E TRADIZIONE CLASSICA
a cura di
Eugenio Lanzillotta
ESTRATTO
Virgilio Costa
Natale Conti e la divulgazione
della mitologia classica in Europa
tra Cinquecento e Seicento
TORED 2004
In copertina:
progetto graico om graica
ISBN 88-88617-043
Copyright 2004
Edizioni TORED s.r.l.
Vicolo Prassede, 29
00019 Tivoli (Roma)
Virgilio Costa
NATALE CONTI E LA DIVULGAZIONE
DELLA MITOLOGIA CLASSICA IN EUROPA
TRA CINQUECENTO E SEICENTO *
Con una lettera datata alle idi di dicembre del 1606 cio
agli ultimi anni di vita, trascorsi presso luniversit riformata di
Leida Giuseppe Giusto Scaligero comunica a Seth Kalwitz,
recente autore di una Chronologia 1, lapprezzamento dei summi
viri presso i quali ha introdotto lopera. Le lodi sono unanime,
ma accompagnate dalla raccomandazione di espungere da
uneventuale seconda edizione le citazioni di Natale Conti:
Iam summis viris de praestantia Chronologiae tuae ita movi
salivam, ut nemo ex illis ad me scripserit (scribunt autem
non raro) quin summis laudibus efferant. (...) qui unum, ac
cum illis ego, a te petunt, ut scriptorum quorundam minorum
gentium mentione, qualis est Natalis Comes, homo futilissimus, abstineas. dolet enim magnis viris, illos pannos tuae
purpureae assui. tu haec in secunda editione curabis, quam
certo scio te propediem adornaturum 2.
Le pagine che seguono costituiscono una versione ampliata della
relazione tenuta a Monte Porzio Catone il 6 dicembre 2000, nellambito
del II Incontro di Studio Ricerche di Antichit e Tradizione classica,
organizzato da Eugenio Lanzillotta; spero di essere riuscito a contenere il
pi possibile le inevitabili ripetizioni di notizie e concetti rispetto allaltro mio contributo nel presente volume, I frammenti di Filocoro trditi da
Boccaccio e Natale Conti.
1
Chronologia, ex autoritate potissimum Sacrae Scripturae, et historico
rum ide dignissimorum, ad motum luminarium coelestium, tempora et annos
distinguentium, secundum characteres chronologicos contexta et deducta, cui
praemissa est Isagoge chronologica (...) studio et opera Sethi Calvisii, Lipsiae,
sumptibus Iacobi Apelii, 1605.
2
Ioseph. Scalig., Epistulae IV 309.
*
258
virgilio costa
259
260
virgilio costa
261
11
262
virgilio costa
rum divina nobilitas monimento licterarum veniret ad posteros. et esto numquam existimaverim talium parvum fuisse
numerum, quod permaximus fuerit, Paulus Perusinus, vir
gravis et talium solertissimus atque curiosissimus exquisitor
non numquam asseruit, me presente, se a Barlaam, quodam
Calabro homine Grecarum licterarum apprime erudito, habuisse, neminem insignem virum principatu aut preminentia
alia tota in Grecia insulis et litoribus premonstratis eo fuisse
seculo, quo hec fatuitas viguit, qui ab aliquo deorum huius
modi duxisse originem non monstraret 14.
263
latini, visto che in Occidente sino agli inizi del Quattrocento la conoscenza del greco rest appannaggio di pochissimi.
Anche tra i latini, tuttavia, erano noti al Bontempio autori
oggi perduti, come quel Teodonzio 16 frequentissimamente
citato dal Boccaccio, il quale, confessando il suo debito con
lautore delle Collectiones, ricorda: Iuvenculis adhuc (...) ex
illo multa avidus potius quam intelligens sumpsi, et potissime ea omnia, que sub nomine Theodontii apposita sunt 17.
Nelle Genealogiae il nome di Teodonzio ricorre quasi ad ogni
pagina: Carlo Landi, in appendice a un saggio sul Demogrgo
ne, ne ha raccolto tutte le occorrenze nellopera, non meno
di sessanta 18. Eppure questo mitografo, che pure ci tramanda
tra le tante altre cose un singolare excerptum ilocoreo 19,
per noi poco pi di un nome: sappiamo che era campano,
perch nel Fons Memorabilium Universi Domenico Bandini
(1335 circa - 1418) lo chiama Thedontius (sic) Campanus,
diligens investigato(r) poetici igmenti 20, ma di lui, oltre alle
16
Riguardo al quale gi A.M. Salvini, nelle Annotazioni sopra il Co
mento del Boccaccio sopra Dante [accluso al Comento di M. Giovanni Boccaci
(sic) sopra la Commedia di Dante Alighieri, II, Firenze (in realt Napoli)
MDCCXXIV], esprimeva il sospetto che la N vi sia intrusa, come in
Giansone, per Giasone; e che abbia a dire Teodozio, cio Teodozione
Qeodotivwn, diminutivo di Teodoto, cio Diodoto (p. 354).
17
Gen. XV 6, p. 762 Romano.
18
Demogrgone, Palermo 1930, pp. 57-118.
19
Gen. X 9, p. 495 Romano (FGrHist 328 F174).
20
Cod. Laur. aedil. 172, vol. III, f. 170. Sul Fons di Bandini e sulla
personalit letteraria di questi cfr. A.T. Hankey, Domenico di Bandino di
Arezzo, in Italian Studies XII, 1957, pp. 110-128; Id., The library of Do
menico di Bandino, in Rinascimento n.s. VIII, 1957, pp. 177-207; Id., The
successive revisions and surviving codices of the Fons Memorabilium Universi
of Domenico di Bandino, in Rinascimento n.s. XI, 1960, pp. 3-49; Id., s.v.
