FACULTAD DE FILOLOGIA
Departamento de Filologia Latina
JosManuelRuizVila
ElSpeculumuitehumane(1468)
deRodrigoSnchezdeArvalo.
Introduccin,edicincrticaytraduccin
TesisDoctoraldirigidapor:
Dr.D.AntonioLpezFonseca
DepartamentodeFilologaLatina
FacultaddeFilologa
UniversidadComplutensedeMadrid
2008
Meisparentibussacrumquiomniamihiexcordededistis
NDICEGENERAL
PRLOGO
INTRODUCCIN
1.CaracterizacingeneraldelHumanismoenItaliayEspaa
1.1. LosorgenesdelHumanismoenItalia
1.2. Cmoreconoceraunhumanista
1.3. ElcasodeEspaa
2.RodrigoSnchezdeArvalo
2.1. Episcopus,castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica
2.2. FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad
2.3. Catlogogeneraldeobras
3.ElSpeculumuitehumane
3.1.Descripcin,finalidadycontenido
11
27
35
45
59
65
69
3.1.1.Libroprimeroodelestadotemporal
80
A) Delprincipado
1. Elprncipeyelconceptoderepblica
2. Lanoblezaylavidadecorte
3. Elejrcitoyeltrabajoconlasarmas
4. Lavidaconyugal
B) Delconsulado
1. Lajudicaturayelgobiernodelaciudad
2. Abogadosynotarios
C) Delpueblo
1. Oficiosmanuales
2. Artesliberales
3.1.2.Librosegundoodelestadoespiritual
83
83
90
93
94
95
95
96
98
99
105
111
A) Delestadoeclesistico
1. LaSantaSede:elpontficeyloscardenales
2. LosministrosdelaIglesia
B) Delestadomonstico
112
112
121
122
3.2.SnchezdeArvalo,precursordeLutero?
127
3.3.Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum
139
3.4.Fuentes
153
3.5.Tradicinmanuscrita
3.5.1.Conspectuscodicum
A) ElmanuscritoR
B) Otrosmanuscritoseuropeos
168
173
C) Manuscritosespaoles
D) Manuscritosperdidos
3.5.2.Edicionesimpresas:RomayAugsburgo
A)SweynheymyPannartz:prototipgrafosromanos
B)Conspectuseditionum
177
178
179
181
3.5.3.Propuestadestemmacodicum
A)ElmanuscritoR
B)Laeditioprincepsysufamilia
C)Lasegundaedicinysufamilia
3.5.4.Stemmacodicum
BIBLIOGRAFA
EDICINDELSPECVLVMVITEHVMANE
1.Criteriosdeedicin
2.Indexcodicum
3.Indexeditionum
4.Indextranslationum
5.Indexsiglorumadapparatumlegendum
182
196
222
234
235
245
246
246
247
247
TEXTOYTRADUCCINDELSPECVLVMVITEHVMANE
Prologus
Prlogo
Prefatio
Prefacio
TabulacapitulorumlibriI
ndicedeloscaptulosdellibroI
TabulacapitulorumlibriII
ndicedeloscaptulosdellibroII
LiberI
LibroII
LiberII
LibroII
Repertoriumperalphabetum
ndicealfabtico
250
251
260
261
270
271
284
285
294
295
698
699
1046
1047
NDICES
1.Indexabbreuiaturarum
2.Indexfontiumperauctores
3.Indexfontiumpercapitula
4.ndicedeautorescitadosenlaIntroduccin
1062
1070
1091
1112
PRLOGO
Haceexactamenteahoraquinientoscuarentaaosvealaluzprocedentede
la tipografa de los alemanes Konrad Sweynheym, que haba trabajado con
Gutenberg,yArnoldPannartz,recininstaladosenRoma,elSpeculumuitehumane,
la obra ms importante de Rodrigo Snchez de Arvalo, obispo de Palencia,
referendario y fiel alcaide del castillo de SantAngelo al servicio de su Santidad
Pablo II. Ms de quince ediciones slo en el Quattrocento nos dan idea de la
popularidadquealcanzelescrito,enespecialenEuropacentralyseptentrional,
donde,quizspormotivosnobuscadosporsuautor,sedifundicongranrapidez.
Sinembargo,lapatrianataldedonRodrigonohabavistonunca,hastaahora,una
edicin del texto latino, conformndose con una traduccin castellana annima
(Zaragoza1491)publicadaveinteaosdespusdeloriginal,cuyafidelidadaltexto
latinoesciertamentelimitada.Estatraduccinfuelaltimadecuantassehicieron:
dosalalemn(1475y1488)ydosalfrancs(1477y1482).Lospocosestudiosos
que hasta ahora se haban acercado a esta magna obra se haban visto obligados
entoncesacitarporlaversinespaolaoporla editioprincepsdeRoma,demuy
buenafactura,peroconloserroreshabitualesdelasprimerasedicionesimpresas,
a pesar de estar hecha en vida del propio Arvalo, el primer autor de la Historia
queviopublicadasporlaimprentadosobraspropias.
Los tiempos cambian, los gustos evolucionan y la que haba sido una de las
obras ms difundidas a finales del siglo XV cay paulatinamente en un
incomprensible olvido hasta hacer realidad las palabras de Mario Penna
(1959:LXX):Lamsimportanteymsinteresantedetodas,el Speculumhonestae
uitae ya considerada como tal en su poca, sigue y seguir sepultada en raras
ediciones de los siglos XV y XVI, a causa del desinters y de la desconfianza
bastanteinjustificadasconquesolemosconsiderartodoellatnquenohayasalido
de la pluma de escritores antiguos o de pocos y celebrados humanistas. Aade
tambin que El Speculum y la Historia hispnica, productos de su postrera
madurez, se leen con agrado y mereceran encontrar tambin a algunos lectores
ms,porqueconstituyenundocumentomuyinteresantedecmovealascosasdel
mundo este hombre de mucha cuenta en las Cortes de dos reyes de Castilla y de
cuatropapas(1959:LXXXIX).
AsloentenditambinelProf.TomsGonzlezRolncuandoenuncursode
doctorado sobre crtica textual nos dio a conocer la obra y la persona de don
RodrigoSnchezdeArvalo.Esetrabajodedoctoradoterminconvirtindoseen
unaMemoriadeLicenciaturaenlaquehacamosunprimeracercamientoaltexto
latinodelSpeculum,atravsdesusedicionesimpresas,yasusincontablesfuentes.
Sepresentaahoralaprimeraedicincrticadel Speculum, basadaentodos
los testimonios manuscritos conocidos doce, ms las dos primeras ediciones,
acompaada de la primera traduccin moderna que se realiza desde aquella de
1491.Asmismosecompletalaedicinconunaparatodefuentesquesuperalas
milreferenciasyunosndicesdetalladosdetodasesascitas.
Prlogo
Prlogo
motivosquelehacenserunhombreplenamenteintegradoensupoca,unapoca
fascinante, autntica creadora de la modernidad y de nuestra forma de ver el
mundo,tantoelnuestrocomoelpasado.
Nopuedoterminarestebreveprlogosindarlasgraciasacuantosmehan
ayudado en esta tarea. En primer lugar a mi director de Tesis, el Prof. Antonio
Lpez Fonseca, que me honra con su amistad desde que asist a sus clases de
Sintaxis Latina all por el ao 1997 y con el que espero seguir compartiendo
muchos buenos momentos. Adems de haber llevado a buen puerto esta nave, le
debo muchas cosas y no encuentro palabras suficientes para expresarle mi
agradecimiento por todo. Al Prof. Toms Gonzlez Roln por haberme dado a
conocerlafiguraylaobradeRodrigoSnchezdeArvalo,sin cuyafinaintuicin
para encontrar textos tan interesantes como el Speculum esta Tesis no habra
tenidolugar;alProf.JosJoaqunCaerolsquemefacilitel accesoalasbasesde
datosdeDictator,elservidordelDepartamentodeFilologaLatina.
A mis padres por haber sido siempre mi apoyo ms firme, por su entrega,
confianzayrespaldoencuantosproyectosllevoacabo;enciertomodoestaTesis
tambinesunpocosuyapueshansidotestigosprivilegiadosdesugestacin.Amis
amigos Luis Parra por su gran ayuda e infinita paciencia; a Elena di Pinto por su
maravillosa insistencia para que comenzara la Tesis; a Pedro Hernndez por
animarme de manera incansable. Gracias a todos por entender que me dedicara
msenestetiempoadonRodrigoqueavosotros.
Tambin quiero dar las gracias a Bonifacio Bartolom del Archivo de la
Catedral de Segovia por su amabilidad y solicitud; a Julie Dietman de la Hill
Monastic&ManuscriptLibrarydeMinnesota;alPadreI.Franck del Convento de
los Dominicos de Viena; a los responsables de la Seccin de Manuscritos de la
BibliotecaAngelicadeRoma,NacionaldeAustria,NacionaldeSuecia,Universitaria
deInnsbruck,UniversitariadeWrocaw(Polonia)ydelaAcademiadelasCiencias
deGdansk(Polonia)porproporcionarmeunasextraordinariasreproduccionesde
los manuscritos del Speculum. Debe constar as mismo que la maquetacin de la
edicin crtica se ha hecho con el programa Classical Text Editor, obra de Stefan
Hagel.
Ynopuedoolvidarmedequienmshorashapasadoconmigoenestosaos,
miqueridaKatja.
INTRODUCCIN
1. CARACTERIZACINGENERALDELHUMANISMOENITALIAYESPAA
1.1. LosorgenesdelHumanismoenItalia
El autor que nos ocupa, pese a la fama de que goz entre sus coetneos, era
uno de esos seres que bajo la capa de sabio encubren un perfecto vividor y de los
cualesnuncahanfaltado,nifaltanhoy,curiossimosejemplares;porque,enefecto,
tenamsdecortesanoquedesabio;eramsperitoenlisonjearalospoderososque
enescribirhistoria;msentendidoenhalagarlasdebilidades dequienespudieran
dispensarlealtaproteccinqueentratardecorregirlas,ymsdiestroenacumular
sinecuraseclesisticasquecelosoendirigirlaconcienciadelosfieles.Supresuncin
lellevconfrecuenciaabuscarensusobrasnomsqueunpretextoparahablarde
supersona:enelSpeculumvitaenoscuentasuniez,sumocedadysusestudiosen
Salamanca,cualsisetratasedeuncasoprodigioso.
Juicioduro,qududacabe,alquenosepuedecalificarmsquedeexagerado
eimpreciso.SnchezdeArvalofueunerudito,alestilomedievalsegnalgunos,
peroalfinyalcabounhombredeinmenssimacultura.Encuantoalaacusacin
de lisonjero y halagador de quien ms le poda ayudar, entendemos que forma
partedelentramadosocialdelsigloXV,tantoenEspaacomoenItalia,dondelos
11
Introduccin
3Cf.GonzlezRoln,BaosBaos&LpezFonseca(2008:3335).
LosorgenesdelHumanismoenItalia 12
Introduccin
retrica(incluidaenlos studiahumanitatis)enelSpeculum,pero,comolmismo
reconoce4, nada se escapa a la crtica del Speculum, de modo que esas palabras
deben ser entendidas dentro del contexto no slo de la obra en s misma, sino
tambindelaperipeciavitaldeArvaloydelambientecurialenelquesemueve.
Enunacomunicacinledadosaosmstarde,suopininsobreArvalosehaba
mitigadoligeramenteaunquesindemasiadasconcesiones;aseguraquelapostura
dedonRodrigohaciaelHumanismonoesmsqueunameraprolongacindelas
actitudes medievales de Cartagena si bien envuelta en una cortesana discreta
hacialoshumanistasitalianos(1982:642).
L. Gil, en su Panorama social del humanismo espaol (1981), no parece
tampoco tener muy buen concepto del prelado castellano, pues, de toda su
extenssimaobra,ademsdecitarlaspalabrasdeF.Ricoquehemosmencionado
ms arriba, slo hace referencia (1981:563) a su desprecio hacia las artes
mechanicae (reliquia de la mentalidad heroica medieval), hecho ste que era
tambincompartidopormuchosdesuscontemporneoshumanistas,comoafirma
elpropioautor:PodemossiquieraimaginarnosaunNebrijazascandileandocon
unmandilartesanalporlaoficinatipogrfica?(1981:562).
ConestepanoramanoesextraoquelafiguradedonRodrigohayapasado,
en cierta medida, desapercibida en los manuales de literatura o casi de puntillas
por las investigaciones de los estudiosos actuales. Tambin es cierto que en la
actualidad se est intentando rescatar del olvido y comenzando a valorar en su
justamedidagranpartedesuobra.Lamayorpartedelacrticaescasiunnimeen
ver a Arvalo como un epgono del Medievo, un hombre fuera de tiempo y de
lugar, pues cuando publica en Roma su mejor obra, el Speculum (1468), dos
grandes del humanismo como Bruni y Bracciolini ya han muerto, el primero en
1444,elsegundoen1459.
Sin embargo, y dejando al margen las tres grandes monografas5 sobre don
Rodrigo,hayvocesmsconciliadoras,comoladeA.GarcaMasegosa(1998:368),
que claman un lugar intermedio para Arvalo, una especie de eslabn entre el
Medievo y el Renacimiento: Un hombre que sala de la Edad Media e intentaba,
quizssinproponrselo,integrarseenelhumanismorenacentistaqueseresistaa
entrarenEspaacuandoyaestabavigenteenItalia.
L. Velzquez, en el estudio introductorio a la edicin del Breuis tractatus de
arte, disciplina et modo alendi et erudiendi filios, pueros et iuuenes (1999), sigue
estemismoenfoquequesitaelpensamientoylaobradeArvaloprximoalas
corrientesdelHumanismo,aunquequizsmsporimperativodel entornoquele
rodeaba que por voluntad propia, mantenindole, por tanto, todava anclado al
pensamientomedieval;diceas:SnchezdeArvaloesunhombredeformaciny
mentalidad medieval que por sus contactos europeos, y especialmente italianos,
4Kohut(1980:433):Enefecto,tenemosqueconsiderarqueSnchezdeArvaloestcriticandoen
estaobraatodoslosestadosyciencias;lacondenacindelaretricanoest,portanto,aislada.
5Toni(1935),Trame(1958)yLaboa(1973).
LosorgenesdelHumanismoenItalia 13
Introduccin
conviveconlasnuevasformasdeentenderelmundoyque,nossiapesarsuyo,
refleja,aunqueseatmidamente,ensusobras(1999:5).
UnpasopordelanteseencuentranautorescomoB.LlorcayR.G.Villoslada
queserefierenaArvalo,enconcordanciaconlasbuenaspalabrasquelededican
entodomomento,nocomohumanistaconvencidoperos,almenos,comosimpa
tizantedelhumanismo(1987:346)yamigodeloshumanistas(1987:648).
Ms all an, en sintona con lo que intentaremos defender en el presente
trabajo, J. Beneyto, responsable de la primera edicin moderna de la Suma de la
poltica(1944)escribeassobrenuestropersonaje:Figuraexcepcionalentrelas
mejoresdesutiempo,donRodrigoespolticoydiplomtico,clrigoyhumanista,
hacindoseecodelaopininquedelobispopalentinohabaexpresadoMenndez
Pelayo:EntrelosespaolesdelsigloXVnadiefumsfecundonifacundoprosista
latino que el antiguo Arcediano de Trevio (...) No es un escritor de pleno
Renacimiento, pero se enlaza con l por muchos puntos. No en vano haba sido
referendario de Eneas Silvio, que le honr con su confianza y le daba a leer los
borradores de sus obras. No en vano disfrutaba de la amistad del Cardenal
Bessarion,quedictlainscripcindesusepulcro.Loshumanistasmsavanzadosy
paganizados de Roma, los de la Academia de Pomponio Leto, buscaban su
proteccinyhastasuindulgenciacuandolanecesitaron(1902:189).
NuestraintencinahoraesverenqumedidaArvalo,quevivienprimera
persona en Italia el nacimiento y desarrollo del primer Humanismo en pleno
Quattrocento,supocaptarelmensajequeelnuevomovimientoliterariopretenda
hacer extensivo a toda su sociedad con la idea de poner las bases de un nuevo
modo de entender la literatura y, por consiguiente, el mundo que le rodeaba. En
definitiva, si podemos considerar a Rodrigo Snchez de Arvalo un humanista o
quizstalvez,comopretendenalgunosdesuscrticos,unararaavissuperviviente
delMedievo.
Ahora bien, lo primero ser determinar cules fueron las bases del
humanismo,enquconsisti,quelementosdelasociedadfuecapazdemodificar,
culesfueronsusantecedentesmedievalessiesquelostuvoyenqumedida
suaparicinenlasociedadpusofinalaEdadMedia,asumododeverelpasadoy
deenfrentarsealosclsicosyasuformaliterariaporexcelencia:laescolstica.
LosorgenesdelHumanismoenItalia 14
Introduccin
Cicernenlaexpresindestudiishumanitatisaclitterarum(Arch.3)paraindicar
una serie de valores culturales que vendran en ltima instancia de la buena
educacin o cultura general; sin embargo se puede entender tambin como las
asignaturasenlasquesedebenaplicarlosniosparallegarasersereshumanos
ensentidopleno(Nauert2006:12).
Eltrminoque,juntoconstudiahumanitatis,scirculabiertamenteapartir
delsigloXV,fueeldeumanistaenitaliano,humanistaenlatn,creadoporsimilitud
concanonistaoconjurista.Parecetratarsedeunacreacindelajergaestudiantil
universitaria italiana para referirse al profesor de humanidades, es decir, de
literatura clsica y materias afines. Pero, qu enseaba el umanista? Los studia
humanitatis,autnticabasedelHumanismo,estabanintegradosporlagramtica,
laretrica,lahistoria,lapoesaylafilosofamoral,quedando excluidas materias
tanimportantesenlaEdadMediacomolalgica,lafilosofanatural,lamedicina,
lasmatemticas,laastrologa,lasleyesylateologa(Kristeller1993:40).Esdecir,
quedelaantiguadivisindelossaberesmedievalesentriuiumyquadriuium,slo
losprimeros,gramtica,retricaydialctica,estabanincluidos,dejandoalmargen
laaritmtica,lageometra,laastronomaylamsica.
Lagramticaequivalaadecirestudiodellatn;laretricahacareferenciaa
lapasinporlosdiscursos(muchosdeloshumanistasfueronembajadores)ypor
las cartas; la poesa representaba quizs una de las mayores novedades. Los
propios humanistas se hacan llamar poetas (Petrarca y Piccolomini fueron
coronados como poetae laureati en 1341 y 1442 respectivamente) hecho que
contrasta con la concepcin escolstica de la poesa, considerada en palabras de
SantoTomscomoinfimainteromnesdoctrinas6.Sugustoporlahistoriasereflej
tambinenunadesusocupacionespreferidas:cronistasybigrafosoficiales.Por
ltimo,aunquenoenltimolugar,puesesquizselmbitodelsaberdondemsse
refleja el nuevo espritu del Humanismo, se encuentra la filosofa moral, que
sustituyealafilosofanaturaltanenbogaenlaEdadMedia:frenteaella,centrada
en la explicacin del mundo sensible, ahora el protagonista es el propio hombre,
sus problemas, sus inquietudes, sus miedos y sus alegras. Proliferan durante el
Humanismolasobrassobrelafelicidad,lasvirtudes,losdeberesdelprncipe,las
profesiones particulares, la vida en matrimonio, la pedagoga, el origen de la
nobleza, el libre albedro, etc., aunque tambin subsisten viejos temas como la
diatribaentrevidaactivayvidacontemplativa.
Surgeentonceslapregunta:porquhayuncambioenlaeducacin?Ques
loquepropiciaqueyalalgicaolafilosofanaturalnoseanelcentrodeintersy
s,porelcontrario,lagramtica,hastaentoncesconsiderada slocomoelprimer
paso del saber, como la parte ms rudimentaria? Aclarar esta pregunta resulta
complicado y lo ms probable es que haya tantas respuestas como historiadores
dedicados a ello. Es claro que para los humanistas el hombre se distingue de los
6THOM.s.theol.1a,q.9,a.1,ob.1.
LosorgenesdelHumanismoenItalia 15
Introduccin
animalesporsufacultadparahablar,demodoqueparecaevidentequesedeban
potenciarlagramticaylaretrica.
Intentarexplicarestecambiodementalidadnosobligaatratarlosorgenes
del Humanismo y de la poca que se conocer con el nombre de Renacimiento.
Durantevariasgeneracionesseaceptaronsinmayorproblemalosplanteamientos
de J. Burckhardt en su obra La cultura del Renacimiento en Italia (publicada por
primera vez en 1860), que han pasado ya a la conciencia general de todos,
especialmente de los libros escolares. Todos aprendimos en su momento que la
Edad Media se caracterizaba por su escasa cultura y su rudeza frente a la luz
renovadora del Renacimiento. Esta idea, no obstante, no es enteramente suya,
aunqueseslunodesusprincipalesvaledores,sinoquehundesusracesenlos
propiosautoresdelHumanismoitaliano.DesdemediadosdelsigloXIVsecrearon
conceptos como renovacin y renacimiento para marcar diferencias frente a
unapocaconsideradaporlosmismoscreadoresdeestosconceptoscomooscura.
SegnBurke(1993:10),losescritoresdelXVfueronacortandoladistanciaqueles
separabadelaRomaclsicayaumentandolaquelesseparabadesupasadoms
reciente, del que renegaban. Petrarca fue el primero en hablar claramente de la
separacin de la Historia en edades, tal como la conocemos hoy, dividindola en
unaespeciedeedaddeoro,losclsicos,unaedadintermediadeescasovalor,ysu
nuevaedad,tandichosacomoladelosclsicos.SegnPetrarca,esaedaddichosa
slopodrflorecercuandolastinieblassehayandisipadograciasaquelapoesay
losstudiahumanitatishabrnsurgidodenuevo(Rico1997:23).EnpalabrasdeG.
M. Cappelli (2007:27): Petrarca inaugura la dimensin moderna de la historia
como sentimiento de distancia del pasado. Quizs sea ste el pasaje clave para
sostenertalafirmacin:
Namfuit,etfortassiserit,feliciuseuum.
Inmediumsordes;innostrumturpiatempus
confluxisseuides;grauiumsentinamalorum
noshabet(metr.3,33)
Pueshubo,yquizshabr,unaedadmsdichosa.Enmedio,basura;puedes
ver cmo en nuestros das han confluido las cosas vergonzantes; un montn de
malesterriblesnosdomina.
LosorgenesdelHumanismoenItalia 16
Introduccin
yaca un concepto moderno que hasta ese momento haba pasado inadvertido
debidoaesecontinuumenquesehabaconvertidolaHistoria:laideadeprogreso
(Battaglia1971:309310).Precisamenteeseesfuerzoporponerfinaladecadencia
del pasado ms reciente es el que provoca la aparicin de este nuevo concepto,
ampliamente desarrollado mucho ms tarde. El latn, por su parte, por muy
corruptoquepudieraestar,habaseguidounaevolucinlgica;alexigirPetrarca,
y con l, los humanistas posteriores la restauracin de un latn de corte
ciceroniano,estabatambinponiendolmiteaesaevolucinlgicayplanteandola
recuperacindeunfsil,yaqueellatncultodecorteciceronianohabacadoen
desusodurantelaEdadMedia.Pruebadecuantodecimossonlas ruinasclsicas.
DurantelaEdadMediasufrieronelabandonoyladejadezgeneralizada,cuandono
la reutilizacin para otros edificios; no se debe achacar eso a la ignorancia, sino
sencillamenteaquelasconsiderabansuyas;nopertenecanaunpasadoglorioso,
no eran de otros, haban estado all siempre y por tanto les pertenecan. El
respeto casi sagrado por los edificios clsicos instaurado desde el Renacimiento
hastanuestrosdassedebeanuestraconcienciadequenosonnuestros,deque
sonherenciaquedebemosconservar,dequepertenecenaotrapoca,aunfelicius
euum,comodecaPetrarca:loshemosconservado,perosiendoconscientesdeque
pertenecenaunpasadocompletamentemuerto.
Ahora bien, muchos humanistas, al igual que Petrarca, proclamaron su
desprecio absoluto por el tiempo inmediatamente anterior a ellos pero, en
palabras de Gonzlez Roln, Moreno Hernndez y Saquero SurezSomonte
(2000:43), sacaron de ella partido a manos llenas con una falta de honradez
sorprendente. Algunos aos ms tarde, Leonardo Bruni calificara tambin su
tiempocomooscuromientrashablabaconciertanostalgiadeunpasadolejanoen
elqueflorecantodoslossaberes:
Ego quidem, Coluci, in hac faece temporum atque in hac tanta librorum
desideratione,quamquisfacultatemdisputandiassequipotest,nonuideo.Namquae
bonaars,quaedoctrinareperiripotestinhoctempore,quaenonautlocomotasit,
aut omnino profligata? Pone tibi ante oculos unamquamque earum quam uelis, et
quidnuncsitquidueolimfueritconsiderata:iamintelleges,eodeductasesseomnes,
utpenitusdesperandumsit.(adPetr.Paul.1)7
Yo,pormiparte,Coluccio,noconsigoverquenadieseacapazdeconseguirla
capacidadparadiscutirenestetiempodeoscuridadycontantafaltadelibros.Pues,
quarteoqudoctrinasepuedeencontrarenestapocaquenohayacambiadode
lugar o que no haya sido completamente corrompida? Pon ante tus ojos una
cualquiera, la que quieras, y mira cmo est ahora y cmo estuvo antao:
entenders ahora a dnde han ido a parar todas hasta el punto de llegar a la
desesperacin.
Todas estas palabras, y muchas otras del mismo tipo, consiguieron que los
historiadoresmodernoscreyerantodosestospostulados.Enlaactualidad,apesar
7CitamosporlaedicindeGarin(1976:44).
LosorgenesdelHumanismoenItalia 17
Introduccin
IndependientementedequePetrarcafueraonoelfundadordelHumanismo,
lo cierto es que se pueden rastrear dos autores precedentes inmediatos y varias
causasanteriorescomogrmenesdelHumanismoenlaItaliadelQuattrocento.Dos
generacionesantesdePetrarca,laprimerafiguraquepareceencarnarunanueva
forma de ver el mundo fue el paduano Lovato Lovati (12051309), uno de los
pioneros de lo que se ha dado en llamar prehumanismo paduano, que tambin
abarclasciudadesdeVicenzayVerona.Puesbien,Lovatosedestacporsubuen
conocimientodelapoesalatina,msinclinadoalapoesaantiguaenlatnqueala
modernaenvernculo;pareceserqueelestilodeLovatosecaracterizabaporsu
clasicismo y su buen conocimiento de los autores latinos, por una nueva
concepcin casi filolgica de los textos clsicos, muy superior a la de cualquier
erudito medieval; pero quizs lo ms llamativo de su historia personal sea su
nuevoesprituquelellevaalabsquedadeltroyanoAntnor,mticofundadorde
su Padua natal, suscitando as la curiosidad por su pasado remoto. Fue gran
LosorgenesdelHumanismoenItalia 18
Introduccin
admiradordeSneca,tendencialiterariaqueserheredadadespusporPetrarca.
De su produccin apenas hemos conservado gran cosa, no as de su sucesor,
AlbertinoMussato(12611325),autorde Ecerinis,elprimerdramaseculardesde
laAntigedadclsica.Estosautores,verdaderosatisbosdelhumanismoposterior,
fueron definidos por N. Sardegno como preumanisti8, aunque, como sigue
diciendoelmismoautor,nofuerandemasiadoconscientesdequeloqueestaban
realizando,unavueltaalosclsicos,fueranadanuevoymuchomenoseliniciode
unmovimientoquellegaraacambiarlasbasesmismasdeEuropa.
Sinembargo,siseguimosahondandoeneltiempo,podremosbuscartambin
las causas por las que dos autores de la Padua de principios del siglo XIV
comenzaron a afrontar los textos latinos de manera diferente a como se estaba
haciendohastaesemomentoyacomponeraimitacindelosgrandesautoresde
Roma.
Segn parece, el mundo altamente urbanizado y republicano del norte de
Italiaeramsadecuadoparalarecepcinylaidentificacindelaculturaantigua
con l (Witt 2000:65): de hecho muchas ciudades llegaron a asociarse e
identificarseconlaantiguarepblicaromana.Nosencontramosentoncesconque
las condiciones sociopolticas de Italia, al menos la Italia libre del alcance de los
Estados Pontificios, caracterizada por sus ciudadesestado con regmenes bien
republicanos(quenodemocrticos,obviamente),bienoligrquicos,representanel
substratomsadecuadoparalagerminacindelHumanismofrentealasociedad
agraria y feudal que domina el resto de Europa, muy especialmente Espaa.
AlgunosautoressostienenademsqueelhechodequeItaliatuvieraencasalas
ruinasclsicas,pudoacelerardealgnmodoelcaladodelasnuevasideascuando
no su propia gnesis. Esta ltima idea resulta ms que discutible, dado que las
ruinassiemprehabanestadoahsindespertarelmayorintersmientrasqueen
otras partes de Europa, como Francia, florecan mucho ms los estudios clsicos,
conosintestigosfsicosdeunpasadoglorioso.
ElHumanismodelXVllegaecharracesenItaliaperosusantecedentesse
buscan casi siempre en Francia, en la Francia del siglo IX que asiste al llamado
RenacimientoCarolingio.Duranteestapocaseproduceunhechosinprecedentes
hasta el momento en la Edad Media: la cultura sale de los monasterios y las
catedrales, comenzando as su secularizacin, caracterstica que compartir
tambinelHumanismodelXV.Esciertoqueesterenacimientonosobrevivims
all de su propio siglo, pero dej sentadas las bases de futuros renacimientos,
hecho que ha sido considerado por los historiadores como recurrente (Burke
1993:14). Tanto es as, que en el siglo XII se produce un nuevo renacimiento
tambin en Francia: las escuelas catedralicias acaban convirtindose en
Universidades, situacin que propicia la llegada de la cultura a toda la sociedad
(Mann1998:2223).Duranteestesiglocomienzanahacerseflorilegiosdeautores
antiguos y algunas traducciones de Aristteles y de otros autores griegos. Es
8Sardegno(1960:151):Ipreumanisti,iprimipadridiquelgrandemovimentodiculturachenel
BoccacciostessoenelPetrarcariconoscerpitardiisuoimaestri.
LosorgenesdelHumanismoenItalia 19
Introduccin
LosorgenesdelHumanismoenItalia 20
Introduccin
Lafusindeestoselementos,entreotros,diolugaralfenmenoculturalque
conocemoshoyendacomoHumanismo.Sinembargo,amedidaqueseavanzaen
su estudio surgen nuevas cuestiones. Es normal que nos preguntemos cmo se
produjolaasimilacindeestoselementos,esdecir,sifueunprocesopaulatinoosi,
porelcontrario,larecepcindelosnuevosplanteamientosfueradicaleinmediata
como pretenden historiadores de la talla de Garin. Se hace preciso determinar
tambinsielHumanismosupusounarupturatotalconsupasadomsprximo,si
hacemoscasodelaspalabrasdePetrarcaydeotroshumanistas,obiensilaEdad
Media sigui viviendo, o al menos subsistiendo, en sus principios ms bsicos
duranteelRenacimiento.
Isti autem cur a duce suo tam diuersi abeunt? cur, queso, aristotelicos dici
iuuat et non potius pudet? Nichil illi tanto philosopho dissimilius homine nichil
scribente, parum intelligente multumque et inutiliter clamante. Quis illas
conclusiunculas non rideat, quibus literati homines se simul et alios fatigant, in
quibus omnem etatem conterunt, quippe ad alia inutiles, ad hoc ipsum precipue
damnosi?(fam.1,7,910)
Porqusealejantantoesosdesumaestro?Porqu,pregunto,lesagrada
llamarsearistotlicosynomejorseavergenzan?Nadaesmenosparecidoalgran
filsofoqueelhombrequenoescribenada,queentiendepocoyquegritamuchoy
envano.Quinnosevaarerdeesasconclusioncillasconlasqueestoshombresde
letras se agotan a s mismos, y a los dems, en las que malgastan la vida entera
mientras son intiles para hacer otras cosas y especialmente dainos para esto
mismo?
LosorgenesdelHumanismoenItalia 21
Introduccin
Ilustreslosfilsofosdenuestrosdasqueenseanaquelloqueignoran!No
dejadeasombrarmecmohabrnaprendidofilosofasidesconocenlasletras,pues
cometen ms errores que palabras pronuncian cuando hablan, de suerte que
preferira orlos roncar que hablar. Sin embargo si alguien les pregunta en qu
autoridad o preceptos basan el fundamento de su ilustre sabidura, dicen: del
filsofo. Cuando lo dicen quieren dar a entender de Aristteles. Y cuando es
preciso afirmar algo, repiten palabras que dicen encontrarse en los libros de
Aristteles:palabrasduras,sinsentido,malsonantes,quepodranofenderycansar
losodosdecualquiera.Estoloafirma,dicen,elfilsofo;noselepuedecontradeciry
paraellossignificalomismodecirllodijoquelaverdad.
Estetextoayudaacomprenderunodelosdardosmscerteroslanzadospor
elHumanismohacialaprosafilosficadelaEdadMedia:elcriteriodeautoridad
comienza a cuestionarse, o al menos a ser interpretado de otra manera. Bruni lo
expresademaneraexcelente:ipsedixitetueritas.LafilosofanaturaldelMedievo
buscabaantetodolaverdadycualquieraseveracindignadesertenidaencuenta
deba contar con la aprobacin del Filsofo. Adems, enlazando con lo que
decamos anteriormente sobre el concepto de Historia, cuando se citaba a
Aristteles no se tena en cuenta que sus palabras se ajustaban a una sociedad
concreta,enunmomentodelaHistoriapasadoysuperado,y,sobretodo,porun
hombre con una peripecia vital distinta de la que poda encontrarse en la Edad
Media; es decir, que se trata de un criterio de autoridad que nos atreveramos a
calificar de desnaturalizado y descontextualizado, por cuanto el Filsofo
representaba unos valores quasi eternos e inmutables, fruto de la concepcin
histricacomouncontinuumnoparcelado.Lanovedad,portanto,delHumanismo,
adems de la recuperacin de textos nuevos, radic esencialmente en dotar de
entidadhumana(Nauert2006:18)alasgrandesautoridadesdelaAntigedad;la
consecuencia inmediata fue el abandono de florilegios y antologas y la lectura
completadelostextos,teniendoencuentaademssucontextohistricoydejando
deladoloscomentariosmedievalesque,segnellos,pocoonadahabanentendido
eloriginal.Enefecto,segnGarin(2004:21),elHumanismoeselquedescubrede
verdad a los clsicos desde el instante en el que los reubica en su momento
9Garin(1976:5456).
LosorgenesdelHumanismoenItalia 22
Introduccin
histrico. Sin duda se podr objetar que los humanistas tambin hacen uso del
criterio de autoridad, sin ir ms lejos las ms de quinientas referencias que se
encuentran en el De remediis de Petrarca, mas ya no se trata de verdades
inmutables y eternas sino de reflexiones y pensamientos dentro de un contexto
histricovlidosparaunmomentomuyconcreto.
ComocontinadiciendoelpropioBruni,nosededucecomoconsecuenciaun
rechazoodesprecioporAristteles,sinoporaquellosquehansidosusintrpretes
durante tantos siglos. Petrarca tambin criticaba a sus intrpretes, en concreto a
sustraductoreslatinosque,segncreal,habandesvirtuadosuestilomeldicoy,
porende,supensamiento10.Laformadetrabajodelaescolstica,labsquedadela
verdad absoluta basada en el criterio de autoridad, no era del agrado de los
humanistas, ms interesados en la propia discusin sobre un tema que en su
propia certeza, pues cuando las certezas aparecen, desaparece el debate, punto
clave de la prosa humanstica. En este contexto cobran sentido las palabras de
Kristeller (1996:205) cuando dice que siempre que encontramos una opinin
interesante en un humanista, debemos estar preparados para encontrar la idea
exactamenteopuestadefendidaporotrohumanistaeinclusopor elmismoautor
en otro pasaje: en efecto, los humanistas no pretendan alcanzar la verdad
siguiendo ningn criterio filosfico claro o evidente, sino slo polemizar,
argumentarydiscutirsobreella.
A pesar de los furiosos ataques contra los valedores medievales de
Aristteles, ste y todo su corpus literario no dej de ser cultivado durante el
Humanismo,comopruebaelintersdePetrarcapordescubrireseestilodulceque
aseguraba tenan los escritos aristotlicos o la nueva traduccin de Bruni de la
tica; tampoco fue sustituido por Platn, si bien es cierto que el fundador de la
Academiaaumentdeformanotablesupresenciadebidoalastraduccionesdesus
obras a medida que iban siendo rescatadas del olvido11. En cierta medida, el
HumanismorenacentistasiguisiendounapocaligadaaAristteles,aunqueledo
bajolanuevapticadelamentalidadnacienteyanalizadodeacuerdoalosnuevos
conceptosdelafilologaqueaplicaronloshumanistas.Enefecto,durantelossiglos
XVyXVI,labasedelaenseanzafilosficaenlaUniversidad,comoporejemploen
Salamanca y en Alcal, pero tambin en la inmensa mayora de centros, segua
siendoelcorpusaristotlico.Inclusoenmuchasuniversidadesitalianaslatradicin
del estagirita, que haba llegado en el Trecento, convivi con los principios ms
firmes del Humanismo durante el siglo XV. En definitiva, no fue una reaccin al
escolasticismo medieval entendido como sistema filosfico, porque l mismo no
produjo ningn movimiento o corriente que lo pudiera sustituir (Kristeller
1993:123),sinounareaccinaunsistemadetrabajoquecreanequivocado,una
10 Se tuvo la idea durante la Edad Media, debido a unas palabras
LosorgenesdelHumanismoenItalia 23
Introduccin
reaccin ante lo que ellos pensaban que era una mala interpretacin e incluso
adulteracin del legado antiguo. La prueba est en que la filosofa escolstica
pervividurantetodoelRenacimiento:loshumanistasdelQuattrocentofueron,en
trminosgenerales,oradores,embajadores,secretarios,perocasinuncafilsofos.
VamosviendoqueelHumanismo,apesardesunovedadevidente, nologr
romperdeltodoconlospilaresdelacivilizacinmedieval.Peseasurechazoporel
pasadomsreciente,tantoPetrarcacomootroshumanistassehabanformadoen
esaculturaquerechazabany,enciertamedida,anseguanperteneciendoaella
(Burke 1993:36). A propsito de este tema, la rpida asimilacin o no de los
principiosdelHumanismoylasuperacindelamentalidadmedieval,lasopiniones
sonencontradas.Bsicamentesondoslosplanteamientos:
ElHumanismoesunmovimientodetalcaladoqueponefinalaEdadMedia
yasuideario.Adems,representtalrevolucinqueapenasseencuentra
conexinconsupasado.
La Edad Media sigui viviendo dentro del Humanismo que, a pesar de su
renovacin, no logr poner fin a ms de mil aos de tradiciones. El
Humanismo es deudor del Medievo en lo que respecta a sus orgenes y
nacimiento.
Laprimeravisinesherederadelpropioplanteamientodeloshumanistasy
fue la que se encarg de distribuir el suizo Burckhardt por toda Europa hasta el
puntodecalarenlaconcienciacolectivadelasociedad.Enlneasgeneralesesla
posturadefendidaporlositalianos,conGarinalacabeza,partidariodeunaclara
rupturaentrelaEdadMediayelRenacimiento.AdvierteGarin(2001:33)quelos
historiadoresquenoaceptenesteconceptocaenenelpeligrodenovalorarcomo
corresponde la profundidad del salto, camuflado slo porque a veces hay ciertas
similitudes entre los temas tratados por ambas pocas. Una vez instaurada la
novedad,tienenquebuscarnecesariamenteunosprecedentesqueledensentido.
Continaargumentandoquedespusdeentenderdeunavezportodasquhaba
significadoelRenacimiento,loshistoriadoresrealizaronunaextraamaniobraque
consista en negar su novedad. Asevera tambin (2001:78), en un intento por
desautorizaracuantosbuscanpervivenciasmedievalesenelHumanismo,queno
resulta difcil rastrear la continuidad de los esquemas escolsticos en
compiladoresdesegundoorden.Endefinitiva,decirqueelRenacimientoesun
continuacindelaEdadMediaesnegarsunovedad.
DurantemuchosaossepensquelarupturadelHumanismoconsutiempo
anterioreratalquellegadespreciarelcristianismo,unadelasbasesdelavieja
Europa, por un nuevo paganismo resultado de la vuelta a los clsicos. Nada ms
lejosdelarealidad:Petrarcaesesencialmentecristianoyprofesa,comolmismo
relataen una ancdota, una especial devocin por San Agustn, motivada, quizs,
porsereldeHiponaunfilsofoquepenssiempreenelhombre,sindesarrollar
unafilosofasistemticacomosantoToms(Bassols2007:4):
LosorgenesdelHumanismoenItalia 24
Introduccin
Que dum mirarer singula et nunc terrenum aliquid saperem, nunc exemplo
corporis animum ad altiora subueherem, uisum est michi Confessionum Augustini
librum,caritatistuemunus,inspicere;quemetconditorisetdonatorisinmemoriam
seruo habeoque semper in manibus: pugillare opusculum perexigui uoluminis sed
infinite dulcedinis. Aperio, lecturus quicquid occurreret; quid enim nisi pium et
deuotum posset occurrere? Forte autem decimus illius operis liber oblatus est.
FraterexpectansperosmeumabAugustinoaliquidaudire,intentisauribusstabat.
Deumtestoripsumquequiaderat,quodubiprimumdefixioculos,scriptumerat:Et
eunt homines admirari alta montium et ingentes fluctus maris et latissimos lapsus
fluminum et oceani ambitum et giros siderum, et relinquunt se ipsos. Obstupui,
fateor; audiendique auidum fratrem rogans ne michi molestus esset, librum clausi,
iratusmichimetquodnuncetiamterrestriamirarer,quiiampridemabipsisgentium
philosophis discere debuissem nichil preter animum esse mirabile, cui magno
nichilestmagnum.(fam.4,1,2628)
LosorgenesdelHumanismoenItalia 25
Introduccin
sinoquesencillamenteyanoeselcentro.EnelDeremediisdePetrarca,lapalabra
deDiosresuenaportodaspartes,sibienesciertoquesecieaaquellosaspectos
dondelafusinclsicoscristianosesmsllevadera(Rico1997:147).
LosorgenesdelHumanismoenItalia 26
Introduccin
de la anterior. Ahora bien, afirmar, como hacen algunos medievalistas, que todo
aspecto relacionado con el Renacimiento ya se encontraba en la Edad Media
implica negar la originalidad y novedad evidente del movimiento humanstico. Si
estorealmentefueraas,cmoexplicaramosquelaEuropadelXVInoseparezca
ennadaaladelXIII?EndefensadelosadalidesdelHumanismo,hayqueaclarar
queafirmarqueexisteunaciertacontinuidadentreEdadMediayRenacimientono
restavaloralgunoalanuevapocaquesegestabasinoquecontribuyeaentender
mejor su gnesis, vinculada necesariamente al tiempo anterior. Kristeller
(1996:32)explicademaneramagistralesteconceptoconlametforadelacresta
de la ola: el agua de la cresta no viene de la otra cresta, sino de la depresin
intermedia, es decir, que el Renacimiento encuentra sus orgenes en aspectos
medievales que ya estaban ah latentes pero que quizs se consideraban
secundariosomenoreshastaqueterminaronporsaliraflote.
Dentro de los studia humanitatis, la filosofa moral resultaba especialmente
querida por los humanistas; pues bien, la mayor parte de los escritos de este
gnero estn dedicados a temas que ya haban sido tratados en la Edad Media,
aunque,lgicamente,condiferenteenfoque;porsuparte,algo queparecetanno
vedosocomoloscomentariosalostextoslatinos,encuentratambinsuprecedente
enelRenacimientofrancsdelsigloXII,hechoqueexplicara lagrancantidadde
manuscritoslatinosencontrados fueradeItalia;lomismosucedeconlaepistolo
grafa y la elocuencia humansticas, herederas del ars dictaminis italiano; los
escritos histricos, tan del gusto humanstico, suceden a las crnicas medievales.
LoquenopareceencontrarantecedentemsalldelosprehumanistasdePadua,y
constituyeprobablementelamayoraportacindelhumanismo,es lacomposicin
latinaenversosiguiendoparadigmasclsicos.
Por su parte, la postura ms extrema respecto a este punto, creemos, est
representada, entre otros, por Burke (1993:99), que llega a afirmar que resulta
difcil argumentar que haya habido un cambio fundamental en la psicologa o
mentalidad,inclusoentrelasminorascultasdelaEdadMediayelRenacimiento,
altiempoqueaseguraquemuchasdelascaractersticaspropiasdelRenacimiento
yaestabanenlaEdadMedia.
1.2.Cmoreconoceraunhumanista
Una vez hecha una breve sntesis sobre los orgenes y precedentes del
Humanismo y sobre algunas de sus principales interpretaciones, debemos ver
ahora ques lo que caracteriza los propios humanistas como individuos;aqu
aspectos decidieron dedicarse y qu fue lo que los diferenci de los escritores
considerados estrictamente medievales. En definitiva, cmo reconocemos a un
humanista? Daremos a continuacin una serie de caractersticas tomadas del
conjuntodelosautoresitalianosdelQuattrocento,einclusoanteriores,conlaidea
decontrastarlasconlasactitudesycaractersticasdeRodrigoSnchezdeArvalo
27
Introduccin
parapoderluegoclarificarenqumedidanuestroautorencajaconloscnonesdel
Humanismo.Veamos:
a) Dedicacinalosstudiahumanitatis:yasabemosqueincluyenlagramtica,la
retrica, la historia, la poesa y la filosofa moral. En el Quattrocento fue
efectivamenteas,mientrasqueduranteelXVIseproduce,porunlado,una
cierta trivializacin de los mismos, momento en el que surge el trmino
umanista, trmino bastardo, plebeyo (Rico 1997:97) que jams habran
usado los autores del XV; y, por otro, una ampliacin hacia otras muchas
disciplinas que anteriormente haban sido ignoradas por los primeros
humanistas.EsdecirqueamedidaquepasabaeltiempoelHumanismoiba
aumentando su rea de influencia pero reduciendo, a la par, aquel primer
espritu, quizs algo utpico, que les llev a poner los studia humanitatis
comobasedetodaesanuevacivilizacinquequeranrescatardelpasado.
c) Filologaclsica:independientementedequeyaenlaAntigedadlosfillo
gosalejandrinossentaranloscimientosdeestadisciplina,yqueduranteel
RenacimientofrancsdelXIIsepusieraespecialintersporelcomentariode
textos latinos, fueron los humanistas los que comenzaron a fijar los textos
clsicos sirvindose de la collatio para determinar la lectura correcta de
entreungrupodevariantes.Muysignificativodelalcancedelafilologaenel
QuattrocentoeselcasodelafamosaDonacindeConstantinodesmontadaen
su conjunto por la pericia filolgica de Valla, capaz de determinar, por
primera vez, la autenticidad de un texto slo a partir de procedimientos
lingsticosbasadosenlasdiferenciasentreellatnmedievaldelmanuscrito
ylasdellatnclsicoenelquedeberahabersidoredactadoeloriginal.No
se trataba slo de encontrar los manuscritos, detrs se hallaba toda una
pasinporenmendarlos,comentarlosydeterminarsusentido.
Cmoreconoceraunhumanista 28
Introduccin
hacercomolasprimeras,quesededicanarecolectardeaquy deall,sino
comolosgusanosquesacanlasedadesuspropiasentraas:
Sedilludaffirmo:elegantiorisessesolertie,ut,apiumimitatores,nostris
verbis quamuis aliorum hominum sententias proferamus. Rursus nec huius
stilumautillius,sedunumnostrumconflatumexpluribushabeamus;felicius
quidem,nonapiummorepassimsparsacolligere,sedquorundamhaudmulto
maiorumuermiumexemplo,quorumexuisceribussericumprodit,exseipso
saperepotiusetloqui.(fam.1,8,45)
Sinembargo,loafirmo:espruebademayorelegancia,cualimitadores
de las abejas, expresar nuestro parecer con nuestras propias palabras antes
queconlasdeotrosautores.Deberamostenerunestilopropiohechoapartir
demuchos,noeldetaloeldecual.Enefecto,seramuchomsdignodeelogio
norecolectardeaquydeallsinoformarseapartirdeunomismoelsabery
el hablar, segn el ejemplo de ciertos gusanos no mucho ms grandes que
ellas,queproducenlasedadesusentraas.
Enellibrovigsimosegundovuelveatratareltemainsistiendoenlamisma
ideadenocaerenelservilismorespectoalosautoresclsicos;legustala
similitudo, no la identitas y, adems, no una similitudo cualquiera sino una
enlaquesobresalgaantetodolainspiracindeaquelqueescribefrenteala
cegueraolapobrezadeexpresin:
Quidergo?Sumquempriorumsemitam,sednonsemperalienauestigia
sequi iuuet; sum qui aliorum scriptis non furtim sed precario uti uelim in
tempore, sed dum liceat, meis malim; sum quem similitudo delectet, non
identitas, et similitudo ipsa quoque non nimia, in qua sequacis lux ingenii
emineat, non cecitas non paupertas; sum qui satius rear duce caruisse quam
cogiperomniaducemsequi.(fam.22,2,20)
Entonces?Megustaseguirlasendadelosantiguos,peronoirsiempre
detrs de los pasos de otro; no utilizo los escritos ajenos robndoselos, sino
pidindoselos,pero,enlamedidaenquemeesposible,preferirlosmos;me
agrada la imitacin, no la copia exacta, y la propia imitacin que no sea
exagerada,unaenlaquebrilleconluzpropiaeltalentodelimitadorynolas
pocas luces ni la escasez de palabras; prefiero carecer de un gua que verme
obligadoaseguirleentodo.
Cmoreconoceraunhumanista 29
Introduccin
nostriaeremuocant,quiinuultuinqueoculismaximecernitur,similitudinem
illamfacit,questatimuisofilio,patrisinmemoriamnosreducat()Standum
deniqueSenececonsilio,quodanteSenecamFlaccierat,utscribamusscilicet
sicutapesmellificant,nonseruatisfloribussedinfavosuersis,utexmultiset
uariisunumfiat,idquealiudetmelius.(fam.23,19,1113)
Elimitadordebeprocurarqueaquelloqueescribeseasimilar,noigual,
y la semejanza debe ser no como es la imagen respecto de su original, que
cuanto ms semejante ms elogio merece, sino como un hijo respecto a su
padre.Entreellos,aunqueconfrecuenciahayagrandesdiferencias,unacierta
sombra,quelospintoresllamanaire,queseapreciaenelrostroyenlosojos,
es la que da la semejanza, que visto el hijo, inmediatamente nos trae a su
padrealamente()HayqueseguirportantoelconsejodeSneca,queantes
haba sido de Horacio: que escribamos igual que hacen la miel las abejas, no
recogiendo flores sino convirtindolas en miel, de modo que de muchos y
variadoselementossehagaalgounitarioyqueesoseainclusomejor.
Cmoreconoceraunhumanista 30
Introduccin
Quhay,pregunto,queseatantilparacualquierdisciplina,omejor
dichotannecesario,comolosprimerosrudimentosdegramticaenlosquese
basanlosfundamentosdecualquierestudio?
Videtur quod sacra Scriptura non debeat uti metaphoris. Illud enim
quod est proprium infimae doctrinae, non uidetur competere huic scientiae,
quae inter alias tenet locum supremum, ut iam dictum est. Procedere autem
persimilitudinesuariasetrepraesentationes,estpropriumpoeticae,quaeest
infima inter omnes doctrinas. Ergo huiusmodi similitudinibus uti, non est
conuenienshuicscientiae.(s.theol.1a,q.9,a.1,ob.1)
ParecequelaSagradaEscrituranodebehacerusodelasmetforas.No
parecequeloqueresultacaractersticodelsabermsbajotengaquevercon
este estudio de las Escrituras que, como se ha dicho, goza de la ms alta
posicinentrelosdems.Trabajarconsemejanzasyparecidosespropiodela
poesa,queeselmsbajoentretodoslossaberes.Porconsiguiente,noresulta
conveniente para el estudio de las Escrituras servirse de semejanzas de este
tipo.
LasentenciadeSantoTomsparecedefinitoria,perohayqueteneren
cuentaquealolargodetodalaEdadMediasesiguiestudiandolapoesa
clsica,aunquesucultivonofueramayoritario;autorescomoVirgilioysus
glogasyGergicas(enmenormedidalaEneida),Horacio,Estacio,Lucano,
Juvenal, Ovidio y Sneca (los dramas) eran habituales en escuelas y
universidades.Sinembargo,comohemosvistomsarriba,loscomienzosde
esta restauracin potica prctica los debemos buscar en los llamados
prehumanistaspaduanos,especialmenteenlaEcerinisdeMussato,mientras
quesuculminacinseprodujo muyprontoconelpoemapico Aphricade
Petrarca, siguiendo el modelo clsico de la Eneida de Virgilio. Sin duda
Cmoreconoceraunhumanista 31
Introduccin
alguna, el cultivo de la poesa tal y como hacan los antiguos, aunque esta
vez bien en latn bien en vernculo, ser una de las caractersticas ms
acusadasdeloshumanistas,aunque,creemos,enmodoalgunodefinitoria,
puesunhumanistadelatalladePiccolomininodestacprecisamentepor
su capacidad para componer versos; de hecho, aparte de sus poemas
erticos, recogidos bajo el ttulo Cinthia, y la coleccin de Epigrammata,
compuestos todos ellos durante su alocada juventud a imitacin de los
clsicos,novolviacultivarlasMusas.
g) Intersporelgriego:talycomohemosdichomsarriba,desdeaquelprimer
cursodegriegodeManuelCrisolorasenFlorencia,losautores helnicosno
dejarondeinteresaraunbuengrupodehumanistas,notantoporcomponer
en griego, sino ms por la labor filolgica sobre los textos: primero
localizacin de manuscritos, despus fijacin del texto y, por ltimo,
traduccin al latn. Las versiones latinas de Aristteles, hechas entre otros
por Guillermo de Morbeka, fueron sustituidas rpidamente por otras como
laquerealizBrunidelatica.
Ego itaque, cui nec dolendi ratio deest nec ignorantie solamen adest,
uelut in confinio duorum populorum constitutus ac simul ante retroque
prospiciens, hanc non acceptam a patribus querelam ad posteros deferre
uolui.Sedhechactenus;loquaxenimessesoletdolor.(mem.1,19,4)
Aspuesyo,alquenolefaltanmotivosparadolerseniencuentrasolaz
asuignorancia,instaladocomoenlafronteraentredospueblosymirandoala
vezhaciadelanteyhaciaatrs,hequeridodejarparamisdescendienteseste
problemaquenoherecibidodemispadres.Perobastaconesto;eldolorsuele
hacermehablar.
Sindudaesunadelasprincipalesdiferenciasconlosotrosrenacimientos:
muchas de las caractersticas son comunes a todos ellos (la bsqueda de
manuscritos,eltrabajocrticosobreellos,elgustoporlapoesa,etc.),pero
no fueron en ningn momento conscientes de estar cambiando por ello la
Historia ni manifestaron un rechazo evidente por el mundo que dejaban
Cmoreconoceraunhumanista 32
Introduccin
Relacionadoconestafacetaseencuentraelgustodeloshumanistaspor
la fama. Embajadores, secretarios, bigrafos, etc., todos ellos cargos
importantesdentrodelasoligarquasgobernantesenlasciudadesdelnorte
deItalia,obienenlacuriapapaloalserviciodetalocualmonarcaeuropeo.
Petrarcaanhelabalafama,sibiensabaquenoterminabadeencajardentro
de su mentalidad profundamente cristiana; la fama es tan sutil como el
Cmoreconoceraunhumanista 33
Introduccin
AVGVSTINVS:()Scitoigiturfamamnichilessealiudquamsermonemde
aliquouulgatumacsparsumperoramultorum.
FRANCISCVS:Laudoseudiffinitionem,seudescriptionemdicimauis.
AVGVSTINVS:Estigiturflatusquidamatqueaurauolubiliset,quodegrius
feras,flatusesthominumplurimorum()Ettandemquotidianaoccupatione
non contentus, que magna licet temporis impensa, nonnisi presentis eui
famam promittebat, cogitationesque tuas in longinqua transmittens, famam
inter posteros concupisti. Ideoque manum ad maiora iam porrigens, librum
historiarum a rege Romulo in Titum Cesarem, opus immensum temporisque
etlaboriscapacissimum,aggressuses.(secr.3,190)
LamismaideaserepiteenelDeremediis:
GAVDIVM:Scribotamenfamecupidus.
RATIO: Mirum studium de labore uentum querere! Certe ego uentos
optarenauticumputabam.(rem.1,44,2324)
ALEGRA:Escribo,sinembargo,vidodegloria.
RAZN: Admirable afn ese de pretender el viento con tu trabajo! Yo
pensabaque,enrealidad,elquedeseabaelvientoeraelmarinero.
13PETR.fam.1,2,29
14PETR.fam.9,1,2
15PETR.fam.10,6,1
Cmoreconoceraunhumanista 34
Introduccin
anima incluso a las almas grandes); fama ipsa uolatilis ac uaga est16 (la
propiafamaesvoltilyhetrea).
Hasta aqu entonces esta breve descripcin sobre los orgenes del
Humanismo y lo que la crtica moderna considera sus caractersticas principales.
Resta ahora determinar si todos estos aspectos tuvieron su correlato en nuestro
pas y si podemos hablar claramente de Humanismo en Espaa, o ms
concretamente,enlaCastillaenlaquevivinuestroSnchezdeArvalo.
1.3. ElcasodeEspaa
Al igual que ocurri en toda Europa, los principios del Humanismo fueron
llegandopaulatinamentedeItalia,autnticafbricadenuevasideas.Enelcasode
Espaa la cuestin presenta una problemtica triple: en primer lugar, hay que
determinarenqumomentocomenzaronallegarlascorrienteshumansticas;en
segundo,silasituacinsociopolticadenuestropasporaquelsigloXVeralams
adecuada para la recepcin de semejante revolucin cultural y, tercero, cmo se
aceptaron aqu las nuevas ideas, es decir, qu tipo de Humanismo fue el que se
instaurenEspaa.
La respuesta a la primera parte de la cuestin parece estar bastante clara.
SegnDiCamillo(1976:24)nohaypruebasdequeloseruditosespaoles,muchos
de ellos autores eclesisticos, conocieran a los humanistas italianos antes del
conciliodeBasilea(1431)17,porloquepodemosfijarun terminusantequemala
hora de establecer una cronologa bsica de la recepcin del Humanismo en
Espaa,ymsconcretamente,enCastilla.Sinembargosquesabemosquedesde
finalesdelTrecentoelHumanismofuellegandosiquieramodestamente(Coroleu
1998:295)graciasalaexistenciadecontactosanterioresconlaculturaitalianaen
una poca en la que la literatura en lengua castellana vuelve sus ojos hacia la
produccinvernculaitaliana.AestosesumalaeleccincomopapadeBenedicto
XIII (1394), pontfice que se llev consigo a la curia de Avin a numerosos
intelectualesespaoles.
A raz de esos contactos entre eruditos espaoles, como igo Lpez de
MendozaoNuodeGuzmn,ymuyespecialmente,AlfonsodeCartagenayRodrigo
SnchezdeArvalo18,queformabanpartedelaembajadadeJuanIIdeCastillaen
elconciliodeConstanza,despustrasladadoaBasilea,seestableciunafructfera
correspondencia entre ambas orillas del Mediterrneo. Sin duda alguna la
controversia de Cartagena con Bruni a propsito de la traduccin latina de este
ltimo de la tica a Nicmaco de Aristteles supuso el final del supuesto
aislamiento de Espaa respecto al Humanismo floreciente en Italia (Gonzlez
16PETR.fam.22,14,7.
17Abiertoel23dejuliode1431traslaconvocatoriaporpartedeMartnVconlasbulasDumonus
uniuersalisgregisyNupersiquidemcupientes.
18Cf.SANCT.AREV.c.hist.Hisp.4,35[f.160r].
35
Introduccin
19K.Kohut(1982:644)learrebatalaprimacaaCartagenaparaotorgrsela,almenosenelplano
ideolgico,almarqusdeSantillanaporhabersidoelprimeroenconjugarlasarmasconlasletras,
autnticaclaveparapoderentendereldesarrollodelHumanismoenCastilla.
ElcasodeEspaa 36
Introduccin
StudiahumanitatisrarumhabentextraItaliamdomicilium.Scisquidappellem
studia humanitatis. Hoc enim nomine uolunt nostri oratorias et poeticas litteras
designariqueapudLatinoslatepatent,apudaliosplerumqueignote.(epist.1,1,218)
SiguiendolaesteladePiccolomini,paramuchoselsigloXVestmuylejosde
serlapuertadelRenacimientoespaol,apesardefiguraspunterasensumomento
como Alfonso de Cartagena (Gil 1981:22). La situacin no poda ser menos
halagea:mientrasenItaliaelHumanismoyaeralacorrienteculturaldominante,
al menos entre la lite intelectual, en Castilla, ms pendientes de guerras y
enfrentamientosdinsticos,seguamosancladosenunaEdadMediainterminable.
Ni siquiera las clases cultas estaban preparadas para la nueva mentalidad: el
desconocimiento del latn era alarmante mientras el que se enseaba en las
universidades, en especial la de Salamanca, donde estudi Arvalo, era ms una
jerga filosficojurdica propia de la escolstica que una lengua armoniosa
preparadaparalapoesarenacentistaitaliana.Lanoblezaparecamspreocupada
porconseguirhonoresyparticiparencombatesqueleconfirieranelfavordelrey
queporafanarseenlalecturadelosclsicos.Larealidaddelasociedadhispnica
lesobligabaaello:lascontinuasluchasintestinasporelpodernodejabantiempo
paraotracosa;frentealasciudadesestadoitalianas,enEspaasetratabacadavez
msdeafianzarlaautoridaddelreymediantelafuerza.Nosehacanecesario,por
tanto, la figura del humanista que desempeara la tarea de embajador, orador,
historiador, etc. como suceda en las repblicas del norte de Italia. Eneas Silvio
Piccolomini elogiaba, en este sentido, la sabidura de los florentinos que en el
momento de nombrar cancilleres no buscaban a los que destacaran por su
conocimientodelderechoodelasleyessinoaloseruditosconconocimientosde
oratoria;Garin(2004:35)citaeltextodelDeEuropa(54,213),perolaideaaparece
muchomsdesarrolladaenlaHistoriaFriderici:
LaudandimultisinrebusFlorentinisuntatqueinhocnonparum:cancellarios
enim quam doctissimos habere student neque eos, ut plerique alii, quotannis
mutant,uttuncofficiumdimittant,cumceperuntintelligereneque,utTheutoneset
alieplerequegentes,omnescancellarieaptosarbitrantur,quiuelciuilisuelcanonici
iuris periti dicuntur aut quos uocant magistros artium, qui preter garrulam et
loquacem dialecticam nihil aliarum didicere artium, sed eos assumunt, quibus
humanitatis studia et rhetorum precepta notissima sunt, atque eos, si domi non
inueniunt,forisquerunt.(hist.Frid.327)
Debemoselogiaralosflorentinosenmuchosaspectosynopocoenste:se
afananportenerloscancilleresmssabiosynoloscambian,comohacelamayora,
cadaaodemodoqueabandonansufuncincuandohanempezadoadominarlani,
como hacen los alemanes y la mayor parte de los dems pueblos, creen que todos
sonadecuadosparalacancillera,losquesehacenllamarexpertosenderechocivilo
ElcasodeEspaa 37
Introduccin
cannicooesosalosquellamanmaestrosdelasartes,queno hanaprendidonin
gunadesusartesexceptosudialcticacharlatanaylocuaz,sinoquelosseleccionan
de entre los que estn muy familiarizados con los preceptos de la retrica y los
estudioshumansticos,y,sinolosencuentranencasa,losbuscanfuera.
