UNIVERSITETI " FAN S .

NOLI "
FAKULTETI I EDUKIMIT DHE I FILOLOGJIS

KONFERENCA

LIDHJET KULTURORE DHE HISTORIKE

SHQIPTARO-RUMUNE

Kor, mars 2013

Prmbledhja e akteve t Konferencs Shkencore Ndrkombtare Lidhjet kulturore dhe

historike shqiptaro-rumune u realizua n kuadrin e Projektit Botime FEF

REDAKSIA PR BOTIMIN
Prof. dr. ALI JASHARI
Z. VIOREL STANILA
Prof. dr. EMIL LAFE
Prof. as. dr. ANYLA MAXHE- SARAI
Msc. DANIELA STOICA

Redaktimi: Prof.as.dr. ANYLA MAXHE- SARAI

Prkthimi i materialeve n shqip: Msc. DANIELA STOICA

ISBN: 9789928146144
Shtpia Botuese PROMO PRINT

Kor, 2014

PRMBAJTJA
FJALA E HAPJES S KONFERENCS, Z. ALI JASHARI, DEKAN I FAKULTETIT
T EDUKIMIT DHE FILOLOGJIS
PRSHNDETJA E REKTORIT T UNIVERSITETIT FAN S. NOLI, PROF. AS.
DR. GJERGJI MERO.
PRSHNDETJE NGA MINISTRIA E PUNVE T JASHTME E RUMANIS, Z.
VIOREL STANILA, AMBASADOR I RUMANIS N SHQIPRI
GRIGORE BRNCU: ARUMANISHTJA N AKADEMIN E VOSKOPOJS
ALI JASHARI, DHIMITRI BELLO: SHQIPJA DHE RUMANISHTJA SI GJUH
BALLKANIKE.
NICOLAE SARAMANDU: MOMENTI MOSKOPOLE N HISTORIN E
MARRDHNIEVE GJUHSORE SHQIPTARO-RUMUNE.
EMIL LAFE: FAQE NGA BASHKPUNIMI I GJUHTARVE SHQIPTAR ME
GJUHTART RUMUN.
CTLINA VTESCU: SHNIME RRETH TEKSTIT T PAR SHQIP,
MESHARI, I GJON BUZUKUT.
MIMOZA KARAGJOZI-KORE: MARRDHENIET E SHQIPES ME RUMANISHTEN
SIPAS GRIGORE BRNCU.
DION TUSHI: PUBLICISTIKA DHE LETRSIA SHQIPE E PAVARSIS N
KONTEKSTIN E LIDHJEVE SHQPTARO-RUMUNE.
NISTOR BARDU: NDIKIMI I GJUHS SHQIPE MBI T FOLMEN E SOTME T
ARUMUNVE VOSKOPOJAR NGA LOKALITETI GRABOVA (GREAVA) N
SHQIPRI. ASPEKTE LEKSIKORE.
JONELA SPAHO: NDIKIMI I POEZIS MODERNE RUMUNE N VLLIMIN
PSALLME MURGU T ASDRENIT
MANUELA NEVACI: ASPEKTE GJUHSORE DHE ETNOGRAFIKE T
KONTAKTIT T ARUMUNVE ME SHQIPTART.
ELONA BIBA: DUKE IU REFERUAR AKADEMIKUT HARALAMB MIHAESKU,
EDHE NJ ARGUMENT PR AUTOKTONIN E SHQIPTARVE NN DRITN E
MARRDHNIEVE SHQIPTARO- AROMANE.
DR. BEGZAD BALIU: TOPONIMIA ARUMUNE N KOSOV.
ANYLA SARAI (MAXHE): VSHTRIM PRQASS N SISTEMIN ZANOR T
SHQIPES DHE RUMANISHTES.
DANIELA STOICA: ASPEKTE T NDIKIMIT T SHQIPES MBI T FOLMEN E
ARUMUNVE T KORS N RRAFSHIN LEKSIKOR DHE MORFOLOGJIK.
ILIR SHYTA: KOLONIA SHQIPTARE E BUKURESHTIT-VATRA E FORMIMIT
LETRAR T INTELEKTUALVE N VITET 30 T SHEKULLIT XX.
NELI NAO: DISA PIKA KONTAKTI T RRFIMIT T MITRUSH KUTELIT ME
LETRSIN RUMUNE
3

 N. S. TANAOCA: RUMANIA, ARUMUNT DHE SHQIPTART N DRITN E

KORRESPODENCS S IOAN D. CARAGIANI
DANIELA BUA: DIJETARI NIKOLAE JORGA-NJ MILITANT KONSEGUENT
PR RILINDJEN DHE PAVARSIN E SHQIPRIS
BASHKIM JAHOLLARI: SHQIPRIA DHE RUMANIA N LUFTN PR LIRIMIN
KOMBTAR
STOICA LASCU: PAVARSIA E SHQIPRIS- NN DRITN E DSHMIVE
RUMUNE T EPOKS
PANDI BELLO: MARRDHNIET KULTURORE SHQIPTARO-RUMUNE
ION TEODORESCU: LUFTRAT BALLKANIKE. SHTJA SHQIPTARE N
ARKIVAT E M. P. J. RUMUNE
MARIUS DOBRESKU: LUFTRAT BALLKANIKE DHE SHTJA SHQIPTARE
PAVLLO CICKO: SHOQRIT SHQIPTARE N RUMANI - URA LIDHSE MIDIS
DY VENDEVE

Prof. dr. ALI JASHARI

DEKAN I FAKULTETIT T EDUKIMIT DHE FILOLOGJIS, UNIVERSITETI FAN
S. NOLI, KOR
FJALA E HAPJES S KONFERENCS
T nderuar pjesmarrs!
Ju prshndes t gjithve dhe n emr t stafit akademik dhe t studentve t Fakultetit t
Edukimit dhe t Filologjis, ju uroj mirseardhjen n Universitetin e Kors. Kjo konferenc
sht nj realizim konkret i ides q dha nj vit m par z. Viorel Stanila, ambasador i Rumanis
n Shqipri dhe i dshirs s pedagogve t Fakultetit t Edukimit dhe Filologjis dhe i mjaft
profesorve nga universitete dhe institucione shkencore t Rumanis, Shqipris dhe Kosovs.
Konferenca shkencore ndrkombtare LIDHJET KULTURORE DHE HISTORIKE
SHQIPTARO-RUMUNE organizuar nga Universiteti Fan S. Noli, Fakulteti i Edukimit dhe
i Filologjis, n bashkpunim me Ministrin e Punve t Jashtme t Rumanis, Ambasadn e
Rumanis n Tiran dhe Akademin Rumune ka karakter shkencor e jubilar, pr nga vlerat q
sjell, pr momentin q po mbahet, ka prkon me datn 26 mars, kur 100 vjet m par Rumania
njohu pavarsin e Shqipris, por, mbi t gjitha, pr faktin se ajo rrok nj sr problemesh pr
lidhjet historike dhe kulturore shqiptaro-rumune, q do t trajtohen nga 25 profesor dhe
studiues. N kt kontekst un prshndes pjesmarrjen e Akad. GRIGORE BRNCU, n
Akademin Rumune; Prof. univ. dr. NICOLAE SARAMANDU, n Universitetin e Bukureshtit
dhe n Institutin e Linguistiks dhe Dialektologjis; Dr. CTLINA VTESCU, n
Institutin e Studimeve pr Evropen Juglindore n Akademin Rumune; Konf. univ. dr. NISTOR
BARDU , n Universitetin Ovidius t Kostancs; KS II dr. MANUELA NEVAKI n
Universitetin e Bukureshtit dhe ne Institutin e Linguistikes dhe dialktologjise Prof. univ. dr.
Nikolae S. TANAOKA, Instituti pr Studime te Evropes Julindore n Akademin Rumune;
Prof. univ. DANIELA BUA, Universiteti i Galacit dhe krkuese n Institutin Nikolae Jorga;
Konf. univ. dr. STOJKA LASKU, n Universitetin Ovidiues Kostanc; Muzeograf kryesor
ION TEODORESCU, Kompleksi Kombtar Oborri mbreteror Tergovishte; Prkthyesi dhe
shkrimtari MARIUS DOBRESKU, kryeredaktor i gazetes Shqiptari, Bukuresht. Si dhe t
profesorve: EMIL LAFE,. MIMOZA KORE, DHIMTR BELLO nga Universiteti i Tirans;
dhe prof. BEGZAD BALIU nga Universiteti i Prishtins. M n fund, do t prmend
prkushtimin e lektores Daniela Stoica dhe gjith stafit akademik dhe ndihmsmsimor t
Fakultetit t Edukimit dhe Filologjis pr realizimin cilsor t ksaj konference.
Punimet e konferencs i deklaroj t hapura!
Faleminderit!

Prof. as. dr. GJERGJI MERO

REKTOR I UNIVERSITETIT FAN S. NOLI, KOR
FJALA PRSHNDETSE
I nderuar ambasador i Rumanis, z. Viorel Stanila!
I nderuar N/kryetar i Bashkis Kor, z. Sotiraq Filo!
I nderuar Drejtor i Drejtoris Arsimore Kor, z. Arben Belba!
T nderuar akademik, pedagog, student dhe t ftuar,
T nderuar pjesmarrs n kt konferenc,
Kam nderin q tju prshndes t gjithve dhe ti uroj punime t mbara ksaj konference, q
Universiteti i Kors po organizon n bashkpunim me Ministrin e Punve t Jashtme t
Rumanis, Ambasadn e Rumanis n Tiran dhe Akademin Rumune, me rastin e 100- vjetorit
t njohjes nga Rumania t Pavarsis t Shqipris si dhe me rastin e 100 -vjetorit t vendosjes
s marrdhnieve diplomatike midis dy vendeve tona.
Kjo Konferenc sht nj kontribut i vyer i prpjekjeve q kan br pedagogt dhe
studiuesit jo vetm t Fakultetit t Edukimit dhe Filologjis t Universitetit ton, por sht edhe
nj ndihm e muar e profesorve e studiuesve nga Tirana, Kosova dhe veanrisht profesort
nga Universiteti i Kostancs dhe i Trgovishtes n Rumani, t cilt i prshndes pr gatishmrin
dhe impenjimin q treguan duke sjell kontribute t rndsishme nga fushat e gjuhsis, letrsis,
historis, etnografis, publicistiks etj., n kt konferenc shkencore q po organizojm sot,
duke i siguruar se ata dhe institucionet q prfaqsojn do t jen bashkpuntort tan t denj
dhe t rndsishm edhe n t ardhmen.
Kjo veprimtari shkencore e prbashkt mendoj se sht fryt i krkimeve dhe hulumtimeve q
studiuesit kan br dhe po bjn pr t ndriuar edhe m shum historin e ndritur t lidhjeve
dhe marrdhnieve t ngushta dhe vllazrore midis dy popujve tan ndr shekuj, si dhe njhersh
ajo sht nj nderim pr t gjith ata patriot, shkrimtar, historian dhe njerz t shquar nga t
dy popujt tan q kan mbajtur t ndezur dhe na kan ln trashgimi kt lidhje kaq t fort
miqsore ndoshta e rrall jo vetm n Ballkan, por edhe m gjer.
Shteti rumun, historikisht ka vijuar t jet vendi kryesor i strehimit t emigrantve t
krahinave t ndryshme t Turqis Evropiane, pra edhe t nj numri t madh shqiptarsh. Pr
shkak t lidhjeve tradicionale ndrmjet dy popujve dhe t interesave t prbashkta politik n
Ballkan, shteti rumun e prkrahte luftn lirimtare t shqiptarve dhe veprimtarin e kolonis
shqiptare n Rumani. Kolonit shqiptare n Rumani, duke qen numerikisht m t mdha,
materialisht m t forta dhe n rrethana politike m t favorshme, morn prsipr nj rol t
veant e me shum rndsi n lvizjen kombtare, duke ndihmuar pr ngritjen e
shtypshkronjave, pr botimin e teksteve shkollore n gjuhn shqipe, pr nxjerrjen e gazetave
shqiptare, pr hapjen e shkollave kombtare etj.

Pikrisht, kur po shtypej Lidhja e Prizrenit dhe kur ishin krijuar kushte t vshtira pr
veprimtarin e Shoqris s Stambollit, zuri fill Shoqria e Bukureshtit, cila si nga numri i
antarve, ashtu edhe nga veprimtaria, u b shoqria m e rndsishme kulturore e ksaj
periudhe. Gjithashtu, nuk duhet t lm mnjan edhe faktin, se nj ndr komunitet m t
fuqishme shqiptare edhe sot ndodhet n Rumani. Ky komunitet ka luajtur nj rol t rndsishm
n themelimin e modernizimin e shtetit shqiptar, n modernizimin e shtetit rumun si dhe n
raportet diplomatike mes Shqipris e Rumanis. Ja far shkruan Maria Dobrescu n librin e
saj Pes dekada diplomaci pr marrdhniet romune-shqiptare, sht i pamohueshm fakti
se Nikolla Nao (1843-1913, udhheqs i komunitetit shqiptar n Rumani), pasi u vendos n
Bukuresht m 1884, ka ndikuar dhe rigjallruar prmes aktivitetit t tij lvizjen shqiptare n
kryeqytetin e Rumanis. Marrdhniet e tij, me qeveritart rumun dhe autoritet shkencore n
Bukuresht- V. A. Urechia, B. p. Hadeu, D. Butulescu, N. Lahovari etj., u materializuan me
mbshtjetjen e kauzs shqiptare nga rumunt. Gjithashtu, po n kt libr autorja shkruan se:
Rumania ishte vendi i par q njohu pavarsin e Shqipris, q u shpall m 28 nntor 1912,
pasi u projektua n takimin e patriotve shqiptar m 5 nntor, n Bukuresht. Midis tyre ishte
Ismail Qemali, Kryeministri i Shqipris n vitet 1912-1914.
N kt kuadr, Universiteti i Kors, duke shkuar n traditn e mir t ktyre
marrdhnieve, ka sot lidhje t forta bashkpunimi me Universitetin e Trgovishtes, me t cilin
kemi br aktivitete t prbashkta shkencore dhe botuese. Universiteti yn sht antar i
asociuar i Rrjetit t Universiteteve t Detit t Zi, duke marr pjes n dy kongrese q jan
zhvilluar n Kostanca dhe Tiran, si dhe bashkpunon n kuadr t projekteve Tempus me
Universitetin e Timishoars dhe do t vazhdoje t shtoj prpjekjet pr t shtuar marrdhniet e
bashkpunimit edhe me universitete t tjera t Rumanis. Sot n Universitetin ton punojn disa
pedagog q kan prfunduar studimet n Rumani, si dhe dy pedagoge rumune t martuara n
Kor, t cilt kan sjell prvojn e traditn e mir t universiteteve rumune dhe jan pika t
forta lidhje midis universiteteve tona.
Para nesh sot lind nj detyrim i madh q kemi para brezit t ri, q ti edukojm dhe ti rritim
me kt frym dashurie dhe ndjenje miqsie ndaj popujve e kombeve q kan ndihmuar dhe
kontribuar n ecurin shekullore t mundimshme t popullit ton pr t qen i lir dhe sovran,
por edhe pr t shprblyer sadopak mundin dhe sakrificat q kan br n shekuj pr vendin
ton, atdhetart, msuesit, shkrimtart, poett, artistt etj.
sht e vshtir t radhitsh dhe t kujtosh n nj konferenc t vetme at se far ata i kan
dhn kombit dhe vendit ton, t sjellsh n retrospektiv vlerat historike, patriotike, arsimore,
kulturore letrare t nj qyteti q ka nxjerr kaq shum njerz t shquar t dijes kulturs, artit dhe
shkencs, ashtu si Kora evokon kt pasuri, por ndrkoh sht prgjegjsi dhe obligim q
duhet t kemi ne, intelektualt e studiuesit, institucionet dhe universiteti, qytetart dhe cilido
qoft q ti njohim, ruajm dhe trasmetojm kto vlera brez pas brezi, pr t na shrbyer sa m
gjat me dshmit e mesazhet e tyre shekullore, tua msojm dhe transmetojm at ashtu, t
pasur dhe t bukur brezave q do t vijn, pr t evidentuar dhe ngritur edhe m lart
marrdhniet shum t mira t skalitura ndr shekuj midis popullit rumun e atij shqiptar.
7

Natyrisht, nj konferenc nuk mund t rrok t gjitha problemet q lidhen me studimet n

fushat e gjuhsis, letrsis, historis, etnografis, publicistiks, pr lidhjet kulturore dhe
historike shqiptaro-rumune, por kam bindjen se kumtesat q do t mbahen ktu, do t jen nj
prurje e re n vazhdn e studimeve dhe veprimtarive t tjera shkencore t organizuara n Kor
dhe n universitetin ton.
Edhe nj her ju uroj pun t mbar dhe suksese!

Z. VIOREL STANILA
AMBASADOR I RUMANIS N SHQIPRI
PRSHNDETJE NGA MINISTRIA E PUNVE T JASHTME E RUMANIS

T nderuar prfaqsues t kulteve fetare,

T nderuar prfaqsues t pushtetit lokal,
I nderuar Z. prof. as. dr. Gjergji Mero Rektori i Universitetit Fan S. Noli Kor,
I nderuar Z. prof. dr. Ali Jashari Dekani i Fakultetit t Edukimit dhe t Filologjis,
T nderuar zonja dhe zotrinj pjesmarrs,
I nderuar auditor,
M lejoni t prcjell prshndetjen time n hapjen e ktij sesioni t par t koferencs, e cila
mbart n vete nj histori 100 -vjeare marrdhniesh miqsore shqiptaro-rumune.
N mnyr q t kuptojm m mir rndsin e atyre momenteve, le t kujtojm se cila ishte
rrethana historike n momentin e shpalljes s Pavarsis s Shqipris.
Territoret shqiptare t pushtuara ushtarakisht pothuajse t gjitha. Statusi i territoreve
shqiptare ishte nj objekt negociatash midis pjesmarrsve n luft dhe midis fuqive t mdha, si
dhe kufijt e ktyre territoreve.
N kto kushte, Rumania, besnike e miqsis s saj pr popullin shqiptar, jo vetm se mbajti
konferencn historike n t ciln Ismail Qemali mori vendimin pr shpalljen e pavarsis, por
dhe u shpreh n favor t pavarsis s Shqipris n kuadr t Konferencs s Ambasadorve n
Londr.
N kt mnyr, n memorandumin e paraqitur Konferencs n 27 mars 1913 nga ana e
Nikolae Mishui drguar i jashtzakonshm dhe ministr fuqiplot i Rumanis n Londr,
qeveria rumune deklaronte se shihte me knaqsi krijimin e nj shteti shqiptar t pavarur 1.
Vihet re se Rumania fliste pr nj shtet shqiptar t pavarur, ndrkoh q Fuqit e Mdha flisnin
pr nj shtet shqiptar autonom.
M shum se kaq, nprmjet Dekretit Mbretror nr. 6949 t dats 18 dhjetor 1913, Rumania
emroi M. N. Burgele si t parin t drguar t jashtzakonshm dhe ministr fuqiplot pran
qeveris s Shqipris (n Durrs), duke nisur m datn 15 dhjetor 1913. M. N. Burgele filloi

Cf. Dokumenta Diplomatike. Ngjarjet e Gadishullit Ballkanik. Veprimtaria e Rumanis (shtator 1912 gusht
1913), n Librin Jeshil, Bukuresht, 1913, f. 122.
9

misionin diplomatik n datn 25 shkurt 1914 dhe e mbajti ket detyr deri n 15 janar 1915. 2
Dikush ndoshta do t pyeste se prse mbahet kjo koferenc shkoncore prkujtimore pikrisht
n qytetin e Kors, por t mos harrojm se elita shqiptare n Rumani, n periudhn e Rilindjes
Kombtare Shqiptare, vinte nga Kora dhe pr m tepr, Universiteti Fan S. Noli sht i
binjakzuar me Universitetin Valahia t Trgovishtes dhe me Universitetin Ovidius t
Konstancs.
Kam bindjen se shpalosja e puns suaj krkimore gjat ktyre dy ditve do rrit rndsin e
ktij takimi, paraqitja e fakteve historike dhe e t dhnave shkencore t kombinuara kto me
momentin e 100-vjetorit t shtetit shqiptar do risjellin n drit kontributin e vyer dhe mbshtetjen
e dhn nga shteti rumun si n hapat e para t Rilindjes Kombtare Shqiptare ashtu dhe n aktin
suprem t shpalljes s pavarsis s Shqipris.
Dua t falenderoj drejtuesit e Universitetit Fan S. Noli t Kors dhe drejtuesve t
Fakultetit t Edukimit dhe Filiologjis t ktij universiteti pr pritjen tejet t ngroht q i bn
kolegve nga Universitetet e binjakzuara t Konstancs dhe Trgovishtes dhe prfaqsuesve t
Akademis Rumune.
Gjithashtu, dua t falenderoj pr efortin tuaj pr sigurimin e nj niveli organizator dhe
shkencor kaq t lart pr konferencn dhe t uroj suksese n aktivitetin tuaj!

N lidhje me raportin e Ministrit Ton t Ministris s Punve me nr. 29987 t dats 15 dhjetor 1913;
N baz t nenit 15 t Ligjit pr Riorganizimin e Minstris s Punve t Jashtme t dats 15 mars 1912,
Dekretuam dhe dekretojm:
Neni. 1 Emrohet si prfaqsues i Rumanis n Shqipri n datn 15 dhjetor 1913, zoti Burghele (M. N), Minstr i
Plotfuqishm, drejtor pr shtjet ekonomike dhe konsullore.
Neni. 2 Ministri yn i Punve t Jashtme, ngarkohet me ekzekutimin e ktij Dekreti.
Lshuar n datn 18 dhjetor 1913.
Carol
Arkiva MPJ, Dosja 77/B, 35, Fq. 116; Fletorja Zyrtare nr. 210 e dats 19 dhjetor 1913/ 1 janr 1914 (dekret i
shkurtuar).
N konformitet me Origjinalin,
N. Nicolescu
10

ARUMANISHTJA DIALEKT ARKAIK

Acad. Gregore Brncu
Academia Romn
Dihet se arumanshtja sht nj dialect m arkaik se dakorumanishtja, fakt i vn re prej
shum kohsh nga ana e t gjith krkuesve, t cilt u morn me dialektet rumune n jug t
Danubit dhe me rindrtimin e rumanishtes s prbashkt. M t freskta jan pohimet e Znj.
Matilda Caragiu Marioeanu: Arumanishtja, ashtu si dielektet e tjera n jug t Danubit, ka nj
karakter m konservator, t shprehur n t gjitha nivelet e gjuhs (fonetikfonologji, morfologji,
sintaks, leksik, por m t dukshme n dy kopartimentet e para, n prgjithsi m t
rezistushme) 3. Arkaizmi i arumanishtes prfaqson, ashtu si dhe dihet, mbshtetjen m t
rndsishme, i marr si term krahasimi, n rrugn e ndrtimit t rumanishtes s prbashkt.
Karakteristikat arkaike t arumanishtes e afrojn shum me rumanishten s prbashkt.4,
thekson Matilda Caragiu Marioeanu, duke paraqitur nj deklarat shum m t mpreht t Ovid
Densusianu: Makedorumanishtja duhet t prfaqsoj rumanishten primitive, e folura romanike
n jug t Danubit, e cila u formua n afrsi t shqipes, si pasoj e bashkimit t latinishtes me
ilirishten5, ose Filologt jan dakort se makedorumanishtja nuk sht, pas s gjithash, [] nj
deg e rumanishtes primitive e dal nga przjerja e latinishtes me elementin autokton
ballkanik6. Sipas Densusianu, karakteri unitar i rumanishtes s prbashkt rrjedh nga uniteti i dy
dialekteve: N qoft se do krahasojm ato dy dialekte, ndeshim n do hap karakteristika t
prbashkta [] t cilat nuk mund t shpjegohen vese n qoft se pranojm se
makedorumanishtja dhe dakorumanishtja mbshteten n t njjtin fond gjuhsor7. Densusianu
sht midis studiuesve t par t cilt, edhe pse kishin informacione t prmbledhura, krkuan
rreth fenomenit t migracionit t pandrprer t arumunve n t gjitha zonat: Ky ndryshim
vendbanimi i makedorumunve nuk duhet t na habit. Dihet se n cilsin e tyre t obenjve ata
kan br gjat gjith kohs nj jet nomade, duke prshkruar nga Veriu n Jug me turmat e tyre
t gjith gadishullin Ballkanik [] Ky instabilitet i karakterizon dhe n ditt e sotme nj numr
t madh makedorumunsh, frsherot, t cilt banojn n dimr n Shqipri, largohen nga
banesat n pranver dhe bredhin pr muaj me radh npr male8. Ai shton faktin se vendet
prtej Danubit kan qen shekuj me radh t trazuara nga invazionet dhe shkatrrimet e
barbarve, fakt i cili bri q dhe makedorumunt t braktisin disa her vendbanimet e tyre t
vjetra .
Ndryshimet midis arumanishtes dhe dakorumanishtes, t mara n konsiderat me nivelin e
mparshm t zhvillimit t latinishtes danubiane, jan ven re prej shum kohsh. Sipas
3

M. C. Marioeanu, Prmbledhje diaktologjie rumune, Shtpia Botuese Shkencore dhe Enciklopedike, Bukureshti,
1975, f. 222 ; shih Nicolae Saramandu, Rumaniteti oriental, EA, Bukuresht, 2004, f. 81.
4
Ibid.
5
O. Densusianu, Historia e gjuhs rumune, vers. rum., Shtpia Botuese Shkencore dhe Enciklopedike, Bukureshti,
1961, f. 208.
6
Id., op. cit., q. 210.
7
Ibid.
8
Id., op. cit., f. 209.
11

mendimit t disa studiuesve nuk prjashtohet mundsia q nj pjes e tyre t jet prodhuar n
periudhn e supozuar t rumanishtes s prbashkt. Por duhet par se ato nuk jan ndryshime
thelbsore, ka do t thot se jan zhvilluar relativisht von, pas periudhs s rumanishtes s
prbashkt. Sidoqoft, n rumanishten e prbashkt, e folur n nj territor t gjer, n veri dhe n
jug t Danubit, dometh n Daki, n Panoni dhe n t dy Moesit, duhet t kishte pasur disa
ndryshime nga nj zon te tjetra. Th. Capidan shprehet qart n kt drejtim: Gjuha rumune
shfaq ndryshime t vogla idiomatike rajonale qysh para ndarjes s saj n dialektet e tanishme.
Kto ndryshime duhet t ishin aq m te theksuara sa dhe larg njra tjetrs gjendeshin popullatat
rumune9. Dyndja e sllavve i izoloi rumunt e veriut nga ata t jugut t Danubit. Sipas Capidan,
daton nga rumanishtja e prbashkt qiellzorzimi i tingujve buzor, bashktinglloret dhe dz
(nga c, g t ndjekura nga zanore qiellizore), mungesa e rotacizmit (n rumanishten e prbashkt
sht e mundur t ket ekzistuar si fenomen dialektor) dhe t hundorzimit (n ngelet te grnu,
frnu, un), shkurtimi i shpesht i zanoreve t patheksuara (si pasoj e nj unui tempo m t
nxituar n t folur)10.
N vazhdim do paraqisim disa karakteristika fonetike, morfologjike dhe leksikore t
mjaftueshme pr ta vendosur arumanishten n nj shkall zhvillimi m t vjetr se sa
dakorumanishtja. Arumanishtja sht nj dialekt m konservator se sa rumanishtja n veri t
Danubit, m e prafrt me rumanishten e prbashkt. Arkaitzmi i saj shpjegohet nga kushtet
historike specifike t arumunve.
Nga fonetika, vm re s pari fenomenin e ruajtjes s zanores qendrore n pozicion
hundor, e shndrruar n n dakorumanisht: clcu, pne, plngu, smtu. Zanorja sht e
prhapur n t folurn frsherote, domethn dhe n tekstet e studiuesve t Voskopojs, tek t
cilt raportohemi gjithmon pr vjetrsin e fenomeneve t hasura. N qoft se te frsherott
sht ruajtur e pa prekur11, duhet thn se n t folura t tjera t arumanishtes vihet re dhe 12,
nga ku del dhe hipoteza se n rumanishten e prbashkt t vonshme sistemi zanor ishte ndrtuar
nga shtat njsi ose me tepr, q n arumanisht ishte tashm, pavarsisht prirjes s mbylljes s
n pozicionin e dhn n dakorumanishte. Te frsherott shpjegohet dhe me kontaktin e gjat
me shqipen toske, n t ciln nuk njihet fenomeni i mbylljes s . N t gjitha rastet, ruajtja e t
theksuar e ndjekur nga hundore sht nj shenj e rndsishme e karakterit arkaik t
arumanishtes. Shfaqja e (e theksuar ose jo) sht n t njjtn linj me fenomenin e
prgjithshm t mbylljes s zanoreve: e > i, o > u, gj q nuk do t thot se sht shfaqur
spontanisht. Hipoteza e ndrhyrjes s nnshtress n procesin e gjenezs s gjuhs nuk duhet
asimiluar me nj shpjegim t jashtm, e vlefshme pr influencat e mvonshme.
9

Th. Capidan, Arumunt. Dialektil arumun, Bukuresht, 1932, f. 141.

Ibid ; shih veanrisht Sextil Pucariu, Krkime dhe studime, 1974, f. 57 . u., studimi Rreth ndrtimit t
rumanishtes primitive, n krahasim me rumanishten t studimit ne ferngjisht t vitit 1937 dhe n gjermanisht t vitit
1910: Zur Rekonstruktion des Urrumnisch; detaje t tjera n Sextil Pucariu, Gjuha rumune, I. Vshtrim i
prgjithshm, Bukuresht, 1940, f. 219 . u. dhe Al. Roseti, Historia e gjuhs rumune, Bukuresht, 1986, f. 328 . u.
Problematika e prgjithshme n lidhje me rumanishten primitive sht paraqitur nga Ion Gheie, n Gjuha rumune,
XXXV, 1986, 6, f. 516 . u.
11
Cf. Caragiu, op. cit., f. 223.
12
Cf. T. Papahagi, DDA, f. 20: n veri, n jug n rastin e dyshes cnd cnd.
10

12

Konstatime t rndsishme, nprmjet s cilave del ne drit karakteri arkaik i arumanishtes,

mund t bhen dhe n lidhje me zhvillimin e e-s:
a. n fillim t fjals mungon qiellzorzimi e e-s: el, es, este dhe, n t njjtn mnyr, e
strukturs s diftongut a- : arb, ap, asc (n dakorumanisht : a, zhvilluar nga nj a,
me qiellzorzimin : arb > arb) ;
b. e e ruajtur pas buzoreve: meru, peru, feta (rall n dakorumanisht: beic, beut) dhe, n t
njjtn mnyr, diftongu a, i prftuar nprmjet metafonis: feat, vear, pean.
N arumanisht ruhet -u fundore, si n dakorumanishten e vjetr ose n t folme t tanishme
n veriperndim: aducu, auu, vindu, alavdu, brbatu, lemnu, preftu13. Tendenca e zhdukjes s u nga e folura e frsherotve sht nj prov q ajo sht etimologjike. Te Cavalioti, Ucuta,
Daniil -u sht e prgjithshme14. Kishin kta studiues ndryshim midis t folurit dhe t
shkruajturit?
Nj veanti arkaike e bashktinglloreve te arumanishtja sht prania e qiellizoreve l', (din
l, n t ndjekura nga , i) : l'ertu, hi l'u, clcu, gutue15. Si dihet, ruhet dhe n t folmen e
Banatit.
Te arumunt, qiellizorja l' ruhet dhe n grupet cl', gl', t shndrruara n , g' n
dakorumanisht (n shekullin e XVI-t gjendet prania e cl'). Kjo sht nj karakteristik e
rndsishm e arumanishtes.
Nga sistemi i bashktinglloreve i arumanishtes kemi parasysh dhe dz dhe , t ardhura nga
d, respektivisht j: dzicu, ocu, udicu; kto bashktingllore gjenden dhe n disa t folme m
arkaike t dakorumanishtes (Moldova, Bucovina, Banat).
Shum elemente fonetike t veanta t regjistruara n krkimet e mparshme n arumanishte
jan ln mnjan, sepse nuk mund t vendosen me qartsi e n marrdhnie direkte me gjegjset
e tyre t presupozuara n rumanishten e prbashkt.
Nga fusha e morfologjis, jemi ndalur mbi disa veanti t strukturs s formave verbale, t
cilat, si dhe ato t mparshmet, i kemi hulumtuar nga monografia e prkryer e Theodor
Capidanit. Dhe nga ky pikvshtrim arumanishtja sht m arkaike se sa dakorumanishtja, m e
prafrt me at q quajm rumanishte t prbashkt.
Kshtu, forma e vets III shums e s pakryers shfaqet gjithmon pa - -u : (ei) cnta,
cdea, btea, durea, si n dakorumanishten e vjetr dhe n at popullore. Mungesa e -u sht
rezultat i zhvillimit fonetik normal t gjegjseve latine. Rumanishtja e folur ka pasur gjithmon
tendencn e rindrtimit dhe gjeneralizimit n t gjitha kohrat e homonimis njjs shums n
vetn e III-t.
E kryera e thjesht, nj koh shum e prdorur n arumanisht (sht e mundur q edhe
influenca trake dhe shqiptare t ket ndrhyr ktu) ka karakteristika morfematike t njohura dhe
n dakorumanishten e para disa shekujsh, si dhe n t folmet e pranishme sot n jug-perndim, t
karakterizuara nga konservatorizmi:
13

Th. Capidan, op. cit., p. 285 . u.

Shih. Papahagi, Shkrimtar arumun t shekullit t XVIII-t Bukuresht, 1909; Fjalori, f. 187 . u.
15
Shembuj te Capidan, op. cit, p. 338.
14

13

a. nyja -i n vetn e par njjes t foljeve t kryer sigmatike (t fort): adau, alepu, aru,
frmu, scou, scriu, spuu etc.;
b. mungesa e nyjes t brendshme -r- nga format e shumsit: cntm, cdzum (dr. cntarm,
czurm, por shiko n rumanisht cdzum);
c. nyja -t(u) n vetn II shums: cntatu, cdzutu, btutu, durIitu, e shfaqur paralelisht me m(u) n vetn e par shums: cntamu; pentru explicarea meninerii n aromn, n shqip
knduam, knduat.
Arumanishtja, n mse t kryern prdor nj form t prbr nga e pakryera e ndihmses
avea dhe pjesorja: aveam cntat, avea durIit, avea fapt16. Rruajtja e kesaj forme alegorike, e
rrall n dakorumanishten e vjetr, n arumanisht shpjegohet dhe nga kontakti me shqipen dhe
me greqishten, t cilat kan forma m se te kryera me struktur identike.
Duhet shtuar gjithashtu fakti se arumanishtja ka dhe nj form e ndrtuar prej s kryers s
ndihmses dhe pjesores, e ven re nga Capidan : avui cntat ; nj struktur identike n shqip:
pata knduar, pran kisha knduar, me variacion semantik. Nj analogji me shqipen vihet re dhe
n t kryern, e cila, n arumanisht, ka lidhje dhe me forma t gjata n shums : avem cntat,
avei cntat (comp. shq. kemi (keni) knduar).
Si dhe n rastin e fonetiks, kto fakte t strukturs morfologjike jan t mjaftueshme pr t
provuar se arumanishtja sht m konservatore se dakorumanishtja, m e prafrt me
rumanishten e prbashkt.17
Karakteri arkaik i rumanishtes vihet re m shum n leksik, rrafsh q i nnshtrohet
vazhdimisht ndryshimeve, me zhdukje, zvendsime, zhvillime semantike.
Fillimisht vm n dukje faktin se n arumanisht jan ruajtur fjal me origjin latine t cilat
jan zhdukur nga dakorumanishtja. Timotei Cipariu18, i cili vuri re i pari fatin e ktij fondi
leksikal, ndrtoi nj list me 74 fjal t tilla, t cilat i gjeti n veprat e studiuesve arumun n
fund t shekullit XVIII. Shum prej tyre jan fjal thelbsore n fjalorin e prgjithshm t
dialektit: agru (ager), au (uva), bare (basiare), croare (calor), dimndare (demandare), e
(et), h'ic (ficus), mesu (mensis), nearc (noverca), poarc (porca), viptu (victus), ingi (viginti)
etj. Pavarsisht kalimit n kllapa t disa shembujve, duhet theksuar nj fakt shum i rndsishm,
pjesa m e madhe e fjalve t ktij grupi, jan n fjalorin aktiv n t folmen e sotme t
arumanishtes si dhe gjenden n dakorumanishten e disa teksteve t vjetra dhe n disa t folme t
sotme rajonale: arbure (arbor), maru (martius), mrit (maritus), muat (*formosiatus), nmal'e
(animalia pl.), neau (nix). Ky vshtrim, i rimarr vazhdimisht19 si nj fakt i prbashkt n
studimet historike t gjuhs rumune, sht formuluar qart nga ana e kanunit nga Blaj: forma
dhe fjal origjinale dhe t prejardhura, disa, t cilat dgjohen vetm te rumunt prtej Danubit, t
16

Al. Philippide, Origina e rumunve, II, f. 426.

Cf. Sextil Pucariu, Gjuha Rumune, I, Vshtrim i prgjithshm, Bukuresht, 1940, f. 218, 222 . u.
18
T. Cipariu, Principia gjuhsore dhe striptore, ed. a II-a, e ripar dhe e shumuar, Blaj, 1866, f. 87 . u. Autori
shpreh keqardhjen q nuk mundi t shihte dhe fjalorin n katr gjuh t Daniil Moscopoleanul.
19
Problemi i fondit t trashguar n arumanisht dhe me nj regjim t vecant ne dakorumanisht sht studiuar nga
shum krkues historik t gjuhs; shiko. Bibliografin te Gr. Brncu, Studime historike t gjuhs rumune, [I], EA,
Bukuresht, 2007, p. 92 . u.
17

14

tjera t cilat rreth vitit 1700 ishin n prdorim te ne dhe, q prej ather u zhdukn prfundimisht
nga gjuha rumune, ose shum rralle degjohen ose shkruhen20. Si rrjedhoj, fjalt me origjin
latine t njohura sot vetm n arumanisht ose n disa t folme periferike n veri t Danubit ishin
t prgjithshme n rumanishten e prbashkt, nj gjuh unitare, e folur n nj hapsir t gjer t
romanizuar n veri dhe n jug t Danubit.
Historia e dialektit arumun, n lidhje sidomos me karakterin arkaik t tij, duhet par n lidhje
me historin shoqrore t ktij grupi t rndsishm rumunsh ballkanik. Tache Papahagi vren,
si shum krkues t tjer, se lvizja, zhvendosja, pelegrinimi, sht nj karakteristik e historis
s arumunve. Ai mendohet, me nj nostalgji t leht, n nj shuajtje gjuhsore e determinuar
nga paqndrueshmria e tyre, arumuni nuk sht i lidhur me tokn, por me krkesat e jets s
tij21. Agrikultura te arumunt, ishte, ashtu si thot Papahagi, ...n akord me t gjith
specialistt e historis s Ballkanit anemike dhe sporadike; e praktikuan vetm fshatrat me nj
popullat t qndrueshme dhe sigurisht shum t vogl22.
Karvanet, nj tjetr pun e rndsishme e arumunve, i asimilohet fenomenit t migrimit t
vazhdueshm. Shtojm konstatimin se ashtu si te shqiptart edhe te arumunt ishte i prhapur,
fenomeni i largimit (shq. kurbet), eksodi n vende t largta, nga ku ktheheshin von, pas
shum vitesh. Th. Capidan konstatoi se malli pr largim, i lidhur n origjin me blegtorin,
karakterizon dhe sot jetn shpirtrore t arumunve. Por duket se n shtpi, pas kthimit t tyre,
sht asimiluar me atdheun primitiv t gjendur n veri t Danubit. Pucariu konsideron
migrimin, t prcaktuar ose jo nga blegtoria, si nj gjendje t prgjitheshme t rumunve si nj
mnyr mbrojtjeje n gjith historine e tyre. N nj vend tjetr pohon se migrimi sht nj
mnyr ekzistence e arumunve: Kjo shtrirje e arumunve sht rezultati i nj numri t madh
migrimesh. Kemi prova historike t zhvendosjeve t tyre nga nj vend n tjetrin si pasoj e
persekutimeve t shumta q u jan br. Tradita e ruajtur nga t moshuarit dhe gjuha e tyre jan
prova t gjalla pr lvizjen e ksaj popullate, e cila ka braktisur fshatra t tra per t ndrtuar t
tjera t reja23.
Duhet shtuar se historia e raporteve ndretnike n Ballkan, ka qen jo n favor t arumunve.
Paraqisim ktu shprehjen plastike t T. Papahagi se kohrat historike kan prkeqsuar
pelegrinimet e tij gjeografike duke e shprndar ne eklava t izoluara duke shtuar m pas se
Tirania feudale (turke, greke) prcaktuan shkatrrimet t cilat e rrnjzuan shum popullatn
arumune, duke e hedhur n drejtime t ndryshme24.
Arumunt kan qen n nj lvizje t vazhdueshme nga veriu n jug, pr kt arsye e folmja
e tyre ka qen m unitare dhe m pak e prplasur me ndryshimet sesa e folmja dakorumune,
popullat e qndrueshme. Shprndarja e nj fondi t rndsishm fjalsh n gjuht me t cilat
kan hyr n kontakt shpjegohet nprmjet migrimit t vazhdueshm n t gjitha zonat e
Ballkanit, e ndikuar nga faktor t ndryshm, pra elementt m t shumt leksikor t cilt u
20

T. Cipariu, op. cit., p. 87.

T. Papahagi, Fjalori i dialektit arumun, i prgjithshm dhe etimologjik, ed. a II-a, EA, Bukureshti, 1974, f. 6.
22
Ibid., f. 16.
23
S. Pucariu, Gjuha rumune, I, Privire general, Bukuresht, 1940, f. 220, 360.
24
Id., f. 11
21

15

futn n greqishten e Epirit i prkasin fushs t vjetr t bariut: bardzu, buz, cupaciu, ciuc,
dau, glbadz, groap, grumadzu, mur, murgiu, muc, scrum, sumbure, ap, arc. Kto i
prkasin nnshtress trako-dake, t cilave ju shtohen ato me origjin latine, t gjitha dshmojn
vjetrsin e kontaktit me gjuhn greke. Arumanishtja ka ln gjurm dhe n leksikun e popullit
shqiptar25, si dhe, m rall, n t folmett sllave n Maqedoni, Bullgari, Kosov etj.
Ritmi i ngadalt i zhvillimit t arumanishtes, si pasoj e zhvendosjeve shoqrore t
pandrprera u vu re fillimisht nga B. P. Hasdeu. Ai tregoi se dialekti i nj popullate t
qndrueshme zhvillohet me ritm normal (rasti i dakorumanishtes), ndrkoh q dialekti i
popullats e cila migron vazhdimisht (arumanishtja) sht i penguar dhe ndaluar nga
zhvillimi i tij normal: Il nest pas moins incontestable que, des deux dialectes, celui qui na
jamais chang de place, fix dans les mmes conditions climatriques et de voisinage, se
dveloppe le mieux, tandis que le dialecte qui se dplace subit ncessairement des drangements
de toutes sortes. Or, le dialecte daco-roumain est de beaucoup plus normal, plus organique, plus
consquent dans son dveloppement, qui se produit paralllement litalien, que le macdoroumain qui nous apparat, en tout, comme entrav et arrt dans sa marche.26. Arkaizmi i
arumanishtes dhe zhvillimi normal e i pandrprer i dakorumanishtes, t konsideruara si nj
reflektim i pozicionimit shoqror (migrimi i arumunve dhe qndrueshmria e dakorumunve),
jan pr Hasdeu termat e hipotezs s autoktonis rumune n veri t Danubit. sht interesant
dhe konstatimi i tij n drejtimin e lvizjeve pastoriale n Evropn jug-lindore: Mais sil est vrai
que les Roumains tainet pasteurs, il nest pas moins certain que les bergers roumains ne montent
jamais du sud au nord ; tout au contraire, ils descendent systmatiquement du nord au sud la
recherche de meilleurs pturages27. Ai shton ktu vendet e kryeqitetit s rii Romneti i
zhvendosur her pas here nga veriu drejt jugut.
Karakteri arkaik i arumanishtes n raport me dakorumanishten sht i ngjashm, n nj nivel
tjetr, me arkaizmin e rumanishtes prball gjuhve t tjera romanike. Pozicioni ansor n
prhapjen e Rumanis dhe izolimi kohor nga qendrat inovatoare perndimore jan faktor me t
cilt shpjegohet ruajtja vetm n gjuhn rumune i nj fondi leksikor t vjetr: adjutorium >
ajutor, blanditia > blndee, languidus > lnged, lingula > lingur etj. 28. Ksaj i shtohen nj
numr i rndsishm karakterisikash fonetike dhe gramatikore t vet t rumanishtes, si dhe nj
gjurm m e theksuar e ndrhyrjes s nnshtress.
Pra, arumanishtja u zhvillua m ngadal se rumanishtja, duke qn idioma e nj popullate me
nj histori n migrim t vazhdueshm nga veriu n jug, pa pengesa natyrore, politike ose fetare.
Sipas teoris s Hasdeut, e folmja e arumunve, nga enklava t ndryshme, duket m unitar, m
pak i nnshtruar ndaj ndryshimeve sesa e folmja e dakorumunve, popullat e qndrueshme. N

25

Vezi Th. Capidan, Raporte gjuhsore rumuno-shqiptare, te Dakorumania, II, p. 467 . u.

B. P. Hasdeu, Studii de lingvistic i filologie, ediie ngrijit de Gr. Brncu, Ed. Minerva, Bukuresht, 1988, vol
II, f. 453. Pasazhi i cituar ktu sht marr nga teksti i ndrhyrjes n Kongresin e VII-t t Orientalistve mbajtur n
Vjen n vitin 1886, i botuar me titullin Sur les lments turcs dans la langue roumaine.
27
Ibid.
28
Cf. Sextil Pucariu, op. cit., f. 213.
26

16

termat metodologjik t prdorur, arumanishtja shfaqet si idiom arkaike, e krahasueshme me

dakorumanishten e shekullit t XVI-t.

17

SHQIPJA DHE RUMANISHTJA SI GJUH BALLKANIKE

Prof. dr. Ali Jashari
Departamenti i gjuhs dhe i letrsis
Fakulteti i Edukimit dhi Filologjis,UK Fan S.Noli
Prof. as. dr. Dhimitri Bello
Departmenti i gjuhs shqipe
Fakulteti i Historis dhe i Filologjis, UT
Tashm sht e njohur n Ballkan, por edhe jasht tij, nj bashksi gjuhsore n t ciln
prfshihen gjuh q edhe pse nuk jan t afrta n aspektin gjenealogjik t saj, ato bartin n
vetvete dukuri gjuhsore t ngjashme ose t afrta. Kombinimi i metods s vjetr krahasimtare
n gjuhsi, q solli edhe klasifikimin gjenealogjik t gjuhve duke i ndar ato n familje, me
metodn relativisht m t von prqasse (kontrastive), bri t mundur lindjen dhe konsolidimin
e termit gjuhsor Lidhje gjuhsore, q qndron n themelet e gjuhsis ballkanike.
Gjuht mund t bartin n vetvete tipare e dukuri gjuhsore t prbashkta si rrjedhim i
origjins s njjt grupore, por mund t ngjasojn edhe nga nj shkak tjetr q mund t jet
pasoj e kontakteve gjuhsore historike, ose nga trashgimia e nj gjuhe t vjetr substratiale
t prbashkt q mund t jet folur dikur n arealin e caktuar gjuhsor. Kto tipare gjuhsore
evidentohen, studiohen dhe shpjegohen m shterueshm kur i kombinojm t dyja metodat e
siprprmendura, krahasimin brenda gjenealogjis gjuhsore dhe prqasse-tipologjike duke
deprtuar edhe n diakroni t tyre.
Termi Lidhje gjuhsore konsiderohet si nj atribut i Rrethit linguistik t Prags dhe sht
pagzuar fillimisht nga N. S. Trubeckoi, n Kongresin I t linguistiks n Hag, m 1928.
sht nj prkim i afrt kohor edhe me botimin e punimit t studiuesit danez Sandfeld pr
gjuhsin ballkanike (1926 botimi I dhe 1930 botimi II, n Paris). N at koh, Trubeckoi, si
gjuh t prfshira n kt Lidhje t quajtur ballkanike prfshinte shqipen, rumanishten,
bullgarishten dhe greqishten. Sot panorama gjuhsore n Gadishullin e Ballkanit ka ndryshuar
shum dhe ne nuk mund t themi t njjtn gj edhe sot, pasi kan lindur edhe gjuh t tjera,
ose ato q n periudhn n fjal t konsideruar si dialekte jan shkputur nga e ashtuquajtura
gjuh mm pr t fituar statusin e standardit. N donjrn prej gjuhve ballkanike
ravijzohen dialekte q bartin n nj grad t lart ballkanizmi si: dialekti jugor i shqipes, t
folmet jug-perndimore t bullgarishtes, maqedonishtja n prgjithsi, dialektet veriore t
greqishtes, arumanishtja dhe megleno-ruamnishtja si dhe dialekti i prizren-timokut nga
serbishtja.
Elementet e prbashkta n gjuht bashkkohore ballkanike, q konsiderohen si dukuri
strukturore t Lidhjes gjuhsore, n pjesn drrmuese t tyre kan karakter morfologjik dhe
morfo-sintaksor. Ato lidhen me kategori t veanta n paradigmat eptimore t sistemit nominativ
e verbal, duke prekur strukturn e vet paradigmave edhe planin e shprehjes dhe t kuptimit
gramatikor q formon edhe karakteristikn tipologjike n ndrtimin e fjals (fleksioni,
aglutinimi, izolimi etj.)

18

Nga gjuht e Ballkanit nj vend t rndsishm, si gjuh qendrore t Lidhjes gjuhsore

ballkanike, natyrisht q konsiderohen shqipja dhe rumanishtja. Po far prfaqsojn ato n
vetvete dhe pse i kemi marr n prqasje kto dy gjuh n kt punim modest, q natyrisht nuk
sht i pari n llojin e vet?
Shqipja dhe rumanishtja jan gjuh indoevropiane me statuse t ndryshme grupore n t. E
para nj gjuh e veant n llojin e vet q nuk ka lidhje grupore me ndonj gjuh tjetr, ndrsa
tjetra nj gjuh neolatine, romane, por specifike edhe kjo brendaprbrenda grupit t vet, pasi bart
n vetvete dukuri gjuhsore, q mungojn tek simotrat e tjera.
Nse do i referoheshim studiuesit t mirnjohur rumun Brnkush pr kt, do t shprehej:
N ansambli ballkanik, rumanishtja dhe shqipja krijojn nj grup m vete, t karakterizuar
prmes nj shfaqjeje misterioze, prejardhja e s cils sht e vshtir pr tu parashikuar,
veanrisht n planin e afris s tyre sht i pabarabart; njra gjuh romane e tjetra
indoevropiane (Brncu 2009: 3-4).
Bashkprkimet midis shqipes dhe rumanishtes jan t shumta. Por si fillim, duhen ndar ato
dukuri gjuhsore q jan; indoevropiane, tipike tek shumica e gjuhve t familjes;
mbarballkanike, pra q i hasim edhe n gjuh t tjera, pjestare t Lidhjes gjuhsore ballkanike;
dhe dukuri q jan pak a shum tipike dhe t veanta midis shqipes dhe rumanishtes, por pa
prjashtuar rastin edhe pr ndonj prkim t vogl me ndonj gjuh jasht dy gjuhve n
shqyrtim.
Konkordancat i prkasin tri rrafsheve gjuhsore: leksikor, gramatikor e atij fonetik. Po
prqendrohemi si fillim tek prkimet e veanta q ekzistojn ndrmjet ktyre gjuhve. Natyrisht
q nj pjes e mir e ktyre dukurive jan trajtuar n mnyr t veant edhe t prgjithshme
edhe nga shum studiues t tjer shqiptar e rumun, por edhe t huaj, q kan pasur interes pr
studimin ktyre gjuhve, ose t njrs prej gjuhve n veanti, kryesisht pr shqipen, meq
prbn edhe nj rast unikal, t veant n llojin e vet n familjen e madhe gjuhsore
indoevropiane.
N krye duhet theksuar edhe nj fakt i rndsishm, fakt historik e gjuhsor q prkon tek
kto gjuh dhe na e vshtirson sqarimin e ans burimore t dukurive t ndryshme gjuhsore. Ky
sht dokumentimi relativisht i von i t dyja gjuhve. Kjo gjithashtu na e vshtirson gjithashtu
edhe prcaktimin e kohs, vendit dhe djepit t gjuhs nn pr do gjuh n veanti, ndrsa
bashkprkimet e shumta q i gjejm n t dyja gjuht, ndoshta na e ndriojn sadopak kt
pjes q na paraqitet e mjegulluar. Ngjashmrit e shumta ndrmjet ktyre dy gjuhve i kan
dhn shkak studiuesve q ti shohin kto me mjaft interes, t thellohen n kto hulumtime, pr
t dal m pas edhe n ndonj konkluzion prkats.
abej, n ngjashmri me konkluzionin e dikurshm t Kopitar-it n lidhje me gjuht e
Ballkanit, t konsideruar shpeshher edhe si nj prfundim t entuziazmuar t tij se n Ballkan
ekziston nj form gjuhsore, por me tri lloje lnde gjuhsore, konkludon se te shqipja e
rumanishtja kemi t njjtn lnd, por me dy forma t ndryshme (abej 2008:162).
Edhe periudha kohore q mendohet si koha e formimit t shqipes dhe rumanishtes sht
relativisht e afrt, duke marr pr baz vjetrsin e saj, ose at q mund ta quajm si t mesme
19

t prpjesshme. Pr shqipen, kjo periudh sht shekulli IV deri VI pas Krishtit, ndrsa pr
rumanishten sht shekulli V deri n VII.
Ajo q ka trhequr vmendje n fillim, shkak pr t br m pas vzhgime edhe n rrafshet e
tjera gjuhsore si at fonetik e gramatikor, sht korpusi i njjt i disa fjalve t vjetra. N krye t
hers kjo dukuri leksikore identifikohet nga Miklosich, nga mesi i shek. XIX (1861), ku vren se
kemi njsi leksikore me ndrtim fonetik dhe semantik t ngjashm. Kto prkime ai i shpjegoi se
i prkasin nj burimi t njjt, q sht substrati trak, mendim t cilin e kan prkrahur edhe
studiues t tjer. Pra si vihet re, interesantja n kt leksik t prbashkt sht se kto fjal nuk
kan nj burim t njohur si p. sh, gjuht klasike (latinisht ose greqishte e vjetr), dhe as ndonj
gjuh t shtresuar relativisht von si jan ato sllave dhe orientale. N lidhje me kt burim kemi
mendime t ndryshme. Nj pjes e studiuesve krkojn gjuhn burimore n diakroni t thell, n
nj prej gjuhve t vjetra t Ballkanit, pra tek gjuha substrat. Nj pjes prej t cilve jan t
mendimit se ky substrat sht trakishtja, ose trako- dakishtja. Kta jan edhe prkrahs t
mendimit se shqipja sht vazhdim ose evolucion i saj. Disa t tjer kt burim e lidhin me
gjuhn shqipe, ose me nnn e saj, cilado qoft ajo, nga e cila kan deprtuar n rumanisht, n
nj koh m t hershme, parasllave (Demiraj 1994: 176). Si prfundim mund t themi se n
lidhje me burimin e ktij leksiku t prbashkt n shqip e n rumanisht, nuk kemi dhe vshtir se
mund t dal nj mendim i prbashkt dhe i argumentuar qart e sakt.
Numri i ktyre fjalve t vjetra te studiues t ndryshm paraqitet me shifra t ndryshme, si p.
sh. sipas Russu numri i tyre sht 70 fjal (Russu 1970: 91), ndrsa Brnkush (Brnku 1983:
130) kt korpus fjalsh e zgjeron edhe m tej duke dhn rreth 90 njsi, e kshtu me radh.
N prgjithsi pranohet (dhe duket se rrjedhimi e ka nj logjik) se numri i ktyre fjalve t
vjetra sht relativisht i madh dhe dikur ndoshta edhe shum m i madh se sa na paraqitet ky n
fazn aktuale t zhvillimit t gjuhve prkatse, ose t shtrira kto n diakroni deri n periudhn
e dokumentimit t tyre t par (q si u shprehm edhe m lart, prkon). Gjithsesi, ciladoqoft
shifra e ktyre leksemave n kohn ton, kto dshmojn pr nj marrdhnie t shtrir thell n
koh me zanafill parasllave. Prcaktimi i burimit t ktyre fjalve sht nj shtje e
rndsishme e gjuhsis ballkanike. abej jep tri mundsi pr burimin e tyre:
1. Burimi rumun. 2. Mund t jen fjal t shqipes. 3. Nj gjuh e tret, e prbashkt pr dy
gjuht. (abej 2008: 168)
Vet abej mendohet se, n prgjithsi pr prkimet e vjetra leksikore midis shqipes e
rumanishtes, anon nga kontaktet direkt t ndrsjella midis dy gjuhve (Demiraj 1994: 177).
Ndrsa studiuesi rumun Rosetti n lidhje me kt problem mendon se prania e ktyre fjalve t
vjetra nuk parakupton medoemos kontaktin midis strgjyshrve tan dhe t parve t
shqiptarve, ngaq kto fjal shpjegohen me nj kriter t prbashkt: nj gjuh aktualisht e
zhdukur, trajta e sotme e s cils sht, t paktn pjesrisht, shqipja e sotme dhe q ka ln
gjurm n fjalorin e popullsis s romakzuar danubiane (citim Kyyku 1999: 45), duke arritur
n prfundimin se territori gjuhsor i pararendsve t shqiptarve nuk sht ai i sotmi, por i
zhvendosur n veri t tij.

20

Bashkprkimet t veanta midis shqipes e rumanishtes prekin edhe pjesn kryesore t

gjuhs, at q ndryshon m ngadal n koh, por edhe q e mban gjall at - rrafshin gramatikor.
Po e nisim si fillim me fjalformimin.
Ajo ka sht interesante n gjuhn shqipe dhe rumune sht prkimi n disa forma t
mnyrs s ndrtimit t fjalve. Ktu bhet fjal pr mnyrn e formimit t fjalve nprmjet
prngjitjes dhe m konkretisht pr ndrtimin e disa fjalve t veanta, premra dhe ndajfolje me
kuptim t pacaktuar (Demiraj 1994: 179). Jan premra me ndrtim t ngjashm si p. sh. me
pjesn e par t ndrtimit n shqip kush- n rum. cine-, shqip cili- n rum. care-, shqip ku- n
rum. unde- dhe me element t dyt t ndrtimit n shqip do dhe n rum. va n format n shqip
kush-do rum. cine-va, cili-do n rum. care-va, ku-do n rum. unde-va. Po kshtu kemi edhe
formime t tjera, por me ndryshime t pozicionit t elementeve, n njrn gjuh n fillim dhe n
tjetrn n fund, si te format e elementit t dyt n shqip -do n rumanisht kjo form ori- e hasim
si element t par, si jan format e prngjitura n shqip kush-do, ku-do etj., n rumanisht jan
ori-cine, ori-care, ori-unde etj.
Me nj prputhje t ngjashme, por jo t plot paraqiten format e prngjitura premrore t
tipit di-kush n rum. ne--care, di-ka n rum. ne--te (pr hollsi shembujsh shih Demiraj 1994:
179- 180).
Prkim tjetr n fushn e fjalformimit jan edhe disa forma n mnyrn e formimit t
fjalve me paranyjzim, kur nyjat jan n prbrje t mbiemrave, numrorve rreshtor si dhe
nyjave t rass gjinore si jan n shqip: i mir, i keq, i pari, i treti, i shokut, e studentit etj. Por,
vese n rumanisht kto nyja t prparme tek mbiemrat nuk prdoren n do rast. N kt gjuh
kto nyja vendosen vetm n rastet kur prdoren pas nj emri n trajt t shquar. N rumanisht
pr mbiemrat prdoren nyjat e para cel (cea, cei, cele), q rrjedhin prej dftorit acel, pr rasn
gjinore prdoret al (a, ai, ale) dhe de-al dilea tek rreshtort. Pr n mnyrn e formimit t fjalve
me pranyjzim n shqip e n rumanisht, prve prkimeve q prmendm, ka edhe mjaft
ndryshime (Demiraj 1994: 182).
Nj dukuri gjuhsore e gramatiks q lidhet me shqipen dhe rumanishten sht dhe dukuria e
ndrrimit t gjinis s emrave jofrymor mashkullor, q n numrin shums kalojn n gjinin
femrore. Vese kjo dukuri nuk mund t quhet si nj veori e kufizuar vetm tek dy gjuht n
shqyrtim, pasi nj dukuri e ngjashme (ktu ndryshimi kalon nga gjinia mashkullore te asnjansi)
ndodh edhe me greqishten, por edhe me gjuh t tjera i. e., jasht Lidhjes ballkanike (Demiraj
1973: 319). Ktu vihet re nj prirje pr t hequr kufirin midis gjinis mashkullore dhe femrore.
Bhet fjal pr disa emra mashkullor n njjs, t cilt n numrin shums n shqip marrin
mbaresa femrorizuese ra, -e dhe a dhe n rumanisht mbaresat e dhe uri. Ndryshe njihet si
dukuri e asnjansit e kundrshtuar me t drejt nga mjaft studiues (Demiraj i quan emra
ambigjen (Demiraj 1973: 322).
Ngjashmri t veanta midis shqipes e rumanishtes kemi edhe n sistemin foljor t tyre. Nj
dukuri q bie n sy sht prdorimi i pjesores pas foljeve me vler t paskajores dhe forma t
pashtjelluara t krijuara mbi bazn e pjesores me nj pjesz prpara, kryesisht me origjin
parafjalore si n shqip: me, pa, duke, pr etj., dhe n rumanisht: pentru, de, la, dup etj. Nuk po
21

qndrojm m gjat ktu te format e paskajores, meq problemi i saj i prket m shum
prkimeve mbarballkanike.
N prkimet gramatikore midis dy gjuhve kemi edhe n morfosintaks, si prapavendosja e
prcaktorve t pavetmjaftueshm t emrit.
Si e prmendm edhe n krye, midis dy gjuhve kemi edhe prkime t tjera, t cilsuara si
ballkanike, meq dukuria shtrihet edhe n gjuht e tjera t arealit ballkanik, ku dy gjuht jan
gjuh qendrore t bashksis gjuhsore ballkanike. Po qndrojm n disa prej tyre, q njihen
njkohsisht edhe ballkanizmat kryesore:
Nj dukuri, e quajtur tipike ballkanike edhe pse ndeshet edhe n gjuh q nuk i prkasin
bashksis gjuhsore, q e hasim edhe n shqip e n rumanisht sht prapavendosja e formantit
t shquarsis si p. sh. n shqip: ujk- ujku, uj- uji dhe n rumanisht: lup- lupul, ap- apa. Dukuria
n fillim sht konstatuar nga J. Kopitar (1829). Kjo dukuri mendohet t jet nj shfaqje
relativisht e von. Formanti supozohet t jet prftuar nga evolucioni i premrave dftor
prkats. Nj studim m t plot pr dukurin n fjal n gjuht e Ballkanit jepet nga studiuesi B.
Bokshi (Bokshi 2008).
Dukuri tjetr tipike ballkanike q ekziston edhe tek dy gjuht qendrore shqip e rumanisht
sht edhe formimi i kohs s ardhme analitike me an t foljes ndihmse dua t trajt t
ngurosur. Edhe pse i quajtur ballkanik, tipari gjuhsor i kalon prmasat e ktij areali. Format
analitike t s ardhmes n shqip shprehen me format e tashme t mnyrs lidhore t prira nga
folja ndihmse e ngurosur do: do t punoj. Edhe n rumanisht ndrtimi i kohs s ardhme
analitike realizohet me an t s njjts folje ndihmse dua: voi lucra. S. Poi n nj studimin e
saj jep edhe gjegjset e ktyre formave edhe n arumanisht (Poi 2012: 271- 272). N nj trajtim
t detajuar t ksaj forme n gjuht ballkanike, Bokshi mendon se protoshqipja ka pasur nj futur
sintetik me prapashtes -syo qysh para kontaktit t saj me greqishten (Bokshi 2012).
Prkim ballkanik midis shqipes e rumanishtes sht edhe n fjalformat e njjta t
numrorve t prngjitur 11- 19. Midis numrit t vogl 1-9 dhe dhjetshes ndrfutet n parafjal
mb< mbi n shqip dhe spre< super n rumanisht si: nj-mb-dhjet, dy-mb-dhjet etj. dhe n
rumanisht: un-spre-zece, doi-spre-zece etj.
Kufizimi dhe zvendsimi i paskajores n gjuht e Ballkanit n prgjithsi me konstrukte t
njjta, sht dukuri tjetr e lidhjes gjuhsore, mjaft e komentuar s fundmi n gjuhn shqipe n
lidhje me statusin e prdorimit t saj. N shqip (standard) dhe n rumanisht kjo paskajore
zvendsohet me forma identike t mnyrs lidhore (Bello 2011).
Rimarrja e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor, sht dukuria
ballkanike q haset n shqip dhe n rumanisht. Pavarsisht se dukuria njihet si ballkanizm, ajo
haset edhe jasht arealit ballkanik, n gjuht romane perndimore. N rumanisht dukuria
mendohet se nuk sht fort e hershme (Demiraj 1994:133).
Pavarsisht asaj, q n studimet ballkanike prqendrimi m i madh i tyre ka qen n fush t
gramatiks dhe t leksikut, nuk kan munguar edhe ato n fush t fonetiks. Dhe ashtu si edhe
dukurit e tjera ballkanike, i pari q ka vn re dukurit e prbashkta n kt fush ka qen
Mikloshi. Ktu po prmendim dukurin m tipike ballkanike, por n veanti n gjuht shqip dhe
22

rumanisht, q sht, prania e zanores . N shkrimin rumun kjo dukuri dshmohet me dy grafema
dhe , q prfaqsojn prkatsisht zanoren e ngritjes s mesme dhe at t ngritjes s lart.
Natyrisht q prkimet ndrmjet dy gjuhve jan edhe m shum. Prve evidentimit ngelet
detyr studimi edhe m i sakt i tyre, duke dhn kronologjin e zhvillimit t dukuris prkatse
dhe saktsimi burimor, q pr hir t s vrtets sht tepr i vshtir, referuar mjegullnajs q
na sjell diakronia e gjuhve t vjetra t Ballkanit.
Dukurit e prbashkta ndrmjet dy gjuhve duhen par edhe n prizmin ballkanik t tyre
(ato q konsiderohen vetm si bashkprkime t shqipes e rumanishtes), nse i prkasin vetm se
dy gjuhve, apo ekzistojn n forma t njjta ose t ngjashme edhe n ndonj gjuh ose dialekt
tjetr, q t mund t bhej edhe nj klasifikim n lidhje me statusin e dukurive prkatse.
Me interes paraqitet pjesa e bashkprkimeve leksikore n shqip dhe n rumanisht. Kto
studime, ashtu si jan kryer, duhen shtrir n diakroni t thell t historis s gjuhve prkatse,
duke br edhe nj far periodizimi t tyre n shtresa t ndryshme kohore, paralatine, latine,
bizantine, sllave, turke e deri n ditt tona.
Pavarsisht studimeve t shumta q jan br n lidhje me konkordancat gjuhsore midis
shqipes e rumanishtes, mendojm se ato nuk jan shteruese. Studimi duhet q t shtrihet edhe n
nivele dialekti, duke dhn arealin e sakt t dukurive, pr t par edhe mundsin e prqasjes s
tyre me gjuht e tjera t bashksis gjuhsore ballkanike.
Studimet q t jen m t plota dhe t argumentuar duhen t jen multidisiplinare, pra
studimet t jen t grshetuara edhe me shkenca t tjera shoqrore q mund t na vijn n
ndihm si historia, arkeologjia, etnofolklori etj.
Prcaktimi dhe saktsimi objektiv i dukurive t prbashkta n dy gjuht q kemi marr n
shqyrtim, do t qartsonte edhe vet historin e ktyre gjuhve, q na paraqitet mjaft interesante
n diskutime.
REFERIME
Bello 2011: Dh. Bello. Problemi i paskajores n kontekstin ballkanik. Studime albanologjike
2011/1. Tiran, 2011.
Bokshi 2008: B. Bokshi. Prapavendosja e nyjs n gjuht e Ballkanit. Tiran, 2008.
Bokshi 2012: B. Bokshi. Format e futurit t shqipes n raport me gjuht e Ballkanit. Shqipja dhe
gjuht e Ballkanit. Prishtin, 2012.
Brncu 1983: G. Brncu. Vocabularul autohton al limbii romne. Bucureti, 1983.
Brncu 2009: G. Brncu. Krkime mbi fondin trako- dak t gjuhs rumune. Tiran, 2009.
abej 2008: E. abej. Hyrje n historin e gjuhs shqipe. Tiran, 2008.
Demiraj 1973: Sh. Demiraj. Rreth ndrrimit t emrave n shums n gjuhn shqipe, vshtruar n
prqasje me rumanishten. Studime rreth historis s gjuhs shqipe. Tiran, 1973.
Demiraj 1994: Sh. Demiraj. Gjuhsi ballkanike. Shkup, 1994.
Gashi 2012: S. Gashi. Gjurm t latinitetit dhe t romanitetit ballkanik n mikrotoponimin e
Kosovs. Shqipja dhe gjuht e Ballkanit. Prishtin, 2012.

23

Ismajli 2012: R. Ismajli. Shqipja dhe rumanishtja. Shqipja dhe gjuht e Ballkanit. Prishtin,
2012.
Kyyku 1999: K. Kyyku. Arumunt e Shqipris n kontekstin ballkanik. Bukuresht, 1999.
Poi 2011: S. Poi. Prkime e paralelizma te format foljore n shqipe, rumanisht, arumanisht.
Russu 1970: I. I. Russu. Elemente autohtone n limba romn. Bucureti, 1970.

24

MOMENTI VOSKOPOJ N HISTORIN E MARRDHNIEVE GJUHSORE

RUMUNO-SHQIPTARE
Prof. Nikolae Saramandu (PhD)
Institutul de Lingvistic Iorgu Iordan-Al. Rosetti
Academia Romn

T dhnat e para mbi marrdhniet ndrmjet gjuhs shqipe dhe asaj rumune i gjejm n nj
tekst t shkurtr, i cili daton nga viti 1731 dhe pr t cilin i detyrohemi murgut-prift me origjin
arumune Nektarie Trpu1. Bhet fjal pr nj mbishkrim mbi nj gravur druri, i zbuluar n vitin
1950 n manastirin e Ardenics pran qytetit Fier (ar. Fearic), i cili prshkruhet nga Dhimitr
S. Shuteriqi, n at koh kryetar i Lidhjes s Shkrimtareve t Shqipris, n nj artikull t
publikuar n Buletin pr shkenca shoqrore, III (1952:14-15). Gravura, e cila paraqet
virgjreshn Mari me foshnjn Jezus n krah, ka n njrn nga ant nj tekst n arumanisht, i
cili rijepet n gjuhn shqipe, greke dhe latine, t shkruara n ant e tjera t gravurs. Teksti n
aurmanisht sht: Viryir Muma-l dumne or tr noi pectoi Fecioar, mama lui
Dumnezeu, roag-te pentru noi, pctoii, t cilit i korrespondon n shqip teksti: Virgjin Mam
e perndis uro pr ne fajtorte.
Ky tekst i shkurtr sht nj ndihmse shum e mir pr t br krahasimin ndrmjet gjuhs
shqipe dhe asaj rumune. Teksti n arumanisht dhe ai n shqip prmbajn dy fjale, ar. vryir, r,
shqip. vrgjin, ur, t cilat na drgojn tek format latine: virgo, -nis fecioar shqip.
virgjresh dhe orare t lutesh, rum. a se ruga. N tekstin arumanisht gjendet edhe nj
term tjetr me origjin latine, pecti, i ridhn n gjuhn shqipe si fajtrte. Pectos sht n
arumanisht nj derivat i fjals pecat (picat) rum. pcat, e cila vjen nga lat. peccatum (i cili
ekziston n shqip, si huazim nga latinishtja, n formn mkat, me derivatin mkatar pctos).
Fjals me origjine latine n arumanisht pectoi, i korrespondon n tekstin shqip fajtorte, e cila
vjen nga folja fajtoj t jesh fajtor, rum. a fi vinovat, e cila rrjedh nga fjala faj rum. vin,
greeal, pcat, term me origjin latine (i pranishm n gjuht latine perndimore: it. faglia,
port. falha < lat. *fallia, RE 3168; cf. abej I: 172). Si form derivate, shqipes fajtoj i
korrespondon folja latine fallere t mashtrosh rum. a nela. Dumne nga teksti arumanisht
i korrespondon n tekstin shqip perndi rum. divinitate, Dumnezeu, e cila vjen nga lat.
imperantem ai q komandon, komandant rum. care comand, comandant (abej II: 17-18;
cf. dhe Vtescu 1997: 458-459), e cila rrjedh nga lat. imperator.
Prmendim se t gjithe termat latine q diskutohen ktu shfaqen edhe n rumanishtn e veriut
t Danubit, pra n dakorumanisht: - vergur (vrgur), vb. ura, pctos (pcat), mprat -, ka
sht nj konstatim pr mnyrn e ndrtimit t qasjeve t vjetra ndrmjet rumanishtes dhe
shqipes, t cilat bazohen mbi elementin latin.
N m pak se katr dekada nga mbishkrimi i 1731-shit, q i detyohet murgut-prift Nektarie
Trpu del n drit teksti i par i shtypur, n t cilin arumanishtja sht e pranishme krahas
shqipes, me nj korpus fjalsh shum m t gjer. sht fjala pr shkrimin e par t publikuar n
Venecia n vitin 1770 fal edhe Theodor Anastasie Kavallioti-t (Msimi i par), nj libr leximi
25

pr klasat fillore, i redaktuar n greqisht, i cili shoqrohet nga nj fjalor prej 1770 fjalsh, n t
cilin termat greke prkthehen n arumanisht dhe shqip.
Punimi i Kavalioti-t, nga i cili nuk njihet tashm asnj ekzemplar, na sht prcjell nga
ribotime t mvonshme, nga t cilat m t vjetrn ia detyrojm Johann Thunmann-it. Eruditi
gjerman (me origjin suedeze) ka ribotuar m 1774 fjalorin trigjuhsh t Kavalioti-t, duke e
prfshir n veprn e tij ber die Geschichte und Sprache der Albaner und der lachen
(Leipzig, 1774)2. N punimin e Thunmann, fjalori n vetvet z 58 faqe (p. 181-238), pjesa tjetr
e librit (f. 171-180, 239-366; n total, 138 faqe) paraqet nj studim t gjer mbi historin dhe
gjuhn e rumunve dhe shqiptarve, i pari i ktij lloji n literaturn e specialitetit.
Duhet t prmndim ktu se ekzemplari i i cili mbrriti n dorn e Johan
Thunmann-it, iu dhurua ktij nga nj i ri arumun me origjin nga Voskopoja, Konstantin Haxhi
egani, i cili kish studiuar n universitete t huaja dhe t cilin eruditi gjerman na e paraqet plot
lvdata:, Zoti Konstantin Haxhi egani nga Voskopoja m ka nderuar me kt libr t rrall: [ai
sht] nj njri me njohuri t shumta, sidomos n filozofi dhe matematik, me nj mendim t
ndritur dhe t denj pr nj fat m t lumtur. Pasi gjat tre viteve ka qen dy her n kt
universitet, vizitoi Leidenin dhe Cambrixhin, ka qen n Franc dhe Itali, u kthye n atdheun e tij
q me njohurit e mara tu shrbej bashkatdhtarve t tij. Prtej ksaj, z. egani m ka dhn
shum informacion mbi arumunt dhe shqiptart, si emrat, shtrirjen, numrin, gjuhn e tyre etj.
(Thunmann 1774: 179-180, shnim).
Nga Johann Thunmann kemi t dhnat e para per dhe pr autorin e saj: Libri
n t cilin shfaqet kjo list fjalsh sht shtypur n Venecia n vitin 1770 tek Antoni Bortoli.
Autori i saj sht Theodor Kavalioti, kryeprift ose predikuesi m n z n Voskopoj, Maqedoni.
Ai sht nj njri erudit, m i msuari n popullin e tij; ka studiuar me prokopi gjuht, filozofin
dhe matematikn. [] Kupton dhe flet greqisht, arumanisht dhe shqip sikur gjuhn e nns. Ka
lindur n Voskopoj dhe tani sht rreth 46 vje. Shkencat humane i ka studiuar n qytetin e
lindjes [] ndrsa matematikn n Janin []. Ka shkruar mbi t gjitha shkencat filozofike, por
nuk sht shtypur asgj (Thunmann 1774: 177-178 dhe shnimi nga faqja 178).
Duke ribotuar fjalorin trigjuhsh t Th. Kavalioti-t, Johann Thunmann ka shtuar nj kolon
shum t rndsishme me termat t prkthyera n latinisht, t cilat nga njra an theksojn
origjinn rumune t arumanishts, ndrsa nga ana tjetr japin mundsin e krahasimit me
shqipen, mbi bazn e elementit latin. Sa i prket elementit latin, sht surprizues fakti se nga
1170 fjalt e prfshira n fjalor, mbi 650 fjale arumune jan me origjin latine, ka do t thot
nj prqindje mbi 50% (afrsisht 56%). Thunmanni vet e ka br kt llogaritje mbi bazn e
fjalorit t Kavalioti-t: n gjuhn e rumunve n jug t Danubit 50% e fjalve jan latine: die
Hlfte derselben [Sprache] (ich habe nachgezhlt) ist Lateinisch (Thunmann 1774:339). sht
interesant t shenjohet fakti se nj prqindje gati e njjt regjistrohet pr fjalt me origjin latine
n arumanisht n Lexiconul in patru limbi (shqip. Leksikoni n katr gjuh (
, i Daniil Moskopoleanu-t, i shtypur n Venecia n 1794: nga 1072 fjalt
arumune, 586 jan me origjin latine, pra afrsisht 55% (cf. Brnkush 1992:40).

26

Nga fjalet me origjin latine, pr t cilat Johann Thunmann jep variantin n arumanisht dhe
shqip, prmndim:
(8) ar. smtu, shqip. shent [i shnjt, i shentj] (< lat. sanctus) (cf. Vtshesku 1997: 470);
dakorumun. snt.
(36) ar. r', shqip. reze [rreze] (< lat. *radia [= radius]) (cf. abej II: 93; mungon tek
Vtshesku 1997); dr. raz.
(46) ar. cal, shqip. kal, kali (< lat. caballus; la Thunmam, s. v. equus) (cf. Vtshesku 1997:
199); dr. cal.
(60) ar. neptu shqip. nip (< lat. nepos, -tis; la Thunmam, s. v. consobrinus) (cf. Vtshesku
1997: 106); dr. nepot.
(63) ar. plp, shqip. pulp (< lat. pulpa; la Thunmam, s. v. sura) (cf. Vtshesku 1997: 37);
dr. pulp.
(72) ar. nmeru, shqip. numur [numr] (< lat. numerus) (cf. abej I: 384, Vtshesku 1997:
229); dr. numr.
(81) ar. mscuru, shqip. mashkull (< lat. masculus; la Thunmam, s. v. mas) (cf. Vtshesku
1997: 19); dr. mascur.
(106) ar. fndu, shqip. fund (< lat. fundus; la Thunmam, s. v. profunditas) (cf. Vtshesku
1997: 149, 226, 271); dr. fund.
(169) ar. sntos, shqip. shndosh (< lat. sanitosus; la Thunmam, s. v. sanus) (cf.
Vtshesku 1997: 70); dr. sntos.
sht pr tu shenjuar fakti se t gjith termat e prmndur gjenden edhe n dakorumanisht,
m t shumtit prej tyre gjenden edhe n dialektet e tjera rumune: cal, fund, nepot, numr (n
meglenorumanisht dhe istrorumanisht), mascur, sm(t) dhe sntos (n meglenorumanisht),
pup [= pulp] (n istrorumanisht).
Nga fjalt e prbashkta t shqips, t cilat rumanishtja i ka trashguar nga nnshtresa
autoktone, prmndim:
(9) dr. ghimpe, alb. gjep [gjemb], i mbajtur vetm n dakorumanishte; ar. skinu (< lat. spinus)
(cf. Brnkush 1983: 7879).
(109) ar. bag (ndoshta autokton); cf. alb. v, gr. .
(298) ar. bne'u a tri, alb. banoj (n arumanisht, ndoshta huazim nga shqip).
(520) ar. ma're, alb. modhul (Brnkush 1983: 9394).
(521) ar. gruma'u, alb. gurmaz (Brnkush 1983: 8485).
ar. gu, alb. gush (Brnkush 1983: 8485).
Pr shqip, Thunmann dha kiaf [qaf], me korrespondente n dr. ceaf.
(522) ar. groap, alb. grop (Brnkush 1983: 4748).
(546) ar. balt, alb. balt (Brnkush 1983: 3537).
(707) ar. nprtic viper, alb. neprk (Brnkush 1983: 104105).
(797) ar. basc, ln tuns de pe o oaie, alb. bashk (Brnkush 1983: 4041).
(994) ar. alp urdoare, alb. gjalp unt (cf. Saramandu 1987: 126 . u. ).

27

Si n rastin e fjaleve t trashguara nga latinishtja, konstatojm se n rastin e termave me

prejardhje nga nnshtresa, q gjenden ose n t gjitha dialektet (balt, groap, gu), ose n disa
prej tyre: n dakorumanisht, arumanisht dhe meglenorumanisht (basc, mazre, nprc) ose n
dakorumanisht dhe arumanisht (grumaz). Dy terma shfaqen vetm n dakorumanisht (ceaf i
ghimpe), ndrsa njri vetm n arumanisht (alp).
Jam fokusuar n punimin e Johann Thunmann pr shum arsye. S pari, evidentojm faktin
se, nprmjet tij hyn n qarkun shkencor perndimor m i rndsishmi nga dialektet rumune
nndanubiane, arumanishtja, pr t ciln autori dshmon se ...sipas njohurive t mia, prpara
fjalorit t cilin jua prezantoj [i Th. Kavallioti-t], nuk dihej asgj (Thunmann 1774: 177).
Arumunt, t cilt Johann Thunmann i quan Thracische lachen, flasin t njjtn gjuh me
vllezrit e tyre n veri t Danubit (Dacische lachen) (cf. Thunmann 1774:176, shnim): Sie
reden eben dieselbe Sprache, als ihre Brder diesseits der Donau (Thunmann 1774: 174). Prtej
rndsis q ka pr studimin e gjuhs rumune dhe pr rumanistikn n prgjithsi, punimi i
Johann Thunmann gjendet n themelin e studimeve t mvonshme pr nnshtresn, prputhjet
gjuhsore ballkanike, elementin e prbashkt latin t rumanishts dhe shqips etj. Johann
Thunmann formulon pr her t par teorin e vazhdimsis t rumunve dhe t shqiptarve n
territoret ku jetojn, pikpamje e cila u imponua. U imponua gjithashtu teoria e nnshtress
(gjuhsore), e bazuar mbi krahasimin ndrmjet rumanishtes dhe shqipes, n studimin e
prputhjeve gjuhsore ballkanike u shtua m von edhe bullgarishtja (Kopitar 1829) dhe
greqishtja (Miklosich 1861).
Franz Miklosich ishte i pari q paraqiti shumicn e ktyre prputhjeve nga t cilat
prmndim: (1) pranin e zanores () n shqip, rumanisht dhe bullgarisht; (2) mbaresa lidhse
(e prapavendosur) n shqip, rumanisht dhe bullgarisht; (3) mungesa e infinitivit n shqip,
bullgarisht dhe greqisht dhe zvendsimi i saj me lidhoren (n rumanisht, pjesrisht); (4)
ngatrimi i gjinores me dhanoren n shqip, rumanisht, bullgarisht dhe greqisht; (5) formimi i
kohs s ardhme me ndihmsin a vrea (shqip. tosk. do t) n rumanisht, greqisht, bullgarisht dhe
shqip (dialekti tosk); (6) formimi i numrorit themelor nga 11 deri n 19 sipas tipit unus super
decem n shqip, rumanisht dhe bullgarisht. Ktyre ngjashmrive u shtohen disa veori t
prbashkta vetm pr rumanishten dhe shqipen, ndr t cilat prmendim rotacizmin (dialekti
tosk i shqipes dhe dialekti i rumanishtes).
Nj tjetr erudit arumun me prejardhje nga mjedisi kulturor voskopojar i epoks fundi i
shekullit t XVIII-t - sht Danil Moskopoleanul (Danil Voskopojari) emri i plot: Daniil
Mihali Haxhi Moskopoleanul, autor i nj libri leximi me prmbajtje fetare, t shkruar me
greqisht, E [Msime fillstare], e shtypur n Venecia n vitin 1794, cili ka
n fund t tij nj liberth bashkbisedimesh n greqisht, arumanisht, bullgarisht dhe shqip
( )3. Vlen pr tu prmndur fakti se arumanishtja nuk quhet ,
ashtu si prmendet nga Kavalioti. Daniil saktson q n titullin e punimit t tij se po prkthen
tekstin n greqisht Mo j, dmth n rumanishtn e Moesias, rum. romna din
Moesia, ka sugjeron unitetin gjuhsor ndrmjet arumanishtes dhe dakorumanishtes, i cili
prfaqson nj gjuh t vetme. Si n rastin e punimit t Kavalioti-t, t ripublikuar m von, u
28

ripublikua edhe vepra e Daniil-it, nga anglezi illiam Martin Leake, n Researches in Greece
(Londer, 1814), nga Franz Miklosich, n Rumunische Untersuchungen, vol. I, 2 (Vien, 1882)
dhe nga P. Papahaxhi, n Shkrimtar arumune n shekullin e XVIII (Bukuresht, 1909)4.
Rndsia e punimit t Daniil Moskopoleanul sht nnvizuar, ndr t tjer, nga Th. Kapidan:
Rndsia e puns s Daniil-it pr njohjen e dialektit arumun, por edhe t gjuhve t tjera
ballkanike, shqipes dhe bullgarishtes, sht shum e madhe. Asgjkund n shkrimet dialektale
arumune nuk hasim nj ndrtim fraz aq t lir sa n librin e Daniil-it. N cilsin e arumunit, i
cili e njihte mir dialektin, ai shkruante i pandikuar nga gjuht e tjera (Kapidan 1932: 53). Prof.
Grigore Brnkush ka studiuar Lexiconul (shqip. Leksikonin) e Daniil Voskopojarit, duke e
konsideruar ... njrin nga monumentet m t vjetr dhe m t rndsishm t gjuhs rumune n
jug t Danubit (Brnkush 1992: 43). Duke analizuar strukturn etimologjike t leksikut arumun,
prof. Grigore Brnkush konstaton se nga 1072 njsit leksikore q paraqiten n Leksikon, 586
(dmth. afrsisht 55%) jan me origjn latine (prqindje e gati e njjt me at q konstatuam tek
Th. Kavallioti, 56%; shih m lart, f. 2).
Ktu prmendim dhe punimin e tret q i prkt nj autori me prejardhje nga mjedisi kulturor
voskopojar nga gjysma e dyt e shekullit XVIII. sht fjala pr Konstantin Ukuta, autorin e N
[Pedagogjia e re], me nntitullin (n origjinal, greqisht) Abetare e kollajt pr tu
msuar fmijve librin romano-vllah pr prdorimin e prditshm t romano-vllehve, punim i
shtypur n 1797 n Vjen, n shtypshkronjn e markezve Puliu, me origjin arumune (cf.
Kapidan 1932: 61). Konstantin Ukuta e shkroi abeteren me qllimin e shpallur pr tu msuar
fmijve arumune gjuhn amtare: Pranoj kt pak drit, pr t mirn e fmijve tan, se prej
kohsh t kish marr malli t shihje kt filles n farn ton, q n mnyr sa m t leht t
kuptojn fmijt tan at ka me plot koh t humbur dhe me vshtirsi shum e kuptojn n
tjetr gjuh (cf. Papahaxhi 1909: 65; Kapidan 1932: 61). sht interesant t pikasim q Ukuta
nuk i quan m vlahi arumunt (ndrsa ligjerimin e tyre, vlahica, sikurse bn Kavalioti) apo vlahi
din Moesia (shqip. vlleht nga Moesia), si i prmend Daniil, por romano-vlahi, emrtim
nprmjet t cilit pr t parn her, del qart n pah romaniteti i tyre. N kohn kur shkroi
punimin e tij K. Ukuta ishte hartofilax dhe kryeprift n Posen (Prusia Lindore) dhe presupozohet
se ishte informuar nga qarqe intelektuale t Austro-Hungaris (Ukuta shtypte punimin e tij n
Vjen, ku ekzistonte nj koloni arumune) apo nprmjet qasjes se drejtprdrejt me folsit e
gjuhs rumune, sa i prket unitetit t origjins dhe gjuhs ndrmjet rumunve veri- dhe jugdanubiane5. Pak koh pas Ukuta-s, George Konstantin Rozha publikon n Pesta, n 1808-n, n
gjuhn gjermane nj studim mbi historin e arumunve, t cilt i quan rumun (gjerm.
Romanier)6.
N shekullin e XIX, n Rumani, grumbullimi i shpejt i njohurive mbi historin e dy
popujve, rumun dhe shqiptar, por edhe mbi gjuht e tyre, ndr t tjera ka ndikuar n shfaqjen e
studimeve t para mbi marrdhniet rumuno-shqiptare. Kto studime kan nj tradit prej nj
shekulli e gjysm, duke filluar me studimin e B. P. Hasdeu, n 1860-n, t titulluar plot kuptim
Perit-au dacii? (shqip. A humbn vall dakt?)7 dhe me shum studime t tjera t t njjtit autor,
nga t cilat prmndim Strat i substrat (shqip. Shtres dhe nnshtres), Genealogia popoarelor
29

balcanice (shqip. Gjenealogjia e popujve ballkanike, 1891-1892)8 ose Cine sunt albanezii?
(shqip. Cilt jan shqiptart?, 1901)9. Krkimet kan vazhduar me kontributin e shum
gjuhtarve dhe historianve, ndr t cilt Ovid Densushianu, Perikle Papahaxhi, Sekstil
Pushkariu, Th. Kapidan, Al. Philippide, I. -A. Kandrea, Al. Rosetti, I. I. Russu, H. Mihesku, K.
Pogirk, Gr. Brnkush, N. Saramandu, K. Vtshesku. N ditt e sotme, specialist i mirnjohur
sht prof. Grigore Brnkush, i cili prgjat m shum se tre dekadave ka publikuar kontribute t
rndsishme sa i prket ngjashmrive ndrmjet gjuhs rumune dhe shqipe, duke filluar me
shkrimin e njohur sintez, Vocabularul autohton al limbii romne (shqip. Fjalori autokton i
gjuhs rumune, 1983) dhe duke vazhduar me shum punime t tjera (artikuj, volume), nga t
cilat prmendim Cercetri asupra fondului traco-dac al limbii romne (shqip. Krkime mbi
fondin trako-dak t gjuhs rumune, 1995), Concordane lingvistice romno-albaneze (shqip.
Ngjashmri gjuhsore rumuno-shqiptare, 1999), Studii de istorie a limbii romne (shqip.
Studime mbi historin e gjuhs rumune, I-II, 2007/2008). Vm re faktin se n studimet e tij,
prof. Grigore Brnkush ndoqi prafrimet rumuno-shqiptare n t gjitha fushat e gjuhs: fjalor,
fonetik, morfologji, sintaks, frazeologji. N kt drejtim prof. Grigore Brnkush vazhdon
pazgjidhmrisht drejtmin krkimor t inauguruar nga paraardhsi i tij i shklqyer B. P. Hasdeu,
Cine sunt albanezii? (shqip. Cilt jan shqiptaret?, 1901) dfton: Identiteti gjuhsor shqiptarorumun sht dytsor sipas meje, n krahasim me at gramatikor. Karakteristike jan sidomos
pikpjekjet ndr rumun dhe shqiptar jo nprmjet fjalorit, por nprmjet veorive fonetike,
morfologjike dhe sintaksore, t cilat prkundr do hipotez nuk mund t huazohen nga t huajt,
nuk mund t shprishen nga rrjedha e kohs, por gjallojn q nga vet origjina e bots (Hasdeu
1901; cituar nga B. P. Hasdeu, 1988: 470) Vetm nprmjet nj origjine t prbashkt dhe nj
bashkjetese intime, gjithashtu, mund t shpjegohet natyra organike parsore e lidhjeve midis
gjuhve shqipe dhe rumune (B. P. Hasdeu, 1988:469).
Lejomni t prmbyll n t njjtn mnyre, me citate nga dy autor q gzojne autoritetin
m t madh n Shqipri dhe Rumani, sa u prket studimeve linguistike rumuno-shqiptare,
Eqerem abej dhe Grigore Brnkush: do krkim n nj periudh m t vjetr t gjuhs shqipe
on me domosdoshmri n raportimin te gjuht e tjera ballkanike. Midis tyre vendin e par e z,
pa dyshim, gjuha rumune. Shqipja dhe rumanishtja dshmojn lidhje t ngushta n fushn e
fonetiks, morfologjis, t fjalorit, t formimit t fjalve, t sintakss dhe frazeologjis, t
thnieve dhe shprehjeve t urta, derisa pa ln menjan ndryshimet shum shpesh ke ndjesin
q sht fjala pr t njjtin shpirt gjuh, q shfaqet n dy forma (abej 1959: 531).
Qllimi yn ka qen t nxjerrim n drit [] mrekullin e vllazris origjinale t ktyre
dy gjuhve dhe pr rrjedhoj afrsin e lasht shpirtrore t popullit rumun dhe shqiptar.
(Brnkush 1999: 7).

