, 121, 278, 283, 291, 292, 295, 297,
306, 345, 352, 382, 383
Malta 58
Malwiny (Falklandy) 220
Mancha, La 82, 83, 89, 103, 415, 418
Manila 156, 212
Manzanares 268
Maracaibo (Lago de M.) 194, 220
Marchia Hiszpaska 62, 63
Maroko 15, 23, 49, 52, 71, 72, 75, 79, 80, 85, 95, 96, 98, 111, 143, 144,
212, 271, 317, 318, 323, 324, 326, 355, 360, 364-366, 390, 428, 429
Marrakesz 84, 85
Marsylia 13, 14, 331
Matanzas 172
Matar 280
Mauretania 72, 429
Mauritania Tingitana 33
Medellfn 236
Medina del Campo 86, 132, 185
Medinaceli 53, 71
Mediolan 135, 145, 183, 203, 207, 421
Medyna 57
Mekka 80, 105
Meksyk 131, 150, 152, 153, 155, 156, 165, 166, 172, 194, 195, 197, 199,
221, 222, 245, 247, 271, 272, 373, 428, 433
Melilla 126, 212, 271, 323, 428, 429
Merida 9, 27, 29, 30, 35, 47, 49, 50, 85
Mesyna 183
Metz 136
Michoacan 166
Mieres 339
Mino 76, 77, 212
Minorka (Menorca) 11, 85, 99, 203, 213, 365
Missisipi 151, 212
Monachium 421
Montevideo 212, 220, 221
Montiel 113
Montpelier 73, 77, 87, 91, 101
Morze rdziemne 12, 13, 15-17, 20, 21, 23,
36, 39, 58, 87, 99, 103, 130, 134, 145, 153, 181, 190, 215, 383, 386,
387, 391
- Karaibskie 149, 152, 155, 196, 221, 247
Moskwa 376, 395, 396
Muhlberg 136
Munda zob. Ronda
Murcja 47, 50, 51, 81, 82, 84-86, 90, 94, 95, 98, 99, 104, 134, 143, 184,
188, 191, 276, 282, 283, 287, 291, 295, 306, 338, 415
Najera 113
Nantes 83
Narbona 36, 49, 62, 83
Nawarra 6, 19, 52-54, 63, 64, 69, 70, 73, 74, 76-78, 83, 86, 89, 102,
106, 113-115, 129, 130, 135, 138, 164, 183, 187, 206, 238, 250, 255, 263,
276, 278, 291, 294, 299, 338, 357, 361, 365, 377
Neapol 114, 126, 135, 138, 146, 175, 177, 183, 203, 207, 208, 210, 222
Niderlandy 77, 87, 129, 130, 136-138, 140, 143,145-148, 160, 162,
175,177-181, 183, 186, 190, 193, 196, 203, 215, 222
Niebla 95, 155

Niemcy 77, 125, 130, 162, 188, 276, 279, 281, 282, 303, 319, 332-334,
340, 381, 383, 385-387, 389-394, 412, 413, 431
Niemiecka Republika Demokratyczna 430
Nijmegen 183
Nikaragua 195
Nombre de Dios 155
Nrdlingen 179
Normandia 95, 392
Nowa Grenada 223, 245, 246
Nowa Gwinea 156
Nowa Hiszpania 151, 164, 195, 197, 198, 222, 223, 245, 247
Nowa Kartagina zob. Kartagena
Nowy Orlean 212
Numancja 18, 19, 23
Ocana 236
Ocean Spokojny 149, 155, 195, 220, 221, 272,
303, 312 Oceania 156 Odessa 305, 386 Olivenza 226 Oran 126, 390 Orawa
141 Orense 77 Ostenda 177, 274 Osun 25 Ouriue 77 Oviedo 49, 51, 61, 64,
65, 68, 322, 338, 360,
365, 422
Pacyfik zob. Ocean Spokojny Palatynat 178
475
Palencia 92, 185, 291, 365
Palermo 101, 177
Palestyna 42, 46
Pallars 64, 76, 84
Palma de Mallorca 27, 108, 306
Pampeluna 27, 50, 63, 73, 78, 129, 233, 248, 256,263,364, 365,401,424
Panama 150, 156, 195, 220
Paragwaj 208, 220, 223, 224, 245
Parma 207, 226
Pary 91, 147, 160, 213, 256, 263, 297, 345, 382, 432
Paterna 292
Pawia 135, 179
Peloponez 101
Perpignan 180, 225, 417
Persja 58, 79, 80
Peru 151-153, 155, 156, 194, 195, 197-199, 220-224, 245, 247, 272
Piacenza 207
Pina 141
Pireneje 9, 34, 36, 48, 51, 63, 73, 75, 91, 225, 387, 394
Piza (Pisa) 78, 81
Poitiers 48, 62
Pola Katalaunijskie 35
Polska 5, 12 177, 254, 256, 325, 333, 336, 386, 390, 430, 437, 452^54
Pompaleo zob. Pampeluna
Pompeje 208
Port Royal 196
Portobello 155, 194, 220, 221
Portugalia 6, 11, 13, 19, 34, 42, 70, 74-77, 82-84, 86, 89, 102, 113,
116, 117, 125, 127, 128, 133, 140, 144, 155, 167, 173, 175-177, 179, 183,
184, 201, 208, 211, 212, 220, 223, 226, 227, 233, 236, 237, 256, 266,
274, 276, 282, 286, 292, 306, 333, 336, 363, 366, 389, 394, 412,416,417,
427, 429, 437, 438, 447, 449, 452, 453
Potosf 153, 199
Pwysep Apeniski 126