Vemos,portanto,quelasituacinpolticadeEspaa,completamentedistinta
aladeItalia,nopresentabalascondicionesmsadecuadasparalarecepcindelos
studia humanitatis. Aqu habra sido impensable que un gramtico o un orador
pudieran haber escalado puestos dentro de la poltica. La figura que realmente
destac en el organigrama del poder en Espaa fue la de los juristas, conocidos
comoletrados.EnopinindeGil(1981:233)estosjuristasnisupieronniquisieron
acabarconlastradicionesmedievales.Seconvirtieronentoncesenfrenoparalos
humanistas que estaban comenzando tmidamente a surgir, considerados como
merosgramticos,conloqueestoimplicaba,yaqueenlamentalidadmedievalla
gramticanoeramsqueelescalnmsbsicodentrodelaeducacin.Tampoco
pudo darse en Espaa, como sucedi en Italia, una especie de humanismo cvico
dondeseapelabaala uirtusdetodalaciudadana,orgullosadesuciudadestado
frente a las rivales vecinas. Dentro de este esquema s que se haca necesaria la
presenciadeeruditosquedominaranespecialmentelaretricaylaoratoria.Enla
EspaadelXVlaprioridaderaafianzarlaautoridaddelrey,nolasexcelenciasde
supueblo.
Siguiendo a Gil (1981:300), encontramos ms diferencias para explicar el
tardo despertar de nuestro Humanismo: en primer lugar, nuestra sociedad
medievalnoeraurbanasinorural,cerradaensmisma,porloquelasactividades
mercantiles y comerciales apenas estaban desarrolladas20. No haba surgido
entonces una burguesa urbana dinamizadora de toda la sociedad; tampoco, por
tanto,sehizonecesarialapresenciadehumanistasqueapoyaranesaburguesa.En
lasrepblicasitalianas,basadasenelconceptodeciudadestado,porelcontrario,
losgobiernosestabanenmanosdeunaspocasfamiliasquedeformaoligrquica
controlabanelpoderyseveanenlanecesidaddecontar,nosloconembajadores
bienpreparados,sinoconoradoresehistoriadoresquelesjustificaranenelpoder;
en definitiva, la burguesa italiana necesitaba a los humanistas como forma de
representacinsocial(Gil1984:18).Adems,staresultabacasilaencarnacinde
los valores humansticos de trabajo, progreso, saber, etc. por lo que la simbiosis
entreambosfuerpidayfructfera:senecesitaronmutuamente.Porotraparte,la
nobleza espaola, que s habra podido sacar buen partido de los humanistas, no
eratodavasedentariayandabamspendientedelamilicia.ElpropioArvaloen
su Vergel de prncipes argumenta que lo ms destacado que puede hacer un
20 Lase con respecto al comercio y el trato con otros pueblos lo que dej escrito Snchez de
ArvaloenlaSumadelapoltica:Caporlacomunicacincontinuadelostalesestrangerosveeny
participan en sus costumbres y policas, de guisa que o dexan las propias leyes y costumbres
tomandolasnuevasoserebotanyalteranenellas;porquenaturalmentelosomessonavidospor
desseososdeprovarpolicasycosasnuevas,dequevienegraninconvenienteydaoalatalcibdad
yesprincipioycorrupcindeella.(pol.1,9)
ElcasodeEspaa 38
Introduccin
Puesbien,estepanoramatandesoladorqueacabamosdedescribirysobreel
quenohabaduda,haempezadoaresquebrajarseyapresentarciertasfisuraspor
lasquesehacoladoalgodeluz.Porenlazarconloltimoquehemoscomentado,
quelanoblezasloestabainteresadaenlasarmas,hayquedecirquenosiempre
fue as: sabemos ahora de la existencia de bibliotecas privadas de nobles que s
eran aficionados a la lectura y al coleccionismo de libros. El mismo Vergel de
prncipesdeArvalo,apesardesudefensaencarnizadadelamilicia,estdedicado
alreyEnriqueIVdeCastilla,pruebafehacientedesuintersporlasletras;adems,
estescritaencastellanoporque,quizs,elreynosupieralatn.EnlaCompendiosa
historiaArvalodicedel:Estereyextraordinario,comoconvienea losmejores
prncipes, entenda de literatura (Hic excellentissimus rex, ut optimum decet
principem, litteris instructus est)22. Nos quedamos con la aseveracin ut optimum
decet principem, que recoge la idea que estaba tomando forma en el siglo XV
castellano: las letras le convienen a la nobleza tanto como las armas. Del mismo
modo su otra gran obra en castellano, la Suma de la poltica, est escrita a
instancias de un noble, don Pedro de Acua, seor de Dueas y Buenda que,
aunquedesconocieraellatn,manifestabaunclarointerspor unacuestinclave
enesapoca:lafundacindeciudades.Aspues,amedidaque noblesyreyesse
fueron interesando por la cultura, sta se fue desplazando paulatinamente delos
monasterios, donde haba estado recluida en el Medievo, a las cortes reales y
bibliotecasnobles.Todoentoncesapuntabaauncambioenlasociedadcastellana
del siglo XV que ira abonando el terreno para la llegada del Humanismo
procedente de Italia, a pesar de que la mayor parte de los centros de saber se
hallaban todava anclados en las doctrinas escolsticas y as seguiran durante al
menosunsigloms.
LoscambiosculturalesenlaEspaadelXVvinierondelapartemsaltadela
sociedad,unarevolucindesdearriba(Kohut1982:645):delapropiacorona.La
presenciadeunaembajadadeJuanII,reydeCastilla,enelconciliodeBasileafueel
detonante de todo: all figuras de la talla de Cartagena, Arvalo o Palencia
entablaronrelacinconloshumanistasitalianos.Sedebeconsiderar,portanto,al
reyJuanII,comopionero,impulsoreintroductordelhumanismorenacentistaen
Castilla (Gonzlez Roln, Moreno Hernndez & Saquero SurezSomonte
2000:14). Y no hay que extraarse demasiado porque esto sea as, pues debe
tenerseencuentaquePablodeSantaMara,padredeAlfonsodeCartagena,haba
21SANCT.AREV.vergel1,1.
22SANCT.AREV.c.hist.Hisp.4,38(f.166r).
ElcasodeEspaa 39
Introduccin
sidotutordelrey.Yaentresuspropioscontemporneoscirculabalaideadequeel
rey era muy aficionado a las letras, a la oratoria y que incluso conoca el latn.
FernnPrezdeGuzmnescribedeJuanIIdeCastilla:
Plazaleoirlosomesavisadosegraciososenotabamucholoquedellosoa,
saba fablar y entender latn, lea muy bien, plazanle mucho libros e estorias, oa
muydegradolosdiciresrimadoseconocalosviciosdellos,avagrantplacerenoir
palabras alegres e bien apuntadas e aun l mesmo las saba bien decir. (Fernn
Prez de Guzmn [13761460], Generaciones y semblanzas. Don Juan II de Castilla,
Madrid1942,p.121)
Modestius regnum rexit quam felicius ampliauerit sed nec parum est parta
tueri. Cessabat in eo rapacitas, procul erat auaritia: illa opes uastat, hc gloriam.
Dicebat semper male subiectos abundare quam fiscum quia potentissimi regni
princeps pauper esse non poterat. Raro irascebatur; tandem seuiebat. Demum
pauperibus et miseris pius fuit et compatiens nec facile coram eo cuiusquam
principisuelmaiorlegiturliberalitasuelpietasiustiorplurimis.Deniqueuirtutibus
fulsit, quibusdam tamen uiciis non caruit. Credulus enim nimium fuit et
suspectissimus: obtrectatores non tam alto animo despiciebat quam auide audiret.
Nec desunt qui glori eius uulnera inferunt dicentes minus diligentem fore quam
principemexpedituttantreipublicdecuit.(c.hist.Hisp.4,34[f.159v])
Gobernelreinoconmayorprudenciaantesqueampliarloconmayordicha,
peronoespococonservarloconseguido.Laavidezencontrabaenlsufin,lejosde
l la avaricia: aquella devasta las riquezas, sta la gloria. Deca siempre que los
malossbditosabundabancomoeltesoroporqueelprncipedeunreinotanpode
roso no poda ser pobre. Rara vez se enfadaba; al final se exasperaba. Adems fue
piadosoysecompadecadelospobresymenesterososynoesfcilleerdeningn
prncipequetuvieraunagenerosidadmayoroquesupiedadfueramsjustaconla
mayora.Enfin,brillporsusvirtudes,sinembargonocarecidealgunosdefectos.
Fuemuyingenuoydespertabamuchosrecelos:nodespreciabaasuscalumniadores
con tanta fuerza como con avidez los escuchaba. Y no faltan los que arrojan faltas
sobre su gloria diciendo que era menos diligente de lo que corresponde a un
prncipedemodoquenoestuvoalaalturadetangrandegobierno.
Sinembargo,yapesardequenogozaradelasmejorescualidadesparaser
unmonarcacomoseesperabadelenunmomentotanconvulsodelahistoriade
Espaa,stuvo,yesloquemsnosinteresaaqu,unasensibilidadespecialhacia
lasletras,laoratoria,lagramticaylahistoria,todasellasintegrantesdelosstudia
ElcasodeEspaa 40
Introduccin
humanitatis; y no slo disfrutaba de todo esto sino que adems lo promova cual
mecenasdelasletrascastellanas23:
FueJuanIIunprncipecatlicomuypiadosoyentregadoalosoficiosdivinos
yalacontemplacin,asiduodelaoracin,vidodelasenseanzasdelapalabrade
Dios;legustabanmucholasceremoniassagradasdelaiglesia.Adems,seaplicaba
enlasSagradasEscriturasydisciplinasmorales,charlabaamenudoconeruditos,le
encantabanlasdiscusionesalasque meinvita participara menudomercedasu
bondad.Sinembargo,entrelosquediscutanseadheratenazmentealaopininque
mslegustaba,deloquesesegua queloseruditosa menudoopinabancontrasu
propiaopininporadularalreyigualquerecogeVicelioEspartano25delgramtico
FavorinoenlaVidadeAdriano.PuesalreprendercondurezaAdrianoasusamigos
que le censuraban, Favorino, sin razn, era partidario de la opinin del csar en
contradelosgramticos.Dijotrasprovocarunaagradabilsimarisa:Meaconsejis
mal,vosotros,amigos,quenosoportisqueyomecreaqueAdriano,quepuedems
quetodos,esmssabio quetodos,yquerisquediga queseequivocaquientiene
preparadas treinta legiones de clebre fama. Adems tena conocimientos de
historia;destacandoporlaagudezadesuinteligenciasededicabaconmuchogusto
alasSagradasEscriturashastaelpuntodequelamayorpartedelasvecesresultaba
desaconsejable para lo que era conveniente en un rey; se dedicaba a la lectura;
apreciabaaloseruditosylosapoyaba.
Enconsecuencia,quelasociedadcastellanadelXVestuvieratodavaanclada
en la Edad Media parece ser cierto, pero no menos cierto es que este siglo XV s
puedeserconsideradounaantesaladelHumanismo,unaespeciedeprerrenaci
mientoespaol,comolodefiniLidadeMalkiel(1950:549),enelque,ainstan
23MsdetallessobreJuanIIensufacetadeintroductordelHumanismoenCastillapuedenleerse
enGonzlezRoln&SaqueroSurezSomonte(2001:115150).
24 Cf. HIST. AVG. Ael. 15,12: et Fauorinus quidem, cum uerbum eius quondam ab <H>adriano
reprehensumessetatqueillecessisset,arguentibusamicis,quodmalecederetHadrianodeuerbo,
quod idonei auctores usurpassent, risum iocundissimum mouit; ait enim: non recte suadetis,
familiares, qui non patimini me illum doctiorem omnibus credere, qui habet triginta
legiones.FamaecelebrisHadrianustamcupidusfuit.
25ElioEsparciano.
ElcasodeEspaa 41
Introduccin
ciasdelacoronaydelcrculodeeruditosentornoaAlfonsodeCartagena,seinicia
unprofundocambiosocioculturalqueculminarconlaadopcindelamayorparte
de los patrones del Humanismo italiano, aunque con unas caractersticas propias
quelodiferenciarndesumodelooriginario;estesigloXVpreparayhaceposible
la formidable explosin cultural de los dos siglos siguientes (Gonzlez Roln &
SaqueroSurezSomonte1999:581).
ElcasodeEspaa 42
Introduccin
Roln&SaqueroSurezSomonte1999:588).Nuestroshumanistasnoparticiparon
deesaideaderuptura,comohabadefendidoPetrarca,sino,msbienalcontrario,
estaban orgullosos de su pasado ms reciente; por ejemplo, Arvalo, acrrimo
defensordelosvalorespatrios,describeaslagenealogadeJuanIIdeCastilla:
Iohannes II filius Henrici predicti. Incepit regnare anno Domini MCCCCVII. Hic
abAthanarico,primoregeGothorum, LXXXIIrexfuit.APelagiouero,primoregepost
cladem Hispani, XLIIII. Hic princeps ex omni parte nobilissimus fuit nec solum ex
clarissimo Gothorum genere originem traxit sed ex illustri prosapia imperatorum
RomanorumetGrecorumacnobilissimaetsacradomoFranci.(c.hist.Hisp.4,34[f.
143v])
JuanII,hijodelmencionadoEnrique,comenzareinarenelaodelSeorde
1407.Fueel82reydesdeAtanarico,primerreydelosGodos. Sinembargo,desde
Pelayo,primerreytraslaconquistadeEspaa,el44.Esteprncipefuemuynoble
portodasuascendenciapuesnoslotuvosuorigendelilustrsimoabolengodelos
Godossinotambindelailustrefamiliadelosemperadoresromanosygriegosyde
lamuynobleysantacasadeFrancia.
EnestesentidoDiCamillo(1976:130)apuntaqueCartagenanopretendala
restauracindelmundoclsicoparaterminarconladecadenciaculturalypoltica
sinoquequerajustificarhistricayjurdicamentelamonarquacastellana;frente
al concepto de barbarie en Italia, en Espaa los godos representan el inicio de
nuestro desarrollo. Esto tendr una consecuencia fundamental: nuestros
humanistas no se dedicarn a la bsqueda, recuperacin ni restablecimiento
crtico de los textos clsicos. No conocemos el caso deun solo autor espaol que
descubriera un solo manuscrito indito de algn clsico: esta tarea qued
reservada, casi en exclusiva, a los italianos. No obstante, no se puede hablar en
trminos absolutos, ya que Cartagena s que realiz una cierta labor filolgica al
expurgarlasglosasdeltextolatinodelDeofficiisdeCicernantesdeemprendersu
traduccinalcastellano(GmezMoreno1994:60).
ElHumanismocastellanocentrsusesfuerzos,msqueenlafijacindelos
textosclsicospormediodeedicionescrticas,enlatraduccindeesasobras;por
esta razn se habla para Castilla de un Humanismo vernculo (Lawrance
1990:222); en este sentido se considera pieza clave del inicio de Humanismo en
EspaaelprlogoalatraduccindelDeinuentionedeCicernhechaporAlfonso
de Cartagena. Pero esta expresin no hace referencia exclusiva a que nuestros
eruditossededicaransloalatraduccin,sinoqueconellasepretendeexpresar
que gran parte de nuestra produccin humanstica se hizo en vernculo. Varias
pudieron ser las causas: desde la ignorancia del latn de la nobleza, destinataria
muchasvecesdeesasobras,hastalaexaltacindelapropialenguacomoseade
identidad nacional. Esto nos diferenci claramente de los italianos: nuestro
romancecastellanoparecayaestarpreparadoparaserlalenguadecasitodoslos
escritos, mientras nuestros vecinos seguan prefiriendo el latn para las obras de
mayorenvergadura.FrentealaprevalenciadellatnsobreelvernculoenItaliaen
ElcasodeEspaa 43
Introduccin
El propio Cartagena reconoce, en una carta a Bruni, que ignora el griego (Saquero Surez
Somonte & Gonzlez Roln 1991:205). Arvalo tampoco tena conocimiento como se deduce del
malempleodelostrminosgriegosqueaparecenenelSpeculum.
28Lamismaideaseencuentratambinenotrotrabajoanteriordelosmismosautores;cf.Saquero
SurezSomonte&GonzlezRoln(1991:196197).
ElcasodeEspaa 44
Introduccin
2.RODRIGOSNCHEZDEARVALO
2.1.Episcopus,castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica
Prefatio utilis in qua auctoris huius libri uita eiusque studia recoluntur et
tandem admonet ad studia legis diuine potius quam humane et de effectu legum
humanarumetdeordineprocedendiinhoclibro.(spec.pref.,14)29
tilprefacioenelqueserecogenlosestudiosylavidadelautordeestelibro
y al final se aconseja el estudio de la ley de Dios antes que la de los hombres y se
recuerda el resultado de las leyes humanas y el orden que se va a seguir en este
libro.
A pesar de ciertas divergencias en las fuentes30, parece ser que fueron sus
padresHernnSnchezdePalazueloyMaraRodrguezdeArvalo.Losprimeros
rudimentoslosaprendienelconventodelosDominicosdeSantaMaradeNieva,
pequealocalidadsegoviana(fundadaporsupropiopadresegn Toni[1935:31
34])enlaquehabanacidoen1404:
29Citamossegneltextodeestemismotrabajo.
30Estagenealogalaofrece,detallandosusfuentes,Montalvo(1928:3436);cf.Penna(1959: LXXI
LXXV),dondesehaceuncompletorepasoatodaslasconjeturassobresufamilia.
45
Introduccin
Patre itaque uita functo, infantulum me, pia mater ad litterarum studia
destinauit ubi, post prima illa litterarum rudimenta, dialectice et philosophie
laudatis studiis, non quidem ut debui, sed ut ualui, parumper operam dedi. (spec.
pref.,1620)
Trassuprimercontactoconlasletras,penseningresar31enlaUniversidad
deSalamanca,peronofuetansencillo:sudecisinsuscitseriasdiscusionesenel
marcodesufamiliaantelasposicionesdisparesdesumadrey susfamiliares.Su
madre,yaviuda,preferaquesuhijoemprendieselacarreraeclesistica:
Porelcontrario,susfamiliares,quizsmspreocupadosporelprestigiodela
familiayporsusustentomsinmediato,seinclinabanporlosestudiosdederecho
y de letras pues procuran muchos honores a los que los ejercen y les aportan
muchsimo dinero (suis sectatoribus honores comparant, summas amplasque
afferunt diuitias)32. Los argumentos de sus allegados los leemos tambin en el
propioSpeculum:
Quisenim,inquiunt,patrisnomenauttenebitautsuscitabit?Namcumpater
inter illius castri conciues precipuus et populi quoddam caput fuerit, elaborandum
est ut filius patrem imitetur. Deinde, quis generis atque familie honorem tenebit?
quis rursus matri uidue fratrum sororumque pupillorum necessitatibus
compatietur? quis denique totius familie et domus onera supportabit? Quare
suadebantilliutadsecularesmescientiasconferrem.(spec.pref.,2636)
Quinentoncesdecanmantendrorestaurarelnombredesupadre?
Pues,yaquesupadreeraunciudadanoimportanteentrelosdeaquellalocalidad,y
en cierto modo cabeza visible del pueblo, habr que procurar que el hijo imite al
padre. Despus aadan: Quin mantendr el honor de su estirpe y su familia?
Quin se har cargo, adems, de su madre viuda y de las necesidades de sus
hermanos y hermanas pequeos? Quin, en fin, cargar con el peso de toda la
familia y de la casa? Por esta razn, ellos me persuadan de que me dedicara a los
saberesdeestemundo.
31Susbigrafosnoseponendeacuerdosobrelafechaqueoscilaraentre1418y1422.
32SANCT.AREV.spec.pref.,3536.
Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 46
Introduccin
Esprobable,segnestetexto,quesupadreocuparaalgnpuestoimportante
enlalocalidaddeSantaMaradeNieva,quizslaalcalda,dadoqueprobablemente
habrasidosufundador.Estaideaparececonfirmarsegraciasaotraalusinenel
Speculum a la figura de su padre. En el captulo XV, el dedicado a los alcaldes de
ciudades y gobernadores de provincias, se afirma que, al haber elegido su padre
esemododevida,ldebaseguirsuspasos:
Tandem uicta est mater pia, at si uinci pietas non potuit, propinquorum
suasionibus timida satis acquieuit. Decretum est ergo ut eis ipsis studiis uacarem.
Commonebat tamen maternus amor ut, inter humani iuris regulas, diuini
nequaquamessemimmemor.Etlicet,utdicebat,pulchrumadmodumsitdeiustitia
humana agere, necessarium tamen sibi uidebatur diuinam non obliuisci. Addebat
denique quod cum contra ius iniuria fiat, tunc me rectum uerumque iuristam
crederet, si nullam Deo iniuriam inferrem. Quippe tunc optimus legista euaderem
atque preclarus, si sua immortali Deo iura suasque leges immaculato calle
seruassem.(spec.pref.,6779)
EnSalamancapermanecidiezaosdedicadonosloalestudiodelDerecho
sino tambin al de las Sagradas Escrituras y, muy especialmente, a la filosofa
moral (philosophie, presertim moralis), uno de los cinco saberes incluidos en los
studiahumanitatis,poniendoasdemanifiestoqueeljovenArvalo,apesardela
educacin tradicional escolstica que estaba recibiendo en Salamanca, era ya
Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 47
Introduccin
Entonces,trasrecibirlabendicindemimadreycontodolo necesariopara
mis estudios, me dirig a la Universidad de Salamanca, donde me dediqu durante
diezaosalestudiodelasleyes.Meacordaba,sinembargo,deaquelsabioconsejo:
noteolvidesdeloquetehadichotumadre.Algunasveces,amododedescansoen
mediodelaboriosasprcticasdederecho,mededicabaaescondidasalalecturade
lasSagradasEscrituras.Perotambinmeatraaconpasinelencantodelafilosofa,
especialmentelamoral,enlamedidaenquemsalldeloque meentretena,esta
doctrinaconducealaconformacindenuestrascostumbres;sinembargo,consigue
quesalgaalaluz,conmayorplenitudyriqueza,laverdaderainterpretacindetodo
elderechoylasleyesdelhombre.
DespusdelicenciarseenSalamancaobtuvoelttulodedoctor,aunquenose
sabesienestamismaUniversidad33oenRoma34.SutestimonioenelSpeculumno
esenmodoalgunoaclaratorio,aunquelomslgicoserapensarquefueraenla
capital salmantina ya que no dice que, tras la licenciatura, se trasladara a otra
Universidad:
Tandemueroexpletisstudiorumcursibusassuetis,doctoratusinsigniisexstiti,
utinamdignetogatus!(spec.pref.,105107)
Finalmente,unavezqueterminloscursospreceptivos,obtuveelgradode
doctor,ojaldignodelatoga!
Al concluir sus estudios, se produjo una nueva disputa entre su madre, sus
familiaresylmismo,sobrequuitemodus,pordecirloconsuspropiaspalabras,
debainiciar:lavidadelestadotemporaloladelestadoespiritual.Siendofielalos
principios que expone en el Speculum, decidi seguir la carrera eclesistica y en
1431yaseledenominaenlosdocumentosoficialescomoclrigo.
33Keniston(1930:193).
34Laboa(1973:29).
Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 48
Introduccin
Concluidossuaosdeformacin,laprimeraintervencindeimportanciade
SnchezdeArvalolaencontramosenelConciliodeBasilea(14311445).Allse
trat, aunque sin xito, de la unin de la Iglesia latina con la griega, y con otras
orientales,ascomodelproblemadelconciliarismo.ElpropioArvaloresumelos
contenidosdelconcilio:
Quodiemsuumclaudente,electusestinsummaconcordiadominusEugenius
IIII,nationeVenetus,uiriustusetreligiosissimus,quipassusestinpapatuplurimas
persecutiones. Nam tempore suo congregatum est concilium apud Basileam, in
Germania,principaliusproextirpationeheresumhusitarumetreformationemorum
etpaceinpopuloChristianocomponenda.(c.hist.Hisp.4,35[f.160r])
Al acabar sus das [se refiere a Martn V] fue elegido 35 por unanimidad
EugenioIV,naturaldeVenecia,unhombrejustoydegranespiritualidadquesufri
muchsimas persecuciones durante su pontificado. En sus das de pontfice se
organiz un concilio en Basilea, Germania, fundamentalmente para extirpar la
herejadeloshusitas,reformarlascostumbresyrecomponerlapazentreelpueblo
cristiano.
Pues bien, don Rodrigo formaba parte36 en 1434 (aunque parece ser que
estabaenBasileadesde1433),graciasaAlfonsodeCartagena,delacomitivaque
constitua la embajada de Juan II, rey de Castilla. Nuestro obispo menciona en la
Compendiosaavariosdelosintegrantesdelalegacincastellana,mas,porraroque
puedaparecer,noseincluyeasmismo:
AdeandemigitursynodumIohannesrexprdictus,uirdeuotissimusprinceps,
misitsolemnesoratoressuos,uidelicet:AluarumConchensemepiscopum,Alfonsum
Burgensem spectabilem uirum, Iohannes de Silua, postea comitem de Cifuentes, et
quosdamaliosinsignesetdoctosuirosquiproecclesiunitateindefesselaborarunt.
(c.hist.Hisp.4,35[f.160r])
EntonceselmencionadoreyJuan,devotsimoprncipe,enviaestesnodoa
sussolemnesembajadores,asaber:alvaroobispodeCuenca,aAlfonsoobispode
Burgos, respetable varn, a Juan de Silva, despus conde de Cifuentes, y a otros
insignesysabiosvaronesquetrabajaronporlaunidaddelaiglesiaindefensa.
SinembargossabemosporelpropioArvalo(aunqueeslanicavezquelo
reconoceenunodesusescritos)queparticipenesaembajada.Trame(1958:16)
reproduceelfragmento,pertenecientealCommentumsuperbullamPauliIIcontra
GeorgioPodbrady,quetraducimosacontinuacin:
36Luciano(1942:144).
Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 49
Introduccin
presentesenelconciliodeBasileacuandotuvolugarunaimportantedisputaentre
loscatlicosylosbohemios.
Suascensoenelconciliofuerpidoapesardesusilencioyeldeotrasfuentes
de la poca37. En 1436 se le incorpor a una de las comisiones del concilio que
preparaba las sesiones. Slo dos aos ms tarde pas de simple miembro a
presidentedelacomisindeasuntosgenerales;pocosmesesdespusseconvirti
encustodiodeunadelascuatroarcasquecontenanlasllavesdelselloconciliary
fuenombradoescritordebulas(Laboa1973:33).
Suspendido temporalmente el concilio debido a la peste que azotaba la
ciudad,particomomiembrodeunaembajadadeJuanII,presididaporAlfonsode
Cartagena, ante Alberto II. A su regreso obtuvo una canonja en Burgos; al ao
siguiente,1440,elarchidiaconadodeTrevio.
Las sesiones del concilio se reabrieron en 1439 pero no se consigui
solucionarningunodelosproblemasplanteados.Lamayoradelosparticipantes,
entre los que se volva a encontrar don Rodrigo, eran partidarios de la suprema
autoridad del concilio frente al poder temporal del pontfice; ste, Eugenio IV,
debidoaquelasituacinseleescapabaprcticamentedelasmanos,procediala
conclusin del concilio y la apertura, en 1438, de uno nuevo en Ferrara. Los dos
conciliossiguieronparalelamente,pueslosdeBasileanoloconsideraroncerrado
sino que depusieron a Eugenio IV y proclamaron papa, ms tarde considerado
antipapaeinclusoanticristo38,aAmadeodeSaboya,quetomelnombredeFlix
V. Snchez de Arvalo (no as el obispo de Burgos, Alfonso de Cartagena), se
mostr a favor de las teoras conciliaristas (que proclamaban la superioridad del
los padres conciliares sobre cualquier pontfice) a pesar de que en sus obras
posterioresapoyarlaautoridadsupremadelpodertemporaldelpontfice;valgan
comoejemplosuspropiaspalabrasenelSpeculum:
elcontrario,unelogiodelobispodeBurgos,AlfonsodeCartagena.
38Alberigoetal.(2002:565).
Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 50
Introduccin
demostrarsunecesidadyprovecho;enefecto,elencargoesconsiderable,peromi
capacidadespequea;talessugrandezayeminencia,talsuinmensidad,queningn
mortallapodracomprenderoexplicarsatisfactoriamenteynisiquieraimaginar.La
majestadymagnanimidaddelmssantoymseminenteestadode todosaturdea
todointelectohumano,porqueestescrito:Elquebuscalamajestad,caepresadela
gloria.Si,segnaseguraAmbrosio,nosepuedeencontrarenestavidanadasuperior
ni ms excelso que el estado y la dignidad de los simples sacerdotes y de los
preladosindividuales,queporlosdiferenteslugaresdelmundoasumensupartedel
cuidadodelaIglesia,quhabrquepensardelsumopontfice,quehaceenlatierra
lasvecesdelDiosverdaderoyhasidoelegidoparaalcanzarlaplenituddelestadoen
eltronoapostlicoyenlacumbredetodadignidad?
ElConciliodeFerrara,porsuparte,tuvoquesertrasladadoaFlorencia,de
nuevo, por la peste. En estas nuevas sesiones Eugenio IV declar herticas todas
lasverdadesdefeaprobadasenBasileayexcomulgalantipapaFlixV:
HacetiempoquenosdimoscuentadelaimpiedaddelosreunidosenBasilea;
en efecto intuamos que el concilio de Basilea terminara por convertirse en una
tiranaenlamedidaenquemuchos,inclusolosdegradoinferior,seveanobligados
airyestarpresentessegnelcaprichodeunafaccindominante,enlamedidaen
39DecretumconciliiFlorentini(4sept.1439);seguimoslaedicindeAlberigoetal.(2002:529).
405denoviembrede1439.
41Alberigoetal.(2002:529)
Episcopus,castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 51
Introduccin
que los votos y las decisiones se obtenan por medio de extorsiones de diversos
tipos,otroseranengaadosconmentirasyfraudes;enlamedidaenquecasitodo
cedi a las conspiraciones, las conjuras, los monopolios y los concilibulos y se
buscabaprolongarelconciliosinfinporlaambicindelpapado.
Estas palabras del pontfice dolido con el concilio de Basilea, dichas en las
sesionesdeFlorenciaen1439,nospuedenayudaraentenderlaposicinquetom
Arvalo; a juzgar por ellas, don Rodrigo, pudo caer, quizs, en alguno de los
engaosyfraudesquemencionaelpapayverserehndeesoscrculosdepoderde
modoquenolequedasemsopcinquetomarparteenaquellamascaradaquefue
laeleccindeFlixV.
Quamerectionemcatholiciregesetprincipesnonreceperunt,prsertimidem
Iohannes,rexCastell,quiproueritateethonoreetauctoritateRomanecclesiet
eiusdemEugeniiiustitiaetinnocentia,misitmeRodericum,episcopumPalentinum,
tunc in minoribus agentem oratorem suum, [160v] ad imperatorem Fredericum et
plurimosregesetprincipesubimagnedisputationesetaltercationesinteruenerunt,
etibidemmanenslibrumedidiuidelicetDialogumdeauctoritateRomanipontificis
etiterum aliumlibrumintitulatumDeremedioscismatis,dequibusmateriislatius
tangoinlibroDefensoriiecclesinuperanobiseditoiussusanctissimidominiPauli
II pontificis maximi. Prfuit autem idem Eugenius annis XVI. Quo mortuo fuit
assumptus Nicolaus V natione Ianuensis qui annis VIII prfuit. Obiit autem eo anno
quodictusIohannesrexCastell.(c.hist.Hisp.4,35[f.160rv])
426demarzode1447.
431455.
Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 52
Introduccin
MurientoncesenlapocadelpropioEnriqueelpapaNicolsVylesucedi
Calisto III, natural de Espaa, del reino de Valencia. Perteneci este pontfice a la
nobleza, a la casa que llamaban Borja. Fue un jurista preparadsimo, frvido
defensordelacruzadacontralosturcos:habraemprendidomuchsimasaccionessi
nolehubieranfaltadolosdas.Ocuplactedracasicuatroaos.
VndeNicolao VRomanopontificeuitafunctoetillicoflicissimerecordationis
Calisto III ad pontificatum electo, decreuit sanct Roman ecclesi debitam
impenderereuerentiametmeRodericumepiscopumPalentinum,eiusconsiliarium,
tunc decanum Hispalensem, suum oratorem Romam misit, eidem summo pontifici,
Cristi uicario, obedientiam exhibitus, imitatus Samuelem, qui primo obtulit Deo
sacrificium oblationis et obedienti uictimas et securus perrexit ad bellum contra
Philisteos.(c.hist.Hisp.4,36[f.162r])
Porello,fallecidoelpapaNicolsVyportantoelegidocomopontficeCalisto
III,defelizmemoria,[EnriqueIV]decretquelasantaiglesiadeRomasemerecael
debido respeto y me envo a m, Rodrigo obispo de Palencia, consejero suyo, por
aquel entonces den de Sevilla, como embajador en seal de obediencia al propio
sumopontfice,vicariodeCristo,imitandoaSamuelquefueelprimeroenofrecerun
sacrificio de oblacin y vctimas de obediencia y continu seguro su camino a la
guerracontralosFilisteos.
NocesArvaloconlamuertedeCalistoIIIensusfuncionesdeembajador,
yaquevolviapresentarlascredencialesdelreycastellanoalnuevopontficecon
el que tuvo la ocasin de trabajar, Eneas Silvio Piccolomini, Po II, orator
disertissimus,enpalabrasdedonRodrigo:
Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 53
Introduccin
Yomismo,poraquelentoncesobispodeOviedo,porordendelmencionado
Enrique, rey de Castilla, y en nombre de su reino prest la lgica, debida y
acostumbradareverenciayobedienciaanteestepontfice.
PeronoslotratasuntosoficialesconPiccolomini,sinoquelesllegaunir
una buena amistad. Prueba de ello es que el propio papa le entregaba a Arvalo,
por aquel entonces referendario44, los borradores de sus obras para que le
comentarasuopininantesdedarlesformadefinitiva:
Hic pontifex dum esset in papatu inter ingentem negociorum molem studio
aliqua orula uaccabat historiamque refertissimam et aliqua opuscula prclara
ingentique elegantia descripsit eaque mihi suo referendario antequam edita forent
communicaredignatusest.(c.hist.Hisp.4,40[f.170r])
Esta buena relacin explica que Arvalo fuera el nico que acompaara al
papa Piccolomini en el momento de su muerte, en medio de la desolacin ms
absolutaantelafaltadeapoyosalacruzadaquehabaorganizado:
N.delRe(1995:893895)paramsdetallessobreestepuesto.PareceserqueArvaloocupeste
cargo casi hasta el final de sus das; l mismo en el Speculum afirma que es de urbe fidelissimus
castellanus et referendarius (spec. prol., 78); en el prlogo de la c. hist. Hisp., por el contrario, no
mencionaestettulo(f.14r).
Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 54
Introduccin
Arvalo,queacabarasiendocasimanoderechadelpontfice,nosofreceun
retrato del mismo muy positivo teniendo en cuenta que lo escribe en vida del
propioPabloII:
Virtuteprstantissimusdeniqueclementissimusetomniumindulgentissimus,
ad pacem denique pronus, nam Italiam dissidiis plurimis incensam summa cum
industriabispaccauit.(c.hist.Hisp.4,40[f.170v])
Descatabaespecialmenteporsuvirtudyporsuclemenciaaltiempoqueera
el ms indulgente de todos, partidario adems de la paz pues pacific con
muchsimo trabajo en dos ocasiones Italia, consumida por infinidad de
insurrecciones.
Dejandoparamsadelanteladisquisicinsobreelpresuntoantihumanismo
delpontficeysusposiblesconsecuenciasliterariasparadonRodrigo,deloqueno
cabedudaesqueconelpontficevenecianoseiniciaparanuestroautorlaetapa
msfecundadesuvidaliterariamentehablando(puescomponesusmejoresobras,
el Speculum, el De pace et bello y la Historia Hispanica) y tambin la de mayor
cmulo de poder: nada ms subir al trono Pablo II, nombr a don Rodrigo
4530deagostode1464.Ocuplactedrahasta1471.
Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 55
Introduccin
Estepontficeextraordinariamentedichoso,eneldaenqueasumilacima
delsumopontificadoporconsensodelsacrocolegio,menombram,indignopero
fiel, alcaide del castillo de SantAngelo en Roma gracias a una especial confianza:
confienmibuenafelasposesionesylostesorosdelaiglesiadeRoma.
Entre todas las formas de esta vida mortal, hay que pensar que no hay una
msdifcil,llenadecalamidadesymiserable,sisecumplecorrectamente,quelade
los que vigilan las ciudades, los campamentos o las fortalezas; lo digo porque yo
mismolahepadecido.
Engenerallospadecimientosdelosalcaidessonimportantes,comofaltade
comida,bebidaosueo;sinembargo,paraArvalopocascosassonpeoresquela
falta de los seres queridos, la alegra de su conversacin y, en definitiva, la
tranquilidad:
Deniquecastellanietquiarcesrectecustodiuntomnisuntquietepriuati,quo
nichil est uita dulcius, comuni uidelicet amicorum et ceterorum conuersatione
remoti(...)Nulladies,nullanox,nullahorasecuraillisest.(cast.1,2)48
(1967:285).
47CitamossegnlatranscripcindelMs.Vat.4881ff.CXVICXXXIIIqueofreceLaboa(1967:314315).
48Laboa(1967:315).
Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 56
Introduccin
Durante el reinado de Pablo II, don Rodrigo cambi por tres veces de
dicesis. En 1465 fue trasladado a Zamora, dejando Oviedo; en 1467 cambi
ZamoraporCalahorra,yen1469sehizocargodesultimasede,ladePalencia,
aunquenovisitnuncaningunadeellas:
Enloscomienzosdesupontificadopurglacuriaromanadetodopecadode
simonayextorsin,yreformatodoslosoficialesytrabajadoresdelacuriaytuvo
unacasallenadehombresescrupulosamentelimpiosyhonrados.
Lasquejasdelosabreviadoresnotardaron,enespeciallasdeBartolomeodei
Sacchi, ms conocido como Platina, que en tiempos del papa Piccolomini haba
pagado una importante cantidad de dinero por un puesto en el cuerpo de
Abreviadores. Pablo II no le devolvi nada de este dinero y adems hizo que sus
huesosacabaranenelcastilloprisindeSantAngelo(anteshabaestadopresoen
el palacio de San Marcos) ante la continua insistencia de Platina que le peda
explicaciones sobre su actuacin, llegando incluso a amenazarle con la
convocatoriadeunconcilio.El propioPlatinaescribiasen suDeuitaChristiac
49SobrelahistoriadelColegiodeAbreviadores,cf.N.delRe(1995:1314).
Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 57
Introduccin
omniumpontificum,obraenlaquepudollevaracabosuvendettapersonalcontra
PabloII:
Los expulsados y afectados por tan inmensa injusticia iremos por todas las
cortes de reyes y prncipes y les exhortaremos a que convoquen un concilio en el
queteveasespecialmenteobligadoarendircuentasdeporqu noshasdespojado
deloqueposeamosdemodolegtimo.Trasleerlacarta,Platinafueacusadodelesa
majestad,encarcelado,atadocongrilletes.
Aesteasuntosesumlasospechadequeungrupodeeruditos,entrelosque
se encontraban algunos de los abreviadores destituidos y varios miembros de la
Academia Romana, tramaban una conjura aprovechando los fastos de la
celebracin de los carnavales de 1468. La acusacin fue de lesa majestad, es
decir, intentar dar un sangriento golpe al Estado instaurando un gobierno
republicanotraslaeliminacindelPapaydelColegioCardenalicio,ydeotrasdos
acusacionescomplementarias,laprimeradecarcterpersonal,ladeserherejese
inmorales,lasegundacolectiva,dirigidacontralaAcademiacomofocoirradiador
de una enseanza generadora de irreligiosidad, laicismo, hedonismo y
escepticismo, contrarios a la moral cristiana (Gonzlez Roln, Baos Baos &
LpezFonseca2008:2021).Sinembargo,segnTrame(1958:173)lafaltadeuna
evidencia que explique un entramado serio que d sustento a una conjura y las
relativamentelivianaspenas(lamayoraunao,sloAgustnMaffeiestuvotres)
hacen sospechar que el papa les condenara slo por su insolent and
contemptuousattitudetowardhimaltiempoqueaprovechabaparadarejemplo
conellos.Butler(1922:811)yZabughin(1909:168)vieronenlamedidatomada
porelpapaslounaformademantenerelordenenRoma.Desdeluego,dehaberse
confirmadoelintentodesublevacinelcastigohabrasido,sinduda,lamuerte,tal
ycomohabahechoNicolsVconStefanoPorcari.DAmico(1991:93)afirma,sin
embargo,quethereweresomebasisforthechargeofsodomy,introduciendoas
un nuevo elemento de sospecha sobre algunos de los humanistas. De hecho,
Pomponio Leto ya haba estado en prisin en Venecia acusado de relaciones
homosexualesconalgunodesuspupilos.
Encualquiercaso,lociertoesqueloshumanistasalfinalsalieronsincargo
alguno, no sabemos si por la imposibilidad de demostrarlos, o porque realmente
nohubomsquerumoresinfundadosqueelpontfice,desconfiadopornaturaleza,
pudohabermagnificado.
50CitamosporlaedicindeTreviso1485.
Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 58
Introduccin
EstosltimosaosdeArvaloestuvieronmarcadosporlaconjuraromanay
porsucargodealcaide,poniendoasfinasusazarososviajescomodiplomtico.Se
dedic msanalaescritura:aestapocapertenecenel Speculum(1468), el De
pace et bello (1468), escrito mientras dur el encarcelamiento de Platina, y la
CompendiosahistoriaHispanica(1470)pormandatodeEnriqueIV.
DelamuertedeSnchezdeArvalopocosesabe.Deacuerdoconlainscrip
cin de su monumento funerario, tuvo lugar el 4 de octubre de 1470, provocada
posiblementeporunaenfermedadquedejversussntomasslounospocosdas
antes.SusrestosreposaronenSantaMaradeMontserratenRoma,conocidacomo
laIglesiadelosEspaoles,dondeahoranoquedamsquesulpidafuneraria.
2.2.FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad
lareformadePabloVIen1964suconstitucinhacambiadobastante,enespecialporlaeliminacin
demultituddecargosqueeranconsideradosanacrnicos;cf.N.delRe(1995:480481).
52PICCOL.uir.,dePetroBarbo:cardinalideColumnaadmodumfamiliaris.
59
Introduccin
Algunosalegarn,sinduda,queloscaptulosdellibrosegundodelSpeculum
dedicados a la curia podran atacar directamente la mano que le daba de comer;
sinembargo,nadamslejosdelarealidad.Nosonmsquelosintentosdecambio
y progreso (ambas caractersticas del Humanismo) de alguien que conoca muy
bienlosentresijosdelaIglesiayque,quizspremonitoriamente,tuvolaintuicin
dequesinoseproducaunaprofundocambioenelsenomismodelaIglesia,sta
acabara siendo atacada y, en consecuencia, fragmentada, como al final termin
sucediendo.
NonoscabedudadequeArvaloeraunhombredesutiempo:habaestado
en la corte ms avanzada intelectualmente, la de Juan II, haba sido discpulo de
53Cf.N.delRe(1995:1314).
FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad 60
Introduccin
55TomamoslacitadeRundle(2004:177).
FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad 61
Introduccin
56Cf.2.1.Episcopus,castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica,pp.4559.
FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad 62
Introduccin
studiis litterarum uersari paterentur. Satis esse si legere aut scribere didicissent.
(pont.f.136v)
Odiabaydestruadetalmodolosestudiosdehumanidadesque sereferaa
susestudiososdeunasolaforma:herejes.Porestemotivoexhortabaalosromanos
a que no dejaran que sus hijos le dedicaran demasiado tiempo a los estudios
literarios.Yaerasuficienteconqueaprendieranaleeroaescribir.
Para confirmar la palabras de Platina, L. von Pastor public dos cartas que
corroboraban sin paliativos lo dicho por el humanista. Ambas estn fechadas en
1468durantelosmesesenlosquesedescubrilasupuestaconjura:
ComenzS.StaaddamnaremoltoquestistudiidehumanitdicendoqueseDio
gliprestavavita,volevaprovidereadduecose:lunachenonfosselicitostudiarein
queste vane historie et poesia perche sono piene de heresie et maledictione (...)
DatumRomaeult.Februarii,146857.
Il papa ha prohibito a tutti li maestri de scole che non vole S. Sta che legano
poeti per la heresia era intrata in certi che se delectavano de questi poeti. Dat.
Romae,XVIMartii,1468.
A pesar del encono de Platina con Pablo II, todo apunta a que sus
afirmaciones eran ciertas. Lo ms probable es que esa indiferencia que
mencionbamos antes hacia la cultura se tornara en odio debido a que se haba
dado cuenta de que, supuestamente, estos hombres de letras podan poner en
peligrosupoderalfrentedelaIglesia.Quizs,msquedeodio,podramoshablar
demiedo:elpapavenecianocomprendien1468quelaculturasignificabapoder,
deahquepromovieralaignoranciaentresupueblo.
Aslascosas,steeraaproximadamenteelpanoramaculturalenelquetuvo
quedesenvolverseSnchezdeArvalo,miembrodelafamiliadePabloII.Creemos
que alsegovianono lequedotra solucinquesumarseaesta corrienteiniciada
porelveneciano.EnestesentidoLaboa(1973:315)recogedosfragmentosdelDe
remediis afflicte ecclesie, de 1469, por tanto posteriores a las decisiones anti
humansticasdelpapa,dondepareceseguirapiesjuntillassusdictados:
EssetigitursaluberrimumremediumutSedesApostolicaseuerissimeinhibeat
ne iuuenes in teneris annis passim his gentilium et poetarum libris et fictionibus
inhereant (f.134v) (...) Presertim non parum fideles oberrant nec mediocriter
ecclesialediturcumconspicitpuerosetiuuenesquiintenerisannisimbuendierant
in lege Domini preceptis eius ac sacris scripturis et canonicis libris omissis ad
fabulasconuertiquipoeticasfictionesetlibrosgentiliumcontinuoperlegunt.(rem.
f.135v)
57Cf.Pastor(1923:62y490491);GonzlezRoln,BaosBaos&LpezFonseca(2008:22y26).
FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad 63
Introduccin
y los libros paganos (...) Sera entonces una solucin muy provechosa que la Sede
Apostlica ejerciera su autoridad seversimamente para que los adolescentes no
estuvierandurantesuaosdejuventudpegadosaloslibrosdeautorespaganosyde
poetasascomoasusinvenciones.
Ahora bien, la opinin de nuestro autor hacia los studia humanitatis no fue
siemprelamisma.En1453,siendoarcedianodeTrevio,duranteelpontificadode
NicolsV,paradigmadepapahumanista,escribiuntratadopedaggico(muestra
ya por s misma de ciertos intereses humansticos, aunque no est a la altura
intelectual de otros como el de Piccolomini), De arte, disciplina et modo alendi et
erudiendi filios, pueros et iuuenes, en el que narra la alegra con la que Alfonso
Gonzlez de la Hoz, su destinatario, vio su biblioteca y se alegr de haber
encontradoalgunosvolmenesrelacionadosconlosstudiahumanitatis,lafilosofa
moralylaelocuencia:
Unaomstarde,afinalesde1454oprincipiosde1455,compusolaSuma
delapoltica,uncompendiotericodeloqueentendaArvaloquedebadeserla
ciudadideal.Puesbien,dentrodelentramadodeesarepblica,trminoconelque
serefierealaciudad,aborda,siguiendoaAristteles,eltemadelentretenimiento
delosciudadanos.Yenestepuntonoslorecomiendalacazayelmontesinoque
argumentaquelosgobernantesdebenproporcionarasusciudadanos,entreotras
cosas, poetas, aseveracin que contrasta con la prohibicin de estudiarlos que,
como hemos visto, aos ms tarde har pblica Pablo II y Arvalo terminar
sancionando:
Por ende es conueniente a todo buen poltico proueer en estas cosas dando
orden cmo los cibdadanos ayan moderadas delectaciones sensibles de juegos e
solazestempradamente,ordenandoqueloscibdadanosayandisposicindebosques
etrminosaptosparacaaymonte,teniendootrosenlacibdadmaestrosdeprosas
efamososcantoresparadelectablearmonia,epoetaseotrosministros,ordenando
aunciertasrepresentacionesejuegospublicosendassennalados.(pol.1,10)
Enconsecuencia,creemosquelasubordinacindeArvaloaPabloIIlellev
aunafidelidadtanabsolutaqueprovoc,encombinacinconotrosaspectos,que
los atisbos de humanismo que parecan aflorar en sus obras no terminaran de
58Cf.RuizVila&CalvoFernndez(2000:50)paraeltextolatinoylatraduccin.
FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad 64
Introduccin
PeroyaelpropioArvalosehabaencargadodedejarconstanciaporescrito
de esa servidumbre hacia el pontfice. En su tratado De castellanis et custodibus
arcium habla en repetidas ocasiones de la fides exigida al alcaide del castillo de
SantAngelo:
Poresaraznenlaeleccindelgeneraloalcaide,comodice Egesipo,nose
debe buscar nica y exclusivamente la nobleza de sangre o el aspecto fsico, sino
tambin la inteligencia y la fidelidad, como tampoco la fuerza bruta para hacer la
guerracomoelconjuntodesudisciplina(...)Sehadeelegir,aspues,paraelegiry
proteger las ciudades, para vigilar las fortalezas, un hombre de suma inteligencia,
trabajador,fieleignorantedelasmencionadasartesyhayquetenercuidadodeque
noseacruel,impooinsolenteynoestvidosinodegloria,ymejordelavictoria,
antesquepreocupadoporsugananciayprovecho.Entreotrascosas,selesexige,en
efecto,justiciayfidelidad.Aspues,eljansealcaidesqueseanfieles,amantesdesu
trabajo, adems de valientes y que sean especialmente capaces de soportar el
sufrimientoylainedia.
2.3.Catlogogeneraldeobras
escritas en castellano (pp. 148153) y Obras escritas en latn (pp. 153215), donde hace una
brevedescripcindecadaunadelasobrasdeArvalo,incluidossermones,dicursosycartas.
65
Introduccin
respectaalaproduccindesusltimosaosmientrasfuealcaidedeSantAngelo,
cargo que le fue concedido en 1464. La relacin hecha por el propio obispo dice
as:
Verum cum iussu su sanctitatis pluribus annis castri prfati sancti Angeli
curametadministrationem[171r]gererem,ubisatisociisupereratdeeiusdemsu
beatissime mandato ad gloriam omnipotentis Dei et ecclesi Dei exaltationem et
decorem ac ueritatis dilucidationem, nonnulla opuscula inculto rudique eloquio
edidi.PrimolibrummagniuoluminisdictumDefensoriumstatusecclesiasticicontra
querulos, emulos et detractores prelatorum et clericorum, diuisum in decem
tractatus. Iter librum De paupertate Cristi et apostolorum et An Cristus et apostoli
mendicaruntetquosensudicipotesteosmendicasse.Ibideniquededuciturprlatos
et clericos modernos non deuiare a uita apostolica licet obtineant propria,
possessionesetprebendasdistinctasetquamquamsegregatimin domibuspropriis
habitent. Nihilominus eos uitam communem a sanctis patribus institutam ducere
censendos fore. Rursus iussu eiusdem pontificis edidi librum ubi agitur An sine
peccatofideleslicitefugiantalocisubiseuitpestis.ItemlibrumDemonarchiaorbis
in quo ostenditur apud Romanum pontificem residere ueram orbis monarchiam;
demum in eodem libro in secunda parte deducitur reges Hispani et Franci non
fore imperatori subditos. Agitur etiam per quem, quando et quomodo reges
delinquentespuniripossunt.ItemlibrumDefensoriumistiuslibrimonarchicontra
quosdamdetractoressupereisdemetaliisutilibusmateriis.ItemlibrumApparatus
siuecommentisuperbullacruciateindicteperpapamPiumcontraperfidosTurcos.
Item librum Super commento bull depositionis regis Bohemi per sanctissimum
dominum Paulum secundum publicate. Item librum De remediis afflicte ecclesie
militantis in quo adhibentur remedia contra omnes persecutiones quas ecclesia ab
exteris et domesticis paratur. Item librum dictum Speculum uite humane de
prosperisetaduersis,dulcibusetamarisomnium[171v]uitmortalistaminstatu
spirituali quam temporali. Item librum De regno diuidendo et quando
promogenitura sit licita. Item librum De eruditione puerorum. Item librum
Confutatorium secte et superstitionis Machometi et quorundam errorum
contentorum in quibusdam epistolis per quendam eloquentem oratorem missis
perfido Turco. Item librum Dialogi de auctoritate Romani pontificis et generalium
conciliorumetdepenasubtrahentiumobedientiamasedeapostolicaetderemediis
scismatum.Itemplurimosaliostractatusetepistolas.Qusiquidemopusculaeidem
sanctissimopontificipromaiorepartededicatasuntetsubilliusgloriosoeteterno
nominepotiusquamstudioetingeniomeoconquiescunt.Necmesolumsedutalter
Esdras uel rex Ptolomeus plures doctissimos et studiosos uiros ad scribendum
inuitat.(c.hist.Hisp.4,40[ff.170v171v])
Sinembargoalllevaracabolaadministracinyelcuidadodelmencionado
castillodeSantAngelodurantemuchsimosaosporordendeSuSantidad,cuando
mequedabasuficientetiempodelmandatodesubeatitudparagloriadeDiosomni
potente y exaltacin y honra de la iglesia de Dios y dilucidacin de la verdad,
publiqualgunasobrasconmiestilopocotrabajadoyrudo.Enprimerlugarunlibro
degranvolumentituladoDefensadelestadoeclesisticocontralosquesequejande
ella,losquelaenvidianycontralosdetractoresdeprelados yclrigos,divididoen
dieztratados.TambinunlibrosobreLapobrezadeCristoylosapstolesySiCristoy
losapstolesmendigaronyenqusentidosepuededecirqueellosmendigaran.All
sededucequelospreladosylosclrigoscontemporneosnosepuedendesviardela
vida de los apstoles aunque tengan cosas propias, propiedades y diferentes pre
bendas y aunque vivan separados en su propia casa, a pesar de que se cree que
debenllevarunavidacomninstituidaporlossantospadres.Tambinpormandato
Introduccin
desusantidadpubliquunlibrodondesetrataSilosfielespuedenhuirsinpecadode
los lugares donde se extiende la peste; tambin un libro sobre La monarqua del
mundoenelqueseexponequeesenelpontficedeRomadonderesidelaautntica
monarquadelmundo;ademsenestemismolibro,enlasegundaparte,sededuce
quelosreyesdeEspaayFrancianosonsbditosdelemperador.Setratatambin
porquin,cundoycmosepuedecastigaralosreyesquehandelinquido.Tambin
el libro Defensa de ese libro de la monarqua contra algunos detractores acerca de
estos y otros temas provechosos. Tambin el libro Aparato o comentario sobre la
buladelacruzadadeclaradaporelpapaPocontralosmalvadosturcos.Tambinel
libroSobreelcomentarioalabuladeladeposicindelreydeBohemia,publicadapor
elsantsimoseorPabloII.TambinellibroLosremediosdelaafligidaiglesiamili
tanteenelquesepresentanremedioscontratodaslaspersecucionestantointernas
comoexternasdelasquesetienequeprevenirlaIglesia.Tambinellibrotitulado
Espejodelavidahumanasobrelosaspectospositivosynegativos,loagradableylo
desagradable de toda vida mortal, tanto del estado espiritual como del temporal.
TambinellibroLadivisindelreinoycundoeslcitalaprimogenitura.Tambinel
libroLaeducacindelosnios.TambinellibroRefutacindelasectaysupersticin
de Mahoma y de ciertos errores contenidos en algunas cartas enviadas al malvado
turcoporunoradorelocuente.TambinellibroDilogosobrelaautoridaddelpont
ficedeRomaydelosconciliosgeneralesysobreelcastigodelosqueseapartandela
autoridad de la Sede Apostlica y remedios contra los cismas. Tambin muchsimos
otros tratados y cartas. Estas obras estn dedicadas en su mayor parte al Su
Santidad y descansan sobre su glorioso y eterno nombre ms que mi trabajo e
inteligencia.Ynomeinvitaaescribiramsolo,sinoquecomounsegundoEsdraso
reyPtolomeolohaceconmuchsimoshombresmuysabiosytrabajadores.
Dialogusderemediisschismatis(14401442)
Dequestionibushortolanis(14431447)
ContratrespropositionesconciliiBasiliensis(14471448)
Breuistractatusdearte,disciplinaetmodoalendieterudiendifilios,pueroset
iuuenes(Deeruditionepuerorum)(1453)61
Sumadepoltica(14541455).
Vergeldeprncipes(14561457).
Tractatus de expedientia, utilitate et congruentia congregationis concilii
generalis(14601464)
Tractatusadquemdamuenerandumreligiosumcarthusiensem(14611464)
Breuis tractatus an mysterium Trinitatis probari possit naturali et humana
ratione(1462)
LibellusdesituetdescriptioneHispanie(1463)
61ApesardequeArvalolocitaentrelasobrasescritasenRoma,estetratadofueescritodurante
suestanciaenEspaaen1453;probablementeensutiempodeasuetoenelcastillodeSantAngelo
realizaraunanuevacopiaenunsoportemsduradero;cf.RuizVila&CalvoFernndez(2000:45).
Catlogogeneraldeobras 67
Introduccin
62Laprimeradenominacinapareceenc.hist.Hisp.4,35(f.160v);lasegundaen4,40(f.171v).
Catlogogeneraldeobras 68
Introduccin
3.ELSPECVLVMVITEHVMANE
3.1.Descripcin,finalidadycontenido
Escritoprobablementeen1467ypublicadoalaosiguienteporlaimprenta,
recinllegadaaRoma,elSpeculumconstadelassiguientespartes:unprlogo,en
elqueseincluyeuna prefatiodendolebiogrfica,comohemosvisto,una tabula
capitulorum, dos libros de 43 y 30 captulos cada uno y un repertorium
alphabeticum.
Comenzaremosporelttulo.PorquSpeculum?Esrazonablepensarquela
obraseinsertaenlatradicinmedievaldelosllamadosespejos,obrasdecarcter
enciclopdico compuestas con fines educativos que pretendan servir de modelo
ejemplarizante. Don Rodrigo justifica en el prlogo su ttulo ofrecindonos la
comparacinconunespejorealenelquecadaunopuedaversereflejadodemodo
que sea consciente de sus propios errores, as como de los ajenos y, en
consecuencia,puedacorregirlos:
Eritque eius libri titulus Speculum uite humane. Nam ueluti in materiali
speculo unusquisque, non modo sua, sed et aliorum, intuetur aut pulchra aut
deformia et quid commendandum quidue emendandum sit, sic in hoc opusculo,
tanquam in limpidissimo speculo, liquido conspiciet dulcia et amara, recta aut
deformiacuiusuisstatusetartistotiushumaneuite.Quofietutapertissimeagnoscat
quid in seipso ac uita et sorte sua et demum ceterorum mortalium laudandum,
sequendumsiuereprehendendumetcorrigendumsit.(spec.prol.,6878)
El ttulo de este libro ser Espejo de la vida humana. Pues igual que en un
espejodeverdadcadaunopuedeverloqueeshermosoyloquecarecedebelleza,
tanto propio como ajeno, lo recomendable o lo que hay que corregir, del mismo
modo en esta obra, como si se tratara de un espejo absolutamente ntido, podr
contemplarloagradableylodesagradable,loqueesrazonableyloqueesirreflexivo
decualquierestadoyoficiodetodavidahumana.Deloquesepodrdeducirqueva
a conocer con absoluta evidencia lo que resulta digno de elogio, lo que tiene que
seguirobienloquetienequecensurarycorregirdesmismo,ascomodesuviday
desudestinoy,ensuma,delosdemsmortales.
Venitigitursepeinmentem,beatissimepateretpontifexmaxime,quamuaria
quamque diuersa sunt cunctorum hominum studia, uarie artes, uaria officia, uaria
deniqueuiuendigenera,adeoutanxiusdubiusquesitplerumquehominibusuitesue
modus.Dubiainhocseculouiuendisors,necsatiseligerepossintquodtandemuite
studium,quamuiuendiformulamsecuriusassequantur.(spec.prol.,3845)
69
Introduccin
Elmotivodelacorrectaeleccin,recteeligendiratio63,esuntemaporelque
Arvaloyahabamanifestadociertointers.Elcriterioparaelegirconsuficientes
garantas(satiseligere)sebasaenelprincipiosegnelcualcadaindividuotiene
que elegir aquello para lo que ha sido mejor dotado por naturaleza. Qu mejor
manera, entonces, para poder elegir, que tener al alcance de la mano una obra
como el Speculum donde aparecern explicadas todas esas posibilidades de
eleccin tanto en sus aspectos positivos como en los negativos. En el De arte,
disciplinaetmodoalendieterudiendifilios,puerosetiuuenessemostrabaclaroal
respecto:nosepuedeircontralanaturalezadecadapersona;tampocohabrque
dejarseengaarporunaaparienciaqueinviteaunciertotrabajooaotrocuando,
enrealidad,noestemospreparadosparaello:
Esdelomsintileltrabajoquesehacecontraladisposicinnatural,yse
equivocan mucho aquellos padres que arrastran a sus hijos de cuerpo grcil o de
brazos dbiles a las ciencias, pero mandan a las guerras y a otros ejercicios que
requieren fuerza a los de cuerpo robusto y fuerte, y no piensan despacio en la
disposicinnatural,considerndolasloenfuncindelamagnitudopequeezdel
cuerpo,desudebilidadodeformidad,ynoporlavirtudesdelalma.
