Anda di halaman 1dari 64

FLORA MEDICINAL DE LA MIXTECA ALTA, TLAXIACO,

OAXACA
YUKU TATAN UU SA'AN SAVI NTIJINUU, NUNTUVA
Aloysia triphylla (L'Her) Britt.
Artemisia absinthium L.
Asclepias glaucescens HBK
Beloperone sp.
Bouvardia ternifolia (Cav.) Schlechten
Calendula officinalis L.
Cestrum nocturnum L.
Datura stramonium L.
Gnaphalium oxyphyllum DC.
Lantana camara L.
Lippia sp.
Mandevilla foliosa (Muell. et Arg.) Hemsley
Monnina xalapensis HBK
Nicotiana tabacum L.
Oenothera rosea L'Her ex Ait.
Parietaria pensylvanica Muhl.
Penstemon campanulatus (Cav.) Willd.
Petiveria alliacea L.
Physalis philadelphica Lam.
Pinaropappus roseus (Less.) Less.
Psittacanthus calyculatus (DC.) Don
Quercus sp.
Ranunculus dichotomus Moa et Sess
Selaginella lepidophylla Spreng.
Solanum americanum L.
Solanum rostratum Dunal
Solanum sp.
Stevia sp.
Tagetes lucida Cav.
Taxodium mucronatum Ten.
Zinnia peruviana L.
Biblioteca digital con fines de investigacin y divulgacin. No tiene la intencin de
ofrecer prescripciones mdicas. El uso que se d a la informacin contenida en este sitio
es responsabilidad estricta del lector.
Los conocimientos y la informacin original de esta publicacin son de origen y creacin
colectiva, sus poseedores y recreadores son los pueblos indgenas de Mxico, por lo que
deben seguir siendo colectivos y, en consecuencia, est prohibida toda apropiacin
privada.

2009 D.R. Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana. Hecho en Mxico


http://www.medicinatradicionalmexicana.unam.mx/flora/flora_principal.php?
l=4&po=mixteco&clave_region=29&action=b

Cedrn, Cedrn

Aloysia triphylla (L'Her) Britt.

Cedrn

Yutun yuku ya'a jia'nu vi'i ka uni metro, nani de n++ na'a-ja, de teku nuku kue'e vi ita-ja, ja
kua yoko cuachi dayoo xi iin (Noviembre), n++ kuiyo iyo dayuku ya'a.
Nuu iyo ya'a. Nijnu, Yukuan+, Teita.
Ku'va satatan-jan. Tatan yuku ya'a nuu dakue'i yakit+ ini jin kue'i tis+'+. Nejika kit+ uxa
na'a kuachi yutun, de ko'o +v+ ku'vi uvi ichi tan kiv+, ne kuvi una kiv+, so nika jiankui+
kue'i a oko kumi ora (hora) de sa ko'o daja ute yuku ya'a kua kachi +v+ satatan.
Naja tuvi de kajie'e kue'i. Kue'i yakit+ ini jin kue'i tis+'+ tuvi de yaji-o a xe'en vi'i, a
ntuchi'yo va'a, a yatu a xin san yaji ama-on, de kajie'e kun chiji +v+, a xin ni'yu de
jichitaan daja de kanta knee nuu daja.
Da kuni ka. Yuku ya'a kuvi ko'o +v+ a'nu jin nee y+k+n iin kuiya. Day+k+ ko'o iin tikas+
stila (cuchara) tan uvi ora (hora nne kanta uxa a xin una kiv+ sava nuvi daja. So suni iyota'a
tatan ya'a, kua nuu da+v+ a'nu, chi nkuvi kaji daja a kueu'un kua: ya'a, xe'en jin a u'va
de a kuvi kaji da+v+ ku'vi vi: Tit+ vixin, ute tit+ vixin, yuve, xita stila kasun jin xukui.

Cedrn
rbol leoso, mide 3 m de altura. Hojas alargadas, lisas, como de 8 por 2 cm. Flores en ramo
de espiga de color lila, son muy pequeas y en forma de cartuchos. Durante todo el ao no
falta, florece en el mes de noviembre.
Localizacin geogrfica regional. Tlaxiaco, Caada Mara y Barrio Sptimo.
Uso medicinal. Tratamiento para el dolor de estmago o clico: se ponen a hervir siete
ramitas de esta planta y se toma dos veces al da, durante ocho das, pero si a las 24 horas ya
desaparece el dolor se sigue tomando este t hasta el trmino indicado. Esta planta se utiliza
para los adultos como para los nios de un ao. Para los nios se les da una cucharada cada
dos horas, despus de siete das o hasta ocho, se suspende porque ya queda sano, pero
tambin tiene su dieta esta medicina, sobre todo para los adultos no comer cosas irritantes. Lo
que no puede comer: toda clase de picantes, grasas o mucha sal. Lo que puede comer: frutas,
jugo de frutas, verduras, pan tostado, leche.
Causas y sntomas de la enfermedad. El dolor de estmago o clico, se presenta por
comer alimentos con mucha grasa o bien mal cocidos, o mucho picante o por comer muy
aprisa y a veces hay diarrea pero por lo regular hay estreimiento y les brota un sudor fro en
todo el cuerpo y sienten desmayarse.

Ajenjo, Ajenjo

Artemisia absinthium L.

Ajenjo
Tono kaa yuku yo'o. Yuku yo'o tsa'nu yachi oko a oko u'un centmetru, cha kuachi xeen nta'i ra
ntii tukui. Cha tsa'i ita kuaan kuachi ko'o xeen ra ntai tono kachi cha tsa'nui chai yuu a yuu
yoo savi san kuu a tsa'nu yuku yo'o. Yoo Juniu tsa'nui cha kua'a yoo Septiembre ra ichia.
Kue nuu uu yee yuko yo'o. Yee kua'i nuu kue uu nani Atatlhuca, Nchaa tsi Ituyuku.
Kue kue'e nuu va'a yuku yo'o. Skitina yuku yo'o tsi chikui ntoo kua'a nuu sava litru kee uni
a kumi ntu'u yuku yo'o, cha san ra ko'o a'an kunkaku se'e, va'a xeen chinchi kue a'an kaku
se'e vari yuchi kaku-tsi,
Ta nikitsa'a kini nto'o a'an ka cha san kua'a-na yachi sava taza nchua nikiti yuku ka san ni
kukuna mancha kaku-tsi cha san ni kuu ko'o-na ra uvi a uni kii a tsa likaku sulu. Vari yachi
kan ntuva'a-na.

Ajenjo

Planta de 20 a 25 cm de altura aproximadamente, de tallo blando. Hojas chiquitas, muy


poquitas, de color verde y lisas. Flores blancas, chiquitas, son ms flores que hojas como si
fuera algodn. Se encuentra en cualquier campo, en los pedregales y otros lugares. Crece en
tiempo de lluvias de junio a septiembre.
Localizacin geogrfica regional. Atatlhuca, Chalcatongo y San Miguel El Grande.
Uso medicinal. Como ayuda en el parto: se pone a hervir en una jarra medio litro de agua
con tres o cuatro plantitas y se usa en el momento del parto para que nazca pronto el nio, se
le va dando segn va el dolor, si va lento se dan poquitos y si aumenta se le da de media a
una taza hasta que nazca el nio, si ya naci el nio y a la mam le sigue el dolor, se le sigue
dando por poquitos.
Causas y sntomas de la enfermedad. Por embarazo.

Yuku tachi kuijin, Camote de conejo

Asclepias glaucescens HBK

Yuku tachi kuijin


Naxi iy'o yuku ya'a. Yuku ya'a chi kene-i nuu yuku, te jyatni oko u'un centmetro ja'nu, te iih
yutnu ntoo vita kuu-i te ntsi'vi-i, te nta'a-i chii yaa, tsintuu te ntsi'vi, y'e ichi nuui te ichi
yata-i chii oo yaa, te iinni ita kuijin jaa xini-i, te nta'a oo kaa lule ve-u'un oo ita yuku ya'a, te
a'mi kuijin kuu yo'o-i, yuku ya'a chii yoo savi-ni kene-i.
Ntee kene, te ntee ja'nu. Yuku ya'a ja'nu: uu unteya, San Pablo Tijaltepec, Santa
Catarina Ticu, Santa Mara Yosoya, Ntsinu ji'in Sarita Catarina Tayata.

Naxi sa'a tatna. Yuku ya'a jatniu jakuu kue'e tachi: Ntsiko a'mi te jikikua'a ji'in tsikasin
lule yuchima te kikee nuu iin ajin lule ntute, te ko'o ayii ku'u kue'e tachima ntsitna'a yichi-i,
sukua ko'o-i taka kii ntee ntuva'a-i.
Naxi tnia'a kue'e tachi. Nuu yu'u-o yuku, ichi, ya'a-o nuu ji'i iin ayii, nuu aa xii ntenka
yu'u-o kuja kania'a kue'e tachi.
Naxi keja'a kue'e tachi. ayii ku'u kue'e ya'a chii ku'u xini-i, kuenta ayii ntajini, kuvijin-i
nee nuu-i, kene-i ntsi'yi te kusu-i kuini.

Camote de conejo
Hierba de 25 cm de altura aproximadamente, tiene raz en forma de camote como si fuera
zanahoria de color blanco, nace en un solo tallo, que es blando y liso. Hoja redonda, lisa, de
color cenizo, brilla en su cara arriba, por abajo no brilla. Flores blancas, en forma de
campanita chiquita, que se dan en la punta. Crece en el monte y slo se da en temporada de
agua.
Localizacin geogrfica regional. Chalcatongo, San Pablo Tijaltepec, Santa Catarina Ticu,
Santa Catarina Tayata, Santa Mara Yosoya y Tlaxiaco.
Uso medicinal. Sirve para curar el aire: se raya el camote ya que est en polvo, se echa en
una taza de agua, una cucharada de ese polvo y se toma como agua de tiempo hasta que se
cure el aire (V. mal aire).
Causas y sntomas de la enfermedad. El aire viene por espanto de monte o porque sale
uno de noche y nos pega el aire, o pasa uno donde se muri una persona o tambin donde ve
uno un muerto (V.espanto de muerto) o cuando pasa uno en un panten. La persona se siente
mareada como borrachita, da escalofro, salen ronchas y da mucho sueo.

Yukun, Hierba del grano

Beloperone sp.

Yukun
Tono ntaa yukun. Yuku yo'o ra tsa'nui nua un kuku tsi kue si'vi stiki a nta'a yutu ncha'i a
nuu ka'va ncha'un. Yuku tsika nuu uun kui ranii soo ntu'i ka tiin kue nta'i a kolor kui tuun;
chaa kue ita a ra tsa' nui ntu'a nchee a; ta kue ita yo'o ra a kuachi ni ka kui cha kolor
ntiya'a kuu kue ita lu tsa'i; na'an va'i vari ta ncha kaa kua'i ita ra numa a kaa ra kaa tono ixi
kun lu. Cha ta ntsa'nui ra tsa'i nt kolor ncha'i a ataa tono tlu kuachi.
Nuu kue uu nuu tsa'nu kue yuku yo'o. Yuku tata yo'o ra tsa'nui nua kue au nani
chikavua, nchea, Atatlahuca tsi mii uu ntisna.
Kue kue'e kutata sa'a yaka yo'o. Va a yuku yo'o a katata nivi kananti'i ichi nuu tsi ichi titsi
nuu- ii kue a'a tsi kue nun " Une chaa.

Tatu nmitsa'a. tsinu a nti'i nua ii-na; va'a ni a nuu a ichi titsi ra satuty-na in ntu'u lu kue
yuko yo'o ra skiti-na a tsi chikui ntoo, kua'a uni tasa-ra, cha san ra ko'o-na ku'u ka ta ichina, san soo ko'o-na mancha na nta'va koyo nti'i ntsinu-na.
Kue ii nchu'a yuku. Yo'o, tsa'a a kuu tsi nivi ntsa'nu a san ni va'i a tsi'i koyo sukuachi
ku'u.
Tono nto'o kue nivi ku'u kue'e stata yuku yo'o.Kitsa'a ki'in a kue'e tsina nti'i kue nivi
tsa'a a yu'u'-na nuu i in, a a yu'u-na nuu tsitu cho'o kuu, san ni ku tuku-na kue'e yo'o
tsa'a tayoko u'un. Tat niyu'u-na ra niki in a kue'e yo'o ra kitsa'a ni tsinu a nti'i va'a ni a
kuachi a va'a ni a na'nu ta tsinuii, cha san ra kitsa'a katara ka'un a gee nauu ka'un iin cha
san ra kitsa'a tsatsia titsi-na ra tsivitsina.cha tsinu a ka'ni cha san ra nikincha-na ni a katsi
staa.
Tat nti'i tsinu ichi titsi iki kua ka kui ra ian tono tilu a tono ntutsa tia ichi ini iki kuu ra ka'un
xeen nuu tsina nti'i yoo.
Sava ka tu'un ka'an tsa'a yuku yo'o.ta yuku yo'o ra avi yee. In ka kau asi'i cha in a ii. Yuku
ii ka ra nani ka ntu'i ra tsa i kue nta'a ntaa-tono so'o ti'in cha ya ya ni kaa kolor nJ i. San ni
tsichun-na yuko yo'o a kuta na ku'u kue'e yo o ta a kuun-na a nua nti'i vari tat na kitia
ko'o-na rakue sa'i tata.