Bandini, Domenico, in Dizionario Bibliograico degli Italiani, 5, Roma 1963,
pp. 707-709; H. Meyer, Das Enzyklopdiekonzept des Fons memorabilium
universi des Domenico Bandini im Verhltnis zur Tradition, in FrhmittelalFrhmittelalterliche Studien 27, 1993, pp. 220-240.
264
virgilio costa
265
266
virgilio costa
267
268
virgilio costa
269
Per identiicare attributi e caratteristiche degli innumerevoli abitanti del pantheon antico Cartari ricorre quasi sempre
a fonti letterarie, sia latine che greche (soprattutto Pausania,
ma anche Omero, Plutarco, Senofonte); queste ultime, per,
le legge in traduzione. Le Imagini, si badi, non sono le illustrazioni, che correderanno il volume solo a partire dalledizione
del 1571, ma la descrizione verbale delle caratteristiche isiche
degli dei: tanto che il Marcolini, nella premessa della prima
edizione, scrive che forse ancora i poeti et i dicitori di prose
non i pittori o gli scultori, come si potrebbe immaginare ne trarranno giovamento, perch quelli e questi hanno
bisogno spesso di descrivere qualcuno de i dei degli antichi e
di raccontare tutti i suoi ornamenti 33. Cartari va comunque
ben oltre gli intenti utilitaristici del proprio editore e tratteggia i miti greci e latini con una vivezza che ricorda le pagine
pi felici di Natale Conti, a cominciare dalla lettera dedicatoria al cardinale Luigi dEste: nella quale, per cattivarsi la
benevolenza del suo protettore, egli cita, ad esempio, lusanza
persiana di porgere al sovrano un piccolo dono ogni volta che
32
33
Ibid., p. 13.
Cfr. ancora Pastore Stocchi, art. cit., pp. XXXIV-XXXVIII.
270
virgilio costa
271
272
virgilio costa
273
41
274
virgilio costa
a due esperti ilologi, Jean Obsope e Friedrich Sylburg,, rispettivamente per la parte latina e quella greca. Tra i due, il pi
noto certamente Sylburg,, che a questepoca ha quarantacinque anni. In giovent era stato discepolo del grande Henri
Estienne e aveva contribuito alla redazione del Thesaurus
Graecae Linguae (I ed. Parigi 1572), ma nel 1581, pur essendo
gi uno dei massimi grecisti dEuropa, deve ancora pubblicare i lavori maggiori: Erodoto (1584), Dionigi di Alicarnasso
(1586), Aristotele (1584-1587), gli Scriptores Historiae Roma
nae (1588), il Peri; suntavxew~ di Apollonio Discolo (1590) e
lEtymologicum Magnum Graecum (1594), per i tipi di Wechel;
quindi, dopo il trasferimento a Heidelberg, Clemente Alessandrino (1592), Giustino (1593), l Ellenikw`n qerapeutikh;
paqhmavtwn di Teodoreto (1592), gli Scriptores de Re Rustica
(1595) e i poeti gnomici greci (1597) presso il Commelin 43.
I due revisori assolvono il compito in tempi necessariamente brevi, ma con scrupolo. Nelle Notae alle Mythologiae
Sylburg, dopo aver dato conto di alcuni emendamenti al testo,
esprime il proprio rammarico di non poter vedere con i propri
occhi i tanti codici antichi consultati da Natale Conti:
Haec sunt quae in Graecis autorum verbis recognoscendis
animadverti. de quibus perlubenter cum ipso Natale per
literas, lubentius coram, si ieri potuisset, contulissem, oculosque meos et animum pavissem variorum autorum intuitu,
dignum, ut in quibus omnia sapientiae praecepta contineantur tam ad mores,
quam ad naturam huiusce universi spectantia. sed bellici tumultus de religione
in universa prope Gallia insurgentes ita illum Regem vexarunt dum imprime
rentur, ut ad quidvis potius, quam ad literarum cognitionem oculos detorquere
liceret. inde effectum est, ut neque tunc missi sint ad Regem, ut importune
inter arma ubique obstrepentia: neque postea, ut res iam inveterata, et in ma
nibus omnium diu versata.
43
Cfr. J.E. Sandys, A History of Classical Scholarship, II, Cambridge
1908, p. 270 s.; F. Koldewey, s.v. Sylburg: Friedrich, in Allgemeine deutsche
Biographie, 37, Berlin 1894, pp. 282-285.
275
un passo che fa rilettere. Sylburg non ha potuto controllare autopticamente e se ne rammarica con tono pi serio
che faceto i tanti autori antichi menzionati da Conti: glielo
hanno impedito la temporis brevitas e la distanza. Neppure il
suo intervento redazionale, dunque, pu infatti essere segnato
a favore della genuinit dei passi trditi esclusivamente dallerudito veneziano; ma su questo torneremo.
Natale Conti assai soddisfatto del lavoro di revisione.
In una lettera alleditore del 3 dicembre 1581, anchessa
allegata alledizione wecheliana delle Mythologiae, deinisce
Sylburg uomo di grande erudizione e intelletto e quasi un
co-autore dellopera:
Si contigerit ut volumen denuo imprimatur, oro eundem
Sylburgium ut tamquam compater operis pro suo optimo
iudicio, si quid amplius erratum est in curia impressorum aut
varietate lectionum depravatum, corrigere illud ne vereatur:
quia non feram iniquo animo mea scripta purgatiora melioraque ad praesentium posterorumque utilitatem edi: atque in
primis quum illud iet ab amico animo et doctissimo viro.