Pwysep Iberyjski passim

Prowansja 6, 92, 432
Prusy 208, 225, 256
Przesmyk Gibraltarski 48
- Panamski 149, 155
Przyldek Dobrej Nadziei 127
Puerto Principe 220
Puerto Rico 152, 247, 300, 303, 312
Puy, Le 91
Rabat 428
Rastatt 203
Ren 25, 34, 179
Ribagorza 63, 64, 70, 72, 73, 141
Rijszwijk 183
Rio de Janeiro 227
Rio de Oro zob. Sahara Hiszpaska
Rio Grand do Sul 212
Rio Muni zob. Gwinea Hiszpaska
Rio Salado 99
Rioja, La 63, 64, 76, 81
- Alavesa 20
Rocroi 179
Rodan 17, 36
Roncesvalles (Roncevaux) 62, 78, 91
Ronda 25, 50, 97, 98
Roselln (Roussillon) 76, 84, 101, 115, 126,
176, 180 Rosja 221, 244, 256, 281, 306, 309, 321, 333,
369, 391, 431 Rota 395 Rumunia 333 Ryswick 220 Rzym 5, 14, 19-29, 34,
35, 39, 41, 57, 101,
122, 138, 164, 208, 227
Sabaudia 203
Sacramento 208, 220
Sagunto 21, 22
Sahagun 106
Sahara 58, 438
Sahara Hiszpaska 303, 429
Sajgon 272
Salamanka 61, 62, 70, 88, 92, 94, 107, 137,
164, 167, 168, 191, 219, 295, 342, 365 Sale 95 Salvatierra 83 San
Esteban de Gormaz 70 San Francisco 394 San Ildefonso 212, 226 Sankt
Petersburg 391 Sanlucar de Barrameda 155 San Salvadr 129 San Sebastian
179, 256, 275, 284, 306, 329,
351, 360, 365, 370 Santa Catarina 212 Santander 25, 278, 306, 383
Santarm 74, 77, 82 Santiago de Compostela 53, 61, 64, 74, 78, 89,
91-95, 130, 188, 219, 307 Santiago de Cuba 312 Santo Domingo 129, 152,
153, 179, 183, 220,
226, 246, 271 Sao Paulo 223 Saragossa 27, 45, 47, 49, 50, 57, 58, 62,
63,
70, 71, 73-76, 82, 85, 95, 107, 108, 125,
141, 142, 180, 192, 203, 210, 236, 243, 248,
260, 269, 283, 291, 292, 306, 323, 336, 365,
382, 395, 415, 444
Sardynia 12, 20, 25, 101, 114, 126, 203, 207 Segowia 23, 29, 30, 86, 88,
95, 108, 109, 117,
132, 167, 185, 248, 365 Segr 74 Septymania 40, 45, 48, 62; zob. te
Narbona