30

REFERIME
Brnkush 1967 Gr. Brnkush, Elemente lexicale autohtone n dialectul aromn, (shqip. Elemente
gjuhsore autoktone n dialektin arumun), n Studii i cercetri lingvistice (shqip. Studime dhe
krkime gjuhsore), XVIII, 1967, nr. 5, fq. 491505; i republikuar n volumin Cercetri asupra
fondului traco-dac al limbii romne (shqip. Krkime mbi fondin thrako-dak t gjuhs rumune),
Bucureti, Institutul romn de tracologie (shqip. Instituti rumun i thrakologjise), 1995, f. 5166.
Brnkush 1982 Gr. Brnkush, Observaii asupra structurii vocabularului aromn n Dicionarul
lui Daniil Moscopoleanul (shqip. Vzhgime mbi strukturn e fjalorit arumun n Fjalorin e Danil
Voskopojarit), n Studii i cercetri lingvistice (shqip. Studime dhe krkime gjuhsore), XLIII,
1992, nr. 1, fq. 3943; ripublikuar n vol. Studii de istorie a limbii romne (shqip. Studime t
historis s gjuhs rumune), I, Bucureti, Editura Academiei Romne, 2007, p. 99103.
Brnkush 1983 Gr. Brnkush, Vocabularul autohton al limbii romne (shqip. Fjalori autokton i
gjuhs rumune), Editura tiinific i Enciclopedic, 1983.
Brnkush 20032004 Gr. Brnkush, Evoluia lexicului latin n aromn (shqip. Zhvillimi i
leksikut latin n arumanisht), n Fonetic i dialectologie (shqip. Fonetik dhe dialektologji),
XXIIXXIII, 20032004, fq. 3745; ripublikuar n vol. Studii de istorie a limbii romne (shqip.
Studime historike t gjuhs rumune), I, Bucureti, Editura Academiei Romne, 2007, p. 9198.
Brnkush 2009 Gr. Brnkush, Raporturi lingvistice aromno-albaneze (shqip. Marrdhnie
gjuhsore arumuno-shqiptare), n vol. Lucrrile celui de al doilea Simpozion internaional de
lingvistic (shqip. Punime t Simpoziumit t dyt ndrkombtar t gjuhsis), Bucureti, Editura
Universitii, 2009, p. 1120.
Brnkush 2012 Gr Brnkush, Atlasul dialectal al limbii albaneze. Elemente comune cu romna,
n Fonetic i dialectologie, XXXI, 2012, p. 519.
abej 1959 Eqerem abej, Unele probleme ale istoriei limbii albaneze (shqip. Disa probleme t
historis se gjuhs shqipe), n Studii i cercetri lingvistice (shqip. Studime dhe krkime
gjuhsore), X, 1959, nr. 4, p. 527560.
abej 1976 Eqerem abej, Zur aromunischen ortforschung (shqip. Krkime mbi fjalet
arumune), n Studii i cercetri lingvistice (shqip. Studime dhe krkime shkencore), XXVII,
1976, nr. 1.
abej I, II Eqrem abej, Studime gjuhsore, I, II, Prishtin, Rilindja, 1976.
Drimba 1955 V. Drimba, Asupra unui text aromn din anul 1731(shqip. Mbi nje tekst arumun t
vitit 1731), n Studii i cercetri lingvistice (shqip. Studime dhe krkime gjuhsore), VI, 1955, nr.
34, p. 341345.
Hetzer 1981 Armin Hetzer (ed. ), Das dreisprachige rterverzeichnis von Theodoros Anastasiu
Kavalliotis (shqip. Fjalori trigjuhsh i Theodor Anastasie Kavallioti), Hamburg, Helmut Buske
Verlag, 1981.
Kapidan 1922 Th. Kapidan, Raporturile albano-romne (shqip. Marrdhniet shqiptaro-rumune),
Cluj, Editura Institutului de Arte Grafice Ardealul, 1922 (marr nga Dacoromania, II).

Kapidan 1931 Th. Kapidan, Freroii. Studiu lingvistic asupra romnilor din Albania (shqip.
Frsherott. Studim gjuhsor mbi arumunt e Shqipris), Bucureti, Cartea Romneasc, 1931
(marre nga Dacoromania, V)
Kapidan 1932 Th. Kapidan, Aromnii. Dialectul aromn (shqip. Arumunt. Dialekti Arumun),
Bucureti, Imprimeria Naional, 1932.
Kopitar 1829 B. Kopitar, Albanische, alachische und bulgarische Sprache (shqip. Gjuha shqipe,
vllehe dhe bullgare), in iener Jahrbcher der Literatur (Vjetari Vjenez i Letrsis), vol. 46,
1829, p. 59106.
Lafe & Lafe 2010 Emil Lafe, Gene Lafe, I rapporti linguistici rumeno-albanesi nella visione di
Grigore Brancus (shqip. Marrdhniet gjuhsore rumuno-shqiptare n vizionin e Grigore
Brnkush-it), n vol. Studii de limba romn. Omagiu profesorului Grigore Brnkush (shqip.
Studime t gjuhs rumune. Homazh profesorit Grigore Brnkush), Editura Universitii, Bucureti,
2010, p. 115120.
Lloshi 2000 Xhervat Lloshi, Albanian Dictionaries and D. Moskopolitis Lexicon Tetraglosson
(shqip. Fjaloret shqiptare dhe, , Leksikoni trigjuheshi D. Voskopjarit), n Christos Tzitziulis,
Charalambos Symeonidis (eds. ), . .
Balkanlinguistik. Synchronie und Diachronie (shqip. Gjuhet ballkanike. Sinkroni dhe Diakroni),
Thessaloniki, 2000, p. 151157.
Mihesku 1993 H. Mihescu, La romanit dans le sud-est de lEurope (shqip. Romaniteti n juglindjen e Europs), Bucureti, Editura Academiei Romne, 1993.
Miklosich 1861 Franz Miklosich, Die slavischen Elemente im Rumunischen (shqip. Elementet
sllave n rumanisht), Viena, 1861.
Papahaxhi 1909 Per. Papahaxhi, Scriitori aromni n secolul al XVIII-lea (Kavalioti, Ucuta,
Daniil) (shqip. Shkrimtararumun t shek. XVIII-t (Kavalioti, Ukuta, Daniil), Bucureti, Institutul
de Arte Grafice Carol Gbl, 1909.
Peyfuss 1974 Max Demeter Peyfuss, Die aromunische Frage (shqip. Pikpyetja arumune),
ien/Kln/Graz, Herman Bhlaus Nachf., 1974.
Peyfuss 1989 Max Demeter Peyfuss, Die Druckerei von Moschopolis (shqip. Shtypshkronja e
Voskopojs), 17311769, ien/Kln, Bhlaus, Verlag, 1989.
Poghirc 1969 . Pogirk, Influena autohton, n Istoria limbii romne (shqip. Ndikimi autokton n
Historin e gjuhs rumune), II, Bucureti, Editura Academiei, 1969, p. 313365.
Russu 1981 I. I. Russu, Etnogeneza romnilor (shqip. Etnogjeneza e rumunve), Bucureti,
Editura tiinific i Enciclopedic, 1981.
Saramandu 1972 Nikolae Saramandu, Cercetri asupra aromnei vorbite n Dobrogea (shqip.
Krkime mbi arumanishten e folur n Dobroxhea), Bucureti, Editura Academiei, 1972.
Saramandu 1987 Nikolae Saramandu, Concordane etimologice i lexicale romno-albaneze
(shqip. Prputhje etimologjike dhe gjuhsore rumuno-shqiptare), n Studii i cercetri lingvistice
(shqip. Studime dhe krkime gjuhsore), XXXVIII, 1987, nr. 2, p. 126141.

32

Saramandu 1991 Nikolae Saramandu, Probleme ale studierii substratului aromnei (shqip.
Probleme t studimit t nnshtress arumune), n Studii i cercetri lingvistice (shqip. Studime
dhe krkime gjuhsore), XLII, 1991, nr. 34, p. 119123.
Saramandu 1996 Nikolae Saramandu, Romano-balcanica. Flexiunea de gen a numeralului trei n
aromn (shqip. Romano-ballkanika. Ndryshimi i gjinis i numrorit tre n arumanisht), n Studii
i cercetri lingvistice (shqip. Studime dhe krkime gjuhsore), XLVII, 1996, nr. 16, p. 207215.
Saramandu 1998 Nikolae Saramandu, Les rapports entre le thrace-dace et les anciennes langues
europennes (sur les donnes de lAtlas Linguarum Europae) (shqip. Marrdhniet thrako-dakas
dhe gjuht e lashta europiane), n The Thracian orld at the Crossroads of Civilizations (shqip.
Bota thrakase n udhkryqet e civilizimeve), vol. II, Bucureti, 1998, p. 673678.
Saramandu 2010 Nikolae Saramandu, Concordane lingvistice romno-albaneze (shqip.
Prputhje etimologjike dhe gjuhsore rumuno-shqiptare), n vol. Studii de limba romn. Omagiu
profesorului Grigore Brncu (shqip. Studime t gjuhs rumune. Homazh profesorit Grigore
Brnkush), Bucureti, Editura Universitii, 2010, p. 203208.
Thunmann 1774 Johann Thunmann, ber die Geschichte und Sprache der Albaner und der
lachen (shqip. Mbi historin dhe gjuhn shqipe e at vllehe), n vol. Untersuchungen ber die
Geschichte der stlichen europischen Vlker (shqip. Studime mbi popujt e Europs Lindore), 1.
Theil, Leipzig, 1774, p. 169366.
Vtshesku 1997 Ktlina Vtshesku, Vocabularul de origine latin din limba albanez n
comparaie cu romna (shqip. Fjalori me origjin latine nga gjuha shqipe i krahasuar me
rumanishtn), Bucureti, 1997.
SHNIME
sht e sigurt se Nektarie Trpu ishte arumun me origjin nga Voskopoja (Drimba 1955:342).
Autori e merr informacionin nga Per. Papahaxhi: shum burra t msuar e morrn fluturimin nga ky
qytet i lulzuar [Voskopoj] (Papahaxhi 1909: 10; shiko edhe shnimin 6 tek faqja 11).
Punimi I Johann Thunmann-it ka dal n volumin Untersuchungen ber die Geschichte der
stlichen europischen Vlker, Erster Theil, Leipzig, 1774, p. 169366.
Ky punim sht ribotuar n vitin 1802.
Shkrimi i Daniilit, i cili u prdor si fjalor bashkbisedimi, ka njohur edhe disa ripublikime te
pjesshme n shekullin e XIX-t, pr shembull vetm t tekstit n gjuhn greke dhe bullgare (cf.
Kapidan 1932:54).
Th. Kapidan konsideron se sht e mundur q Ukuta t ket pasur dijeni sa i prket punimit t
Thunmann-itKa mundsi q zotria e tij t marr nn konsiderat veprn historike t Thunmann-it,
n t ciln pr t parn her flitet pr romanitetin e arumuneve. Kjo duket nga fakti si Ukuta nuk i
quan m arumunt si Vlahi din Misia, , shqip. Vllehet e Misias, por Romano-Vlahi, , shqip.
Romano-Vlleh. Ky emr i ri, shfaqet sikurse e pam q n kopertin: femijt Romano-Vlleh
t msojn libr romano-vlleh (Kapidan 1932: 61-63)

33

George Konstantin Rozha, Untersuchungen ber die Romanier order sogenannten lachen,
elche jenseits der Donau ohnen [Krkime mbi rumunt ose t ashtuquajturit vllehe q jetojn
pertj Danubit], Pesta, 1808.
B. P. Hasdeu, Perit-au dacii?(shqip. A humbn valle dakt?), dhe n, , Flete historie dhe
letrsie, Iash, 1860, nr. II-V (prill-korrik).
B. P. Hasdeu, Strat i Substrat (shqip. Shtres dhe Nnshtres), Genealogia popoarelor
balcanice (shqip. Gjenealogjia e popujve ballkanike), n, , Analele Academiei Romne, , , shqip.
Analet e Akademis Rumune, seria II, tom XIV, 1891-1892, f. 225-261.
29
B. P. Hasdeu, Cine sunt albanezii? (shqip. Cilt jan shqiptart?), n Analet e Akademis
Rumune, seria II, tom XXIII, 1901, f. 103-113.

29

Nj prmbledhje t arritjeve n hulumtimin e ktij problemi ka dhn tani s fundi Rexhep Ismajli; shih: Shqipja dhe
gjuht e Ballkanit. Konferenc shkencore e mbajtur m 1011 nntor n Prishtin. Akademia e Shkencave dhe e Arteve
e Kosovs. Prishtin, 2012, f. 185215.

34

FAQE NGA BASHKPUNIMI I GJUHTARVE SHQIPTAR

ME GJUHTART RUMUN
Prof. dr. Emil Lafe
Akademia e Shkencave t Shqipris
sht e njohur se Rumania ka qen nj vend mikprits pr shqiptart, sidomos q nga shek. XIX
dhe vijon t mbetet i till. Kjo ka krijuar nj atmosfer miqsie e mirkuptimi, q u zhvillua edhe
m shum n gjysmn e dyt t shek. XX, kur Rumania u b atdheu universitar i qindra t rinjve
shqiptar, disa prej t cilve jan tashm figura t njohura t jets intelektuale n Shqipri. N kt
kuadr t prgjithshm spikatin marrdhnie bashkpunimi shkencor edhe n fushn e gjuhsis.
Ato jan ushqyer nga problematika shkencore komplekse dhe plot enigma e kontakteve ndrmjet
shqipes e rumanishtes n shekujt e mesjets s hershme, nga roli i tyre qendror n Lidhjen
gjuhsore ballkanike, nga ngjashmrit n strukturn fonetike e gramatikore.
Prfshirja e shqipes n rrethin e studimeve t gjuhsis rumune lidhet edhe me nj numr jo t
vogl fjalsh t lashta t prbashkta, q sipas studiuesve t ndryshm shkojn nga rreth 70 n rreth
100. Kto jan fjal si ajk - alc, avull - abur, bardh - barz, flutur - fluture, gardh - gard, grop
- groap, klbaz - glbeaz, mosh - mo (plak), neprk - nprc, shkrumb - skrum, shtrung strung etj. Nuk do t hyj ktu n interpretimet e burimit t ktyre fjalve dhe n dallimet e
gjuhtarve rumun e shqiptar n kt shtje.30 Me rndsi sht q kto fjal dhe disa analogji
gramatikore (si nyja e prapme, q e dallon rumanishten nga gjuht e tjera romane), do t mbeten nj
nyj lidhse e fort ndrmjet gjuhsis rumune dhe gjuhsis shqiptare.
Nj rol t veant kan luajtur marrdhniet e drejtprdrejta kolegjiale dhe fryma e nj
mirkuptimi shembullor e preks ndrmjet personaliteteve t paprsritshme t gjuhsis shqiptare
e rumune, si jan Aleksandr Xhuvani (1881961), Eqrem abej (19081980), Mahir Domi
(19152000), Shaban Demiraj (1920) dhe Iorgu Iordan (18881986), Alexandru Rosetti (1895
1990), Alexandru Graur (19001988), Emil Petrovici (18991968), Haralambie Mihescu (1907
1985), Grigore Brncu (1929) etj.
Do ta vijoj fjaln time ktu me disa kujtime. Ishte viti shkollor 19581959, viti i katrt i
studimeve universitare pr mua n degn e gjuhs shqipe dhe t letrsis. At vit kishte ardhur n
Tiran pr kualifikim n albanologji nj gjuhtar i ri rumun, Grigore Brncu. Ai msonte gjuhn
shqipe (nprmjet frngjishtes) me prof. Lirak Dodbibn, njkohsisht ndiqte me kursin ton
leksionet e prof. E. abejt (Histori e gjuhs shqipe; Fonetik historike) dhe t prof. M. Domit
(Sintaks, Morfologji historike). Mundohej ti kuptonte dhe t mbante shnime. Prof. Mahir Domi
m ngarkoi q ta ndihmoja Grigorin pr t zotruar shqipen e folur. Dhe kshtu, pasditeve rreth ors
6 takoheshim te hotel Dajti dhe bnim nj shtitje duke biseduar deri te sheshi i Universitetit e
pastaj ktheheshim drejt sheshit Sknderbej. Grigori kishte qejf te pinte me mua nga nj raki t
30

Mbi elementet autoktone t rumanishtes - n Konferenca e Dyt e Studimeve Albanologjike me rastin e 500-vjetorit
t vdekjes s Sknderbeut. Tiran, 1218 janar 1968. III. Universiteti Shtetror i Tirans - Instituti i Historis dhe i
Gjuhsis. Tiran, 1970, 127129; shih dhe diskutimin e E. abejt, po aty, f. 329.

35

vogl te Gastronomi i dikurshm n hyrje t Rrugs s Durrsit dhe aty ndaheshim e un shkoja
n mensn e studentve aty pran. Grigori, 9 vjet m i madh se un, kishte kryer studimet m 1953
dhe qe asistent n katedrn e gjuhs rumune n Universitetin e Bukureshtit. N at koh shef i
katedrs ishte akademiku Al. Rosetti. Grigori ishte nj adhurues i tij, jo vetm pr vlerat shkencore
t atij dijetari. Me ato q m tregonte G. Brncu-i, akademiku Al. Rosetti ka qen me t vrtet nj
burr i rrall, vizionar, zemrgjer, dinte tu hapte horizont t rinjve, ti drejtonte e ti frymzonte.
Ishte shkenctar me emr dhe me njohje t gjera n botn e jashtme. I vinin dendur libra nga
kolegt. Al. Rosetti i kishte kaluar t gjashtdhjetat ather. Bnte mbledhjen e katedrs pr shtjet
e zakonshme dhe pastaj u thoshte: M kan ardhur kta libra, po un tani skam koh t lexoj,
duhet t shkruaj. Librat ua ndante asistentve sipas tematiks dhe i ngarkonte q ti lexonin me
vmendje dhe t zhvillonin nga nj informacion e diskutim n katedr. Kshtu prfitonte gjith
katedra dhe kto informacione bheshin nj shkoll kualifikimi.
Akad. Al. Rosetti ka punuar shum pr ndriimin e historis s gjuhs rumune dhe ka botuar nj
varg studimesh pr kt. N t dyja botimet e veprs s tij Istoria limbii romne (19641966 n 6
vllime dhe 1968 n nj vllim) u jep nj vend t mir lidhjeve t gjuhs shqipe me rumanishten,
flet pr elementet e shqipes n rumanishten, citon studime t A. Xhuvanit, E. abejt dhe n
treguesin e fjalve ka rreth 400 fjal t shqipes, q i ka trajtuar gjat veprs. Po ashtu edhe te vepra
tjetr kolektive Istoria limbii romne, vll. II (Akademia e Shkencave e Rumanis, 1969), ku ai
sht redaktor prgjegjs, krahasimet me shqipen zn nj vend t gjer (mbi 300 fjal). Al. Rosetti
ka qen ithtar i tezs pr burimin ilir t shqipes, por edhe me nj komponent trak; n kt mes
elementit ilir i njeh karakterin kentum, ndrsa elementit trak karakterin satem, duke i caktuar si
shqipes, ashtu dhe rumanishtes, nj vend t ndrmjetm n kt klasifikim dikotomik t gjuhve
indoevropiane. N kumtesn e drguar pr Konferencn e Dyt t Studimeve Albanologjike (1968),
ai shprehej pr nj ardhje t von t Shqiptarve n viset bregdetare, nisur nga terminologjia e
peshkimit dhe e lundrimit, q jan, sipas tij, t huazuara31; kjo i dha shkas E. abejt pr t
rishprehur qndrimin e tij t njohur ndaj ktij argumenti dhe pr t vlersuar si m t bazuara
qndrimet e mparshme t Al. Rosetti-t.
Ishte Al. Rosetti q e drgoi G. Brncu-in n Shqipri, ashtu si drgoi edhe asistent t tjer
gjetiu, n Paris, n Padov, n ikago. G. Brncu-it i ra Tirana, por m von qndroi edhe dy vjet
n Amsterdam si lektor i rumanishtes. Al. Rosetti ishte me t vrtet nj njeri gjenial, ashtu si e
quante G. Brncu-i n bisedat me mua. Ai dinte mir sa e nevojshme sht njohja e shqipes dhe e
gjuhsis shqiptare, gjithashtu njohja e arumanishtes s Shqipris32, pr nj studiues t historis s
gjuhs rumune. Investimi i tij me G. Brncu-in doli mjaft i frytshm.
G. Brncu-i ktu u miqsua me prof. E abejn e prof. M. Domin, si dhe me prof. A.
Xhuvanin. N at vit gjendej n Tiran edhe nj gjuhtar gjerman, ilfried Fiedler, asistent i M.
Lambertz-it. T dy lexonin Buzukun n transkriptimin e prof. E. abejt n zyrn e tij (kopja e
daktilografuar pr shtyp). G. Brncu-i qndroi n Shqipri deri nga fillimi i qershorit 1959; erdhi
31

Q m 1930 ai kishte botuar studimin Cercetri asupra graiului romnilor din Albania (Hulumtime mbi gjuhn e
Arumunve t Shqipris). Bucureti, 1930.
32
Shih artikullin: Les lments lexicaux autochtones dans le dialecte aroumain. - RRL 11/1966, nr. 6, f. 549565.

36

pr s dyti n janar 1966, kur zhvilloi nj anketim n pes lokalitete t banuara nga arumun, pr t
krahasuar elementet leksikore autoktone t arumanishtes me ato t dakorumanishtes33.
N shtator 1959 un u fillova punn si asistent n katedrn e gjuhs shqipe. prof. Mahir Domi
ishte n at koh prgjegjs i katedrs dhe prgjegjs i sektorit t gramatiks dhe dialektologjis n
Institutin e Historis e t Gjuhsis, q zinte ather katin e par t Fakultetit t Historis e t
Filologjis. Pata nj fat t madh (por q nuk e kam shfrytzuar mir), kur prof. M. Domi, meq nuk
kishte ndonj vend t lir n ndonj zyr tjetr, m mori n zyrn ku punonte ai vet me prof. E.
abejn; aty ishte edhe nj tryez me madhe e A. Xhuvanit, i cili vinte thuajse prdit dhe
qndronte rreth nj or e gjysm (po afrohej te t 80-at ather). N vitin 1955 ai kishte qen disa
jav n Rumani pr pushime, si zv. kryetar i Presidiumit t Kuvendit Popullor, ishte takuar me
koleg rumun dhe kishin lidhur miqsi e shkmbenin prshndetje e botime. Kshtu q n zyr
binte fjala pr emrat e njohur t gjuhsis rumune t asaj kohe si dhe pr G. Brncu-in, q qe
larguar me mbarimin e vitit shkollor 19581959.
M 14 mars t vitit 1960 u shnua 80-vjetori i prof. A. Xhuvanit dhe me at rast drejtoria e
Institutit mori vendim q t botohej nj vllim me studime pr nder t tij ose nj Festschrift, si
quhet gjermanisht. U ngrit nj redaksi dhe mua m caktuan sekretar. U prpilua nj list gjuhtarsh
nga vende t ndryshme, t cilt Instituti i ftonte q t merrnin pjes n kt vllim dhe t drgonin,
mundsisht brenda tre muajsh, shkrimet e tyre. Natyrisht q pjesa m e madhe e t ftuarve do t
ishin nga vendi, por meraku kryesor ishte q t sigurohej m par bashkpunimi i t jashtmve, se
ne ktu jemi! Nga Rumania u ftuan Al. Rosetti e Al Graur. Ata ishin edhe ndr t part q iu
prmbajtn afatit dhe drguan artikujt e tyre frngjisht. Artikulli i Al. Rosettit Balcano-Romanica
bn fjal pr reflektimin e grupeve latine ct e cs n rumanishte dhe pr interpretimin e fjals trake
isko; artikulli i Al. Graurit titullohet Mbi nj tip formulash t rimuara (si p. sh. cig-mig lodr
fmijsh; gj pa vler, khs. shqip xhingla-mingla). Ky vllim, q ishte menduar t dilte n vitin e
80-vjetorit t lindjes s A. Xhuvanit, pati nj odise m vete dhe u botua pas 26 vjetsh, m 1986.34
Por artikulli i par i nj gjuhtari rumun i botuar n Shqipri sht Lidhjet ndrmjet gjuhs rumune
dhe gjuhs shqipe i akad. Alexandru Graur35 (1957), ndrsa artikulli i par i nj gjuhtari shqiptar i
botuar n Rumani i takon prof. A. Xhuvanit: Rumnisch-albanische bereinstimmungen36
(1958); n kt artikull ai trajton disa shprehje frazeologjike q jan fjal pr fjal si n shqipe dhe
n rumanishte, p. sh. : Brnz bun n burduf da cine Djath i mir n lkur t qenit (thuhet pr
nj njeri t zgjuar e t aft, por t lig).

33

Studime filologjike dhe pedagogjike pr nder t prof. dr. Aleksandr Xhuvanit. tudes philologiques et pdagogiques
en lhonneur du prof. dr. Aleksandr Xhuvani. Akademia e Shkencave e RPS t Shqipris - Instituti i Gjuhsis dhe i
Letrsis / Acadmie des Sciences de la RPS dAlbanie - Institut de Linguistique et de Litterature. Tiran, 1986, f. 753.
34
BUSHTSShSh 11/1957, 2, 215217.
35
N Cercetri de lingvisti, Cluj, 1958. III, suppl., f. 461464 (Mlanges linguistiques offert Emile Petrovici par ses
amis trangers loccasion de son soixantime anniversaire). Botuar dhe shqip: Bashkprkime rumuno-shqiptare
(A. Xhuvani, Vepra, vll. 2, Akademia e Shkencave e RPSSH, Tiran, 1990, f. 408411.
36
Shih: Konferenca kombtare pr formimin e popullit shqiptar, t gjuhs dhe t kulturs s tij (Tiran, 25 korrik
1982). Akademia e Shkencave e RPS t Shqipris. Tiran, 1988, f. 241250.

37

Nj gjuhtar tjetr me merita t shquara n studimin e lidhjeve gjuhsore shqiptare-rumune

sht akad. H. Mihescu, filolog klasik dhe bizantinist. U mor kryesisht me elementet latine t
shqipes, duke br dhe shtresimin kronologjik e klasifikimin sipas prhapjes gjeografike t tyre. Ai
ka vn re se elementi latin i shqipes ka lidhje m fort me romanitetin perndimor dhe sht rezultat
i nj kontakti e ndikimi tepr t gjat e t dendur, prej disa shekujsh, me gjuhn e Roms, ka flet
n t mir t prejardhjes s shqiptarve nga nj popullsi q banonte n kohn antike n kt pjes t
Ballkanit Perndimor. H. Mihescu mori pjes n konferencn pr formimin e popullit shqiptar, t
gjuhs dhe t kulturs s tij (Tiran, 25 korrik 1982), ku mbajti kumtesn Linguistika dhe
etnogjeneza e shqiptarve37. Nj emr tjetr q duhet prmendur lidhur me temn e ksaj kumtese
sht edhe Lucia Djamo-Diaconia (? ?), gjuhtare me origjin nga Boboshtica e Kors, autore e
disa artikujve dhe recensioneve albanologjike.
Edhe gjuhtar shqiptar kan marr pjes n veprimtari shkencore n Rumani dhe kan botuar
n shtypin shkencor rumun. N Kolokuiumin Ndrkombtar pr Qytetrimet Ballkanike (Sinaia, 9
14 korrik 1962) morn pjes historiani Aleks Buda dhe gjuhtart Mahir Domi e Androkli
Kostallari. Eqrem abej38 dhe Jorgji Gjinari kan marr pjes n nj konferenc kombtare t
gjuhsis rumune. Marrdhniet ndrmjet studiuesve shqiptar e rumun n prgjithsi u shtuan me
formimin e Shoqats Ndrkombtare t Studimeve t Europs Juglindore (AIESEE), n mbledhjet
dhe kongreset e s cils kan marr pjes rregullisht edhe studiues shqiptar. Nj kujtim i paharruar
do t mbetet pr ne pjesmarrja n Kongresin VIII t AIESEE-s n Bukuresht (2428 gusht 1999).
Me specializimin e prof. Grigore Brncu-it pr albanologji n Tiran (19581959) dhe me
punn e tij t mtejshme e t disa gjuhtarve t tjer, mund t thuhet se albanologjia n Rumani u
prvijua si disiplin shkencore m vete, d. m. th. jo gjithnj n funksion t sqarimit t shtjeve t
gjuhs rumune e t historis s saj. Bibliografia e studimeve rumuno-shqiptare t akad. Grigore
Brncu-it sht shum e pasur. Para katr vjetsh u botua n Tiran nj prmbledhje studimesh t
tij t prkthyera n gjuhn shqipe me titullin Krkime mbi fondin trako-dak t gjuhs rumune39.
Autori ka shkruar nj parathnie t posame pr lexuesin shqiptar, q sht nj sintez e mendimit
t tij pr lidhjet gjuhsore shqiptaro-rumune. Kontribut t shquar n kt fush po jep prej rreth 40
vjetsh studiuesja Ctlina Vtescu, dishepull shkencor i prof. Grigore Brncu-it dhe e brezit t
vjetr t gjuhtarve rumun, pjesmarrse n konferencn ton. Ajo ka shkruar dhjetra artikuj e
studime nga fusha e ballkanologjis dhe romanistiks, duke hulumtuar sidomos marrdhniet
leksikore shqiptaro-rumune e shqiptaro-rumune-sllave, histori fjalsh e huazimesh, grupe fjalsh n
fusha t caktuara leksikore, po edhe shtje t gramatiks e t fonetiks. Dshiroj t prmend
veanrisht veprn e saj Leksiku me origjin latine i gjuhs shqipe n krahasim me

37

M 1960 E. abej kishte marr nj ftes nga Iorgu Iordan pr t ndjekur gjat muajit gusht t atij viti kurset verore
pr gjuhn, letrsin, historin dhe artin e popullit rumun, q organizonte Universiteti i Bukureshtit n Sinaia (qendr
klimatike n malet Karpate). Ftesa nuk u shfrytzua.
38
Grigore Brncu, Krkime mbi fondin trako-dak t gjuhs rumune. Shtpia botuese 55. Tiran, s. a., f. 206 recension nga
Mimoza Karagjozi-Kore SFil 64(47)/2010, 12, 187197.
39
Vocabularul de origine latin din limba albanez n comparaie cu romna. Institutul Romn de tracologie.
Bibliotheca Thracologica XIX. Bucureti 1997, V + f. 545.

38

rumanishten40, nj vepr sa analitike, aq dhe prgjithsuese, q ka merituar dhe meriton lavdrime

t posame. Jasht sfers s mirfillt t gjuhsis, por me shum rndsi pr historin e kulturs
dhe t jets mendore shqiptare, sht studimi i saj Veprimtaria intelektuale dhe kulturore e
Shqiptarve t Rumanis (18441912)41.
Kontaktet personale q patn gjuhtart rumun e shqiptar n konferenca t ndryshme n
Rumani, n Shqipri e n vende t tjera ndihmuan n njohjen e gjuhsis shqiptare n mjediset
shkencore rumune dhe n njohjen e arritjeve t gjuhsis rumune, e sidomos t botimeve t shumta
t saj, nga gjuhtart shqiptar. Prof. E. abej na kshillonte her pas here: Mos dgjoni vetm nj
pal kambana! Kjo kshill sht veanrisht vlefshme n diskutimet rreth marrdhnieve t
shqipes me rumanishten: duhet t njohim m mir pikpamjet e njri-tjetrit pr ta uar m prpara
krkimin. Pikrisht pr kt n vllimin homazh pr prof. Grigore Brncu-in e kemi vn kt
kshill si nntitull t kontributit ton modest42 pr kolegun e nderuar dhe jemi prpjekur ta mbajm
parasysh.
Lidhur me temn e ksaj konference e t ksaj kumtese dua t prmend gjithashtu se Biblioteka
e Akademis s Shkencave t Rumanis ka pasur shkmbim t rregullt botimesh me Bibliotekn e
Akademis son t Shkencave dhe u ka drguar bujarisht shum botime edhe studiuesve t veant
(ndr ta edhe un), sidomos me ndrmjetsimin e kolegut Gr. Brncu. Kto botime kan qen
shum t dobishme pr ne, pasi na kan shrbyer, nga njra an, pr t zgjeruar horizontin ton
shkencor n prgjithsi, dhe nga ana tjetr, pr t ndrmarr dhe ne vepra e studime t ngjashme,
duke prfituar nga prvoja e kolegve rumun. Si rezultat i ktyre mund t pohohet se lidhjet e
gjuhsis shqiptare me gjuhsin rumune kan qen t qndrueshme e t frytshme, me gjith
rrethanat politike t pafavorshme pas vitit 1961. Bibliografia e studimeve t botuara pr shqipen e
rumanishten nga gjuhtart rumun e shqiptar sht shum e pasur dhe rrok jo vetm shtje t
historis s ktyre gjuhve, por edhe t gjendjes s sotme t tyre.
Zhvillimet e gjuhsis n Rumani jan ndjekur me vmendje te ne dhe kan shrbyer si
shembull. Me zell t veant shfletonte shtypin shkencor rumun prof. Mahir Domi. N faqet e
revistave Buletin i USHT Studime filologjike ai ka botuar her pas here informacione pr
veprat dhe veprimtarit e gjuhsis rumune. N fillim t viteve 60 prof. M. Domi shtronte si
objektiva t sektorit ton nj gramatik akademike prshkruese e normative, afrsisht si ajo e
rumanishtes, dhe nj atlas dialektologjik t gjuhs shqipe. Ai ndiqte me kujdes diskutimet dhe
punn q bhej n Rumani n kto drejtime. M 1963 doli botimi i dyt i plotsuar e i rishikuar i
gramatiks s gjuhs rumune n dy vllime43. Kemi prfituar shum nga ajo vepr akademike, nga

40

Activitatea intelectual i cultural a albanezilor din Romnia : (1844 1912). 1984.

Emil Lafe; Genc Lafe, I rapporti linguistici rumeno-albanesi nella visione di Grigore Brncu. Studii de limba
romn. Omagiu Profesorului Grigore Brncu. Editori: Gh. Chivu, Oana U Brbulescu. Universitatea din Bucureti
Facultatea de Litere. Editura Universitii din Bucureti, 2010, 115120.
42
Gramatica limbii romne. Vol. I., 437 f. ; Vol. II. 587 f. Academia RP Romne, Bucureti, 1963.
43
S. Floqi, Constructions tautologiques en albanais contemporain (et concordances albano-roumaines). - SAlb 1/1966,
2, 129144; Konstrukte tautologjike n shqipen e sotme (dhe paralele shqip rumanisht). - SFil 22(5)/1968, 3, 357;
Emil Lafe, La rptition comme moyen grammatical dexpresion de laspect et du haut degr en albanais (Considr
41

39

ndrtimi dhe shtjellimi i kapitujve, po edhe nga kriteret teknike t saj. Kur erdhi pr s dyti Gr.
Brncu-i n Shqipri, n janar 1966, m pyeti si m ishte dukur Gramatika q ma kishte drguar.
Un kisha vn re se n grupin e autorve t ksaj gramatike, t hartuar nn drejtimin e akad. Al.
Graur, ishin vetm dy bura dhe nja 12 gra. Prandaj iu prgjigja si me shaka: Pun grash!.
Prandaj sht shum e mir! ma ktheu. Sepse grat punojn me m shum kujdes se burrat.
Dhe kishte t drejt. Edhe tek ne po vjen koha q studimet filologjike t ngrihen n nj shkall m
t lart me punn e kujdesshme t grave. Nga gramatika akademike e rumanishtes prof. Spiro Floqi
dhe un morm iden e kumtesave tona pr Kongresin e Par t Studimeve Ballkanike n Sofje
(1966)44, sepse kto tema, d. m. th. ndrtimet tautologjike dhe prsritja, n at gramatik jan
trajtuar n nj nnkapitull t veant (vll. II. 407421) dhe ne kishim vn re mjaft ngjashmri me
shqipen.
sht rasti t prmend ktu ndihmn q ka dhn Akademia e Shkencave e Rumanis pr disa
botime tonat. M 1963 (nj koh kur marrdhniet ndrmjet dy vendeve ishin ftohur) u shtypn n
Rumani, me tirazh 3100 kopje dhe me cilsi shum t mir, dhjet fjalort e par terminologjik
shqip-frngjisht-rusisht t punuar n Institutin e Gjuhsis n Tiran, gjithsej 1018 faqe. Por nderi
m i madh q Akademia e Shkencave e Rumanis i ka br gjuhsis shqiptare ka qen shtypja e dy
vllimeve t botimit kritik t Mesharit t Gjon Buzukut, punuar nga prof. Eqrem abej. Kjo vepr
qe prgatitur pr shtyp q m 1958. N Shqipri nuk ishin ather kushtet teknike pr shtypjen e nj
vepre t till. Nj prpjekje e par pr ta shtypur n RDGJ nuk doli me sukses. Me sa di un, n ato
vite drejtor i Shtpis botuese t Akademis s Shkencave t Rumanis ka qen akademiku Al.
Graur. Fal dashamirsis s tij dhe prkrahjes edhe t akademikve t tjer t tjer q kishin
nderim t veant pr kolegun e tyre shqiptar dhe ndjenja simpatie t hapur pr Shqiprin e pr
popullin shqiptar, dy vllimet e Buzukut u shtypn n mnyr t shklqyer dhe mbeten nj
prmendore miqsie rumuno-shqiptare n fushn e shkencs e t kulturs.
T gjitha kto lidhje e marrdhnie t mbara t s shkuars duhet t shrbejn pr zgjerimin dhe
zhvillimin e mtejshm e t frytshm t bashkpunimit ndrmjet gjuhsis shqiptare e rumune.
Shenjat jan t mira. Vitin e kaluar gjuhtarja Renata Topiu, e njohur edhe si bashkautore e par e
fjalorit akademik shqip-rumanisht me 41 mij fjal, mbrojti me vlersime t larta doktoratn nn
udhheqjen shkencore t akad. Gr. Brncu me tem Frazeologji rumuno-shqiptare. Qenia e nj
bashksie t gjer arumune n Shqipri, q ruan gjuhn dhe traditat e veta, ka qen dhe mbetet
gjithashtu nj moment trheqs, veanrisht pr studiuesit rumun. Ekspedita n terren tek
arumunt e Shqipris ka br dialektologu Nicolae Saramandu. Fatmirsisht tek Arumunt e
Shqipris vrehet sot nj kndellje e traditave t tyre kulturore dhe nj dshir pr ta mbajtur t
gjall idiomn e tyre t veant. Edhe n gjendjen e sotme kjo bashksi prfaqson nj objekt

aussi par rapport au roumain). - SAlb 3/1966, 2, 113128; Prsritja si mjet gramatikor i shprehjes s aspektit dhe
shkalls siprore n gjuhn shqipe e par edhe n krahasim me rumanishten. - SFil 20(3)/1966, 4, f. 119137.
44
Vlleht. Historia dhe gjuha e tyre (Vshtrim historiko-gjuhsor). Monografi. Botimet Toena. Tiran, 2009, f. 228.

40

hulumtimi t shumfisht. Nj sprov t suksesshme pr kt na ka dhn studiuesja Spiridhulla

Poi me nj vshtrim monografik historiko-gjuhsor pr Vlleht e Shqipris45.
Mendoj se Universiteti Fan S. Noli i Kors mund t ishte nj qendr e krkimit shkencor si
pr trashgimin kulturore e shpirtrore arumune n Shqipri, ashtu edhe pr lidhjet shkencore
shqiptaro-rumune n fushn e gjuhsis, duke prfshir msimin cilsor t gjuhs e t letrsis
rumune. Ndr detyrat e para n kt drejtim do t ishin prpilimi i nj bibliografie dhe ngritja e nj
biblioteke t specializuar. Kora me qarkun e saj, si dihet, kan pasur historikisht lidhjet m t
dendura e m t qndrueshme me Rumanin. Kjo tradit, q vijon edhe sot n disa fusha, mund t
gjallrohet m tej edhe n fushn e studimeve e t veprimtarive gjuhsore. Organizimi i ksaj
konference nga Universiteti Fan Noli me pjesmarrjen aktive dhe t cilsuar t pedagoges
Daniela Stoica, si dhe gatishmria pr bashkpunim e institucioneve akademike t Rumanis jan
nj shenj premtuese. Uroj q konferenca jon t ket nj ndikim t mtejshm nxits n kt
drejtim.

Shkurtimet
BUSHTSShSh = Buletin i Universitetit Shtetror t Tirans Seria e shkencave shoqrore, Tiran,
19571963.
RRL = Revue Roumaine de Linguistique, Bucarest.
SAlb = Studia albanica, Tirana, 1964SFil = Studime filologjike, Tiran, 1964-

45

Shiko N. Resusuli, Il Messale di Giovanni Buzuku. Riproduzione e transcrizione, Citt del Vaticano, 1958, f. VII.

41

VREJTJE MBI LEKSIKUN E MESHARIT T

GJON BUZUKUT
Dr. Ctlina Vtescu
Instituti i Studimeve mbi Evropn Juglindore,
Academia Romn
Studimi i leksikut t krishter t gjuhs shqipe dhe t huazimeve t vjetra q shqipja i ka marr
nga latinishtja ka shfrtytzuar sistematikisht dhe nga shum pikpamje veprn e par t njohur n
kt gjuh. Si dihet, ka nj fjalor shum t dobishm t ktji shkrimi, q e ka hartuar Kol Ashta,
nj pasqyr komplete n fjalorin historik t gjuhs shqipe t S. E. Mannit, nj prdorim shum t
rndsishm e nj rradhe e gjer kontekstsh n fjalorin etimologjik t Eqrem abejt. Megjithat,
gjenden ende hollsira interesante mbi t cilat mund t trheqim vmendjen.
T mos lm mnjan informatn, q na jep Namik Ressuli, pran E. abejt, nj nga t dy
botuesit n trsi t veprs s Buzukut. Kshtu, n historin q bn n hyrjen e botimit t tij mbi
provat e bra para tij pr botim, Namik Ressuli thot se Meshari ka qen gjetur pr s dyti n
arkivin e Vatikanit, nga Giuseppe Schir, pikrrisht m 191246.
N botimin e tij, duke vn titujt t duhur pjesve prbrse, duke br drgimet t nevojshme
n tekstin biblik dhe duke propozuar nj prkthim latinisht bashkkohor pr pjesat pr t cilat
origjinalet nga epoka nuk jan ende t njohura, Namik Resuli jep nj ndihm e vlefshme q
lehtson mjaft prdorimin e ksaj vepre liturgjike katolike.
Kemi zgjedhur tekstet q lexohen n ceremonit t pagzimit e t celebrimit t martess, q
mbajn udhzime q i jepen priftit ti ndjek n kto ceremoni dhe tekstet t lutjeve prkatse.
Ashtu si tregon Ressuli, kto tekste hyjn n pjesn e par t librit, Rituale romano; pjesa e dyt t
librit e formon vet meshari47. Rituale romano, pas shpjegimeve q gjenden n Enciclopedia
cattolica48, sht nj libr liturgjik q prfshin ceremonit rreth bekimeve dhe sakramenteve; sht
vendi ktu t vrejm se fjala sakrament, i marr nga italishtja, si term kishtar katolik pr emrtimin
t fshehtsive t shenjta t fes, e gjejm jo vetm te Buzuku, por edhe m 1635, n fjalorin
latinisht-shqip t Frng Bardhit (p. 138: sacramentum: sacrament; Bardhi ka gjithashtu, nga e njjta
familje fjalsh, huazimet t vjetra nga latinishtja, me sh- n fillimin e fjals dhe jo me s-: folja me
shkruem dhe togfjalshi kafsh e shkrueme, pr lat. sacrare dhe sacrum. Te Buzuku, Virgjna e
shkrueme)49.

46

Shiko dhe karakterizimin e br Mesharit nga Mahir Domi : Meshari prmban lnd t ndryshme kishtare dhe pjest
kryesore t liturgjis katolike (Fjalori enciklopedik shqiptar, botim i ri nn kryeredaksin e Emil Lafe, I, Tiran, 2008,
f. 350).
47
Enciclopedia cattolica, X, col. 1010.
48
Shiko edhe S. E. Mann, An Historical Albanain English Dictionary, Londra-Ne York-Toronto, 1948, f. 445, E.
abej, Iberoromanishtja dhe shqipja, izoglosat e tyre latine, n Studime filologjike, 1976, 4, f. 70.
49
N tekstin latin q jep Ressuli (f. 398): Hic explicit baptismus.

42

1. Pjesa q prmban meshn e pagzimit ka 11 shtylla dhe mban titullin latinisht Exorcista
cathecuminorum. Emri shqip po del n mbarimin e tekstit, ku thuhet Ktu u mbaruo Bagmi50. Si
tregon abej, bagm me kuptimin pagzim sht karakteristik pr veprn e Buzukut dhe pr
gegrishten e vjetr veriore kishtare, duke pasur nj etimologji e pasigurt, ndoshta, megjithat,
latine51. Titulli latinisht shpjegohet duke mbajtur parasysh faktin se mesha n kishn katolike mban
traditn e vjetr t pagzimit t krishterve t par, n mas m t madhe pr t rritur duke qen
fjala mjaft m e von pr fmij. T rriturit pagzoheshin pas nj periudhe mjaft t gjat
prgatitjeje, n t ciln mbanin emrin cathecumini ata t cilt ishin thrritur pr t msuar me
qllim t krishtrohen, duke u pagzuar52.
Nj pjes interesante n ceremonin katolike, q gjendet prpara vet pagzimit, e ka emrin
bekimi i kryps. Buzuku mban pr kt rit titullin latin, benedictio salis, jep lutjen ndaj Zotit me an
t s cils i krishteri i ardhshm merr krypn e bekuar q jep shij e mbl gjith elementeve t
jets. Kripa e Zotit (krypa e Tinzot) sht simbol i njohjes, simbol i urtsis, sjell gzim dhe
shpres n Zotin. Lutjes pr bekimin e krips i pasojn fjalt t drejtuar atij q pagzohet: accipe sal
sapientiae; te Buzuku: mer krypn e urts. N enciklopedin katolike53, sht prmendur zakonin
e romanve q u jepnin krip fmijve t vegjl, pr t mnjanuar shpirtrat e kqij. Autort pyetn
nse ka ndonj lidhje midis ktij zakoni antik dhe liturgjis katolike dhe tregojn se t ngrnt t
krips vazhdon t ket nj vler simbolik t fort te popujt rreth Mesdheut. Nj besim i ngjashm
ekziston edhe ndr rumunt. N nj mbledhje folklorike t bestytnive popullore, e dal n fillimin e
shekullit t kaluar, gjejm zakonin q lidhet me pagzimin, sipas t cilit, n veri t vendit, besohet
se sht mire t vsh krip mb gjoksin e foshnjes q duhet pagzuar si shenj t pasuris s
ardhshme. N t njjtn krahin, i jepet mamis, pas lindjes t t porsalindurit, nj grusht miell me
krip54.
Tek arumunt dhe tek meglenorumunt, kripa z gjithashtu nj vend t posam ndr zakonet
popullore t lidhura me lindjen. Mamia i jep gruas s re, q sht duke pritur t lind, nj kokrr
kripe ta haj. Po mamia v krip n ujn me t ciln lan fmijn e porsalindur. Kripa simbolizon
pasurin, fatin e mir dhe shndetin55.
Pas astit t bekimit t krips, n meshn katolike t pagzimit dhe, natyrisht, dhe n librin e
Buzukut, vijon ai ku prifti merr me gishtat pak pshtym me t ciln prek hundn e fmijs q e
pagzon. Duke e bekuar fmijn dhe duke e larguar dreqin, prifti i thot fmijs t hap vesht dhe

50

E. abej, Studime etimologjike n fush t shqipes, I, Tiran, 1982, f. 128-129.

Pr nj histori e pagzimit n botn antike dhe t periudhave prgatitore pr kt akt qensor fetar, sidomos n kishn
katolike, me krahasime me kishn ortodokse, shiko sintezn e br nga Eugen Jurca, Cateheza baptismal n
antichitatea cretin, Trgu Lpu, 2009, Idem, Ritualul Sfntului Botez destinuiri catehetice, Tg. Lpu, 2009.
52
Enciclopedia cattolica, X, shtylla 1653, 1654.
53
A. Gorovei, Credine i superstiii ale poporului romn, botim kritik, I. Oprian, Bukuresht, 2012, f. 51, 231.
54
P. Baravache, Datini de la natere si botez, Lumina, Bitolia/Monastir, Liceul Romn, II, 1904, 12, p. 340-344 ; D.
Cosmulei, Datini, credine i superstiii aromneti, Bucureti, 1909, p. 7, 8, 15 ; Emil rcomnicu, Obiceiuri i
credine macedoromne. Dicionar, Bucureti, 2009, p. 15 (s. v. aprarea natului)
55
Shiko E. Jurca, Ritualul sfntului botez ; destinuiri catehetice, Tg. Lpu, 2009, f. 50.
51

43

hundn dhe t ndiej emblsirn e jets56. Nj zakon shum t ngjashm t ksaj ceremonie katolike
ka dhe ndr arumunt lidhur me lindjen. Fjala sht jo pr nj pjes t meshs (arumunt jan
ortodoks), por pr nj zakon laik, popullor. Nna, ashtu si prifti tek katolikt, po merr me gishtat
pshtym n goj dhe me t lyen syt e hundn e fmijs, duke br shenjn e kryqit57.
2. N tekstin e Buzukut na kan trhequr vmendjen gjithashtu disa aspekte semantike.
Mesha e pagzimit sht, natyrisht, para s gjithash pr fmij. Termi i prgjithshm pr kt
nocion sht ai pr fmijn mashkull, djal: shumsi djelmt prkthen fjaln latine pueros58.
Barazimet me latinishten i bjm me tekstin e dhn n botimin e Namik Ressulit. Fjalori i Bardhit
(f. 115) prkthen puer me emrin zvoglues djalth, dhe abstrakti puerilitas me dielmnia. Ktu
mund t vm re dhe prdorimin e termit njeri me kuptimin burr, ku kemi pr t br me
prdorimin e anasjellt. N nj shembull i marr nga mesha e martess, e prashtu t i bjm ndim
t shembllenij mb nerit neri prkthen lat. vir. (sht fjala pr Evn, q Zoti e ka br si ndihm
Adamit, t cilit ti jet e ngjashme). Si shihet, djal dhe njeri bashkojn n mnyr t ngjashme t
dy kuptimet, fmij dhe fmij mashkull dhe, prkatsisht, qenie njerzore mashkullore dhe
burr.
Folja pyes, n krahasim me prdorimin e sotm, sht m afr kuptimit t etimonit latin, fakt q
jep, ndoshta, m shum siguri shpjegimit nga latinishtja59:. .. qish pyetn prej klishet shenjt?: quid
petis ab Ecclesia Dei? (me far krkimi drejtoheni kishs ?). Te Bardhi (f. 97) gjithashtu gjejm
prkthimin: petere: me lypun o me pyetun, petitio: t pyetun.
Termat fetar me origjin latine kan, si dihet, nj pozit qensore n fjalorin shqiptar: pr
shembull, pals sinonimike shok e fqinj pr lat. socium et proximum (ku fqin vjen nga lat. vicinus) i
rrin pran togfjalshit t formuar saktsisht me an t huazimve latine q dalin n tekstin latin:
shpirti i mallkuom: spiritus maledictus; shpirti shenjt: spiritus sanctus; shenjt e kryqs: signum
krucis; shqyt i fes: scutum fidei; veprat e dreqit: opera satane (barazimi satana: dreq, ku dreq,
ashtu si rum. drac, vjen nga lat. draco, -onis, sht i dendur, nga sa kemi konstatuar, i vetmi).
Nj afrim m t dukshm ndaj kuptimit t etimonit shihet edhe n rastin e foljes kujtoj n
shembullin q vijon: E kjo kryp shkatroft gjith t kujtuom q ai i paligji kujtuom ka prmbi
kt t ri frujt: et hoc sal disperdat omne consilium quod malignus ille excogitaverit de hac nova
sobole. Njihet se Bardhi (f. 13) prkthen gjithashtu cogitare: me kujtuem, cogitatio: t kujtuem. N
shqipen bashkkohore kuptimi sht larguar ndaj atij t etimonit.
E kemi dhn shembullin n trsi sepse sht interesant edhe pr shakak t togut t ri frujt q
prkthen togun latin nova sobole. Lat. soboles ka kuptimet fmij dhe filiz, njemz. Buzuku
prdor termin frujt, t marr nga lat. fructus. Ky prdorim na drgon tek fjala rumune plod, e marr
nga sllavishtja, q ka gjithashtu t dy kuptimet, fmij dhe pem, fjal q del n t njjtat
56

P. Baravache, vep.i cit., f. 145.

Meshari n botimin e abejt, II, f. 69.
58
Meyer. Etym. rterbuch. des Alb., f. 360 : < lat. *petio < peto. Fjala ka qen spjeguar n shum mnyra si huazim
ose si term autokton. Shiko bibliografin te Vl. Orel, Albanian Etymological Dictionary, Leiden, Boston, Kln, 1998, s.
v. Orel vet e quan fjal autoktone, e lidhur me lat. puto.
59
Coresi, Tlcul evangheliilor i Molitvenic rumnesc, botim kritik nga Vladimir Drimba, hyrje nga Ion Gheie,
Bukuresht, 1998, p. 195.
57

44

kontekste liturgjike. sht pr t vrejtur se Bardhi prkthen soboles vetm me bijt dhe bijat, pa
prdorur terma nga fjalori botanik, si Buzuku. N pjesn q i sht kushtuar martess gjejm nj
afrim tjetr me rumanishten. Lat. hic iuvenis vir sht prkthyer nga Buzuku me ky trim. Termi
formon me fjaln vash, e prdorur me kuptimin nuse, nj ift leksikor q del shpesh n poezit
popullore. N nj tekst rumun bashkkohor, q do t prmendim m posht, t dhjakut Coresi60, n
kontekstin q mban fjaln shqipe trim del fjala rumune voinic. Termi rumun, me origjin sllave,
prkon semantikisht me termin shqip dhe ka t njjtin prdorim folklorik.
I huazuar nga lat. patior, psoj sht prdorur n shembullin q vijon me nj kuptim interesant
q e bn sinonim me provoj : e shohn e psonjn sa i ambl ansht i mujtuni Zot. Kuptimi del
me qartsi edhe nga shoqrimi me foljen shoh. N latinishten, teksti sht : et vident et gustant
quam suavis est omnipotens Domnus. Kuptimi rrjedh, ndoshta, nga ideja e t msuarit me dika, jo
gjithmon t keq.
Meshari vrteton se shqipja e prkthimeve t para njihte kuptimin fjal t termit me origjin
sllave bised. Ky kuptim sht humbur me kohn, por nuk duhet vr n dyshim. Nj shembull i
sigurt61 sht ky: tue u kujtuom anso besedsh qi flet Shpirti shenjt pr goj t Salomonit urt.
Teksti latin : recordatus verborum illorum quae dicit Spiritus sanctus per os Salomonis sapientis.
Shembulli sht prfocuar nga nj cop q rimerr iden, duke prdorur sinonimin fjal: E prap
kt fjal flet mb tjetr vend (: lat. Et item hoc verborum dicit n alio loco). Fjala sllave ka hyr
dhe n rumanishte. N prkthimet t vjetra rumune, fjala besead ka shpesh her kuptimin fjal
dhe m rrall kuptimin fjalim, kuvend. Termi sht t njohur sot vetm n t folmet veriore, me
kuptimin fjal.
3. Po qndrojm pak n leksikun e lutjes Pater noster, pr t cilin Buzuku saktson: Mbasandaj
thuo prift Pater noster, qi vjen me thashun shqip. Ky pohim i papritur do me thn se gjuha e
lutjes do t ishte shqip n fardor rrethan? Zakonisht, edhe n koh t meshs n gjuhn latine,
prifti thoshte shqip Ati yn? Ndoshta, libri i Buzukut kishte si qllim kryesor t ndrioj pr
priftrinjt shqiptar tekstin latin q ata nuk merrnin m vesh dhe tiu shpjegoj n gjuhn e tyre si
duhet t shkoj mesha.
Po krahasojm tekstin shqip me dy variante t lutjes n gjuhn rumune nga gjysma e dyt t
shekullit XVI. Nj variant sht botuar m 1567 nga Coresi n mbledhjen e par t lutjeve t
shtypur rumanisht, Molitvenic rumnesc62. Libri rumun prfshin t njjtn lnd si libri shqiptar,

60

Shembulli nuk sht te E. abej, Studime etimologjike n fush t shqipes, II, Tirana, 1976, s. v., abej duke dyshuar

se kuptimi fjal ka ekzistuar. Ai jep shembuj t tjer q lejojn supozimin se bised kishte kuptimin fjal, edhe pse
ai vet i shpjegon ndryshe; shiko artikullin ton Rom. besead cuvnt, convorbire, alb. bised conversaie
(consideraii asupra mprumuturilor slave n romn i albanez), n Ctlina Vtescu, Studii romnoalbaneze.
Note semantice i etimologice, Bucureti, 2006.
61
Coresi, Tlcul evangheliilor i Molitvenic rumnesc.
62
Teksti sht botuar nga B. P. Hasdeu. Shiko B. P. Hasdeu, Luca Stroici, printele filologiei latino-romne, n B. P.
Hasdeu, Studii de lingvistic i filologie, botim kritik n dy vlime, me shnime dhe hyrje nga Gr. Brncu, vl. I,
Bukuresht, 1988, f. 34-48, 283-285; teksti i lutjes, n f. 40, 284. N f. 42 Hasdeu jep nj variante e tjetr e lutjes q ka
prap si autor Coresi.

45

sht nj liturgji ortodokse. Lutja sht pjes n meshn e pagzimit. Varianti tjetr rumun sht
nga viti 1593 dhe ka si autor nj bujar nga Moldova, Luca Stroici63.
Pikrisht n fillimin e lutjes, ka nj ndryshim midis tekstit shqip dhe tekstit rumanisht i vshtir
t shpjegohet. sht vshtir ta quajm nj ndryshim midis ortodoksve dhe katolikve. Teksti
shqip thot u festoft emnit tat, teksti rumun, n kto variante q kemi pr krahasim, dhe n
variantin e sotm, thot sfineasc-se numele tu, duke prdorur, n vend t foljes shqipe festoj
kremtoj, foljen a se sfini, t prejardhur nga emri sfnt shenjt. Nuk besojm se ekzistojn
varainte rumune t cilat prfshijn foljen e prejardhur nga srbtoare fest64. Prve ksaj, as
origjinalet greke dhe latine nuk kan foljen q t shpjegoj variantin e Buzukut, por kan nj folje t
prejardhur nga emri shenjt : gr. , lat. sanctificetur nomen tuum65. N
prkthimin e Dhiats s Re n toskrisht t botuar m 1910 n Manastir, po kemi variantin e pritur:
ushnjtroft emri yt (Matheu, VI, 9, Lluka, XI, 2). Kuptimi i ndrtimit t Buzuku duhet t jet
lavduar t jet emri tat, ndrtim q pajtohet me shprehjen rumune t prdorur n aste t tjera t
meshs: ludat fie numele Tu. Mendojm se, sidoqoft, ky fakt duhet hetuar n t ardhmen.
Ndoshta, zgjidhja e Buzukut mund t funksionoj si nj njoftim mbi origjinalin e prkthyer, duke
ndriuar nj far tradite. Nuk duhet ln mnjan fakti se fjalt q Buzuku prdor jan mjaft t reja,
nga italishtja: fest, festoj.
Nj tjetr ndryshim, i shkaktuar, me siguri kt her, nga ndryshimi midis tradits leksikore
katolike dhe asaj ortodokse sht ai midis togjeve regjnia jote n shqipe, mpria ta n
rumanishte. Shkrimtart shqiptar katolik t veriut prkthejn termin latin regnum, autort rumun
ortodoks termin imperium, mbas tradits bizantine. N varianten toske, ortodokse, nga viti
1910 artht mbretria jote.
sht vendi t trheqim vmendjen mbi nj afrim shum t papritur. N leksikun me t cilin
Buzuku prshkruan ceremonin e martess del nj shprehje q i prket ritit ortodoks. Pas mbarimit
t ceremonis s pagzimit, Buzuku shkruan: Ktu u mbaruo Bagmi e tash zan Kfill t vumit e
kunors. Teksti latin q jep Resuli thot: Hic explicit baptismus et nunc incipit matrimonium.
Endde kemi pr t hetuar se sa i njohur dhe sa i shpesht sht ky emrtim i lidhjes s martess, n
se mund t konsiderohet i prgjithshm ose jo n shqipen e vjetr. Bardhi nuk e ka. Ai jep t
martuemit pr matrimonium dhe shpjegon termin latin iugalis dhe togun italisht legame dei
matrimonio me an t togut fjalsh t lidhunit e grues e t burrit. Nj shenj, megjithat, se
sintagma v kunor ka mundur t qarkulloj dhe n mesin katolik shqiptar sht fakti se kurorzoj
sht mjaft i shpesht n shqipen e sotme dhe se ekziston edhe antonimi kurorzoj si emrtim pr

63

T gjith tekstet n rumanishten kan foljen e rrjedhur nga emri sfnt ; shiko mbledhjen e teksteve nga shekujt XVIXVIII q e ka br Eugenio Coseriu, Limba roman n faa Ocidentului. De la Genebrardus la Hervas. Cotribuii la
istoria cunoaterii limbii romne n Europa occidental, prktheu Andrei A. Avram, Cluj-Napoca, 1994.
64
Shiko tekstin e lutjes dhe spjegimet n Dictionnaire darchologie chrtienne et de liturgie, publi sous la direction
de Fernand Cabrol et Henri Leclercq, Paris, 1935, t. XII, shtyllat 2244-2255.
65
Prania e ky emrtimi ortodoks n nj tekst katolik nuk sht e vetme. Buzuku e prdor, megjith se rrall, dhe togun
mbretria jote, pran togut i pritur, dhe i zakonshm pr tekstin katolik, rregjnia jote.

46

t ndart e t martuarve (Fjalor, 1954), ndarje mbi t cilin fjalori shpjegues i 1954-s thot se
ndodh n gjyq; domethn se sht fjala pr nj term q nuk bn m pjes n leksikun fetar66.
4. M interesante se dallimet na duken disa prkime me rumanishten n leksikun me origjin
latine. N tekstin rumun e lutjes Ati yn t Luca Stroicit gjejm fjalin i iart nou detoriile noastre
cum i noi lsm detornicilor notri. Stroici nuk ka zvendsuar fjaln e trashguar detorie, as
fjaln e prejardhur detornic me hauzimet sllave greeal dhe greit67. N variantet rumune q i ka
mbledhur Coseriu, datorie dhe datornici dalin shum shpesh, sidomos n trevat t veriut. Coseriu68
sht i mendimit se sht fjala pr nj zgjedhje e krkuar nga origjinali grek. Nga sa shihet, Buzuku
ka t njjtn zgjedhje: E neve ne liro deturn tan por-si edhe na lirojm gjith ata qi neve na
jan detuor. Fakti se t dy autort veprojn n mnyr t ngjashme prforcon supozimin se nuk
sht fjala pr nj zgjedhje individuale, por pr nj tradit e gjat q fillon me origjinn latine t
leksikut fetar t dy gjuhve. N variantin latin t shekullit III t ers son q i prket Tertulianit,
kemi dimitte nobis debita nostra. sht pr t vrejtur se variantit rumun greeale, greiilor i
pajtohet varianti tosk fajet, fajtorve (n tekstin e Dhiats s re botuar n Manastir). Buzuku
prdor fjal t formuar nga bazat latine debitor, debitoris, q kan dhn formn e vjetr shqiptare
detuor dhe formn e vjetr rumune detoriu, dtoriu. Nga kto fjal shqiptare dhe rumune vijn
trajtat e sotme, shq. detyr, rum. detorie, detornic69.
Kjo pjes nga teksti i Buzukut na intereson ktu edhe pr nj shkak tjetr. E neve na liro
detyrn tan porsi edhe na lirojm gjith ata q neve na jan detuar tregon, pra, se shqipja duhet
t kishte huazuar foljen latine liberare. Liroj me kuptimin krkoj t falun bn pal me foljen a
ierta t rumanishtes q vazhdon lat. libertare. N shqipen e vjetr t veriut, liroj del shpesh bashk
me fjalt detyr, mpkat. Semantikisht kjo folje prkthen pikrisht etimonin latin liberare n togun
nga latinishtja kishtare libera me, domine70. Besojm se n tekstet t vjetra, duke filluar me at t
Buzukut, liroj nuk mund t vij nga mbiemri i lir, do me thn t jet nj formim t brendshm t
shqipes. Termi shpjegohet m mir si nj huazim nga latinishtja. Lutja mbaron n shqipen si n nj
radh t gjer variantesh n rumanishte: neve na liro K s keqi, i ne izbvete de cel ru. Duhet
vrejtur edhe se ktu folja liroj ka me t vrtet kuptimin shptoj nga; largoj nga rreziku, pra
tjetr kuptim nga shembujt e lartprmendur.
N kt kumtes u prpoqm t trheqim vmendjen mbi mnyrn e integrimit t plot t
fjalorit fetar me prejardhje latine n strukturn e tekstit t par q njohim n gjuhn shqipe. Tradita
e prdorimit t nj leksiku t pasur me prejardhje latine sht e fort dhe e dukshme. Pjesa e par e
ktji teksti liturgjik, Rituale romanum, jep nj lnd leksikore jashtzakonisht interesante pr
66

Shiko vrejtjet e Hasdeut, vep. cit., f. 40.

Vep. cit, f. 61.
68
Shiko H. Mihescu, La romanit dans le sud-est de lEurope, Bucureti, 1993, f. 36, 43 dhe V. Orel, s. v.
69
Shih pr kt tog A. Dauzat, J. Dubois, H. Mittrand, Nouveau dictionnaire tymologique et historique, ed. IV-a,
Paris, 1964, f. 421.
70
H. Pedersen, Die guttural im Albanesischen, KZ, 36. 1900, f. 35; E. abej, Fonetika historike e shqipes, 1960, f.
109.
67

47

mnyrn e ndrtimit t tekstit. Nj krkim t veant, pr shembull, i duhet kushtuar tekstit dhe mbi
mkatet mortar.
Kemi provuar, gjithashtu, t tregojm disa prkime interesante me gjuhn rumune ashtu si dalin
ato n disa tekste t s njjts periudh.
Nj rrug krkimi me interes n t ardhmen sht, nga sa kemi par deri tani, ajo e prshtatjeve
midis disa elementeve t ritit q gjenden n tekstin e Buzukut dhe disa dokeve dhe zakoneve t
rumuneve n veri dhe n jug t Tuns (pr shembull, prdorimi i krips pr mbrojtjen e
porsalindurit).

48

SQARIMI I SHTJEVE GJUHSORE T RUMANISHTES E T SHQIPES

KRKON EDHE KRAHASIMIN HISTORIK T DY GJUHVE
(Konsiderata pr librin Krkime mbi fondin trako-dak t gjuhs rumune t G. Brncu)
Prof. as. dr. Mimoza Karagjozi-Kore
Departamenti i gjuhs shqipe
Fakulteti i Historis dhe i Filologjis, UT
Bashkprkimet midis shqipes e rumanishtes jan br prej kohsh objekt studimesh. N to
problemi nuk mbetet vetem n sqarimin gjuhsor por implikon edhe shtjen e rndsishme t
etnogjenezs s dy popujve. Pr gjuhn shqipe, shpjegimi i formave t lashta bhet s pari,
nprmjet krahasimit t brendshm dhe n vijim t tij, si nj element ndihms, vjen krahasimi i
jashtm me gjuht e tjera e n veanti me rumanishten. Edhe pr rumanishten krahasimi me shqipen
sht i domosdoshm, pr t sqaruar problemin e gjenezs s gjuhs dhe t kombit rumun. M 1968
A. Rosseti theksoi se mund t nxjerrim prfundimin se shqipja, vazhduese e ilirishtes, ka qen
n kontakt n nj moment t caktuar t historis s saj n Siujdhesn Ballkanike me trakishten apo
dako-mezishten dhe ka qen ndikuar nga kjo gjuh, e cila i ka dhn elemente t nj serie termash e
tiparesh gramatikore karakteristike, t cilt i gjejm n rumanishte
Vitet 60 -70 t shek. XX solln nj varg studimesh n kt fush n Rumani. N studimet e I.
Russu, C. Poghirc, A. Vraciu, G. Brncu u shqyrtuan probleme t etimologjis s fondit autokton,
marrdhniet e shqipes me rumanishten etj.
Nj shtys t mtejshme u dhan ktyre studimeve edhe studiuesit bullgar, si: D. Deev
(1957), V. Georgiev (1960, 1968, 1977), I. Duridanov (1976). Ideja e tyre ishte se elementet
autoktone t prbashkta n shqipe dhe rumanishte jan trashguar nga substrati n seciln gjuh n
mnyr t pavarur.
Edhe studiuesit shqiptar me n krye E. abejin (1959, 1975, 1976) i studiuan n mnyr t
thelluar kto ngjashmri. Bashkprkimet e gjuhs popullore t dy popujve i gjejm edhe n veprn
e A. Xhuvanit, t sintakss te M. Domi e S. Floqi (1968, 1981).
N vazhdn e ktyre prpjekjeve t pandrprera vjen edhe libri i Grigore Brncu-it, Krkime
mbi fondin trako-dak t gjuhs rumune, Tiran 2009, i cili sht nj prmbledhje prej nnt
artikujsh: Transferimi n onomastik i fjalve t substratit; Nj mnyr fjalformimi e prbashkt
pr rumanishten e shqipen; Elemente leksikore autoktone n dialektin arumun; Zanorja /;
bashktingllorja /h/; Bashktingllorja /sh; Rotacizmi; Origjina e strukturs s numrorit n
rumanisht; Shnime mbi prapavendosjen e nyjs s shquarsis.
N hyrje t veprs autori parashtron disa parime mbi t cilat sht mbshtetur si dhe shtje t
metods s ndjekur. Artikujt e prfshir n kt vllim prekin t gjitha nnsistemet e gjuhs, si:
leksikun, gramatikn e fonetikn. Autori ka shfrytzuar nj literature t pasur e pr tu dhn
prgjigje shtjeve t msiprme sht mbshtetur n trajtimin e tyre edhe tek studiuesit e
mparshm a bashkkohor, t huaj ose rumun. T gjith studiuesit rumun i mbahen mendimit se
trajtat q i atribuohen substratit n rumanisht, mund t studiohen me sukses vetm prmes
krahasimit historik me shqipen. N kt hulli vijon edhe autori (f. 9), i cili shprehet Nj ndikim i

49

thjesht (shqipja mbi rumanishten apo anasjelltas) nuk mund t shpjegoj numrin kaq t madh t
ngjashmrive midis ktyre dy gjuhve; vetm prmes substratit mund t justifikohen trajtat e
prbashkta befasuese Duke pasur pr baz teorin e substratit, Grigore Brncu, n artikujt e
msiprm, shtjet gjuhsore t pazgjidhura, apo t diskutueshme pr rumanishten prpiqet ti
sqaroj prkatsisht duke i krahasuar edhe me gjuhn shqipe. I gjith punimi (f. 6) udhhiqet nga
koncepti se diversiteti i trajtave q i atribuohen substratit, mund t studiohet me sukses, n radh t
par, prmes krahasimit historik me shqipen.
Duke u ndalur n kt pik nuk mund t mos japim disa konsiderata q na duken t arsyeshme
pr kt shtje. Teoria e substratit nuk sht pranuar pr shqipen, e cila vjen pa ndrmjetshm nga
nj gjuh jogreke e Ballkanit t lasht. Q nga Pederseni 71 e ktej sht provuar q shqipja sht
vijuese e pandrprer e nj gjuhe satem t Ballkanit. G. Brncu (f. 9), n vijim t argumentit t tij
arrin n prfundimin se shum afr s vrtets m duket hipoteza q ngjashmrit midis dy
gjuhve shpjegohen nga nj gjuh e tret q flitej n kt zon n periudhn pararomake. Autori
nuk sqaron n se pr t kjo gjuh e tret sht ilirishtja, apo trakishtja, apo nj gjuh tjetr.
Sidoqoft kjo ka qen dhe pika ku studiuesit rumun jan ndar nga ata shqiptar. Nse pr
rumanishten mund t flasim pr substrat, pr shqipen nuk ka ndodhur ndrrim gjuhe. Edhe sikur pr
shqipen t pranohet nj idiom Trako-Dake, kjo nuk implikon ndonj substrat.
Por, si e thekson edhe vet, objektiv i puns s tij nuk jan dallimet q ekzistojn n t dyja
gjuht, por ngjashmrit e prkimet, q jan m t pakta, por edhe m t rndsishmet.
N artikullin e par: Transferimi n onomastik i fjalve t substratit, autori merr n shqyrtim
rreth 83 njsi leksikore t fondit autokton t rumanishtes. Vjetrsia e ktyre njsive leksikore, nga
analizat q bn autori, mund t provohet me kto argumente: ato jan t shprndara n t gjitha
dialektet e ksaj gjuhe. Kt shprndarje ai ia atribuon karakterit unitar t latinishtes danubiane si
dhe unitetit t grupeve sociale t rumunve n koht e vjetra, unitet q u ruajt e u forcua edhe nn
ndikimin romak. S dyti, pjesa m e madhe e tyre jan prdorur e prdoren si antroponime e
toponime. S treti, fondi onomastik q prbhet prej tyre gjendet n t gjitha dokumentet e vjetra t
gjuhs rumune. Nj tjetr veori dalluese sht se kto njsi t fondit autokton emrtojn kryesisht
fshatra, kodra, pyje, lumenj q iu prkasin, n trsi, realiteteve pastorale, jets s blegtorve.
Autori, pr shumicn e tyre, ka dhn edhe prgjegjsen n gjuhn shqipe, (pr kt i sht dashur
tiu referohet edhe studiuesve shqiptar72), psh: rum. Balt (Balte, Blteanu, Bltescu) - shq. si
emr fshati Beltoja (Shkodr), Baltza, Balt e Bardh; rum. Barz del si patronim: Barza, Barz,
Brzoiu, Brzeanu, Barzea etj. Kjo fjal n onomastik ka nj prdorim m t pakt pr shkak t
konkurrimit me fjaln alb i bardh q ka hyr n rumanisht nga latinishtja. Pr shqipen sjell emrat
e prvem: Bardhi, Bardha, Bardhec, Bardhuk, Bardhush, kurse n onomastik, Gur i Bardh,
Bardhaj (fshat n Shkodr), Bardhan (j), Barzanj. Ksaj analize i jan nnshtruar t 83 njsit q
sillen nga fondi i vjetr i rumanishtes, kurse ato q i dalin si emra t prvem, a si toponime edhe
71

Autori citon A. Dhrimon, A. Xhuvanin, E. abejn, I. Ajetin, Q. Haxhihasanin

Nj gj e till sht vrejtur edhe nga studiuesit shqiptar. Prof. abej vrente: vihet re aty nj pajtim mjaft i
madh q vrehet te paralelizmi i ngusht n shqiptimin dhe zhvillimin historik t tingujve, po shfaqet edhe n strukturn
morfologjike, si n fleksion, si n fjalformim, n sintaks t emrit, .., E. abej, SF, 1, 1975, f. 50.
72

50

n shqipe po i paraqesim si m posht: Brad bredh, Bukura bukur, Cciul ksul, Ctun
katund, Ceaf qaf, Ciok sqep, Cioar sorr, Ciuk uk, Ciut shyt, Curpen
kulpr, Fluture flutur, Ghimbe gjmb, Ghiuj gjysh, Groap grop, Gu gush, Leurd
hudhr, Mal, Mgar gomar, Mrar maraj, Mucoi mushk, Pru prrua, Scpra
shkrep, ap cjap, eap thep, Vatr vatr, Viezure vjedull. Autorit i sht dashur t
thellohet n etimologjin e fjalve, ti verifikoj ato n t gjitha dialektet e rumanishtes, e t njjtn
prpjekje, me sa ka mundur, e ka br edhe pr shqipen. Megjithat, vshtir se pr disa nga njsit
e msiprme baza etimologjike t jet e prbashkt. Kshtu rum. ciok sqep: shq. ok sht sqaruar
pr shqipen si nj fjal e lasht e leksikut ekspresiv, me nj onomatope (Studime Etim. III, f.
140), pra prkimi me rumanishten a ndonj gjuh tjetr ballkanike sht i rastsishm. Po kshtu
prqasja rum. leurd: shq. hudhr sht nj etimologji e prligjur vetm semantikisht dhe jo
fonetikisht. Madje leurd ai e lidh edhe me fjaln tjetr t rum. urd s cils i bn nj prqasje me
toponimin Hurdha n Mat e n Dibr, e cila prfaqson sipas tij variantin e vjetr t presupozuar
pr formn aktuale Udhos formaggio n shqipen e Italis. E. abej pr kt fjal n gjuhn shqipe
shprehet: Pranohet q nga G. Meyer e m par nga Kamarda afrimi me greqishten o (Stud
etim. IV, f. 380).
Artikulli i dyt: Nj mnyr fjalformimi e prbashkt pr rumanishten e shqipen, sjell shembuj
interesant t formimit paralel73 t kompozitave n gjuhn popullore rumune dhe at shqipe, si: shq.
kokmadh-rum. cap-mare; shq. hundmadh-rum. nas-mare; shq. gojmbl-rum. gur-dulce; shq.
sybardh-rum. ochialbi etj. Autori ka vn re se formime t tilla karakterizohen nga mungesa e
nyjs enklitike te emri si dhe i nyjs proklitike te mbiemri, gj q flet pr vjetrsin e tyre. G.
Brnncu t njjtat arsyetime i gjen edhe te studiuesit shqiptar. Pr rumanishten ka pasur vetm
ndonj studim t veuar n kuadrin e shprehjeve paralele n t dyja gjuht (Pucariu, 1940, f.
264). Duke i par n plan krahasues ai arrin n prfundimin kompozitat e ktij tipi jan identike
n kto dy gjuh, si pr nga mnyra e formimit, ashtu edhe pr nga kuptimi (G. Brncu, f. 91)
Tipari dallues i ktyre formimeve sht topika e mbiemrit, e cila sht ajo e zakonshmja,
mbiemri cilsor pas emrit, edhe pse jan krijime t gjuhs afektive. Dallimi i vetm qndron n
faktin se n rumanisht kompozita t tilla jan emra q perdoren vetm me kuptim afektiv, kurse n
shqipe, ku formimi i kompozitave t tilla sht nj rrug shum prodhimtare, jan futur edhe n
gjuhn e prditshme.
Pr t par fondin e lasht autokton t rumanishtes n nj nga dialektet e saj, arumanishten,
autori ka ndrmarr edhe nj udhtim n Shqipri m 1966. Prfundimet e nxjerra nga intervistat
me arumunt e vendit ton ai i ka dhn n artikullin vijues: Elemente leksikore autoktone n
dialektin arumun. Pr autorin sht befasuese q elementet autoktone t arumanishtes dalin m afr
me dakorumanishten se sa me shqipen, me t ciln i lidh nj bashkjets e gjat bilinguizmi. Nga
ana tjetr ai vren se prkimet n elementin autokton t arumanishtes prputhen m tepr me
toskrishten. Pr kt jep nj argument: gjrat duhen vshtruar nga perspektiva e rumanishtes s
prbashkt, prpara ndarjes s saj dialektore, kur, ka shum mundsi q toskt t banonin n nj
krahin t ndodhur diku m n verilindje t Shqipris s sotme (G. Brncu, f. 93) N fakt
73

N. Jorga, Historia V. II, 414, cituar sipas K. Kycikut, Arumunt. f. 100.

51

mendojm se nuk ka ndonj t dhn q toskt t ken jetuar aty ku mendon autori. N toskrishte,
ndryshe nga gegrishtja shfaqen t gjitha tiparet gjuhsore ballkanike t shqipes. Ndoshta ktu
duhen krkuar edhe afrit me arumanishten. N kushtet e bilinguzmit me gjuhn shqipe,
arumanishtja ka psuar edhe disa dukuri interesante. Kshtu disa nga fjalt kan humbur aspektin e
hershm fonetik duke iu prshtatur shqiptimit t shqipes, disa t tjera u zhdukn, sepse u zhdukn
edhe gjegjset n gjuhn shqipe si, bun, disa t tjera u zhdukn pr shkak t ngjashmris q kishin
me shqipen si: balt, curs (kurth), kurse disa t tjera shkuan drejt njjtsimit me shqipen si
srm-thrrime. N t gjith punimin Brncu e ka par arumanishten si nj nga dialektet e
rumanishtes, e cila ruan ende n nj mas t madhe fjal t substartit trako-dak. Kjo prputhet me
tezn e abejt (Hyrje ne hist e gj. II, f. 170) q e shikon arumanishten si nj nga dialektet e
rumanishtes s prbashkt:Rumanishtja ndahet n katr deg dialektore: dakorumanishtja,
meglenorumanishtja, arumanishtja dhe istrorumanishtja. Ka studiues t tjer, madje edhe rumun
si. N. Jorga q pohojn se origjina e aromanve nuk sht e njjt me at t rumunve74. Kjo tez s
fundi ka dal edhe midis gjuhtarve tan. 75
Artikujt e tjer kan si objekt studimi shtje t fonetiks historike t gjuhs rumune, t para,
prsri, n lidhje t ngusht me shqipen. N punimin Zanorja / autori ka sjell nj varg
shembujsh me t cilat krkon t dshmoj prafrimet e shumta t shqipes e t rumanishtes. Prania e
ksaj zanoreje n shqip, bullgarisht, n disa t folme t maqedonishtes e n rumanisht, prej
Miklosic-it e ktej ka trhequr vmendjen e ballkanologve, por n mnyr t veant ngjashmrit
q shfaqin kta tinguj n shqip e n rumanisht. Autori i sht rikthyer ksaj shtjeje duke dhn q
n fillim dy rrugt kryesore t prftimit t ksaj zanoreje n te dyja gjuht: n mnyr spontane nga
/a/ e patheksuar e cila ka dhn // si n fjalt: latin. familia> rum. fmeie shq. fmij; latin. camisia
> rum. cmea shq. kmish; latin. sanitatem> rum. sntate, shq. shndet etj. Rruga e dyt sht
lindja e kushtzuar nga nj /a/ e theksuar n pozicion hundor, psh: latin sanctu s>rum. snt, shq.
shn etj. Duhet t shtojm se n gjuhn shqipe // -ja ka lindur edhe nga zanorja /e/ e theksuar para
nj hundoreje. Kjo sht karakteristik pr dialektin e Jugut, si mendje> mndje, vendi> vndi etj.
N rumanisht kjo ka ndodhur edhe kur tingujt /e/ ose /i/ jan ndodhur pas nj /r/ ose pas nj
bashktinglloreje buzore, si ru i keq < latin. reum; pr dardh< pirum etj. Nga ana tjetr pr
shqipen do mbajtur parasysh se zanorja // e patheksuar e periudhs s dokumentuar ska t njjtin
burim me // e theksuar t dialektit jugor.
sht i drejt konstatimi i Brncu-it se n t dyja kto gjuh prezenca e ksaj zanoreje n
rrokje t theksuar sht e kushtzuar nga nj bashktingllore hundore. Po kshtu n t dyja gjuht
vihet re mungesa e //, // n fillim t fjals. 76 Problemi paraqitet m i vshtir te shfaqja e ksaj

74

Sot ka edhe mendime se arumunt e Shqipris nuk jan t ardhur. Ata prfaqsojn popullsin e ktyre trevave q u
romanizua: Nga romanizimi gjuhsor i popullsis n Maqedoni, Thesali, Epir lindn kucovlleht dhe gjuha e tyre,
arumanishtja. Kjo prbn brthamn greke t latinizimit. S. Poi, Vlleht, historia dhe gjuha e tyre, Tiran, 2009, f.
179.
75
N shqip ka disa fjal me // nistore: sht, m, mbl, ndrr, njtem.
76
Kan ekzistuar dy teori pr formimin e nyjave n gjuhn shqipe: e para mbron iden se nyja e prparme sht m e
lasht dhe nga kjo ka dal nyja e prapme. Prfaqsuesit e saj jan, Pedersen, Grauri, Riza, Bokshi etj. Teoria e dyt

52

zanoreje t patheksuar. Rrugt e prftimit n seciln gjuh, sipas Sh. Demirajt (1996, f. 87) kan
qen t ndryshme. N rumanisht ajo sht prftuar nga fjalt e burimit latin qysh n periudhn e
rumanishtes s prbashkt shek. VIII e. r. s, kurse //-ja e patheksuar e shqipes sht prftuar nga
reduktimi i do zanoreje n rrokje jasht theksit, e pr m tepr n disa raste ka rn fare Sh.
Demiraj vjen n prfundimin se // e patheksuar e rumanishtes sht prftuar n mnyr t pavarur
m von se // e shqipes. Prfundimet G. Brncu-it nuk pajtohen n kt pik. Sipas tij
rumanishtja n lidhje me // sht m konservatore se shqipja. Kjo vrejtje mbshtet iden se n
rumanisht kjo zanore sht e huazuar n latinishten danubiane prej popullsis autoktone. Me sa
duket kjo dukuri e prbashkt e ktyre dy gjuhve duhet par si rezultat i veprimit t t njjtit faktor
fonetik, shqiptimit t dobt t rrokjeve t patheksuara. Prftimi i nj // nga do zanore e patheksuar
mund t ndodh n do gjuh (si n frngj) pr shkak t theksit dinamik.
Nj artikull tjetr n kt prmbledhje sht: Bashktingllorja (Sh). Autori duke iu referuar
studiuesve t mparshm pr kt problem si: Mikloschic, Scuchardt, Kretschmer etj, pajtohet me ta
n faktin se // e rumanishtes e ka burimin n substartin trako-dak me arsyetimin se ajo nuk
ekziston n sistemin bashktingllor t latinishtes dhe se n shqip kjo bashktingllore sht
zhvilluar shum hert. Burimi i par i /sh/ n gjuhn shqipe, sht nj /s/ e trashguar: shteg: ie.
stoig shat: ie. sek-ti. Ktu duhet theksuar vrejtja e K. Topallit (2007 f. 328) se N rastin e par /s/
sht kthyer n /sh/ para kontakteve t shqipes me latinishten, kjo dukuri ka vepruar vetm n fjalt
e trashguara, kurse huazimet latine, q kan hyre n gjuhn shqipe n periudhn historike, d. m. th.
kur ishte kryer ky proces, e kan kthyer /s/ n /sh/, meqnse shqipes i mungonte /s/-ja; si rrjedhim,
ajo e zvendsonte at me nj fonem tjeter me veori t prafrta nyjtimore. Kjo sht arsyeja q
nj reflektim t till e gjejm edhe n toponimet antike t ilirishtes, p. sh: Lissus> Lesh> Lezh,
Issamnus> Ishm, Astibus> Shtip etj. Kjo ka ndodhur edhe n huazimet e vjetra nga latinishtja apo
greqishtja, p. sh. qershi<greq. , shekull<lat. saeculum, G. Brncu duke u nisur nga gjeneza
e ksaj foneme n gjuhn shqipe si dhe nga shpjegimi prmes kritereve t gjuhs shqipe t
toponimeve me /sh/ t Ballkanit veriperndimor (sipas tij, shn yn, ) sht nj prov q // n
strukturn fonetike t hidronimeve n veri t Danubit duhet ti atribuohet substratit trako-dak (G.
Brncu, f. 154)
Mendojm se dukuria e kthimit t /s/ > shq. /sh/, rum. // n t dyja kto gjuh nuk duhet par
patjetr si nj tipar karakteristik vetm pr kto dy gjuh, sepse si ka vrejtur edhe K. Topalli
(2007 f. 328) kjo dukuri ka prfshir edhe gjuh t tjera satem, si gjuht balto-sllave e indoiraniane
N vazhdim t ktij arsyetimi do t shtonim n kt grup edhe trakishten pr t ciln sht thn se i
takon ktij grupimi. Ky do t jet edhe shkaku q si vren autori (f. 158) rumanishtja ka pasur
gjat evolucionit t saj nj preferenc pr tingujt shushurits N t mir t faktit, sipas mendimit
ton, q ky fenomen n t dyja kto gjuh nuk prbn nj bashkprkim, jan edhe nj numr
fjalsh t fondit t prbashkt, q si e pranon edhe vet autori, n shqipe dalin me /sh/ kurse n
rumansisht me /s/, p. sh: rum. basc, scpra, scrum etj, shq. bashk, shkrep, shkrumb etj
mbron pikpamjen se nyja e prapme sht m e hershme dhe me prsritjen e saj ka dal nyja e prparme. Prfaqsuesit
e saj jan, La Piana, abej, Demiraj, Ajeti, Topalli etj.

53

N artikullin vijues, Rotacizmi, autori shpjegon shkaqet dhe mekanizmin e njjt t procesit t
rotacizmit n t dyja gjuht. Edhe koha e prfundimit t ktij procesi n t dyja gjuht sht e njjt,
para kontaktit t tyre me sllavishten. Gjithashtu, kjo dukuri fonetike sht nj tipar dialektor n t
dyja gjuht (rum. istrorumanishtja, dakorumanishtja shq. toskrishtja).
Autori ka vn re edhe mjaft afri midis shqipes e rumanishtes n sistemin e numrorve.
Ndryshe nga shum gjuhtar q mnyrn e formimit t numrorit nga 11-19 ia detyrojn veprimit
t sllavishtes jedin na desete (marr si kalk n rumanisht unsprezece), autori mendon se kjo
struktur ka lindur si nj kalk i latinishtes ballkanike unus super decem nga struktura e ngjashme e
substratit autokton (latin. e ka pasur undecim). N. Jokli (1967, 3, f. 124), duke shqyrtuar kt dukuri
shprehet: sikundr q n shqipen nocionet e numrave 11, 12 shprehen me 1 mbi 10, 2 mbi dhjet;
nj-mb-dhjet, dy-mbi-dhjet, ashtu edhe mnyra e numrimit t letonishtes e t sllavishtes n
formn leksikore sht n korrespondim t plot me at. G. Brncu hedh iden se ndikimi i
sllavishtes mbi shqipen n fushn e numrorve sht vshtir pr tu provuar, prandaj ky mbetet
nj tipar i hershm autokton, q vjen q nga indoevropianishtja. Kjo hershmri n gjuhn shqipe e
shpie autorin n prfundimin q edhe n rumanishte duhet ti prkas nj faze t hershme t
substratit autokton.
Ekzistencn e sistemit vigesimal (shq. njzet, dyzet, rum. unsprngi, doisprngi) t
grshetuar n t dyja gjuht edhe me sistemin dhjetor, autori e sheh si nj tipar t ngjashm n kto
dy gjuh, t cilin rumanishtja e mori nga latinishtja, nprmjet s cils, ndoshta ka qen prkthyer
njsia baz e nj t ashtuquajturi system vixhesimal autokton, duke anashkaluar faktin q edhe ky
sht nj tipar i disa prej gjuhve i. e. N po t njjtin artikull Jokli thot: Prkimeve kelto-shq. n
numrimin vigesimal nuk duhet tu jepet shum rndsi, sepse e njjta metod numrimi (shq.
dyzet= 2x20= irl. da fichit) gjendet edhe n danishten, n mbeturina edhe n dialekte t tjera
gjermanike, po ashtu krejt e qart edhe edhe n baskishten Mendojm se autori, n prpjekjet q
bn q sistemin e numrimit t rumanishtes tia atribuoj substratit, duke sjell ngjashmri me
shqipen, ka anashkaluar faktin e t parit t problemit m gjer, n kuadrin e familjes i. e.
N artikullin e fundit Shnime n lidhje me prapavendosjen e nyjes shquese G. Brncu qysh n
fillim mbron tezn se n rumanishte, ashtu si n gjuhn shqipe prapavendosja e nyjs sht nj
fenomen shum i vjetr n t dyja gjuht, q ka ndodhur para fenomenit t paravendosjes. N kt
pikpamje, ai shkon ndesh pr rumanishten me teorin e Al. Graurit (se prapavendosja e nyjs ka
rrjedhur prej paravendosjes s saj), e cila prgjithsisht sht pranuar nga rumunt. Pr shqipen ai
merr n shqyrtim teorin e Pedersenit, t abejt e Demirajt. 77Pr t mbshtetur teorin e tij Brncu
gjithmon n prqasje me shqipen sjell disa argumente: -nyja shquese sht tregues emrzimi, p. sh.
shq. i miri, rum. bunul. N t dyja rastet emrzimi kryhet me nyjn e prapme; -transferimi n
antroponimi n t dyja gjuht kryehet prsri me nyjn shquese shq. Bardhi. rum. Albu. N shqip,
si vren autori, mbiemrat dalin gjithmon me kt nyj qofshin mysliman a t krishter, Aliu,
Dhimitri etj; - emri n t dyja gjuht merr nyje shquese jo vetm kur ndiqet nga nj mbiemr
cilsor, por nga do mbiemr tjetr. Kjo ndodh edhe n strukturat me gjinore, ku n shqipe shfaqet
edhe nyja e prparme, por q duke iu referuar abejt, autori vren se e ashtuquajtuara nyje
77

Historia e Letrsis Shqiptare, Tiran 1938, f . 120.

54

proklitike n kt struktur sht shum m e vonshme, se n shqipen e vjetr dhe at popullore kjo
nyje mungonte; - edhe kur emri n t dyja gjuht ndiqet nga nj premr pronor, situata shfaqet e
njjt, emri sht i shquar, rum. prietenul meu -shq. miku im. N kt pik shfaqen edhe ngjashmri
t tjera.
Autori iu kundrvihet edhe gjuhtarve q kan kundrshtuar origjinn e prbashkt t nyjs n
t dyja gjuht, veanrisht shtjes se nyja e prparme n shqip (i mir) ndryshon krejtsisht nga ajo
e rumanishtes (cel, cea). Sipas tij ato ndryshojn vetm n pamje t jashtme, sepse historikisht ato
ngjajn mjaft n kto dy gjuh.
N gjuhsin shqiptare, por me sa duket edhe n at rumune, nuk sht i diskutueshm vetm
fakti se cila nyj sht m e hershme, por edhe koha e shfaqjes s saj. Pr shqipen La Piana, abej,
V. Pissani, V. Georgiev, S. Riza, J. Gjinari, Sh. Demiraj etj, mendojn se nyja sht shfaqur qysh n
koh shum t lashta. T tjer si Jokli, Bokshi etj e ojn lindjen e saj n periudhn latine a dika
m von. S fundmi pr K. Topallin Mosha e nyjave t shqipes mund t vendoset n periudhn e
marrdhnieve t hershme intensive t shqipes me latinishten, jo m hert se shek IV, por jo m
von se shek. VI
Pr G. Brncu-in (f. 188) mosha e shfaqjes s nyjes pr rumanishten sht shum e hershme
sht i sigurt fakti se nyja q shfaqet n t gjitha dialektet, ishte br realitet n rumanishten e
prbashkt Ktu prsri krkon nj bashkprkim me shqipen e duke u mbshtetur te Pederseni I
cili thot: sht tashm nj fakt i vrtetuar se shqipja zotronte nyj t prapme q nga periudha
pararendse e futjes s elementeve latin n kt gjuh
Ngjashmria e nyjes s prapme n rumanisht e n shqip, (kur gjuht e tjera romane kan vetm
nyj t prparme) n fakt prej kohsh ka trhequr vmendjen e studiuesve. Sandfeldi mendonte se
procesi i krijimit t tyre n t dyja gjuht ka qen i njkoshm, para shek. X. Pr ti prligjur kto
ngjashmri, ndoshta sht i drejt mendimi se n t dyja gjuht shfaqja e nyjs sht e hershme. Ato
smund t jen zhvilluar n periudhn historike, kur marrdhniet e ilirve me trako-dakt u
ndrpren. Megjithat edhe n kt pik shqipja ka ndjekur, e udhhequr nga faktor t brendshm,
rrugn vetjake. Problemi i vjetrsis s nyjave sht nj nga problemet m t diskutueshme, prandaj
kontributi i autorit sht nj z m shum q iu shtohet tezave pr kt problem.
Si prfundim, libri i G. Brncu-it sht nj libr i dobishm dhe interesant pr gjuhtart, e n
veanti pr studiuesit e historis s gjuhs shqipe. Ai vjen n nj koh, kur pothuajse kan shteruar
studimet n gjuhsin ton mbi marrdhniet e shqipes me rumanishten. Duke e par me sy kritik,
midis argumenteve t shumta q sjell autori, studiuesi mund t przgjedh e pse jo edhe t mendoj
(sikurse S. Riza e M. Domi) mbi ekzistencn e nj komponenteje trake n gjuhn ton.
REFERIME
Brncu, G. (2009) Krkime mbi fondin trako-dak t gjuhs rumune, Tiran.
abej, E. (1962), Karakteristikat e huazimeve latine t shqipes, Studime filologjike, 1, 1975.
abej, E. (1970), Hyrje n historin e gjuhs dhe fonetik historike, Prishtin.
abej, E. (1975), Disa mendime mbi marrdhniet gjuhsore rumuno-shqiptare, Studime
Filologjike, 1.