276
virgilio costa
277
Myth. I 1.
278
virgilio costa
Ibidem.
Ibid.
279
280
virgilio costa
poets index that will show,, Imagines deorum, Book of Epithets, Natalis Comes (...) 52.
Giunti al termine di questa veloce incursione nella produzione mitograica di Natale Conti va fatta ancora qualche
considerazione sulle fonti delle Mythologiae. Cominciamo
da qualche dato concreto: nelledizione wecheliana del
1581 lindice degli autori comprende 380 voci: un numero
non elevatissimo, rispetto alle 471 del De deis gentium, ma
i Greci prevalgono sui Latini, e degli autori pi noti, come
Aristofane, i tragici, Platone, Teocrito, Plutarco o Luciano,
citato un numero di opere maggiore. Sulle prime, tale dispiegamento di erudizione non pu non sorprendere; ma poi,
essendo quasi impossibile controllare le citazioni una ad una
anche solo quelle degli autori noti comprensibile che
poco alla volta lo stupore ceda il passo alla difidenza, e la
difidenza allo scetticismo pi totale.
Per di pi Conti menziona, come si accennato, anche
opere e scrittori non altrimenti attestati. Egli costituisce,
ad esempio, lunica nostra fonte per diversi frammenti degli
attidograi; baster ricordare, oltre ai passi di Melanzio individuati da Claudia Liberatore 53, i due di Androzione 54, i tre
di Fanodemo 55, i cinque di Filocoro 56, lunico di Istro 57. Ora,
Seznec, La sopravvivenza degli antichi dei, cit., p. 372 e note 80-81.
Le Imagines deorum sono, ovviamente, il manuale di Cartari; il Book of
Epithets, osserva Seznec (nota 81), forse lEpithetorum opus absolutissimus
di Jean Texier.
53
Myth. I 2; II 10; VII 12, su cui cfr., in questo stesso volume, il contributo di Claudia Liberatore (Nuovi frammenti dellattidografo Melanzio in
Natale Conti?).
54
Myth. I 10 (= FGrHist 324 F70); V 8 (= FGrHist 324 F71).
55
Myth. IX 10 (= FGrHist 325 F5); IX 18 (= FGrHist 325 F5bis).
56
Myth. I 10 (= FGrHist 328 F81); IX 18 (= FGrHist 328 F82); V 5
(= FGrHist 328 F84b); III 16 (= FGrHist 328 F103); VII 6 (= FGrHist
328 F228).
57
Myth. V 2 (= FGrHist 334 F54).
52
281
282
virgilio costa
283
284
virgilio costa
Appendice 1
SOMMARIO DEL DE DEIS GENTIUM
DI LILIO GREGORIO GIRALDI
Syntagma I
De Deis in universum, et qui primi deos colere instituerunt,
et quam varie de deis philosophi senserunt.
Tum de deis Miscellaneis et Topicis, demum
quam varia et diversa a priscis pro deis culta sunt
Syntagma II
De Iove, Belo, Ammone, et caeteris
Syntagma III
De Iunone, Hymenaeo, et Talassio
Syntagma IV
De Coelo, Saturno, Rhea, Magna matre, de Bona dea,
de Vesta, de Iano et Vertuno deis
Syntagma V
De Neptuno, et uxore, et aliis deis aquaticis,
itemque de Nymphis, deque Aeolo et ventis
Syntagma VI
De Plutone et Proserpina, caeterisque Inferorum deis
Syntagma VII
De Apolline, et variis divinationum generibus,
et de Aesculapio et Musis, et Aurora
Syntagma VIII
De Baccho, et Osiride, et Priapo
285
286
virgilio costa
Syntagma IX
De Mercurio, et Somno, etc.
Syntagma X
De Marte, Bellona, Victoria, de Hercule,
deque Martis et Herculis uxoribus
Syntagma XI
De Minerva
Syntagma XII
De Diana, et Iside, et Latona
Syntagma XIII
De Venere, Cupidine, Gratiis, Adonide et Vulcano
Syntagma XIV
De Cerere, et Triptolemo
Syntagma XV
De Daemonibus, Geniis, Lemuribus, Laribus, Larvis,
Pane, Satyris, Themide, Lamiis, caeteris
Syntagma XVI
De Fortuna, multiplicique eius numine ac potestate,
de Nemesi Rhamnusia, et Adrastea
Syntagma XVII
De sacriiciis, de templis, sacerdotibus, et festivitatibus:
item de expiationibus, supplicationibus, lectisterniis, aliisque eiusmodi:
de mortuorum inferiis: demum particularis Sacriiciorum descriptio.