476
Sewilla 15, 27, 35, 37, 43, 47, 50, 58, 70-72, 75, 80, 85, 87, 95, 96,
98, 106, 108, 115, 122, 124, 132, 151, 155, 157, 161, 168, 184-187, 189,
191, 192, 194-196,213,215, 227, 250, 283, 291, 295, 306, 334, 336, 352,
356, 360, 365, 367, 395, 401, 407, 419, 444, 450
Sidi Ifni 429
Sidilmasa 53, 96
Sierra de Ronda 50
Sierra Morena 9, 13, 25, 83
Siguenza 75
Simancas 52, 53, 62
Skalda 178
Somosierra 236
Somport 78, 91
Sorbarbe 63, 70, 72
Soria 94, 185
Spisz 141
Stalingrad 392
Stany Zjednoczone 212, 213, 271, 279, 281, 297, 309, 312, 323, 333, 334,
392-395,412, 427, 432
Stolica Apostolska zob. Watykan
Sycylia 25, 58, 87, 99, 101, 114, 122, 126, 162, 203, 207
Syria 12, 43, 46, 48
Szampania 102
Szkocja 42
Szwajcaria 297, 412, 413
Szwecja 417
Tag 9, 13, 74, 83, 102
Talavera de la Reina 74, 216, 236, 242, 257, 367
Tanger 23, 52, 96, 271, 318, 390, 393
Tarifa 97-99, 111
Tarija 199
Tarraco zob. Tarragona
Tarraconensis 26, 33, 35, 45, 48
Tarragona 27, 29, 50, 63, 85, 248, 250, 253
Tarrasa 75
Tartessos 12-17
Taull 93, 94
Tenochtitlan 150
Teruel 108, 383
Tetuan 126, 270, 271
Tevar 73
Texas 221
Tinta 224
Tinto 17
Tlemcen 96, 98, 99
Toledo 9, 22, 38, 41, 43, 45, 47, 49, 51, 56, 58, 67, 68, 70-75, 77, 79,
81-83, 86, 105, 108, 110, 116, 122, 123, 125, 132, 133, 158, 159, 163,
164, 167, 170, 181, 184, 187, 193, 337, 352, 368, 422
Tordesillas 129, 132, 133
Toro 51, 62, 94, 118
Torrejn de Ardoz 264, 395
Tortosa 77, 292
Tortuga 220
Toscanos 13
Toskania 207

Toul 136
Trafalgar 226, 233, 246
Trujillo 82
Trydent 136
Trynidad 221, 226, 246
Trypolis 126, 136, 212
Tucuman zob. Argentyna
Tudela 50, 75, 236
Tudmir 54
Tuluza 35, 73, 75, 77, 91
Tunezja 46, 48, 81, 126
Tunis 83, 98, 101, 136, 145, 212
Turcja 126, 136, 143, 175
Tuy 62, 77
Ubd 85
Ucles 72
Urgel 63, 76, 83, 250
Urugwaj 208, 212, 245
Utrecht 148, 203
Valen?ay 227, 242
Yalladolid 77, 84, 116, 132, 133, 137, 149, 153,
160, 161, 165, 167, 170, 188, 264, 283, 306,
365, 415 Yalparaiso 272 Yaltelina 178, 179 Yaltierra 74
Yelez de la Gomera 126 Yeracruz 150, 155, 220, 221, 271 Yerdun 136
Yergara 257, 262, 263 Yezelay 91
Yigo 147, 201, 306, 415 Yillalar 133 Villaviciosa 177, 203 Yitoria 242,
256, 263, 439 Yizcaya 276 Youill 36
Walencja 6, 37, 43, 51, 69-71, 73, 75, 81, 84-88, 90, 94, 101, 103-105,
114, 118, 121, 130, 133, 134, 138, 141, 142, 153, 170, 172, 174, 175,
187, 191-193, 203, 206, 214, 216, 217, 236, 243, 244, 253, 255, 260, 264,
268, 269, 282, 283, 291, 292, 295, 306, 322, 332, 336, 352, 356, 360,
365, 368, 383, 444, 445
Walia 13
Warszawa 452
Waszyngton 427
Watykan 256, 266, 405, 421, 424
Wenecja 87, 145
477
Wenezuela 194, 222-224, 245, 246
Werona 250
Wersal 213
Wgry 138, 393
Wielka Brytania 256, 282, 332, 336, 389, 391, 392, 394, 412, 417, 429,
449
Wietnam 272
Wochy 78, 99, 114, 126, 132, 133, 135, 136, 141, 188, 203, 208, 211,
224, 276, 282, 285, 292, 299, 303, 305, 309, 325, 333, 336, 365, 369,
381, 385-387, 389, 391-393,409, 412, 417, 449, 452
Wyspy Bahama 128, 220
- Brytyjskie 91, 304, 395
- Kanaryjskie 23, 122, 128, 129, 155, 194, 195, 274, 282, 305, 364, 365,
392,408,421, 429, 444, 450
- Karoliskie 303, 312
- Mariaskie 312
- Providencia 220