Hierba del grano


Hierba que crece en manojo, extendida en el suelo, con tallo delgado, blando. Hojas
redondeadas, de color verde obscuro, pegadas en todo el tallo. Las flores se unen al tallo, son
pequeas, de color morado; en la punta de la planta antes de que salga la flor se le ven como
pelitos. Semilla negra, en forma de bolita chiquita. Se encuentra durante todo el ao en
lugares donde hay mucho abono.
Localizacin geogrfica regional. Ticua, Chalcatongo, San Esteban Atatlahuca y Tlaxiaco
centro.
Uso medicinal. Para granos de afuera y granos de adentro, en la parte delicada de la mujer o
el nombre. Granos de afuera y adentro: se hacen manojitos y se hierven en tres tazas de agua
y se toma como agua de tiempo hasta que se le quiten los granos se usan en nios y adultos.
Causas y sntomas de la enfermedad. Granos de afuera, viene por espanto de bao, por
horno de barbacoa y tambin por el calor junto de la lumbre, entonces le salen ronchas en el
cuerpo, pueden ser ronchas grandes o ronchas chicas, como del tipo de lasarna, dan mucha
comezn o arden mucho, da dolor de estmago, escalofros, calentura y el enfermo ya no
come. Los granos de adentro son como bolsas o tumores que salen por dentro del cuerpo, el
cuerpo siente mucho dolor.
Otros datos. Hay dos clases, la hembra y el macho, el macho es ms alargado y con hojas
parecidas a la oreja de ratn con tallo de color blanco. Esta hierba se usa tambin para grano
pero por fuera, tomada no tiene efecto.

Yuku nii, Hierba de la hemorragia

Bouvardia ternifolia (Cav.) Schlechten

Yuku nii
Yuku yo'o ra tsa'nui nchika kue yata kui na'nu cha san ra tsa'nui kua'a in metru a in metru
sava san, tsa tsa'i tono in ita ntaa tono nchika lu na color kuaan cha ta nika'nti ita a ra inka
tono in kui'i kui ka tono tilu cha kui'i lu yo'o ra nika kixi xiin, tia nuu ta kuia sana tsa'i ita ka
kue yo Diciembre.
Nuu kue uu nuu yee kue yuku yo'o. Y re kua'i nuu kue uu ituyuku, nuu Ntisnu, tsi nuu
uu Nchaya tsi kue uu kuachi ntee yachi kue uu yo'o.

Kue kue'e stata yuku yo'o. Va'i kutata kue a'a a chaa koyo nii xichi. Chika-na in manojo lu
nuu uni taza chikui cha san ra kitia ta ntsinu ra chika-na in tikasi alkoli ntoo chaa san ra ko'ona ra tisi uvi kii, tia nivi tsi'i o'o ra maa kuu katsi-na kuu kini tsi kue a'an xa'an. Cha tata
nii kuun xichi-na cha san ra kiti lalui ra ko'o-na ra schaa na'an, san ni chika-na in kue sa'ma
sichi-na ku'u ka.
Tono nto'o-na a ku'u tsi kue'e yo'o. Kitsa'a nto'o-na kue'e yo'o vari tsa'a a yu'u-na, va'i
ko'o-na yu'u nuu i'in, a na yu'u yuku. San ni ta na ku'u kue'e yo'o ra ka'un tokona a titsi-na tsi
xini-na yee-na ku'u xee ka'ni a na ka'un xini-na.
Inka ka kue tu'un tsa'a yuku yo'o. Yee uvi nuu yuku yo'o tia na va'a kutata-na kuu a tsa'a
ita kuaan ka. Cha na va'a kuu a tsa'nu nuu tukatsi ra na'in kixi xiin.

Hierba de la hemorragia
Planta de 1 a 1.50 m, crece pegada a los rboles, principalmente en el de ocote. Hojas
anchas. Flor amarilla, en forma de un platanito, cuando se abre adentro tiene una fruta en
forma de canica verde y es muy pegajosa. Se da una vez al ao, en diciembre.
Localizacin geogrfica regional. San Miguel El Grande, Tlaxiaco Centro, San Esteban
Atatlahuca, Guadalupe Victoria y Chalcatongo.
Uso medicinal. Para sangrado que ensucia el hombre y la mujer (V. hemorragia de la mujer):
se hacen manojitos de la hierba y se pone a hervir en tres tazas de agua, cuando ya est a la
tacita de t se le pone una cucharadita de alcohol de caa de azcar de 90" y se toma una
tacita en la maana o al medio da, durante dos das y se le pide al enfermo que no coma
grasa o carne de puerco. Sangrado nasal (V. hemorragia de narz): se prepara el t y se toma
una tacita en la maana y se ponen taponcitos en la nariz hasta que deje de sangrar.
Causas y sntomas de la enfermedad. Puede venir por espanto, algunas veces el espanto
puede ser de bao, espanto de lugar o espanto de casa; siente el enfermo dolor de cintura o
dolor de vientre, el enfermo sangra y ensucia, puede ser en la mujer o en el hombre. Cuando
sangra la nariz al enfermo le da calentura, dolor de cabeza y le sangra la nariz.
Otros datos. Hay dos clases, pero slo sirve una la que se da con flores en forma de pltano
y de color amarillo; la que crece en el encino se ve peludita y no se recomienda.

Mercadera, Mercadera

Calendula officinalis L.

Mercadera
Yuku ya'a kanta jia'nu yatin oko uxi centmetro, de yuku kuii nani nee kachi yata vi na'a-ja de
ita kue'e kuaan iyo ku vi ita-ja, de kua iyo y+k+ tiin chilu iyo nik+-j+n. Ntaka yoo iyo yuku
tatan ya'a chi kura ita a xinini kis+ jia'nu-jun.
Nuu iyo yuku ya'a. Nijnu, Nuyo, Yutesuji, Yosonuviko.
Ku'va satatan-jan. ute i'ni yuku ya'a tatan nuu kue'i chitu sukun. Chitu de jiatu nika, de
saa ni jias+ sukun de yaji yata +v+ no'o majan. Suni tatan yuku ya'a nuu na'yu de jiatu
nuchinuu-o

Naja tuvi de kajie'e kue'i. T++n kue'i chitu suku, +v+ i+ nuu tachi vijin, a yaji yu'va,
xin ntujias+ ma'an, de no'o daja kue'i kijin de jichi vi'i daja ute. De kuaa, kuvijin +v+
sa'a-ja jee jiankava daja sa'a kue'i van, chi yaji jiatu nuchi nuu, xini jin yata daja. Kuvi kit+
u'un ita yuku ya'a de chu'un-on yuyu nute-je uvi ichi a taan kiv+ nuchi nuu +v+ ku'vi.
Da a kuni ka. Yuku ya'a va xinuu nuu nau sukun, de sa'a ni iyo tiu-jun nuu kue'i tnu.
Kuvi kutatan +v+ a'nu kuachi majan. Soo nejika katu'un daja tetatan chi suni a ta'a yuku
van. Nkuvi kuchi da+v+ no'o kue'i ya'a ute vijin, ni ute vixin, chi ute kit+jin dayuku kua
yuve ya'a stila, ruda, ita mii, yuku tachi jin yuku tayoo kin+ va nejika kuchi daja 4 kiv+.

Mercadera
La planta mide 30 cm de altura, hojas verdes, alargadas y velludas. Flores anaranjadas, del
tamao de un margaritn. Semillas largas, se dan en forma de ua de gato. En todo el ao no
falta porque se cultiva en los jardines o en macetas.
Localizacin geogrfica regional. Tlaxiaco, Santiago Nuyo, Ocotepec y Mixtepec.
Uso medicinal. Para bronquitis: se utiliza el t. Para los ojos cuando tienen algn derrame o
inflamacin (V. mal de los ojos): deben poner a hervir cinco flores de la misma planta y
aplicarse gotas en los ojos, dos veces al da. La especialidad de esta planta es desinflamatorio
en bronquitis y es recomendable para los ojos y al mismo tiempo es desinfectante, su uso es
en general para nios como para adultos. Pero tambin es recomendable que consulte con su
mdico porque esta enfermedad es muy peligrosa. Se recomienda no baarse con agua fra ni
tibia, tiene que ser un cocimiento de hierbas, poner a hervir en suficiente agua lo
siguiente: perejil, ruda, mirto,romero, malva durante cuatro das.
Causas y sntomas de la enfermedad. La bronquitis es por exponerse a las fuertes
corrientes fras o tomar helados o por no abrigarse; da calentura, mucha sed, se ponen
enojados, no quieren que les hablen, les da por abrigarse bien y estar encamado y tambin
sienten ardor de ojos, dolor de cabeza y de espalda.

Yucuu lochi, Huele de noche

Cestrum nocturnum L.

Yucuu lochi
Yucuu Lochi, chanutuu in metro a ubi metro cha chatu itaa, a yaa cuu Itaa tu, sus flores, naa
yaa cuii, cha chicua chaee sicoo, cha yucu tataa cuaa, cha yutuua cachiva cha acuii cu aa,
chayutuu cana yuuchani a coyo yuu.
aadinca cana yucuyoo Lochi. (yerba de zopilote) indisnuu; San Miguel el Grande y
Guadalupe Victoria.
Tataa cu yucu yoo. Canchea in manojo aa; chaa statacu nivi. tac cunaa canaa canii-naa;
saa chinhin cuaa chaa saoo in bola chaa cucuu ni iquicuuaa chaa qui-chaa cuee, chaa bola
chaa tavi teen iqui cuuuu; chaa cuucutatu quen chancha saa ntuvao. (Sana el cuerpo).

Saanii cata ikiicuuuu cha cuu kaaku inin (bao torito para calentarse el cuerpo y se le quita la
comezn) chi yocoo chaa cuu aa cata ikikuuu chantubau.
Si es limpia o sntoma. Tat a niyuuc cue ni yuu, a sanaa limpia si yucuu to, chaantubao,
horo quen chanxhaa.
Tac dao saa nivii cuu cue, yucuu lochi cuu aa vaa, chaa ntuvanaa, horo cuaa chanchaa cu
tataanaa.

Huele de noche
Planta que crece de 1 a 2 m, su tallo es duro de color verde. Hojas delgadas. Flor blanca,
chiquita, de forma redonda, con olor sabroso. Frutas blancas, de forma cnica. Se encuentra a
orilla de los ros o barrancos.
Localizacin geogrfica regional. Tlaxiaco, San Miguel el Grande y Guadalupe Victoria.
Uso medicinal. Para dolor en cualquier parte del cuerpo: se muele fresca y se hace una
masa, se unta en todo el cuerpo y se amarra con peridico; puede ser todo un da o tres para
que saque toda el agua de la enfermedad, si se seca se quita y se vuelve a poner ms durante
varios das hasta que se quite el dolor; al enfermo le queda comezn y se le dice que se bae
con agua tibia, lo puede hacer en el temazcalo en torito pero que tenga vapor. Si es en limpia:
se unta en todo el cuerpo, puede ser fresca en ramas o molida para que se quite el dao a la
gente.
Causas y sntomas de la enfermedad. Cuando hay dao de gente, o discipela de espanto o
de calor porque la gente se pone la ropa caliente de sol. El enfermo siente ardor de pies,
calentura, dolor y el cuerpo se le pone rojo como tomate y ya no come.

Yuku nik+n iu, Hierba del santo remedio

Datura stramonium L.

Yuku nik+n iu
Naja iyo yuku ya'a. Jia'nu sukun yuku ya'a vi'i ka unixiko uxi centmetros, tikoo kaji yutun-jun,
na'nu de nunu na'a yatin uxi uvi centmetros, teku ku tuun de stiu skina vi dana'a-ja. Ita ni'i
de na'nu iyo kua kaa veu'u vi ita-ja. Jia'a yuku ya'a nik+n tuun u'u ini aa kuachi. Jia'nu
yuku ya'a danuu iyo ko'yo u'un de sa ni danuu yaka, de iyo sani dayoo savi, so nuu iyo
u'un umi chi iyo-jo n+nkani.
Danuu iyo dayuku ya'a. San Miye Ka'nu, Ticu, Yosonot, San Mateo Peasco, Tayata, jin
dauu ka.