Appendice 2
INDICE DEGLI AUTORI ANTICHI NEL DE DEIS
GENTIUM DI LILIO GREGORIO GIRALDI
Acestor
Acron
Actius Sannazarius
Acusilaus
Aelianus
Aelius Stilo
Aemylius Probus
Aeneas Sylvius
Aenopides
Aeschylus
Agatharchides
Agathius
Aglaosthenes
Agretas
Agretius grammaticus
Albricus
Alcaeus
Alciatus
Alexander ab Alexandria sive Neopolitanus
Alexander Aphrodisiensis
D. Ambrosius
Ammianus Marcellinus
Ammonius
Amphitheus
Anacreon
Anaxagoras
Anaxarchus
Annius
Anthes
Antimachus
Antipater
Apollodorus
Apollonius
Apollophanes
Apostolius
Appianus
Apuleius
Archematus
Archeus
Aratus, eiusque interpres
Archilochus
Arctinus
Arethus
Aristagoras
Aristarchus
Aristides Milesius
Aristippus
Aristodemus
Aristophanes
Aristoteles
Armenidas
Arnobius
Arpocration
Arrianus
Artemidorus
Asclepiades
Asconius
Athanasius
Athenagoras
Athenaeus
Athenocles
Atteus Capito
Aufustius
D. Augustinus
Ausonius
287
288
Autocrates
Bacchilides
Bandelus
Baptista Leo
Baptista Mantuano
Beda
Beroaldus
Bebius Macer
Bembus
Berosus
Bessarion
Boccatius
Boethius
Budaeus
Caelius Aurelianus
Caecilius Minutianus
Caelius Calcagninus
Caelius Rhodiginus
Caesar
Caius Iurisconsultus
Callixenus
Callias
Callimachus
Callinus
Callisthenes
Callistratus
Capitolinus
Carbilius
Cassiodorus
Cassius Hemina
M. Cato
Catullus
Cebes Thebanus
Censorinus
Cephisiodotus
Cesellius
Chalcidius
Charax
Chares Mitylenaeus
Charicides
Charon Lampsacenus
Cheraemon
virgilio costa
Cherilus
Chrysermus
Chrysostomus
Chrysippus
Cicero
Cincius
Claudianus
Cleanthes
Clearchus
Clemens Alexandrinus
Clemens Ponticus
Cleomedes
Clinias
Clytonymus
Cloacius
Columella
Conon
Constantinus Caesar
Cornelius Labeo
Cornelius Tacitus
Corniicius
Cornutus
Cratinus
Cratinus iunior
Crinitus
Critolaus
Ctesias
Cyprianus
Cyrillus Alexandrinus
Dantes Algerius
Democlides
Democritus
Demosthenes
Demostratus
Dicearchus
Didymus
Dinarchus
Diodorus Siculus
Diodorus Sinopaeus
Diogenes Laertius
Diogenetus
Diogenianus
Diomedes grammaticus
Germanicus Caesar
Gilius
Granius
Gratius
Gregorius Nazianzenus
Harpocrates
Harpocration
Hecataeus
Heliodorus
Helius Lampridius
Hellanicus
Heraclitus
Heraclides Ponticus
Herles Trismegistus
Hermesianactes
Hermippus
Hermogines
Hermolaus Barbarus
Heron
Herodianus
Herodotus
Hesychius
Hesiodus
Hieremias Propheta
Hierocles
D. Hieronymus
Hippocrates
Homerus
Horatius
Hyginus
Hyllus
Hyperides
Iamblichus
Ioannes Annius
Ioannes Zezes
Ion
Iosephus
Irenaeus
Isaacius Zezes
Isidorus
Isocrates
Issaeus
289
290
Ister
Iuba
Iulius Capitolinus
Iulianus Caesar
Iulius Firmicus
Iulius Modestus
Iulius Obsequens
Iulius Pollux
Iulianus Aegyptius
Iustinus
Iuvenalis
Labeo
Lactantius
Laertius
Lampridius
Lasus Hermion
Leon Philosophus
Leonicus
Libanius
Licinius Imbrex
Livius Andronicus
Livius Patavinus
Lucanus
Lucas Evangelista
Lucianus
Lucilius
Lucretius
Luctatius
Lycurgus Orator
Lysimachus
Lycophron
Macrobius
Manethus
Manilius
Marcellus
Marlianus
Marsilius
Marsus
Martialis
Martianus
Marullus
Massurius Sabinus
virgilio costa
Maximus Tyrius
Megasthenes
Menander
Menechmus
Menippus
Merula
Metagenes
Metasthenes
Methodius
Minutianus
Minutius Felix
Mnaseas
Mnesimachus
Mombritius
Moses Aegyptius
Musaeus
Myrsilus
Myrtilus
Naugerius
Nazianzenus
Nearchus
Nehumius
Neoptolemus
Nevius
Nicander
Nicanor
Nicephorus
Nicostratus
Nigidius
Nisus Chius
Nonius Marcellus
Numenius
Nymphiodorus
Olen Lycius
Origenes
Orpheus
Ovidius
Pacuvius
Palephatus
Pamphus
Paniasis
Probus Grammmaticus
Proclus
Procopius
Prodicus
Propertius
Prudentius
Psellus
Ptolemaeus
Pythagoras
Quintilianus
Quintus Calaber
Quintus Curtius
Rhabanus Hebraeus
Rhianus
Riccius
Ruellius
Rufinus
Sachoniachthon
Salustius
Sammonicus Serenus
Santra
Sceptius
Scopas
Sedulius
Sempronius
Seneca
Serenus
Servius Grammaticus
Sextus Clodius
Sidonius
Silius Italicus
Simonides
Simplicius
Sisides
Socinus
Socrates
Solinus
Sophocles
Sophronius
Sosibius
Sosicrates
291
292
Sostratus
Sozomenus
Spartianus
Speusippus
Statius
Staphylus
Stesimbrotus
Stephanus
Stesichorus
Steuchus Eugubinas
Stobaeus
Strabo
Svetonius
Suidas
Synesius
Syrianus
Tacitus
Tarquitius
Tarrhaeus Grammaticus
Tatianus
Telechides
Telesarchus
Terentius Comicus
Terentius Varro
Tertullianus
Themison
Theocritus
Theodoretus
Theognis
Theon
Theophilactus
Theophilus
Theophrastus
Theopompus
Thomas Morus
Thucydides
Tibullus
virgilio costa
Timaeus Taurominiensis
Timosthenes
Thimotheus Poeta
Thimotheus Theologus
Tiresias
Trebatius
Trimatius
Trapezontius
Tyberianus
Tyrius Philosophus
Ulpianus
Valerius Antias
Valerius Flaccus
Valerius Maximus
Valerius Probus
Valerius Soranus
Valturius
Varro Vegetius
Velleius
Vergilius
Verrius Flaccus
Vibius Sequester
P. Victor
Victruvius
Villius
Vopiscus
Xanthus Lydius
Xenagoras
Xenophon
Zenobius
Zenodotus
Zezes Grammaticus
Zoroastres
293
Appendice 3
SOMMARIO DELLE MYTHOLOGIAE
DI NATALE CONTI
Liber I
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
1.