Qua re si prudenter agere circa filios uolunt, cum infantiles annos aut
discretionis rationem attingerit, ad eas artes ad illaque studia uel exercitia filios
conducant,adquaeeosnaturaliaptitudineetinclinationedispositosuiderint.Quod
primum conspiciet indole; demum id coniectabit ex continuatione exercitiorum ac
exdelectationeeorundem.(discipl.9,63,2934)
Poresosisequiereactuarcorrectamenteenloqueserefierealosnios,en
loquetocaasusaosdeinfanciaoaladecisinquehandetomarsobresufuturo,
conduzcan a las artes y estudios o a la prctica militar a aquellos muchachos que
63SANCT.AREV.spec.prol.,4849.
64Cf.RuizVila&CalvoFernndez(2000:63)paraeltextoylatraduccin.
Descripcin,finalidadycontenido 70
Introduccin
parezcandispuestosporaptitudnaturaloinclinacin.Loprimeroquehandemirar
sonsuscualidades;despushabrqueconsiderarsiesasprcticaslesgustan.
ElSpeculumtieneaprimeravista,portanto,unafuncineminentementepe
daggica.NoesextraoentoncesqueLaboa(1973:279280)escribieraquetanto
estaobracomoelDeeruditionepuerorumytambinelVergeldeprncipestuvieran
el mismo fin, la educacin, aunque en planos diferentes. En efecto, el De erudi
tioneestdedicadoalospadres,elVergelalaeducacindelprncipeyelSpeculum
servirdemodeloatodalasociedad,aunquesobreesteaspectovolveremosms
adelante.
Quemadmodum igitur, teste Gelasio papa, duo sunt uite genera quibus orbis
principaliter regitur et omnium mortalium conuersatio pendet, aliud, uidelicet
eorum qui temporaliter, aliud illorum qui spiritualiter uiuunt, ita duos sub breui
compendiotractatusattingam.(spec.prol.,7983)
Entonces,como,segnelpapaGelasio,dossonlostiposdevidaporlosquese
rigeprincipalmenteelorbeydelosquedependeelpasoporestemundodetodoslos
mortales,uno,eldelosquevivenenelestadotemporalqueesestemundo,otro,el
de los que viven en el estado espiritual, abordar ambos en un breve libro cada
uno.
Ellibroprimerosededicarentoncesalavidaseglar,permitindoseconello,
segnFuertesHerreros(1998:1323),unalicenciahumanistadelosnuevostiem
posquereflejaeldifcilmantenimientodeunmodelomedieval65,yelsegundoa
la vida religiosa. En ambos libros Arvalo va a respetar de modo escrupuloso la
jerarqua establecida: en el primero comienza en orden descendente por reyes,
emperadoresyprncipeshastallegaralosoficiosmsbajos(incipientesasummo
temporali culmine, uidelicet cesarum, regum et principum usque ad bubulcos et in
fimeuitehomines)66;enelsegundoactuardelamismamaneraempezandoporel
pontfice de Roma hasta llegar a las rdenes de clausura, haciendo una divisin
clara entre el estado de la Iglesia (ecclesiasticus) y el estado de las rdenes
religiosasomonsticas(regularissiuemonasticus).
Sin embargo, lo ms importante es el modo de exposicin de los diferentes
estados. Cada uno se dividir en dos partes (que no se corresponden de manera
necesariaconcaptulos);enlaprimeraexplicarsidetrsdecadaunodeellosse
65Apesardequelacolocacinenprimerlugardelmundotemporalpudieraparecerunguioalos
nuevostiempos,frente,porejemplo,alasSietepartidasdeAlfonsoXenlasquesseempiezaporel
estadoeclesistico,sinembargo,nocreemosquesedebaaeso,sinomsbienalpropioentramado
delaobra.Arvalonecesitanarrarprimerolasdesdichasdeestemundoparacolocardespusen
posicinprivilegiadaelestadoespiritual.
66SANCT.AREV.spec.prol.,8688.
Descripcin,finalidadycontenido 71
Introduccin
escondealgnprovechoparaelalmaobienunhonorparaestemundo(quidineis
animeprofectusauttemporalishonoris[...]lateat)67;enunasegunda,losinconve
nientes, padecimientos y peligros correspondientes (quid [...] incommodi, laboris
uelpericuli)68.
El objetivo, por tanto, del Speculum ser ayudarnos en la eleccin de una
uiuendi formulam segn la propia recte eligendi ratio que ha de basarse en la
inclinationaturalisdecadaunoparalograrelfinmximodetodohombreydetoda
sociedadhumana:adbenebeatequeuiuendum.Paraellocadamortaldebesaber:
(...)cuipotiusuacareetseaccommodaredebeat,uttandemdulcoremsimulet
amaritudinem cuiusque status considerans, illam uiuendi formulam eligat, que et
fragilitati natureque sue potius conueniat minusque periculi, sed pluris habeat ad
benebeatequeuiuendum.(spec.prol.,117122)
Descripcin,finalidadycontenido 72
Introduccin
de miseria que lleva al hombre a una vida llena de penas, aflicciones, tormentos,
inseguridadesypeligros.Enconsecuencia,apesardelaeleccinnaturalquehaya
hechocadauno,esamiseria,queesintrnsecaalanaturaleza humana,terminar
por afectarle; no importa en qu estado se halle, las penas y tormentos le perse
guirnporencimadeladignidad,lagloriaylamagnanimidaddealgunosestados.
Todalahumanidadseencuentrasometidaaestadesgraciadesdeelorigenmismo
delmundo(aboriginemundi);haquedadocondenadaporelpecadodeAdnyEva
yahoratodos,justosypecadores,debenpagarlasconsecuencias:
Is,ademoneseductus,quammalepermutauitlocum,nosipsisentimus.Vxor
ueroEuaquammaleuersutiisdemonumcredidit,nosipsipatimur,quibusplurimas
afflictionum miserias infeliciter transmisit, quas sibi nobisque uitasset, si uoci
Creatoris obedisset. Per quorum transgressiones, ab ipsa mundi origine, omnes
mortidediti,nonmodomali,sedboni,nonperuersi,sedetiusti,rectietinnocentes,
nonnisisudoribusmiseriisetlaboribusuitamduxerunt.(spec.1,42,8897)
El Speculum nos hace reflexionar sobre la maldad que lleva asociada el ser
humano:nohayestadoalgunodelavida,seatemporaloespiritual,queescapea
ella.Delmismomodoquemuchosdeellosnospuedenllevaralagloriao,almenos,
a una vida feliz, nos podrn hacer caer tambin en la mayor de las desdichas. La
finalidad de esta obra no es, creemos, simplemente pedaggica sino ms bien
consolatoria. En cierta medida recuerda muchsimo al De remediis utriusque
fortune de Petrarca y sigue su mismo sistema de exposicin de glorias y de
miserias.Noseradescabelladoafirmarquelautilizaracomomodelo.Adems,de
todaslasobrasdePetrarca,staeslanicaquehautilizadocomofuente.
ElpropioArvalodejaentreverlanaturalezaconsolatoriadesuescrito;des
pus de haber pasado revista a todos los estados de la vida temporal har un
recorrido por las penas de todos ellos. Destacar, adems, dos aspectos impor
tantsimos:deunaparte,laideadequecuantomsaltasealagloriaquesealcance,
mayor ser la desdicha posterior, hacindose eco con ello del pensamiento
medieval: quanto quis altior erigitur, tanto curis grauioribus oneratur, dir San
Gregorio69,aunquelasentenciamsdifundidaentrelosautoresquedarresumida
en el siguiente ripio: quanto gradus altior, tanto casus grauior70; de otra, el
sufrimiento que padecen por igual tanto los hombres buenos como los malos,
69GREG.M.moral.21,31[PL76.25].
70Cf.BEDALuc.2,7[PL92.418].
Descripcin,finalidadycontenido 73
Introduccin
seguramenteunadelasquejasmsamargasdelaliteraturacristiana;estaltima
cuestinlaresuelveacudiendodenuevoaSanGregorioysusconocidosejemplos
delosterneros71ylosenfermos72.Enelprlogoanticipaesefinal:
Finalmente expondr con brevedad casi todos los males, penas, castigos,
muertes y perjuicios corporales; tambin los dems tormentos intrnsecos e
imperceptibles as como los sufrimientos que afectan a nuestro pensamiento que,
desdeelorigendelmundo,hansoportadosiempreloshombres,tantolosbuenose
inocentes como los malos y pecadores, y ms an los que destacan y gozan de
reputacinencualquierestado;expondrtambinlascausas,porambaspartes,de
loquesufrentodoslosmortalescadada.
Laprimeraideaquedebequedarclaraesquenosecastigaanadieeneste
mundosinqueseaculpableoseleinfligeuncastigosinquesaqueprovechodel
(Ex quibus liquido constat neminem in hoc seculo sine culpa premi uel absque eius
utilitateaffligi)73.Acontinuacinofrececuatrorazonamientosdetipoconsolatorio,
tomados en su mayora de las Sagradas Escrituras, San Agustn y San Gregorio,
para explicar el verdadero sentido de esos padecimientos y miserias que
experimenta el hombre. En primer lugar modelan el corazn del hombre
71
Cf. GREG. M. moral. 21,4 [PL 76.193]: quia et uituli qui mactandi sunt in liberis pastibus
relinquuntur. At contra iustus a delectationis transitoriae iucunditate restringitur quia et nimium
uitulusadlaborisusumuitaedeputatussubiugoretinetur.
72 Cf. GREG. M. moral. 21,4 [PL 76.193]: Negantur electis in hac uita bona terrena, quia et aegris
quibus spes uiuendi est nequaquam a medico cuncta quae appetunt conceduntur. Dantur autem
reprobisbonaquaeinhacuitaappetunt,quiaetdesperatisaegrisomnequoddesiderantnonnegatur.
73SANCT.AREV.spec.1,43,448449.
Descripcin,finalidadycontenido 74
Introduccin
(dilatant cor hominis)74, despus, sirven, como el agua con el vino, para rebajar
nuestra alegra no sea que haga dao al hombre (ne homini noceant)75; son,
adems, signos de la eleccin por parte de Dios (signa sunt potisima diuina
electionis)76 y, por ltimo, nos empujan a hacer mejores acciones (ad meliora
compellit)77.Laconclusinfinalserqueelhombredebealegrarsedesuafliccin
(gaudeamosaffligi)78puestoqueesolepermitirsacarsiemprealgnprovechode
los infortunios de este mundo (utilia ex huius seculi persecutionibus et
calamitatibuscolligentes)79.
Lanaturalezaconsolatoriadel Speculumsehacepuespatentedespusdela
lectura de este ltimo captulo del libro primero, porque, como asegura Fuertes
Herreros (1998:1338), tras la cada del Paraso es tiempo de miserias. Arvalo
concluyeestelibroratificando laideaqueestamosargumentandoresumidaenla
expresincongruentiaremedia:
Pero tambin has escuchado los consuelos y los remedios adecuados para
curartodasestastristezasqueafligenalosmortalesenestemundo.
Hiduoperfectissimietexcellentissimistatusomniumaliorumstatuumetuite
humanegenerumsuperantdignitatem.(spec.2,prol.,7072)
Todoellibrosegundo,portanto,podraserconsideradoelgranremedioalas
miserias de este mundo porque, si con Adn y Eva entr el pecado en el mundo,
con la redencin de Jesucristo lleg el perdn, de modo que los consagrados a l
estarnmscercadeDios,verdaderoremediumdelastribulacioneshumanas:
74SANCT.AREV.spec.1,43,458.
75SANCT.AREV.spec.1,43,467.
76SANCT.AREV.spec.1,43,483484.
77SANCT.AREV.spec.1,43,489490.
78SANCT.AREV.spec.1,43,498.
79SANCT.AREV.spec.1,43,496497.
Descripcin,finalidadycontenido 75
Introduccin
Yesque,aunquelosqueestndentrodelafecatlicayvivenencualquier
estado decoroso se podrn salvar si viven conforme a la religin, sin embargo,
concretamenteestosdosmodosdevidaespiritualcolocanasusfielesmscercade
Dios.
Verum,beatissimepater,utaptiordulciorquesitcircapremissadicendiordo,
expertam a me in ea re luctam atque in me ipso exercitatam dissensionem
interferam, teneboque typum dialogo similem, dum honestum quemdam atque
modestum altercationis, modum inter piam matrem ac nonnullos contribules et
amore mihi coniunctos, dudum habitam circa uitam eligendam meam, breui
perstrinxero. Quo fiet ut dum rem gestam fideliter enarro, pollicitum persoluam
ordinem.Attingoiambreuem,sediucundampalestram.(spec.pref.,515)
Descripcin,finalidadycontenido 76
Introduccin
Mater uero ueluti que nedum corpusculum meum intra eius uiscera duxerat,
educauerat atque ad eum usque statum perduxerat, et ob eam rem plus diligebat,
suadebat, non statim a me eligendam fore uite formulam sed hortabatur ut prius
matremipsamexacieuna,ceterosueroconsanguineosetamicosexalteraaudirem
altercantessupercunctasuitehumaneartesetuiuendimodos.(spec.pref.,120127)
Noescasualquesumadretengaestepapelyaquepretendaatodacostaque
su hijo se consagrara al estado espiritual; de hecho, en la primera redaccin del
SpeculumqueslofiguraenelmanuscritodeRoma80,donRodrigoconfiesaquele
habaprohibidodedicarsetantoalosoficiosmanuales,porserserviles,comoalas
artesliberales:
Proice igitur abs te temporalia ista uiuendi genera que audisti. Mechanicas
ueroartesuelutiseruilesetplebeasetadulterinasnullomodoexequaris.Circaergo
liberalesartessciotecompetenteroperamdedisse;mathematicasetiamdiscurristi;
quasutiquetescireetaliquandolegerenonuetosedusuearumuiuereuehemener
prohibeo.(spec.1,43,273280)
Aleja,pues,detiestostiposdevidatemporalquehasescuchado.Noejerzas
bajo ningn concepto los oficios manuales porque son serviles, bajos y artificiales.
En cuanto a las artes liberales, s que de forma competente te habras dedicado a
ellas; has hablado incluso de las matemticas; no te impido ciertamente que las
conozcas y que de vez en cuando las leas, pero te prohbo taxativamente que le
entreguestuvida.
80Cf.3.5.1.Conspectuscodicum.A)ElManuscritoR,pp.168173.
Descripcin,finalidadycontenido 77
Introduccin
81SANCT.AREV.spec.2,prol.,30.
82SANCT.AREV.spec.pref.,8.
83SANCT.AREV.spec.pref.,56.
Descripcin,finalidadycontenido 78
Introduccin
Antesdellegaralaconversacinconsusfamiliarestrazaenelprefaciouna
breve semblanza biogrfica de corte claramente humanstico que se ve
interrumpida en el momento en que surge la disquisicin sobre su futuro. Esta
animadacharlaconsumadeysusfamiliaresesloquelevaadarlajustificacin
perfectaparaescribirelSpeculum.Todalaobra,portanto,dependedeunaspecto
autobiogrfico suyo, hecho que supera con creces los lmites de la literatura
medieval y le inserta de lleno en el Renacimiento italiano. Lstima que el
HumanismonopenetraraunpocomsenlosafanesliterariosdeArvalo.
Pero si no lo hizo fue, como hemos tenido ocasin de comentar84, debido
precisamente a quien est dedicada la obra, al papa Pablo II. En la dedicatoria85
que figura en el prlogo, Arvalo hace la consabida captatio beneuolentiae
incidiendo especialmente en las virtudes del pontfice (Tecum habes ea omnia
uirtutumornamenta)86aquiendedicalaobranosloparasurecreosinoparaque
la corrija y la enmiende (non tam delecteris quam tui acutissimi ingenii calamo
atque censura emendes et corrigas)87, hecho que pareca fuera de toda realidad
puesPabloIIdestacporsuafncoleccionista,masnocomovidolector.
Como puede verse en el aparato de fuentes que acompaa a la edicin del texto latino, la
dedicatoria del Speculum es prcticamente igual a la de otra obra de Arvalo, el De libera et
irrefragabili auctoritate Romani pontificis, compuesto entre 1464 y 1467, y dedicada tambin a
PabloII.
86SANCT.AREV.spec.prol.1718.
87SANCT.AREV.spec.prol.2930.
Descripcin,finalidadycontenido 79
Introduccin
Tertuliano,aunquenolocite,enSanIsidoroyenHugodeSan Vctor;asmismo,
cuando habla de los oficios manuales exhibe un saber libresco en ocasiones
apartado de la realidad88; como asegura Muoz Delgado (1983:50), a la hora de
tratarlalgicademuestranoconocernilalgicaanteriorniloscambiosqueestn
introduciendo los humanistas, limitndose slo a criticar la sofstica; lo mismo
podramos decir de la retrica y de los studia humanitatis, que tampoco parece
conocer, o valorar a fondo. No diremos lo mismo, obviamente, cuando trate el
estadoespiritualquedebadeconocerafondograciasasusnumerossimoscargos
eclesisticos. Conviene tener en cuenta que cuando Arvalo escribe el Speculum,
1467,yallevatresaoscomoalcaideenSantAngeloconlasimplicacionesqueese
cargo llevaba aparejadas; en el tratado De castellanis se lamenta, por encima de
muchos otros aspectos, de la falta de trato con los dems, hecho que, quizs,
propici su fecunda correspondencia con los humanistas encarcelados. Sin
embargo, lo ms probable es que Arvalo durante esos aos pudiera perder el
contacto con la realidad siendo su nica y exclusiva meta el servicio al pontfice.
ArvaloescribeentoncesmuchaspartesdelSpeculumdesdelanicaperspetivade
los textos clsicos y patrsticos de su biblioteca personal que le sirven de fuente.
Otras, naturalmente, son fruto de la experiencia personal como el captulo
dedicado a los abogados, donde refiere un viaje a Germania, el dedicado a los
mdicoso,comomencionbamos,losdelajerarquaeclesistica.
3.1.1.Libroprimeroodelestadotemporal
Descripcin,finalidadycontenido 80
Introduccin
partes ass bien compuestas y ordenadas, ser toda cibdad y reino bien regido y
ordenado.(pol.2,prl.)
CiuemautemdicosecundumAristoteles3Politicecap.1,3et7,eumqui
partecipatincommunitateciuiliprincipatoautconsiliatiuoautiudicatiuosecundum
gradumsuum.(defens.1,12,4)
Llamociudadano,segnAristteles,3dela Poltica,captulos1,3y7,a
aquelqueenlacomunidadcivilparticipadelgobiernoconsultivoojudicialsegnsu
grado93.
Aslascosas,planteamoselsiguienteesquemadeorganizacinparaellibroI
delSpeculumencorrespondenciaconlateoradelarepblicaexpuestaenlaSuma,
ms los tres captulos finales que hemos incluido bajo el ttulo genrico de
Consolatoriaporsutemtica,talycomoexplicbamosantes:
89
ARIST. pol. 3,7 (1279ab): Vocare autem consueuimus monarchiarum quidem eam, quae ad
commune conferens respicit, regnum, eam autem, quae paucorum quidem, plurium autem uno,
aristocratiam (aut propter optimos principari aut propterea quod ad optimum ciuitati et
communicantibus ipsa), quando autem multitudo ad commune conferens uiuit, uocatur communi
nomineomniumpolitiarumpolitia.
90MARSIL.defens.1,8:Dicentesprimum,quodregalismonarchiaesttemperatusprincipatus,inquo
dominans est unicus ad commune conferens et subditorum uoluntatem siue consen
sum.(...)Aristocracia est principatus temperatus, in quo dominatur honorabilitas sola, iuxta
subditorum uoluntatem siue consensum et commune conferens.(...) Policia uero, licet in una
significacionesitcommunequiddamadomnegenusuelspeciemregiminisseuprincipatus,inuna
tamenipsiussignificacioneimportatspeciemquandamprincipatustemperati,inquociuisquilibet
participataliqualiterprincipatuuelconsiliatiuouicissimiuxtagradumetfacultatemseucondicio
nemipsius,adcommuneeciamconferensetciuiumuoluntatemsiueconsensum.
91SeguimosaqulosplanteamientosdeBeneyto(1944:18).
92Cf.ARIST.pol.3,1(1275a).
93TraduccindeL.MartnezGmezincluidaenelartculodeGodoyArcaya(2003:380381).
Descripcin,finalidadycontenido 81
Introduccin
A)DELPRINCIPADO
LamonarquaDestatuimperialiuelregali
LavidadecorteDeuitacurialium
LanoblezaDenobilitate
ElejrcitoDearmatamilitia
LavidaconyugalDeuitasanctiimatrimonii
B)DELCONSULADO:CONSEJEROS,REGIDORESYJUECES
GobiernodelaciudadDeofficiopresidendiurbibus
LamagistraturajudicialDemagistratibus
Cnsules,alcaldesygobernadoresDerectoribusurbium
AbogadosyfiscalesDeaduocandietpatrocinandiofficio
NotariosDenotariis
C)DELPUEBLO
OficiosmanualesengeneralDeartibusmechanicis
ElaboracindelalanaDelanificio
LafraguayelforjadoDefabrilietarmatura
NavegacinDenauigatoria
ComercioDeartemercandietuendendi
CazaDeuenatoria
AgriculturaDeexercitioagriculture
PastoreoDepastoraliarte
TeatroDetheatrica
MedicinaDemedicina
ArtesliberalesengeneralDeartibusliberalibus
i.Triuium/studiahumanitatis
GramticaDegrammatica
DialcticaDedialectica
RetricaDerhetorica
ii.Quadriuium
CienciasmatemticasDemathematicis
AstronomaDeastronomia
MsicaDemusica
AritmticaDearithmetica
GeometraDegeometria
Descripcin,finalidadycontenido 82
CAPTULOS
1,2
3,4
5,6,7,8
9,10
11,12
13,14
13,14
15,16
17,18
19,20
23,24
25
26
27
33
28
21,22,29
30
31
32
34
35
35
36
37
38
39
40
40
Introduccin
D)CONSOLATORIA
Resumendelasdesdichasdetodoslosestados
Explicacindelsufrimientodelmundo
Remediosparaeldolordeestemundo
41
42
43
Acontinuacinpresentamosuncomentariomsdetalladodecadaunodelos
estadosenlosqueSnchezdeArvalohadivididolarepblicaoelestado.
A) Delprincipado
1. ElprncipeyelconceptoderepblicaenArvalo
Sicuteniminunocorporemultamembrahabemus,omniaautemmembranon
eundemactumhabent,itamultiunumcorpussumusinChristo,singuliautemalter
alteriusmembra.(Rom.12,45)
Igualquetenemosmuchosmiembrosenunnicocuerpoy,sinembargo,no
todos los miembros hacen lo mismo, as muchos somos un cuerpo en Cristo, cada
unoesmiembrodelotro.
DurantelaEdadMedialateoradelcuerpodelestadogozdegrandifusin.
Probablemente la mejor reelaboracin se encuentre en el libro quinto del
PolicraticusdeJuandeSalisbury98,enlafamosaInstitutioTraiani99.Estetextofue
suconsolidacindefinitivadesuerte que sirvi como justificacindelafigurade
losreyesmedievales:
94Cf.PL.Ti.30c34b.
95Cf.PL.r.436ab.
96Cf.ARIST.pol.3.
97RepetidatambinbrevementeenEph.5,32:quiamembrasumuscorporiseius.
98Cf.Nederman(1987).
99Laautoraautnticadeestacartaannoestnadaclaraporlaausenciadeunoriginalgriegoque
certifique las palabas de Juan de Salisbury; algunos apuntan a que su autor fue el propio clrigo
ingls;sobrelaautoracf.H.Liebeschtz(1943);A.Momigliano&H.Liebeschtz(1949);M.Wilks
(ed.)(1984).
Descripcin,finalidadycontenido 83
Introduccin
Est autem res publica (sicut Plutarcho placet) corpus quoddam, quod diuini
muneris beneficio animatur et summae aequitatis agitur nutu et regitur quodam
moderaminerationis.(pol.5,2)
ArvaloconocamuybieneltextodeSalisbury,dehechoenmateriapoltica
esunadesusfuentesprincipalesaunque,confiandoenlaveracidaddelaspalabras
del obispo ingls, le adjudicar la doctrina a Plutarco. Sin embargo, no es menos
cierto que Arvalo tuvo antecedentes ms directos en la propia Castilla101 como
sonlaGlosacastellanaalregimientodeprncipesdeJuanGarcadeCastrogrizylas
Siete partidas del rey Alfonso X, obra que habra podido utilizar tambin como
fuentey,aligualqueenotrasocasiones102,nohaberlareconocidocomotal:
E bien otrosi como el corazn es uno, et por l reciben todos los otros
miembros unidat para seer un cuerpo, bien asi todos los del regno, maguer sean
muchos, porque el rey deve seer uno, por eso deven otrosi ser todos unos con l
paraservirleeayudarleenlascosasquelhadefazer.(partidas2,1,5)103
Arvalotrataenelprimercaptulodelprimerlibrolafiguradelreyyesaqu
donde aparece por primera vez en el Speculum la teora del cuerpo del estado,
donde ha sabido combinar muy bien la tradicin clsica representada por
Salisburyconlaideapaulinadelcorpusmysticum.ParadonRodrigoelreyesasu
reinocomolacabezaalcuerpo,ideaquecorroboraconuntextodeSanAmbrosio
atribuidoporerroraSneca:
Estenimrexinregnouelutiinnaturalicorporecaput.Constatquidemcaput
ipsum membris uigorem influere, quia, teste nostro Seneca, quid ualet corporis
robur?quidualiditaslacertorum?quiduelocitaspedumnisicapitisuelutprincipissui
imperialis,quedamadminiculeturpotestas,aquoueldestituunturuniuersaautomnia
fulciuntur?(spec.1,1,8286)
LamismaideahabaaparecidoyaenlaSumadelapoltica,
100Ladero(1984:347).
101Cf.Maravall(19833:181199).
102Porejemplo,alexplicarlaetimologademiles;cf.SANCT.AREV.spec.1,9,113199.
103Citamosporlareproduccinfacsmil(1972)delaedicindeMadrid1807.
Descripcin,finalidadycontenido 84
Introduccin
Elprncipeescomolacabeaenelcuerpo,laqualtienedoscosasprincipales
sobrelosotrosmiembros.Primeramentelacabeaesmsaltaymsexcellenteque
losotrosmiembros.Losegundo,lacabeaenderea,rigeegoviernaatodoslosotros
miembros.(pol.2,13)104
enloquepareceatodaslucesunaparfrasis,simplificada,delasSietePartidas:
Enaturalmentedixieronlossabiosqueelreyescabeadelregno;caasicomo
delacabeanascenlossentidosporquesemandantodoslosmiembrosdelcuerpo,
bienasiporelmandamientoquenacedelreyqueesseoretcabeadetodoslosdel
regno, se deben mandar et guiar et aver un acuerdo con l para obedescerle, et
amparar, et guardar et endereszar el regno onde es el alma et cabea et ellos los
miembros.(partidas2,1,5)
Y,enltimainstancia,remitealaInstitutioTraiani:
Princepsuerocapitisinrepublicaobtinetlocum,unisubiectusDeoethisqui
uicesilliusaguntinterris:quoniametinhumanocorporeabanimauegetaturcaput
etregitur.(pol.5,2)
Descripcin,finalidadycontenido 85
Introduccin
Volviendoalacabezadelestado,igualquestaesmsaltayexcellenteas
tambinelreyseencuentraenunacumbresuperioratodaslasdemsdignidades
yaltoscargosquepuedaalcanzarelhombreenelestadotemporal(supercunctas
humanastemporalesquedignitatesetsublimitatiseminentias)111.Trasestareflexin
sobre la monarqua expone la etimologa de los trminos emperador y rey
parapasar,acontinuacin,adescribirlascaractersticasdeloquelconsideraque
debeserelprincipadoomonarqua.Debetenerseencuentaquecuandoserefiere
a la monarqua, lo ms probable es que tenga siempre in mente a los reyes de
Castilla, considerados por l, al igual que por su maestro Alfonso de Cartagena,
comohegemnicossobreelrestodelastierrashispanas112.Segnsededucedesus
otrasobras,noasdel Speculum,lamonarquacastellanaessuperioralasdems
porserherederadirectadelosvisigodos,yestarlegitimadapordesigniodivino
ideaquesapareceennuestraobraparalucharcontraelinfiel113.Engeneral,la
idea arevaliana sobre la monarqua no parece demasiado original limitndose a
haceruncompendiodelasteorasmsdifundidas.
ParaArvaloelprncipedebeseruno114,ideaqueyafigurabaenlaSuma,
YelhumanistaPlatina,conelqueArvalomantuvovariasdisquisicionesfilosficas
yabundantecorrespondencia,dejescritoensuDeprincipe:
110SANCT.AREV.spec.2,16,2329.
111SANCT.AREV.spec.1,1,910.
112ApropsitodelavisindeCastillaquepresentaArvaloensuCompendiosahistoriaHispanica,
Tate (1970:92) escribe: Casi todos los acontecimientos mayores, cada catstrofe o victoria, cada
cambiodepoderesinterpretadoalaluzdelaglorificacinfinaldeCastilla,unpasqueharecibido
enherenciaunamisinsagrada.EnloscaptulosterceroycuartodelLibellusdesituetdescriptione
Hispaniaeetderegibusetregnorumortuetsuccessuacdeclarioribusbellisetgestisinea,Arvalo
trazasuteorasobrelapreeminenciadelreinodeCastillayLen;cf.Tate(1970:111).
113Cf.Gil(1981:238).
114Cf.SANCT.AREV.spec.1,1,1618.
Descripcin,finalidadycontenido 86
Introduccin
Vnusestoprincepsetrexunus,quemDeusoptimusmaximussibimetsimilem,
quoadfieripotuit,instituit.(princ.1,1)
Entianonmaledisponiuolunt,necbonumpluralitasprincipatuum,unusergo
princeps.(metaph.12,10[1076a])
Perolascosasquesonnoquierensermalgobernadas,niesbuenoquehaya
muchosprncipes:aspues,quehayaunnicoprncipe.
Adems,lalegitimidaddelpoderdelreyodelemperador,quenoconocelmites,
procede de origen divino; incluso sus leyes y decretos emanan directamente de
fuentedivina:
Por no hablar del emperador, cuya autoridad no est limitada por ninguna
frontera,queeselmayorymejorprncipe,queactaporvoluntaddivinayexistela
creenciadequelasleyesypreceptosqueotorgaemanandeladivinidad.
Todoregimientohumanodeveserconformealamonarquadivina,laquales
perfectsima, y est regida por un Dios, rey e prncipe potentssimo, regidor y
governadordetodaslascosas,delqualprincipadodivinotodoslosotroshumanos
regimientosdeventomarenxemplo.(pol.2,1)
Sisupoderesdeorigendivino,siseasemejaaDios,esnaturalquegobiernepor
encimadetodoslosdemsytodoslossbditosledebanobediencia.Estosmismos
conceptos de divinidad y obediencia no son, como de costumbre, originales de
115Cf.Il.2,204.
116SANCT.AREV.spec.1,1,3638.
117SANCT.AREV.spec.1,1,4748.
Descripcin,finalidadycontenido 87
Introduccin
Sepanloshombresqueestnsometidosalprncipeydencultoalemperador
y seor del mundo que hace las veces de Dios en los asuntos terrenales y, al igual
que no hay nada que contestar a lo que manda Dios, reciban as los mandatos
terrenalesdelCsar.
Enconsecuencia,lavozdelemperadorylaautoridaddelreyhacenhuiralos
injustos, castigan a los insolentes, desprecian a los calumniadores, premian y
alimentanalosbuenosyproporcionanatodosalimentodevidayhonor.
Deveelbuenpolticofazertrescosas:primeramentedevedisponereordenar
al pueblo, que pueda conseguir su intento e ultimo fin deseado; lo IIo, quitar los
impedimentosqueaestoleempachan;lo IIIo,enderearleeayudarleporqueayae
consigaaqueldesseadofin.(pol.2,introd.)
Quizssufuenteprincipalenestepuntofuera,denuevo,elDefensorpacisde
MarsiliodePadua:
enlugardeDiosparacomplirlajusticiaetdaacadaunosuderecho.(2,1,5)
119Cf.Gilbert(1939:481):thetasksofQuattrocentoprincewereexclusivelyconfinedlikethoseof
theirmedievalpredecessortotheadministrationofjusticeandthemaintenanceofpeace.
Descripcin,finalidadycontenido 88
Introduccin
quesissesentitur.Cassiodorusinprimasuarumepistolarum,hacserieiampremissa,
tranquillitatis seu pacis ciuilium regiminum commoditates et fructus expressit, ut
per hos tanquam optimos, humanum optimum, eius uite scilicet sufficienciam
explicans, quam sine pace ac tranquillitate nemo consequi potest, ad pacem
habendam inuicem, et hinc tranquillitatem, uoluntates hominum excitaret. (defens.
1,1)
Sed,nisifallor,falliturquiillafalsanoniudicat,quiapertooculo,ueraessenon
conspicit. Dicam ergo non pari eloquentia sed, ut puto, ueriore sententia regalis
huiusstatuscalamitates,miseriasatquepericula.(spec.1,2,3236)
Pero,sinomeequivoco,seequivocaquiennojuzgatodoesofalso,quien,con
los ojos abiertos, no se da cuenta que no es verdad. Por ello explicar, no con la
mismaelocuenciasino,segncreo,conmayorautoridad,losinfortunios,desdichasy
riesgosdelestadodelrey.
ElmtododeArvalosebasaenrebatircasipuntoporpuntoloquehasido
consideradoenelapartadoanteriorcomodignodeelogio.Encuantoalmonarca,la
queja principal reside en que, al contrario de cuanto deberan hacer, stos no
garantizanlatranquillitasasupueblo,saltndoseloquelasociedadlesdemanda
enfuncindesuttulo.Adems,yestaesotracaractersticadelSpeculum,novaa
hablar de las miserias de la monarqua entrminos universales, sino que se cie
casisiempreasupropiapoca,especialmenteenaquellosmbitos,comosteque
nos ocupa, que conoce por propia experiencia. El pasaje ms significativo, a
nuestromododever,eselsiguiente:
120TraduccindeL.MartnezGmezincluidaenelartculodeGodoyArcaya(2003:355).
Descripcin,finalidadycontenido 89
Introduccin
Esquecreesquelosreyes,enlostiemposquecorren,intentanhacerloque
el sentido propio de su ttulo de rey les exige como para ser garante del estado,
defensordelaIglesia,refugiodelospobres,protectordelosjvenes,defensordelas
viudas, ojos para los ciegos, lengua para los mudos, bastn para los ancianos,
vengazaparaloscriminales,miedoparalosmalvados,gloriaparalosbuenos,azote
detiranos,padredereyes,moderadordelaleyyadministradordeltesoropblico?
Sin duda, te equivocas. Han cambiado su buena apariencia y reivindican como
responsabilidadesactividadesquenadatienenquever.
a) Reflexingeneralsobreelttuloreal(1,2,3749).
b) No cumplen con la tranquillitas que su pueblo espera que les ofrezca
(1,2,4983).
c) Su vida no es en absoluto segura; estn rodeados de desdichas y viven
aterrorizados(1,2,84115).
d) Hanganadoelreinoaespadaperoaespadaloperderntambin;esdifcil
salirconvidadelprincipado(1,2,116130).
e) No disfrutan de la amistad; desconfan de todos, sean familiares, amigos,
siervososbditos;aveces,incluso,pasandelafaltadeconfianzaaltemor
(1,2,131188).
f) Apesardesaberquesehallanrodeadosdedesdichas,lamayordeellases
serconscientesdequenopuedensustraerseaellas(1,2,189199).
g) Aunquesussbditoslostemanylosrespeten,losacabanodiando(1,2,200
211).
h) Nueva reflexin general sobre lo que representan los monarcas (1,2,212
224).
i) Sussucesoresarruinansuherenciapoltica(1,2,225234).
j) Mientrasmsaltosuban,mayorsersupecado(1,2,234252).
2. Lanoblezaylavidadecorte
Descripcin,finalidadycontenido 90
Introduccin
sequuntur)121.Elcaptuloterceroestdedicadoalasgloriasdelanobleza,elcuarto
a sus miserias y del quinto al octavo se introduce un excursus bastante dilatado
sobre la verdadera naturaleza de la nobleza, donde nuestro autor vuelve a hacer
galadeunaextraordinariaerudicinperodeunaoriginalidadmuylimitada.
Entre los elogios a la nobleza aparecen nombres tan poco habituales en el
pensamientodeArvalocomoOvidio,dequieninclusocitauntextodelosTristia,
yVirgilio;mencionatambinlaamistaddeAristtelesconAlejandroydeSneca
conNern122.Nadaqueverconloscaptulossiguientesdondeproliferanlascitas
delaVulgata,delossantospadres,deCicernydePetrarca,fuentebsicaaunque
no lo indique y hasta le atribuya sus palabras a Suetonio y a Quintiliano; en
concreto, los textos citados del poeta de Arezzo proceden de un captulo del De
remediis titulado De amicitiis regum. El captulo se centra, en dosepgrafes (spec.
1,4,67102y1,4,103204),enlosadministradoresdelosprncipesyenlosvicios,
hasta siete, de los palatinos y los oficiales del rey. Un tercer epgrafe sobre la
posibilidad de adquirir honor en la corte (spec. 1,4,205291), le da pie para los
siguientescaptulosdedicadosalaexplicacindelautnticoorigendelanobleza.
A pesar de que el propio Arvalo diga que el asunto no ha sido
suficientemente tratado por los autores123, de nuevo su innovacin es muy
limitada.Paraexplicarelorigendelanoblezadesangrepartedelaspremisasdela
Retrica y la Poltica de Aristteles segn las cuales la nobleza significa la
pertenencia a un linaje antiguo que adems destacara por sus riquezas; sin
embargo, ser conveniente que a las riquezas se sume la virtud, puesto que las
riquezaspresentesdelosnuevosricosnolesservirnparaalcanzarlanobleza124.
121SANCT.AREV.spec.1,3,34.
contrarias,enelcaptulosiguiente;cf.spec.1,4,4344.
123SANCT.AREV.spec.1,5,89.
124Cf.ARIST.rh.1,5(1360b):Propriaautemnobilitasautamaribusautamulieribusetconsanguini
tasabutrisque,etquemadmoduminciuitate,primoscognitosautauirtuteautadiuitiisautabalio
honorabilium,etmultosaparentesexgenereetuirosetmulieresetiuuenesetsenes.
Descripcin,finalidadycontenido 91
Introduccin
a) Espreferiblelanoblezaquevienederancioabolengo(1,6,1836).
b) Se prefiere a alguien que no sea noble pero destaque por sus actos
(1,6,3753).
c) Lanoblezanosepuedeconsiderarsloenvirtuddelosbienesexteriores
(1,6,3886).
d) Nueva disquisicin sobre la preferencia del noble frente al innoble
(1,6,87125).
e) Sobrelapreferenciadelanoblezadesangrealasabidura(1,6,126153).
126SANCT.AREV.spec.1,8,5859.
127SANCT.AREV.spec.1,8,79.
Descripcin,finalidadycontenido 92
Introduccin
Ego uero non [in] aliena gloria aut in falsis fortunae bonis, sed in propria
nostra animi uirtute hominis nobilitatem esse. Nihil aliud est nobilitas nisi
excellentia quaedam qua digniora indignioribus praestant. Sicut igitur homo animi
praestantia dignior est reliquis animantibus, ita quidem claritudine animi homo
hominem antecellit (...) Constat igitur ex sola animi uirtute ueram nobilitatem
defluere. Non ergo diuitiarum cumulus aut amplitudo generis dare aut arripere
nobilitatempotest.(nobil.p.142)128
Sinembargoyocreoquelanoblezahumananosehallaenlagloriaquehan
conseguido otros o en los falsos bienes de la fortuna sino en la propia virtud de
nuestraalma.Lanoblezanoesotracosaqueunaciertaexcelenciaporlacualloms
digno est por encima de lo menos digno. Pues igual que el alma humana es ms
dignaporsuprestanciaqueladelosdemsanimales,asporciertaclaridaddeesp
rituelalmadeunhombresuperaaladeotrohombre(...)Esevidente,pues,quela
autntica nobleza proviene exclusivamente de la virtud del alma. No puede, por
tanto,uncmuloderiquezasolaimportanciadelafamiliadarniquitarlanobleza.
3. Elejrcitoyeltrabajoconlasarmas
Et por eso le posieron nombre en latin militia, que quiere tanto dezir como
compaasdehomesdurosetfuertesetescogidosparasofrirmales.(...)etporende
hobo este nombre de cuento de mill: ca antiguamente de mill homes escogien uno
parafacerlecaballero.(partidas2,21,1)
128SeguimoslaedicindeGarin(1976:142).
129SANCT.AREV.spec.1,9,9.
130SANCT.AREV.spec.1,9,13.
131Cf.ARIST.pol.7,9(1329a).
132Cf.SANCT.AREV.spec.1,9,112126.
Descripcin,finalidadycontenido 93
Introduccin
Porotraparte,delejrcitoArvalovaacensurar,comohaba hechoconlos
prncipes, la subversin de sus obligaciones133, hecho gravsimo pues nada hay
peorquevercmoinfundeterrorensupropiaciudadquienestabaencargadode
velarporella.TantoPetrarcacaptuloDemilitaridignitatedelDeremediis,como
laVulgatasernlasfuentesbsicasparaladisuasindelestadodelasarmas.
4. Lavidaconyugal
No parece que tengan mucho que ver con el principado los captulos
dedicados a la vida conyugal. Bien podran encontrarse entre cualquiera de las
otraspartesqueconstituyenlarepblica.Sinembargo,Arvalolossitadetrsde
lamilitiaporquetieneaselhiloargumentalperfectoparaintroducirlos:elamor,
al fin y al cabo, es tambin otra milicia, demostrando as que no era ajeno a la
terminologa de la elega latina donde el amante es un miles Veneris que debe
cumplirconlamilitiaamoris:
Ahorabien,seextiendebastantems,comodecostumbre,enlanarracinde
losinconvenientesdelavidaconyugal,hechoquenodebeextraar,primero,por
ser Arvalo hombre de Iglesia; segundo, porque la tradicional misoginia de gran
parte de los autores del Medievo, pero tambin del Renacimiento, le ofrece
innumerables argumentos. Resultar curioso, cuanto menos, recordar que es su
madre, segn aquel artificio literario, la que tericamente est hablando en este
primer libro. Los reproches fundamentales que se hacen aqu se basan en dos
puntos:lamujer,deunaparte,distraealhombredesusquehaceresapartndole,
porende,delaconsecucindelavirtudy,deotra,dedicartodossusesfuerzosa
engaarle.LasfuentesprincipalessonPetrarca,alquevuelve aparafrasearsinla
133Cf.SANCT.AREV.spec.1,10,2068.
134SANCT.AREV.spec.1,11,4950.
Descripcin,finalidadycontenido 94
Introduccin
menormencin,lossantospadres,enconcretoSanAgustn,ylaVulgata.Concluye
el captulo con una serie de elogios de la vida clibe y casta en los que vuelve a
insitirsobrelaideadequeloshombrescasadosnopuedendedicarseplenamente
al estudio y a la virtud. Declara, adems, que los hombres sabios han preferido
siempreelestadoespiritualqueconllevalacastidad:
Elhombresabioylosintrpretesdelderechocivil,trashabersedadocuenta
de todos estos aspectos, acertaron al preferir el matrimonio espiritual a la unin
carnal,comosepuedeapreciarporquesehallanenelestadodelacastidadybajoel
orden eclesistico en esta vida terrena para triunfar, al final, en la celestial. Dicen
que esa unin espiritual no slo es ms digna que la carnal, sino tambin ms
honorableyfrtilaltiempoquemsseguraypoderosa.
B) Delconsulado
1. Lajudicaturayelgobiernodelaciudad
Enestasegundapartedelaclasificacindelarepblica,Arvaloidentificaa
magistrados,gobernadoresypretoresconlosjueces,dedonde,paraelsegoviano,
gobernarunaciudadydirimirlosasuntosdelajusticiarecaensobrelamismaper
sona(iudicandietpresidendihonorem)135.Estaidentificacinprocededeantiguoy
la encontramos ya en una de sus fuentes principales, San Isidoro, en una nueva
muestradequeArvalonodescribetantosusociedadcomoloquehapodidoleer:
Rari sunt autem qui tribunal ascendunt, sed rari iudices inueniuntur qui
populoslegummoderamineregant.(orig.3,52,9)
Raro es que uno suba al tribunal, pero rara vez se encuentra un juez que
gobierneasupuebloconlamoderacindelasleyes.
136SANCT.AREV.spec.1,13,4849.
Descripcin,finalidadycontenido 95
Introduccin
lectora. Las crticas a los jueces suenan increblemente modernas: colapso de los
juzgados por la multitud de trabajo (1,14,1421), animadversin o, por el
contrario,simpatadelosjuecesporelacusado(1,4,2227),necesidaddejuiciosno
slojustos,sinoconformeaderecho137(1,14,2840),yriesgodeanhelarregalosy
prebendas(1,14,4152).
Porotroladonoshabladelosconsejerosdelprncipe,otrodelosbaluartes
para poder lograr la tranquilidad que necesita la ciudad con vistas a obtener la
virtud: con sus consejos la ciudad hace frente a sus males; la tranquilidad y la
calma de la ciudad se consiguen gracias a su esfuerzo y a su trabajo (eorumque
consilio aduersa ciuitatis pelluntur; quies eius atque tranquillitas eorum studio et
industria comparatur)138. Los compara con el capitn de una nave (similes sunt
gubernatoribusinnaui)139,talycomohabahechoenlaSuma:
Ca son como los governadores de las naves, en las quales aunque otros
muchos ayan trabajos (...), pero aquel que est sentado en la proa quietamente y
trahelallaveygovernalledelanave,muchomayorescosasfazequelosotros.(pol.
2,1)
LaprincipalquejadeArvaloesttomadadesupropiopresente,tantoesas
queresultaserunodeloscaptulosconmenoscitacionesdetodalaobra:elcargo
de consejero y gobernador se puede comprar, y no por poco dinero (non paruo
pretio)140,deloquesededucequetendrnquerecuperarabasedeimpuestoslo
que les ha costado su puesto. En general, ms que al estado se aconsejan a s
mismosparalograrunenriquecimientorpidoacostadelpueblo141.
2. Abogadosynotarios
Fuitergonecessehumanogeneriiurisperitosconstituere,quorumindustriaet
exspectata iurisperitia eas, sine bellorum fragoribus questiones decideret, quas
humanaperuersaqueauaritiaattulit.(spec.1,17,7175)
137 Estas dos recomendaciones aperecan ya en la Suma de la poltica, 2,7: Lo ijo: deven ser los
juezeslibresdetodaafeccindeamigos(...)Loiij:devetodojueznodeclinardelojustoporodioni
malquerencia (...) Lo vo: deve aun ser todo juez libre de todo temor, ca deve fazer los juicios sin
temordepersonaalguna.
138SANCT.AREV.spec.1,15,79.
139SANCT.AREV.spec.1,15,2829.
140SANCT.AREV.spec.1,16,55.
141Cf.SANCT.AREV.spec.1,16,5972.
Descripcin,finalidadycontenido 96
Introduccin
Contribuyentambinalatranquilidaddelestadomedianteeldescubrimiento
deestafasyengaos142.
Ahorabien,susmiseriassoninacabables.Comienzaestapartereconociendo
su propia autoridad: nadie mejor que el propio abogado (nemo apertius quam
aduocatusipse)143hasabidonuncalodainosquepuedenresultarlosletrados.El
lamento principal de Arvalo es que los propios juristas alimentan los litigios:
Todo trabajador desea (...) alabar su trabajo pero tambin conservarlo (cupit
enimomnisartifex[...]sualaudareoperaetdilatare)144,demodoquelosabogados
procuran que sus vecinos discutan y alientan los pleitos (cupit controuersias
propinquorum)145.Insertaenestepuntounaancdota,muydelgustohumanstico,
deunviajesuyoaunasciudadesdeGermania,muyprobablementecuandoasisti
al concilio de Basilea, donde, al no existir abogados, no existan tampoco los
pleitos:
144SANCT.AREV.spec.1,18,9192.
145SANCT.AREV.spec.1,18,100.
146Cf.SANCT.AREV.spec.1,18,162193.
Descripcin,finalidadycontenido 97
Introduccin
humanas, que descansan sobre la ley natural, para lograr la salvacin. Vemos,
entonces, cmo Arvalo alterna con cierta frecuencia elementos de teologa con
otros,lasvivenciaspersonalesylosexcursuspropiosdelaliteraturahumanstica.
No se cierra el captulo sin un nuevo guio a la experiencia personal dando
explicaciones al lector de laextensin deesta parte que, aunque sea su madre la
quehahablado,lhaprolongadodemasiado:
Longesatiseuagatussumindescribendisaduocatorumpericulis,sedexpertus
dixi. Turpe enim uidebatur patricio ignorare ea in quibus uersatus est. (spec.
1,18,207208)
Deloselogiosdelosnotariosdestacaquesonelsustentodelaverdad,dado
que sin ellos desaparecera todo el entramado de los juicios (Periret siquidem
omnisiudiciorumtela)147.Setratadeuncaptulobrevsimoysinapenasmsque
una cita del Evangelio y, una vez ms, la interminable lista de miserias. La
acusacin principal de Arvalo a los notarios es a su doble condicin de
funcionarios pblicos pero de servicio privado: tienen un cargo pblico pero
ejercen un negocio privado (habent tabelliones officium publicum, sed priuatum
exercent negotiunt)148, de lo que se deduce que si no es previo pago, no estn
dispuestosadarfe(Necaliterquampretiointeruinienteueritatifident)149.Arvalo
les reprocha firmar contratos falsos, admitir clusulas tambin falsas, cometer
negligencias, ignorar las fechas y los plazos, no conservar los documentos,
confabular,engaaraljuez,redactaractasfalsasycobrarcantidadesingentespor
susservicios,endefinitiva,sermscruelesquelosladrones(crudelioressuntillis
latronibus)150; acusaciones todas ellas que deban de ser autnticas y estar a la
ordendeldapuestoquetambinPlatinaadvirtialosnotariosensuDeprincipe:
Tengancuidadolosnotariosde,corrompidosporeldinero,no falsificartes
tamentos o de garantizar en falso la autoridad de su propio nombre en actos de
compraventaodealquiler.
C) Delpueblo
Descripcin,finalidadycontenido 98
Introduccin
ciudadanos.Sereneltratamientodelosoficiosmanualesydelasartesliberales
donde asistamos a sus planteamientos ms tradicionales. Aunque segn Muoz
Delgado (1983:37), hay que situarlo en el pensamiento medieval que est en
crisis y el Humanismo que est invadiendo Europa, lo cierto es que las teoras
mspuramentemedievalesestnpresentesaqudemodoespecial,aunquebienes
verdad que menos que en la Suma de la poltica. Por el contrario, apenas hay
atisbos de las nuevas corrientes del Humanismo que en Italia ya estaban
perfectamenteasentadasenlapocadepublicacindelSpeculum.
1. Oficiosmanuales
Sunt enim, ut nosti, artes ipse mechanice septem numero, ad quas cetera
omnia uite genera corpus respicientia, teste philosopho in Politicis, reducuntur,
uidelicetlanificium,armaturasiuefabrilis,nauigatio,agricultura,uenatio,medicina,
theatrica.(spec.1,22,3842)
Son siete, como sabes, los oficios manuales, en los que se concentran todos
losdemstiposdevidaqueserelacionanconelcuerpo,segnaseguraelfilsofoen
laPoltica:laelaboracindelalana,elforjadootrabajodelafragua,lanavegacin,
laagricultura,lacaza,lamedicina,elteatro.
nauigationem, agriculturam, uenationem, medicinam, theatricam; 6,14 [PL 176.809]: prima est
lanificium, secunda armatura, tertia nauigatio, quarta agricultura, quinta uenatio, sexta medicina,
septimatheatrica.
152 Se considera, aunque tuvo algn precedente, a Hugo de San Vctor creador del canon de siete
artesmechanicaeencorrelacinconlassieteartesliberales;cf.Tatarkiewicz(1965:263).
Descripcin,finalidadycontenido 99
Introduccin
tampocohabratenidomayorproblemaentratarconlosdosimpresoresalemanes
alosqueentregelmanuscritodelSpeculumyconlosque,atodasluces,tuvoque
trabajarcodoconcodoparalograrunaedicintancuidada,almenosvisualmente,
comoeslaprincepsde1468.TampocoquedaraindiferenteArvaloalconstatarel
prestigio social que los editores estaban adquiriendo poco a poco en la Ciudad
Eterna.
Para don Rodrigo, como concesin a la modernidad de sus das, los oficios
manuales son necesarios, provechosos, honestos y hacen buenos a los que los
ejercen(necessarias,utiles,honestasetsuossectatoresbeatosfaceret)153.Setrata,
engeneral,detrabajoshonradosopopulares(honestiautplebeiexercitii)154alos
que se dedica la gente del pueblo pero, excepcionalmente, tambin los pueden
ejercen los nobles. Sin embargo, no nos dejemos engaar por las apariencias. No
pasa mucho tiempo hasta que Arvalo, por boca de su madre, los llama oficios
despreciables(uilissimisartibus)155yaunquelosseguirconsiderandonecesarios
yprovechososnohayrazonesquejustifiquensueleccinenunapersonaquetiene
capacidadointeligenciasuficienteparaaspiraraotraformadevida:slodeben
trabajar en los oficios manuales los que no valen para otro mejor (Artes igitur
mechanice exercende sunt tantum ab his qui aliud melius non ualent)156. En
trminosgenerales,noconvienequeningnhombrehonradooqueluchaporla
gloria y el honor o la virtud se sirva de los oficios manuales o que le gusten los
trabajos serviles (nulli ingenuo uero aut de gloria et honore siue uirtute certanti
conuenit uti artibus mechanicis aut seruilibus delectari exercitiis)157. Apelar
entonces a Aristteles158 para asegurar que, aunque necesarios para la
constitucindelaciudad,noforman,sinembargo,partedeella.Laraznltimaes
quesuejercicionoconducealavirtud,finltimodelestado,sinoquesecrearon,
segn el Didascalicon159, para suplir las necesidades y carencias del cuerpo
(supplementum necessitatum et defectuum corporalium)160. El propio nombre que
tienen,siguedenuevoaHugodeSanVctor161,esyasuficientementeindicativo:se
llaman mechanicae como si dijramos falsificadas, porque hacen que la
inteligencia trabaje en lo que no es propiamente suyo (quasi adulterine, quia
mecharifaciuntintellectumcircaeaquenonsuntpropriesua)162.Enconsecuencia,
losquesededicanaestasartesnosonlibresparadedicarsealavirtud;son,porel
contrario,serviles163entantoquesutrabajonoseencaminaaesavirtud(necuiam
153SANCT.AREV.spec.1,23,3537.
154SANCT.AREV.spec.1,23,1617.
155SANCT.AREV.spec.1,24,41.
156SANCT.AREV.spec.1,24,9294.
157SANCT.AREV.spec.1,24,136138.
158Cf.ARIST.pol.7,9(1329a).
159Cf.HVGO.didasc.6,14[PL76.809]:propternecessitateminuentaestmechanica.
160SANCT.AREV.spec.1,24,110111.
161Cf.HVGO.didasc.2,20[PL176.760]:Haemechanichaeappellantur,idest,adulterine,quiadeopere
artificisaguntquodanaturaformammutuatur.
162SANCT.AREV.spec.1,24,127128.
163 Cf. HVGO. didasc. 2,20 [PL 176.760]: plebei uero et ignobilium filii in mechanicis propter peritia
operandi.
Descripcin,finalidadycontenido 100
Introduccin
Traslasreflexionesgeneralesderigorpasaaladescripcindetalladadecada
unodeestosoficiosascomodesuselogiosysusmiserias.Desdelaproduccinde
lanahastalamedicina,siguefielmenteelDidascaliconaunquesesueleconformar
conmuchamenosinformacindelaqueleofrecensusfuentes,pruebaclaradela
verdaderaintencindeArvalo,notantoladescripcinminuciosadesusociedad
cuantoelconsuelodesusmales.Lavisinpositivaqueofrecedecadaunadeestas
artesmechanicaerespondealoquehaledo;porcontra,lasmiserias,aloqueha
experimentado.
166ArvaloaquhasimplificadobastanteconrespectoalDidascalicon;cf.2,22[PL176.760].
167Aunquelotratamsadelante,enelcaptuloXXXIII.
Descripcin,finalidadycontenido 101
Introduccin
Caporlacomunicacincontinuadelostalesestrangerosveenyparticipanen
sus costumbres y policas, de guisa que o dexan las propias leyes y costumbres
tomandolasnuevasoserebotanyalteranenellas;porquenaturalmentelosomes
son avidos por desseosos de provar policas y cosas nuevas, de que viene gran
inconvenienteydaoalatalcibdadyesprincipioycorrupcindeella.(pol.1,9)
Quaremerito,utaitHugo,commendabilisestuelutiquediuersasignotasque
gentes conciliat bella sedat, pacem firmat et tandem priuata bona ad communem
omniumusumimmutat.(spec.1,33,24=HVGOdidasc.2,24[PL176.761)
Porello,conrazn,comodiceHugo,sevaloramuchoporqueunediferentes
pueblos desconocidos entre s, aplaca las guerras, firma la paz y finalmente pone los
bienesprivadosalserviciocomndetodos.
EnelSpeculumesteconceptodemirastanlimitadaspropiodeunasociedad
feudal encerrada en s misma no aparece y los agricultores estn incluidos entre
los comerciantes170. De ellos se dice, nuevamente, que han subvertido sus
funciones: trocan sus arados en armas, defraudan el diezmo a Dios y los
168SANCT.AREV.spec.1,27,1112.
169SANCT.AREV.spec.1,33,15.
170SANCT.AREV.spec.1,23,93.
Descripcin,finalidadycontenido 102
Introduccin
impuestos al rey, confunden las lindes de las fincas (Deum decimis, regem
uectigalibusfraudant,finesfundorumconfundunt)171y,adems,nosonelloslosque
cultivansinosussiervosyjornaleros.Enelcaptulodelasalabanzas,Arvalohaba
mostrado una muy buena consideracin de la agricultura dejando entrever la
existencia de una supuesta Edad de Oro al principio de los tiempos en la que el
hombreylatierramantenanunaestrecharelacinnatural;todoellosiguiendoel
De remediis de Petrarca, aunque las diferentes citas se las adjudica a Plinio, a
VirgilioyalasSagradasEscrituras172.
Respectoalsiguienteoficiomanual,lacaza,laopinindeArvalohasufrido
uncambionomenosnotablerespectoaldelcomercio.EnelVergel,dedicadoalrey
Enrique IV, recomienda la caza especialmente como divertimento de prncipes y
monarcas con el fin de evitar que en los tiempos de asueto y de paz se pudieran
dedicaradeterminadasactividadesperniciosas:
Los nclitos reys e prncipes e los grandes e nobles varones, estando en paz,
dndose a deleites cibdadanos, incurren en una mala costumbre de malos e
siniestros actos (...) Pues, por esquivar este grand dapo, los sabios, que siempre
fueron solcitos de apartar de los omes ocasiones de vicios e inducirlos a virtudes,
ordenaron que cuando los tales nclitos reys e prncipes oviesen paz e cesasen de
guerras, que se ocupasen en algunos honestos deportes e exercicios (...) Entre los
qualesexerciciosprincipalmentefallaronlacaa.(vergel2,1)
Muoz Delgado (1986:47), a propsito del tratamiento que hace Arvalo de la agricultura,
escriba:ConsentidohumanistarecuerdalaHistorianaturaldePlinio,lasGergicasdeVirgilioya
Petrarca;efectivamenteslolosrecuerdaporquelacitaes dePetrarca.Noesinfrecuenteque
Arvalociteaautoresmuyutilizadosporloshumanistasperoluegolostextosnolescorrespondan.
173SANCT.AREV.spec.1,27,911.
174SANCT.AREV.spec.1,28,3537.
Descripcin,finalidadycontenido 103
Introduccin
lacaaemonte,eotrosmandaronfazerelaaprovaron.CaelpatriarchaIsaacdijoa
su fijo Esa: Tomars tu arco e tu carcax e tus armas e irs de caa, e de lo que
traxieresfazermehasmanjar.Puesparescequelsantopatriarchaavaporbuenoe
loableesteexercicio.(vergel2,12)
175SiguiendoaHugodeSanVctor,paraArvalotantoelteatrocomolosjuegosdelcircoresponden
a una misma nomenclatura porque, a diferencia de nuestro criterio contemporneo, todo est
medido desde el punto de vista no del espectculo que se ofrece sino del espectador que lo
contempla.
176SANCT.AREV.spec.1,31,34.
177SANCT.AREV.spec.1,31,69.
178SANCT.AREV.spec.1,31,1619.
179Engeneralladcimaconsideracindellibroprimerosededicaalascosasnecessariasytilesy
delectablesquedisponganaloscibdadanosabienyvirtuosamentebivir.
Descripcin,finalidadycontenido 104
Introduccin
Escumpliderointroduzirjuegosesolazesenlascibdadesydarlugaraquelos
omesseocupenmoderadamenteenlostalesjuegosydelectacionesporcausaefin
deaverreposoefolgana.(pol.1,10)
Sin embargo, poco ms incluye el elogio de este oficio manual. El resto del
captulosedemoraenlacensuramsradical,comopocasvecesenelSpeculum,al
igualqueyalohabanhecholasfuentescristianasqueutiliza.NocitaelDespecta
culisdeTertulianoperosuspalabrasparecenresonarbajolacrticadeArvalo:los
catlicos no deben asistir a los espectculos 180 donde predomina la fatuidad, las
tonteras,lamentira,laligereza181yescasealamoderacin;losespectculosson,
adems,obradeldiablo182yconviertenencruelesalospacficos.Incluyeeneste
captuloalosjugadoresylostahres,alosquecensura 183tambinsirvindosede
textosdeAristtelesydeJuandeSalisbury.
La ltima de las artes mechanicae, la medicina, encuentra el mayor
reconocimientoenArvalopueslaconsideralamsnobledetodas,siemprequese
ejerzaconformealavirtud.Larealidaddesutiempodebadedemostrarque,en
efecto, la virtud no sola acompaar a los mdicos porque toda su crtica est
tomada de su mundo contemporneo dado que la ausencia de citas es
prcticamente total. Vuelve a hablar, como lo haca al tratar de los abogados, en
primerapersona.EltratamientoquehacedonRodrigodelamedicinaesdistintoa
los dems estados; su crtica no va a ser al mdico en s ni tampoco va a
desaconsejarsuejercicioLejosdemdeciralgomaliciosodelosmdicos(Absit
ut de medicis quicquam sinistre dicam)184 sino que lo que va lamentar es el uso
indebido que hacen todos aquellos que pretenden o fingen ser mdicos o saber
curar enfermedades sin tener conocimiento alguno: No saben de medicina,
abusan de la medicina y profesan un noble trabajo que no saben (Hi medicinam
nescientes, medicina abutuntur et artem egregiam quam non nouerunt,
profitentur)185.Delmismomodo,igualquelosabogadosanhelabanquetodossus
convecinos mantuvieran litigios, as algunos mdicos desean que todos estn
enfermos menos ellos mismos y los suyos (omnes infirmos esse preter se et suos
desiderant)186.