Nuu tatan yuku ya'a. Tatan yuku ya'a sava kuni-o nakue'i no'o +v+ ku'vi san ntuvi t'an ni
iin tatan nuu kue'i no'o-jo.
Niko-o na'a yuku ya'a de sikuchi-o majan xini +v+ ku'vi, de ita-ja tee-o yata xini +v+ ku'vi,
de san kixin-jin de xituvi van nuu-jun, va'a ni kue'i va'a a xin tax+ no'o-jo.
Naja tuvi de kajie'e kue'i. Yuku ya'a va tatan sava kunion na kue'i no'o +v+ ku'vi, san
ntuvi ta'an nani tatan, de suni xituvi-jin nva nsa'a xeen +v+ ku'vi, a xin niva nsakui'na sana,
ve'i, xu'un, yukuan de ntuvi kue'i no'o +v+ ku'vi.
A kuni ka. Iyo uvi nuu yuku nik+n iu, chi iin vi iu kuijin de inka vi a ni'i, so nuvi-ji nu
tatan nuu kue'i ya'a. Nkuvi ko'o-o yuku ya'a chi jik xini-on.

Hierba del santo remedio


Planta de 60-70 cm de altura aproximadamente, tallo duro como leoso y grueso. Las hojas
donde termina la planta son grandes y anchas como de 12 cm y en toda la orilla tienen picos,
lisas por los dos lados, de color verde obscuro. Flores moradas, en forma de trompeta,
colgadas. Fruto una bolita espinuda como si fuera chayote, primero verdes y cuando se secan
es caf; adentro tiene las semillas que son como 150, de color negro en forma de bolita. Crece
de preferencia en lugares hmedos y donde hay agua sucia, se encuentra durante todo el ao,
es ms comn en temporada de lluvias.
Localizacin geogrfica regional. Guadalupe Victoria, Santa Catarina Ticu, Santa Catarina
Yosonot, San Mateo Peasco, Tayata, Tlaxiaco y Yucuxaco.
Uso medicinal. Se usa para saber que enfermedad tiene la persona cuando no se consigue
ninguna medicina para la enfermedad (V. adivino): se muelen solamente las hojas y se le unta
slo en la cabeza y las flores se ponen en la nuca. Cuando se duerme la persona suea que
enfermedad tiene, si es cosa buena o brujera (V. toloache)
Causas y sntomas de la enfermedad. Esta planta se usa nada ms para saber que
enfermedad tiene la persona, cuando no se cura con nada y avisa para saber quin le hizo el
dao a la persona, quin rob animales, a las casas o dinero.
Otros datos. Hay dos clases de Hierba del Santo Remedio, una blanca y otra morada, las dos
sirven para lo mismo, esta hierba no se toma porque quedan locos.

Yuku sayu, Gordolobo

Gnaphalium oxyphyllum DC.

Yuku sayu
Yatin oko u'un centmetro jia'nu yuku ya'a, yuku ixi vi ma'a-ja. Yuku teku ti viji, ita kuachi
kn kuijin vi ita-ja ne nuyutun. Yutun nani viji de ntuku'e na'a-ja. Yuku jia'nu nuvijin a xin
nuvixin viji, de dayoo kuvi naxtutuo majan vi Mayu, Juniu jin Juliu.

Nuu iyo yuku ya'a. Nijnu, Yutesuji (Ocotepec), Yosonuviko, Huamelulpan.


Ku'va satatan-jan. De tn n'o-o kue'i kajin a xin kue'i sayu, de ko'o- ute kit+ yuku ya'a.
Sikit+-o majan iin ku'ua t++n-on jin uni xinitn-on, de ko'o- uni ichi oko kiv+, de saka ta'anjan jin nuxi uu jin de xa'un yuyu nutexeen tatan, sava ko'o- majan.
Naja tuvi de naja kajie'e kue'i. Kue'i kajin va kuvi jie'e a sama san iyo nuu jia'nu-on, kua
san nakajie'e niko a xin kuvijin, sa ni detun nkas+-o maa-on san kene-on ke'i, a xin san
naxita tachi-o tachi vijin te'en. De kajie'e-je jin kue'i yaji xini, yaji so'o, kene ute n, jiatu
la'Ia, nau nussu sutu, n+'+n +v+ de kiv+ kijin daja de knee +v+ soko sa'a-ja.
Inka da a jini'. San jichi da+v+ no'o kajin a xin sayu de nejika chi'i daja ute xen
tatan ++ daja, de nna ini daja ko'o daja ute i'ni yuku kue'i sayu, de nkuvi ko'o daja ute
vijin.
Nkuvi kaji a xin ko'o da+v+ ku'vi a kueu'un kua: Ya'a, xe'en a xin kuu kin+, chi to nau de
kuchi sukun daja.

Gordolobo
Planta de 25 cm de altura, tallo largo, velludo de poco follaje. Hojas blanquizcas, largas,
completamente velludas. Flores color crema, pequeas, en puo y se dan en la punta de la
planta. Se encuentra en el campo, en clima fro o templado y se recolecta entre mayo, junio y
julio.
Localizacin geogrfica regional. Tlaxiaco, Ocotepec, Mixtepec y San Martn Huamelulpan.
Uso medicinal. Para el tratamiento de la gripa ytos: es recomendable el t de esta planta. Se
pone a hervir lo que agarren los tres dedos y se toma tres veces al da, durante 20 das
endulzado con miel virgen y se le puede agregar 15 gotas de alcohol de 90fi en el instante de
tomarlo.
Causas y sntomas de la enfermedad. Esta enfermedad de la gripa es por cambios de
temperatura o tambin por no abrigarse al salir de casa o por respirar el aire fro contaminado.
Hay dolor de cabeza y dolor de odos y al instante les lloran los ojos, le arde la garganta,
inflamacin de las anginas, escalofro, temperatura y pierden el apetito.
Otros datos. A estos pacientes se les recomienda que al baarse se froten todo el cuerpo de
alcohol y no dejar de tomar este t, pero tambin no tomar lquidos fros. Se les recomienda
no comer cosas irritantes como por ejemplo: el picante, las grasas, carne de puerco, para
evitar infeccin en la garganta.

Yuku tayoko, Cinco negritos

Lantana camara L.

Yuku tayoko
o'on kuu in yuku a tsa'nu kua'a unixiko a unixiko tsa'un centimetru,
va'a xee tsa'nui, kuiti ni yo'o yuku yo'o cha nta'i ka kuu kue kua'a va'a ni
ntain nui, ra tsa'i kue kui'i ncha'i san ni yee nuu tsa'i kui'i ntiya'a a
tayoko yo'o ra tsa'nui yoo kuun savi ra icha ta nikee savi. yuku yo'o
yucha, yu'u ichi kue ia. Ta'vi ita a ta kunku yachi kee savi.

ta nuu va'a u'un ra


tia kuin xeen xinia ra
uva vixi tsatsi. Yuku
tsa'nui ini yuu, yu'u

Nuu kue uu nuu tsa'nu yuku tayoko. Tsa'nu yuku tayoko yo'o uu kue uu nani u'un
kuitsi, yosonuviko, yuchancha, u'un kua'a.
Kue'e stata yuku yo'o. Tsichun-na yuku yo'o takua kutata kue nivi ku'u tayoko u-un; a
yu'u-na nuu a'un. Ta ki'in kue'e yo'o-na ra tsa'ni xee a ma'na a ka'i nta'ana a tsa'a-na san ni
kue kee soo staa katsi-na. Ta ni'in xeen niki'in i ra kana ka'ni nivi ku'u a tat koo ra kitsa'a
ki'vi na tachi-na.
Sava ka tu'un tsa'a yuku tayoko. Yee ke'en nuu kue yuku tayoko yee, kua'a tsino a sami
kuu a sama color ita tsa'i. Yee a tsa'a ita yaa, ita ntiya'a ra san ni yee a tsa'a ita ntikuan
tsatu. Vasu sama koyi lulu tia in ni chuun stata nunia.

Cinco negritos
Es una planta de 60 a 75 cm de altura, dependiendo del suelo donde crezca, sus races son
cortas. Hojas medianas y puntiagudas, rasposas. Flores blancas, pequeas, rellenas. Sus
frutos a veces son negros o morados, redondos y chiquitos; no son amargas las hojas pero los
frutos negros son amargos, hay frutos moraditos y stos son agridulces. La planta crece en la
primavera y se seca en otoo, se encuentra en las barrancas, en la orilla de los ros, en los
cerros, caadas y caminos, florece a partir del verano.
Localizacin geogrfica regional. Tierra Blanca, San Juan Mixtepec, Santa Cruz, Llano
Colorado y otras partes del municipio.
Uso medicinal. En el tratamiento por espanto de lumbre (V. espanto de fuego)
y quemaduras: se hierven dos o tres manojos de la planta durante unos 20 minutos y se da
baos de cuerpo entero con el agua y un jabn zote blanco, en tres das en cada maana.
Causas y sntomas de la enfermedad. Por caerse cerca de la lumbre y se espantan. Los
sntomas de esta enfermedad provoca muchos sueos, manchas en la piel sobre todo en las
manos y en los pies, se les quita el hambre, les da temperatura cuando est muy avanzado y
produce hinchazn .
Otros datos. Hay varios tipos de Yucu Tayoko; hay de flor blanca, morada y anaranjada.
Todas stas tienen el mismo uso.

Siete negritos, Siete negritos

Lippia sp.

Siete negritos
Jia'mu yuku ya'a yatin iin metro a su kun-jun, kui+ yutun-jun jee kuii tun na'a yuku-ju, ita
kuaan kue-e de iyo kartuchu jia'a-ja de san koyo n+'+ na'a ita-ja de jijia tit+ tuun jia'a-ja.
Nuu iyo yuku ya'a. Nini nkuvi uu ko'yo iyo yuku ya'a, de jia'nuju ku'u a xin kura ita iyo-jo
n++nkani va'a ni nuu vijin a xin nuu i'ni kua:
Nuu si+k+n Nuyoo, Nuu Teuxa, Nuu kaa, Guerrero, uu nuva, Yukuit+, Veracruz jin uu
yuteniyo'o.
Nuu tatan yuku ya'a. Yuku ya'a tatan nuu kue'i tis+'+ de kuvi ko'o-o ute i'ni-jin, iin ejin
luli uni ichi tan kiv+ de saa kuvi-o nee kanta jinu uxi kiv+.

Naja tuvi kajie'e kue'i. Tuvi kajie'e kue'i ya'a detun jia'a soko chiji-o, a xin de tun ntuji-i
kue'e-o ute, yaji yatu vi'i-o, yaji vi'i-o a xe'en a xin de tun yaji daa niya, de saa ni detun yaji
te'en-on dayuvw a xin de tun ntuchi'yo va'a-ja.
A kumani ka. Kue'e nuu teku ita yuku ya'a, iyo a lukun, a kue'e, kuijin,- li'i, jia'nu kuenta
xitin dayuku ya'a de kui+ yutun kuachi-ji. Ntuta'a yuku ya'a chi jia'nu-jun naja ni iyo nuu
u'un.

Siete negritos
Esta planta mide 1 m de altura, de tallos delgados. Hojas verde oscuro. Flores de tallo largo,
los ptalos tienen forma de cartucho color anaranjado y coral. Al deshojarse, as mismo le
nacen las frutas de color negro pero en puo. Se encuentra en cualquier lugar de la repblica,
durante todo el ao y en cualquier clima, de preferencia en el monte o en jardines.
Localizacin geogrfica regional. Unin y Progreso, Santa Mara Ocotln, Nundichi, Agua
Zarca, Chalcatongo, San Miguel Progreso, Putla, Guerrero, Oaxaca, Veracruz y Puebla.
Uso medicinal. Para dolor de estmago o clicos: se toma en t, una taza tres veces al da
despus de cada alimento durante 10 das.
Causas y sntomas de la enfermedad. Por pasarse de alimentacin o por no tomar
suficiente lquido o por comer mucho picante o grasa o a veces las comidas estn a punto de
descomposicin o las verduras no estn bien lavadas o no estn bien hervidas.
Otros datos. Esta planta se encuentra en diferentes colores y en cuanto a sus flores, unas
son rosadas y rojas, blancas y rosado encendido y otras moradas con lila, pero siempre son
amatizadas, crece en manojo pero de ramas despejadas con tallos muy delgados, no importa
el terreno o la tierra en donde nace. Es la misma que la llamada Buena Suerte.