55

Demiraj, Sh. (1996) Fonologjia historike e gjuhs shqipe, Tiran.

Demiraj, Sh. (1994) Gjuhsi ballkanike, Shkup.
Georgiev, V. (1963) Thrace et illyrien, balkansko ezikoznanie, 6, Sofia.
Jokl, N. Marrdhniet e afris s shqipes me gjuht e tjera indoevropiane, SF, 1967, 3.
Ismajli, R. (1983), Marrdhniet e shqipes me rumanishten, Rilindja, Prishtin.
Rosetti, A. (1968), Istoria limbii romne de la origjine pn n secolul al XVII-lea Bucuret.
Topalli, K. (2007) Fonetika historike e gjuhs shqipe, Tiran.
Topalli, K. (2009) Nyjat e shqipes, Tiran.
Vraciu, A. (1980), Limba daco-geilor, edituria Facla, Timioara.

56

PUBLICISTIKA DHE LETRSIA SHQIPE E PAVARSIS N KONTEKSTIN E

LIDHJEVE SHQIPTARO RUMUNE
Dr. Dion Tushi
Departamenti i gjuhs dhe i letrsis
Fakulteti i Edukimit dhe i Filologjis, UK Fan S. Noli
Hyrje
Q n kohrat e vjetra Moldovllahia ka qen vendi q ka pritur emigrant nga Shqipria, t cilt
arritn deri atje sa t drejtonin kto vende nn emrtimin e princave fanariot. Kta princa u shquan
pr zhvillimin dhe emancipimin kulturor q iu dhan ktyre principatave t Danubit.
Kshtu, edhe emigrantt, kryesisht korar t mesit t shekullit t XIX t q shkuan n
Rumani, u ndodhn n nj terren miqsor, i cili ju dha atyre m shum se prfitimi ekonomik. Kjo
sht arsyeja pse poeti yn kombtar Lasgush Poradeci, i cili pr nga formimi ishte rilindas, kur flet
pr kt kapitull thot, se shqiptart duhet tu jen mirnjohs popullit rumun dhe qeveris rumune,
pr ndihmn e prhershme q kan patur n lvizjen e tyre kombtare.
N vitin 1886, ajo q kurorzon prpjekjen e patriotve t ksaj kolonie n Bukuresht sht
inagurimi i shtypshkronjs s par t ngritur me kontributet e mirbrsve korar, dhe sidomos t
filantropit Anastas Lake, me botimin e veprs s poetit ton kombtar Naim Frashrit Dshira e
Vrtet e Shqiptarve shkruar prej tij n gjuhn greke. N kt shtypshkronj do t botoheshin m
pas veprat e tjera t tij dhe t shkrimtarve t tjer. N Rumani gazeta m e vjetr shqipe ishte
Shqiptari, themeluar n 1888 nga N. Nao dhe q botohej njher n jav. E shkruar n gjuht
shqipe, rumune dhe francze, ajo doli pr disa vite rresht, ndonse me intervale t gjat ndrprerjeje.
Ylli i Shqipris, organ i Dhimitr Ilos, u botua pr her t par n vitin 1889 n Bukuresht.
Rilindja Shqiptare e prdyjavshmja e Thoma Avramit n shqip dhe frngjisht, doli n vitin 1903
etj. T gjith kta periodik si dhe shoqrit Drita, Dituria, shpresa etj, u bn tribuna t mendimit
t rilindjes kombtare, duke kontribuar njkohsisht edhe n prhapjen e ideve t rilindjes n nj
mas t gjer, por edhe duke paraprgatitur terrenin e nevojshm pr kultivimin e publicistiks dhe
tradits letrare shqiptare.
Nj ndr veprimtart m n z t Rilindjes n Rumnai ka qen dhe Nikolla Nao, me emrin e tij
lidhet sidomos Krijimi i Shkolls Normale n gjuhn shqipe dhe vllae, n 10 Maj t vitit 1892 n
Bukuresht. Kjo shkoll kishte edhe konviktin e saj, pr nxnsit q vinin nga Shqipria dhe
Maqedonia. Rregullorja e ksaj shkolle u botua n formn e nj libreze n gjuhn shqipe, rumune
dhe frnge. Patrioti publicist i Rilindjes, Mihal Grameno, ka qen nj ndr nxnsit e par t
shkolls s N. Naos n Bukuresht.
Kshtu nga sa tham, arrijm n konkluzionin, se ambienti i Rumanis dhe sidomos kryeqyteti i
saj Bukureshti luajtn nj rol t rndsishm, vendimtar do t thonim, n lindjen dhe emancipimin e
lvizjes patriotike, kulturore, arsimore dhe propogandistike, e cila mundsoi rilindjen kombtare
shqiptare dhe e shprehu at.

57

Tradita e marrdhnieve midis dy vendeve

N ringjalljen kombtare t popujve t Ballkanit nn sundimin turk, nj rol t rndsishm kan
luajtur kolonit e tyre n vendet e huaja, kshtu edhe Rilindja Kombtare Shqiptare, pr vet
kushtet e vendit, filloi nga jasht, kryesisht nga kolonit e shqiptarve t mrguar n vende t
ndryshme t Europs e m gjer. Kjo dukuri u parapri dhe u bashkrendua nga nj lvizje e
fuqishme patriotike, kulturore dhe arsimore, nj ndr vendet m t para ku patriott shqiptar u
organizuan dhe zhvilluan aktivitetin e tyre patriotik, kulturor dhe arsimor ka qen pa dyshim edhe
Rumania78. Me kt vend lidhjet jan shum t hershme dhe historike.
Shqiptari, si dihet, sht m bohemi ndr ballkanasit. Kur kushtet e jets s tij nuk kan qen t
favorshme pr t, dinamika e lindur e tejskajshme e ka shtyr at drejt emigrimit, dhe n kohrat e
vjetra Moldovllahia79 ka qen pr t si sht Amerika sot. Pr pak koh shqiptart u shtrin n t
gjitha tokat pjellore, ndrkoh q npr qytete zhvilluan zeje t ndryshme dhe industri. Muza
popullore ju ka knduar kurajozve duke na kujtuar se ari n Shqipri ka erdhur nga Vllahia. Dhe
m t vrtet, fati kta emigrant i ndihmoi shum. Gjat ksaj periudhe n Moldovllahi u ngjitn n
fronin e sunduesve nj sr Vojvodsh t shquar me origjin shqiptare, t cilt e nderuan n nj
shkall t lart emrin e atdheut, nprmjet aktivitetit t tyre te shumanshm n zhvillimin dhe
rilindjen e vendit q udhhoqn. Qysh nga mezi i shekullit t XVII t deri n mes t shekullit t
XIX t, pothuajse pr dyqind vjet, tre dinasti me origjin shqiptare (ose m mir t themi dy) kan
hipur n fron n mnyr t njpasnjshme me pauza t vogla, duke zbukuruar fronet e Moldavis
dhe Vllahis. Kto jan: 1. Dinastia e Vasil Lupos (dinasti e cila shfaqet m pas me emrin e djalit t
Vasilit, Duks), e cila ka dhn tre princa (hegjemon) dhe 2. Dinastia e Gjikve, q konsiderohet
dhe m e rndsishmja, e cila ka nxjerr 11 princa80. Kta princa shqiptar shnuan, si jan
shprehur t gjith historiant e ksaj kohe, periudhn m t lavdishme n historin e ktyre
principatave t Danubit. Gjat aktivitetit t tyre n kto vende, kta u kujdesn pr organizimin e
brendshm t tyre dhe pr arsimimin e popullats. Bn investime t shumta pr ngritjen e
akademive, shtypshkronjave dhe shkollave. Nxorrn ligje pr funksionimin e shtetit dhe organizuan
institucionet e kultit. Duke mos u mjaftuar vetm me botimet e veprave t ndryshme kishtare dhe
teologjike, ata u kujdesn pr prkthimet e tyre n gjuhn e vendasve.
Kshtu q edhe emigrantt, kryesisht korar t mezit t shekullit t XIX t q shkuan n
Rumani, u ndodhn n nj terren miqsor, i cili ju dha atyre m shum se prfitimi ekonomik,
78

Moldavia dhe Vllahia, jan dy zotrime, nga ky bashkim vjen edhe fjala Moldovllahi. Historiant e vjetr kshtu
quanin Moldavin, ndrsa Vllahin Hungrovllahi, pr arsye se ishte n kufi me Hungarin. N vitin 1859 nn sundimin
e Kuzs u bashkuan dhe tani prbjn Rumanin.
78
Kourillas Evlogios, Grigorios o Argirokastritis, Oi alvanikis katagogis igemones tis Moldovllahias, Theologia 933, f.
200.

58

tashm ishte radha e Rumanis q t ndihmonte ata, t cilt do t punonin pr zgjimin kombtar dhe
krijimin e kuturs s rilindjes n vendin e tyre. Kjo sht arsyeja pse poeti yn kombtar Lasgush
Poradeci, i cili pr nga formimi ishte rilindas, kur flet pr kt kapitull thot, se shqiptart duhet tu
jen mirnjohs popullit rumun dhe qeveris rumune, pr ndihmn e prhershme q kan patur n
lvizjen e tyre kombtare, pasi, pa mbshtetjen fisnike t shtetit rumun, ngritja e shoqrive t
Bukureshtit si Drita, Diturija, Shpresa, Bashkimi, etj, nuk do t kishte qen i mundur. Dhe me t
vrtet nj prkrahje t till, shqiptarve t emigruar nuk iu dha n asnj vend tjetr t Ballkanit81.
Shoqrit shqiptare t Rumanis dhe aktiviteti i tyre
Shoqria e par shqiptare sht themeluar n Bukuresht n 30 shtator t vitit 1879. Ndrsa n
vitin 1881 n Bukuresht vjen patrioti Jani Vreto Postenani, si prfaqsues i shqiptarve t
Stambollit, ndrkoh q kryetar i Kolonis Shqiptare t Bukureshtit ishte Vangjel Geo. Ardhja e tij
bri q kjo shoqri patriotike t riorganizohej dhe t intesifikonte aktivitetin patriotik. Qysh n vitin
1880 dhe madje m prpara, n Rumani lejohej t shtypeshin libra dhe gazeta n gjuhn shqipe, si
dhe t hapeshin shkolla n kt gjuh. Prmendim ktu prpjekjen e patriotit Nikolla Nao pr
hapjen e nj shkolle speciale me nj trup pedagogjik t prbr nga profesort dhe personalitetet
m n z t Rumanis, prej t cilve mund t prmendim V. Gr. Borgovan, teolog dhe profesor, T.
Sperantia, doktor n filozofi dhe letrsi, A. Kolorian doktor n fizik etj.82
Patrioti Vissarion Dodani me nj aktivitet t shquar botues n Rumani, i cili ndr t tjera ka
qen edhe botuesi i gazets Shqipria n Bukuresht, n veprn e tij Memoriet e Mija, botuar n
shtypshkronjn Albania n vitin 1932, n Kostanc, shpjegon mjaft qart situatn n t ciln
patriott korar, nn influencn e vllezrve Frashri, vendosn q t krijojn n Bukuresht
shoqrin shqiptare Drita, emrtimi i ksaj shoqrie sipas Dodanit lidhet me periodikun Drita
q Sami Frashri, npuns i guverns otomane n at koh, kishte mundur t nxirrte n Stamboll
nn drejtimin e Pandeli Sotirit. Kshtu, n shtpin e Vasil Trpos n Bukuresht, n prezencn e
shum korarve, themelohet kjo shoqri n vitin 1884, kryetar i s cils u zgjodh filantropi
milioner korar Anastas Lake dhe nnkryetar Kostandin Eftimiu, ndrkoh nipi i tij Spiro Eftimiu,
nj avokat i njohur n at koh n kryeqytetin rumun, ndrton platformn ligjore t ksaj shoqrie.
Vllezrit Frashri e kishin kuptuar se n kryqeytetin e perandoris turke, tashm nuk ishte e
mundur t bheshin shum gjra, kshtu q ambienti m i prshtatshm pr kultivimin e fryms s
rilindjes pr shqiptart ishte Rumania dhe sidomos kryeqyteti i saj Bukureshti, pasi edhe kolonia m
e hershme dhe m e rndsishme ishte themeluar n Rumani. Naum Veqilarxhi, nj nga pioniert e
emigracionit shqiptar, u ndoq nga shum shqiptar nga rrethi i Kors, pothuajse q t gjith t
krishter ortodoks, shumica e t cilve t vendosur n Bukuresht. Ata nuk ishin intelektual,
shumica e tyre ishin zanatinj dhe puntor, por me kalimin e viteve disa prej tyre vun pasuri t
madhe. Duke jetuar n nj vend ortodoks, por jo progrek, jo vetm pr shkak t kujtimeve t
paplqyeshme t sundimit t Fanarit, por gjithashtu edhe pr shkak t propagands helenizuese
ndrmjet vllehve t Maqedonis dhe t maleve t Pindit, emigrantt korar filluan ta lironin
81
82

Lasgush Poradeci, Publicistik, Vepra III, Tiran 2010, f. 172.

Vieta Noua, 5 Prill 1898, f. 36.

59

veten nga ndikimi kulturor grek dhe ta drejtonin vmendjen drejt gjuhs dhe kulturs shqiptare.
Kshtu n lidhje me sa tham V. Dodani n kujtimet e tij shkruan: Dshira e shenjt po prhapej,
disa grekoman q shtinin frik se musullmant e Stambollit, jan spiun t vn nga policia e
Ports, (e) mbyll gojn, ca t bindur s vrtets, disa nga frika se mos i mar Rumania pr grek a
fillogrek, me t cilt Guverna rumune nuk qe kaqe mire, dhe propaganda vinte prpara mjaft.83
M pas si rezultat i disa mosmarrveshjeve t antarve t ksaj shoqrie me Nikolla Naon, mbas
ardhjes s ktij t fundit nga Egjipti n Bukuresht, kjo shoqri e ndrroi emrin dhe u quajt shoqria
Dituria, po ashtu edhe periodiku q nxirrte kjo shoqri u quajt Dituria, ndrkoh q grupimi i
N. Naos do ta ruante me fanatizm emrtimin Drita deri von.
Aktiviteti patriotik dhe kulturor i shoqrive shqiptare t Rumanis vazhdoi me intensitet edhe n
fillimet e shekullit XX, kshtu intelektualt e shoqris Shpresa themeluar n Bukuresht n 12
shtator t vitit 1900, por q pr arsye t mungess s fondeve, nuk mundi t filloj nga puna deri n
fillim t vitit 1902, organizonin n qytete t ndryshme t Rumanis ku jetonin emigrant kryesisht
korar, konferenca t karakterit albanologjik me intelektual shqiptar dhe rumun t ftuar, ku
flitej pr historin e popullit shqiptar, t gjuhs shqipe dhe traditave t hershme shqiptare, me
qllim ndrgjegjsimin kombtar t bashkatdhetarve t tyre. Rrethi kulturor i ksaj shoqrie, i
prbr kryesisht nga student universitar, me kryetar bizmesmenin e pasur Kristaq Daku84 nxorri
edhe nj gazet propagandistike t quajtur Prlindja Shqiptare.
N dhjetor t vitit 1906, t treja shoqrit Dituria, Drita dhe Shpresa, q funksiononin n
Rumani, u shkrin dhe formuan nj shoqri t re, shoqrin Bashkimi. Megjithse neni 2 i statutit t
Bashkimit, thonte se qllimi i shoqris ishte q t shtypte libra, t themelonte shkolla n Bukuresht
dhe n Shqipri, si dhe t botonte ose t subvenciononte periodik letrar n gjuhn shqipe, ajo u
angazhua kryesisht n politik85.
Disa nga botimet dhe periodikt shqiptar q dilnin n Rumani
N vitin 1886, ajo q kurorzon prpjekjen e patriotve t ksaj kolonie n Bukuresht sht
inagurimi i shtypshkronjs s par t ngritur me kontributet e mirbrsve korar, dhe sidomos t
filantropit Anastas Lake, me botimin e veprs s poetit ton kombtar Naim Frashrit Dshira e
Vrtet e Shqiptarve shkruar prej tij n gjuhn greke. N kt shtypshkronj do t botoheshin m
pas veprat e tjera t tij, si poema Bagti e Bujqsi, Istori e Prgjithshme pr Msonjtoret e
Para 1886, Lulet e Vers, 1890, Parrajsa dhe Fjala Fluturake 1894, Gjithsia 1895, Fletore
e Bektashinjve 1896, Iliadh e Omerit, Knga e Par 1896, Qerbelaja 1898 dhe Istoria e
Sknderbeut 1898, e cila ishte vepra e tij e fundit e botuar ktu. N kt shtypshkronj, me
inisiativn e patriotve korar do t shtypeshin mbi 12000 libra shkollor n gjuhn shqipe86, t
cilat do t shprndaheshin gratis an e knd Shqipris, kudo ku ishin hapur, apo bheshin prpjekje
pr hapjen e shkollave shqipe.
83

Vissarion Dodani, Memorjet e Mija, Kostanc 1932, f. 19.

Stavro Skndi, Zgjimi Kombtar Shqiptar, Maluka, 2000, f. 144.
85
Po aty, f. 145.
86
Lasgush Poradeci, Publicistik, Vepra III, tiran 2010, f. 77.
84

60

Shoqria Shpresa, n t ciln ishin prfshir antart e dy shoqrive t mparshme Diturija

dhe Drita, do t merrte prsipr edhe botimin e veprs poetike Rreze Dielli t nnkryetarit t
shoqris Shpresa, Asdrenit, i cili do t vazhdonte me sukses n Rumani traditn e vjershrimit
poetik t Naim Frashrit. Kjo tradit e rndsishme botuese ishte kontributi m i rndsishm i
kolonis shqiptare t Rumanis prkundrejt Rilindjes Kombtare Shqiptare, ndrkoh q Rumania
do t kthehej n nj aren t aktivitetit patriotik shqiptar.
N Rumani gazeta m e vjetr shqipe ishte Shqiptari, themeluar n 1888 nga N. Nao dhe q
botohej njher n jav. E shkruar n gjuht shqipe, rumune dhe francze, ajo doli pr disa vite
rresht, ndonse me intervale t gjat ndrprerjeje. Ylli i Shqipris, organ i nacionalistve
shqiptar i Dhimitr Ilos, u botua pr her t par n vitin 1889 n Bukuresht. Rilindja Shqiptare,
e prdyjavshmja e Thoma Avramit n shqip dhe frngjisht, doli n vitin 1903. N vitin 1900, dy
stundent shqiptar nga universiteti i Stambollit, Dervish Shima dhe Jashar Erebara, filluan t
nxirrnin nj gazet dygjuhshe, shqip dhe rumanisht n Bukuresht. Kjo gazet nuk kishte lidhje me
ndonj nga shoqrit. Programi i saj ishte pavarsia e Shqipris nn nj princ t huaj dhe nn
mbrojtjen e fuqive t mdha. Kjo gazet u mbyll shpejt pr shkak t mungess s fondeve dhe t
protests s ambasads turke n Rumani87. Gazeta me ndikim m t madh ka qen Shqipria, e
cila ishte organ i shoqris Dituria dhe dilte nn ndrejtimin e Vissarion Dodanit. Nj periodik i
rndsishm pr kohn ka qen edhe gazeta Flamuri i Mihail Xoxes e cila dilte n Konstanc. T
gjith kta periodik u bn tribuna t mendimit t rilindjes kombtare, duke kontribuar
njkohsisht edhe n prhapjen e ideve t rilindjes n nj mas t gjer, por edhe duke
paraprgatitur terrenin e nevojshm pr kultivimin e publicistiks dhe tradits letrare shqiptare.
Nikolla Nao dhe aktiviteti i tij kulturor n kryeqytetin rumun
Nj kontribut t shquar n kryeqytetin rumun n formimin e shpirtit t Rilindjes Kombtare
Shqiptare ka dhn edhe patrioti rilindas Nikolla Nao, i cili dallohej pr temperamentin dhe
patosin patriotik. Dy miqt e tij t ngusht rumun, q do ta prkrahnin prgjat gjith aktivitetit t
tij atje, do t ishin Konstanidn Gr. Lahovari, kryetar i shoqris Ileana dhe I. K. Petrscu, sekretar i
prgjithshm i mbretit Karol I i Rumanis. Me emrin e N. Naoe, lidhet sidomos krijimi i Shkolls
Normale n gjuhn shqipe dhe vllehe, n 10 maj t vitit 1892 n Bukuresht. Kjo shkoll kishte edhe
konviktin e saj pr nxnsit q vinin nga Shqipria dhe Maqedonia. Rregullorja e ksaj shkolle u
botua n formn e nj libreze n gjuhn shqipe, rumune dhe frnge88. N nenin drejtor i shkolls
dhe gazets Albanezul. Pasqyrimin e ktij aktiviteti patriotik n funksion t Rilindjes, N. Nao e
bn edhe n Europ, nprmjet drgimit t ksaj rregulloreje kryetarve t shteteve, n Rumani,
Gjermani, Austro Hungari, Itali, Franc etj. Kt rregullore si dhe nj pasqyr t aktivitetit t tij
ai, ua drgon edhe shum personaliteteve t politiks dhe t kulturs n Rumani. Kshtu n 24
korrik t vitit 1892, ai ia drgon kt rregullore Dimitrie Butculelscut, kryetar nderi i shoqris
Drita, deputet i parlamenit rumun dhe mik i madh i tij dhe i shqiptarve, s bashku me nj letr

87
88

Aktiviteti i Shqiptarve n Rumani, Diturija, II, 1 Shkurt 1927, f. 147.

Baki Ymeri, Nikolla Nao dhe atdhetarizmi i tij pedagogjik, Tiran 2010, f. 4.

61

ku i shkruan: Shoqria jon e re Drita, pati guximin t themelonte t parn shkoll me konvikt
n Bukuresht, ku njri prej drejtorve t saj sht zgjedhur akademiku rumun B. P. Hashdeu.
Ndrsa n vitin 1904 ai i drgon nj raport prfaqsuesit t Austro Hungaris n Bukuresht,
Pallaviinit, duke i br t ditur se n periudhn 1892 1894, ai kishte subvencionuar shkollat
shqipe n fshatrat e Kolonjs, duke i br thirrje q t ndihmonte pr hapjen e atyre shkollave
srish.
Patrioti publicist i Rilindjes Mihal Grameno, ka qen nj ndr nxnsit e par t shkolls s N.
Naos n Bukuresht89, pr tu pasuar m pas nga nxns t tjer q kan kaluar nga kjo shkoll, si
Ibrahim Themon, Thoma Avram, Jashar Erebara, Dervish Hima, Aleks Stavre Drenova etj. Vetm
duke gjykuar nga kta emra mund t arrijm n prfundimin se sa i rndsishm ishte ambienti
rumun n krijimin e fryms s Rilindjes Kombtare Shqiptare.
Kshtu, nga sa tham, arrijm n konkluzionin, se ambenti i Rumanis dhe sidomos kryeqyteti i
saj Bukureshti, luajtn nj rol t rndsishm, vendi do vendimtar thonim, n lindjen dhe
emancipimin e lvizjes patriotike, kulturore, arsimore dhe propogandistike, e cila mundsoi
Rilindjen Kombtare Shqiptare dhe e shprehu at.
REFERIME
Historia e Letrsis Shqiptare, Tiran 1938.
Kourillas E. G. o Ar., Oi alvanikis katagogis igemones tis Moldovllahias, Theologia 1933.
Poradeci, L., Publicistik, Vepra III, Tiran 2010.
Vieta Noua, 5 Prill 1898.
Aktiviteti i Shqiptarve n Rumani, Diturija, II, 1 Shkurt 1927.
Dodani, V., Memorjet e Mija, Kostanc 1932.
Ymeri, B., Nikolla Nao dhe atdhetarizmi i tij pedagogjik, Tiran 2010.
Grameno, M., Patriott e Mdhenj, Koha, N. Y. 3 Shkurt 1916.
Skndi, S., Zgjimi Kombtar Shqiptar, Maluka 2000.

89

Mihal Grameno, Patriott e Mdhenj, Koha, N. Y. 3 Shkurt 1916.

62

NDIKIMI I GJUHS SHQIPE MBI LIGJRIMIN E SOTM T ARUMUNVE

VOSKOPOJAR NGA ZONA E GRABOVS (GREAVA) S SHQIPRIS
Konf. Univ. Dr. Nistor BARDU
Universitatea Ovidius, Constana
Aspekte leksikore
Marrdhniet gjuhsore ndrmjet dialektit arumun q flitet n Shqipri dhe gjuhs shqipe, gjuha
q flitet nga shumica e popullsis n kt vend, jan hulumtuar n linguistikn rumune nga Th.
Kapidan n studimin Marrdhniet shqiptaro-rumune (Dakorumania, II, 1921-1922, Kluzh, 1922:
444-454) dhe m pas n sintezn Arumunet (1932). Th. Kapidan prcaktoi dy dhe prkatsisht tri
nivele (stade) t influencs s gjuhs shqipe mbi arumanishtn e folur n Shqipri.
Stadi (niveli) i par daton q nga periudha e hershme dhe lidhet me qasjet e para ndrmjet
paraardhsve t rumunve: q n kohn kur kta nuk ishin ndar n degzimet e sotme, dhe
paraardhesve t shqiptarve. Kapidan saktson se n kt stad kemi t bjme me huazimin e
fjalve shqipe cilat jan m t shumta nga dakorumanishtja se sa nga arumanishtja (Kapidan,
1932: 190). Duke ln menjan faktin se n kt periudh nuk kemi t bjm me huazimin e fjaleve
nga shqipja, por kemi t bjm me fjal t trashguara nga fondi i prbashkt leksikor i
strgjysherve t shqiptarve dhe t rumunve, problem q tashm sht qartsuar, sipas mendimit
ton, nga studimet e Gr. Brnkush (Fjalori autokton i gjuhs rumune, 1983, Hulumtime mbi fondin
trako-dak t gjuhs rumune, 1995), Kapidan v re se terma t tilla, si: a se bucura (shqip. bukuroj),
bunget (shqip. tosk. bunk), curs (shqip. kurth), gata (shqip. gat90), ghimpe (shqip. gjemp), mugur
(shqip. mugull), pru (shqip. prrua), strepede (shqip. shtrep) krimb djathi, vare si ne varecare
(shqip. valle), zar (shqip. dhalle), ghiuj (shqip. gjush, m e vjeter gljush), hmesit (shqip. hams)
gjenden n dakorumanisht, por mungojn ne dialektin arumun (Kapidan 1932: 170).
N lidhje me kt shtres leksikore, Th. Kapidan, vren se sa u prket lidhjeve t ksaj
periudh ndrmjet arumunve dhe shqiptarve, rumunt e Shqipris t njohur si frsherot, nuk
shfaqin asgj m t vjetr n ligjerim se sa arumunt e kudondodhur, pr sa u prket marrdhnieve
t tyre me shqiptart (Ibidem: 172).
Stadi i dyt, i identifikuar nga Th. Kapidan n Marrdhniet shqiptaro-rumune, sht ai i
fjalve me origjin shqiptare n arumanisht, fjal t cilat nuk gjenden n dakorumanisht dhe t cilat
datojn nga periudha e ndarjes s arumunve nga dakorumunt.
Nga termat e identifikuar nga autori per kt shtres leksikore permendim: bau (i referohet
kalit) cu o pat alb n frunte (shqip. balj); bucuval ushqim q prgatitet nga buka, gjalpi dhe
djathi i prvluar mir n zjarr (shqip. bukuvalje); al nj lloj dhall (shqip. dhall); da,
qengj shtpie, i cili shoqron fmijt (shqip. dash); gel ushqim (i gatuar n. n. N. B. ) (shqip.
gjell); giz gjiz e nj cilsie m t ult (shqip. gjiz); ipur kmbore, zilk (shqip. kjipr);
90

Ne fakt gti, gat sht nj form e krijuar paralel, (cf. Brnkush 1983:77, 78).

63

muc mushk q kafshon (shqip. mushk, mushk) etj. (Kapidan, 1922: 491-493; Idem 1932:
173).
Per stadin e tret, Th. Kapidan flet vetm n veprn e tij Arumunt (173-177), duke saktsuar se,
ksaj here, gjuha shqipe e ushtron ndikimin e saj vetm mbi ligjrimin e arumunve t Shqipris,
njohs t mir jo vetm t gjuhs amtare, por edhe t gjuhs shqipe. Shembujt q jepen jan marr
nga kategoria e njsive leksikore t marra nga shkrimet arumune t fundshekullit XVIII dhe fillimit
t shekullit XIX, sidomos nga Kodeks Dimonie, si: cnusescu krcnoj ( shqip kanos, , ~),
cora papastri, ndyrsi (< kotr, , ~), fae mkat, faj (<shqip. faj, , ~) etj. Shembuj t tjer
jepen nga kategoria e shprehjeve frazeologjike, trag mn heq dor nga dika: nu trpse mna di
furile -ul vtnar nuk i la hajdutllqet dhe e vran: shqip. heq dor, di oar hert, q me
nat: n sculm di oar u ngritm q me nat: shqip. hert dhe hershm, hert, me koh etj.
gioc di loc lviz, ik, largohet etj.
Ky artikull ka si qllim kt shtres t fundme leksikore huazimesh dhe bazohet n anketime
dialektore t zhvilluara mes arumunve voskopojar t Shqipris n vitet 1989, 2003 dhe 2004,
2007, 2008. N kto krkime t bra n fshatrat e pastra arumune (rmneti), n krahinn
voskopojare (Grabov, Ni, Llng dhe Shipsk) dhe n veanti, tek arumunt e Grabovs kemi
vn re pranin e gjithnj e m shum fjalve shqipe n ligjrimin e sotm t tyre, por edhe t
arumunve q jetojn n territoret e lartprmendura. Kjo dukuri sht normale dhe sht pasoj e
prqasjes gjuhsore arumuno-shqiptare, ose m sakt e dygjuhsis, e cila gjallon prej shum
shekujsh. Ajo q na duket se ka nj rndsi t veant sht se shumica e ktyre fjaleve nuk bjn
pjes n kategorin e neologjizmave, si do t ishte e natyrshme, por ato vijn nga fondi kryesor
gjuhsor, duke hyr kshtu n konkurrenc me termat e trashguara. Kshtu jan, pr shembull,
termat nga fusha leksiko-semantike e emrave q prcaktojn farefisnin, si: bbi (< shqip. babi < tc.
baba, pr tt; di (< shqip. daje, ) gi (shqip. xhaxh xhaxha nga ana e babait) pr ll
xhaxha; nn (< shqip. nn) pr mm etj. 91
Krahas tyre n gjuhn e folur kan hyr gjithashtu prej shum kohsh fjal t tilla, si fis 1. fis,
gjini (< shqip. Fis gjini, farefis, familje; 2. natyr, karakter (greq. fisis), i zti n gjendje, i
aft (< shqip. i zoti), mll pasuri, pron, prfitim (<gr. , , fort, shum < tc. mal mall,
pasuri), vte person, personalitet, pasuri (shqip. vet), duke ekzistuar sipas t gjitha gjasave prej
shum kohsh n t folurin e prditshm, pr t zvendsuar mungesn e termave me kuptim t
prafrt nga fjalori i origjins. Ekzistenca e ktyre fjaleve gjallon prej shum kohsh, duke marr
parasysh faktin se grabovart q emigruan ndrmjet viteve 1926-193892 n Rumani dhe u
kolonizuan n krahinn e Kadrilaterit dobruxhean, n komunn Koumar t rrethit Durostor dhe m

91

Pr m shum informacion mbi kt subjekt cf. Bardu (2004: 703-708).

Nikolae Saramandu (2004:27) jep vitet 1928-1938 si vite t emigrimit t tyre n Rumani, por nga t dhnat e
mbledhura nga ne n rradhet e Grabovarve nga fshati Nisipari, ku mbrriten shumica e tyre pas dorzimit t
Kadrilaterit n vitin 1940, rezulton se familja Guric (Guri) gjendej n Rumani q prej vitit 1926, cf. Mitri Guric (n.
1920) dhe jo me 1928, si thote Al. Rosetti (1929:80), i cili ka intervistuar n Kadrilater Mihali Guricn, babain e Mitri
Gurics.
92

64

pas, n vitin 1940, n fshatin Nisipari t rrethit Konstanc, i prdornin ato rndom n komunikim e
tyre t prditshm93.
2. N qoft se terma si ato t msiprmet gjenden prej shum kohsh, mbase prej shekujsh n
ligjrimin e atyre q sot jetojn n Grabov (Greava) (nj prov prbn prania e tyre edhe n
ligjratn e grevenve (grabovarve) nga Nisipari t intervistuar prej nesh n vitet 70 t shekullit t
shkuar, mund t themi se njsit leksikore (morfemat gjuhsore) pr t cilat do t flasim n
vazhdimsi, kan hyr n ligjratn e grabovarve t sotm n dekadat e fundit. Ato bjn pjes n
fushn semantike t bots s fshatit dhe baness.
BO, s. f., crie punishte djathi, Duu lptili la bo ova qumshtin n baxho. Sot n
Grabov, pothuajse asnjeri nuk e prdor me emrin crie (<lat. casearia), n ndryshim nga
pasardhsit e grabovarve t vendosur n Rumani, n Nisipari, t cilt ende e vendosin at n
kontekstin e duhur: Nea Sma ri cria acs la el (<shqip. Xhaxha Sima e ka baxhon n
shtpin e tij).
Take Papahaxhi, DDA, regjistron b me kuptimet e mposhtme: baci, me saktsimin q ky
sht nj shqiptim i rrall dhe i gabuar i fjals b, 1. baxho, punishte djathi dhe 2. djath n
ajk ( i ujshm), e ruajtur n lkur t parregjur (konsiderohet djathi i t varfrve).
Mund t besojm se tashm bo, i prdorur n komunikimin e prditshm t rritsve t deleve
nga Grabova, risjell formn e vjetr baci, fjal e trashguar nga nnshtresa dakorumune,
meglenorumune (baiu) dhe istrorumune (baoe). Brnkush, (1983: 31-32), konsideron se n
arumanishten e folur n Shqipri, fjala baci ka humbur n konkurrenc me fjaln car (<lat:
casearius) dhe me fjalt q u referohen nnprodukteve t saj; cau, cre, crie, ceat etj, t
cilat i ka regjistruar Rosetti (1929). N zhdukjen e arum. baci, na thot m tutje Grigore Brnkush,
kan ndikuar edhe sinonimet, si ilinicu (<elnic, v. sl. elnik), si baei (< shqip. baxhoxhi) ky
i fundit sht rezultati i fjals bazho.
N shqip, ba, me kuptimin baxhoxhi, ai q prpunon djathin saktson Brnkush, prdoret
shum rrall pa qen i regjistruar n FS, t shpeshta jan djathar (<djath, brnz), gjizar,
baxhoxhi. DARFSR regjistron fjaln bac, s. M bade, bdie, bdic, bdi.
Gjithsesi, mund t themi se ndrmjet fjalve baci dhe bo ekzistojn lidhje q gjallojn nga
fondi me shtres gjuhsore t prbashkt t gjuhs rumune dhe shqipe.
BT, s. f., pa shums, bot. Kjo njsi leksikore (morfem gjuhsor) zvendson n
shqiptimin e arumunve nga Grabova (Greava), termin q prdorej zakonisht n t shkuarn
due, t hasur nga ne n Rumani, n Nisipar edhe n variantin due, t artikuluar dua. Take
Papahaxhi, DDA, na jep format due pr veriun dhe du me kuptimin e bots, etimoni
sht turq. doun. Pyetjes son, subjekti TB, La i spune bt?, ai iu prgjigj la du
(dynjas). Edhe pse nuk patm koh q t thellohemi nse bt sht fjala m e prdorur se sa du
ose due, ka shum mundsi q si n rastin e shqiptimit t ktyre dy termave kemi t bjm tani
pr tani me nj alternim t lir, me saktsimin se brezat e rinj anojn nga shqiptimi i bt, m e
93

Kemi dgjuar personalisht shqiptimet nn dhe bbi tek arumunt Grabovar nga fshati Nisipari, ose emrat gi dhe
di bjn pjes n t folurin e prditshm t familjes tone dhe i prdorim vet ne n diskutimet me dhe pr personat q
kishin kt lidhje farefisnore me ne.

65

leht n prdorim, n krahasim me tradicionaln due (Vjen nga shqipja bt, s. f., bota, Toka,
universi, cf. DARSFR s. v.)
M, shums. mi, s. f., dhom, od, konak: Cti mi ari casa t, cte camere are
casa ta, Sa dhoma ka shtpia jote?. Pyetja na sht drejtuar shum her n bashkbisedimet e lira
q patm me subjekte t ndryshme nga Grabova e sotme apo me ata me prejardhje prej andej t
vendosur tashm n Elbasan. Kur iu trhiqnim vmendjen t shpreheshin pi limba noastr,
ather t intervistuarit T.B., Dh.B., korrigjonin vetn dhe zvendsonin n fjali m me cunc.
N Nispari, pr kuptimin e dhoms, termi i prdorur nga grabovart e brezave t ardhur nga
Shqipria, ishte cunc, shums cun, s. f., fjal e cila evokon pr folsit e dakorumanishts fjaln
conac shtpi pasaniksh n fshat, n nj ferm, rezidenc e nj prefekti apo nnprefekti dhe
kuptime t tjera q rrjedhin prej saj: vendpushim, distanc ndrmjet dy vendpushimeve etj. N
DDA, Take Papahaxhi regjistron fjaln cunke, shums cunk, me afrsisht t njjtat kuptime si n
dakorumanisht popas, shqip vendqndrim gjat udhtimit, etap, stacion; distanca q prshkojm
gjat nj dit; rezidenc qeveritare.
Pra, kuptimi i fjals dhom, od nuk shnohet nga Take Papahaxhi, kjo na bn t besojm se
kjo fjal merr kto kuptime vetm n ligjerimin e voskopojarve.
Etimoni, si pr fjaln cunc, ashtu edhe pr fjaln cunke, sht turq. qonaq (konak) (cf. DDA,
DEX s. v. conac). Per m, etimoni sht shqip dhom, od, konak (<lat. Domus shtpi,
banes).
GOT, shums goti, s. n. pahar, (<shqip got): Hadi, ba un got dare, c vin'di diparti
hai, bea un pahar de rachiu, ca ai venit de departe , < shqip eja, pi nj got raki se ke ardhur nga
larg. Njsia leksikore (morfemi gjuhsor) got zvndeson n ligjrimin e moskopolenve nga
Grabova (Greava) fjaln arumune cp. N Nispari, cp (un cup di are) prdoret shum rrall
dhe vetm nga t moshuarit. T rinjt, t lindur n Rumani thon m leht un pahr di inu.
Zvendsimi i detyrohet prirjes q shfaqet rndom tek folsit brezit t ri t arumunve pr t ln
mnjan disa shqiptime t fjalve t caktuara nn trysnin e gjuhs zyrtare, fjal t cilat i prdorin
gjithnj e m shpesh n komunikimin e prditshm (Vjen nga shqipja got, s. f., me t njjtin
kuptim).
LGE, pl. lagi s. f., grumbull banesash, lagje, mhall: lga o uolri, lagja (mhalla) e
uollarve (e atyre q kan mbiemrin o); acma s-fi un lg'i n, , atje po ndrtohet
(bhet) nj lagje e re.
Tek grabovart (grevent) e Nisiparit,\ ne kemi regjistruar mhl (< tc. mhall), si referenc
prkatse, ndrsa lgje prdoret rrall, vetm nga ata, t cilt gjat viteve 60 dhe 70 t shekullit t
kaluar kan qen n Shqipri pr t vizituar vendlindjen. N Grabovn (Greava) e sotme, fjala
mhl prdoret gjithnj e m rrall n kutpimin e lartprmendur. Nga shqipja lagje bashksi,
grup, cf. DARFSR S. V. Papahaxhi, DDA, nuk e regjistron.
TAVOLIN, shums tavolini, s. f., tavolina, mobilje e formuar nga nj pllak drejtkndore,
katrore apo e rrumbullakt, q mbahet nga nj apo m shum kmb dhe mbi t ciln hahet apo
shkruhet. Sot, kur elementet e civilizimit urban kan deprtuar deri n fshatrat m t thella t
Shqiperis, po ashtu edhe n Grabov (Greava) pothuajse askush nuk e prdor m termin sfr,

66

shums sfri94, i prdorur shum dekada m par. Voskopojart greven nga Nisipari prdornin q
n vitet 50, 60 t shekullit t kaluar, si tavolin, objektin e quajtur sfr, prsri nj lloj
tavolin, zakonisht e rrumbullaket, por m e ult, pra me kmb m t shkurtra, S-bgm sfra smcm pni thuhej shpesh ather kur afrohej ora e t ngrnit n drek apo n dark. Pr shembuj
t tjer, cf. DDA s. v. Me koh, mobilja e quajtur sfr u zvendsua me termin e zakonshm
tavolin, ndrsa njsia leksikore (morfemi gjuhsor) sfr u zhduk nga ligjerimi i prditshm. Nj
dukuri e ngjashme duhet t ket ndodhur edhe n jetn dhe ligjerimin e voskopojarve t mbetur n
Grabov dhe m pas t shprngulur n qytete, vendin e fjals sfr e ka zn neologjizmi tavoln, i
huazuar me shqiptim t njjte nga shqipja (tavoln, cf. DARFSR), e cila e ka huazuar nga italishtja.
N prgjithsi, prania e fjaleve me origjin shqiptare n ligjrimin e arumunve t Shqipris,
apo n veanti prania e tyre n ligjratn e voskopojarve, sht deri n nj fare mas nj dukuri e
natyrshme. Duke mos lvizur nga kto troje pr qindra vjet, arumunt voskopojar nga Grabova
(Greava), si dhe ata nga fshatrat e tjer nga zona e Voskopojs (shiko m lart), kan hyr n kontakt
gjuhsor me shqiptart, duke br t mundur shfaqjen e dukuris s dygjyhsis, 95e cila ka sjell
ndikime t ndrsjellta, sidomos n fushn e leksikut.
Duke pasur parasysh realitetin shoqror e gjuhsor t arumunve t sotshm n Shqipri, i
krijuar, midis t tjerash, nga martesat e prziera, sht e mundur q dinamika e fjalorit t s folurs
s tashme t arumunve voskopojar nga fshati Grabov n Shqipri, t cilt kan ruajtur deri tani
n mnyr t veant veorin etnogjuhsore dhe kulturore, reflektohen tendenca m t theksuara
drejt elementve t siprtrajtuar.
REFERIME
Bardu 2005 = Nistor Bardu, Elemente gjuhsore shqiptare n ligjerimin e sotm t arumunve
voskopojar t Shqipris, n Gabriela Pan Dindelegan (koord. ), Gjuha rumun struktura dhe
funksionimi. Shtpia Botuese e Universitetit t Bukureshtit (Aktet e kolokiumit t 4-t t Katedrs
s gjuhs rumune).
Borbly 2009 = Anna Borbly, Dygjuhsia, n vol. rregullime n komunikimin gjuhsor, letrar
dhe etnofolklorik rumun dhe konteksti evropian, Iash, Shtpia botuese Alfa (Akademia rumune,
Instituti i filologjise Rumune A. Filipide).
Brnkush
= Grigore Brnkush, Fjalori autokton i gjuhes rumune. Bukuresht, Shtepia Botuese
Shkencore dhe Enciklopedike.
Bukuresht, Shtpia botuese e Akademis, 1974.
DARFSR = Renata Topciu, Ana Melonashi, Luan Topciu, Fjalor shqip-rumanisht.
DDA = Tache Papahagi, Fjalori i prgjithshem dhe etimologjik i dialektit arumun,
DEX = Fjalori etimologjik i gjuhes rumune, Bukuresht, Shtpia botuese e Akademis, 1984.
94

N ligjerata t tjera t arumanishts ekziston edhe forma sufr, m e afrt me etimonin turk sofr, cf. Papahaxhi,
DDA, s. v., q rregjistron edhe formn sofr, loc. cit.
95
Aspekte t ndryshme t dukuris s dygjuhsis, t cilat mund t shpjegojn pjesrisht gjendjen e ligjierimit t sotm
t arumunve t Grabovs, jan prezantuar nga Anna Borbly 2009: 33-42. n artikullin Dygjuhsia q ka dal n vol.
rregullime n komunikimin gjuhsor, letrar dhe etnofolklorik rumun dhe konteksti evropian Iash, Shtepia botuese Alfa
2009 (Academia rumune, Instituti Filologjik Rumun, , A. Philippide).

67

Dhionis Pao (DP), 42 vje, marangoz, bujk; jeton n Grabov.

Dhori Bardhi (DB), 73 vje, murator, bujk; deri 60 vje ka jetuar n Grabov; tani jeton n Elbasan.
Iash, , , Polirom, 2003.
Kapidan 1922 = Kapidan, Th., Marrdhniet Shqiptaro-Rumune, n, , Dakorumania, II, 19211922, Kluzh, fq. 444-454.
Kapidan 1931= Kapidan, Th., Fersherotet. Studim Gjuhesor mbi arumunet e Shqiperise ne, ,
Dakorumania, VI, 1929 1930, Bukuresht, fq. 1-210.
Kapidan 1932 = Kapidan, Th., Arumunet, Dialekti Arumun. Studim gjuhesor. Bukuresht
Rosetti 1929 = Rosetti, Al., Hulumtime mbi ligjerimin e arumunve t Shqipris, n Ligjerim dhe
shpirt, vol. IV, fashik. I-II, Bukuresht 1929-1930, fq. 1-83; 377-380.
Saramandu = Saramandu, Nikolae, Studime arumune dhe meglenorumune, Konstanc, Ex Ponto.
Sigla
Subjekte
Todi Buzo (TB), 45 vje, tregtar; jeton n Grabov dhe n Elbasan.

68

NDIKIMI I POETVE MODERN RUMUN N VLLIMIN

PSALLME MURGU T ASDRENIT
Dr. Jonela Spaho
Departamenti i gjuhs dhe i letrsis
Fakulteti i Edukimit dhe Filologjis, UK Fan S. Noli

Hyrje
Aleks Stavre Drenova, i njohur me pseudonimin Asdreni, sht nj poet vepra e t cilit paraqet
interes si nga konteksti historiko letrar i kohs kur u shkrua, ashtu dhe nga ideomatika dhe
mjeshtria artistike e saj. Asdreni hyri n historin e kulturs dhe letrsis shqipe me vllimet Reze
dielli, botuar n Bukuresht m 1904, ndrra dhe lot, botuar po n Bukuresht m 1912, Psallme
murgu, botuar n Bukuresht m 1930 dhe vllimin Kmbanat e Krujs, botuar pas vdekjes, m
1971.
Asdreni ishte nje personalit kompleks pr t cilin krijimi nuk ishte vetm nj akt i shprehjes s
vetvetes dhe t gjithkaje q e mundonte, por ishte pikspari nj nevoj pr t frymmarr.Vlera e
veprs s tij nuk mund t peshohet dhe as t klasifikohet, sepse nj pjes e poezis s tij sht atdhe,
nj pjes sht dashuri, nj pjes sht dhimbje dhe nj pjes e veant dilem. Autori i himnit t
flamurit q e prshtati sipas variantit t poetit dhe kompozitorit rumun Plumbesku, himn t cilit i
dha frymn e toks ku lindi, autori i poezis s angazhimeve t fuqishme atdhetare e sociale, do t
ishte m pas poeti i paradokseve t mdha. Asdreni ishte nj autodidakt dhe erudit q boshllkun e
jets dhe vetmin e saj e mbushte me lexim. Duke njohur mire rumanishten dhe frngjishten,
ai do ti hapte dritare t reja dijes, prej nga do t kndvshtronte gjith krijimtarin e tij dhe
alteregon e vet do ta shprehte n optika t reja, sa ballkanase aq edhe europiane. Duke jetuar pjesn
m t madhe t jets n Rumani, ishte e natyrshme q ai t ndikohej nga rrymat e letrsis rumune,
t cilat, veanrisht, gjat fundit t shek.XIX dhe fillimit t shek.XX, shfaqnin nj nivel m lart
zhvillimi e mjeshtrie sesa letrsia shqiptare e asaj periudhe. Si pohon dhe akademik Rexhep
Qosja, q ka br monografin m t plot rreth jets dhe veprs s Asdrenit, letrsia rumune, duke
filluar prej romantizmit e kndej, ka luajtur rol vendimtar n formimin e shijes, n formimin e
ndjeshmris poetike, n orientimin e interesimit dhe n prgjithsi n ndrtimin shpirtror t
Asdrenit si krijues.96 Dhe jo vetm kaq. sht i pranueshm fakti se poezia rumune ndikoi dukshm
n pjekurin artistike t poetit dhe n fomsimin e mjaft elementeve t forms dhe prmbajtjes.
Ndikimi i poezis rumune t Asdreni do t vinte jo vetm prej faktit se ai jetoi n Rumani gjat
gjith jets s tij, por edhe pr faktin se Rumania sht nj vend i Ballkanit, q nga pikpamja
historike ka kaluar ngjarje t krahasueshme me ato n Shqipri. Prve aspektit artistik i cili i
intereson n mnyr t veant, Asdreni do t shihte n letrsin rumune tema q prkonin me
shtjet kombtare, sociale, politike dhe morale shqiptare. N krijimtarin e Asdrenit, jan vrejtur
dukshm ndikime t poetve t periudhave t ndryshme t letrsis rumune, por n kt punim ne
do t veojm disa prej tyre. shtja e ndikimt t Asdrenit nga poezia rumune sht nj shtje e
rndsishme pr t kuptuar Asdrenin, por edhe pr t kuptuar krejt tendencat e reja t poezis
96

R. Qosja, Asdreni, jeta dhe vepra, Tiran, 2002, f .278.

69

shqiptare n fillim t shekullit XX. Me ndikimet prej ksaj poezie Asdreni sjell nj dukuri t njohur
n letrsi: pasurimin e letrsive kombtare. N poezin e Asdrenit pohojm se ka ndikime, ka
imitime, por ka dhe prshtatje nga poett e njohur rumun, por gjithmon ai prshtat ato poezi q i
shkojn shijes dhe botkuptimit t tij artistik dhe estetik. Po sipas prof. R. Qoses, sikur t mos
kishte qen n gjendje t prvetsonte nj ndikim t till prej poezis rumune, poezia e tij do t
ishte nj pasardhse e zbeht e poezis s Naim Frashrit apo e poezis son popullore.97
Ndikimet n fazn e par t krijimtaris
N poezin e periudhs s par t krijimtaris s Asdrenit spikasin dukshm elementt e
romantizmit kombtar t ndikuar nga lirikat patriotike t poetit Vasile Aleksandri. Ky ndikim duket
m qart tek Knga e bashkimit e Asdrenit, e cila sht nj prshtatje e poezis Hora uniri e
Aleksandrit. Vasil Aleksandriu sht nj ndr korifejt e letrsis romantike rumune. Si gjith
romantikt ai sht mbshtetur gjersisht n krijimtarin popullore rumune, ka e vm re dukshm
dhe tek Asdreni n fazn e par t krijimtaris s tij. Tek Aleksandriu ai paraplqeu motivin
atdhetar, angazhimin social dhe politik, frymn e bashkimit dhe vllazrimit q do t prshkojn
trsisht si mesazhe pjesn m t madhe t himnit t flamurit: Asdreni i ka veshur poezis s
Aleksandriut frymn shqiptare, duke sjell pr bashkkombasit mesazhin e madh t bashkimit: T
dy jemi t nj nne, / T nj lloji dhe nj fare, / Si dy pem n nj trung, / Si dy syt n nj
drit.(V.A) dhe : Prej nj nane jemi ler, / musliman e t krishter, / m nj diell jemi rritur, / Si
dy lisa pran ngjitur(Asdreni) ose: T dy kemi ne nj emr, / Q t dy nj fat n jet, / M je vlla
e t jam vlla, / Tek t dy nj zemr rreh(V.A) dhe: T dy kemi nj dshir, / se nj sis kemi pir,
/ Nj t qeshur nj t qame, / e nj zemr t pandame.(Asdreni)98
Poezis s Aleksandriut, Asdreni i ka shtuar fjalt bes, burra etj dhe fjaln malsor e ka
zvendsuar m fjaln geg dhe, natyrisht, ka futur brenda poezis frymn dhe psikologjin
shqiptare, q n thelb sht nj me at ballkanase e respektivisht at rumune, ndrsa vargun, strofn
dhe metrikn ka ruajtur at t poezis s Aleksandriut.
Objekti i ktij punimi sht ndikimi i poetve modern rumun n vllimin Psallme murgu, i
cili me t drejt sht cilsuar si nj nga vllimet poetike q solli modernetin n letrsin dhe
poezin shqiptar t fillim shekullit XX, respektivisht duke kaprcyer traditn dhe duke sjell risit.
E sollm kt shembull nga vllimi ndrra dhe lot, pr t treguar se sa e rndsishm sht
shtja e ndikimeve t ktyre poetve, veanrisht n kt vllim q hapi nj sipar t ri pr krejt
poezin ton t ndrojtur dhe larg ndikimeve perndimore. Si thekson dhe profesor Ali Xhiku: N
vllimin Psallme murgu t Asdrenit, veanrisht me lirikn e Lasgushit n poezin e viteve2040 nisi t shfaqej bashk me thellimin e subjektivizmit, shumkuptimsia, mundsia e leximeve t
ndryshme, madje nj lloj hermetizmi99. Kshtu nis t marr trajt nj shfaqje q tani nuk mund t
quhet m mezi e dukshme, prirja pr tju drejtuar nj publiku m t kultivuar, duke trajtuar n
97

Po aty, f. 298.
Asdreni, Vepra 1-2, Tiran, 1980
99
Ali Xhiku, Letrsia shqipe si polifoni, Tiran, 2004, f. 171
98

70

mnyr m t rafinuar temn meditative ose duke theksuar shum prmbajtjen filozofike t
motiveve t reja. Krijimtaria e Asdrenit ktu bhet m e vshtir pr tu kuptuar dhe shpesh ajo
kthehet n nj lloj jehone t vetvetes. Tani Asdrenin fillojn ta shqetsojn tema universale dhe
kozmogonike, tema q kan t bjn me shpirtin e njeriut, me njohjen e zotit, me mishrimin e
shpirtit, me nj shfaqje tjetr t bukuris dhe dashuris, t ciln nuk nguron ta quaj mallkim,
mkat, ngasje djallzore dhe s cils bn mir q ti largohesh. Pr t arritur unitetin e forms me
prmbajtjen ai tenton nj form t re stilistike ka ka br q mungesn e frymzimit spontan dhe
shprthyes, patetizmin dhe sinqeritetin e shprehjes ta zvendsoj me punime kmbngulse me
ann tingullore t vargut, me metrikn dhe figuracionin.
Ndikimi nga poezia e M. Emineskut
Poeti tjetr rumun, i cili luajti nj rol t ndjeshm n krijimtarin e Asdrenit, jo vetm me
idealizmin e tij panteist, brengn e shekullit dhe frymn bajroniane, por edhe me element konkret
t metriks, vargut dhe fjalorit poetik, do t ishte poeti Mihail Eminesku. Asdreni do t frymzohej
prej Emineskut sa n motivin atdhetar dhe n at shoqror, po aq edhe n motivin filozofik,
dashuror dhe n poezin e natyrs. Eminesku ishte nj fenomen n letrsin rumune, i cili
zvendsoi trajtat dhe mnyrat e vjetra tradicionale t poezis me trajta t reja t papara deri
athere, trajta t krijuara e t nxjerra drejtprdrejt nga thellsia mistike e psikologjis s kombit t
vet. Eminesku si thot Kuteli ishte si albatrosi i Bodlerit, kishte krah t gjat e t fort pr t
fluturuar n bott e idealit, po kta krah e bnin t mos mund t ecte n tok.100
Ndikimi i Emineskut te Asdreni, sipas prof. Vehbi Bals, duket n poezin atdhetare, sociale
dhe n poezin e natyrs.101 Ndikim nga Eminesku ka pasur dhe n vjershat e vllimeve t para t
Asdrenit, si vjersha Epigon, q sht imitim i vjershs me t njjtin titull t Emineskut Epigonii
si dhe vjersha Dshira ime q sht nj parafraz e vjersh s tij Mai amun singur dor (Kam
nj t vetmin mall). Por, nse i referohemi vllimit Psallme murgu, vjersha q sht ndikuar e
shkruar nn frymn emineskiane sht ajo me titull Venetiku, q qndron pothuaj n t njjtin
nivel me vjershn Venetia t Emineskut. Ashtu si Eminesku edhe Asdreni, kt vjersh e shkruan
n trajtn e tingllims, vese me ndryshimin se Eminesku e ka ndrtuar me 4 strofa, ndrsa
Asdreni me 5 dhe me nj varg t vetm n fund t tingllims. Ashtu si Eminesku dhe Asdreni
vjershn e ka ndrtuar nprmjet kontrastit mes s shkuars s lavdishme t Venecies, shklqimit,
krenaris dhe madhshtis s dikurshme dhe heshtjes dhe shkretis q sundon sot n kt qytet
dikur fatbardh: Ska jet Venetiku, i shkretuar, / nuk ndihen kng, sshihen drita e valle, / mbi
shkallt prej mermeri e mbi portalle, / ndrin hna, muret duke argjenduar (Eminesku) dhe: U
shojt shklqimi i yt, o Venetik, qytet krenar nr vepra madhshtore(Asdreni). Asdreni prdor t
njjtat detaje dhe simbole si tek poezia homologe e Emineskut: pallate, kisha e Shn Markut,
gjmimi i valve etj: Shn Marku, si nj murg tej motesh mbetur, / mesnatn lajmron me z

100
101

M. Kuteli, Vepra letrare, Tiran, 1990, f. 249.

V. Bala, Lidhjet kulturore shqiptaro- rumune, Buletini shkencor i IP, Shkodr, 1996, f.12.

71

kambane (Eminesku)102 dhe: Kmbanat e Shn Markut sot se kan, / njat tingllim hyjnor q
zjej qyteti (Asdreni)103
Me sa duket, Asdreni prshtati ato poezi q i afroheshin shijes s tij, por i prshtati edhe pr
faktin se pati mundsi t krijoj figura t reja dhe pamje t reja si n rastin e vjershs n fjal, sikur
krkon t vr n konkurrenc vargun e gjuhs shqipe me vargun original, pr t par se cili
tingllon m bukur. Mihail Eminesku, po sipas prof V.Bals ka ndikuar q n titull, po ashtu dhe
tek Asdreni sht fjala pyll104 (Fshfrim pylli, Pse lkundesh ti o pyll?, Legjenda e pyllit)
dhe tek Asdreni (Vaje e pyllit). N poezit e Asdrenit prdoret gjithashtu shpesh fjala yll, q sht
nj ndr fjalt m t prdorura n leksikun emineskian: Sa gjm yj, Gjer te ylli, Kush e di sa
yje, Ylli i drits dhe Ylli i zjarrt, Ylli i harruar tek Asdreni. Po ashtu, nj ndr fjalt m t
gjendshme te Eminesku sht fjala mall, n kumtimin nj munges, nj dhimbje, nj ndarje ose nj
distancimi prej dikujt dhe dikaje, fjal q e gjejm shpesh t prdorur n shum poezi t vllimit.
Sipas studiuesit R. Qosja edhe simboli i kors (ikons), q aq shpesh prmendet n vjershat e
Asdrenit tek vllimi n fjal, sht i trashguar prej Emineskut.105 Ngjashmri vrehet dhe n
shfrytzimin e simboleve mitologjike tek t dy krijuesit: Diana, Glosa, Veneradhe Madona
(Eminesku) dhe Argusi, Minerva, Narqisi, Prometeu (Asdreni)
Ndikimi nga poezia e T. Argezit
N vllimin Psallme murgu, q konsiderohet si kulmi krijimtaris potike t Asdrenit, do t ndihet
dukshm ndikimi i Aleksandru Maedonskit, babait t simbolizmit rumun dhe i Tudor Argezit, poetit t
madh lirik rumun t shekullit XX. Argezi solli n letrsin rumune nj stil dhe nj form t re letrare, e cila
do t ndikonte mjaft n krijimtarin e poetve pasardhs. Gjurmt e Argezit n poezin e Asdrenit jan

vrejtur n frymn mistike, n angazhimin moral, si dhe n elementet e simbolizmit dhe

ekspresionizmit106. N poezin e ktij autori ndihet ndikimi i Bodlerit, simbolizmit dhe
ekspresionizmit. Simbolika e poezive t vllimit Psallme Murgu si dhe ndikimi i fjalorit poetik,
duket qart q jan trashguar prej poezis s Argezit. Tudor Argezi sht nj prej autorve
kanonik t letrsis rumune dhe nj nga shkrimtart m t njohur rumun. Asdreni do t ndikohej
prej vllimit t tij "Psalmet", t cilat trajtojn trazimin e poetit mes pohimit dhe mohimit, mes
besimit dhe mosbesimit. Shumica e psalmeve shprehin dshirn e poetit pr t fituar siguri n lidhje
me zotin. Asdreni n fillim donte ta titullonte vllimin e tij Mure burgu, n mnyr q mos
imitonte Argezin me psalmet e tij, ndikimi prej t cilave n pjesn m t madhe t vjershave sht i
dukshm. Te vllimi Psallme murgu, ashtu si te psalmet e Argezit bhet nj lloj jehone e vetvetes.
N kt vllim Asdreni, ashtu si Argesi sht n krkim t zotit, sht n kundrshti me veten dhe
realitetin. I munduar vazhdimisht t kuptonte ishte jeta, ishte ekzistenca, ai do t shfaqte

102

M. Eminesku, Poezi, Tiran, 1999, f.111.

Asdreni, Vepra letrare, II, Tiran, 1980.
104
V. Bala, Lidhjet kulturore shqiptaro- rumune, Buletini shkencor i IP, Shkodr, 1996, f.22.
105
Rexhep Qosja, Asdreni, jeta dhe vepra, Tiran, 2002, f. 83.
106
Robert Elsi, Historia e letrsis shqiptare, Tiran Pej, 1997, f. 267.
103

72

mdyshjet m t thella tek t cilat shkonte me shum vshtirsi dhe prmes shum sprovave
shpirtrore.
Ekzistojn 16 poezi me titull Psalm t Argezit, t botuara n vllime t ndryshme. Cikli
argezian i poezive me titull Psalm hedh drit drejt hapjes filozofike t t menduarit t poetit, gj
q i takon poezis s dijes. Ideja qendrore e ktij cikli sht se krkimi i hyjnores dhe aventura e
njohjes ka dy koordinata: nj t brendshme pr t zbritur n vetvete, dhe nj t jashtme n krkim t
zotit, tek elementet e bots materiale q e rrethojn. Uni lirik luhatet midis dy tendencave
kontradiktore: besimit dhe mohimt.107 N thelb, Argezi i prgjrohet fuqis hyjnore q ti shfaqet
nn formn e nj shenje t prekshme. Ai sjell si shembull rrfimin e Dhiats s Vjetr: Je shfaqur
disa her, / dhe gjithmon me rroba Perandori (Psalmi VII).108 N munges t nj shenj hyjnore,
Arghezi dshiron ta provokoj duke prshtatur dy qndrime: mohimin e zotit (uni lirik shpallet
Perndia e tij, duke qn kusar i qiejve q kryen mkate t pafalshme), ose afirmimi dhe mbarimi
shpirtror pr shkak t pamundsis s komunikimit. Psalmi VI sht konsideruar si matrica e
mendimit psalmik argezian. Katr strofat e poezis flasin pr nj qndrim hezitues mes prirjeve t
kundrta: rebelim ose trheqje. Kjo sjellje del dhe nga antonimet: zhurm - heshtje, besimi mohim, t jesh - t mos jesh etj. Krkimi i hyjnis sht i vshtir. Megjithat, vargu: ''dhe nuk i
lejoj vetes tju rrzoj posht nga qielli'', sht nj afirmim i besimit t fort tek Zoti, q edhe pse
sht i vshtir pr tu shfaqur, ai jeton n shpirtrat e njerzve. Strofa e fundit njofton, prsri, nj
sfid: ''Vetm, tani, n historin tnde t madhe, / rri me ty t matem prsri 109. shtja q
shtrohet ktu sht nj metafor q prfshin historin fetare t besimit, historin e njerzimit; dy
''kundrshtart'' matin forcat e tyre, t cilat jan n fakt t pabarabarta. Edhe pse Argezi artikulon
provokimin, sht prap ai q afirmon: ''pa dashje t dal fitimtar'', duke qene konshtient pr
gjendjen e tij njerzore t kufizuar. Konfrontimi dshmon pr nj dshir t fort pr njohuri, jo nj
mosbesim q e ka origjinn n pavrtetsi. N vargun e fundit: dua t t prek dhe t brtas, uni
lirik prsrit gjestin biblik t Thomait i cili shpreh dshirn pr t prekur plagt e Jezusit, pr t
besuar se ai u ngjall nga vdekja. Uni lirik krkon dshmi materiale t ekzistencs s Zotit edhe pse
at e kishte par n shpirt. Psalmet e Arghezit, t ndrtuara n baz t dy tendencave t kundrta,
prmbledhin (sintetizojn) nevojn e njeriut pr njohje dhe krkim t vazhdueshm t idealit t
prsosmris, t mishruar tek Zoti. E shtjelluam konceptin e Argesit tek psalmet pr t br m t
qart shtjen e ndikimit t tij tek Asdreni, n vllimin Psallme murgu. Ndikimi argezian sht
veanrisht i dukshm n kt vllim tek vjersha e gjat Paradokse, Hyji i harruar, Dshir
pagane dhe Lutje e vonuar. N poezin Lutje e vonuar, Asdreni, nj besimtar i devotshm
guxon dhe ankohet ndaj zotit: O zot pse vojtjet nuk mi sheh, / as lutjet gjunjsh kur bie, / as her
syt e mi qi ngreh, ndaj ty me lot dhembshurie.110 Ai e ndjen veten si nj qenie t vuajtur dhe gjen
ngushllim tek amshimi, prandaj shpesh e identifikon veten me murgun, i cili m shum se
107

Tudor Arghezi, Intre doua nopti, Bukuresht, 1994, f.15.

Po aty, f. 265.
109
Po aty, f. 164.
110
Asdreni, Vepra letrare, II, Tiran, 1980.
108

73

plotsimit t epsheve t ekizistencs, ia kushton jetn pastrtis s shpirtit. Te Dshir pagane,

nn frymn argeziane ai e fton shpirtin t largohet prej trupit: O shpirt mos e beso at se me
mkate vehten plot e ka. I vetmi ngushllim pr t sht qielli, kur shpirti do t shkoj te burimi
dhe do t qetsohet. N vjershn Mister ashtu si Argezi edhe ai sht n nj gjendje mdyshjeje
ku nuk mund as t pohoj dhe as t mohoj besimin e vet. Mesa duket, nprmjet ktyre vjershave
ai shkarkohet prej dyshimeve dhe kundrthnieve shpirtrore. N kt kontekst poezia Paradoks
sht nj testament shpirtror i Asdrenit. N t z vend nj njeri i ndar n dy persona q japin
urdhra t ndryshme, apo shfaqin dshira t ndryshme. Edhe n lidhje me zotin, ashtu si Argezi
edhe Asdreni ndihet i dyzuar, por pa humbur gjithsesi besimin: Marr e vzhgoj Ungjillin e
Psallterin, / sgjej faqe mos kujtohet perndi,/ por hap do faqe dhe kndoj Volterin, / mendimet m
ndryshohen pr udi.111 Poezia bhet nj monolog i gjat rreth atyre problemeve q e mundojn
koshiencn dhe subkoshiencn e tij, prmes pohimit dhe besimit ashtu si n poezin argesiane: T
humbas n zhurm dhe heshtje, / Dhe ndrsa fshihesh, si i gjojtur, / M lejoni t shoh: je skifter im i
preferuar, / T t vras ty? Ose n gjunj t krkoj. / Pr besimin apo pr dyshim, / T krkoj me
ngulm, por pa dobi, / Jeni ndrra ime ajo m e bukura, / dhe nuk guxoj tju rzoj posht nga qielli
(psalmi VI)112
Ndikimi i Argezit vihet re dhe n poezin erotike. Ndryshe nga poett e tjer bashkkohor,
Argezi nuk u prpoq t shtjelloj shum liriken erotike. Prkushtimi per t dhuruar, gatishmria pr
dashuri jan t pranishm n t gjith punn e tij. Erotika argeziane prfshin qndrime qe i prkasin
dy fazave: faza e voness, e pasiguris, mungess se dshirs pr t prfituar nga pasioni dhe faza e
pranimit t ndjenjs erotike. Mesa duket, te vllimi Psallme murgu, Asdreni sht ndikuar nga
faza e mungess s dshirs, ose e mos pranimit t ndjenjs erotike si ndodh te poezia e Argezit
Dashuri e vonuar , q prkon me konceptin e poezive t Asdrenit te Lulja e zemrs dhe Mkat
i fshehur. N t parn ai sht n pozitat e nj murgu dhe dashuria sht ajo lulja e zemrs q fare
leht mund t shndrrohet n mallkim dhe mkatn e shpirtit. Ajo shihet si nj mallkim q duhet ti
largohesh me logjik t kthjellt dhe ti shmangesh me gjakftohtsi.
Ndikimi i Argezit n poezit e vllimit Psallme murgu, ndihet dhe n prdorimin e simboleve,
ose vizoreve simbolike si i quan R. Qosja. Tek ky vllim fjalt murgu, pendesa, kungimi mkati,
paradoksi, akulli, vala, loti, shtrngata, pylli, helmi, gjarpri, reja, qyqja, jan vizore simbolike q
shprehin dhe disponimin e tij t errt shpirtror, dilemat dhe mdyshjet e tij.113 Disponimi i
Asdrenit pr t shtruar te Psallme murgu shtje universale t shpirtit njerzor, fatit dhe ndjenjs
njerzore, jan ndikim i drejtprdrejt nga Argezi. Po ashtu dhe poeziaEkscelsior sht ndikim
nga vjersha me t njjtin titull e babait t simbolizmit rumun Aleksandr Maedonskit, gjurmt e t
cilit i ndoqi dhe Argezi n krijimtarin e tij.

111

Asdreni, Vepra letrare, II, Tiran, 1980, f. 110.

T. Arghezi, Intre doua nopti, Bukuresht, 1994, f.265.
113
R. Qosja, Asdreni, jeta dhe vepra, Tiran, 2002, f. 285.
112

74

Simboli m i bukur i krijuar te Psallme murgu sht ai i vjershs Ylberi, ku nj djalosh i

mahnitur prej ngjyrave t tij dshiron ti kap, por nuk mundet. Ngjyrat e ylberit kthehen kshtu n
simbolin e pamundsis n jet dhe i kalueshmris s asteve t bukura q zhduken si ngjyrat e
ylberit.
Dendur, kur kujtoj Asdrenin njeri dhe Asdrenin poet me kujtohet poezia Ylberi e poetit
Gottfrid Kallner n t cilin prshkruan nj udhtar t prunjur, i cili shkon midis pikave t shiut q
i prekin ballin ndaj perndimit. Dhe ne t gjith e kemi njohur prpara se ta shohim truprisht, e
kemi adhuruar prpara se ti mojm edhe virtytin e xhevahirt t prunjsis shpirtror- shprehet
Kuteli pr Asdrenin, duke portretizuar kaq qartsisht portretin e tij artistik dhe njerzor.114
Ndikimi i poezis rumune n krijimtarin e Asdrenit sht i gjer dhe i shumanshm, por ky
punim synoi t sillte disa shembuj konkret prqasjesh, ndikimesh, frymzimesh dhe imitimesh prej
ksaj poezie dhe ktyre poetve, ndikime kto tepr t rndsishme q dimensionuan njrin prej
poetve m mdhenj shqiptar t fillim shek.XX.

REFERIME
Arghezi, T., Intre doua nopti, Bukuresht, 1994.
Asdreni, Poezi t zgjedhura, Tiran 2000.
Asdreni, Poezi, Tiran 1999.
Eminesku M., Poezi, Tiran 2000.
Elsi, R., Historia e letrsis shqiptare, Tiran Pej, 1997.
Klinesku, Xh., Mihai Eminesku,Tiran, 1994.
Kuteli, M., Vepra letrare 5, Tiran, 1990.
Qosja, R., Asdreni, jeta dhe vepra e tij, Tiran, 2002.
Xhiku, A., Letrsia shqipe si polifoni, Tiran 2004.

114

M. Kuteli, Vepra letrare 5, Tiran, 1990, f.175

75

ASPEKTE GJUHSORE T KONTAKTIT T ARUMUNVE ME SHQIPTART

Dr. Manuela Nevaci
Institutul de Lingvistic Iorgu Iordan-Al. Rosetti
Academia Romn
1. Njoftimi i par i cili sinjalizoi eksistencn e arumunve n Shqipri, n territorin n t cilin
jan dhe sot, vjen nga historiani gjerman Johann Thunmann, i cili n vitin 1774 publikoi ne Leipzig,
n gjuhn gjermane, punimin Untersuchungen ber die Geschichte der stlichen europischen
Vlker (Krkime pr historin e popujve t Evrops Lindore): Vlleht prtej Danubit (rumunt n
jug t Danubit) [.. . ] jan nj popull i madh dhe i shumt dhe prbjn gjysmn e popullsis s
Trakis dhe treerek t Maqedonis dhe Thesalis. Dhe n Shqipri banojn shum. Kan t njjtn
t folme si vllezrit e tyre ktej Danubit, por t ngatrruar me shum fjal greke. [.. . ] Prej 750
vjetsh njihen me emrin vlleh dhe gjejm gjurm t s folmes s tyre qysh prej shekullit VI. Ata
veten e tyre e quajn rumni ose rumun. Grekt i quajn vlleh. M pas, informacione n lidhje
me pranin e arumunve n Shqipri gjejm te historiant dhe gjuhtart rumun dhe t huaj, midis
t cilve prmndim: A. D. Ksenopol, N. Iorga, A. Philippide, Th. Kapidan, Grigore Brnkush,
Nikolae Saramandu dhe t tjer. Th. Kapidanit i detyrohemi pr monografin Freroii
(Frsherott), e botuar n volumin VI t veprs Dakorumania, n vitin 1931. Monografia
ndrtohet n nj udhtim studimor prej 1 muaji t br n vitin 1928, kur vizitoi vendbanime t
shumta arumunsh dhe botoi disa shkrime nga arumunt e zons s Kors. Prsa i prket situats
dialektore, prfundimi n t cilin arrin Kapidan sht q n Shqipri ka vetm nj t folme, ai
frsherot. M pas, krkime n terren pr arumunt e Sqipris, t bra nga Petru Neiesku, autori i
nj vepr gjeografie gjuhsore, Atllasi i Vogl i dialektit arumun t Shqipris dhe t Maqedonis, i
publikuar n vitin 1997. Gjithashtu, Nicolae Saramandu ka br krkime n terren te arumunt e
shteteve ballkanike, prfshi Shqiprin, me qllim hartimin e Atllasit gjuhsor t dialektit arumun
(duke u shtypur). Grigore Brnkush, duke iu referuar frsherotve dhe origjins s tyre, pohonte:
kjo deg rumunsh zbriti nga veriu, nga fqinjsia pran dakorumunve, me t cilt kishte formuar
dikur nj trung etnik t prbashkt (Brnkush 1992: 42).
N periudhn qershor shtator 2011 shkova n Greqi, Shqipri, Republikn e Maqedonis,
nprmjet kontrats pasdoktorale POSTDRU Vlersimi i identiteteve kulturore n proceset e
globalizimit, ID 59758/2010, financuar nga Fondi Social Evropian (FSE), nprmjet Programit
Operacional Zhvillimi i Burimeve Njerzore 2007-2013 (POS DRU), me projektin IDENTITET
RUMUN N KONTEKST BALLKANIK.
Midis rumunve n jug t Danubit, arumunt jan t vetmit q kan ruajtur deri sot emrin etnik,
duke u quajtur arumun (armn, rmn, njjs. armn, rmn), term i cili, si dhe dr. rumn (< lat.
romanus), evidenton origjinn latine. Popujt midis t cilve jetojn n gadishullin Ballkanik i
quajn, n prgjithsi Vlleh115, term nprmjet t cilit emrohet popullata e romanizuar, n veri

115

Emri vllah sht me origjin keltike i futur n Ballkan nga sllavt. Termeni vllah, i cili prkufizon nj popullat
rumune (ndoshta arumune) shfaqet n shekullin e XI-t n historiografin Kedrenos dhe i referohet nj eventi t vitit 976

76

dhe jug t Danubit. Grekt i quajn dhe kucovlleh vlleh alaman, karaguni mbajts t kapuit
t zi dhe arvanitovllahi vlleh me origjin nga Shqipria, serbt, cincar ndrsa shqiptart,
rmni dhe oben.
Ashtu si lat. romanus (> rom. rumn) si dhe sl. vlah, terma t prdorura pr t quajtur ashtu si
n veri t Danubit si dhe rumunt n jug t Danubit, tregojn origjinn e prbashkt t tyre, si
prejardhs t drejtprdrejt t popullsis s romanizuar t Perandoris Romake t Lindjes.
Gjat kohs s udhtimit studimor, n muajin qershor 2011, patm rastin t kryejm krkime n
terren t arumunt e Shqipris. Me kt rast regjistruam tekste dialektore n lokalitetet Shqepur,
Stan Kabunar, Fier, Andon Poi, Prmet, Kor, Voskopoj, Grabov. Gjithashtu, bm nj
pyetsor t veant (pr barinjt) n Voskopoj. Theksojm se n hyrjen e lokalitetit Andon Poi,
vizitort priten me urimin e shkruajtur n arumanisht: Ghini vinitu (Mir se erdht), ndrsa n
dalje me urimin Oar bun (Rrug t mbar).
N lidhje me prhapjen e arumunve, konstatuam prqndrimin e tyre n disa zona, konkretisht:
Prmet-Frashr, Kor-Voskopoj, Fusha e Myzeqes dhe zona Grabov-Ni-Llng n afrsi t
qytetit t Pogradecit.
Na interesoi veanrisht, prqndrimi i grupeve dialektore, duke u nisur nga fakti se arumunt
frsherot t ardhur nga Ballkani dhe t vendosur n Dobroxhea ndahen n dy grupe: shopan dhe
plisot, me diferenca n t folme, ashtu si rezulton nga publikimet Krkime rreth arumanishtes s
folur ne Dobroxhea (Saramandu 1972) dhe e Folura e arumunve frsherot t Dobroxheas
(Nevai 2011). Me rastin e krkimeve t bra n terren n Shqipri konstatuam ekzistencn e ktyre
dy grupeve, krahas t cilave ekzistojn dhe t tjera: kstrloc, zhrkloc, uilac, kululac, myzeqar,
mexhidol. Midis ktyre grupeve ka disa dallime, veantrisht fonetike.
N publikimin ton do t shqyrtojm t folmen e frsherotve t Shqipris n aspektin e
prputhjeve gjuhsore me shqipen.
2. Frsherott (njjs. Frsherot, shums frsheroc) kan marr emrin nga lokaliteti Frashr,
nga ku rrjedhin nj pjes e tyre, pikrisht ata q e quajn veten frsherot. Bhet fjal pr ata t
zons s qytetit Kor (arumanisht. Kureau) dhe disa fshatra prreth, disa nga t cilt duke
lvizur drejt lindjes, u vendosn n ann veriore t malit Vermio (Maqedonia greke) dhe n
Nizhopole (Republika e Maqedonis). Emrimi frsherot u prhap, tek t gjithe ata q e quajn
veten rmnji (prkrah armnji, si e quajn veten arumunt e tjer).
N Shqipri, frsherott gjenden n gjysmn jugore t vendit (zona e dialektit shqiptar tosk), si
n pjest malore ose m t larta t juglindjes dhe qendrs si dhe n zonn fushore t perndimit t
vendit. Frsherott e zonave Vlor, Fier, Lushnja (fusha e Myzeqes) dhe nj pjese e zons s
Beratit njihen me emrin myzeqar (arumanisht mizukiri). Ka dhe emrtime t tjera grupesh, sipas
zonave ose lokaliteteve: kulunjac ose kupunjac (nga Kolonja), zhrknjoc (nga Zharkani), uinjic
(nga Uinik), kstrnjoc (nga Kustreci), plisoc (nga Plasa). Duke qen nj popullat barinjsh,
dhe m pas n dokumentin bashkangjitur Strategikonit t Kekaumenos (shekulli i XII), i shkruajtur nga nj arumun dhe
vrteton prezencn e nj popullate rumune n Greqi qysh prej shekullit X.

77

frsherott kan njohur nj shprndarje t gjr, sidomos n Greqi. Shum nga ata t cilt kan
pasur vendet e dimrimit n fushn e Thesalis, n detin Egje (ku kalonin dimrin dhe pindent) ose
n perndim, n detin Jon, ngeln prfundimisht n kto vende. Grekt i quajn arvanitovllahi
(arumun me origjin nga trojet e banuara me shqiptar). Ata kapin zonat m jugore t teritoreve
prhapjes s arumunve n Gadishullin Ballkanik, duke arritur deri ne afrsi t Misolongut dhe
golfit t Korintit.
Nj pjese e frsherotve t Shqiprise lan, pjesa m e madhe, vendet e lindjes dhe shkuan me
turmat deri n malin Neagush, mbi Veria. Ktu ata zun komunn Selia e Siprme. Nj pjes e tyre
onin turmat pr dimrim n afrsi t qytetit Neagushte, ndrsa t tjert zbrisnin turma n bregdet,
duke u vendosur n afrsi t qytetit Katerini. Ata t Neagushts, me koh, formuan nj komun t
quajtur Hurpani116. M t shumtt dimronin n Katerini, pjesa tjetr n fushn e Selanikut (ku
merreshin dhe me bujqsi)117.
N Rumani, frsherott prfaqsohen nga nngrupi i shopanjve118 (njjs. shopan) dhe
nngrupi i plisocve119 (njjs. plisoc) t vendosur n Dobroxhea120 n periudhn midis luftrave
botrore krahas arumunve t tjer. Frsherott shopan, me origjin nga zona e Frashrit, u
vendosn, pjesa m e madhe e tyre, n Greqi n gjysmn e dyt t shekullit XIX, nga ku, prpara
Lufts s Dyt Botrore, erdhn n Rumani. Frsherott plisoc erdhn n Rumani nga Shqipria
dhe u vendosn n lokalitetin Palazu Mare, pran Konstancs dhe n Pipera pran Bukureshtit.
Edhe pse u botuan shum punime rreth dialektit arumun t folur n jug t Danubit, pak prej tyre
u bazuan n krkime t drejtprdrejta n terren. Nj studim t till botoi Th. Kapidan n vitin 1930,
me titullin Frsherott, duke u bazuar n nj udhtim studimor prej nj muaji t br n vern e
vitit 1928 n frsherott e Shqipris.121 Pas m shum se 8 dekadash vizituam dhe ne lokalitetet e
prmendura nga Th. Kapidan n monografin e tij, lokalitete n t cilat bm regjistrime tekstesh.
Mund t pohojm, me kt rast, shum nga veorit dialektore t s folmes frshrote, por vum re
dhe fenomene (t natyrs fonetike, morfologjike dhe leksikore) t paprmendura nga Th. Kapidan,
disa nga t cilat pr shkak t evolucionit t tanishm t dialektit.

116

Horopani, me kalimin e kohs u b qytet. Edhe n ditt e sotme ai banohet nga pjesa m e madhe frsherot
(edhe pse shum prej tyre nuk flasin gjuhn, ata kane koshiencn e prkatsis n kt t folur) ; Horopani sht vendi
nga ku gjyshrit e mi (sbashku me babain tim) u nisn drejt Rumanis n vitin 1938.
117
Shiko Kapidan 1926: 123.
118
Ky emrim u dha nga plisoct nngrupit i cili nprmjet procesit t nomandizmit shkoi m hert n Greqi dhe i cili
nuk e ka m n t folur grmn r
119
Emri i tyre vjen nga lokaliteti Pleasa n Albania.
120
Shiko nnkapitullin Frsherott n Dobroxhea.
121
Krkime n teren te arumunt e shteteve ballkanike t vendosur n Rumani (Dobroxhea) kan br Al. Rosetti,
Krkime rreth t falurs s arumunve t Shqipris (1930; nxjer nga E folur dhe shpirt, IV), Nicolae Saramandu,
rezultatet u publikuan n dy punime: Krkime rreth arumanishtes s folur n Dobroxhea (1972), Arumanishtja e folur
n dobroxhea. Tekste dialektore. Fjalor (2007) dhe Manuela Nevaci, E folura e arumunve frsherot n Dobroxhea
(2007; 2011 ed. a II-a). Nicolae Saramandu bri krkime n teren dhe te arumunt e vendeve ballkanike, me qllimin
e prpunimit t Atllasit gjuhsort dialektit arumun (ALAR), duke u shtypur.

78

3. Nga konstatimet tona, n radht e arumunve ekziston nj interes i veant pr ruajtjen e

identitetit t tyre rumun n kontekstin e globalizimit. N radht e arumunve konstatohet ashtu si
koshienca e romanitetit ashtu dhe ajo e rumanitetit.
Prsa i perket koshiencs s romanitetit, ajo mbahet gjall me an t romaneve t famshme, t
ruajtura, pr shmbull, n Apoloni (sot Poian, n Shqipri), n bregun e Adriatikut, porta kryesore e
hyrjes s romakve n Ballkan, n shekullin II para Krishtit, kur Iliria, Maqedonia dhe m pas, e
gjith Greqia (viti 148 para Krishtit) bhen provinca romake. Nga Apolonia fillonte e famshmja Via
Egnatia (e quajtur deri m sot nga arumunt Calea Mare), arterie kryesor i qarkullimit n Ballkan
n drejtimin perndim-lindje, e cila shkonte n Salona (arumanisht. Srun; Selanik) dhe duke
vazhduar deri n Konstandinopoj. Kur vizituam Apoloni, personat t cilt na shoqronin si dhe
arumunt e lokaliteteve n afrsi t Apolonis shprehn bindjen se romaniteti i instaluar ktu
sht prjetsuar gjat shekujve.
Prsa i prket koshiencs rumune, ajo sht disa shekuj e vjetr, duke mos qen rrjedhoj
ekskluzive e nisms s Rumanis, e cila, n fund t shekullit XX, hapi n territorin e Shqipris
shkolla n gjuhn rumune. Gjithashtu, s fundmi, shteti rumun s bashku me Kishn Ortodokse
rumune dhan kontributin e tyre financiar dhe material (kambana, mobilje kishe dhe tekste kishtare)
pr ndrtimin e kishs arumune n Kor, shteti rumun ka financuar dhe ndrtimin e nj kishe
arumune n fshatin Llng n Pogradec si dhe hapjen e nj shkolle arumune n Divjak.
Nprmjet lidhjeve tregtare me qendrat e perndimit dhe veantrisht me ato t ish -Perandoris
Austro-Hungareze, arumunt hyn n kontakt me vllezrit e tyre n veri t Danubit. Koshienca
rumune sht, n kt mnyr, m e hershme se krijimi i diaspors rumun n Austro-Hungari, pas
shkatrrimit t Voskopojs n gjysmn e dyt shekullit XVIII. Qyteti u shkatrrua me an t tri
sulmeve t armatosura (1767, 1769, 1788), n gjysmn e dyt t shekullit XVIII. Rrnojat e qytetit
t dikurshm, zons urbane m t madhe t jugut t Ballkanit n at periudh, (50. 000 banor, 27
kisha), duken dhe sot. N Voskopoj ka funksionuar Akademia e vetme (institut arsimor
universitar) e Perandoris Osmane dhe ka pasur gjithashtu dhe nj shtypshkronj. Fryt i aktivitetit
kulturor n Voskopoj kan qen veprat e shkrimtarve t par arumun, Theodor A. Kavallioti122,
Daniil Moskopoleanul123 dhe Konstantin Ukuta. Prmendim, n kt drejtim, dhe prkthimin n
arumanisht t teksteve fetare (Liturgji arumune, Codex Dimonie).
122

Th. A. Cavallioti publikoi n Venecia n vitin 1770, (Msimi i par), libr leximi pr klasat fillore,
shkruajtur n greqisht dhe prfshinte lutje nga Bibla. Libri ka n fund nj fjalor me 1170 fjal greke, t prkthyera n
arumanisht dhe shqip. Kuptimi i ktij fjalori pr njohjen e dialektit arumun u nxor n pah pr her t par nga gjermani
Johann Thunmann, profesor n Universitetin e Halles, i cili dhe e publikoi n punimin e tij, Untersuchungen ber die
Geschichte der stlichen europischen Vlker (Leipzig, 1774). Punimi i Kavalliotit prmban vetm j tekst arumanisht (e
folur frsherote): Hristos de mori nsts cu morte mortea clcndu, -a mrminttorlor ahrzi ban harizm [Krishti u
ngjall nga vdekja me vdekjen vdekjen shkeli dhe u dha jet atyre n varre].
123
Daniil Moskopoleanul publikoi n Venecia n vitin 1794, (Msim Hyrs), libr leximi, i
shkruajtur n greqisht, i cili prmban n fund nj gid bashkbisedimi n katr gjuh: greqisht, shqip, arumanisht dhe
bullgarisht. Numri i par u riprodhua nga krkuesi anglez illiam Martin-Leake n Researches in Grecce (Londra, 1814:
383-403). Punimi i Daniil nuk sht nj leksikar i mirfillt, ashtu si del dhe nga titulli, por nj gid bashkbisedimi me
sintagma t prdorura n bisedimet e prditshme. Gjuha e tekstit t Daniil Moskopoleanit u studjua nga Grigore Brnkush
n Observime rreth strukturs s fjalorit arumanisht ne fjalorin e Daniil Moskopoleanit n Studime dhe krkime

79

Gjuha e veprave t shkrimtarve arumun t shekullit t XVIII-t (Daniil, Ukuta, Kavallioti) si

dhe ajo e teksteve fetare t asaj periudhe paraqesin veori t s folurs frsherote dhe grabovare.
Nga gjuha e ktyre shkrimeve ndihet nj shije arkaike, e cila e prafron me periudhat para
evoluimit t gjuhs rumune, disa her edhe nga rumanishtja e prbashkt.
Pas shkatrrimit t Voskopojs, shtresa e pasur e arumunve u vendos n Austro-Hungari, duke
formuar koloni n Vjen, Buda, Pesta, Miskolc.
Kolonit arumune t ish-Perandoris Habsburge patn nj rol t rndsishm n kultivimin e
ndjenjs kombtare te rumunt e Transilvanis (dakorumun dhe arumun). sht e mjaftueshme t
prmendim faktin se Shkolla Normale e Kombit Rumun n Pesta frekuentohej, n fillim t shekullit
t XIX-t, nga nj numr i madh nxnsish nga familje arumune t vendosur n kt qytet. sht
merita e ktyre arumunve t ndritur q i dhan impuls dhe mbshtetn, materialisht dhe me njerz
(nprmjet drgimit te fmijve n shkollat rumune dhe jo n ato greke), zhvillimin e arsimit n
gjuhn rumune n ish Perandorin Habsburge.
4. N vazhdim do t paraqesim vetm disa veori thelbsore t cilat veojn t folmen e
frshrotve t Shqipris nga pjesa tjetr e t folmen arumune dhe prputhjet me dialektin tosk t
gjuhs shqipe.
4. 1. Sistemi fonetik dhe fonologjik
4. 1. 1. Vokalizmi, i hasur pjesrisht te frsherott nga ana e Th. Kapidan dhe i ilustruar me
shembuj t shumt nga ana e Nikolae Saramandu (Saramandu 1972: 41, 51, 178-179) sht
afonizimi i zanoreve t fundit [i] dhe []: munti mal, afl gjej etj. Prsa i prket shprehjeve t
llojit afl, fenomeni i reduktimit t - (n pozicion fundor) takohet n dialektin geg t gjuhs shqipe,
ashtu si thonte Gr. Brnkush. Besojm se n t folmen e frsherotve plisoc t Shqipris ka nj
evolucion t brendshm q prfaqsohet si dukuri n dialektin tosk, me t cilin ata jan n kontak.
Reduktimi i zanores shfaqet m tepr edhe tek -i fundore, duke u realizuar nj seri e plot [-u, -, i]. Te frsherott e Shqipris shfaqet heqja e i-s s shkurtr pas r-s n shumsin e disa emrave
femrore:
guri,
nurori etj.
Dobsimi i [] s patheksuar n rrokje pastonike, nprmjet asimilimit n tingullin e zanores
s shkurtr fundore prfaqson nj veanti t frsherotve plisoc: acmpuru blej, legunu
lkunds, tluru fuqi, krahas me acmpru, legnu, tlru tek frsherott shopanj dhe te
arumunt e tjer. Dobsimi i -s n rrokjen paratonike sht nj fenomen q haset shum shpesh n
t folmen e frsherotve. Pas bashktinglloreve joqiellzore, kalimi i || n |u| shfaqet ashtu si n
fjalt e trashguara edhe n ato t huazuara, ndrsa pas bashktinglloreve qiellzore, kmbimi bhet
vetm te fjalt e huazuara nga gjuha turke dhe shqipe (cf. Saramandu 1972: 48). Theodor Kapidan
pohonte se dobsimi i -s vjen nga 1. pr shkak t nj labialeje; 2 nn ndikimin e nj u nga rrokja
para ose pas (Kapidan 1932: 221).
gjuhsore, XLIII, 1992, nr. 1, f. 39-43, duke nxjer n pah faktin se n kt vepr t adhurueshme t Daniil
Moskopoleanit, dominues, n nivelin e leksikut shte elementi latin (f. 41).