2. Artesliberales
SnchezdeArvalomuestradenuevosutalantemedievalenlaconcepcin
delasartesliberales.Ladivisinbsicaquepresentaeslatradicionalentriuiumy
quadriuium,aunquenomencionedeformaexpresatalesdenominaciones:
180Cf.TERT.spect.16:auferimurabomnispectaculo;24:nequefacto,nequedicto,nequeuisu,neque
prospectuparticiparedebemus.
181Cf.TERT.spect.17:atheatroseparamurquodestpriuatumconsistoriumimpudicitiae.
182Cf.TERT.spect.18:palaestricadiabolinegotiumest:primoshominesdiaboluselisit.
183SANCT.AREV.spec.1,31,8594.
184SANCT.AREV.spec.1,32,87.
185SANCT.AREV.spec.1,32,4951.
186SANCT.AREV.spec.1,32,6768.
Descripcin,finalidadycontenido 105
Introduccin
Nec tu ignoras, qui in puerili agens illis imbutus es que, ut nosti, septem
numero sunt et in duo genera diuiduntur, quia prime tres primordiales artes
uocantur uel prima sciendi elementa, uidelicet grammatica, dialectica, rhetorica.
Quattuor uero sequentes, scilicet astronomia, musica, arithmetica et geometria
mathematice appellantur, id est, doctrinales quia per certas demonstrationes
docent,utstatimsubiciemus.(spec.1,34,614)
Liberos,idest,expeditosetexercitatosanimosrequirunt,eoquodsubtiliterde
rerumcausisdisputantetdeillisplerumqueasensuremotasunt.Aliacausaestquia
antiquitustantummodoliberi,idestnobilesetingenui,ineisstudereconsueuerunt.
Plebei uero et ignobiles studebant in mechanicis propter peritiam operandi. (spec.
1,34,4753=HVGOdidasc.2,20[PL176.760])
Requierendealmaslibres,esdecir,dispuestasyejercitadas,porquedisputan
con sutileza los motivos de las cosas y con frecuencia estn lejos de los sentidos.
Otro motivo es que antiguamente slo los libres, es decir, los nobles y de buena
familia,tenanporcostumbreinteresarseporellas,mientrasquelosplebeyosylos
que no eran nobles se interesaban por los oficios manuales por su pericia para
trabajar.
Descripcin,finalidadycontenido 106
Introduccin
191SANCT.AREV.spec.1,36,910.
192SANCT.AREV.spec.1,36,3334.
Descripcin,finalidadycontenido 107
Introduccin
foliis,sedmultiplicisapientia)193.Ysigue:Entonces,parapoderalcanzarlaspartes
delamencionadaelocuencia,esnecesarioimpregnarsebiendeunagrancantidad
de saberes (Vt igitur partes laudate eloquentie quis assequatur, necesse est uaria
scientiarum supellectili constipatus existat)194. Acusa a los hombres de coger las
hojasenlugardelfruto(frondesprofructu)195yrecurreaSanAgustn,queasu
vezcitaaCicern,paraconferirlaautoridadpertinenteasutestimonio:
Addequia,testeAugustino,Ciceroipseetceteri, quirhetoricamdocuere,fassi
sunt eloquentiam sine sapientia obesse plurimum et prodesse numquam; sapientiam
uerosineeloquentiaplurimumprofuisse.(spec.1,36,115118=AVG.doctr.christ.4,5
[PL34.91]=CIC.inu.1,1)
Aadeque,segnaseguraAgustn,elpropioCicernylosdemsautoresque
hanenseadoretrica,hanreconocidoquelaelocuenciasinsabiduraesmuydainay
nunca es provechosa, mientras que la sabidura sin elocuencia ha sido muy prove
chosa.
Teminaelcaptuloconlaexpresinquemsrosdetintahahechocorrer,y
nosiempreasufavor:
Agamigiturfinemsiilludunumdixerim,quiaquisinesapientiaeloquentiam
profitentur, uanitati inniti fatentur. Nam nudo uerborum ornatui uacantes,
humanitatis studia se iactant assecutos, cum enim teste sapiente, uana sunt studia
hominum.Recteoratorumexercitiastudiahumanitatissuntquippeetuanitatis,dum
uanitatisermonisincumbunt.(spec.1,36,164170)
Terminar, entonces, cuando haya dicho slo esto: que quienes profesan la
elocuenciasinsabiduraestnreconociendoquesesustentansobrelavanidad.Pues
losquesededicanalmeroadornodelaspalabras,sejactandehaberalcanzadolos
estudios de humanidades, cuando, segn asegura un sabio, los estudios de los
hombresestnhuecos.Enjusticia,eltrabajodeloradorseincluyeenlosestudiosde
humanidades pero, sin duda, tambin en las vanidades en la medida en que se
asientansobrelavanidaddeldiscurso.
193SANCT.AREV.spec.1,36,9495.
194SANCT.AREV.spec.1,36,98100.
195SANCT.AREV.spec.1,36,106107.
Descripcin,finalidadycontenido 108
Introduccin
encarcelados,quehabanledoestaobra196,sihubieranentendidorealmenteque
su corresponsal menospreciaba los studia humanitatis. Don Rodrigo est al tanto
de que la oratoria forma parte de los estudios de humanidades pero censura
amargamente que quienes se aprovechan de ella pueden acabar cayendo en
vanidades.Creemosquenosuponeestounataquedirectocontralaretricaolos
studiahumanitatis,comoquisoverF.Rico(1978:3334),aunquedelataelanclaje
de Snchez de Arvalo a lo tradicional frente a cualquier posible novedad; de
hecho,lanicamencinalosstudiahumanitatisentodoelSpeculumesteneste
captuloynoestexenta,comovemos,decontroversia.ElSpeculum,encuantoasu
contenido,esunaobratradicional,fijadaenloseguro,enaquelloquellevabasiglos
funcionando y, en consecuencia, cualquier cambio es motivo de sospechas o
recelos.Adems,comoescribiK.Kohut(1980:433),hayquetenermuyencuenta
que Arvalo en esta obra hace una crtica de todos los estados sin excepcin; en
consecuencia,lacondenacindelaretricanoest,portanto,aislada.
Encuantoalasartesdel quadriuium,donRodrigolasenglobatodasbajola
denominacn de ciencias matemticas o doctrinales, siguiendo a San Isidoro:
astronoma,msica,aritmticaygeometra.
Delaastronomadestacarqueresultadegranayudaparapredecireclipses
desolydeluna,conlaconsiguienteventajadepoderevitarciertospeligros.Dir
tambin que muchos sucesos futuros dependen del movimiento de los cuerpos
celestes(motucelestiumcorporumplurimosfuturosrerumeuentusdependere)197,
pero slo los que no proceden de nuestro libre albedro (in illis qui ex nostro
libero arbitrio non procedunt)198. Precisamente de este ltimo matiz va a venir la
crticacentraldeArvalo:sisecreedeverdadquenuestrodestinoestescritoen
las estrellas, se pone fin a la libertad de nuestro libre albedro (liberi arbitrii
libertatem)199ytambinalabondadypotestaddeladivinaProvidencia(diuine
Prouidentie bonitati et potestati)200. El hombre no est sometido, por tanto, a los
astros sinoa su librealbedro que viene determinado,en ltima instancia, por la
razn.Ahorabien,siguiendoaSantoToms,aunquesinmencionarle,donRodrigo
concede que los astros puedan inclinar a algunos hombres a realizar ciertas
196 En la carta XXXIV Arvalo responde as a Campano haciendo clara alusin al Speculum: Para
acabar,deloquemsmealegroesdequetehayangustadomisobritas,especialmentelasmorales,
en las que he tratado acerca del estado global de la vida humana, pero tambin la otra en la que
trato acerca del mejor general en las guerras y seor de cualquier ciudadela. Tengo en no poca
consideracin tu juicio, pues a la luz de tu formacin no ignoras qu cosas son merecedoras de
estima;peroesciertoqueparaelqueamatododiscursoeselegante,delamismamaneraquepara
elqueodialeresultademasiadovulgar(Postremogaudeoplurimumquodopusculisdelecterismeis,
illispraesertimmoralibus,quibusdeomnistatuuitaehumanaeegi,sedetalteroquodeoptimoduce
bellorumaccuiuslibetarciscastellano.Necparumiudiciumtuumaestimo,quiprolucedoctrinaetuae
nonignorasquaenamsuntcommendationedigna;seduerumestquiaeiquiamatomnissermocultus
estuelutiodientirustitior);tantoparaeltextocomoparasutraduccin,cf.GonzlezRoln,Baos
Baos&LpezFonseca(2008:276277).
197SANCT.AREV.spec.1,38,23.
198SANCT.AREV.spec.1,38,2425.
199SANCT.AREV.spec.1,38,7677.
200SANCT.AREV.spec.1,38,8384.
Descripcin,finalidadycontenido 109
Introduccin
acciones,especialmenteaesosactosquenoseresistenalaspasionesnisiguenla
razn (astra disponunt certos homines ad certos actus, presertim eos qui non
resistunt passionibus nec sequuntur rationem)201 por lo que slo el sabio puede
sobreponersealosastros(solussapiensdominaturastris)202.
Lasmismasideas,expresadasentrminosmsseverosan,selasexponea
Platinademaneracasicontemporneaenunadelasepstolasenviadasduranteel
cautiverioquetrataprecisamentedelaintervencindelafortuna,eldestinoylos
astros:
Cernis igitur, disertissime Platina, quam impium sit asserere fortunam aut
fatum,ipsamdeniqueconstellationemautcuiusquenatiuitatem,mortalesdirectead
hocuelilludferreposse.(epist.VIII)203
Tedascuenta,portanto,elocuentsimoPltina,cunsacrlegoesafirmarque
la fortuna o el destino, la propia disposicin de los astros o el nacimiento de
cualquiera, puede de forma directa condicionar a los mortales en uno u otro
sentido.
Pueslamsica,portanto,esscienciaearteliberal,porqueordenaeenderea
a los omes a cosas e actos de entendimiento, que es para conseguir e alcanar el
conoscimientodelaverdad,delasarmonasedelosactosmusicales;caenjudgar
las tales modulaciones e qules son buenas e qules non, el entendimiento
perfectamentesedeleita.(vergel3,2)
Sin embargo, las alabanzas que ha hecho de ella slo sirven para los que la
escuchan, no para los que la ejercen, de donde se deduce que se desaconseja su
dedicacinaella.Adems,incitanalhombrealaholgazaneraporloquenosalejan
de la virtud. De nuevo, al igual que suceda con los espectculos, recurre a las
fuentesafaltadeejemplosdesupropiapoca.CitaespecialmenteaAristtelesya
alFrb,aunqueenrealidadnosigueasteltimosinomsbienelDediuisione
philosophiaedeDomnicoGundisalvo.
201SANCT.AREV.spec.1,38,118120(=THOM.s.theol.1a,2ae,q.9,a.5,ad.3).
202SANCT.AREV.spec.1,38,120121(=THOM.s.theol.1a,2ae,q.9,a.5,ad.3).
203Cf.GonzlezRoln,BaosBaos&LpezFonseca(2008:126127)paraeltextoysutraduccin.
204SANCT.AREV.pol.2,14.
205SANCT.AREV.pol.2,14.
Descripcin,finalidadycontenido 110
Introduccin
3.1.2.Librosegundoodelestadoespiritual
208SANCT.AREV.spec.2,prol.,5652:Comenzandoporelestadoesclesisticoy,enprimerlugar,por
el sumo pontfice, que es la cima y culminacin del estado espiritual en su conjunto;despus, los
cardenalesdelasacrosantaIglesiadeRoma;luego,descender alestadodelosarzobispos,delos
obispos,delosdemsprelados,curasyclrigosquevivenbajoelestadoeclesistico(Incipiensa
statuecclesiasticoetprimoasummopontifice,quiculmenetuertexesttotiusspiritualisstatus;deinde
a sacrosancte Romane ecclesie cardinalibus; rursus descendam ad statum archiepiscoporum,
episcoporum,ceterorumqueprelatorum,curatorumetclericorumsubecclesiasticoordinedegentium).
Descripcin,finalidadycontenido 111
Introduccin
A) DELESTADOECLESISTICODESTATVECCLESIASTICO
1. LaSantaSede
ElpontficeDesummopontifice
VidabrevedelospontficesDebreuitateuitepontificum
LoscardenalesDestatucardinalatus
2. LosministrosdelaIglesiaDeministrisEcclesie
Patriarcas,arzobispos,obispos,preladosypresbteros
Deofficiopatriarcharum,archiepiscoporum,prelatorumet
presbyterorum
DecanosDeofficiodecanatus
ArchidiconosDeofficioarchidiaconorum
CantoryprincipalDeofficiocantorisetprimicerii
TesoreroDeofficiothesaurariiuelcustodis
ProfesorDeofficioscholastici
ArcipresteDeofficioarchipresbyteri
CannigosDeofficiocanonicorum
SacerdotesDeofficiosacerdotum
B) DELESTADOMONSTICODESTATVRELIGIOSORVM
Primeracomparacindelestadoeclesisticoconelmonstico
Segundacomparacindelestadoeclesisticoconelmonstico
Vidaactivafrenteacontemplativa
Elogiosdelavidamonstica
Dificultadesyriesgosdelavidamonstica
Disposicinalavidareligiosa
Comparacinentrelavidasolitariaylavidaencomunidad
Comparacinentrelasrdenesreligiosasquevivenencomunidad
1,2,3
4,5,6,7
8,9
10,11,12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26,27
28
29
30
Aligualquehicimosenellibroprimero,acontinuacindetallamosalgunos
aspectosdecadaunodeestosmodosdevidasegnlavisindeArvalo.
A) Delestadoeclesistico
1. LaSantaSede:elpontficeyloscardenales
Descripcin,finalidadycontenido 112
Introduccin
posicinesclara:laautoridadsupremadelpapaesindiscutibleyhardeellaeleje
central de su pensamiento religioso. Baste slo recordar que, nada ms acceder
PabloIIalsoliopontificio,Arvaloescribiel Deliberaetirrefragabiliauctoritate
Romani pontificis, un alegato en defensa de la autoridad papal (Garca Garca
1957:480) frente al colegio cardenalicio, que haba obligado al papa veneciano a
firmarunascapitulacionesporlasquesecomprometaacelebrarunconcilioenel
plazo de tres aos y a dotar de mayor poder a los propios cardenales (Pastor
1923:910). Como era de esperar, Pablo II no firm semejante documento y por
toda concesin a los cardenales elimin el colegio de Abreviadores y nombr a
SnchezdeArvaloalcaidedeSantAngelo.
EnelprimercaptulodeestelibrosegundodonRodrigosedeshaceenloasy
elogiosalsumopontfice,rozandolaadulacinmsenfervorecidamotivadaporsu
fiel servicio a cinco papas consecutivos. Ningn mortal, sea rey, emperador,
prncipe, ni mucho menos concilio, se encuentra por encima de su poder, puesto
quereinasobretodoelorbe:
lhasidoerigido,nosloparaelprincipadohumano,sinotambindivino,
no slo para despuntar entre los mortales sino tambin entre los inmortales, y no
slo entre los hombres sino tambin entre los ngeles; para juzgar no slo a los
vivossinotambinalosmuertos,nosloenlatierrasinotambinenelcielo;para
estar al frente no slo de los fieles sino tambin de los infieles y, por resumir,
nuestro Dios supremo lo ha erigido para que ocupe su lugar sobre todos los
mortales y le ha elevado a esta misma dignidad, a esa misma jurisdiccin, y
representacin,alprincipadouniversalsobretodoelorbe.
rioalaMetafsicadelestagirita:pluralitasprincipatuumnonestbonum(sent.metaph.lib.12,l.12,n.
37).
Descripcin,finalidadycontenido 113
Introduccin
pax, qua nihil dulcius excogitari aut inueniri potest, nisi foret unus supremus
pontifex,quicunctosmortalesaduniusfideietunitatisuinculumreduceret,dicente
Hieronymo ob eam rem, in remedium scismatis actum esse ut unus omnibus presit.
PeriretdeniqueillacunctismortalibusnecessariaadDeummeditatio.(spec.2,1,95
105)
Actoseguido,respetandoelesquemahabitualdelaobra(iuxtapollicitumet
consuetumordinem)210,enloscaptulossucesivos,seencargadesacaralaluz,por
una parte, en lnea con el talante consolatorio que rezuma todo el Speculum, las
amarguras, riesgos, padecimientos y desdichas espirituales (amaritudines et
pericula, labores et miserias spirituales)211; por otra, las lacras y los vicios en los
que haban cado los papas, llamadas genricamente corporales miserias212,
abriendo con ello la caja de Pandora y dejando al descubierto los males de una
Iglesianecesitadadeunaacuciantereforma,notantodesusprincipiosteolgicos,
comodesuscostumbresmorales.SegnToni(1935:192),estascorporalesmiserias
sern las primicias de una justificacin pblica, por medio de la imprenta, de
aquellosescndalosenormes.InconscientementeArvaloestabareclamandouna
reformadelosaspectosmorales,peromuchosentendieronquedabapieconsus
denuncias a una reforma de mbito mucho mayor, hecho por el que fue
malinterpretadoporalgunosdesuscomentariastasposteriores. Hadesuponerse
que, en ningn momento, Arvalo pretenda con sus palabras menospreciar la
figura del papa, ni mucho menos daarla; antes al contrario, su fe ciega en el
pontfice le lleva a reclamar una vuelta a las costumbres puras de los primeros
tiemposdelaIglesia.Insertasinningnpudorseversimascrticasalaactuacin
delospapasrespectoasuvidaprivadaylaordenacindelacuria;nofaltarnlas
acusaciones manifiestas de nepotismo, vida disoluta, gula, despilfarros, pecados,
preocupacinexcesivaporsuaspecto,recelosydesconfianzas.
A modo de esquema, entre las desdichas espirituales, se mencionan las
siguientes:
211SANCT.AREV.spec.2,2,3435.
212SANCT.AREV.spec.2,2,37.
Descripcin,finalidadycontenido 114
Introduccin
b) Nopuedesentirseseguro,nifeliznidichoso(2,2,93128).
c) Elpapayanoeslibresinoesclavodesuspreocupaciones(2,2,129133).
Sobreesteaspectoincidetambinenelcaptulosiguiente(2,3,126131).
d) Aunque haya ascendido al solio pontificio, en realidad ha descendido
(2,2,133141).
e) Seencuentrataninsegurocomolosnavegantesenlatormenta(2,2,141
164).
f) Sus preocupaciones son tantas que le hacen olvidarse de s mismo
(2,2,165171).Estepuntonosrecuerda,aunquenolociteArvalo,ciertas
palabrasdeSanBernardosobreelmismotemadedicadasalpapaEugenio
ensuDeconsideratione:
Enquotetraherehabenthaeoccupationesmaledictae,sitamenpergis,
utcoepisti,itadaretetotumillis,niltuitibirelinquens.Perdistempuset,si
licet nunc alterum me tibi exhibere Iethro, tu quoque in his stulto labore
consumeris, quae non sunt nisi afflictio spiritus, euisceratio mentis,
exinanitio gratiae. Nam fructus horum quid, nisi aranearum telae? (cons.
1,2[PL182.730])
nichilaliudledat,necesseestutcitissimeuelsololaboredeficiat;fatebaturenimineasedetantasse
miserias inuenisse ut facta collatione presentium, tota sibi precedens amatitudo iocunditas et uita
felicissimauideretur.
214AdrianoIV,elnicopapainglsdelaHistoria,de1154a1159.
215Ladero(1984:767).
Descripcin,finalidadycontenido 115
Introduccin
g) Noescapazdecumplirconsusobligacionesporqueesimposiblecargar
con las preocupaciones de todos los mortales (2,2,179201). Juan de
Salisburytambinhabareparadoenesteaspectocuandoapropsitode
las desdichas del pontfice escriba: Qu carga hay ms pesada que la
solicitud por todas las iglesias? (Quid ponderosius est sollicitudine
omniumecclesiarum?)216.
Encuantoalasmiseriascorporalesdestacardelpontficecuantosigue:
a) Serodeadesuspropiosfamiliaresintentandoestablecerasuna estirpe
de renombre; prefieren al cualificado por su sangre antes que al
cualificadoporsusabidura(qualificatumsanguinepreferuntqualificato
sapientia et uirtute)217, pero semejante eleccin tendr consecuencias
funestas(2,3,2982).
b) Elherederodelsumopontficeesinciertoydesagradecido(2,3,8389).
c) Mientrasmsaltohayasubido,mayorsersucada(2,3,9098).
d) Estar rodeado de falsos aduladores pero tambin de quienes le harn
seversimosjuiciosycrticas(2,3,103117/133148).
e) Serresponsabledelmalquehayaenelmundo,masnodelbien(2,3,118
123).
f) Elpapayanoeslibresinoesclavo(2,3,126131).
g) Lospontficesvivenpocoenelpontificado(captulossucesivosdesdeel
cuartohastaelsptimo).
En 1064Pedro Damin218leescribiunacartaenformadetratadoalpapa
Alejandro con un peculiar ttulo: De breuitate uitae Romanum pontificum et de
diuina Prouidentia. En l investigaba fundamentalmente dos conceptos; primero
por qu la vida de los pontfices suele ser tan breve, diferencindose as de los
dems reyes y prncipes, en especial de los paganos y, segundo, por qu ningn
pontfice haba superado los aos de Pedro, es decir, que ninguno de los
sucesivospapashabaestadoenlactedramsqueelprimerodeellos.Sicreemos
alpropioDamin,habrasidoelmismopapaelquelehabraencargadolaobra:
216IOH.SAR.pol.8,23[PL199.809];cf.Ladero(1984:767).
217SANCT.AREV.spec.2,3,6061.
218SeguimosenestaparteelexcelentetrabajodeParaviciniBagliani(2000:514).
Descripcin,finalidadycontenido 116
Introduccin
Enefecto,hacetiempo,simalnorecuerdo,mepreguntasteconinterscul
meparecaamlacausadeporquelsumosacerdotedelasedeapostlicanunca
vivemuchosinoqueponefinasusltimosdasenunbreveplazodetiempo,hasta
elpuntodequedespusdelbeatoPedroapstol,queocuplactedradurantecinco
lustros, ninguno de los pontfices de Roma ha igualado la duracin de su
pontificado.
Homodolensquodhomosit,erubescensquodnudussit,ploransquod natus
sit,murmuransquodsit;homonatusadlaborem,nonadhonorem;homonatusde
muliere, et ob hoc cum reatu; breui uiuens tempore, ideoque cum metu; repletus
multismiseriis,etproptereacumfletu.(cons.2,9,18[PL182.753])
Unhombrequesedueledeserlo,quesesonrojaporsudesnudez,quellora
porhabernacido,quesequejadeexistir;unhombrenacidoparaelsufrimiento,no
para la gloria; un hombre nacido de mujer y, por ello, en pecado; que vive poco
tiempoyporesoangustiado;repletodedesdichasyporelloenllanto.
Loquesparecequequedfijadoenelintelectocolectivofuelaideadelos
aosdePedro,temaquetratardonRodrigoyque,porotraparte,siguevigente
hastaelmomento219.
PedroDamin,alqueArvalocitatextualmente220,obtienecomoconclusin
que una vida breve va ligada de forma necesaria a la ctedra de San Pedro,
mientrasqueresultaajenaalosdemsreyesyprncipesdelestadotemporal:
219 Hasta el dade hoy tampoco ningnpapa ha superado los aos de Pedro, nada menos que 37
Descripcin,finalidadycontenido 117
Introduccin
AlolargodelcaptulocuartoArvalocomentalasteorasdePedroDamina
este respecto mientras que en los sucesivos hasta el sptimo las somete a su
crtica, atacando especialmente la idea de que la brevedad de la vida fuera algo
uniformeyacordeconelsoliopontificio.Setratadeunadelaspocasvecesenlas
que Arvalo se aleja de sus fuentes y emite una serie de argumentos propios.
DespusdehaberexpuestolosrazonamientosdeDamin,donRodrigoescribeas,
rebelndosecontrasufuente,alaqueacusadenoinvestigarsuficientemente:
Rursusnonauctoritatibussacrarumscripturarum,sedpotiuspersuasionibus
innituntur. Credimus rationes ipsas non usque adeo militare aut satis sufficere, ut
fateri oporteat statui et culmini summi pontificatus generaliter tributum esse aut
uniformiter inesse ut tantum apicem ascendentes digni aut non digni, sancti aut
reprobi,proeosolumquodinpontificatusculminesedent,uitalongaautaliaseisa
diuina Prouidentia destinata frustrari debent. Ne autem eos imitemur qui dum
alienarefellunt,suanoncomprobant.(spec.2,5,1222)
RefutalosplanteamientosdePedroDaminsobrelabrevedadde lavidade
lospontficesexponiendoquenonosdebesorprendersivivenpocoenelpapado
yaquemuchosasciendenaestacimaaunaedadmuyavanzadayenunestadode
salud deplorable221; an as, segn Arvalo, a lo largo de la Historia ha habido
pontfices que han alcanzado incluso ms de veinte aos de pontificado, aunque
algunos reinaron despus de que Damin escribiera su De breuitate. Contina
Arvalo argumentando, esta vez con una evidente carga incisiva, que algunos
pontfices no han vivido poco, es que les habra gustado vivir ms222, y aade
tambinquelamayoromenorlogevidaddelospontficesdependerdesupropia
naturaleza,nodelactedra223.
221Cf.SANCT.AREV.spec.2,5,4449.
222Cf.SANCT.AREV.spec.2,5,7688.
223Cf.SANCT.AREV.spec.2,5,8995.
Descripcin,finalidadycontenido 118
Introduccin
Traslarefutacindelosargumentos,asignaArvalotrescausasqueexplican
esta brevedad de la vida basndose en citas de la Vulgata y los santos padres
especialmente.Laprimeraeslapropianaturalezadelpapa;lasegunda,laculpay
el pecado (Nihil enim magis uitam hominum abbreuiat quam peccatum)224; la
tercera,elingentetropeldepreocupacionesypensamientosqueleagobian(Cure
etassiduecogitationescorpusextenuant)225.Bajolaprimeracausa,Arvalocensura
unodelosviciosmspracticadosporlospapas,ascomoporemperadores,reyesy
prncipes del Renacimiento: la gula. No nos resistimos a reproducir aqu el
fragmento,dignodemencin:
Sinembargo,seveconmsfacilidadenlosprncipes,quepiensanqueson
dueosdesuestmagoydesuvientre,comolosontambindetodossussbditos.
Todoslosdastomanalimentoscaros,magnficosysabrosos,preparadosdeformas
variadas,ybebenunaampliavariedaddevinos.Ycomosetomaenmayorcantidad
aquello que se come con mayor avidez y gusto, el estmago se hace pesado por la
variedad de tantos y tan diversos alimentos. De lo que se deduce que las ganas de
comersepierdencomiendoysegeneranventosidades,doloresdetripa,temblores
enlosmiembrosascomofiebrey,finalmente,unamuerteprematura.
Enelcaptulosextovolverahacerotrarefutacin,masestaveznoalporqu
mismo de la brevedad de la vida de los pontfices, sino al hecho de que sta se
encuentre indisolublemente ligada a la dignidad del sumo pontfice. De las ocho
partes de que consta, las tres primeras son mera repeticin de lo dicho y de las
siguientes hay una que destaca por encima de las dems: el problema de la sede
vacante (2,6,3968). Esta situacin, hoy considerada depuro trmite, en la poca
deArvaloera,sinduda,unmomentocrucialporlaposibilidadevidentedequese
originasencismasoseeligieranantipapas;pareceobvio,segndirArvalo,que
Dios procure por el bien de su Iglesia que esta situacin se d las menos veces
posible, evitando en consecuencia la vida breve de sus vicarios: Lejos de la
224SANCT.AREV.spec.2,5,185186.
225SANCT.AREV.spec.2,5,265267=PS.AVG.erem.49[PL40.1332].
226SANCT.AREV.spec.2,5,168169.
Descripcin,finalidadycontenido 119
Introduccin
intencindeladivinaProvidenciaque(...)caigaendivisiones,peligrosydesastres,
estados de los que proceden necesariamente los cismas (absit enim a diuina
bonitateut[...]ineisdissidium,periculumetdetrimentumconuerteretetexeostatu
necessarioscismataproueniunt)227.
En el captulo sptimo alega Arvalo dos nuevas explicaciones de corte
teolgicoalateoradelabrevedaddelavidadelospontfices.Segnlaprimera,la
duracindelpontficeenelpapadonodependerdelosdasrealesqueocupela
ctedrasinodelcumplimientoonodelasobligacionescomovicariodeCristo:
SiRomanuspontifexnonrectenecpieinpapatuuixerit,licetcentumannisin
eodem pontificatu fuerit, tamen non diu, immo breuissimo tempore censendus est
presidere, cuius ratio est quia residuum, immo totum tempus sui pontificatus
mortuum est. Vixit ergo mundo longo tempore, sed Deo, sed fidelibus, sed sibi
breuissimorespectufructuosepresidentie.(spec.2,7,5461)
Lasegunda,quevivepocoquienestatenazadocontinuamenteporelmiedoala
muerte(parumuiuitquiassiduotimoremortisadstringitur)228,temorporelqueel
pontficedeRomadesperdiciasusdasdevida.Alolargodelcaptuloinsistiren
ambos razonamientos aportando multitud de testimonios en su defensa, la
mayoradelaVulgataaunquerecurriraSnecaenrepetidasocasiones.
Inmediatamentedespusdelpapaseencuentranloscardenales.Arvalolos
compara,recurriendodenuevoalaideadelcorpusmysticum,conlosmiembrosde
un cuerpo cuya cabeza es el propio pontfice229. Son tambin antorchas y
candelabros que iluminan la Iglesia, su sustento y sus columnas y, al tiempo,
ayudan al sumo pontfice y le aconsejan; representan a los apstoles y son
consideradosprncipesdelorbedetrsdelpontficequees rexregum,comoyalo
habadefinidoPedroDaminensuDebreuitate230.Ahorabien,tambintienensus
miserias:
229Cf.SANCT.AREV.spec.2,8,2027.
230PETR.DAM.debreu.1,1[PL145.473]:Rexregumetprincepsimperatorum.
Descripcin,finalidadycontenido 120
Introduccin
Terminaelcaptuloconunrecordatoriodetodoloquedebenhacerloscardenales
siquierencumplircomomiembrosquesondeesecorpusmysticum231.
2. LosministrosdelaIglesia
Alcontrariodeloquepudieraparecer,SnchezdeArvalonosepresentaen
estoscaptulosdedicadosalossiervosdelaIglesiacomouncanonistaautntico,
por mucho que cite el Decretum magistri Gratiani, sino que se limita a ensalzar,
recurriendo una y otra vez a la autoridad de los santos padres y de la Vulgata
hasta el punto de hacer difcil una lectura continuada, la magnificencia de los
diferentes estados. Slo en el captulo dedicado a la comparacin entre los
distintos clrigos, el undcimo, en el que llega a la conclusin deque arzobispos,
obisposypatriarcasseencuentranenunestadodeperfeccin, siguiendoaSanto
Toms, parecer conceder mayor importancia a la jerarquizacin y a la
organizacin interna de la Iglesia que a las alabanzas y elogios o desdichas y
miserias.
Elcaptuloduodcimo,eldedicadoalosinfortuniosdelosobispos,esunode
losmsextensosdetodolaobraalsersuautorunobispo.Arvaloconocebienlos
peligrosdeesteestadoy,comoapuntabaLaboa(1973:281),muchasambiciones
las ha tenido l mismo, algunas de las malas artes para obtener un puesto o
beneficiolashaempleado.Sucensuraalalabordelosobispossedivideensiete
aspectos diferentes, muchos de los cuales coinciden con algunos que haba dicho
yadelospapas,porejemplo,quelamagnanimidaddelcargodependerdequien
loocupeynodelapropiadignidaddelpuesto232.Censuratambin,comoentantos
otros estados, que se subviertan las obligaciones y as el obispo, cuyo sentido
etimolgicoeselquesupervisa(superintendens)233,termineporabandonarasu
231Cf.SANCT.AREV.spec.2,9,207240.
232Cf.SANCT.AREV.spec.2,12,1770.
233SANCT.AREV.spec.2,12,76.
Descripcin,finalidadycontenido 121
Introduccin
rebao.Adems,alestaracargodemuchos,comolesucedatambinalpontfice,
tendrquecargarconsusfaltas.Cierraelcaptuloconlaacusacinmsgravede
todas, la simona, y de consecuencias funestas, como veremos en el siguiente
captulo.
A partir de este punto cada captulo incluir al tiempo los elogios y los
infortunios.ElpropioArvaloresumeloquevaatrataracontinuacin:
Gran partede las desdichas de los miembros del estadoeclesistico son las
mismas que ya ha explicado, bien para el pontfice, bien para los obispos. Sin
embargo, por la gravedad de las afirmaciones, parece oportuno destacar las
siguientes:
a) Prcticadelasimonaentrelosarchidiconos(2,14,4853y6973).
b) DesfalcosalaIglesiaporpartedelostesoreros(2,16,104115).
c) Losprofesoresignoranlamateriaquehandeensearaunqueexhibanel
ttulodedoctor(2,17,3459).
d) Los cannigos conviven licenciosamente con mujeres (2,19,5256) y
entregadosalosplaceresdeestemundo(2,19,7280).Tambincaenenel
nepotismoylasimona(2,19,136139).
e) Los sacerdotes y los rectores, adems de actuar slo por dinero
(2,20,142152), caen de modo habitual en el vicio de la gula (2,20,164
193).
B) Delestadomonstico
Descripcin,finalidadycontenido 122
Introduccin
dichosoesquienpudopecarynopec,hacerelmalynolohizo(beatusestqui
potuit transgredi et non est transgressus, facere mala et non fecit)235. El
razonamientonoparececomplicado:losclrigos,porelhechodeestarencontacto
directoconelmundo,correnmayorriesgodeversearrastrados acaerenalguno
desusvicios,deloquesededucirque,asuvez,elmritodenocaertambinser
mayor.ParecetomadoesteargumentodelaSummatheologica,dondeestescrito
que una vez eliminados los obstculos que nos impiden llegar a la caridad
perfecta, se extirpan mucho ms fcilmente las ocasiones de pecado por las que
desaparece por completo la caridad (Sublatis autem impedimentis perfectae
caritatis, multo magis exciduntur occasiones peccati, per quod totaliter tollitur
caritas)236. Sin embargo, es dficil saber cul de los dos estados, eclesistico o
regular, es ms perfecto, puesto que lo que hay que mirar es la perfeccin de las
acciones y no tanto el estado en s mismo: Dedicarse con todo rigor al bien
privado o a la propia salvacin es preferible a dedicarse de cualquier manera al
bien pblico (perfecte bono priuato uel saluti proprie prefertur illi qui imperfecte
intenditbonopublico)237.
Dentro del mbito monstico intenta establecer qu vida, activa o
contemplativa, es mejor y, por tanto, preferible. Hace una serie de diferentes
comparacionesbasndoseennumerososaspectos238yllegaalaconclusindeque
grandessonlosmritosdelavidaactiva,peromejoreslosdelacontemplativa
(magna sunt uite actiue merita, sed contemplatiue sunt potiora)239. En realidad
ArvalonotenaotrasalidapuestoquesinosatenemosalEvangelio,Cristoyalo
dejdichoenaquelepisodiodondeMartasedeshacaporatenderleyMaraslole
escuchaba240, escena que, ya desde los primeros tiempos del cristianismo, se
interpretcomounsignodelapreferenciaporlavidacontemplativa.
AlahoradehablardelasrdenesreligiosasArvalosedeshaceenelogios;
primero,porquemientraslosdemsmortalesdesperdiciansuvidaenplacereso
desdichas de este mundo, los religiosos la aprovechan gracias a una fructfera
contemplacin(contemplando fructuose)241. Alega,adems, una serie derazones
porlasquelavidadelosreligiososesmsperfecta:
a) EslaformadevidaqueeligiCristoysusapstoles(2,25,5455).
b) Esmssegura(2,25,55).
c) Carecedelasamarguraspropiasdelaconvivencia(2,25,5760).
d) EstmscercadeDiosgraciasalacontemplacin(2,25,6152).
e) Tienemenosintersporlosbienesdeestavida(2,25,7374).
f) Esmsaptaparaelacercamientoalespritu(2,25,7475).
235Eccli.31,10.
236THOM.s.theol.2a2ae,q.186,a.1,ad.4.
237SANCT.AREV.spec.2,24,5455.
238Cf.SANCT.AREV.spec.2,24,120215.
239SANCT.AREV.spec.2,24,160161.
240Cf.Luc.10,2842.
241SANCT.AREV.spec.2,25,4546.
Descripcin,finalidadycontenido 123
Introduccin
g) Sepuedeesperardeellaunarecompensamayor(2,25,7576).
h) SepuedeviviraDiosmsdecerca(2,25,7677).
i) Enellaesmsfcilevitarcaerenlatentacin(2,25,7879).
242SANCT.AREV.spec.2,25,122124.
243Estamismadisquisicin,peroaplicadaalmbitocivil,serunadelasdiatribaspreferidasporla
literatura del Quattrocento. Para Arvalo, por el contrario, esta discusin slo puede tener lugar
referida al mbito religioso; cf. por ejemplo el De uita actiua et contemplatiua, dentro de las
QuaestionesCamaldulensesdeCristoforoLandino.
244SANCT.AREV.spec.2,22,111.
245Cf.SANCT.AREV.spec.2,26,4448.
246SANCT.AREV.spec.2,26,3637.
247Cf.BERN.epist.241,3[PL182.435].
248Cf.THOM.s.theol.2a2ae,q.186,a.10.
Descripcin,finalidadycontenido 124
Introduccin
Sed,utpaucismultacomprehendam,sistudia,simores,siuitamplurimorum
religiosorumcognoscereuis,consideraquiailliscapitulumhostisest,extramurmur
etinuidia,innoctenullasuigiliashabentnecindielabores,laboratmonachusutfiat
abbas,abbasuentrosus,prioringrassatur,mendicansblanditur potentibus,terrena
diligit, suspiciosus claustralis, bursarius pecuniosus, infirmarius concubinarius,
capitosus sacrista, sine oratione conuersi fratres, ad questum predicant, gardianus
equitat,prouincialisproclamat,generalisgenerat.(spec.2,27,132143)
Pero, por explicar mucho con pocas palabras, si quieres conocer los afanes,
lascostumbres,lavidadelamayoradelosreligiosos,tenencuentaqueparaellosel
cabildo es un enemigo, fuera las habladuras y la envidia, por la noche no hacen
vigilianitrabajanporelda,seesfuerzaelmonjeparallegaraserabad,elabadest
obeso, el prior engorda, el que mendiga adula a los poderosos, ama las cosas
terrenas,elmonjedeclausuraessospechoso,eltesoreroesunavaro,elenfermero
tiene amantes, el sacristn es testarudo, los hermanos se convierten sin oracin y
predicanenbeneficiopropio,elguardincabalga,elprovincialproclamaedictos,el
padregeneralengendra.
DicareenimetreligareseDeooptimumest,sedcogitetquireligionemintrat.
Laboriosam uiam, iter arduum atque difficile aggredi nec ad tempus sed quamdiu
uixerit, religionis onera necesse est sustineat. Illudque semper in mentem ueniat
quiasicmanumponatadlaboriosumaratrum,nerespiciatretroquiaaptusnonerit
regnocelorum.(spec.2,28,96102)
249SANCT.AREV.spec.2,27,169170.
250Cf.SANCT.AREV.spec.2,27,181182.
251Cf.ARIST.pol.1,2(1253a).
Descripcin,finalidadycontenido 125
Introduccin
casidioses252,sinembargo,debidoalamultituddepreceptosconquelaIglesia
delmomentosometealosfieles,delosqueellosnoestnexentos,haperdidogran
partedeesaperfeccinaltiempoquesehanaumentadosuspeligrospuestoque
serfcilquetransgredaalgunodeesospreceptos.Encuantoalacomparacinde
losquevivenencomunidad,Arvalosedejallevarcompletamenteporlosautores
queleprecedieron,enespecialSantoToms.Distinguevariostiposderdenesen
cuanto a su fin o en cuanto a su modo de vida, pero parece claro que la
superioridadsehallaenlasrdenesmendicantesdadoquecontinanconelmodo
devidadeCristoylosapstoles253.Ahorabien,nosedebenconfundirlasreglas
estrictas de vida con la perfeccin del estado, puesto que, sin duda ninguna, el
estadomsperfectoeseldelosobisposysuvidanoes,nimuchomenos,lams
severa,comoelpropioArvaloreconoce:Nosepuedenunirestosdosconceptos,
asaber,quelareligincuantomsestrictamsperfecta(Nonergosecomitantur
istaquodreligioquantoarctiortantoperfectior)254.
Traslacomparacindelasdiferentesrdenesreligiosasentres,Arvalose
dirige al pontfice para concluir el libro segundo y olvida que todo ha sido un
dilogoconsumadreysusparientes.Sinembargo,enestepuntohemosincluido
un fragmento de texto latino255 que figura slo en el manuscrito romano, luego
eliminadodelaeditioprinceps,enelquenuestroobisporetomabalaconversacin
consumadreyeltemadesudedicacinalavidareligiosatalycomoellaquera.
Conellosecierraeldilogoquehabacomenzadoenelprlogoalprimerlibroy
que serva de justificacin a toda la obra. Don Rodrigo reconoce que tras la
exposicindelosdulciaetamaradeambosestadoshatomadoladecisindeelegir
paralelestadoeclesistico:
Aspues,sopesadasycalculadasconmigomismotodaslasresponsabilidades
y dificultades, aspectos agradables y desagradables de ambos estados, tom la
decisindeelegirparam,porconsejodivino,elestadodelordeneclesistico.
Cabe pensar que un final con elementos tan personales no fuera, quizs, lo
ms adecuado tras la exposicion cannica que acaba de hacer, hecho que habra
motivadosueliminacindelaredaccindefinitiva.
252Cf.SANCT.AREV.spec.2,29,3843.
253Cf.SANCT.AREV.spec.2,30,81103.
254SANCT.AREV.spec.2,30,163165.
255Cf.SANCT.AREV.spec.2,concl.,118.
Descripcin,finalidadycontenido 126
Introduccin
3.2.SnchezdeArvalo,precursordeLutero?
Apesardesuperipeciavital,pareceevidentequelossupuestosataques,por
llamarlosdealgnmodo,deArvaloalpapayalacurianopretendan,enmodo
alguno, minar los cimientos mismos de la Iglesia sino ms bien al contrario,
detectar una serie de errores o de problemas para corregirlos en el futuro y
conseguir una Iglesia an ms fuerte. Si tenemos en cuenta el mtodo de
exposicindelquesesirveArvaloenelSpeculum,recordemos,dulciaetamarao
commoda et incommoda, resulta bien sencillo sacar de contexto una serie de
fragmentosypresentarloscomoseasdeidentidaddelpensamientoarevaliano.Es
fcilydesdeluegolatentacinestah.Sinembargo,comodiceToni(1935:141),
quien a sabiendas escogiera de los captulos del Spejo frases denigrantes,
desligadas del conjunto, y las presentara como el pensamiento completo de
ArvalofaltaraalaverdadygravementeinjuriaraalCastellano.
LasdesdichasqueArvalorelatabaconrespectoalpapasedividanendos:
espiritualesycorporales.Sernestasltimas,entreellaselnepotismo,lasquevan
a despertar el inters de los seguidores de Lutero. Pero tambin les llamarn la
atencinlasmiseriasdelosdemsestadosdelaIglesia,especialmentedeaquellos
quehayancadoenlasimonayenlafaltadeobservanciadesusvotos.
SegndonRodrigo,lacodiciaquellevaalospontficesaquererlomejorpara
s, les induce tambin a procurar esto mismo a sus parientes, cayendo, en
consecuencia,enelnepotismo.Algunospapasintentanasegurarlapermanenciade
susfamiliasyelrenombredesusapellidos.Adems,cuntassonlasvecesenlas
que, a la hora de dar un cargo, eligen antes a un familiar que al ms virtuoso,
asegurando,irnicamente,quelacaridadbienentendidaempiezaporunomismo:
127
Introduccin
Volunt enim nonnulli summi pontifices, ut a se iam non una sed plurime
insignes familie et nominatissime domus incipiant, illustres principatus nascantur
quorum desiderio non deerunt priscorum exempla pontificum et longe minus qui
huiusmodipropositofaueant(...)sepiusqualificatumsanguinepreferunt,qualificato
sapientiaetuirtute,putantesexcaritatisordineexcusatosquamaseetsuisincipere
aiunt.(spec.2,3,3338y6062)
Algunos sumos pontfices quieren que comience con ellos no slo una, sino
muchsimas familias insignes y casas de mucho renombre, que surjan famosos
principadosdelosquenofaltarnlosejemplosdeantiguospontficesqueapoyensu
deseo,peromenos,condiferencia,quienesapoyenunpropsito deestanaturaleza
(...)esmsfrecuentequeprefieranalqueestcualificadoporsusangreantesqueal
cualificadoporsusabiduraysuvirtud,enlaideadeestardisculpadosporlavirtud
delacaridadque,dicen,empiezaporellosmismosyporlossuyos.
Demumexpeditcardinibusiactantiametornatumexterioremfugere.Nonsint
de illorum numero in quibus cernitur: Vestium cultus plurimus, uirtutum autem
nullusautexiguus.Pompaenimuestiumtolerandaprotempore,nonaffectandapro
libito, permittenda pro status decentia, dimittenda pro scandalo. Auaritiam ut
scorpionem cardines fugiant (...) Post aurum non eant, Christum non questum
sequantur, affluentiam rerum non querant nisi uirtutum et donorum spiritualium.
Vitentmensarumluxuriem,congeriemuasorumquiahocnonestornareecclesiam,
sed spoliare, non est decorem maiestatemque custodire, sed perdere, non est
defendere,sedexponere.(spec.2,9,172179y182188)
Porotraparte,ArvaloreconocelaexistenciadelasimonaenlaIglesiadel
Renacimiento estableciendo un paralelismo entre dos personajes del Evangelio:
Simn Pedro y Simn el Mago. Es este ltimo es el que representa esta lacra, y
tambindedondetomasunombre,puesvendelomaterialparaconseguirelcielo
(terrena uendit ut celestia assequatur)256. Sin mencionar en ningn momento la
indulgencia o el comercio de bienes espirituales que se haba instaurado en el
corazn mismo de la Iglesia de Roma, Arvalo, sin embargo, es suficientemente
256SANCT.AREV.spec.2,9,154155
SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 128
Introduccin
claro en su alusin cuando escribe las palabras de Simn el Mago: Toma estas
monedasparaqueyotambinpuedatenerlabendicindeDios(Accipenummos
uthabeamgratieDeilargitionem)257.
Ahora bien, don Rodrigo no se conforma con la denuncia del hecho en s
mismo sino que, jugando con la etimologa de la palabra cardenal, que hace
derivar de cardo (quicio o gozne), aade que stos, en cuanto cardines o quicios,
son los encargados de abrir o cerrar (ad eos igitur circumspicere pertinet quis
ingreditur et egreditur)258, segn corresponda, las puertas de la Iglesia a los que
siguenaunoyaotro;endefinitiva,queseexpulse(alinfiernoquizs?)aSimnel
Mago que, adems, hace que los sanos enfermen, es decir, se conviertan en
pecadores:pellaturSimonmagus(...)istesanosefficitclaudicantes259.
PerodonRodrigonoseconformcondenunciarlasimonadeformavelada
yfuemuchomsall;cuandohabladelosobispos,cargoqueconocacomonadie,
lacondenadeformaexpresaenmediodeamargoslamentos:
Peroqupodradecirdelpeligroydelperjuicioydelospesaresdelestado
eclesistico cuando la propia simona, que se considera hereja, es tan familiar y
queridaparaobisposyclrigosqueapenasdanunpasosinellaenlacasadelSeor?
Parece que tienen tambin una malquerencia congnita, una avaricia asociada,
libido,iraysoberbiaenabundancia.
257SANCT.AREV.spec.2,9,158159
258SANCT.AREV.spec.2,9,134135
259SANCT.AREV.spec.2,9,165166
260CitamosporlaedicindeNuremberg1517.
SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 129
Introduccin
DebadetratarsedeunmaltaninveteradoenlaIglesia,enconcretodentro
del orden episcopal, que Arvalo, a la mnima que se le presenta la ocasin, lo
vuelveamencionar:
Pornohablardelaeleccindelosobispos,enlaquelacarneylasangreyel
dineroinjustopuedenmuchomsquelajusticiaylacoherencia.
Conferunt beneficia non meritorum sed pecuniarum cumulo, non uirtuti sed
sanguini qui ad sacros ordines deordinandos ordinant, implent inutilibus atque
ignarisministrisecclesiasutbursasrepleant.(spec.2,14,6973)
Entreganprebendasacambiodeunmontndedinero,nodemritos,porla
sangre,noporelvalor,sonlosqueordenanparalossagradosrdenesalosqueno
sedeberaordenar,llenanlasIglesiasdeministrosintilesyvagosparacolmarsus
bolsillos.
No obstante, para que nadie que lea esto repruebe o condene el estado
eclesistico, que es perfecto y digno, por el elevado nmero de sufrimientos y la
multitud de riesgos, entienda bien que lo mencionado es cierto slo para aquellos
obispos y clrigos que se ocupan del cuidado de su rebao de mala manera,
negligentementeyalaligera,alosquelesesperaloanteriormentedichoymayores
riesgos. Sin embargo, si administran con dignidad, les esperan por ello mayores y
gloriosasrecompensas.
SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 130
Introduccin
Una vez visto que Arvalo pudo, sin pretenderlo, ser considerado un
antecedente de la reforma protestante, y de ah se entiende el enorme xito que
cosechsu SpeculumenelnortedeEuropa,pasandomsomenosdesapercibido
enlospasesmediterrneos,msproclives,porotraparte,alaautoridaddelpapa
de Roma, nos queda ver quines fueron los que adjudicaron tal honor al autor
segoviano.
En el artculo Arvalo, Rodrguez Snchez de de la Catholic Encyclopedia
(1907:702) se asegura que las atrevidas reprobaciones hechas a los cargos
eclesisticosprocovaronqueMatasFlacioIlricolecatalogaracomoprecursorde
Luteroaunque,talycomoseaade,demanerabastanteinjusta:
Enefecto,todoapuntaaqueelpionerodeestacorrientedepensamientofue
Matija Vlai, latinizado Matthia Flacius, llamado Illyricus por haber nacido, en
1520, en la pennsula de Istria, conocida en la Antigedad como Illyria. Sus
bigrafos261 nos cuentan que sopes la posibilidad de entrar en un monasterio
benedictinoconmirasalaordenacinsacerdotalperoque,alfinal,sedecantpor
iniciarunacarrerauniversitaria.Llegasercatedrticodevariasuniversidadesy
despuntporsusdiatribasconeltambinluteranoPhilipMelanthon,quetermin
llamndoleserpiente:
262Cf.Ph.Melancthonis,Operaquaesupersuntomnia,HalleBoyenhoven1840,col.449.
SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 131
Introduccin
Romano pontifice dependet, esse valde antiquam, diturnam, atque a Deo inde a
Christi et Apostolorum temporibus originem habere, ac veluti per traducem
propagatam esse. Vestra vero nova est, nuper ante XXX annos a Luthero orta et
instituta. Igitur nostra Ecclesia ac religio, hoc est Romana, et non vestra, vera et
genuinaest.(test.uerit.prf.,p.2)263
Pues los partidarios del papa, una vez que han perdido su confianza en el
escudoquelesdabaeltestimoniode lasSagradasEscrituras,nosaturden siempre
con el mismo razonamiento: la Iglesia y religin verdaderas son eternas; sin
embargo, luego cambian y se transforman en iglesias y religiones falsas. Consta en
todos los escritores e historiadores que nuestra Iglesia y nuestra religin, que
dependendelpontficedeRoma,sonmuyantiguas,duraderas;quetienensuorigen
enlostiemposdeCristoylosapstolesyquesehanextendidocomosarmiento.La
vuestra, por el contrario, es nueva, fundada e instituida por Lutero hace apenas
treintaaos.Enconsecuencia,nuestraIglesiayreligin,esdecirladeRomaynola
vuestra,eslaverdaderayautntica.
Hoc sophisma vere quidem dissolvere atque destruere est perfacile, nempe
negata perpetuitate adversari doctrin & Ecclesi, item nostra novitate. (test.
uerit.prf.,p.3)
Debidoquizsalradicalismodesusafirmaciones,lasteorasdeMatasFlacio
nofuerondemasiadoaceptadas;ahorabien,sumtododetrabajo,msalldelas
creencias religiosas, roza el concepto moderno de trabajo filolgico basado en la
exgesisdelostextosbblicosydeotrosautores.Entrelosescritorescomentados
por Flacio encontramos a los papas Smaco y Celestino, a San Gregorio, San
JernimoyHugodeSanVctor,PedroDamin,PedroBlesense,todoelloscitados
tambin por Arvalo, adems de actas de concilios y humanistas de la talla de
EneasSilvio,PlatinaoBeccadelli.
Entre las mltiples fuentes de las que se sirve Matas Flacio encontramos a
nuestroautor.DeldicequefueobispodeZamora,sinmencionarningunadesus
otras dicesis, y referendario delpapa. De su inmensa obra slo cita el Speculum
olvidando, por tanto, escritos tan importantes para la defensa de la Iglesia y del
papa como el Defensorium status ecclesiastici o el De libera et irrefragabili
auctoritate Romani pontificis. Cualquiera que leyera las afirmaciones de Flacio
(grauiter inuehitur in Papam et spirituales) concluira que los ms de setenta
263CitamosporlaedicindeBasilea1560.
SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 132
Introduccin
RodrigoobispodeZamorayreferendariodePabloII,destachacecienaos,
esdecir,bajoPabloII.Escribimuchasobras,entreellaselEspejodelavidahumana,
enelquearremeteseriamentecontraelpapayloscargosdelavidaespiritual.Los
acusa muy duramente de muchas formas, pero entre otras dice que el papa no se
dedicaalasabiduranialosestudiosdignosdeelogio,nia lapaz,nialsosiegodel
pueblo cristiano, sino slo a los asuntos de este mundo. Dice que ni ensea a sus
preladosnilespuedeensearvistoquesonunosabsolutosignorantesdedicadosa
suvientreyasuingle;que,porelcontrario,leshaimpuestoalospobrescristianos
diferenteseinsoportablescargasdetradiciones;quelosoprime,quelosagobiaylos
arrolla con las complicaciones de unas leyes que en otro tiempo, en la iglesia
primitiva,onoexistan,oestabanlibresdeellas.
Laprimeradelasacusaciones,segnFlacio,imputadasporArvaloalpapa,
que no se dedica a la sabidura ni a la paz de su pueblo, tiene su base en un
fragmentodelSpeculum:
Quomodo enim longo tempore uiuit qui non sapientie, non laudatis studiis,
non paci, non quieti Christiani populi uacat, cum scriptum sit: Eruditio et sapientia
ueramuitamtribuit?(spec.2,7,109112)
Papaenimsipienonregit,siterrenisoccupationibusdeditusnecspiritualibus
intentussit,nonuacatrespicerepreteritaetsiuacat,molesta estrecordatio.(spec.
2,7,145148)
Laltimaacusacin,ladededicarsealvientre,seencuentraasmismoenel
librosegundodelSpeculumaplicadoalospontfices,
SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 133
Introduccin
Se difama de manera indigna por la gula la dignidad del cargo del sumo
pontificado.
ytambinalossacerdotesy,engeneral,atodoslosqueseocupandelasalmasde
losmortales:
Dicen:Comamosybebamosymuramos,ellosquevivenparacomer,cuyo
dios es el estmago, porque se dedican a su estmago y todo gira alrededor de su
estmago, como si fuera su mayor felicidad y fin, y no les basta la comida que
producelapatria enla que moran,sinoquecorrigenaDiosyala naturaleza. Y es
que se ceban con vinos de ultramar y de la tierra y con carsimos manjares de
importacin; no les basta con los vinos de una sola regin y disfrutan con la
variedad.
SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 134
Introduccin
Pero transcribir algunas de sus palabras para que nadie diga que lo he
inventado. En la Iglesia primitiva (dice), muchos estuvieron en auge; creo que es
completamente cierto que tuvieron mayor perfeccin y santidad de vida que los
demsquevivanencomunidad.Poraquellapocalosfielesnoseveanoprimidos
por tantos preceptos de decretos y cnones, por censuras o castigos. Y no haba
entonces (por as decirlo) tantas complicaciones de leyes o de constituciones,
excomuniones o censuras, que apenas dejaban a los fieles, incluso a los ms
diligentes y temerosos de Dios, respirar y ocuparse de s mismos. No se hacan
tantos ayunos, nada de vigilias, nada de silencios, nada de oficios de precepto
diarios,tantodedacomodenoche,ynohaba,enfin,tantasfiestasdeguardar,ni
que confesar o comulgar tan a menudo (se refiere a la misa), ni prestar tanta
obediencia,comoahoraseoprimealosfieles,omsbienselesarrolla:demodoque
con razn se podra decir de los prelados de la Iglesia aquellas palabras de Cristo:
Queatancargasinsoportablesetc.Porloquesiseobservabanpreceptosdeestetipo
en aquella Iglesia primitiva era slamente de forma voluntaria, no porque fuera
pecado transgredirlos por aquel entonces, porque eran cosas que no estaban an
prohibidas.stassonsuspalabras.
SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 135
Introduccin
voluntariadeunaseriedepreceptosquenoselesexiganalrestodelosfieles.Por
elcontrario,Arvaloargumentaqueensumomentopresente,dadalamaldaddel
serhumano(secundumhominumtemporismalitiamexpedit)265,esprecisonoslo
que haya semejante nmero de preceptos sino que, incluso, se aumenten y se
respetenporobligacin,nopordecisinpersonal,puestoquesudesonocimiento
no disculpa a nadie (quorum ignorantia aliquem non excusat)266. En tal contexto
histrico, nos dice don Rodrigo, la vida del anacoreta carece de la perfeccin de
antao pues a todos los mortales se les exige el cumplimiento de tan ingente
nmero de mandamientos que si son capaces de cumplir con todos habrn
alcanzadolasantidad.
Elsiguienteautorqueleadjudicanuestroautorelttulodeprecursordela
Reforma fue el clrigo francs Casimiro Oudin (16381717), conocido por sus
Commentarius de Scriptoribus Ecclesi antiquis (Leipzig 1722) pero tambin por
haber abandonado la religin catlica por la protestante, como consecuencia,
quizs, de sus mltiples viajes a los monasterios de su orden por el norte de
Europa.EnlacitadaobraOudinrecogemultituddereferencias queotrosautores
hanhechosobredonRodrigo.Comienzahaciendounabrevedescripcinbiogrfica
de Arvalo, tomada, sin indicacin alguna, casi al pie de la letra del De historicis
Latinis(Lion1627)deGerardJohanVoss(GerardusJohannesVossiusensuforma
latinizada):
267Citamosporlassiguientesediciones:paraeltextodeOudin,Leipzig1722;paraeldeVoss,Lion
1651.
SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 136
Introduccin
folio,Parisiis1475infolio,&Bisuntii1488in8typisexcussumprodiit.(scrip.eccl.
tom.III,col.2662)
SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 137
Introduccin
fue Matas Flacio, citando acto seguido todo el texto que ste le dedica en su
Catalogus,aunqueconunpequeoerrorenladatacin268:
JohanWolf,eneltomoIdesusLecturasmemorables,enlapartedelsigloXV,
apropsitodelao1470,desdelapgina887hastala891,renetodavamsdatos
pero transcribirlos aqu sera tedioso. Dice, sin embargo, que Rodrigo, obispo de
Zamora,aunquetrabajydestacenlacuriaromanayfuedestacadsimoparaPablo
II,pontficedeRoma,dequienfuesureferendario,sinembargo,nopudosilenciar
las miserias de los sumos pontfices en el libro segundo de su Espejo de la vida
humana. Teniendo incluso preocupaciones particulares, avidez tremendamente
desproporcionada, furibunda furia, por as decirlo, que le llevan a exaltar a los que
estn en su entorno, nadie reniega de su carne, porque tambin Cristo, de quien es
vicario,amalossuyosetc.
268Enlalnea36delacolumna2663,Oudintranscribeanteannum140cuandoFlacioescribiante
annum100(test.uerit.p.949).
SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 138
Introduccin
EltextocitadoporWolfsseencuentraenelSpeculum,aunquenopodemos
asegurar,igualqueenloscasosanteriores,queesteautorhayamanejadolaobra
deArvalodirectamenteobienlaconozcaporfuentesindirectas.Elcasoesque
pertenece al captulo tercero del libro segundo, el dedicado a las amarguras y
desdichasdelossumospontfices:
Enprimerlugar,seloimpidensuspreocupacionesparticulares,seloimpide,
adems, una avidez tremendamente desproporcionada y, por as decirlo, una
furibunda furia que le lleva a ensalzar a los que estn en su entorno (...) Le dirn:
Mira,nadiereniegadesucarne.Cristo,cuyasaccionesdebeimitarelsumopontfice,
vicariosuyo,cuandoamalossuyos,losamhastaelfin.
Como conclusin podemos decir que estos autores, Ilrico, Voss, Wolf y
Oudin, que quisieron ver, llevados quizs por un radicalismo religioso en algn
caso, en elobispo de Zamora un precursor de las teoras luteranas cayeron enel
error,comotambinalgneruditomoderno,deleerslounapartedelSpeculum:
enestaobraArvaloelogiatodoslosmbitosdelavida,perotambinlossometea
todosaunjuiciocrtico,demodoquepensarquefueraonopartidariodetalocual
teoraparececompletamenteajenoalavoluntaddesuautor,puesningnaspecto
delavidaescapaasucrtica.ElSpeculumesuntratadomoralquetienealhombre
comocentroy,enesaidea,exponetantosusmayoreslogros lapartepositivade
cada estado, dulcia, como sus mayores tormentos, penas y miserias, la parte
negativa,amara.
3.3.Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum
DecamosalhablardelascaractersticasdelHumanismoqueunadeellasera,
sinduda,lareformadelalengualatina.YaenelTrecentoPetrarcahabaclamado
poresasbarbarauerba269propiasdelosescritosescolsticosdelaEdadMediay,
apenas veinte aos antes de la publicacin del Speculum, Lorenzo Valla haba
escritosusElegantiaelinguaeLatinae,obraqueArvalo,poseedordeunainmensa
biblioteca,tuvo,contodaprobabilidad,quehaberconocido.Sinembargo,sulatn
permaneci ajeno a toda novedad procedente del Humanismo. Los escritos de
nuestro autor, por comparacin con los de los grandes humanistas italianos,
parecen en cierto modo pertenecientes a otra poca. El propio Arvalo era
consciente de que entre sus escritos y los de sus coetneos haba ms de una
diferencia. En la Compendiosa historia Hispanica270 confiesa que escribe inculto
269PETR.metr.2,3,31.