Ypres 183 Yuste 137

Zacatecas 153, 197 Zamora 43, 51, 62, 94, 133, 365 Zatoka Biskajska 103
Zatoka Gwinejska 390 Zjednoczone Prowincje zob. Holandia Zwizek
Radziecki
373,
374,
377,
383, 385-387, 391, 393, 396, 429, 430,
435
SPIS ILUSTRACJI
1. Naveta dels Tudons - grb zbiorowy na Minorce; ze zbiorw archiwum
fotograficznego Wydawnictwa
........................
11
2. Dama z Bazy; Muzeum Archeologiczne w Madrycie
...........
18
3. Akwedukt rzymski w Segowii; ze zbiorw archiwum fotograficznego
Wydawnictwa
30
4. Teatr rzymski w Meridzie; ze zbiorw archiwum fotograficznego
Wydawnictwa
.
30
5. Most rzymski na rzece Tag w Alcantarze; ze zbiorw archiwum
fotograficznego
Wydawnictwa
..........................
31
6. Sarkofag rzymski z III w. n.e. Muzeum Archeologiczne w Kordobie
.....
32
7. Fibula wizygocka w ksztacie ptaka; Muzeum Archeologiczne w Madrycie
...
43
8. Koci San Juan de Banos de Cerrato (Palencia) - fragment rzebionego
okna; ze
zbiorw archiwum fotograficznego Wydawnictwa
............
44
9. Koci San Pedro de la Nave (Zamorra); ze zbiorw archiwum
fotograficznego
Wydawnictwa
..........................
45
10. Jelonek z brzu; Muzeum Archeologiczne w Kordobie
..........
59
11. Meczet w Kordobie - wntrze; ze zbiorw archiwum fotograficznego
Wydawnictwa
60
12. Kaplica w miejscu bitwy pod Covadong; ze zbiorw archiwum
fotograficznego
Wydawnictwa
..........................
61
13. Koci San Miguel de Lilio w pobliu Oviedo; ze zbiorw archiwum
fotograficznego Wydawnictwa
........................
64
14. Koci Santa Maria del Naranco w pobliu Oviedo; ze zbiorw archiwum
fotograficznego
Wydawnictwa
.....................
65
15. Koci mozarabski de San Miguel de Escalada w Gradefes (Leon); ze
zbiorw
archiwum fotograficznego Wydawnictwa
................
66
16. Portyk Chway w katedrze w Santiago de Compostela; ze zbiorw autora
...
93
17. Koci Sant Climent w Taull; ze zbiorw archiwum fotograficznego
Wydawnictwa
93
18. Fresk z kocioa w Taull; ze zbiorw archiwum fotograficznego
Wydawnictwa
.
94
19. Giralda - minaret meczetu w Sewilli, obecnie dzwonnica katedry; ze
zbiorw
archiwum fotograficznego Wydawnictwa
................
96
20. Koci mudeharowy San Tirso w Sahagun (Leon); ze zbiorw archiwum
fotograficznego
Wydawnictwa
.....................
106
21. Salo de Tinell w paacu krlewskim w Barcelonie; ze zbiorw archiwum
fotograficznego Wydawnictwa
........................
108
22. Alkazar w Segowii; ze zbiorw archiwum fotograficznego Wydawnictwa
.
.
.
109
23. Portal kapitularza katedry w Toledo (XIV w.); ze zbiorw archiwum
fotograficznego