80

Diftongzimi i -s n shfaqet pas bashktinglloresh jo qiellzore n disa huazime nga shqipja

dhe greqishtja: deg (< shqip. deg), mese (< greqisht.
) msi pt t tjert, purtec nuia
(< alb. purtek) purtc pr t tjert.
Te frsherott > i pas r: curpi dhe cupi pr cupri pr t tjert (< greqisht.
124
) pler,
(< shqip. thrrime).
Nga analiza e Atlasit Dialektor t Gjuhs Shqipe125 (hartat 64-66), rezulton se fenomeni []
sht n shqip, ashtu si dhe dihet, nj realitet i dialektit tosk, ku shfaqet si n pozicion t theksuar
ashtu dhe n pozicion t patheksuar. N hapsirn e dialektit tosk hasen t folmet arumune t tipit
frsherot, ku ekziston, gjithashtu fenomeni [] [] (rumanisht. ). Krahasimi midis rumanishtes dhe
shqipes mund t zgjerohet duke u nisur nga hartat 90 dhe 91 t vol. I t Atllasit, i cili na paraqet
fenomenin [] [] n pozicion t patheksuar, qndror dhe fundor n fjalt mzat junc dhe n rrug
pe drum. N dialektin tosk, [] [] ruhet n keto pozicione [mzat] dhe [n rrug], ndrsa n
dialektin geg, format e takuara jan formale [mzat] dhe [n rug], me sinkopen e zanores s
patheksuar n pozicion qendror ose me zhdukjen e saj n pozicion fundor. Situata e dialektit tosk
sht identike me at t s folmes frsherote t arumanishtes, ku [] [] ruhen n pozicion t
patheksuar qendror ose fundor: mcare ushqim, n feat nj vajz.
Diftongje dhe zanore t shkurtra fundore N t folmen frsherote plisoce, q flitet sot n
Shqipri, diftongt ea, realizohen si , : ft fytyr,
djell. Prsa i prket diftongut a, vum
re shqiptimin e tij si ia: fit, fenomen i pahasur deri m sot te frsherott plisoc, as te ata t
vendosur n Dobroxhea, gj e cila na bn t konsiderojm se bhet fjal pr nj evolucion t
tanishm. Befasueshm, vum re shqiptime me diftongun a: sari, n variacion t lire me .
Shqiptimet me a nuk jan vn re deri tani te frsherott e Shqipris; sht e mundur t bhet
fjal pr nj arkaizm ose nj evolucion t tanishm, nj rikthim te shqiptimi me a, nn ndikimin e
frsherotve shopanj, t cilt rruajtn a, t pakaluar n.
4. 1. 2. Bashktingllorizmi126. Frsherott e Shqipris, krahas l, ashtu si dgjohet te t gjith
arumunt, paraqet nj (l velare) si n t folurn grabovene (nn ndikimin e shqipes): asu le,
ce udh, uni e hn, mot shum krahas alsu, cle, luni, multu (te frsherott shopan) (cf.
Kapidan 1931: 199).
N nivelin e sistemit bashktingllor hasim nj fenomen ndikimi t arumanishtes n
dialektin tosk: shqiptimi i grupeve t bhashktinglloreve cl, gl si c, g: N t njjtn zon
jugore, edhe grupi paralel gl (i shqiptuar g) evoluoi njlloj (I, h. 59 b): grupi i vjetr gl n gju
genunchi, zgjua stup, i gjat lung. Kemi ruajtur prfaqsimin n harta t grupeve t
bashktinglloreve kl, gl pr shkak se kto u rruajtn sidomos n fshatrat e banuara nga arumunt
frsherot, n t folmen e t cilve, ashtu si dihet, cl, gl shqiptohen c, g: cie, gemu (Brnkush
2012: 9).

124

DDA 1096, s. v. srm.

Gjinari et all. 2007.
126
N kt nnkapitull do t paraqes vetm veorit e natyrs fonetike dhe disa ndryshime t cilat mund t tregojn disa
ndikime n evolucionin e bashktingllorizmit t ksaj t folmeje.
125

81

4. 2. Morfologji
4. 2. 1. N t folmen frsherote e ardhmja formohet pa lidhjen (s va cntu, va cn, va cnt,
va cntmu va cnt, va cnt; forma e njjt me t folurat e tjera (me lidhjen s-) ka kuptimin
duhet t.. . : va va s-cntu duhet t kndoj. Th. Kapidan shpjegon zhdukjen e lidhses nprmjet
shtimit t premrit personal: va ts spun (cf. Kapidan 1932: 466; shih dhe Saramandu 1984: 457;
Saramandu 1969: 155-162; Nevai 2011: 148). Grigore Brnkush nxori n pah prputhjet midis t
folmes s frsherotve dhe dialektit tosk t shqipes. Ktu prfshihet dhe formimi i t ardhmes
treguese si n shqip, me eliminimin e lidhses shq. t, ar. s: alb. do shkoj, ar. (fr. ) va neg
(Brnkush 2007: 172).
N lidhje me vjetrsin e t ardhmes s formuar me va + lidhse n arumanisht, Theodor
Capidan konsideron se sht relativisht e tanishme, gjurm t vjetrsis t s ardhmes, t formuar
me paskajoren ruhen n ndajfoljen vahi (va +hi < *he fie) ndoshta. Duke iu referuar strukturs
s forms t s ardhmes, Nikolae Saramandu v re analogjin me format verbale t prbra t
gjuhve ballkanike (greke, shqip), duke nnvizuar veantin e arumanishtes t idomit romanik
midis idomeve ballkanike: Kshtu, ndrsa n greqishten e re dhe n shqip forma e treguesit t
ardhshm I [] , do t afroj - mund t analizohet n ndihmuesen voi + lidhse (e eliduar
n greqishten e re) + treguesin e tashm, n arumanisht va s-cntu duhet analizuar n: ndihmsja
voi + lidhsi i tashm. N mnyr analoge duhen interpretuar dhe format e tjera verbale t prbra
pr t cilat folm m par. Kjo veanti e arumanishtes shpjegohet me faktin se forma lidhse e
tashme u trashgua nga latinishtja (Saramandu 1969: 161).
Ndihmsja e s ardhmes te frsherott e Shqipris (zona e Prmetit) sht u (cf.
dakorumanisht: o): u s-cntu o s cnt, ndrsa te ata t zons s Kors sht a: a z-cntu. Situata
sht e ngjashme n shqip: do vreau + lidhsja: do t shkoj o s merg; do sht i
pandryshueshm dhe, ndoshta, jopersonal, si dhe o (< lat. volet), korespondenti rumun, i cili u
vendos relativisht von n tekstet e shkruara. Ndrtimi n shqip me do + lidhsen, sht i
prgjithshm n t dyja dialektet kryesore. N lidhje me formn e treguesit t ardhshm n gjuhn
rumune me ndihmsen vra (< lat. volere), Grigore Brnkush e prfshin midis veorive
gramatikore t atribuara nnshtress (Brnkush 2002: 47), duke nnvizuar konkordancat midis t
folmes frsherote dhe dialektit tosk t shqipes: shq. t, ar. s: shq. do shkoj, ar. (fr.) va negu
(Brnkush 2007: 172)
4. 2. 2. T folmet grmoshtene dhe frsherote t arumanishtes paraqesin njlloj si gjuht
romanike portugalishtja, spanjishtja, katalana, okcitana nj sistem ndajfoljor vendi t trefisht
prsa i prket ndajfoljeve vendore: ao (aoi) ktu< lat. ac-hac, aa ktu < lat. ecce-hic, acl
(aci) atje (< lat. eccum-illoc), njsoj si n t folurn n Oltenia (ac aca aclo); fenomeni
gjendet n Iberin romanike (portugalisht, spanjisht, katalana, ) dhe n okcitan.
Ndajfoljet me kuptim t prgjithshm-abstrakt, t cilat tregonin vetm distancn (n koh ose
hapsir) prball s folmes, si hic, marrin njlloj si premrat tregues, elemente fuqizimi t vlers
ndajfoljore vendore (lat. eccum + hic > it. qui, fr. ici, sp., pg. aqu; lat. hicce > rom. ici, aci, it. ci
(Iordan/ Manoliu 1965: 202-203). Kjo form sht dhe nj prov e lidhjes s sistemeve proemrore
me ato t nj kategorie ndajfoljesh, t cilat disa krkues i konsiderojne pro-ndajfolje, jo vetm prej

82

kuptimit t tyre t prgjithshm abstrakt, por dhe prej marrdhnis dhe mundsis s rrimarjes s
nj rrethane.
Duke iu referuar udhzuesve t vendodhjes, Grigore Brnkush tregon q ekziston nj situat e
ngjashme dhe n shqip. Ndajfoljet paraemrore ktu, aty dhe atje vendosen si n rumanisht: aici,
aci dhe acolo: ktu do t thot n vendin ku gjendemi, n kt vnd, aty n vendin e afrt me
bashkfolsin, ku gjendet personi me t cilin flasim, atje n nj vend larg nesh, duke ju referuar
personit t tret: Atje banonte, atje punonte (Brnkush 1999: 18-19).
5. Fjalor
5. 1. N krkimet tona n terren te frshrott regjistruam dhe disa terma t pacertifikuara n
Fjalorin e dialektit arumun t Tache Papahagi:
bicu vnd
bizbu fyell
clmte misrishte (ardhur nga clmi)
c e/i ngusht(< shq. koce)
cutur cop djath (< tc. guioeuturi) 127
umitc kan pr t pire uj (ndoshta ardhur nga umt)
lafi thashethem (< alb. lafe128)
snea e vet (lat. se+ne)
viu vi (< alb. vi).
Kuptime t certifikuara n DDA
ancu pi duhan (ngacmoj (zjarrin) n t folmet e tjera < lat. *in-cunneare)129 ;
bln cop djathi (< sl. * blana)
parmatic fmij i zgjuar (< gr. )
pipir130 spec (ardhur nga pipr, n DDA); ne besojm se vjen nga greqishtja gr. spec
ufke mrekulli (< alb. rruf)131
smt132 buk e freskt (< tc. simit)
srn qytet (< Srun)133
dd gjyshe, cf. srb. dada, shq. dad, tc. dady. DDA e ka prfshir vetm me kuptimin mama,
e rruajtur n t folmen e frsherotve shopanj; t mama, cf. shq. at tat, shums prini
sht nj huazim i tanishm te frsherott e Shqipris.
127

Cf. alb. kutur.

Term dialektor n shqip me kuptimin llaf.
129
Etimologji e panjohur n DDA.
128

130
131
132

Pr pipir, DDA nuk ka kuptimin spec. Del me kuptimin shishk.

Kuptim i pahasur n DDA; i hasur n Saramandu 2007: 546 (s. v. rufe).
smt, fillimisht kishte kuptimin buk e br me maja qiqre.

n DDA 1061, s. v. srn, se afirm cuvnt inexistent, cu valoare poetic. Cuvntul e prezent i astzi n vorbirea
freroilor pa cu sensul ora.
133

83

5. 2. Disa terma t regjistruara prej nesh paraqesin interes prsa i prket prafrimeve me
shqipen:
bn, s. f. jet. DDA ve nn pikpyetje origjinn t drejtprdrejt nga shqipja ban, e cila n
shqip (e vjetruar) do t thot vendbanim, kolibe obani. N arumanisht ekziston folja bndzu
jetoj nga e cila, ndoshta, n teren arumun, u krijua nj derivat ban, me kuptimin jet.
limen, e regjistruat n DDA vetm me kuptimin djal, e gjetm me kuptimin e fjals s
vjetr shqipe ilimi fmije (3-8 vjec), djal.
fumy, pl. fumy fmija, fmijet e nj familje < lat. familia. Pr kuptimin e prbre shqip
fmij134 (< lat. familia), me ndryshimin q, n arumaninsht nprmjet fumy kuptojm t gjith
fmijt e nj familjeje, n shqip kuptimi i fjals prfshin dhe prindrit pjestart e familjes.
i (i pandryshuar) < shq. xhixha: Nu te--aproki di foc, esti i mos ju afro zjarit, sht
shkndij
mplu mbush (vitet), : Mni umpl yinyi a; cf. Un mbusha njzet vjet.
no, n ka marre kuptimin i ri, duke qn nj kalk semantik (prshtatje e kuptimit) sipas
fjals shqip i ri 1. ; njsoj si n greqisht ; termi haset dhe n sintagmn nvest nu nuse e
re
Nj kategori tjetr prfaqsohet nga fjalt me origjin latine t prbashkta me shqipen, t pa
regjistruara si forma ose kuptime n t folura t tjera; djalt jan hasur dhe komentuar pr
arumanishten nga ana e Ktlina Vtshesku (1997: 45, 441):
cntu shq kndoj (< lat. cantare), n t folura t tjera ivsscu (< gr. )
nmiru shq. numroj (< lat. numerare), n t folurat e tjera: misru < lat. mensurare)
scriru shq. shkruaj (< lat. scribere), n t folura t tjera nyrpsscu (< gr. )
smtu shq. i shentj (< lat. sanctus), n t folura t tjera ayu (< gr. ).
Disa terma t prbashkta me shqipen, t regjistruara nga ne te frsherott e Shqipris u
diskutuan s fundmi nga ana e Grigore Brnkush n studimin Atlasi gjuhsor i shqipes. Prputhjet
me rumanishten (botuar n FD XXX1/ 2012: 5-19):
bardzu alb, shq. bar
dau drag, shq. dash; n arumanisht kemi t bjm me nj evoluim semantik, fillimisht termeni
kuptonte qingjin e preferuar
t, shq. shut.
U ruajtn, gjithashtu, shum mir, n dialektin arumun, termena me origjin latine n fushn e
prpunimit t leshit dhe t plhurave: esu punoj n vegl, end < lat. texere, urscu shurdhim <
lat. urdire, fusu fus, frc furk < lat. furca, spat shpat < lat. spatha, l tel i holl prej
bakri < lat. licia, caru shtllung < lat. *caiulus, gemu rrnkim< lat. *glemus, torcu tjerr
leshin < lat. torquere etj, terma t prgjithshm n arumanisht.
Dihet se arumanishtja ka ruajtur nga latinishtja disa termena, t pa hasura n dakorumanisht, t
cilat i gjetm n t folurn frsherote: amintu fitim (lek); me lind <lat. augumentare; dimndu t
134

Vezi i Brncu (1999: 84) femeie avea, pn n secolul al XVII-lea sensul familie, cas, neam (pop. ), nelegnduse toi membrii unei familii, ori numai soia i copiii i Vtescu 1997: 17.

84

osh fjal; t thrrassh < lat. demandare; (mi) dirnu t mundohesh < lat. delirare; (mi) depiru
a dispera; t shkulsh flokt< lat. depilare; sr vendi ku vendoset kripa pr delet < lat.
*salinea (pl. salinae), e cila haset dhe n shqip n formn shllir; pir del dielli < lat. *aperire;
eir < cicer, -rem; suu lesh q qethet nga barku i deles < sub-illia; un < lat. ovina.
Prsa i prket fjalorit, ndryshimet e prodhuara n t folmen e frsherotve t Shqipris
shpjegohet nprmjet ndikimeve t kohve te fundit nga shqipja: deturimt, ndajfolja. < shq.
detyrimisht; se < shq. ose; vtm <shq.. vetm.
Nj aspekt tjetr i jetess s arumunve n hapsirn ballkanike ilustrohet bindshm nga
formulat e mirsjelljes, t prbashkta me ato t hasura n gjuht ballkanike. Ekzistojn prafrsi
me shqipen: mi ncnu li tie [lit. ] = shq. faleminderit; me greqishten: hiratmati mlti = gr.
; cu nkrdu qoft me fat = etc.
N kategorin e prafrimeve me shqipen prfshim formula falenderimi duke pasur si qendr,
fjal, si: ar. ambr < shq. mbar; ar. Bn jet, ndoshta nj derivat ndjeks nga bndzu < banoj;
tie respekt, nder <gr. :
ar. Lucru-ambru = shq. Puna mbar;
ar. S- mn lcrulu ambru = shq. T t shkoj puna mbar/ T t shkoj mir;
ar. Mi ncinu li tie = shq. Faleminderit;
ar. Ancin mlti = shq. Shum t fala;
ar. S- bnedz fumea = shq. T rrofshin fmijt;
ar. -la tni s s- torn am = shq. Pa t njejtin fat!/U
gzofsh edhe ti/ N kokn tende/ Edhe n fmijet tuaji;
ar. S-ai dzu bn = shq. Ditn e mir.
6. Zona gjeografike dhe statuti shoqror i t folmes frsherote, e folur nga shum breza, si
dhe karakteristika e ansamblit t fjalorit t przgjedhur u paraqitn n kt punim duke ju referuar
shqipes, shqipja dhe rumanishtja karakterizohen, n brendsi t bashkimit gjuhsor ballkanik,
nprmjet nj lidhjeje t ngusht. Kjo lidhje vihet re n t gjith sistemin e ktyre dy gjuhve, n
sistemin fonetik, n strukturn morfologjike, n ndrtiminin e sintakss, n frazologji, n formimin
e fjalve dhe n fjalor. Nprmjet bashkjetess s gjat me popujt midis t cilve jetojn arumunt
u futn n dialektin e tyre elemente t huazuara nga grekt, shqiptart, turqit, me t cilt nuk u
identifikuan asnjher nga pikpamja etnike apo gjuhsore, duke ruajtur portretin e Roms n
hapsirn Ballkanike.
REFERIME
227; Blatt 41-47, 58-90 n Jahresbericht, V 1898, p. 192-297; Blatt 91-125 n Jahresbericht, VI,
1898-1899, p. 86-173.
Banfi, E., 1985, Gjuhsia Ballkanike, Bologna, Zanichelli. Barth Verlag.
Bernyi, M., 2000, Kultura rumune n Budapet n shekullin e XIX-t, Giula, Shtpia Botuese
Noi.
Brnkush, Gr., 1976, Gjuha rumune bashkkohore, Morfologjia e foljes, Bucuresht, Shtpia
Botuese e Unv. Bukuresht.

85

Brnkush, Gr., 1983, Fjalori autokton i gjuhs rumune, Bucuresht, Shtpia Botuese Shkencore dhe
Enciklopedike.
Brnkush, Gr., 1992, Observime n strukturn e fjalorit arumun n fjalorin e Daniil Moscopoleanit.
Brnkush, Gr., 1995, Krkime n fondin trako-dak t gjuhs rumune; Bucuresht, Shtpia Botuese
Dacica.
Brnkush, Gr., 1999, Prputhje gjuhsore shqiptaro-rumune, Bucureti, Shtpia Botuese e
Akademis Rumune.
Brnkush, Gr., 2002, Hyrje n historin e gjuhs rumune I, Bucureti, Shtpia Botuese e
Fondacionit Romnia de Mine.
Brnkush, Gr., 2003-2004, Evolucioni i leksikut latin n arumanisht, Fonetik dhe dialektologji,
XXII-XXIII, 37-45.
Brnkush, Gr., 2004, Historia e fjalve. Unitat gjuhe dhe kulture rumune, Bucureshti, Shtpia
Botuese e Fondacionit Romnia de mine.
Brnkush, Gr., 2008, Studime historie t gjuhs rumune, II, Bucuresht, Shtpia Botuese e Akademis
Rumune.
Brnkush, Gr., 2007, Studime historie t gjuhs rumune, I, Bucuresht, Shtpia Botuese e Akademis
Rumune.
Brnkush, Gr., 2011, Informacione rreth arumunve n kulturn ton t vjetr, n Manuela Nevaci
(ed. ),
Brnkush, Gr., 2012, Atlasi dialektor i gjuhs shqipe, Elemente t prbashkt me rumanishten,
Fonetik dhe dialektologji XXXI, 5-19.
Dakorumania, VI).
DDA Papahaxhi, T., 1974, Fjalori i dialektit arumun, i prgjithshm dhe etimologjik, edicioni i
dyt i argumentuar, Bucuresht, Shtpia Botuese e Akademis Rumune.
Gjinari, J (coord.), Beci, B., Shkurtaj G., Gosturani Sh., Atlasi dialektologjik I gjuhs shqipe, vol. I,
Harrassoitz Verlag.
Kapidan, Th., 1922, Raportet albano-romane, n Dakorumania, II, 19211922, 444454.
Kapidan, Th., 1931, Frsherott. Studim gjuhsor rreth arumunve t Shqipris, Cluj, 1931, (nga
Linguistique romane, Tome 50), p. 38-59.
Ministria e Arsimit, Instituti Rumun i Trakologjis, Napoli, 2007.
Neiesku, P., 1965, Krkime dialektore te rumunt n jug t Danubit, Krkime gjuhsore, X, 2125.
Nevai, M., 2006, Folja n arumanisht. Struktur dhe vlera, Bucuresht, Shtpia Botuese e
Akademis Rumune.
Nevai, M., 2009, Codex Dimonie nj tekst fetar arumun i vjetr. Probleme shkrimi, Punimet e
Simpoziumiot t trembdhjet t dialektologjis, Cluj-Napoca, Shtpia Botuese Mega, 269- 284.
Nevai, M., 2011, E folura e arumunve frsherot t dobroxheas, Bucuresht, Shtpia Botuese
Editura Universitare.
Nevai, M., 2012, Formula miresjelljeje n arumanisht, n Manuela Nevaci (ed.) n Studia
linguistica et philologica, Homazh profesor Nicolae Saramandu pr moshen 70 vje Shtpia
Botuese e Unv. Bukuresht, Bucuresht, 2011, 629-634.

86

Papahaxhi, P., 1909, Shkrimtar arumun n shekullin e XVIII-t, Bucuresht, Instit. I Arteve
Grafike Carol Gbl.
Rosetti, Al., 1930, krkime rreth t folurs s arumunve t Shqipris, E folur dhe shpirtt, IV,
1930, 1-83.
Sandfeld, Kr. 1930, Linguistique balkanique. Problmes et resultants, Paris, C. Klincksieck.
Saramandu, N., 1969, Sistemi i formave t prbra n arumanisht, Fonetik dhe dialektologji,
Saramandu, N., 1972, Krkime rreth arumanishtes te folur n Dobroxhea, Bucuresht, Shtpia
Botuese e Akademis Rumune.
Saramandu, N., 1984, Arumanishtja, n: V. Rusu (ed. ), Traktat dialektologjie rumune, Craiova,
Saramandu, N., 1996, Romano-ballkanika. Lakimi gjinor i numuresit tre n arumanisht, n SCL,
Saramandu, N., 2007, Arumanishtja e folur n Dobroxhea. Tekste dialektore Glosar, Bucuresht,
Shtpia Botuese e Akademis Rumune.
Saramandu, N., 2008, Origiina e rumanis dhe e dialekteve t saj (observime kritike rreth disa
botimesh t tanishme), Philologica Jassyensia, an IV, nr. 2, 159164.
Saramandu, N., 2010, Nga uniteti i kombit n koshiencn kombtare. Arumunt histori dhe
aktualitet, n CCr, nr. 12 (278), p. 4552.
Saramandu, N., Atlasul lingvistic al dialectului aromn (ALR), I, 189 hri n manuscris.
Saramandu, N., Nevaci, M., Dialekti arumun, Historie e gjuhs rumune, III, Shtpia Botuese e
Akademis Rumune, Bucuresht (dorshkrim).
Saramandu, N., Nevaci, M., 2006, T folurat e arumanishtes aktuale n prespektivn hapsinore
(n baz t atlaseve gjuhsore), Komunikim interkultural dhe integrim evropian, Iai, 259-272.
Saramandu, N., 1970 , Considerente rreth sistemit fonologjik t s folurs arumune n KrushovMaqedoni, Studime dhe krkime gjuhsore, XXI, 465471.
Saramandu, N., 1988, Harta e t folurave arumune dhe meglenorumune n gadishullin Ballkanik,
Studime dhe krkime gjuhsore, nr. 3, 225-245.
Saramandu, N., 2004, Romaniteti oriental, Bucuresht, Shtpia Botuese e Akademise Rumune.
Saramandu, N., 2005, Un structuralist avant la lettre: Gheorghe Constantin Roja n Dokumentat e
Kolokviumit t katrt te Katedrs s gjuhs rumune, Bucuresht, Shtpia Botuese e Universitetit, f.
759763.
Shkrimi rumun, 423475.
Studia linguistica et philologica. Homazh profesor Nicolae Saramandu pr moshn 70 vje, Shtpia
Botuese e Unv. Bukuresht, Bucuresht, 2011, 141-143.
Studime dhe krkime gjuhsore, XLIII, nr. 1, 39-43.
Thunmann, J. 1774, Untersuchungen ber die Geschichte der stlichen europischen Vlker, 1.
Theil, Leipzig,
Vtshesku, C., 1997, Fjalori me origjin latine i gjuhs shqipe n krahasim me rumanishten,
Bucuresht, VI, 155162.
ace, A. J. B. and Thompson, M. S., 1914, The Nomads of the Balkan, London. Methuen & Co.,
LTD.

87

eigand G., 1897, 1898, 1898-1899, Der Codex Dimonie, Blatt 11-40, n Jahresbericht, IV, 1897,
p. 136eigand, G., I-II, 1894, 1895, Die Aromunen. Etnographish-philologisch-historische Untersuchung,
Leipzig.
einreich, U., 1953, Languages in contact, Ne York, Linguistic Circle of Ne York.
olf, H. J., 1986, et l, ici et nulle part. Quelques adverbes de lie en sarde (dialectes du centre)
n Revue de linguistique, XVII, nr. 16, p. 207215.

88

DUKE IU REFERUAR AKADEMIKUT HARALAMB MIHAESKU, EDHE NJ

ARGUMENT PR AUTOKTONIN E SHQIPTARVE NN DRITN E
MARRDHNIEVE SHQIPTARO- AROMANE
Dr. Elona ee (Biba)
Departamenti i gjuhs dhe i letrsis
Fakulteti i Edukimit dhe Filologjis, UK Fan Noli

I. Hyrje
I.a. Mihaesku pr marrdhniet e shqipes me latinishten
Ashtu si shum albanolog t tjer pararends, edhe akademiku Haralamb Mihaesku ka dhn
kontributin e tij t muar lidhur me prejardhjen ilire t gjuhs shqipe dhe autoktonis s
shqiptarve, ai shprehej se: Problemi i autoktonis s shqiptarve ka ushqyer pr nj koh t gjta
diskutime t shumta n fushn e krkimeve shkencore, por sot ai mund t shihet i zgjidhur.
Pr kt fakt besonte q, dukuria e vazhdimsis ilire mund t studiohet me sukses, duke shtruar
si domosdoshmri analizn n thellsi, pr t ciln duhet shfrytzuar trsia e mundshme e
burimeve: dokumentet e shkruara, arkeologjia, etnografia, folklori, historia e artit, gjuhsia, dhe n
gjersi duke e trajtuar e shtjen t paktn n kuadrin evropian. 135
Si metodn kryesore t ktij studimi, ai prcaktoi metodn krahasuese, e cila mundson
regjistrimin e ndryshimeve sasiore dhe cilsore, (t cilat i prkasin nivelit diakronik) dhe
tipologjin, q lidhet me nivelin sinkronik.
Mihaesku, etnogjenezn e shqiptarve dhe rumunve e konsideroi si nj problem qendror, q
lidhet me gjenezn e disa popujve t tjer evropian. Mihaesku arriti n prfundimin se
marrdhniet etnike ndrmjet pushtuesve dhe autoktonve, n periudhn e kalimit nga antikiteti n
mesjet solln nj simbioz etnike dhe kulturore. Pr kt periudh ai u shpreh se zbulohet kudo
nj tipar i prbashkt: pushtuesit gjermanik vendosn sundimin e tyre n Gali, Itali dhe Spanj, por
ata e humbn gjuhn e tyre dhe u asimiliuan nga vendasit, protobullgart u sllavizuan; popujt
shtegtar q erdhn n Daki u romanizuan; sllavt q deprtuan n Shqipri dhe n Greqi u
shqiptarizuan, prkatsisht u greqizuan. 136
Pr t argumentuar ekzistencn e ngulimeve me popullsi romake, ai solli si nj argument shum
t rndsishm, faktin q n Perandorin Romake dallimi shoqror n fushn e bujqsis ishte i
madh, [duke ditur se veterant arrinin t zotronin rreth 50 ha tok, ndrkoh q prokuratort
(fermert e mdhenj) shfrytzonin pronat e mdha shtetrore.]137
Ai prcakton periudhat kohore t ktyre huazimeve, si dhe pikat e kontakteve gjuhsore.
Natyrisht, argumenti m i fuqishm q sjell pr autoktonin, sht argumenti gjuhsor, pr
huazimet q t part e shqiptarve kan marr nga grekt dhe romakt. Mihaesku mendon se
135

A. Haxhi, T. Topalli, Leksikon gjuhtar shqiptar dhe Albanolog, Fiorentina, Shkodr, 2012, f. 669.
Po aty, f. 669.
137
.Po aty, f. 669- 670. (Shn. Nuk ka dokumente se si u zhvillua ky proces historik, por ka shum material arkivale n
Itali dhe Spanj, Franc dhe n Gjermanin e Jugut, ku ndrmjet rreshtave mund t lexosh)
136

89

prhapja e tyre ka mundsi t jet br njkohsisht n kontakt toksor dhe detar n kohn e
kolonizimit grek, kohn e pushtimit romak, madje edhe n mesjetn e hershme 138
N kt kuadr, ai theksoi q n gjuhn shqipe kan mbetur 602 fjal me origjin latine.
Ktu duhet theksuar fakti, q kto huazime ai i kategorizon139, duke u nisur nga kriteri i
prkatsis vendore apo konservimit n shqip, rumanisht dhe gjuht e tjera romane perndimore.
Duhet theksuar fakti q ai veoi elemente latine q q i prkasin vetm shqipes, gj e oi n
prfundimin q ndikimi i kulturs romane sht br pothuajse n t gjitha sferat e leksikut dhe
deprtimi i saj n Evropn Juglindore (prfshihet ktu bregu i detit Adriatik dhe detit Jon) gjat
shum shekujve, gj q ka formuar disa zona gjuhsore n koh t ndryshme.140
Pr elementet latine q gjenden vetm n gjuhn shqipe kemi edhe studime t tjera, p. sh. mund
t prmendim Petar Skok, i cili kishte konstatuar se termat e flors mesdhetare, ishin t pranishme
n gjuhn shqipe, por q mungonin n gjuhn rumune.141
Ashtu si Mihaesku, edhe Vaklav imokovski do t konstatonte ndikim t gjuhs shqipe mbi
gjuhn rumune. Ai, duke analizuar analogjit n zhvillimin e elementeve latine n shqip dhe
rumanisht, si dhe fjalt q ka marr rumanishtja prej shqipes, vrejti se kto dy gjuh nuk kan
prejardhje t prbashkt. Gjuha shqipe sht nj dialekt ilir, q ka shptuar nga romanizimi n nj
vend t veuar, sigurisht n male, ku ndikimi i romakve ka qen vetm i siprfaqshm.
Kto konstatime e prforcojn teorin e Mihaeskut dhe nxirrnin m shum n pah nj t vrtet
t padiskutueshme, autoktonin shqiptare.
I.b. Arumanishtja si deg e trungut t latinishtes
Duke qen se n vazhdim ne do ta shohim arumanishten si gjuhn e romakve t vendosur n
Ballkan q n kohn e Perandoris Romake, pra si nj idiom q rrjedh nga latinishtja, do renditim
n mnyr origjinale edhe disa fakte historike dhe gjuhsore n mbshtetje t ksaj teze.
Marrdhniet shqiptaro- romane prbjn nj argument t fuqishm pr autoktonin.
Q hert, teoria e gjuhs s vllehve nga kolont roman ishte prfaqsuar edhe nga kronikani
bizantin Kynamos 142dhe n shekullin XIX nga francezi E. Cuzineri.
Po n fund t shekullit t 19-t, studiuesi gjerman Gustav eigand duke analizuar gjuhn dhe
mnyrn e jetess s nj popullsie t romanizuar q jetonte n gadishullin e Ballkanit, e quajti kt
grup etnik, i cili fliste nj gjuh q i prkiste grupit lindor t latinishtes, aramani.
138

A. Haxhi, T. Topalli, Leksikon gjuhtar shqiptar dhe Albanolog, Fiorentina, Shkodr, 2012, f. 670.
a) fjal t burimit latin, t prdorimit t gjer, q jan ruajtur n gjuhn shqipe, n gjuhn rumune dhe n gjuhn
romane perndimore;
b)elemente latine t ruajtura vetm n gjuhn shqipe dhe n gjuhn rumune;
c) elemente latine, q jetojn vetm n gjuhn shqipe.
4
P. Skok dallonte dy zona t latinishtes ballkanike: njra detare (primorski), gjat bregdetit grek dhe ilir, dhe tjetra
kontinentale(kontilentalni), n brendsi t kontinentit.
141
A. Haxhi, T. Topalli, Leksikon gjuhtar shqiptar dhe Albanolog, Fiorentina Shkodr, 2012, f 670-671.
142
Informacioni q na prcjell Kynamos flet pr nj fushat perandorake kundr hungarezve m 1167-n, ku n
ushtrin e komanduar nga Leon Vatatzes ishin t pranishm edhe vlleht, pr t cilt thot se jan kolon t ardhur prej
kohsh nga Italia.
139

90

N Shqipri, prkrahs i tezs pr origjinn romane t vllehve sht Ekrem Vlora.

Aktualisht studiuesi i mirnjohur Moikom Zeqo, te Historia e Bujqsis dhe Agroindustris
Shqiptare, shkruan se ilirt pushtohen nga romaket n vitin168 p. e. s. dhe se sundimi romak krijoi
strukturime te reja t pronave bujqsore. Ai sjell si shembull Pompon Atikun, mikun e Ciceronit ne
vitet 50 p. e. s, i cili zotronte prona shum t mdha bujqsore n periferin e qytetit Butrint, po
kshtu fisi i Prasaibve kaon, ishte shndrruar n nj koloni romake me karakter ushtarak dhe
bujqsor, ndrsa n rrethinat e Lezhs kjo dukuri ndodhi me fisin e pirustve. Gjithashtu, rrethinat
bujqsore t Durresit, Tirans dhe Skampinit romakt solln disa kolon italik. Shekujt e par t
e. son karakterizohen nga nj deprtim dhe qndrueshmri e kulturs romake n tr Ballkanin, gj
q u pasua me nj zhvillim ekonomik e kulturor t Iliris s Jugut. Gjat sundimit t perandorit
August n qytetet si Dyrrahu, Bylisi, Buthroti e Shkodra u vendosn kolon romak. Kolonizimi
romak ushtroi nj ndikim t madh mbi popullsin vendase ilire, e n radh t par n qytetet, po,
edhe n zonat fshatare. Elemente t qytetrimit romak hyjn edhe n brendsi t viseve ilire. Me
ndarjen e Perandoris Romake n Perandorin e Lindjes dhe n Perandorin e Perndimit m 395 e.
son, ilirt e jugut u prfshin n Perandorin e Lindjes ose si u quajt ndryshe n Perandorin
Bizantine. Kjo ndarje administrative nuk solli ndonj ndryshim n strukturn ekonomike e
shoqrore t krahinave ilire jugore, t cilat n trsi vazhduan t ruanin veorit q kishin patur m
par. Por n zhvillimin historik t Iliris ndikuan ngjarje t rndsishme, si ishin dyndjet e
barbarve. Kshtu mund t prmendim invazionin e vizigotve, t cilt n fund t shek. IV e m
von me n krye Teodorikun pushtuan Skampinin dhe Dyrrahun.143
Gjithashtu, pr aspektin gjuhsor duhet t prmendim faktin q Tunman, u kishte kushtuar
vmendje huazimeve latine dhe konkretisht deprtimit t latinizmave n ilirishte. Ai theksonte se
huazimet deprtuan edhe n zonat malore, por shum m pak. Ai mendonte se kto zona i qndruan
romanizimit. (N fjalorin e Kavaliotit Tunmani gjeti rreth 100 fjal me prejardhje t padyshimt
romake dhe thekson se, me gjith fqinjsin e lasht me grekt, greqizmat jan shum m t pakta.
Romakt futn ligjet dhe zakonet e tyre kudo ku sunduan. Aty ku ngritn koloni romane, aty u b
zotruese edhe gjuha e tyre, ose t paktn gjuha e vendit u przie fort me t. 144
Edhe profesor abej, te Hyrje n histori thekson se Nj tjetr rrethan q ndihmoi n
prhapjen e romanizmit n Ballkan e gjetk qe ajo q latinishtja, me sundimin politik e ushtarak t
vendit e me rrjetin e rrugve hyri thell n tok, n kundrshtim me greqishten q zotronte m fort
n bregdete.145
Ktu, duhet t theksojm se edhe akademiku Mihaesku mbshtet provat q tregojn se t part e
shqiptarve jetonin edhe n Maqedoni e Dardani, ku ishin fqinj me latinofolsit e Mzis s
Siprme. Duke vazhduar n linjn e argumenteve gjuhsore, q lidhen me marrdhnien e
latinishtes me gjuht e tjera t Ballkanit duhet t ndalemi n faktin q aromanishtja prbn nj
idiom neolatine, q rrjedh prej latinishtes popullore, degs lindore t saj, dhe si e till ajo
143

http://sq. ikipedia. org.

H. Tunman , Autoktonia e shqiptarve n studimet gjermane, Tiran, 1990, f. 55-56.
145
E. abej , Hyrje n histori, II, Tiran, 1976, f. 114
144

91

qndron si nj gjuh m vete, paralelisht me rumanishten. Studiues, si: N jorga, A. Xenopol, I

Coteanu, G. Guinglea, etj. kan mbshtetur kt variant.
Sot arumunt, aromant, vlleht (Armnji, Rrmnji, Makidonji), t cilt ne po i
konsiderojm si pasardhs t latinve, gjenden n t gjith Ballkanin e jugut, sidomos n veri dhe
n pjesn qendrore t Greqis, n Shqipri, kryesisht n jug, n Republikn e Maqedonis, n jugperndim t Bullgaris, gjithashtu, njihen si nj komunitet edhe n Serbi dhe Rumani (Dobruxhia).
(n fillim t viteve 20 t shekullit t kaluar pati nj val emigrimi t aromanve n Rumani.
Aromant, q jetojn n Rumani prpiqen t ruajn gjuhn dhe kulturn e tyre. )
N Shqipri, sot ata gjenden n zonn qendrore dhe jugore, kryesisht n jug t vijs DurrsOhr, si: n Durrs, Elbasan, Tiran, Kavaj, Rrogozhin, Lushnj, Berat, Fier, Vlor, Pogradec,
Kor, Gramsh, Ersek, Prmet, Gjirokastr, Delvin e Sarand.146
N kt kuadr, mund t shtojm faktin se, meqense aromant kan qen t pranishm q hert
n territorin shqiptar, albanologu A. Boue sht munduar t evidentoj ngjashmri leksikore
shqiptaro-vllahe, (pavarsisht se profesor Jup Kastrati ka vn n dukje se konstatimet e tij
(Boues) nuk jan br n baz t parimeve t gjuhsis krahasimtare indoevropiane, pasi m 1840
ajo ende nuk ishte themeluar si nj deg m vete e gjuhsis). Gjithsesi, ky fakt ka rndsi pasi
dshmon n favor t faktit t autoktonis s shqiptarve.
Pra, marrdhnia midis shqipfolsve dhe latinofolsve sht e hershme, por n rastin ton kjo
marrdhnie nnkupton hershmri marrdhniesh edhe me aromanishtfolsit, si folsit e variantit t
latinishtes vulgare. Duke pasur parasysh krahun lindor t latinishtes, (koncepti i latinitetit lindor),
natyrisht, mund t gjykojm edhe pr rumanishten si nj idiom q edhe sot ruan lidhjet gjenetike.
Gjithashtu, prcaktimin e profesor abejt, se trajtat e gjuhve romane, t cilat rrjedhin nga nj
burim i prbashkt dhe reflektojn zhvillimet e veanta t latinishtes n provincat e ndryshme
romake t Evrops.147 mund ta quajm t vlefshm edhe pr aromanishten. Mendohet se
transformi i aromanishtes t ket ndodhur pak m par se shekulli X. 148
Edhe Mihaesku, e trajton aromanishten si nj idiom latine dhe ndrkoh, periudhn e formimit,
t linjave t prbashkta te rumanishtja dhe aromanishtja, H Mihaesku e vendos para shek. VII.149
II. Konsolidimi i ndrtimit t formave t pashtjelluara t tipit ti lukrri dhe una
fidzri, dshmi e marrdhnieve t hershme shqiptaro-aromane
II.a. Format e pashtjelluara t latinishtes prball atyre t aromanishtes t zonave t
ndryshme ballkanike
Duke marr shtys nga konstatimet e akademikut Mihaesku pr:
a. Autoktonin e shqiptarve, t bazuar te huazimet latine n gjuhn shqipe;
b. Njohjen e aromanishtes si nj idiom latine;

146

S. Poi, Vlleht, historia dhe gjuha e tyre, Tiran, 2006, f. 59.

E. abej, Hyrje n indoeruropianistik, Tiran, 2008, f. 84.
148
S. Poi, Vlleht, historia dhe gjuha e tyre, Tiran, 2006, f. 57.
149
H. Mihaesku, La langue latine dans le sud-est de lEurope, Paris, Bukureshti, 1978, , f. 320-327.
147

92

N kt shtje, q prbn edhe pjesn qendrore t ksaj kumtese, do t shqyrtojm te aromant,

e Jugut t Shqipris, format pashtjelluara t foljes, si pjes e sistemit foljor, duke i krahasuar me
format e pashtjelluara q prdorin aromant e zonave t tjera t Ballkanit. Ky krahasim bhet me
synimin q t sjellim nj argument t ri pr zhvillimin e aromanishtes, si nj idiome neolatine, nn
ndikimin e shqipes, gjuh e shqiptarve autokton.
Fillimisht, i referohemi faktit q n gjuhn latine, gjuha mm e aromanishtes, format e
pashtjelluara jan: infinitivi (i s tashmes, me mbaresn -ire; i s kryers veprore, me mbaresn, isse; i s ardhmes veprore, me mbaresat, -iutrus, -a um, -ese;), pjesorja (e s tashmes veprore; e s
ardhmes veprore), gjerundivi; gjerundi; supini.
N latinisht, paskajorja (infinitvus) ishte nje trajt (mnyr<modus) pavetore me 3 koh: koha e
tashme, koha e ardhme dhe koha e shkuar, nga te cilt vetm e para u mbajt (u trashgua) ne juht
neolatine. Forma e tashme veprore ndrtohej me ndihmn e prapashtess -re, p. sh.: cantre
(zgjedhimi I), vidre (zgjedhimi II), dicre (zgjedhimi III), venre (zgjedhimi IV), por n
latinishten popullore (latina vulgaris) kjo form kishte filluar te zhdukej150.
Pr shembujt nga aromanishtja, si nj material t plot pr gjuhn e aromanve t jugut n
Shqipri, sht shfrytzuar monografia e studiueses S. Poi Vlleht, historia dhe gjuha e tyre. N
kt studim prfshihet edhe morfologjia (emri, mbiemri, premri, numrori, folja, ndajfolja,
parafjala, lidhza). Gjithashtu, nj burim i mir informacioni jan njmbedhjet tekstet arumanisht
dhe shqip, pasi n to mund t gjejm informacion pr strukturat, si dhe pr rendin e gjymtyrve n
rastet kur prdoren kto forma t pashtjelluara.
Konkretisht, ktu si forma t pashtjelluara njihen: paskajorja, ti lukrari; ti agutari; ti disikari;
pjesorja dhe forma una fisteri (nj t br).
Te Gramatika armaneska simpla shi praktica e Iancu Ianachieschi-Vlahu, kemi si forma t
pashtjelluara: Participlu tricut (pjesoren) me dy format pr femroren dhe pr mashkulloren, si dhe
infinitivlu (infinitivin).
Konkretisht, sipas tij, infinitivi formohet prkatsisht me kto prapashtesa trajtformuese: -re; ri, (p. sh. lukrare- lukrari). Sipas zgjedhimeve, kemi przgjedhur prej ksaj gramatike nga nj
shembull pr do zgjedhim t foljes.
1. lucrre, punoj
2. cdeare, bie
3. arupire, kput
4. aurare, thrres151,
Pr secilin prej rasteve jepet edhe variant me prapashtesn -ri.
Achille G. Lazarou, te LAromain et ses rapports avec le grec, njeh si forma t pashtjelluara: Participe pass (Apurtt bit; arpt hivrit); gerondif (apurtnda binda arupnda hivrinda);
infinif (apurtre bere; arupere hivrire). 152

150

Istoria l imbiiromne, v. II, Bucureti, 1969, f. 112.

I. Ianachieschi-Vlahu, Gramatika armaneska simpla shi praktica, Crushuva, 1993, f. 90- 91.
152
A. G. Lazarou, LAromain et ses rapports avec le grec, Institute for Balkan Studies, f. 230-231.
151

93

Lidhur me infinitivin, ajo q vrehet te aromant q jetojn jasht Shqipris, sht se ruhet
forma e infinitivum, paskajores s tashme t latinishtes, e tipit aedificare.
II.b. Pak histori rreth infinitivit n kuadrin evropian
Fillimisht po i referohemi profesor abejt pr historin e infinitivit n gjuht indoevropiane,
trajtim t cilin ai e ka br n leksionet e mbajtura n universitetin e Prishtins t prmbledhura n
librin Hyrje n indoeruropianistik. Ai shprehet: Tani ti hedhim nj sy infinitivit, paskajores. Po
ta shohim historin e infinitivit n gjuht indoeuropiane q dshmohen qmoti, vihet re nj gj.
Gjuht indoevropiane nuk kan nj form t vetme dhe t gjithmbarshme t infinitivit.. Formimi i
infinitivit te gjuht indoevropiane n pjesn m t madhe sht nj dukuri q shfaqet n periodat
historike t tyre. Kjo lidhet si t thuash edhe me arsye kulturore. Infinitivi gjuhsisht sht nj
prfitim q lidhet me njfar prparimi kulturor, sepse ka lidhje me mendimin abstrakt. Infinitivi
sht forma m abstrakte e foljes, q n gjuht primitive shpesh her nuk del. Lidhet me nj
zhvillim t nj mendimi, t nj abstraksioni mendor. Nuk mund t thuhet se n gjuhn mm
indoevropiane t ket pasur nj infinitiv t gjithmbarshm. Domethn shtja e infinitivit
kushtzohet nga nj zhvillim i gjat. 153
Gjuha e sotme shqipe nuk ka infinitive si kan shumica e gjuhve indoevropiane, si ka edhe
dialekti verior (gegrishtja e shqipes). Infinitivi, (paskajorja) e tipit me ba shpreh nj proces n
mnyr t prgjithshme dhe mund shfaqet me kategorin gramatikore t diatezs (me ba, me u ba).
Paskajorja e gegrishtes q sht nj paskajore me kuptimin e vrtet t fjals, e krahasueshme
plotsisht me paskajoren e gjuhve t tjera. Kurse forma e tipit pr t br sht larg t qenit nj
paskajore e pavarur n funksion fjalie. 154 Pikrisht kt form kan marr pr model edhe aromant
n fjal.
II.c. Ndrtimi i paskajores aromane sipas modelit t paskajores s dyt t shqipes
Paskajorja e aromanishtes, sipas S. Poit, sht formuar duke i vendosur pjeszn ti me vler
parafjalore emrit prejfoljor, p. sh. ti lukrri; ti agutri; ti disikri. N qoft se do t shohim se far
tregon kjo parafjal n gjuhn aromane, ather mund t hedhim drit mbi formimin e ksaj forme
t pashtjelluar, q nuk e hasim te folsit e aromanishtes n vise t tjera t Ballkanit.
Kjo parafjal n aromanisht, tregon koh, vend dhe qllim. Po veojm rastin kur tregon qllim
p. sh. Unidz ti lmi (do t shkonin pr dru). Pikrisht ktu kemi nj paralelizm t plot n gjuhn
shqipe kur nj emr shoqrohet me parafjaln pr, pr t treguar treguar qllim dhe struktura
funksionon si rrethanor qllimi, p. sh. Do t shkonin pr dru. Duke u nisur nga kto fakte mund t
themi se kjo parafjal funksionon edhe si pjesz gramatikore pr formimin e paskajores sipas
modelit t shqipes.
Lazarou, te Larumain, merr n konsiderat ndikimin e gjuhs vendase mbi aromanishten
Vlleht, duke jetuar n nj territor me grekt, dhe duke qen, dygjuhsh (aromanisht-greqisht)

153
154

E. abej, Hyrje n indoeruropianistik, Tiran, 2008, f. 89.

M. eliku, Format e pashtjelluara t foljes n gjuhn e sotme shqipe, Shblu, Tiran 2006. f. 91.

94

prdorin elementin grek duke e prshtatur at siaps mnyrs s t folurs s tyre. 155 Ky konstatim,
sht i vlefshm edhe n rastin ton.
Konkretisht formimi me pjeszn ti me vler parafjalore prbn argumentin kryesor pr
ndikimin e shqipes mbi aromanishten. Kjo form tashm e konsoliduar dshmon nj marrdhnie
shum t hershme midis ktyre dy gjuhve (P. sh. formn foljore Vra mkri, t quajtur paskajore
pa pjeszn ti e hasim vetm n nj prdorim, pas foljes vra n vetn e tret (duhet) t ngurosur,
p. sh. vra lukrri grdna (do punuar kopshti). Pra prbn nj rast t cilin nuk mund ta quajm
paskajore.
Gjithashtu, ktu mund t shtohet edhe fakti q ashtu si n gjuhn shqipe, edhe pr aromanishten
e Jugut t Shqipris funksionet sintaksore t paskajores jan si: rrethanor qllimi, prcaktor,
prcaktor kallzuesor. Gjithashtu ajo merr pjes n ndrtimet e tipit (pr t msuar, msonte). Kjo
form e pashtjelluar mund t marr edhe nj rrethanor vendi, nj kundrinor t drejt e t zhdrejt.
Shembujt.
Lidhur me kt fakt mendojm se, meqense n gjuhn shqipe ndrtimi pr t br sht
formuar nga parafjala pr dhe emrit prejfoljor ose (gerundit t br, sipas profesor elikut) t br,
edhe aromanishtja ka ndjekur t njjtn rrug. Edhe n gjuhn standarde rumune, infinitivi ka dy
forma: nj form te shkurtr (e cila shte n t njjtn koh edhe forma standarde e foljes, kshtu si
gjendet n fjalor): a citi, a se plimba; nj form e gjat: citire, plimbare e cila, konsiderohet sot,
ka kaluar plotsisht n kategorin e emrit. Karakteristik pr rumanishten sht, q kjo form e
vjetr (e plot) e infinitivit merr formn e nj emri foljor: cntare t knduarit, kng; iubure
dashuri etj.156 Pavarsisht se n shekullin XVI forma e plot e infinitivit ka ende prdorim n
sistemin foljor157 prdorimi emror i saj sht nj karakteristik shum e prhapur. Edhe n
rumanisht, forma e shkurtr e infinitivit realizohet nprmjet paravendosjes s fjals a: a citi, a se
plimba, e cila sht kategorizuar si parafjale nga shumica e gramatikave. Funksionet foljore takohen
n format e shkurtuara t infinitivit a cnta kdoj, a vorbi flas. Kjo form dallohet nga forma
e gjat pr shkak t humbjes s prapashtess -re (dukuri q mund t shpjegohet nprmjet procesit
t kalimit nga gjuha latine popullore e folur n veri t Danubit n gjuhn rumune), por edhe nga
parafjala a tipike per infinitivin qe gjendet para foljes (e cila mund t shpjegohet si zhvillim i
infinitivit rumun n kontekstin ballkanik). Si struktur, ky ndrtim sht shum i ngjashm me me
at t infinitivit (paskajores) n gjuhn shqipe, n dialektin geg.
Kurse, forma e gjat Venre (lat. )> venire (rum. ), sht plotsisht e trashguar nga latinishtja
bashk me zgjedhimet e foljve. Sipas studimeve te fundit, forma e gjat e paskajores ka kaluar
plotsisht n kategorin emrit158. Sot, n dialektet dakorumune infinitivi fillon dhe prdoret m
rrall n drejtimin veri jug; n arumanishte nuk njihet prdorimi foljor i infinitivit, as n format
lidhore t foljes, as n format e prbra foljore. Forma e plot e infinitivit ka vlern e nj emri; n
155

S. Poi, Vlleht, historia dhe gjuha e tyre, Tiran 2009, f. 45.

, P. Asenova, Balkansko ezikoznanie. Osnovni problemi na balkanskija ezikovsjuz. Sofie, 1989, f. 108.
157
Al Rosetti., Istoria l imbiiromne, v. II, Bucureti, v. I, II, III, Bucureti, 1966, f. 254.
158
N. Forascu, Dificultati gramaticale ale limbii romane, 2002, in http://ebooks. unibuc. ro/filologie/NForascuDGLR/infinitiv. htm.
156

95

meglenorumanishte prdorimi i infinitivit sht shum i kufizuar: forma e tij e plot shfaqet vetm
pas foljeve modale159. Prdorimi i infinitivit (forma e shkurtuar, por pa a) n istrorumanishte
shpjegohet me ndikimin nga gjuha kroate dhe italiane.160 Format e pashtjelluara (edhe tek vlleht e
Bullgaris) shum rrall mund t prdoren n mnyr t pavarur. Edhe kur prdoren luajn rolin e
nj emri ose t nj premri. Prcjellorja (gerundi) nuk ekziston, nuk takohet n dialektet q fliten n
Bullgari.
Edhe Gabinski, n rastin e gjuhs shqipe, pranon q n togun pr t br, fjala pr ruan kuptim
parafjalor. Ky tog nuk sht foljorizuar, nuk sht substantivuar nuk sht desintaksizuar.161
Profesor Sh. Demiraj shpreh rezerva pr kalimin e togut pr t br n klasn e foljeve, pasi ka dhe
raste kur ky tog prdoret si plots qllimi.162
II.d. Forma e pashtjelluar e tipit una fidzri prball forms s pashtjelluar nj t br
N prforcim t ksaj ideje, kemi formn nj t br, si nj risi tipike e aromanve t
Shqipris, t ciln muk e hasim t listuar n format e pashtjelluara pr gjuhn e aromanve t
zonave t tjera t Ballkanit. Sistemi i konsoliduar flet pr nj koh t hershme t kontakteve
gjuhsore.
Togu una fidzri ndrtohet nga emri prejfoljor dhe nyja na prpara. Ai mund t marr nj
kryefjal, nj kundrinor, nj rrethanor ashtu si edhe foljet e tjera t zgjedhueshme. n vinry
srsa; n grri a ftii; un adustri pna. 163
Pr rastin e shqipes po i referohemi profesor Sh. Demirajt pr togjet me t br dhe nj t br, i
cili pranon se kto raste kan kaluar n klasn e foljeve. Sipas tij, ato jan emra t gjinis asnjanse
t shoqruara me parafjal. Mendojm se edhe n kt rast vlen i njjti arsyetim q bm edhe pr
formn pr t br. 164
II.e Pjesorja n aromanisht dhe n gjuhn shqipe
N kuadr t krahasimit, nuk po e lm mnjan edhe pjesoren. Pjesorja e aromanishtes, ashtu si
n latinisht (aedificatum), ndrtohet nga tema e s kryers s thjesht dhe prapashtesn
trajtformuese t saj (kantata, lukrata).
Ajo shrben pr t formuar koht e prbra t foljeve.
N rastin kur folja sht n formn veprore pjesorja e saj sht femrore dhe e pandryshueshme
n t gjitha vetat. N rastin kur folja sht n formn joveprore (psore), pjesorja prshtatet n gjini
dhe numr me kryefjaln.

159

Caragiu Marioeanu, Dialectologia romana, Bucureti, 1977, f. 189, 209.

K. Sandfeld, Linguistique balkanique, Problemes et resultats, Paris, 1930, f. 174.
161
M. eliku, Format e pashtjelluara t foljes n gjuhn e sotme shqipe, Shblu, Tiran 2006. f. 18-19.
162
Po aty, f. 21.
163
S. Poi, Vlleht, historia dhe gjuha e tyre, Tiran, 2009, f 169.
164
M.t eliku, Format e pashtjelluara t foljes n gjuhn e sotme shqipe, Shblu, Tiran 2006. f. 18-19.
160

96

Shpesh pjesoren e gjejm t prdorur edhe si mbiemr. N kt rast ajo prshtatet n gjini dhe
numr me emrin. Intrr tu n krvi arpt.165 Pjesorja e aromanishtes sht plotsisht e
krahasueshme me shqipen.
Pr gjuhn shqipe, pr formn e pashtjelluar pjesore po i referohemi profesor Mehmet elikut.
Ky term, sipas tij i prgjigjet termit particip t gjuhve t tjera dhe ka dy trajta: punuar, trajt pa
mbares dhe (i/e/t/s punuar, trajt me mbares t prparme. 166
Edhe n gjuhn shqipe, trajta pa mbares formon koht koht e prbra, n zgjedhimin vepror
duke u shoqruar nga folja ndihmese kam (kam br; kisha br, paskam br, pata br) dhe n
zgjedhimin jovepror nga folja ndihmse jam (jam lar; isha lar; qsh lar)., kurse trajta me
mbares t prparme funksionon si mbiemr duke u prshtatur n gjini, numr dhe ras me
kryefjaln.
III Prfundim
Ndrtimi i konsoliduar i infinitivit sipas modeli t paskajores s dyt t shqipes t tipit pr t
br, si dhe i forms t tipit nj t br, nn ndikimin e gjuhs shqipe, te aromanishtja e jugut t
Shqipris, prbjn nj argument pr autoktonin shqiptare.
REFERIME
Asenova, P., Balkansko ezikoznanie. Osnovni problemi na balkanskija ezikovsjuz. Sofie, 1989.
Caragiu Marioeanu, Dialectologia romana, Bucureti, 1977.
abej, E., Hyrje n indoeruropianistik, Tiran, 2008.
eliku, M, Format e pashtjelluara t foljes n gjuhn e sotme shqipe, Tiran, 2006.
Gllbov, Iv., Bllgarski n minaagentiskato prilagatelni v rumnski i allbanski. BE, XVI, 4 Sofje,
1966.
Haxhi, A., Topalli, T., Leksikon gjuhtar shqiptar dhe Albanolog, Fiorentina, Shkodr, 2012.
http://ebooks. unibuc. ro/filologie/NForascu-DGLR/infinitiv. htm.
Ianachieschi-Vlahu, I, Gramatika armaneska simpla shi praktica, Crushuva, 1993.
ILR = Istoria l imbiiromne, v. II, Bucureti, 1969.
Lazarou, G. A, LAromain et ses rapports avec le grec, Institute for Balkan Studies.
Poi, S, Vlleht, historia dhe gjuha e tyre, Tiran, 2009.
Rosetti, Al., Istoria l imbiiromne, v. II, Bucureti, v. I, II, III, Bucureti, 1966.
Sandfeld, K., Linguistique balkanique, Problemes et resultats, Paris, 1930.

165
166

S. Poi, Vlleht, historia dhe gjuha e tyre, Tiran, 2009, f. 169-170.

M. eliku, Format e pashtjelluara t foljes n gjuhn e sotme shqipe, Tiran, 2006, f. 54.

97

TOPONIMIA ARUMUNE N KOSOV

Prof. asoc. dr. Begzad Baliu
Fakulteti i Edukimit, UP Hasan Prishtina
Prmbledhje
Si n t gjitha trevat e Ballkanit edhe n Kosov, e kjo do t thot edhe n krahinn e Gallapit
(Kosova Verilindore), sht dshmuar disa her se ka gjlluar dha ka krijuar madje edhe
vendbanime nj popullsi rurale n mesin e popullsis vendse, duke ln kshtu edhe gjurmt e veta
n fush t ojkonimis dhe mikrotoponimis. Fjala sht pr arumunt, prkatsisht vlleht, pr t
ciln tashm gjuhtart vendor dhe ata t rajonit kan sjell shpjegime t ndryshme, mbshtetur n
trashgimin e tyre historike, arkeologjike, gjuhsore, sociale dhe etnike. Baz e ktij punimi kan
qen krkimet n terren, n dokumentet historike dhe n arritjet e gjertanishme shkencore, ndrsa
synimi kryesor sht tipologjia historike, gjuhsore dhe etnike e ksaj trashgimie.
Krahina e Gallapit
Krahina e Gallapit sht njra prej krahinave etnografike dhe gjuhsore t Kosovs. Ajo shtrihet
n verilindje t Kosov, kurse nj pjes e saj hyn n t ashtuquajturn krahin t Medvegjs, e cila, m
par sesa krahin etnografike, do t mund t quhej krahin politike dhe administrative dhe prfshin
m tepr se 100 fshatra t banuara kryesisht me shqiptar, por edhe me serb. Duke qen nj zon
kryesisht e mbyllur (gjat kohs m t re) pr komunikim me qendrat urbane, por me nj trashgimi t
theksuar q nga historia e zhvillimit t Artans (Novo Berds) si qytez mesjetare dhe antike, brenda
ksaj krahine jan ruajtur shum veori t rndsishme historike dhe veanrisht gjuhsore, pr t cilat
interesimi i studiuesve nuk ka munguar.
Emri i krahins etnografike n lindje t Kosovs, i njohur sot si Gallap, krahin e cila, sipas t
dhnave gjuhsore, arkeologjike, historike, gjeografike, etnografike, folklorike etj., sht shnuar
edhe n trajtat: Gallaba, Gallabie, Gallapi, Gallup, Gollak etj., ndrsa me lvizjen e banorve t saj
n koh t vjetra n vende t tjera edhe si , deri tek Kalabria e sotme n Italin Jugore167.
N trojet etnike shqiptare toponimi Gallap, tash na paraqitet n dy trajta: s pari, nj rajon i
qytetit t Lait quhet Malsia e Gallapit168, ndrsa nj rajon tjetr ndrmjet qytetit t Gjilanit dhe
qytetit t Ferizajit quhet Gollaku i Zhegofcit. N formn e tashme (Gollak), gjendet edhe n

167

M gjersisht, shih Norbert Jokli, Ilirt, Instituti i Gjuhsis dhe Historis, Tiran, Dosja A-59, nr. 682, f. 1. Eqrem
abej, Emri i Dardanis dhe izoglosat shqiptaro-kelte, n SGJ-IV, Prishtin, 1976, f. 386; Rexhep Doi, Antroponimia
e Llapushs (Prekorups), IAP, Prishtin, 1983, f. 48. Shih edhe Toponimia e fshatit Gmic, GJA-sshf, VI, IAP,
Prishtin, 1976, f. 173. Rexhep Doi, The Serbization of Kosova, The Voice of Truth (Zri i s vrtets), Vol. 10,
nr. 2, P. O. Box. 742, Ridgefield, NJ. 7657, pp. 1-3. Problemin e ktij emri R. Doi e ka trajtuar edhe n disa studime t
natyrs shkencore (duke e plotsuar mendimin e tij me shembuj t rinj) apo divulgativ (duke e vn n kontekst t
prgjithshm), por esenca e rezultateve mbetet e njjt; Sknder Gashi, Mendime rreth prejardhjes s emrit t Krahins
Gollak (Gallapit), Fjala, 1984, f. 16; Muharrem Carrabregu, Gjeo dhe hartolinguistika Hartografia II, Prishtin,
1985;
168
Ditari i Radio Tirans, m 29. 4. 1993.

98

Fjalorin enciklopedik t Sami Frashrit, ndrsa n nj dokument t shekullit XV (1432-1440) n

radhorin e librit t borxhlinjve t M. Llukareviqit Gallapi sht shkruar n formn Gulach169.
Trajtave t emrit t Gallapit ndr harta u sht qasur gjeografi Muharrem Carabregu, i cili ve
tjerash, ka theksuar se kjo an e Kosovs, qysh n kohrat m t vjetra historike, n kohn e
zhvillimit t gjuhs ilire ose ilirishtes modernegjuhs shqipe (Radosllav Katiiq), sht diferencuar
si vis i veant, ku u zhvillua dhe shtrihej areali i fisit ilir homonim Gallap, q shnohet edhe n
hartat e vjetra: Gallabi Dardanica Genz (Loter, 1775), Galavroi (Velesanlis, 1797) etj.170, ndrsa
n aspektin gjuhsor ka vn re se trajta Gallap sht nj prbrje ku jan shkrir dy terma
gjeografik me prejardhje parahistorike: -ga dhe llapi. Derisa me krijimin e termit t par mund t
thuhet se ka t bj me prshkrimin e pozits gjeografike, me krahasim relativ n fushn luginore t
Llapit, d. m. th., terren m t lart, termi i dyt sht vetshpjegues, meq kemi t bjm me termin
e njohur mir q merr disa trajta t metatezs likuidative: -alp, -llap, -alb, lab- etj., q kan
domethnie t lartsis, bardhsis etj. 171
Studimet e gjertashme kan dshmuar pr shtresn ilire, trake, por edhe iliro-trake t disa
antroponimeve dhe patronimeve t ksaj ane; shtresn sase t nj fisi gjermanik, krahas gjurmve t
dubrovnikasve, t cilt punuan n qytetin e argjendt t Artans s sotme, t njohur me emrin antik
dhe mesjetar, si: Nouo Monte (1546), Nova Berda (1812-1921), Nova Berde (1630), Nouomont
(1598-1723) Neuberge(?), Nova bir(?) etj172; gjurmt e kumanve, gjurmt e gjuhs romane,
gjurmt e formave latine t toponimis ilire, gjurmt e gjuhs s vjetr grekve dhe t kohs s
bizantit, gjurmt e shtegtimeve t para mesjetare sllave (bullgare e serbe); gjurmt e vllehve dhe
ndrndikimit t gjuhs s tyre me gjuhn vendse n fush t toponimis, gjurmt e ndikimeve
shtetrore osmane, shtresa e pasur e shqipes s sotme etj.
Emrvendet me prejardhje latino-romane
Si n gjith trevat e Ballkanit edhe n Kosov, e kjo do t thot edhe n krahinn e Gallapit
sht dshmuar disa her se ka gjlluar dha ka krijuar edhe vendbanime nj popullsi (arumune)
baritore, duke ln kshtu edhe gjurmt e veta n fush t makrotoponimis. N Kosov
prgjithsisht jan identifikuar oikonimet: Beuk (Vushtrri), Vllahi (Mitrovic), Sibofc (Obiliq),
Turiec, Magure, Mikushnic (Sknderaj), Magure (Lipjan), Llajshec (Prishtin) etj., ndrsa n
krahinn e Gallapit oikonimet dhe oronimet: Llukar (Prishtin), Makresh (Gjilan), Magure
(Draganc), Rimanisht (Podujev), Sinaninci, Pirushinci Lepqonivci (Pej), Lubizhda (Dean),
Srjemlani (Gjakov), Selishtor (Gjilan) etj., pr t cilat tashm ka nj vlersim t prbashkt sa i
prket etimologjis s tyre, por jo edhe pr prejardhjen etnike.

169

S. Gashi, Mendime, f. 16.

M. Carabregu, Gjeo dhe hartolinguistika, f. 123.
171
M. Carabregu, Vep. e cit., f. 122-123.
172
M. Carabregu, Vep. e cit, f. 319-320.
170

99

Le t sjellim vetm tre nga shembujt e shumt: nj oronim, nj patronim (lagje) dhe nj oikonim
(fshat), n prmasa t nj simbolike t ktyre krkimeve, t cilat gjersisht i kemi studiuar n
monografin ton Onomastika e Gallapit173.
Magure: oronim (Draganc - Gjilan). Etimologjia e ksaj fjale sikur dihet vjen nga latinishtja
mooro, kodr e vogl, kodrin shqip magul, kodr, bregore, rumanisht mgur me t njjtin
kuptim174. Shfaqet q n dokumentet historike e gjejm nga shek. XV. M 1455: Maguri (OB, 45);
M 1885: Malgure (SK. 58); Shek. XIX: Magura dhe m 1896: Magura (SK, 340)175. N krahinn e
Gallapit, nuk mungojn mikrotoponimet me prejardhje arumune. Le t kujtojm se ky oronim
gjendet ndrmjet Makreshit (Gallap) dhe Stanishorit (Morav) jan rajtur trajtat gjuhsore:
Stanistur kullos (Pepaj-Prishtin); Stanisur (Hajkobill-Prishtin); Stanishur dhe Magure
(Morav).
Vllasali: Vllasali, lagje, (Surdull: Besian-Podujev); Vllasali (Artan). N Kosov nuk jan t
pakt emrat e vendbanimeve dhe prgjithsisht mikrotoponimeve q lidhen me etnikun vllah:
Llashkobare: Vllashkobare, Llashtic: (V)llashtic etj. Pavarsisht nga kjo, ne duke radhitur kt
oikonim n radhn e inventarit arumun t mikrotoponimis s Gallapit, kujtojm se ky sht formim i
brendshm i nj patronimi q u oikonimizua me koh176.
Makresh, -i: Mali Makreshit, Dardha Makreshit (Jasanovik); Kisha Makreshit (toponim i
zhdukur). Vendsit thon se diku ka qen nj kish, por nuk e dim. Dihen vetm Vorret e Mome;
Dardhat e Makreshit (Busavat). N dokumentet e vjetra i prgjigjet lagjes s krishter Mhalla e Vuk
Mrkshiqit dhe Makrishi i Pashtm177. Edhe tani kemi vendbanimet: Makreshi i Poshtm dhe
Makreshi i Eprm. N radhorin e borxhlinjve t Mihail Llukareviqit sht shnuar n formn Macrexa
(Makresha)178 etj. N studimet onomastike, nga autor shqiptar dhe t huaj, jan br shum prpjekje
diakronike dhe sinkronike pr t dhn etimologjin e ktij vendbanimi. N rastet m t shpeshta ky
oikonim sht lidhur me oronimin e tradits bizantine makr i madh, hidronimin e prejardhjes sllave
mokra vend me lagshti etj179. ; ndrsa ne e konsiderojm kt oikonim t prejardhjes arumune, pr
173

B. Baliu, Onomastika e Gallapit, (tez doctorate) Instituti Albanologjik i Prishtins, Prishtin, 2004, f. 301.
E. abej, Studime gjuhsore, IV, 1987, f. 265.
175
Sipas Skedarit t Instituti Albanologjik t Prishtins, dosja e Sknder Gashit.
176
Pr prhapjen e ktij etniku n Kosov, shih, R. Doi, Iliro-shqiptart, f. 99-100; Atanasije Urosheviq, Neki detail
iz proshllosti Kosova, OP, I, Beograd, 1979, f. 30-33; Shembujt e shumt t prhapjes s tyre jan vjel kryesisht nga
Dini, Pulaha, J. Dranolli, M. Ternave, Krisobula e Deanit etj.
177
Shih S. Riza, Novo Brda gjet shek. XV dhe XVI, n Vjetari, nr. XX, Arkivi I Kosovs, Prishtin, 1985, f. 111.
178
J. Dranolli, Raguziant n Kosov, Prishtin, 1990, f. 73.
179
Shih E. abej, Studime gjuhsore, IV, f. 158; S. Gashi, Antroponimia e etnosit shqiptar t viseve t Toplics n
gjysmn e par t shekullit XV, n dritn e burimeve raguziane, Dituria, nr. 1-2, Prishtin, 1978, f. 131; dhe Prania e
etnosit shqiptar n Kosov gjat shekujve XIII-XIV, n Onomastika e Kosovs, IAP, 1979, f. 67, 87; Recension pr
vllimin Konferenca e IV e Onomastiks, n GJA-sshf, nr. XIII-1983, Prishtin, 1984, f. 319-320; R. Doi,
Antroponimia paraislame e Llapushs, Onomastika e Kosovs, IAP, 1979, f. 138-140; Dhimitr S. Shuteriqi, Fjal t
shqipes para Buzukut, Gjurmime albanologjike seria e shkencave filologjike, nr. XIX, IAP, 1989, f. 314; Shaban
Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Prishtin, 1989, f. 219; Voisllav Danetovi, Sufiksi deminutiv i emnave t
gjuhs shqipe, Prishtin, 1960, f. 71; Marinko Mitkov, Forma e brendshme e toponimeve dhe disa hulumtime, n OK,
1979, f. 206.
174

100

vet faktin se kjo sht trev e ndikimit arumun t toponimis dhe zbrthehet me rum. macris lpjet,
uthull (bot. Rumex acetosa).
Etnia apo ndrdija
Duke sjell nj list mjaft t pasur t oikonimeve n Kosov, studiuesi i njohur i fushs s
onomastiks, i quante ato simbioz shqiptaro-vllahe. Fjala sht pr toponimet dhe oikonimet:
Katuni Barel, Ponesh, Ponorc, Pijanci, Sushiqan, Grosheta, Blatqan etj180. Shtrirja e tyre n gjith
hapsirn e Kosovs sillte at koncept q ka mbretruar prgjithsisht edhe n tekstet pak a shum
edhe zyrtare se vlleht n Kosov, madje si edhe latint (nj popullat e shtrir kryesisht n qytezn
e Janjevs) nuk jan vese ilirt e romanizuar, t cilt n periudhn e mesjets, prkatsisht gjat
periudhs s Bizantit u sllavizuan n serb, gjegjsisht n ortodoks, ndrsa n periudhn e
Perandoris Osmane u shqiptarizuan. Koncepteve t tij, kryesisht n kontekst t etnis dhe prbrjes
s popullsis s ksaj etnie, i sht kundrvn kryesisht nj numr studiuesish serb (Atanasije
Urosheviq, Vesna Jakiq-Cestariq, Pavle Iviq etj.), por as nuk sht mbrojtur n mnyr t veant
nga dija shqiptare e kohs, prjashto studiuesin e brezit t tij Rexhep Doin, i cili t gjitha kto
shenja i ka par thjesht si nj vazhdimsi iliro-shqiptare.
Tash s fundi Gashi i sht kthyer ktij konstatimi edhe njher: Un kujtoj se ktu kemi t
bjm m par me procesin e prfunduar n shek. XV t romanizimit t vllehve, prkatsisht q
pjesa e popullats ardhse romane e vendosur n rrz t Bjeshkve t Nemuna, Sharrit, Pashtrikut
dhe pjess shqiptare t Kopaonikut u shqiptarizuan, ndrsa pjesa e vendosur n vise rrafshinore,
prkatsisht rreth Rahovecit, n Rrafsh t Kosovs dhe pjesrisht n rrethina t Novo Brds u
serbizuan181.
Me kt rast mendimi i studiuesve shqiptar ndahet n tri linja: n ata q arumunt i shohin si
pasardhs t latinve t romanizuar, si ardhs t shekullit X-XII dhe n ata q ata i shohin vetm si
nj popullat nomade, e cila, megjithat la disa gjurm n kto trthore.
Krkimet tona n kt linj shkojn prtej historis, arkeologjis dhe gjurmve toponimike.
Gjat krkimeve etno-historike dhe gjuhsore n juglindje t Novo Brds, n vitet 90 t shekullit
t kaluar, kam vjel prgjithsisht edhe mendimet e nj numri t konsiderueshm oponentsh t disa
fshatrave a lagjeve t ksaj zone me toponimi arumune: Tullar, Koragin, Stanishor, Makresh,
Magur, Potoqan etj., kam vn re nj numr t madh prkimesh kulturore (bestytni, legjenda,
frazeologjizma dhe prbrs t tjer etno-psikologjik) mes popullats shqiptare dhe serbe t ksaj
zone. Kam vn re ve t tjerash edhe pr ekzistimin e nj ndrdije (jo vetdije) n popullatn e
ksaj zone, sipas t cilve ata jan serb, por me nn bullgare!, sado q nuk ishin n gjendje t
shpjegojn kt fenomen. Sipas etnis shqiptare ndrkaq, kjo sht edhe arsyeja pse qndrimi i
ksaj popullate, t ciln ata e konsiderojn shqiptare ortodokse, nga Jugu i Shqipris dhe
180

S. Gashi, Albansko-vlashka simbioza u svjetlu onomastike, Onomastica jugoslavica, nr. 10, Jugosllavenska
Akademija Znanozti I Umjetnosti, Zagreb, 1982, ff. 47-62.
181
S. Gashi, Gjurm t latinitetit dhe t romanitetit ballkanik n toponimin e Kosovs, n Shqipja dhe gjuht e
Ballkanit, (Konferenc shkencore e mbajtur m 10-11 nntor 2011 n Prishtin), Akademia e Shkencave dhe e Arteve e
Kosovs Akademia e Shkencave e Shqipris), Prishtin, 2012, f. 339.

101

Maqedonis, ndaj ndryshimeve politike ishte si edhe i romve t ksaj zone! Nse besimi se ata
jan shqiptar ortodoks t Shqipris s Jugut, sepse nj lagje n jug t Novo Brds mbante
emrin Mahalla e Koraginve, nj lagje e Makreshit t poshtm me popullat shqiptare quhej
Mahalla e Radecve dhe pranonte se ata kishin ardhur nga Manastiri i Maqedonis.
Pr kt konstatim tonin, t vn re m lart, me gjas kan qen t njohur edhe studiuesit serb
q m par, n mos edhe propagandues t ksaj ideje dhe kt e mbshtes n nj fakt t
ndrmjetsm. N vitit 30 dhe m pas, etnografi serb, akademiku Atanasije Urosheviq ka br
krkime t veanta n kt zon dhe sht prpjekur t ndaj krahinn etnografike t Gallapit nga
Rrafshi i Kosovs dhe Morava. Gjyshrit tan t ksaj zone kujtojn ende krkimet e tij nga fshati
n fshat dhe madje, nga lagjja n lagje, shoqruar nga xhandart dhe kryetart e fshatrave. Ata
kujtojn njkohsisht nj prirje t tij q prejardhjen e shqiptarve ta nxirrte me do kusht nga
Shqipria e Veriut, duke e arsyetuar ardhjen e shqiptarve t shtyr nga varfria dhe sidomos nga
gjakmarrja. Studiuesi serb Urosheviq, n kt rrjedh sht prpjekur n mnyr t veant, q n
zonn e Novo Brds, ku shtrihen nj numr simbolik i fshatrave shqiptare dhe serbe me toponimi
tipike arumune t krahins etnografike t veant182, pavarsisht se serbt n Kosov, m par se
brenda krahinave etnografike kan qen t prir t bashkohen rreth manastireve ortodokse.
Prfundime
Pavarsisht se krkimet e ksaj natyre nuk mund t sjellin rezultate t reja n prmasat q duam
brenda nj studimi konference, dshiroj t theksoj n kt studim se synimi yn ishte q t shtrojm,
prkatsisht zgjerojm fushn e krkimit: nga historia (ardhs a pasardhs); arkeologjia (nomade a
sedentare), gjuhsore (rurale a urbane); fetare (serbo-ortodokse apo shqiptare-ortodokse dhe
shqiptare- myslimane), dhe identitare (vetdija apo ndrdija) e tyre. N kt rrjedh, ajo q krkohet
prej studiuesve t ardhshm krkon q fenomeni t mos krkohet vetm brenda tradits mesjetare
ortodokse serbe a shqiptare, po brenda vetdijes etno-historike dhe psikologjike shqiptare dhe serbe
njkohsisht.
REFERIME
Acta et diplomata res albaniae mediae aetatis illustrantia. Collegerunt et digesserunt Dr. Ludovicus
de Thalloczy, dr. Constatinus Jireek et dr. Emilianus de Sufflay. Volumen I-II, Ribotim, Drejtoria
e prgjithshme e Arkivave - Tiran & Ekskluzive-Prishtin, 2002.
Ajeti, I., Shqiptart dhe gjuha e tyre, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovs, Prishtin,
1994.
Baliu, B., Rreth etimologjis s toponimit Makresh, Shpresa, Prishtin, nr. 6, 1994, f. 11; nr. 7,
Prishtin, 1994, f. 14.
Baliu, B., shtje t studimit t onomastiks n veprn e Eqrem abejt, Punim magjistrature,
Instituti Albanologjik i Prishtins, Dega e Gjuhsis, Prishtin, 2000.

182

Shih Atanasie Urosheviq, Novoberdska Kriva Reka - Antropogeografski ispitivanja, Beograd, 1950.

102

Baliu, B., Jo ndryshim i emrvendeve t Kosovs, por standardizim i tyre, Gjuha jon, Akademia
e Shkencave e Shqipris-Instituti i Gjuhsis dhe Historis, Tiran, nr. 1-2/2000, f. 71-80.
Baliu, B., Mikrotoponimia e katundit Gllogovic, Shpresa, Prishtin, 1994, nr. 7, f. 5.
Boretzky, N., Der trkische einfluss auf das albanische, Tel 2 (rterbuch der albanischen
Turzismen), Otto Harrassoitz iesbaden, 1976.
abej, E., Studime gjuhsore I-II (Studime etimologjike n fush t shqipes, A-ZH), Prishtin,
1976.
abej, E., Studime gjuhsore VIII (Studime etimologjike n fush t shqipes A-B, 1976), Prishtin,
1988.
avolli, R., Gjeografia regjionale e Kosovs, ETMMK, Prishtin, 2001.
Crrabregu, M., Gjeo dhe hartolunguistika (Hartografia II), Universiteti i Prishtins Fakulteti i
Shkencave Matematike-Natyrore, Botoi, ETMM Kosovs, Prishtin 1980, f. 86.
Defteri i Regjistrimit t Sanxhakut t Shkodrs i vitit 1485, (Paraqitja, hyrja, transliterimi dhe
komentet nga Selami Pulaha), Akademia e Shkencave e Shqipris - Instituti i Historis, Tiran,
1974.
Doi, R., Antroponimia shqiptare e Kosovs I, Instituti Albanologjik i Prishtins, Prishtin, 1986.
Doi, R., Iliro-shqiptart dhe serbt n Kosov (sipas onomastiks), Instituti Albanologjik i
Prishtins, Prishtin, 1994.
Doi, R., Antroponimia e Llapushs (Prekorups, Instituti Albanologjik i Prishtins, Prishtin,
1983.
Doi, R., Etnonimia dhe toponimia e fshatit Gmic, n Gjurmime albanologjike seria e shkencave
filologjike, nr. 6, 1976, Instituti Albanologjik i Prishtins, Prishtin, 1977, f. 173-189.
Doi, R., The Serbization of Kosova, The Voice of Truth (Zri i s vrtets), Vol. 10, nr. 2, P. O.
Box. 742, Ridgefield, NJ. 7657, pp. 1-3.
Elezoviq, G., Renik kosovsko-metohijskoj dijalekta. Beograd 1932-1935
Gashi, S., Antroponimia e shqiptarve n Kosov gjat shek. XV n dritn e burimeve onomastike
turko-osmane (I), n GJA-sshf, 7, 1977
Gashi, S., Antroponimia e shqiptarve n Kosov gjat shek. XIII-XIV n dritn e burimeve kishtare
serbe, Onomastika e Kosovs, Instituti Albanologjik i Prishtins, Prishtin, 1979.
Gashi, S., Antroponimia e shqiptarve t krahins s Gallapit, Moravs e t Serbis Jugore gjat
shek. XV n dritn e burimeve onomastike raguzase t shek. XV, n Gjurmime albanologjike
seria e shkencave filologjike, nr. 6, Instituti Albanologjik i Prishtins, 1976.
Gashi, S., Harta arkeologjike e krahins s Gallapit n dritn e onomastiks, Fjala, 9, 1977, f. 9 e
20.
Gashi, S., Rreth lokalizimit t katr vendbanimeve t Gallapit, Fjala, 6, 1976, f. 20.
Katiiq, R., Antroponimia ilire dhe etnogjeneza e shqiptarve, Studime ilire, I, II, Prishtin, 1978
Krasniqi, M., Gjurm e gjurmime, Tiran, 1982
Kristal, D., Kembrika enciklopedija jezika, Beograd, 1996
Kryeziu, B., Onomastika e Hashanis, Instituti Albanologjik i Prishtins, Prishtin, 2000.
Munishi, Z., E folmja e Gollakut t Kamenics (Fonetik-morfologji), Punim magjistrature,

103

Universiteti i Prishtins Fakulteti i Filologjis, Prishtin, 1978.

Murati, Q., Toponimet vedat shqiptare t Ballkanit, n Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn,
Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, nr. XVIII, Akademia e Shkencave e Shqipris Instituti i
Gjuhsis dhe Letrsis dhe Universiteti i Prishtins Fakulteti i Filologjis, Prishtin Tiran,
1997.
Murati, Q., Shqiptart dhe Ballkani ilirik, Tetov, 1999.
Oblast, B., Titulli i origjinalit: Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Vlk, viti 859, sipas Oblast Brankovia
(opirni katastarski popis iz 1455. godine), Orientalni Institut u Sarajevu. Priredili: Hamidibegi,
Adam Handi, Eref Kovaevi. Sarajevo, 1972.
Papazoglu, F., Srjednoballkanska plemena u predrimsko doba, Sarajev, 1969.
Patsch, K., Ilirt, Tiran, 1923.
Pulaha, S., Popullsia shqiptare e Kosovs gjat shek. XV-XVII, (Studime dhe dokumente),
Akademia e Shkencave e Shqipris Instituti i Historis dhe 8 Nntori, Tiran, 1984.
Pulaha, Selami, Defteri i regjistrimit t Sanxhakut t Shkodrs i vitit 1485, Akademia e Shkencave e
Republiks Popullore t Shqipris, Tiran, 1974
Rexha, Ilaz, Regjistrimi i vendbanimeve dhe i popullsis s kazas s Novobrds sipas Defterit t
fundshekullit XV, Vjetari, Arkivi i Kosovs, nr. XXVII, 2002, Prishtin, 2003.
Risti, Kosovka, Malo Kosovo, Prishtin, 1971.
Sejdiu, Shefki, Fitonomia shqipe e Kosovs lnda, ndarja, etimologjia, Instituti Albanologjik i
Prishtins, Prishtin, 1972.
Sejdiu, Sh., Sisteme, struktura, raporte (etnolinguistik), Era, Prishtin, 2002
Sejdiu, Sh., Sprova etimologjike, Era, Prishtin, 2002
Shkurtaj, Gj., Onomastik dhe etnolinguistik, Tiran, 2001.
Simeon, Ri., Enciklopedijski rjenik lingvistikih naziva, I, II, Zagreb, 1969
Sknder, R., Novo Brda gjet shek. XV dhe XVI, n Vjetari, nr. XX, Arkivi i Kosovs, Prishtin,
1985
Trrnava, M., Popullsia e Kosovs gjat shekujve XIV-XVI, Prishtin 1995, f. 57.
Urosheviq, At., Kosovo - Naselje i stanovnitvo, Beograd 1965
Urosheviq, A., Toponimi Kosova, Beograd 1975
Urosheviq, A., Novoberdska Kriva Reka - Antropogeografski ispitivanja, Beograd, 1950
Shqipja dhe gjuht e Ballkanit, (Konferenc shkencore e mbajtur m 10-11 nntor 2011 n
Prishtin), Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs Akademia e Shkencave e Shqipris,
Prishtin, 2012.

104

VSHTRIM PRQASS E SISTEMIT ZANOR T SHQIPES DHE RUMANISHTES

Dr. Anyla Sarai (Maxhe)
Departamenti i gjuhs dhe i letrsis
Fakulteti i Edukimit dhe i Filologjis, UK Fan S. Noli
Gjuhsisht, rumanishtja dhe shqipja u prkasin degve t ndryshme t familjes s gjuhve
indoevropiane. Rumanishtja i prket degs romane me lidhje t forta leksikore, gramatikore dhe
fonologjike me italishten, frngjishten, spanjishen, portugalishten dhe gjuh t tjera romane.
(Renick, M. E. L., 2012). Ajo konsiderohet vazhdim i latinishtes lindore q flitet n Rumani
provincat dake dhe territoret prreth t kolonizuara nga romakt n kohn e perandorit Trajan (viti
106 pas Krishtit) (Brian, K. & Ogilive, S., 2009: 898).
Shqipja sht nj gjuh e veant n kt familje, e cila shtrihet n territorin brenda shtetit
shqiptar, n Kosov dhe n disa territore n shtetin maqedonas.
Shqipja, ashtu si dhe rumanishtja konsiderohet si nj nga gjuht e Lidhjes Gjuhsore Ballkanike
(Brian, K., & Ogilive, 2009: 22). Pavarsisht se shqipja, si nj deg e veant brenda familjes s
gjuhve indoevropiane, nuk ka lidhje trashgimie me asnj nga gjuht e familjes, kjo nuk prjashton
prkimet leksikore-gramatikore e fonetiko-fonologjike me rumanishten. A. Rosetti prmend rreth
88 terma indoevropiane paralatine, t cilat ekzistojn n t dyja gjuht, si: barz -bardh, bucuriebukuri mnz- mz, mo- mosh; (Brian, K., & Ogilive, S., 2009: 22).
N nj kndvshtrim t till, jemi fokusuar n n nj vshtrim kontrastiv t sistemit zanor t
shqipes dhe rumanishtes standarde.
Dy gjuht e Ballkanit, si gjuh baz t Lidhjes Gjuhsore Ballkanike, kan mjaft veori t
prbashkta q i lidhin me gjuht e tjera ballkanike.
Pavarsisht debateve mbi vlern e disa prej ktyre veorive, t para si tipare specifike t ksaj
lidhjeje gjuhsore, shum prej tyre jan pranuar nga nj pjes e madhe studiuesish. Ktu bjn pjes
dhe disa tipare fonologjike t vlersuara si t prbashkta pr nj pjes t mir t gjuhve
ballkanike, por q gjenden dhe jasht gjuhve t ktij gadishulli. Historia e shfaqjes dhe zhvillimit
t tyre sht e ndryshme, por gjithsesi ato paraqesin interes si ndikim i gjuhve te njra-tjetra nr
nj vshtrim sinkronik.
Feuillet (1986) ka vn n dukje nj sr tiparesh t prbashkta fonologjike ballkanike, nj
pjes e t cilave lidhen me sistemin zanor t ktyre gjuhve, ato shfaqen edhe n shqip, edhe
rumanisht. Ktu prfshihen:
- mungesa e pozicionit n baz t tiparit t gjatsis s zanoreve,
- mungesa e opozicionit n baz t tiparit t rrumbullakimit pr zanoret e prparme,
- mungesa e opozicionit zanore gojore/zanore hundore,
- nj nnsistem i prbashkt prej pes zanoresh /i/, /e/, /a/, /o/, /u/,
- prania e zanoreve qndrore t parrumbullakuara,
- reduktimi i zanoreve n t patheksuara, pr pasoj nj alternim midis nj forme t theksuar dhe
t patheksuar.

105

Pranin e ktyre veorive e ka vn n dukje dhe B. Josefi si dukuri q gjenden n nj pjes t

mir t t gjitha gjuhve t Ballkanit (Joseph, B., 1994:154).
Nse i referohemi sistemit zanor t shqipes dhe rumanishtes si tipare t prbashkta, vm re se:
- Te t dy gjuht kemi nj sistem prej 7 zanoresh gojore, t cilat karakterizohen nga tri tipare
themelore, radha e formimit, shkalla e hapjes dhe buzorzimi. Si t tilla, n shqipe dhe n
rumanisht, gjasht prej fonemave zanore jan t njjta, [a] si qendrore, e hapur dhe jobuzore; [u] si
e prapme, e mbyllur dhe buzore; [o] si e prapme, gjysm e mbyllur, buzore; [e] e prparme, gjysm
e mbyllur, jobuzore; [i] e prparme e mbyllur jobuzore;
- Nga pikpamja fonetike zanoret , , , n rumanishte jan zanore qendrore (Avram, A.,
1970), por nga pikpamja fonologjike ato mund t trajtohen si zanore t prapme jo t
rrumbullakosura. (Herslund, M., 1973: 1-2)
- Sistemi zanor i shqipes dhe i rumanishtes kan trashguar dy zanore latine t zhvilluar n t
njjtn mnyr. Kjo vlen pr zanoren u t latinishtes q n t dy gjuht ka ruajtur t njjtat tipare:
Latinisht
Shqip
Rumanisht
Furca
furka
furc
- Po kshtu zanorja e patheksuar a e latinishtes sht zhvilluar n scha n t dy gjuht:
Latinisht
Shqip
Rumanisht
camisia
kmish
cmeasa
(1964: 19-20).
Zhvillimi i ksaj zanoreje sht trajtuar dhe n aspektin akustik, kto dy zanore paraqesin t
njjtn prirje t ndryshimit vlerave t formantit F2 (Granser, Th & Moosmller, S. 2003).
- N sistemin zanor t shqipes dhe rumanishtes zanorja e prbashkt qendrore [] n shqipe
paraqitet me grafemn , kryesisht n trup dhe n fund t fjals; n rumanishte paraqitet me
grafemn , kryesisht n trup t fjals. Prania e ksaj zanoreje sht par si nj veori e zakonshme
e gjuhve ballkanike (Saicka, I., 1995: 396-398). N shqipe ajo sht pozicionuar si nj zanore e
patheksuar e cila, sipas studimeve akustike, ka t njjtn prirje t t qenit nj zanore e mesme
qendrore (Borii, 1977: 73-94, Dodi, A., 2004: 56, Memushaj, R., 2009: 53-54, Granser, Th. &
Moosmller, S., 2003). N raport me zanoret themelore []-ja e rumanishtes konsiderohet pak m
rrumbullakuar (Cojocaru, D., 2003).
Si veori specifike t sistemit zanor t dy gjuhve vihen re nj sr tiparesh fonologjike:
- T dy gjuht dallojn pr nj zanore t veant n sistemin e tyre vokalik, n shqipe kemi
fonemn zanore [y] si zanore e pparme e mbyllur buzore, ndrsa n rumanisht kemi dy variante
fonemore t fonems [y] n varsi t pozicionit n fjal, grafema prdoret kryesisht n trup t
fjals, grafema prdoret kryesisht n pozicion nistor dhe fundor t fjals si dhe n fillim t
gjymtyrs s dyt t nj fjale t prbr. Ky tingull n shqiptim paraqitet si nj tingull midis [i] dhe
[u] dhe sht nj zanore qendrore, e mbyllur, jobuzore.
Prve 7 zanoreve, disa gjuhtar dallojn n rumanishte 4 gjysmzanore: (1) [e]: deal,
ghea, dimineaa; (2) [i]: fier, cai; (3) [o]: coas, broasc; (4) [u]: ziua, leu; zanorja [], e
devocalizuar dhe jorrokjeformuese (asilabike), q shpesh identifikohet me zanoren [i] n pozicion

106

fundor n fjal t tipit: rupi, moi, dormi, banpi. A. Avram thekson se n rumanishten letrare ka
nj sistem prej 7 zanoresh, ndrsa //, //, i konsideron si gjysmzanore, /y/, // i prcakton si
gjysmbashktingllore (Avram, A., 1976:598)
- N shqipe Bevington (1974) njeh 38 fonema, nga t cilat shtat zanore, tri glide. Ai i
klasifikon si tri zanoret e prparme i, y, e, tri zanore e prapme u, o, a dhe nj zanore qendrore .
Zanoret y, u, o jan t rrumbullakuara, pr rrjedhoj t buzorzuara.
- Nga ana tjetr ai konsideron dy prej glideve si gjysmzanore, [] si nj gjysmzanore e
prparme e mbyllur jobuzore, josilabike dhe // si gjysmzanore e prapme e mbyllur e
rrumbullakuar e cila korrespondon me [u]. (Bevington, 1974: 15).
- Nemark, duke qen n t njjtin mendim n lidhje me numrin e fonemave zanore, ndan
njzet e shtat bashktingllore dhe dy glide, ku [] konsiderohet si gjysmbashktingllore
(Nemark, L 1982: 11). Sa u takon studiuesve t tjer, numri dhe klasifikimi i zanoreve mbetet i
njjt, por ndryshojn nga dy t part pr sa u takon bashktinglloreve. Megjith diskutimet pr
pranin e gjysmzanoreve n shqip, ato nuk prbjn nj kategorit veant fonemash. (Jubani, A.,
2011:84). Kjo vlen dhe pr R. Memushajn (2009) dhe A. Dodin (2004), t cilt argumentojn se [j]
funksionon si nj bashktingllore, prve rasteve kur ajo prftohet si variant i fonems /i/ n
realizimin e diftongjeve t shqipes si pasoj e ndryshimit t trajtave gramatikore t disa fjalve.
- N ndryshim nga shqipja, rumanishtja karakterizohet si gjuh me diftongje. Shqipja ka
shum pak diftongje t vetat, ato jan m t pranishme n t folme dialektore (Dodi, A. 2004;
Memushaj, R. 2009). Prgjithsisht ato jan formuar si rrjedhim i ndryshimit t nj kategoris
gramatikore t nj fjale, si: ndiej-ndjeva, bie-t bjer, shpie-shpjer. Gjuha standarde karakterizohet
kryesisht nga togjet e zanoreve.
- N rumanisht ka nj prani karakteristike t diftongjeve dhe zanoret e mbyllura i; e; u;
gjenden dhe n variantet e gjysmzanoreve. [e] gjendet n variantin gjysmzanore parazanor
josilabike []; [u] gjendet [] parazanore dhe paszanore, josilabike, e ngjashme me shqiptimin e -s
anlgisht; [o] gjendet [] gjysmzanore parazanore; [i] gjendet n dy variante, [] gjysmzanore e
shqiptuar gati [] n pozicion nistor para nj zanoreje dhe n pozicion fundor pas nj zanoreje, si
gjysmzanore e shkurtr q paraqet karakterin palatal ose t palatalizuar t bashktingllores
paprijse (Cojocaru, D., 2003). Rumanishtja karakterizohet edhe nga nj sitem triftongjesh.
Si prfundim mund t themi se kto veori t sistemit zanor q i prafrojn kto dy gjuh
ballkanike mund t ken ardhur si rrjedhim i bashkjetess s gjat t ktyre dy bashksive
gjuhsore n territore afr njra-tjetrs, por dhe si rrjedhim i ndikimeve t prbashkta t gjuhve t
Ballkanit te njra-tjetra, pavarsisht se cils deg t familjes s gjuhve indoevropiane i prkasin.
Nj vshtrim i till bhet burim jo vetm studimeve diakronike mbi substratin gjuhsor
ballkanik, por ndriojn shum aspekte pr t zbuluar lidhjet dhe pr t kuptuar natyrn e gjuhve
n kontakt ose jo n Ballkan. Kjo do t onte n njohjen e mtejshme t Universaleve Gramatikore,
q dalin si rrjedhim i prqasjes gjenetike, gjeografike dhe tipologjike t ktyre dy gjuhve
ballkanike (Brian D. J., 1999:5)

107

REFERIME
Avram, A., (1970), Sur la structure acoustique des voyelles neutres du roumain,
Revue Romane, numro spcial 4: Problmes de linguistique roumaine, Copenhague.
Avram, A., (1990), Sur les voyelles neutres en Roumain, en Albanais et dans les Langues Romanes
Occidentales, Revue Roumaine de Linguistique, XXXV(1):19-27.
Bevington, L. G., (1974), Albanian Phonology, Otto Harrassoitz, isbaden, 1974.
Borii, L., (1977) Kontribut mbi aspektin akustik t zanoreve t shqipes e t disa zanoreve t
frngjishtes, Studime filologjike, XXXI (XIV):73-94
Brian D. J., (1992), The Balcan Languages, International Encyclopedia of Linguistics, ed. by .
Bright Oxford University Press, Volume 1, pp. 153-155.
Brian D. J., (1999), Romanian and the Balkans: Some Comparative Perspectives, The Ohio State
University, http://.ling.ohio-state. edu/~bjoseph/publications/1999roma. pdf.
Brian, K., Ogilive, (2009), Concise encyclopedia of languages of the orlds, Elsevier Ltd. Oxford.
Cojocaru, D., (2003), Romanian grammmar, SEELRC, Bucharest.
Defense Language Institute Foreign Language, (1964), A survey of Albanian Language, Area
Background Studies. Monterey, Calif.
Dodi, A., (2004), Fonetika dhe fonologjia e shqipes, botim i IGJH, ASHSH,
Feuillet, J., (1986), La linguistique balkanique, Cahiers balkaniques, n.10: INALCO, Paris.
Herslund, M., (1973), Morphonologie du nom roumain, Revue Romane, Bind 8, 1-2.
Joseph, B., (1992), International Encyclopedia of Linguistics, ed. by . Bright Oxford University
Press, Volume 1, pp. 153-155.
Jubani, A., (2011), Karakterizimi funksional i sistemit bashktingllor t shqipes, Buletin i
Universitetit Planetar t Tirans, nr. 1, f. 77-86.
Memushaj, R., (2009), Fonetika e shqipes standarde, Toena, Tiran.
Moosmller, S., Granser, T. (2003), The Voels of Standard Albanian, in: Proceedings of the 15th
International Congress of Phonetic Sciences. pp. 659-662
Nemark, L., Hubbard, Ph., Prifti, P., (1982), Standard Albanian: A Reference Grammar for
Students, Standford University Press, California.
Renick, M. E. L., (2012), Voels of Romanian: Historical, Phonological and Phonetic Studies, A
Dissertation Presented to the Faculty of the Graduate School of Cornell University..
Saicka, I., (1995), The Balkan Sprachbund in the light of phonetic features, Proceedings of the
th

XIII International Congress of Phonetic Sciences, Vol. 3:386-388.