270SANCT.AREV.c.hist.Hisp.4,40(f.171r).
139
Introduccin
rudique eloquio, es decir, con estilo poco trabajado y rudo mientras que son
varias las ocasiones, dentro de su intercambio epistolar con los humanistas
encarceladosenSantAngelo,enlasqueelogialaeleganciaalahoradeescribirde
Platina;porejemplo,enlaepstolaXIIlecontestaquehaledosuelegantecarta
contodosuencantoybrillantezdeestilo:Legiigiturepistolamtuamomnidulcore
etdicendisplendoreuenustam271.NicolsAntonio,ensuBibliothecaHispanaVetus,
aade, a propsito del pasaje de la Compendiosa que hemos citado, que su estilo
rozaenocasioneslabarbarie:
EllatndeArvalonoesperfectamentedepuradoconarregloaloscnonesde
la clasicidad pero, sin embargo, es un instrumento efectivamente vlido y nada
innoble de expresin que l maneja con una eficacia no exenta totalmente de
eleganciaydedignidadliteraria.
271Cf.GonzlezRoln,BaosBaos&LpezFonseca(2008:145).
272Cf.laedicincrticadeA.Garca(1957:474502).
Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 140
Introduccin
Sinembargo,ademsdeunacuestindeconcepto,ellatndeArvaloledebe
mucho a los rudimentos de gramtica aprendidos en la escuela y, en especial, al
latndelaUniversidaddeSalamanca273,anclada,comotantasotrasenEuropa,en
la gramtica medieval, cuya obra de mayor difusin fue el Doctrinale (1199) de
Alexandre de Villedieu, hasta la paulatina implantacin de las Introductiones de
Nebrija,escritasalamparodelasElegantiaedeValla(Coroleu1998:298299).
EneselatnqueArvaloaprendienSalamancalomsimportantenoerael
estilosinolacomprensinylacomunicacinporpartedetodos,demodoquelos
lmitesencuantoalasintaxisylaentradadeneologismosnoestabaenelrespetoa
loscnonesclsicossinoenelmerobeneplcitoentreinterlocutores,sininteresar
lo ms mnimo que esa palabra o construccin no la hubiera empleado nunca
Cicern.Lagramticasehabaconvertido,adems,enalgofarragoso,estudiadano
ensmisma,conunasreglasinterminables,sinoenntimaconexinconlafilosofa
y la lgica, hecho que los humanistas atacaron de forma furibunda. Por el
contrario, la gramtica propugnada por el movimiento humanista, con Lorenzo
Vallaalacabeza,sebasabaenlasencillezylaclaridad,consiguiendoasunlatnde
estilo depurado donde todos los conceptos se expresaban de modo claro sin
ampulosidadesinnecesarias.
En trminos generales, como intentaremos justificar, el latn de Arvalo es
sintcticamente descuidado, pues el anacoluto es frecuente, hecho que a veces
tiene como consecuencia una mayor complicacin: no es extrao que segn
avanzansusrazonamientoscomienceunaoracinnuevasinterminarlaanterior;
otrasvecesesextremadamentesencilloyengarzasusargumentosconunsimple
et; es repetitivo, casi formulario (por ejemplo, expresiones del tipo nemo es qui
nesciat, ordo pollicitus, taceo de, si potest capere capiat, dulcia et amara, quidam
sapiens, o trminos omnipresentes como dignitas, excellentia, exercitium, felicitas,
incommoditas, infelicitas, labor, miseria, officium, onus, periculum, prerogatiua,
statusouanitas);estcolmadoderipiosqueafeansuexpresinporlapresenciade
figurasretricasmspropiasdelapoesacomosimilitercadens,similiterdesinenso
deriuatio;sonfrecuenteslosjuegosdepalabrasingenuossintrascendenciaalguna
as como los superlativos y los adverbios que confieren al texto una inacabable
lentitudaltiempoquerecarganlaexpresinhastaelextremo.
De las conclusiones de los estudiosos se infiere que el estilo del Speculum
pareceserelmismodesusotrasobraslatinas;Laboa(1973:315),apropsitodel
epistolariolatinoconloshumanistasescribeas,aunquenojustificaconejemplos
deltextosusafirmaciones:
273SobreesteaspectopuedeverseP.U.GonzlezdelaCalle(1925:795818).
Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 141
Introduccin
AcontinuacindetallamoslascaractersticasdellatndeArvaloquenoshan
llevado a obtener las conclusiones anteriormente expuestas. En primer lugar
abordamos cuestiones morfolgicas y sintcticas tanto del nombre, pronombre y
adverbio como del verbo; en segundo lugar presentamos diversos aspectos,
fonticos,morfolgicosysintcticos,quehacentanpersonalypeculiarelestilodel
Speculum.Terminamosconunabrevelistadetrminospropiosdellatnmedieval
utilizados por Arvalo y sealamos, adems, algunos neologismos que no hemos
encontradoenningnotroautoryaseaclsico,medievalohumanista,porloque
debemossuponer,enprincipio,quesoncreacionesdedonRodrigo.
1. Particularidadesmorfosintcticas:
A. Delnombre,pronombreyadverbio:
i. Usocontinuadodeadjetivosyadverbiosengradosuperlativo:
Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 142
Introduccin
ii.
iii.
iv.
Erroresenladeclinacin:
o taliis(1,2,66),ablativodeuninusitadotalium,taliienlugardelesperado
talio,talionis.
Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 143
Introduccin
v.
o Inquare,regesipsosDeoassimilariapproximariqueplurimumcernimus,
quiasolusipseuitenecisquehominumdominusest.(1,1,3739)
Ipseueronobilisesseincipiet,quiignobilisessedesiit.(1,5,165166)
o Denique, ut in Rhetoricis philosopho placuit, nobilitati omnes pene
uirtutes, famulantur ad quas ipsa natura parens peculiarius ceteris
nobilesipsosinclinat.(1,7,4244)
vi.
o Mater uero, ueluti que nedum corpusculum meum intra eius uiscera
duxerat.(1,pref.,120122)
o Capitulum octauum de uanitate nobilitatis humane et de eius uitiis et
nobiliumexcessibus.(1,tab.4546)
o Capitulum XXVIdesecundaartemechanica,uidelicetfabrili,armaturaaut
architectonicaetdepartibuseius.(1,tab.123125)
o Sed,utpaucisagamus,sicutnomeneiusitaetlauseius.(1,1,13)
o MoyseacfratreeiusAaron,quisoluminunopopulo,inunagentesedet
superterrenismediationisofficiofungebantur.(2,1,110112)
o utsitantefaciemeiusuitaetmors.(2,6,143144)
o Idque eius nomen indicat ab auro dictum nec mirum si nomen delectet.
(2,16,6667).
B. Delverbo:
i. Tendenciaalusodeverbosconprefijoper:
ii.
Usodeforeenlugardefuturumesse(queArvalonoutilizanunca)y,
adems,ensustitucindelinfititivodepresente:
Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 144
Introduccin
o In primis itaque fateor clarissimum cesaris siue regis nomen fore, sed
durissimumofficium.(1,2,3738)
o planumforecredimustalemimpossibileforeperprincipemnobilemfieri
posse.(1,5,158)
o illa respondit optimam certe fore sapientiam, uidebat tamen sapientes
ipsosdiuitumianuasfrequentareetnonecontra.(1,6,6061)
o Qua de re arbitror intelligendam fore quemadmodum Aristoteles in
Politicissubtiliusexplicat.(1,6,111112)
iii.
iv.
Usodelgerundioconcomplementoenlugardelgerundivo:
o adprincipandumseuinpopulispresidendum.(1,5,44)
o adiudicandumpopulosetpresidendumurbibus.(1,12,113144)
o adpresidendumsolisfidelibus.(2,5,19)
v.
o Quisenimestdecanusquiepiscopononsitgrauisetcontumax,quinpotius
contraeumconspiret,quiineiuscontemptumnonabstinetadiuinis,qui
sigillat litteras sine capituli assensu, qui sibi communia ecclesie
appropriat.(2,13,9195)
vi.
Elipsisdelverbo:
vii.
Verboscondiferentergimen:
o Fateor enim utilis est iuris scientia, si eius professores intra eius limites
agerent.(1,18,147148)
o In primis itaque fateor clarissimum cesaris siue regis nomen fore, sed
durissimumofficium.(1,2,3738)
Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 145
Introduccin
o Fatemurtamenquiaeaquetetigimusinclinatiuenoncompletiueadhoc
uelilluddisponunt.(2,28,102104)
o Quo fit ut diuinam prouidentiam incusemus quod quosdam inculpatos
uariissuppliciis,infortuniisetpeniscruciari,aliosculpenoxiosfelicitare
permittat.(1,43,337340)
viii.
Quiacompletivo:
ix.
Quodcompletivo,muchsimomenosfrecuente:
o addequod(1,2,116;1,2,167;2,prol.14); aitquod(1,9,6364;1,21,61
62; 1,24,7577); fatemur quod (2,24,216); subdit quod (2,12,35;
2,16,56);taceoquod(2,3,83;2,20,146)
Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 146
Introduccin
x.
Verboensingularconsujetomltiple:
2. Aspectosestilsticos:
A. Fonticos:
i. Aliteraciones:
o Inmateria,lana,lino,pelle,pilo.(1,23,46)
ii.
Similitercadens:
o Vtuelaugeasfauorisaffectumueltollasamorisdefectum.(1,4,158)
o Neceniminillisdeestpecuniaseddeestuirtus,nondeestfastusseddeest
castus, non deest sublimis sed deest humilis, non deest adulator sed
deest ueritatis amator, non deest seruus fraudator sed deest rectus
consiliator.(1,4,112116)
o Heribarbarumrasores,hodiemorborumgrauiumcensores.(1,32,2627)
o Sed certe hi timorem Dei abiciunt et latam simul et letam uitam
sequunturuitiorumqueducitadmortem.(1,43,200201)
o Non igitur canentes aut psallentes sed potius silentes dicantur quare
necutcanentesmanducentquippeutsilentesmendicent.(2,15,5759)
o Bursarius pecuniosus, infirmarius concubinarius, capitosus sacrista.
(2,27,140141)
iii.
Similiterdesinens:
iv.
Juegosdepalabras:
o Diabolusdatluderenelugeamusetdumludimusilludimur.(1,31,4243)
Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 147
Introduccin
o prouincialisproclamat,generalisgenerat.(2,27,143144)
B. Morfolgicos:
i. Deriuatio:
o Trminossimplesycompuestos:
Cumenimassiduoapauperibussuaauferatis,uilesetseruilessedet
ignobilesuosostenditis.(1,8,172174).
Et quomodo uxori complaceat, cui dum quis placet, sibi atque aliis
displiceatinutilisquesitoportet.(1,12,5758)
Et ideo astronomia iudiciaria fatua dicitur et infatuatiua eorum qui
sibiuacantsecundumeundemAlfarabium.(1,38,4547)
O quot felices principes, quot uiros clarissimos fefellit atque infelices
reddit hec tam falsa et auida futurorum euentuum inquisitio.
(1,38,133135)
Curruntenimet discurruntmortales,non quidemperuirentiaprata,
sedperscabrosassepesacsemitasdiuersas.(1,41,7981)
Abelenimeorumfilius,innocensanocenteocciditur.(1,42,9798)
Adde quia utrisque uidelicet nimium sperantibus et desperantibus
timordeficitetspes.(1,43,216218)
In eius ordinariam messem, extraordinariam falcem mittunt.
(2,14,8788).
o Palabrasprocedentesdelamismarazencategorasgramaticales
diferentes:
o Sujetoocomplementoyverbodelamismaraz:
Sicutuilisetabiectusasuauilescit?(1,7,3536)
Quare nobilitatis assentatoribus minime assentiendum puto.
(1,8,7475)
Hi ad statum perfectum assumpti, Christi uicario assistunt in quo
assistentiegenereapostolorumtypumrepresentantatqueassistendo
sanctitatem participant quia scriptum est: Quos elegit
Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 148
Introduccin
o Sustantivooadjetivoyadverbiodelamismaraz:
Turpis igitur est qui pretio turpiter accipit, quod gratis exhibere
tenetur.(1,20,3032)
Rursus non carent dolis, fraudibus et deceptionibus plurimis ut
singulariteretdesingulisuiderelibet.(1,24,144145)
sed secundum grauissimas sententias a uera sapientia sapienter
elicitas,utexplicarelibetetgratiaexemplidixerim.(1,36,137138)
Naturaenimhumanatamnaturaliterdeprauataest,utexsemutari
nonualeat.(1,42,4546)
Sed,utquidamsapienssapienterait:Hocinterprudentesetignauos
interest.(2,3,9394)
Falso igitur culpa persone dignitati attribuitur; indigne summi
pontificatus dignitas propter uentris ingluuiem diffamatur. (2,5,168
169)
C. Sintcticos:
i. Anacolutos:
o Faltadeconcordancia:singularpluralyviceversa.
Quasidicereuelitnonestsatisiudiciiustadecernere,sednecesseest,si
periculum uitare cupit, ut iusta iuste decernat, id est, recto animo
aganteaquelegesiubent.(1,14,3133)
Aliiquoduirtutibuscareant,uitiissededant,seduerumestnonnisia
seipsoquisleditur.(1,43,189190)
Ex quo patet quod uita eius, licet longa, breuissima reputantur.
(2,6,9697)
Quis sponsorem seu aliene uite se constitui fideiiussorem optat, qui
uitampropriamuixtueripossunt?(2,12,120122)
Quisenimestdecanusquiepiscopo nonsitgrauisetcontumax, quin
potius contra eum conspiret, qui in eius contemptum non abstinet a
diuinis, qui sigillat litteras sine capituli assensu, qui sibi communia
ecclesieappropriat,quinonresidentesagitutpercipiantfructus,licet
nonfacientesseruitium,quigrauantsubditos,quieosnondefendunt,
qui eos tolerant pro pecunia in peccatis, qui inhoneste incedunt,
inhonestiusuiuunt?(2,14,9199)
Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 149
Introduccin
ii.
Epanfora:
iii.
Polptoton:
o honorabileexiliumest,honorabiliscertetitulus.(1,4,9798)
o utcunctasopeslabefactentmiserosquecoguntmaritosinquestus,indira
prodirescelera.(1,12,2829)
Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 150
Introduccin
o Quotiens enim histriones de se dominos ridentes uident, totiens ipsi
miranturdementiamsemirantium.(1,31,8084)
o DecipiturEsausuisprimogenitis,primogenitusipseafratrefrustratur.
(1,42,112113)
iv.
o
o
o
o
v.
accusatoresmultos,excusatoresnullos.(1,4,100)
neundesalusexpectatur,indescelusnascatur.(1,10,2324)
utcanentesmanducentquippeutsilentesmendicent.(1,15,5859)
illecurataliorumoculos,isteimpletsuorumloculos.(2,9,166167)
Polisndeton.Especialmentefrecuente,aunquenoslo,enelttulode
cadacaptulo.Amododeejemplo:
vi.
Quiasmo:
uiuendi modis diuersi, que quidem longiora aut breuiora dici posse, non
ignoro.(2,concl.,3840)
o Decipitur Esau suis primogenitis, primogenitus ipse a fratre
frustratur.(1,42,112113)
3. Cuestioneslxicas
A. Medievalismos:
Forma
Localizacin
actualiter
1,8,98
assassini
1,20,83
auruspices
1,38,139,1,38,173
Enunciado
assasinus,i
auruspex,icis
Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 151
Introduccin
banna
1,2,64
bursarius
2,27,139
cementaria
1,23,56
calcularii
1,40,37
campsor
1,33,67
campsoria
1,33,64
capitosus(s.XV)
2,27,140
carpentaria
1,23,56;1,26,6
certitudinaliter
1,37,40
concubinarius
2,27,140
completiue
2,28,52;2,28,103
claustralis
2,27,139
dispariter
1,37,7;1,43,374;2,9,153
effectualiter(s.XV)
2,7,93;2,16,29
formaliter
1,5,52;1,6,68;1,16,158
gabellas
1,23,137
1,23,85
gabellis
gardianus
2,27,143
generalis
2,27,143
implacabiliter
1,43,106
inclinatiue
1,38,118;2,28,52;2,28,103
inconsolabiliter
1,43,152;1,43,235;
industriales
1,21,17
instrumentaliter
1,5,53;1,6,160;1,30,171
iocale
1,41,37
propriissima
1,34,29
2,11,45;2,11,67;2,11,72
propriissime
prothocolla
1,20,66
rabidissima
2,3,31
realiter
2,24,216
strate
1,38,128
tabellarii
1,20,16;1,20,44
1,19,4;1,20,2
tabellariorum
1,10,61
tabellarios
tabellio
2,12,337
1,20,12;1,20,27
tabelliones
1,tab.,92
tabellionum
1,tab.,89
tabellionibus
tabellionica
1,20,46
taxas
1,20,77
torneamentis
1,31,75
unitissima
2,8,27
uirtualiter
2,16,28
B. Neologismos:
aulistarum
1,4,167
marelaria
1,33,9
bannum,i
bursarius,ii
caementarius,a,um
calcularius,ii
campsor,oris
campsoria,ae
capitosus,a,um
carpentarius,ia,ium
concubinarius,ii
claustralis,e
gabella,ae
gardianus,i
generalis,e
industrialis,e
iocale,is
propriissimus,a,um
prothocollum,i
rabidissimus,a,um
strata,ae
tabellarius,ii
tabellio,onis
tabellionicus,a,um
taxa,ae
torneamentum,i
unitissimus,a,um
aulista,ae
marelaria,ae
Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 152
Introduccin
3.4.Fuentes
Resultadifcilencontrarunasolapginadelosescritosfilosficosomorales
de Arvalo que no contenga una referencia a un autor antiguo. Sus obras
presentan, en consecuencia, una lectura entrecortada: cualquier razonamiento se
ve interrumpido por una cita que avala su pensamiento; en este sentido Laboa
(1973:308) afirma que Arvalo es un pozo de citaciones, de forma que hay
momentosenlosquelascitasseconviertenenelcuerpodeltratado.
Sin embargo, pocas han sido las ocasiones275 en las que los estudiosos han
llevado a cabo un acercamiento serio a las fuentes ms all de una mera lista de
nombres276, muchos de los cuales, como veremos, no se corresponden con los
textoscitados.AsLaboa(1967:304)aseguraqueunadelasfuentesprincipalesdel
De castellanis es Polcrites [sic], mientras que Fuertes Herreros (1998:1330), al
tratar sobre el Speculum, hace referencia a Polcrates y Cervera (1982:32), a
propsito de la Suma de la poltica, a Policrato, cuando en realidad lo que cita
ArvaloentodosloscasoseselPolicraticusdeJuandeSalisbury.Porreglageneral
seadmitecomofuentetodoloqueArvaloafirmahaberconsultadoyseconsidera
de forma errnea que las citas son rigurosas, exactas y bien entendidas en sus
conceptos (Cervera 1982:32), cuando apenas se ha hecho intento alguno por
localizarlas y comprobarlas. No resulta extrao, por tanto, que se diga, por
ejemplo,demodotaxativoquesusprincipalesfuentessonPlinio277oVirgilio278,
autores que, a pesar de ser citados por don Rodrigo, son completamente
irrelevantesparaelpensamientoarevaliano,almenosenelSpeculum,comopuede
comprobarse en el ndice de fuentes que presentamos. En definitiva, podramos
aplicar a esta obra cuanto escribi Antelo Iglesias (1985:19) a propsito de
Eiximenis y la Suma de la Poltica de Arvalo: Se impone tambin un anlisis
minuciosodelasfuentesclsicasymedievalesutilizadasporestosautores.
Arvalo se nos presenta en este punto como fiel seguidor de la tradicin
medievalenlaquetodorazonamientodebacontarconlaaprobacindelcriterio
deautoridad,esdecir,conelrespaldodeuntextodeautorclsico.Pocoimportaba
queelpasajecitadoestuvieradescontextualizadooquelaobraclsicanotuviera
275Slosehahechoenelcasodelasedicionescrticasde,porordencronolgicodepublicacin:De
arte, disciplina et modo alendi et erudiendi filios, pueros et iuuenes, De questionibus hortolanis,
Disputatiodepaceetbelloyelepistolarioconloshumanistas.LaedicindeltratadoteolgicoDe
liberaetirrefragabiliauctoritateRomanipontificisnocuentaconunaparatodefuentescompleto,
apenaslasprincipales.
276 En el caso de la Suma de la poltica ninguno de sus dos editores ha localizado fuente alguna.
Despachanelasuntoconunelencodeautorescitados,cf.Penna(1959)y,enelmejordeloscasos,
conlareferenciaalfragmentoenelqueseencuentran,cf.Beneyto(1944:915).
277Cf.FuertesHerreros(1998:1324):LasfuentesgeneralesdeestassieteartessonlaPolticade
Aristteles,elDidascalicondeHugodeSanVctor,laHistorianaturaldePlnio[sic],iluminndolas
condistintasreflexiones,sobretodo,delaSagradaEscritura.
278 Cf. Fuertes Herreros (1998:1326): Sus citas, recuerdos y reflexiones estn dedicados a la
HistorianaturaldePlnio[sic],lasGergicasdeVirglio,Petrarca,AristtelesylaSagradaEscritura,
principalmenteGnesis,Jobyprofetas.
153
Introduccin
nada que ver con el tema en cuestin, pero la simple mencin, por ejemplo, de
Aristteles bastaba para conferir la autoridad suficiente. Aristteles, o el filsofo,
como era conocido en la Edad Media, se haba convertido casi en un comodn al
querecurrirparajustificarlotodo.ComodiceHeusch(1996:2223):
Aristtelesesunpersonajeenconstantemutacin,enconstanteconstruccin
enfuncindelsentidoquesequieradarle.Susignificadovaperfilndoseadlibitum,
pudiendo as transformarse o simplemente desaparecer. Se da el caso, en las
famosas recopilaciones, como los florilegios, de simples citas que van
lexicalizndosepocoapocohastaserpurorefrnculto.
EsporelloqueM.Morrs(1996)aseguraensuedicindelDequaestionibus
hortolanisquenohapodidoencontraralgunasdelascitasqueArvaloatribuyea
Aristteles, quizs porque el estagirita no las escribi nunca y forman parte del
acervo de sabidura que los hombres de la Edad Media le atribuyeron. Este uso
indiscriminado fue, sin duda, el que llev a Bracciolini a quejarse de que para
algunosdesuscontemporneosdecirfilsofoyverdadfueransinnimos:Haec
dicit,inquiunt,philosophus;huiccontradicerenefasest,idemqueapudillosualetet
ipsedixitetueritas(adPetr.Paul.1)279.
Fuentes 154
Introduccin
LosestudiososdeArvalonoparecenponersedeacuerdosobresiconocao
nodeprimeramanosusfuentes.Laboa(1973:308),cuyasimpatahaciaArvalo
esmsqueevidente,asegura:
SusescritosrevelanunbuenconocimientodelaEscrituraygranfamiliaridad
conmuchostelogosmedievalesylosPadresdelaIglesia,sobretodoloslatinos()
EnlamismalneaseexpresaGarcaMasegosa(1998:368)apropsitodelDe
eruditionepuerorumcomprendiendoqueArvaloestabainmersoenunatradicin
alaquenopodapermanecerajeno:
Arvalo () conoca a los clsicos y a los padres de la iglesia. Los cita con
profusin a lo largo de todo el tratado, en muchos casos copiando literalmente
prrafoscompletos()Eracostumbrehabitualenlapoca,yyaesbastantemrito
el conocer las fuentes y el saber utilizarlas en el momento oportuno. Adems, un
pensamiento,aunqueseapropio,avaladoporlacitadeunautorclsicodoblabasu
valor.
Fuentes 155
Introduccin
Aslascosas,podemosirperfilandounaprimeraidea:enocasionesArvalo
no ha consultado las fuentes, sino que se ha servido de la transmisin indirecta,
muy especialmente, como veremos en el caso del Speculum, cuando se trata de
autoresgriegos.Tambinparecequeatribuyeaciertosautores sentenciasqueno
les corresponden, bien porque cita de memoria y entonces confunde los autores,
bien porque nunca tuvo en sus manos las obras, o bien porque circularan en su
tiempociertassentenciasquetodoelmundo,sinconocimientoexacto,atribuyeraa
talocualautor,comosabemosquesucedaenelcasodeAristteles.
Despusdeestabreveintroduccinalasfuentesenotrasobraseditadasde
Arvalo,noscentraremosenelSpeculum.Analizaremoscmopresentalasfuentes,
si recurre a ellas de forma directa o las obtiene por va indirecta, si atribuye
correctamente cada cita a su autor, qu autores son los ms citados y qu
consecuencias puede tener el uso de las fuentes en su consideracin o no como
humanista.
Entre los dos libros del Speculum hemos localizado un total de 1010
referencias, nmero en el que incluimos tanto las citas hechas por el propio
Arvalo,comolascitasqueaparecendentrodeotrotextocitado(untotalde15)o
cualquierotrareferenciadelaqueArvalonorevelasufuente(casidoscientas).
Nospropusimoslocalizarconexactitudtodaslasfuentes,citadasonocitadas
por don Rodrigo, directas o indirectas, bien fueran de autores latinos (desde los
clsicosypadresdelaIglesiahastaPetrarca)ogriegos(desdeAristteleshastalos
padresgriegos).Elresultadohasidounaparatodefuentesquesepresentasegn
lossiguientescriterios:
280Paratodoloquedecimosenesteprrafo,cf.Velzquez(1999:4648),dondeseexponelatesis
delRegimientodeprncipes.
281ElmismoproblemaseleshaplanteadoaloseditoresdelacorrespondenciadeArvaloconlos
humanistas: Por otro lado, fiado de su memoria literaria, Snchez de Arvalo de forma puntual
confunde,porejemplo,unacitadeCrisstomoconBernardodeCleraval,aAnselmoconJernimo,
pero sobre todo atribuye a otros autores (Livio, Lucano, Jernimo, Cicern, Valerio Mximo o
Quintiliano) lo que son en realidad textos de Sneca (Gonzlez Roln, Baos Baos & Lpez
Fonseca2008:45).
Fuentes 156
Introduccin
ComenzandoporlaSagradaEscritura,lasfrmulasmshabitualesson:
quiascriptumest,utscribitur,testescriptura,utscripturaait,quodscriptura
ait, dicente scriptura, o bien otras como scriptura commendat o
commemorat.
En otras ocasiones, cuando la cita pertenece al Eclesistico, Eclesiasts,
Proverbios, Salmos o Libro de la Sabidura, la frmula scriptum est va
acompaada de per sapientem o bien se reduce a ut sapiens ait, inquiens
sapiens,unus/quidamexsapientibus.
Sinembargo,hayqueresearquemedianteestosltimosencabezamientos
introduce tambin citas de San Agustn (1/50), Carmina Burana (1/1),
PedroBlesense(1/1),Petrarca(5/52),Sneca(2/21)yValerio Mximo282
(1/3).
La forma sapiens Salomon la utiliza en algunos casos para referise a
Eclesistico, Eclesiasts, Salmos, Proverbios y Sabidura, Libros Sapienciales
todos ellos atribuidos de forma errnea en poca de Arvalo al rey
Salomn; rege et propheta David queda slo para los Salmos ya que a este
reyseleatribuyen73deellos.
Si hablamos de los Libros Profticos, la frmula es casi siempre per
prophetam o teste propheta (aunque tambin la utiliza con mucha
frecuencia para los Libros Sapienciales mencionados antes y, en alguna
ocasin,seguroqueporerror,referidaalosLibrosHistricos,enconcreto
Nmeros [2,14,59], Deuteronomio [2,14,60], Reyes [2,12,135], e incluso al
profetaJob[2,6,3334]).
282Segnpuedeverseenlaestadsticaquefiguramsabajo,las referenciasaValerioMximoson
mnimas,peseaqueselehabaconsideradounafuenteesencialdeArvalo;asloplanteaba,por
ejemplo,Laboa(1973:312),aunquenoespeficabasisuafirmacinerareferidaonoalSpeculum.
Fuentes 157
Introduccin
Noesfrecuentequeacompaetambinalacitaelttulodelaobra,salvosi
se trata de los profetas (mayoritariamente), el Eclesistico (10/38), o los
Evangelios(6/56).
Porsuparte,lascitasdelNuevoTestamento,unpocomsdel25%deltotal
de la Vulgata segn la estadstica que ofrecemos a continuacin, van
introducidasensumayoraporlafrmulatesteapostolo:
Testamento
Antiguo
Nuevo
Total
LibroI
152
36
188
%
80,85
19,15
100,00
LibroII
I+II
190
47
237
80,16
19,84
100,000
315
110
425
74,12
25,88
100,00
Engeneral,lascitasdelasEscriturassoncorrectas(17/425,un4%deerror),
aunquelamayoradelasvecesespatentequerecurrealamemoriapueseltexto
citadonosecorrespondedemaneraexactaconsuoriginaleincurreenerroresde
atribucincomolossiguientes:
Las numerosas referencias al santo Job son todas correctas excepto estos
trescasos:
Uncasoparticularlohallamosenelsiguientefragmento;lastrescitasson
delprofetaIsaasperoArvaloleatribuyelaterceraaotrodiferentesinla
menorindicacin:
Fuentes 158
Introduccin
283Cf.GonzlezRoln,BaosBaos&LpezFonseca(2007:45)apropsitodelasdivergenciasen
lainterpretacindeestosposesivosentrelosmismosautoresyKohut,msprocliveaconsiderara
Arvalocomoparadigmadeantihumanismo.
Fuentes 159
Introduccin
Speculumuitehumane
Duocertesuperbiestimulisunt cuiusli
bet uxoris forma et dos. Mulier enim
bene dotata, mariti domina, uxor non
est; nil sibi illicitum putat que suas
opes quotidie mariti comparat eges
tatietqueauiropascitur,dominamse
putat, non sociam. Vnde recte dicebat
quidam sapiens, quia unde dos ingre
ditur, inde libertas, inde uerecundia,
inde obedientia egreditur. Lycurgus
enimrectelegesfecitutmulieresindo
tatenuberentnepecuniepotiusquam
uxoreseligerentur(1,12,4453).
Deremediis
solum in nuptiis uestris attenditur dos
et forma (1,68,12) nil sibi non licitum
arbitratur que suas opes mariti com
parat egestati, que uirum pascit,
dominam se putat esse, non sociam
(1,68,4) Vnde dos ingreditur, inde
libertasegreditur,quodbeneprouide
rat(...)Lycurgus,cuiuslegecautumfuit
ut indotate nuberent, et adiecta ratio
ut uxores eligerentur, non pecunie
securiusque matrimonia sua uiri coer
cerent, cum nullis frenis dotis teneren
tur(1,68,6).
Fuentes 160
Introduccin
Speculumuitehumane
Didascalicon
LacitapormediodefuentesindirectasnoesinfrecuenteenelSpeculumde
Arvalo, especialmente en el caso de los autores griegos y de alFrb
(aunquetambinlohaceconalgnescritorromano).Veamoscadacaso:
- Aristteles:aunqueparececlaroqueArvalonoconocaelgriego(a
juzgarporestasfuentesindirectasyporelusoerrneoquehacede
los trminos griegos que cita) s pudo tener acceso a las obras del
filsofo gracias al corpus de traducciones que conocemos con el
ttulo de Aristoteles Latinus, pues la mayora de los textos que le
atribuye le corresponden realmente, en concreto los de la Poltica,
fuenteesencialademsdesutratadoSumadelapoltica,ylaticaa
Nicmaco, obras que deba de conocer muy bien. Sin embargo,
algunas referencias a obras menos conocidas, como los Topica, De
anima o De caelo, se encuentran tambin en Santo Toms y en el
florilegio medieval titulado Auctoritates Aristotelis, de donde pudo
haberlas tomado. Se refiere casi siempre a l como el filsofo
siguiendolatradicinescolstica.
Fuentes 161
Introduccin
Speculumuitehumane
Manipulusflorum
Plutarco:segnMoralesOrtiz(2000:78)hacia1462todaslasVidas
dePlutarcohabansidotraducidasallatn,algunasvariasveces,yen
1470CampanohabaeditadounvolumenenRomacontodasellas;
Arvalo,enefecto,pudoconocerdeprimeramanolastraducciones
latinas de Plutarco, como sabemos que hizo con el De liberis
educandisalahoradeescribirsuDeeruditionepuerorum(cf.supra);
sin embargo todas las referencias de Plutarco identificadas
pertenecen en realidad a la Institutio Traiani siue Epistula ad
Traianum, un texto espreo, del que no se conoce original griego,
cuya primera noticia la ofrece Juan de Salisbury, pues incorpora al
iniciodellibroquintodesuPolicraticuslamencionadacarta284.
Ptolomeo:lanicavezquecitaaPtolomeoentodoel Speculumes
para referise a la obra titulada, y falsamente atribuida, Fructus siue
Centiloquium; su fuente indirecta es la Summa theologica de Santo
Toms.
AlFrb:Arvalopodrahaberconocidoeltratadodeestefilsofo
rabedelsigloIXtituladoIhsalulm(Clasificacindelasciencias)
graciasalatraduccinlatinaDescientiisdeDomenicoGundisalvo(s.
XII), pero creemos que la obra que ha manejado es, con toda
284Cf.p.83paramsdetallessobreestaobra.
Fuentes 162
Introduccin
probabilidad,elDediuisionephilosophiaedelpropioGundisalvoque,
asuvez,sebasaengranparteenlaobradelfilsoforabe.Arvalo
cita varios pasajes de esta obra bien sin indicacin explcita bien
atribuyndoselosaalFrbporqueaslohaceGundisalvo.
AutoreslatinoscomoPlinio,SuetoniooLucanoaparecencitadosde
formaindirectaatravsdeltextodelDeremediisdePetrarca.
1. Autoresgriegosylatinos(excluidalaVulgata)porordendefrecuencia:
AUTOR
Petr.
Avg.
Greg.M.
Arist.
Decret.Grat.
Hier.
Isid.
Ioh.Sar.
Cic.
Sen.
Thom.
Hvgo
Bern.
Sanct.Arev.
Alfons.
Ambr.
Gvnd.
Ioh.Font.
Ps.Plv.
Chrysost.
Petr.Dam.
Ps.Avg.
Sall.
Boeth.
Cassiod.
Ps.Ambr.
Val.Max.
HvgoFol.
Sen.
Wal.
Plin.
Alfar.
LIBROI
LIBROII
I+II
%SOBREELTOTAL
47
28
13
40
4
9
14
17
25
15
6
18
2
13
5
5
7
2
3
0
0
4
5
3
4
0
4
0
3
0
3
2
5
22
32
5
36
27
12
9
0
6
13
0
15
0
5
4
0
5
4
7
5
1
0
1
0
4
0
3
0
3
0
0
52
50
45
45
40
36
26
26
25
21
19
18
17
13
10
9
7
7
7
7
5
5
5
4
4
4
4
3
3
3
3
2
5,15
4,95
4,46
4,46
3,96
3,56
2,57
2,57
2,48
2,08
1,88
1,78
1,68
1,29
0,99
0,89
0,69
0,69
0,69
0,69
0,50
0,50
0,50
0,40
0,40
0,40
0,40
0,30
0,30
0,30
0,30
0,20
Fuentes 163
Introduccin
Beda
Dig.
Gel.
Hor.
Ivv.
Macr.
Ov.
Pol.
Ps.Cato
Ps.Dion.Ar.
Ps.Hvgo
Qvint.
Pl.
Gvill.Wheat.
Apvl.
Bald.Cant.
Carm.Bvr.
Cassian.
Cod.Iust.
Clavd.
Cypr.
Enn.
Gell.
Greg.VII
Gvig.
Haym.
Hon.
HvgoChar.
Ivst.
Laber.
Lvcan.
Min.Fel.
Off.Avg.
Pel.
Pers.
Petr.Alver.
Petr.Bles.
Petr.Chrys.
Petr.Clar.
Petr.Clvn.
Ps.Bern.
Ps.Ptol.
Pvblil.
Qvil.Spol.
Sal.Adam
Sedvl.Scot.
Stat.
TOTAL
0
2
2
2
2
1
2
2
1
0
2
2
2
1
1
1
1
0
1
0
0
1
0
0
0
1
0
0
1
1
1
1
0
1
1
1
1
1
1
0
0
1
0
1
0
1
1
342
2
0
0
0
0
1
0
0
1
2
0
0
0
0
0
0
0
1
0
1
1
0
1
1
1
0
1
1
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
1
0
1
0
1
0
0
243
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
585
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
58,01
Fuentes 164
Introduccin
2. ObrasqueintegranlaVulgataporordendefrecuencia:
OBRA
Ps.
Eccli.
Is.
Matth.
Ier.
Eccle.
Prou.
Iob
Luc.
Sap.
ICor.
Ex.
Gen.
Ioh.
Ez.
Deut.
Rom.
Act.
IReg.
Mal.
Num.
IIIReg.
Os.
Am.
Thren.
Apoc.
Zach.
Bar.
ITim.
IICor.
IITim.
Phil.
Hebr.
IMach.
IIReg.
Iud.
IVReg.
Leu.
Cant.
Col.
Dan.
Esth.
Gal.
Hab.
Iac.
IIEsdr.
LIBROI
LIBROII
I+II
20
24
16
7
10
17
8
10
3
9
8
7
10
4
2
3
4
3
2
0
1
3
1
0
0
0
1
0
2
1
2
0
0
2
0
2
0
1
0
0
0
0
1
1
0
1
24
14
10
19
12
5
11
9
15
8
8
5
2
7
8
5
4
5
4
6
5
3
5
5
5
4
3
3
1
2
1
3
2
0
2
0
2
1
1
1
1
1
0
0
1
0
44
38
26
26
22
22
19
19
18
17
16
12
12
11
10
8
8
8
6
6
6
6
6
5
5
4
4
3
3
3
3
3
2
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
%VULG. %SOBRETOTAL
10,35
8,94
6,12
6,12
5,18
5,18
4,47
4,47
4,24
4,00
3,76
2,82
2,82
2,59
2,35
1,88
1,88
1,88
1,41
1,41
1,41
1,41
1,41
1,18
1,18
0,94
0,94
0,71
0,71
0,71
0,71
0,71
0,47
0,47
0,47
0,47
0,47
0,47
0,24
0,24
0,24
0,24
0,24
0,24
0,24
0,24
4,36
3,76
2,57
2,57
2,18
2,18
1,88
1,88
1,78
1,68
1,58
1,19
1,19
1,09
0,99
0,79
0,79
0,79
0,59
0,59
0,59
0,59
0,59
0,50
0,50
0,40
0,40
0,30
0,30
0,30
0,30
0,30
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
Fuentes 165
Introduccin
IIMach.
IIPar.
Ioel
Marc.
Nah.
Soph.
Total
1
1
0
0
0
0
188
0
0
1
1
1
1
237
1
1
1
1
1
1
425
0,24
0,24
0,24
0,24
0,24
0,24
100,00
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
42,08
3. ComparacinentrelosautorescristianosmslasSagradasEscriturasfrente
alosescritorespaganos:
Vulgata
Autorescristianos
Autorespaganos
TOTAL
Vulg.+cristianos
Autorespaganos
TOTAL
LIBROI
LIBROII
I+II
188
115
227
530
35,47
21,70
42,83
100
237
198
45
480
49,38
41,25
9,38
100
425
313
272
1010
42,079
30,990
26,931
100
LibroI
LibroII
I+II
303
227
530
57,17
42,83
100
435
45
480
90,625
9,375
100
738
272
1010
73,07
26,93
100
4. Conclusiones:
ParececonvenienteaadirtestimoniosdelasSagradasEscrituras,fuentede
laquederivatodoelconocimiento.
Lossantospadresyotrosautorescristianosalcanzanmsdel30%deltotaly
supresenciaesconstanteenlosdoslibrosdelSpeculum,entreel21%yel41%.El
datoquesparecedefinitivoeslasumadeautorescristianos mslaVulgataque
arrojauntotaldel73%,dejandoasclaraculeslapreferenciadeArvalo.Dentro
de los autores cristianos el ms citado es san Agustn, el preferido tambin por
Petrarca. Le siguen otros santos padres como Gregorio Magno o Jernimo, todos
Fuentes 166
Introduccin
elloslosprimerosquesupieronconjugarmundoclsicoycristianismo,hechopor
el que fueron tan apreciados y, en cierta medida, recuperados por Petrarca y
algunoshumanistas.PodemosafirmarqueArvaloposeaunbuen conocimiento,
ademsdirecto,deestossantospadres:slohemoscontabilizado9erroresdelas
130 referencias localizadas. Destacamos tambin una presencia muy importante
enellibroIIdelDecretummagistriGratiani,obramspropiadelaescolstica,los
canonistas y los decretistas medievales que de un humanista, sin embargo
imprescindibleparaArvaloaltratarelestadoespiritual.
Porloquerespectaalosautorespaganos,supresenciavaraenfuncindel
tema tratado, como pareca esperable: para el libro I, el estado temporal, llega al
42%(peroeslanicavezqueesmayoritariafrentealosdems),mientrasqueen
el libro II, el estado espiritual, se desploma hasta poco ms del 9%. Por el
contrario,altratarellibroI lapresenciadeautorescristianosdesciende,perono
de forma tan sustancial (de un 41% a un 21%). El autor pagano ms citado es
Petrarca seguido por Aristteles, Juan de Salisbury, Cicern y Sneca. Estos dos
ltimos son tambin autores preferidos por Petrarca y por muchos de los
principales humanistas. Sin duda Arvalo conoca muy bien la obra de estos dos
autores (aunque en algn caso la cita de Cicern es indirecta a travs de San
Agustn) pues apenas se equivoca en sus citas, cosa que no podramos decir, por
ejemplo,delospoetaslatinosnidelosautoresgriegos,muchosdeellosconocidos
deformaindirectao,incluso,completamentedesconocidos,mencionadosslopor
hacergaladesuerudicin,comoeselcasodeEstrabn,delquetenemoslacerteza
dequenolohaledonuncayaqueenelSpeculumlocitaenunasolaocasinque,
casualmente, es la misma que le haba atribuido a Aristtelesen su De puerorum
educatione(RuizVila&CalvoFernndez2000:63).
Elcaptulodelasausenciasnoesmenosimportante,prcticamentenulalade
obrasdepoetasclsicos:lareferenciaaLucanoesindirecta(procededePetrarca),
unadelasdosdeJuvenalselaatribuyeaLactancioyotradeHoracioesindirecta
(citado por San Jernimo). Virgilio (al que menciona una sola vez pero sin citar
ningn texto), los elegiacos y los lricos quedan al margen del Speculum. Como
representantes nicos de la poesa pagana figuran tres citas de dos tragedias de
Sneca(AgamemnoyPhaedra)yunacitatomadadelospoemasquedespussern
conocidoscomoCarminaBuranareferidaalanobleza.Enestemismoapartadode
lasausencias,cabedestacarqueQuintiliano,autorrecuperadoporloshumanistas,
apenas est presente, lo mismo que Valerio Mximo, al que hasta ahora se haba
consideradofuenteimportanteparaArvalo.
En principio, la presencia tan acusada de Aristteles (y la prctica ausencia
dePlatn)podraserconsideradacomounnexodeArvaloconlaEdadMediay
conlamspuraescolstica.Sinembargo,elmerohechoderecurriralestagiritano
leacercatantoalaEdadMedia(PetrarcaensusFamiliariumrerumlocita),como
lo hace su forma de referirse a l: llamndole el filsofo (slo en 8 ocasiones le
mencionaporsunombre)segnlatradicinmedieval,siemprepormediodecitas
Fuentes 167
Introduccin
3.5.Tradicinmanuscrita
3.5.1.Conspectuscodicum
A)ElmanuscritoR
a)Signatura.
BibliotecaAngelica,Roma;MssFondoAntico596.
b)Soporte.
CdicecartceoqueslocontieneelSpeculumuitehumane.
c)Datacin.
LadatacindelSpeculumparecaunacuestinbaladalestarsuficientemente
clara la fecha de publicacin de la editio princeps, 1468. En efecto, sobre esto no
puede haber discusin. Sin embargo, creemos que el manuscrito de Roma que
ahora nos ocupa tuvo que ser escrito al menos un ao antes. Hay varias razones
para mantener esta afirmacin. En el prlogo del Speculum Arvalo explica que
andaba pensando qu podra ofrecerle al pontfice in his beatis initiis (spec. prol.,
15),esdecir,alcomienzodesupontificado.SitenemosencuentaquePabloIIfue
elegidoel30deagostode1464,yatenemosunprimertrminoantequem.Ahora
bien, en el mismo prlogo Arvalo se presenta como episcopus Zamorensis (spec.
prol., 5), una sede que le confiri Pablo II en 1465, mas no como obispo de
Calahorra, sede que ocup a partir de octubre de 1467. Parece por tanto que
nuestros trminos ante y post quem sern, respectivamente, 1465 y 1467. En la
segundaedicin que se realiz del Speculum (1471) s se aadi la mencin a su
obispadodeCalahorra(etposteaCalagaritanus)285.
Contribuyeaconfirmarestaposibilidadelhechodequeestaobrafuera,casi
con toda seguridad, leda por los humanistas encarcelados en 1468: es poco
plausiblequeArvalocompusieraunaobrataninmensaylallevaraalaimprenta
todoelloenelmismoao.
Enlarecientementepublicadacorrespondencia286 entrenuestroautorylos
humanistas encarcelados en SantAngelo desde febrero de ese mismo ao hasta
comienzos del siguiente, sus editores han credo ver, hiptesis que suscribimos,
285 En algunos ejemplares de la
168
Introduccin
unaclarareferenciaalSpeculumenlaepstolaXXXIVdirigidaaA.Campano,yaque
mencionasusobrasmorales(opusculis...moralibus)enlasquehatratadodetodos
losestadosdelavidahumana(deomnistatuuitehumane):lasolacalificacinde
suobracomodefilosofamoralinvitaapensarquesetratadelSpeculum,porserla
nicadeestegneroqueescribi;adems,ladescripcindesucontenidocomode
omnistatuuitehumane,esunaalusinveladaalSpeculumuitehumaneyaqueesta
expresinserepitecasiidnticahastaencincoocasionesenelpropioSpeculumen
referenciaasutemtica(prol.,101;1concl.,36;2,09,236;2,27,76;repert.,14).La
epstolaencuestindiceas:
Paraacabar,deloquemsmealegroesdequetehayangustadomisobritas,
especialmentelasmorales,enlasquehetratadoacercadelestadoglobaldelavida
humana,perotambinlaotraenlaquetratoacercadelmejorgeneralenlasguerras
yseordecualquierciudadela.Tengoennopocaconsideracin tujuicio,puesala
luzdetuformacinnoignorasqucosassonmerecedorasdeestima;peroescierto
queparaelqueamatododiscursoeselegante,delamismamaneraqueparaelque
odialeresultademasiadovulgar.Prontoversotrasobritasmasdecontenidoms
profundo,perotodavanohansidoeditadas.Salud.
d)Letra.
Escritoenletrahumansticacursivapor,almenos,sietemanosdiferentesa
doscolumnasde34lneas.Lanumeracinesmoderna;comienzaenelnmero1
perofalta,comomnimo,unfoliocompletoyaqueeltextoconservadocomienzaen
la lnea 125 del prlogo segn nuestra edicin (altissimus diutine ). La primera
287TantoeltextolatinocomolatraduccinestntomadosdeGonzlezRoln,BaosBaos&Lpez
Fonseca(2008:276277).
288Trame(1958:167),quenoconocalaexistenciadelmanuscritoR,aseguratambinqueelSpecu
lumtuvoqueescribirseen1467o,comomuytarde,enlosprimerosmesesde1468.
Tradicinmanuscrita 169
In
ntroduccin
Comiienzodelprefaacioescritoporrla
primeraamano:Verum
mbeatissimepa
ater
(f.1r)
puedeapreeciar,preseentaletras capitalesm
mientrasqueusalav
versal
Comosep
paraaelrestodeelaprimerapalabra.
Elautord
deestaprim
meramano
osubrayaccasisiemprrelosnomb
brespropio
osde
losaautoreso,engeneral,ccuandosettratadeun
nareferenciiaocitatexxtual:
Ciceroinlib
C
brodelegibu
us:
teesteGelasio
o:
(illud)profe
(
eticum:
Presenta unaseried
deencabezzamientosd
diferentes encadaseccincoloccados
enellrectodeccadafolio:
ordodiccendiinIliib:
tabulaliibri:
pm9libeerdeomisttatuvitetpo
oral:
IIli9deestatuvitespualis:
Tradicinm
manuscrita 170
In
ntroduccin
Enlalneea19bf.3v, yhastaelffinaldeeseemismofo
olio,unasegundaman
noha
borrradolaletraacapital,y
yquizsparrtedelaprrimerapalaabra,para escribiren
ncima
(=spec.tab.,1,1
185197):
Ejemplodeescriturad
dela2mano((f.3v)
Apartird
delfolio4r (=spec.tab
b.,1,198)ccomienzalaaescrituraadeunatercera
v
1,25).Este copistahautilizadoffolios
manoqueseprolongahaastaelf.5 (=spec.1,1
rayaadosydejamayoresp
pacioentrecadaunod
delosprraafos.Utilizaatambinlletras
capittales:
Ejemplodeesscrituradelateerceramano(ff.4r)
Apartird
delfolio6r (=spec.1,1,26)reaparecelaescrrituradelaaprimeram
mano
v
v
hastaa los folioss 14 15 (=spec.
(
1,8,231,8,213
3) que pressentan unaa letra diferrente
prod
ducto de ottra mano, la cuarta; termina el 15v en laa lnea 30b y, en lugaar de
comeenzar con el ttulo del
d captulo
o siguientee, deja el espacio
e
e iinserta seq
quitur
capittulumnonu
um,indicacinquenoapareceallfinaldeniingnotrocaptulo:
Ejem
mplodeescriturradelacuartaamano(f.14v)
Tradicinm
manuscrita 171
In
ntroduccin
Ejem
mplodeescritu
uradelaquinttamano(f.38r)
)
Ellibroseggundo,f.44
E
4r,comienzzaconlalettradelaprrimeraman
nohastaelfolio
r
66 (=spec.2,12
(
2,339),escrritoporotrramanodifferente,lassextaporaahora,queccopia
v
hastaa el f. 74 (=spec. 2,2
22,16). En esta parte se conserrvan los esspacios parra las
letraas capitaless, que faltaan, aunque la primeraa palabra de
d cada cap
ptulo, e incluso
prrafo,sondeemayortam
mao.Sigueenestandoadoscolum
mnasperoestavezdeeuna
media de 40 lneas cada una, lo que da idea de
d su menor tamao; no figuraan los
encaabezamienttosenlosreectosdelosfolios.
N
Noobstant
te,enestap
partehayaalgunosfoliios,70rv,7
71r,73ry74
4v,escritossa34
lneaasporcolum
mnaenuntipodeletrramuysim
milar,sinoeelmismo.
A partir del
d f.75r reeaparece laa primera mano, con todas suss caracterssticas
prop
pias antes descritas, hasta el fin
nal del f.87r. El 87v (=spec. 2, concl., 19), que
aparrece paginaado en la parte supeerior izquierda como
o 85, preseenta una nueva
n
letraa, la sptim
ma, que no
n se correesponde con ningun
na de las aanteriores;; dos
colum
mnas,laizq
quierdade34lneas,laderecha slode4:
Tradicinm
manuscrita 172
In
ntroduccin
ltim
mapginadelccdiceconunaanuevaletra(ff.87v)
d)Paaginaciny
ydistribuciindeltextto.
ElmanuscritoRslo
ocontieneeelSpeculum
mqueestorganizado
odelasigu
uiente
manera:
FOLIOS(NU
UMERACINM
MODERNA)
CONTENIDO
r
a
a
1 ln
nea1 2
Prolo
ogus(incom
mpleto)
r
a
r
b
1 ln
nea3 2 lnea21
Prefa
fatio
r
b
r
a
2 ln
nea22 4 lnea2
Tabu
ulaprimilib
bri
r
a
v
a
4 ln
nea3 5 llnea14
Tabu
ulasecundiilibri
r
a
v
a
4 ln
nea15 43
3 lnea20
Liberprimus
r
a
v
b
44 lnea1 44
4 lnea6
Prolo
ogussecundilibri
v
b
v
b
44 llnea7 8
87 lnea4
Libersecundus
C) Otrossmanuscriitoseuropeos
A= Estocollmo, Biblio
oteca Nacio
onal de Suecia (Kunggliga Biblio
oteket; Sveeriges
Nationaalbibiliotek
k),A237.C
Cdicecartceodefin
nalesdelsiggloXV;espacios
paraletrascapitalesquefalttan;susdim
mensionesson30,5x21cms.;esscrito
adoscolumnasde42lneasscadauna;constade121folios sinnumeraacin
alguna.. Slo con
uite huma
ntiene el Speculum
S
ane. Se esstructura de
d la
siguien
nte maneraa: coloca en
e primer lugar el ndice alfaabtico (In
ncipit
reperto
orium siue tabula); a
a continuaacin figuraa el ttulo Speculum
m uite
humane; omite la intitulaacin y comienza directamen
d
nte el pr
logo
(Sanctiissimo ac cllementissim
mo); contin
na con el prefacio (P
Prefacio utiilis in
qua),,latabulaccapitulorum
m(Demateeriispertracctandis),eellibroprim
mero
(Incipittcapitulum
mprimilibrri),prlogoallibroseegundo(Miirabiturforrsitan
),elliibrosegund
do(Capitullumprimum
mdesublim
mitate).
D= Viena, Dominikan
nerkloster, Codex Dom
minicanoru
um Vindobonensis 26
6(26).
Cdice cartceofeechadoen 1471;espaaciosparalletrascapittalesquefaaltan.
Tradicinm
manuscrita 173
Introduccin
F=
G=
Wrocaw,Polonia,BibliotecadelaUniversidad(Biblioteka Uniwersytecka
we Wrocawiu), IVF54. Es un cdice cartceo de la segunda mitad del
siglo XV. Conserva las letras capitales en rojo. Sus dimensiones son 31 x
21cms. Escrito a dos columnas de 3638 lneas cada una. Consta de 255
foliossinnumeracin.ElSpeculumseencuentraenlosff.1r114r.Tambin
contiene una Cronica de Iohannes de Inganine. Presenta la siguiente
estructura: prlogo (Incipit Speculum uite humane. Sanctissimo ac
clementissimo), prefacio (Prefacio utilis in qua ); libro primero
(Capitulum primum primi libri); prlogo al segundo libro (Mirabitur
forsitan ), libro segundo (Capitulum primum de sublimitate ), versos
(Edidit hoc lingue clarissima norma latine ), ndice alfabtico (Incipit
repertorium siue tabula per alphabetum),sitaacontinuacinla tabula
capitulorum(Primusliberagitde).
Tradicinmanuscrita 174
Introduccin
H=
I=
Tradicinmanuscrita 175
Introduccin
M=
V=
Tradicinmanuscrita 176
Introduccin
W=
sanctissimumetbeatissimum),prlogo(Sanctissimoacclemensissimo),
prefacio(Prefatioutilisinqua),libroprimero(Incipitcapitulumprimum
primi libri), omite el prlogo al segundo libro, libro segundo (Capitulum
primum de sublimitate ), subscriptio (Finit liber dictus Speculum uite
humanequiaineoetcesareapotestasetregalisdignitasbubulcorumeciam
ceteros ecclesie ministros), versos (Edidit hoc lingue clarissima norma
latine),ndicealfabtico(Incipitrepertoriumsiuetabula).
C)Manuscritosespaoles
B=
Tradicinmanuscrita 177
Introduccin
S=
D)Manuscritosperdidos289
Lat.F.I.357:SanPetersburgo;Publicnajabibliotekaim.M.E.SaltykovaScedrina;
manuscrito perteneciente a la coleccin Zalusky que fue trasladada
desdePoloniahastaSanPetersburgoen1795paravolverdenuevoa
Polonia hacia los aos veinte del siglo pasado. Entre los que
volvieronasuubicacinoriginalestestecdice,puesasseasegura
enelcatlogoSiglacodicummanuscriptorumquioliminBibliotheca
Publica Leninopolitana stantes nunc in Bibliotheca Universitatis
Varsoviensisasservantur,Krakovia1928,p.20.Sinembargo,lamayor
partedelacoleccinZaluskyfuedestruidadurantelosbombardeos
de Varsovia en la Segunda Guerra Mundial. Parece ser que el
manuscrito Lat. F. I. 357 no est entre los que escaparon a la
destruccin pues no figura en el inventario Biblioteka Narodowa.
Katalogrekopisow.SeriaII,tomeII,Varsovia1980.
289
Tradicinmanuscrita 178
Introduccin
3.5.2.Edicionesimpresas:RomayAugsburgo
A)SweynheymyPannartz:prototipgrafosromanos
Alahoradeestablecereltextocrticohemostenidoencuenta,ademsdelos
testimonios manuscritos precedentes, las dos primeras ediciones impresas del
Speculum.
Enelcasodelaeditioprinceps,publicadaenRomaen1468,suimportanciaes
capital dado que se realiz en vida del propio Arvalo. No fue, sin embargo, el
primer autor que vio publicada por la imprenta su propia obra, como se haba
pensadodurantemuchotiempo(Penney1965:IX),sinoqueleprecedieltambin
espaol cardenal Juan de Torquemada cuyas Meditationes vieron la luz el 31 de
diciembrede1467(Laurenti1997:213).Noobstante,yapesardeseranterioral
Speculum,sueditor,UlrichHan,nofueelprimerimpresorasentadoenItalia.Este
honor recay sobre los clrigos alemanes Konrad Sweynheym (que haba
trabajado con Gutenberg desde1461) yArnold Pannartz que seestablecieron en
sociedad(sodalessehacenllamarenlaeditioprincepsdelSpeculum),trasllegarde
Maguncia, en 1464 en la abada de la pequea ciudad de Subiaco donde
Torquemada era abad, a cuya llamada haban respondido, aunque segn otras
fuentesnosedebedescartarlaintervencindelcardenalalemnNicolsdeCusa
(Davies 1998:82), pues, de hecho, fue su secretario, Giovanni Andrea Bussi, el
editordelosdosclrigosalemanes.Aellossedebeelprimer incunablerealizado
fueradeItalia,unDonato(1464),delquenoseconservaejemplaralguno,seguido
del De oratore de Cicern (septiembre de 1465), un De diuinis institutionibus de
Lactancio (octubre de 1465), y el De ciuitate Dei de S. Agustn (1467). Cuando
Torquemada abandon la abada de Subiaco, los dos impresores alemanes
trasladaronsutalleraRoma(1467),enconcretoalPalazzoMassimi,propiedadde
Francesco y Pietro deMassimi (en el colofn del Speculum puede leerse In domo
PetrideMaximo),yen1468publicaronelSpeculum,queseralaprimeraobrade
unautorvivoquepublicaban.Cambitambin,juntoconeltaller,eltipodeletra
utilizado. A los dos clricos alemanes se les considera los creadores del tipo
romano pues se vieron en la obligacin de adaptarse a los refinados gustos
italianos mediante el abandono de los tipos usados por Gutenberg, los gticos,
conocidos tambin como modernae litterae por oposicin a las antiquae (hoy
humanisticaformata),utilizadasenelQuattrocentoenItaliayllamadasasporsu
presunta imitacin de aquella de los manuscritos italianos de los siglos XI y XII.
Los de Maguncia cambiaron de los primeros tipos usados en Subiaco con ligeras
reminiscenciasgticas,dedondehatomadosunombredegothicoantiqua,alque
sera considerado como autntico modelo de letra romana, el usado para el
SpeculumyparatantsimasotrasobrasdelHumanismorenacentista:
Tradicinmanuscrita 179
Introduccin
TiposusadosenlaimprentadeSubiaco
TiposusadosenlaimprentadeRoma
En1467haballegadotambinalaciudadeternaelimpresoralemnUlrich
Han,graciasacuyaactividadeditorialviolaluzlaCompendiosahistoriaHispanica
(1470)deArvalo,hechoqueleconvertira,estavezs,enelprimerhombreque
veapublicadasenvidadosobras.
Como indica Davies (1998:82), si bien en los primeros momentos de la
imprenta los humanistas italianos, a pesar de sus inclinaciones por todo lo que
significara innovacin, no parecieron entusiasmarse demasiado, los impresores
SweynheymyPannartzsquedecidieronpublicartextosquefuerandesuinters
(nuncaeditaronlibroslitrgicosnirelacionadosconlaescolstica),movidosmuy
probablemente por un afn crematstico ya que en el mercado de copias
manuscritasloshumanistas,yenespecialBruni,sehabanhechoautnticosbest
seller.Nofue,sinembargo,comohemosvisto,ningnhumanistaitalianoelprimer
autorvivodelquepublicabanunaobra,sinoquetuvoqueserunespaolafincado
en Roma, Snchez de Arvalo del que, precisamente, se ha cuestionado en tantas
ocasionessuhumanismo.Noobstante,lacuestinpareceunpocomscomplicada.
Segn recoge DAmico (1983:273), que cita a Feld (1982), Pomponio Leto y el
restodelaAcademiaRomanahabranejercidounaespeciedemecenazgoconlos
impresoresalemanes,loscualesposteriormente,paradefenderseyverselibresde
cualquier tipo de involucracin en la famosa conjura, reclamaron proteccin
publicando el Speculum uite humane de Arvalo, por aquel entonces alcaide del
castilloprisindeSantAngelo, nica ocasin, que sepamos, enlaqueeditaronla
obradeunautorvivo.Nosabemoselefectoque,deserciertaestateora,tendrala
edicin del Speculum en el papa Pablo II pero dos hechos incuestionables hacen
sospecharquenoseramuybienrecibida:primero,lasiguienteobradeArvalo,la
Compendiosa historia Hispanica, no la publicaron los de Maguncia; despus, la
segunda edicin realizada en Roma del Speculum no vio la luz hasta dos aos
despusdelamuertedelpapaPabloII,en1473eneltallerdeJuandeLignamine,a
pesardelxitodelamismaenEuropadondeyahabavistolaluzendosocasiones
Tradicinmanuscrita 180
Introduccin
CaracteresgticosempleadosporZainerensuedicindelSpeculum
B)Conspectuseditionum
r= editio princeps; Roma, 1468; editada por Konrad Sweynheym y Arnold
Pannartz [latinizado Conradus Suueynheim y Arnoldus Pannarts]. Hemos
colacionadoelejemplarconservadoenlaRealBibliotecadelMonasteriode
San Lorenzo del Escorial, signatura moderna 54IV2. Tiene 33 lneas por
pginaexceptolaprimera,de25,quereservaunespacioenlapartesuperior
donde aparece manuscrita la intitulacin, que parece no pertenecer a la
Tradicinmanuscrita 181
Introduccin
z= editioaltera;AugustaVindelicorum(Augsburgo),1471;editadaporGnther
Zayner. Colacionado el ejemplar de la British Library, signatura IB 5419.