Wydawnictwa
..........................
110
24. Alhambra w Grenadzie - Dziedziniec Lww; ze zbiorw archiwum
fotograficznego
Wydawnictwa
..........................
112
25. Ferdynand i Izabela - grobowiec Krlw Katolickich w katedrze w
Grenadzie; ze
zbiorw archiwum fotograficznego Wydawnictwa
............
117
26. Auto da fe (akt wiary")- obraz de Pedro Berruguete (1504); Madryt,
Museo
Nacional del Prado
........................
124
27. Krzysztof Kolumb; ze zbiorw archiwum fotograficznego Wydawnictwa
....
128
28. Karol V na koniu - obraz Tycjana; Madryt, Museo Nacional del Prado
....
135
29. Filip II - obraz Juana Sancheza Coello; Berlin, Stadliches Museum
......
139
479
30. Don Juan de Austria - obraz Juana Sancheza Coello; Paac krlewski
Escorial
.
146
31. Hernan Cortes; ze zbiorw archiwum fotograficznego Wydawnictwa
.....
150
32. Ignacy Loyola - obraz anonimowy; ze zbiorw archiwum fotograficznego
Wydawnictwa ............................. 163
33. Plateresco - fasada kocioa San Pablo w Yalladolid; ze zbiorw
archiwum
fotograficznego Wydawnictwa
....................
165
34. Escorial pod Madrytem - zesp paacowo-klasztorny; ze zbiorw
archiwum fotograficznego Wydawnictwa ..................... 166
35. Pomnik Miguela Cervantesa na Plaa de Espafia w Madrycie; ze zbiorw
archiwum
fotograficznego Wydawnictwa
....................
168
36. Pomnik Filipa III na Plaa Mayor w Madrycie; ze zbiorw archiwum
fotograficznego Wydawnictwa ........................ 171
37. Filip FV - obraz Velazqueza; Madryt, Museo Nacional del Prado
......
172
38. Olivares - obraz Velazqueza; Madryt, Museo Nacional del Prado
......
173
39. Poddanie Bredy - obraz Velazqueza; Madryt, Museo Nacional del Prado
...
178
40. Filip V - obraz Hyacinthe Rigauda; Pary, Musee du Louvre
........
202
41. Karol III - obraz Rafaela Mengsa; Madryt, Academia de San Femando
....
209
42. Wygnanie jezuitw; Pary, Bibliotheue Nationale de France
........
210
43. Katedra w Santiago de Compostela; ze zbiorw archiwum fotograficznego
Wydawnictwa ............................. 219
44. Okruciestwa wojny Francisco Goyi. U gry: francuski onierz
przyglda si swoim ofiarom; u dou: hiszpaski guerillero (partyzant)
zadaje ciosy francuskim onierzom; Madryt, Museo Nacional del Prado
.............. 237
45. Hiszpaska karykatura Jzefa Bonaparte. Podpis pod rysunkiem: Kady
ma swoje przeznaczenie. Twoim jest bycie pijakiem a do mierci
".Hiszpanie nadali cesarskiemu bratu przydomek Pepe Botella" (Jzek
Butelka); ze zbiorw P. Sawickiego 239
46. Ferdynand VII; ze zbiorw P. Sawickiego
...............
243