Yuku sayu, Hierba de la cucaracha

Mandevilla foliosa (Muell. et Arg.) Hemsley

Yuku sayu
Yutuu cuu tataa, chaa tabituu yuu chain, yuu nu chicaa chicuii saani coyoo yosoo. Ita nticuaan
horo hiichin, chai in cuii tono ndica, tacuu chicha ntiquia tono cachi nunanuin.
Iyo yuku ya'a. San Miguel El Grande, San Pedro Molinos, Guadalupe Victoria, Santa Catarina
Ticuha y Tlaxiaco.
Ku'va satatan- jan. Baa Yucuu a tatacuu tat na cachi indiche taaco a chacoo, horo me taa
luu yucuu chintoo nuu chachi ndiche ubi a unique, cubt yucuc cha sitaa tachi ntuu tucoass
yucuu, cha tu vaaa.
Naja tuvi de naja kajie'e kueit. Nuu chachi Indichue chai, cuu ki chanaa cuu, cheen va ti,
tacuu cucoo cha cataa, cha ee yo, quibi color cua, cha na cuchiaa cha canaa ntuacua.

Da a jiniu'u. Hubi Ndiche yee doo clases de cucaracha ubii ndiche yee nu uu, quiti chaii
cue cheen ti horo quitii cuu caniti nibi su cuahi, horo yee yucuti aa cu tatana.

Hierba de la cucaracha
Planta de 30 a 50 cm Hojas un poco frgiles. Flor amarilla. Fruta en forma de pltano que
cuando se abren, deja caer una esponja parecida al algodn. Esta planta se encuentra en
besanas a orilla de arroyos y en el campo.
Localizacin geogrfica regional. San Pedro Molinos, Guadalupe Victoria, Ticuha, San
Miguel El Grande y Tlaxiaco.
Uso medicinal. Sirve en las mordidas de cucaracha: se usa molida y se pone en el lugar se
amarra por un da y una noche, cuando se seca al otro da se quita, se le dice al enfermo que
se lave y que si no se le quita en este da y una noche, que se vuelva a poner otros dos o tres
das ms, hasta que se seque la herida.
Causas y sntomas de la enfermedad. Viene por mordida de cucaracha negra, donde
muerde salen tejos grandes y pueden quitar pedazos de carne, el enfermo siente comezn y si
se rasca se le pone rojo y le sale pus, tambin da calentura al enfermo.
Otros datos. Hay dos clases de cucarachas, la negra es peligrosa y cuando muerde a los
nios se pueden morir, en los adultos no porque aguantan ms, este animal se encuentra en
los montones donde hay basura y la caf no es peligrosa y vive en cualquier lado de la casa.

Yuku i'i, Hierba del bao

Monnina xalapensis HBK

Yuku i'i
Naxi oo yuku ya'a. Yutnu yuku ya'a chii ka'nu sukun, te kajoo kua'a nta'nu yatni uni metro
ja'nunu, inuu oonu ji'in ntukajue, te nlsitna'a ja'nunu ntukuinu te oo nta'anu ntee ja'anu te
kenta ntee xininu nu kene itanu, nani te kuii nta'anu, chi nuu-i ntsi'i te ichi yata-i tsiya'a, kui
yutnu-. Yutnu yutema chii teku ntee kuu, oonu nii kuiya ita ntsi'i kuu itanu tma'a oo kaa lule
oo Itama. Te ntsikn chii tsinani te ntsi'i.

Nuu kene. Guadalupe Victoria, San Esteban Atatlahuca, Chalcatongo, Sinicahua y San Mateo
Peasco.
Naxi sa'a tatna. Kuatniu ja,u'u chii-o te ku'u xini-o.
Ja u'u chi. Kuva'a iin nu'ni nta'a yukuma te kuiso nutuu ajin ntute nava'a kento iin ajin-te
yukua te ko'o ayii ku'uma sava ajin-te nuu ne'e te sava ajin-te sava ntuu, su kua ntee
ntuva'a-i.
Ja ku'u xini. Ntsiko nta'a yutnuma ntee kentoo kuenta uja yukuate ku'u nitu'u kuenta ja
kuchi ayii ntna'a kue'e ya'a, keja'a ichi xini-i te kenta ntee ja'a-i, sukua kuu kuun jichi iin kii,
yukuate kii xeen uma'ana nuu ayii ku'u. Te inka kii sakuchi-i nunte i'ni.
Naxi keja'a kue'e ya'a. Nuu yu'u nuu i'i, nuu ntute kuja keja'a u'u chii xii je'nte, te suni
ku'u xini-i, ka'asiki-i, jijin nii tu'u-i, kene-i ntsiyi.

Hierba del bao


Planta grande de 3 m aproximadamente, tallo grueso y conforme va creciendo se vuelve
delgado, en plantas grandes el tallo es de color verde y cuando est tierno moradito, con
muchas ramas como en las plantas de caf, stas tienen hojas desde la parte de abajo hasta
llegar a donde se va a formar la flor. Hojas alargadas, pequeas, lisas, color verde claro en su
cara de arriba y en la parte de abajo moraditas. Slo da una flor moradita, como campanita
chiquita. Semilla azulita, de forma alargadita. Se encuentra en los cerros, durante todo el ao.
Localizacin geogrfica regional. Guadalupe
Chalcatongo, Sinicahua y San Mateo Peasco.

Victoria,

San

Esteban

Atatlahuca,

Uso medicinal. Clicos: se hacen manojitos y se hierve en dos jcaras para que quede una,
se toma media jcara en la maana y media a las doce del da hasta que se quite el clico, se
toma solo, sin azcar.Dolor de cabeza: se muelen las hojas y se hace una masa, se unta en la
cabeza y todo el cuerpo, como bao de todo el cuerpo, cuatro veces en un da, como este
bao da mucho sueo se acuesta al enfermo y se le dice que se bae al otro da con agua
tibia.
Causas y sntomas de la enfermedad. El clico les viene por espanto de agua o espanto de
bao, el enfermo dice que le duele la barriga y le da mucha diarrea, se esponja la barriga.
Dolor de cabeza, viene por espanto del lugar, el enfermo siente dolor en la nuca, le salen
ronchas y se entumece.
Otros datos. Son dos clases, el macho y la hembra; en la hembra las hojas son ms grandes
y gruesas y la flor es blanca con semilla rojita; las dos se utilizan pero es ms buena la hierba
del bao macho.

Yuku kuinu na'nu, Tabacn

Nicotiana tabacum L.

Yuku kuinu na'nu


Kanta jia'nu yuku ya'a yatin iin metro yoso sava, de jia'nu tikoo yutun-jun, de saa ni iyo daa
kui+, de na'nu, ixi de kixin na'a-ja de iyo kue'e kuiji ita-ja.
Da Nuu iyo yuku ya'a. Iyo dayuku ya'a dauu kua: Nijnu, uu Teuxa, jin dauu kaa yatin ka;
detun iyo e'en nuu-un de jia'nu ka yuku Kuinu, so danuu i'ni chi jia'nu na'un de kixin ka
na'a-ja, kua dauu Veracruz Orizaba, Coatzacoalcos, Crdoba, Fortn de las Fiores.
Nuu tatan yuku ya'a. Tatan yukukuinu nuu kue'i yaj yu'u jin nuu kue'i kue'i yaji y+k+, a nuu
kue'i yaji yu'u, dt sikit+-o nute-je de chiyu'u-o sava noo a ya'a jie'e nu'un-on de suni saa ni
sikit+-o ute yuku ya'a de k++n-on nuu yaj ta'vi y+k+-o.
Naja kajie'e kue'i. Ta'vi a xin kuya'a nu'un, jie'e ntunakete yu'u +v+, tan kuvi yaji-ji de
saa ni va kajie' tuvi kue'i ++ jie'e nu'u.

De kue'i yaji ta'vi y+k+ va tuvi de tun naji vi'i-o, a xir san u'un-on salma vixe va'a ni de nike
vi'i-o de jia+-or ute vijin a xin de tun saa jie'e-o de tava-o nijia-on.

Tabacn
Esta planta crece hasta 1.50 m de altura, sus races son gruesas y otras son delgadas, tallo
leoso. Hojas grandes, anchas, velludas y pegajosas. Flores rosa encendido, centro blanco y
pistilo blanco, tienen forma de trompeta.
Localizacin geogrfica regional. Tlaxiaco, San Nicols, San Pedro, San Sebastin, Vergel,
San Miguel y El Progreso.
Uso medicinal. Para la dentadura (V. dolor de muela) y reumatismo (V. reumas). Para los
dientes: se hierve la planta y se hace enjuague bucal para combatir el sarro de los dientes.
Para el reumatismo: se pone igualmente a hervir la planta y se aplican compresas bien
calientes en la parte donde est el dolor.
Causas y sntomas de la enfermedad. Cuando los dientes tienen sarro es por falta de aseo
o por no lavarse la boca despus de tomar alimentos, pero tiene el peligro de enfermarse la
enca de los dientes; y en cuanto al reumatismo esta enfermedad se desarrolla por mojarse
mucho o dejarse la ropa mojada, o estar sudando por haber caminado lejos y pisar el agua
fra, o por sacarse los zapatos cuando los pies estn sudando.
Otros datos. Cuando la tierra est bien abonada crece mucho ms y sus hojas estn muy
frondosas, y en tierra clida o tierra caliente es mucho ms pegajosa corno en Veracruz,
Orizaba, Coatzacoalcos, Crdoba y Fortn de las Flores.

Yuku tiliyi, Flor de sapo

Oenothera rosea L'Her ex Ait.

Yuku tiliyi
Yuku ya'a ja'nu ta uni a kumi too kene nuu ntaa u'un kentoo maa a ma'nu itu. Ita yuku ya'a
kuu teku kuan. Ntiki-i kuu titi tuun. Teku kui taa kuu savi.
Iyo ni ka'nu Nuu Savi. Nkijinuu.
Na tatan-i. Kuiso uni a kumi nta'a yuku ya'a nuu iin litru ntute de ko'o ayivi nta'an tanu ji'i
ntute mijin ntuta'an xia'un kivi. Tatan yuku ya'a taa kui-i a taa yicihi-i.

Naxa kuu nuu ta'a. Ta nuu ta'a ju'vi nuu ntuu jati nii, chi ntuva ayivi a kenkava-i de ja'a
kuiu de kuntee nuu nta'a.

Flor de sapo
Hierba de 50 cm de altura. Hojas pequeas, suaves. Flores pequeas, los ptalos son un poco
anchos de color rosa o blanco. Semilla negra en forma de bolitas. Se encuentra en la
temporada de lluvias en los caminos y terrenos de cultivo.
Localizacin geogrfica regional. Se encuentra en toda la regin de Tlaxiaco.
Uso medicinal. En el tratamiento de los golpesinternos: se utiliza toda la planta, se hierven
10 gramos de la planta en un litro de agua y se toma como agua de tiempo por 15 das. La
planta sirve fresca o seca, se recomienda tener reposo en el tratamiento.
Causas y sntomas de la enfermedad. La enfermedad se presenta cuando la persona lleva
un golpe con algn objeto o se cae de un lugar alto, se inflama la parte golpeada, queda
morado, a veces se palpa como tumor o sangre molida por dentro.
Otros datos. Hay dos clases de Flor de Sapo, blanca y rosa; las dos sirven para el mismo uso.

Yuku taja, Hierba del rayo

Parietaria pensylvanica Muhl.

Yuku taja
Nasa io yuku ya'a. Yuku luli ya'a janu-i 30 cm. ja sukun, te yunu-i ntoo vita io, kaya'a kuijin-i,
te nta'ai kani te-ntai, ntee ntuu nuu-i kana itai, n++-ni nuu yunu-i kana ita kuijin luli, suni
yuan kana tata-i, inti'i xan, kana-i nuu kajin, kana jika kava, ini tunchi, nuu io kajin ini kava,
sani kana-i jika ve'e nto'o ana'a, suni ioni n+kani kuiya.
Nuu io yuku ya'a. uu kanu, uu molino, uu nteya, uu ntua Jito'o, Ntijinu.

Nuu Sa'a tana. Nasaa tana jantaku, ntiko nt+'+-yo yukuyuan konte ntu-i yujan, te naskuchi
n++-yo ayuu ku'u, nakuni-o jiin iin sama xini-i, te nuni naichi, nastaxio-yo inka k+v+, ayuu
ku'u kaitu-to-i, te as kuchi n+yo-i, nuni naichi te staxio-yoi-i.
Nasa keja'a kue'e ta'an-i. Nuu kani taja iin ve'e, te kant+, sa'a aa, yuan kenta kue'e, ta'an
vijin, chii kiji, ku'u xini-i, kenta n++ xini-i.

Hierba del rayo


Hierba pequea de 30 cm de altura aproximadamente, tallo delgado, rugoso, blando, color
caf claro. Hojas pequeas, alargadas, speras en sus dos caras. Flores pegadas en todo el
tallo, blancas, pequeas, de ah brotan sus semillas que son muy pequeas. Crecen en los
stanos, en lugares muy hmedos, en cuevas y en orillas de tiendas grandes. Se encuentra
durante todo el ao.
Localizacin geogrfica regional. San Miguel El Grande, San Pedro Molinos, Chalcatongo,
Guadalupe Victoria y Tlaxiaco.
Uso medicinal. Para curar de nahual: se muele toda la planta y se hace una masa y se unta
en todo el cuerpo como bao, se amarra con un trapo la cabeza y se quita cuando se seca la
masa al otro da. El enfermo debe acostarse y baarse al otro da cuando la masa est seca
(V. nagual y nagual).
Causas y sntomas de la enfermedad. Cuando cae un rayo cerca de la casa y truena, se
escucha muy feo y de ah les pega la enfermedad (V. espanto de rayo). El enfermo siente
escalofro, calentura, dolor de cabeza y sangra la nariz.