Tiene 35 lneas por pgina. La distribucin del Speculum es la siguiente:
intitulacin (Ad sanctissimum et beatissimum...), prlogo (Sanctissimo ac
clementissimo...), prefacio (Prefatio utilis in qua ...), tabula capitulorum (De
materiis pertractandis...), libro primero (Incipit capitulum primum primi
libri), prlogo al segundo libro (Mirabitur forsan ), libro segundo
(Capitulum primum de sublimitate ), versos (Edidit hoc lingue clarissima
normalatine),colofn(FinitliberdictusSpeculumuitehumanequiaineoet
cesarea potestas atque regalis dignitas bubulcorum etiam genus sibi
speculatursaluberrimasitspiritualisqueuiteuirossecumaduehenspapamsed
cardinales arciepiscopos clericos et ceteros ecclesie ministros rectam et his
speculandi prescribendo normam a Ginthero Zainer ex Reutlingen ciui
progenito urbe autem Commanenti Augustensi arte impressoria in medium
feliciter deditus anno a partu uirginis salutifero milesimo quadringentesimo
septuagesimo primo ydus uero ianuarias tercio), ndice alfabtico (Incipit
repertoriumsiuetabula).
3.5.3.Propuestadestemmacodicum
A)ElmanuscritoR
Arvalo
Tradicinmanuscrita 182
Introduccin
1.QueRnodependedersedemuestrapor:
1.1.TextodeRquenoapareceenr:
tab.,1,46
postuitiis:queeamcomittanturetdeplurimusexcessis
nobilium
tab.,1,49
postnonum:dealiouiuendimodouidelicetde
tab.,1,57
postundecimum:dealiouiuendimodouidelicet
tab.,1,64
postXIII:dealiouiuendimodosiueexercitatio
tab.,1,71
postdecimum:dealiouiuendigenereuidelicet
tab.,1,170
postac:inutilitate
tab.,2,2
posteius:tabulasecundilibri
tab.,2,139
postperfectior:illa
1,03,01
posttertium:dealiouiuendimodoinhocseculouidelicet
1,03,01
postuita:curialium
1,05,108
postpertranseo:quonamessettransferoquesepeinhacnos
diximus
1,05,180187
Hecitaqueblandealloquuntur
1,08,77
postquia:etdecoris
1,08,209
postexpertam:penitus
1,08,213
postagnoscas:sequiturcap.ixumdealiouiuendimodo
1,09,01
postde:militibus
1,12,01
postincommodis:uiteconiugalisetdelaboribusplurimis
uiteconiugalis
1,13,21
poststatim:non
1,16,3
postprouinciarum:autprincipum
1,16,11
postconsulendi:principibus
1,17,4
postexercitii:deutilitatibusexilloprouenientibus
1,20,57
postuitiant:utuolunt
1,22,2
postlaboribus:agriculture
1,23,128
postillo:habuisse
1,31,02
postpartibus:ei
1,42,73
postquis:enim
1,43,61
posttange:igitur
1,43,2541,43,314 Hisigiturexpletisbeatosfacias
2,02,23
postpericula:aduersa
2,08,02
postcardinalatus:etdeperfectionehuiusstatus
Tradicinmanuscrita 183
In
ntroduccin
2,09,172
2,09,175
postiiactantiam:sed
postu
uestium:cernituruesstiumcultu
usplurimussuirtutum
autem
mnullusau
utexiguusp
pompaenim
m
postsstatus:alib
bi
postn
numeratum
m:sed
postsstatus:illiu
us
postaa:sacris
post sibi : Hod
die uero no
on canentees sed taceentes sunt qui
canto
orisdignitaateletanturr
postn
narrata:ceerte
postaauctoritatib
bus:quead
dducuntur
postu
ut:secundum
postp
primo:mo
odo
posto
optimum:modo
postiin:eo
postm
monastice:uite
posteet:de
postu
uerumtameen:cum
postB
Benedicti:ordo
Satisffeciiamministrareualeam
2,10,17
2,11,28
2,12,62
2,14,10
2,15,38
2,20,222
2,21,02
2,21,07
2,22,65
2,24,118
2,25,14
2,25,127
2,28,03
2,28,90
2,30,179
2,co
oncl.,118
oyfinaldelaaconclusinaallibroIIeneelcdiceR
Comienzo
1.2.E
Erroresder:
prol..,112
tab.,1,144
tab.,2,121
1,03,24
1,09,27
1,09,147
1,10,48
etR:aitr
pericculisR:inteeresser
earum
mR:eorum
mr
cordu
ubensisR:cordubum
mr
infirm
musR:infirmiusr
secuttosR:secu
utusr
uimR
R:uidelicettr
Tradicinm
manuscrita 184
Introduccin
1,10,86
uiolentamR:inuiolentamr
1,10,89
dehonestareR:dehonestater
1,10,100
secularisR:secularumr
1,17,78
iustitiamom.r
1,17,114
supplendumR:supplendasr
1,18,189
prescriptionibusR:prescriptoribusr
1,20,08
extiteritR:extititeritr
1,20,34
inordinatiusR:ordinatiusr
1,23,45
fibulaR:fabular
1,24,44
peritureR:pariturer
1,24,136
nulliR:nullor
1,28,33
cornuumR:comitumr
1,28,12
huicR:hincr
1,31,62
crudelesqueR:crudelisquer
1,31,62
effecereR:efficerer
1,43,61
TangeR:Tangesr
1,43,100
dominiiR:dominir
1,43,148
solitudinisR:sollicitudinisr
1,43,187
inefficacesFR:inefficaciesr
1,43,234
offecisseR:officisser
curuliR:currulir
2,01,60
2,01,140
moderaturR:modereturr
2,04,46
prodigialisR:prodigalisr
2,05,110
hominisR:omnisr
2,06,66
illiusR:illisr
2,08,29
fauoreR:fauerer
2,10,65
scripturaR:scriptar
2,12,97
ubiR:ibir
2,12,250
contentusR:contentir
2,12,340
fabricamR:fabricatr
2,12,340
sacramentumR:sacramentar
2,13,57
conteratR:conteretr
2,13,81
uenerenturR:ueneranturr
2,14,56
orbariR:orbarer
2,27,210
uiolentibusR:uiolentibusr
2,27,213
delicatisR:dedicatisr
2,29,99
fugiunt:fuguntr
2.Porotraparte,podemosdemostrarquernodependedirectamentedeR,hecho
queimplicaradeformanecesarialaexistenciadeunacopiaintermedia,,quecon
todaprobabilidadseralaqueentregaraArvaloalimpresor.
QuernodependedeRsedemuestrapor:
1,01,01125
Sanctissimo ac clementissmo desunt
emendationiremitto
foliaR
Tradicinmanuscrita 185
In
ntroduccin
1,04
4,291,04,1
150 si laboribus
l
si sudo
ore
numq
quamuerouerba
1,08
8,188205
Quidenimuaniu
usHecille
1,12
2,101108
1,35
5,0136,183
1,38
8,83168
1,43
3,315conccl.,
39
2,9,,131172
2,9,,241247
2,16
6,2364
2,15
5,6289
2,17
7,1834
d
desunt
f
foliaR
o
om.R
follio15vlnea18b
om.R
o
follio20rlneaa26a
o
om.R
follio60rlneaa28b
o
om.R
follio61rlneaa14a
o
om.R
follio68rlneaa26a
o
om.R
follio68rlneaa28b
o
om.R
follio69rlneaa15b
2,30
0,139142
o
om.R
follio86vlnea13a
Rep
pertorium
o
om.R
F
Finaldelcaptu
uloXXXIVeinicciodelXXXVen
nelcdiceRyenlaeditioprrinceps.
Tradicinm
manuscrita 186
Introduccin
tab.,1,5
potestateom.R
tab.,1,4546
nobilitatishumaneetdeeiusuitiisetnobilium excessibus
om.R
tab.,1,64
deofficioetom.R
tab.,1,112
cumrubricellasequentiom.R
1,01,25
et2om.R
1,01,26
tributumom.R
1,02,03
illiusom.R
1,02,78
tutoresom.R
1,03,01
decurialibusom.R
1,03,0203
moribus illorum et aliorum potentum ducum comitum et
baronumom.R
1,04,165
Homereom.R
1,05,0203
etprincipumom.R
1,05,04
nobilitasom.R
1,05,139
etom.R
1,06,02
etpremiisom.R
1,06,8586
faciuntplurimumoctauicapituliom.R
1,06,146147
tamenrubeiiacinctuspreferturom.R
1,07,39
humilemhominisom.R
1,08,27
Petrarchaom.R
1,08,52
sedom.R
1,08,188
quidenimuaniushecilleom.R
1,08,209
omninoom.R
1,08,211
foreputoom.R
1,08,212
etuiteom.R
rationetotiusestexom.R
1,09,7475
1,09,111
deom.R
1,10,62
plerumqueom.R
1,10,9698
adderursusaddenoblilitateegimusom.R
1,11,01
etstatuom.R
1,11,94
peneinfinitaom.R
1,15,39
consiliariiprincipumnecnonom.R
1,16,02
etrectorumom.R
1,17,02
etextraom.R
1,17,03
iuridicescientieacnecessitateetutilitateom.R
1,17,81
usqueom.R
1,18,02
iuristarumetartisom.R
1,20,26
tamenom.R
1,20,92
esseom.R
1,23,101
Nametsacrascripturaartificesnegotianturom.R
1,28,12
etom.R
1,33,49
etom.R
1,34,0102
ingenereom.R
1,34,3435
nonsuntseruilescumom.R
Tradicinmanuscrita 187
Introduccin
1,34,51
ueroom.R
1,38,61
testePolicratoom.R
1,39,54
hisom.R
1,43,162
hiom.R
1,43,172
hiom.R
1,43,175
certeom.R
1,43,178
eisom.R
2,01,23
assumiturom.R
2,01,66
utstatiminsequenticapitulotangemusom.R
2,02,13
dignitasom.R
2,02,80
estom.R
2,03,33
nonnulliom.R
2,03,5962
Idtamenincipereaiuntom.R
2,03,115116
intheatroom.R
2,03,132
forteineptedixiom.R
2,07,111
nonpacinonquietiChristianipopuliom.R
2,08,36
Romanusom.R
2,09,36
rectaom.R
2,09,76
nedixerimobsistentesom.R
2,10,04
deom.R
2,10,0607
patriarcharumarchiepiscoporumom.R
taceamom.R
2,10,23
2,11,85
ipsosom.R
2,12,02
archiepiscoporumom.R
2,12,03
ceterorumom.R
2,12,05
etincommuniom.R
2,12,08
incommuniom.R
2,14,26
huiusstatusom.R
2,14,95
inquitom.R
2,16,25
custodiaom.R
2,17,3435
scholasticiinhactempestateom.R
2,19,122
prochom.R
2,20,2425
dignitassacerdotumdatumestutom.R
2,20,168
utinquitHieronimusom.R
2,21,03
simpliciterom.R
2,23,71
inom.R
2,23,95
idemom.R
2,24,46
cumom.R
2,24,102
insolutioneom.R
2,24,113
quodom.R
summaom.R
2,25,127
2,25,128
temporalesom.R
2,27,02
etom.R
2,30,02
operibusom.R
2.3.RedaccionesdiferentesdeRquefueronmodificadasposiblementeyaenyas
pasaronalaeditioprinceps:
tab.,1,28
acr:etR
Tradicinmanuscrita 188
Introduccin
tab.,1,4748
tab.,1,197
tab.,2,63
tab.,2,125
1,01,62
1,03,03
1,05,0102
1,05,37
1,05,47
1,12,9192
1,15,0103
1,16,82
1,18,79
1,02,19
1,33,63
1,4,156
1,04,02
1,04,205
1,05,145
1,06,28
1,08,209
1,08,56
2,09,130
2,30,103104
2,09,8288
2,09,9096
2,22,0406
etdeilliusincommodislaboribusetpericulisr:etdenobilibus
uitiisetexcessibusnobiliumetdeplurimisaliisincommodiset
periculisnobilitatisR
mentisr:animiR
eisr:hisR
eligendar:preeligendaR
aliquemesser:essealiquemR
ceterorumquer:eorumR
scientieacmorumr:quitsitR
antiquatasr:antiquasR
antiquatasr:antiquasR
uxoremhabetr:cumuxoreestR
exercitio et officio huiusmodi uiuendi r : consulibus siue
consiliariis principum aut urbium et prouintiarum et de
huiusmodihonorandiexercitiilaudibushonoribusetutilitateR
exoptatumr:optatumR
pauculasr:paucasR
utrectedeeisdicerepossimuscumprophetaDeiecisti eisdum
eleuabuntur r : ut dicere cum propheta possimus Deiecisti eos
dumeleuabunturR
uixamercaturaartisubalternatur r:huicartiadeoproxima
est uel uix ab ea separari ualeat. Sileo de campsoria arte que
huicsubalternaturR
conspiciuntr:aspiciuntR
potentumr:uiteetstatusR
incuriisregumetprincipumr:apudregesetprincipesR
ergor:itaqueR
aitr:inquitR
despiciasr:respuasR
iamaduersantiumturbaetinaniscarnis r : ordo policitus ut
huiusR
ceterumcongruitgraduir:utceteraobmitamusR
mendicantiumfortassealiquisobicietr:necobicietquodalique
R
eos qui fidem qui adiuuet r : demollientes et rapientes
fructumveneedominisabaothR
sicut scriptum est uerendum est potius r : tandem maxime
cauendumestR
simplicitereligibilioretsanctitatisr:siteligibiliortanquam
simpliciterperfectioretsanctiorR
Dentrodeestepuntonopodemosdejardemencionaruncasoespecialmente
interesante. En el folio 16r del manuscrito de Roma el texto aparece no slo
tachado desde la lnea 1a hasta la 26b sino que, adems, tiene laindicacin uacat
paraqueseaeliminado. Setratade untextorepetido equivalentealosfolios 11v
lnea 26b 12r lnea 13b (que corresponde a 1,5,131 hasta 1,5,179 de nuestra
edicin). Entre el texto de los folios 1112, el texto repetido del f.16r y el texto
definitivoqueviolaluzenlaeditiohaycuriosasvariantes.Veamos:
Tradicinmanuscrita 189
Introduccin
cdiceR
editioprinceps
ff.11v26b12r13b
f.16r1a26b
ff.20r21r
plerumque
claritatem,
quam
longa
tempora
produxerunt,unadiesperimat.
De quibus recte dici posset
quia cum se nobiles fingunt,
tunctalesessedesinunt.
Fateor etiam plurimos fore
qui strenuitate, uirtute opera
in
rempublicam
collata,
merueruntutnobilessintcum
fiunt, non cum nascuntur.
Quibus,etsipriscorumsuorum
clara facinora desint, iuuat
propria strenuitas ** propria
uirtusquia,utaiunt,nesciunt
cur ad nobilitatis actus magis
inuitat aliena quam sua
probitas aut potius moueant
defunctorum quam uiuorum
presentiumque exempla, ** **
***************************
Sed certe tales uerius
nobiles esse incipere quam
plene perfecteque claros
esse dixerim. Putarunt
itaque ex premissis plerique
sapientes non insulse cesarem
aut regem plebeum hominem
uerum nobilem facere non
posse, cum nobilitas ipsa
carnis
a
progenitoribus
naturaliter
in
posteros
procedere uideatur. Idque in
Ecclesiastico
sapiens
affirmare uidetur aut enim
quasi in eodem casu dixerit:
Noli querere ab homine
dignitatem, nec a rege
honorem, scilicet nobilitatis
etclaritatis.
Accedit ad hoc quia
constat principem mutare non
posse nature cursum nec
nostrum affirmare aut negare,
aliquid mutat in re ipsa.
Putamus
tamen
distinguendum.
Nam
si
loquimur de nobilitate ad
progenitoresrelata,quianatus
estaliquisdenobiliparentela,
planum fore credimus talem
impossibileforeperprincipem
nobilem fieri posse tanquam
plerumque
claritatem,
quam
longa
tempora
produxerunt,unadiesperimat.
De quibus recte dici posset
quia cum se nobiles fingunt,
tunctalesessedesinunt.
Fateor etiam plurimos fore
qui strenuitate, uirtute opera
in
rempublicam
collata,
merueruntutnobilessintcum
fiunt, non cum nascuntur.
Quibus,etsipriscorumsuorum
clara facinora desint, iuuat
propria strenuitas et propria
uirtusquia,utaiunt,nesciunt
cur ad nobilitatis actus magis
inuitet aliena quam sua
probitas aut potius moueant
defunctorum quam uiuorum
presentiumque exempla, ut in
octauo capitulo in fine
dicemus. Sed certe tales
uerius nobiles esse incipere
quam plene perfecteque
claros
esse
dixerim.
Putarunt ergo ex premissis
plerique sapientes non insulse
cesarem aut regem plebeum
hominem uerum nobilem
facere non posse, cum
nobilitas ipsa carnis a
progenitoribus naturaliter in
posteros procedere uideatur.
Idque
in
Ecclesiastico
sapiens affirmare uidetur
aut enim quasi in eodem
casudixerit:Noliquerereab
homine dignitatem, nec a
rege
honorem,
scilicet
nobilitatisetclaritatis.
Acceditadhocquiaconstat
principem mutare non posse
nature cursum nec nostrum
affirmare aut negare, aliquid
mutat in re ipsa. Putamus
tamen distinguendum. Nam si
loquimur de nobilitate ad
progenitoresrelata,quianatus
aliquisestdenobiliparentela,
planum fore credimus talem
impossibileforeperprincipem
nobilem fieri posse tanquam
ex nobili prosapia, cum illa
Tradicinmanuscrita 190
In
ntroduccin
ex nobili prosap
pia, cum illaa
upponat iam
m diu factam
m
presu
esse nec fieri modo
m
potestt.
Cum uero loquimur dee
nobiliilitate ad se ipsum relataa,
tunc putamus regem aut
principem nobiles faceree
m
possee. Nam crreabit eum
militem, demum
m decorabitt
prefecttura
uel
eum
digniitate;quoca
asu,posteross
uere nobilitabitt. Ipse uero
o
nobillis esse in
ncipiet, qui
ignob
bilis esse desiit.
d
Itaquee
honorr illius auctus est, sed
d
condiitio
non
mutaturr,
habeb
bitquequamd
damnobilita
tis im
maginem; taamen, quoad
d
uulgi opinionem, aut plebeuss
aut
preterite
e
maneebit
ignob
bilitatisuesttigianonus
queq
quaque cessa
abunt. Quam
m
quideem opinioneem princepss
mutare aut deleree nequaquam
m
potesst. Nec obstare uideturr
quod dici potesst quia taliss
nobiliitasperprinccipemexme
ra graatia concedentis indulge
tur,n
nonquidemeexmeritisaut
antiqua prosapiaa parentum
m,
dicimus,lice
eteanobilitass
quiad
ex
uoluntate
dependeat
minaturtamen
n
conceedentis,term
in illius personam
m qui debet
a
nobiliis effici. Inccipit ergo a
progeenitoribus; quare
q
talem
m
appelllare solem
mus nobilem
m
factum
m,nonnatum
m
presuppo
onat iam diu
u factam
esse necc fieri modo
o potest.
Cum uero loquim
mur de
um relata,
nobililitatte ad se ipsu
tunc pu
utamus reggem aut
principem
m nobiles facere
posse. Nam creab
bit eum
militem, ut prefecctum et
nobilabitt eum. *** *** ****
***** ****** **** ****
*
***
******* ***
*
**** ****** *****
**** ***** ***** *** ***** *****
***** ***** **** *** **** ***
**** ****** ***** **** **** ***
Itaque ho
onor illius au
uctus est,
sed con
nditio non mutatur,
habebitqu
ue
quamdam
q
nobilitatiss imaginem; tamen,
quoad uulgi opinion
nem, aut
plebeus manebit **** *****
**** ***** ****** ***** *****
***** ***** **** **** *** ****
*** *** **** Quam quidem
opinionem
m princeps mutare
aut delerre nequaquam
m potest.
Nec obstaare uidetur quod
q
dici
potest qu
uia talis nobilitas per
principem
m ex meraa gratia
conceden
ntis *********, non
quidem ex
e meritis au
ut antiqua
prosapia parentum
m, quia
q
quamq
quam ea
dicimus quod
nobilitas
ex
uoluntate
u
con
ncedentis,
dependeaat
terminatu
ur tamen in illius
personam
m qui debett nobilis
effici. Incipit tam
men a
oribus; quarre talem
progenito
appellaree solemus nobilem
factum,nonnatum.
Adems,eelfolio16aaadeunteexto,igualm
mentetach
hado,quelu
uegonoapaarece
nlasegund
daredaccin
n,folios11
112,nienllaedicinp
prncipe;elfragmento
o,que
nien
hemos aadido
o a nuestraa edicin (1,5,18018
(
87) presenttndolo en
ntre corcheetes y
o,eselsigu
uienteconsutranscriipcin:
conlletrademeenortama
Hec itaqu
ue breui ad
d eos qui p
principum curias
c
fauoresque secuntur. Cum igiturr hec pie matris
m
fficacissima audirem, paulisper certe
uerba eff
reprimere uisa sunt quidquid
q
in me erat dessiderii
f
Verrum amicoru
um et
ad regum captandos fauores.
i
in
nstantia pulssabat ulteriius et
affinium indefessa
cum ad id
d tenderet ut me peniitus uite seculari
traderet quod
q
preced
denti uia eff
fficere non ualuit
u
sub incita
amento et armorum glorie millitaris
sequentibu
ussuasionibusmesicbla
andealoquu
untur.
Tradicinm
manuscrita 191
Introduccin
Elfolio16esunaversinanterioraltextodelosfolios1112aunqueescrito
sindudaporlamismapersona.
Este folio suelto puede llevar a la suposicin de que existiera algn otro
borrador anterior, quizs no completo, pero s, al menos, que presentara
determinadas redacciones de alguno de los captulos sobre las que ms
tardesetrabajara.
EltextoqueaadiArvaloenlasegundaredaccin,ff.1112,pasayde
ahposteriormentealaimprenta.
La presencia de texto en la editio princeps que no aparece en los ff.1112
parece confirmar la idea de que R no es exactamente la copia que se le
entreg al impresor, sino una anterior. El texto que falta, ut in octauo
capituloinfinedicemus,dejaclaroquehubootracopiaentreRylaprimera
edicin donde se aadieron referencias internas a los diferentes captulos
queannosehabanescritoenelmomentodelaredaccindeestosfolios
11y12.Estemismotipodeaadidosaltextoserepiteen1,6,8586donde
hace referencia a unas palabras de Salustio que en R ni siquiera aparecen
(FaciuntplurimumprohacpartepreclaraSallustiiuerbadequibusstatimin
fineoctauicapitulo),yen1,10,9698(Adderursusaddissuasionemhuiusuite
militarisquesupratetigimusinoctauocapitulocumdenobilitateegimus)o
en 2,1,76 (ut statim in sequenti capitulo tangemus), por citar slo algn
ejemploms.
Otrocasomuysealadoderedaccindiferenteloencontramosenlalnea3a
del f.43 (=spec. 2,43,253): el cdice R inserta, sin indicacin de que debiera
eliminarse, una conclusin al libro primero diferente a la de la editio princeps,
mientrasquestapresenta,adems,muchomstextoquenofiguraeneloriginal
romano (=spec. 1,43,315503), quedando en nuestra opinin, por tanto,
demostrada la existencia de esa copia intermedia entre nuestro original y la
edicin impresa, pues de otra manera no se explicara la presencia de ese texto
aadido.ElcomienzodelaconclusindelmanuscritoResdiferentealdelaeditio
pero tiene todas las trazas de haber sido una primera redaccin como se hace
patente en la siguiente comparacin donde marcamos en negrita el texto que
coincideyencursivapequeasadaptacionesdesdeRalaeditioprinceps:
Tradicinmanuscrita 192
Introduccin
cdiceR
f.43r
editioprinceps
f.79v
Actum est, fili mi, de cunctis uiuendi artibus
quibus in hac mortali uita seculariter uiuitur
tam nobilibus quam ignobilibus, magnificis
et plebeis, publicis et priuatis, maximis et
infimis. Audisti denique eorundem uite
generumdulciapariteretamara.Sedetactum
estdeomnibusferemalis,incommodis,peniset
calamitatibus, suppliciis et aflictionibus,
corporalibus ac mentalibus omnium fere
magis
nominatarum
personarum,
incipiendo a nascentis mundi origine.
Rursus actum est de causis () Ad te enim
spectatdespiritualiuitaagere,() Quofitut
securiusunusquisqueeligetquefrequentiuslegit
ac maturius digessit ad laudem Dei
omnipotentis,quiestbenedictusinseculo.
2.4.ErroresdeRposteriormentecorregidosen:
prol.,140
adr:etR
tab.,174
mathematichis(mathematicaF)r:mathematicaR
1,01,94
noluitr:nonuoluitR
1,02,148
hesitatr:exitatR
1,04,158
affectumr:effectumR
Tradicinmanuscrita 193
Introduccin
1,04,180
1,04,207
1,04,219
1,04,235
1,04,237
1,05,109
1,05,120
1,05,140
1,06,16
1,06,44
1,06,51
1,06,81
1,07,11
1,07,27
1,07,27
1,07,44
1,07,56
1,08,76
1,08,86
1,08,143
1,09,92
1,10,22
1,10,43
1,11,14
1,11,94
1,12,25
1,13,05
1,15,05
1,15,36
1,16,05
1,18,102
1,18,138
1,20,24
1,22,36
1,22,45
1,24,29
1,24,136
1,27,59
1,32,01
1,32,07
1,32,84
1,37,01
1,38,01
1,40,01
1,40,13
1,41,01
1,41,45
1,41,67
1,42,01
deuorant(deuorentV)r:deuorentR
auiditasr:auditasR
uerar:uereR
lauder:aliundeR
etr:exR
nonr:namR
acr:autR
inuitetr:inuitatR
superr:deR
euerterer:euerertereR
contingitr:contigitR
hominesr:hominemR
ingenuitasr:ingenuitatisS
hominesr:omnesR
simusr:sumusR
peculiariusr:peculariusR
ear:qua
aiuntr:ayuntR
ignobilisr:inmobilisR
reddatr:redditR
abiectar:obiectaR
defensionir:defensionibusR
agnoscerer:cognoscereR
institutusr:institutumR
scelerar:sceleritasR
desinitr:desintR
atquer:siueR
dictir:ductiR
eor:eaR
inr:autR
mendicaretr:mendicarentR
hecr:hicR
impellunturr:impellanturR
inuitusr:inuictusR
quodr:quoR
egetr:indigetR
ueror:uiroR
depredaturr:depredanturR
mediciner:medecineR
mediciner:medecineR
credemusr:credimusR
tricesimumseptimumr:xxxvR
tricesumumoctauumr:xxxviR
xlr:xxxviiiR
commendater:commendanteR
xlir:xxxixR
ceperitr:cepitR
barbetonsorr:barbitonsorR
xliir:xxxxR
Tradicinmanuscrita 194
Introduccin
1,43,01
1,43,119
1,43,162
2,prol.,30
2,01,106
2,01,123
2,02,144
2,03,79
2,03,80
2,04,118
2,05,198
2,06,97
2,07,06
2,07,31
2,07,85
2,09,78
2,09,226
2,12,61
2,12,219
2,13,22
2,13,46
2,13,93
2,14,50
2,17,11
2,17,38
2,18,44
2,19,03
2,19,126
2,20,77
2,20,96
2,20,138
2,20,198
2,22,11
2,22,19
2,22,37
2,24,263
2,26,64
2,29,36
2,29,94
xliiir:xliR
reliqueruntr:relinqueruntR
eisr:eosR
altricationer:altercationeR
meditatior:mediatioR
deliquentesr:delinquentesR
ignoretr:ignoratR
letir:letusR
mestir:mestusR
proper:proprieR
longitudiner:longitudinemR
sportar:portaR
absoluamusr:absoluimusR
etr:exR
equiparanturr:equiperanturR
applaudantesr:applaudentesR
petendumr:ferendumR
dignitater:dignitatisR
uerbar:uerbumR
eosr:eisR
omnibusr:hominibusR
conspiretr:conspirantR
eamr:eaR
ditatr:dictatR
didiceruntr:didisceruntR
fecibusr:fescibusR
congruatr:congruitR
reditr:redditR
lauter:lateR
ligatr:ligetR
considerarentr:considerantR
carnir:carnemR
perfectiorisr:perfectionisR
perfectiorir:perfectioreR
dabor:doR
excellentiar:excedentiaR
tenetr:tueturR
aspernantesr:aspernentesR
iniungunturr:iniunganturR
Tradicinmanuscrita 195
Introduccin
B)Laeditioprincepsysufamilia
Proponemoselsiguientestemmaparalaedicinrysufamilia:
1.LosmanuscritosAyGtienenunorigencomnalquellamaremos:
1.1.PrincipaleserroresconjuntivosdeAyG:
prol.,31
ut:om.AG
prol.,6365
cunctorummortaliumtudenique:om.AG
prol.,105
spiritualis:spiritualibusAG
pref.,29
etom.AG
pref.,85
que:quemAG
tab.,1,195
etom.AG
1,01,65
congruumom.AG
1,02,192
periculisom.AG
1,04,106
ididem:ibidemAG
1,04,15
regibus:regalisAG
1,04,92
infelixcerte:incerteAG
1,05,120
causa:causasAG
1,05,80
acquiritom.AG
1,06,11
hominibusom.AG
diuitiasom.AG
1,06,35
1,06,89
discussione:discutiendasioneA(ci)G
1,07,09
damnaetom.AG
1,09,146
darem:dareAG
1,09,63
utilitates:militaresAG
1,10,72
paucaom.AG
1,11,5859
missosopore...utaiuntom.AG
1,11,8687
exquibisuirginesprocreanturom.AG
1,12,74
iterum:uerumAG
1,14,02
inpopulisom.AG
1,14,35
teterrimis:tenerrimisAG
1,17,10
eloquentia:obloquentiaAG
Tradicinmanuscrita 196
Introduccin
1,17,105
1,17,6566
1,17,68
1,18,155
1,18,163
1,20,38
1,20,95
1,21,43
1,21,78
1,23,106
1,23,77
1,23,86
1,24,44
1,24,5758
1,25,10
1,25,20
1,30,37
1,31,3435
1,32,31
1,32,32
1,36,63
1,38,80
1,42,144
1,42,73
1,42,7374
1,43,143
2,prol.,38
2,prol.,7071
2,02,72
2,03,012
2,03,66
2,04,65
2,05,254
2,06,7374
2,07,73
2,07,80
2,10,117
2,10,203
2,10,69
2,12,178
2,12,40
2,14,187
2,15,78
2,23,103
2,24,164
2,24,6768
2,27,123
2,30,174
uelpropinquasimmofortissimasom.AG
agnoscipotest...humanaiustitiaom.AG
posseom.AG
perfectis:prefectisAG
impleri:implereAG
infelici:feliciAG
fallere:falleAG
iusteom.AG
reddant:reddatAG
elige:eligemAG
pigmentariorumom.AG
ducebant:ducebanturAG
fallor:falloAG
undeapud...contritisuntom.AG
uelletom.AG
atexente:actexanteAG
lucrumom.AG
incirco...Pompeiusprimusom.AG
morte:moreAG
aliquandoom.AG
hominumom.AG
totiusom.AG
deceloom.AG
promittit:promittatAG
quistamdemens...gaudiapromittatom.AG
regum:reguntAG
quiaipsauita...distinguiturstatusom.AG
etexcellentissimistatusom.AG
mutatur:mutatusAG
etcorporalibusom.AG
preditos:preditoAG
arbor:arbitrorAG
discedunt:discenduntAG
moriturusest...eabreuiom.AG
inutilibus:utilibusAG
bene:breueAG
legem:legeAG
adquos...inecclesiaom.AG
ordoom.AG
talia:talisAG
sedquiexercentoperasanctorumom.AG
episcopum:episcoporumAG
canendiom.AG
contemptusom.AG
accidentaliscumtalemeritumom.AG
quiaeam...autrenuntiandoom.AG
uiuereom.AG
statumom.AG
Tradicinmanuscrita 197
Introduccin
2.LosmanuscritosAyGsonindependientesentres:
2.1.PrincipaleserroresseparativosdeArespectoaG:
prol.,123
tueom.A
pref.,126
altercantes:altertantasA
1,02,38
nomenom.A
1,04,149
inceteris:utcerteA
1,06,141
excedit:extenditA
1,06,147
carbunculo:crabunculoA
1,07,41
nature:naturaA
1,10,45
etiniuriam:exiniuriamA
1,14,01
oneribus:onoribusA
1,18,201
spreuerunt:spreueneruntA
1,24,08
acquiescerem:acquierescereA:requiescereG
1,27,27
speculantur:speculanterA
1,27,32
acom.A
1,35,33
nonom.A
1,36,117
obesse:esseA
1,36,71
deplorans:deplorensA
1,42,117
Lia:NamA
1,42,172
egrotauit:agrotauitA
1,43,177
foret:foreretA
2,prol.,31
ego:ergoA
2,03,141
dolosoom.A
2,05,04
aom.A
2,05,234
secundumom.A
2,12,300
quiom.A
2,14,23
etom.A
2,17,04
defectibusom.A
2,25,84
uanitatibusom.A
2.2.PrincipaleserroresseparativosdeGrespectoaA:
prol.,19
tantaom.G
prol.,38
sepeom.G
prol.,87
cesarum:casarumG
pref.,12
dum:dudumG
federent:foderuntG
pref.,49
pref.,75
cumom.G
tab.,1,30
capituloom.G
tab.,1,77
decimumseptimum:XVIG
tab.,1,82
decimumoctauum:XVIIG
tab.,1,88
XIX:XVIIIG
tab.,1,91
XX:XIXG
tab.,1,94
XXI:XXG
XXII:XXIG
tab.,1,99
tab.,1,105
XXIII:XXIIG
tab.,1,112
XXIV:XXIIIG
Tradicinmanuscrita 198
Introduccin
tab.,1,119
tab.,1,123
tab.,1,127
tab.,1,131
tab.,1,125
tab.,1,139
tab.,1,141
tab.,1,169
tab.,1,145
tab.,1,148
tab.,1,152
tab.,1,155
tab.,1,160
tab.,1,165
tab.,1,167
tab.,1,170
tab.,1,171
tab.,1,174
tab.,1,178
tab.,1,185
tab.,1,192
tab.,2,23
tab.,2,84
tab.,2,87
tab.,2,89
1,01,06
1,01,111
1,02,06
1,02,134
1,02,189
1,02,191
1,02,191
1,03,32
1,04,64
1,04,112114
1,04,140
1,04,154155
1,04,180
1,05,01
1,05,115
1,06,88
1,06,127
1,07,41
1,07,51
1,08,20
1,08,35
1,08,56
1,08,61
1,08,96
XXV:XXIVG
XXVI:XXVG
XXVII:XXVIG
XXVIII:XXIIIG
XXIX:XXVIIIG
XXX:XXIXG
XXXI:XXXG
de1:om.G
XXXII:XXXIG
XXXIII:XXXIIG
XXXIV:XXXIIIG
XXXV:XXXIVG
XXXVI:XXXVG
XXXVII:XXXVIG
XXXVIII:XXXVIIG
incertitudine:decertitudineG
XXXIX:XXXVIIIG
XL:XXXIXG
XLI:XLG
XLII:XLIG
XLIII:XLIIG
quartumom.G
et:om.G
officiiom.G
et1om.G
excellentiaom.G
seruorumom.G
sapientisom.G
sintom.G
huiusom.G
calamitatibus:calamitaG
etom.G
ipsaom.G
indies:ciuesG
seddeest...deestsublimisom.G
exaudireom.G
telete:celesteG
rabido:rapidoG
etom.G
diuitem:diuitemteG
atqueom.G
scientieom.G
hominisom.G
cumom.G
etom.G
etom.G
aut2om.G
suaom.G
indelibilia:uidebiliaom.G
Tradicinmanuscrita 199
Introduccin
1,08,116
1,09,48
1,09,116
1,09,136
1,09,147
1,10,85
1,13,1
1,12,20
1,16,77
1,17,01
1,17,25
1,17,67
1,17,134136
1,18,10
1,18,25
1,18,179180
1,21,65
1,22,44
1,22,73
1,24,78
1,24,175
1,25,32
1,26,47
1,27,71
1,31,02
1,31,85
1,32,87
1,32,105
1,32,108
1,32,111
1,33,20
1,34,17
1,36,24
1,36,30
1,36,34
1,36,38
1,36,75
1,36,90
1,36,94
1,36,117
1,36,162163
1,36,171
1,37,30
1,38,28
1,38,42
1,38,129
1,38,175176
1,39,01
1,39,26
maiorestom.G
quosom.G
ueroom.G
ei:deiG
nonom.G
longeom.G
et1om.G
quarumprogidiosiusom.G
adom.G
deiurisom.G
huiusom.G
uestreom.G
iustum...iustumom.G
quamaduocatusom.G
uixom.G
inregnumcelorumom.G
occupationibusilludom.G
utom.G
etsimplicissimiom.G
nonom.G
uidereom.G
etom.G
quotom.G
afflictionemom.G
et3om.G
ludoresom.G
pluraom.G
quiaom.G
quodestom.G
indeom.G
etutilitasom.G
etsiom.G
plurimosom.G
hincom.G
eaom.G
uerborumom.G
fatenturom.G
Augustinusom.G
eaom.G
obesseom.G
autquid...sipotest2om.G
alibiom.G
estom.G
predicunt:preceduntG
nemoom.G
ualidumom.G
utcumqueigitur...deteinquiasom.G
de2om.G
omnisom.G
Tradicinmanuscrita 200
Introduccin
1,39,27
1,39,52
1,40,06
1,41,12
1,41,19
1,42,08
1,42,80
1,42,86
1,42,151
1,42,154
1,43,80
1,43,86
1,43,87
1,43,196
2,prol.,29
2,prol.,37
2,01,127
2,01,155
2,02,64
2,03,02
2,03,134
2,04,118
2,05,50
2,05,54
2,05,194
2,05,207
2,05,221
2,05,274
2,06,39
2,06,54
2,07,57
2,07,84
2,07,92
2,07,115
2,07,139
2,08,70
2,08,102
2,08,132
2,09,08
2,09,36
2,09,38
2,09,71
2,09,114
2,09,117
2,10,64
2,10,118
2,11,22
2,11,64
2,11,63
itaom.G
utom.G
utiles:ultilesom.G
nonom.G
inmortaliDeo:mortalideG
conspicereom.G
priscorum:pistorumG
omniscreaturaom.G
templiom.G
cecidit:ceditG
amplectuntur:impletunturG
inexperti:inexpeririG
atqueom.G
hiom.G
et:estG
itaque:atqueG
incorrigibiles:corrigibilesG
feliciusfeliciores:infeliciusinfelicioresG
splendorom.G
et1om.G
omnesom.G
propeom.G
Linus:cuiusG
etateom.G
aDeo:adeoG
eteleuatumom.G
estom.G
consummata:consummatiuaG
alienumom.G
aitom.G
immo:unoG
et:estG
estom.G
estom.G
itaque:atqueG
quos:quoG
etdignitatisom.G
prodesset:prodesseG
equus:equiusom.G
si2:sibiG
eosom.G
cythara:cetharaG
marcidumom.G
simulom.G
agnoscitur:cognosciturG
angelusom.G
messe:inesseG
sunt:sicutG
perom.G
Tradicinmanuscrita 201
Introduccin
2,12,55
2,12,74
2,12,74
2,12,81
2,12,116
2,12,129
2,12,301
2,12,304
2,12,309
2,12,330
2,13,10
2,13,36
2,13,40
2,14,21
2,14,88
2,15,33
2,15,54
2,15,66
2,15,87
2,15,91
2,16,77
2,16,79
2,17,45
2,17,27
2,19,70
2,19,87
2,19,116
2,20,66
2,20,152
2,20,219
2,21,23
2,21,25
2,22,19
2,22,128
2,23,73
2,24,23
2,24,35
2,24,155
2,24,200
2,25,31
2,25,82
2,26,15
2,26,33
2,26,39
2,26,46
2,27,58
2,27,78
2,27,90
2,27,163
peccando:peccandiG
episcopi:ipsiG
sacerdotis:sacerdotesG
usurpant:insurpantG
caute:tanteG
portareom.G
monte:morteG
hominesom.G
comminationesom.G
cara:carusom.G
recte:rectaG
Dominusom.G
recubitos:accubitosG
tanteom.G
falcem:saltemG
illorumom.G
uerecundum:uerecundieom.G
quiaom.G
Aurelius:AuleusG
habetom.G
rectamom.G
nec1om.G
ac...scholasticorum:eorumG
egentis:agentisG
tamenom.G
inhonestioresque:ethonestioresqueG
percipiant:recipiantG
corrigunt:corripiuntG
oneraom.G
sinit:suntG
esseom.G
fructuosam:fructuorumG
namom.G
huicom.G
nubant:inibantG
enimom.G
illisipeccauero...tradereSathaneom.G
diligereom.G
tuncom.G
hac:acG
alibi:aliiG
Deusom.G
etaliosom.G
potissimeom.G
tramite:tramitaG
sed:sicG
tamcopiosamom.G
quodom.G
esseom.G
Tradicinmanuscrita 202
Introduccin
2,27,182
esse...plurimaom.G
2,27,217
aperteom.G
2,30,143
IIIom.G
2,30,154
incommuniseruabantom.G
2,concl.,31
rursusom.G
3.LosmanuscritosHy(=AG)tienenorigencomnalquellamaremos:
3.1.ErroresconjuntivosdeAGH:
prol.,21
tantaque:tanquamAGH
tab.,1,179
aliasom.AGH
tab.,2,89
plurimis:pluribusAGH
1,01,5455
maximusatqueom.AGH
1,02,18
assiduo:assidueAGH
1,02,22
tamque:tamAGH
1,02,126
alios:aliudAGH
1,02,130
maximeom.AGH
1,03,51
etom.AGH
1,04,208
dices:dicetAGH
1,05,64
bonis:boneAGH
1,06,09
nobilitatum:nobilitatemAGH
1,06,12
scientia:scientiisAGH
1,07,3839
hominishumilem...iacentemnobilitasanteturpiatransp.
AGH
1,07,47
potentia:potentiisAGH
1,08,45
uitiisquot...insectandisom.AGH
1,12,4647
inpendenda:impendendaAGH
1,08,80
uere:ueraAGH
1,08,86
alia:aliasAGH
tamque:tamquamW:tamAGH
1,09,124
1,10,26
scelerata:sceleraAGH
1,10,78
alia:alieAGH
1,10,87
tramite:tramitateAGH
1,11,18
sibiom.AGH
1,11,54
ipse:ipsoAGH
1,12,19
lingua:linguasAGH
1,12,64
estom.AGH
1,14,36
hocom.AGH
1,17,53
constitute:constituereAGH
1,17,89
rerumom.AGH
1,17,110
tuta:uitaAGH
1,18,03
modi:modoAGH
1,20,92
et2om.AGH
1,21,76
prouerbium:uerbumAGH
1,22,19
ferro:ferrumAGH
1,22,30
hominumom.AGH
1,22,45
nihil:inhisAGH
Tradicinmanuscrita 203
Introduccin
1,22,58
ciuitatis:inciuitateAGH
1,25,49
confundentur:confundanturAGH
1,31,06
populus:populosAGH
1,32,32
aliquandoom.AGH
1,33,08
ait:om.AGH
1,36,22
placauit:placuitAGH
1,36,50
operamom.AGH
1,36,167
testeom.AGH
1,36,168
suntom.AGH
1,38,46
qui:queAGH
1,39,28
quiom.AGH
1,39,28
rectam:recteAGH
1,42,11
humane:humanaAGH
1,42,83
nobisom.AGH
1,42,85
altissimus:altissimosAGH
1,43,98
tument:timentAGH
1,43,144
esseom.AGH
1,43,154
bonos:boniAGH
2,04,152
ille:illiAGH
2,05,07
rationi:rationesAGH
2,06,103
uno:unamAGH
2,07,38
summaom.AGH
2,07,90
namnondiu...impietateuiuuntom.AGH
2,07,179180
sedbonamom.AGH
2,07,195
quiom.AGH
2,10,86
comparationibusadequari:adequationibuscomparariAGH
essetom.AGH
2,11,53
2,12,117
incautius:incautusAGH
2,12,251
preterom.AGH
2,13,7778
sparsacolligatom.AGH
2,16,22
huiusom.AGH
2,19,50
sedfamulanturom.AGH
2,20,22
estom.AGH
2,21,64
meritiom.AGH
2,21,71
hacom.AGH
2,22,08
hiom.AGH
2,23,61
adecclesiasticumom.AGH
2,24,46
gerant:gerintAGH
2,25,34
cumom.AGH
2,25,115
quare...dimittunt2om.AGH
2,27,190
dici:dicereAGH
2,28,13
etom.AGH
2,30,14
quiadiuersimodiexercitiiom.AGH
4SinembargoelmanuscritoHesindependientede(=AG):
4.1.Erroresseparativosde(=AG)respectoaH:cf.apartado1.1.delaseccinB).
Tradicinmanuscrita 204
Introduccin
4.2.ErroresseparativosdeHrespectoa(=AG):
prol.,53
recte:rectoH
prol.,56
quales:qualiterH
prol.,57
genera:genereH
prol.,96
fere:uereH
prol.,120
fragilitati:fragilitateH
pref.,46
apprime:optimeH
pref.,79
seruassem:seruasseH
tab.,1,45
uanitate:uatinitateH
tab.,1,58
sanctoetom.H
tab.,1,132
subalternatis:subalternantisH
tab.,2,33
assiagnantur:assignaturH
tab.,2,63
ei:eisH
tab.,2,77
thesaurarii:thesauriiH
tab.,2,108
habent:habetH
tab.,2,125
alius:aliosH
1,01,40
deliquerint:deliqueritH
1,01,101
principes:principisH
1,01,126
diximusom.H
1,02,77
censeri:censuriH
1,02,150
ille:illisH
1,02,177
putetom.H
1,02,185
ueroom.H
1,04,136
sine:sintH
1,04,161
usque:absqueH
1,04,185
etom.H
1,04,214
ero:ergoH
1,05,25
generisom.H
non:nuncom.H
1,05,67
1,05,67
possuntom.H
1,05,68
insigni:signiH
1,05,121
quamom.H
1,05,132
recte:rectiH
1,06,24
facile:faciliH
1,06,24
libetom.H
1,06,145
innaturaom.H
1,07,26
teste:testaH
1,08,17
et1om.H
1,08,118
rege:regiH
1,08,125
uirtusom.H
1,08,198
mihiom.H
1,09,107
est2om.H
1,09,118
numeroom.H
1,11,90
generatom.H
1,12,07
promeom.H
1,12,21
cogitariom.H
1,12,72
equusom.H
1,13,17
crescereom.H
Tradicinmanuscrita 205
Introduccin
1,17,110
1,18,07
1,18,08
1,18,68
1,18,91
1,18,138
1,18,175
1,18,202
1,18,210
1,21,55
1,24,10
1,24,64
1,24,122
1,24,129
1,26,26
1,31,91
1,31,97
1,32,36
1,32,106
1,36,03
1,36,15
1,36,57
1,36,138
1,36,152
1,37,08
1,38,06
1,38,28
1,39,33
1,43,78
1,43,150
1,43,467
1,43,481
1,concl.,23
1,concl.,3334
2,01,08
2,02,64
2,02,8586
2,03,58
2,03,125
2,04,85
2,04,154
2,05,17
2,05,113114
2,05,251
2,06,40
2,06,70
2,06,74
2,06,101
2,06,134
estom.H
forensesom.H
iniudicioom.H
iurisom.H
tractatom.H
legibusom.H
potestom.H
etom.H
ergoom.H
quis3om.H
sciatom.H
necom.H
exdesiderioom.H
quiaom.H
etbeneom.H
uirosom.H
cumom.H
eodemom.H
humanoom.H
estom.H
est2om.H
etom.H
sapienterom.H
eloquentiaom.H
enimom.H
breuiom.H
celiom.H
spiritusom.H
illosom.H
quiaom.H
pulchreom.H
sedauditadsanitatemom.H
statuspiritualiom.H
acmaturiusdigessitom.H
plumbiom.H
illuminatom.H
nilquedifficiliusacpericulosiusom.H
totaquecontraeosarmaturom.H
immo:unoH
eiusom.H
Deusom.H
tributumom.H
autbreuiorisom.H
gressus:gressosH
cuiusom.H
improuide:improuideretH
septimo:septimaH
plurimumom.H
eriperetom.H
Tradicinmanuscrita 206
Introduccin
2,07,92
2,07,123
2,07,188
2,08,18
2,08,64
2,08,84
2,08,107
2,09,26
2,09,59
2,09,140
2,10,12
2,10,121
2,11,23
2,12,10
2,12,42
2,12,130
2,12,231
2,15,66
2,16,22
2,17,24
2,17,31
2,17,56
2,19,70
2,19,83
2,19,147
2,20,42
2,20,188
2,20,197
2,21,25
2,22,30
2,22,123
2,23,29
2,23,31
2,23,63
2,23,96
2,24,68
2,24,95
2,26,53
2,27,26
2,27,63
2,27,69
2,27,104
2,27,186
2,28,56
2,28,81
2,29,20
2,29,43
2,29,82
2,30,143
Deoom.H
computataom.H
modoom.H
totaom.H
orbe:orbiH
determinatas:determinatusH
duplex:duxH
iustitieom.H
tantos:tantoH
clausisom.H
que:quemH
angelos:angelusH
diaconos:diaconusH
probari:probareH
authumilietom.H
purgandi:purgandosH
apertissime:apertissimaH
exultate:exultatiH
ut:autH
dignitate:dignitasH
nomen:nonH
aduersos:aduersusH
quiaom.H
altareom.H
asellumom.H
facileom.H
ministrisom.H
certe:certiH
enimom.H
uirgaom.H
obsessis:absessisH
modos:modusH
adom.H
hancom.H
seu:seroH
perom.H
maioraetom.H
officia:officioH
enimom.H
quareom.H
sednequaquamquisuirtuosusom.H
grauioraom.H
bonisom.H
illa:illumH
maximeom.H
illosom.H
sedpotiusadmirandiom.H
diuina:diurnaH
Augustinusom.H
Tradicinmanuscrita 207
Introduccin
5.ElmanuscritoFesindependientedetodoslosdems:
5.1ErroresexclusivosdeF:
prol.,117
seom.F
tab.,1,16
illiusom.F
tab.,1,2324
dealiouiuiendimodoinhocseculouidelicetom.F
tab.,1,27
etom.F
tab.,1,28
et2om.F
tab.,1,92
deom.F
tab.,1,101
plura:pulchraF
tab.,1,176
acom.F
tab.,2,92
etgradusom.F
1,01,30
quidemom.F
1,01,66
dispergitur:dispargiturF
1,02,123
simulom.F
1,04,125
proditionem:perditionemF
1,05,78
etstatimsubicitom.F
1,08,166
ipseom.F
1,09,55
abeisom.F
1,12,30
estom.F
1,12,65
quiaom.F
1,12,109
cumom.F
1,13,61
alios:alioF
1,16,68
effectu:affectuF
1,17,155
illudsapientisom.F
1,18,147
estom.F
1,19,17
rectacerteom.F
1,23,105
preditas:predictasF
1,24,39
ad3om.F
1,26,28
artesom.F
1,30,19
hominesom.F
1,32,25
heriom.F
1,34,13
idom.F
1,37,4
continueom.F
1,37,7
continuaom.F
1,38,168
forteom.F
1,43,202
existantom.F
2,prol.,81
excedens:excellensF
2,01,38
et1om.F
2,02,94
enimom.F
2,02,198
simia:simeaF
2,02,125
uotiua:nociuaF
2,03,146
comprobarentur:comprobanturF
2,04,37
sedis:sedemF
2,04,80
presideat:resideatF
2,05,11
utom.F
2,05,70
presedit:reseditF
Tradicinmanuscrita 208
Introduccin
2,05,77
summi:summosF
2,05,131132
tantotempore:tantopereF
2,05,200
quiaom.F
2,06,114
breuitasom.F
2,06,134
eum1om.F
2,09,75
quia:quiF
2,09,100
sic:sitF
2,09,214
quia:quiF
2,10,88
aurifulgorem:aurumF
2,11,12
etiamom.F
2,12,53
tutiusom.F
2,12,90
utrisque:utrumqueF
2,12,199
anime:animamF
2,12,199
curamom.F
2,12,236
sibi:siF
2,16,72
receptis:preceptisF
2,17,22
uideatur:uideatF
2,21,12
etom.F
2,21,35
dicitom.F
2,21,55
libetom.F
2,22,135
adom.F
2,24,13
quodom.F
2,24,118
autemom.F
2,24,174
utrumqueseuom.F
2,24,181
estom.F
2,25,30
occupatio:occupationeF
2,25,50
illiom.F
2,26,06
aptiores:aptioraF
2,26,89
quisuperstitiosauitafinieruntom.F
eorumom.F
2,27,31
2,28,74
suiom.F
2,28,89
inom.F
2,30,33
etom.F
2,30,126
estom.F
2,concl.,32
quia:queF
6.ElmanuscritoWesindependientedetodoslosdems:
6.1.ErroresexclusivosdeW:
prol.,36
etom.W
prol.,58
diligenda:diligandaW
prol.,105
libroom.W
pref.,62
uultusom.W
pref.,76
rectumuerumque:uerumrectumqueW
pref.,88
tuaom.W
pref.,137
facitom.W
tab.,1,32
etcurialesom.W
tab.,1,40
etom.W
Tradicinmanuscrita 209
Introduccin
tab.,1,167170
tab.,2,62
1,01,13
1,01,54
1,01,85
1,01,112
1,02,18
1,02,87
1,02,102
1,02,115116
1,02,131
1,02,191
1,02,250
1,04,48
1,04,57
1,04,67
1,04,120
1,04,123
1,04,156
1,05,103
1,06,99
1,07,17
1,08,52
1,08,52
1,08,119120
1,08,136
1,08,141
1,08,152
1,09,83
1,09,86
1,09,130
1,10,46
1,10,71
1,10,81
1,11,1920
1,11,23
1,12,57
1,13,25
1,17,47
1,18,32
1,18,160
1,18,195
1,20,101,102
1,21,1718
1,21,53
1,22,56
1,22,94
1,23,13
1,24,47
capitulumtransp.W
honoreom.W
sedutpaucis...etlauseiusom.W
limitibus:limitatibusW
potestasaquoueldestitunturom.W
humanusom.W
conspicimus:concupiscimusW
regisom.W
quianecesseestom.W
imperiumexhorruit...nonsemperom.W
estom.W
tamennecse...liberarisciuntom.W
etsponteom.W
quiergoprincipumfauoresdesideratom.W
nonom.W
regumom.W
estom.W
aule:aureW
ueroom.W
siom.W
habendamom.W
acasunonfortuitononom.W
amareom.W
nonpotuitom.W
quiaetsi...orbisimperiiom.W
pudor:pondorW
senator:sanatorW
nobilesDeum:nobideumW
uiuant:uiuautW
etom.W
ualebuntom.W
impune:impugneW
uolentibusom.W
exteriusom.W
tertiopropteruiriglorificationemom.W
etom.W
cuidumquisplacetom.W
iniurias:iuriasW
determinandisqueom.W
spiritus:speciesW
humaneom.W
estom.W
Iezabeldictum...commedentIezabelom.W
gignitalias...adulterinasdiuitiasom.W
quamrarumom.W
artesom.W
agricolasom.W
exteom.W
miom.W
Tradicinmanuscrita 210
Introduccin
1,24,75
1,24,78
1,24,120
1,24,120
1,24,128
1,26,16
1,26,37
1,27,14
1,27,21
1,27,22
1,27,3233
1,28,23
1,28,30
1,28,62
1,31,8889
1,31,91
1,31,98
1,32,108109
1,32,112
1,34,33
1,34,51
1,35,0107
1,35,1415
1,35,20
1,35,68
1,35,69
1,35,74
1,36,06
1,36,52
1,36,110
1,36,113
1,36,145
1,37,2729
1,38,76
1,38,94
1,38,102103
1,38,122
1,39,02
1,39,11
1,39,54
1,40,2425
1,41,72
1,42,13
1,42,96
1,42,113
1,43,47
1,43,46
1,43,58
1,43,58
inom.W
enimom.W
uestiumetom.W
armorum:amorumW
intellectumom.W
sequentium:sequantiumom.W
chalybe:cabileW
abalteraom.W
lacessendas:lacessandasom.W
etom.W
libidinibusetuoluptatibus...cupiditatibushominibusom.W
magnates:magnaetW
maiorom.W
artiumom.W
mortuorumspoliatoresom.W
curamom.W
queom.W
etuegetatiuum...utiuueturom.W
doloribusom.W
etintellectualiumom.W
inom.W
Capitulumtricesimum...abusuetincommoditateom.W
alitteris:alterisW
ualerentquod...tardiusintelligereom.W
sepeom.W
quodsatisdolendumestom.W
rixandi:rexandiW
artiumom.W
dumom.W
ficmentaproueritateacom.W
auditum:audicumW
pondere:poneW
quantitatemsonorum...musica.Tertiaom.W
utom.W
etiamom.W
abastronomo...Deusnolletom.W
astris.Stultorumiter.W
et2om.W
enimom.W
histrionumom.W
quantitatesagnoscere...ipsiusintrinsecasom.W
theologibonapredicantom.W
plurimumom.W
et2om.W
primogenitisom.W
estom.W
quipotentiasom.W
sitom.W
estom.W
Tradicinmanuscrita 211
Introduccin
1,43,104105
1,43,105
1,43,173
1,43,388389
1,concl.,10
2,prol.,34
2,01,12
2,01,60
2,01,123
2,01,125
2,01,135
2,02,08
2,02,81
2,02,87
2,02,91
2,02,97
2,02,98
2,03,24
2,03,88
2,03,99
2,03,100
2,03,108
2,03,140
2,04,17
2,04,28
2,04,68
2,04,109
2,04,117
2,04,122
2,05,13
2,05,18
2,05,77
2,05,112
2,05,142
2,05,169
2,05,197
2,05,219
2,05,281
2,05,283
2,06,06
2,06,38
2,06,5152
2,06,5758
2,06,5960
2,06,63
2,06,71
2,06,73
2,06,101
2,06,108
nonsatis...aliipaupertatemom.W
inopiam:opinamW
existantsedhicerteom.W
que2respectu...magnabonaom.W
estom.W
meo:ineoW
omnemom.W
curuliom.W
errantes:erratesW
iratum:reatumW
estom.W
uidelicetom.W
etperturbationumom.W
imperator:imperaturW
graues:graueW
omniumom.W
ora:horaW
honoratusplurimumom.W
quiom.W
dicitur:dicitW
mortales:mortalisW
terram:terrantW
sic:sitW
cunctis:cunctasW
multa:multeW
contremiscat:contramescatW
diffundaturom.W
utom.W
gentiumom.W
potiusom.W
autnondigniom.W
mori:moreW
naturam:naturaW
autemom.W
summi:summeW
conculcabis:conculcatibusW
comparatur:comperaturW
hec:hacW
et:estW
qui:queW
aterra:alteraW
ineiusdissidiumpericulumom.W
etobitusom.W
etconsuetidinibusom.W
pontificis:pontificesom.W
qui:queW
estom.W
diligebat:diligeW
illius:illisW
Tradicinmanuscrita 212
Introduccin
2,07,11
2,07,91
2,07,149150
2,07,169
2,07,171
2,07,171
2,07,180182
2,07,196
2,08,23
2,08,43
2,08,50
2,08,78
2,08,93
2,08,105
2,08,139
2,08,163
2,09,33
2,09,57
2,09,67
2,09,93
2,09,103
2,09,107
2,09,226
2,09,142
2,10,03
2,10,1617
2,10,17
2,10,102
2,10,107
2,10,111
2,10,116
2,10,127
2,11,10
2,12,3940
2,12,55
2,12,57
2,12,101
2,12,112
2,12,114
2,12,177
2,12,193
2,12,243
2,12,252254
2,12,277278
2,12,304
2,12,313
2,13,06
2,13,10
2,13,52
particularius:particularioW
quidiuinsuaimpietateuiuunt2om.W
ambitioseconcupiuitom.W
quia:quiW
mori:moreW
qui:queW
quamquod...uitamegeritom.W
cupitdiuuiuereom.W
inseparabilis:separabilisW
uniuerseom.W
iureom.W
patreom.W
assistentie:assistentiaW
cardinumom.W
scriptumestom.W
felicitasom.W
nonom.W
erigitur:exigiturW
mentis:mentemW
recteom.W
non2om.W
utiliterassistitom.W
autmorumcorruptionisom.W
forisom.W
presbyterorumom.W
huiusstatusom.W
deducimus:decidimusW
uoluit:soluitW
ex:estW
eloquiisecclesiasticiordinisom.W
iterumom.W
dicente:dicentiW
aliidiaconiom.W
nonsanctorum...locasanctorumom.W
utom.W
uite:uitaW
ille:illaW
obligarique:queW
tamenom.W
indubitata:dubitataW
aquis:aquasW
panisestquemtudetinesom.W
retinestuum...uictumetornatumom.W
arguatseueriusom.W
uestrisom.W
aculeisom.W
statusom.W
patereom.W
istudcruciatom.W
Tradicinmanuscrita 213
Introduccin
2,13,75
2,13,95
2,14,34
2,14,36
2,14,41
2,14,48
2,14,91
2,15,25
2,15,32
2,15,63
2,16,40
2,16,119
2,16,120
2,16,120
2,17,01
2,17,04
2,17,08
2,17,25
2,18,08
2,18,12
2,19,20
2,19,126
2,19,144
2,20,35
2,20,52
2,20,60
2,20,79
2,20,114
2,20,131
2,20,136
2,20,150
2,20,156157
2,20,159
2,20,178
2,20,210
2,20,214
2,21,34
2,21,36
2,22,45
2,22,151
2,23,13
2,23,62
2,23,62
2,23,69
2,23,102
2,23,104
2,24,178
2,24,185
2,24,191
quilibertatesom.W
ecclesie:ecclesiaW
estom.W
ipsaom.W
episcopusautarchiepiscopusilleom.W
calamitatesqui:calamitatesqueW
Threnis:terrenisW
elige:eligiW
cecidit:ceditW
antiquiecclesie:antiquaecclesiaW
Transgressorem:TransgressorumW
inom.W
si:sicW
ordoom.W
etom.W
etpericulisom.W
enimom.W
uerumestquia:uerumqueW
eos:eoW
baptismi:baptismeW
eliguntom.W
odioom.W
facete:facereW
succincte:succinctateW
humeros:humoresW
eis:eiusW
illi:illisW
NolanoDIMVz:nolentiW:Nolenocett.
etom.W
dicit:diciW
illis:illiW
sedapopuloom.W
nullus:ullusW
quibus:quebusW
estom.W
sponsum:sponsamW
ipseom.W
siom.W
data:claraW
preferendos:preferendoW
quolibetom.W
commearunt:connumeraruntW
proutom.W
eundemom.W
uouerunt:uouerantH:noueruntW
clericisom.W
famosiom.W
actiue:actiuisW
ipsum:ipsamW
Tradicinmanuscrita 214
Introduccin
2,24,211
2,25,35
2,25,37
2,25,84
2,26,12
2,26,16
2,26,47
2,27,1516
2,27,34
2,27,46
2,27,61
2,27,65
2,27,74
2,27,88
2,27,141
2,27,208
2,28,14
2,28,20
2,28,46
2,28,79
2,28,96
2,29,97
2,30,87
2,30,93
2,30,113
2,30,114
2,30,188
2,concl.,40
repert.,29
repert.,30
repert.,223
aliisom.W
temporisom.W
ceteras:ceterisom.W
uanitatibus:uanitibusW
acuoluptasom.W
ceteris:cetereW
tuipse:turpemW
paupertatisgrauius...contrauotumom.W
quia:queW
siom.W
inquitom.W
signum2om.W
estom.W
humilitatis...insolescereom.W
infirmariusom.W
sed:seW
inom.W
aliosadsacrificia2om.W
hominesom.W
idom.W
religare:regilareW
fereom.W
aliisom.W
monasticeuiteom.W
nullifideliumdebetom.W
haberentom.W
constitutionesom.W
longioraom.W
infraom.W
acom.W
uenatoria:uanatoriaW
7.1ErroresexclusivosdeB:
pref.,118
ueroom.B
1,05,128
carnisom.B
1,05,177
inom.B
1,06,112
Aristotelesom.B
1,12,08
sortem:fortemB
1,12,34
illaom.B
adque:atqueB
1,16,75
1,21,48
diuineom.W
1,22,104106
Dignumenim...auaritiampeccantom.B
1,23,43
uitegeneraom.B
1,25,48
talem:telamB
1,27,36
calamitatesom.B
Tradicinmanuscrita 215
Introduccin
1,30,29
1,36,66
1,37,43
1,42,113
1,42,176
1,43,9091
2,02,43
2,05,05
2,05,19
2,05,20
2,05,6667
2,05,187
2,06,129
2,08,115
2,08,130
2,09,114
2,09,182
2,09,198
2,10,43
2,10,73
2,11,2223
2,12,13
2,12,105
2,12,134
2,12,318
2,13,68
2,14,30
2,14,69
2,14,72
2,15,32
2,17,07
2,17,30
2,19,79
2,20,49
2,20,83
2,20,132
2,20,198
2,21,48
2,22,23
2,25,19
2,27,5353
2,28,58
2,29,80
2,30,12
repert.,165
repert.,185186
uitareom.B
preclarisom.B
terre:certeB
primogenitusom.B
recluditurom.B
Aliilamentantur...minimenoueruntom.B
suosom.B
uiteom.B
solum:soloB
eisom.B
autforte...tuncuiuereom.B
diuinisom.B
acathedram:etcathedramB
etom.B
aliquandoom.B
egrum:agrumB
Christumom.B
amantom.B
neom.B
estom.B
Procedenteuero...apostoliordinaruntom.B
etdulciaom.B
culpa:culpatB
estom.B
imprecantur:increpanturB
estom.B
diximusom.B
enimom.B
deordinandos:seordinandosB
dixerimom.B
inom.B
quischolasticidignitatemassumitom.B
equusmissalicariorom.B
immocorrigendosom.B
eiulatibus:eiulantibusB
curaom.B
carni:carnemB
uirisom.B
suoom.B
segregantesChristumconformenturom.B
profeceruntita...inmonasteriisom.B
tertio:tertiaB
totom.B
etaliaom.B
etom.B
Religiosorumuita...c.XXIIIom.B
Tradicinmanuscrita 216
Introduccin
8.1ErroresexclusivosdeS:
tab.,2,69
defectibusom.S
1,02,256
sedisom.S
1,04,85
enormia:enormaS
1,10,5556
sedquodammodo...transfugereuidenturom.S
1,12,31
et1om.S
1,19,36
adipiscantur:adispicanturS
1,21,32
senator:senatoS
1,22,20
mirisque:millisqueS
1,24,66
cloacarum:clocarumS
1,30,26
aferis:afferisS
1,34,28
hodieom.S
1,38,12
desiderum:desideriumS
1,40,25
ignorareom.S
1,43,208
nonom.S
1,43,357
nonom.S
2,01,44
imperiiom.S
2,02,78
num:unumS
2,02,94
oro:ortoS
2,02,9899
linguemordaces...impunearmanturom.S
2,02,184
letus:lectusS
2,03,91
sublimius:sublimusS
2,03,124
eisom.S
2,03,125
uotiuaom.S
2,04,3535
nulluspost...pontificatusequauitom.S
2,04,120
uelit:uelutS
2,05,105
equo:exquoS
2,06,38
aom.S
2,07,37
inducere:induceS
2,08,115
alteraom.S
2,09,224
nonom.S
inom.S
2,10,110
2,11,42
uitesanctitas...perfectiostatusom.S
2,12,17
ex:etS
2,12,104
damnari:dominareS
2,12,125
promitteret:promittereS
2,12,315
etanathematumtotcomminationumom.S
2,13,12
ordinumom.S
2,12,73
constitutus:constitusS
2,14,57
cogatur:coguaturS
2,20,112
munus:nummosS
2,20,155
negligentiaom.S
2,22,157
preferunt:prefueruntS
2,27,127
etom.S
2,29,33
contigat:continguatS
2,29,69
desanctitateuitesolitarieom.S
2,30,62
potior:potiusS
Tradicinmanuscrita 217
In
ntroduccin
2,30
0,172
illoru
umom.S
9. Lo
os manuscrritos B, F, S,
S W, de un
na parte, y el hiparqu
uetipo (=
=A,G,H), de otra,
soniindependieentesentresperodep
pendentod
dosder.