108

ASPEKTE T NDIKIMIT T SHQIPES MBI T FOLMEN E ARUMUNVE T

KORS N RRAFSHIN LEKSIKOR DHE MORFOLOGJIK
Msc. Daniela Carmen Stoica
Departamenti i gjuhve t huaja
Fakulteti i Edukimit dhe Filologjis,UK Fan S. Noli
Artikulli synon t evidentoj disa aspekte t fenomenit t dygjuhsis te komuniteti arumun nga
zona e Kors, duke u nisur nga nj korpus i kufizuar tekstesh t mbledhur n periudhn shtator
2011- qershor 2012. Arumunt e Kors u prkasin grupit e frshrotve183 dhe jan biling, t cilt
prdorin arumanishten (kryesisht n shtpi, n mjedisin e familjes dhe brenda n komunitet) dhe
shqipen n marrdhnie me komunitetin, por edhe n komunikimin zyrtar. Mendojm se kto teste
reflektojn t folmen e sotme t arumuneve q jetojn n kt zon, duke vn n pah ndryshimet
n idiomn e tyre si pasoje e interferencs me gjuhn shqipe. Kto ndryshime u prkasin kryesisht
rrafshit leksikor, morfologjik, por edhe fonetik, sintaksor.
N rrafshin leksikor, do t analizojm huazimet dhe ndryshimet e kodeve, duke br
diferencimin (jo gjithmon i leht), midis ktyre dy formave t interferencs leksikore, duke u nisur
nga: niveli i prshtatjes fonetike, morfologjike ose sintaksore; frekuenca dhe denduria e prdorimit
n vepra leksikografike t secializuara, t cilat fiksojn prdormin e fjals, domthn pr t par sa
e integruar sht ajo fjal n sistemin leksikor n shqyrtim.
Vepra leksikografike e prdorur n kt punim sht fjalori thesar i Tache Papahaxhit,
Dicionarul dialectului aromn, general i etimologic, ediia a doua, Bucureti, Editura Academiei,
1974 (Fjalori arumun, i prgjithshm dhe etimologjik, botimi i dyt, Bukureshti, Shtypshkronja e
Akademis Rumune). N analizn ton do t marrim parasysh dhe nje seri faktorsh
jashtgjuhsor si:
gjinia, mosha
niveli i arsimimit t informatorit, profesioni
me k flet arumanisht n familje etj.
Numri i njerzve t intervistuar sht 20, t cilt u prkasin grupmoshave te ndryshme, me
nivele t ndryshme arsimimi. Grupmoshat e indenfikuara jan nga 60 deri n 75 vje, pensionist
(shumica e tyre kan punuar n kooperativa bujqsore n periudhn e sistemit komunist, sistem
para t cilit kishin nj jetes m shum shtegtare, bashk me familjet e tyre. Shum prfaqesuse e
ktyre grupmoshave nuk kan br fare shkoll ose kan br vetm shkolln fillore). Nj tjetr
grupmosh sht prfaqsuar nga t rritur me mosh nga 35 deri n 46vje, t cilt jan aktiv nga
pikpamja profesionale, q kan mbaruar qoft gjimnazin, qoft universitetin dhe q punojn n
sektorin privat ose shtetror. Folsit me mosh nga 18 deri n 25 vje jan shum pak, sepse ata nuk
flasin m arumanisht, sidomos ata q jetojn n zonat urbane ose q kan emigruar n shtete si
Greqia ose shtete t tjera evropiane. Grupmosha e fundit e identifikuar sht ajo e fmijve me
183

Pr ndarjen e grupeve/degzimeve t arumuneve, shiko Nevaci M., Graiul aromnilor freroi din Dobrogea,
Bucureti 2011, f. 17.

109

mosh nga 7 deri n 15 vje. Duam t theksojm faktin se grupmoshat e reja kan prirjen ta
braktisin arumanishten dhe t prdorin shqipen n marrdhniet me komunitetin, por edhe me
familjen, sidomos n periudhn e arsimimit.
I. Huazime leksikore t vjetra
Theodor Capidan (1932) konsideron si huazime t vjetra nga shqipja n arumanisht fjal, si:
bn (<banoj), bnedz (<banoj), gl (<gjell), gz (<gjiz), dh (<dhall), cilimani (<iliminj)
etj.
II. Huazime kulturore
Ktu kemi prfshir nj seri fjalsh t cilat nga ana semantike tregojn dukuri t reja n jetn e
arumuneve, qoft abstrakte, qoft konkrete. Huazimet kulturore shfaqen si nj nevoj, sidomos n
rastin e komuniteteve rurale t arumuneve, t cilat filluan nj stil t ri jetese, sidomos kur kaluan
nga jeta shtegtare n jeten sedentare. Pas rnjes s sistemit komunist, shum nga antart e
komunitetit arumun kan filluar t jen aktiv edhe n sektorin privat, kan filluar t zhvillojn
aktivitetet e tyre private n mjedise rurale, por edhe urbane.
Nga tekstet e mbledhura, t cilat kan tema relativisht bashkkohore (n shkoll, n pun, n
doktor, n pazar, n kooperativ) dhe tradicionale (si bhet djathi, si prpunohet leshi, si
organizohen fejesat, pagzimet, dasmat, varimet etj. ) kemi prkufizuar kto fusha semantike:
Profesione ose kategori shoqrore: mecanc (<mekanik), pensionti (<pensionist),
racsionri (<reaksionar), acsonri (<aksionar), pasonari (<t pasur), magazinr (<magazinier),
kre-veterinr (<kryeveteriner), eurodeputt (<eurodeputet), architctu (<arkitekti), idraulc
(<hidraulik), electrc (<elektrik), tecnc (<teknik), marangz (<marangoz).
Elemente t jets moderne: makn (<makin), fabrc (<fabrik), locl (<lokal), club
(<klub), coperatv (<kooperativ), polia (<policia), magazn (<magazin), architectra
(<arkitektur), ci (<gjyqi), zr (<zyr), ndrmarie (<ndrmarrje), lc (<lek), plri chimche
(<plehra kimike), palte (<palate), taks (<taksi), ndrmrie (<ndrmarrje), afrschi (<afreske),
tetr (<teatr), conrt (<koncert).
Elemente t jets shoqrore dhe politike: privatizm (<privatizim), econom (<ekonomi),
parta (<partia), lirmi (<lirimi), democraa (<demokracia), kever (<qeveri), politc
(<politik), putti (<pushteti), monzmi (<monizmi), comunzmi (<komunizmi).
Elemente t arsimimit. Shkoll: matematc (<matematik), fizc (<fizik), universitt
(<universitet), anglt (<anglisht), frnt (<frngjisht), italt (<italisht), cpe (<kopsht), c
(<shkoll), clsa (<klas), h (<gjuh), ledzm (<lexim), biolog (<biologji), muzc (<muzik),
msm (<msim), letrsi (<letrsi).
III.
Midis huazimeve kulturore dhe ndryshimeve t kodit
Shpesh sht e vshtir t dallojm midis huazimeve dhe ndryshimeve t kodit, pr arsye se nj
numr fjalsh nuk paraqesin asnjrin nga parametrat prshtatje, frekuenc, denduri e prdorimit.
Gjithsesi, disa nga kto jan me afr me konceptin e huazimeve, ndrsa disa t tjera, me konceptin e

110

ndryshimeve t kodit, n varsi t konteksteve ku shfaqen (Kontekstet do t jepen si shembuj, duke

shnuar n kllapa momentin, n minuta dhe sekonda, kur dukuria gjuhsore n diskutim shfaqet n
tekstin e regjistruar).
M afr me konceptin e huazimeve konsiderojm nj numr fjalsh q tregojn aspekte t jets
moderne:
locl (<lokal) tu locl. .. (T28 232)
palte (<palate), tu palte.. . (T28:242)
zr (<zyr), tu zr. .. (T32: 103)
taks (<taksi), pi taks.. . (T31:200); mni vni tu taks.. . (T31 616)
mecanc (<mekanik): brbtu este mecanc.. . (T1: 203)
Po kshtu do t konsiderojm si t tilla nj seri fjalsh abstrakte, si:
- lirmi (<lirimi): dup lirmi.. . (T14:28)
- putti (<pushteti): surup putti poprului.. . (T21:546)
- monzmi (<monizmi): er tu kair ali monzmi.. . (T30:116)
- comunzm (<komunizm): peridha di komunizm. .. (T30:100)
- privatizmi (<privatizimi): dapoia privatizmi ac.. . (T1:213)
- bza ucimre (<baza ushqimore): bza ucimre n blegtor.. . (T21:509)
- politc (<politik): ioia di politc.. . (T21:545)
- thksi (<theks): noi aveam un thksi.. . nuk e di si i thon.. (T1:38)
M afr me konceptin e ndryshimt t kodeve konsiderojm:
- magazinr (<magaziner): mni erm magazinr tu coperatv.. . (T21: 424)
- kre-veterinr (<kryeveteriner): kre-veterinr tu rrthi tu Corceua. .. (T21:451)
- f ef (<shef): si f f buise. .. (T21:451)
- matematc (<matematik), fizc (<fizik), universitt (<universitet), anglt (<anglisht),
frnt (<frngjisht), italt (<italisht), c (<shkoll), clsa (<klas), h (<gjuh), ledzm
(<lexim), biolog (<biologji), muzc (<muzik), msm (<msim)
Kto fjale nuk mbartin asnj shenj q t tregoj prshtatjen dhe shfaqen n kontekste ku
ndodhin edhe fenomene t tjera t ndryshimit e kodeve.
IV. Huazime brthamore
Duke u nisur nga prkufizimi dhe terminologjia q prdor Carol Meyers-Scotton (1993), do t
diskutojm n vazhdimsi kategorin e dyt t huazimeve, pikrisht at t huazimeve brthamore.
Nga tekstet e mbledhura del se huazimet brthamore jan t shumta, fakt q tregon ndikimin e
gjuhs shqipe mbi arumanishten. Folsit e arumanishtes u prballn me nevojn pr t pasuruar
gjuhn e tyre, por, nganjhere, edhe pr t zvndsuar fjal t vjetra me fjale t reja me nj
funksionalitet m t madh.
Sende q lidhen me jetn shtpiake dhe shoqrore t arumunve: vci (<vi), bti (<buti),
gilp (<gjalp), gatme (<gatime), ucmile (<ushqimet), flor (<flori), vrse (<varse), flamr
(<flamur).

111

Profesione dhe kategori shoqrore: mss (<msues), utr (<ushtar), prfti (<prifti), pasonri
(<t pasur), besimtri (<besimtar), mbrtrlu (<mbretri), crci (<krushq).
T tjera: tatr (<shtator), tetr (<tetor), fund (<fund), rili (<gjerat), rrth (<rreth), problmi
(<problemi).
V. Midis ndryshimit t kodeve dhe huazimeve brthamore
Si n rastin e huazimeve kulturore, nj numur fjalsh, t cilat nuk plotsojn t tri kriteret e
prcaktuara, mund t konsiderohen si etapa t ndrmjetme midis ndryshimit t kodeve dhe
huazimeve brthamore. Kemi prkufizuar ktu kategorit leksiko-gramatikore t mposhtme:
Emra:
pum zi liber (< pushim): am pum. .. (T32:144)
cnaes plcere (<knaqsi): (T32)
mnra modul, felul (<mnyra) (T30)
nr culoare (<ngjyr): cu nr.. . (T14:444)
nevi nevoie (<nevoj): nui nevi.. . (T14: 157)
cuids grij (<kujdes): cu cuids. .. (T2:303)
prfti/prftu/prift preotul (<prifti): un prift.. . (T31: 324)
rsti (<rasti): un rsti.. . (T30:542)
rrmie (<rrmuj): a rrmie.. . (T31: 227)
Mbiemra:
ngti (<ngusht): si ngti.. . (T10)
detrit obligat (<e detyruar) (T1)
angrct ( <e ngarkuar)
do fiecare (<do) (T24)
Folje:
fillti ncep (<filloj) (T5)
ietm triam (<jetoja): mini ietm.. . (T11)
oer nsoea (<shoqronte): m oer. .. (T14: 344 )
vajduscu continui (<vazhdoj)
Ndajfolje:
castle special (<kastile) le fea castle.. . (T15:657)
kt degeaba(<kot): kt sti.. . (T27: 3 31)
detrimit n mod obligatoriu (<detyrimisht) (T1:102)
vtm e doar c (<vetm q): vtm e iam deprte.. . (T15:150)
atre atunci (<athere) (T28)
domthn adic (<domthn) (T1, T2, T11)
Duke analizuar shembujt q kemi dhn mund t arrijm n prfundimin se huazimet, qoft
kulturore, qoft brthamore, shfaqen n t gjitha moshat, pavarsisht nga gjinia. Te meshkujt q u
prkasin grupmoshave 60 deri n 75 vje, me nj nivel t ult t arsimimit (zakonisht 4 klasa
fillore), por q kan qen aktive nga ana profesionale, prqindja e huazimeve kulturore shte m e

112

madhe se n rastin e femrave me t njjtn mosh dhe me nivel t ngjashm arsimimi, po q kan
qen gjat gjith jets shtpiake. Te kta meshkuj vrejm gjithashtu fenomenin e ndryshimit e
kodeve (code sitching), sidomos kur ata flasin pr rolet shoqrore dhe profesionale q kan pasur
n t shkuarn. Interes paraqet edhe dukuria e ndryshimit t kodeve q vrehet edhe te femrat q u
prkasin grupmoshave 60 deri 75 vje, shenj q tregon se disa praktika gojore veprojn n mnyr
konstante dhe imponohen si variant i preferuar n disa kontekste t caktuara.
Femrat shpiake, edhe shum te reja, me nj nivel t ult arsimimi dhe q jetojn n n nj
mjedis rural, tregojn nj tendenc pr ta konservuar idiomn, n kuptimin se nuk prdorin shum
shpesh huazime ose ndryshimin e kodeve.
Te femrat dhe meshkujt q u prkasin grupmoshave 30 deri n 50 vje, q jetojn n zonn
urbane dhe nj me nivel arsimimi m t lart (gjimnaz ose studime n universitet dhe q kan nj
jet m aktive nga pikpamja profesionale, vrehet shum shpesh dukuria e ndryshimit t kodeve).
I njjti fenomen vrehet edhe te fmijet e grupmoshave 7 deri n 15 vje, vajza dhe djem, q
studiojn n shkollat publike n gjuhn shqipe, pavarsisht nga mjedisi, rural apo urban, t cilt
kan tendencn t mos e prdorin arumanishten sepse nuk dshirojn t jen diskriminuar nga
popullsia shqipfolse Sipas personave t intervistuar q jetojn n mjedise urban, fmijt e tyre
vazhdonin t flisnin arumanisht n kohn kur gjyshrit e tyre ishin ende gjall, sepse fmijet flisnin
ma ata arumanisht brenda n familje.
RREFERIME
Capidan, Th., 1922, Raporturile albano-romne, extras din DR, 2, Cluj.
Capidan, Th., 1931, Freroii. Studiu lingvistic asupra romnilor din Albania, extras din DR, 6,
Bucureti.
Capidan, Th., 1932, Aromnii. Dialectul aromn, Bucureti, Academia Romn.
Capidan, Th., 1941, Le Bilinguisme chez les roumains, n, , Langue et Littrature, vol. I-II, p. 73.
Capidan, Th., 1943, Limb i Cultur, Fundaia Regal pentru Literatur i Art.
Ionescu- Ruxndoiu, 1997, Codesitching and Borroing. Remarks on an Aromanian Dialect
Spoeken in Greece, RRL, nr. 5-6, p. 403-408.
Ionescu-Ruxndoiu, L, Chioran, D., 1997, Sociolingvistic, Bucureti, Editura Enciclopedic.
Meyers- Scotton, C., 199b, Social Motivation for Codesitching. Evidence from Africa, Oxford,
Claredon Press, 1993.
Meyers-Scotton, C., 1993 a, Duelling Languages-Grammatical Structure in Codesitching, Oxford,
Claredon Press
Papahagi, T., 1974, Dicionarul dialectului aromn, general i etimologic, ediia a doua
augmentat, Bucureti.
Rcatas, B., 1934, Ltat actuel du bilinguisme chez les macdo-roumains du Pinde et le role de la
femme dans le langage, Paris, Librairie E. Droz.
Romaine, S., 1989, Bilingualism, Ne York: Basil Blackell.
Sala M., Limbi n contact, 1997, Editura Enciclopedic, Bucureti.
Saramandu, N., 2004, Romanitatea oriental, Bucureti.

113

Saramandu, N., 2005, Structura aromnei actuale. Graiurile din Dobrogea. Texte dialectale,
Bucureti.
Saramandu, N., Les dialectes roumains au nord et au sud du Danube, n Reveue des tudes sud-est
europennes, XLI, 2003, nr. 1-4, p. 138-148.
Saramandu, N., Nevaci, M., The South Danubian Romanian Dialects in Spatial Perspective in
RESEE 1-4/ 2006, p. 430-445.
Stoica 2003-2004 = Stoica G., 2003-2004, mprumut i schimbare de cod ntr-un grai aromn din
Grecia, n Fonetic i dialectologie, XXII-XXIII, 2003-2004, Ed. Academiei Romne.
einreich, U., 1954, Languages in contact, Findings and Problems, Ne York.

114

KOLONIA SHQIPTARE E BUKURESHTIT-VATRA E FORMIMIT

LETRAR T INTELEKTUALVE N VITET 30 T SHEKULLIT XX
Msc. Ilir Shyta
Departamenti i gjuhs dhe i letrsis
Fakulteti i Edukimit dhe i Filologjis, UK Fan S. Noli
Nj Shqipri e re, e ngritur jo vetm politikisht, besohet se del nga trupi i Shqipris s
mparshme. Kt e ka dshmuar edhe prania e shqiptarve n Kolonin e Bukureshtit dhe m gjer
n vende t tjera anemban globit. Politika bashkohet me artin dhe bhet nj organizm jo formal,
n realitetin e pashmangshm q na rrethon, n form t riciklueshme.
Nn kt lvizje t natyrshme, me dshmi historike sa edhe letrare, Shqipria ka pasur
kurdoher prirje t brendshme pr tiu larguar mendsis s mykur, pr t marr m t mirn nga
tradita e t parve tan. Pa t shkuar, nuk ka t ardhme, sikundr edhe anasjella e saj pa t ardhme
nuk mund t ket kurr t shkuar. Argumentet e prsjella m posht bjn mbrojtjen e ksaj ideje
dhe fakteve q dshmojn se rigjallrimi i kombit, do t vazhdoj nn rrezet ndikuese t diaspors
n bot dje, sot dhe nesr.
Vlersimet e ktyre figurave trheqin jo vetm studiuesit, por edhe njerzit e thjesht, sepse n
vrtetsin e ktyre prkimeve, gjejm pjes nga kontributi i tyre fare personal n shtetin rumun t
cilt duhet thn se, si bashkatdhetar, ruajtn me fanatizm shqiptarizmin n Rumani dhe bot.
Kolonia Shqiptare e Bukureshtit ishte guri m i madh i themelit t ngrehins s mrgimit
shqiptar jasht territorit t Shqipris s viteve 30. Misioni i saj ishte patriotizmi atdhetar,
qytetrimi, bashkimi, uniteti dhe progresi. Rrnjt shpirtrore t tradits shqiptare n Rumani, sipas
Lasgush Poradecit, qndrojn shum m fell, sesa mund t mirret me mnd. Kollonija e
Bukureshtit ka qen nj Organizat idealistsh-tregtar q mi themelin e lindor t jets kishin
ngritur flamurin e idealit m t pastr kombtar184. Nikolla Nao, Lasgush Poradeci, Dhimitr
Pasko e shum t tjer mbetn ndr gurt kryesor t themelit t saj, sepse nj histori e lasht mbi
400-vjeare e Rumanis, lidhet me kopshtin shkmbor t Evrops Juglindore, Shqiprin. Kan
qen t shumt ata q kan jetuar aty disa breza radhazi, por edhe m shum, ata, q s fundmi,
preferuan t jetojnin n qytetin e Bukureshtit t cilin ndryshe e quanin Parisi i vogli zemrs. Ata
jan mikluar nga Harku i Triumfit francez, prmasat e t cilit jan m t vogla se ai Francs, por q
pr nga madhshtia simbolike e tyre mbeten t njjt.
Nse kthehemi n histori faktet jan kokforta. Viti 1595 sht data q saktson vendosjen e
shqiptarve n trojet rumune. Kt e vrteton nj dokument i Simon Movils m 1602 n lidhje me
vendosjen e disa shqiptarve n fshatin Klinesht t rrethit Prahova dhe rolin e ksaj diaspore n
zhvillimin e qytetrimin rumun t mvonshm. Gjithashtu n mars 1595, i drguari i perandorit
Habsburg Rudolfi II n trevat rumune, Giovani de Marini Poli, drgon pr Bartolomeu Pezzen
kshilltar perandorak n oborrin e Rudolfit II, nj raport interesant n gjuhn italiane. Mes rreshtash
atje thuhet q: Shqiptart nga Crvena Voda dhe nga fshatrat e tjera fqinje t banuara nga
184

L. Poradeci, Korrespondenc Lasgush Poradeci-Asdreni, Vepra V, albPAPER, Tiran, 2012, f. 75-76.

115

shqiptar, krkojn leje t vendosen me familjet e tyre n tokn rumune dhe t'i braktisin banesat e
tyre n tokn e turqve. Kshtu, rreth 15. 000 persona me gra e fmij e patn kt fat. Thuhet se t
gjith sundimtart pas tij trashguan t njjtin respekt pr shqiptart n Rumani. Nj histori e gjat
emrore plot shenjues t tjer, bhen pjes e ktij digresioni duke vazhduar me Dora d'Istrian,
Aleksandr Stavre Drenovn (Asdreni i famshm i himnit ton kombtar t flamurit), Fan Nolin e
shum njerz t shquar q kan dhn kontributin personal n zhvillimin e shtetit rumun.
Kolonia Shqiptare e Rumanis, q njihet nga t gjith si Kolonia e Bukureshtit, u b
asokohshm qendra kryesore e diaspors shqiptare. Aktiviteti veprimtar i kolonis shqiptare,
shtypshkrimet e shumta n gjuhn ton kombtare, botimet folklorike dhe letrare kan nj rndsi t
madhe n letrsin shqiptare t mpasshme, fakte q tregojn n nj mnyr apo n nj tjetr
gjallrin e ksaj diaspore.
Tema atdhetare do ta trajtoj kt aktivitet patriotik dhe letrar n rafshin pasqyrues t puns s
shqiptarve n vitet 30, sepse letrsia shqiptare e tyre ka rndsi historike n kuadr t letrsis
shqiptare n prgjithsi.
Bukureshti, kryeqyteti i rumunve ishte kryeqendra e kolonis shqiptare. Kuptohet se ky
emrtim e ngarkoi kolonin shqiptare me nj prgjegjsi historike, sepse n kt kontekst kjo
kolonia shqiptare do t ndikohej kryesisht dhe nga zhvillimet q do t ndodhnin veanrisht n
Ballkan.
Brenda ksaj ekzistence do t trajtohet edhe tipari romantik i letrsis s diaspors s Rumanis
(romantizmi), q filloi t marr m pas udh n letrsin shqiptare me zhvillimin e krijimtaris
letrare t Aleks Stavre Drenovs dhe Llazar Gushos.
Kjo frym evidenton edhe njher prpjekjet patriotike t shqiptarve tan n dhe t huaj, pr t
mirn e atdheut t tyre. Me moton t pikpiqemi pr kombin ton, ato do t shenjojn nj kapitull
t rndsishm n ekzistencn e kombit shqiptar.
Kshtu, shqiptart Kolonis s Bukureshtit zhvilluan hershm nj aktivitet t dukshm pr
themelimin e shoqrive t tjera n bot, m qllim t vetm prqndrimin e veprimtaris s kolonis
tyre. N nenin numr 2 t ksaj shoqrie theksohet se: ... qllimi i shoqris sht prkrahja
morale e do shqiptari q jeton n mrgim si dhe bn edukimin kombtar t tyre. Bashksia nuk
ndrhyn as n besimin fetar dhe as n punt politike t t tjerve185.
Pr hir t s vrtets Bashksia kishte kishn e saj ku meshohej shqip dhe nj bibliotek
normale me libra po n shqip186, -thuhet n shtypin e kohs. Kjo koloni tregoi nj kujdes t madh
pr ruajtjen dhe vazhdimsin e gjuhs shqipe. N kulmin e emigrimit evropian n Rumani n vitet
30, t shekullit XX, shum shqiptar, sidomos nga krahina e Kors, e lan vendin e tyre t varfr
dhe u bashkuan me valn e emigrantve q niseshin me anije nga Selaniku dhe Pireu pr lundrimin
e gjat e t lodhshm drejt Rumanis.
Thoma Abrami (1869-1943) ose Thoma Avrami ishte gazetar e poet nga Kora, i cili luajti nj
rol aktiv n botimet shqipe. Bri mjaft udhtime npr ngulmimet shqiptare jasht (Sofje,

185

186

P. Prifti, Mozaik shqiptar, Buzuku, Prishtin, 2003, f. 69-71.

M. Mufaku, Shqiptart e Egjiptit-Krijime dhe botime n gjuhn shqipe, VII, Rilindja, Prishtin, 1979; f. 62.

116

Bukuresht, Egjipt dhe Konstandinopoj) duke punuar si gazetar dhe redaktor pr gazetn Zgjimi
Kombtar187.
Milo Dui (1870-1933), i njohur edhe me emrin Mihal N. Dui jetoi pjesrisht n Rumani. Ai
mban firmn e autorit t gjasht pjesve teatrale t asaj kohe. M e mirnjohura nga kto prpjekje
modeste sht pjesa me tri akte Nderi, e botuar n Konstanc n vitet 30 t shekullit XX.
Nikolla Nao ishte nj tjetr emr q nderoi emrin shqiptar n Rumani dhe bot. Nikolla NaoKora ishte veprimtar i vlefshm pr atdheun dhe shoqrin, themelues i Shoqris Shqiptare
Drita dhe i gazets Shqiptari.
Ashtu e organizuar dhe futur n urdhr me flakrim, po dhe me shum pesh dhe menuri,
shoqrija Drita e Bukureshtit vazhdoj e pafjetur veprimin e saj drejt propagands kombtare,
duke u prqndruar kryesisht n prpjekjet konkrete, - shkruan Lasgush Poradeci. Ndrsa pr
Nikolla Naon vijon e shkruan: Njeri me temperament, burr me vendim dhe kuxim, dhe Shqiptar i
zjarrshm i ardhur prej pak kohe nga Mansura e Egjiptit. Personaliteti i Naos i shkrir trsisht
pr komb dhe atdhe sht shprehja m e thjesht e racs s tij malsore, q e brumosi ashtu me
natyrn e tij t fort dhe temperamentin plot zjarr, sipas ligjeve t saj t paracaktuara. N trurin e
maleve t Mokrs, n nj katund shkmbor t qarkut t Pogradecit kishin lindur dhe shkuar
burrrin prindrit e tij.. . Dhe pr t fytyruar qllimin ton, zgjothm kshtu t faqim prpara
vetdijes s kombit fatosin e veteranris shqiptare, fytyrurdhronjse dhe veprimin heroik t
kryeveteranit Nikoll N. Nao Kora, njeriu m tipik, personaliteti m prfaqsonjs i gjeniut t
racs prsa i prket lshimit t shtjes shqiptare, me kurajn dhe energjin e duhur, n botn e
madhe t diplomatis dhe n qarkun e mosafruarshm t politiks s lart.. .., ay, i cili, me
atavizmn e fell t gjakut, me temperamentin e flakshm t naturs s tij, me vullnetin e patundur
t nj shpirti q u pat gatuar n zjarr dhe hekur prmbajti m vete n mes t ngatrrimit kombtar
Themelimin e pavarur m t par t veteranris shqiptare n Rumani, Shoqrin e Msimit Shqip
Drita t Bukureshtit, pikrisht ay u pat sulmuar me ultsi nga ana e armiqve zemr-that, nj
fytyr urdhronjse e pajisur me gjith cilsit e njeriut realist, q e shkon drejt n sy, me vendim,
punn pr tu vepruar: nj fytyr shqiptari e vrtet188.
Sipas Lasgush Poradecit, festa m e madhe e Kolonis dhe kishs shqiptare t Bukureshtit ishte
28 Nntori: Dita e Flamurit dhe Shn Gjergji, emri i heroit ton kombtar Gjergj Kastriot
Skndrbeut. Duke br fjal pr korart e Bukureshtit dhe vlerat e komunitetit shqiptar t
Rumanis, Lasgushi thekson se: . .. me rastin e Dits s Flamurit, pamja e jashtme e kishs ishte
impozante, por edhe prbrenda ajo shklqente nga uniformat dhe robat e zyrtarve, po m shum
nga fryma shqiptare q frynte n zemra. Dhe pas Te-deumit t shrbyer n gjuhn e mbl nnore,
vinte fjalimi i par i rastit i mbajtur prej nj personaliteti nga m t lartt e vndit, i pasuar prej
fjalimesh t shqiptarve, t cilat kurdoher m do fest, kurorzoheshin n fund prej veteranit t
madh Thanas Kantili, t zjarrtit, t flaktit, t djegurit dhe t zhuriturit lufttar t kolonis n
Rumani.
187

Akademia e Shkencave t Shqipris, Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis, Historia e Letrsis Shqiptare, Tiran
1983, f. 417; 457-465.
188
L. Poradeci. Vepra V, korrespondenc Lasgush Poradeci-Asdreni, albPAPER, Tiran, 2012, f. 86.

117

Himni i Flamurit u lind n Bukuresht. Disa antar t kolonis tyre i krkuan Asdrenit tju
bj nj kng pas kngs t iprian Porumbeskos q ta kndojn n rrethin e tyre. Asdreni nuk
vonoj tiu prmbush dshirn dhe n pak koh iu dha nj tekst shqip t adaptuar pas tekstit rumun,
me disa shtesa origjinale t bra prej tij. Udhheqsi i korit, Jonesku, vendosi fjalt shqipe n notat
e muziks t iprianit dhe i msoi antart e bashkimit q ta kndojn. Sukses i plot! Pa ditur
qysh, n nj koh t shkurtr, knga e br vetm pr antart e bashkimit u prhap n gjith
Kollonin e Bukureshtit. Disa t rinj q vajtm n Kor e shpum dhe atje...189 -kujton Lasgush
Poradeci. Himni arriti t bhej kshtu Himni Kombtar i Kolonis s Bukureshtit, q prfaqsonte
Shqiprin n at vend mrgimi aq t djegur pr atdhe, duke u br zakon t kndohet rregullisht
prpara dhe pas do ushtrimi personal t korit. T frymzuar nga ky spontanitet krijues i fjalve,
shqiptart e Rumanis i krkuan Asdrenit q ky ti kthente ato n vargje t mirfillta. Asdreni i
madh e pa t udhs tu referohej ndjenjave patriotike dhe fjalve t Brseanu-t duke i prshtatur ato
mjeshtrisht n gjuhn ton shqipe, duke i br kshtu kombit t munduar shqiptar nderin m t
madh historik, dhuratn m t bukur q emocionon edhe sot e ksaj dite mijra dhe miliona
shqiptar t shprndar kudo n bot.
Lasgush Poradeci vijon ti thurr brerore t art edhe Kors, qytetit nga vinin pjesa m e
madhe antarve t Kolonis s Bukureshtit. Pr t Kora sht: ... qndr dhe zemr e kollonive
kombtare, mma e kryevatrs s Bukureshtit.
Asdreni, pr Poradecin poet, do ishte me tepr se idhull. Tek shkrimi i tij Asdreni nj manifest
kombtar pikturon portretin e tij me fjal: T gjith marrim jet prej Flaks q ndrin; asnj
skujton Zjarrin q pat djegur. Sepse Vjershtori nuk rron jetn e vdekur t vet, po jetn e pavdekur
t kombit t vet. Madje edhe vargzon pr t:
Burr i urt e i veuar,
Shqiptar m shpirt t qruar,
Vjershtor vjersh-knduar:
Pate shkruar e punuar
Shqipen pr ta shqipruar
Kombin pr ta kombzuar.
Duhet thn se kjo poezi pr Aleks Stavre Drenovn (Asdrenin), patriotin q njehsohet me
ngjyrimin kombtar dhe fiton koherenc pavdeksie sht nj prmendore vargjesh e arrir.
T tjer emra shqiptarsh ishin: Grigor Zografi, Grigor Goda, Llambi Cicimie, Dhimitr
Kakakui, Ilia Shupleka, Pandel Durmishi, Andrea Alilozi, Jani Danga, Zisi Andrea Stavre etj.
Shqiptart e Kolonis s Bukureshtit, ndrkaq mbetn nj busull orientimi pr anijen ballkanike
q lundronte n det t trazuar kohsh. Identiteti i tyre i arratiset kontributeve personale dhe mbetet
n panteonin e vlerave, shenjues i sakt kombtar. Mirpozicionimi i tyre tregon se kombit shqiptar
asnjher si kan munguar mendjet e ndritura, prpjekjet e tyre publicistike dhe letrare q i nxiti dhe
i inkurajoi Kolonia Shqiptare e Bukureshtit, vatra kryesore e formimit t intetlektualve n vitet 30
t shekullit t XX-t.
189

L. Poradeci. Vepra V, korrespondenc Lasgush Poradeci-Asdreni, albPAPER, Tiran, 2012, f. 92.

118

REFERIME
ASHSH, Mbledhs t hershm t folkorit shqiptar 1635-1912, vllimi III, IGJL,Tiran, 1962.
ASHSH, Historia e Letrsis Shqiptare, IGJj L, , Tiran 1983.
L. Poradeci, Korrespondenc Lasgush Poradeci-Asdreni, Vepra V, albPAPER, Tiran, 2012.
M. Mufaku, Shqiptart e Egjiptit-Krijime dhe botime n gjuhn shqipe,VII, Rilindja, Prishtin,
1979.
P. Prifti, Mozaik shqiptar, Buzuku, Prishtin, 2003.

119

DISA PIKA KONTAKTI T RRFIMIT T MITRUSH KUTELIT ME LETRSIN

RUMUNE
Msc. Neli Nao
Departamenti i gjuhs dhe i letrsis
Fakulteti i Edukimit dhe i Filologjis, UK Fan S. Noli

Mitrush Kuteli sht shkrimtari i tret i rndsishm shqiptar q sht shkolluar n gjuhn
rumune dhe njkohsisht mund t konsiderohet nj nga njerzit m t rndsishm q kontribuoi n
ngritjen e urave kulturore q lidhin t dy kulturat tona. Ai njihet si pasues i dy shkrimtarve t tjer
shum t rndsishm, pjes e historis s letrsis shqipe q kan nj prvoj t ngjashme, Asdreni
dhe Lasgush Poradeci. N Bukuresht ky shkrimtar do t mbaroj Fakultetin Ekonomik dhe do t
diplomohet m 1934 me nj disertacion pr sistemet bankare n Ballkan. Megjithse sht tepr
aktiv n fushn e ekonomis, pasioni i tij sht letrsia dhe kryesisht proza e shkurtr, n t ciln ai
do t krijoj nj shkoll t tregimit dhe t prozs s shkurtr n Shqipri190
Nj fush ku ai spikat si pak t tjer sht gjithashtu edhe fusha e prkthimit dhe kt e ka nisur
me shqiprimin e nj vllimi me poezi t zgjedhura nga Mihail Eminescu, t botuar me titullin
Vjersha m 1939. Ai do t punoj n fushn e prkthimit edhe m von duke sjell n shqip nj
numr t madh veprash, kryesisht nga letrsia ruse dhe ajo rumune, por edhe nga letrsi t tjera.
Nj nga veprzat e tij me prkthime, e cila ka nj domethnie t rndsishme pr autorin, por
edhe pr studiuesin e letrsis sht Kapedan Gardani me shok, shtypur n Shtypshkronjn
Luarasi m 1944. Rndsia e vllimit t vogl me novela dhe prralla, si i quan ato prkthyesi,
nuk qndron vetm n transmetimin e vlerave letrare t prkthyera nga letrsia rumune n letrsin
shqipe, por edhe n qndrimin letrar q autori ka ndaj sivllezrve t tij rumun, afrsive shpirtrore
q ai gjen tek kta autor, ndjeshmris q ushqen pr ta dhe letrsis s ngjashme q ai krijon duke
u mbshtetur n folklorin e viseve t Shqipris jugore, por q ka nj tipologji t ngjashme me
krijimtarin e ktyre autorve. Ai ka prkthyer kshtu disa prralla dhe rrfime nga gjuha rumune,
por ka dhn shum pr studiuesin, sepse ka ndrtuar nj hart t autorve me t cilt ai ka nj
afrsi shpirtrore t ndrgjegjshme dhe t pandrgjegjshme dhe, pr kt afrsi, ai shprehet edhe n
parathnien e vllimit.
Lidhur me kt letrsi rumune q preferon dhe q do t ndikoj n nj mas t konsiderueshme
n formimin e tipologjis s prozs s vet ai do t shprehet: Ka dy letrsi rumune: nj letrsi e jets
qytetare dhe nj letrsi e jets katundare. E para, me shum ngjyra e kozmopolite, pasqyron fort pak
shpirtin e kombit. E dyta, po. E sgjothm kt t fundit si mburim pr nj varg shqiprimesh, mbasi
jeta q rreh brenda saj i afrohet shum jets shqiptare.191
Autort q ka zgjedhur kshtu pr t prkthyer Mitrush Kuteli jan t nj matrice kulturore, por
edhe t nj matrice stilistike q sht e lidhur ngusht me kt t parn dhe q do t ket nj ndikim
190

L. Topiu, Ndjenja e mallit tek Asdreni, Poradeci, Kuteli (botim dygjuhsh rumanisht dhe shqip), Bucureti 1999, f.
183.
191
M. Kuteli, Pak fjal pr litsin n Kapedan Gardani me shok, shtypshkronja Luarasi, 1944, f.5.

120

t fuqishm mbi prozn e tij. Kta autor jan Ion Creang, Petre Ispirescu, Liviu Rebreanu dhe
Marcu Breza. Nj nga synimet e tij pr nj vijimsi tjetr prkthimesh jan edhe autort e tjer
rumun Mihail Sadoveanu, Ioan Al. Bratescu Voinesti, I. L. Cariagiale dhe Victor Eftimiu, si e
shpalos qart n parathnien e prkthimit, Mitrush Kuteli. Kta autor na paraqesin n njfar
mnyre disa nga modelet kulturore q kan ndikuar n formimin e prozs s Kutelit, megjithse jo
t vetmet modele, sepse i pajisur me nj kultur t gjer edhe letrsia klasike ruse, t ciln ai e
prktheu gjithashtu, mund t ket krijuar disa modele kulturore q kan ndikuar n rrfimin e tij.
Theksuam modele kulturore, por prsri fjala sht tepr e varfr dhe krijon nj lloj distance
midis shkrimtarit dhe modelit. Ato q deri m tash i quajtm modele kulturore jan pjes e formimit
kulturor t Mitrush Kutelit, sepse ai u zhvillua krejt natyrshm n mjedisin kulturor dhe letrar
rumun dhe ka asimiluar disa nga idet q ishin n zhvillim e sipr n kt truall kulturor.
Pr ta prforcuar kt ide le t bjm nj krahasim kohor. N veprn Net Shqiptare Kuteli,
n shpjegimin pr kohn kur u shkrua vepra, shprehet: Rrfimet e mbledhura n kt libr, me t
paka shtime dhe ndryshime jan shkruar midis viteve 1925 edhe 1930.192 I gjith mesazhi i tij
mund t na oj n prfundimin se koha e formimit t tij si shkrimtar ka nisur edhe m hert nga
kto vite, por edhe q, natyrshm, nj shkrimtar aktiv sht gjithmon n krkim dhe zhvillim t
vazhdueshm dhe n kontakt me truallin kulturor ku ai zhvillohet. Afrsisht n kto vite n truallin
kulturor rumun gjallon edhe revista letrare Mendimi (Gndirea) 1921 1944. Ileana Orlich thot:
bashkthemeluar nga Cesar Petrescu, Gib Mihescu dhe Adrian Maniu, Mendimi (Gndirea),
veanrisht pas vitit 1926 kur Nechifor Crainic bhet drejtori dhe botuesi i saj i vetm, nuk pranoi
perndimorizimin n favor t autoktonizimit dhe kulturs rurale q i jepte shtys modeleve
etnocentrike t kulturs.193
I orientuar drejt nj modeli t till etnocentrik sht edhe shkrimtari Mitrush Kuteli, sepse ai,
kur flet pr rrfimtart rumun dhe prozn e tyre sht i bindur se jeta q rreh brenda saj i afrohet
shum jets shqiptare194 dhe gjithashtu ai sht i prirur q libri i tij lipsej t prmbante, si pas
dshirs sahershme, dymbdhjet rrfime e rrfenja t cilat t pasqyrojn pak a shum vijat e para
t jets shqiptare n vise dhe kohra t ndryshme195. Kuteli e pohon ekzistencn e nj tipari t
prbashkt n kto vise q sht ngjashmria e jets. Ai i ka dhn nj prgjigje shtjes s
shumdiskutar pr ta par hapsirn ballkanike si nj hapsire kulturore. Kuteli n mnyr t
ngjashme me filozofin rumun Lucian Blaga, e sheh fshatin n rrfimin e vet si nj centrum mundi i
prjetshm, i pandryshueshm nga historia. 196
N mnyr t ngjashme me shkrimtar t till si Sadoveanu ai i drejtohet tradits folklorike dhe
mitologjis anase shqiptare, prrallave dhe rrfimit autentik gojor popullor, duke krijuar tashm nj
model origjinal pr letrsin shqipe. Krijimi nga pikpamja e narratives, trajtimi i orales dhe raporti
me veprn e shkruar, nganjher edhe motivet rustike, t kujtojn menjher modelet e
192

M. Kuteli, Net Shqiptare, Tiran, 1944, f. 157.

I. Orlich, Ideas and sentiments of the time: Theorizing the tentieth-century Romanian literature, University of
Bucharest Revie, Vol. XI, no. 2, 2009, f. 54.
194
M. Kuteli, Pak fjal pr litsin n Kapedan Gardani me shok, shtypshkronja Luarasi, 1944, f. 5.
195
M. Kuteli, Net Shqiptare, Tiran, 1944, f. 157.
196
L. Topiu, Vetmia nostalgjike n poezi, Omsca-1, Tiran, 2005, f. 22.
193

121

shkrimtarve rumun, por n procesin e shkrimit t rrfimit kutelian vihet re edhe purifikimi,
trajtimi i ambienteve tipike shqiptare, mentaliteti jo i mbajtur m n nivele ballkanike, por i
rivlersuar ose i vizatuar si tipik shqiptar, i rivizatuar sipas modeleve t baladave shqiptare ose
karakteristikave nacionale.
Luan Topiu, duke prsiatur mbi kt shtje thot: Duke jetuar n Rumani dhe duke pasur
problemet e gjith shkrimtarve ekzilant Kuteli ruan nj linj komunikimi me kulturn e origjins
dhe ndihet i ndrvarur prej saj me dashje apo pa dashje. Mitrash Kuteli ka provuar t shkruaj dhe
n rumanisht, pa arritur t bhet bikultural, duke mbetur n varsin dhe n shrbimin e kulturs
shqipe. Gjuha sht vendi i shenjt i qenies ka thn Heidegger. T dalsh nga njra gjuh dhe t
hysh n nj gjuh tjetr do t thot t ndjesh thellsisht se je me t vrtet i migruar. Ndonse
letrsia q marrim n konsiderat sht produkt i krijimtaris s shkruar n mrgim, ajo arriti t
ngjitet n kuotat m t larta t kulturs kombtare t t gjitha kohrave. 197
Rikthimi mental i azilantit n atdhe, rikthimi i shkrimtarit n botn mitike t fmijris, rikthimi
n nj hapsir mitike t paprekur nga koha, ose rikthimi n nj koh historike, por edhe kjo e
projektuar si nj e largt e shkuar m afr mitit se realitetit, me personazhe thellsisht arketipal t
rrfyera me nj gjuh t oralizuar maksimalisht, jan tipare q edhe proza rumune i ka prpunuar
qllimshm gjat zhvillimit t saj. N pikpamje gjuhsore edhe Kuteli, si shkrimtart rumun,
krijon nj bot arketipale shqiptare nprmjet nj gjuhe rustike, t vjetr dhe me plot arkaizma t
cilt e mbrojn intimitetin e ksaj bote. Sipas Clinescu-t Sadoveanu ekspozon nj kapacitet t
papar t t folurit autentik, i ngjashm me at t Caragiale-s dhe Ion Creang-s.
Duke krkuar n tekstet e autorve rumun, t cilt Mitrush Kuteli i ka prkthyer dhe i
konsideron t rndsishm gjetm nj rast prkimi motivesh t prozs e E madhe sht gjma e
mkatit t Kutelit me rrfimin e Petre Ispireskut Jeta e prjetshme dhe rinia e prhershme 198 ku
njeriu endet n tok pa gjetur vdekjen pr nj koh t gjat dhe, kur ajo m n fund vjen, plaket me
nj shpejtsi t madhe duke u kthyer n pluhur. T dyja prozat jan ndrtuar mbi nj kronotopi t
ngjashme, ku hapsir koha dhe personazhi duket sikur u nnshtrohen ligjeve t ngjashme.
Mitrush Kuteli e ka ndrtuar rrfimin mbi dy prralla t lashta shqiptare dhe n shnimin e tij n
krye t veprs thuhet se rrfimi E madhe sht gjma e mkatit sht punuar pas dy legjendave t
dgjuara n Pogradec, ndrsa rrfimi i Ispireskut sht autentik rumun, por q trthorazi na shpie n
ngjashmri t hershme folklorike q vijn mbase nga nj substrat unik kulturor. Ato ngjajn
thellsisht pr nga endja e personazheve q jan larguar nga vendlindja, mosgjetja e vdekjes pr nj
koh t gjat dhe vuajtja pr tiu qasur, kthimi pr t vdekur n vendin e lindjes, plakja e
menjhershme e personazhit me mjekrn e vetullat q i zgjaten deri tek kmbt dhe kthimi n
pluhur. Sigurisht q rrfimet reflektojn ndryshime q jan t natyrshme, qllimi dhe atmosfera
mistike e rrfimit kutelian jan t ndryshme nga ambienti i magjishm i prralls s Ispirescu-t, i
cilai natyrshm ka prdorur forma t njohura fiksionale t prralls si sht humanizmi i kafshve
ose animizmi i vdekjes, megjithat ngjashmrit folklorike reflektojn shum si pr t na treguar
197

L. Topiu, Ndjenja e mallit tek Asdreni, Poradeci, Kuteli (botim dygjuhsh rumanisht dhe shqip), Bucureti 1999, f.
231.
198
Petre Ispirescu, Eternal life and everlasting youth, n Plural, Nr. 2, 2000, f. 21.

122

edhe nj lidhje t fort, ndonse t rastsishme, t folklorit rumun me rrfimin e tregimtarit shqiptar
te mbshtetur mbi nj baz po ashtu folklorike.
Oraliteti i letrsis s Mitrush Kutelit, bota lokale rustike, mentaliteti tradicional fshatar,
nacionalizmi i fshehur, arkaika e gjuhs nn petkun e lokales, lnda e pasur mitologjike e afrojn
prozn e Kutelit dukshm me prozn a autorve rumun, ndr t cilt mund t veonim m shum
prozn e Sadoveanu-t, por edhe t Creang-s apo autorve t tjer t siprprmendur.
Kuteli ka prthithur natyrshm tiparet q nj letrsi ka reflektuar n trsin e saj, ai sht
formuar thuajse paralelisht me shkrimtart rumun, duke krijuar nj letrsi e cila bart n mnyr t
padiskutueshme material folklorik, mitologjik dhe historik tipik shqiptar. Ajo q ai krijon sht me
nj natyr ballkanike, njlloj si edhe proza e shkrimtarve rumun sht mbrujtur me t njjtin
tharm.
Mund t themi se Mitrush Kuteli sht nj nga shkrimtart q prbn nj nga urat m t
fuqishme kulturore midis dy vendeve, mjaft i rndsishm pr prhapjen e kulturs rumune n
Shqipri dhe i pazvendsueshm pr rolin e tij n formimin e rrfimit autentik shqiptar dhe
shkolls s tregimit modern n gjuhn shqipe.
REFERIME
M. Kuteli, Net Shqiptare, Tiran, 1944
M. Kuteli, Kapedan Gardani me shok, shtypshkronja Luarasi, Tiran, 1944.
Plural Magazine, Nr. 2, 2000.
L. Topiu, Vetmia nostalgjike n poezi, Omsca-1, Tiran, 2005.
L.Topiu, Ndjenja e mallit tek Asdreni, Poradeci, Kuteli (botim dygjuhsh rumanisht dhe shqip),
Bucureti 1999.
University of Bucharest Revie, Vol. XI, no. 2, 2009.

123

ARUMUNT DHE SHQIPTART N DRITN E KORRESPONDENCS S IOAN D.

KARAXHIANI
Prof. Nicolae-erban TANAOCA
Instituti i Studimeve Jug-Lindor Evropiane
Academia Romn
Nj baz arkive e muar n lidhje me mardhniet shqiptaro-rumune n periudhn e
zgjimit kombtar shqiptar (Rilindja Kombtare)
N bibliotekn e Akademis Rumune ruhen, midis t tjerash, nga korrespodenca e akademikut
Ioan D. Karaxhiani, njeri i kulturs dhe eksponent i lvizjes kombtare makedorumune, 54 letra t
vyera t viteve 1877-1897, n lidhje marrdhniet rumuno-shqiptare. Nga kto, 15 letra jan
drguar nga ana e akademikut Ioan D. Karaxhiani nga Jashi, ku punonte si pedagog universitar i
gjuhs dhe litaraturs helene, drejtuar burrit t shtetit liberal, shkrimtarit dhe publicistit Ion Gika n
Bukuresht (1816-1897), militant i bashkimit politik dhe modernizimit t bots rumune, ishkryeministr i Rumanis (1866-1867, 1870-1871), agjent diplomatik n Konstandinopoj i Qeveris
t Prkohshme (1848) dhe ministr i plotfuqishm n Londr (1881-1891), ish-bej i Samos (1854),
disa her president i Akademis Rumune. Kto letra kan shum lidhje nga prmbajtja me 39 letra
t tjera t drguara nga Apostol Margariti, inspektor i i prgjithshm i shkollave rumune t
Perandoris Osmane, nga qytete t ndryshme t Maqedonis, Epirit, Thesalis dhe
Konstandinopojs, pr Ioan Karaxhianin. Edhe pse u prmnd dhe u prdor nga ana e Pericle
Papahagi (editor postum i Ioan Karaxhiani), si burim pr biografin e autorit, kjo korrespondenc e
pasur as nuk u publikua dhe as nuk u prdor n vlern e saj t vrtet, si burim historik i dors s
par, i rndsishm pr historin e Evrops Jug-Lindore. Para shum vitesh kjo gj mu tha nga i
ndjeri Victor Papacostea (1900-1962), por vetm tani munda ta rishkruaj dhe ta studioj me qllimin
e botimit dhe shfrytzimit si burim historik.
Ky botim ka si qllim t trheq vmendjen, nprmjet ktyre dokumenteve, rreth disa
aspekteve t haruara ose t anashkaluara nga evolucioni i shtjes arumune n kontekstin e
ngritjes dhe konsolidimit t shteteve kombtare moderne n Juglindje t Evrops mbi rrnojat e
perandorive t mdha dhe sidomos n marrdhnie me lvizjen e ringjalljes kombtare shqiptare.
Personaliteti dhe jeta e Ioan D. Karaxhianit
Kush ishte Ioan Karaxhiani? I lindur n nj familje barinjsh shtegtar arumun nga Avdela e
Pindit, n Dmash, vendi i tyre i dimrimit n Thesali, Ioan Karaxhiani (1840-1921) ka qen
nxnsi i Apostol Margaritit (1832-1903) n Gureanc dhe Vlahoclisura. Studimet universitare i
bri n Athin, ku pati rastin t njoh shum prej armatolve arumun, pjesmarrs n revolucionin
grek t vitit 1821, t zhgnjyer sipas tij nga triumfi i nacionalizmit ekskluziv helen, i nj linje
romantike moderne mbi shpirtin e tradits bizantine, romeike, perandoreske dhe t krishtere, mbi t
ciln ata ndrtuan emancipimin e turkokracis. N kt koh vendoset n Rumani, duke u br
profesor i gjuhve klasike n gjimnaz, m pas n Univeristetin e Jashit. Historian dhe filolog, antar
themelues i Shoqris Literare Rumune, e shndrruar n Akademin Rumune, n cilsin e

124

prfaqsuesit t rumunve t Maqedonis, antar i shoqris Junimea, kontribuoi n mnyr

vendimtare n progresin e krkimeve t arumunistiks shiko pr shembull, studimet e tij historike
rreth rumunve t Gadishullit Ballkanik, I-II, 1929-1941 si dhe organizimin e shkollave rumune
n Perandorin Osmane. Ishte nj nga protagonistt e lvizjes t zgjimit kombtar makedorumun,
nisur nga revolucionart rumun n vitin 1848, me akord t plote dhe bashkpunim me vllezrit
prtej Danubit t cilt, duke arritur t njohin nprmjet kolegve t diaspors s Evrops Qendrore
dhe Rumanis, gjuhn literare dhe kulturn moderne rumune, rifituan vetdijen e rumanitetit t tyre
dhe u mbushn nga dshira e riafirmimit t saj, duke hequr dor nga helenizmi, t cilin kishin
prqafuar deri n at moment.
Po Apostol Margariti?
Personazhi i tret i prfshir n korrespondencn e diskutuar ktu, Apostol Margarit, ishte
bashkpuntori m i afrt i Ioan D. Karaxhiani n shtjen arumune. Evoluimi i vetdijes
identitare te arumunt n shekullin XIX mund t ndiqet m qart n biografin e tij: msues i
shquar n shkolln greke, nga ku u largua nga eforia laike dhe hierarkike nn akuzn se apeloi n
gjuhn amtare pr ti msuar m leht nxnsit arumun, ai arrin t bhet faktori m dinamik i
lvizjes s ringjalljes kombtare makedorumune n ditt e afirmimit t saj m t madh. I vlersuar
si i till nga politika e Rumanis me n krye mbretin Carol I, Apostol Margariti ka qen dy her
obiekt i atentateve nga disa mbshtets fanatik t helenizmit. N cilsin e inspektorit t
prgjithshm t shkollave rumune t Perandoris Osmane, ai kontribuoi n mnyr t dukshme n
prhapjen e mahnitshme t rrjetit t shkollave dhe kishave rumune n Ballkan dhe krijoi
marrdhnie t dobishme pr shtjen e arumunve me misionart katolik dhe rrethet diplomatike
perndimore. U manifestua edhe si publicist pr temn e shtjes arumune n shtypin rumun dhe
evropian. Por, sidomos n vitet e pleqris, karakteri i tij autoritar, i kombinuar me zakonin e
ekzekutimit t fuqis administrative n sistemin shkollor dhe vetdija e meritave t tij t
padiskutueshme si lider politik, i krijoi konflikte t pakthyeshme me arumunt me prestigj, motiv
pr t cilin e nxorn n pension n vitin 1902.
Domethnia politike dhe vlera historike e korrespondencs s Ioan Karaxhianit me Ion
Gikn dhe Apostol Margaritin
Edhe pse n virtytin e lidhjeve t vjetra shoqrore dhe fisnore, n letrat e Apostol Margaritit
drejtuar Ioan Karaxhianit kalohen disa her referime pr ndodhi nga jeta personale dhe e familjes,
shaka, ironi dhe thashetheme, prmbajtja dominante e korrespondencs s tyre shte zyrtare. Kjo
gj mund t thuhet edhe m shume pr korrespondencn e Ioan Karaxhianit me Ion Gikn. Letrat
pr t cilat po flasim kan, mbi t gjitha, dobishmrin e tyre n politik: krijimin e mundsive pr
t ndrlidhur prpjekje e shtetit rumun n lidhje me ruajtjen dhe zhvillimin e identitetit rumun t
arumunve, t t drejtave t tyre kulturore, nga njra an, me prpjekjet e Lidhjes Shqiptare t
Prizrenit n drejtimin e ndrtimit t nj entiteti kombtar politik, qoft n formn e nj strukture
autonome n kuadr t Perandoris Osmane, qoft n at t nj shteti t pavarur. Pasi, n vern e
vitit 1880, Ioan Karaxhiani dhe Apostol Margariti kryen nj udhtim t gjat dhe t rrezikshm n

125

vendbanimet e arumunve t Maqedonis, Thesalis dhe Epirit, ku ngjalln dyshimet e autoriteteve

osmane t paralajmruara fshehtsisht nga denoncimet e hierarkve grek, t dhn pas helenizmit
dhe kundrshtues t afirmimit t identitetit etnik t arumunve, ata u takuan n Janin me
udhheqsit e Lidhjes Shqiptare me t cilt ran dakort pr krijimin e nj aleance kundr
bashkangjitjes s Epirit dhe Thesalis me Greqin, e miratuar parimisht n Kongresin e Berlinit.
Aleanca shqiptaro-rumune kishte si qllim organizimin e rezistencs s armatosur t prbashkt
kundr hyrjes s ushtris greke n territoret e lartprmendura t banuara masivisht nga shqiptar
dhe arumun. E mbshtetur deri n nj moment nga Perandoria Osmane, e cila u angazhua t
furnizonte me arm dhe mbshtetje logjistike shqiptart dhe arumunt, aleanca humbi shanset pr
mbshtetje pasi turqit u informuan se disa element radikal t Lidhjes llogarisnin dhe nj revolt t
armatosur kundr vet Perandoris, me qllimin e krijimit jo t nj vilajeti shqiptar, por t nj shteti
shqiptar t pavarur. T mirinformuar pr tratativat shqiptaro-arumune, turqit filluan t tremben
ather dhe nga pjesmarrja mundshme e arumunve n revoltn anti-osmane dhe ndaluan ti
furnizonin me arm pr rezistencn e tyre anti-greke, ashtu si dukeshin ta bnin m par. Arrestimi i
udhheqsve t Ligs shqiptare prfundoi kt kapitull historie t prbashkt.
Veprimtaria e arumunve ishte e kontrolluar dhe e mbshtetur nga shteti rumun, fakt i cili do t
krijonte nj kriz t rnd diplomatike midis Rumanis dhe Greqis. Njohja m e mir e ksaj krize,
e analizuar nga Constantin Velichi dhe Max-Demeter Peyfuss, mund t bhet me ndihmn e t
dhnave t prfshira n korrespondencn e prmndur ktu. Apostol Margariti vepronte n
vendgjarje, n Thesali, Maqedoni dhe Epir, ai mbante kontaktin direkt me autoritetet osmane, me
udhheqsit shqiptar dhe, s fundmi, me prfaqsuesit fuqive evropiane t cilt vepronin n Berlin
dhe m pas n Konstandinopoj. Nprmjet letrave t ruajtura nga ai, por dhe nga udhheqs t
tjer militant shqiptar dhe arumun, Karaxhiani informohej pr ecurin e punve. Ai informonte
n radh t tij Ion Gikn, ndrsa ky i fundit mbretin Carol I, i cili mbshteste gjith veprimtarin
dhe informohej pr gjithka. Korrespondenca kishte karakter konfidencial, ndoshta dhe sekret, nj
pjes e saj sht e koduar (p. sh. mbreti Carol I ishte aga), ndrsa drgimi i letrave bhej me
njerz t besuar, pr t shmangur rnien e tyre n dorn e autoriteteve osmane, por m tepr n
duart e mbshtetsve t ekspansionizmit grek dhe t shtetit grek n Ballkan.
Objektivat e arumunve, t prshkruara nga Karaxhiani dhe Margariti n konkordanc dhe me
shtetin rumun, i cili i mbshteste dhe materialisht, ishin: 1 Caktimi i nj delegacioni arumun n
Konstandinopoj, i zgjedhur n baz t vots universale t arumunve t Maqedonis, Epirit dhe
Thesalis, i cili ti kundrvihej, nprmjet memoriumeve dhe prpapjeve diplomatike,
bashkngjitjes me Greqin t ktyre provincave historike, t banuara nga nj numr i madh
arumunsh. 2 Transformimin e ktij delegacioni n nj prfaqsi t prhershme n
Konstandinopoj t arumunve t Perandoris Osmane, pr tiu mbrojtur t gjitha t drejtat
kombtare. 3 Organizimi i rezistencs s armatosur t prbashkt t arumunve dhe shqiptarve
kundr bashkngjitjes me Greqin t Thesalis dhe Epirit, gj e cila do te shpinte pashmangshm
drejt ndalimit t prdorimit t gjuhs rumune n kisha dhe shkolla dhe s fundmi, do t
romanizonte dhe greqizonte arumunt. 4 Krijimin e nj eksarkati ortodoks t arumunve, i cili t
mund t siguronte, nprmjet prpjekjeve t varura prej tij, praktikimin e gjuhs rumune n shkolla

126

dhe kisha. 5 Ndrtimi i nj strukture politike, e cila t siguronte n t ardhmen stabilitetin e

solidaritetit t rumunve dhe shqiptarve, ndoshta n nj shtet federal shqiptaro-rumun.
Pr t prballuar shpenzimet e lidhura me organizimin e zgjedhjeve t prfaqsuesve dhe
kryerjes s prapjeve diplomatike, Karaxhiani dhe Margarit kishin nevoj pr fonde. Por ata
refuzuan ndihmn e nga ana e autoriteteve osmane si dhe t Lidhjes Shqiptare, duke dashur t
ruajn lirin e plot t veprimit. Krkuan dhe arritn t marrin, jo shum leht, subvencione nga ana
e shtetit rumun, t cilat i donin t mbuluara, n mnyr q Rumania t mos dukej e prfshir direkt
n ngjarjet ballkanike. Karaxhiani propozoi n nj moment q ti jepeshin shtjes shqiptaroarumune, me nj urdhr ad-hoc mbretit Carol I, fonde t trhequra n heshtje nga buxheti i
shkollave rumune t Perandoris Osmane.
Pr t marr mbshtetje ndrkombtare n favor t objektivave t aleancs rumuno-shqiptare,
rezistenca kundr bashkngjitjes me Greqin t Thesalis dhe Epirit dhe krijimit t nj strukture
autonome pr solidarizimin e arumunve dhe shqiptarve, Ioan Karaxhiani bri n vitin 1880 nj
udhtim n Itali. N Rom ai u mundua t merrte mbshtetje nga ana e qeveris italiane, por
kryeministri Crispi kundrshtoi planet e paraqitura, duke konsideruar si prioritare shtjen e dbimit
t turqve nga evropa dhe me kt qllim dhe mbshtetjen e zmadhimit t shtetit helen. N Vatikan,
Ioan Karaxhiani, n prputhje me projektin e imagjinuar bashk me Apostol Margaritin sipas
shembullit t bullgarve t Trakis, pati negociata pr kalimin e arumunve n katolicizm.
Prapjet e Ioan Karaxhiani n Vatikan pr bashkimin e arumunve me kishn roamko-katolike, pr
t ciln jam marr n nj komunikim t gjendur n shtyp, u analizuan n baz t burimeve t tjera
nga ana e Max-Demeter Peyfuss. Por ato ishin vetm t imagjinuara, sepse si autoritetet rumune t
kohs, ashtu dhe hierarkia katolike i kontestuan ose i minimizuan. Korrespondenca e vyer e Ioan
Karaxhiani konfirmon, si burim i dors s par, realitetin e ktyre prapjeve dhe mbshtetjen e tyre
nga shteti rumun nprmjet mbretit Carol I, i cili ishte n dijeni dhe plotsisht dakord me to. Oferta
e Karaxhianit u prqafua me ngrohtsi nga udhheqja papnore dhe monsinjor Vanutelli, i drguari
papnor n Konstandinopoj, u ngarkua pr bashkimin e arumunve me kishn romako-katolike.
Tentativa e Karaxhianit dhe Margaritit pr kalimin e arumunve n katolicizm vetm nj mnyr
presioni pr Patriarkann greke n Konstandinopoj, pr marrjen e lejs nga kjo e fundit pr
ngritjen e nj aksarkati arumun dhe prdorimin e gjuhs rumune nga ana e arumunve n shkolla
dhe kisha. Dshira e t drguarit Vanutelli n prmbushjen e misionit t ngarkuar i vendosi dy
udhheqsit arumun n nj situat delikate, ku dukej se arumunt mund t prmbushnin aspiratat
pr ruajtjen e identitetit t tyre gjuhsor dhe kulturor n kuadr t kishs ortodokse.
Pas dshtimit t veprimtaris t prbashkt shqiptaro-rumune dhe shtypjes t Lidhjes shqiptare
nga autoritetet osmane, Ioan Karaxhiani u prpoq, pa shum sukses, t merte mbshtetjen e Ion
Giks dhe, nprmjet tij, t shtetit rumun, pr strehimin dhe mbajtjen e udhheqsve shqiptar Jani
Vreto dhe Pandeli Spiro, refugjat n Konstanc, t merrte dhe pranimin e Ion Giks pr nj takim
me Vreton n Bukuresht, t pasuar nga nj udhtim i burrit t shtetit rumun n Konstandinopoj, ku
gzonte shum besim nga ana e autoriteteve osmane, pr t marr mbshtetje n favor t shtjes s
shqiptarve, t cilt vendosnin gjith besimin dhe shpresn te ai, duke evokuar dhe origjinn
shqiptare t familjes s tij.

127

Disa prfundime.
Nga korrespondenca e vyer e Ioan Karaxhianit me Ion Gikn dhe Apostol Margaritin dalin me
qartsi disa shtje.
Lvizja pr ringjalljen kombtare t arumunve nuk ishte n kundrshtim me lvizjen e
rringjalljes kombtare t shqiptarve, ashtu si nuk ishte kundr asnjrs prej lvizjeve legjitime t
ringjalljes kombtare t popujve ballkanik, por ka qene e njkohshme dhe e ngjashme me to.
Ambicja pr afirmimin e identitetit rumun nuk i pengoi arumunt t asocioeshin me ndershmri me
popujt ballkanik midis t cilve jetonin. Shteti rumun, i angazhuar n mbshtetjen e identitetit
rumun t arumunve, nuk kontestoi, por, prkundrazi, mbshteti t drejtat dhe aspiratat e ktyre
popujve si n Ballkan, ashtu dhe n territorin e Rumanis ku u vendosn dhe n kohn q militantt
e ktyre t drejtave dhe aspiratave nga radht e t gjith ballkanikve (grek, bullgar, shqiptar)
kishin nevoj.
Afirmimi i identitetit rumun t arumunve dhe marrja nga ana e shtetit rumun e misionit pr
ruajtjen e ktij identiteti sht vetm aspekti i veant i tendencs s prgjithshme, t prbashkt t
gjith popujve ballkanik, pr t ndrtuar dhe afirmuar nj identitet kombtar modern, politik dhe
kulturor, prtej territoreve politike t shteteve t tyre. Duke qen se konfigurimi gjeografik dhe
etnik mozaikal i Gadishullit Ballkanik sht i qart, prhapja e territoreve politike nuk mund t
koincidoj asnjher m terirtoret etnike dhe gjuhsore, pr kt arsye procesi i zvendsimit t
strukturave politike perandorake, n esenc kozmopolite, me shtete kombtare u shoqrua me
tensione dhe dhun, ndrsa n plan historiografik me fshehje dhe shtrembrime kombtare t s
vrtets.
Zhvillimi i shtjes arumune dhe i shtjes shqiptaro-rumune n periudhn pas lufts rusorumuno-turke dhe Kongresit t Berlinit reflekton dhe shpjegon opsinin e Rumanis pr mbajtjen e
Perandoris Osmane si faktor ekulibri n Ballkan dhe Evrop. Nj nga motivet pr t cilat Rumania
e Carol I mbshteti mbijetesn e Perandoris Osmane ishte bindja, e vrtetuar nga zhvillimet
historike t mpasme, se ajo ishte m e gatshme se shtetet kombtare ballkanike tu jepnin t drejta
arumunve pr kultivimin e identitetit t tyre etnik, gjuhsor dhe kulturor nn tuteln dhe
mbshtetjen e pranuar t shtetit rumun.

128

KRONOLOGJIA E NGJARJEVE DHE REZUMATET E LETRAVE

Data: 1878, e diel 4 qershor
Burimi: Margariti pr Karaxhianin, Bukuresht, 21 qershor 1878
Margarit n pritje nga Carol I, me ftesn e ktij t fundit, i cili ka lexuar Memoriumin e
drguar nprmjet Chiu. Princi krkon informacione pr Karaxhiani i cili sht i afrt dhe me
Margarit.
Lartmadhsia e tij Vod duke lexuar memoriumin tim, t cilin ja tregoi zotit Chiu krkoi t
m takoj. Dhe kshtu, t diel (n datn 4) isha n Cotroceni (pallati mbretror) si ruguciar199
dhe m priti shum mir. Dhe pasi m shprehu falenderimin pr mnyrn si paraqis dhe mbroj t
drejtat e rumunve maqedonas, m lavdroi pr luftrat e mia dhe vuajtjet q kam hequr pr
rruajtjen e shtjes rumune nga ant tona t cilat Lartmadhria e Tij i njihte sepse i kishte
shkruajtur m tha Agjenti i tij n Konstandinopoj, gjenral Ioan Gika. Bisedova me
Lartmadhrin e Tij rreth 20 minuta, m pyeti pr shum gjra dhe vura re se ishte i gatshm
kashi nesh dhe njerzve tan. M foli dhe pr ju dhe m tha q jemi t afrm, kur t takohemi do ju
tregoj t gjith bisedn.
Data: 1878, 6 qershor
Burimi: Margarit drejtuar Karaxhianit, Bukuresht, 21 qershor 1878
Margarit redaktoi dhe i drgoi Kongresit t Berlinit nj Memorium t makedon-armnve, t
paraqitur dhe mbretit Carol I. Bhej fjal t shkonte n Berlin ta dorzonte.
Ju drgoj s bashku me kt letr dhe nj kopje t Memoriumit t prgatitur nga ana e
rumunve transdanubjan pr Kongresin dhe i cili pasi u shtyp dhe u prkthye n frngjisht,
u drgua n destinacion, para rreth 15 ditsh. Bhej fjal t shkoja dhe un pr ta dorrzuar
s bashku me nj nga --. Por nga andej na u shkrua t drgonim
disa kopje dhe t mos shkoja, por t prisja ktu deri sa t m thon ata cfar t bj sepse as
ata nuk i kishin punt mir dhe tremben t mos komplihoen m shum gjrat me ngacmimin e
nj shtje t re. Nuk e dim akoma cfar kan br me Memoriumin por Z. Gika m tha q
nuk duhet t largohem nga Bukureshti dhe m krkoi dhe adresn. Duhet t dini q gjith
kto q ju them nuk i di njeri tjetr, sic e shikon prandaj nuk mund t lviz prej ktu dhe
prandaj nuk shkova me Katerinn n Bsca. Besoj se pas katr-pes ditsh do m thuhet n
qoft se duhet t shkoj n Berlin apo t kthehem; dhe n kt mnyr t mund t shkoj n
Mizil n datn 30 t ktij muaji, kur besoj se do shkoni dhe ju, takohemi dhe shkojm bashk
n

199

arumanizm: cluar mascat cf. Papahagi, Fjalori, s. u. aruuer, v. i ruguer, aruguer. liuer dhe sinonimi
bubuer. Aluzion, ndoshta, te veshja pr pritje te mbreti. Esht interesante pr tu vn re se, nj kundrshtar i madh i
Apostol Margarit, George Murnu karakterizonte veten me t njjtn fjal, duke evokuar pjesmarrjen, me veshje t
prshtatshme dhe medalje ne gjoks, n nj pritje zyrtare t br nga mbreti Ferdinand. Informacionin e kam nga e ndjera
Znj. Lia Murnu, vajza e shkrimtarit.

129

Data: 1878, 13 qershor

Burimi: Margarit drejtuar Karaxhianit, Bukuresht, 1878, 13 qershor
Margarit foli me Koglniceanu i cili i tha se t plotfuqishmit turq treguan, n Berlin, se
mbshtesin shtjen e rumunve t Epirit, Thesalis dhe Maqedonis. Do t mari nga
Koglniceanu ditn pasardhse nj letr rekomandimi drejtuar vezirit t madh Savfet Pasha.
Sot isha te Z. Coglniceanu dhe m tha se n Berlin foli me t plotfuqishmit turq rreth
rumunve --, dhe shtja jon shihet mir dhe mbshtetet nga qeveria
turke. Nesr do t shkoj te ai q t m jap nj letr rekomandimi pr vezirin e madh Savfet Pasha
dhe n datn 18 ose 20 t ktij muaji do t shkoj me Koln dhe Cosmescu.
Data: 1878, 31 gusht
Burimi: Margarit drejtuar Karaxhianit, nga Vlahoclisura, 31 gusht 1878
Margariti e kurajon Karaxhianin t kuptohet me V. A. Urechia, Orscu, D. Brtianu,
Treb. Laurian dhe princin D. Gika n lidhje me krijimin e Shoqris Kulturore
Makdorumune.
Gjithashtu prshndeteni nga ana ime Z. Urechia, me t cilin t bini dakort pr krijimin
prfundimtar t Shoqris Kulturore Makedorumune, e cila duhej t krijohej qe kur isha une
n Bukuresht dhe proiekti i Statutit i s cils i prpiluar nga ana e tij ja lash Z. Orscu
dheD. Brtianu nga nj kopje secilit. Meruni vesh n lidhje me kt Shoqri me princin
Giks, si dhe me Z. Treboniu Laurian dhe mundohuni t realizohet pr sa koh jini atje .
Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks, 1880, 25 dhjetor nga Iashi, duke ju referuar dy letrave t
Margarit pr Karaxhianin t drguara nga Janina.
N muajin gusht 1880, n Konstandinopoj por m shum n Janin, Karaxhiani dhe Margarit
prgatitn bazn e bashkimit me shefat e Lidhjes Shqiptare, duke u organizuar pr rezistencne
armatosur. M pas ata ju drejtuan komitetit Makedorumun n Bukuresht, i prbr nga Chiu,
Urechia dhe Robescu, me t cilt ran dakort t mbajn korespondencn para largimit nga vendi,
duke i krkuar t ndrmjetsonte n Ministrin e Kulteve marrjen e nj mbshtetje financiare prej
200 lira nga ana e shtetit rumun. Nga kjo shum do t paguheshin njerz t cilt do te shkonin n
komunat arumune t mblidhnin firma t noterizuara nga kryetart e komunave pr zgjedhjene e nj
prfaqsie t prhershme t prbr nga 10 persona e arumunve n Konstandinopoj, pr t
shprehur aspiratat kombtare t tyre dhe jo vetm pr tu kundrvn bashkangjitjes s Thesalis
me Greqin. Qndrimi i Komitetit makedorumun sht:Urechia tregohet i hidhruar, ka humbur
8000 franga me gazetn Frilia dhe Albumin makedo-rumun; Robescu deklaron se nuk mund
t bj asgj, nuk kish qn n Paris; Chiu deklaron se nuk di asgj, as pr udhtimin e
Karaxhiani n Shqipri, por do mundohet t bj dicka
Karaxhiani propozon t krkohet, pr kt veprimtarin aktuale rumune, nga Ministria e
Kulteve, nj shum prej 4000 8000 franga, t ngelura nga moshapja e liceut pilot n Bitola.
Keqkuptimet midis Vasile Conta, nga njra an dhe Urechia dhe Robescu, nga ana tjetr,

130

shtyrjet e Vasile Conta, me gjith premtimet e Vasile Boerescu shkatrojn shpresn pr kt

ndihm.
T vetmit q kuptojn rndsin e shtjes arumune jan mbreti Carol I, Ion Gika dhe N.
Ionescu.
Karaxhiani u mundua, por nuk ja ariti, pasi shpenzoi 200 napolona, t gjente vet 200 lira nga
Evrejt e Jashit.
Pashai i Janins vendosi ndryshimin e emrit nga pfaqsi n delegacion i arumunve.
Pashai ju drejtua Konstandinopojs pr miratim, si dhe pr marrjen e shums prej 200 lira, por nuk
ka marr akoma prgjigje (i shkruan Margarit Karagianit). Karaxhiani sht i qndrimit se nuk
sht oportun ngatrrimi financiar i Turqis.
Arumunt e shikojn si t favorshme aleancn rumuno-shqiptare si dhe projektin e nj
principate rumuno-shqiptare me Shqiprin, Epirin, Thesalin dhe Maqedonin, plan sipas t cilit
punojn shqiptart t cilt shikojn m larg dhe shqiptart t cilt Karaxhiani dhe Margarit i bn
t shikojn m larg nprmjet aleancs me rumunt e atjeshm. Prej nga Plevna ata shpresonin
shtrirjen e Rumanis, por grekrit i dekurajonin. Arumunt hoqn dor megali idea.
N Thesali, Trikalla, thot Margarit, ka filluar mbledhja e firmave nprmjet nj shqiptari t
Ligs, Nemeti-bej, n Larisa nprmjet Galip-efendi. Karaxhiani nuk e njeh formularin, do t jet
nj i veti, rumun, jo shqiptar apo turk.
Rezulton se ka krkuar lek nga mbreti Carol I, personi i cili m priti n audienc. I krkon
Giks t msoj n qoft se do t bhet dicka apo jo. Ioan Karaxhiani e kritikon Dumitru Brtianu
dhe Shoqrin e Kulturs Makedorumune pr mosveprim dhe veprime kontraproduktive.
Karaxhiani sht pr mbshtetje e Giampietri, redaktori i Courrier d Orient, mik i rumunve, i
pallogaritur nga qeveritart.
T dhna pr Coletti (Falmereyer dhe Zisu Sideri nprmjet Sergiu Hagiadi)
Data: ver 1880
Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks, 1881, 21 janar, Jash, ku sht dhe lista
Karaxhiani i drgon on Giks listn e 70 lokaliteteve t banuara me rumun (arumun) t
Pindit, e br me konstatimet personale n tritor n vern e vitit 1880, fshatra dhe qytete t
paeashikuara t hyjn n rajonin autohton rumun. Regjistroi dhe lokalitete mikste rumunoshqiptare n Shqipri, t shnuara nga kurjoziteti, pa u plotsuar lista dhe pa prfundimine t
dhnave statistikore. V. A. Urechia krkon nj kopje t lists pr n Paris, i lutete Giks ti jape
listen pr ta kopjuar. N qoft se lista do shkoj ne Paris, v te jet e shoqruar me nj brochure
franceze e Apostol Margarit rreth arumunve, t ciln e ka Urechia n m shum kopje dhe nga
korspondencat nga Janina t Messager du Midi t drguara m pas.

131

Data: ver 1880

Burimi: 1881, qershor, 6, Jash, Karaxhiani drejtuar Giks.
N vern e vitit 1880, n Rom, Karaxhiani trajtoi dhe shtjen e kishs pr makedorumunt.
Pr faktin se nuk arritn t bindin patriarkin t arrinin n nj marveshje, pr tu lshuar nj qrkore
nprmjet s cils tu jepej liria priftrinjve pr t mbajtur meshn n rumanisht dhe t mos
pengoheshin shkollat, u mendua s bashku me Margarit dhe arumun t tjer, t kalojn ashtu si
dhe bullgart e Trakis dhe Maqedonis, n uniaie, por vetm n rastin n t cilin nuk do t
mirnin eksarkatin pr rumunt. Prshkruan prpjeket n Rom (me Kryeministrin e Paps, ata i
shkruajtn t drguarit Vanutelli n KOnstandinopoj, u bn letra t cilat i ka Margarit.
Mbreti Carol e dinte kt n dimrin e vitit 1880, kur pritit n takim Karaxhiani dhe i miratoi
gjithcka. Tani delegacioni u zgjodh, s ii bhet me prpjekjet pr bashkim, sepse Papa, njerzit e tij
dhe Vanutelli morrn seriozisht gjith kt pun?
Data: para 19 tetorit 1880
J. Giampietri, redaktori i gazets Courrier dOrient, e informon Margaritin n lidhje me
takimin me Abdyl beun i cili e kuptoi rolin e arumunve, por dhe pr mungesn e vmndjes nga
ana e Boerescu. Giampietri krkon mbshtetje financiare pr Courrier dOrient dnga Shoqria e
Kulturors Makedorumune.
Data: dhjetor 1880
Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks, 1881, 6 janar, Jash
N 23 dhjetor 1880, I. Vretu, presidenti i Komitetit kulturor shqiptar n Konstandinopoj, n
prgjigje t letrs s drguar nga ana Ioan Karaxhiani n lidhje me bashkimin arumuno shqiptar
dhe n prpjekjet e bra prej tij pr kt qllim n Rom. Vretu informon dicka kurioze : Abdyl
Bej Frashri, shefi m i rndsishm i Lidhjes shqiptare dhe vllai i tij, Naim Bej Frashri u
aratisn nga Konstandinopoja ku ishin trhequr nga sulltani nn preteksin e negocimit t
aspiratave t shqiptarve, pr tu mbajtur m pas n robri. Dy liderat u krhyen n Frashr, nga ku
duhet t shkonin n Prizren pr t nisur veprimtari t armatosura. Vretu do ti drgoj Abdyl Bej
Frashrit letrn e Karaxhiani pr Vretu q ti bhej e ditur atij dhe t gjith pjesmarsve t Lidhjes
n Konstandinopoj. N lidhje me mardhniet dhe korespondencn sekrete me lidert e Ligs
shqiptare. Letra pr Vretu ju adresua n sekret nga ana e Karaxhiani nj ndrmjetsi nga
Stambolli i cili duhet tja niste Vretus. Vretu i krkon t drgoj n Prizren Apostol Margaritin pr
tu marr vesh n lidhje me veprimtarin t cils i ka ardhur koha. Turqia persekuton Lign
shqiptare, por nuk guxon ta sulmoj n Prizren. Vretu, si i afrt me Abdyl Bej trembet. Letra
drejtuar Karaxhianit ju drgua me nj shqiptar nga Konstanca, sepse nnpunsit e posts austriake
n Konstandinopoj jan n pjesn m t madhe greke dhe i hapin letrat. N Selanik nuk gjetn
asgj, sepse letrat ishin t koduara.
Data: 7 dhjetor 1880

132

Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks 1881, 12 janar, Jash, nj rezume e letrs s Margarit, nga
Ohri, t dats 17 dhjetor 1880
Me miratimine pashallkut t Janins u telegrafua zyrtarisht agjensis Havas dhe n Vien n
lidhje me aleancn e vllehve t Epiro-Thesalis me shqaptart kundr bashkangjitjes rajonit t
tyre me Greqin. Konsullatate Italis, Francs dhe Austris morrn nga nj kopje dhe ja u drguan
qeverivet tyre ose Ambasadave n Konstandinopoj. Konsulli francez dhe ai austriak
kmbngulin q Margarit t prshpejtoj drgimine disa prfaqsuesve zyrtar arumun n
Konstandinopoj.
Data: 9 dhjetor 1880,
Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks 1881, 12 janar, Jash, nj rezume e letrs s Margarit, nga
Ohri, t dats 17 dhjetor 1880
Margarit shkoi nga Janina n Shqipri dhe Manastir. Pashai Janins, i tha prpara se t nisej,
se prt prgjigje nga Stambolli n lidhje me mandatin e 10 arumunve dhe subvencion prej 200
lirash pr ta. E falenderoi pr qndrimin besnik ndaj perandoris Osmane t ciln ai ja
rekomandoi arumunve dhe i dha nj letr rekomandimi pr Veliun e Bitols, duke e paraqitur si
nn tuteln e Potrs n misionin pr t inkurajuar arumunt kundr bashkangjitjes me Greqin. I
dha dhe nj urdhr t hapur, t shkruajtur n greqisht dhe turqisht, t drejtuar autoriteteve osmane
lokale pr ti siguruar ndihm dhe eskort sigurie. I premtoi se ai personalisht do t mbshteste
krijimin e nj province t vecant pr arumunt me qndr n Mecovo, e cila do t prfshinte ato
70 lokalitete t Pindit, qytete dhe fashatra, listen e t cilave Margarit ja kishte nisur Pashallkut,
ndrsa Karaxhiani do ja niste Chica n letrn e ardhshme. Pasi t mare miratimin nga Stambolli,
e krkuar srish n datn 5 dhjetor, por i cili nuk kish ardhur akoma n datn 9 dhjetor 1880,
Pasha ii Janins do ti niste Vilajit t Bitaols nj drges t koduar n Lidhje me kthimin n
Janin t Apostol Margarit lpr tu vazhduar me przgjedhjen e prfaqsuesve arumune dhe nisjen
e propagandas rumune dhe Vilaji i Bitols do ti jepte Margarit nj kopje t asaj drgese. Duke
pasur parasysh rolin shum t rndsishm t rumunve n zgjidhjen e situates konfliktuale n
zone, shqiptart dhu turqit krkojn ti afrojn. Priten lek t premtuar nga Ion Giks nga
Bukureshti n shumn prej 200 lirash. N lidhje me drgimin e tyre, Karaxhiani i shkruajti firms
Mao et Coco n Selanik, e cila do ja nis Margarit s bashku me nj letr pr t. Margarit u prit
mire n Shqiperi, dy nga sheft e Ligs shqiptare Cerciy bej dhe Ali bej, morrn prsipr t
mblidhnin firmat pr prfaqsin e rumunve (arumunve) n veri t Maqedonis.
Data: 1880, 31 dhjetor, Bitola, Margarit i shkruan Karaxhianit
Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks 1881, 18 janar Jash
Mori nga Margarit nj letr q mbante datn 31 dhjetor 1880, nga Bitola (Manastir). U prit
mire nga pasha ii Manastirit, fakt i cili pati efekte t mira te banuesit. Pasha ii Janins i mbron
rumunt. Rihapi nj shkoll rumune n Grevena, e iyoluar nga arhiaki grek, urdhroi me rreptsi

133

t mos shqetsoheshin shkollat rumune. Drgon gayeta franceye dhe italiane t mara nga Roma,
nga diplomatt Obedenaru dhe Mitilineu, me lajme pr Janinn, n lidhje me ushtrin rumune dhe
n lidhje me nj vals t kompoyuar nga vajya e Dr. Vegezzi Ruscala nga Turin i prkushtuar
Mbretreshs Elisabeta t Rumanis.
Data: Ioan Karaxhiani i shkruan I. Vretu, presidentit t Komitetit t kulturs shqiptare n
Konstandinopoj. Letra u drgua n sekret nga nga Karaxhiani nj ndrmjtsi nga Stambolli, pr
t[ja dhn Vretus.
N lidhje m prcapjet me qllimin e bashkimit arumuno-shqiptar, tbra nga Karaxhiani n
Janin dhe Rom.
Data: 17 dhjetor 1880, Margarit drejtuar Karaxhiani, nga Ohri
Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks 1881, 12 janar, Jash rezume e letrs s Margarit.
Me miratimin e pashallkut t Janins u telegrafua zyrtarisht agjensis Havas dhe n Vjen n
lidhje me alencne vllehve t Epiro-Thesalis me shqiptart kundr bashkangjitjes s rajonit t
tzre me Greqin. Konsullatat e Italis, Francs dhe Austris morren nga nj kopje dhe ja u
drguan qeverive ose Ambasadavet t tyre ne Konstandinopoj. Konsujt francey dhe austriak
ngulin kmb q Margarit t prshpejtoj drgimin e disa prfaqsuesve zyrtar arumun n
Konstandinopoj.
Data: 23 dhjetor 1880, I. Vretu president i Komitetit t kulturs shqiptare n Konstandinopoj,
pr Karaxhiani, letr e drguar me nj shqiptar nga Konstanca, e marr n datn 4 janar 1881.
Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks, 1881, 6 janar, nga Jashi, prgjigje pr Ion Gikn drejtuar
Karaxhianit , 4 janar 1881.

N 23 dhjetor 1880, I. Vretu, presidenti i Komitetit kulturor shqiptar n Konstandinopoj, n

prgjigje t letrs s drguar nga ana Ioan Karaxhiani n lidhje me bashkimin arumuno shqiptar
dhe n prpjekjet e bra prej tij pr kt qllim n Rom. Vretu informon dicka kurioze : Abdyl
Bej Frashri, shefi m i rndsishm i Lidhjes shqiptare dhe vllai i tij, Naim Bej Frashri u
aratisn nga Konstandinopoja ku ishin trhequr nga sulltani nn preteksin e negocimit t
aspiratave t shqiptarve, pr tu mbajtur m pas n robri. Dy liderat u krhyen n Frashr, nga ku
duhet t shkonin n Prizren pr t nisur veprimtari t armatosura. Vretu do ti drgoj Abdyl Bej
Frashrit letrn e Karaxhiani pr Vretu q ti bhej e ditur atij dhe t gjith pjesmarsve t Lidhjes
n Konstandinopoj. N lidhje me mardhniet dhe korespondencn sekrete me lidert e Ligs
shqiptare. Letra pr Vretu ju adresua n sekret nga ana e Karaxhiani nj ndrmjetsi nga
Stambolli i cili duhet tja niste Vretus. Vretu i krkon t drgoj n Prizren Apostol Margarit la
Prizren pr tu marr vesh n lidhje me veprimtarin t cils i ka ardhur koha. Turqia persekuton
Lign shqiptare, por nuk guxon ta sulmoj n Prizren. Vretu, si i afrt me Abdyl Bej trembet.
Letra drejtuar Karaxhiani ju drgua me nj shqiptar nga Konstanca, sepse nnpunsit e posts
austriake n Konstandinopoj jan n pjesn m t madhe greke dhe i hapin letrat. N Selanik nuk
gjetn asgj, sepse letrat ishin t koduara.