2.
De Iove
De Saturno
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
De Coelo
De Iunone
De Hebe
De Vulcano
De Marte
De Neptuno
De Plutone
De Pluto
Liber III
Quam praeclare dicta de inferis
excogitata sint ab antiquis
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
De Acheronte
De Styge
De Cocyto
De Charonte
De Cerbero
De Parcis
De Minoe
De Radamanto
De Aeaco
De Eumenidibus
De Tartaro
De Nocte
De Morte
De Somno
De Hecate
De Proserpina
De Luna
De Diana
De campis Elysiis
De Lethe luvio
294
virgilio costa
Liber IV
De Lucina
De Penatibus
De Genio
De Laribus
De Pallade
De Prometheo
De Atlante
De Endymione
De Fortuna
De Apolline
De Aesculapio
De Chirone
De Venere
De Cupidine
De Gratiis
De Horis
Liber V
De certaminibus Olympicis
De Pythiis
De Nemeis
De Isthmiis
De Mercurio
De Pane
De Satyris
De Silenis
De Faunis
De Sylvano
De Oreadibus
De Nymphis
De Baccho
De Cerere
De Priapo
De Adoni
De Sole
De Pale
19. De Aristaeo
20. De Tellure
21. De Feronia
Liber VI
Quod aequo animo ferendum est, si
quid a Deo impetrare non possumus
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
De Phaethonte
De Aurora
De Memnone
De Tithono
De Pasiphae
De Circe
De Medea
De Iasone
De Phrixo
De Argo navi
De Capra coelesti
De Dodone
De Niobe
De Thamyri
De Marsya
De Ixione
De Sisypho
De Tantalo
De Tityo
De Titanibus
De Gigantibus
De Typhone
De Paride
De Actaeone
Liber VII
De Hercule
De Acheloo
De apro Calydonio
De Centauris
De Cygno
De Harpyiis
De Hesperidibus
De Atalanta
De Theseo
De Tereo
De Medusa
De Gorgonibus
De Sirenibus
De Orpheo
De Musis
De Daedalo
De Pelope
De Perseo
Liber VIII
Quam sapienter
Deorum multitudo antiquorum
ad unum Deum referatur
1. De Oceano
2. De Tethye et Thetide
3. De Tritone
4. De Ino, et Palaemone
5. De Glauco
6. De Nereo et Nereidibus
7. De Phorcyne
8. De Proteo
9. De Castore et Polluce
10. De Aeolo
11. De Borea
12. De Scylla et Charybdi
13. De Orione
14. De Arione
15. De Amphione
16. De Halcyonibus
16 (bis). De Asopo
17. De Deucalione
18. De Ione sive Iside
19. De Vesta
20. De Iride
21. De Alpheo
22. De Inacho
23. De Europa
24. De Penelope
25. De Andromeda
295
Liber IX
Quam sapienter religionem, et
sacerdotum honores, et inferorumlocum
introduxerint antiqui
1. De Ulysse
2. De Oreste
3. De Chimera
4. De Bellerophonte
5. De Rhea
6. De Latona
7. De Curetibus sive Corybantibus
8. De Cyclopibus
9. De Lycaone
10. De Pandione
11. De Erichthonio
12. De Achille
13. De Ganymede
14. De Harmonia et Cadmo
15. De Mida
16. De Narcisso
17. De Belidibus
18. De Sphinge
19. De Nemesi
20. De Momo
Liber X
Quod omnia
philosophorum dogmata
sub fabulis continebantur
De Iove historice
At physice
Quae ethice
De Saturno historice
At physice
Nunc ethice dicamus
Physice e Coelo
E Iunone physice
De Hebe physice
At ethice
De Vulcano physice
At nunc ethice
De Marte physice
296
At ethice
De Neptuno physice
At nunc ethice
De Plutone
At ethice
De Pluto
De Fluminibus inferorum
De Cerbero physice
At vero ethyce
De Parcis
De Iudicibus inferorum
De Eumenidibus
De Tartaro
De Hecate
De Somno
De Proserpina
De Luna
De Diana
De Campis Elysiis
De Lethe luvio
De Penatibus
De Genio
De Pallade
De Prometheo
De Atlante et Endymione
De Fortuna
De Apolline
De Aesculapio
De Chirone
De Venere
De Cupidine
De Gratiis
De Horis
De Mercurio
De Pane
De Silenis
Ethice
De Faunis
De Nymphis
De Baccho
Ethice
De Cerere
At ethice
De Priapo
virgilio costa
De Adoni
De Sole
De Aristaeo
De Phaethonte
At ethice
De Aurora
De Tithono
De Pasiphae
De Circe
Ethice
De Medea
De Iasone
De Phrixo
De Argo, et Capra coelesti
De Niobe
De Ixione
De Sisypho
De Tantalo
De Tityo
De Titanibus
De Gigantibus
De Typhone
De Paride
De Actaeone
De Hercule
De Acheloo
De apro Calydonio
De Centauris
De Harpyiis
At ethice
De Hesperidibus
De Atalanta
De Theseo
De Medusa
De Gorgonibus
At physice
De Sirenibus
De Orpheo
De Musis
De Daedalo
De Pelope
De Perseo
De Oceano
De Tritone
De Andromeda
De Ulysse
De Oreste
De Chimaera
At ethice
De Bellerophonte
At ethice
De Rhea
De Latona
De Curetibus, et Corybantibus