HemosdeemostradoqueBFSW
WsonindependienteseentresmiientrasqueeAGH
depeenden de un
u modelo
o comn (
), indepen
ndiente a su vez de los anteriiores.
Inten
ntaremosd
demostrar ahoraque todosellosstienencom
moorigen comnlaeeditio
princceps(r).
9.1L
LoscdicessBHSWhaancopiado textualmen
nteelcolofnquefigguraenrd
donde
aparrecen los nombres
n
d los editores (Sweynheym y
de
y Pannartzz), el lugaar de
imprresin (Roma) y la fecha de edicin
e
(1468), en ocasiones
o
diferente de
d la
datacin de la copia man
nuscrita. Este
E
hecho demuestrra que esttos manusccritos
procceden,direccta(BSW)o
oindirectamente(H),,der.Porssuparte,BSSyWprocceden
direcctamented
deralnoco
ontener,co
omosehav
vistomsaarriba,ninggnerrorq
quelo
emparente con
n otra famiilia. Por su
u parte AG omiten diccho colofn
n que, con toda
prob
babilidad,y
yanoapareeceraensu
umodelo
,perosen
n,delqueehancopiaadoH
y.
Tradicinm
manuscrita 218
In
ntroduccin
S:
Esteerrorserepite sistemticamenteentodoslosm
manuscrito
osexcepto enR,
quen
nocontieneelReperto
orium,nienFquelossitaensuposicinco
orrecta:
Tradicinm
manuscrita 219
In
ntroduccin
A
A
B
B
G
G
H
H
S
S
(ObssrvesequeG
Gfusionalosd
dosepgrafess)
Tradicinm
manuscrita 220
In
ntroduccin
W
W
Restaslo justificarlaaprodeden
nciadeF.P
Puesbien,u
unerrorco
ometidoporrse
9.3.R
repitte sistemtticamente en todos lo
os cdices,, y tambin
n en la seggunda edicin y
susd
derivados((corregido sinembarggoenlasedicionesdee1475ysiiguientes). Enla
listadeerroressderrespeectoaRse
albamoselsiguientee:
pro
olisperitureeR:prolispariparitu
urer
Se trata de
d un errorr de ditogrrafa comettido con to
oda propab
bilidad por , la
copiaa de R qu
ue se entreeg al edittor. Esta leectura fue adoptada tal cual por la
prim
mera edici
n pero apaarece correegido en algunos
a
ejeemplares co
omo en loss dos
conssultados;en
nelejempllarconserv
vadoenEl Escorialunavispado
olectorobsserva
que pari paritu
ure no da sentido; taacha pari y
y corrige pariture
p
en
n periture; en el
ejem
mplardelaB
BibliotecaN
NacionaldeFranciao
otrolectorccorrigeslo
operiture.
BibliiotecadelM
Monasterio
odeSanLorrenzodeEllEscorial(signatura5
54IV2):
Tradicinm
manuscrita 221
In
ntroduccin
BibliiotecaNacionaldeFraancia(ejem
mplardigitaalizadorefeerenciaFRB
BNF373032
202):
As las cosas,
c
nos encontram
mos que pari
p
aadid
do aparecee en todos los
testimonios,incluidoF,co
onstatandoassuvincculacinconr.
gundaediccinysufa
amilia
C)Laseg
Proponem
moselsiguiientestemm
ma:
D
D
M
M
2. Laa edicin z
z no puedee proceder de ningun
no de los manuscritos
m
s estudiado
os en
virtu
uddeloserrroresexclu
usivosquehemosse
aladoparaacadaunodeellos.
3.Taampocopro
ocededelo
oscdices IoMpuestoquesto
ossonpostteriores,14
474y
1479
9respectiv
vamente.
4.No
oprocede deVpuesttoqueesteecdiceom
miteelprllogoalsegu
undolibro yun
ampliofragmen
ntodelcaptuloXLIId
delprimerlibro.
5.No
oprocede deDpuesttoqueelau
utordeesttecdicehacopiadottextualmen
nteel
coloffndezdo
ondemencionaeleditor,ellugarrdeimpresinyladattacin:
Tradicinm
manuscrita 222
In
ntroduccin
z:
D:
6. Laa edicin z
z presenta ciertos errrores con respecto a
a r. Esos m
mismos errrores
figurranenlosm
manuscrito
osDIMV,deemostrando
oasqueto
odosellosp
procedend
dezy
noderdirectam
mente:
Listadeerrroresconju
untivosDIM
MVz:
6.1.L
pro
ol.,23
existimau
ui:extimau
uiDIMVz
1,02
2,37
cesarissiueom.DIM
MVz
1,07
7,51
agit:aitD
DIMVz
1,12
2,25
desinit:d
desintR:desuntDIMV
Vz
1,13
3,36
iureom.D
DIMVz
1,17
7,79
quidrectu
umom.DIM
MVz
1,20
0,06
miseram:miseriam
mDIMVz
1,20
0,17
constant:constatDIMVz
1,25
5,31
contempllamur:com
mplectamurrDIMVz
1,25
5,46
texerunt:texuerunttDIMVz
1,26
6,16
um:sequan
ntiumW:ssequatiumDIMVz
sequentiu
1,32
2,23
existit:exxistatDIMV
Vz
1,36
6,17
aliena:alliaDIMVZ
1,36
6,67
sententiiss:scientiissDIMVz
1,36
6,148
etom.DIM
MVz
1,38
8,23
senexom
m.DIMVz
1,39
9,34
interna:iineternaD
DIMVz
1,42
2,62
multisom
m.DIMVz
1,42
2,64
estom.DIIMVz
1,42
2,214
suntom.D
DIMVz
1,43
3,151
experiri:experireD
DIMVz
intribulaationem...u
1,43
3,464
utilitatemm
meamom.D
DIMVz
2,01
1,16
eiusdem:eiusDIMV
Vz
2,01
1,161
desiderattissimo:deesiderantissimoDIMV
Vz
2,02
2,30
quedamo
om.DIMVz
Tradicinm
manuscrita 223
Introduccin
2,02,98
2,03,101
2,04,124
2,04,144
2,04,146
2,04,146
2,05,102
2,05,257
2,07,59
2,07,191
2,08,81
2,08,134
2,12,36
2,20,34
2,23,18
2,23,53
2,23,60
2,23,72
2,26,28
2,26,63
2,27,52
laxanturom.DIMVz
eum:eoDIMVz
etiamom.DIMVz
huiusuiteom.DIMVz
ipsaom.DIMVz
etequissimaom.DIMVz
estom.DIMVz
longi:longeDIMVz
tempusom.DIMVz
enimom.DIMVz
recte:certeDIMVZ
obtutu:obtuituDIMVz
parom.DIMVz
sedom.DIMVz
nonom.DIMVz
perfecto:perfectioDIMVz
uberius:uberibusDIMVz
sibiom.DIMVz
quod:quidDIMVz
tenetom.DIMVz
nonom.DIMVz
1,04,124
sequentes:sequentibusDIMVz
1,04,137
suam:suarumDIMVz
1,12,5
petiturus:petiturosDIMVz
1,24,124
ipsum:ipsorumDIMVz
1,43,354
ducit:ducuntDIMVz
1,43,412
ualetudinem:uoluntatemDIMVz
1,43,426
ad:aDIMVz[citatextual]
1,43,427
iucunditatem:iucunditateDIMVz[citatextual]
2,04,98
hostibus:hostiumDIMVz[citatextual]
2,05,265
patens:parensDIMVz[citatextual]
2,07,81
simus:scimusDIMVz
2,12,171
tuis:eiusDIMVz[citatextual]
2,19,128
conscientia:conscientieDIMVz
2,20,204
pro:deDIMVz
2,26,84
conuersionis:conuersationisDIMVz[citatextual]
2,27,128
utilitas:necessitasDIMVz
2,27,207
abutentibus:abutentesDIMVz
Adems,losmanuscritosDIMVpresentantambinlamismatransposicinde
lneasenelRepertorium.
Tradicinmanuscrita 224
In
ntroduccin
Elgrupo DIMVcompartetamb
binelexplicitdiferen
ntequeinttroducezy
yque
nofiguraenrn
nienningn
notrocdicedesufam
milia.
z
z
D
D
M
M
Tradicinm
manuscrita 225
In
ntroduccin
V
V
7.Reestaaverigguarsiesto
oscuatrom
manuscritossguardanaalgunarelaacinentreeso
sonccopiasdireectasdez.C
Comenzareemosporelmanuscritomstard
do,M,de1
1479.
Cron
nolgicameente podraa proceder de cualqu
uiera de los otros trees, e inclusso de
algun
naedicin impresa,ssinembarggoquedadescartada sufiliacin
nconIVpo
orque
estossdosmanu
uscritosom
mitenelpr
logoalseegundolibrro,textoqu
uesaparecceen
M.C
ConrespectoaD,pod
demosdeciiralgosem
mejante:Do
omitepalab
brasyexteensos
fragm
mentosqueesfiguran
nenM,porloquesstenopued
desercopiiadeaqull.Por
tanto
o,Mpareceeproceder directameentedez.D
Descartamo
ostambin queproced
dade
laseedicionesdeeSaviglian
no,ca.1471
1,ydelaro
omanade1
1473,quessoncopiaexxacta
der,nideladeeParsde1475queom
mitetodoeelprlogoaalprimerlib
bro.
osmanuscrritosIMVno
opuedend
dependerdeeD:
8.Lo
Erroressep
parativosd
deDrespectoaIMV:
8.1.E
tab
b.,1,135
1,0
02,126
1,0
02,168
1,0
05,5556
1,0
05,71
1,0
09,119
1,1
12,77
1,1
14,35
1,2
20,22
1,2
22,59
1,3
32,107107
1,3
36,139
1,4
41,86
1,4
43,127
1,4
43,321
1,4
43,352
1,4
43,372
2,p
prol.,59
2,p
prol.,69
2,0
02,51
2,0
02,69
2,0
03,19
XXIXom..D
aom.D
om.D
rerumo
uideliceetrecentes:uidelicenttesD
genitiom
m.D
electus:exlectusD
D
uitabito
om.D
inlocisom.D
estom.D
D
bellantees:ballanteesD
estintelllectiuumssedsecundu
umom.D
dixerim
mom.D
imbribu
us:ymbribribusD
onerosi:honorosiD
ruentis:mentisD
inquito
om.D
malaom
m.D
sacrosancte:sacro
osanctoD
accuratee:accurtatteD
acquisitta:acquisittasD
presidendi:presid
dendeD
Demum
m:demusD
D
Tradicinm
manuscrita 226
Introduccin
2,03,114
presentiarum:presentiaD
2,05,58
annisom.D
2,05,264
estom.D
2,07,45
sitom.D
2,07,213
liberati:liberatiD
2,08,144
insidiasom.D
2,09,77
resistentesom.D
2,09,117
summoom.D
2,09,124
is:eisD
2,09,197
columnas:columbasD
2,10,31
deuota:deuotoD
2,12,76
Episcopus:episcoposD
2,12,119
oro:ordoD
2,12,166
Constat:constentD
2,18,13
cura:cureD
2,22,8889
religiosiperfectiora...quefaciuntom.D
ecclesie:ecclesiaD
2,24,09
2,24,121
consistit:consistiD
2,27,144
status:statuD
2,17,171
o1om.D
2,27,192
estom.D
2,28,100
mentem:manumD
2,29,04
estom.D
2,29,6465
figiendum.Deserens...tumultumseculiom.D
9. Del mismo modo, D no puede depender de V (ni de I por ser ste posterior)
porque presenta el texto completo de la obra mientras V omite, por ejemplo, el
prlogoalsegundolibroolatabulacapitulorum.
10.LosmanuscritosIyVpresentandosomisionesexactamenteenelmismopunto,
hechoqueparececonfirmarqueprocedendeuntestimoniocomnanterioralque
llamaremosz(cf.13).
10.1.ErroresconjuntivosentreIV:
1,42,94174
transgressionesabipsaabiciturutom.IV
2,prol.,185
Mirabiturforsancapituladistinguunturom.IV
2,10,78
etprincipumomniumqueiter.IV
11.Sinembargo,IesindependientedeV:
11.1.ErroresseparativosdeV:
prol.,28
pref.,17
pref.,65
pref.,83
pref.,144146
1,02,32
intellectusmeiom.V
illaom.V
esseom.V
etom.V
inquibusdiscutiuntur...apertiusdeclaratutom.V
fallorom.V
Tradicinmanuscrita 227
Introduccin
1,02,104
1,02,177
1,04,82
1,06,118
1,11,40
1,11,68
1,11,7273
1,11,88
1,11,96
1,12,05
1,14,70
1,17,147
1,17,154
1,18,2021
1,18,178
1,18,195
1,22,89
1,23,19
1,23,73
1,25,23
1,26,03
1,27,02
1,34,37
1,36,02
1,36,09
1,36,39
1,36,89
1,36,155
1,38,74
1,39,02
1,39,24
1,42,3536
1,42,54
1,42,60
1,42,73
1,43,166
1,43,179
1,43,223
1,43,369370
1,43,399
1,43,488
2,01,132
2,02,34
2,02,51
2,03,05
2,03,19
2,03,104
2,03,104
2,03,148
quemom.V
eosom.V
etom.V
quiatalemom.V
hominesom.V
tanquamom.V
huncordinemom.V
aliudom.V
meom.V
igiturom.V
omnemom.V
ueroom.V
cumom.V
dicereuideturom.V
quamom.V
igiturom.V
suumom.V
aliacomplura...uiuendigeneraom.V
coquorum:cocorumV
textorumom.V
de1om.V
et2om.V
tamenom.V
et2om.V
eaom.V
cumom.V
perquamom.V
aliquandoom.V
quiaom.V
de2om.V
quodom.V
etinProuerbiis...malumcurruntom.V
etom.V
Christiom.V
illeom.V
talesom.V
autom.V
scienterom.V
utperdatdeterramemoriaeorumom.V
inom.V
quippeom.V
hecom.V
et2om.V
attolit:exttolitV
anxietatibusetinseparabilibusom.V
Demum:dicamusV
eiusom.V
suorumom.V
grauissimeom.V
Tradicinmanuscrita 228
Introduccin
2,04,28
2,04,34
2,04,68
2,04,72
2,04,86
2,04,97
2,04,128
2,04,149
2,05,04
2,05,34
2,05,55
2,05,172
2,05,188
2,05,234
2,05,265
2,05,269
2,05,278
2,06,140
2,07,74
2,07,83
2,07,163164
2,07,191
2,07,226
2,09,107
2,09,129
2,09,336337
2,10,78
2,10,70
2,10,116
2,12,10
2,12,101
2,12,103
2,12,103
2,12,250
2,12,258
2,12,267
2,14,37
2,14,43
2,14,89
2,15,26
2,15,72
2,16,10
2,16,24
2,16,26
2,17,62
2,19,126
2,19,146
2,19,160
2,20,183
suppleom.V
annorumom.V
subicitom.V
nasci:nasciturV
pontifexom.V
uelom.V
etrationibusom.V
culmenom.V
mortalibusom.V
contingere:contingitV
ascendit:ascendiV
certeom.V
reperiri:reperireV
papamom.V
admodum:admodicumV
Hinc:hicV
primaom.V
aDeoom.V
sit2om.V
papatuom.V
quiaparumuiuitom.V
dat2om.V
parce:perseV
sicom.V
perquamdifficile:perdifficileV
Sedprochdolor...aliosapparereom.V
archiepiscoporum...clericocum:etceterorumV
typum:typusV
diiom.V
inepte:ineptiV
impius:impiaV
ergoom.V
maius:eiusV
arripias:accipiasV
Diciteom.V
uidelicetom.V
paremom.V
nonom.V
pudicitia:impudicitiaV
inom.V
finemom.V
luminarium:luminariorumV
thesaurarii:thesauriiV
quippeom.V
oderit:odoratV
periurus:periuriumV
nonparumom.V
studebituitare:uitabitV
insciens:insciusV
Tradicinmanuscrita 229
Introduccin
2,20,246
2,21,18
2,21,28
2,21,58
2,22,130
2,24,99
2,24,116
2,25,38
2,25,65
2,27,57
2,27,6465
2,27,188
2,28,71
2,28,112
2,30,139
repert.,9
repert.,1213
repert.,30
repert.,3233
repert.,39
repert.,4041
repert.,50
repert.,5152
repert.,53
repert.,59
repert.,62
repert.,66
repert.,66
repert.,7374
repert.,70
repert.,87
repert.,9091
repert.,9293
repert.,98
repert.,120
repert.,120
repert.,123
repert.,124
repert.,128129
repert.,133
repert.,139140
repert.,141
repert.,149
repert.,151
repert.,154
repert.,158
repert.,159160
repert.,165
repert.,166
honorum:bonorumV
quasiom.V
ergoom.V
malos:molasV
pacem:paceV
argumenti:augmentiV
igiturom.V
ipsamom.V
etdexterailliusamplexabiturmeom.V
ergoom.V
attingunt...quamV
propterom.V
paulatimom.V
consilii:consiliumV
communiom.V
cuiuslibetartisinhachumanauitaom.V
et...malorumom.V
et...afflictionesom.V
et...laboresom.V
artisom.V
que...proueniuntom.V
afflictionibusom.V
commendatur...periculisom.V
plurimumom.V
sanctitasetom.V
ciuitatumom.V
ecclesieom.V
et...periculisom.V
et...erumneom.V
miserielaboresom.V
erumneom.V
que...laudanturom.V
fraudes...periculaom.V
demumilliusom.V
uideinfraom.V
uerboom.V
et...suntom.V
afflictionibuslaboribusom.V
et...subalternanturom.V
dolisom.V
et...periculisom.V
etcomplexioom.V
utilitatesom.V
laboresom.V
damnaom.V
temporalibusom.V
et...amarisom.V
summaom.V
corporalesom.V
Tradicinmanuscrita 230
Introduccin
repert.,166
laboresom.V
repert.,168
spiritualesetinseparabilesom.V
repert.,174
laboribusom.V
repert.,181
calamitates...etom.V
repert.,191192
et...perfectiorom.V
repert.,205206
uidelicet...utraqueom.V
repert.,210
modietom.V
repert.,215216
illusiones...etom.V
repert.,221
que...hominibusom.V
repert.,223
damnisetom.V
repert.,227
deutraqueom.V
12.VesindependientedeI:
12.1.ErroresseparativosdeI:
pref.,104
contingit:contigitI
tab.,1,85
reipublice:republicaI
tab.,1,132
de1om.I
tab.,2,62
decanatus:deconatusI
1,02,192
prouide:prouidiI
1,02,254255
premiastatus...Ascendeigiturom.I
1,04,210
expetendum:expentendumI
1,04,237
nonnumquam:numquamI
1,05,07
reiom.I
1,05,15
callens:callesI
1,06,17
antiquitati:antiquitiI
1,06,35
antiquatas:antiquitasI
1,06,146
prefertur:preferterI
1,07,51
contumeliosi:contulemiosiI
1,07,56
occupati:occupatI
1,08,102
ditariom.I
1,08,208
uacasti:uocastiI
1,09,04
exercitiaom.I
1,09,63
utilitates:utilitatisI
1,09,85
licet:licentI
1,10,13
rempublicam:republicamI
1,13,18
cupidines:cupiensI
1,16,67
aom.I
1,17,134136
iudicibus...rectumom.I
1,18,03
de1om.I
1,18,108
clamidem:clamitemI
1,20,14
sed...deseruiuntI
1,22,06
quem:quamI
1,22,33
quod:quotI
1,22,100
Necom.I
1,22,114
que:quiI
1,28,27
nanciscuntur:nanciscuntI
1,30,26
aferent:aferrentI
Tradicinmanuscrita 231
Introduccin
1,32,03
1,32,13
1,34,06
1,36,69
1,36,140
1,38,40
1,38,195
1,43,01
1,43,86
1,43,158
1,concl.,81
2,01,1617
2,03,57
2,06,133
2,07,06
2,07,51
2,07,58
2,07,185
2,08,7374
2,09,14
2,09,113
2,12,165
2,17,2021
2,17,4243
2,18,12
2,18,4142
2,19,77
2,19,83
2,19,130
2,20,71
2,20,181
2,22,47
2,22,62
2,22,7374
2,25,64
2,25,7778
2,25,103
2,26,57
2,28,105106
2,30,178179
Demumom.I
reddit:deditI
sane:sanaI
uis:iusI
anulo:annoloI
abundantiam:habundantiumI
commentator:commendatorI
TangeRV:TangensI:Tangescett.
dolerent:dolorentI
diu:duiI
etmaliom.I
sedinmortalibusom.I
hiom.I
inom.I
luculenter:luculenturI
longo:longeI
estom.I
suasom.I
ducibus...meritoom.I
Fallaxom.I
indicat:iudicatI
cadunt...pluresom.I
fulgeret...sapientiaom.I
aut...discipuliom.I
baptismi:baptismeW:baptissimiI
quod...uisitastisom.I
ad2om.I
altare:altereI
officinaom.I
destinati:designatiB:om.I
patriarcham:patriarchiamI
dispertite:disperditeI
seclusis:sedulisI
que...perfectionisom.I
illoom.I
habet...unusquisqueom.I
mundiom.I
ingerunt:ingeantI
istis...lapidibusI
sancti2...ordoom.I
13.LosmanuscritosDeIVprocedendeejemplaresdiferentesdelaedicinz:
HemosdichoqueIVprocedendeunmodelocomn;ahorabien,unaseriede
malaslecturasquecomparteIconD(lneasdiscontinuasdelstemma)nosllevaala
conclusin de que su modelo debe ser necesariamente tambin el mismo: la
edicin z. Ahora bien, las importantes omisiones que presenta I, y que comparte
con V, pero no con D, hacen imposible que se remonten exactamente al mismo
original. Parece razonable, en consecuencia, pensar que D e I (y por tanto V)
Tradicinmanuscrita 232
Introduccin
13.1.ErroresylecturascomunesentreDeI:
tab.,1,168
mathematica:mathematiceDI
1,07,48
inflammentur:inflenturDI
1,08,181
sed:siDI
1,11,83
fuit:fitDI
1,17,107
puniendasom.DI
1,21,34
elegit:eligiturDI
1,22,87
per2om.DI
1,22,89
alienos:alienasDI
1,33,09
tertio:primoDI
1,34,51
ingenui:ingenitiDI
1,35,32
pullire:pollireDI
1,36,87
mirari:mirareDI
1,36,121
proficit:profecitDI
1,43,48
ferrent:ferentDI
1,43,128
noluerunt:uolueruntDI
1,43,156
incarcerentur:incarceranturDI
1,43,1485
aitom.DI
1,concl.,14
leuandas:releuandasDI
2,01,35
curuantur:curanturDI
2,04,20
estom.DI
2,05,119
debilitate:debilitareDI
2,05,235
delectat:delectetDI
2,06,30
indicat:iudicatDI
2,07,126
otio:otiaDI
2,07,156
desunt:desinitDI
2,09,51
timor:tumorDI
2,12,56
exemplum:exemplisDI
2,12,315
maledictionum:maledictionemDI
2,13,14
inom.DI
2,24,135
libello:belloDI
2,27,16
Deinde:deniqueDI
2,30,176
sane:regulaDI
Tradicinmanuscrita 233
Introduccin
3.5.4.Stemmacodicum
Decuantohemosexplicadomsarribasededuceelsiguientestemma:
Arvalo
A
G
H
F
I
V
Tradicinmanuscrita 234
BIBLIOGRAFA
1.EDICIONESMODERNASDETEXTOSDEARVALO
1.1Dearte,disciplinaetmodoalendieterudiendifilios,puerosetiuuenes
KENISTON, H. (1930),AFifteenthCenturyTreatiseonEducationbyBishopRoderi
cusZamorensis,BulletinHispanique32:193217[EdicinsegnelMs.Vat.
Lat.4881conaparatodefuentes].
RUIZ VILA, J.M. & CALVO FERNNDEZ, V. (2000), El primer tratado de pedagoga del
Humanismo espaol. Introduccin, edicin crtica y traduccin del Brevis
tractatusdearte,disciplinaetmodoalendieterudiendifilios,puerosetiuvenes
(ca.1453)deRodrigoSnchezdeArvalo,Hesperia3:3582[Edicincrtica
delosMs.delaBibliotecaVaticana,delaUniversidaddeSalamancaydela
BibliotecaNacionaldeMadrid].
VELZQUEZ, L. (1999), R.SnchezdeArvalo.Maneradecriaraloshijos.Estudioy
notasdeL.Velzquez.TraduccindePedroArias.CuadernosdeAnuarioFi
losfico. Serie de Filosofa Espaola 9, Pamplona [Estudio de fuentes y tra
duccinespaolasegneltextolatinodeH.Kenistonquefiguraenparalelo].
1.2.Decastellanisetcustodibusarcium
1.3.DeliberaetirrefragabiliauctoritateRomanipontificis
GARCA,A.(1957),UnopsculoinditodeRodrigoSnchezdeArvalo:Deliberaet
irrefragabili auctoritate Romani pontificis, Salmanticensis 4(2):474502
[Edicincrticasintraduccinacompaadadeunbreveaparatodefuentes].
1.4.Depaceetbello
BENZIGER, W. (1995A/B/C), Zur Theorie von Krieg und Frieden in der italienischen
Renaissance.DieDisputatiodepaceetbellozwischenBartolomeoPlatinaund
RodrigoSnchezdeArvaloundandereanllichderPaxPaolina(Rom1468)
entstandeneSchriften.itEditionundbersetzung,Frankfurt.[Tesisdoctoral
que contiene, en tres volmenes introduccin (1995A), texto latino con
aparatodefuentes(1995B) y traduccin (1995C)laedicincrticadelos
dos tratados que componen la Disputatio de pace et bello: el Tractatus de
laudibuspacisdeB.PlatinaylaCommendatiobellideR.SnchezdeArvalo].
VAIRANI, T.A(1778),CremonensiummonumentaRomaeextantia,Roma,pp.69105
[EdicinnocrticadelaDisputatiodepaceetbello].
235
Bibliografa
1.5.Dequaestionibushortolanis
MORRS, M. (1996),Unacuestindisputada:viejasynuevasformasensigloXV.A
propsitodeunopsculoinditodeRodrigoSnchezdeArvaloyAlfonsode
Cartagena, Atalaya. Revue franaise destudes medievales Hispaniques, 7:63
102 [Edicin crtica con aparato de fuentes pero sin traduccin del De
quaestionibushortolanis].
CHREIGTON, M. (1887), History of the papacy during the period of the reformation,
Boston, vol. III, pp. 276284 [Edicin no crtica de dos cartas de Arvalo y
cincodePomponioLeto].
GONZLEZ ROLN, T., BAOS BAOS, J.M. & LPEZ FONSECA, A.(2008), Excastro.Cartas
desde la prisin papal de SantAngelo entre los humanistas de la Academia
Romanaysualcaide,RodrigoSnchezdeArvalo,Madrid.[Incluyelaprimera
edicin crtica completa basada en nuevos testimonios manuscritos
acompaadadeaparatodefuentesytraduccin].
LABOA, J.M. (1973),RodrigoSnchezdeArvalo,alcaidedeSantAngelo,Madrid,pp.
368413 [Edicin no crtica y parcial de la correspondencia con los
humanistas].
VAIRANI, T.A(1778), Cremonensium monumentaRomae extantia,Roma,pp.4566
[EdicinnocrticadelcarteoconPlatina].
1.7.OratioadPiumIIdeuictoriaregisCastellaeapudpetramcuinomen
Gibraltar
1.8.SpeculumuitaehumanaeEspejodelavidahumana
LAW, J.R. (1989), El Spejo dela [sic] vida humana de Rodrigo Snchez de Arvalo
(14041470). Estudio y edicin crtica, Universidad de Michigan [Tesis
doctoralquetranscribelatraduccincastellanade1491].
SNCHEZDE ARVALO, R.(1994),Spejodelavidahumana,Valencia(=Zaragoza1491)
[Reproduccinfacsmildelaprimeratraduccincastellana].
1.9.Sumadelapoltica
236
Bibliografa
1.10.Vergeldeprncipes
PENNA,M.(1959),ProsistascastellanosdelsigloXV.Estudiopreliminaryedicinde
M.Penna,Madrid[pp.310341:textodelVergelsegnlaedicindeUhagn].
UHAGN, F. R.DE (1900), ElVergeldelosprncipes(14561457),Madrid[Edicinno
crtica].
2.ESTUDIOSSOBRERODRIGOSNCHEZDEARVALO
ALDAMA, A. M etal.(eds.)(2002),Novaetvetera.NuevoshorizontesdelaFilologa
Latina,Madrid.
ANTELO IGLESIAS, A. (1985), La ciudad segn fray Francesc Eximenis y Rodrigo
SnchezdeArvalo,EnlaEspaamedieval6:1950.
BELLINI, G.(ed.)(1982),ActasdelSptimoCongresodelaAsociacinInternacional
deHispanistas,Roma.
BORVITZ, W. (1914),DieUebersetzungstechnikHeinrichSteinhoewelsdargestelltauf
GrundeseinerVerdeutchungsedSpeculumuitaehumanaevonRodericusZa
morensis.EinestilistischeUntersuchung,LaHaya.
BUTLER, G. (1920), Studies in Statecraft being chapters, biographical and
bibliographical,mainlyonthesixteenthcentury,Cambridge,pp.125.
CARRERASARTAU,T.&J.(1943),Historiadelafilosofaespaola.Filosofacristianade
lossiglosXIIIalXV,Madrid,vol.II,pp.595601.
CERVERA, L. (1982), La ciudad ideal concebida en el siglo XV por el humanista
SnchezdeArvalo,BoletndelaRealAcademiadelaHistoria179(1):134.
DOUIE, D. L. (1981),SometreatisesagainsttheFraticelliintheVaticanLibrary,
FranciscanStudies38:1080.
ECHEVERRA, L. (ed.) (1971), Repertorio de historia de las ciencias eclesisticas en
Espaa,2:siglosIVXVI,Salamanca.
DUNSTON, A. J.(19721973),PopePaulIIandthehumanists,JournalofReligious
History7:287306.
FARTOS MARTNEZ, M. & VELZQUEZ CAMPO, L. (coords.) (1997), La filosofa espaola
enCastillayLen:delosorgenesalSiglodeOro,Valladolid.
FUERTES HERREROS, J. L. (1995),Unarupturaenlaordenacindelsaberenlasen
ciclopediasmedievales,RevistaespaoladeFilosofaMedieval2:1941.
FUERTES HERREROS, J. L. (1998), Filosofa de la historia y utopa en el XV. Una
aproximacin al Speculum vitae humanae (1468) de Rodrigo Snchez de
Arvalo,enJ.M.SOTORBANOS(coord.),pp.13171346.
GARCA MASEGOSA, A. (1998), El De eruditione puerorum de Rodrigo Snchez de
Arvalo,enM.PREZGONZLEZ(ed.),pp.363370.
GONZLEZ ROLN, T. & SAQUERO SUREZSOMONTE, P. (2007), La primera huella de
Plutarco latinizado en la Castilla de mediados del siglo XV: el tratado pe
daggicodeRodrigoSnchezdeArvalo,RevistadeEstudiosLatinos7:131
152.
GORDON, A. M.&RUGG, E. M.(ed.)(1980),ActasdelSextoCongresoInternacionalde
Hispanistas,Toronto.
HEREDIA, B.DE (1970), CartulariodelaUniversidaddeSalamanca,Salamanca,vol.I,
pp.376409.
JEDIN, H. (1954), Snchez de Arvalo und die Konzilsfrage unter Paul II,
237
Bibliografa
HistorischesJarhbuch73:95119.
KOHUT, K. (1980), Snchez de Arvalo (14041470) frente al humanismo ita
liano,enA.M.GORDON&E.M.RUGG(ed.)(1980),pp.431434.
KOHUT, K. (1982), El humanismo castellano del siglo XV: replanteamiento de la
problemtica,enG.BELLINI(ed.),pp.639647.
LABOA,J.M.(1973),RodrigoSnchezdeArvalo,alcaidedeSantAngelo,Madrid.
LAMBERT, D. A. (1924), Arvalo, Rodrigo Snchez de, Dictionnaire dhistoire et
gographiqueecclsiastiques,Pars.
LLORCA, R. & G.VILLOSLADA, R. (1987), Historia de la Iglesia Catlica. Edad Nueva,
Madrid.
LPEZ DE TORO, J.(1933),Elprimertratadode pedagogaenEspaa(1453)(I),
BoletndelaUniversidaddeGranada24:259.
LPEZDE TORO, J.(1934),ElprimertratadodepedagogaenEspaa(1453)(II),
BoletndelaUniversidaddeGranada29:153.
MARCOS RODRGUEZ, F. (1971), Los manuscritos pretridentinos hispanos en cien
ciassagradasenlaBibliotecaUniversitariadeSalamanca,enL. ECHEVERRA
(ed.),pp.467469.
MEDIOLI MASOTTI, P. (1982), LAccademia romana e la congiura del 1468. Con
appendice di A. Campana, Petreio, Italia medioevale e umanistica 25:189
204.
MEDIOLI MASOTTI, P. (1984), Codici scritti dagli accademici romaninel carcere di
Castel S. Angelo (14681469), en Vestigia. Studi in onore di G. Billanovich,
Roma,vol.II,pp.451459.
MENNDEZYPELAYO,M.(1902),Bibliografahispanolatinaclsica:cdices,ediciones,
comentarios, traducciones, estudios crticos, influencia de cada uno de los
clsicoslatinosenlaliteraturaespaola,Madrid,vol.III,pp.185187.
MONTALVO,J.(1928),HistoriadeArvaloysussexmos,Valladolid.
MUOZ DELGADO,V. (1983),LasartesmecnicasyliberalesenRodrigoSnchezde
Arevalo(140479),ObispodeZamora,StvdiaZamorensia4:3561.
NICOLS ANTONIO (1999), Biblioteca Hispana Antigua, Madrid (=1788), vol. II, pp.
294301.
PREZ GONZLEZ. M.(ed.)(1998),CongresoInternacionalsobreHumanismoyRena
cimiento,Len,vol.I.
PUJOL, J. (1921), LoscronistasdeEnriqueIV.RuySnchezdeArvalo,Boletnde
laRealAcademiadeHistoria78:488496.
RUCQUOI, A. (1996), Rodrigo Snchez de Arvalo y su madre, Temas medievales
6:239252.
RUIZ VILA, J. M. (2002), El Speculum uite humane (1468) de Rodrigo Snchez de
Arvaloysutraduccincastellana(1491),enA. M ALDAMA etal.,vol.II,pp.
10831091.
RUIZ VILA, J. M. (2005), Fuentes clsicas en el Speculum uite humane de Rodrigo
SnchezdeArvalo,UniversidadComplutensedeMadrid.
SANTIAGOOTERO, H. (1987), Manuscritos de autores medievales hispanos, Madrid,
pp.165170.
SOTO RBANOS, J. M. (coord.) (1998), Pensamiento Medieval Hispano. Homenaje a
HoracioSantiagoOtero,Madrid,vol.II,
TATE, R. B. (1970), Rodrigo Snchez de Arvalo (14041470) y la Compendiosa
HistoriaHispanica,enEnsayossobrelahistoriografapeninsulardelsigloXV,
Madrid,pp.74104.
238
Bibliografa
3.HUMANISMOYRENACIMIENTO
ABELLN,J.L.(1979),Historiacrticadelpensamientoespaol,Madrid.
ALDAMA,A.M(ed.)(1996),DeRomaalsigloXX,Madrid.
LVAREZ MORN, M C. & IGLESIAS MONTIEL, R. M.(coord.)(1999),Contemporaneidad
delosclsicosenelumbraldeltercermilenio.ActasdelICongresoInternacio
naldelosClsicos.LatradicingrecolatinaanteelsigloXXI(LaHabana,1a5
dediciembrede1998),Murcia.
BARON, H. (1993),Enbuscadelhumanismoflorentino:ensayossobreelcambiodel
pensamientomedievalalmoderno,Mxico.
BATTAGLIA,S.(1971),Laletteraturaitaliana.MedioevoeUmanesimo,Miln.
BELLOSO MARTN, N.(1989),PolticayhumanismoenelsigloXV:elmaestroAlfonso
deMadrigal,ElTostado,Valladolid.
BILLANOVICH,G.(2001),Dalmedioevoallumanesimo,Miln.
BLACK,R.(ed.)(2001),Renaissancethought:areader,NuevaYork.
BLACK, R. (ed.) (2006), TheRenaissance.Criticalconceptsinhistoricalstudies, Lon
dresNuevaYork.
BOUWSMAN,J.(1973),Thecultureofrenaissancehumanism,Washington.
BRUCKER,G.(1977),ThecivicworldofearlyRenaissance,Princeton.
CAMPANA,A.(1946),Theoriginofthewordhumanist,JournalWarbourgInstitute
9:6073.
CANNING,J.(1996),Historyofmedievalpoliticalthought,Londres.
CAPPELLI,G.M.(2007),Elhumanismoitaliano,Madrid.
CRCELES LABORDE,C.(1993),HumanismoyeducacinenEspaa(14501650),Ma
drid.
CASTRO,A.(1949),Aspectosdelvivirhispnico,SantiagodeChile.
COROLEU,A.(1998),HumanismoenEspaa,enJ.KRAYE(ed.),pp.295330.
CROCE,B.(2007),EspaaenlavidaitalianadelRenacimiento,Sevilla.
DAMICO, J.(1991),RenaissanceHumanisminPapalRome:HumanistsandChurch
menontheEveoftheReformation,Baltimore.
DICAMILLO,O.(1976),ElhumanismocastellanodelsigloXV,Valencia.
DI CAMILLO, O. (1996), Interpretations of the Renaissance in Spanish historical
thought:thelastthirtyyears,RenaissanceQuarterly49:360383.
DUFFY,E.(1998),Santosypecadores.Unahistoriadelospapas,Madrid.
ENENKEL,K.A.&PAPY,J.(2006),PetrarchandhisreadersintheRenaissance,Leiden.
FERNNDEZ GALLARDO, L. (2000), Elhumanismorenacentista:dePetrarcaaErasmo,
Madrid.
FUBINI,R.(1966),TraumanesimoeConcili,StudiMedievali7:323370.
239
Bibliografa
GARCAESTBANEZ,E.(1997),ElrenacimientoenCastilla,enM.FARTOSMARTNEZ&
L.VELZQUEZCAMPOL.(coords.),pp.163175.
GARIN,E.(1976),ProsatoriLatinidelQuattrocento,Turn.
GARIN,E.(1981),LarevolucinculturaldelRenacimiento,Barcelona.
GARIN,E.(2001),Medioevoyrenacimiento,Madrid.
GARIN, E. (2004), LUmanesimo italiano. Filosofia e vita civile nel Rinascimento,
RomaBari.
GERARD, N.(2006),TheRenaissancepopes:statesmen,warriors,andthemakingof
thegreatBorgiamyth,NuevaYork.
GIL, J. (1996), Adquisicinytransmisindelhumanismo,enA.MALDAMA(ed.),
pp.621645.
GIL,L.(1981),PanoramasocialdelHumanismoespaol(15001800),Madrid.
GIL,L.(1984),EstudiosdeHumanismoyTradicinClsica,Madrid.
GILBERT, F. (1939), The humanist concept of the prince and The prince of
Macchiavelli,TheJournalofModernHistory11(4):449483.
GILLI, P. (dir.) (2004), Humanisme etglise en Italie et en France mridionale(XVe
siclemilieuduXVIesicle),Roma.
GMEZ CANEDO, L. (1942), Don Juan de Carvajal y el Cisma de Basilea (1434
1448):ungranespaolalserviciodelPapa,Madrid.
GMEZ CANEDO, L. (1947), UnespaolalserviciodelaSantaSede:DonJuandeCar
vajal, Cardenal de SantAngelo Legado en Alemania y Hungra (1399?1469),
Madrid.
GONZLEZ ROLN, T., MORENO HERNNDEZ, A. & SAQUERO SUREZSOMONTE, P. (2000),
HumanismoyTeoradelaTraduccinenEspaaeItaliaenlaprimeramitad
delsigloXV.EdicinyestudiodelaControversiaAlphonsiana(AlfonsodeCar
tagenavs.L.BruniyP.C.Decembrio),Madrid.
GONZLEZ ROLN, T. & SAQUERO SUREZSOMONTE, P. (1999), Lacontribucindelrei
nadodeJuanIIalarraigoydesarrollodelrenacimientoenEspaa,enM.C.
LVAREZMORN&R.M.IGLESIASMONTIEL(coord.),pp.579588.
GONZLEZ ROLN, T. & SAQUERO SUREZSOMONTE, P.(2001),ElHumanismoitaliano
enla Castilladelcuatrocientos:estudioyedicinde laversincastellanay
del original latino del De infelicitate principum de Poggio Bracciolini, Cua
dernosdeFilologaClsica.EstudiosLatinos21:115150.
GOODMAN, A. & MACKAY, A. (eds.) (1990), The impact of Humanism in Western Eu
rope,LondresNuevaYork.
GRASSI, E. (1988), Renaissance humanism: studies in philosophy and poetics,
Binghamton.
GRAU CODINA, F., GMEZ FONT. X., PREZ DUR, J. & ESTELLS GONZLEZ, J. M.(2003),La
universitatdeValnciailHumanisme:studiaHumanitatisirenovacicultural
aEuropaialNouMn,Valencia.
HANKINS, J. (ed.) (2000), Renaissance civic humanism. Reappraisals and reflections,
Cambridge.
HEUSCH, C. (1996), El renacimiento del aristotelismo dentro del Humanismo es
paol,Atalaya.RevuefranaisedestudesmedievalesHispaniques7:1140.
HOLMES,G.(1993),Florencia,Romaylosorgenesdelrenacimiento,Madrid.
IJSEWIJN, J. (19902),CompaniontoNeoLatinStudies.PartI:Historyanddiffusionof
NeoLatinLiterature,Lovaina.
IJSEWIJN, J. & SACR, D. (1998),CompaniontoNeoLatinStudies.PartII:Literary,lin
guistic, philological and editorial questions and diffusion of NeoLatin
240
Bibliografa
Literature,Lovaina.
KALLENDORF,W.C.(ed.)(2007),Acompaniontoclassicaltradition,Oxford.
KELLY,J.N.D.(1986),TheOxforddictionaryofpopes,Oxford.
KRAYE,J.(ed.)(1998),IntroduccinalHumanismoRenacentista,Madrid.
KRISTELLER,P.O.(1986),OchofilsofosdelRenacimientoitaliano,Madrid.
KRISTELLER,P.O.(1993),Elpensamientorenacentistaysusfuentes,Madrid.
LAWRANCE, J. (1986), On fifteenth century Spanish vernacular humanism, en I.
MICHAEL&R.A.CARDWELL(eds.),pp.6379.
LAWRANCE, J. (1990), Humanism in the Iberian Peninsula, en A. GOODMAN & A.
MACKAY(eds.),pp.220258.
LERNER,R.&MAHDI.M.(1963),Medievalpoliticalphilosophy.Asourcebook,Toronto.
LIDA DE MALKIEL, M. R. (1950), Juan de Mena, poeta del prerrenacimiento espaol,
Mxico.
LPEZ ESTRADA, F.(1946),LaretricaenlasGeneracionesysemblanzasdeFernn
PrezdeGuzmn,RevistadeFilologaEspaola30:310352
LUCIANO,R.P.(1942),LosconversosdonPablodeSantaMaraydonAlfonsodeCar
tagena,Madrid.
MANN,N.(1998),OrgenesdelHumanisno,enJ.KRAYE(ed.),pp.1939.
MARAVALL, J. A.(19833),Laideadecuerpomstico enEspaaantesdeErasmo,
en Estudios de historia del pensamiento espaol. Serie primera. Edad Media,
Madrid,pp.181199.
MARAVALL, J. A.(20012),Trabajoyexclusin.Eltrabajadormanualenelsistema
social de la primera modernidad, en Estudios de historia del pensamiento
espaol.Seriesegunda.LapocadelRenacimiento,Madrid,pp.327351.
MARTIN,A.VON(1973),SociologadelRenacimiento,Mxico.
MARTNEZARANCN,A.(1980),Antologadehumanistasespaoles,Madrid.
MAZZOCCO,A.(2006),InterpretationsofRenaissanceHumanism,Leiden.
MNDEZ BEJARANO, M. (1927), Historia de la filosofa en Espaa hasta el siglo XX,
Madrid.
MICHAEL, I. & CARDWELL, R. A. (eds.) (1986), Medieval and Renaissance Studies in
honourtoR.B.Tate,Oxford.
MONFASANI, J. (2004), GreeksandLatinsinRenaissanceItaly:studiesonHumanism
andphilosophyinthe15thcentury,Aldershot.
MORN SAMANIEGO, J.(1953),Elhumanismoespaol:desdeJuanIIdeCastillahasta
losReyesCatlicos,Cuenca.
MORRS,M. (1995),Sicetnon:entornoaAlfonsodeCartagenaylosStudiahuma
nitatis,Euphrosyne23:333326.
MORRS,M.(2000),ManifiestosdelHumanismo,Barcelona.
NAUERT, CH. G. (2006), Humanism and the culture of Renaissance Europe, Cam
bridge.
O'MALLEY, J.(1979),PraiseandblameinRenaissanceRome:rhetoric,doctrine,and
reforminthesacredoratorsofthepapalcourt,c.14501521,Durham.
PARAVICINIBAGLIANI,A.(2000),ThePopesbody,Chicago.
PARTNER, P.(1990),ThePope'sMen:ThePapalCivilServiceintheRenaissance,Ox
ford.
PASTOR, L.VON (1923),HistoryofthePopesfromthecloseoftheMiddleAges,vol.4,
SanLuis.
RABIL, A. (ed.) (1988), RenaissanceHumanism.Foundations,formsandlegacy,Fila
delfia.
241
Bibliografa
4.LATNHUMANSTICOYRENACENTISTA
242
Bibliografa
literarios,ehistricos,Madrid,vol.I.
ALCINA, J. F. (1999), El latn humanstico y la cultura verncula de los siglos de
oro,enA.MALDAMAetal.(eds.),pp.729746.
ALDAMA, A. M etal.(eds.)(1999),Lafilologalatinahoy.Actualizacinyperspecti
vas,Madrid.
ALVAREZQUERRA,A.,GARCAFERNNDEZ,J.&GONZLEZCASTRO,J.F.(eds.)(1999),Actas
delIXCongresoEspaoldeEstudiosClsicos(Madrid,28al30deseptiembre
de1995).VolumenVII.Humanismoytradicinclsica,Madrid.
BERNARDIPERINI,G.(ed.)(2004),IllatinonelletdellUmanesimo.AttidelConvegno
(Mantova,2627ottobre2001),Florencia.
CARRERA DE LA RED, A.(1988),Elproblemadelalenguaenelhumanismorenacen
tistaespaol,Valladolid.
CAVALLO, G., LEONARDI, C. & MENEST, E. (dirs.), Lo spazio letterario del Medioevo,
Roma,vol.I(1).
CHARLET, J. L. (2004), Lesinstrumentsdelexicographielatinedelpoquehuma
niste,enG.BERNARDIPERINI,G.(ed.),pp.167195.
FUBINI, R. (1961),Lacoscienzadellatinonegliumanisti. AnLatinalinguaRoma
norumessepeculiareidioma,StudiMedievalis.III,2:505550.
GONZLEZDELACALLE,P.U.(1925),Latnuniversitario.Contribucinalestudiodel
latnenlaantiguaUniversidaddeSalamanca,enAA.VV.,pp.795818.
NEZ GONZLEZ, J. M., (19791980), En torno al latn renacentista: hacia un in
tentodecaracterizacin,Durius78:365387.
PREZ ROMERO, M DEL S. (1999), El latn, una lengua extranjera en el Renaci
miento espaol, en A. ALVAR EZQUERRA, J. GARCA FERNNDEZ & J. F. GONZLEZ
CASTRO(eds.),pp.287290.
RIZZO,S.(1973),Illessicofilologicodegliumanisti,Roma.
RIZZO, S. (1986), Il latino nell'Umanesimo, en Letteratura italiana, V: Le ques
tioni,Turn,pp.379408.
RIZZO,S.(2002),Ricerchesullatinoumanistico,Roma.
RIZZO,S.(2004),IlatinidellUmanesimo,enG.BERNARDIPERINI,G.(ed),pp.5196.
TATEO, F. (1992), Quale latino per i moderni?, en G. CAVALLO, C. LEONARDI & E.
MENEST(dirs.),pp.154164.
TATEO,F.(2004),Laprosadegliumanisti,Roma.
TATEO,F.(2006),Sullatinodegliumanisti,Bari.
5.EDITORESEIMPRESORESENELSIGLOXV
243
Bibliografa
UniversidaddeIllinoisyenotrasbibliotecasnorteamericanas,Guadalajara.
MIGLIO, M.(2002),Saggidistampa.TipografieculturaaRomanelQuattrocento.A
curadiAnnaModigliani,Roma.
PENNEY, C.L. (1965), Printed books 14681700 in the Hispanic Society of America,
NuevaYork.
MIGLIO, M. (1978), GiovanniAndreaBussi.Prefazionialleedizionidi Sweynheyme
Pannartz,prototipografiromani,Miln.
6.CRTICATEXTUALYPALEOGRAFA
BERNAB,A.(1992),Manualdecrticatextualyedicindetextosgriegos,Madrid.
BLECUA,A.(1987),Manualdecrticatextual,Madrid.
BISCHOFF, B.(1985),PalographiedelAntiquitromaineetduMoyenAgeocciden
tal,Pars.
CAPPELLI,A.(1973),Dizionariodiabbreviaturelatineeditaliane,Miln.
DEROLEZ,A.(1984),Codicologiedesmanuscritsencriturehumanistique,Turnhout.
FRAENKEL,H.(1983),Testocriticoecriticadeltesto,Florencia.
LINDSAY,W.M.(1989),PalaeographiaLatina,Hildesheim.
MAAS,P.(1966),Criticadeltesto,Florencia.
RUIZDEELVIRA,E.(1988),Manualdecodicologa,Madrid.
SALLMANN,N.etal.(1990),NormaeorthographicaeetorthotypicaeLatinae,Roma.
7.VARIA
ALBERIGO,G.etal.(eds.)(2002),Conciliorumoecumenicorumdecreta,Bolonia.
BASSOLS,L.(2007),SanAgustn.Vida,pensamientoyobra,Pamplona.
DELRE,N.(1995),MondoVaticano,CiudaddelVaticano.
GODOY ARCAYA, .(2003),AntologadelDefensordelapazdeMarsiliodePadua,
EstudiosPblicos90:335445.
HAMESSE, J.(1974),LesAuctoritatesAristotelis:unflorilgemdival.tudehistori
queetditioncritique,Lovaina.
HARTMANN, M. (2001),HumanismusundKirchenkritik.MatthiasFlaciusIllyricusals
ErforscherdesMittelalters,Stuttgart.
LADERO,M..(1984),JuandeSalisbury.Policraticus,Madrid.
LIEBESCHTZ, H. (1943), John of Salisbury and PseudoPlutarch, Journal of the
WarburgandCourtauldInstitutes6:3339.
MARTIN, J. (1984), John of Salisbury as Classical Scholar, en M. WILKS (ed.), pp.
179201
MOMIGLIANO, A. & LIEBESCHTZ, H.(1949),NotesonPetrarch,JohnofSalisburyand
the Institutio Traiani, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes,
12:189190.
MORALES ORTIZ, A. (2000), PlutarcoenEspaa:TraduccionesdeMoraliaenelsiglo
XVI,Murcia.
NACINOVICH,E.(1886),Flacio.Studiobiograficostorico,Fiume.
NEDERMAN,C.J.,(1987),ThePhysiologicalSignificanceoftheOrganicMetaphorin
JohnofSalisburysPolicraticus,Historyofpoliticalthought8:211223.
OLSON,O.K.(2002),MatthiasFlaciusandthesurvivalofLuthersreform,Wiesbaden.
TheCatholicEncyclopaedia(1907),NuevaYork,vol.I.
WILKS,M.(ed.)(1984),TheworldofJohnofSalisbury,Oxford.
244
EDICINDELSPECVLVMVITEHVMANE
1.CRITERIOSDEEDICIN
Considerandoquelaeditioprincepssehizoenvidadelautor,yquecomparte,
ensumayora,lascaractersticasgrficasdeltestimonioms antiguoycercanoa
Arvalo, el manuscrito R, parece razonable que las conservemos en la idea de
ofreceruntextolatinolomsparecidoposiblealquesalierademanosdenuestro
autor,tratandoasderespetarlascaractersticasgrficasdellatnhumansticodel
sigloXV.
No obstante, teniendo en cuenta las mltiples vacilaciones ortogrficas que
presenta este latn, de las que son fiel reflejo los manuscritos aqu colacionados,
procederemos a una regularizacin sin que por ello traicionemos el propsito
inicial.
1. Lanicacaractersticaquecompartentodoslosmanuscritossinexcepcin
conlaedicinromanaeslamonoptongacindeaeyoeenlagrafae,sibien
en ocasiones R no monoptonga oe, o presenta ultracorrecciones como
foeliciter. Por tanto, en nuestra edicin mantendremos siempre la grafa e
por ae y oe, excepto en el nominativo singular de aer pues no aparece
monoptongado en ninguno de los testimonios, no as su genitivo (eris por
aeris).
2. En cuanto a los grupos ti/ci+vocal, la confusin es total en todos los
testimonios. La editio princeps plantea vacilaciones incluso en un mismo
folio como uicium / uitium. Esta situacin refleja el proceso de
palatalizacin del grupo ti+vocal en la poca, pero, ante esta inestabilidad
fontica,regularizaremossegnlasnormasdellatnclsico.
3. Los grupos consonnticos se han regularizado siempre de acuerdo a los
criteriosclsicos.Editamosportantodamna(lecturapreferidasiemprepor
la edicin prncipe) y no dampna, como por otra parte figura en muchos
testimonios.Encuantoalaalternancia,entodoslostestimoniosestudiados,
entre grafas fonticas o etimolgicas, y sus posibles ultracorrecciones,
hemosresueltoeditarsiemprelafontica;portantoleeremos attingoyno
actingo.
4. Lageminacin,tantodeconsonantes,allius,comodevocales,hiis,propiadel
latn medieval, no ser tenida en cuenta nunca salvo los casos en los que
respondaacriteriosetimolgicos.
5. Tampocomantendremosultracorreccionesmedievalescomomichipormihi
que,adems,nofiguranenlaeditioprinceps.
6. Lapuntuacinesnuestra.
7. La numeracin de los captulos es la misma de la editio princeps sin que
hagamos notar en el aparato las variantes numricas que presentan los
cdices:capitulumseptimumporcapitulumVII.
245
EdicindelSpeculumuitehumane
2.INDEXCODICVM
A
B
D
F
G
H
I
M
R
S
V
W
codexHolmiensisA237,Bibl.Nat.,saec.XV
codexSegouiensisB356,Bibl.Arch.Cat.,.saec.XV
codexDominicanorumVindobonensis26(26),Dom.Claustr.,anno1471scriptus
codexWratislauiensisIVF54,Bibl.Vniu.,saec.XV
codexWratislauiensisIVF55,Bibl.Vniu.,saec.XV
codexWratislauiensisIVF56,Bibl.Vniu.,anno1471scriptus
codexAenipontanus206,Bibl.Vniu.,anno1474scriptus
codexGedanensisMarf171,Bibl.Sen.Ged.,anno1479scriptus
codexRomanusMss.FondoAntico596,Bibl.Angelica,saec.XV
codexSalmanticensisMs.2400,Bibl.Vniu.,saec.XV
codexVindobonensisPalatinus3808,Bibl.Nat.,saec.XV
codexVindobonensisPalatinus4871,Bibl.Nat.,saec.XV
3.INDEXEDITIONVM
r
editioprincepsRomanaanno1468edita
z
editioalteraAugustanaVindelicorumanno1471edita
Aliaeeditiones(inapparatucriticononcitatae)
1471(?) Savilliani
C.Beyamus
1472
Parisiis(Lutetiae)
UlrichGering,MartinCrantz,MichaelFriburger
1472(?) Coloniae
UlrichZel
1472
Beronae
H.Helye
1473
Romae
JohannesPhilippusdeLignamine
1473
Beronae
H.Helye
1473
Parisiis
P.CaesarissimulatqueJ.Stol
1475
Basileae
M.Flachen
1475
Parisiis(Lutetiae)
UlrichGering,MartinCrantz,MichaelFriburger
1477
Lugduni
G.Regis
1480(?) Lovania
JohannesdeWestfalia
1488
Bisuntii
sinenomine
246
EdicindelSpeculumuitehumane
1507
Argentorati
1507
Argentorati
1510
Parisiis
1516
Lugduni
1522
Parisiis
1542
Parisiis
1570
Brixiae
1606
Argentorati
1613
Hanoviae
1656
Parisiis
1663
Parisiis
4.INDEXTRANSLATIONVM
1475 AugustaeVindelicorum
1477
1482
Lyon
Lyon
1488
Augsburg
J.Prys
JohannesvonBotzheim
JoannesParvus
SimonBevilaqua
JoannesParvus
ApudGaleotumPratensem
JacobWimpheling
JoannesBotzhemiusAbstemius
sinenomine
M.Soly
ApudDionysiumThierry
DerSpiegeldesmenschlichen G.Zainer
Lebensvondemhochwirdigen
LeMiroirdeviehumaine
B.Buyer
Miroirdelaviehumaine
N.PhilippietM.