Ita ntio'o, Chupamirto

Penstemon campanulatus (Cav.) Willd.

Ita ntio'o
Yuku ita ntio'o chi ja'nu uni a kumi too nani de kuii, de ita-i kuu teku kua'a de jaa kua'a, nuu
yoo Octubre, Noviembre, Diciembre. Ja'nu nta yu'u yute a nuu u'u jitu.
Nuu ja'nu-i kuu. Ntijunu, San Martn Huamelulpan, Rosario, de ntaka ga nta uu iyo eti
Ntijinuu.
Na tatan-i. Tatan yuku-a nuu tachi xeen, kunti'i de kuchi ni ka'nu ayivi ku'un. Suni kuu
kunti'i de kavua ta'a ji nte xee de kuchi luli ee ku'u ke'e kiti ini, de kuchi-i uni kivi de makuu
kania tachi mijin. Tiu yuku-a taa kui-i.
Naxa kuu ta keja'a ke'e. Tachi xeen chi kani-a kua'an ayivi nuu aa a nu ji'in ntiyi, a
jika-o ta nkun. Ki'in kue'e kiti ini ntao luli ee, taa jaxin-i ntoso nan-i taa nto'oa kue'e kiti

ini a yu'u-a a kuu kuaka ini-a, luli ee ntuu kuni-i kaxi, ta'a-i, jaka ini-i saani kuu ntee chiin
tii-i. ayivi ku'u kue'e tachi xeen. Ku'un xini-i, ju'vi nii ka'anui, ju'vi luchi-i de ntuu soko ini-i.

Chupamirto
Hierba de 60 cm de altura aproximadamente, con tallo delgado. Hojas largas, delgadas. Flor
en forma de cartucho, de color rojo, florece en racimos en los meses de octubre, noviembre y
diciembre. Crece en el monte, a orilla de los ros y en terrenos de cultivo.
Localizacin geogrfica regional. Tlaxiaco, San Martn Huamelulpan, El Rosario, Ojo de
Agua, Palo de Letra, Llano de Guadalupe, Santa Lucrecia, Caada Mara y San Miguel El
Grande.
Uso medicinal. Para curar el mal aire: se utiliza toda la planta, se frota todo el cuerpo. Para
curar laalfereca: se desmenuza la flor en alcohol y se le agrega el agua tibia y se baa al nio
por tres das. Cuidados: que no le de el aire al nio despus del bao. La planta slo sirve
fresca.
Causas y sntomas de la enfermedad. El mal de aire, se presenta cuando la persona asiste
a un panten, a un velorio o camina en la noche. A la persona le duele el cuerpo, la cabeza,
ojos irritados y no come. La alfereca, se presenta en los bebs, cuando la madre les da
pecho; porque la madre hizocoraje, llev un susto o tristeza y por medio de la leche le pasa
todo al nio y es cuando se presenta la enfermedad. El nio no come, llora, est triste, suspira
cada rato y a veces las uas se le ponen moradas.

Yuku titeya, Hierba de la cucaracha

Petiveria alliacea L.

Yuku titeya
o'o kuu in yuku a tsa'nu yu'u xa'in tsi ini tsaku kue kiti yee nuu tsa'nui uxiko utsi a unixiko
centimetra, nta'a kui nani tsi nchaalu kue yoo agosto tsi septiembre, ta koyo nti'i nta'a ita a
ra kai tono yoko itu cha nta'a yuku yo'o ku a color tuun.
Nuu kue uu nuu tsa'nu yuku yo'o. Kue uu nuu tsa'nu yuku tata yo'o nani u'un kuitsi,
yuchancha, Nkoso, Nchakua'a Nchanta'a, yuu yuti, ka kuu kue uu tin ta'an tsi uu
Yosonuviko.

Kue kue'e stata yuku yo'o. Va'a yuku yo'o a katata kue nivi nto'o nti'i tikata, va'a tuki a
katata tsa'a tuku ki'vi a kue cha'i, san ni va'i a ka'ni-na, tikuna. Nchiko-na kue nta'a yuku
yo'o ra ta nikunchi'i ra kuun-na lului nuu ku'u, cha ta niya'a uni a kumi hora a ntsaki-na a
san ra ntakacha-na vari tata koo ra inche tsa-uin a tat koo ra tsinu tiki sa'i, tsa'a a
tsiniu'un a a kutata kue sukuachi xeen.
Tat kuni-na ka'ni-na tikuna ra tsiniu'un sanchi'i-na nta'a yuku yo'o tsi alcoli ra sa'a-na tono
yutsalu, cha san ra kaki yutsalu yo'o mii nuu kue tikuna xoi ni kaki-na vari i'ni xiintsa'a na
tsa'uin kuu-na, cha san ra tono inka kii ra ntakacha-na nuu nikutata cha san ra kaki tuku-na
yutsalu ka, san soo kuku-na mancha kinchai; tat kue kini nto'o na ku'u.
Nixi ne'en-na kue'e yo'o cha nixi nto'o-na a ki'in i. Kue'e cha'i tsa'a-na kuu a kua'an
kana chikui ra koyosui, ra kata ra ka'un nui Kitsa'a nto'o-na kue'e yo'o vari tsain-na ncha'i nuu
chacha xaxa a chacha kini kue kiti ncha ka-na, san ni nto'o-na kue'e yo'o vari kue ntoo inina.
Saua ka tu'un tsa'a yuku yo'o. Va'a xeen yuku yo'o a ka'ni tite'ya, sanchi'i-na nta'a yuku
yo'o tsi yutsa nuni ra ta ntsinu ra kaki-na yutsa kuilu yo'o nii kue yavi nchika ve'e nuu iin
koyo-ti cha san ra tsi'i nti'i soo koyo-ti vari tsatsi yutsayo'o.

Hierba de la cucaracha
Hierba de 50 a 60 cm, tallos cafecitos, sus ramitas son medias quebradizas. Hojas verdes,
puntiagudas y lisas. Flores azulitas, pequeas que al secarse parecen espigas, florece en los
meses de agosto y septiembre. Crece en las besanas o en los corrales.
Localizacin geogrfica regional. Municipio de San Juan Mixtepec, Tierra Blanca, Santa
Cruz, San Lucas, Llano Colorado, Yerbabuena y Arenal.
Uso medicinal. Esta planta sirve para las sarnas y hongos de los pies (V. sabaones): se
muelen las hojas y se aplica levemente a la parte afectada, despus de dos o tres horas se
lava porque la planta fluema si se aplica demasiado hasta llega a sacar ampollas, No es
recomendable a nios pequeos. Lo debe de aplicar una persona que tiene experiencia. Para
quitar los mezquinos se muelen las hojas de esta planta con alcohol haciendo una masita; sta
se aplica directo al mezquino con una plumita de gallina o un palito, sin extenderla mucho
porque quema, al siguiente da lavar con jabn y aplicarla de nuevo si no presenta problemas
hasta que desaparezcan los mezquinos.
Causas y sntomas de la enfermedad. Las caractersticas de los hongos de los pies son: la
piel se deshace, se ve rasguada picados y a veces presenta mucha comezn. Nace por no
lavar los pies, por andar descalzo o por meterse en el lodo donde orinan o hacen del bao los
animales domsticos.
Otros datos. Las hojas crudas de esta planta se muelen con el nixtamal y se obtiene una
masita verde, sta se pone en las rendijas de las casas y acaba con las cucarachas.

Tinana soo, Tomate de cscara

Physalis philadelphica Lam.

Tinana soo
Yuku tinana ya'a va koko de jia'nu vi'ika uvi xiko centmetro, tji majan kua a yji jin a tatan,
tikute ma'a-ja de kuaan itaja, san na'va ita-ja de tuvi tinana jin soo yaxin- jin. Ntu kumani
tinana ya'a n++ kuiya
Nuu iyo yuku ya'a. Nijnu, Yosonuvico, Nuyo, Yutesuji.
Ku'va tatan-jan. Tatan tinana ya'a nuu kue'i jias+ nuu nuchi nuu, chi sikiti una tinana nee jin
soo-jo de chu'un-on ke'i yuyu nute-jt nuu-on uni ichi tan kiv+, a uni yoo.
Naja tuvi de kajie'e kue'i. Tuvi kue'i ya detun, kiv+ a yatu nuu-on, va'a ni tikachaa yatu a
xin gis, de jiatu de kata kua a u'u yaka nuu-on, de ntukuvi kune'ya-o nu'un a xin kani tachi
vijin nuu-on, chi ny+ vi'i-ji.

Da a kuni ka. Naku a nkuvi k++n-on na'a-o nuu-on detun te'en, chi nani va kuni u'un-on
sa'ma yaxin de tumi naku'va-o nuchi nuu-on, chi de ntuvi de xituji nuchi nuu-on. T++n kuenta
tu'un ya'a, de sa ni k+'+n-on nuu +v+maxiin tiu kue'i nuchi nn.

Tomate de cscara
Esta planta mide 35 cm de altura, su follaje se extiende. Hojas ovaladas y onduladas. Flores
amarillas, cuando se seca la flor brota el tomate, pero lo cubre la cscara que es delgada. Se
cultiva, durante todo el ao hay.
Localizacin geogrfica regional. Tlaxiaco, Mixtepec, Nuyo y Ocotepec.
Uso medicinal. El tratamiento de la carnocidad de los ojos (V. mal de los ojos y nubes), se
ponen a hervir ocho cscaras de tomate y se aplica las gotas en los ojos tres veces al da,
durante tres meses.
Causas y sntomas de la enfermedad. Esta enfermedad se presenta porque les llega a caer
algn lquido fuerte o el polvo, por ejemplo del cemento, el gis; sienten dolor o les estorba
como si tuvieran alguna basura, les molesta la luz, el fro, les da comezn, se irrita la parte
afectada. Se les recomienda no tallarse los ojos con las manos sucias, siempre tener al
alcance un pedazo de gasa o tela, pero limpia de lo contrario aumentara ms la infeccin y de
no seguir esta instruccin, tendra que consultar con el oculista o especialista.
Otros datos. Es comestible.

Chipule, Chipule

Pinaropappus roseus (Less.) Less.

Chipule
Jia'nu yuku ya'a de oko centmetro, de kuachi yo'o-jo, de dana'a xi'na u'un-jun jiankava
neu'un, kui+ yutun kuachi-ji, jee ita-ja iyo kua iyo yukun y+'+ teku lukun kue'e, de na'a
yuku-ju kuii kuaan.
Danuu iyo yuku ya'a. Iyo kue'e yuku ya'a danavijin kua dauu: Nijnuu, Nuyoo, uneya,
Yukuit+, uu Kui+, Yuteniyo'o. Da saa ni iyo-jo dauu ka.
Nuu tatan yuku ya'a. Yuku ya'a va tatan nuu day+k-in ti'in ka'an-on pe'e a xin ee, de kuvi
si kuchi-o majan day+k+n no'o miu de suni kuvi ko'o daja majan sava nkene ni'y+ ++
daja, a xini daja, chi a kata vi'i ++ y+k+n sa'a yuku ya'a.
Naja tuvi kajie'e kue'i. A Kaku day+k+n jin dakue'i yu kuan, so iyo tatan-jan, so a neejika
koto nana y+k+n, sa'a noo de sama-a sa'ma, sava nkujiatu, nkata de nnachi ++ nuu kene
ni'y+, ++ y+k+ nuu nee ixi yava.

Naja tuvi kajie'e ka kue'i ya'a. Kaku day+k+n jin kua'i miu a xin ni'y+ yava, de tun aji
vi'i nana a vixin, ya'a a xin u'un, saa va tuvi dakue'i ya'a, detun nkutatan day+k+n de
n+nkani kono'o daja dakue'i kuachi ya'a.