De Cyclopibus
At ethice
De Lycaone
De Ganymede
De Harmonia et Cadmo
De Mida
De Narcisso
De Belidibus
De Sphinge
De Nemesi
De Momo
297
298
virgilio costa
Appendice 4
INDICE DEGLI AUTORI ANTICHI
NELLE MYTHOLOGIAE DI NATALE CONTI
Acesander
Acesilaus
Acesodorus
Achaeus in Aethone Satyrico
Acusilaus
Adaeus Mitylenaeus de statuariis
Aeschylus in Prometheo,
Eumenidibus, Persis, Bacchi
Nutricibus, Sacerdotibus
Aetius
Agamestor
Agatharchides Cnidius in rebus
Europicis, in rebus Asiaticis
Agathias
Agathocles de arte ferraria
Agroetas in rebus Scythicis, Libycis
Albertus Magnus
Alcaeus epigrammatographus
Alcimus in rebus Siculis
Alcetas de depositis in Delphis
Alcman melicus
Alexander Myndius de iumentis
Alexis epigrammatographus
Alpheus Mitylenaeus de laude Deli
Anaxagoras Clazomenius
Anaxandrides Rhodius
Anaximander
Anaximenes
Andraetas Tenedius in navigatione
Propontidis
Andro Teius in navigatione,
epitomis afinitatum
Androtion de sacriiciis
299
300
virgilio costa
Demetrius Chlous
Demetrius Scepsius
Democritus
Demosthenes in Aristogitonem,
contra Timocratem, in Midiam,
ad epistolam Philippi, Neaeram
Diagoras
Dicaearcus in rebus Aegyptiis
Dictys Cretensis de bello Troiano
Didymus
Dio in tertia compositione
Diocles in lethiferis pharmacis, in
fabulosis
Diodorus poeta
Diodorus historicus
Diogenes Laertius
Diognetus in rebus Smyrnaeis
Dionysiocles
Dionysiodorus
Dionysius Chalcidicus de
aediicatione
Dionysius de situ orbis
Dionysius Halicarnasseus
Dionysius Milesius in Argonauticis
Dionysius Mitylenaeus de Circulis
Dionysius Thrax in diaeresibus
Diophanes historicus Ponticus
Dioscorides
Dioscorides Sicyonius
Dioxippus Corinthius in rebus patriis
Diphylus
Diphilus Siphnius
Direchidas in rebus Megarensibus
Dorion de piscibus
Dorotheus Sidonius
Dorotheus in metamorphosi
Duris Samius de Agathocle, de rebus
Libycis, de rebus Macedonicis
Echemenes in rebus Cretensibus
Empedocles
Ephorus de ponderibus
Epicharmus in Hebes nuptiis, in
Busiride
Epicurus
Epicus
Epigenes in Heroina
Epigrammata
Epimenides Cretensis
Epimenides poeta
Epiphanius in Ancorato
Erathosthenes in architectonico
Euanthes in fabulosis
Eubulus in Chrysilla, in Campylione
Euclides in opticis
Eudoxus Cnidius de ambitu terrae
Euenor de luminibus
Eumelus Corinthius poeta historicus
Eumelus Tegeates
Eumolpus de sacriiciis
Eumolpus Thrax in historiis
Euphorion
Euphranor de tibicinibus
Euphronius historicus
Eupolis
Euripides in Alcestide, Andromache,
Bacchis, Cyclope, Electra,
Hecuba, Helena, Heraclidis,
Hercule insano, Hippolyto
Coronifero, Ione, Iphigenia
in Aulide, Medea, Melanippe,
Oreste, Phatonte, Phoenissis,
Rheso, Supplicibus, Troadibus
Eusebius in praeparatione
evangelica, de falsa religione,
temporibus, theologia
Phoenicum
Euthydemus Atheniensis de
salsamentis
Gabrias in Iambis fabulosis
Galenus in suasoria
Georgius Gemistus in rebus
Graecorum
Hecataeus Milesius in Phoroneo, in
Genealogiis, Hyperboreis
Hegemon in Georgicis
301
Isacius
Isocrates
Ister de Coronis
Istrus de rebus Atticis
Iulianus Aegyptius
Iulius Pollux
Iuvenalis
Lactantius
Lasus Hermioneus
Leo Byzantius de luminibus
Leonidas epigrammatographus
Lesches in parva Iliade
Libanius
Lucianus de Amoribus, Astrologia,
Apolline et Vulcano, Charonte,
Concilio Deorum, Cygno, Dea
Syria, Dialogis Deorum, Dialogis
mortuorum, Dipsadibus, Falso
vate, Ganymede, Gymnasiis,
Haeresibus, Historia vera,
Iunone et Iove, Iove in
tragoediam inducto, Iride et
Neptuno, Luctu, Marinorum
Deorum dialogis, Meretricio,
Navigio, Necyomantia, Nigrino,
Pane et Mercurio, Panope
et Galatea, Philopseude,
Prometheo, Sacriiciis,
Saltatione, Saturnalibus,
Timone, Venere et Luna,
Zephyri et Noti dialogis
Lucianus epigrammatum poeta
Lucretius
Lycophron
Lysimachides
Lysimachus Alexandrinus in rebus
Thebanis
Manilius in Astronomicis
Marullus
Melanthes de sacriiciis, de mysteriis
Melanthus de imaginibus Deorum
Meleager
302
virgilio costa
Menander in Tibicina
Menander de mysteriis
Menecrates
Menodotus Samius de rebus egregiis
Sami