134

Data: 25 dhjetor 1880

Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks, 1881, 6 shkurt, Jash tregon letrn e Obedenaru nga Roma,
i cili ka mare nj letr nga prifti D. Constantinescu.
Prifti D. Constantinescu nga Perivoli, profesor n Velestin, arhiarku grek i Volos e przen dhe
mbyll shkolln rumune, qytetart nuk dgjojn, ndrhzjn 25 ushtar turq t cilt e drgojn n
Volos, sht i prhjakur, mbyllet n Mitropoli, kishrohet, nxiret nga burgu nga rumunt, por
sht i detzruar t qndroj n Volos dhe nuk i lejohet t mbaj mesh. Rumunt mendohen t
kalojn n katolicizm, Karaxhiani ju thot t bjn durim. Hapja e shkolls dhe falja e
Constantinescu kushtzohet nga krkimi i faljes dhe mbyllja e shkolls rumune.
Data: e mrkur, 31 dhjetor 1880
Sursa: Mrgrit drejtuar Karaxhiani, 31 dhjetor 1880, rezume n Karaxhiani drejtuar Giks
1881, 18 janar Jash.
Margarit i shkruan Karaxhiani, nga Bitola, duke i treguar se pasha ii Bitolas e priti mire dhe se
kjo pati efekt mbi banuesit. Pasha ii mori n mbrojtje rumunt. U urdhrua hapja e shkolls
rumune n Grevena e shkputur nga arhiaki grek.
Data: 12 janar 1881
Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks, 1881, 6 shkurt, Jash. Prgjigje pr letrn e Ion Giks t
dats 3 shkur 1881 nprmjet s cils ai krkonte informacione n lidhje Apostol Margarit dhe n
lidhje me amrjen e lekve nga ana e tij.
Mbritur n Bukuresh, Ioan Karaxhiani i telegrafon Margaritit n Bitola, n terma t koduar,
duke e informuar se do mare lekt pr ygjedhjene 10 prfaqsuesve. I krkoi q, kur t prdor
lekt t ket parasysh ato q i ka thn ne letrn e dates 13 janar 1981 n adresn e Mao et Coco
n Selanik. Margarit mori telegramin n datn 14 janar 1981 dhe ju prgjigj duke i shprehur dhe
gzimin.

135

Data: 14 janar 1881

Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks 1881, 6 shkurt, Jash. Prgjigje Giks nga ana e Karaxhianit,
3 shkurt 1981.
Margariti ishte n Bitola, mori drgesn nprmjet s cils Karaxhiani e njoftonte se do t
merte lekt e krkuar pr zgjedhjen e t dhjetve. Prgatitet t shkoj n datn 20 janar ne
Vlahoklisur, ku ka dhe familjen, t ciln nuk e ka pare nga muaji maj, duke u mbajtur n
Bukuresht (maj 3 gusht 1880) nga Boerescu dhe prej andej n Thesali.
Turqit e pritn mir, sepse lexuan broshurn e tij, t prkthzer n turqisht. Pasha ii tregoi dy
drgesat e vitit 1880 njra nprmjet s cils Valiu i Selanikut krkonte kapjen e tyre, e dyta
nprmjet s cils pas urdhrit telegrafik nga Konstandinopoja, i lejohej udhtimi npr province
dhe ju krkohej autoriteteve lokale ti ofronin ndihm.
Constantinidis mbajti ann e interesave greke n munges t Valijut, Giampietrimbshteti
rumunt.
D. Brtianu mundohet ta intimidoj Margaritin.
Al. Farra, consulli rumunn Cpol, armean grekofil, saboton veprimin rumun.
Rasti i priftit D. Constantinescu nga Perivoli.
Data: E enjte 15 janar 1881 Giks drejtuar Karaxhianit
Burimi: Karaxhiani drejtuar Ghiks 1881, 18 janar, e diel, Jash. Prgjigje e Ghiks pr
Karagianin, 15 janar 1881
Shkruan rreth Masim Pasha dhe Asim Pasha.
Burimi: Karaxhiani drejtuar Ghiks 1881, 18 janar, e diel, Jash. Prgjigje e Ghiks pr
Karagianin, 15 janar 1881
Margariti shte n Bitola
Data: 20 janar 1881
Burimi: 19 shkurt 1881, Karaxhiani drejtuarGhiks, i referohet letrs s prgjigjes se Vretut t
dats 31 janar 1881.
Karaxhiani i shkruan Vretus, nj kopje ai ja drgon Abdyl Beut n Prizren.
Data: 31 janar 1881
Burimi: 19 shkurt 1881, Karaxhiani drejtuar Ghiks, i referohet letrs s prgjigjes s Vretut
t dats 31 janar 1881, pr letrn e dats 20 janar 1881.
Vretu i shkruan Caraghianit. E mori letrn e tij t dates 20 janar dhe i drgoi nje kopje Abdyl
Beut, n Prizren. Lajmi se Bbdyl Beu u kap esht falls. E miraton prfaqsin rumune por krkon
dhe pranin e Karagianit ne Prizren pr tu informuar me masat q meren atje nga shefat e Ligs
dhe t marin dhe rumunt vendimin e sulmit t armatosur, si shqiptart, n konkordanc me ata,
dhe jo vetm prapje diplomatike me Portn si deri tani. Vretu do t shoqroj Karaxhianin n

136

Prizren. N Konstandinopoj shqiptart shihen keq dhe spiunohen. Vretu mer me frik lertrat e
Karaxhianit dhe po me frik ju prgjigjet. U ygjodh president nga shqiptart myslyman, pr te
treguar se nuk bjn diskriminime fetare. Shqiptart interesohen nese Gika shikon me simpati
levizjen e tyre. Karaxhiani nnvizon se Gik bn propaganda n favour te ceshtjes s tyre dhe t
kombit t tyre fisnik pran ambasadorve t fuqive n Bukuresht. Riprodhon letrn n greqisht
t Vretut me vlersime entuziaste pr Gikn. Karaxhiani bn tifo pr nj udhtim diplomatic t
Giks n Konstandinopoj ku ti ndihmoj shqiptart duke prdorur mardheniet e tij miqsore me
politikant turq.
Propozon t kalohen n buxhet rreth 200. 000 franga pr shkolla dhe kasha por q n fakt do
prdoren pr shtjen rumuno-shqiptare.
Data: 1881, 21 janar
Burimi: Karaxhiani pr Gikn 1881, 21 janar, e diel Jash.
Karaxhiani i drgon Giks listen e qyteteve arumune t br n vern e vitit 1880.
Data: 3 shkurt 1881
Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks 1881, 6 shkurt, Jash, prgjigje e Giks pr Karaxhianin,
1881, 3 shkurt.
Gika krkon informacione pr Apostol Margaritin dhe pr marrjen e lekve nga ana e tij.
Data: 5 shkurt 1881
Burimi: Karaxhianji pr Gikn, 1881, 19 shkurt.
Margariti i shkruan Karaxhianit. Apostol Margarit morri letrat e Ion Giks (dhe nj tjetr t
dates 12 janar) n datn 2 shkurt, ndrsa n datn 5 shkurt i shkruajti nj letr Karaxhianit. Letra e
Giks u drgua nga Selaniku n Vllahoklisur, prej andej n Kostur, nnprefektur e pavarur e
Bitols, ku shkoi me rekomandimin e pashallkut t Manastirit drejtuar prfaqesusit e Perandoris
Otomane t atjeshem pr ti dhn lehtsira n lidhje me zgjedhjen e deputetve rumun. Margariti
veproi nn thirjen e nj njeriu te devotuar ides s rumanizmit q ti jepte instruksione dhe lekt e
nevojshm pr shpenzimet e hasura pr mbledhjen e firmave t autorizuara npr fshatra.
Margariti llogariti q do ishte m mire t zgjidheshin 6 deputet n vend t 10 (2 nga Maqedonia,
2 nga Epiri, 2 nga Thesalia), por sygjeron 8 emra. E rndsishm sht q t kryhen sa m shpejt
formalitetet. Mandati i prfaqsimit sht mire t shkruhet n gjuhn franceze dhe turke.
Komandanti ushtarak i Thesalis, Hidajet pashai, i drgoi lajm Margaritit, nprmjet profesorit
rumun n Trikala, t ler shkolln dhe t shkoj me nxitim n Thesali, ku prania e tij sht e
nevojshme pr shptimin e rumanizmit dhe muhametizmit, dhe m pas do t mund t meret me
shkollimine rumunve t Maqedonis, t cilt do t egzistojn gjithsesi, ndrsa ata t Thesalis
dhe Epirit do t humbin pr gjithmon. Pai t nisi njeriun e pritur n Janin dhe Trikala, Margariti
do t shkoj n Bitola pr zgjedhjen e dy delegatve nga Maqedoni dhe m pas n Thesali. N
qoft se do arin te t krijonte dhe t drgonte delegacionin n Konstandinopoj, i krkon
Karaxhianit t shkonte dhe ai atje, ndoshta s bashku me Nicolae Ioneskun, atje jan dhe

137

Bordeanu me Giampietrin t cilt do i ndihmojn. E informoi Xhampietrin q Mbreti Carol I u vu

n djeni pr meritat e tij dhe to urdhroj ti paguhen abonimet dhe sherbimet e kryera ndaj
Rumanis dhe do ti jepet nj decorate, q t mos humbasi nj organ publiciteti i cili ido i shrbej
shume. Margariti shkruan se rumunt gramosten t Shqipris dhe Maqedonis, nj fis i numurt
rumunsh q nuk jan kapur nga idet paneleniste, t gjendur n m shum se 60 komuna,
krkojn professor rumun dhe prfaqesues pr kishat rumune. Nga ata do t zgjidhet nj delegate
dhe n t njjtn koh pranokn me gzim bashkimin me shqiptart.
Data: Karaxhiani pr Gikn 1881, 6 shkurt, Jash. I prgjigjet letrs s Giks s dates 3 shkurt
1881.
Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks1881, 6 shkurt, Jash.
Margariti mori telegramin e dates 14 janar 1881, ju prgjigj duke i shprehur gzimin, do t
nisep pas disa ditsh, n datn 20 janar 1881, n Vllahoklisur dhe Thesali. Paria shqiptare dhe
turke e Bitols e priti mire Margaritin pasi lexuan broshurn e tij t prkthuer n Turqisht. Pasha
ii tregoi dhe dy telegrame: njra nga velaji i Selanikut nprmjet s cils i krkonte arestimin e
Margaritit dhe Karaxhianit, t cilvfe nuk ju kishte firmosur pashaportat, ndrsa i dyti si urdhr
telegrafik i ardhur nga Stambolli n Selanik, ti linin t lire t udhtonin dhe tu jepej mbeshtetje
nga ana e autoriteteve. Urdhri i arestimit ishte dhn nga Constantinides, nj grek i cili, n
mungesn e e vilajit turk, punonte n mnyr arbitrare n mbshteteje t interesave greke. Pas
telegramit t pare, vilaji urdhroi arestime, u arestuan pr rreth 40 dit nj numr prej 40
mbledhs firmash t ardhur nga Greqia, Anatoli dhe Konstandinopoja, ata u kontrolluan, u morrn
n pyetje ju lexuan letrat, pa u identifikuar as Margariti as Jani Lashliu, dhe m pas u liruan.
Drgesa e dyt u mbajt nga ana e Konstantinides, q ti pengenta ata t dy. N favour t tyre
ndrhyri Giampietri, redaktori i gazets Couurrier dOrient, t cilin Karaxhiani ja rekomandoi V.
A. Urechias si mik t rumunve, duke krkuar t bheshin abonime n kt gazet nga fondet e
Komitetit Makedorumun dhe ti paguhgeshin abonimet e bra nga Ministra e Jashtme n kohn e
Vasile Boereskut. Apostol Margariti u paralajmrua nga Dimitrie Brtianu nga Konstandinopoja
se qndrimi i gjat n Epir ishte n dm t detyrimeve t tij shkollore. I dyshuar pr ostilitet,
Dimitrie Brtianu nuk u informua nga Margariti dhe Karaxhiani pr detajet e udhtimit t tyre.
Margariti shteu n dor nj letr nga Bukureshti drejtur nj profesori n Bitola n t ciln autori
luvdohej se i kishte bindur udhheqsit pr paprshtatshmrine e a Margaritit n pozicionin e
inspektorit shkollar, por q do ta pushkatonte n qofte se nuk do arinte heqjen e tij nga ky
pozicion.
Data: 1881, 18 shkurt, Bitolia, Margariti drejtuar Karaxhianit.
Burimi: Karaxhiani drejtuar Giks, 1881, 4 mars Jash.
Margariti morri lekt dhe thiri mbledhsit e firmave. Vendosi t zgjidheshin 8 persona: 2 nga
Shqipria, 2 nga Maqedonia, 2 nga Epiri dhe 2 nga Thesalia. Redaktimi i dokumentit t zgjedhjes
ngeli object kundrshtimi me Mustafa Asim pashain, valiu i Janins, ky i fundit krkonte t ishte

138

nj autorizim proteste kundr bashkangjitjes, Karaxhiani dhe Margariti krkonin t ishte nj

dookument nprmjet t cilit kombi rumun n Turqi zgjidhte 10 persona si prfaqsues s tij pr
t gjitha interest kombtare t rumunve, veprimtaria e tyre t mos kufizohej, sidomos pr
krkimin e nj exarhati dhe pr nj krkes t mpasme pr autonomi kulturore t prkohshme.
Pashai insistonte q dokumenti t miratohej dhe nga ai.
N datn 19 shkurt Margariti shkon te vilaji i Janins me qllimin e marrjes s letrave t
rekomandimit pr mbshtetjen e zgjedhjeve nga ana e autoriteteve turke.
Valiul Mustafa Asim pasha i Janins e dinte marveshjen midis shqiptarve dhe rumunve pr
tju kundrvn me arm invazionit grek. Por shqiptart kishin dbuar nga Shqipria e siprme
dhe nga shum an t tjera turqit dhe kishin hapur konflikte me qeverin turke e cila trembej se
dhe rumunt mund t infektoheshin me kt shpirt rebel. Margariti mundohej ta bindte se rumunt
nuk deshin tjetr vecse ndalimin me bashkangjitjen me Greqin.
Pr arsye se Lidhjes Shqiptare ju mbaruan mnyrat paqsore pa sukse, ju thon arumunve t
mos zgjedhinm delegate. Sido t ecin punt, beson Karaxhiani, mire do sihte t zgjidhnin
delegate, sepse nuk jan vecse rumunt e Thsalis ata q do sakrifikohen nga grekrit.
Diplomacia ngelet nj numur i mad hi cili duhet t mblidhet rreth nj qndre, e cila do jet
delegacioni it tetve.
Margariti beson se turqit do t punojn m shpejt pas takimit me veliun e Janins. Margariti i
thot se do ti drgonte nj telegarf menjher pas mbarimit t zgjedhjeve q t shkonte dhe
Karaxhiani n Konstandinopoj, ku t priste delegatt. Karaxhiani i shkruajti q t shklonte dhe
Margariti n konstandinopoj dhe t zgjidhej dhe se do t zbriste dhe ain Konstandinopoj.
Margariti do t redaktonte dokumentin n Janin s bashku me veliun, m pas do t shkoj n
Thesali te Hidaet Pashai, komandanti i trupave n Thesali, i cili e thiri.
Te veliu i Bitols pati rezultate: ariti te kthehej kryebashkiaku i Vllahoklisurs i marr nga
Patriarhia dhe persekutore e shkollave rumune, mori premtimin se do t zvndsonte kryetart e
bashkive dhe komunave grekofil me t tjer me ide kombtare rumune.
Me urdhr t D. Brtianu e vori Glodariun drejtor t shkolls fillore rumune n Bitola. Por nuk
ka nju mendim t mire pr t zgjedhje m e mire pr tu komprementuar rumanizmin e atjeshm
nuk mund t bhej beson dhe Karaxhiani i cili e ka njohur n Brashov Glodariun dhe i cili i
komunikoi mendimin ministrit V. Conta.
Margarit ankohet pr pengesa nga ana e D. Brtianut, krkon ti shkruhet ta ler t qet deri sat
prfundoj zgjedhja e delegacionit. Margariti nuk shkruan n qoft se i duhen m lek apo jo, por
vetm se Gika (i koduar Miku) i ka shkruar se mund t bazohet dhe n shuma t tjera; nuk
komunikon direkt me t pr kujdesi.

139

Data: 1881, 19 shkurt

Burimi:Karaxhiani drejtuar Giks, 1881, 19 shkurt
Karaxhiani mer letren e Margaritit t dates 5 shkurt. Margariti mori letrat e Giks. Isht n
Kostur ku shkoimpr t mbledhur firmat pr delegacionin rumun. Margarit propozon t zgjidhen 6
deputet dhe jo dhjet (2 nga Maqedonia, 2 nga Epiri, 2 nga Thesalia). Por propozon tet emra.
Prokura duhej redaktuar sipas tij n frngjisht dhe turqisht. Rreth dates 6 shkurt prt njeriun t
cilin do tja rekomandonte velit t Janins dhe komandantit ushtarak t Thesalis i cili ta
autorizonte dhe ti jepte urdhr t bnte zgjedhjet sa m shpejt. Hidaet Pashai, komndanti ushtarak
i Thesalis, i krkoi Margaritit nprmjet profesorit rumun t Trikals, t shkonte urgjentisht atje,
prania e tij ishte e nevojshme pr shptimin e rumanizmit dhe muhameti, rumunt e Epirothesalis
mund t humbisnin prgjithmon, ata t Maqedonis jo. Margariti do t shkonte n Bitola pr
zgjedhjen e delegatve nga Maqedonia m pas n Thesdali. Margariti komunikon faktin se
arumunt gramoshten (60 komuna n Shqipri dhe Maqedoni) duan shkolla dhe kasha rumune,
do t japin nj delegate dhe aderojn n bashkimin me shqiptart.
Riprodhon letrn e dates 31 janar t mare nga Vretu n gjuhn greke.
Sygjeron t parashikohet n buxhet rreth 200. 000 franga si pr shkollat dhe kishat rumune,
porn t vrtet ti prdor pr shtjen rumuno-shqiptare.
Data: 1881, 24 shkurt, Ion Gika drejtuar Karaxhianit
Burimi: Prgjigje Karxhiani drejtuar Giks, 1881 26 shkurt.
Apostol Margarit morri letrat e Ion Giks (dhe nj tjetr t dats 12 janar) n datn 2 shkurt,
ndrsa n datn 5 shkurt i shkruajti Karaxhianit nje letr.

140

Data: 1881, 26 shkurt, Jash, Karaxhiani drejtuar Ion Giks

Burimi: Prgjigje 1881, 24 shkurt, Ion Gika pr Karaxhianin
I krkoi Margaritit t ishte i rezervuar n letra q mos dyshohej prfshija e shtetit rumun n
shtjen makedorumune. Ndoshta pr kt arsye Margariti nuk i shkruajti direct Giks, ashtu s ii
krkoi Karaxhiani. Besoj se Margariti mori lekt e drguara nepermjet Maos dhe Koka. E njoftoi
Margaritin q V. Conta e siguroi se shuma e lekve e disponueshme mund t shkonte deri n 35.
000 franga, t cilat do t drgohen me kste nga Gika. Ndoshta pr kt arsye Margariti nuk
shkrojti pr sa lek ksihte nevoj. Karaxhiani mendon se sht mire t jen sa m shum lek, pr
t bler edhe ata q i kishin bler grekrit. Do ishte mire t kishin lekt urgjentisht sepse marja e
vendimeve n Konstandinopoj prshpejtohet. Esht e nevosjme drgimi i t dhjetve me
memorium prpara mbledhjes s firmave.
Obedenaru nga Roma i ekomandon Karaxhianit q, n qoft se nuk jan gati dhjet delegatt,
t shkojn n Konstandinopoj disa antar t Komitetit nga Bukurshti. Karaxhiani nuk shte
dakort. Konsideron se ashtu kompromentohet m shum shtja, duke u besuar se esht lvizur
nga qeveria n Bukursht.
Do i shkruaj po at dit Margaritit n Mao dhe coca, me kode, duke i thn te nis nj
memorium n Konstandinopoj, n qoft se zgjedhja e t dhjetve vonon.
Karaxhiani sht i zhgnjyer nga inisiativa e Komitetit n Bukuresht. Ureke dhe Robesku, t
paralajmruar me m shum ltra pas marveshjes me shqiptart, nuk ju prgjigjn krkess pr
200 lira t nevojshme pr zgjedhjen e 10 delegatve. I vjen keq tani q nuk pranoi propozimin e
shqiptarve q t paguanin ata dhe at t pashait t Janins n emr t qeveris turke.
Esht koha pr zgjedhjen e nj prfaqsie dhe protest ii saj mund t bj shum ashtu si bri
protesta e Lidhjes Shqiptare, e cila shptoi nj pjes t madhe nga ajo q ishte vendosur ti jepej
malit t Zi. M pas me zgjedhjen e t dhjetve nis t lidhet dicka rreth s cils mund t grupohen
rumunt t cilt deri tani nuk kan asnj pike bashkimi kombtar, nj qndr zyrtare aktiviteti
Zgjedhja e prfaqsis kombtare nuk sht br as deri tani sepse, sipas letrs s Margaritit t
dates 5 shkurt, vetm n 10 shkurt do te nisin mbledhsit e firmave pr zgjedhje, ai beson se
delegacioni do t niset pr n Konstandinopoj rreth dates 15 mars 1881.
Grekt mbshtesin iden se rumunt dhe shqiptart duan ti bashkohen Greqis dhe se
pozicioni sht qllimi i nj grupi inigrantsh dhe ambiciozsh. Karaxhiani beson se as grekt e
Epirothesalis nuk duan bashkangjitjen, dhe se ata habiten me dashurin ndaj tyre t grekrve t
Greqis, duke u trembur se do t paguajn dhe borxhet greke dhe turke.
Rumunt kan tmer nga bashkangjitja pas popullarizimit t aleancs me shqiptart, nuk u
manifestuan sepse nuk kishte kush t merte iniciativa. Margariti sht i kujdesshm, energjik,
popular dhe shum binds, dhe njeri tek i cili prej shum kohsh sht vendosur idea e shptimit
t rumunve t jugut Autoritetet turke do e prkrahin, ashtu q shtja greko-turke nuk do t
mbyllet, beson Karaxhiani, deri sat mkos dgjohen dhe aspiratat e rumunve. Aq sa japin
turqit, nuk marrin grekrit, dhe aq sa krkojn grekrit, turqit nuk japin dhe n kt mnyr do
t ecin punt derisa t jet gati delegacioni.

141

Data: 1881, 4 mars, Jash, Karaxhiani drejtuar Ion Giks

Burimi: Shiko m lart 1881, 18 shkurt, Margariti pr Karaxhianin.
Rezumat i letrave t Margaritit t dats 18 shkurt 1881, nga Bitola. Shiko m sipr Letrat e
Giks pr Margaritin dhe lekt duhen drguar te Mao dhe Coco, n Selanik, ata e din n cdo
koh ku sht Margariti.
Data: 1881, emart 9 mars
Burimi: 1881, 4 mars, Jash, Karaxhiani pr Ion Gikn
Karaxhiani largohet nga Jashi pr n Bukuresht pr mbledhjen e Akademis Rumune
Data: 1881, e mrkur 10 mars
Burimi: 1881, 4 mars, Jash, Karaxhiani pr Ion Gikn
Karaxhiani merr pjes n Bukuresht n mbledhjen e Akademis Rumune
Data: 1881, 27 mars, Margariti pr Karaxhianin, nga Janina, marr n Bukuresht, t hnn 12
prill.
Delegatt nuk u nisn pr n Konstandinopoj, sepse mandatet nuk kishin t gjitha firmat e
nevojshme, ndrsa Maragarit ish thirur te Hidajet Pashai n Trikala pr organizimine forcave t
rezistencs t prbra nga rumun, shqiptar dhe turq. Nj band arumunsh grekoman u treguan
t gatshm ti bashkoheshin Margaritit dhe premtojn t konvertojn n rumanizm dhe banda t
tjera kacaksh. Veliu Mustafa Asim Pashai mbshtet kt prpjekje.
Publikimiet e gazetave t Konstandinopojs dhe t huaja t cilat thon se rumunt mbritn n
Konstandinopoj por sulltani nuk i priti por i priti Viziri i Madh dhe jut ha qe nuk kishte cfar t
bnte dhe se D. Brtianu ka deklaruar se nuk mund t przihet n punt e tyre nuk jan t vrteta.
Delegatt ndodhen tani ndoshta n Larisa, duke pritur mbrritjen e njerzve t drguar n
Thesali pr t mbledhur firma.
Data: 1881, 27 mars, drges nga Karaxhiani pr Margaritin
Burimi: 1881, e hn 12 prill, Jash, Karaxhiani pr Ion Gik
Karagiani i drgon me kod (simbole) Margaritit n Janin se i ishin drguar edhe 5000 franga
n Selanik, ndoshta ishte larguar nga Janina dhe nuk e kishte marr atje drgesn. Pr Pashk.
Data: 1881, 11 prill, nga Larisa, Margariti pr Karaxhianin
Burimi: 1881, e hn 12 prill, Jash, Karaxhiani pr Ion Gikn
I thot se delegatt do t shkojn n Konstandinopoj pas dhjet ditsh dhe krkon ti drgohen
lek n Selanik, shiko m sipr

142

Data: 1881, e hn 12 prill, Jash, Karaxhiani drejtuar Ion Giks

Burimi: shiko m sipr, 1881, 27 mars, Janin, Margariti drejtuar Karaxhianit, e marr n
Bukuresht, t hnn 12 prill.
Bn nj rezyme t letrs s Margaritit t dates 27 mars 1881 n Janin. Morri nj drges n
datn 12 prill 1881 nga ana e Margaritit nga Larisa me datn 11 prill 1881, i thot se delegatt do
t shkojn n Konstandinopoj pas dhjet ditsh dhe i krkon ti drgoj lek n Selanik, shiko m
sipr.
D. Brtianu duke u nisur pr n Bukuresht nuk e di kush do ta zvndsoj. Do t ishte shum
mire n qoft se Gika do t shkonte n Konstandinopoj pas Pashke, ashtu si edhe i tha, do t dij
n qoft se do ta bj nj gj t till, Margariti i cili ndoshta do t shoqroj delegacionin - do te
gzohej.
Edhe n qoft se delegacioni do t mbrinte tepr von, do t ngelej nj protest kundr
bashkangjitjes dhe n qoft se do t bhej nj protest e armatosur srish sht nj prkdhelje.
Por Karaxhiani n prgjithsi sht pessimist, rrendi si i cmendur npr Thesali dhe Epir n vern
e vitit 1880 q ti bindte arumunt se ka ardhur moment i tyre dhe duhej t manifestonin sa m
shpejt q mos shiteshin si lope etj. Urime
Data: 1881, 12 maj, Konstandinopoj, Margariti drejtuar Karaxhianit
Burimi: 1881, 31 maj, Jash, Karaxhiani drejtuar Giks
Delegatt vizituan Servet pashain, nj nga tre t plotfuqishjmit turq n Konferenc, i priti
mire, u interesua dhe u gzua q kullotat e Thesalis nuk jan prone e grekrve, port shtetit,
elegaii l-au vizitat pe Server paa, unul din cei trei plenipoteniarui turci la conferin, ju dha
shpresa sidomos pasi msoi pr firmat dhe numrin e fshatrave t Thesalis. Ju rekomandoi t
takonin Vezirin e madh dhe ambasadaort dhe ministrant e tjer.
Data: 1881, maj, Konstandinopoj, Margariti drejtuar Karaxhianit, letra e dyt pr muajin maj
1881 nga Konstandinopoja
Burimi: 1881, 31 maj, Jash Karaxhiani drejtuar Giks
Delegatt prgatitn nj memorium n frngjisht t cilin ja u dhan ambasadorve t fuqive t
mdha me t cilt biseduan. Ambasadort deklaruan se nuk dinin as pr numrin e rumunve dhe
as pr kundrshtimin e tyre pr bashkangjitje dhe se ju vjen keq pr ato q vendosn, por ka koh
pr realizimin e shpresave t rumunve. far kan ndrmnd t bjn rumunt? U prgjigjn se
do t jen t detyruar t rezistojn n t kundrt do t zhduken. Me prjashtim t Novicoff, t
gjith ambasadort thane se me rastin e nj konflikti t vetm greko-rumun gjat kohs s ndarjes
s kufive, do t rikthehen. Motivi i kundrshtimit t Novicoff shte se arumunt than n
Memoriumin e tyre se nuk duan t bashkangjisin asgj nga territori i tyre as grekrve as
bullgarve, ndrsa ai beson se n qoft se do ti bashkngjiten Greqis 70 fshatra, m pas mund ti
bashkngjiten dhe Bullgaris. Novicoff ju krkoi kshtu t pranonin bashkngjitjen.
Data: 1881, maj, nga Konstandinopoja, Margariti drejtuar Karaxhianit, letra e tret e muajit
maj 1881, nga Konstandinopoja

143

Burimi: 1881, 31 maj, Jash, karaxhiani drejtuar Giks

T gjith gazetart e Konstandinopojs dhe gazetart perendimor te drguar jan ne favour t
rumunve (korespondenti i Times nga Londra krkon nj kopje t Momoriumit me prioritet pr
publikim). T gjitha gazetat me pas riprodhuan Memoriumin. Shtupi grek, i vetmi, akuzon
konsullin austriak n Janin q ka paguar firmat me tre lira, dhe se fshatrat dhe qytetet e
prmndura n Memorium nuk jan rumun, delegatt nuk jan t zgjedhur dhe gnjeshtra t tjera
t shpifura. Grekt jan t alarmuar. Gazeta e Janins dhe korespondencat q atje thon se bandat
rumune rriten dhe se ndr shefat e tyre sht dhe nj vajz 17 vjecare, e motra e Leonida Hagibira
nga San Marina e ciloa, n vitet 1878-1880 vinte vrdall si nj revolucionare anti-osmane n
Epir, Thesali dhe Maqedoni me nj band prej 280 personash, me mbshtetjen n lek t
Kumunduros dhe t komiteteve athinase. Pas vrasjes s Hagibiras, e motra militon pr shtjen
rumune. Gazetat greke ankohen se turqit drgojn kundr rumunve krer shqiptar t cilt s
fundmi bashkohen me ta.
Data: 1881, maj, Konstandinopoj, Margariti drejtuar Karaxhianit, letra e katrt e muajit maj
1881, nga Konstandinopoja
Burimi: 1881, 31 maj, Jash, Karaxhiani drejtuar Giks
Nga sa kuptoi Margariti nga bisedat me ambasadort dhe turqit, e vetmja mundsi shptimi
shte kundrshtimi me arm. Margiriti e priste Gikn prpara se tju krkonte turqve lejimin e
armatosjes s rumunve pr rezistenc. Mendohet tju krkoj turqve t prfundojn persekutimin
e shqiptarve dhe ti prdorte pr rezistenc s bashku me rumunt e Pindit. I lutet Giks t bje
nj udhtim n Konstandinopoj dhe ti bind turqit t lejojn rezistencn shqiptaro-rumune, sa me
kshilla aq dhe me influencn t ciln e gzon. Rumunt refuzuan t ngrihen kundra turqve, por
turqit do t dyshonin nj rebelim t till n qoft se rumunt do t kmbngulin t bashkohen me
shqiptart.
Data: 1881, maj 24, Vangheli Dimitriu Buti nga Konstanca pr Karaxhianin
Burimi: 1881, 31 maj, Jash, Karaxhiani pr Gikn
N Kiustenge u refugjua para nj jave I. Vretu, president ii Komitetit t cultures shqiptare n
Konstandinopoj s bashku me Pandeli Sotirin sekretarin e ktij Komiteti. Ata u aratisn nga
Konstandinopoja pa pashaporta pas kapjes s Abdyl Frashrit i cili luftoi me Dervish pashain n
Shqiprin e siprme, n baz t korespondencs q jug jet u bn arestime t antarve t Lidhjes
shqiptare n Prevez, Janin, Berat dhe Konstandinopoj. Pr kt arsye shum vet t cilet ishin
n korespondenc intime me komitetin ekzekutiv t Lidhjes s Prizrenit, si ata t dy, u aratisn.
Data: 1881, maj, letra e par e marr nga Vretu nga Konstanca nga ana e Karaxhianit n datn
24 maj
Burimi: 1881, 31 maj, Jash, Karaxhiani drejtuar Giks
Vretu krkon mbrojtje dhe ndihm nga qeveria rumune nprmjet Karaxhianit. Deklarat pr
vretun dhe Pandelin: n vitin 1881 ndihmuan Margaritin dhe Karaxhianin, i bashkangjitn n

144

planin e tyre secret. Shqiptart shkruajn me alfabetin e shpikur nga Vretu, ai sht shum i
dashur nga bashkatdhetart e tij, sht elenist i mire, di turqisht, jo gjuht kulte evropiane.
Pandeli flet dhe frngjisht. Ju bn shrbime t mdha Margaritit dhe Karaxhianit n vitin 1880
dhe i bashkuan n planet e tyre secrete pr t punuar sbashku. Domethn meritojn ndihm.
Karaxhiani i shkruajti Dimitrie Brteanut, i cili pranoi ti ndihmonte dhe ju prgjigj nprmjet
Bordeanut se i kishte dhn instruksione Opreanut n kt drejtim, q tju ofronte miqve shqiptar
mikpritje dhe lehtsira.
Data: 1881, maj, letru e dyt e mar nga Vretu nga ana e Karaxhianit drguar nga Konstanca
n 30 maj
Asnjnjeri nuk id ha asnj prkdhelje, ka ndrmnd t vij me Pandelin n Bukuresht, t
krijoj nj gazette shqiptaro-francez dhe nj komitet. Karaxhiani i rekomandon Giks ti takoj n
Bukuresht n mnyr q t mare sa m shum sqarime.
Data: 1881, maj
Burimi: 1881, 31 maj, Jahs, Karaxhiani drejtuar Giks
Para se t nisej n Bukuresht, Karaxhiani takoi mbretin Carol (aga), i cili ishte shum i
interesuar pr shtjen rumuno-shqiptare. Mbreti i krkoi ta informonte nprmjet Giks, sepse
sht koha t veprojm
Data: 1881, 29 maj, Margariti drejtuar Karaxhianit
Burimi: 1881, qershor, 6, Jash, Karaxhiani drejtuar Giks
Nj turk i cili n vern e vitit 1880 i prezantoi Karaxhianin dhe Margaritit Mahmud Nedin
pashait it ha Margaritit se nuk firmohet konventa sepse nuk erdhi delegacioni vllah. I krkoi ti
jepte urgjentisht Osman pashait, minister i lufts dhe marshall i oborrit, nj kopje te Memoriumit
n gjuhn turke.

145

Data: 1881, 31 maj, Jash, Karaxhiani drejtuar Giks

Burimi: 1881, 31 maj, Jashi, Karaxhiani drejtuar Giks
Ka humbur kontaktet, mendon se sht n Berlin, pasi kish qn n Konstandinopoj, ku nik
kish mbritur ende pas Margaritit dhe nuk di ku ti shkruaj.
I bn rezymen e letrave t Margaritit q ta niste atje ku duhej, domethn mbretit Carol I
(letra duke filluar nga data 12 maj 1881). N lidhje me refugjimin e Vretut dhe Pandelit n
Konstanc. N lidhje me mundsin pr ti ndihmuar. I kujton Giks letrn e vitit t shkuar n t
ciln Vretu i bnte elozhe Giks dhe varte shpresat te ai. U ofrua tja prezantonte. Qllimi kryesor
i ksaj letre ishte t msonte n qoft se Gika kishte apo jo ndrmnd t shkonte n
Konstandinopoj dhe, n qoft se po, kur, q t mund ti shkruante Margaritit t most a priste dhe
t punonte vet ne qoft se nuk shkonte, rast ne t cilin do t ishte mir q Gika ti drgonte disa
letra rekomandimi. Insiston pr nj prgjigje t sakt.
Mendimi i Giks q t zgjidheshin sa m shum rumun q atje si agjent pr t propaganduar
shtjen rumune sht shum e mire dhe sht rasti pr tu realizuar. Ishte moment q Gika ta
bindte D. Brtianun t ekzekutonte kt. Disa emra mund ti furnizonte Margariti i cili i dinte m
mire gjrat atje.
Fragment secret n gjuhn greke: sht mire q Gika ta bind mbretin Carol (i koduar aga),
sepse ata po vonojn. Para se t nisej nga Bukureshti, Karaxhiani u takua me mbretin, i cili ishte
shum i interesuar pr kt shtje. Mbreti i kerkoi ta informonte nprmjet Giks, sepse ishte
koha t vepronim
Data: 1881, 2 qershor, Margariti drejtuar Karaxhianit
Burimi: 1881, qershor, 6, Jash, Karaxhiani drejtuar Giks
E diel, 31 maj, delegatt arumun i dhan Sulltanit nj peticion n gjuhn turke i cili mendoi
se nuk ishte mire ti priste personalisht dhe jut ha t vinin nga data 2 qershor ditn e mart pr t
marr prgjigjen e Sulltanit (relation Margariti).
N lidhje me Vanutellin i cili e krkon cdo dit prsa i prket shtjes s bashkimit, q nga
dita kur dgjoi pr mbrritjen e delegacionit, do t takoheshin n datn 2 qershor. E lajmroi n
datn 1 qershor n redaksin Courrier dOrient.
Data: 1881, qershor, 6, Jash, Karaxhiani drejtuyar Giks
Burimi: 1881, qershor, Jash, Karaxhiani drejtuar Giks.
Para se t nisej nga Bukureshti, Karaxhiani u takua me mbretin, i cili ishte shum i interesuar
pr kt shtje. Mbreti i krkoi ta informonte nprmjet Giks sepse shte koha t veprojm.
Karaxhiani bn prsri krkesn q Gika ti komunikonte n qoft se shkonte n
Konstandinopoj n mnyr q t informoj Margaritin dhe delegatt rumun t cilt e presin, t
bindur q ai mund t bj gjithcka pr shtjen tone n rrethanat aktuale.
T gjith ambasadort me prjashtim t atij moskovit ju thon fshehtasi se Fuqit do t
ktheheshin me lehtsi n qoft se vlleht pinden do t arganizonin nj rezistenc sado t vogl,

146

duke ln nj thirje dhe duke ngacmuar ushtrin greke n at mnyre q t shpallej n shtup dhe
keshtu ambasadort do t kishin nj pretekst t ktheheshin. Ambasadort ngulin kmb q kjo t
bhet shpejt, ndrkoh q ata presin n Konstandinopoj.
Memoriumi i drejtuar ambasadorve dhe ministrave turq u prkthue dhe n turqisht dhe u
publikua n t gjitha gazetat turke (Osmanli, Mekit, Tergiumanui Hakikat etj. ) si dhe peticioni
drejtuar Sulltanit. Gazetart turq mbshtesin shtjen rumune, ndrsa turqit ezitojn organizimin e
forcave rumune dhe armatosjen e tyre pr rezistenc q t mos e psojn si e psuan me
shqiptart. Karaxhiani trembet se nuk do t mbshtesin nj rezistenc t armatosur.
Margariti shkruan se paria e Lidhjes shqiptare jan shum t persekutuar nga qeveria osmane.
U arestua dhe Mustafa beu i Janins, shqiptari m i pasur i Epirit dhe antar i Komitetit ekzekutiv,
t cilit mund ti gjinden dhe ndonj letr nga Karaxhiani me rastin e nj misioni atje, por sidomos
n Krispi, por letra e pare nuk le dyshime sepse ishte n favour t idese q rumunt t ngelen nn
udhheqje turke gjat kohs q shqiptart dshironin kryengritje kundr turqve s bashku me
rumunt. N qoft se nuk do ishte kapur Abdyl Frashri se bashku me lidert e tjer shqiptar,
rumunt do ti mernin armt nga ata, sipas marveshjes s vers se vitit 1880, tani punt kan
ndryshuar sepse shqiptart ngeln pa udhheqs, disa u kapn, disa u shprndan. Marveshja ishte
vetm kundr bashkangjitjes por turqit e morn vesh pr t dhe kishin frik t mos transformohej
ne nj aleanc anti-osmane. Margariti nuk mer prsipr tju krko arm turqve q m, os dyshohet
pr qllime revolucionare. Ju sht shmangur marveshjeve t shkruajtura me shqiptart
Gika mund t kish br dicka n Konstandinopoj, duke u mbshtetur te besimi i madh dhe
simpatia q kan turqit per t.
Margariti i lutet Giks ta kshilloj n lidhje me k t takohet, me k t konsultohet dhe kujt ti
hapet.
Krkon ti thuhet n qoft se mbreti Carol kshillon apo planifikon dicka, sepse t tjert
vonohen n marrjen e vendimeve ose i marrin prgjysm.
Karaxhiani esht i mendimit se nga ato 190. 000 franga t disponueshme pr kisha dhe
shkolla, gjusma t prdoret pr organizimin e rezistencs. Kt mund ta bje vetm aga i madh.
N vern e vitit 1880, n Rom, u trajtua dhe shtja e kishs pr makedonrumunt. Meqnse
nuk u arrit t njmarveshje pr tu dhn nj qrkore patriarhve n lidhje me dhnien e liris t
meshrimit n rumanisht dhe pr tu mos penguar shkollat, u mendua s bashku me Margaritin dhe
arumun t tjer t kalonin n katolicizm ashtu si dhe bullgart e Trakis dhe Maqedonis, por
vetm ne qoft se nuk do arinin t mernin aksarhatin pr rumunt. Prshkruan prpjekjet n Rom
(me kryeministyrin e Paps, ata i shkruajtn t drguarit n Konstandinopoj Vanutelli, u
prpunuan dokumenta, t cilat i ka Margariti. Mbreti Carol ishte n djeni pr kt n dimrin e
vitit 1880, kur e priti Karaxhianin dhe miratoi gjithcka. Tani delegacioni u zgjodh, eksarhati do t
krkohet seshpejti, si do bhet me tratativat pr bashkim me katolikt sepse Papa, njerzit e tij dhe
Vanutelli morrn gjithcka seriozisht.
Margariti nn trusnin Vanutellit. Ndoshta do ta prdorin, sepse do te jet favour t shpress
pr bashkimi. sht nj komedi e vrtet, sepse duke u zgjedhur delegacioni, katolicizmi ngelet n
suspension.

147

Krkon srish mbshtetje pr Vretun i cili pret ndihm n Konstanc.

Data: 16 qershor 1881
Burimi: Margarit drejtuar Karaxhianit, 1881, 16 qershor, nga Konstandinopoja, prgjigje pr
letrn e Karaxhianit t dats 8 qershor 1881
Romunt, ish kaak jan gati t bhen adept t shtjes rumune dhe rezistent antigrek.
Maragriti ndrhyn te Safet dhe Servet pashai dhe ministri i jashtm pr tu krkuar t
rekomandojn te pashai i Janins prfaqsuesit e rumunve dhe t organizoje rezistencn e tyre.
Nga qyteti Tuani Noi kam marr letra dhe me thuhet se rumunt, ish kacak, kane
deklaruar mbeshtetjen e interesave t racs dhe toks s rumunve t Vlahohorit, jan t gatshm
t kundrshtojn me armt grekrit n qoft se do vijn tju marrin dhe tju pushtojn vendin e
tyre, por ju duhet drejtues dhe organizim, e cila nuk mund t bhet vetm me njerz t drguar
nga jasht. Gicn dhe Mihun do i nis t shtunn e ardhshme dhe do ju jap disa lek, me kushtin q
t punojn seriozisht, n qoft se nuk do t mundet t bjn pun t madhe. Nesr dhe pasnesr do
t krkoj t takohem me Servet dhe Safet pashn dhe ministrin e jashtm, q tju krkoj t
rekomandojne pran pashait t Janins prfaqesues t cilt do t shkojn posht pr t drejtuar dhe
organizuar rezistencn e rumunve, dhe n qoft se do arij t mar rekomandimin punt do t
shkojn mir.
Data: 1 korrik 1881
Largimi i Ion Giks pr n Londr, si i drguar i jashtzakonshm dhe ministr fuqiplot i
Rumanis (1 korik 1881 1 mars 1891)
Data: 1881, rreth dats 20 korik
Burimi: 1882, 23 qershor, Jash, Karaxhiani drejtuar Giks
Rreth dats 20 korrik 1881, Karaxhiani dhe Margariti marin mngjesin me mbretin Carol I t
cilin e sigurojn se do ken lajme rreth rezistencs s arumunve t Thesalis, ndrsa Mbreti
premton se do drgoj ekspert n teren. Pa e ditur ata, diplomacia turke n Janin kish br
planin pr t hequr qafe Lign shqiptare dhe marveshjen e paprfunduar t rumunve t Pindit .
T dy t autorizuarit e Mbretit (?) evituan t takonin Margaritin i cili shkoi n Konstandinopoj,
ku mbriti n datn 4 gusht 1881 dhe mori vesh se cfar kishte ndodhur.
Data: 1881, 4 gusht
Burimi: 1882, 23 qershor, Jash, Karaxhiani drejtuar Giks
Margarit mbrin n Konstandinopoj dhe mer vesh ndryshimin negative t qndrimit t
turqve. Pas largimit nga Konstandinopoja delegatt formuan nj grup prej 1000 kacaksh, t cilt
m pare ishin grekofil, t cilt duhet t bnin nj lloj proteste me arm n kufijt e rinj. I
pyetur nga rumunt n lidhje me qndrimin ndaj ksaj nisme, pashai I Janins krkoi

148

informacione nga Konstandinopoja, dhe m pas u prgjigj q qeveria osmane do t lejoj

rezistencn dhe cdo veprim kundr grekrve vetm n baz t nj marveshjeje paraprake dhe nuk
do I sulmoj 1000 kacakt t cilsuar nga ai si grabits vetm n rastin se do I dorzoheshin
autoriteteve turke dhe do ju ofrohet amnisti, qe t mos krijohet prshtypja q po drgon bigada
kundr ushtris greke pr t pushtuar teritoret e dhna.
Por pashai I Janins I tradhtoi arumunt t cilt donin ti kundrviheshin me arm grekrve,
turqit arestojn rreth 180 kacak dhe m pas vrasin nj pjes t madhe t tyre, t mbijetuarit u
refugjuan te grekrit, duke dorzuar armt autoriteteve t Greqis dhe m pas t Thesalis. Pashai
shfajesohet duke thn se sht vepruar kundr urdhrave t tij dhe premton se 180 kacakt nuk do
psojn asgj.
Data: 1881, dimr
Burimi: 1882, 23 qershor, Jash, Karaxhiani drejtuar Giks
N dimrin e vitit 1881, Karaxhiani msoi se Mbreti Carol I sht i mrzitur q nuk pati
rezisestenc, dhe n nj mbledhje t Akademis Rumune, mbreti ju tregua disi i ftoht sikur un
dhe Margariti, disa msues, mund t udhhiqnim dhe ushtrin. Kjo pun, e kam thn, nuk sht
pr Margaritin, as pr disa msues, por pr politikant e Rumanis, t meren ata mekt pun dhe
n mnyr radikale, t len msuesit me msuesin.
Data: 1881, para Krishtlindjeve
Burimi: 1882, 23 qershor, Jash, Karaxhiani drejtuar Giks
Para krishtlindjeve, Margariti u njoftua me telegraf nga Urechia pr tu nisur nga Bitola n
Bukuresht pr t informuar qeverin Rumune. Pakujdesia e ksaj thirje ishte vshtir pr tu
justifikuar para pashait t Bitols t cilit Margariti i kishte mohuar vazhdimisht vartsin e tij nga
qeveria Rumune. Bhej fjal pr nj intrig, e provokuar nga nj msuese, Antonescu, e
preferuara e V. A. Urechias dhe e dashura e konsullit rumun n Selanik, burim detaje qesharake
si vepra politike. Margariti kishte njoftuar se nuk bnte detyrn profesionale. Konsulli e akuzoi
se bnte politik austriake dhe shum fmijllqe t tjera. Urechia e thiri pr t dhn nj raport
t shkruar pr tu mbrojtur. Sturdza i tha I. Brtianut i cili i transmetoi Urechias t linte t qet
Margaritin, sepse qeveria nuk ka asnj lidhje me shkollat e Maqedonis.
Margariti njohi n vapor, n udhtimin e tij nga Selaniku pr n Konstandinopoj, rrugs pr
n Bukuresht, ish ambasadorin osman n Paris, Veli Pasha Geretli Mustafa pasha, babai i t cilit
ishte prej 30 vjetsh guvernatori i Krets. Margariti i lutet Giks t ndrhyj pr tu emruar
guvernator i Shqipris n vend Dervish pashait, ky emrim do t ishte shum avantazhos pr
shtjen e rumunve t jugut. Dhe n lidhje me kt, thot Karaxhiani, i jam lutur dhe un dhe
zoti Margarit zotit Sturdza tju shkruaj. Shum gjra jane t mira, por nuk bhet gjithcka dhe
cfar ju shkruaj jan shtje delikate dhe kam frik mos ju krijoj ndonj problem, duke ju
shkruajtur ne kt mnyre sepse nuk kam si t di, si thoshte i ndjeri Eliade.

149

Data: 1882, 30 mars

Burimi: 1883, 19 prill, nga Jashi, Karaxhiani drejtuar Giks
Margariti i shkruante Karaxhianit se shkolla rumune ka ber progrese t mdha sidomos n
Krushov, Mulovishte, Vllahoklisur, Grebeni, la Minciu (Mecovo), Lak, dhe gjithandej vetm
n nj vit e gjysm, aq sa dhe un cuditem. Ky progres i rumanizmit e detyrohet sa Apostol
Margaritit, aq dhe fitores n, por dhe protests s delegatve n Konferencn e Konstandinopojs,
nga e cila kan nisur dhe turqit t na konsiderojn si komb t vecant dhe na pranojn si antar n
kshilla dhe krkuan nga zoti Margarit t rekomandoj nga nj rumun si antar t kshilleve
shkollore n Selanik, Bitola, Janin dhe Prizren gj t ciln e bri.
Data: 1882, maj
Burimi: 1882, 23 qershor, Jash, Karaxhiani drejtuar Giks
Iani Vreto, refugjati i cili kisht br nj Komitet kulture n Bukuresht, shkoi n Egjipt,
formoi atje nj komitet, mblodhi 6000 franga dhe 600 lira turke. N muajin maj t vitit 1882, duke
u larguar nga Egjipti, ndaloi disa dit n Dardanele, u takua me antar t Lidhjes shqiptare t
arestuar n vitin 1881. Takoi Mustafa pashain nga Vlora, Omer be Vrionin dhe Mustafa beun nga
Janina, ai i cili s bashku me Abdyl Frashrin shkoi n Rom, Paris dhe Londr pr shtjen
shqiptare. Karaxhiani i lutet Giks t ndrmar ndonj veprim n favor t shqiptarve t gjendur
n burg n Arabi, Dardanele, Selanik, Bitola, Prizren, Janin dhe Prevez. Shqiptart do t
vlersonin mbshtetjen rumune, e cila do t isht nj e mir e madhe pr rumunt e jugut.
Data: Ion Gika drejtuar Karaxhianit 11 qershor 1882. Karaxhiani i prgjigjet nga Selaniku n
1882, 21 qershor.
Burimi: 1882, 21 qershor, nga Selaniku, Karaxhiani drejtuar Giks, prgjigje.
Karaxhiani i gzohet interesit t Giks pr shtjen arumuno-shqiptare dhe instruksionet q
jep pr tju hapur vesht Evrops.
I shkruajti Salim beut, vllait t Abdyl Frashrit n Konstandinopoj, t cilin e ka njohur n
udhtimin e tij npr Shqipri dhe Thesali.
I shkruajti dhe Vretut.
Margariti i shkruajti nga Janina se t afrmit e t burgosurve e rrethuan me shum simpati kur
ju shkruajti si Gika po punon pr lirimin e tyre.
Karaxhiani i krkoi Sturdzas ti jepte Margaritit instruksione pr t punuar n kt drejtim, gj
t ciln Sturdza e kishte premtuar qysh prej Krishtlindjeve.
Gika sht i mendimit se do t ishte mire q Omer be Vrioni, Mustafa Pashai nga Vlora,
Mustafa beu nga Janina dhe Abdyl be Frashri t shkojn n Londr ose n Paris dhe t punojn n
shtyp. Port gjith jan t burgosur, tre t part n Dardanele i katrti n Prizren ose Bitola. U
joshn nga Assim pasha i janins n Prevez, nn pretekstin e kshillimit t nj invazioni shqiptar
n Greqi, dhe m pas u arestuan dhe u drguan n Konstandinopoj nga ku u shprndan n vende
t ndryshme. Shqiptart nuk kan shum intelektual, belert e pasur jan analfabet.

150

Nj ose dy n qoft se do t lirohej nga burgu do t mund t bnte at q m shkruani. Prandaj

n qoft se nuk do mundet t lirohen t gjith, t paktn t punohet pr t liruar ata t konsideruar
m pak fajtor nga qeveria turke.
Sipas Margaritit, i cili u miqsua me t n vapor dhe t cilin e mori n shtpin e tij n
Konstandinopoj, Veli Pashai, i biri i Mustafa Ghiritlit, i foli seriozisht, duke i thn se, hert a
von, Turqia do t himbasi provincat n Evrop dhe duhen prgatitur punt q n at moment ti
pushtojn rumunt me shqiptart. Pr t arritur kt qllim ai (Veli Pashai) i tha Margaritit q n
qoft se do t mund t bhej guvernatori i Shqiprise shtje ishte e zgjidhur. Mund t prgatis
gjithcka ne pak koh. Margariti i foli pr Ju dhe behej fjal q Margariti tju shkruante t punonit
si dini por vetm q mund t bhet guvernator vetm pr kt arsye. Astu q ai ( (Veli Pasha) nuk
besoj t vij n Londr ose Paris t punoj nprmjet shtypit; ai do t prgatis punt n Shqipri,
si njerzit ashtu dhe t prgatis depozita armsh dhe municionesh pr nj kruengritje t pastr
kombtare, jo si ajo e viteve t shkuara, kur drejtimin e kishte qeveria dhe nga e cila shqiptart
nuk ditn t marin asnj prfitim.. Pr kt Karaxhiani foli me Margaritin, por pr kujdesje nuk
gjeti nj mnyr ti shkruaj n Giks.
Karaxhianii komunikoi Margaritit fjalt e Giks n lidhje me nj mision n Londr dhe Paris
dhe ju lut t punonte n kt drejtim. N lidhje me cfar do ndodhe do i shkruaj Giks m pas.
Data: 1883, 19 prill, nga Jashi, Karaxhiani drejtuar Giks
Burimi: 1883, 19 prilli, nga Jashi, Karaxhiani drejtuar Giks
N vitin e ikjes s tij te Pashai i Janins, Karaxhiani pati nj takim me Ion Gikn n
Bukuresht, n hotel. E trishtoi deklarata e Giks sipas s cils N qoft se nuk bhet gj n
Maqedoni dhe njerzit nuk duan t prqafojn rumanizmin, qeveria duhet t mbyll shkollat
rumune t Maqedonis.
Kritika politiks shkollore rumune t Ballkanit. Karaxhiani i tregoi se ministri P. S. Aurelian
dhe drejtori Tocilescu nuk ju prgjigjen raporteve t inspektorit Margarit dhe duken t ashpr me
shkollat e Maqedonis, t cilat do t ishin gati ti mbyllin. Minstra dhe drejtor t ndryshm nga
ministria e kulteve dhe shtjeve publike nuk njohin shtjen arumune dhe nuk shohin vecse
shpenzimet e medha t bra me shkollat e Ballkanit, shpenzime t cilat do t ishte e preferuar,
thon ata, t bhen pr shkollat n vnd, dhe jo pr disa rumun pas shtat malesh dhe shtat
detesh. Akuzon autoritetet se prpiqen ta bjn Margaritin t heq dor nga inspektorati, t
paralizojn aktivitetin e shkollave dhe t arihet drejt mbylljes s tyre, duke br ekonomi pr
vndin ato 80. 000 franga t cilat u jepen cdo vit shkollave t Maqedonis, Epirit dhe Thesalis.
Propozime pr prmirsim. Komisioni i t treve. Prej pothuajse dy vjetsh (1881), i krkuar nga
Margariti, Karaxhiani ju adresua ministrave t Punve publike me propozimin pr tu krijuar nj
komision prej tre personash kopetent, por jo politik, t cilt t administrojn fondin vjetor prej
80. 000 frangash, t mbajn lidhjet me inspektorin e shkollave dhe t bj raporte vjetore pr
Ministrin. Krijimi i komisionit do t shmangte shum situata t pa dshiruara:
1) karakteri i prhershm i komisionit, n kontrast me ndryshimet e shpeshta t ministrave dhe
drejtorve, do t ofronte vazhdimsi n njohjen e shtjes dhe n aktivitet;

151

2) do t evitohej paraqitja e qllimshme e lidhjeve t drejtprdrejta, prfshi korespondencn

zyrtare, midis autoriteteve shtetrore, ministrore ose diplomatike rumune dhe insepektorit
shkollor, i cili ka ngjallur dyshime, duke e vn n vshtirsi Margaritin. Guvernatori i Bitols i
shprehu Margaritit n dhjetor t vitit 1882, se sht i varur nga Bukureshti i cili e thret me urdhr
(incidenti Len, consullli n Selanik, i cili tha se bnte politik austriake n Turqi gafa e Urechias
i cili i krkoi Lenit ta thriste me telegraf n ministrin e Kulteve n Bukuresht ose inspektimi i
parlamentarit Ptrlgeanu n shkollat e Maqedonis i njoftuar me telegraf nga Len ). Margariti
replikoi se bhet fjal pr shumat e lna me testamente pr shkollat dhe t administruara nga
institucione (kulturore ose bamirsie) t kontrolluara nga qeveria rumune. Guvernatori u tregua i
kuptueshm por e paralajmroi se ndonj tjetr ndoshta nuk do t jete i till dhe do ta dyshoj pr
spiunazh.
Karaxhiani foli pr komisionit e t treve si me Mbretin direkt ashtu dhe me Dimitrie Sturdza
nprmjet i komunikonte Mbretit situatn, si dhe koht e fundit me ministrin P. S. Aurelian, i cili
vendosi t bnte nj referat pr Kshillin e Ministrave dhe i krkoi propozime pr njerz.
Propozoi Pencovicin, P. Rioreanu, i treti pas Aurelianit, duhej t ishte Princi Dimitrie Gika, por
Karaxhiani u kundrvu, sepse binte n sy. Tocilescu i tha se nuk bhet asgj pr ngritjen e
komisionit dhe se kjo shtje e shnjt do t mbetej srish si nj bela mbi kokn e eMinistrave
dhe Drejtorve t cilt do t vijojn n Ministrin e Kulteve dhe do t degjenerohej.
Karaxhiani elozhon Ion Gikn sepse i dha nj shtys shtjes arumune duke br, nprmjet
ndrmjetsimit te mbreti Carol I, t mundur formimin e delegacionit t prfaqsuesve t popullit
rumun t Turqis i cili protestoi kundr bashkangjitjes me Greqin t dy provincave rumune,
protest e dshtuar, por e cila bri, nprmjet firmave t mbledhura nj fillim lvizjeje kombtare
kolektive, e cila po jep rezultate.
Duke kuptuar mir shtjen arumune dhe cfare rezultatesh mund t jap n t ardhmen
Ion Gika ftohet t mundohet, pr sa koh sht n Bukuresht, pr formimin e komisionit t t
treve, i cili do t bht personi moral i cili t prkujdeset nprmjet avokatve t mdhenj t
Rumanis q t marr 260 mij verdhushkat, t lna me testament nga ana e shum rumunve
maqedonas dhe t cilat prdoren pr mirmbajtjen e shkollave greke n turqi duke mos br
asnjnjeri asgj.
Comitetui makedo-rumun i krijuar n Bukuresht n vitin 1880 dhe i transformuar me ligj nga
parlamenti n person moral ishte nj fiksion dhe u mbyll pasi provokoi, nprmjet friks s
dyshimit pr invazion t fshatrave rumun t Turqis me profesor dhe agjent propagande
rumune, nj invazion me profesor grek, t paguar nga qeveria greke dhe komitetet greke, n
kto fshatra (nga 2 msues dhe 2 msuese). Do t ishte mir q personi moral i cili ishte Komiteti
makedorumun t zvndsohet nga komisioni i t treve i propozuar tani, duke u evituar n kt
mnyr korespoindenca e shkollave me Ministrin.
N mbyllje t ksaj letre, e fundit e llojit t saj krkuese Karaxhiani donte t
prezantontegjndjen e punve te rumunt e Turqis, duke br nj histori t shkurtr t vetdijes
kombtare dhe kulturore t arumunve. Dashuria pr culture te arumuny sht shum e madhe,
pr kt arsye nuk ka m shum se 10% analfabet n cda fshat, t gjitha fshatrat kan shkollat e

152

tyre. N Epir, Maqedoni dhe Thesali shkollat m t mira me profesort m t mire jan shkollat e
rumunve, por ato prdorin gjihn greke. Elenizmi n Turqi e mbshtesin dhe e kan mbshtetur
gjithmon rumunt, dhe patriott m t mdhenj grek kan qn dhe jan rumun. Deri sat
mos nis lvizja rumune, patriotizmi I rumunve t Turqis ishte shum I madh, porn kuptimin
tradicional, grek. Prandaj shkollat e para t hapura n Maqedoni ishin si nj bomb ashtu pr
rumunt, si dhe pr grekt, dhe kundrshtart e pare t shkollave rumune ishin rumunt e qytetit.
Persekucionet kundr profesorve dhe priftrinjve t rumunizuar filluan si nga ana e rumunve,
ashtu dhe nga ana e priftrinjve, ierarhve dhe turqve t nxitur nga ierarht, t cilat jan akoma
president n kshillet e rrethit dhe t qyteteve dhe autoritetet turke u jan n dispozicion kur ju
thon se filan person duhet thirur dhe duhet arestuar. N mnyr t vecant ierarht grek i kan
persekutuar vazhdimisht profesort dhe priftrinjt rumun, edhe pasi qeveria osmane autorizoi
funksionimin e shkollave dhe kishave rumune. Karaxhiani prshkruan format e persekutimit nga
ana e ierarhve grek: presione pr pengesn e shkollave rumune pr t mar me qera ndrtesa,
largimi nga kisha i prindrve t cilt cojn fmijt n shkollat rumune duke i konsideruar si
romano-katolik.
Bashkangjitja e Thesalis i ndau srish komunitetet arumune n dy kampe: konservatort e
helenizuar dhe nacionalist rumun. Sipas nj letre t Margaritit t dats 30 maj 1882 shkolla
rumune ka br progrese shume t mdha sidomos n Krushov, Mulovishte, Vllahoklisur,
Grevena, Mecovo, Lak dhe ngado vetm pr nj vit e gjysm, aq sa dhe un cuditem. Ky
progres i rumanizmit i detyrohet sa Apostol Margaritit aq dhe fitors s Plevns dhe protests s
delegatve n Konferencn e Konstandinopojs, nga e cila filluan dhe turqit t na konsiderojn
komb t vecant dhe na pranojn si antar n kshilla dhe kan krkuar nga Z. Margarit q t
rekomandoj nga nj rumun si antar i kshilleve shkollore n Selanik, Bitola, Janin dhe Prizren,
gj t ciln dhe e bri.

153

DIJETARI NIKOLAE IORGA, LUFTTAR KONSEKUENT PR RINGJALLJEN DHE

PAVARSIN E SHQIPRIS
Dr. Daniela Busha
Instituti i Krkimeve Historike "Nicolae Iorga
Me kalimin e kohs, interesi rumunve pr Ballkanin ka qen konstant dhe, n kt drejtim,
historiografia na jep prova konkluduese t qasjeve n kt fush t Bogdan Petriceicu Hasdeut, t
V. A. Urechias, t A. D. Xenopolit dhe veanrisht, t dijetarit Nikolae Iorga, mbshtetsit e njohur
t popujve t Ballkanit dhe hulumtues t palodhur n drejtim t evidentimit e t drejtave t tyre
historike.
Humanist i shklqyer, historian me fam ndrkombtare, antar i Akademis Rumune dhe
organeve t tjera t ngjashme n botn e prkushtimit shkencor, profesor n Universitetin e
Bukureshtit, themelues, mes tjerash, i Institutit pr Studimin e Evrops Jug-Lindore, i Institutit e
Studimeve Bizantine, i Institutit e Historis Botrore ose i Shkolls rumune n Franc, redaktor i
gazetave dhe revistave t ndryshme, Nicolae Iorga ishte ai q hapi nj drejtim t ri hulumtues t
historis s popujve t Ballkanit, me nj prmendje t veant t popullit shqiptar.
Nga hetimet n arkiva, libra, studime dhe artikuj t specializuar, komunikime n Akademin
Rumune, kurse universitare, konferenca, mbajtur n Athenaeum Rumun ose Salla Dalles n
Bukuresht dhe n vend, Nicolae Iorga u dedikua me mirkuptim dhe dhembshuri historis s
shqiptarve, duke treguar shum shpesh padrejtsit me t cilat shqiptart u prballen pr shkak t
pushtimit t huaj dhe luftn e tyre pr t afirmuar identitetin e tyre kombtar.
N mnyr q t thelloheshin krkimet e s kaluars t popujve t Ballkanit, si dhe gjithnj e m
shum t dihej se far prfaqson kjo zona gjeografike edhe nga pikpamja historike, Nicolae
Iorga do t themelonte n vitin 1914, Institutin pr Studimin e Evrovps Juglindore bashk me
gjeografin Gheorghe Murgoci dhe historianin Vasile Parvan. Si nj dshmi e interesit t veant pr
Shqiprin, pavarsia e s cils sapo kishte qen shpallur, dijetari rumun filloj nj seri kursesh n
Institutin e ri, me titull Shqipria dhe Rumania. Nj kurs pr historin e Shqipris - nnvizonte
shkenctari q n fillim, - nuk sht i pazakont ose befasues ktu, n Bukuresht, ku lidhjet me
territorin shqiptar dhe racn q banon n kt territor dhe q n kt moment sht n gjendje t
organizoj nj shtet, jan nga lidhjet tona m t vjetra. I lm natyrisht me nj an marrdhniet e
gjakut q mund t ekzistojn mes nesh dhe ata; ata, si trashgimtar autentik dhe ekskluziv, prsa
i prket pastrtis s racs, t elementit ilir dhe ne, trashgimtar, n kt an t Danubit, t
elementit trak dhe, prsa i prket atyre prtej Danubit, q u prkasin t njjtit element trak- nj pjes
t arumuneve t przier me nj element t fort ilir. Por, edhe n qoft se nuk do ishte kjo przierja
rumune mes racs trake dhe racs ilire, lidhjet jan aq t forta se vet shqiptart nuk jan pasuesit e
ilirve, duke folur nj dialekt ilir, por jan pasardhs t racs ilire, duke folur nj gjuh q rrjedh
nga dialekti trak. 200

200

N. Iorga, Rumania dhe Shqipria. Leksion mbajtur me rastin e hapjes s Institutit pr Studimin e Evrops JugLindore n datn 31 ianuarie 1915, Vlenii de Munte, 1915, f. 3-4.

154

Duke ripar nj seri momentesh nga historia e prbashkt t shqiptarve dhe rumunve, Iorga
thekson rndsin e qasjes s tij, si kursi i par n historin e Shqipris, objektivi i t cilit ishte pr
t nxierr n pah lidhjet q ekzistonin mes nesh dhe shqiptarve gjat periudhs kur kombsia e
tyre dhe e jona ishin fiksuar plotsisht, kur, pr kt arsye, mund t thuhet se ekzistonte nj popull
shqiptar, megjithse ai nuk kishte nj jet politike dhe nj aktivitet letrar dhe kulturor t tij, ashtu
edhe nj popull rumun, i cili kishte ditur si t fitonte nj jet politike dhe kulturore vetm t tij...
201. Rrjedhimisht, historiani rumun prfundon: Lidhjet tona me shqiptart nuk jan as t reja, as t
pakta, as uniforme, por shum t vjetra, duke filluar para se t ishte specifikuar kombsia njerit ose
tjetrit nga kto popuj, jan t vazhdueshme, t larmishme dhe mjaft t rndsishme edhe pr nj
popull edhe pr tjetrin.202
Nuk ishte hera e par q shkenctari rumun ishte marr me historin e ktij kombi. E kishte br
edhe n vitin 1912 n nj libr t titulluar Rumania, fqinjt e saj dhe qshtja e Lindjes, ku ai
shprehu mbshtetjen pr veprimet e shqiptarve kundr regjimit e Konstandinopojs q do t onin
n pavarsin e Shqipris nj vit m von, por edhe n vitin 1913 n historin e kushtuar popujve
ballkanike: Masat e pamenduara q morn turqit e rinj kundr privilegjeve t vjetra tatimore dhe
ushtarake t shqiptarve - tha Nicolae Iorga - madje edhe kundr alfabetit latin t cilin ata e
prdornin prej kohsh dhe tani turqit dshironin ta zvendsonin me alfabetin arab, iritoi tani gegt
verior dhe malsort katolik, fqinjt e tyre.203. Problemi sht diskutuar m n hollsi n n
punimin e botuar n vitin 1915, Historia e Lufts Ballkanike (leksione t mbajtur prsri n
Universitetin e Bukureshtit). Duke iu referuar prpjekjeve t turqive t rinj pr t rivendosur
mbretrin n bindjen e saj t plot n t gjitha krahinat t varrura prej saj.204 Iorga beson se ata
injorojn nj realitet t rrezikshm pr stabilitetin e perandoris dhe se shqiptart kurr nuk kan
njohur/pranuar kurr asnj urdhr nga qendra dhe as detyrimin absolut q t binden ktyre urdhrave.
Ata synonin t ishin zotrinj n tokn e tyre dhe n zakonet e tyre mijvjeare.205. T njjtt turq t
rinj, t cilt Iorga i akuzonte se nuk para e njihnin zhvillimin historik ", propozonin futjen e disa
elementeve unifikuese" pr t forcuar unitetin e shtetit osman - feja dhe shkrimi arab. Letrsia e re
shqiptare, lindur n shekullin e nntmbdhjet, ku nj rol t rndsishm e ka patur shoqria
Drita n Bukuresht, e cila ka kontribuar n mnyr vendimtare, n formimin kulturor t
shqiptarve, ka prdorur alfabetin latin, ndryshe nga veprat letrare, dokumentet dhe
korrespondencat e vjetra t cilat prdornin alfabetin grek. Por pikrisht ky aspekt dukej i
dyshimt n syt e sunduesve t Konstandinopojs, t cilt dshironin t impononin shkrimin arab,
gj e papranueshme nga pikpamja e shqiptarve. Fakti se Shqipria ishte orientuar, nga pikpamja
gjeografike, jo drejt Lindjes, por drejt Perndimit 206 duhej t ishte i qart pr ata sundues.

201

Ibidem, f. 4.
Ibidem, f. 9.
203
Idem, Historia e shteteve ballkanike n epokn moderne, Vlenii de Munte, 1913, f. 362.
204
Idem, Historia a lufts ballkanike, Bukureshti, 1915, f. 41.
205
Ibidem, f. 42.
206
Ibidem, f. 43.
202

155

N Historia e shteteve t Ballkanit n epokn moderne, cik me leksione t mbajtura n

Universitetin e Bukureshtit, si ai vete i quajti, dhe t botuar n vitin 1913 te Vlenii de Munte,
Iorga hedh drit mbi momentet m t rndsishme t hapsirs dhe insiston n lidhjet e ngushta
midis banorve n veri dhe n jug t Danubit, pavarsisht nga fati q kan pasur n histori dhe n
luftn e prbashkt pr emancipimin kombtar nga sundimi osman. N versionin francez t ksaj
sinteze, botuar nj vit m von n nj prpjekje pr t rritur ndrgjegjsimin dhe pr opinionin
publik evropian, dhe jo vetm n historin e shtetit t ri, Iorga theksonte prmasat dhe rndsin e
krizs ballkanike 1912-1913 pr t ardhmen e popullit shqiptar. Ai deklaroi se n dhjetor 1912 n
Konferencn e Londrs fuqit e kan njohur pavarsin e Shqipris, duke hedhur posht iden e
krijimit t nj krahine shqiptare e varur nga sulltani, ide luftuar nga shqiptart n kongresin e tyre
n Trieste207.
N vitin 1919, nj koh vendimtare pr fatin dhe ekzistencn e shtetit shqiptar, Nicolae Iorga
botonte edhe nj punim tjetr t ri t titulluar Brve histoire de l'Albanie. Autoriteti, kompetenca
dhe objektiviteti i shkenctarit e njohur rumun ishin t nevojshme pr t informuar edhe njher
pjesmarrsit n Konferencn e Paqes n Paris, por edhe publikun e gjer mbi t drejtat historike t
popullit shqiptar. N sintezn e shkurtr, por shum bindse, duke sjell si argument dokument
me nj vler t pakontestueshme historike, Iorga mbron n mnyr shum bindse t drejtn e
shtetit shqiptar pr nj ekzistenc t pavarur, pavarsi dhe sovranitet, brenda kufijve t tij. N fakt,
qllimi i autorit, i deklaruar n Parathnie ishte pr t'i shrbyer shtjes kombtare dhe drejtsis
me t ciln sht e lidhur aq ngusht, q do komb duhet t ket vendin e tij n jetn materiale dhe
shpirtrore e t gjith njerzimit, t qytetrimit vet.208.
Komunikimet n Akademin Rumune - nj ose dy n muaj - leksionet n Universitetin e
Bukureshtit, n Shkolln e Lufts, n Akademin Tregtare nuk jan veprimtarit me ndikimin m t
madh arsimor q kishte marr prsipr Nikolae Iorga. Kontakti me nj publik m t gjer dhe m t
larmishm u sigurua nga konferencat n Bukuresht dhe n vend, t mbajtura n mjedise dhe
rrethana t ndryshme, por edhe nga konferencat q plotsonin zakonisht udhtimet e tij vjetore
jasht vendit, duke prfshir ktu edhe ato q mbante rregullisht n Sorbonne q nga viti 1923. Kto
ishin mundsi po aq t mira pr t br e njohur historin e rumunve dhe t popujve t Gadishullit
Ballkanik (pr shembull, nj n prill 1928-s ishte e kushtuar historis s Shqipris dhe banorve
t saj).
Dshira e sinqert pr t shtrnguar lidhjet me shqiptart dhe interesi pr thellimin e krkimeve
n fushn e historis s tyre formuan arsyet kryesore pr t themeluar nj institut dhe pr t ndrtuar
nj vend, n Sarand, nj vendbanim t bukur n detin Jon, pran Butrintit, q u bn publike n
konferencn e 7 dhjetorit 1934, n Salln Dalles, konferenc q kishte titullin Krkime historike n
Shqipri. Konceptuar sipas modelit t Shtpis Rumune n Venedik, Instituti do t ishte nj vend t
rndsishm pr debate shkencore, pr forcimin e lidhjeve me arumunt e Shqipris, por edhe nj
vend prits pr studentt dhe msuesit nga Rumania, q do t vinin pr t studiuar arkivat shqiptare
ose gjurmt e kohs s lasht nprmjet grmimeve arkeologjike. Iorga u prfshi n mnyr aktive
207
208

Historia e shteteve ballkanike n epokn moderne, f. 371.

Idem, Brve histoire de l'Albanie, Bucarest, 1919, f. 1.

156

n pasurimin e biblioteks s institutit, duke drguar nj numur t madh prej botimeve dhe veprave
t rndsishme personale dhe t autorve t tjer, t cilat i kishte bler me fondet personale n
librarit e Bukureshtit. Pr fat t keq, dshira e shkenctarit pr t br nj udhtim n Sarand dhe
t gjallronte institutin kan mbetur vetm nj qllim dhe kjo pr arsye objektive.
Shkenctari Nicolae Iorga, n vetvete nj institucion, si karakterizohet nga nipi i tij, Andrei
Pipidi, ishte kshtu si dshironte vet t ishte: nj njeri i aksionit, nj njeri i dinamizmit t madh,
nj prani e prditshme n problemet e qytetit, nj mbrojts i popujve t vogla, sidomos t atyre n
Ballkan dhe nj mik dhe prkrahs i popullit shqiptar.
REFERIME
Tregtia e jashtme e Rumanis me vendet e Evrops Jug-Lindore (1878-1914), Shtpia botuese
Oscar, Bukuresht, 2009, f. 227.
Ndryshime territoriale dhe politike n Evropn jug-lindore midis Kongresit t Berlinit dhe Lufts s
Par Botrore (1878-1914), Shtpia botuese Paideia, Bukuresht, 2003, fq. 321.
"Tjetri autentik ". Bota rumune n letrsin e udhtimeve (1800-1850) (bashk-autor), Shtpia
botuese Oscar, Bukuresht, 2010, f. 246.
Rumunt dhe gjeopolitika e fuqive t mdha 1718-1918 (koordinatore dhe bashk-autore), Shtpia
botuese Oscar, Bukuresht, 2009, f. 305.
Fjalor historik i lokaliteteve nga rrethi Olt. Qytete, Shtpia botuese Alma, Craiova, 2006-2009
(bashk-autore), vllimi 4.
Fryma ideologjike dhe institucionet e shtetit modern- shekujit XVIII-XX. Modeli evropian dhe
hapsira rumune (bashk-autore dhe koordinatore). Shtpia botuese Oscar, Bukuresht, 2007, f 326.
Lufta e Krimes - 150 vjet nga fundi i ksaj lufte (bashkautor), Shtpia botuese Istros, Braila, 2006,
fq. 322.
Shoqria rumune midis modernit dhe ekzotikut, e pasqyruar nga udhtart e huaj n fillim t
shekullit XIX (1800-1847), Shtpia botuese Oscar, Bukuresht, 2005, f. 400 (bashkautore)
Qyteti rumun dhe bota rurale. Realitete lokale dhe perceptime e evropjane n fund t shekullit
XVIII dhe n fillim t shekullit XIX, Shtpia botuese Istros, Braila, 2004 (bashkautore), fq. 183.
Udhtar rumun n Perndim (koordinator Nicholas Bocsan dhe Ioan Bolovan), Instituti Kulturor
Rumun, Cluj-Napoca, 2004, f. 308 (Daniela Busha - bashk-autore)
Instaurimi i totalitarizmit komunist n Rumani (23 gusht 1944 - 24 shkurt 1948) Shtpia botuese
Cavallioti, Bukuresht, 1995, botimi i dyt, i rishikuar dhe i plotsuar, Shtpia botuese Cavallioti
Bukuresht, 2002 (bashkautor), f. 319.
Udhtar t huaj rreth vendeve rumune n shekullin e XIX-t, seri e re, vll. VII (1857 - 1861),
Shtpia Botuese e Akademis Rumune, Bukuresht, 2012, fq. 564 (koord. i vllimit, bashkautor)
Udhtar t huaj rreth vendeve rumune n shekullin e XIX-t, seri e re, vll. VI (1852-1856),
Shtpia Botuese e Akademis Rumune, Bukuresht, 2010, f. 814 (koord. i vllimit, bashkautor)
Udhtar t huaj rreth vendeve rumune n shekullin e XIX-t, seri e re, vll. V (1847-1851), Shtpia
Botuese e Akademis Rumune, Bukuresht, 2009, f. 752 (koord. i vllimit, bashkautor)

157

Udhtar t huaj rreth vendeve rumune n shekullin e XIX-t, seri e re, vll. IV (1841-1846),
Shtpia Botuese e Akademis Rumune, Bukuresht, 2007, f. 724 (koord. i vllimit, bashkautor)
Udhtar t huaj rreth vendeve rumune n shekullin e XIX-t, seri e re, vll. III (1831-1840),
Shtpia Botuese e Akademis Rumune, Bukuresht, 2006, f. 1020 (redaktor vol bashkautor)
Udhtar t huaj rreth vendeve rumune n shekullin e XIX-t, seri e re, vll. II (1822-1830), Shtpia
Botuese e Akademis Rumune, Bukuresht, 2005, f. 618 (ed. Daniela Busha, Paul Cernovodeanu)

158

SHQIPRIA DHE RUMANIA N LUFT PR LIRIMIN E TYRE KOMBTAR

PUSHTIMI TURK I BALLKANIT
Prof. as. dr. Bashkim JAHOLLARI
Departamenti i historis dhe i gjeografis
Fakulteti i Edukimit dhe i Filologjis, UK Fan S. Noli
Ballkani, si rajon gjeopolitik dhe kulturor i Evrops Juglindore, ka qen gjithmon nj ur
lidhse midis kontinentit t vjetr dhe Azis. Pushtimi i tij nga Perandoria Otomane u fillua prej
sulltan Muratit I n vitin 1354 dhe vazhdoi deri me prfundimin e sundimit t sulltan Mehmetit II
n vitin 1481. Shkak i zgjatjes pr m shum se nj shekull i periudhs s pushtimit t ktij rajoni
ishin si karakteristikat gjeografike ashtu edhe ato demografike t tij.
Pr shkak t t trashgimis s hershme historike dhe formimit t saj etniko-fetar, popullsia e
ktij rajoni nuk i ndrpreu asnjher prpjekjet e saj pr tu liruar nga Perandoria Turke deri n
fund t ekzistencs s saj. Pjes e ktyre prpjekjeve ishin dhe luftrat pr lirim kombtar t
Rumanis dhe Shqipris.
T dy kta popuj, t prbashkt midis tyre, kan ndodhjen n skajet e ktij rajoni t trazuar, n
kufijt e athershm t Perandoris Otomane. Si rezultat i ksaj pozite, presioni i Turqis mbi ta ka
qen i hershm, prandaj populli rumun dhe ai shqiptar ishin ndr t part q e kundrshtuan
zgjedhn turke.
Fillimet e qndress s popullit rumun dhe shqiptar kundr pushtimit turk
Q n vitin 1395, princi i Vllahis, Mircea i Vjetri, me qndresn e tij antipushtuese, detyroi pr
her t par nj sulltan turk, Bajazitin, t kalonte Danubin dhe t ndeshej me t n fushn e
Rovins.
N shekullin pasues, Janosh Huniadi, i quajtur pr shkak t prejardhjes s tij Kalorsi i Bardh
i Vllahis, vojvod i Transilvanis dhe mbret regjent i Hungaris gjat periudhs 1446-1453, s
bashku me Gjergj Kastriot Sknderbeun, prijsin e arbrve, frenuan ekspansionin osman drejt
perndimit dhe mbrojtn kufijt lindor t kristianizmit, duke br q kjo periudh t cilsohet si
kundrmsymja e Krishterimit dhe kta prijs t njihen jo vetm n Ballkan por m gjer.
Gjat ksaj periudhe, n vitin 1459, princ Vladi III i Vllahis, u b tmerr i turqve, ndrsa
sovrani Stefani i Madh i Moldavis u rebelua ndaj sulltan Mehmetit II duke mos i paguar harain.
Gjat ksaj periudhe, pas epoks s lavdishme t Sknderbeut (1444-1468), n viset shqiptare
pushtuesit osman, pr t rifituar pozitat e humbura, filluan t ushtronin dhun e terror t papar.
Nisi periudha e pushtimit t gjat turk, s cils popullsia shqiptare iu kundrprgjigj me kryengritje
t herpashershme. Ecuria e ktyre kryengritjeve, si pjes e lvizjes s prgjithshme pr lirim
kombtar t popujve t Ballkanit nga armiku i prbashkt, u ndikua mjaft edhe nga faktort e
jashtm. N kt mnyr, kur Franca hyri n luft kundr Turqis n vitin 1494, kryengritjet
shqiptare morn hov. Por, mbas nj viti, me heqjen dor t Francs nga lufta, turqit prfituan pr t
rritur goditjen kundr shqiptarve. Po ashtu edhe n vitin 1499, kur n luft kundr Turqis hyri
Venediku, n viset shqiptare shprtheu kryengritja. Por, n vitin 1502, si pasoj e disfatave t

159

psuara, venedikasit lidhn paqe me Turqin duke i ln shqiptart t vetm prball armikut. Pas
katr vjetsh, m 1506, turqit pushtuan qytetin e fundit shqiptar, Lezhn, duke i dhn fund
periudhs s lufts lirimtare antiturke, t filluar nga koha e Sknderbeut. Megjithat, edhe n
periudhn e mvonshme, qndresa e armatosur shqiptare kundr sundimtarit t huaj vazhdoi.
Tashm ajo zhvillohej, prgjithsisht, n zonat malore t vendit, duke i hapur probleme jo t vogla
Ports s Lart, e cila, nga ana e saj, prdori forma t ndryshme asimiluese, si ishte dhe politika e
dshtuar pr islamizimin e shqiptarve.
Egrsia e pushtimit turk dhe reagimi rumun e shqiptar
N kt periudh synimi i Turqis ishte shndrrimi i Detit t Zi n nj liqen t brendshm t saj.
Pr t realizuar kt synim t saji m 1476 Vllahia, m 1538 Moldavia dhe m 1566 Transilvania u
vun nn dominimin e Ports s Lart. Megjithat, pr shkak t pozicionit t tyre gjeografik, t
ndodhura n kufijt e perandorive m t mdha t kohs, principatat Danubiane nuk u bn kurr
pjes e ksaj Perandorie. Ato u quajtn shtete vasale t Ports, sepse ishin t detyruara ti
paguanin hara sulltanit, megjithse ruanin pavarsin e tyre n t gjitha fushat prve asaj t
jashtme.
Pr shkak t pozits s tyre gjeografike, Principatat Danubiane jo vetm kan qen t prfshira
n luftrat e Fuqive t Mdha me Perandorin Osmane, por jan br dhe vendtakim i kulturave t
ndryshme evropiane. Prej ktyre kulturave popujt e ksaj zone, gjat shekujve morn ant m t
mira dhe i kombinuan me kulturn tradicionale. Nj ndikim t veant n ringjalljen shpirtrore
kombtare rumune pati periudha e Rilindjes Evropiane, gjat s cils u evokuan rrnjt romake t
ktij populli. N fillim t shekullit XVI, n manastirin e Obodit t Vllahis filloi punn tipografia e
par e Ballkanit, e cila ishte sjell nga Venediku. Botimet e saj ishin tekste fetare me germa cirilike;
m 1508 u botua meshari dhe m 1512 Ungjilli i par. Botimi i par n rumanisht u b n vitin
1604, ndrsa Bibla e Sherban Kantakuzenit, e vitit 1688, mbahet si prmendorja e par e gjuhs
rumune. N Transilvani gjat periudhs 1520-1600, u shtypn 364 libra. Gjurmt e periudhs s
Rilindjes jan t dukshme edhe sot, sidomos n arkitekturn dhe stilin e ndrtesave, t kishave,
katedraleve dhe manastireve.
Nj figur me mjaft rndsi pr historin rumune t asaj kohe ishte Mihai Vitezaul ose si njihet
ndryshe Mihail Trimi. N fillim t shekullit XVII, ky princ mundi t bashkonte, ndonse pr nj
periudh t shkurtr, tri Principatat danubiane, duke e br mbretrin e tij pararendse t shtetit t
sotm rumun.
Gjat ktij shekulli jeta ekonomiko-shoqrore e principatave ishte nn sundimin e bojarve, t
cilt si zot t toks, duke prdorur angarin e fshatarve fituan pasuri t mdha, me t cilat blen
tituj dhe privilegje tek sulltani. N kt periudh, si rezultat i rivaliteteve t hershme klanore,
shprthyen dy luftra civile n Vllahi dhe ndodhn turbullira t mdha n Moldavi. N kto luftra
ndrklanore, nj pjes e bojarve krkuan ndihmn e komunitetit grek t Stambollit. Nj gj e till u
shfrytzua nga Porta e Lart pr t prforcuar pozitat e veta gjat periudhs n vazhdim, kur
perandorit austriake dhe ruse po shfaqeshin si rivale krcnues t saj n Evrop. Gjat viteve 17111821 n drejtimin e Principatave, qndruan tetmbdhjet princa me prejardhje nga dymbdhjet

160

familje t ndryshme, prej t cilave vetm dy ishin me origjin rumune, nj ishte shqiptare, ndrsa
pjesa tjetr ishin familje greke nga lagja Fanar e Stambollit. N kt mnyr kjo pjes e historis
rumune sht cilsuar si periudha fanariote.
N 12 luftrat Ruso-Turke t zhvilluara deri n fund t viteve 1800, Perandoria Ruse synonte,
midis t tjerash, zotrimin e Detit t Zi dhe Danubit. Trupat e saj pushtonin her pas here
prkohsisht Principatat, duke u par nga nj pjes e bojarve vendas si lirimtar, ndrsa nga t
tjert si pushtues. Pr shkak t rndsis gjeostrategjike, Katerina e Madhe e Rusis n bisedimet e
fshehta me Jozefin II t Austris, n vitin 1782, vendosn t bashkonin Moldavin dhe Vllahin n
nj shtet t pavarur, q do t shrbente si zon e ndrmjetme midis dy perandorive, por kjo nuk u
realizua.
Meqense situata ndrkombtare ishte br prsri e favorshme pr Shqiprin, n shekullin
XVII, lvizjet lirimtare rifilluan me hovin e mparshm. Fillimisht u prfitua nga lufta turkovenedikase, pr shtjen e Krets, n vitet 40, ndrsa m von nga lufta e Perandoris Turke
kundr koalicionit austro-veneto-polak. Por, meqense kto kryengritje ishin t izoluara nga njratjetra dhe pa armatimin e duhur, ato nuk e realizuan dot qllimin prfundimtar, duke br q fundi i
shekullit XVII t prmbyllte periudhn gati 200-vjeare t lvizjeve lirimtare shqiptare, kur si
vatra kryesore t rezistencs ishin krahinat malore dhe forc kryesore luftarake u bn malsort e
krishter, t udhhequr nga krert e kuvendeve lokale.
Shekulli XVIII, vazhdimi i luftrave lirimtare
Shekulli XVIII, solli ndryshime t mdha politike jo vetm brenda Evrops, me revolucionin
francez t 1789-1799, por edhe n kolonit britanike prtej oqeanit, me Luftn Amerikane pr
Pavarsi, 1775-1783. Nn ndikimin e tyre, n kt shekull dhe at n vazhdim, shprthyen nj seri
lvizjesh me karakter demokratiko-liberal, q i dhan fund sistemit t monarkive absolute dhe
koloniale.
Ballkani i ksaj periudhe ishte n nj gjendje mjaft t vshtir, pr shkak t luftrave q
zhvilloheshin n kto territore dhe krizs s prgjithshme q kishte mbrthyer Portn e Lart.
N mesin e shekullit XVIII, popullsia e Principatave, e sapoliruar nga bujkrobria, ishte
thuajse trsisht fshatare dhe n gjendje t mjeruar ekonomike. Megjithat, q prej vitit 1774, pas
paqes s Ports s Lart me Rusin, atje po ndjehej nj frym relative liberalizmi dhe rritje e
ndrgjegjes kombtare rumune, q gjeti shprehje n gazeta t tilla, si Korrieri i Moldavis, ndrsa
bojart e rinj t Bukureshtit, e mbanin veten si pasues t Volterit dhe Rusos.
Gjat gjysms s par t shekullit XVIII, shndrrimi i prons shtetrore t toks n pronn
feudale private dhe dobsimi i pushtetit qendror, fuqizoi ifligart shqiptar, q u njohn zyrtarisht
nga Porta si pari (ajan). Ata s bashku me ifligart m t vegjl t grumbulluar rreth tyre, formuan
elitn aristokrate feudale shqiptare t kohs, oxhaqet. T part e oxhaqeve, pasi fituan grada
pashallarsh e vezirsh nga pushteti qendror, t mbshtetur m tepr n fuqin e tyre ekomomike,
politike dhe ushtarake, po pushonin dalngadal s qeni funksionar t Stambollit dhe po
ktheheshin n qeveritar gjysm-autonom n pronat e tyre t zgjeruara, t njohura si pashallqet e
mdha shqiptare. Numri i ktyre pashallqeve u rrit sidomos n kohn kur Turqia ishte e zn me

161

luftrat kundr Persis, Austris dhe Rusis, duke hedhur nj hap t madh drejt bashkimit politik t
vendit, pas atij t shekullit XIV. Ndr pashallqet e mdha shqiptare m t rndsishmit ishin ai i
Bushatllinjve n Shkodr, q arriti krijonte t ashtuquajturn Konfederat Ilirike dhe i Ali Pash
Tepelens n jug, q u b streh e eteristve grek. Por, megjithat ato nuk arritn dot t hidhnin
hapin e tyre vendimtar, shkputja nga varsia e Stambollit. Themelet e tyre jo t forta ekonomike,
mungesa e unitetit brenda feudalve shqiptar, si dhe kushtet jo t favorshme ndrkombtare, bn
q n fillim t shekullit XIX ato t shtypen me arm nga pushteti qendror otoman.
Nacionalizmi rumun dhe shqiptar, nxits t lvizjeve kombtare
Gjat shekullit n vijim, ndodhn ndryshimeve t mdha n Ballkan. Napoleoni II e quajti
shekullin XIX shekulli i nacionalizmit, sepse pikrisht ai- pa t shfaqej ndjenja kombtare te shum
popuj, pr t cilt m par as q besohej se ekzistonin.209
Patriott rumun, t ndrgjegjsuar pr pozitn e favorshme gjeografike t vendit t tyre, n
tetor t vitit 1807, me an t nj memorandumi iu drejtuan pikrisht Napoleonit t Francs, pr ti
mbshteste n prpjekjet e tyre kundr regjimit t fanarit dhe pr krijimin e nj shteti t pavarur.
Rritja e mtejshme e ndrgjegjes kombtare bri q gjat viteve 1821 dhe 1848, n Moldavi dhe
Vllahi, t shprthenin kryengritje t cilat, ndonse dshtuan, luajtn nj rol t rndsishm n
prhapjen atje t pikpamjeve nacional-liberale.
N kt periudh potencialet patriotiko-intelektuale t Ballkanit ishin organizuar n shoqata t
ndryshme t fshehta, t cilat synonin organizimin e lvizjeve lirimtare. Ndr kto shoqata m e
rndsishmja ishte Filiki Eteria, antar t s cils ishin kryesisht t rinj grek t Fanarit dhe rus,
me n krye Aleksandr Ipsilantin II, pasardhs i gospodarve t mdhenj t Moldavis dhe Vllahis,
t cilt kishin tentuar t krijonin q n fillim t shekullit Mbretrin e Dacis. Situata n
Principatat ishte aq e favorshme, sa u mendua q kryengritja e prgjithshme e popujve t Krishter
t Ballkanit t fillonte ktu. M 22 shkurt, 1821, Aleksandr Ipsilanti, n krye t nj ushtrie t
prbr nga grek, serb dhe bullgar, pushtoi Jashin kryeqytetin e Moldavis. Ndrsa, bojari i
vogl vllah Tudor Vladimiresku, n krye t nj ushtrie fshatare, m 21 mars, hyri n Bukuresht. T
mbetura pa mbshtetjen e premtuar t carit, dy ushtrit duke mos i koordinuar veprimet e tyre ju
kundrvun njra-tjetrs, aq sa Teodor Vladimiresku u vra nga forcat etariste. N korrik 1821,
ushtrit turke rivendosn sundimin e tyre mbi Principatat.
Por, pavarsisht se dshtoi, kjo lvizje pati rndsin e saj. Ajo shnoi fundin e regjimit fanariot
n kto troje dhe fillimin e t historis s epoks moderne rumune. Nj situat e till, si dhe
dobsimi i Ports s Lart, bri q Rusia t rriste ndikimin e saj mbi Principatat. Me Konventn e
Akermanit, t vitit 1826, mbi ato vendosej kondominiumi ruso-turk, i cili vazhdoi deri n luftn e
radhs midis dy perandorive. Pas ksaj, Moldavia dhe Vllahia u pushtuan nga ushtrit e carit dhe u
bn protektorat i Rusis. Duke prfituar nga fryma liberale q filloi t mbizotronte n at
periudh, n kt periudh pati nj arritje mjaft pozitive, u hartuan kushtetutat prkatse t

209

L. Skndo, Rilindja shqiptare, revista "Popujt e Lir", gusht-shtator 1919.

162

Principatave, q u quajtn Rregullore organike. Ato ishin shprehje e modernizimit t shtetit dhe t
shoqris rumune.
Pinjollt e borgjezis s vogl, e cila n kt periudh ishte duke lindur, t ndodhur pr studime
n Perndim, u ndikuan mjaft nga idet prparimtare perndimore. Ata ndrronin nj shtet t
bashkuar, t pavarur nga Perandoria Osmane dhe ajo Ruse. Romantizmi i tyre politik, i prhapur n
mjediset qytetare, u materializua n programet e shoqrive t fshehta patriotike, m e rndsishmja
nga t cilat ishte shoqria Vllazrimi e Bukureshtit. Tribun e ideve prparimtare u bn e
prditshmja La Romania e Bukuresht dhe gazeta Dacia letrare e Jashit, t cilat s bashku me
aktivitete t ndryshme teatrale i shrbyen rritjes s ndrgjegjes kombtare rumune.
Revolucionit i tret francez, i shkurtit 1848, ndikoi n rritjen e lvizjeve nacional-demokratike
n mbar Evrops, aq sa viti n fjal ka hyr n histori si Pranvera e Kombeve. Por, n qoft se
jehona e tij u mirprit nga trsia e popujve t Ballkanit, ndikimi u reflektua n shkall t ndryshme
sipas pozits gjeografike, strukturs sociale, nivelit t zhvillit kulturor t secilit prej tyre. Ktu e ka
burimin ndryshimi n koh i efektit revolucionar gjat gjith shekullit XIX. 210
Antar t Qendrs revolucionare rumune, n Paris, morn pjes direkt n revolucionin
francez dhe menjher pas ktij eventi t rndsishm, u kthyen n trojet e tyre pr ta ndezur
situatn atje. M 27 mars, n Jashi t Moldavis, nj grup t porsa kthyerish nga Parisi, t kryesuar
nga Aleksandr Joan Kuza, me an t nj peticioni drejtuar princit, krkonin reformimin e
Rregulloreve Organike. Ai, jo vetm nuk i pranoi kto krkesa por e shtypi brutalisht kt lvizje
q zgjati vetm tre dit. N Vllahi, bojart liberal nn drejtimin e Nikolae Bableskut, edhe ky
pjesmarrs n Revolucionin e Parisit, m 9 qershor, me an t nj proklamate, krkonin heqjen e
protektoratit t huaj dhe bashkimin e Principatave. Princi, pasi e pranoi Proklamatn abdikoi, duke
e ln qeverisjen n duart e shoqats Vllazrimi. Por kjo situat nuk vazhdoi shum, sepse
ushtrit e Turqis dhe t Rusis e shtypn lvizjen. N kt periudh edhe popullsia rumune e
Transilvanis, e cila ndodhej n sundimin e Perandoris Hungareze, po organizohej n mbrojtje t
t drejtave t saj kombtare.
Mundja e Turqis, n luftn e radhs Ruso-Turke t vitit 1877, solli nnshkrimin m 3 mars
1878, t Traktatit t Shn Stefanit. Me an t ktij traktati, Ballkani bhej aren e realizimit t
kompromiseve t shumta territoriale. Por, i vetmi popull q dilte i humbur nga kto kompromiseve
ndr ballkanike, ishte populli shqiptar. Shqiptart jo vetm ngeleshin si m par, pa asnj t drejt
nn sundimin turk, por nj pjes e rndsishme e territorit t tyre aneksohej nga shtetet e huaja. M
10 qershor 1878, Kongresi i Berlinit, bri rishikimin e Traktatit t Shn Stefanit, por pa e ndryshuar
situatn pr shqiptart. N nj situat t till, patriott vendas thirrn nj kuvend t madh q ka hyr
n histori si Lidhja Shqiptare e Prizrenit, organet e s cils pr tre vjet me radh u bn
udhheqse t shtjes kombtare pr mbrojtjen e trsis toksore dhe bashkimin e vilajeteve
shqiptare n nj shtet autonom. Me prpjekjet e shumta t patriotve shqiptar u b i mundur
realizimi i pjesshm i synimit t par, ndrsa autonomia e viseve shqiptare nuk mundi t bhej dot
realitet.
210

G. Kastellan , Historia e Ballkanit , f. 254.

163

N Shqiprin e ksaj periudhe, pas rnies t Pashallqeve, nga pushteti qendror perandorak,
kishte filluar nj periudh e re centralizuese, e cilsuar si pushtimi i dyt osman. T
ashtuquajturat reforma t Tanzimat, t zbatuara nga Turqia, synonin forcimin e pushtetit qendror
dhe rimkmbjen e Perandoris t dobsuar nga prapambetja ekonomiko-shoqrore, sistemi
shtetror thellsisht shfrytzues e parazitar dhe kryengritjet e popujve t shtypur. Por, masat
shtrnguese t ktyre reformave rritn si nivelin e paknaqsis popullore, ashtu edhe at t krerve
feudal. Si rezultat, viset shqiptare u prfshin nga kryengritje t veuara, t cilat megjithse
penguan pr nj far kohe zbatimin e reformave t Tanzimatit, nuk arritn t shndrrohen n nj
lvizje t vetme mbarkombtare me program t prbashkt.
Nj situat e till kishte krijuar t gjitha kushtet kulturore, ideologjike e politike, q gjat viteve
30-40 t shekullit XIX, t kalohej n periudhn e Rilindjes Kombtare Shqiptare. Ndr detyrat
kryesore t ksaj periudhe me prmbajtje t re historike, ishin lufta pr lirimin e vendit nga
pushtuesit turq dhe bashkimi i viseve shqiptare n nj shtet t pavarur kombtar.
Dhjetvjeari i fundit t shekullit XIX, solli rritje t tensionet n Ballkan, pr shkak t shtjes
s autonomis t Maqedonis. N janar 1899, nprmjet Lidhjes s Pejs, patriott shqiptar, u
prpoqn ta kthenin lvizjen e armatosura lirimtare shqiptare, n luft pr autonomin e vendit.
Pikrisht n kt periudh ideologu i Rilindjes Shqiptare, Sami Frashri, nprmjet traktatit politik
Shqipria ka qen, sht e do t bhet, hodhi iden e madhe se autonomia shqiptarve nuk
jepej me dshir nga Turqia, ajo mund t arrihej vetm me forcn e armve.
Pavarsia e Rumanis dhe Shqipris, kurorzim ppjekjesh t mdha
Patriott rumun, n periudhn e mvonshme, u prpoqn t shfrytzonin prplasjen e radhs
midis Perandoris Turke dhe asaj Ruse n Luftn e Krimes t 1853-1856. Si rezultat i prpjekjeve
t tyre politiko-diplomatike, n janar 1859 u arrit krijimi de facto i Principatave t bashkuara,
q prfshinte Vllahin dhe Moldavin. Njohja e ktij bashkimi nga Fuqit e Mdha dhe Porta e
Lart u b m von, madje jetgjatsia e tij, sipas fermanit t sulltanit t vitit 1861, kushtzohej me
sundimin e princit Aleksandr Ion Kuza, i cili prdori si simbol flamurin tre ngjyrsh t Mihail
Trimit, pr t treguar se shteti i pavarur rumun duhej ti prfshinte t tre Principatat Danubiane.
Abdikimi i tij n shkurt 1866, bri q me ndihmn e Napoleonit III, Asamblea Kombtare t
shpallte mbret t Principats s Rumanis Karolin I, nj princ gjerman.
Pr t zgjidhur problemin e mbetur pezull t pavarsis, Karolit I, gjat Lufts Ruso-Turke t
viteve 1877-1878, ju desh t radhitej n krah t Rusis, duke lejuar fillimisht trupat ruse t kalonin
n teritorin rumun dhe m pas ti fuste trupat e veta n luft direkte prkrah forcave ruse n
rrethimin e qytetit Bullgar t Plevenit, ku Turqia u mund.
N maj 1877, Dhoma e Deputetve shpalli formalisht pavarsin e Rumanis, akt q u miratua
m von nga fuqit e mdha. Tashm, Rumania nga protektorat i sulltanit u b shtet i pavarur dhe
m 13 mars 1881, ajo u shpall mbretri konstitucionale.
N nntor 1905, krijimi n Manastir i komitetit t fsheht Pr lirin e Shqipris, synonte
organizimin e lvizjes pr lirimin e vendit nga zgjedha turke.