Chipule
Esta planta mide 20 cm de altura, su color es verde plido, las races son pequeas. Las
primeras hojas caen sobre el suelo. Las flores tienen forma de escobeta, los ptalos son puros
pistilos, de color lila, el tallo de la flor es delgado. Se encuentra en lugares de clima fro.
Localizacin geogrfica regional. Tlaxiaco, Chalcatongo. Agua Zarca, Tierra Azul, Cuquila y
Barrio San Diego.
Uso medicinal. El uso de esta planta es para baosde los recin nacidos, para combatir la
aljorra y tambin se les da a tomar para evitar que al nio le broten salpullidos en todo el
cuerpo, o en el cuero cabelludo porque les produce comezn o ardor en las partes hmedas
(V. alforra y chincual).
Causas y sntomas de la enfermedad. Esta enfermedad ya de nacimiento la traen pero s
se puede curar y depende del cuidado de la mam sobre la higiene, cambiar los paales cada
que sea necesario para evitar que le produzca ardor, comezn, resequedad en la piel,
salpullido en todo el cuerpo y en el cuero cabelludo. Esta enfermedad se desarrolla porque la
mam comi muchos dulces o mucho picante, o tierra y esto hace que tengan estos
problemas, si no se cura al nio de esta forma siempre tendr otras molestias que sern los
granos y siempre se le infectarn.

Yuku tisa'a kuachi, Hiedra

Psittacanthus calyculatus (DC.) Don

Yuku tisa'a kuachi


Yuku ya'a va t++n na'a nani yutun, de jikaja kuaiyo na'a yutun kua yoku'u, vi'i ka kumi xiko
centmetro jika kani-jin. Teku kull tuun viji, yatin nu nu tikute na'a-ja de jl'a-ja, teku kuaan
kue'e vi ita-ja.
N++ nkani iyo yuku ya'a. Nijnu, Yosonuviko, Yutesuji (Ocotepec), uukui+, ute Yaa
(ukui+).

Nuu tatan yuku ya'a. Tatan yuku tisa'a Kuachi nuu kayu dakuachi jin sa'ma daja. Kit+ uxa
na'a-ja de ko'o a ku'vi nikiv+ nee nuvi-ji.
Naja tuvi de Kajic'e Kue'+. Nuvi dakuachi de ku'vi daja, jin yuku ya'a, chi jiatu de kata ++
daja, de na'yu vi'i daja de naa mana daja sa'a kue'i.
Da a kuni ka. Iyo uvi nuu yuku tisa'a, de yatin nuu iyo-jo, so mevi-ji tatan nuu kue'i kyu.
Suni tata dayuku ya'a nuu no'o a'an kue'i ni+ xeen. De kiti dayuku ya'a iin ku'ua t++-on jin
n++ u'un xinitlln-on nuu kumi litru. ute i'ni kuchi sava +v+ ku'vi. De kata vi'i ++' a'a
ku'vi de neejika-ja k+'+n-j+n nuu +v+ jini tatan stila.

Hiedra
Es una hierba que se injerta en cualquier rbol, se extiende sobre el follaje del rbol o se
cuelga del mismo, es en forma de gua, la gua mide 80 cm de largo y otras miden menos, el
tallo y las hojas son de color verde obscuro. Sus hojas son casi redondas como de 8 x 7 cm.
Sus flores son en ramo de color naranja, cada flor da la forma de un cartucho. Esta planta no
falta durante el ao.
Localizacin geogrfica regional. Tlaxiaco, Mixtepec, Ocotepec, Cuquila y Agua Zarca.
Uso medicinal. Para la quemada de los nios por los paales (V. chincual): se pone el
cocimiento con siete ramitos en agua hervida y se le da medios baos diario hasta obtener el
alivio. Para los adultos cuando hay hemorroides: se pone el cocimiento con la cantidad de lo
que agarren los cinco dedos, se pone a hervir cuatro litros de agua se dan medios baos diario
o si es posible de preferencia el agua caliente hasta donde el paciente lo prefiera. A este
paciente se le aconseja ver al mdico. Las hemorroides les produce comezn y a la vez ardor.
Causas y sntomas de la enfermedad. Con esta hierba medicinal dando el tratamiento
indicado se alivia porque les da mucha comezn y ardores, el nio llora, est inquieto, no
quiere comer, se le quita el sueo.
Otros datos. Existen dos clases de hiedra, la hiedra verde es en la misma forma que la otra,
pero sta es toda verde, las flores verdes pero cualquiera de las dos hiedras sirve para lo
mismo.

Tukatsi kuitsi, Encino blanco

Quercus sp.

Tukatsi kuitsi
Kutu yo'o kuu-tu tsa saku yachi utsi metra. Kue nta'a tu kuu a kui yaa, san ni ntai nui, ntika
ntika ni kai ra tono tu ntsancha intsitsio xian tono nu'un. Tukatsi yo'o ra tsa'a-tu kue kui'i ntaa
tilu a color kui nti'vi nti'vi ni sata-ti ra soo mee tukatsi nchee xiin ra ntai xeen nui. Nii ni kue
yuku tsa'nu kue-tu na'an va'a-tu vari kua'a yo noviembre tsa'a tu kui'i ra san ni koyo tuku
nta'a-tu in cha'ncha nuu in in kuia.
Nuu kue uu nuu tsa'nu-tu. Y koyo tunuu kue uu nani: yosonuviko, skuia, sava nuu j nani
vtisnu tsi uu atokon.
Kue'e sata'tu. Chikaa-na in kua'a tiin-na nuu chikui soo tukatsi a nta'a-tu nuu in litru chikui
vii, san ra kuntatsia nuu tinto'o u'un kua'a oko kumi hora, ta nta'an hora san ra ko'o-na in
taza ra schaan na'an takua ntuva'a kue'e na ku'u ntuchi-na, utsi kii ko'o-na ra sana ntuva'a-na
skiti in kua'a tiin soo tukatsi nuu u'un kua'a utsi ni mimutu, chaa san ra skaka nuu-na ra nii

ini yu'u-na a nii suku-na, san stata-na a kaa ra kana ni tsa'a nu'un-na, a ta kaka sukuna.
suni sa'a tuku-na tat kanta nu'un na ra ntutuin.
San ni va'a tuku tiu tukatsi, a kana ta tsa'un kui-na tu takua kutata kue e sukuachi chacha
xeen tsikua nuu tsito. nau xanta sukuachi ku'u kuun-na tiu yo'o ntisan soo kue tsikua.- san
sa'a-na mancha kinchai.
Nixi ne'en kue kue'e yo'o ra nixi nto'o-na a.Na kitsa'a kaa ra kana nii tsa'a nu'un-na kuu
a kue ntakachana nu'un-na san ni Nto'o-na a vari tsi'i xeen-na nchaa vixi tsi avixi.
Na ka'un tuchi xiin-na vari nikaa xeen sachun-na ka'un tuchi toko-na cha yee-na kutun nuu.
Sava ka tu'un tsa'a tukatsi. Yee uvi nuu tukatsi: in an kuu tukatsi kuitsi cha inkai kuu
tukatsi kua, tia ntui va'a kutata kue kue'e yo'o.

Encino blanco
rbol que alcanza una altura de 10 o ms m, corteza rasposa. Hojas verdes, al borde o en sus
orillitas algunos dientitos, son anchas, medias rasposas, tiesas blanquizcas, las pierde una vez
al ao. Frutos verdes, boluditos, lisos, stos aparecen a partir de noviembre. Se encuentra
todo el ao, crece en las laderas, en las partes altas, en los cerros, etc.
Localizacin geogrfica regional. San Juan Mixtepec, Juxtlajuaca, Zonas de Tlaxiaco y
Nochixtln.
Uso medicinal. Para dolor de riones: remojar un puito de encino, ya sean hojas o la
corteza, en 1 litro de agua, en un jarro de barro durante 24 horas; tomar una taza en ayunas
durante 10 das. Para la inflamacin y sangrado de encas: se hierve un puo de cscara
durante 10 minutos; con esto se hacen buches o grgaras, se hace tres veces al da hasta
sentir la mejora. Tambin de la misma manera para los dientes flojos (V. dolor de muela). La
espumita que sale del tronco del rbol, a la hora de quemarlo se ocupa para aplicar a los nios
en su ombligo cuando orinan en su cama durante la noche sin darse cuenta, se hace cada vez
que se va a dormir el nio.
Causas y sntomas de la enfermedad. La infeccin de las encas, es por el mal cuidado de
los dientes, por falta de higiene de la boca, por tomar muchos refrescos o por comer muchos
dulces. El dolor de riones es por exceso de trabajo, se siente dolor en la cintura, en la parte
baja de la espalda y salen manchas en la cara.
Otros datos. Existen dos clases de encinos; el encino blanco y el encino rojo, tienen el mismo
uso.

Yuku kue'i yaji tii nu'un, Hierba de la muela

Ranunculus dichotomus Moa et Sess

Yuku kue'i yaji tii nu'un


Naja iyo yuku ya'a. Jia'nu sukun yuku ya'a yatin uxi centmetros, vita de ixi yutun-jun, na'a
tikute ku tuun de a n++ a xin ixi vi ma'a-ja, nee xini-jin kene iin lutu luli ita y+'+ teku kuijin.
Va'a ni iin a xin uvi yo'o kuachi de vita-ja. Jia'nu yuku ya'a danu've de iyo-jo sani da viko sv.
Danuu iyo yuku ya'a. Guadalupe Victoria, San Miye Knu, uneya, Yosonot, Nijn.
Nuu tatan yuku ya'a. Tatan yo'o yuku ya'a nuu kue'i yaji tii nu'un-on. Va'a ni niko-o a xin
chu'un-on sukuan ni yo'o-jo nuu yaji-ti nu'un-on d iin a uvi chi de jiankui+ a yaji yu'u-o.

Naja tuvi de kajic'e kue'i. Jie'e u'un +'+, u'un yunu'un a xin u'un ute de tuvi kue'i
yaji-ti nu'un-on, de sa ni detun ntuvi nakete-o yu'u-o de kaji-ti nu'un-on.
A kuni ka. Iyo uvi nuu "yuku kue'i yaji-ti nu'un" iin vi a kachi ki-o, de inka yuku van ja lutu
ita y+'+ teku n'i, de nu ni tatan nuvi-ji nuu kue'i ya'a.

Hierba de la muela
Hierba de 10 cm de altura aproximadamente, con 1 2 races pequeas y finitas, de tallo
blando, peludo. Hojas color verde oscuro, redondeadas, lisas, velludas. En la punta de la
planta sale un solo botn de color blanco pequeo. Crece en los llanos y slo se encuentra en
tiempo de lluvias.
Localizacin geogrfica
Yosonot y Tlaxiaco.

regional. Guadalupe

Victoria,

Chalcatongo,

Santa

Catarina

Uso medicinal. Para el dolor de muelas y dientes: se utiliza la raz y se pone un pedacito o se
muele la raz y se pone donde duele el diente o donde tiene el hoyito y se calma el dolor, se
pone una o dos veces y con eso se quita el dolor. Las plantas se muelen y se pone en la mejilla
y tambin se quita el dolor.
Causas y sntomas de la enfermedad. El dolor de muela viene por espanto de bao o
espanto de lumbre, espanto de agua o cuando no se lavan bien los dientes y tienen bichos en
los dientes y se siente mucho dolor.
Otros datos. Hay dos clases de hierba de muela, la otra tiene el botn de color morado y
sirven para lo mismo.

Doradilla, Doradilla

Selaginella lepidophylla Spreng.

Doradilla
Tono ka yuku yo'o. Yuku yo'o ra tsa'nui kua'a yachi u'un centimetru, cha kai tono nitikava ra
kai tono xini lu ra ncha'i color a. Cha yutu yo'o ra ntee nina soo yii ra inchi kue ichi-a; koyo
soo ni nta'i a ntsita ka.
Kue nuu uu yee yuku yo'o. Tsa'nui nuu kue yuku vitsi, tono uu Ituyuku.
Kue kuc'e nuu va'a yuku yo'o. Tsichun-na a kutata nivi ntuu, tsichun i'i-na yuku yo'o,
nchiko nta'a yuku yo'o cha san ra tava tono yutsa a ka ra kaki-na a nuu ka'un nuu ku'u-na
va'a ni xini-na, va'a ni sata-na a nchii ka soo ni tutsi a a ka'un. Tat ntuu va'a-na, a kue
ka'un ka cha san ra ta ntuu ra kincha-na yutsa ntsaki-na nuu ku'a cha ta ntsinu ra skuchi nivi
niku'u ka tsi chikui yoko lu.

Tono nto'o-na na ki'in a kue'e yo'o. Ta ki'in a kue'e yo'o ra kitsa'a kuu ii iki kuu-na, ra
kuita xeen-na ra kitsa'a ka'un toko-na tsi xini-na ne'e-na kue'e yo'o vari a yu'u-na na kani
savi yachi nuu inka-na a a yu'u-na sa'a savi.