Mercurius Trismegistus
Metrodorus de consuetudine
Mimnermus in Pumilione
Mnaseas de Asia
Mnesagoras
Mnesimachus Phaselites
Moero
Musaeus de Isthmiis, Titanographia
Myro Prieneus in Messeniacis
Myrtilus in rebus Lesbicis
Natalis Comes in Venationibus,
epistolis, aucupiis
Naucrates Erythraeus
Nicander Aetolus in Alexipharmacis
Nicander Colophonius in
Alexipharmacis, in Theriacis,
in rebus Aetolicis, in libro
Europae, linguarum, mutatorum,
Georgicis
Nicandri enarrator
Nicanor Samius de luminibus
Nicephorus
Nicetas Syracusius
Nicocrates Cyprius in rebus patriis
Nicostratus
Nilus
Numenius de piscationibus
Nymphis in Heraclea
Nymphodous Syracusius in historiis,
Asiatica navigatione, Erynnibus
Olympionicus in libro de plantis
Onasus in rebus Amazonicis
Oppianus in Venatoriis
Oracula
Orosius
Orpheus in Argonauticis, in
hymnis, Minore cratere, Sacro
sermone, Lapillis
Ovidius de arte amandi, Fastis,
Remedio amoris, Medicamine
faciei, De Tristibus, De Ponto,
In epistola Acontii, Ariadnae,
Cidippes, Deianirae, Didous,
Helenae, Hypsiphyles, Ibide,
Leandri, Liviae, Oenones,
Paridis, Phaedrae, Phyllidis,
Sapphous, Metamorphosi
Palladas epigrammatographus
Panyasis
Paulus Silentiarius epigrammatum
poeta
Pausanias Atticis rebus, Achaicis,
Arcadicis, Boeoticis,
Corinthiacis, Eliacis
posterioribus, Eliacis prioribus,
Laconicis, Phocicis, Messeniacis
Perimander de sacriiciorum ritibus
Phaestus in rebus Macedonicis
Phanodemus in rebus Atticis
Phanodius
Pherecrates de sacriiciis, metalla
fodientibus
Pherecydes in Iunonis nuptiis
Philippus Byzantius epigrammatum
poeta
Philocorus de sacriiciis
Philostephanus in rebus Cypriis, in
rebus Italicis
Philemon
Phocylides
Phylarchus historicus
Phoenix Colophonius
Pisander Camirensis
Pindarus in Olympicis, Pythicis
Pindari enarrator
Plato in Apologia, Axiocho,
Convivio, Cratylo, Critia,
Euthyphrone, Gorgia, Legibus,
Memnone, Phaedone, Phaedro,
Republica, Timaeo
303
Sabinus
Sappho
Scymnus Delius
Seleucus in miscellaneis
Semus Delius in rebus Deliacis
Seneca in Agamemnone
Sesosthenes in rebus Ibericis
Sibylla
Silenus Chius in fabulosis historiis
Simonides Amorgius
Simonides poeta
Simonides Ceus in genealogiis
Socrates in commentariis ad
Idotheum
Sophocles in Aiace, Antigone,
Captivis, Electra, Oedipode
Coloneo, Oedipode tyranno,
Trachiniis
Sophoclis enarrator
Sosiphanes in Meleagro
Sostratus in introductione fabulosae
historiae de animalibus
Staphilus de Thessalia
Stainus in rebus Cypriis
Stesimbrotus
Stesichorus
Stesichorus Himeraeus
Stesimbrotus
Strabo
Suidas in rebus Thessalicis
Tarrhaeus
Thales Milesius
Theaetetus
Theagenes de Diis
Thelytus Methymnaeus in Bacchicis
carminibus
Theocritus in Adonia celebrantibus,
Amaryllide, Bubulcis, Cerealia
celebrantibus, Cyclope,
Dioscuris, Encomio Ptolemaei,
Epitaphio Adonidis, Epitaphio
Bionis, Europa, Hercule parvo,
Hercule leonicida, Hyla,
304
virgilio costa
Pastoribus, Pharmaceutria,
Syracusiis, Thalysia
celebrantibus, Thelysiis,
Thyrside, Viatoribus
Theocriti enarrator
Theodorus de bello Giganteo
Theodorus Cyrenensis
in Metamorphosi
Theognis
Theolytus in Horis
Theopompus in Callaeschro, in
rebus Graecis, in Philippicis, in
Epopaeis
Theophrastus in historiis plantarum,
causis plantarum, de igne, de
lapillis, de iis quae in sicco
degunt, de signis ventorum et
serenitatis
Theophanes
Theseus in rebus Corinthiis
Thrasybulus in historiis
Thucydides
Tibullus
Timachidas de coronis
Timagetus de portubus
Timaeus Siculus in rebus Siculis, in
historiis, in rebus Deliacis, in
rebus Italicis
Timarchides
Timocles
Timocreon Rhodius in scoliis
Timonax in rebus Scyticis in rebus
Italicis
Valerius Flacchus in Argonauticis
Virgilius in Aeneide, in Georgicis, in
Bucolicis
Vitellio in Opticis
Xanthus in rebus Aetolis
Xenagoras de insulis
Xenophon in convivio
Zenodotus Cyrenaeus
Zenodotus Ephesius in compendiis,
in Linguis
Zezes
305
Appendice 5
STORICI GRECI FRAMMENTARI
CITATI DA NATALE CONTI
Autore
FGrHist
IX 3
IX 3
IX 8
I 10
V8
IX 5
I9
IX 15
IX 4
IX 6
IX 15
IX 9
IX 9
VI 23
III praef.