164

N jug t vendit, nga janari 1906, filluan ngritja e etave t armatosura patriotike, q do ta
luftonin pushtuesin jo vetm me pushk, por dhe me pen. Pr tu prmendur n kt periudh sht
lufta e Mashkullors, e cila jehoi n Shqipri si thirrje pr kryengritje lirimtare.
Patriott shqiptar, duke shfrytzuar lirit e kufizuara q jepte kushtetuta e re e xhonturqve,
formuan n qytete t ndryshme klube q kishin t shpallur kryerjen e veprimtarive kulturore, por q
n t vrtet u bn qendra t organizimit t lvizjes kombtare.
N maj 1912, n viset shqiptare po fillonte nj kryengritje e armatosur, e cila pr shkak t
pjesmarrjes, shtrirjes territoriale, fuqis ushtarake dhe rndsis politike, u shndrrua n
kryengritje t prgjithshme. M 8 gusht, qeveria turke i pranoi prgjithsisht krkesat e
kryengritsve, duke i hapur rrug autonomis s Shqipris.
N tetor t po atij viti, duke prfituar nga pozita e dobt e Turqis dhe gjendja e trazuar n
Ballkan, Serbia, Mali i Zi dhe Greqia, lan mnjan kontradiktat pr t formuar aleancn midis tyre
dhe filluan Luftn I Ballkanike kundr Turqis. Forcat ballkanike, pasi thyen keqas trupat e
Perandoris, hyn n territorin shqiptar duke larguar prej tij ato turke. N kt situat, patriott
shqiptar arritn n prfundimin se Turqia po e humbiste luftn. Pas ksaj, rreziku nga monarkit
ballkanike po bhej aq i madh sa mendimi i deriathershm i diplomacis evropiane, q Shqipria
duhej t mjaftohej me autonomin e saj, nuk kishte m vler. N kto kushte patriott e quajtn t
domosdoshm thirrjen e nj kuvendi kombtar, q do t vendoste pr fatet e vendit. Rezoluta e par
e pavarsis s Shqipris u hartua n Bukuresht n vitit 1912. M 28 Nntor t po atij viti,
Kuvendi Kombtar, shpalli Shqiprin shtet t pavarur. Ngritja nga Ismail Qemali e flamurit kuq e
zi t Sknderbeut, n Vlor, dshmonte pr rrnjt e hershme eurokristiane t ktij populli. Me kt
akt u sanksionua e drejta historike e shqiptarve pr t jetuar t lir e t pavarur krahas popujve t
tjer t Ballkanit.
Fillimi i shekullit XX, solli ndryshime edhe pr Rumanin. M 1 dhjetor 1914, asaj ju bashkua
dhe principata e Transilvanis, duke i dhn formn e shtetit kombtar modern rumun, t Rumanis
s sotme.
Prfundimi i periudhs s lvizjeve pr lirim kombtar dhe ndikimet reciproke rumunoshqiptare
Si rezultat i prpjekjeve mbi pes shekullore t popullit rumun dhe shqiptar, pr lirimin e tyre
kombtar, u krijuan dy shtete t pavarura: Rumania dhe Shqipria. Rruga e gjat dhe e
mundimshme pr lirim e ktyre dy vendeve, t ndodhur n t njjtn pjes t Evrops, n
gadishullin e Ballkanit, ka br q fatet e tyre jo rrall t ndrthuren.
N fillim t periudhs s lvizjeve pr lirim kombtar princi i Vllahis Janosh Huniadi, dhe
prijsi i shqiptarve Gjergj Kastriot Sknderbeu, luftuan s bashku pr t penguar deprtimin turk
n perndim t Evrops. M pas, megjithse pr shkak t kushteve specifike social-ekonomike dhe
shtet formuese t secilit vend, zhvillimet historike t Rumanis dhe Shqipris u sfazuan disi n
koh, ndikimet reciproke n lvizjet pr lirim kombtar t secilit vend kan qen t rndsishme.
Ndikim t madh pr kt ka luajtur kolonia e shqiptarve t Rumanis e themeluar n vitin 1595 n
pjesn perndimore t Vllahis, n provincn e Oltenis. Rreth 15 mij shqiptart e larguar nga

165

trojet e tyre pr ti shptuar egrsis s pushtimit osman, t ndihmuar nga i madh Mihai Vitezaul
Trimi, q mbahet si themelues i ksaj kolonie, duke u integruar plotsisht n shoqrin rumune,
gjat periudhave t mvonshme historike i shrbyen me besnikri ksaj shoqrie dhe lan gjurm n
t. Emra t shquar me prejardhje shqiptare, si Vasile Lupu, i njohur edhe si Vasile Albanezul apo
pjestar nga dinastia e Gjikajve, kan dhn kontribut t madh n lvizjen pr lirim kombtar
rumun. Nga ana tjetr, patriott e kolonis shqiptare, t frymzuar nga lvizja lirimtare rumune, u
bn nxits t ideve nacionaliste dhe udhheqs t lvizjes kombtare, q oi n brjen e Shqipris
shtet t pavarur.
REFERIME
Frashri, S., Shqipria ka qen, sht dhe do t bhet, Bukuresht, 1899.
Dodoni, V., Memoriet e mia, Bukuresht, 1930.
Grup autorsh, Historia e Shqipris, vllimi II, Tiran, 1965.
Dermaku, J., Rilindja Kombtare Shqipatare dhe kolonit shqiptare t mrgimitn Rumani dhe
Bullgari, Prishtin, 1983.
Castellan, G., Historia e Ballkanit, Tiran.
Frashri, K., Lidhja Shqiptare e Prizrenit, Tiran, 1997.

166

PAVARSIA E SHQIPRIS N DRITN E DSHMIVE RUMUNE T EPOKS

(1912)
Konf. univ. dr. STOICA LASCU
Fakulteti i Historis dhe Shkencave Politike
Universitatea Ovidius, Constana
Historia moderne e pasardhsve t ilirve t lasht sht prqndruar, pa dyshim, n krijimin e
shtetit shqiptar ideal, q ka udhhequr shum breza shqiptarsh, pr t ciln u flijuan shum patriot
dhe q u materializua, simbolikisht, m 28 Nntor 1912, ku nj grup shqiptarsh shpalli lindjen e
nj shteti t ri evropian.
Por strukturimit institucional t Shqipris211 i sht dashur nj shtatznsi e gjat dhe e
ndrlikuar, pr shkak t kushteve t veanta dhe, sidomos, kondicionimit t jashtm e interesave t
ndryshme nga Fuqit e Mdha n hapsirn gjeopolitike q jetonin, nga koht historike t vjetra dhe
jo pak t rrmbyera, shqiptart212.
Lindja e Shqipris pati nj jehon t gjer ndrkombtare213, e nxjerr n pah si e till n
historiografin (shqiptare, evropiane dhe n at t Ameriks s Veriut), n opinionin publik t kohs
211

Rreth historis s Shqipris u botuan n gjusmn e dyt t shekullit (m shum n Perndim) sinteza t numurta dhe
t vyeshme duke filluar nga Kristo Frashri, Histoire dAlbanie (Bref Aperu), f. e., Tirana, 1964 /373 pp. / (botuar
dhe n gjuhn angleze) dhe Nicholas C. Pano, The Peoples Republic of Albania, The Johns Hopkins Press (Series
Integration and Community Building in Eastern Europe), Baltimore, 1968 (XVI + 186 pp. ; h. /, deri te volumet e vitit
jubilar 2012 pr historin e Shqipris Robert Elsie, A Biographical Dictionary of Albanian History, I. B. Tauris,
London-Ne York, 2012 /480 pp. /; Nicola C. Guy, The Birth of Albania. Ethnic Nationalism, the Great Poers of orld
ar I and the Emergence of Albanian Independence, I. B. Tauris, London-Ne York, 2012 /VI + 388 pp. ; il., h. / (dhe
pothuajse njkohshm Sic! , botim n gjuhn shqipe: Lindja e Shqipris, Nacionalizmi Etnik, Fuqit e Mdha t
Lufts s Par Botrore dhe Lindja e Pavarsis Shqiptare. Shqiproi: Krenar Hajdri, Pegi, Tiran, 2012 /404 pp. /);
Andreas Hemming, Gentiana Kera, Enriketa Pandelejmoni (eds. ), Albania: Family, Society and Culture in the 20th
Century, LIT Verlag (Studies on South-East Europe. Bd. 9), ien-Berlin, 2012 /224 pp. /; Ndriim Kulla, 100 vjet
pavarsi, Plejad, Tiran, 2012 /208 pp. ; il. /; Stoica Lascu, Independena Albaniei n percepia opiniei publice
romneti (1912-1914), Editura Cetatea de Scaun, Trgovite, 2012 /508 pp. /; Aleksandr Meksi, 100 vjet pavarsi
kombetare. Album historik, Uegen, Tiran, 2012 /300 pp. ; il. /; Claudio Omiccioli, Storia e identit del popolo
albanese, Castel Bolognese (kol. Al cuore della storia), Itaca, 2012 /208 pp. /; Sokol Paukaj, Albania. Antropografia
degli anni 20. Prefazione din Antonello Biagini, Nuova Cultura, Roma, 2012 /176 pp. /; Roberto Morozzo Della
Rocca, Nazione e religione in Albania, Besa (kol. Astrolabio. Nr. 40), Nard, 2012 /232 pp. /; Jens Oliver Schmitt, Die
Albaner. Eine Geschichte zischen Orient und Okzident, Beck, Mnchen, 2012 /186 pp. /; Alfred Ui, Da un secolo
allaltro. Cento anni di storia dAlbania visti con gli occhi di un protagonista. Traduttore: Bani P., Orizzonti
Meridionali, Cosenza, 2012 /216 pp. /
212
Shiko m shum Arben Puto, Principes nationaux et internationaux dans lorganisation de ltats albanais, 19121914, n tudes balkaniques, XXIV, no. 1, 1988, pp. 49-59; Fatos Arapi, shtja shqiptare dhe kriza ballkanike,
Toena, Tiran, 2001 /390 pp. /; Kristaq Prifti, LIndpendance et ltat Albanais, n Acta Studia Albanica, no. 1,
2003, pp. 1-16; e tanishme Romeo Gurakuqi, Shqipria 1911-1914. Me parathnie nga Prof. Dr. Nevila Nika, UET
Press (kol. Scripta Manent. 11), Tiran, 2012 /254 pp. /.
213
xxx La crise balkanique de 1908 1912 et lIndpendance de lAlbanie. Premier colloque historique franco-albanais,
Paris, 28-30 octobre 1982 (Institut national des langues et civilisations orientales. Centre dtudes des civilisations de
lEurope centrale et du sud-est), Publications LanguesO, Paris, 1982 /86 pp. /; Arben Puto, Pavarsia shqiptare dhe

167

duke e msuar, nprmjet shtypit, pr ekzistencn e nj populli t lasht dhe t vuajtur shum n
historin i tij, popull nga zona ballkanike e Turqis Evropiane, pr drejtsin e idealeve dhe
aspiratave t saj kombtare-territoriale214. Por m shum se n vendet e tjera evropiane n
Rumani, hapat e liderve shqiptar dhe lufta rebele e bashkatdhetarve t tyr t krishter apo
mysliman, nuk pati vetm nj jehon jashtzakonshme, por u b, n nj koh t caktuar, dhe
shqetsimet e politiks s jashtme: Po, sht e vrtet q ne kemi nj dashuri t madhe pr
Shqiprin ka theksuar, m 1914, shefi i shtetit rumun si do t jet pr shembull dashuria midis
nunit dhe fijanit215.
Jan ndjenja t nxitura edhe nga ekzistenca n hapsirn shqiptare t qindra e mijra vllezr t
nj gjaku, arumunt krcelli meridional i rumunizmit, ruajtje etno gjuhsore e s cils ishte e
lidhur n at periudh, nga krijimi i nj shteti demokratik shqiptar, madje dhe si form konfederate,
i tipit zviceran: Kombi rumun, edhe ai fryt i parimit t kombsis dhe liris, prshndet
przemrisht principatn e re t Shqipris.. Me principatn e re, shkruan nj gazet nga
Bukureshti, nga nntori i 1912, na bashkon jo vetm simpatia q vetm identiteti i ngjarjeve
historike i vendosn midis kombeve, madje dhe t ndryshm, por na lidh nj popullat e madhe

diplomacia e fuqive t mdha 1912-1914, Tiran, 8 Nntori, 1978 /652 pp. / (dhe n frngjisht: 1982 /526 pp. /); Nicolae
Ciachir, Contextul european al proclamrii independenei de stat a Albaniei (1912), n Revista romn de studii
internaionale, XXVI, nr. 3-4, 1992, pp. 229-236; Arben Puto, Historia diplomatike e shtjes shqiptare 1878-1926,
Botimet Dudaj, Tiran, 2010 /354 pp. ; h. /, pp. 9-231.
Publikimet kryesore rreth shqiptarve dhe shtjes shqiptare, t njohura n rradht e opinionit publik evropian, t
dala n vitet 1911-1912, jan si n vijim: n rradh t par nj volum i vlersuar i M. Edith Durham, High Albania. A
Victorian Travellers Balkan Odyssey, aprut n 1911 /352 pp. /, i ribotuar n ditt tona me titullin: High Albania
(Illustrated Edition), The Echo Library, Teddington, UK, 2009 /222 pp. /; Oreste Buono, Rivendicazione della liberta
agli Albanesi. Conferenza tenuta nel circolo Garibaldi a Sciacca, Tip. De Pasquali, Licata, 1911 /30 pp. /; Ernest Jckh,
Im trkischen Kriegslager durch Albanien. Bekenntnisse zur deutsch-trkischen Freundschaft, Eugene Salzer,
Heilbronn, 1911 /142 pp. ; il., h. /; Lovro Mihaevi, Po Albaniji: dojmovi s puta, Matica hrvatska, Zagreb, 1911 /144
pp. ; h. /; Eqrem Bey Vlora, Aus Berat und vom Tomor, D. A. Kaion (Tagebuchbltter Zur Kunde der Balkanhalbinsel I.
Reisen und Beobachtungen. 13), Sarajevo, 1911 /168 pp. /; gjithashtu n vitin 1912 Oreste Buono, Gli albanesi di
fronte ai giovani turchi, Unione arti grafiche, Aquila degli Abruzzi, 1912 /47 pp. /; Francesco De Rada, Il movimento
albanese nel 1911 e sue vicende, Stabilimento tipografico moderno, Roma, 1912 /64 pp. /; mile Legrand,
Bibliographie albanaise, description raisonne des ouvrages publis en albanais ou relatifs lAlbanie, du XVe sicle
lanne 1900, par.. . Oeuvre posthume, complte et publie par Henri Gu s [Prface par Hubert Pernot], H. elter,
Paris, 1912 /VIII + 228 pp. ; portr., pl. /; Vico Mantegazza, Albania. Gli Albanesi. LApello allEuropa. Montenegro e
Albania. Scutari ei l suo lago. Durazzo. Valona e il suo lago. LEpiro. Gli Avvenimenti recenti. LItalia e lAlbania.
Con 17 illustrazioni e 4 carte, Bontempelli & Invernizzi Editori, Roma, 1912 /277 pp. ; il., h. /. ; Antonio Scura, Gli
Albanesi in Italia e i loro canti tradizionali. Prefazione di A. Julia, F. Tocci, Ne York, 1912 /VIII + 344 pp. ; il. / (i
rishtypur n vitin 1979, n Bologna: A. Forli) (n 1913-1914, ritmi i daljes s shkrimeve rreth problemit shqiptar dhe
lindjes s shtetit t ri evropian, do e ritet).
215
xxx Regele Carol partizan al pcii n Balcani. Interviev cu Regele Carol. Declaraiile fcute directorului ziarului Le
Matin [Deklarata t bra drejtorit t gazets Le Matin], d. St. Lauzanne, n Dreptatea, II, nr. 83, 31 mars 1914, p.
3.
214

168

arumune e cila, n shekuj dhe me lidhje t ngushta e vllazrimi, mbajti n supe, s bashku me
shqiptart, zgjedhn e skllavris m t rnd216.
Pr udhheqsit e lvizjes shqiptare kombtare, pr mijra shqiptar q jetojn n Rumani
(afrsisht 25. 000, sipas t dhnave q qarkulluan n shtypin e Bukureshtit) shteti q ka qen pr
ta nj atdhe i vrtet, ather kur nuk kishin ende prkrahjen e vendit t lindjes mbshtetjen
politike t Mbretris t udhhequr nga Karol I, jo vetm se ishte raportuar, por ishte konsideruar,
n kontekstin politik dhe t pcaktuar q: T gjith shqiptart i kan syt e drejtuara vetm n kt
komb. Rumania, q n rrethanat aktuale on nj politik aq t menur, sa q mendoj q nuk ka pr
t lejuar asknd t zvogloj as edhe me nj pllmb territorin e vogl shqiptar. Dhe prve ksaj,
shpresoj gjithashtu deklaroi, n tetor 1912, nj nga themeluesit t shtetit shqiptar, Ismail Qemal
Bey , q do t na ndihmojn t fitojm edhe ne autonomin, ashtu si ka ndihmuar dhe bullgart n
1878217.
Nga shtetit rumun, me nj t kaluar t pasur dhe t muar duke u nisur nga pozita e njohur si
fuqi rajonale, (por dhe e fuqizuar nga lidhjet familjare midis Shtpis Mbretrore n Bukuresht dhe
ato qendror-evropiane), ndihma ishte politike-diplomatike, madje n disa qarqe t opiniont publik
qarkullohej edhe nj ndihm e natyrs ushtarake: Rumania, e cila sht nj fuqi e madhe n
Ballkan, nuk ka pr t lejuar t lvizet asnj gur nga vendi i vet. Detyra e Rumanis sht t zgjidh
edhe shtjen shqiptare. Kryengritja shqiptare sht nj shtje ballkanike dhe n baz t
Marrveshjes s Paqes nga Bukureshti, lidhja midis shtjes shqiptare dhe Paqes e Bukureshtit
sht e qart. Prandaj, Rumania sht e obliguar t jap mbshtetjen ushtarake sundimtarit
shqiptar218.
xxx Albania autonom [Shqipria autonome], n Ordinea, V, nr. 1. 434, 20 nntor 1912, p. 1.
Buri, Cauza albanezilor. Interviul nostru cu Ismail Kemal Bey. -Poporul albanez fa de evenimentele din Balcani. Revendicrile acestui popor. -Toate privirile albanezilor sunt aintite la noi. -Un congres la Bucureti [Populli shqiptar
prball eventeve n Ballkan Krkesat e ktij populli T gjitha vshtrimet e shqiptarve jan drejt nesh], n Seara,
III, nr. 997, 23 tetor 1912, p. 3 material i prfshir n Stoica Lascu, Independena Albaniei (28 noiembrie 1912) n
cteva interviuri contemporane [Pavarsia e Shqipris n disa intervista bashkkohore], n Silviu Miloiu (ed. ),
Romnia n relaiile internaionale: diplomaie, minoriti, istorie. In Honorem Ion Calafeteanu (Universitatea
216
217

Valahia Trgovite. Facultatea de tiine Umaniste. Centrul pentru Cercetarea Istoriei Relaiilor Internaionale
Grigore Gafencu), Editura Cetatea de Scaun, Trgovite, 2010, pp. 82-83 (jan dhe 16 intervista t tjera t vitit 1912
fq. 75-104 , dhe kto t bera rreth problematiks t ktij studimi); recent, Idem, Contextul internaional al
proclamrii independenei Albaniei, n urm cu 100 de ani, n percepia opiniei publice romneti, [Konteksti
ndrkombtar i Pavarsis shqiptare, 100 vjet m par, n perceptimin e opinionit publik rumun], n Marusia Crstea,
Sorin Liviu Damean (coord. ), Romnii n istoria Europei (Rumunt n historin e Evrops), vol. I, Editura Cetatea de
Scaun, Trgovite, 2013, pp. 551-571.
218
Vezi Florin Anghel, Influene romneti n Albania prinului ilhelm de ied, 7 martie-3 septembrie 1914
[Influenca rumune n Shqiprin e princit ilhelm de ied ], n Revista istoric, Serie nou, V, nr. 5-6, 1994, pp.
487-494 (gjithashtu, nj material dokumentar i epoks: [Mircea dela Mare], Domnia prinului de ied [Sundimi i pricit
t ied-it], n Tribuna albano-romn, I, nr. 3 dhe 4, 1916, pp. 17-21; nr. 5, 15 martie 1916, pp. 9-10; nr. 6, 15 aprilie
1916, pp. 14-17; nr. 7, 1 mai 1916, pp. 10-11; tekst i riprpuneuar n formn e broshurs dy vjet me von, ksaj here me
firmn e autorit Teodor Cmpianu (Mircea dela Mare), Din Albania. Domnia Prinului de ied [Sundimi i pricit t
ied-it], Editura autorului. Tipografia Romnia, Bucureti, 1918 /32 pp. /).

169

Midis Danubit dhe Detit t Zi, por dhe midis Deti Egje dhe Adriatik theksonte, n 1914, nj
gazet influente e kohs, me lidhje t forta n qarqet politike nga Viena mund t ndodh vetm
far dshiron Rumania219.
x
Rreshtat e mposhtm prbhen nga nj sintez e problemit e shprehur dhe n titull ashtu si
ajo gjendet n disa nga faqet e shtypit bukureshtian t vitit 1912, viti i shpalljes s Pavarsis s
Shqipris.
1. Shqiptart formojn n Turqin Evropiane elementin m t vjetr etnik (nenviz.. n. ). Para
ardhjes s turqve n Evrop, ata u kthyhen t gjith n t krishter, por nj pjes e tyr prqafoi m
von muhamedanizmin. Me gjith kto ndjenja kombtare, solidariteti kombtar nuk u ndrpre pr
asnj moment, dhe as aspiratat dhe krkesat kombtare. Por ato, mundn t ndaloheshin dhe t
prangoseshin pr shum koh me mnyra t ndryshme, nganjher me forc dhe nganjher me
korupsion. Metoda e fundit u prdor m shum nga sulltani Abdul Hamid. Sistemi i tij mbshtetej
n dhnien ndaj shqiptarve myslyman t disa favoreve t veanta, duke thirrur dhe mbajtur shefat
e tyre m influent n Konstandinopoj, duke u dhn pozicione t rndsishme, dhe garda e tij
personale, t ciln e mbante m s miri, u krijua me ushtar shqiptar. Nga ana tjetr guvernatort e
vilajeteve shqiptare kishin urdhra formal, pr t mos lejuar n asnj form hapjen e shkollave
shqipe apo botimin e ndonj gazete n gjuhn shqipe.
Prsa u prket shqiptarve t krishter, ata i ishin ln propagands greke M mir grek sesa
shqiptar, kjo ishte parrulla e regjimit hamidian. Qllimi ishte q tek shqiptart myslyman t
zvendsohej ndjenja kombtare me ndjenjn dhe fanatizmin fetar, ndrsa t krishtert t humbisnin
n gjirin e greqizimit. Mund t kujtojm shum mir se n fund t regjimit hamidian as nuk flitej
m fare pr nj shtje shqiptare, aq mir ky regjim mundi t manovronte kundr ktij kombi.
Por menjher pas shpalljes s Kushtetuts, shtja shqiptare u ringjall plotsisht dhe me gjith
fuqin e saj. Me gjith besimin, populli shqiptar kujtoi se erdhi dhe pr t dita e shptimit, se do t
mund t kultivonte t gjitha interesat e veta me liri t plot, se do t mund t afirmohej si nj komb i
vecant220.
2. Shqiptart ndahen n dy fise t mdha, Tosk dhe Geg, t cilt n rradh t tyre kan nga nj
nndarje tjetr, liapuri dhe amuri (ljapur dhe shamur), duke formuar n kt mnyre t katr
dialektet t cilat, edhe pse kan nj karakter t prbashkt, formojn katr grupe me katr idoma t
veanta. Kto katr grupe, n radhn e tyre ndahen n t tjera m t vogla t cilat ndryshojn sipas
lokaliteteve, si: mirdii, malesori, recalii, clementi, castrati, hoti, debreni sau dibrani, pulachiani
etc. (mirditor, malsor, rekas, klement, kastratas, hotas, dibran, pullakjan etj.
(.. . )

219

xxx Intervenia M. S. Regelui Carol n favoarea principelui de ied. -Un articol al ziarului Neue Freie Presse

[Ndrhyrja e Mbretit Carol n favor t t princit t eid-it Nj artikul i gazets Neue Freie Presse ], n Minerva,
VI, nr. 1. 973, 15 qrshor 1914, p. 5.
Dinu, Chestiunea albanez [Dinu, shtja shqiptare ], n Minerva, IV, nr. 1. 142, 21 shkurt1912, p. 3 (letr datuar
Konstantinopoj 18 shkurt 1912).
220

170

Krenar dhe inteligjent, i sinqert dhe i prkushtuar, lufttar dhe kavaler, por n t njjtn koh i
zhytur n nj mosdije t thell, populli shqiptar jeton papastrtin m t zez: morale, intelektuale
dhe ekonomike. Pre e disa supersticioneve antike, t cilat i kan ln pas, sidomos, ndjenjn morale,
ai coptohet vlla me vlla m keq se bishat e egra.
Ja pra portretin e trisht t popullit trim shqiptar n prag t shekullit t njzet!221 Me gjith
kto, n mes t furtunave t t gjitha llojeve, npr t cilat ka kaluar ky popull prgjat shekujve,
asgj nuk mundi q ai t humbte gjuhn dhe vetdijen e tij kombtare. N Itali, Greqi si dhe n t
gjitha provincat turke ku e hodhi fati, jo vetm q nuk u asimilua, por ruajti me krenari vetdijen e
identitetit t tij kombtar. Un jam shqiptar!, t prgjigjet me krenari dhe kt krenari pr emrin
shqiptar nuk mundi tia rrmbej as fama e emrit turk, t cilin ushtria turke e oi deri n muret e
Vjens.
Ti thuash nj shqiptari q shte turk, sepse atdheu i tij sht prfshir n perandorin turke, do
t thot ta fyesh, ti kujtosh poshtrimin t cilin ia dha fati i pamshirshm. Por kjo vetdije
kombtare tek shqiptart sht shum m instiktive; sht m shum prodhimi i shpirtit, sesa
rezultati i nj brenge intelektuale, e cila mund t manifesteohet me nj lvizje pr solidaritet etnik.
N koht m pas, filloi t mpihej ndjenja kombtare, sigurisht jo n masn e popullit shqiptar,
por n individualitete t dshpruara t cilat, nprmjet rrethanave t ndryshme, mundn t hynin n
kontakt me kulturn dhe qytetrimin perndimor. Kjo ndjenj kombtare u manifestua veanrisht
te shqiptart tosk. Qoft fakti, q kan jetuar n kontakt m t shpesht me rumunt222, qendrat e t
cilve lulzonin qysh kur ishin nn Ali Pash Tepelenn, qoft se n cilsin e tyre si pastor
zbrisnin pr t dimruar deri n Greqi, toskt prej kohsh ishin t fashinuar nga kultura moderne.
Por fatkeqsisht, kultura e tyre, e marr n gjuhn turke dhe n mnyr t njanshme, n qoft se
mund t ishte e dobishme pr statutin dhe grmat turke, nuk i solli prfitime t mdha gjuhs dhe
kombit shqiptar. 223.
3. T krishtert shqiptar u ndan n ortodoks dhe katolik. Ata jan superior n t gjitha
raportet myslymanve.

221

Nj panoram e qytetrimit shqiptar nga koht m t vjetra deri n Luftn e Dyt Botrore Kristo Frashri, Historia
e qytetrimit shqiptar (Nga koht e lashta deri n fund t Lufts s Dyt Botrore) (Akademia e Shkencave), f. e.,
Tiran, 2008 /364 pp. /; si dhe dy sinteza t kohve osmane n historin e popullit shqiptar Ferit Duka, Shekujt
osman n hapsirn shqiptare, UET Press, Tiran, 2009 /468 pp. /; Nuray Bozbora, Osmanl Yonetiminde Arnavutluk
Ve Arnavut Ulusculugunun Gelisimi, Boyut Kitaplar, Istanbul, 1997 /304 pp. / (e shtypur dhe n gjuhn shqipe:
Shqipria dhe nacionalizmi shqiptar n Perandorin Osmane. Prktheu nga origjinali n turqisht: Dritan Egro, Dituria,
Tiran, 2002 /280 pp. /); nj mikrosintez e situats s shqiptarve shekulli i gjat i XIX-t George . Garych,
Tolerant Dimensions Of Cultural Pluralism in the Ottoman Empire. The Albanian Community, 18001912, n
International Journal of Middle East Studies, XV, 1983, pp. 519-536; de asemenea Ian hitaker, Tribal Structure
and National Politic in Albania, 1910-1950, n I. M. Leis (ed. ), History and Social Anthropology, Tavistock, London,
1968, pp. 253-293; koht e fundit Siegfried Gruber, Household and Family in Albania at the Beginning of the 20th
century, n Andreas Hemming, Gentiana Kera, Enriketa Pandelejmoni (eds. ), op. cit., pp. 19-34.
222
Recte rrmnii/aromnii [rmnt/arumunt].
223
C. S. Constante, Albania i albanezii [Shqipria dhe Shqiptart], n Luceafrul, XI, nr. 31, 29 qershor1912, pp.
670-676.

171

Shqiptart ortodoks nuk ndiejn fare shqip dhe identifikohen n aspiratat e tyre politike me
grekt. Ata u afirmuan si grek n rrethanat aktuale dhe antagonizmi midis tyre dhe shqiptarve
myslyman shte i hidhur. Kta shqiptare ortodoks, t ndar n komunitete, kan fonde t mdha
dhe mbajn institucione filantropike dhe kulturore n t gjitha qendrat e Shqipris si prshembull:
Kora, Gjirokastra, Delvina, Berat, Prmet etj. Ata kishin dhe nj deputet t tyre, prkrah atyre 24
grek, t cilt i konsiderojn t tyret.
Shqiptart katolik t cilt, edhe pse kan shkollat dhe kishat e tyre, n t cilat prdoret gjuha
shqipe, nuk mund t jen solidar me shqiptart myslyman, sepse sipas mendimit t tyre kryqi nuk
mund t ket t njjtin ideal politik me gjysmehenezn.
Shqiptart katolik jan nn protektoratin austriak, n virtytin e ktij protektorati kan t drejt
t ndrhyjn n punt e brendshme t Turqis.
Nga ky ndryshim idesh dhe aspiratash rezultoi dhe n t tashmen antagonizmi midis shqiptarve
myslyman dhe t krishter.
Kush nuk e di q ky antagonizm ishte fatal pr shqiptart n vitin 1821, n pavarsin e
Greqis! Kush nuk e di q luftrat epike t bra n Sul, ku u dalluan m shum shqiptaret me
heroizmin e tyre, q hyn n historin e regjenerimit t Greqis, me emrtimin martiret e bukura,
u kryen nga shqiptart ortodoks kundr shqiptarve myslyman!
(.. . )
Q ta mbyllim, themi q t gjitha konsideratat politike na bjn t mos besojm n mundsin e
nj autonomie n Shqipri, dhe m pak n Maqedoni dhe Epir, sepse n aparenc t gjith jan
drejtuar pr dhnien e autonomive n favor t kombsive n Turqi, por n realitet q t zmadhojn
territoret e tyre n difavor t Perandoris Osmane. Politikant ballkanik gabohen kur mendojn s
nprmjet nj lufte kolektive kundr Turqis mund t prfitojn dika. Jo. Shkencrisht sht
catkuar se e gjitha nuk mund t hyj n nj pjes t saj. Suksesi i tyre nuk mund t jet tjetr
prvese t heqin gshtenjat nga zjarri pr t tjert.
4. Maqedonia nuk sht si Shqipria, nj territor me nj unitet etnik dhe pr kt arsye
kombsit n Maqedoni prodhojn konfuzion. Shum grek, bullgar, kucovllah mund t
shqiptarizohen leht ose t konsiderohen si qytetar n nj shtet shqiptar, ather kur nj shtet i till
do t jet i mundur.
N qoft se shikojm ato q ndodhin n Lindje, n qoft se kemi parasysh tendencat m t qarta
dhe eventualitetet m t mundshme dhe n qoft se do t dallonim nj politik rumune, do t
arrinim n kto prfundime.
Rumania, n situatn e saj ka nevoj pr nj politik t vendosur, paqsore dhe parashikuese. T
mos lejojm asnj fuqizim n dmin ton, duke pasur parasysh nje t ardhme hipotetike.
Kur nj shtet Ballkanik do t zmadhohej prej nj marrje territori t Maqedonis, t mos
knaqemi me sigurimin e nj neutraliteti mirdashs pr ndodhit e mpasme.
Do t mashtroheshim prgjithmon, kjo shte e gjitha.
Ne duhet t parashikojm dhe t parandalojm.
Pr momentin besojm se Turqia do t dal nga kriza n t ciln ndodhet. Por mund t ndodh
q Turqia, pr disa arsye t brendshme dhe historike, t vazhdoj t dobsohet. N kt rast, interesi

172

yn krkon ngritjen e Shqipris dhe ekzistenca e saj si shtet ballkanik. Shqipria e martuar, n nj
rast ekstrem me Maqedonin, do t jet nj domosdoshmri dhe n t njjtn koh ky shtet do t
jet nj realitet historik dhe jo nj trillim diplomatik224.
5. Shqipria sht nj provinc e Turqis me nj popullat prej 1.800.000 banorsh, por
Shqipria reale sht shum m e madhe dhe shtrihet deri atje ku jetojn grupe kompakte
shqiptarsh. Kjo Shqipri etnografike prfshin, prve Shqipris gjeografike dhe vilajetet
rumeliote Kosov, Selanik, Manastir. Me kt pretendim, i cili mund t duket i ekzagjeruar,
shqiptart nuk donin t ishin m pak kryelart se antagonistt e tyre, grekt t cilt konsiderojn
se Gadishulli Ballkanik shte helen dhe krkojn, rrjedhimisht prkrah Epirit, Maqedonis dhe
Konstandinopojn; bullgart t cilt krkojn nj Bullgari t madhe; serbt, t cilt aspirojn
rikthimin e perandoris s Dushanit; malazezt, t cilt duan t shtrihen deri n Shkodr.
Ne na kan plqyer dhe na plqejn shqiptart (subl. n. ), por, kjo nuk na ndalon t pranojm, se
ata jan tepr t prapambetur pr tu vetqeverisur; jan m t prapambetur se kombet e tjera nn
Turqin n raport kulturor, shoqror dhe politik225.
6. Prve interesave t Austris dhe Italis226, nj Shqipri e pavarur shfaqet q tani, si nj kusht
pr stabilitet dhe ekuilibr n ndrtimin e ri t popujve ballkanik.
Pr ne rumunt, shtja shqiptare paraqet nj interes t jashtzakonshm (subl. n. ).
M shum se 100. 000 kuco-vlleh t shprndar thellsisht n malet e ktij rajoni, bjn s
bashku me shqiptart nj jet t prbashkt dhe patriarkale e karakterizuar nga harmonia m
perfekte. T dyja kombet, t vetdijshme pr prejardhjen e tyre t przgjedhur, kan qen elementet
m t vlefshme t Perandoris Osmane. Midis tyre dhe bots sllave ka nj humner.
Bashkkombsit tan arumun, n hipotezn e nj Shqiprie autonome, do t bnin prparime
t mdha nn dritn e zgjimit kombtar. Marrveshja shqiptaro-rumune, aleanca midis ktyre dy
racave, ka qen objekt i vshtrimt dhe preukopimit t shum nacionalistve shqiptar dhe rumun
prej shum kohsh.
Pr kt arsye llogarisim se pikvshtrimi i Aleancs s Trefisht n lidhje me dshirat e
mdha serbe pr Shqiprin, prbn nj nga shtjet mbi t cilat Rumania duhet t jap nj
vmndje t veant227.
7. N qoft se nuk do t ishte vetm e shkuara e prbashkt e arumunve me shqiptart228,
lidhjet gjuhsore, aspiratat e njjta prt t ardhmen, prsri do t kishte mjaftueshm arsye q sot
224

Gabriel Giurgea, Interesele Romniei n Balcani. Nevoia unei Albanii independente, n cazul desmembrrei Turciei
[Novoja e nj Shqiprie t pavarur, n rastin e coptimit turk], n Voina naional, XXVIII, nr. 8. 099, 18 gusht 1912,
p. 1.
225
N. Tacit, Neamul albanizesc. De la fraii notri de peste hotare [Nga vllezrit tan larg], n Ilustraiunea naional,
I, /f. nr. /, shtator 1912, p. 15.
226
Shiko n kontekst Ennio Maserati, Momenti della questione adriatica (1896-1914). Albania e Montenegro tra
Austria ed Italia, Del Bianco Editore (kol. Civilt del Risorgimento. No 19), Udine, 1981 /176 pp. /; Alessandro Duce,
LAlbania nei rapporti italo-austriaci (1897-1913) (Universit delle studi di Parma), 1897-1913, Giuffr, Milano, 1983
/380 pp. /; Fehari Ramadani, Rivaliteti midis Austro-Hungaris dhe Italis pr shtjen shqiptare (fundi i shek. XIXfillimi i shek. XX), n Universitas /Tetov/, 2008, pp. 7-24.
227
xxx Prima deziluzie a coaliiei. O Albanie autonom, n Ordinea, V, nr. 1. 418, 31 tetor 1912, p. 1.

173

arumunt dhe shqiptart t jen bashk prball reziqeve t prbashkta, prball shprbrjes q ju
prgatisin shtetet e krishtera ballkanike, n t ashtuquajturn luftn pr crobzim q bjn n Turqi.
Ashti si dhe thash, vetm arumunt, pasarshsit trima t legjionarve romak dhe shqiptart
pasardhsit krenar t trako-ilirv, ju detyruan me forc pushtuesve t Gadishullit Ballkanik,
respektin ndaj vendbanimeve t tyre shekullore.
(.. . )
Nuk do t duhet vall, n kto momente transformimi t Turqis, q ata t cilt mbajn n duart
e tyre dhe udhheqin fatin e kombit rumun t mbshtesin me gjith forc aspiratat legjitime t
arumunve dhe shqiptarve, pr tu formuar n nj shtet t pavarur (subl. n. ), dhe t mos
gllabrohen nga sllavt dhe grekt?229
8. (.. . )
Pushtimi, qysh prej kohrave m t vjetra, i nj pjese t konsiderueshme t teritorit t ballkanik
nga ana e popullit shqiptar, sht nj fakt historik dhe gjeografik i cili sht i pamundur t mos
kihet parasysh, n qoft se dikush do t deshte q shtja e Lindjes t merte nj zgjidhje t
arsyeshme dhe t qndrueshme nga pikpamja politike.
sht e qart se Fuqit e Mdha, t cilat jan t lidhura midis tyre me konventa dhe traktate
prsa i prket Lindjes dhe kan atje interesa t mdha, kan t drejtn dhe detyrimin t ndrhyjn
pr t rregulluar konfliktin aktual, aq m tepr q ky rregullim prek pika t s drejts
ndrkombtare zbatimin e s cils nuk mund ta neglizhoj asnj nga kto Fuqi t Mdha. S fundmi
pjesa njerzore e ksaj shtjeje nuk mund ti ler indiferent. N qoft se sht e drejt q suksesi i
armve i ofron fituesit disa privilegje, e drejta pr pushtim, n vetvete, nuk parashikon t gjitha t
drejtat e tjera. T gjith popujt q jetojn n Gadishullin Ballkanik kan n mnyr t barabart t
drejtn pr t ekzistuar dhe gjithsecilit duhet ti krijohen kushtet pr nj ekzistenc. Populli shqiptar,
i njohur pr luftrat e bra n t gjitha kohrat, n t tashmen dhe n t shkuarn, pr pavarsin
dhe rruajtjen e integritetit t tij, ka bindjen se meriton respektin e qeverive evropiane dhe se
meriton t jetoj.
Pr kt arsye, deklarojm se populli shqiptar nuk do t pranoj asnj modifikim statu-quo
teritorial n Turqin e Evrops i cili do t kishte natyr t sillte dme t drejtave t tij.
Nuk do t lejoj asnj ndrhyrje nga ana e shteteve ballkanike n administrimin e shtetit i cili i
prkt si trashgimi nga gjyshrit.
Ai do t mbaj zakonet e veta, t zhvillohet nga ana shoqrore dhe plotike dhe t ngelet
sundimtar i fatit t vet.

228

Shiko Gelcu Maksutovici, Aromnii i albanezii o soart comun n Balcani [Arumunt dhe shqiptart nj fat i
prbashkt n Ballkan], n Anuar Albanezul. 404. Supliment al revistei Albanezul, 1999, pp. 76-78; Idem,
Romnii, aromnii i Independena Albaniei (Rumunt, arumunt dhe Indpendenca e Shqipris). Duke e prforcuar
kombin shqiptar, Rumania e prforcon vetveten ngase fati i kombiut rumun dhe kombit shqiptar shte prjet i
prbashkt (Dr. Shunda), n Albanezul. Shqiptari, Serie nou (1993), XIII, nr. 118, 2007. Ediie special, pp. 1-2.
229
Per. Papahagi, Aromnii i albanejii. Greeli politice de neiertat [Arumunt dhe shqiptart. Gabime politike t
pafalshme], n Sptmna politic i cultural, II, nr. 48, 3 nntor1912, pp. 580-582.

174

Dashamirs pr t dhn kontribut n progresin universal dhe t rruaj vendin e vet krahas
popujve t qytetruar ai krkon me kmbngulje nga Fuqit e mdha q ti garantohet ekzistenca e
vet historike dhe politike.
(Vazhdojn firmat.)
Apeli u paraqit dje mbasdite nga nj komision i prbr nga tre veta, nn presidencn e ishguvernatorit Biruth Halil Paa, ambasadave t Gjermanis, Francs, Italis, Austris, Anglis dhe
Legacionit Rumun. Nj kopje ju drejtua dhe Ports s Lart230.
9. Me t vrtet, kto dy shtete t mdha, prej kohsh kan drejtuar vshtrimet drejt Shqipris.
Italia ka shpenzuar shuma shum t mdha pr t mbajtur shkolla dhe manastire n brigjet e
Adriatikut, me shpresn se, n qoft se nuk do t mund t merrte nj pjes t ktyre territoreve, t
ruante influencn politike dhe nj dalje t rndsishme (subl. n. ). Pr t njjten arsye, n t
shkuarn fitimtarja e Tripolitanes mbajti nj lvizje iredentiste n Shqipri duke drguar arm,
municione dhe lek.
N t njjtn mnyr ka vepruar pr disa dhjetvjear dhe Austro-Hungaria231. Shkollat dhe
manastiret Austro-Hungareze mbahen me shpenzime t mdha n kto an t egra t Turqis, pa
asnj arsye tjetr vese politike dhe ekonomike (subl. n.)232. E dim t gjith, pa qen nevoja pr
rikujtim, sa ndihma financiare dhe sa arm jan drguar nga Austria n Shqipri. Thuhet dhe nuk
kemi asnj motiv q t mos besojm se t gjitha armt dhe municionet me t cilat shqiptart
rezistojn kundr srbve dhe grekrve dhe me t cilat n t shkuarn luftonin kundr Turqis, jan
t drguara nga Austria.
Dhe n qoft se sht ashtu, kto dy shtete nuk do t pranojn kurr ndarjen e Shqipris. Duke
u vepruar kshtu Shqipria do shptonte nga influenca e Italis dhe Austris Fcndu-se.
230

Apelul poporului albanez ctre Marile Puteri. -Pretinsul complot contra guvernului. -Isprvile grecilor la Salonic
(De la corespondentul nostru special) [Apeli i popullit shqiptar drejt fuqive t mdha], n Universul, XXX, nr. 309, 9
nntor1912, p. 3 (corespondenc datuar Konstantinopoj, 6 nntor).
231
Rreth politiks Austro-Hungareze n ceshtja shqipetare dhe roli i saj n krijimin e shtetit shqiptar Annelise
ernicke, Theodor Anton Ippen. Ein sterreichischer Diplomat und Albanienforscher, Harrassoitz (Albanische
Forschungen. 7), Mnchen-iesbaden, 1967 /148 pp. ; il., h. /; komunitetet tribale n veri t Shqipris jan studjuar n
prmbajtjen e raporteve dhe punimeve me karkater shkencor t konsujve austro-hungarez Fatos Baxhaku, Karl Kaser,
Die Stammesgesellschaften Nordalbaniens. Berichte und Forschungen sterreichischer Konsuln und Gelehrter (18611917), Bhlau, ien, 1996 /460 pp. ; il., tab. /; Fehari Ramadani, Qndrimi i Austro-Hungaris ndaj shtjes shqiptare
gjat vitit 1912, n Studime Albanologjike /Tetov- Shkup [Skopje]/, nr. 1, 2009, pp. 45-61; Idem, Kontributi i
Austro-Hungaris pr zhvillimin e arsimit dhe t kulturs shqiptare 1900-1912, Ars-zz, Tetov, 2010 /302 pp. ; il. /;
Eqrem Zenelaj, shtja Shqiptare nga kndvshtrimi i diplomacis dhe i gjeopolitiks Austro-Hungareze (1699-1918):
kultprotektorati she administrimi ushtarak i Austro-Hungaris n Shqipri, Shtpia Botuese Faik Konica, Prishtin,
2010 /744 pp. ; il., h. /; koht e fundit Elena Kocaqi Levanti, Si e krijoi Austro-Hungaria shtetin shqiptar, Emal,
Tiran, 2012 /322 pp. /; Annelise ernicke, Teodor Ipen dhe Shqipria n fokusin e Perandoris Austro-Hungareze.
Shqiproi: Eridan Imami, Plejad, Tiran, 2012 /226 pp. /.
232
M gjr Isa Blumi, Austrian Strategies in Ottoman Albania. The School and the Fall of Sectarian Politics, n
Marlene Kurz, Martin Scheutz, Karl Vocelka, Thomas inkelbauer (Hrsg. ), Das Osmanische Reich und die
Habsburgermonarchie in der Neuzeit. Akten des internationalen Kongresses zum 150-jhrigen Bestehen des Instituts
fr sterreichische Geschichtsforschung, ien, 22. -25. September 2004 (Mitteilungen des Instituts fr sterreichische
Geschichtsforschung. Ergnzungsband 49), Oldenbourg issenschaftsverlag, ien-Mnchen, 2005, pp. 595-611.

175

N qoft se dhe n t ardhmen kto do t dshirohjn t punojn n brigjet e Shqipris, do t

hasin protestat e Serbis dhe Greqis, t cilat pa dysahim nesr do t jen m efikase se sot, duke u
fuqizuar m tepr pas lufte, dhe shum m energjike se ato t Turqis, e cila mund t themi se as
nuk interesohej se far ndodhte n kt vilajet t largt.
N kushte t tilla, Italia dhe Austria, t cilat punojn n mirkuptim perfekt n kt drejtim, nuk
mund t pranojn prvese nj nga t dyja: ose Shqipria t deklarohet principat e pavarur, ose t
ngelet n vazhdim vilajet turk. Dhe, meqnse varianti i dyt nuk mund t ndodh n qoft se
Turqia do t mundet plotsisht, me siguri q do t faktohet pavarsia e Shqipris.
Por prej ktu lind nj seri e tr vstirshis politike dhe diplomatike. Realizimit t ksaj ideje i
kundrvihen radh s pari shtet ballkanike, t interesuara drejprdrejt pr kt shtje, dhe m pas
shtetet e mdha evropiene, t cilat mbshtesin politikat dhe dshirat e shteteve t vogla ballkanike,
n drejtim t prmbushjes s interesave t veta imediate ose atyre n t ardhme. (subl. n. ).
Duke pasrar parasysh kto, t gjith i prfshin nj frik e prgjithshme jashtballkanike. Thuhet
se Austria sht e vendosur t kundrshtoj me forc t armatosur do tentativ coptimi apo
ndarjeje t Shqipris. Ather Rusia do tu vinte n ndihm t shteteve ballkanike dhe m pas
Gjermania n ndihm t Austris, Franca n ndihm t Rusis dhe kshtu me radh sipas lidhjeve
evropiane.
Guxojm t besojm se kjo frik sht e parakohshme. N rast konflikti, do t vendosej srish
lufta, ashtu si u vendos deri tani dhe ajo ballkanike. Nj konflikt evropian do t thot nj seri t tr
fatkeqsish, nj kataklizm e vrtet ekonomike. Grindjet dhe rivalitetet pr Shqiprin nuk kan n
baz nj ideal kombtar, si ishte ai i lufts pr lirimin e Italis, bashkimin e Gjermanis apo
robrimin e t krishterve nga sundim i turk.
N Shqipri, do shtet ka pr t ruajtur interesa materiale, dhe n qoft se kto interesa do t
ishin m t vogla sesa sakrificat q duhen br pr ti rruajtur ato, t jemim t sigurt se llogaria
tregtare do t pengoj luftn233.
10. (.. . )
Autonomia e Shqipris
Vlor. -Ismail Qemal Bej i cili u shpall presidenti i qeveris s prkohshme t Shqipris
autonome, drgoi kt telegram ministrit t Punve t Jashtme t Bullgaris n Sofje.
Nxitoj ti ve n dije Shklqesis Suaj nj fakt me rndsi t jashtzakonshme pr jetesn
kombtare t shqiptarve.
Delegat nga t gjitha trojet shqiptare pa dallim feje t mbledhur sot n mbedhjen e
prgjithshme n qytetin e Vlors, shpalln pavarsin e Shqipris, dhe krijuan nj qeveri t
prkohshme.
Shqiptart prgzohen q mund t hyjn n familjen e popujve t Gadishullit Ballkanik, si
vllezrit m t mdhenj t tyre n baz t origjins.
Duke mos pasur asnj qllim tjetr vese t jetojm n paqe me shtetet e tjera fqinje, shqiptart
shpresojn se qeveria e prkohshme do t njihet nga qeveria bullgare, se do akt i dhunshm nga
233

Br., Chestiunea albanez (shtja shqiptare), n Seara, III, nr. 1. 016, 11 nntor1912, p. 1.

176

ana e ushtris bullgare n tokn kombtare shqiptare do t ndaloj, dhe se t gjitha teritoret
shqiptare t pushtuara aktualisht nga ushtrit aleate do ti kthehen Shqipris.
(ss) Ismail Qemal Bej, president i qeveris shqiptare234
11. Telegramet e ditve t fundit na solln lajmin e gzueshm se delegatt e popullit trim
shqiptar, t mbledhur n Vlor, shpalln, n mesin e nj entuziazmi t paprshkrueshm, pavarsin
e shtetit t tyre, ku e krijua dhe nj qeveri e prkohshme nn presidencn e Ismail Qemalit Beut,
ndrsa flamuri kombtar pas aq shum shekujsh shprese dhe lufte arriti s fundmi t valvitet n t
gjitha ndrtesat publik t principats s re.
Aktet zyrtara t ndrmarra nga qeveria e re dhe njoftimet e bra drejt Fuqive t Mdha, nuk ln
asnj dyshim rreth realitetit t ngjarjes.
Nj Shqipri autonome n situatn aktuale t Turqis merr nj kuptim t veant: sht nj
fillim i zgjidhjes s vshtirsive Ballkanike.
E gjendur midis Serbis, Malit t Zi, Bullgaris dhe Greqis, Shqipria do tu shrbej si
tampon dshirave sunduese t aleatve. Me krijimin e ksaj principate t re, shnohen qartsisht
deri diku do t shtrihen kufijt dhe urit e mbretrive t krishtere, t paktn n kt pjes t
gadishullit. Prve ksaj, sillet nj lehtsim i konsiderueshm i konfliktit serbo-austriak. Fal
Shqipris, serbt do t ken tani e tutje dy rrug aksesi n Adriatik: ose t kuptohen me malazezt
pr nj port prfundimtar t hekurudhs t ciln e projektojn, ose bien dakord me shqiptart. N t
dyja rastet, aksesi n Adriatik nuk mund t prmbaj pervese interesa tregtare. N kmbim,
prespektiva e nj Serbie, e cila me nj pushtim t pjesshm t Shqipris, t arrij n Adriatik dhe
nga pikpamja politiko-strategjike, duket e humbur, n qoft se Shqipria autonome do t njihet.
Shanset e njohjes definitive e principatit t ri nga ana e Fuqive t Mdha jan t
konsiderueshme. S pari n raport me t drejtn e kombeve, Shqipria justifikon ekzistencn n
baz t principit t kombsive, princip mbi t cilin u ngrit dhe lufta e saj kundr Turqis. Shqipria
banohet n pjesn m t madhe nga shqiptar, ortodoks, katolik dhe muhamedin; m pas vijn
kuco-vlleht dhe n radh t tret dhe t pakt radhiten serb, bullgar dhe grek. Nga pikpamja
historike, shqiptart jan banort m t vjetr t Gadishullit Ballkanik. Pushtimet helene, romane
dhe sllave i kan gjetur prej kohsh banues t trojeve t cilat i kan sot. Gjuha e tyre sht e
ndrtuar n nj baz trake e pasur me fjal latine, italiane turke dhe sllave. Karakteri mbizotrues t
kombit e prbn zjarri i pavarsis dhe krenaris. Nga ai kan dal Aleksandri dhe Gjergj Kastrioti,
dhe shum t tjer, t gjith njerz t s njjtit gjak dhe gen. Nj poezi e shndetshme ju ngjyros
shpirtin dhe vlerat, ndrsa kngt e tyre t kujtojn ato t Homerit, i cili si dhe Akili, przjejn
ritmin, kngn, vallzimin dhe luftn. Pr aq koh sa ishin nn sundimin e ides fetare, gjeniu i tyre i
la t pavendosur midis kryqit dhe gjysmhns, duke przjer doktrinat dhe duke kaluar nga nj
besim te tjetri. Por, sapo ndjenja kombtare zvndsoi at fetare, i shikojm duke punuar pr
bashkimin kombtar, i cili sot sht realizuar.
(.. . ) Kombi rumun, dhe ai frut i principit t kombsis dhe liris, prshndet nga thellsia e
zemrs principatn e re t Shqipris. 235.
234

xxx Autonomia Albaniei a devenit act oficial [Autronomi e Shqipris u b akt zyrtar], n Epoca, XVIII, nr. 318,
18 nntor 1912, p. 1.

177

Me principatn e re na bashkojn jo vetm simpatit, t cilat identiteti i ngjarjeve historike i

cakton dhe midis popujsh qoft edhe t ndryshm, por na lidh dhe popullata e madhe arumune, e
cila prej kohsh dhe me lidhje t forta vllazrore, ka hequr s bashku me shqiptart, barrn m t
rnd t robris. Dihet se i gjith rajoni i Myzeqes sht kolonizuar me makedo-rumun
agrikultor. N Janin dhe Berat, kan nga nj shkoll 9 vjeare; N Vlor ku u shpall pavarsia, n
Kor dhe Elbasan kemi shkolla fillore.
Aq lidhje sa na kan krijuar n mnyr t pathyeshme dhimbjet e s shkuars, na jep garancin
q elementi rumun do t ket nj rol parsor n shtetin e ri shqiptar, ndrsa bashkkombasit tan, t
mbrojtur nga gara heleno-sllave, do t gzohen n mbajtjen paqsore t gjuhs dhe vendbanimeve t
tyre kulturore236.
12. Pas lufts rumuno-ruso-turke t vitit 1877, vetdija kombtare te shqiptart manifestohet me
nj fuqi t jashtzakonshme.
Duke par se Kongresi i Berlinit nuk mori n konsiderat krkesat e tyre, shqiptart krijojn
Lidhjen e Prizrenit dhe fillojn luftn kundr turqve t cilt i kan prndjekur prej dy vjetsh.
Prej athere, vetdija kombtare e popullit shqiptar shprthen sa vjen dhe me m shum forc.
Filluan t mendohen te nj kultur shqiptare, e cila tju forcoj rruajtjen e kombsis, bn nj
alfabet origjinal, botuan abetaret e para shqip dhe bn t mundur botimin e revists mujore Bessa
n Konstandinopoj. N vitin 1881, komiteti i shprndarjes s kulturs shqiptare n radht e

235

Shiko n contekst Gelcu Maksutovici, La solidarit du peuple roumain avec la lutte du peuple albanais pour
lindpendance (1877-1912), n Revue des tudes sud-est europennes, XV, no. 4, 1977, pp. 737-750; Idem, Romnia
independent i independena Albaniei (1877-1912), n Muzeul Naional, IV, 1978, pp. 615-619; Gheorghe Zbuchea,
Romnia i naterea statului albanez [Rumania dhe lindja e shtetit shqiptar], n Albanezul, Serie nou, IV, nr. 5 (34),
maj 1996, pp. 1, 7; nr. 6 (35), qershor 1996, p. 2 (dhe n Anuar Albanezul. 401. Supliment al revistei Albanezul,
1996, pp. 57-67); Ismet Dermaku, Contribuia poporului i a statului romn la micarea naional naional albanez
[Kontributa e popullit dhe shtetit rumun n lvizjen kombtare shqiptare], n Ibidem, pp. 95-98; Rudolf Dinu, Ion Bulei,
Italia, Romnia i chestiunea albanez [Italia, Rumania dhe shtja shqiptare] (1913-1914), n Constantin Hlihor
(koord. ), Structuri politice n secolul XX [Struktura politike n shekullin XX] /pe coperta I: O via nchinat istoriei
Constantin Bue [Nj jet e prkushtuar historis]/ (Universitatea Bucureti. Centrul pentru Studiul Istoriei Secolului
XX), Editura Curtea Veche, Bucureti, 2000, pp. 124-154; Gelcu Maksutovici, Romnia i independena Albaniei
[Rumania dhe pavarsia e Shqipris], n Magazin istoric, Serie nou, XXXVI, nr. 12 (430), dhjetor 2002, pp. 81-83;
Ionu Nistor, Romnia, problema aromn i crearea statului albanez [Rumania, problemi arumun dhe krijimi i shtetit
shqiptar] (1912-1913), n Lucian Leutean, Petronel Zahariuc, Dan Constantin M (ed. ), In honorem Ioan Ciuperc.
Studii de istorie a relaiilor internaionale, Universitii Alexandru Ioan Cuza, Iai, 2007, pp. 97-123; George
Ungureanu, Romnia i crearea Albaniei moderne [Rumania dhe krijimi i Shqipris moderne], n Orizont XXI, III,
nr. 9, 2008, pp. 13-17; Stoica Lascu, The Independence of Albania. In the Light of Vintage Romanian Testimonials
(1912-1914), n Annals of the Academy of Romanian Scientists. Series on History and Archeology, Vol. 3, No. 3,
2011, pp. 7-32 (numurohen 167 referime bibliografike, n periudhn 21 shkurt 1912 - 21 shtator 1914); gjithashtu
Theodor Capidan, Contribuia romnilor la renaterea Albaniei [Kontributa e rumunve n rilindjen e Shqipris], n
Graiul romnesc, II, nr. 1, 1928, pp. 4-11; Ion C. Grditeanu, O pagin de istorie contemporan: Romnia i
nceputurile deteptrei naionale albaneze [Nj faqe historie bashkkohore: Rumania dhe fillimet e rilindjes shqiptare],
n Almanachul aromnesc Frilia. 1928, pp. 18-24.
236
xxx Albania autonom, n Ordinea, V, nr. 1. 434, 20 nntor 1912, p. 1.

178

shqiptarve t terrorizuar nga turqit u detyrua t zhvendoste Selin n Bukuresht, ku dhe u botuan
libra msimor, broshura libra t cilat u shprndan n mijra kopje n gjith Shqiprin.
Nj influenc t madhe te populli shqiptar e pati broshura e poetit Sami bej Frashri e quajtur
Shqipria, ka qen shte dhe do t jet237.
Kjo broshur tregon domosdoshmrin e ekzistencs s nj shteti shqiptar t pavarur.
Po n t njjtn koh del gazeta: Shqipria, Sqiptari, Besa, Shqipnisa, Drita,
Rilindja e Shqipris etj.
Me ardhjen e regjimit t Turqve t Rinj, shqiptart t cilt nn sundimin e Abdul Hamid morn
shum t drejta dhe gzonin favore n ushtri dhe detyrat publike, fillojn t shtypen238. Urdhrohet
carmatimi i plot i shqiptarve, ndaj t cilt kta t fundit prgjigjen me revolucion. Ata luftuan me
heroizm kundr ushtrive turke dhe nj nga arsyet e Turqeve t Rinj ishte dhe ostiliteti i elementit
shqiptar.
Popull energjik, me vjetrsi prtej mijra vjetsh n Evrop, duke rruajtur gjuhn dhe traditat,
shqiptart do te ken s shpejti shtetin e tyre239.
13. Ngjarjet n Gadushillin Ballkanik patn aftsin jo vetm t kthejn n fakt idealet
kombtare etopike t popujve t vegjl greko-sllav, por dhe t ndryshojn n mnyr radikale
mentalitetin e diplomacis evropiane (subl. n. ), e cila ishte e paaft t evitonte luftn e tanishme.
Me t vrtet, pr inat t diplomacis evropiane, sot sht e groposur nj perandori sa e
famshme, sa dhe e madhe dhe n rrnojat e saj ngrihen me krenari shtete, t cilat para dy muajsh
nuk mund t guxonin as pr t imagjinuar se do t fitonin, jo m ti mundnin turqit n t gjitha
frontet. Kush do t besonte ndonjher se bullgart do t arrinin, vetm n dy jav, prpara mureve
t qytetit t Konstandinit, serbt n Uskb dhe Manastir dhe grekt (grekt e Domokos) t
pushtonin Selanikun, pa hasur as edhe nj rezistenc.

237

shte fjala pr punimin-manifest Shqiperia ka qen, eshte e do te bhet? Mendime pr shptimt t mmdheut
nga rreziket q e kan rrethuar (= Albania ce a fost, ce este i ce va fi? Gnduri despre salvarea patriei de pericolele
care o pndesc), dal n Bukuresht n vitin 1899 (autorui nuk prmndej); nuk i prket poetit kombtar t Shqiptar
(1846-1900), por vllait t tij jo m pak i njojturi i militant nacional-culturor shqiptar, n Rilindja Kombtare, Sami
Frashri (1850-1904) (n 1913, ea a aprut i n limba german: Sami Bey Frascheri, as ar Albanien, as ist es, as
ird es erden? Gedanken und Betrachtungen ber die unser geheiligtes Vaterland Albanien bedrohenden Gefahren und
deren Abendung. Aus dem Trkischen bersetzt von A. Traxler, A. Hlder, ien-Leipzig, 1913 /70 pp. /); rreth tij, shih
Blent Bilmez, Sami Frashri or emseddin Sami? Mythologization of an Ottoman intellectual in the modern Turkish
and socialist Albanian historiographies based on selective perception, n Balcanologie, VII, no. 2, dcembre 2003,
pp. 19-46. [En ligne], mis en ligne le 19 fvrier 2009. URL: http://balkanologie. revues. org/index492. html. Consult le
13 janvier 2011; Nathalie Clayer, Aux origines du nationalisme albanais. La naissance dune nation majoritairement
musulmane en Europe, ditions Karthala (kol. Recherches internationales), Paris, 2007 (koht e fundit sht prkthyer
dhe n gjuhn shqipe: N fillimet e nacionalizmit shqiptar. Shqiproi: Artan Puto, Prpjekja, Tiran, 2012 /696 pp. /),
pp. 272-284: Shemseddin Sami Frashri ou lapparition dun albanisme musulman?; Robert Elsie, op. cit., pp. 153-154.
238
M gjer Nathalie Clayer, op. cit., pp. 259-271: La politique hamidienne envers les Albanais et la construction
dune image externe.
239
Un albanez, Independena Albaniei [Nj shqiptar, Pavarsia e Shqipris], n Dimineaa, IX, nr. 3. 137, 26 nntor
1912, p. 1.

179

Mundja e turqve i detyrohet, prvese arsyeve t dukshme t nj kombi t vjetruar dhe t rn,
prhapjes s trupave nga prballjet me bullgart dhe grekt si dhe neutralitetit t Rumanis.
(.. . ) N qofte se Qamil Pasha240 do t shpallte autonomin e Shqipris dhe do t dekretonte
reformat e propozuara nga Berchtold n Maqedoni, sot Turqia nuk do t ishte ulur aq sa t krkonte
paqen n Sofje dhe t krcnohej me ekzistencn e saj si shtet, jo vetm n Evrop, por dhe n Azi.
Por, ne, shqiptart dhe maqedonasit, kemi disa shpresa se do ti shptojm t padmtuar
coptimeve ballkanike (subl. n. ). Shpresojm q, n nj konferenc evropiane, e cila do t
rregullonte prgjithmon situatn e provincave t Maqedonis, Epirit dhe Shqipris, diplomacia
Rumune do t dij t na siguroj t drejtn pr t jetuar n t ardhmen si komb i veant dhe me t
njjtat t drejta si popujt e tjer t kombit t prbashkt.
(.. . ) Ismail Qemal Beu, n cilsin e tij t kryetarit t qeveris, iu njoftoi shpalljen e pavarsis
s Shqipris jo vetm kabineteve t Evrops, por dhe atyre t Beogradit, Athins Sofjes dhe
Cetinjes, duke krkuar njohjen zyrtare t Shqipris si shtet i pavarur n Ballkan241.
(.. . ) Shteti i ri shqiptar prbn pengesn m t madhe pr ndarjen e plaks s lufts midis
ballkanikve.
Ata t Athins nga njra ane dhe ata t Beogradit nga ana tjetr, trumbetojn urbi et orbi n
dokumentat publicitar t jashtme, q t krijonin n radht e opinionit publik evropian iden q
elementi shqiptar nuk ekziston si komb. Por e vrteta sht se Shqipria etnografike prfshin dhe
teritoret e pushtuara nga bullgart dhe grekt dhe popullata e tyre sht 805 shqiptare, do t
paksonte pretendimet e grekrve dhe srbve, dhe kjo n limitet e principit t paraqitur prej tyre:
Balkani i ballkanikve.
N qoft se ky princip do t aplikohej n mnyre rigoroze, ather do t thoshte se dhe
Maqedonia tu ngelej maqedonasve dhe tani n koalicion, duke qn se serbt dhe grekt n mnyr
t veant jan minoritet n atdheun e Aleksandrit t Madh t Maqedonis242, pushtimi i tyre i
prkohshm do t ngelet nj ndrr, n t ciln t krishtert kan qen viktimat e persekutimeve m
burracake t t ashtuquajturve kryqzues243.

240

Bht fjal pr Vezirin e Madh Mehmed Qamil Pasha, i cili ka jetuar midis viteve 1833 dhe 1913 (ka qn Vezir i
Madh katr her: 25 shtator 1885-4 shtator 1891; 2 tetor-7 nntor 1895; 5 gusht 1908-4 shtator 1909; 29 tetor 1912-23
janar 1913).
241
Shiko m gjr Afrdita Tafaj, Diplomacia e Ismail Qemalit, Shtpia Botuese Luarasi, Tiran, 1999 /110 pp. /;
Gjon Keka, Shqiptart n prizmin e diplomacis ndrkombtare, Botart, Tiran, 2011 /130 pp. /; koht e fundit Ilir
Ikonomi, Pavarsia, udhtimi i paharrueshm i Ismail Qemalit, UET Press, Tiran, 2012 /290 pp. /.
242
Pour ce qui est de la Macdoine, elle (harta e Shqipris e vitit 1912, e cila ilustron materialin e gjr dokumentar
respektiv n. n. ) ne correspond rien: ce nest pas le royaume ancien dAlexandre-le-Grand, et il nexiste pas un
peuple macdonien proprement dit, mais bien une conglomration de plusiers peuples, amalgams de telle faon,
quaucune division territoriale ethnique nest possible dune faon absolue J. B. /Jules Brun/, Albanie et Macdoine,
n Lcho des Balkans, I, no. 1, 25 Nntor 1912, p. 5.
243
N. Tacit, Independena Albaniei (Realizarea tuturor idealurilor utopice ale micilor popoare din Balcani) [Pavarsia e
Shqipris (Realizimi i t gjitha idealeve utopike i popujve t vegjl t Ballkanit], n Ilustraiunea naional, I, nntor
1912, p. 9.

180

14. Fuqit e mdha ran dakort me krijimin e nj shteti t ri n Gadishullin Ballkanik,

Shqiprin. Kshtu ndrkoh q nj perandori dikur krenare shuhet me gjak dhe tym plumbash,
Konferenca e Londrs244 krijon bazat e nj shteti t ri245 i cili, ku i dihet!, mund t bhet i madh dhe
i fuqishm, m i fuqishm se sa duan Fuqit e Medha246.
Evropa, aq kokfort kur vjen fjala pr tu kuptuar athere kur flitet pr shqirtin e drejtsis t
cilin predikon kultura e saj, bri ksaj here nj gjest drejtsie t lart duke ofruar autonomin nj
populli i cili prej dhjetra vjetsh lufton pr lirin e tij.
(.. . ) Realizimi i idealit shqiptar sht triumfi i drejtsis, principi i barazis e t drejtave t
kombeve t Gadishullit Ballkanik, n emr t s cilit filloi lufta kundr Turqis. Shqiptart, kan, n
virtytin e t drejts historike, t drejtn pr autonomin t ciln e morn n Konferencn e
Ambasadorve. Ata gjendet n trojet t cilat popullohen tani nga elementi autokton, ndrsa serbt
dhe bullgart erdhn ktu gjat kohs s pushtimit osman.
N Prizren dhe Prishtin, t cilat krkohen nga Srbia, jetojn m shum se 500. 000 shqiptar
dhe vetm 230. 000 serb dhe 171. 000 bullgar. Popullata e vilajetit Skutari ka 68% shqiptar dhe
vilajeti i Janins m shum se 60%.
N trojet e banuara me shqiptar, jetojn dhe shum arumun, t cilt kan t drejtn t
shpresojn pr m shum drejtsi dhe pr nj t drejt m t plot pr zhvillim n nj shtet autonom
shqiptar se sa nn dominimin brutal t grekrve ose nn pushtimin e interesuar t serbve apo
bullgarve247.

244

Pr kt, midis t tjerave Raymond Poincar, Lufta e par dhe e dyt Ballkanike si dhe Konferenca e Londrs
(1912-1913). Prkth. : Shaqir Shehu, Logos-a, Shkup-Prishtin-Tiran, 2006 /532 pp. /; Necdet Hayta, Balkan
savasarnn diplomatik boyutu ve Londra bykeliler konferans: (17 Aralk 1912-11 Austos 1913), Atatrk
Arastrma Merkezi (Dil ve Tarih Yksek Kurumu), Ankara, 2008 /VI + 174 pp. ; il., h. /; Claudiu Lucian Topor,
Romnia i Conferina ambasadorilor de la Londra (decembrie 1912-august 1913) [Rumania dhe Konferenca e
Abasadorve n Londr], n Analele Universitii din Craiova. Seria Istorie, XIV, nr. 1 (15), 2009, pp. 201-211;
Arben Puto, Historia diplomatike e shtjes shqiptare 1878-1926.. ., pp. 218-227: Traktati i fsheht i Londrs; de
asemenea Daniel Cain, Un trimis al Majestii Sale. Nicolae Miu, Editura Anima, Bucureti, 2007, pp. 96-104.
245
Shiko dy sinteza t gjra dokumentare n lidhja m evolucionin politik dhe institucional t shtetit t ri evropian, n
Kastriot Dervishi, Historia e Shtetit Shqiptar 1912-2005. Organizimi shtetror, jeta politike, ngjarjet kryesore, t gjith
ligjvnsit, ministrat dhe kryetart e shtetit shqiptar, Shtpia botuese 55, Tiran, 2006 /956 pp. /; Arben Puto,
Shqipria politike 1912-1939, Tiran, Toena, 2009 /742 pp. /.
246
Fuqit njohn n datn 20 dhjetor Shqiprin e pavarur, duke hedhur posht iden, t kundrshtuar dhe nga
shqiptart n Kongresin e Triestes, pr krijimin e nj province shqiptare nn atributet e Sulltanit, por shtja e
territoreve t saj t jashtme, sespe Kuptimi i Trefisht dshironte ti ngushtonte n nj brez t bregdetit Adriatik, - ishte
aq e vshtir saq vetm n qershor, pasi ndodhn shum gjra te tjera, mundi t zgjidhej N. Iorga, Istoria statelor
balcanice n epoca modern. Leci inute la Universitatea din Bucuret de [Historia e shteteve Ballkanike n epokn
moderne. Leksion i mbajtur n Universitetin e Bukureshtit]. Tipografia Neamul Romnesc, Vleni-de-Munte, 1913,
p. 371.
247
Shiko Ionu Nistor, Problema aromn n raporturile Romniei cu statele balcanice [Problemi arumun n
raportet e Rumanis me shtetet ballkanike] (1903-1913), Editura Universitii Alexandru Ioan Cuza (kol. Historica),
Iai, 2009: cap. V. 2. Romnia, problema aromn i crearea statului albanez [Problemi Arumun dhe krijimi i
shtetit shqipatr] (1912-1913), pp. 248-270.

181

Pikrisht pr kt, autonomia e Shqipris do t pritet, veanrisht te ne, me nj knaqsi t

madhe dhe me nj shpres t padyshuar dhe besim te shteti i ri shqiptar248.
15. Duket e vendosur se do t kemi nj shtet shqiptar si rezultat i bisedimeve n Londr midis
ambasadorve t Evrops. M von, pasi shtje t tjera t zgjidhen, sipas fituesve apo kundr tyre,
do t bhet fjal, sipas prllogaritjeve t historianve dhe gjeografve, persona t cilt kan nj rol
n kt drejtim n vendet e tyre, pr shtrirjen e ksaj Shqiprie, autonome apo sovrane.
N qoft se nuk do t merremi athere me qartsin, diplomatike ose ushtarake, t kompesimeve
t sotshme ose t nesrme sepse n t tilla raste sht e vshtir deri sa t nissh -, n kt
moment Rumania mund t flas, duke prdorur t gjitha aleancat me t cilat sht e lidhur, 249 pa
rezultat deri tani, si t gjitha mirsit q i ofrohen mund t themi se far i mblidhet n shpirt250.
16. (.. . )
Rumania dhe Shqipria
Pr momentin e gjith bota politike shte e preokupuar me mbledhjen e ambasadorve. Rreth
ksaj konference bhen hipoteza t t gjitha llojeve dhe shum lloje parashikimesh. N lidhje me
kt Konferenc dhe me propozimet t cilat do t bj Rumania, nj telegram i drguar nga
Beogradi dhe i botuar n shum gazeta te ne na njofton se Rumania krkon q Shqipria autonome
t prfshij dhe ato territore t Turqis n t cilat jetojn arumunt dhe se nuk do t knaqet me
rregullimin e kufirit shqiptar, prvese atij q do t zgjidhej nga nj komision ndrkombtar n
baz t principit t kombsive (subl. n. ). Natyrshm q nj lajm i till bri buj n qarqet politike
serbe, sidomos dhe nga prhapja e fjals se ky pretendim nuk u influencua nga politika austrohungareze.
M par duhet t largojm fajsimin se Austria do t prdorte kt rast pr t br intriga.
(subl. ). Sado miqsore t ishin midis atyre dy popujsh, asnj nuk mund t mendoj se njri
influencohet nga tjetri kur vjen fjala pr nj princip kombtar dhe patriotik. Secili mendohet m
par pr veten dhe Rumania nuk ka nevoj pr kshilln e askujt kur vjen fjala pr tu orientuar n
jetn e saj kombtare si shtet kombtar dhe i pavarur. N rrethanat e tanishme, kur lidhjet midis
Serbis dhe Austris nuk jan nga m sjellset e paqes, sht normale q Serbia t shoh n do
lvizjen ton nj influenc t perandoris fqinje. Por ne nuk mund t anashkalojm nj dyshim t

248

M. Sreanu, Un imperiu apune, un stat nou rsare. Albania autonom[Perndon nj perandori, lind nj shtet i ri.
Shqipria e pavarur], n Dimineaa, IX, nr. 3. 155, 14 decembrie 1912, p. 1.
249
Vezi, pe larg, trei valoroase abordri ale istoriografiei romne de astzi Gheorghe Zbuchea, Romnia i rzboaiele
balcanice [Rumania dhe luftrat ballkanike] 1912-1913. Pagini de istorie sud-est european [Faqe historie jug/lindor
evropiane], Editura Albatros, Bucureti, 1999 /458 pp. /; Claudiu-Lucian Topor, Germania, Romnia i rzboaiele
balcanice [Gjermania, Rumania dhe luftrat ballkanike] (1912-1913), Editura Universitii Alexandru Ioan Cuza (kol.
Historica), Iai, 2008 /324 pp. /; Nicu Pohoa, Politica extern a Romniei n timpul rzboaielor balcanice [Politika e
jashtme rumune gjat luftrave ballkanike] (1912-1913). Romnia i gruprile politico-militare ale Marilor Puteri
[Rumania dhe grupimet politiko-ushtarake t Fuqive t Mdha], Pro Universitaria, Bucureti, 2010 /334 pp. ; il. /.
250
N. Iorga, Romnii i statul albanez. nc o ocazie care va fi pierdut [Rumunt dhe shteti shqiptar. Dhe nj rast
tjetr i cili do t humbas], n Minerva, IV, nr. 1. 438, 15 dhjetor 1912, p. 1.

182

till, por e kundrshtojm q t tregojm se pretendimet tona jan tonat dhe i bjm n virtytin e
interesave dhe n virtytin e principeve t cilat populli srb i njeh mir251.
17. (.. . )
Territoritoret e krkuara
Duke ngritur zrin n emr t popullit shqiptar, t cilin qeveria jon e prkohshme e prfqason
n trsin e tij, nuk mundemi tu diktojm Fuqive t Mdha limitin e linjs t ciln do t ndjekin. I
vetdijshm pr t drejtat e tij dhe i udhhequr nga shqetsimi pr t ndihmuar kancelarit e
nderuara evropiane q t realizojn nj vepr t shndetshme dhe t qndrueshme, populli shqiptar
inspirohet nga nevojat lokale dhe nga ndjenjat e popujve me t cilt fqinjsohet n Ballkan, pr t
deklaruar se paqja dhe qetsia e gadishullit nuk do te arrihen prvee me kushtin e dhnies s nj
konfigurimi homogjen Shqipris s ardhshme. Prandaj, populli shqiptar krkon pr Shqiprin
kufjt e natyrshm t cilt i detyrohen sa me kushtet etnike, aq dhe me t drejtn e pushtuesit t par
dhe sht i bindur se vigjilenca e dashamirsis s Fuqive t Mdha do t bj t mundur
respektimin e ktyre principeve baz.
Kufijt t cilt krkojm jan ato q formojn nj vij shnuese nga territoret e tanishme t
mbretris malazeze, duke prfshir n veanti, s bashku me hinterlandet respektive, qytetet Ipek,
Mitrovica, Prishtina, Ueskiub dhe Manastir, deri n Meovo, duke ruajtur kufijt aktual deri n
Prevez. Duke krkuar kt ndarje, populli shqiptar nuk ka si arsye vese qllimin e ruajtjes s
marrdhnieve t przemrta dhe t qndrueshme me fqinjt. Pavarsisht nga shtja etnike,
gjeografike dhe historike t cilat militojn n favor t ksaj ndarjeje racionale, sht e dobishme t
shtojm se, n qoft se do t zvoglohj apo ulej jasht kufijve t saj natyral, Evropa do t
rrezikonte t vendoste shtetin shqiptar n pamundsi materiale pr t jetuar jetn e vet, sepse do ti
mungonin, nga ana ekonomike, burimet e paanashme zhvillimit normal.
Prve ksaj, lokalitetet e prmndura m lart, banohet me popullat me shumic shqiptare.
Prsa i prket ndarjes n terren, do t ngarkohet m pas nj ekip i prbr. Ai do t punoj jasht
do lloj influence, t cilat do t mund t dmtonin interesa t ndryshme dhe do t prbhet n at
mnyr q tu sjell qetsin fqinjve t ardhshm t shtetit shqiptar.
Shpresa te Fuqit e Mdha
Popullit shqiptar i sht ngarkuar q n rregullimin e konfliktit aktual, Fuqit e Mdha nuk do t
neglizhojn studimin e pikve t ngritura nga ky memorie dhe se nuk do t jen indiferente ndaj
krkesave t drejta t nj kombi t denj pr nj fat m t mir, i cili ka vuajtur shum n t
shkuarn dhe i cili ka vn n t ardhmen e tij besimin m t madh dhe shpresat e tij m t shtrenjta
Kt t ardhme krkon Shqipria, e cila dshiron t bashkpunoj n opern e progresit
universal dhe t ket vendin e saj krahas vendeve t qytetruara, krkon me kmbngulje tia
garantojn Fuqive t Mdha.
251

xxx Romnia i regularea graniei Albaniei. n virtutea principiului naionalitilor, revendicat de aliaii balcanici,

afirmm drepturile aromnilor. -Atitudinea Serbiei fa de noi [Qndrimi i Srbis karshi nesh], n Conservatorul,
XII, nr. 279, 19 dhjetor 1912, p. 1.

183

Delegatt e qeveris shqiptare: Rasih Dino, Mehmed Conica, Philippe Nogga252

18. Adrianopole nuk sht shtja m e mpreht e konfliktit ballkanik. Fortesn heroike e
krkojn vetm dy: bullgart dhe turqit. Sipas mendimit t Z. Gabriel Hanotaux, pika me t vrtet
e zez sht shtja shqiptare253. N kt drejtim do t duhen thesare dijeje, durimi dhe zotsie
sepse Shqipria sht nyja gordiane e Lindjes s Afrme.
(.. . ) T kujtojm se shtja shqiptare sht vn n rendin e dits pr her t par nga konti
Berchtold254 dhe, pr her t dyt nga ngjarjet e fundit.
far do t jet nesr Shqipria? Ja pra enigma e madhe q mundon Evropn.
Nga pikpamja shqiptare, nuk shihet zgjidhje tjetr vese nj autonomi e gjer, nj autonomi
me pavarsi t plot dhe qartsi t prkufizuar. Do t duhet q Shqipria t jet e lir, por prsri
bota pyet veten nse mund t jet: situata e saj gjeografike me nj ball t trefishuar, situata e saj
fetare me nj fe t trefisht, fqinjsia e saj me nj influenc t trefisht dhe historia e saj me nj
origjin t trefisht ja pra arsyet e shumta, t cilat do ta sundojn prjetsisht, duke e provokuar
tani si n t shkuarn, duke dnuar kt vend t bukur dhe t fatkeq n stanjacioni dhe anarkia255.
19. LVIZJA E SHQIPTARVE
DY TELEGRAME DREJTUAR SIR GREY
Shqiptart e Rumanis i drguan sir Eduard Grey kto dy telegrame, duke protestuar pr
pretendimet e grekve pr Korn shqiptare dhe kundr presioneve serbe.
Ne t nnshkeuarit, shqiptar nga Kora, n emr t atyre tre mij patriotve t cilt jetojn n
Rumani, interpretues t sinqert t ndjenjave t shqiptarve t qytetit ton t lindjes, me respekt t
thell i lutemi Shklqesis Tuaj t marr n konsiderat protestn ton energjike kundr
pretendimeve t padrejta t grekve, t cilt duan t marrin qytetin ton. Kora sht pastrtisht

252

xxx Ce teritorii revendic Albania. Memoriul guvernului provizoriu albanez prezentat lui sir Eduard Grey, ministrul
de Externe al Angliei i preedintele Conferinei Ambasadorilor la Londra [ministr i jashtm i Anglis dhe president i
Konferencs s Ambasadorve e Londrs], n Dimineaa, IX, nr. 3. 168, 29 dhjetor1912, p. 8.
253
Politikani dhe historiani i njohur francez (1853-1944), shum prolifi botues dhe publicistik, me autoritet t madh
shkencor dhe formues opinioni n epok, sht autori, midis t tjerash dhe i botimit La guerre des Balkans et lEurope,
1912-1913 (tudes diplomatiques. Deuxi me srie), 4 d., Plon-Nourrit et Cie, Paris, 1914 /VI + 458 pp. ; il., h. /;
gjithashtu, sht firmtari i hyrjes s Gabriel-Louis Jaray, LAlbanie inconnue. Ouvrage illustr de 60 gravures tires
hors texte et dune carte en noir. Prface de G. Hanotaux, Hachette et Cie, Paris, 1913 /XXIV + 240 pp. ; il., h. /.
254
N thirjen e br burit t shtetit austro-hungarez (1863-1942) Contelui Berchtold (klancelar dhe ministr i jashtm n
periudhn 1912-1915), publikuar n La Roumanie nga 22 shtatori/5 tetor 1915, Take Ionescu shnon: Fola
gjithashtu (n datn 11 shtator 1913 n. n. ) dhe pr Shqiprin, pr t ciln ai dshironte krijimin e saj (subl. n. ). U
cudit totalisht pr faktin se un njihja aq mir punt e Shqipris dhe shqiptart. Duhet t pranoj se n kt drejtim ishte
shum i dokumentuar. Megjithat mu duk me nj iluzionizm t ekzagjeruar. M tha se se n at momenmt siguria n
Shqipri ishte m e madhe se n cfardo vend tjetr t Evrops Take Ionescu, Amintiri. Discursuri pentru Romnia
Mare [Kujtime. Diskutime pr Rumanin e madhe]. Ediie ngrijit, cuvnt nainte i note de Nicolae erban Tanaoca,
Editura Fundaiei Pro, Bucureti, 2005, p. 29.
255
xxx Albania de mine, punctul negru [Shqipria e nesrme, pika e zez], n Ordinea, V, nr. 1. 464, 30 dhjetor
1912, p. 1.