Doradilla
Planta de 5 cm, crece pegada a las piedras, en forma de rollo o forma de corona, es de color
azul con bastantes hojas. No da tallos ni flores. Crece todo el tiempo, slo se secan las hojas
viejas que son las que se caen, sigue estando as hasta que llega el tiempo de lluvias y
enverdece otra vez. nicamente se da en tierra fra.
Localizacin geogrfica regional. Guadalupe Victoria y San Miguel El Grande.
Uso medicinal. Para la enfermedad del nahual que es costumbre de la regin: se usa en
forma fra, se prepara el polvo y se le pone un poquito de agua y se forma una masa que se
amarra en la parte que duele, puede ser la cintura, espalda, cabeza o alguna otra parte. Se le
dice al enfermo que repose en la noche y si amanece bien se le quita al otro da temprano y se
le dice que se bae al otro da con agua tibia (V. nagual y nagual).
Causas y sntomas de la enfermedad. Puede ser por dolor de rayo o espanto de lluvia, el
enfermo siente dolor de cuerpo, cansancio, adolorido especialmente en la cintura y la cabeza.
Otros datos. Slo es un tipo de doradilla. (Vase tambin mal de orines)

Yuku tinesum, Hierba mora

Solanum americanum L.

Yuku tinesum
Jia'nu skn yuku ya'a vi'i ka uvi xiko centmetro, vita na'a-ja, de jia'a-ja ita kuijin noko
kuachi de tit+ ku tuu jia'a. Iy yuku ya'a dayoo Juniu a Agosto, de jia'nu-jun va'a ni ini kura
ita a xin nuu itu nuu kaa e'en, de suni kko nuu va'a iyo u'un.
Nuu iyo yuku ya'a. Nijnu, Yosonuviko, Nuyo, Yutesuji (Ocotepec).
Tatan-jan. Tatan yuku ya'a nuu kue'i nu jin nuu jikoku'un. Niko-o majan de tee-o nuu
ku'vi, de sama-on majan tan uxi nn (minutos) nee nuva'a nuu ku'vi.

D nuu jikoku'u, de sasa-o yuku ya'a de kan-o yoko-jo nuu nikoku'un de ama kuit+ tee-o
xita u'u kuijin.
Naja tuvi de kajie'e kue'i. Jie'e tu'un yu'vi jin u'un tachi de tuvi kue'i u no'o +v+.
Jiatu de tuvi nuu ku'vi sa'a kue'i ya'a, de jie'e +v+ vi nuu t++n-j+n, de nijin chi saa de
kukue'e nuu ku'vi sa'a-ja.
Nau kuaiyo jie'e daja, de sa'a-ja kue'i kis+ jin kue'i kijin. Nejika kune'ia-o naja nava tuchi
na'a +v+ ku'vi, sava kuni-on a ka'ni ni viji a xin kuvi-ji kue'i kijin, a na sa'a-ja maajan jin
kue'i nau.
Da a kuni ka. Iyo inka ka yuku kuni koo kua iyo yuku ya'a nani yuku tit+ lsn, so nkuvi ni
kuantiu-on maajan chi a ntuvi ni tatan-jan, va'a ka yuku yuve tinesun.

Hierba mora
Planta de 40 cm de altura. Hojas blandas y jugosas. Flores pequeas y en ramo, cuando se
secan las flores, brotan unas bolitas como si fueran tomatitos color negro. Se encuentra entre
el mes de junio y julio, nace donde hay hortalizas o en donde hay mucho abono y es de
abundante follaje.
Localizacin geogrfica regional. Tlaxiaco, Mixtepec, Santiago Nuyo, Ocotepec y San
Sebastin.
Uso medicinal. En el tratamiento de la disipela: se muele la hierba y se aplica como parche
en la parte afectada, se le cambia cada 10 minutos, hasta que se mejore. Para las torceduras:
se pone el cocimiento y se da el vapor en la parte afectada y al instante se acomoda el hueso.
Causas y sntomas de la enfermedad. La disipela se presenta por susto y mal aire. Sienten
ardor, punzadas en la parte infectada, por lo regular esta enfermedad se presenta en alguno
de los pies, toma un color rojizo muy caliente sobrepasa el calor normal, se inflama todo el pie
y hay escalofro y calentura, se le revisan los pulsos para saber si es fiebre o nada ms es
calentura, la parte infectada.
Otros usos. De esta hierba existe otra parecida con el nombre de tileso o hierba de dispela,
pero no es tan recomendable porque no es efectivo y el uso de la primera planta debe ser
fresca, porque ya disecada la substancia se pierde y no es recomendable. Tambin es
comestible.

Si'in ntixi'yu, Pata de cabra

Solanum rostratum Dunal

Si'in ntixi'yu
Kuu yuku ja'nu taa uu a uu cuarta yosova ja sukun. De kuachi nta'a-i, de ita yuku-a kuu teku
kuaan, saani ii kua'a iu utun yuku-a jin ntee nta'a yuku. Iyo yuku-a ntaa yu'u ichi saani
nuu u'un jitu taa kuu savi de ta tia yu'va de naa-i.
Nu iyo yuku a kuu. Caada Mara, Santa Lucrecia, Vergel, Nu'u ntee Ntijin.
Na tatan yuku a. Kuiso yukua jii sava litru ntute de iin sa'ma chuntaji-o nuu ntute jiso a, de
tee-o nuu ntuu tisu'ma. nasaa ni kunt maa ayivi ku'u jaa ji'ni. Uni jichi sa'a kuu tatan
ayivi ku'u nte ntuta'a uni kivi. Maa kuu kee ayivi ku'u kaka nuu'i chi ntata tu-i nti uni kivi.

Naxa kuua tuu tisu'ma. Kuu tuu a tisu'ma nuu kuk-o nuu iyo yuu, a iin utun te'yu, a nuu
ntuku-o tutun, nuu tuu-ti chi jatuu yaa ni'ni, saani iyo ayivi yika de jijin nuu ntuu-ti a saa ni
nte nika'nu-i jijin.

Pata de cabra
Hierba de 40 y 50 cm de altura, con muchas espinas en el tallo y en las hojas. Hojas chicas.
Flores pequeas de color amarillo. Se encuentra en pocas de lluvia, en la temporada de
invierno se muere, crecen en los caminos, llanos y terrenos de cultivo.
Localizacin geogrfica regional. Tlaxiaco, Ojo de Agua, Caada Mara, Santa Lucrecia, El
Vergel y Tierra Azul.
Uso medicinal. En el tratamiento de los piquetes de alacrn (V. picadura de alacrn): se
hierve la planta en medio litro de agua y con un trapo limpio se moja y se quema la parte
afectada lo ms caliente que aguante el paciente, tres veces al da por tres das. La planta
sirve fresca y seca. Se recomienda tener reposo durante el tratamiento.
Causas y sntomas de la enfermedad. El piquete de alacrn se presenta por accidente al
sentarse en una piedra, en un leo podrido o al levantar lea; al picar el animal se siente
ardor, comezn, dolor en la parte afectada y el cuerpo medio dormido.

Yuku ntiyi, Berenjena

Solanum sp.

Yuku ntiyi
Ja'nu sukuun yuku-a taa kumi a u'un kuarta, utuun yuku-a ntee ta iin xini nta'a-yo de ii iui nta'a yuku a chi jite de kui liyaa jaa kua'a ita yuku a de teku ntee kuu, ja'nu yuku a ta kuu
savi de ja'nu-i ntaa xe'u a nuu u'u jitu. Ta keja'a ni'i yu'va xinau'u de naa-i.
Nte iyo yuku a. Yuku a iyo nteni kuu ntaka uu tii Ntijinu.
Naa tatan yuku a. Tatan-i nuu takue'e de skuiso-o taa uni kumi nta'a yuku-a nuu iin litru
ntute de ntakete-o nuu ntakue un, suni kuu kasun nta'a yuku-a nuu jiyo de kunti'i sade
chu'un-o yuchi yuku un nu ntakue'e, de kasi-o a maakee tikachaa. Nuu uni nuu un kivi
ntakete-o ntee ntuu va'a.

Suni tatan yuku-a ko'o-yo-i tanu takue'e exi iniyo a yaa nteva'a-o a jatu, nta ayivi ji'in
nteva'a nte xeen, a saade ya'a soko ini-yu ista ta maa kon-kon-yo, de kuiso yuku-a de ko'o-yo
tanu yo'o ji'i ntute miji.
Naxa kuu a kenta kue'e a. Jaa nuu takue'e chi naxa kuu saana de stuji-yo maa-yo de a nuu
takue'e exi ini-o, chi iyo ayivi yaa nteva'a ya'a, a ya'a ji'i-i ntixi a ntuu yaa-i ista taa maa
keja'a kokon-i.

Berenjena
Planta de 80 cm a 1 m de altura, tallo un poco grueso con espinas. Hojas grandes, de color
verde cenizo. Flores moradas, en racimos. Se encuentra en poca de lluvias, en las besanas,
en las barrancas y a veces en terrenos de cultivo. En las primeras heladas se muere.
Localizacin geogrfica regional. Tlaxiaco, Tierra Azul, undichi, San Martn Huamelulpan,
Ojo de Agua y El Vergel.
Uso medicinal. En el tratamiento de las heridas ylceras estomacales. Para las heridas: se
hierven 10 gramos de la planta en un litro de agua y se lava la herida, se tuestan las hojas en
el comal y luego se muele y el polvo se aplica en la herida cada tercer da hasta que se alivie,
se debe cubrir la herida para que no le pegue el polvo. Para la lcera: se hierven 10 gramos de
la planta en un litro de agua y se toma como agua de tiempo hasta que el paciente se sienta
aliviado, se usa la planta fresca y seca; cuidados: no comer alimentos irritantes.
Causas y sntomas de la enfermedad. Las heridas se presentan por un accidente y la
lcera en el estmago por comer alimentos irritantes, por tomar bebidas alcohlicas y por no
comer a la hora que el estmago pide.

Yuku too, Hierba de la cuarta

Stevia sp.

Yuku too
Yuku too (hierba de la cuarta) yuku jaa nee iin metro ja sukun, te yutu-i kai xi jiin nta'a
kuechi-i nani te kui te xini-i jaa ita kuijin luli tiyuu te nuni ichi ita-i ntuu yakon, tata-i nuni ichi
ntuu iu, te yo'o-i iyo kua'a tee kee kunu, janu-i nuu ntaa yoo sau xii nuu iyo u'un ko'oyo nte
yoo iu ji'in yoo uxi-u, nuu u'u vijin, te uva-i.
Nu kene yuku-a. Kuu uu ntua jitoo, Ntijinu, Tiku-a, Nuu ji Ntijinu, Tikua'a, uu Molinos.
Nu tatan Yuku'a. Kaja tiu-i nuu kue'e tuchi jiin jaa nta chii-o. Nava sava a-o-i: Ntakete
va'a-o uxi uu yo'o yuku te skuiso nuu nu'u tna-o uni naji sava ntute te ko'o ayivi ku'u iin aji

luli jaa ne'en inka aji luli jaa ku nuu kusu-i. Naxa kuu naxa tna'a kue'e ya'a. Kue'e tuchi
kata'a ayivi kasatniu xeen, kue'e katna'a a'a, ku'u xee xii, ku'u chii, te ntatnii xentu.
Kue'e ntaa chi. Jaa ntuu jinkava va'a nteyu, te ntaa chii-i, ku'un chii-i, kana iu ini-i te te.
Kua'a-o yuku too ko'o-i, kaja-o ini-i, nava'a ntasa a o-i.
In ka jaa kuu. Oo uu nuu yuku too ya'a, iin oo yo'o chii u'u, te inka jaa oo kunu yo'o, te iini
nuu tatna-i.

Hierba de la cuarta
Hierba amarga, de 1 m de altura aproximadamente, raz abundante y profunda, tallo velludo,
en la punta sale la flor. Hojas pequeas, alargadas, de color verde claro. Flores blancas,
pequeas, en forma de ramo, cuando el ramo de flores se seca queda como escobita. Las
semillas cuando estn secas son como espinas. Crece en los llanos en temporada de lluvias o
en lugares hmedos de junio a diciembre en regiones fras.
Localizacin geogrfica regional. Guadalupe Victoria, Tlaxiaco, Ticu y San Pedro Molinos.
Uso medicinal. Sirve para latido y para empacho: un puito de raz se lava y se pone en tres
tazas de agua, para que hierva y queden dos tazas, se toma una taza temprano y una antes
de acostarse.
Causas y sntomas de la enfermedad. El latido da por trabajar mucho, les da ms a las
mujeres, da dolor de cabeza muy fuerte, dolor de estmago y calambres, como que punza el
ombligo en la cuerda del latido. El empacho da porque no le cae bien la comida y se le esponja
su barriga, da diarrea, da basca, no le cae bien la comida, se le da la Yuku cuarta y se le talla
de la boca del estmago a la cuerda del ombligo.
Otros datos. Hay dos clases de yuku cuarta, una que tiene raz por abajito de la tierra y otra
que tiene la raz ms profunda, las dos sirven para lo mismo.

Yuku taxini, Pericn

Tagetes lucida Cav.