47. Ferdynand VII zaprzysiga konstytucj w Kortezach (9 VII 1820);

Pary, Bibliotheue Nationale de France ..................... 248
48. Maria Krystyna; ze zbiorw P. Sawickiego
...............
258
49. Juan Alvarez Mendizabal; ze zbiorw P. Sawickiego
...........
260
50. Baldomero Espartero; ze zbiorw P. Sawickiego
.............
263
51. Ramon Maria Narvaez; ze zbiorw P. Sawickiego
............
265
52. Leopoldo O'Donnell - medal pamitkowy z okazji zdobycia Tetuanu
(1860); ze
zbiorw P. Sawickiego .......................
270
53. Izabela II; ze zbiorw P. Sawickiego
.................
273
54. Jeden z pierwszych pocigw na stacji w Kordobie (1867); ze zbiorw
P. Sawickiego
280
55. Francisco Pi y Margali; ze zbiorw P. Sawickiego
............
295
56. Antonio Canovas del Castillo; ze zbiorw P. Sawickiego
..........
298
57. Alfons XIII; Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie
......
316
58. Antonio Maura; Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie
....
318
59. Miguel Primo de Rivera; Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w
Warszawie
.
325
60. Proklamowanie Republiki w Madrycie (14 IV 1931); Archiwum
Dokumentacji
Mechanicznej w Warszawie
.....................
330
61. Uprawa ziemi w Kraju Baskw; Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w
Warszawie ............................. 333
62. Gra Via w Madrycie; Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie
.
.
335
63. Synny hiszpaski bramkarz Ricardo Zamora; Archiwum Dokumentacji
Mechanicznej w Warszawie ......................... 339
64. Jose Ortega y Gasset; Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie
.
.
342
65. Vicente Blasco Ibanez; Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie
.
.
343
66. Koci Sagrada Familia w Barcelonie; Archiwum Dokumentacji
Mechanicznej
w
Warszawie
..........................
347
67. Antyreligijne rozruchy w Madrycie (maj 1931). Tum pldruje klasztor
Jezuitw;
Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie
...........
352
68. Kampania wyborcza do Kortezw w 1933 r. Na pierwszym planie plakat
propagandowy CEDA z wizerunkiem Jose Marii Gil Roblesa i hasem: Dajcie
mi bezwzgldn wikszo, dam wam wielk Hiszpani"; ze zbiorw P.
Sawickiego . . 359
480
69. Manuel Azana przemawia na wiecu wyborczym w 1936 r.; Archiwum
Dokumentacji
Mechanicznej w Warszawie
.....................
362
70. Jose Antonio Primo de Rivera; Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w
Warszawie ............................. 363
71. Walki uliczne w Barcelonie (lipiec 1936). Stanowisko ogniowe
policjantw, ktrzy opowiedzieli si po stronie rebelii; Archiwum
Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie ............................. 366

72. Milicjantki CNT-FAI z kolumny Durrutiego. Front aragoski (wrzesie

1936);
Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie
...........
372
73. Wiec Komunistycznej Partii Hiszpanii w jednym z madryckich kin
(listopad 1936);
Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie
...........
375
74. Falangici wyruszaj na front (grudzie 1936); Archiwum Dokumentacji
Mechanicznej w Warszawie ......................... 379
75. Nacjonalici przed katedr w Saragossie podczas wita Yirgen del
Pilar; Archiwum
Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie
...............
382
76. Oddziay republikaskie przekraczaj granic francusk (luty 1939);
Archiwum
Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie
...............
385
77. Franco i Hitler w Hendaye (23 X 1940); ze zbiorw archiwum Magazynu
Historycznego Mwi Wieki" ....................... 390
78. Franco i gen. W. Anders; Londyn, Instytut Polski i Muzeum gen. W.
Sikorskiego
396
79. Francisco Franco Bahamonde (zdjcie z czasw wojny domowej); ze
zbiorw
archiwum Magazynu Historycznego Mwi Wieki"
...........
399
80. Jose Luis Arrese - sekretarz generalny Falangi; Archiwum Dokumentacji
Mechanicznej w Warszawie ........................ 401
81. Mody czowieku... Baw si inaczej". Plakat z kocielnej kampanii
przeciwko
tacom nowoczesnym"; ze zbiorw autora
...............
407
82. SEAT 600. Samochd, ktry w latach szedziesitych zmotoryzowa"
Hiszpani;
ze zbiorw P. Sawickiego
.....................
413
83. Gobiemo monocolor. Czonkowie nowego gabinetu w paacu El Pardo po
zoeniu lubowania na rce szefa pastwa (padziernik 1969). W rodku
Franco, po jego prawej rce admira Luis Carrero Blanco; Polska Agencja
Prasowa w Warszawie 425
84. Franco z Juanem Carlosem na balkonie paacu krlewskiego (1975).
Jedno z ostatnich zdj Caudillo; Polska Agencja Prasowa w
Warszawie"........ 428
85. Polowanie Carlosa Saury (1965); ze zbiorw autora
...........
433
86. Krl z przywdcami partii politycznych. Od lewej: Santiago Carillo,
Agustfn Rodriguez Sahagun (UCD), Adolfo Suarez, Juan Carlos, Felipe
Gonzalez, Manuel Fraga Iribarne; Polska Agencja Prasowa w Warszawie
........... 440
87. Kampania wyborcza przed wyborami w 1977 r. Na pierwszym planie plakat
UCD: Centrum jest demokracj. Poniewa walczy o konstytucj konieczn do
wspycia"; Polska Agencja Prasowa w Warszawie ............. 441
88. Pk Antonio Tejero na czele Guardia dvii w Kortezach (23 II 1981);
Polska
Agencja Prasowa w Warszawie
...................
446
89. Rado po zwycistwie wyborczym socjalistw (28 X 1982). W tle
widoczne hasa wyborcze PSOE: Za zmian"; Socjalizm jest
wolnoci";Polska Agencja Prasowa w Warszawie ..........................
448
Prace fotograficzne wykonali:
Krzysztof Burski: ry. 1-5, 7-15, 17, 18, 20-22, 24-33, 35-56, 68, 80,
82, 85
Andrzej Bodytko: ry. 23, 34, 79
SPIS MAP