VII 2
IX 2
IX 4
VII 2
IX 4
V2
I 10
Agatharchides Cnidius
Alcimus Siceliota
Alcimus Siceliota
Androtion Atheniensis
Androtion Atheniensis
Anonymus, De Etruria
Anticlides Atheniensis
Callisthenes Olynthius
Dioxippus Corinthius
Hecataeus Abderita
Hecataeus Abderita
Hecataeus Milesius
Hecataeus Milesius
Hecataeus Milesius
Hecataeus Milesius
Hecataeus Milesius
Hellanicus Lesbius
Hellanicus Lesbius
Hellanicus Lesbius
Hellanicus Lesbius
Istrus Cyrenaeus
Melanthius Atheniensis
86 F1 bis add.
560 F9
560 F10
324 F70
324 F71
706 F24d
140 F6 bis add.
124 F7 bis add.
454 F1
264 F7*
264 F20
1 F6 bis a add.
1 F6 bis b add.
1 F25 bis add.
1 F35 bis add.
1 F35 ter add.
4 F32 bis add.
4 F52 bis add.
4 F201 ter add.
601a F2
334 F54
-
306
I 10
VII 12
VII 12
IX 3
VII 12
VIII 4
IX 2
IX 2
IX 3
IX 10
IX 18
IX 2
IV 13
I 10
IX 18
V5
III 16
IV 13
VII 6
IX 5
III 16
VII 12
IX 3
virgilio costa
Melanthius Atheniensis
Melanthius Atheniensis
Melanthius Atheniensis
Nicander Colophonius
Nymphodorus Syracusanus
Nymphodorus Syracusanus
Nymphodorus Syracusanus
Nymphodorus Syracusanus
Nymphodorus Syracusanus
Phanodemus Atheniensis
Phanodemus Atheniensis
Phanodemus Atheniensis
Philochorus Atheniensis
Philochorus Atheniensis
Philochorus Atheniensis
Philochorus Atheniensis
Philochorus Atheniensis
Philochorus Atheniensis
Philochorus Atheniensis
Sostratus Nyssensis
Theagenes Macedo
Theopompus Chius
Theopompus Chius
Autore
FGrHist
I 10
I 10
I 10
I 10
I9
III 16
III 16
III praef.
IV 13
IV 13
IX 10
IX 15
IX 15
IX 18
Androtion Atheniensis
Melanthius Atheniensis
Melanthius Atheniensis
Philochorus Atheniensis
Anticlides Atheniensis
Philochorus Atheniensis
Theagenes Macedo
Hecataeus Milesius
Philochorus Atheniensis
Philochorus Atheniensis
Phanodemus Atheniensis
Callisthenes Olynthius
Hecataeus Abderita
Phanodemus Atheniensis
324 F70
328 F81
140 F6 bis add.
328 F103
774 F18
1 F35 bis add.
328 F12+
328 F194+
325 F5
124 F7 bis add.
264 F20
325 F5 bis
Philochorus Atheniensis
Hellanicus Lesbius
Nymphodorus Syracusanus
Nymphodorus Syracusanus
Phanodemus Atheniensis
Agatharchides Cnidius
Alcimus Siceliota
Nicander Colophonius
Nymphodorus Syracusanus
Theopompus Chius
Dioxippus Corinthius
Hellanicus Lesbius
Hellanicus Lesbius
Anonymus, De Etruria
Sostratus Nyssensis
Hecataeus Abderita
Alcimus Siceliota
Hecataeus Milesius
Hecataeus Milesius
Istrus Cyrenaeus
Philochorus Atheniensis
Androtion Atheniensis
Hecataeus Milesius
Melanthius Atheniensis
Melanthius Atheniensis
Nymphodorus Syracusanus
Theopompus Chius
Hecataeus Milesius
Hellanicus Lesbius
Philochorus Atheniensis
Nymphodorus Syracusanus
307
328 F82
4 F32 bis add.
572 F19
572 F20
325 F30
86 F1 bis add.
560 F9
271272 F32 bis add.
572 F21
115 F412 add.
454 F1
4 F52 bis add.
601a F2
706 F24d
23 F1 bis add.
264 F7*
560 F10
1 F6 bis a add.
1 F6 bis b add.
334 F54
328 F84b
324 F71
1 F25 bis add.
572 F17
115 F411
1 F35 ter add.
4 F201 ter add.
328 F228
572 F18