184

shqiptare. Gjuha dhe traditat jan shqiptare. Ajo ka qn gjithmon djepi i nacionalizmit shqiptar.
Atje gjendet shkolla shqipe dhe nj shtpi botuese e cila shtyp gazeta n gjuhn ton.
(.. . )
Ne t nnshkeuarit, shqiptar nga Dibra, t cilt jetojm n Rumani, t deleguar nga patriott
tan t mbledhur n datn 12 janar, protestm me energji kundr presionit t br mbi
bashkkombasit tan, t cilt ju deklarojn nprmjet nj telegrami se t knaqur jan nga
administrata serbe duke refuzuar t bjn pjes n shtetin shqiptar. Njohja e gjuhs serbe n at
lokalitet, e njohur ngado si shqipe, nuk do asnj origjin serbe, kjo sht gjuha e msuar nga
pntort shqiptar t cilt shkojn n Serbi pr t ushtruat zanatin e tyre.
Nuk aprovojm kt procedur t padenj t serbve dhe deklarojm se i kundrvihemi n
mnyr zyrtare do lloj sundimi256.
20. Shqiptart apo arnautt, jan populli m afrsisht i lidhur me rumunt257, pa asnj gabim
mund t themi se jan vllezrit tan t gjakut. Midis shqiptarve dhe rumunve q jetojn midis tyre
ose me ta ekzistojn lidhjet m miqsore.
Pyetjes se cfar jan shqiptart i jan shn shum prgjigje. Vetm n koht m t reja,
krkimi shkencor i gjuhs t tyre dha prgjigjen e prshtatshme me t vrtetn.
(.. . )
Do prqndrohemi tani n gjuhn shqipe258 dhe ngjashmris s saj me gjuhn rumune259.
256

xxx Micarea albanezilor. Dou telegrame ctre Sir Grey [Lvizja Shqiptare. Dy telegrame pr Lord Grey], n

Minerva, V, nr. 1. 455, 3 janar1913, p. 2.

257

Shiko I. I. Russu, Obria tracic a romnilor i albanezilor. Clarificri comparativ-istorice i etnologice.

[Origjina trake e rumunve dhe shqiptarve. Qartsime historike t krahasueshme dhe etnologjike]. Der Thrakisiche
Ursprung der Rumnen und Albanesen. Komparativ-historische und ethnologische Klrungen. Cuvnt nainte i
ngrijitor de ediie: Mircea Russu. Versiunea german: Konrad Gndisch, Dacia, Cluj-Napoca, 1995 /212 pp. ; il., h. /.
258
Vezi sinteza Shaban Demiraj, The origin of the Albanians: linguistically investigated (Academy of Sciences of
Albania), f. e., Tirana, 2006 /235 pp. /; si dhe nj material epoke xxx Limba albanez [Gjuha shqipe], n Romnul
dela Pind, VIII, nr. 3 (336), 16 janar 1910, p. 3.
259
Shiko, n kt kuptim H. Mihescu, La romanit dans le Sud-Est de lEurope, Editura Academiei Romne,
Bucureti, 1993 /600 pp. ; h. /, pp. 24-90: cap. II. Les lments latins de la langue albanaise; Grigore Brncu,
Cercetri asupra fondului traco-dac al limbii romne [Krkime pr bazn trako-dake t gjuhs rumune] (Institutul
Romn de Tracologie. Seria Bibliotheca Thracologica VIII), f. e., Bucureti, 1995 (ripublikuar n vitin 2009, N
shtpin botuese Dacica /200 pp. /; dhe versioni shqip, i dal n Tiran n vitin 2009, me prkthimin e Luan Topciu:
Krkime mbi fondin trako-dak t gjuhs rumune: gjuhsi /208 pp. /); Idem, Concordane lingvistice romno-albaneze
[Prafrime gjuhsore rumuno-shqiptare] (Institutul Romn de Tracologie. Seria Bibliotheca Thracologica XXX), f. e.,
Bucureti, 1999 /262 pp. /; G. Ivnescu, Istoria limbii romne [Historia e gjuhs rumune]. Ediia a II-a. ngrijirea ediiei,
indice de autori i indice de cuvinte: Mihaela Paraschiv, Editura Junimea, Iai, 2000, pp. 51-60, 364-365; Ctlina
Vtescu, Vocabularul de origine latin din limba albanez n comparaie cu romna [Fjalori me origjin latine i
gjuhs shqipe n krahasim me rumanishten] (Institutul Romn de Tracologie. Seria Bibliotheca Thracologica XIX), f.
e., Bucureti, 1997 /542 pp. /; Eadem, Studii romno-albaneze [Studime rumuno-shqiptare]. Note semantice i
etimologice, Editura Academiei Romne (seria Etymologica 22), Bucureti, 2006 /206 pp. /; Nicolae Saramandu, Some
Romanian-Albanian Etymological and Lexical Concordances, n Revue dtudes Sud-Est Europennes, Tome XLIII,
2005, pp. 141-153; Idem, Concordane lingvistice romno-albaneze [Prafrime gjuhsore rumuno-shqiptare], n
Gheorghe Chivu, Oana U Brbulescu (ed. ), Studii de limba romn. Omagiu profesorului Grigore Brncu [Omazh

185

Do t kemi tjetr rast.

Por do t kujtojm tani, organizimin e fiseve shqiptare dhe rumune. Gjithashtu, folklorin
shqiptar si dhe nj sr traditash t tjera t cilat gjenden si te shqiptart e vjetr ashtu dhe te rumunt
e vjetr.
Si pasoj, rumunt t cilt jan trak dhe ilir t romanizuar komplet jan vllezr gjaku me
shqiptart260, ilirt gjyhsm t romanizuar. Duhet pasur parasysh se rumunt edhe pse trak dhe
ilir t romanizuar kan rruajtur folklorin dhe traditat e trakve. Nga nevoja dhe vetm n
siprfaqe u sht imponuar e drejta romake bizantine n disa deg t s drejts
Ja pra prse Rumania ka nj interes t madh q Shqipria t lind me t drejt dhe t prfshij
sa m shum territore t banuara me rumun dhe t jen ashtu si dhe rumunt t lir pr tu
qytetruar n gjuhn e tyre kombtare.
Njohja e thell e shpirtit rumun nuk mund t arrihet pa njohjen e shpirtit shqiptar. Nuk mund t
njohim as institucionet tona juridike, shoqrore m t vjetra, pa i prdorur ato t shqiptarve, t cilt
n shum drejtime kan ruajtur ato q te ne jane humbur prej kohsh ose kan ngelur n forma aq t
pazhvilluara sa q me vshtirsi mund tju kuptojm rolin e vrtet.

profesorit Grigore Brncu], Editura Universitii din Bucureti, Bucureti, 2010, pp. 203208; gjithashtu Manuela
Nevaci, Enqutes sur laroumain parl aujourdhui en Albanie, n Golinguistique /Grenoble/, no. 11, 2009, pp.
223237; Baki Ymeri, Fenemenologia albano-romn. Un miracol al istoriei [Fenomeni shqiptaro-rumun. Nnj
mrekulli e historis]. The Albanian-Romanian phenemenologya miracle of history, n Carmina balcanica, II, no. 1
(2), May 2009, pp. 32-44 /tekst n dy gjuh/; Irina Arapi, Common Grammatical and Lexical Elements of Aromanian,
Romanian and Albanian, on the Basis of a Modern Grammar, n Philologica Jassyensia, VIII, nr. 1 (15), 2012, pp.
99112; Eadem, Albanisch-rumnische Parallelen im Bereich der ortbildung: Die Suffixe, n olfgang Dahmen,
Gnter Holtus, Johannes Kramer, Michael Metzeltin, olfgang Scheickard, Otto inkelmann (Hrsg. ), op. cit., pp. 123152.
N datn 8 qershor 2012, gjuhtarja shqiptare Renata Topciu mbajti tezn e Doktoraturs me titull Frazeologjia
rumuno-shqiptare n Fakultetitn e Filologjis s Universitetit t Bukureshtit (drejtues shkencor: prof. univ. dr. Grigore
Brncu, antar korespondent i Akademis Rumune).
260
Shiko m gjr Theodor Capidan, Simbioza albano-romn i continuitatea romnilor n Dacia [Simboza
shqiptaro-rumune dhe vazhdimi i rumunve n Daki], n Revista Fundaiilor Regale, X, nr. 5, 1 maj 1943, pp. 243270. Esht nj pozicion shkencor me rastin e daljes s nj studimi t profesorit gjerman Georg Stadtmller i
Universitetit t Lipsca: Forschungen zur albanischen Frhgeschichte, aprut n Archivum Europae Centro-Orientalis
(tom VII, fasc. 1-3, 1941, pp. 1-196) t Budapestit. sht nj botim sintez rreth fillimeve t popullit shqiptar, n t
ciln autori, duke prdorur t gjitha disiplinat auksiliare historis, por m tepr studimit t gjuhs dhe toponimeve,
mundohet t paraqes n nj drit t re periudhn e formimit t popullit shqiptar (fq. 244). Ai tregon q Gjat gjith
ksaj kohe trazimi t popullit rumun t kudogjendur (ai tregon se arumunt u shkputn nga dakorumunt rreth shekullit
t dhjet, kur, baza e unitetit t s folurs te t gjith rumunt ishte i prkryer n. n. ), kur gjuha merte n strukturn e
saj t brndshme nj form m unitare, nj pjese e strghyshve tan vinin n jug deri n takimin me strgjyshrit e
shqiptarve (f. 264); dhe prfundon: Nga s i m b i o z a shqiptaro rumune kan dal fjal t ngjashme, por m tepr
veori gjuhsore, t prbashkta te arumunt dhe shqiptart, veanti t cilat prbn pr ata t studiuarit e pakt t cilt
shihnin atdheun primitiv t rumunve n gadishullin ballkanik, nj nga ato tre katr argumente t sjella kundr pranis
ton (f. 264).

186

Gjithashtu, njohja e gjuhs, psikologjis, folklorit, institucioneve te arumunt, sht e

domosdoshme pr t njohur dialektet rumune, besimet dhe kompozimet tona, t cilat i ringjallim
nga dokumentet m t vjetra dhe ruajtja e tyre t gjalla deri sot.
I ashtuquajturi Jus valachichum i rumunve t Hungaris dhe Polonis, e drejta e toks e
rumunve nga Moldavia dhe Muntenia, mund t kuptohen vetm n qoft se i krahasojm me
institucionet juridike t rumunve t Ballkanit.
Ne nuk mund t lejojm q sllavt, grekt e cilido tjetr t shfaros vllezrit tan t gjakut, sepse
t gjith kudo q gjenden jan deg t dala nga nj trung.
Ja pra prse sht e drejt dshira e maqedonasve, rumun, sllav, grek etj. t ndrtojn nj
shtet autonom261.
21. Shfaqja e nj shteti t ri n hartn e Evrops, na kujton me shprthimet e vullkaneve n
oqean. Dridhet toka, dridhen thellsit e ujrave, valojn dallgt dhe pas ktij coptimi uraganik t
elementeve t natyrs, shfaqet nj dit mbi dallgt e qeta, nj ishull, nj thatsir n t ciln lidhet
jeta. Ashtu sht dhe shtja e Shqipris s sotme262.
22. Paqja, e cila dukej ne t shkuarn se do t rivendosej n Ballkan, krcnohet seriozisht.
Komplikimet e dala Scutarilor, mbuluar me shum mund dhe sakrific, do t shprthej srish kur
t caktohen kufijt e Shqipris. Kto ngjarje t reja priten dhe komentohen nga e gjith diplomacia
evropiane.
Por ka dhe ngjarje q vijn papritur, kur asnjeri nuk e mendon. Kto ngjarje jan m t
rrezikshmet sepse nuk mund t parashikohen dhe shmangen.
Rreth nj ngjarjej t till jan br kto dit informime t bujshme, t cilat, sigurisht, nuk i
themi ktu prvse si informacion.
Do t jet Shqipria nj provinc austriake?
Nj shqiptar nga kryeqyteti, i cili ka marr pjes n shum nga takimet e rretheve t lufttarve
shqiptar te ne, na thot si n vijim:
Lufta e Ballkanit, fatkeqe pr Turqin, nuk na detyrohet ne shqiptarve.
Kryengritjet e tyre ju hapn syt shteteve ballkanike q t mund t shihnin sa e dobsuar sht
Perandoria Osmane.
Nprmjet kryengritjeve tona, ne shqiptart, nuk deshm vetm se nj autonomi m t gjr, por
nj autonomi t dhn prej Turqis dhe nn feudalizmin e saj.
Pas lufts ballkanike punt ndryshuan; Austria i krkoi Fuqive t njihnin nj Shqipri t
pavarur dhe Fuqit, nga motive t cilat iu prkasin ran dakord me krkesn e Austris.
sht e vrtet se asnj nga ne nuk mendonte t kishim nj shtet t pavarur dhe t krijuar me aq
lehtsi. Fillimisht u gzuam, por gzimi ishte i shkurtr.
261

xxx Ce sunt albanezii [far jan shqiptart], n Voina naional, XXVIII, nr. 209, 17 shkurt1913, p. 3.

Apostol D. Culea, Albania i albanezii [Shqipria dhe shqiptart], n Ramuri, VIII, nr. 5, 1 mars 1913, pp. 143150.
262

187

Austria nuk dshiroi asnjher nj Shqipri t pavarur. Kt e vrtetoi m pas dhe e tha n
mnyr jo t drejtprdrejt, me qndrimin e saj ndaj Malit t Zi kur kjo e fundit mori Shkodrn.
Austria, prpara se tu propozonte fuqive pavarsin e Shqipris, u kujdes t kishte simpatin e
t gjith shqiptarve jomyslyman. Pr kt organizoi nj trup me agjent t cilt prgatitn
popullin shqiptar pr nj politik filo-austriake.
Shqiptart e Austris, Italis dhe Rumanis luftuan me t gjitha forcat dhe vendosn n Shqipri
nj qeveri te prkohshme. Kjo qeveri nuk ka vese nj synim, t kthente Shqiprin n nj provinc
Austriake.
Nj vendim i Kongresit t Triestes
Kongresi Shqiptar i Triestes u provokua nga Austria.
Diskutimet e ketij Kongresi ishin dy llojshe, disa publike dhe disa sekrete.
N diskutimet publike u diskutua pr nj Shqipri t pavarur dhe u protestua kundr
ndrhyrjeve greke dhe srbe.
N diskutimet sekrete, u diskutua dhe u vendos q Shqipria t deklarohej, kur t vendosnin
udhheqsit e saj, provinc austriake.
Po n kongresin e triestes u vendos q Shqipria t ket nj mbret t saj. Mbreti do t ishte nj
prin gjerman, por nn udhheqjen e kurors habsburge.
Plani i Austris u prhap n gjith Italin. Italis do i jepet nj pjes e mir e Shqipris
sidomos ajo pjes e territoreve t ujrave q rrjedhin n263.
23. Me qen se ju premtuam lexuesve Rumunve q do i mbajm n dije me t gjitha ngjarjet
e ndodhura n Shqipri, mbyllim serin e artikujve t botuara prej nesh me kto lajme t drguara
nga korespondenti yn special.
Brindisi, 27 prill
N rrethet e shqiptarve t gjendur n portet austriake dhe italiane n Adriatik, shpallja e Esad
Pasha Toptanit si princ i Shqipris prodhoi shum buj.
Ashtu si dhe ju njoftuam me koh, mbreti Nikita264 duke rn dakort me komandantin e ushtris
serbe, i lejuan Esad Pashait t largohet nga Shkodra s bashku me trimat e tij shqiptar, duke
transportuar t gjitha municionet deri n Tiran, ku heroi i Shkodrs u shpall sovrani i Shqipris t
pavarur nga rreth 12. 000 shqiptar, t cilt e shoqruan deri te pronat e tij n Tiran ku ka dhe
origjinn.
Sigurisht q kt hap t bindur e bn me lejn e Serbis, sepse Tirana sht e pushtuar nga
ushtria e mbretit Petri265, nuk mund t kalonte i armatosur t gjitha territoret shqiptare, nga Shkodra
deri n Tiran, duke rekrutuar t gjith shqiptart e aft pr t prballuar luftrat e ardhshme.
(.. . )
263

M. Buri, Albania va fi anexat de Austria i Italia, dup propria-i cerere [Shqipria do i aneksohet Italis dhe
Austris pas krkess s saj], n Minerva, V, nr. 1. 566, 27 aprilie 1913, p. 3.
264
Jetoi n periudhn 1841-1921, nga 1860 deri n nntor 1918 ishte sovrani i Malit t Zi (u kurorzua n vitin 1910).
265
Petru Karageorge jetoi n periudhn 1844-1921, ishte mbreti i Serbis n periudhn 1903 1918, respektivisht deri n
vitin 1921.

188

Kur bazat e pavarsis s Shqipris u farktuan n Tiran me pjesmarrjen e rinis shqiptare ne

ekspeditn e Ismail Qemalit pr n Durrs dhe Vlor, e gjith Rumania ndoqi me interes t gjith
episodin e dhimbshm t ktij akti t guximshm, i cili dha aq shum viktima. Tani q vllezrit tan
shqiptar shpifin kundr njri-tjetrit duke u akuzuar pr tradhti, na gjakoset zemra nga dhimbja
sidomos q numri i viktimave ritet do dit duke u sakrifikuar n altarin e kombit.
Besojm se ka ardhur koh q e gjithe kolonia e Bukureshtit t marr nismn pr t mbledhur t
gjith vllezrit e humbur n nj kshillim t prbashkt dhe po aty t imentohet baza e shtetit t
ardhshm shqiptar, duke ngrir dhe m shum vllazrin pr t ciln u fol aq shum n Kongresin e
Triestes.
sht e detyrueshme nj mbledhja sa m urgjente e t gjith shqitarve t ndershm t
Bukureshtit pr tu shprbr disa akuza t ngritura rreth disa t ashtuquajturish kryetar, t cilt
bredhin npr Evrop, duke u quajtur t plotfuqishm me disa mandate t prfytyruara pr t folur
n emr t t gjith popullsis s Shqipris.
Kolonia e Bukureshtit ka shum ndikim moral mbi t gjith intelektualt shqiptar dhe nuk
duhet t vihet nn shnjn e pikpyetjes se nuk do ti dgjohet zri n kt thirrje patriotike kur
flitet pr coptimin e Shqipris.
N Bukuresht u krijuan shoqrit e para kulturor-kombtare:: Drita, Dituria, Bashkimi,
266
etj. Atje u botuan librat e par n gjuhn shqipe dhe nga ku u shprndan n t gjitha ant e bots
ku ka shqiptar. Po n Bukuresht u njoh pr her t par e drejta pr tu mbajtur mesha shqip. Po
rinia e Kolonis shqiptare t Bukureshtit u zgjodh nga ana e kryetarit t Qeveris s Prkohshme
duke u nisur fillimisht n Durrs dhe m pas n Vlor pr t ngritur qeverin e prkohshme dhe
senatin, duke duruar mungesat e rnda, si materiale ashtu dhe morale, q m pas t njollosej ky
sanktuar i liris nga ana e albanofobit Xhavid Pasha.
Prfundoj se nuk mund t sigurohet pavarsia absolute e Shqipris n qoft se nuk do t bhet
nj lvizje e madhe e rinis shqiptaro-rumune t Bukureshtit nprmjet thirrjes s nj kongresi
urgjent ku t njoftohen t gjith patriott kontraband q lvizin n ujra t turbullta, duke u
zgjedhur dhe nj komitet ekzekutiv, i cili do t luftoj me miratimin e t gjith njerzve t mdhenj
dhe t ndershm, t cilt gjenden n territorin e Shqipris ose jasht, vetm kshtu mund t
sigurohet lumturia dhe madhshtia e atdheut267.
266

Shiko midis t tjerash dhe Elvino, nfiinarea unei mari societi albaneze n Capital. Albanezii din Capital au
desfiinat toate societile, punnd bazele unei singure societi [Shqiptart e kryeqytetit mbylln t gjitha shoqrit
duke krijuar vetm nj shoqri], n Romnul dela Pind, IV, nr. 49 (191), 11 dhjetor 1906, p. 2. Statutet e saj jan
vendosur n Poporul romn i lupta de eliberare [Populli rumun dhe lufta pr lirim].. ., pp. 557-561 (dok. 219/1906);
po ktu, nj dokument tjetr pr aktivitetin e mpasshm pp. 582-584 (dok. 226/1909), p. 610 (dok. 244/1914);
respektiv, n Gelcu Sefedin Maksutovici, op. cit., pp. 109-115, pp. 116-118, p. 131; shiko dhe Rafail Anastasiu despre
Societate Bashkimi [Rafail Anastasiu pr Shoqrin Bashkimi]. [Memorii datate] Bucureti, 22 februarie 1960
(Documentul a fost adus n redacie de Baki Ymeri [Dokumenta t datuara Bukuresht 22 shkurt 1960.), n Albanezul,
Serie nou, IV, nr. 4 (33), prill1996, p. 3.
267

xxx Epilogul independenei Albaniei. -Dela corespondentul special al, ,

Romnului [Epilogu i pavarsis s

Shqipris], n Romnul, III, 18 prill/1 maj 1913, p. 6.

189

24. Mbrm u mbajt n Shoqrin Makedo-Rumune nj mbledhje ku maqedonasit krkuan

bashkimin me Shqiprin. Nn presidencn e at Dumitru Constantinescu, nj lufttar i vjetr i cili,
duke marr fjaln, tha se ka dy lloj mbledhjesh mbledhje me interesa t veanta dhe mbledhje t
shenjta, me qllimin e ruajtjes s interesave t t persekutuarve.
Ne jemi mbledhur ktu pr qllimin e dyt, t protestojm si disa njerz t qytetruar kundr
veprimeve t pushtuesve t paqytetruar. Jemi vrar dhe torturuar. Asnjeri nuk interesohet pr ne.
Jemi mbledhur pr t krkuar ose pavarsin e Maqedonis ose bashkimin e nj pjese t saj me
Shqiprin.
D. prof. Murnu se dhe udhheqesit e ktushm jan menduar, qysh prej fillimeve t dhuns n
Ballkan, pr shtjen e bashkimit t maqedonis me mbretrin shqiptare. Por u menduan pr nj
zgjidhje tjetr, m e mir, ajo q makedo-rumunt t qndrojn nj komb i veant, por i bashkuar
me kombin shqiptar. Gjuha zyrtare n shtetin e ri, t jet Makedo-Rumunia dhe n udhheqjen e
shtetit t ri shqiptar makedono-rumun t marrin pjes dhe maqedonas.
Kt ide thot folsi - e kam paraqitur dhe para kabineteve t huaja268. N Londr u diskutua
dhe n mbledhjen e ambasadorve, tani ngelet q ju t luftoni pr kt shtje, duke iu drejtuar s
pari Italis, sepse sigurisht q ky shtet do na dgjoj dhe ndihmoj.
T zgjidhet nga radht tuaja nj komision, i cili t shkoj ose n Itali ose te ministri italian i
ktushm dhe t krkoj dashurin dhe mbshtetjen e ktij vendi si motr.
Z. Nuiu Tuliu i falenderon udhheqsit makedo-rumun, t cilt shkuan jasht shtetit pr t
folur shtjen e ktij kombi t shtypur269.
25. N linja t prgjithshme duke prshkruar natyrn dhe karakterin e popullit shqiptar, do t
themi n fillim se shqiptari sht mbi t gjitha xheloz pr lirin e tij. Natyr luftarake, i
Pr m shum shiko te Nicolae-erban Tanaoca, Idealism i realism n chestiunea aromneasc. Un episod
diplomatic din viaa lui George Murnu n lumina corespondenei sale inedite (1913) [Idealizm dhe realizm n, ,
eshtjen arumune. Nj episod diplomatik nga jeta e Xheorxhe Murnut nn dritn e korespondencs s tij t pabotuar],
n Revista istoric, Serie nou, Tom VIII, nr. 11-12, 1997, pp. 719-738 (studim i prfshir n Anca Tanaoca,
Nicolae-erban Tanaoca, Unitate i diversitate balcanic. Contribuii la istoria romanitii balcanice [Kontribute n
historin e romanitetit ballkanik]. Cu un cuvnt nainte al autorilor, Editura Fundaiei PRO, Bucureti, 2004, pp. 230268

254). sht pr tu nnvizuar q N. Iorga protestoi, n Parlament, pr t, e br nga tre profesor me origjin arumune,
t cilt bredhin Evropn q tu thon Kabineteve t ndryshme Evropiane nj zgjidhje t tyren, nj zgjidhje e cila
parashikon autonomin e Maqedonis; n argumentimin e tij, ai niset nga premiza me t drejt se Interesat e
maqedonasve mbrohen nga Rumania zyrtare, si, meqnse nuk ka n Evrop bullgar, srb, grek t cilt me
prjashtim t qeverive bullgare, greke, srbe t krkojn vmndjen dhe simpatin e Kabineteve evropiane, nuk duhet
q as edhe rumunt e Maqedonis, prvse qeveris rumune, dhe me nj zgjidhje qe nuk e ka shprehur qeveria rumune,
t bj krkesa kabineteve t ndryshme evropiane N. Iorga, Aciunea militar a Romniei.. ., p. 30.
269
M. B., Macedonenii cer ncorporarea lor la Albania. -ntrunirea de asear. -Cuvntarile d-lor Murnu, Nuiu Tuliu i
dr. unda. -O delegaie [Maqedonasit krkojn bashkimin e tyre n Shqipri], n Minerva, V, nr. 1. 555, 26 maj 1913,
p. 5.

190

predispozuar pr kryengritje nga mosha 15 vjeare dhe lart, ai nuk ka nj mik m t pandashm se
manlikern e tij arm t ciln Austria ia u shprndan t mbrojturve t vet me nj dordhenie
sado t shpjegueshme. Thash, kur shpjegoja origjinn e tyre se beu shqiptar krenarohet me titullin
brigand. Karakter i papajtueshm dhe besnik, shqiptari shquhet pr pastrtin e normave dhe
mikpritjes s tij dhe nga kjo pikpamje vetm arumunt ju ngjasin n t gjith Gadishullin
Ballkanik.
I prkushtuar dhe besibik, shqiptari nuk di cfar sht mosmirnjohja. Nj e mir e br nju
shqiptari i jep nj borxh t shenjt, me t cilin beson se sht i detyruar t t mbroj edhe me
rezikun e jets s tij. Fjala e dhn sht e shenjt, ai nuk e shkel kurr. Besnic ndaj atyre q ju
shrben vetm ata kishin besimin e sulltanit Abdul Hamid sulltani m me frik dhe m me
mosbesime -, gardn personale t ciln e prbnin vetm shqiptar.
Hakmarrs si korsikant me t cilt ngjasin n shum drejtime ata nuk falin asnjher
armikun dhe mbajn hakmarrjen deri n brezin e nnt.
(.. . )
Shqiptart ishin lufttart m t betuar pr liri dhe ata hapn rrugn pr shprthimin e shteteve
ballkanike. Nuk mund t flitet pr liri n Gadishullin Ballkanik pa i prmendur shqiptart.
E njjta liri pr t ciln luftonin n t shkuarn, e mohuar n territoret shqiptare, e dhn
Greqis dhe Serbis nga ana e Kongresit t Londrs, i vendosi luftn kundr pushtuesve t rinj.
Diplomacia evropiane u tregua pa dije n lidhje me aspiratat e popujve t ballkanit dhe n mnyr t
veant t shqiptarve. Pa marr parasysh krkesat e tyre, krijuan nj Shqipri t prgjysmuar dhe
artificiale, me qllimin e knaqjes s njrit dhe t tjetrit. Shqiptart nuk mund t jen dakord me
kufijt e caktuar n mnyr arbitrare nga diplomacia evropiane. Dhe me shqiptart nuk bhet shaka.
Nuk jan populli q mund t bj pas. Ata do t bjn nj luft t ashpr luft pr jet a vdekje -,
n t ciln nuk do t krkojn vetm knaqsi, por dhe hakmarrje. Prandaj, besojm se burrat e
shtetit t Serbis dhe Greqis do t arrijn n prfundimin se mimi i krkesave t shqiptarve sht
m i vogl se sakrificat t cilat duhet t bhen pr mposhtjen e shqiptarve nj mposhtje e
prkohshme n qoft se do t mund t bjn edhe kt.
Procesi i shkatrrimit kundr bashkkombasve t tyre, tashm thellsisht t vrar nga
shkputja nga trupi i Shqipris i qyteteve kombtare,thirrse t s shkuars, si: Djacova, Prizreni,
Dibra, Ipeku dhe Gjirokastra, i dshproi dhe dshprimi i tyre mund t ket pasoja fatale pr
Serbin dhe Greqin. Prandaj, rikthimi te ndjenjat m t mira pr ta dhe lshimi ndaj Shqipris t
dy-tre qyteteve, e cila ishte nj humbje shum e dhimbshme pr ta, do t jet veprimi m i zgjuar t
cilin do e bnin diplomacit e ktyre shteteve, duke kaluar mbi shpirtin egoist, i cili i karakterizon,
dhe e cila do bnte t mundur pajtimin me shqiptart, nga e cila do t fitonin m shum se
shqiptart t cilt nuk kan t humbin270.

Titu D. Panaitescu, n chestia albanez [N shtjen shqiptare], n Seara, IV, nr. 1. 322, 21 shtator 1913, p. 2; nr.
1. 323, 22 shtator 1913, p. 2; nr. 1. 324, 23 shtator 1913, p. 2.
270

191

27. S shpejti, areopagu evropian do t shprehej n lidhje me kufijt e juguor shqiptare271. Ky

fakt nuk sht indiferent pr fisin ton n Pind. Prkundrazi bashkngjitja e Epirit t Veriut me
Shqiprin sht nj shtje jetsore.
N memoriumiun drguar qeveris nga ana e rumunve t Epirit dhe Maqedonis, tregohet
rndsia e madhe e ekzistencs s nj populli: konservimi i idealit politik. Dhe vetm n Shqipri
mund t flitet pr ideal politik pr rumunt. Hyrja e Konics, Korics dhe Zagoris272 n provincn
e re autonome t Ballkanit, do t thot krijimin e nj qendre rumune me m shum se 60 komuna, t
cilat do t ken pesh n udhheqjen e Shqipris s nesrme.
Dhe cili rumun nuk do t ndihej krenar, se prvese Rumanis ton ekziston dhe nj shtet tjetr
me karakter rumun, i cili do t ishte vatra e ngroht e rumunve t tjer t Pindit dhe Thesalis,
shtet i cili do t vendos, ndoshta, njhersh dhe fatin e rumanizmit n prgjthsi, kur, n ditn e
madhe t lufts pr ekzistencn e popujve do t vendoset dhe e ardhmja jon si popull?
Nj qeveri rumune, e cfar do nuance t jet, nuk mund t ngelet indiferente ndaj krcnimit me
t vogl t nj grupi rumunsh.
Duhet t lvizim ndaj cdo ngacmimi t vogl t trupit ton kombtar273.
28. Historia prsritet.
Brengat n t cilat kalon shteti i ri shqiptar, kujtojn brengat t cilat kan karakterizuar fillimet e
shteteve t tjera.
Brengat e Shqipris jan dhimbjet e formimit, me dallim t natyrshm n nj shtet ku vetdija
kombtare sht duke u formuar. Populli shqiptar nuk ka akoma nj unitet organizimi kombtar.
Ata jan t ndar n fise t veanta t udhhequra nga bejler t cilt kan shpeshher interesa
egoiste. Ksaj ndarjeje i shtohet dhe diferenca fetare, shqiptart ndahen n raport fetar n tri grupe:
muhamedan, katolik dhe ortodoks. Po t kemi parasysh faktin se populli shqiptar gjendet n nj
gjendje kulturore t prapambetur, e cila krijon hapsira pr intriga t ndryshme, do t kuptojm m
mir brengat t cilat shoqrojn krijimin e shtetit shqiptar.
Ksaj gjendjeje kaotike t brendshme i shtohen veprime t interesuar nga jasht. Shqipria sht
nj krijim i Fuqive t Mdha.
Austro-Hungaria dhe Italia duke dashur t dominojn Detin Adriatik, i propozuan Konferencs
s Ambasadorve n Londr, krijimin e shtetit shqiptar, sepse n kt mnyr asnj shtet sllav nuk
Fundi i volumit t koncepuar nga N. Iorga n baz t leksioneve t mbajtura n Universitetin e Bukureshtit 191213 (Hyrja sht datuar Vleni-de-Munte, 3 gusht 1913) nxjer n pah vizionin e savantit t madh: Gjithsesi cshjtja
shqiptare dhe maqedonase jan shtjet e s ardhmes (subl. n. ). Do t mund t pranohet Serbia nga ana e popullats, t
pronuncohet ndryshe Evrops? Do t jet Shqipria m shum se nj avanpost Austriak, dhe a do ta pranoj Italia n
kt cilsi n bregun tjetr t Adriatukut? (artikulli im Chestia albanes n Svensk Tidskrift, 1913, fq. 447 dhe
vazhdon., dhe kontributi im Albanien n vol. II t eltgeschichte t Helmolt, botimi i dyt) Mundet q kto shtje t
zgjidhen m shpejt. Por ato do t duht t jen pjes e procesit t prgjaklshm austriak, e cila njoftohet pr nj t
ardhme m t largt (subl. n. ) N. Iorga, Istoria statelor balcanice n epoca modern.. ., p. 377.
272
Vezi, n conetxt Ilia Laska, Zagoria. Histori dhe tradita, Albin, Tiran, 2001 /296 pp. ; il. /.
273
Ion Foti, Epirul romnesc trebuie alipit la Albania. Glasuri din Macedonia [Epiri rumun duhet ti bashkngjitet
271

Shqipris], n Viitorul, VI, nr. 2. 105, 17 dhjetor 1913, p. 1.

192

do t forcohet n bregun lindor t Adriatikut. Fuqit e tjera, duke mos mohuar dot legjitimitetin e
nj shteti shqiptar, pasi pranuan principin Ballkani i popujve ballkanik, aderuan n ndrtimin e
nj Shqiprie t pavarur, t ciln e morn nn garancin e tyre kolektive. Por me gjith karakterin
evropian t ktij protektorati, Fuqit nuk u morn vesh midis tyre rreth rndsis t popullit
shqiptar.
Alenca e Trefisht dshiroi m shum kt pun, me qllimin e frenimit t ekspansionit t
Greqis dhe Serbis n dm t Shqipris. Kuptimi i Trefisht krkoi t favorizonte interesat greke
dhe serbe dhe pr kt arsye me vshtirsi u arrit kompromisi midis dy grupimeve274.

274

xxx n Albania [n Shqipri], n Viitorul, VI, nr. 2. 116, 31 dhjetor 1913, p. 1.

193

T DYJA LUFTRAT BALLKANIKE DHE PROBLEMI SHQIPTAR

Muzeograf Ion Teodoresku,
Kompleksi Kombtar Oborri Mbretror, Trgovishte
Shekulli XIX u quajt me t drejt shekulli i kombeve, sepse njerzit q gjendeshin prej shum
kohsh n kuadr t Perandoris Cariste, Austro-Hungareze, Osmane dhe Prusiane krkuan
nprmjet disa organizatash dhe fuqis bindse t krijonin shtetet kombtare.
N kuadr t tems s diskutuar prej nesh n kt studim, populli shqiptar, pjes e Perandoris
Osmane me fe myslymane (sunite dhe bektashie) dhe t krishter (katolike dhe ortodokse), u
formulua pr her t par nprogrami kombtar n Deklaratn e Stambollit t Komitetit Qndror pr
Mbrojtjen e T Drejtave t Kombit Shqiptar (30 maj 1878) dhe i rishikuar m pas n Programin e
Lidhjes s Prizrenit (10 qershor 1878).
Kjo kishte formuluar nprmjet Ports nj seri krkesash si kundrpesh ndaj ktyre qllimeve
dhe pr ruajtjen e statu quo territoriale n pjest e Perandoris Osmane t banuara nga shqiptart.
Ktu kihej parasysh marjra e nj autonomie administrative m t madhe pr katr vilajetet
shqiptare, emrimi n pozicionet e administrats s nivelit mesatar dhe t ult t disa personave me
origjin shqiptare, heqja e tatimeve dhe rekrutimeve t vendosura nga Tanzimati, refuzimin e
dhnieve terrioriale ndaj shteteve fqinje n Ballkan.
Situata e pavarsis s shqiptarve q jetonin n vilajete osmane ishte e lidhur ngusht me
zhvillimet n Perandorin Osmane dhe n Evrop.
N vitin 1877 Abdul Hamidi i dyt u b sulltan i Perandoris Osmane. Ai donte t modernizonte
Perandorin, t'u jepte autonomi m t madhe subjekteve kombtare dhe lejoi fillimisht t mbetej n
fuqi kushtetuta e famshme osmane krijuar nga Mithat Pasha.
Pas Lufts Ruso-Turke t vitit 1877, n t ciln mori pjes dhe ushtria rumune, nprmjet paqes
s arritur pr her t par n Shn Stefan, me ndihmn e Perandoris Cariste, krijohej nj shtet
bullgar me dalje n detin Egje. Ather pasoi Traktati njohur i Paqes i Berlinit (1878), nprmjet t
cilit Perandoria Osmane, Perandoria Cariste, Franca, Anglia dhe Perandoria Prusiane si fuqi
mbrojtse, njohnin pavarsin e Rumanis, Serbis, Malit t Zi dhe krijuan nje entitet autonom Principatn Bullgare. Por projektave territoriale t shteteve t lartprmendura qndronin n hije dy
lojtart kryesore: Perandoria e Habsburgve dhe ajo Cariste.
Gjat bisedimeve n Berlin, nuk u ngrit shtja e autonomis s popullats shqiptare n
Perandorin Osmane, Mbretrin Greke dhe Malazeze. Bismarku kishte deklaruar me cicizm se
Shqipria nuk sht vese nj shprehje gjeografike. Teritoret shqiptare u pan ashtu si nga ana e
fuqive t mdha si dhe nga ana e shteteve ballkanike, si mall kmbimi pr rehatimin ose
prmbushjen e interesave vetijake, mbi kurizin e nj populli t par si besnik prball Ports.
Pas Paqes s Berlinit, sulltani Abdul Hamid i dyts hfuqizoi Kushtetutn e Midhat Pashait dhe
kaloi n nj regjim m autoritar.
Me shpresn e besnikris s arumunve ndaj interesave t fronit osman, n vitin 1905 sulltani
njohu nprmjet nj Iradeje statutin si millet pr arumunt, nn kmbnguljet diplomatike t
mbretris s Rumanis.

194

Prpjekje besnikrie u bn dhe ndaj shqiptarve, por jo nprmjet dhnies t t drejtave

administrative, kulturore dhe arsimore, prkundrazi nprmjet refuzimit t ktyre t drejtave. N
Stamboll konsiderohej se influenca e bejlerve mbi popullatn shqiptare sht m e fuqishme se ajo
e militantve nacionalist dhe shqiptart do vazhdojn t jen t orientuar dhe do ti shrbejn me
besnikri Ports. garantja e vetme e integritetit t territoreve shqiptare prball pretendimeve t
bra nga fqinjt ballkanik. Dhe kjo garanci kishte nj mim: heqja dor nga krkesat pr arsim n
gjuhn amtare dhe autonomin administrative.
Lvizja e Turqve t Rinj determinoi heqjen e Abdul Hamid-it n vitin 1908. Principata Bullgare
mori pavarsin, Perandoria Austro-Hungareze mori Bosnjn dhe Hercegovinn, ndrsa qeverit e
Greqis dhe Serbis risolln n diskutim projektet e krijimit t nj Greqie dhe respektivisht Serbie
t madhe.
Krijimi i shteteve kombtare, fillimisht grek n vitin 1825, m pas atij serb, marrja e autonomis
nga ana e Perandoris Bullgare pas vitit 1878 ngriti shtjen e ndarjes territoriale t vilajeteve
evropeane, t cilat i prkisnin Perandoris Osmane. Rrjedhimisht Serbia, donte nj Serbi t madhe,
Greqia nj Greqi t madhe dhe Bullgaria dalje n Detin Egje. Kshtu, n vitin 1864 u mbyll nj
marrveshje e fsheht mes Serbis dhe Greqis pr ndarjen e vilajeteve osmane, jo me kritere
etnike, por fetare. Shqiptart ortodoks do t deklaroheshin serb dhe grek ndrsa ata myslyman turq (n realitet ishin etnik shqiptar).
Patriott shqiptar t fes t krishtere ortodokse kuptuan rndsine e shrbimeve fetare n
gjuhn e tyre, si nj faktor thelbsor n zhvillimin e ndrgjegjes kombtare. N mnyr t
pashmangshme, shtja e kishave ishte e lidhur me at shkollore, duke pasur parasysh organizimin
e t nnshtruarve osman n kombe fetare dhe jo etnike, me efekte t drejtprdrejta n gjuhn e
msimdhnies pr milletin e krishter ortodoks t Perandoris etnia q kontrollonte Patriarkin
Ekumenike kontrollonte dhe rrjetin arsimor.
Lutjet e bra nga ana e shqiptarve ortodoks n kmbt e Fronit ose n shkallt e Patriarkis
Ekumenike pr lirin e kultit n gjuhn shqipe u prballn me te njjtat refuzime t prsritura si
prpjekjet e arumunve per autonomi fetare.
Pasi Perandoria Osmane pranoi lshimin territorial ndaj fqinjve t saj ballkanik275, objektivat
kombtare shqiptare u rishqyrtuan n vitet 1880-1881, n mbledhjet e Gjirokastrs, Dibrs dhe
srish n Prizren.
Lufta e shqiptarve pr arsim n gjuhn amtare, s bashku me krkesa t tjera me karakter
kombtar, vazhdoi deri n pragun e fillimit t Lufts s Par Ballkanike:
Qershor 1908,
Mbledhja e Ferizajt;
Nntor 1908,
Konferenca e par e Kongresit t Manastirit;
Mars 1910,
Konferenca e dyt e Kongresit t Manastirit;
Qershor 1911,
Memorandumi i Gre Libri i Kuq;
Maj 1912,
Kongresi i Junikut;
Qershor 1912,
Memorandumi i Sinjs;
275

P. Rago, Tradita, Nacionalizmi, dhe Komunizmi n Shqiprin Bashkkohore, Shtpia Botuese Dudaj, 2010 f.
122.

195

Gusht 1912,
Krkesat e Hasan Prishtins276.
Por tundimi nacionalist ishte m i fuqishm per udhheqsit e Komitetit pr Bashkim dhe
Progres (Turqve t Rinj) sesa misioni i tyre reformator, t cilin e mbshtetn fillimisht dhe i cili
ngjalli aq shume shpresa n radht e rajave277.
Pr t ndaluar revoltn shqiptare, e cila prhapej edhe m shum n mesin e muajt gusht t vitit
1912, qeveria osmane pranoi, s fundmi, t prmbushte disa nga pikat e programit kombtar
shqiptar278.
Ishte tepr von, sepse pas dy muajsh do t fillonte Lufta e Par Ballkanike me pasojat e
njohura n rikonfigurimin territorial t Gadishullit Ballkanik dhe pr problemet kombtare n
Ballkan, t pazgjidhura as sot.
Italia dshironte t bhej nj fuqi rajonale n Detin Mesdhe dhe n Detin Adriatik, duke
vazhduar n epokn moderne, politikn veneciane t shekujve XV-XVI ndrsa Risorgimento
prfaqsoi, nprmjet linjs arbreshe (Ieronim de Rada), nj nga burimet e frymzimit pr
Lvizjen e Rilindjes Kombtare Shqiptare. Pr m shum, qeveria italiane mbshtetej n kt
veprim n ekzistencn n jug t vendit t minoritetit shqiptar arbresh. Dihet se Giuseppe Garibaldi
dhe djali i tij mbshtetn krijimin e nj shoqrie t fsheht, t formuar nga patriot italian dhe
shqiptar, e cila kishte si qllim pavarsin e Shqipris.
Nga ana tjetr, ishte rritur interesi austro-hungaris n Ballkan, i lindur nga ndrhyrjet ruse nn
pretekstin e pan-sllavizmit.
Perandoria Cariste dshironte t fuqizonte influencn n Ballkan dhe t merrte kontrollin e
ngushticave t Bosforit dhe Dardaneleve.
Lufta e Par Ballkanike, filloi n baz t disa komplikimeve ndrkombtare t cilat tejkalonin
zonn e Ballkanit: n vitin 1911 ndodhi nj kryengritje kundr sulltanit t Marokut dhe forcat
franko-spanjolle ju kundrvun forcave t tij dhe atyre osmane. Ushtri italiane zbarkoi n veri t
Afriks duke pushtuar Tripolitanin dhe Kirenaikn (Libia e sotme).
Bullgaria, Serbia, Greqia dhe Mali i Zi sulmojn Perandorin Osmane. Duhet t kujtojm, q n
fillimet e ktij konflikti, mbreti i athershm i Rumanis, Karol I, shpreh shqetsimin dhe pozicioni
i qeveris rumune ishte asnjans.
N kt situat, duke pasur mbeshtetjen e heshtur t qeveris britanike, patrioti shqiptar, Ismail
Bei Vlora, ish guvernatori i Tripolitanis, fillon nj expedit pr marrjen e pavarsis s Shqipris.
Duke ardhur nga Bukureshti, pati bisedime me kryemistrin e Rumanis t asaj kohe, Titu
Maiorescu, i cili e siguroi pr mbshtetjen e qeveris rumun n lidhje me shtjen shqiptare.
Nuk duhet haruar as mbshtetja materiale dhe morale e diaspors shqiptare ne Rumani. Ismail
Bej Vlora vazhdon ekspeditn e tij duke br vizita n Vjen dhe Rom. Iku nga Italia me nj anije
t armatosur, zbriti n Durrs dhe m pas n daten 28 nntor n Vlore deklaroi ekzistencn e nj
shteti t ri t pavarur n Ballkan dhe n Evrop. Shqipria zgjodhi si flamur shqiponjn dykrenare
t zez n sfond t kuq.
276

Paolo Rago, po aty., f. 130 135

I.Ikonomi, Pavarsia: Udhtimi i Paharruar i Ismail Qemalit, UET Press, 2012, f. 32
278
Po aty.
277

196

Telegrami i par i shteit t ri u drgua drejt Qeveris Rumune dhe njoftonte krijimin e shtetit t
ri t njohur nga qeveria rumune e athershme. shte e vrtet q juridiksioni i shtetit t ri ishte n
zonn Vlor-Fier, por ishte hapi i par pr zgjerimin dhe krijimin e shtetit kombtar shqiptar.
Pasoi Lufta e Dyt Botrore, ku aleatt e mparshm, prfshi Perandorin Osmane luftuan me
Caratin Bullgar.
Nn kmbguljet e Italis dhe Austro-Hungaris, Konferenca e Ambasadorve, e mbledhur n
Londr nn presidencn e Sir Edard Gray sekretar i punve t jashtme i Perandoris Britanike,
vendosi n la 29 korrik 1913 krijimin e nj principat shqiptar autonome, sovrane dhe e
trashgueshme neutrale, nn garancin e t gjasht fuqive dhe nn mandatin e nj Komsisioni
Ndrkombtar Kontrolli pr t paktn 10 vjet.
Por, Statuti organik i Shqipris i miratuar nga Komisioni Ndrkombtar i Kontrollit, me 10
prill 1914, nuk i referohej as autonomies, por dhe as pavarsis t principats279. Kjo nuk ka ushtri
279

Statuti Organik i Shqipris / Vlor, 10 prill 1914 /

Kapitulli I. Shqipria dhe territori i saj
1. Shqipria formohet si nj principat kushtetuese, sovrane dhe e trashgueshme nn garancin e t gjasht Fuqive t
Mdha.
2. Shqipria sht e pandashme, territori i saj sht i patjetrsueshm. Kufijt e principats jan ata q jan prcaktuar
nga t gjash Fuqit e Mdha. Kta kufij nuk mund t ndryshohen apo te rektifikohen, vese me an t nj ligji dhe me
miratimin paraprak t gjasht Fuqive t Mdha.
3. Shqipria sht neutrale; neutraliteti i saj sht i garantuar nga t gjasht Fuqit e Mdha. [.. . ]
Kapitulli II. Sovrani
7. Froni i principats shqiptare sht i trashgueshm brenda n familjen e princit Vilhelm Vidi. [.. . ]
14. Princi sht kryetar i administrats civile dhe ushtarake; ai disponon forcn e armatosur dhe emron oficert e saj.
Ai merr pjes n brjen e ligjeve sipas dispozitave t kapitullit IV; vendimet e tij, t nxjerra dhe t botuara rregullisht,
quhen dekrete dhe duhet t kundrfirmohen nga kryetari i Kshillit t Ministrave dhe nga ministri kompetent.
16. Ai thrret zgjedhsit pr zgjedhjet e Asambles Kombtare. Ai thrret, mbyll dhe shprndan Asamblen Kombtare.
17. Drejtesia jepet n emr t tij; ai ka t drejten e faljes dhe t amnistis si dhe t drejtn pr t dhn mime dhe tituj
nderi.
18. Ai ka te drejtn t shtyp shemblltyrn e tij ose stemn e tij n monedhat, n medaljet dhe n vulat shtetrore, si
dhe n do send ose objekt q prfaqson pushtetin qeveritar.
19. Ai prfundon traktate ndrkombtare. [.. . ]
Kapitulli IV. Legjislacioni
40. Asambleja Kombtare sht organi legjislativ i principats s Shqipris. [.. . ]
Kapitulli V. Organet e qeveris
A) Ministrit dhe ministrat
72. Qeveria shqiptare prbhet nga nj Kshill Ministrash n krye t t cilit sht nj kryeministr. [.. . ]
Kapitulli IX
Forcat e armatosura
149. Forca e armatosur prbhet prej xhandarmris dhe prej milicis.
A) Xhandarmria
150. Meqnse organizimin e xhandarmris Fuqit e Mdha ia kan besuar Misionit Holandez, ky i fundit do t hartoj
rregulloren prkatse. Kjo rregullore do t hyj n fuqi vetm pasi t miratohet nga prince.
B) Milicia
151. Milicia sht nj forc ushtarake vendase territoriale dhe sedentare. Ajo z vend zakonisht n qendrat e saj dhe nuk
mund t mobilizohet trsisht ose pjesrisht vese me dekret t princit.
152. Milicia ka pr detyr n koh t mbshtet eventualisht veprimet e xhandarmris pr ruajtjen e rendit publik
brnda vendit. [.. .. ]
157. N rast se organizimi i milicis shtron nevojn e prdorimit t oficerve t huaj, kufizimi i parashikuar nga
Konferenca e Londrs prsa i prket prdorimit t oficerve p organizimin e xhandarmris, vlen edhe pr milicin;
prjashtim mund t bhet vetm n marrveshje midis qeveris princore dhe Fuqive t Mdha.

197

kombtare, por vetm me xhandarmeri dhe milici, t cilat s bashku prbjn forcat e armatosura t
principats. Prmendja e par pr ushtrin kombtare shqiptare bhet n Kushtetutn Mbretrore t
vitit 1928, Neni 170.
Me Traktatit t Paqes s Londrs - 1913 - Fuqit e Mdha njohn autonomin e vilajeteve t
Shkodrs, Durrsit, Vlors (nj siprfaqe prej 28. 000 kilometra katror - shteti aktual shqiptar). Por
shqiptart e Kosovs, Maqedonis, Tetovs, Janins - Greqi, mbetn jasht njohjes t Traktatit t
Londrs.
Mbretria e Rumanis prshndeti menjher perspektivn e krijimit t shtetit te ri shqiptar t
pavarur. Memorandumi i paraqitur Konferencs n 27 mars 1913 nga ana e Nikolae Mishu i
drguar i jashtzakonshm dhe ministr fuqiplot i Rumanis n Londr, qeveria rumune deklaronte
se shihte me knaqsi krijimin e nj shteti shqiptar t pavarur.. . 280. Vihet re se Rumania fliste per
nj shtet shqiptar t pavarur ndrkoh qe Fuqit e Mdha flisnin pr nj shtet shqiptar autonom281.
Nprmjet Dekretit Mbretror nr. 6949 t dats 18 dhjetor 1913, Rumania emroi M. N.
Burghele si t parin t drguar t jashtzakonshm dhe ministr fuqiplot pran qeveris s
Shqipris (n Durrs), duke nisur me datn 15 dhjetor 1913. M. N. Burgele filloi misionin
diplomatik n datn 25 shkurt 1914 dhe mbajti ket detyr deri n 15 janar 1915.
Traktati i nnshkruar n Bukuresht n vitin 1913, si pasoj e Lufts s Dyt Ballkanike, i cili
reduktoi Bullgaris pretendimet pr dalje n Detin Egje dhe i dha Rumanis rajonin n jug t
Dobroxheas - duke e quajtur Kadrilater, nuk i krijoi hapsira pr manovra diplomacis rumune pr
t diskutuar problemin e shtetit t ri shqiptar t shfaqur n hartn e Europs.
Prve veprimtarin e intelektualve shqiptar t mrgimit (Rumani, Austri, Itali dhe ShBA),
hyn n kt, mund t themi loj politike, dy vende: Italia dhe Perandoria Austro-Hungareze.
Italia donte, nprmjet veprimtaris t saj, t lidhur me fenomenin "Risorgimento" (bashkimi i
Italis), t bhej nj fuqi lokale n Detin Adriatik, duke vazhduar n kt periudh moderne, n nj
mnyr ose n nj tjetr politikn veneciane t shekullit XVI. Pr m tepr, qeveria italiane ka
mbshtetur kt veprim n ekzistencn e pakics shqiptare n jug t vendit, t njohur si arbreshe.
sht e njohur se Garibaldi dhe djali i tij mbshtetn organizimin e nj shoqrie t fsheht, t
prbr nga patriot shqiptar dhe italian, e cila kishte si qllim pavarsin e Shqipris.
N t njjtn koh, Perandoria Austro-Hungareze forcoi pranin e saj n Ballkan, duke
bashkangjitur Bosnjn.
Perandoria Cariste, e cila donte t forconte pushtetin e saj n Ballkan dhe prmes nj pushteti t
aft t kontrollonte ngushticn Bosforit dhe Dardanele, n emr t pan-ortodoksis, krkonte
shprbrjen sa m shum t Perandoris Osmane.

280

Sipas Dokumenta Diplomatike. Ngjarjet e Gadishullit Ballkanik. Veprimtaria e Rumanis (shtator 1912 gusht
1913) n Librin Jeshil, Bukuresht, 1913 fq. 122.
281
Ndryshe nga dokumentat burimore, n veprn e Sonila Boit, Minoritetet n Shqipri midis identitetit dhe
integrimit: 1939 1949, Qendra e Studimeve Albanologjike Instituti i Historis, Tiran, 20129) cilsia e principats
sovrane prmendur pr Shqiprin sht zvndsuar me principat e pavarur, n prputhje me A. Puto: si principat
autonome e pavarur, e trashgueshme dhe neutrale, nn garancin e Fuqive t Mdha (fq. 50).

198

N ana e tjetr, Rumania nuk mund t kishte pozicion tjetr prvese mbshtetjes s plot t
pavarsis s Shqipris, n t ciln shihte dhe nj atdhe t ardhshm pr arumunt. Proshqiptarizmi ishte nj zgjedhje rrnjsore e politiks s jashtme, t ciln politikant e Bukureshtit
deshn ta konkretizonin nprmjet t gjitha mnyrave: mbshteje financiare pr organizatat dhe
publikimet shqiptare n Rumani, (Shoqata Drita 1884/1887 Shoqata Dituria kishte
marrdhnie me vllezrit Frashri dhe me Jani Vreton, botoi shum libra shkollor n gjuhn
shqipe, t cilat me pas drgoheshin n Kor; Shoqria Drita 1887, mbshtetje diplomatike,
mbshtetje arsimore, logjistike, fetare.
Ashtu si tregon dhe Nathalie Clayer n vllimin N Fillimet e Nacionalizmit Shqiptar,
Veoria e ksaj diaspore shqiptare [n Rumani, sh. y. ] ishte se ajo ishte shum e lidhur me
emigracionin arumun. T njjtat lidhje shum t ngushta ekzistonin dhe n emigracionin e ShBAs282.
Vasile A. Urekia presidenti i par i Shoqats s Kulturs Makedo-Rumune (themeluar n vitin
1879) ka pasur dhe pozicionin e presidentit t Shoqats Drita-1887). N vitin 1887, Drita
publikoi nj abetare shqiptare t realizuar nga arumuni Jovan Risto Lazi Trova. Po ajo nxirrte
revistn Drita, ndrsa n periudhn 1888 1903 Gazetn Shqiptari/Albanezul, me mbshtetjen
financiare t qeveris rumune283.
Me Vasil Butanin si prezident dhe Nikolla Nao si zv/prezident, Drita themeloi n vjeshtn e
vitit 1892 nj shkoll normale pr prgatitjen e msuesve shqiptar dhe arumun t cilt do t
jepnin msim n Gadishullin Ballkanik. Shkolla normale do t funksionoj deri n vitin 1899, me
mbshtetjen e Ministris s Arsimit t Rumanis.
N frymn e t njjtit bashkpunim shqiptaro-rumun, Apostol Margariti inspektori i
prgjithshm i shkollave rumune t Gadishullit Ballkanik ju drejtua n vitin 1880 konsullit austrohungarez n Selanik me propozimin pr nj Shqipri autonome. T njjtin propozim e shprndau
pastaj n median shqiptare, nprmjet nj manifesti t redaktuar s bashku me Atin Faveyrial.
Po n vitin 1880, Ion Caraxhiani profesor n Universitetin e Iashit, arumun dhe antar i
Akademis Rumune, shkoi n Itali pr t mbshtetur interesat e prbashkta t shqiptarve dhe
arumunve pran qeveris n Rom284.
Ndrsa tani, n Konferencn e Ambasadorve, Rumania gjendej srish pran Shqipris.
M shum se kaq, me rastin e Kongresit Kombtar Shqiptar t Triestes (27 shkurt 6 mars
1913), pjesmarrsit arumun rikonfirmuan n emr t vllezrve t tyre, vendimin pr t jetuar n
nj atdhe t prbashkt me popullin shqiptar.
Ashtu si del nga nj artikull i Revists Vllazria i Shoqats Kulturore Arumunt e
Shqipris285, Kongresi u mblodh n nj moment t vshtir historik, kur midis dy luftrave
ballkanike rrezikohej ekzistenca e Shqipris [.. . ], pikrisht pr tu br ball rreziqeve q i
kanoseshin shtetit t ri dhe trsin toksore t Shqipris.
282

N. Clayer, N Fillimet e Nacionalizmit Shqiptar, Shtypshkronja Marin Barleti, Tirana, 2009, f. 131.
Po aty, f. 273.
284
Po aty, f. 267.
285
Revista Vllazria , nr. 5/6 (171/172), Maj - Qershor 2010, f. 5.
283

199

Dalloheshin, ndr t tjert n kt Kuvend figura t shquara t Lvizjes Kombtare Shqiptare si

F. Konica dhe F. Noli, H. Mosi dhe N. Ivanaj, Asdreni dhe Z. Skiroi, F. Draga dhe B. Daklani, P.
Evangjeli dhe Dh. Mole etj.
Prve 150 delegat, nga t gjitha krahinat e Shqipris dhe prfaqsues nga kolonit shqiptar,
pjes e ktij Kongresi qe edhe nj grup vllenjsh, me t drejt dhe detyr delegimi, si gjith t tjert.
[.. . ]
N Memorandumi q iu drgua Shteteve t Mdha n mbylljen e Kongresit shkruhet q:
Shqiptart t mbledhun n Kongres t Triestes e prfaqesuesa t gjitha besimeve e t gjith
elementavet t vendit si edhe arument, t bashkuem me interesa e vuajtje t prbashkta kan
nderin tu pashtrojn
Me mbshtetjen e Nikolae Mishut ministr fuqiplot i Rumanis n Londr, delegacioni
arumun i formuar nga Xheorxhe Murnu, Iuliu Valaori dhe Nikolae Papahaxhi pati takime me
abasadorin britanik, francez, gjerman, austro-hungarez, italian dhe me nj kshilltar t ambasads
Ruse, n periudhn 14 - 27 mars 1913. Gjithashtu, delegacioni arumun u prit nga Sir Edard Grey,
sekretari i Foreign Office britanik dhe president i Konferencs se Ambasadorve.
Pasojat e traktatave t Londrs (30 maj 1913) dhe t Protokollit t Florencs (17 dhjetor 1913)
njihen dhe per kt arsye nuk do t paraqiten ktu. Shqipria ishte objekti i ktyre dokumentave t
s drejts ndrkombtare pa qn nj nga firmtaret e tyre.
E rndsishme sht q prcaktimet e s drejts ndrkombtare i lejuan Shqipris kalimin n
nj etap t re t ekzistencs s saj si shtet. Njohja e qeveris s Shqipris nga ana e Fuqive t
Mdha u b me ardhjen e princit Vilhelm Vid, n 7 mars 1914286. Pr t mbshtetur at dhe shtjen
shqiptare, qeveria rumune drgoi nj trup t jashtzakonshme, t prbr nga 200 ushtar dhe
oficer t udhhequr nga major Xhursku.
REFERIME
Abdul Hamid II, Kujtime, Paris, 1923.
Arkiva MPJ s Rumanis, problemi 18, Fondi 71.
Bercan, G., Ciachir, N., Diplomaia European n Epoca Modern (Diplomacia Evropiane n
Epokn Moderne), Editura tiinific i Enciclopedic, Bucureti, 1984.
Boi, S., Minoritetet n Shqipri midis identitetit dhe integrimit: 1939 1949, Qendra e Studimeve
Albanologjike Instituti i Historis, Tiran, 2012.
Clayer, N., N Fillimet e Nacionalizmit Shqiptar, Shtypshkronja Marin Barleti, Tirana, 2009.
Fevziu, B., 100 Vjet Pavarsi, UET Press, Tiran, 2012.
Frashri, S., Shqipria, ka qen, sht, do t bhet, Bukuresht, 1899
Guy, N., Lindja e Shqipris, Botime Pegi, Tiran, 2012.
Hanotaux, G., La Guerre et L'Europe des Balkans (1912-1913), Paris, 1914.
Ikonomi, I., Pavarsia: Udhtimi i Paharruar i Ismail Qemalit, UET Press, 2012.
Maiorescu, T., Ditar, Editura Academiei, Bucureti, 1974.
Marghiloman, A., Ditar, Bucureti, 1927.
286

R. C. Hall, The Balkan ar 1912 1913: Prelude to the First orld ar, Routledge, 2000, f. 131.

200

Mustaka, V., Latint e haruar. Mbi origjinn dhe historin e arumunve t Shqipris, Shtpia
Botuese Naimi, Tiran, 2010, f. 157-161.
Parlamenti i Rumanis, Diskutimet e Mbledhjes s Parlamentit, Sesioni 1911-1912, 1, takimi I
dats 15 nntor 1911, f. 1
Rago, P., Tradita, Nacionalizmi, dhe Komunizmi n Shqiprin Bashkkohore, Shtpia Botuese
Dudaj, 2010.
Saramandu, N., Romanitatea oriental (Romaniteti Lindor), Editura Academiei Romne, Bucureti,
2004.
Shatri, M., Dokumente Britanike pr shtjen Shqiptare n Konferencn e Ambasadorve n
Londr, 1912 1913, Botimet Toena, Tiran, 2012.
Tanaoca, A., Nicolae ., Unitate romanic i diversitate oriental (Uniteti romanik dhe diversiteti
oriental), Editura Pro, Bucureti, 2004.
Taube, M. de, Baron, La Politique Russe d'Avant-Guerre et la Fin de l'Empire des Tsars (19041917), Paris, 1923.
Zbuchea, G., Brezeanu, S., koord., Romnii de la sud de Dunre. Documente (Rumunt e Jugut t
Danubit. Dokumenta), Arhiva Naional a Romniei, Bucureti, 1997.
Periodik
Koleksioni i Revists Vllazria (shqip-arumanisht)
La Revue des Etudes Sud-Est Europeenes, Tome XLVIII, 2010 (ndrkombtar)
Burime elektronike
(http://. shipkovica. com/Vlerakombetare/kongresiitriestes.htm)

201

SHTYPI RUMUN MIDIS DY LUFTRAVE BOTRORE PR MBRETIN AHMET

ZOGU DHE SHQIPRIN E VITEVE 30
Marius Dobrescu
Pas shpalljes s monarkis dhe stabilizimit t situats politike n Shqipri, marrdhniet e
Rumanis me shtetin e ri shqiptar njohn nj zhvillim t rndsishm. Sigurisht q n baz t
tyre qndronin afrit e shumfishta, t pranuara n mnyr unanime, por dhe nj numr i madh
arsyesh t tjera. Midis tyre, situata e pakicave arumune dhe shqiptare apo ndjenja e lidhjeve
mijvjeare kan qn, pothuaj gjithmon, n krye t agjends s takimeve diplomatike rumunoshqiptare.
Ksisoj, n marrdhniet e tij me mbretrin shqiptare, shteti rumun ka pasur gjithmon
parasysh fatin e popullsis me origjin arumune dhe ka pretenduar, me t drejt, q kjo t
gzonte t gjitha t drejtat q i ka pasur popullsia shqiptare n Rumani pr shekuj me radh. N
kt kontekst, sht e qart se vet ekzistenca e minoriteteve t lartprmendura ka prbr (dhe
prbn edhe sot e ksaj dite) nj element lidhs qensor midis rumunve dhe shqiptarve.
Duke u br jehon ndjenjave q u dhan jet marrdhnieve t rumunve me shqiptart,
shtypi i Bukureshtit ka relatuar gjithmon me simpati mbi realitetet n vendin e shqiponjave.
Ja, pr shembull, gazeta Universul ka realizuar, n numrin e saj t dats 19 shtator 1931, nj
intervist me Eqerem bej Libohovn, marshall i Oborrit Mbretror shqiptar, mbi gjendjen e
marrdhnieve midis dy shteteve. Bashkbisedimi u zhvillua me rastin e vizits n Bukuresht t
nj delegacioni t lart shqiptar q kishte mbrritur n Rumani pr ti dorzuar mbretit Karol i IIt Urdhrit Sknderbeu. Ceremonia u zhvillua m 16 shtator 1931 dhe vinte si rrjedhoj i nj
gjesti t ngjashm q kishte t br pala rumune: dekorimin e mbretit Ahmet Zogu, m 1 qershor
t po atij viti, me Urdhrin me Gjerdan Mbreti Karol I. N delegacionin shqiptar q kishte
mbrritur n Bukuresht n shtator t 1931 bnte pjes dhe Sotir Martini, mjeshtr i ceremonive t
Oborrit Mbretror t Tirans, shqiptar i lindur n Rumani. Duke iu referuar pritjes s br n
Bukuresht, Eqerem bej Libohova theksoi q n fillim t fjals s tij: Nuk mundemi t
falnderojm mjaftueshm pr dashurin spontane dhe t ngroht q na sht treguar. Duke
komentuar m pas arritjet e regjimit t cilin prfaqsonte, i drguari i Oborrit Mbretror nga
Tirana i deklaroi redaktorit t gazets Universul: Sovrani yn ka realizuar n nj periudh prej
katr vjetsh mbretrimi nj vepr domethnse pr organizimin e shtetit, t ciln paraardhsit e
tij nuk e realizuan dot pr 15 vjet q nga pavarsia e Shqipris e deri n ardhjen n fron t
Madhris s Tij, Mbretit Zog. Dhe shembulli m i mir q marshalli i Oborrit ofroi ishte ai q
lidhej me rikthimin e rendit dhe disiplins n vend. Nse vetm pak vite prpara, Shqipria ishte
kapluar nga anarkia, ndrsa konfliktet ndrrajonale dhe ndrpersonale ishin gjithnj e m t
shpeshta, me hipjen n fron t mbretit Zog, kto u shuan, kurse vendit iu kthye rendi dhe siguria.
Cilsit ushtarake t sovranit e than fjaln e tyre, shpirti i organizimit dhe disiplins i zun
vendin kaosit dhe organizimit t mparshm. Ndr realizimet e regjimit t Zogu-t, marshalli i
Oborrit Mbretror, prmend ndrtimin e shum udhve urbane dhe rrugve, t cilat kishin arritur

202

n mesin e vitit 1931 n nj gjatsi totale prej 2000 km (n krahasim me 200 km q ishin n fund
t vitit 1912). Tek e fundit, mbreti Zog dhe qeveria e tij parashikonin realizimin e nj reforme
agrare, pas s cils fshatart shqiptar do t bheshin pronar tokash dhe do t ishin t detyruar t
kultivonin tokat dhe t zhvillonin pronat e tyre.
Duke iu referuar marrdhnieve dypalshe, Eqerem bej Libohova pohoi se: Me Rumanin
na afron gjithka dhe nuk na ndan asgj dhe, m pas: Shqiptart jetojn n Rumani si n
vendin e tyre, kurse vllezrit tan arumun gzojn t njjtat t drejta tek ne, duke qen
elementi m i rregullt dhe prkrahs i shtetit. Intervista e dinjitarit t lart shqiptar prfundon
me nj deklarat t nj fisnikrie t lart: Ruajm pr Rumanin, dikur t vogl, por tashm t
madhe, gjith mirnjohjen dhe dashurin ton.
Pozicioni miqsor i gazets Universul ndaj shqiptarve dhe Shqipris nuk ka qen i vetm
n shtypin rumun t asaj kohe. Nn titullin Shqipria, nj vend i ri, gazeta Curentul e dats
23 qershor 1933 paraqiste opinionet e nj udhtari rumun n Shqipri, gazetarit Vlad Bneanu.
Ky e fillonte artikullin me episodin e Vilhelm de Vied-it dhe dshtimin e tentativs pr t hipur
n fronin e Shqipris t nj princi t huaj (1914). Viti 1925, thot gazetari rumun, shnoi
ardhjen n udhheqjen e vendit t kolonelit Ahmet Zogu, moment ky q u pasua nga nj
periudh me nj stabiliteti t qndrueshm n historin e trazuar t shtetit t vogl ballkanik.
Bneanu tregon me admirim pr masat energjike t udhheqsit t Tirans pr organizimin dhe
modernizimin e ushtris shqiptare, duke e prshkruar mbretin si nj njeri dinamik, me mendime
t qarta dhe me veprime t shpejta. Duke e cituar n vazhdimsi gazetarin rumun, mund t
shtojm se, n vitin 1933, Zogu mori masa pr dekurajimin e praktikave mesjetare t
gjakmarrjes, t cilat bnin akoma shum viktima n zonat rurale. Gjakmarrja u prfshi n kodin
penal n kapitullin Krime t s drejts zakonore dhe dnohej si nj akt penal. Si rrjedhoj,
sipas t njjtave dispozita t qeveris, t vetmit q ishin t autorizuar pr mbajtje arme ishin
vetm bajraktart dhe kta vetm n baz t nj leje pr armmbajtje q lshohej nga autoritetet.
Ata q shkelnin parashikimet e ktij ligji dnoheshim me vdekje ose me varje. N prfundim, me
t njjtin regjim dnimi trajtoheshin edhe ata q praktikonin zhvatjet n rrug, duke u
ekzekutuar n vend, me nj procedur urgjence. Konkluzioni i gazetarit rumun ishte se, nn
udhheqjen e vendosur t mbretit Zog, Shqipria po drejtohej me hapa t shpejt drejt
modernizimit.
Si shihet, toni i relatimeve pr Shqiprin dhe shqiptart sht plot simpati. Opinioni publik
rumun shihte n kt vend t vogl n perndim t Gadishullit si mikun e vetm t vrtet n
rajon, n detin me sllav q i rrethonte. Dhe m pas, nuk mund t harroheshin traditat e
prbashkta, afrit gjuhsore dhe as evenimentet historike npr t cilat kishin kaluara s
bashku gjat pesqind vjetve t fundit.

203

SHOQRIT PATRIOTIKE SHQIPTARE - URA MIQSIE MIDIS DY POPUJVE

Dr. Pavllo Cicko
Departamenti i gjuhve t huaja
Fakulteti i Edukimit dhe i Filologjis, UK Fan S. Noli
Pr shkak t reaksionit t egr osman q u vendos pas Lidhjes s Prizenit, mrgimi jasht
vendit mori prmasa m t mdha. Qinda e mijra shqiptar u vendosn n Rumani, Bullgari,
Egjipt, etj. N kt mnyr u forcuan edhe kolonit shqiptare q ekzistonin n kto vende.
Meqnse n Shqipri lvizja kombtare zhvillohej n ilegalitet, veprimtaria e diaspors mori nj
rndsi gjithnj e m t madhe. Shqiptart e mrguar mbajtn lidhje t vazhdueshme me atdheun
dhe dhan nj kontribut t muar, veanrisht pr zhvillimin e arsimit dhe t kulturs kombtare.
Shoqrit e krijuara organizojn dhe udhheqin kt veprimtari partiotike. Ndonse kishin
synime t qarta politike, lirimin e atdheut nga robria, ato paraqiten si shoqri kulturore. Kjo
bhej pr t shfrytzuar mjetet legale dhe pr t shmangur pengesat q mund t nxirte qeveria
rumune nn presionin e Ports s lart.
Rumania ishte edhe n kt koh vendi kryesor i strehimit t emigrantve shqiptar. Shteti
rumun prkrahte veprimtarin e kolonive dhe t shoqrive shqiptare n vend pr shkak t
lidhjeve tradicionale dhe interesave t prbashkta politike n Ballkan. Kolonia shqiptare e
Rumanis si dhe ajo e Bullgaris mori prsipr nj rol t veant, meqnse vepronte n rrethana
politike m t favorshme. Kshtu ajo ndihmoi pr ngritjem e shtypshkronjave, botimin e tekteve
shkollore n shqip, nxjerjen e gazetave dhe hapjen e shkollave shqipe. Shoqria e Bukureshtit z
fill pikrisht kur pr simotrn e saj t Stambollit ishin krijuar kushte t vshtira pune. Lufta e
shqiptarve nn udhheqjen e Lidhjes s Prizrenit ushtroi ndikimin e vet dhe gjallroi
veprimtarin patriotike t shqiparve t Rumanis. Kontaktet e tyre me atdheun si edhe me
shqiptart e Stambollit dhe ata t Egjiptit po forcoheshin.
Kshtu, n korrik 1881, n Bukuresht formohet dega e shoqris s Stambollit. Ktu shkojn
patriott Jani Vreto dhe Pandeli Sotiri. Po kshtu n dhjetor t vitit 1884 nj kuvend i posam
krijon n Bukuresht shoqrin Drita, e cila filloi t punoj pr prhapjen e msimit t gjuhs
shqipe dhe solli shtypshkronjn nga Vjena n Bukuresht. Patriott S. Frashri, N. Frashri dhe J.
Vreto prgatitn tekstet e para dhe ia drguan shoqris q filloi ti botoj n vitin 1886 n
shtypshkronjn e saj. Po n kt vit kjo shoqri ndahet n dy shoqri m vete. N 1887 krijohet
Drita e udhhequr nga Nikolla Nao dhe shoqria tjetr me emrin Dituria. T dyja kto
shoqri vazhduan t veprojn n mnyr t pavarur. Kshtu dega e shoqris Drita n Braile
nxori n 1887 gazetn letrare Drita, ndrsa n gusht t 1888 s del numri i par i t
prjavshmes Shqiptari N artikullin far krkojm? paraqitej i prmbledhur programi i
shoqris Drita i cili ve prmbajtjes kulturore kishte edhe at politike dhe atdhetare sepse u
bnte thirrje shqiptarve q t kontribuonin .. . me punn, mendjen dhe pasurin e tyre pr
zhdukjen e robris s popullit shqiptar. 287 Shoqria Drita u prpoq q me aktivitetin e saj t
287

Organizimi dhe veprimtaria e diaspors shqiptare. Shqipria. com. Portali shqiptar. f. 1.

204

trhiqte vmendjen e opinionit publik europian pr shtjen shqiptare duke drguar

memorandume pr personalitete t ndryshme politike t kohs. Kjo shoqri furnizonte shkollat
shqipe me libra dhe para pr msuesit. Ndrsa shoqria Dituria botoi kryesisht dorshkrime t
Naimit dhe Samiut dhe m von t Jani Vretos t cilat u shprndan n Shqipri dhe n kolonit
e ndryshme shqiptare. Ajo ndihmoi mjaft pr hapjen e shkollave shqipe n atdhe, sidomos n
zonn e Kors duke drguar tekste falas dhe pagesa pr msuesit.
Formimi i shtetit kombtar rumun dhe pavarsia ishin kushte q solln nj prparim m t
madh t Rumanis. Kushtetuta e Rumanis e vitit 1923 prmbante ligje demokratike pr lirin e
shtypit, at fetare, t pakicave kombtare, etj. Politika e shtetit rumun ndaj shteteve t tjera
ballkanike dallohet pr tipare t afrimit dhe miqsis. N baz t ksaj politike qndrojn
marrdhniet e lashta vllazrore me bullgart, shqiptart, etj. Traditat, zakonet dhe vlerat e tjera
kombtare paraqesin specifikat e tyre, por prbjn njkohsisht elemente t nj identiteti
kulturor t prbashkt t ballkanasve. Si thekson dhe studiuesi K. Kyyku: N kto rethana
vrejm se politika e shtetit rumun ndaj vendeve t ballkanit ka ndjekur parime t qndrueshme
dhe nuk sht br pre e konjukturave t ndryshme historike.288 E ndikuar nga forcat
prparimtare politika e ndjekur nga shteti rumun n periudhn midis dy luftrave botrore, ka
synuar gjithmon q Ballkani t ishte nj zon paqeje e bashkpunimi reciprok t shteteve t
ktij gadishulli. Nj shembull i ktij bashkpunimi tradicional sht dhe ai i popujve shqiptar dhe
rumun.
Lidhjet e hershme shqiptaro-rumune
Sipas dokumenteve dshmit e para t vendosjes s nj numuri t konsiderueshm
shqiptarsh n Rumani jan rreth vitit 1659 kur sundimtari Mihai Trimi dha leje pr vendosjen e
tyre n vend. Arsyet e ksaj shprnguljeje ishin prndjekja nga administrate turke por edhe arsye
ekonomike. Shqiptart e mrguar synonin gjithashtu t ruanin gjithashtu t paprekura fen e tyre
dhe identitetin kombtar. Duke u vendosur n trevat mikpritse t Danubit t siprm, ata gjetn
nj ambjent mikprits dhe nj jet m t sigurt. Ngjashmrit gjuhsore, shpirti dhe mentaliteti,
veti t karakterit si edhe toleranca ishin cilsi q do ti bashkonin rumunt me shqiptart.
M von kto do t krijojn kushte t prshtatshme q ata t zhvillonin luftn pr lirimin
kombtar t Shqipris. Historiani i shquar rumun Nikolae Jorga do ti quaj kushrinj prej gjaku
me rumunt. Ky komunitet integrohet n masn e popullit rumun dhe prej tij dalin njerz t
shquar, lufttar, njerz t artit, t kulturs, shkenctar, etj. Shqiptart do t gzojn respektin e
banorve vendas pr shkak t karakterit, besnikris dhe trimris s tyre. Mund t prmendim
ktu sundimtart e familjes s Gjikave t cilt sunduan n Moldov n shekujt 17-19-t. Por
periudha m e rndsishme e historis s bashksis shqiptare t Rumanis sht ajo e shekullit
t 19-t, dhe sidomos e fillimit t shekullit t 20-t. N kt koh shum shqiptar do t
largohen nga trevat e tyre pr t jetuar prkohsisht ose prgjithmon n Rumani. Jan njerz t
zakonshm, por edhe patriot intelektual dhe lufttar t cilt japin nj kontribut t madh n
288

K. Kyciky, Vshtrim historik n marrdhniet shqiptaro- rumune, shtpia botuese enciklopedike, Tiran 1993, f.
19.

205

veprimtarin e shoqrive kulturore shqiptare, e cila zhvillohej n kushtet e mbshtetjes nga

populli dhe shteti rumun. Shum lufttar shqiptar marrin pjes n krah t patriotve rumun
n revolucionin e vitit 1821. Prmendim ktu ndihmesn e madhe t Naum Veqilharxhit n kt
lvizje t madhe demokratike. Lvizja kulturore demokratike rumune, ndikon fuqishm tek
patriott shqiptar t cilt organizohen dhe punojn pr zgjimin e ndrgjegjes kombtare
shqiptare.
Rilindja Kombtare, si lvizje e shqipatrve n at periudh n Perandorin osmane ishte
shum e frytshme n Vallachia e cila ishte nj qndr e nismave kulturore t ndrmara nga Dora
dIstria, Naim Frashri, Jani Vreto dhe Naum Veqilharxhi. Ky i fundit vendoset n qytetin Bejla
dhe punon pr t hartuar alfabetin dhe abetaren e gjuhs shqipe, t cilat i boton n Stamboll n
vitet 1844-1845. Por nj dokument shum i rndsishm i Naum Veqilharxhit i hartuar n kt
koh sht manifesti me an t t cilit ai fton shqiptart t ngrihen n luft kundr pushtuesit. Ky
manifest sht i nj rndsie t veant, nj program pr zgjimin dhe rilindjen e ndrgjegjes
kombtare shqiptare.
N kt koh studimet e gjuhs shqipe si nj gjuh e veant indoeuropiane ngjalln interesin
e gjuhtarve t shumt, ndr t cilt dhe t atyre rumun. Veprimtaria publicistike e shkrimtares
Elena Gjika, e cila shkruante me pseudonimin Dora DIstria, ndihmoi mjaft luftn pr t drejtat e
popullit shqiptar dhe pr njohjen e Shqipris. Bukureshti bhet n kt koh nj nga qndrat m
t rndsishme t lvizjes kombtare shqiptare. N vitin 1880, aty krijohet nj deg e
Shoqris t t shtypurit t librave shqip, me seli n Stamboll. Kjo shoqri harton nj alfabet
me grma latine pr gjuhn shqipe.
Inteligjenca rumune ndiqte me simpati t madhe luftn dhe prpjekjet e popullit shqiptar pr
liri. Kjo shprehet dhe n faktin se n poste t ndryshme t shoqatave t shqiptarve t Rumanis
u zgjodhn personalitete t jets kulturore dhe politike rumune. Kshtu historiani i shquar rumun
V. A. Urekea u zgjodh president i shoqris Drita. N vitet q pasuan, udhheqja e saj vijoi me
patriot shqiptar.
N kt koh themelohen dhe shoqri t tjera kulturore shqiptare si: Dituria, Shpresa,
Bashkimi, etj. Mbshtetja dhe prkrahja e shtetit dhe personaliteteve t shquara rumune, pr
lvizjen e Rilindjes Kombtare shqiptare prbjn nj faktor q forcoi m tej lidhjet tradicionale
shqiptaro-rumune. Nj numur atdhetarsh shprehin mirnjohjen e tyre pr kt mbshtetje. Jani
Vreto shkruan n nj letr drejtuar shoqris s shkronjave shqipe n Rumani: T rroj Rumania
me gjith mirsin e saj, me t ciln jan rritur kta vllezr. 289 Po kshtu n fjaln e tij drejtuar
antarve t shoqris Dituria ai pohon se: N Rumani kemi liri t punojm pr t mirat e
kombit ton, andaj edhe gzohemi n kt fest 290
Edhe dijetari i shquar Sami Frashri n nj letr drguar nga Stambolli vlerson se:
vetm shoqria e Bukureshtit i ka shrbyer me besnikri shtjes. Fal ktij shrbimi gjuha

289

.. N, Maksutovic. XH, Materiale historike e muzeografike, Bukuresht, 1968, f. 2801.

K. Kyciky, Vshtrim historik n marrdhniet Shqiptaro- Rumune, shtpia botuese enciklopedike, Tiran 1993, f.
23.
290

206

jon shkruhet e pasurohet me literatur 291 Fakti q nj pjes e mir e veprave t vllezrve
Frashri u botuan n Bukuresht, tregon edhe nj her mbshtetjen e fuqishme q shteti rumun i
dha shtjes shqiptare. Nj tjetr atdhetar dhe patriot i shquar, Nikolla Nao shkruan n nj letr
q i drgonte Asdrenit se shqiptart nuk mund t harronin prkrahjen e tij t shklqyer dhe t
mos shprehnin ndjenjat e mirnjohjes s zjarrt.
N vitet e para t shekullit t 20-t, lvizja kulturore e shqiptarve t Rumanis zhvillohet
m tej. N Bukuresht hapet n 1892 Shkolla normale e shoqris Drita, e cila
subvencionohej nga shteti rumun. Patrioti Nikolla Nao siguroi prkrahjen e sferave t larta
shoqrore dhe intelektuale rumune pr hapjen e ksaj shkolle. N kt koh kolonia shqiptare n
Rumani ishte shum e madhe dhe hapja e nj shkolle shqipe ishte nj krkes e kohs. Nao ishte
drejtor kurse drejtues pedagogjik dhe shkencor u caktua akademiku i njohur Bogdan P. Hazhdeu,
njohs i mir i gjuhs shqipe. Shkolla ndiqej nga nxns shqiptar por edhe nga rumun. N t
msuan edhe figura t shquara t letrsis kombtare si Mihal Grameno, Asdreni, Kristo Luarasi,
Shahin Kolonja, etj. Synimi i shoqris ishte q pas studimeve, nxnsit e saj t drgoheshin
msues n atdhe si edhe n kolonit shqiptare n t gjith botn.
Po kshtu ishte marr lej nga bashkia e qyteteit pr t ndrtuar nj kish pr nevojat e
komunitetit shqiptar. Porta e Lart ishte natyrisht kundr ktyre lvizjeve dhe protestonte pran
qeveris rumune, por kjo nuk e pengoi shtetin rumun q t shikonte dhe mbronte me simpati
veprimtarin e shoqrive kulturore shqiptare. N shkurt t vitit 1901, patrioti Nikolla Nao,
president i shoqris Drita dhe botuesi i gazets Shqiptari, merr t drejtat civile dhe politike
t nnshtetasve rumun. Ky ishte rezultat i prkrahjes s drejtprdrejt t qeveris rumune, pr
punn q ai kishte br pr shtjen kombtare shqiptare. Kjo ndodhte kur qeveria turke kishte
krkuar dbimin e tij nga Rumania. Dihet se n kt koh Porta e Lart kishte marrdhnie t
mira me Rumanin, por me gjith kmbnguljen e saj, qeveria rumune nuk pranoi t merrte masa
kundr shoqrive shqiptare dhe veprimtaris s tyre politike dhe kulturore.
N vitin 1905 kolonia shqiptare e Rumanis organizon kongresin e shqiptarve n Bukuresht.
N t marrin pjes shum personalitete t shquara t kolonive t tjera shqiptare n mrgim, si dhe
patriot nga Shqipria. Punimet e ktij kongresi u zhvilluan me sukses t plot fal edhe
qndrimit mbshtets t shtetit rumun. Aty u shpreh edhe nj her mirnjohja shqiptare ndaj
qeveris s Rumanis.
Ngjarjet e rndsishme q zhvillohen n vigjilje t pavarsis t Shqipris kan ndodhur
pikrisht n Bukuresht. Aty Ismail Qemali dhe patriot t tjer prcaktuan masat dhe veprimet q
do t kryeshin pr shpalljen e pavarsis. Procesverbalin e mbledhjes historike t 5 Nntorit 1912
n Bukuresht e mbajti poeti shqiptar Asdreni, nj nga pjesmarrsit m aktiv t kolonis
shqiptare.
Me interes sht qndrimi dhe vmendja me t ciln qeveria rumune ndiqte zgjidhjen e
shtjes shqiptare. Kshtu nj material i rndsishm i titulluar Kufijt e Shqipris, hartohet
nga nj diplomat i lart rumun I. N. Papiniu, i cili drgohet n Londr. N kohn kur diskutohej

291

Po aty, f. 25.

207

shtja e shtetit shqiptar n konferencn e ambasadorve t Londrs, ky studim i shrbente

interesave t shtetit shqiptar.
N vitin 1915, kolonia shqiptare e Bukureshtit zhvillon nj veprimtari t dendur pr t
prkrahur n mnyr aktive qeverin shqiptare. N nj artikull t titulluar Rumunt dhe
Shqiptart botuar n janar 1916 n gazetn Flamuri i Shqipris theksohet se n Rumani
shqiptart kan themeluar shoqrit e para t propagands shqiptare, ku jan shtypur librat e par
t gjuhs shqipe. Gjat lufts s par botrore shqiptart patriot t Rumanis vijojn prpjekjet e
mdha pr njohjen dhe respektimin e t drejtave t Shqipris n Konferencn e Paqes n Paris.
Ata i krkojn hapur qeveris rumune, mbshtetje pr shtjen kombtare shqiptare duke
theksuar se n momentet m kritike t historis s tyre, vetm ajo qeveri ka prkrahur luftn
kundr turqve.
Nj tjetr ngjarje q dshmon pr lidhjet e ngushta t prpjekjeve t patriotve shqiptar me
qndrimin dhe veprimin mbshtets t opinionit publik dhe personaliteve rumune sht edhe
zgjedhja antar nderi i shoqris Bashkimi t Konstancs e historianit Nikolae Jorga. Ky
personalitet do t organizonte n vitin 1914 n universitetin e Bukureshtit nj kurs t historis s
Shqipris. N nj vepr tjetr t titulluar Shqipria dhe Rumania historiani i shquar do t
shprehet rreth marrdhnieve rumuno-shqiptare: lidhjet tona me shqiptart jan tepr t vjetra
dhe zn fill qysh prpara saktsimit t kombsis s njrit e t tjetrit, ato jan lidhje t
vazhdueshm, t larme dhe me rndsi t konsiderueshme pr do popull. 292. Studiues t tjer
rumun kan theksuar se lidhjet tona bazoheshin jo vetm n prejardhjen e prbashkt dhe n
ngjashmri gjuhsore, por edhe n luftn dhe prpjekjet e prbashkta pr t hequr qafe zgjedhn
e Turqis.
N 1919 n Bukuresht botohet n gjuhn frnge Historia e shkurtr e Shqipris dhe e
popullit shqiptar nga historiani N. Jorga. Ky botim ishte nj kontribut i madh pr t br njohura
prpjekjet heroike t popullit shqiptar pr liri dhe pavarsi. Kshtu n Konferencn e Paqes n
Paris, fuqit e mdha njohin kufijt e shtetit shqiptar t 1913-ts dhe pavarsin e tij. Pra, si
shihet, veprimtaria patriotike e shoqrive shqiptare t Rumanis bhet pjes e prpjekjeve
kolosale t shqiptarve pr njohjen e t drejtave t tyre kombtare.
N veprn e msiprme autori do t theksonte se . bhet fjal pr nj popull q e ka
mbrojtur me trimri tokn e vet kundr do t huaji, pa dashur q ti jap nj baz m t gjer
teritoriale ekzistencs s tij. Ajo q na intereson pra. .. sht vitaliteti i nj energjie t
admirueshme dhe i nj force rezistuese t habitshme, q formon pjesn me interes t historis s
shqiptarve dhe shpjegon ekzistencn e tyre t sotme. 293 Vlen t prmendet se shqipart e
Rumanis shfrytzuan mbshtetjen dhe simpatin me t ciln studiuesi rumun ndiqte problemet
dhe t drejtat e popujve t vegjl n Europ. Pr kt arsye ata i krkuan N. Jorgs q t
shkruante pr shtjen shqiptare. Ai u prgjigj shum shpejt. Pr veprn e tij n ndihm dhe
mbshtetje t Shqipris dhe shqiptarve ai do t vlersohet n shum artikuj t botuar n
292

Kopi Kyciky, Vshtrim historik n marrdhniet shqiptaro- rumune, shtpia botuese enciklopedike, Tiran 1993,
f. 55. Cituar nga Nikolae Jorga Histoire breve de lAlbanie et du peuple albanais. Bukuresht, 1919, f. 1.
293
Po aty, f. 55. Cituar nga Nikolae Jorga Histoire breve de lAlbanie et du peuple albanais. Bukuresht, 1919, f. 1.

208

gazetn Shqipria e re, e cila dilte do jav n qytetin e Konstancs. Midis t tjerash, gazeta
botoi q nga viti 1928 edhe artikuj nga punimet e ndryshme t historianit, t cilat i kushtoheshin
historis s Shqipris. Ndrsa n nj numr tjetr t po asaj gazete n vitin 1934, i bhej jehon
fjalimit t ktij personaliteti t shquar dhe ides s tij pr t krijuar nj institut i cili do t
zhvillonte m tej krkimet shkencore rreth Shqipris dhe historis s saj. Po kshtu shkrimtari
yn i shquar Asdreni, dekorohet pr veprimtarin e tij t shquar disa her nga qeveria rumune me
Kryqin prkujtimor t lufts, Kavalier t Kurors s Rumanis etj.
N vitet 30 n Bukuresht gjenden shum student shqiptar t cilt ishin t lidhur me
qarqet prparimtare t vendit. N festat q organizonin shoqrit e studentve forcohej m shum
dhe miqsia shqiptaro-rumune. tregohet dhe nga. Kurset e gjuhs shqipe dhe ato t historis s
Shqipris t cilat zhvilloheshin n universitetin e Bukureshtit, dshmojn pr interesim nga
qeveria rumune pr njohjen e Shqipris n Rumani dhe m gjer n bot. N kt koh shohim
nj angazhim t disa shtpive botuese pr botimin e veprave t Asdrenit, Lasgush Poradecit etj..
Po kshtu, krijimi i himnit ton kombtar, shkruar nga Asdreni me muzikn e muzikantit rumun
t shquar Ciprian Porumbesku sht nj fakt shum domethns.
Pushtimi fashist i Shqipris do t ndiqet me keqardhje nga opinion publik rumun. Kjo
ngjarje e hidhur u prit me shqetsim t madh nga t gjith bashkatdhetart tan q jetonin n
Rumani. Pati edhe prpjekje pr organizimin e nj nisme pr vullnetar q do t luftonin kundr
fashistve italian, prkrah vllezrve n atdhe, por ato nuk u realizuan dot dhe fondet e
mbledhura u prdorn pr t organizuar veprimtari antifashiste n Rumani. N shtypin
prparimtar rumun t kohs vlersohej lufta lirimtare e popullit shqiptar dhe shprehej
solidariteti i qarqeve demokratike me t. N 1 maj 1939 ky solidaritet shprehet i fuqishm n
demonstratat q zhvillohen kudo n Rumani.
N shtypin e majt ilegal do t pasqyrohej lufta dhe prpjekjet heroike t popullit shqiptar
kundr ushtrive pushtuese fashiste italiane. Mbshtetja e rezistencs s armatosur t popullit
shqiptar, jehona q i bhej asaj n opinionin prparimtar publik jan nj moment tjetr q
dshmon pr forcimin e marrdhnieve miqsore dhe tradicionale midis dy popujve tan.
REFERIME
Castellan, G., Histori e Ballkanit, abej, Tiran 1991.
Cazacu, M., La pninsule balkanique au XVe sicle, Cahiers balkaniques, no 11, Paris 1987.
Clayer, N., Le gout du fruit defendu ou la lecture de lalbanais dans lEmpire ottoman finissant
Revue des mondes musulmans de la Mditerrane. Septembre 1999. http://remmm. revues.
org/305
Frashri K., Historia e Shqipris. Tiran 1964.
Gjika, Th., Mihal Gramenoja publicist democrat, Akademia e Shkencave e RPSH, Tiran 1980.
Historia e Shqipris. Vll 2, Tiran 1965.
Islami, M., Naum Bredhi Veqilharxhi Shtpia botuese 8 Nntori Tiran 1977.
Jorga, N., Histoire brve de lAlbanie et du peuple albanais,. Bukuresht, 1919.

209

Kycyku K., Vshtrim historik n marrdhniet shqiptaro- rumune, shtpia botuese

enciklopedike, Tiran 1993.

210