1. Mapa fizyczna Pwyspu Iberyjskiego

.................
10
2. Kolonizacja grecka i fenicka
.................... 14
3. Ludy
Pwyspu
Iberyjskiego
.................... 16
4. Podbj rzymski .......................... 21
5. Prowincje rzymskie
........................
26
6. Inwazje barbarzyskie
....................... 35
7. Krlestwo wizygockie w VI w.
...................
38
8. Podbj muzumaski ........................
46
9. Pwysep Iberyjski w IX w.
....................
49
10. Wyprawy Almanzora na ziemie chrzecijan
............... 54
11. Pwysep Iberyjski w drugiej poowie XI w.
..............
69
12. Pwysep Iberyjski w czasach interwencji Almohadw i Almorawidw.
.... 81
13. Pwysep Iberyjski w drugiej poowie XIII w.
.............. 84
14. Szlaki pielgrzymkowe do Santiago de Compostela
............ 92
15. Pwysep Iberyjski od koca XIII w. do 1492 r.
............. 97
16. Ekspansja rdziemnomorska Katalonii
................ 100
17. Imperium Karola V w Europie
...................
131
18. Hiszpania - pierwsze imperium wiatowe
............... 154
19. Terytoria utracone przez Hiszpani w drugiej poowie XVII w.
.......
182
20. Terytoria utracone przez Hiszpani po wojnie sukcesyjnej
.........
205
21. Wojna
o
niepodlego
...................... 235
22. Hiszpania w sierpniu 1936 r.
.................... 367
23. Hiszpania w lipcu 1938 r.
..................... 384
SPIS TRECI
WSTP
Cz pierwsza
OD POCZTKW DZIEJW PWYSPU IBERYJSKIEGO DO INWAZJI NAPOLEOSKIEJ
(1808)
I. HISZPANIA W PREHISTORII I STAROYTNOCI
Uwarunkowania geograficzne .....................
9
Prehistoria Pwyspu Iberyjskiego ...................
9
Tartessos i kolonizacja Pwyspu Iberyjskiego ............... 12
Ludy Pwyspu Iberyjskiego .....................
16
Hiszpania pod panowaniem Rzymu ................... 20
II. HISZPANIA W EPOCE REDNIOWIECZA
Hiszpania wizygocka ........................ 34
Al Andalus - Hiszpania muzumaska
................. 46
Okres rwnowagi si pomidzy Hiszpani chrzecijask i muzumask
(1000-1157) 66
Almohadzi i druga faza rekonkwisty (1157-1250) .
............
80
Hiszpania w okresie dominacji chrzecijaskiej (1250-1475)
.........
95
ID.
OD ZJEDNOCZENIA KASTYLII I ARAGONII DO KOCA XVI WIEKU
Izabela i Ferdynand .
........................
116
Imperium
Hiszpaskie
.......................
130
Filip II
.............................
138
Ameryka Hiszpaska ........................ 149
Spoeczestwo, gospodarka ......................
156
Renesans. Reformacja i kontrreformacja ................. 159
IV. WIEK XVII
Filip III i Filip IV .........................
170
Polityka wewntrzna i zagraniczna Filipa III i Filipa IV .
../........
174
Karol II ............................. 180

Gospodarka, spoeczestwo ......................

184
Kultura i sztuka .......................... 192
Ameryka Hiszpaska w XVII wieku
..................
194
v. WIEK xviii
Burboni na tronie - Filip V i Ferdynand VI ................
Karol III .............................
208
483
Ameryka Hiszpaska w XVIII wieku ..................
Schyek XVIII w. - Karol IV .
....................