Yuku taxini
Tono ka yuku taxini. o'on ra yuku tsa'nui kua'a oko utsi a uxiko centmetru, ntu'u kuin ni kui
tia nani nta'i ra tsa'i ita kuaan a asi xeen xiko cha vixi tuku tat na kucha nta'i. Va'a xoo
tsa'nui kue yu'u xa'in a nuu yoso, kue yoo savi san kuu a va'a xoo tsa'nui.
Nuu kue uu nuu tsa'nui. Yee kua'a oo nuu kue uu Ituyuku, Ntisnu, Nchaya.

Kue'e stata yuku yo'o. Tsichun-na a kaku se'e a'an tsi na kuu titsi sulu.
Tat a kaku se'e-na kuu kui cha san ra skiti-na uni nta'a nchee yuku yo'o nuu kua'a sava litru
chikui ntoo, cha ta nikuu kuaan va'a chikui a cha san ra ko'o-na a kua'a sava taza tono ncha
i'ni ntii cha san ra kinchaa na kuni-na ntutsa-na, cha san ni chinchi-a a kaku si'i. Cha ta tsa
nikaku se'i cha ko'i-ra san ni mancha keta uxiko kii. Vari va'i na ntunto titsia, cha maa ko'i tsi
a maa katsia kui'i vitsi.
Cha tat kuu nkuachun-na a a ko'o-na kuun titsi ra san ni kiti uni yutu nchee nta'i tsi chikui,
yachi sava litru-ra, ra ko'o-na ra nuu nuu cha tat sulu kutsi ko'i ra nuu nuu ra sko'o a-na in
tikasi lu. San soo kuku-na mancha kinchai.
Tono nto'o-na ku'u kue'e yo'o. Nto'o-na kue'e kuun vari tsatsi xeen-na kue a'an vitsi, san
ni nto'o-na a kue yoo kuun xeen savi.

Pericn
Hierba de 30 a 40 cm de altura aproximadamente, tallo grueso, color caf. Hojas larguitas,
puntiagudas, de color verde, encima de las hojas se pinta de color de cal. Flores amarillas y
chiquitas. Se encuentran en las besanas del ro en la tierra fra, se puede encontrar en tiempo
de lluvias.
Localizacin geogrfica regional. Guadalupe Victoria, Tlaxiaco Centro y Chalcatongo.
Uso medicinal. Se usa para trabajo de parto ydiarreas.
Parto: se ponen a hervir tres ramitas en un cuarto de litro de agua hasta que el agua se ponga
amarilla y se le da a la enferma media taza de t como ayuda en su trabajo de parto, se le da
poco a poco como vaya el dolor hasta que nazca el nio. Tambin se le da a la seora despus
del parto como agua de tiempo hasta que cumpla 40 das para que le limpie bien por dentro
(V. cuarentena). Se le dice a la seora que no coma cosas fras durante estos das. Cuando es
por diarrea: se ponen a hervir tres ramitas en un cuarto de litro de agua y si es nio tierno se
le da por cucharaditas seguido y en nios ms grandes y gente grande se da media taza de t
tres o cuatro veces al da hasta que se quita la diarrea, si le da mucha sed se le da ms t.
Causas y sntomas de la enfermedad. Porembarazo y en la diarrea es por comer cosas
fras o cuando el tiempo est fro.

Tuyuku, Ahuehuete

Taxodium mucronatum Ten.

Tuyuku
Yutu yo'o kuu-tu suku xeen tsa'nu, nchee ntu'u-tu, cha ntai xeen soo- tu, yee nuu tsa'nu-tu
oko a oko utsi metiu, cha koyo nta'a-tu kuu nta'a-tu kuin. Tsa'nu-tu kue yu'u yucha kue uu
i'ni a uu yoko.
Nuu kue uu nuu tsa'nu-tu. Kue uu nuu nee-ko kue tuy kuu, uu Ntuyu, uu skuia, uu
yosonoviko, uu ntisnu tsi uu tikivi.
Kue'e stata-tu. Tsichun kue-na nta'a-tu tsi kue kui'i-tu takua kuchi kue nivi na tsinu kue nti'i
saan ni tsichan kue nivi-tu takua kutata-na ta'vi ikiche'e, a kue-na ka'un ikiku-u Saka-na
nta'a tuyuku tsi nta'a tuini tsi kue ita na'nu tsi.

Kue yuu kuachi ntee ye'e choko kua'a chita'an-na nani kue a'an yo'o, in nta'a kue yuu choko
kua'a, in nta'a in in kue yutu yo'o, saka-na koyi ra skiti-na koyi tsi chikui nuu koveta. Ta niki
koyo a nisaka-na ra skachi-na i'ni ntii na ku'u ta kunkusu na ku'u. San kuku-na ntikii mancha
tsinu utsa kii a mancha na ntee nti'i a koyo nti'i a mancha tsikuin na ka'un ikikuu-na.
Ta ntsinu ntsichi na ku'u ra maa kuu keta-na ye'e takua maa kua'a a katsi vari va'a a kua'a
a katsi a yoko-na; kue na ta'vi ikiche'e, ta ntsinu ntsichi-na ra kuun-na vapo-ruk nuu ta'vina. San ra maa kuu ke'e na ku'u chikui vitsi inka kii.
San ni va'a sutsa tuyuku na saki tsi sutsa san takua stata-na kue'e nti'i tina; xi'na u'un kuchi
na ku'u tsi chikui san sana kuun-na kuo sutsa nisaka nuu nti'i tsi tumi chuun. Kue tsichuun-na
a kutatakue sukuachi vari tsatu xiin ra ka'un xeen.
Nixi ne'en na kue kue'e yo'o ra nixi nto'o-na a. Tsinu a koyo nti'i kue nivi vari tsatsi-na
kue a-an a nchai ntivi a kue a'an a ntasi nuu kaa. Kanai a koyo nti'i yo'o vari saki tsi niina tsinu koyo nti'i yo'o iki kuu-na ra kata xiin.
Kue'e ta'vi ikichc'e-na ra ne'en-na a tsa'a a sachun xeen-na a na tsikaa xeen-na nuu katsi a
nuu yee xeen ko'yo. Ta niki'in a kue'e yo'o ra kitsa'a ta'vi konto-na tsa'a-na yee nuu ta'vi
tuku sata-na, ikiche'e-na tsi ikikuuna.

Ahuehuete
rbol de 20 a 30 m de altura, tronco muy grueso y rasposo. Hojas muy finitas. Crece en las
orillas de los ros, en clima clido o semiclido.
Localizacin geogrfica regional. Silacayoapan, Juxtlahuaca, San Juan Mixtepec, Tlaxiaco y
Tamazulapan.
Uso medicinal. Para las personas que les salen ronchas (V. granos): los frutos con toda y
hoja de este rbol, se ocupa en bao. Para reumas y dolores musculares: se combinan las
hojas de este rbol con las ramas de enebro, hojas y flores de floripondio y piedritas chiquitas
que adornan las hormigas rojas alrededor de sus casas. Estas tres cosas, un puito de
piedritas, un manojito de cada una de las plantas, se mezcla y se hierve en unas cubetas de
agua; la persona se baa en tibio el agua antes de dormir, durante una semana diario hasta
que desaparezca la roncha o dolores musculares. Despus de baarse ya no salir al aire fro,
porque el fro choca con lo caliente; al terminar de baarse se le unta el vaporub en las partes
que tiene la reuma. Al siguiente da la persona enferma no puede tentar el agua fra.
Parasarnas: se ocupa la resina de este rbol mezclado con la resina de olotes, la persona que
tiene sarnas tiene que baarse primero, despus se aplica esta resina en los granos con una
pluma de gallina. No se le recomienda a los nios muy chiquitos, porque la resina es muy
ardorosa.
Causas y sntomas de la enfermedad. Las ronchas surgen cuando se come cosas
descompuestas, sobre todo las que vienen enlatadas, esto daa a la sangre. Las ronchas son
unos granos grandes que se abultan al cuerpo y da mucha comezn. Las reumas nacen por el
exceso de trabajo o por estar mucho tiempo en la humedad. Se manifiestan los dolores en las
rodillas, en los pies y en la espalda, duelen los huesos y los msculos.

Yuku kue'e nchiko, Hierba recada

Zinnia peruviana L.

Yuku kue'e nchiko


Yika yo'o tsa'nui kua'a uxi a unixiko centmetra chaa ntu'i kaaa tono intoo ta color caf, nta'a
man ka kua nta yuku yo'o san nintai xeen nui cha tsa'i kue ita ia kaa tono xini ntaku, nta'a
yuku yo'o kue uva a yia a kachi-na kuu a vitsi xiin. Yuku kue'e nchiko yo'ora tsa'nui yoo
savi sanra icha ta kunkee savi, Isa'nui kue nua yaa yu'u yacha, yu'aichi tsika-na nua nchika
yuka a nii ni nua ntaa. Tat ita a tsniu'un-na ra tsa'i a mancha ta kunkee savi san.
Nuu kue aa naa tsa'nu yuka ku'e nchiko. Yee kua'a yuka yo'o nii kue ucu kuaxhi,
Yosonaviko san ni yee kua'i nu'a kue aa la nani: a'un kuitsi gucho nchaa, Kanama,
Nchantu'a y Yakuni.
Kue'e stata yaka kue'e nchiko. Tsichun-na yuku yo'o takua katata kue nivi ku'a a nivi nika'a
nticha'i san ni va'i kuchi kue nivi nika'a ntichaii nti'i nikaa.

Skiti-na kua'a uvi manojo kuachi nta'a yuka yo'o tsi chikui kua'a oko minatu ta ntsina niki
yuku ya'o ra chikana ra nuu tuntoo a nuu tina kaa, chaa i'ni ntiii ra chaa san ra kuchina. Un kii
kuchina, in chan'cha kuchi'na in in kii.
San ni tsi'i nivi ka'u uchaa nta'a yuka yo'o. Skiti kua'a in nta'a yuku ntanchiko nuu in litru
chikui, ta nikiti-ra cha san ko'o-na sava taza in'i ntii kua'a n'un kii.
Nixi ne' en na kue kue'e yo'o ra nixi nto'o- na a. Kitsa'a nto'o -na kue kue'e yo'o vari
kue ntoo ini-na. Ta ntsina nika'u-na kue yo'o ra ntukuan-na kuxi che'e soo-na vari ta Ki'in a
Kue'e yo'o ra koo soko na ku'a. Tat xii xeen kaa-na a nikukuan soo nuu yaa'-na ra nintee soo
ntuchi nuu-na ra va'a xeen a kuchina yuku yo'o vari ntuntoo soo nii-na.
Sava ka tu'un tsa'a yuku kue'e nchiko. San ni va'a xeen chikui kiti tsi yuku yo'o na kutata
kue chaan ku'a kue'e kuun kuan xii.

Hierba recada
Hierba no amarga de 40-60 cm de altura, su tallo es como una caa color cafecito. Hojas
verdes, alargadas, chicas, puntiagudas, speras. Flores rojas, espinosas, terminan como en
escobita. Crece al principio de primavera, florece en verano y se seca en otoo, se encuentra
en las barrancas, a las orillas del ro, en el camino, en el cerro, laderas y caadas. Se
considera fra.
Localizacin geogrfica regional. Municipio de San Juan Mixtepec, en los siguientes
pueblos: Tierra Blanca, Santa Cruz, Canama, Yerbabuena, Pueblo Viejo y otros.
Uso medicinal. Cuando la persona tiene sarampin o despus de tenerlo: se usa en bao; se
usa de la misma forma despus de tener cualquier otra enfermedad. Se hierven dos manojos
de esta planta durante 20 minutos, se vaca en una tina con agua tibia, se mete la persona en
la tina y se le baa con esta agua una vez al da durante tres das. Tambin se puede tomar,
se agarra un puito para 1 litro de agua, se hierve y se toma media taza una vez al da
durante cinco das.
Causas y sntomas de la enfermedad. Porque
las enfermedades
provocan
mucha debilidad al cuerpo, se pone dbil o medio amarillo, no dan ganas de comer, la persona
est triste, se le pone la lengua blanca y los ojos hundidos. Cuando la persona tiene estas
seas la hierba es efectiva en bao porque ayuda a limpiar la sangre. Esta enfermedad surge
cuando no hay aseo en la casa.
Otros datos. Tambin se le da el t de esta hierba a las gallinas cuando tienen diarrea blanca.

Biblioteca digital con fines de investigacin y divulgacin. No tiene la intencin de ofrecer prescripciones mdicas.
El uso que se d a la informacin contenida en este sitio es responsabilidad estricta del lector.
Los conocimientos y la informacin original de esta publicacin son de origen y creacin colectiva, sus poseedores
y recreadores son los pueblos indgenas de Mxico, por lo que deben seguir siendo colectivos y, en consecuencia,
est prohibida toda apropiacin privada.
2009 D.R. Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana. Hecho en Mxico
www.velvet.unam.mx

Anda mungkin juga menyukai