201

220
224

WSKAZWKI BIBLIOGRAFICZNE .
228
Cz druga
HISTORIA HISZPANII OD 1808 ROKU DO CZASW WSPCZESNYCH
I. KRYZYS MONARCHII ABSOLUTNEJ (1808-1833)
Wojna o niepodlego .......................
233
Hiszpania jzefiska ........................
238
Kortezy i konstytucja 1812 roku ...................
240
Powrt Ferdynanda VII i przywrcenie monarchii absolutnej ......... 242
Utrata Ameryki ..........................
245
Hiszpania liberalna (1820-1823) ...................
247
Ostatnia dekada monarchii absolutnej ................. 251
H. MONARCHIA LIBERALNA (1834-1868)
Wojna karlistowska ........................ 255
Regencja Marii Krystyny ......................
258
Regencja Espartero ........................ 262
Narvaez, czyli rzdy moderados ................... 264
Rewolucja 1854 roku ....................... 268
Rzdy Unii Liberalnej i upadek monarchii Izabeli II ...........
269
III. GOSPODARKA, SPOECZESTWO, KULTURA (1808-1868)
Zacofanie i rozwj ........................ 276
Spoeczestwo epoki Ferdynanda VII i Izabeli II ............. 282
Kultura, obyczajowo, ycie duchowe ................. 285
IV. REWOLUCJA I RESTAURACJA (1868-1900)
Rewolucja
(1868-1874)
......................
290
Restauracja: konserwatyci, liberaowie, el caciguismo (1875-1895) ......
297
Gospodarka i spoeczestwo doby Restauracji ..............
304
Klska kubaska i regeneracionismo .
................. 311
V. KRYZYS MONARCHII PARLAMENTARNEJ (1900-1931)
Panowanie Alfonsa XIII. Prby reformy systemu .............
315
Wojna wiatowa i kryzys systemu (1917-1923) ..............
319
Dyktatura Primo de Rivery .....................
324
Upadek monarchii .........................
329
VI. GOSPODARKA,
SPOECZESTWO,
KULTURA
TRZECH
PIERWSZYCH
DZIESICIOLECI XX WIEKU
Rozwj ekonomiczny
.......................
332
Spoeczestwo ..........................
334
ycie intelektualne, literatura, sztuka ..................
341
Nacjonalizmy, ruchy masowe, konflikty spoeczne ............. 346
VII. II REPUBLIKA (1931-1936)
Rzdy centrolewicy: wielka prba reformy Hiszpanii (1931-1933) .
......
351
El bienio negro - Czarne dwulecie" (1933-1935) ............. 358
Front Ludowy i droga do wojny .
................
.< ;
. ,
361

484
VIII. REWOLUCJA I WOJNA DOMOWA (1936-1939)
Wojna kolumnowa" i bitwa o Madryt.................
365
Rewolucja
...........................
369
Hiszpania narodowa" ....................... 376
Dziaania wojenne (1937-1939).
...................
382
IX. HISZPANIA FRANKISTOWSKA (1939-1975)
W stron Osi".
......................... 389
Od midzynarodowego ostracyzmu do sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi ....
393
Zwycizcy i pokonani ....................... 396
Falanga, armia, monarchici ..................... 398
Koci.
Nacionalcatolicismo
....................
404
Od autarkii do gospodarki rynkowej i cudu gospodarczego".
........
408
Transformacja spoeczna i kulturowa .................. 414
Konflikty spoeczne. Ewolucja Kocioa. Nacjonalizm baskijski ........
419
Liberalizacja i zmierzch dyktatury ................... 423
Polityka zagraniczna (1953-1975) ...................
427
Kultura doby frankizmu ......................
430
X. PRZEJCIE DO DEMOKRACJI I RZDY SOCJALISTW (1976-1995)
Od mierci Franco do demokratycznej konstytucji ............. 436
Dekompozycja UCD. Prba zamachu stanu. Gambio pacifico .........
444
Rzdy socjalistw. Wejcie Hiszpanii do EWG ..............
447
Powrt prawicy ..........................
450
ZAKOCZENIE
............................
452
WSKAZWKI BIBLIOGRAFICZNE .
......................
456
INDEKS
NAZWISK
...........................
460
INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH .......................
471
SPIS ILUSTRACJI ............................
479
SPIS MAP
..............................
482