Reinhardi
Spiegeldesmenschlichen
P.Berger
Lebens
Spejodelavidahumana
PabloHurus
1491 Zaragoza
5.INDEXSIGLORVMADAPPARATVMLEGENDVM
add.
addidit(addiderunt)
cett.
cetericodices
corr.
correxi(t)
fort.
fortasse
iter.
iterauit(iterauerunt)
marg.
inmargine
om.
omisit(omiserunt)
Rabalteramanu
R2
s.lin.
supralineam
transp.
transposuit(transposuerunt)
consensusomniumcodicumeteditionum
247
RODERICISANCTIIDEAREVALO
Speculumuitehumane
RODRIGOSNCHEZDEARVALO
Espejodelavidahumana
PROLOGVS
10
15
10
15
PRLOGO
10
15
AlmuysantopadreyclementeseorenCristo,don
Pablo II, sumo pastor y Pontfice Mximo de la sacro
santaIglesiaromanayuniversal,Rodrigo,elsiervoms
obediente y familiar de vuestra Santidad, obispo de
Zamora, en Espaa, referendario y fiel alcaide de su
castillo de SantAngelo en Roma, se presenta a s mis
moconlamshumildereverenciaencuerpoyalma.
Andaba pensado yo, en los momentos que me que
daban de asueto mientras custodiaba, por orden de
vuestra Santidad, bajo su autoridad y dignidad, esta
fortaleza de SantAngelo, la ms protegida e inmensa
de vuestra ciudad de Roma, o mejor dicho, de todo el
orbe, si iba a ser capaz de ofrecer algo que resultara
dignodevuestraSantidad,enesteventurosocomienzo
de vuestro muy dichoso pontificado. Veo que nada en
absoluto de lo que est por encima de m o de los
Prologus,18 50
10
15
20
25
30
habeseaomniauirtutumornamentaquibusomnislaus
recte comparatur; tecum denique tanta insidet
sapientia, quin potius a natura innata ingenii uis
tantaque prudentia rerumque omnium experientia ut
nullisegeasexterioribusadiumentis.Verumego,glorie
et nominis tue sanctitatis auidissimus, existimaui
paululumaliquidutinamdignumtuesanctitatiofferre,
in quo, dum ingens occupationum sarcina paulisper
tuam sanctitatem respirare permiserit, habeas in hoc
opusculo, tue sanctitati dicato, aliquas paruitatis
intellectus mei ineptias ut in eis, recreationis gratia,
non tam delecteris quam tui acutissimi ingenii calamo
atque censura emendes et corrigas. Dignum namque
existimauiutcuiuscorpusculimeimembratuisobtines
obsequiis perpetuo deuincta, eius etiam, si que sunt,
animi uires possideas. Et dum exterioris hominis
partes sese ad tua deuouent obsequia, debilis quoque
et rudis interior intellectus ad tue sanctitatis gloriam
nondormitet.Quofietuteidemtuebeatitudiniseruiat
uterquemeus,immotuushomo.
Venit igitur sepe in mentem, beatissime pater et
pontifex maxime, quam uaria quamque diuersa sunt
cunctorum hominum studia, uarie artes, uaria officia,
uaria denique uiuendi genera, adeo ut anxius
dubiusque sit plerumque hominibus uite sue modus.
Dubia in hoc seculo uiuendi sors, nec satis eligere
possint quod tandem uite studium, quam uiuendi
formulam securius assequantur. Cum enim humanus
animus non modo bonum simpliciter sed, teste
Aristotele, summum bonum naturali conamine
appetere uideatur, nihil certe deesse uidetur nisi recte
eligendi ratio. In ea igitur nonnumquam error
contingit, illa potissimum ratione quia, cum iuxta
2 tanta:om.G
3 quin:quamW
4 tantaque:tanquamAGH
6
existimaui:extimauiDIMVz
11
intellectusmei:om.V
12 acutissimi:altissimiM 14 ut:om.AG 15 perpetuo:perpetuaGH
19 tue:om.W beatitudini:sanctitatiB 21 sepe:om.G 28 enim:
etiamM 31 deesse:postuideturtransp.G uidetur:uideaturGH
33 cum:nonAG
252
20
25
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
demsmortalespuedemerecervuestroelogiooservi
rosdeconsejo.Vostenistodoslosarreosdelavirtud
conlosquecualquierelogioesbienmerecido;Vos,en
fin, poseis tan gran sabidura, mejor dicho, una fina
inteligencia innata por naturaleza, tan gran prudencia
y experiencia en todas las cosas, que no necesitis
ayudaalgunadelosdems.Noobstante,yo,anhelando
lagloriayelfavordevuestraSantidad,pensenofre
ceros un humilde presente, digno, as lo espero, de
vuestra Santidad, para que, en la medida en que la
enorme carga de vuestras ocupaciones os permitiera
tomar a vuestra Santidad un respiro, tuvierais en este
tratado,dedicadoavuestraSantidad,algunasbagatelas
demimodestainteligencia,paraque,conlaexcusade
recrearos,notantoos entretengisconella,cuanto la
enmendis y corrijis con la pluma y el buen criterio
propio de vuestra finsima inteligencia. As pues, he
considerado justo que tuvierais mis miembros atados
parasiempreavuestroservicio,ytuvieraistambinlas
fuerzasdeminimo,siesquetengoalguna.Ymientras
mi cuerpo se entrega a vuestro servicio, tampoco des
cansar mi inteligencia, endeble y tosca, en pos de la
gloria de vuestra Santidad. De lo que se deducir que
todomiser,msbienvuestro,serviravuestraBeati
tud.
Pienso,entonces,amenudo,bienaventuradopadrey
Sumo Pontfice, lo variados y diferentes que son los
intereses de todos los hombres, lo variado de los
oficios,delostrabajos,enfin,lovariadodelostiposde
vida, hasta el punto de que la eleccin de un modo de
vidalesprovocaalamayoradeloshombresinquietud
y duda. La suerte que a uno le cabe en este mundo es
incierta y, al final, no pueden elegir con suficientes
garantasquesloquelesinteresaenestavidaoqu
forma de vida pueden seguir con mayor seguridad.
Comoparecequeelalmahumananobuscasloelbien,
sino que, segn asegura Aristteles, buscalo mejor de
forma instintiva, se deduce que no le falta nada ms
que el sentido comn para elegir bien. Algunas veces
253
Prologus,5178
10
15
20
25
254
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
estesentidocomnseequivoca,especialmenteporque,
segnlaopinindelfilsofo,nosepuedeelegirsinoes
entre lo que uno conoce, porque nadie elige lo que
desconoce. Con vistas a que nadie falle en la eleccin
correcta,convienenodesconocertotalmenteloagrada
bleylodesagradable,lasventajasylosinconvenientes
delosdiferentesestadosymodosdevida.
Entonces, para poder conocer los oficios, los estu
dios o los tipos de vida y de convivencia, mientras
vagamosporestemundodementiras,ycmosedeben
elegir y poner en prctica, decid, de acuerdo con mi
humilde inteligencia, dedicar a vuestra Santidad y
consagrar a vuestro nombre, lo que pienso sobre este
asunto;ynoestarfueradelugarquecualquiermodo
de vida, cualquier estado de los mortales, nuestra
condicin humana y nuestro paso por este mundo os
tomenaVoscomoreferenciayVosseisgua,mediday
espejo de todos los mortales. Vos, en fin, no slo
distribus,sinoquetambinenmendis,todoslostipos
devida.Conbuencriterio,untratadodeestetiposlo
poda estardirigidoydedicadoaVos. Elttulodeeste
libro ser Espejo delavidahumana.Puesigualqueen
un espejo de verdad cada uno puede ver lo que es
hermosoyloquecarecedebelleza,tantopropiocomo
ajeno, lo recomendable o lo que hay que corregir, del
mismo modo en esta obra, como si se tratara de un
espejo absolutamente ntido, podr contemplar lo
agradable y lo desagradable, lo que es razonable y lo
que es irreflexivo de cualquier estado y oficio de toda
vida humana. De lo que se podr deducir que va a
conocerconabsolutaevidencialoqueresultadignode
elogio, lo que tiene que seguir o bien lo que tiene que
censurarycorregirdesmismo,ascomodesuviday
desudestinoy,ensuma,delosdemsmortales.
255
Prologus,79108
10
15
20
25
30
1 duoregitur]GEL.epist.8[PL59.41](Duoquippesunt,imperator
Auguste, quibus principaliter mundus hic regitur, auctoritas sacra
pontificum,etregalispotestas).
1 igitur:om.AG 2 orbis:urbisG 4 qui1:queW illorum:eorumG
5 breui:postcompendiotransp.M 7 breui:breuiterV 9 cesarum:
casarumG
11
uiuendi:uiuendoM
14
breui:breuiterV
17 exquisitius:expeditiusV 18 fere:uereH 19 ac:atqueG
21 postab:hocadd.M 23 nominati:nominatimM 27 libro:om.W
spiritualis:spiritualibusAG 30 postauctoritate:etadd.M
256
80
85
90
95
100
105
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
257
Prologus,109125
10
15
258
110
115
120
125
Espejodelavidahumana
10
15
20
259
10
15
20
25
30
10
15
20
25
30
TILPREFACIOENELQUESERECOGENLOSESTUDIOSYLAVIDA
DELAUTORDEESTELIBROYALFINALSEACONSEJAELESTUDIODE
LALEYDE DIOSANTESQUELADELOSHOMBRESYSERECUERDAEL
RESULTADO DE LAS LEYES HUMANAS Y EL ORDEN QUE SE VA A
10
15
20
25
30
35
SEGUIRENESTELIBRO.
Bienaventuradopadre,paraqueelordendelaexpo
sicinentornoaestaspremisasresultemsapropiado
y agradable, voy a intercalar una divergencia que tuve
yo por este asunto y la posicin contraria que yo
mismomantuve;mantendrunaredaccinsimilarala
de un dilogo mientras trato brevemente la discusin,
honestaydecente,quetuvimoshacepocosobrelavida
queyodebaelegir,entremipiadosamadreyalgunos
parientesyamigosquemeaprecian.Deellosededuci
r que mientras describo fielmente nuestra contienda,
estar cumpliendo con el orden prometido. Paso ya a
estabreveperoentretenidapalestra.
Resultaque,alfallecermipadre,mipiadosamadre,
cuando yo era todava muy nio, me encomend a los
estudios de letras. Despus, cumplido el aprendizaje
bsicodelasletras,medediqumomentneamente,no
en la medida que deba sino en la que poda, a los
celebrados estudios de dialctica y filosofa. Por el
contrario, despus de algn tiempo dedicado por
entero a ellas, las opiniones de mi madre y de mis
parientes y amigos fueron diferentes y opuestas. Mi
madre, dado que era seguidora de toda santidad y
honestidad,deunaextraordinariadevocinyanhelosa
de virtud, deseaba a toda costa que me consagrara al
estudio de la religin. Ellos, lo contrario. Quin
entoncesdecanmantendrorestaurarelnombre
de su padre? Pues, ya que su padre era un ciudadano
importante entre los de aquella localidad, y en cierto
modo cabeza visible del pueblo, habr que procurar
que el hijo imite al padre. Despus aadan: Quin
Prefatio,31 57
10
15
20
25
8
instruendamrepellantur]NonapudHIER.sedPEL.epist.1,26[PL
30.40]: illuminanda diuinis eloquiis anima: et coruscante Dei uerbo,
diabolirepellendaesunttenebrae. 18 meditarinocte]Ps.1,2(etin
legeeiusmeditabiturdieacnocte).
1 rursus:om.M 2 sororumque:sororumM 6 afferuntdiuitias:d.
a.V 9 coruscante:choruscantoH 10 diaboli:diaboleH post
adolescens:etadd.R 11 quem:s.lin.R 15 uocant:uocatV:uocan
turW 16 apprime:optimeH 17 aspernerentur:aspernarentur
DIMVz : aspernentur G qua : quam V : quarum M iubemur :
iubeturG:iubenturDIMVz 18 ac:etF 19 federent:foderuntG
20 cisternis:cesternisS 22 deberem:debereW 23 summopere:
summoopereA canonicam:canonicaW ciuilem:ciuileW 25 si
:om.M 27 et:atqueI
262
35
40
45
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
mantendrelhonordesuestirpeysufamilia?Quin
seharcargo,adems,desumadreviudaydelasnece
sidades de sus hermanos y hermanas pequeos?
Quin,enfin,cargarconelpesodetodalafamiliay
delacasa?Porestarazn,ellosmepersuadandeque
mededicaraalossaberesdeestemundo,queprocuran
muchos honores a los que los ejercen y les aportan
muchsimo dinero. Clamaba, sin embargo, mi piadosa
madre repitiendo las palabras que Jernimo le deca a
lajovenDemetrade:Sedebeeducarelalmaenlosaos
de la infancia con las Sagradas Escrituras para que se
puedan repeler las astucias del demonio blandiendo la
palabra de Dios, de modo que el adolescente sepa
resistir al enemigo que tendr en lo que le quede de
vida.Aada,adems,entristecida,queeranmuypocos
losquesededicabanalaleydeDios,peromuchsimos
losquelohacanalosestudiosprofanosydelasleyes
humanas,enfin,quelasescuelasestnllenasdeoficios
de este mundo que, con razn, llaman lucrativos. Por
ello se lamentaba profundamente de que casi todos
menospreciaranlaleydeDiosenlaque,segndiceel
rey profeta, debemos meditar da y noche. En efecto,
comociegoseignorantes,abandonanaspordoquierla
fuente de agua viva y enturbian el agua en aljibes
arrumbados de este mundo, es decir, las disciplinas
quenopuedenconteneraguanibuenaniviva.Adems,
ellos me persuadan insistentemente para que me
dedicaraalascienciasjurdicas,alderechocannicoy
al civil, porque aquel hbito de abogado era del tipo
que satisfaca los deseos de mi piadosa madre, en el
sentido de que si las propias leyes son favorables al
legislador, le confieren la pauta para vivir bien y
263
Prefatio,58 86
10
15
20
25
5 Alterumtribuere]DIG.1,1,10(honesteuiuere,alterumnonlaede
re,suumcuiquetribuere). 25 meditandumnocte]Ps.1,2(etinlege
eiusmeditabiturdieacnocte).
5 uultus:om.W 8 esse:om.V 11 materpia:p.m.H 13 uacarem:
uacareH Commonebat:commouebatH 14 diuini:diuinelegisF
15 essem:esseD:postimmemortransp.F 16 pulchrumadmodum:
a.p.AGH 17 sibi:om.AH 18 cum:om.G 19 rectumuerumque:
uerumrectumqueW 20 posttunc:optimeadd.B 21 postsi:inadd.
B 22 seruassem:seruasseH:obseruasseB 26 et:om.V 28 que:
quemAG 29 iuuenes:iuuenisW oblectantur:oblectantV
264
60
65
70
75
80
85
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
265
Prefatio,87117
10
15
20
25
30
2 Narrauerunttua]Ps.118,85. 28 duosustentatur]GEL.epist.8
[PL59.41](Duoquippesunt,imperatorAuguste,quibusprincipaliter
mundushicregitur,auctoritassacrapontificum,etregalispotestas).
2 tua:om.W 4 contuli:obtuliG 5 iuridicis:iurisdicisW:om.D
9 raptim:raptumW 15 quia:om.V 17 moralisphilosophie:ph.m.
V
18 contingit:contigitI
19 preclarumque:pleclarumS
21 togatus:rogatusGS 22 illico:illicconM admodum:om.H
23 suborta:ortaV 26 poscebat:petebatS utR:aitcett. 30 Dei:
om.DW
266
90
95
100
105
110
115
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
267
Prefatio,118146
10
15
20
25
268
120
125
130
135
140
145
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
269
10
Primusliberagitdecunctisstatibusetexercitiissiue
uiuendi modis temporalibus, incipientes a cesarea
potestateetregalidignitate,queculmenhabetomnium
temporalium statuum usque ad bubulcos ac infimas
artes exercentes. In quo discutiuntur et examinantur
commoda et incommoda, dulcia et amara, fauores et
labores, solatia et miserie, facilitates et difficultates,
prospera et aduersa, quietudines et pericula
uniuscuiusque status et uite huius temporalis seu
formeuiuendiinhocseculo.
10
15
15
20
Capitulumsecundumdeinfelicitatestatusimperialis
et regalis et plurimis curis, oneribus, miseriis,
calamitatibus atque incommodis istius status et que
reges et principes comitantur et tandem de innumeris
periculisprincipantium.
20
25
30
25
30
10
15
20
25
30
Elprimerlibrotratadetodoslosestadosytrabajos
o modos de vida de este mundo, comenzando por el
poderdelcsaryladignidaddelrey,queseencuentra
en la cima de todos los estados de este mundo, hasta
losboyerosylosquetrabajanenlosoficiosmsbajos.
En l se desarrollan y se examinan las ventajas y los
inconvenientes, lo agradable y lo desagradable, las
bondades y los padecimientos, los consuelos y las
desdichas,lofcilylo difcil,loprspero y loadverso,
lacalmayelriesgodecadaunodelosestadosyformas
devidaseculares.
Captulo primero: primer y ms grande estado de
este mundo, el emperador, el rey y otros prncipes;
cumbreyexcelenciadeesteestado;sudichaysupros
peridad; tambin sus ventajas, privilegios, elogios y
encomios.
Captulosegundo:infortuniodelestadodelempera
dorydelrey;multituddepreocupaciones,responsabi
lidades,desdichas,desgraciaseinconvenientesdeeste
estado; entorno de reyes y prncipes; finalmente,
innumerablesriesgosdequienesestnalmando.
Captulotercero:otromododevidaenestemundo,
eltrabajoylavidadeloscortesanosydelosquepersi
guenlosfavoresyloscargosdelosprncipes;elogiosy
reputacindeesteestado.
Captulo cuarto: padecimientos, responsabilidades,
inconvenientesypeligrosdelestadoydelavidadelos
cortesanos y los que persiguen el favor, la corte o los
cargos de los prncipes. En este captulo, y en sus tres
epgrafessiguientes,setratademodoparticulardelos
sieteviciosqueacompaanalosoficialesdelreyyalos
cortesanos. Se trata tambin de las desgracias del
Tabulaprimilibri,33 60
272
10
15
20
40
25
35
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
administradordelreyydelosqueejercenotroscargos
y si se puede adquirir un honor autntico en la corte
real.
5
10
15
20
25
273
Tabulaprimilibri,61 85
274
10
Capitulum XIIIdemagistratuiudicumetdeofficioet
munere iudicandi populos et presidendi ciuitatibus et
de laudibus huiusmodi officiorum et commendatione
talisexercitii.
Capitulum XIIII de oneribus et laboribus et
incommodis prefecture et iudicature et presidentie in
populisetdepericulishuiusmodiexercitii.
65
70
20
25
4
postxiii:dealiouiuendimodosiueexercitatioadd.R de1et1:
om.R
7 talis:huiusM
8 Capitulumexercitii:om.AG de
oneribus:om.W oneribuslaboribus:lab.etoner.W 10 exercitii
:exercitiisW 11 postdecimum:dealiouiuendigenereuidelicetadd.
R post et : de add. H post officiorectorum : consiliariorum
principumetadd.F 12 postconsulum:siueconsiliariorumadd.F
et1:acH:om.A et3:om.H destatus:deutilitateetlaudibuset
preconiishuiusuiuendimodiF
14
Capitulumstatus:om.AG
17 decimumseptimum:XVIG 19 in:etG inutilitatibus:etde
laudibus iuridice scientie ac necessitate et utilitate F
20
exprouenientibus:om.F
22
decimumoctauum:XVIIG
23 exercitii:exercitiisW: antesaduocationis:iuristarumetartis
add.F 24 modi:modoHI:postuiuenditransp.W 25 reipublice:
republicaI quomodo:anF
75
80
85
Espejodelavidahumana
10
15
20
Captulodecimosptimo:otrotrabajoytipodevida
enestemundo,esdecir,elcargodefiscalydefensoren
el juicio; elogios de este trabajo que requiere conoci
miento e ingenio; provecho que se deriva de l; cmo
suplelascarenciasdelanaturaleza.
25
275
Tabulaprimilibri,86114
276
90
Capitulum XXdemiseriis,calamitatibusaclaboribus
et periculis notariorum, tabellionum et de illorum
fraudibusetdolis.
10
15
20
25
95
100
105
110
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
277
Tabulaprimilibri,115 144
10
15
20
CapitulumXXVubiparticulariteragiturdeprimaarte
mechanica, uidelicet de lanificio et ceteris artibus que
eisubalternanturetdeilliusutilitateetincommoditate,
dulcibusetamaris.
Capitulum XXVIdesecundaartemechanica,uidelicet
fabrili,armaturaaut architectonica et de partibus eius
et de utilitate et prerogatiuis illarum ac de
incommodis,miseriisetoneribusearum.
Capitulum XXVII de tertia arte mechanica, uidelicet
denauigatoriaetartibuseisubalternatisetdeutilitate
et laudibus earum. Demum de laboribus, miseriis et
periculisqueeascomitantur.
30
115
120
125
130
Capitulum XXVIIIdequartaartemechanica,uidelicet
de uenatoria et artibus ei subalternatis et de laudibus
et utilitate earum et de laboribus, miseriis et periculis
queeascomitantur.
Capitulum XXIX de quinta arte mechanica, uidelicet
de agricultura et partibus eius et de earum utilitate,
dulcore et amaritudine, ut supra diximus, in decimo
septimoetdecimooctauocapitulis.
25
278
CapitulumXXXdepastoraliarteetdeeiusutilitateac
incommodis,miseriisetlaboribus.
Capitulum XXXI de sexta arte mechanica, uidelicet
theatricaetludisetdepartibuseissubalternatisetde
diuersitate omnium ludorum et de illorum utilitate,
damnisetpericulis.
1 postexercitium:iteminrubricellasequentiadd.F postet:cum
rubricellasequentiagitadd.F 2 sic:om.AGH 3 appellentur:appel
lanturGW 5 xxv:XXIVG agitur:om.F 7 postincommoditate:
fraudibusadd.F 9 xxvi:XXVG 10 architectonica:arcitectoriaDI
11 de1:om.AGH ac:etF 12 postoneribus:acadd.M 13 xxvii:
XXVIG 14 ei:eisW 17 xxviii:XXIIIG 18 de1:om.I subalternatis:
subalternantisH 19 postlaboribus:etadd.AGH 21 xxix:XXVIIIG:
om.D
22
de1:etW
23
diximus:uisumestF
27 Capitulumpericulis:capitulumXXXIIIhictransp.W xxxi:XXXG
28 de1:om.G eis:eiusI de2:om.H 29 illorum:eorumBM
30 periculisR:interessecett.
135
140
Espejodelavidahumana
sufinalidad,porqusellamanas,sisonprovechosos
para la inteligencia humana y si los artesanos son
autnticosciudadanosypartesdelaciudad.
10
15
20
25
Captulo XXIX:quintooficiomanual,esdecir,laagri
cultura y sus partes; de su provecho, aspectos agrada
bles y desagradables ya hablamos antes, en los
captulosdecimosptimoydecimoctavo1.
Captulo XXX: el pastoreo, su provecho e inconve
nientes,desdichasypadecimientos.
Captulo XXXI:sextooficiomanual,esdecir,elteatro
y los entretenimientos pblicos y las partes que se
engloban en ellos; diversidad de todos estos entrete
nimientosysuprovecho,perjuiciosyriesgos.
1)Laagriculturasetrataenloscaptulosveintiunoyveintids.
279
Tabulaprimilibri,145173
CapitulumXXXIIdeseptimaartemechanica,uidelicet
medicinaetdeeiusnecessitateetutilitateetlaudibus,
demumdeilliusabusu,laboribusetpericulis.
5
280
145
150
10
15
160
20
165
25
1 xxxii:XXXIG
2 necessitateutilitate:utilitatenecessitateF
4 xxxiii:XXXIIG 8 xxxiiii:XXXIIIG 9 laudibusabusu:illarumcom
moditate et abusu laudibus et dampnis dulcibus et amaris F
11 Capitulummortifera:marg.R tricesimumquintum:XXXIIIIG
postde:primisadd.F 12 liberalibusartibus:a.l.MW 13 sunt:sint
G
14
postlaudibus:etutilitateF deearum:om.W
16 tricesimumsextum:XXXVG eteloquentia:om.F 17 tertia:
tacitaW 21 tricesimumseptimum:XXXVIG 22 earum:eorumA
23 Capitulumdamnis:CapitulumXXXVIIIhictransp.W tricesimum
octauum:XXXVIIG 24 mathematica:mathematiceDI 25 de1:om.M
26
ac:etFMpostac:inutilitateadd.R incertitudine:de
certitudineG 27 xxxix:XXXVIIIG 29 et:acH
170
Espejodelavidahumana
10
15
Captulotrigsimosexto:laretricaylaelocuencia,
que representan la tercera de las artes liberales; su
origen,provechoyelogios.Adems,susabusosycmo
debeserelorador;dequsirvelaelocuenciasinsabi
duraycmo,enocasiones,esfunesta.
20
25
Captulotrigsimooctavo:primeracienciamatem
ticaenparticular,esdecir,laastronoma;suselogiosy
provechos. Por ltimo sus inconvenientes e incerti
dumbresascomopadecimientosyperjuicios.
Captulo XXXIX:segundacienciamatemtica,esdecir,
la msica; sus elogios y su provecho as como sus
inconvenientes,desdichasypadecimientos.
281
Tabulaprimilibri,174198
10
15
20
25
282
175
180
185
190
195
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
Captulo XLI:breveeplogoenelqueelautorrecoge
todos los otros oficios y tipos de vida en este mundo.
Muestra las desdichas, padecimientos y riesgos de
todos los estados y ensea, haciendo un repaso por
todos los modos de vida de este mundo, que todos
estos oficios tienen ms pesares y desdichas que
alegra,tranquilidadyseguridad.
Captulo XLII:sebuscaelmotivoporelque,desdeel
comienzo mismo del mundo, los hombres buenos y
malos de cualquier estado han sufrido todo tipo de
desdichas, penas, tormentos y muchsimos males e
inconvenientes corporales. Se describen brevemente y
enconcretolosinfortuniosdecasitodoslospersonajes
ilustresdelAntiguoydelNuevoTestamento.
Captulo XLIII:semuestraqueloshombres,indepen
dientemente del estado en que vivan, siempre han
sufrido no slo el castigo del exilio, tormentos y
muertes as como los dems inconvenientes para el
cuerpo, sino tambin otros sufrimientos diversos que
afectanalpensamiento,demodoqueenningunaparte
estncontentosconsuvidaoconsusuerte.Seabordan
tambinbrevementedemaneraconcisacasitodaslas
quejasdelalmaylasinquietudesdecuerpoyalma.
283
DEMATERIISPERTRACTANDISINSECVNDOLIBROETDETABVLA
CAPITVLORVMEIVS.
10
10
15
15
20
20
25
25
30
1 in:om.AG 2 posteivs:Tabula2ilibriadd.R:Capitulalibrisecundi
add.M 4 seu:seroH 10 incomprehensibili:incomprehensibileI
16 plurimesummorum:s.p.F 19 et:om.G ac:etGW 21 et1:
om.AG 22 postinseparabilibus:damnisetadd.W 23 quartum:om.
G 24 quodparum:quiadiunonF 26 potius:postpontificibus
transp.F
28 anmortalibus:deuerissimiscausisbreuitatisuite
summorum pontificum et an uerum sit uniformiter quod parum in
papatu uiuant an in hoc Romani pontifices differant a ceteris
mortalibusF
30
TEMASQUESEVANATRATARENELLIBROSEGUNDO.NDICEDE
SUSCAPTULOS.
10
15
20
25
30
Ellibrosegundotrataelestadodelavidaespiritual,
que se subdivide en dos estados o modos de vida: el
estadodelordeneclesistico,esdecir,elpapa,loscar
denales, los arzobispos, los clrigos y los ministros de
laIglesia;ytambinelestadomonsticoodelasrde
nes religiosas. Este libro consta de los siguientes
captulos.
Captulo primero: grandeza y magnanimidad de la
dignidad del sumo pontificado, su autoridad y poder
ilimitados; necesidad y provecho de este estado; sus
altsimosmisterios.
Captulo segundo: molestias, amarguras, desdichas,
pesares espirituales as como aflicciones, riesgos y
padecimientos del pensamiento del sumo pontificado,
en el que se narran mltiples infortunios y trastornos
delespritudelossumospontfices.
Captulo tercero: mltiples inconvenientes, amargu
rasydesdichaseinfortuniosdelavidaterrenaldelos
pontficesdeRoma;padecimientosyriesgosevidentes
que le van aparejados, inquietudes e inherentes tor
mentos.
Captulocuarto:otrasdesdichaseinfortuniosdelos
pontfices de Roma, por ejemplo, que no viven mucho
tiempo en el pontificado; causas y razones de esta
brevedaddesuvidaenestosmismossumospontifica
dosmsqueenotrosmonarcasyprncipes.
Captulo quinto: si es una verdad universal que los
pontficesdeRomavivanpocoenelpapado.Setratan
tambin las autnticas causas que explican la breve
dad de la vida de los sumos pontfices y si en este
Tabulasecundilibri,31 63
286
pontificumetaninuiuendiperiodoRomanipontifices
differantaceterismortalibus.
10
35
40
20
25
30
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
Captulosextoenelquesesealancausasyrazones
que refutarn el parecer de los que pensaban que
estaba establecido de manera invariable y que era
propio de los sumos pontfices, buenos y malvados,
vivirpocoenelpontificado.
10
15
20
25
30
287
Tabulasecundilibri,64 97
10
15
20
25
30
288
65
70
75
80
85
90
95
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
Captulo XIX:privilegioygranprovechodelcargode
los cannigos; cunto honor y reputacin les corres
pondeyqueslopropiodeellos.Porltimo,innume
rables responsabilidades de este estado, sufrimientos,
faltasyriesgos.
Captulo XX:preeminencia,necesidadyprovechodel
cargo de los sacerdotes, curas, rectores, que estn al
289
Tabulasecundilibri,98129
10
15
20
25
100
105
30
290
110
115
120
125
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
291
Tabulasecundilibri,130 144
10
15
292
130
135
140
Espejodelavidahumana
10
293
LIBERPRIMVS
INCIPIT CAPITVLVM PRIMVM PRIMI LIBRI, VIDELICET DE PRIMO
ET SVBLIOMIORI STATV TEMPORALI, QVI EST STATVS ET GRADVS
IMPERIALIS ET REGALIS AC ALIORVM PRINCIPVM SECVLARIVM, ET
10
15
20
25
Supercunctashumanastemporalesquedignitateset
sublimitatis eminentias, imperialis et regalis status
culmen et excellentiam obtinent. Huius itaque fastigii
splendoreius,laustantaestutsatisexpriminonpossit.
Sed,utpaucisagamus,sicutnomeneiusitaetlauseius.
Imperatoris quidem nomen ab imperando dictum est,
regis denique a regendo aut Grece basis a sustinendo.
Quidenimgloriosius?quidfeliciusquamunumintueri
mortalem hominem ceteris hominibus imperantem,
cunctosregentemetadlibitumferentem?Istisuntqui,
teste Iob, portant orbem. Huius certe eminentissimi
status honor, laus, gloria et excellentia ex eo etiam
maxime patet quoniam, teste scriptura, illis tanquam
sublimioribus potestatibus omnis anima subdita est.
Quare et iuxta Christi preceptum, cesaribus atque
regibus a cunctis fidelibus honor exhibendus est,
subsidiaprestandaetquibusuectigaluectigal,etquibus
16 unumintueri]cf.SANCT.AREV.pol.2,1:Casegnlaopininverda
dera detodos losfilsofos y sabios antiguos(), toda comunidad es
mejor y ms perfectamente regida por un prncipe que por muchos.
(...) ass en el regimiento poltico: uno deve principiar, por el qual la
otra muchedumbre deve ser regida; cf. ALFONS. partidas 2,1,1: Et
convino que un home fuese emperador, et hobiese este poderio en
tierra por muchas razones (...) Segunt natura el seoro non quiere
compaeronilohamenester.
19
portantorbem]Iob9,13.
22
sublimioribusest]Rom.13,1(omnisanimapotestatibus
sublimioribussubditasit).
25 quibus1tributum2]Rom.13,7(cui
tributumtributumcuiuectigaluectigal).
2 primilibri:l.p.G 4 secvlarivm:singulariumW 5 et2:om.AG
6 excellentia:om.G ac:etA:om.G 10 postsublimitatis:excellen
tiasacadd.V 11 Huius:nullusM 12 eius:etDIMVz 13 Sedeius2:
om.W et:utG 23 Christi:dominiG 25 et2:om.MR
10
15
20
25
LIBROPRIMERO
COMIENZA EL PRIMER CAPTULO DEL LIBRO PRIMERO ACERCA
DEL PRIMER Y MS IMPORTANTE ESTADO TEMPORAL QUE ES EL
ESTADO Y LA JERARQUA DEL EMPERADOR Y DEL REY Y DE OTROS
10
15
20
25
30
Liberprimus1,26 52
10
15
20
25
tributum
tributum.
Illis
denique
tanquam
precellentibus et a Deo missis, teste apostolo,
parendum est quia non sine causa supereminentem
terrentemquegladiumportantadcoertionemmalorum,
laudem uero bonorum. Illorum quidem sunt, quas
incolimus, urbes, illorum castra atque possessiones et
cuncta terrena, dicente Augustino: Quo iure defendis
uillas nisi imperatorum regumque iussu? quis igitur
non felicem, non cunctis prelatum, hunc excellentem
statum dixerit? Qui omnibus subuenit, omnibus
prodestetomniumsalutietcommoditatiprouidet.
Inquare,regesipsosDeoassimilariapproximarique
plurimum cernimus, quia solus ipse uite necisque
hominumdominusest;salutemmortalibusconfertuel
dando, si eguerint, uel parcendo, si deliquerint, uel
indulgendo, si supplicauerint. Qui non sibi, sed
reipublice nati sunt. Dum discordias pacificant,
oppressos a potentibus eripiunt, prouincias pace
gauderefaciunt,uiolentiascohibent,iustitiamseruant,
malosdissipantetquidquidagendumestsiueadbene
beatequeuiuendum,siueadresipsaspoliticasfeliciter
gubernandum finemque debitum dirigendum legibus,
preceptis ac iustis lationibus disponunt. Rex enim
similitudo siue imago quedam diuinitatis est in terris,
dum id ipsum agit in limitato circumscriptoque regno
quod Deus in uniuerso. Hinc reges in Exodo dii
uocantur. In his est prouinciarum quas regunt summa
3
nonportant]Rom.13,4(nonenimsinecausagladiumportat).
7
Quouillas]AVG.ineuang.Ioh.6,25[PL35.1436].
12 regesassimilari]cf.ALFONS.partidas2,1,5:Etlossantosdixeron
queelreyesseorpuestoenlatierraenlugardeDiosparacomplirla
justiciaetdaacadaunosuderecho. 23 Rexuniuerso]cf.ALFONS.
partidas 2,1,6: Et sealadamente tom el rey nombre de nuestro
seor Dios, ca as como l es dicho rey sobre todos los otros reyes,
porquedlhannombre,etllosgobiernaetlosmantieneensulugar
(...)asellossontenudosdemanteneretdegobernarenjusticiaeten
verdadalosdesuseoro.
1 tributum2:om.RW 5 quidem:om.F 6 urbes:postsunttransp.F
8 iussu:iussaD 15 eguerint:egerintW:indiguintV deliquerint:
deliqueritH:delinquerintW 17 sunt:om.AG 24 diuinitatisest:e.
d.F
296
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
297
Liberprimus1,5378
10
15
20
25
9
cunctisuiuere]cf.ARIST.pol.1,2(1253a):exhiisigiturmanifes
tum,quodeorumquaenaturaciuitasest,etquodhomonaturaciuile
animalest.
16
Vbipopulus]Prou.11,14(...populuscorruet)
20 acondita]AVG.ciu.5,1[PL41.141](Prorsusdiuinaprouidentia
regnaconstituunturhumana). 23 locuspotest]AVG.ciu.19,19[PL
41.647](locusuerosuperior,sinequoregipopulusnonpotest).
2 limitibus:limitatibusW maximusatque:om.AGH 8 ac:etAG
10 aliquemesse:e.a.R 12 unoquoqueDIMVz:unusquisquecett.
13 congruum:om.AG facile:om.M 14 dispergitur:dispargiturF
15 postmultitudinis:nonadd.F 18 rumperetur:rumpeturAH
presidens:presensS 23 fastigium:castigiumW
298
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
299
Liberprimus1,79 98
10
15
20
uiteethonorisalimenta.
Est enim rex in regno ueluti in naturali corpore
caput. Constat quidem caput ipsum membris uigorem
influere, quia, teste nostro Seneca, quid ualet corporis
robur? quid ualiditas lacertorum? quid uelocitas pedum
nisi capitis uelut principis sui imperialis, quedam
adminiculeturpotestas,aquoueldestituunturuniuersa
aut omnia fulciuntur? Sine capite, inquit, iacet truncus
ignobilissinehonore,sinenomine.Sednecinhumanis
tantumeiussummaconsistitfelicitas.Nampreteream
exteriorem, quam prediximus, super cunctos mortales
excellentiam, si bene rex optimeque regit, immortali
Deo tanto propinquior, tantoque acceptior est quanto
liberior. Sed et castigatior fuit in eo peccandi licentia,
qui potuit transgredi et non est transgressus, in quo
peccare noluit uoluntas, etiam si immineret peccandi
impunitas. Grandis certe gloria, grande premium, nam
quotquot superat potestate terrena, superat et
felicitate eterna. Scriptum est enim quia domus Dauid
erat sicut domus Dei. Veluti enim fideliter regendo Dei
2
rexcaput1]cf.PS.PLV.inst.2:Princepsuerocapitisinrepublica
obtinetlocum,unisubiectusDeoethisquiuicesilliusaguntinterris:
quoniam et in humano corpore ab anima uegetatur caput et regitur;
cf.IOH.SAR.pol.5,2[PL199.540];cf.SANCT.AREV.pol.2,13:Elprncipe
es como la cabea en el cuerpo, la qual tiene dos cosas principales
sobrelosotrosmiembros.Primeramentelacabeaesmsaltay ms
excellente que los otros miembros. Lo segundo, la cabea enderea,
rigeegoviernaatodoslosotrosmiembros;cf.A LFONS.partidas2,1,5:
Enaturalmentedixieronlossabiosqueelreyescabeadelregno;ca
asicomodelacabeanascenlossentidosporquesemandantodoslos
miembrosdel cuerpo,bienasiporelmandamiento quenacedelrey
que es seor et cabea de todos los del regno, se deben mandar et
guiar et aver un acuerdo con l para obedescerle, et amparar, et
guardaretendereszarelregnoondeeselalmaetcabeaetelloslos
miembros. 4 quidfulciuntur]NonapudSEN.sedAMBR.hex.6,9,55
[PL 14.265]: Quid enim robur et ualiditas lacertorum proficiat, quid
uelocitas pedum, nisi capitis uelut principis sui imperialis quaedam
adminiculetur potestas? Ex hoc enim aut destituuntur uniuersa, aut
omniafulciuntur.
15
quitransgressus]Eccli.31,10.
19 domusDei1]Zach.12,8(etdomusDauidquasiDei).
1 posthonoris:etadd.W 4 nostro:om.F 5 uelocitas:ufelocitasD
7
potestasdestituuntur:om.W postuniuersa:ueladd.W
10 tantum:tantaV
12 si:siueD
16 noluit:nonuoluitR
17 premium:gaudiumG 18 postsuperat2:acadd.F
300
80
85
90
95
Espejodelavidahumana
10
15
20
301
Liberprimus1,99128
10
15
20
25
30
9 illaasseruit]cf.IIIReg.10,8:beatiuirituietbeatiseruituihiiqui
stantcoramtesemperetaudiuntsapientiamtuam.
302
100
105
110
115
120
125
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
303
Liberprimus2,126
304
REGALIS
10
15
20
25
PRINCIPANTIVM.
Verasemperillasapientissententiafuit,quiamaiore
studio miseriarum causas et dolorum alimenta quam
uitam conquirimus. Atque auidius ea inuestigamus et
preelegimus, quibus, more pile, huc atque illuc
iactamur, quam ea que plenissimam securitatem et
ueram felicitatem tribuunt, quod certe nulli
animantium,preterhomini,accidit.
Illa enim non iudicio rationis, sed nature instinctu
utilia eligunt. Nos uero ingenio et animi acumine
uigentes, blanda quadam atque fallaci aura ridente,
falso iudicamus, putantes id esse beatum, id
perpetuum, quod facile ruit. Nec mouemur quia
assiduoconspicimusquosdamquossicutleuisfortune
risusattollit,sicleuisillicofletusdeicit,utrectedeeis
dicere possimus cum propheta: Deiecisti eos dum
eleuabuntur. Nec nos uincit quod cernamus nemimem
tam securum tamque mane quietum, ut non ante
crepusculumamerore,acasu,alapsusuperetur.Cuius
certe rei culpa in nobis est, qui facile ab his que
cupimus, trahimur et superamur. Qui enim animos ad
hos uanos seculi faustus accommodat, ut pro fructu
20 Deiecistieleuabuntur]Ps.72,18(adleuarentur).
2 et2:om.G 3 atqve:etG illivs:om.R 6 semperilla:i.s.D
sapientis:sapiensH:om.G maiore:maioriVM
7
dolorum:
doloremI 11 nulli:marg.R 12 homini:hominemG 14 eligunt:
eligantW 15 aura:aureG 16 id1:illudF 18 assiduo:assidueAGH
conspicimus:concupiscimusW 19 uteleuabuntur:utdicerecum
propheta possimus deiecisti eos dum eleuabuntur marg. R
20 possimus:possumusG
21 eleuabuntur:alleuabunturAGH:
alleuarenturDFIMVz nos:necA:om.G
22 tamque:tamAGH
26 faustus:haustusV
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
INNUMERABLESRIESGOSDEQUIENESESTNALMANDO.
Siemprefueverdaderalaafirmacindeaquelsabio
que pensaba que indagamos con mayor inters los
motivos de nuestra desdicha y todo lo que alimenta
nuestrosdoloresquenuestrapropiavida.Eindagamos
con mayor deseo lo que nos hace ser lanzados como
unapelotadeacparaallantesqueloquenosdauna
seguridad absolutamente plena y una dicha autntica,
cosa que, obviamente, no le sucede a ningn ser vivo
msquealhombre.
Eligenloqueesprovechosonoporquelodecidaas
elsentidocomn,sinoporinstintonatural.Nosotros,a
pesar de que tenemos uso de razn y un nimo
perspicaz, no sabemos interpretar la falsa sonrisa de
un golpe de suerte, pues pensamos que lo que se
consigue con facilidad es feliz y duradero. Y no nos
inmutamos ni aunque veamos que todos los das a
esos mismos que una pizca de fortuna haba hecho
prosperar,almomentounapequeadesgracialoshace
caer, de modo que podramos repetir, con razn, las
palabrasdelprofeta:Losprecipitastealaruinacuando
seibanalevantar.Nisiquieranosdoblegaelhechode
pensar que no hay nadie tan seguro ni tan tranquilo
por la maana que antes de caer la noche no se haya
vistovencidoporunapena,uninfortunioountraspis.
Indudablementelosculpablessomosnosotros,quenos
dejamosarrastraryvencerporaquelloquedeseamos.
Sialguienseacostumbraalafalsaprosperidaddeeste
mundo, no le quedar ms remedio que quedarse con
las hojas en lugar del fruto, con la paja en lugar del
305
Liberprimus2,27 57
10
15
20
25
30
306
30
35
40
45
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
307
Liberprimus2,58 87
10
15
20
25
30
308
60
65
70
75
80
85
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
responsabilidadesactividadesquenadatienenquever,
comovasaescucharahoramismo.
Los reyes se quedan, o malgastan, los bienes del
imperioodelreino,delosquesonadministradores,no
dueos.PersiguenalaIglesiayasusministros,cuando
deberan protegerlos, pues para eso se hicieron cargo
de ellos y les reclaman pagar impuestos,
compensaciones y feudos. Sin embargo, aumentaran
muchomssureinoconoracionesqueconarmas.En
fin, afligen a su pueblo, lo ultrajan con tributos y
taliones; el profeta los acusa cuando dice: Por qu
pisoteisamipuebloyaplastiselrostrodelospobres?
Como est escrito en otro pasaje: Se comen al cebado,
no vendan al herido, no curan al enfermo, no traen de
vuelta al descarriado, no buscan al perdido. As pues,
otro profeta no los llama reyes sino prncipes infieles
aliados de los ladrones. Por no mencionar que ocupan
losdominiosquenosonsuyos,noquierentenervecino
alguno,cambianlasfronteras,noimpartenjusticiayno
cumplen con los preceptos de Dios. Entonces, qu
clase de dicha es pensar que uno es rey slo por su
ttuloyluegodesdearlopropiodelrey?Oquclase
dehonoresquetellamendefensordelestadoyluego
convertirte en su destructor? Estoy pensando en
recordar aquellas palabras, dignas del mejor prncipe
que,segnsecuenta,pronunciabaAdriano,defamilia
espaola, en el senado. Deca que iba a gestionar el
estadodeformaquesesupieraqueeradelpueblo,no
suyo.
Losreyes,adems,noasciendenaltronotantopara
lograr la gloria y la cima de los honores como para
cubrirse de preocupaciones, inquietudes e indecibles
desdichas,hastaelpuntodequeaduraspenasalguien
309
Liberprimus2,88113
10
15
20
25
sarcinasit,grauiorfinis.Assumunturquidemprincipes
non ad quietem, non ad securitatem, quinimmo ad
seruitutem et quamdam carceris speciem. Que enim
maior est captiuitas quam iugiter circumcingi populi
multitudineetquasicircumligari.Nam,utnosterinquit
Seneca:Possuminqualibetparteurbissolussinetimore
incedere,quamuisnullussequaturcomes,nullusadlatus
gladius; rex uero armatus et armatis munitus in
publicum prodeat necesse est. Quem multitudo
gladiorum obsidet et quocumque descendat magnus
illumapparatussequatur. Assidueenimomnium, quos
regit, timore constringitur. Vnde Seneca: Regnantibus
multo peius periculum est quam his qui iudicantur. Ii
enim singulos timent, illi uniuersos. Itaque illud Laberii
equitis Romani uerum est, quia necesse est ut multos
timeat quem multi timent. Cuius illa, ut putamus, ratio
erit quia quem quis metuit, perire cupit. Et iuxta
Ennium: Quem metuunt oderunt et quem quis oderit
perisseexpetit.
Huius certe regalis fastigii onera curasque
grauissimas atque prompta pericula nonnulli sensati
principes peroptime cognouere illaque experti sunt.
Nam Augustus et Diocletianus; alter de dimittendo
imperio cogitabat, alter iam dimisit nec reuocatus
assensum dedit. Deinde Marcus Aurelius et Pertinax;
quorum alter ad imperium euocatus, tristior effectus,
6
Possumgladius]SEN.clem.1,8,2(solusincederesinetimore,
quamuis nullus sequatur comes, nullus sit domi, nullus ad latus
gladius). 12 Regnantibusuniuersos]NonapudSEN.sedSEDVL.SCOT.
coll. 4,139 (Regnantibus peius multo periculosum est quam his qui
iudicantur:hisingulostiment,illiuniuersos). 15 necessetiment]
LABER.mim.126;cf.SEN.dial.35,2,11:occurrathoclocotibiLaberia
nus ille uersus, qui medio ciuili bello in theatro dictus totum in se
populumnonaliterconuertit,quamsi missaessetuoxpubliciadfec
tus: necesse est multos timeat quem multi timent.
18 Quemexpetit]ENN.scen.348(quisqueoditperiisse).
1 sarcina:sarcinatM sit:estG 5 inquit:marg.I 7 incedere:
insidereW 9 Quem:queV:iter.W multitudogladiorum:gl.m.V
13 Ii:hiDIMVz 14 Laberiicorr.:Labentii 15 quiaest2:om.W
17 quem:om.V 18 quem:quamW 21 prompta:promptamA
22 cognouere:nouereF 23 de:om.AG
310
90
95
100
105
110
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
311
Liberprimus2,114 144
10
15
20
25
30
multademiseriisimperiiamicisdisseruit,altersemper
imperiumexhorruit.
Adde quod regnum non semper iuste principes
acquirunt, sed plerumque ferro; quare ferro etiam
seruaturacferroplerumqueamittitur.Oquotlegimus,
quot audiuimus, quot uidimus in equuleo fortune
motos, quot magno impetu rotatos, alios ex altiore
fastigioprolapsos,quotcesares,quotregesauthostium
aut suorum manibus a summo solio pulsos, uitam
simul et regna amisisse, quot reges a regno in
captiuitatem, a sceptro in carceres transire, alios
exules,plurimosinaciecessosetdomicapitetruncatos
etalios,quoddurissimumest,laqueoasesuspensos.Et
ut paucis agamus, ubicumque reges sunt, pericula eos
comitantur et semper in medio existunt hostium, non
solum cum in bello, sed cum in urbe se recipiunt.
Rursum inter ceteros homines amicitia, quam maxime
necessaria atque utilis et delectabilis est, sed hanc
reges minime habent. Nam cum inter parentes et
liberos ac fratres adinuicem uirosque et uxores
firmissime omnium atque arctissime sint amicitie,
apudregesueroetsepeuidemusfiliusapatreetpater
a filio et coniunx a coniuge, et frater a fratre capitur
atque necatur, ut quos ipsa natura ad amandum
compellit, regnandi auiditas cogit. Ita odio esse ut
plerumquedesuanececogitent.
Demum plurima facit rex que nedum amorem
suorum impediunt, sed eos reddunt sibi inimicos.
Exigende sunt enim pecunie a subditis ad necessarios
sumptus, puniendi sunt facinerosi, prohibende iniurie,
confiscanda bona multorum, cogendi sunt bella agere,
312
115
120
125
130
135
140
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
chasdesdichasdelpoder;alsegundosiemprelehorro
rizelpoder.
Aade que los reyes no siempre se hacen con el
reino de forma justa, sino que la mayora de las veces
lo hacen a espada; por esa razn lo guardan tambin
con la espada y la mayora de las veces lo pierden a
espada. Cuntas veces hemos ledo, cuntas odo,
cuntasvistoqueseretuercenenelpotrodetorturade
la fortuna, cuntas veces volteados por un ataque vio
lento, otros arrojados de la ms alta cima, cuntos
csares y cuntos reyes expulsados del trono bien por
lamanodesusenemigosbienporlapropia,quepier
denalavezlavidayelreino,cuntosreyesquevande
su reino al cautiverio, del cetro a la crcel, unos
exiliados, otros muertos en el fragor de la batalla y
decapitados en su propia casa, y otros, hecho que
resultamsduro,quesehanahorcado.Y,porresumir,
dondequiera que haya reyes, se ven rodeados de
peligrosysiempresehallanenmediodesusenemigos,
no slo cuando van a la guerra, sino tambin cuando
regresan a la ciudad. Adems, los reyes apenas gozan
de la amistad, especialmente necesaria, provechosa y
agradable para los dems hombres. Pues aunque la
amistadentrefamiliares e hijos y hermanos entre sy
entre marido y mujer es la ms estrecha y slida de
todas, por el contrario vemos que entre los reyes a
menudo el hijo mata a su padre, el padre a su hijo, el
cnyuge asucnyuge, y elhermanoasuhermano,de
modoquelosquesedebanamarporpropianaturale
za estn posedos por el deseo de reinar. Se tienen
tantoodioqueamenudopiensanensumuerte.
Por ltimo, los reyes hacen muchas cosas que no
slo impiden que se les ame, sino que hacen que se
vuelvan nuestros enemigos. Deben pedir dinero a sus
sbditosparalosgastosimprescindibles,castigaralos
malhechores,prohibirlasinjurias,confiscarlosbienes
de mucha gente, declarar la guerra por necesidad, y
destruirlascasasyloscampos,cosaqueesloquems
313
Liberprimus2,145 174
10
15
20
25
30
23 Sonituseius]Iob15,21(auribusillius).
4 hesitat:exitatR 5 absque:sineV 6 ille:illisH 9 cibis:cibusG:
cibiM credunt:comeduntW 10 pregustentur:pergustanturW
15 eas:eaHM:illeV 17 formidant:formidentAG 18 audeant:
audiantH 19 eos:om.M 20 machinentur:machinanturW iustos
:iustisV dedignentur:dedignanturAGHW
21 potenteseius:
marg.R 24 rerum:postnumquamtransp.F:om.D 25 fertilitate:
fertilitatiB 26 patiantur:patienturAG 28 Timentcustoditas:om.
W 30 uolunt:noluntW
314
145
150
155
160
165
170
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
315
Liberprimus2,175 206
10
15
20
25
30
316
175
180
185
190
195
200
205
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
mismosnosabenloquequieren.Esquetodoestono
sonsealesdesudesdicha?Porqueseengaacomple
tamentequienpiense,quizs,queserreyesalgogran
de y que adems son felices porque pueden servir de
ayudaamuchosytambinplantarcaraasusenemigos.
Por esta razn el rey podr beneficiar a sus amigos
cuando al saber abiertamente que cuanto ms hayan
recibido de l los dems, tanto ms rpido querrn
huir y que no habr nadie que piense que es suyo lo
quelagenerosidaddelosprncipesleshayaproporcio
nado,salvoqueestnensumismaposicinoseantan
poderosos que no se lo pueda quitar de ninguna
manera,niaunqueelreylodesee.Peroasusenemigos
no se atreven a hacerles dao ni a beneficiarlos. Les
sucede lo mismo que a los que tienen caballos giles
perosalvajes,quenolospuedenmontarpormiedo,ni
tampocoselospuedendejaraotrosporsuvalor.
Pero, entre todas las desdichas de la condicin del
rey, la ms grande es que, aunque los reyes no
desconocen que su estado est lleno de innumerables
desdichas,desgraciasyriesgos,sinembargonopueden
conseguir que no les afecten, ni se pueden librar del
reino,nipuedenabdicardelporpropiavoluntad,una
vez que lo han conseguido. Estando as las cosas, el
hecho de no poder salir de su propia desdicha, revela
que su condicin es la ms desdichada de todos los
gobernantes. Cmo podran restituir todo el dinero
que ellos mismos saquearon, o sufrir todas las
condenas que ellos mismos impusieron, o morir todas
lasvecesqueellosmismosloordenaron?
Por lo dems, eso de que los reyes nos superan a
todoslosmortalesengloria,elogioyhonor,sereducea
que, segn me parece, los reyes son los hombres ms
desdichados que existen. Pues no te puede resultar
agradable el respeto ni la reverencia de quienes no te
ayudanotesirvenalafuerza.Esms,aunquesabemos
que a menudo quien msteme a su prncipe tambin
317
Liberprimus2,207233
10
15
20
25
8 Inpredam]Ez.22,27. 21 Quissuccesserunt]PETR.BLES.epist.67
(Quis in Graecia potentior fuit Alexandro, et tamen ei successisse
legitur,nonsuus,sedsaltatricisfilius.SuccessoremIulioCaesarifecit
adoptio, non natura. Caesareae domus totum relege et reuolue pro
gressum,etinueniesquiainbreuiperiitmemoriaeorum,etadinferos
descenderunt, quoniam a se scientiam Dei repulerunt et ipsi repulsi
sunt,eisqueauthostes,autignotiuirietextraneisuccesserunt).
1 hi2:etV obseruent:obseruantAGH
2 colant:colentV
uenerentur:ueneranturAGH 3 tamennon:n.t.G 4 aliisex:e.a.V
13 multispremium:om.AGH 16 postin2:uerboadd.A quam
unam:quaunaGH 18 recluduntur:reducunturDIMVz:reduduntur
S 20 inquitsapiens::s.i.AG 24 reperies:reperiasH 25 eorum:
ipsorumF transis:transiH:transibisAG
26
nec:nonAGH
inuentusest:e.i.G eorum:ipsorumG 27 aut1:etG
318
210
215
220
225
230
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
leacabaodiando,apesardequelerespeteentodo,le
dculto,levenere,leofrezcaregalos,selevanteantel,
sinembargo,eseltemorelqueleempujaahacerlo,no
elamor.Aunquetodoestosonsealesdeservidumbre,
losautnticoshonorestienenotroorigen.
Y, por poner fin a las desdichas de este estado,
parece oportuno decir que te puedes encontrar con
rapias y saqueos, como dice de ellos el profeta: En
mitad del pueblo se hallan los prncipes como lobos en
busca de su presa; deca que te puedes encontrar con
injurias, venganzas, angustiosas esperanzas, falsos
honores, avaricia, locura; no saben qu significa la
tranquilidad ni tener el alma en sosiego; para unos
pocos representan ayuda, para muchos opresin,
alegraparaunospocos,oprobioparamuchos,premio
paraalgunos,suplicioparamuchos,padecimientopara
todos, castigo y cruz para ellos mismos y, por cerrar
estalistaconunasolaidea,elreydentrodesureinoes
igualquelaletrinadentrodeunbarco,dondesetiray
sealmacenatodalaporquera,desdichas,desgraciasy
desperdiciosdetodossustripulantes.
Porltimo,tendrsocasindeconocersusmayores
desdichas si piensas en los sucesores que tienen los
reyes. Un sabio dijo: Hubo alguien ms poderoso que
Alejandro?Sinembargosedicequenolesucedisuhijo,
sino el hijo de otro. El hijo que sucedi a Julio Csar no
erasuyo,sinoadoptado.Reletetodalacasaimperialy
hojea cmo han ido pasando; te encontrars que se
pierdesumemoriaconelruido,pasasyyanoestn,yno
se ha encontrado un lugar para ellos; se han ido al
infiernoyleshansucedidosusherederos,desconocidoso
319
Liberprimus2,234257
10
15
20
dixerimhostes,successerunt.Rursussicelestiaceterna
felicitate reges dignos putas, recte intelligis si qua
premio digna agant. Felix ille, sed quis est et
laudabimus eum? Rarus ut Phenix est. Nec ab re
sapiensSalomonetrex,tantaregumexpertuspericula,
dicebat: Preter paucos, omnes reges commiserunt
peccatum et reliquerunt legem Potentis et gloriam
perdiderunt. Vnde Isidorus: Difficile est principem
regredi ad melius, si uitiis fuerit implicatus. Qui per
abrumptumlicentieinomnefacinusuitiorumlabituret
quantoexcelsior,tantopeccatumgrauius,quiapotentes
potenter tormenta patientur. Omnes namque
peccatores,quossubseinuitahabuit,infuturoseculo
supra se plagali pena habebit. Vnus ex sanctis
tractatoribus dicebat: Miror si quem contingat saluari
exhisquiprincipanturintantisruinisettantapigritia.
Video tamen eos currentes et sponte se in aperta
pericula iactantes. Hinc in Euangelio scribitur: Emi
uillam quam multo labore acquisiui, id est, pretio
animecomparaui.
Hecsuntigiturpremiastatusregalis,hecgloria,hec
excellentia. Ascende igitur quicumque es, si placet
ascendere, sed ea lege ut leges naturamque sedis
patiaris.
6 Preterperdiderunt]Eccli.49,5.
3,50,4[PL83.721].
11
18 Emicomparaui]Luc.14,18.
8 Difficileimplicatus]ISID.sent.
potentespatientur]Sap.6,7.
320
235
240
245
250
255
Espejodelavidahumana
25
extranjeros,pornodecirenemigos.Adems,sicreesque
los reyes se merecen una dicha eterna en el cielo,
entiendes,pues,queserenelcasodequehaganalgo
digno de tal premio. Dichoso l, pero quin es y lo
alabaremos? Raro como el Fnix. Por esa razn, el
sabio y rey Salomn, que haba experimentado las
amenazas de tantos reyes, deca: Quitando unos pocos,
todos los reyes pecaron y abandonaron la ley del Todo
poderosoyperdieronlagloria.PorellodiceIsidoro:Es
difcil que el prncipe vuelva al mejor estado cuando ya
ha cado en el vicio. Los reyes caen en todo tipo de
fechorasporelprecipicioquerepresentaunaposicin
que les permite pecar, y cuanto ms alto estn, ms
graveessupecado,porquelosgrandessufrirngrandes
tormentos. Todos los pecadores que tuvo en vida bajo
su autoridad, los tendr en el otro mundo sobre l
como una plaga por castigo. Uno de los santos
tratadistas deca: Me sorprende que pueda salvarse
uno de estos que gobiernan en medio de tan gran
destruccin y tan gran desidia. Sin embargo, veo que
son ellos mismos los que corren y se precipitan
voluntariamente a los peligros ms evidentes. Por eso
en el Evangelio est escrito: Me he comprado una casa
queheadquiridoconmuchopadecimiento,esdecir,la
hepagadoconmialma.
30
10
15
20
321
Liberprimus3,129
322
10
15
20
25
24
proprecabatur]cf.SEN.epist.21,5:Habeboapudposterosgra
tiam,
possum
me
cum
duratura
nomina
educere.
26
presentemstatuisse]cf.STAT.Theb.12,812:iamcertepraesens
tibiFamabenignumstrauititercoepitquenouammonstrarefuturis.
1 posttertivm:dealiouiuendimodoinhocseculouidelicetadd.R
de cvrialibvs : om. R
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
ESTADO.
323
Liberprimus3,30 55
10
15
20
25
1
Deniqueamor]OV.trist.5,12,3738(deniquenonparuasanimo
dat gloria uires, / et fecunda facit pectora laudis amor).
21
beatosobsequebantur]cf.IIIReg.10,8:beatiuirituietbeati
seruituihiiquistantcoramtesemperetaudiuntsapientiamtuam.
324
30
35
40
45
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
325
326
Liberprimus4,124
AGIT
ETIAMDECALAMITATIBVSPROCVRATORVMREGVMETALIAOFFICIA
EXERCENTIVMETANINCVRIISREGVMACQVIRATVRVERVSHONOR.
10
15
20
Premebatstupidabonamaterhecaudiens.Clamabat
alta uoce latere sub herba anguem nec, ut dicebat,
uenena dantur nisi melle circumlinita et quamquam
potentumaccurialiumuita,aprelocutoribusplurimum
laudata, existat, sub eius tamen fronte plurima latere
incommodaatquepericulaasserebat.
Verum in primis id Suetonii sepe a sapientibus
audissedicebat,quoniamquicarusestregibus,uilisest
sibianima,uilisquies,uilissecuritas,otiumatqueuirtus.
Iungehiscommunepericulumomniumquiprincipibus
seruiunt. De quo Crispus ait: Nam regibus tam boni
quam mali suspiciores sunt. Semper enim, ut aiunt,
principibusalienauirtusformidolosaest.Idautem,quod
de amicitiis priscorum principum ad quosdam
commemoratum est, propositum apertissime probare
uidetur.QuisenimcariorapudAlexandrumAristolele?
quis apud Cesarem Claudium Neronem Lucio Seneca?
10 uenenacircumlinita]HIER.epist.107,6[PL22.873](uenenanon
dantur...).
15 quiuirtus]NonapudSVET.sedPETR.rem.1,49,3 4
(Regibus carus sum. Vilis ergo tibi est anima, uirtus, fama, quies,
otium,securitas).
18 Namsunt]SALL.Catil.7,2(boniquammali
suspectiores)
20 principibusest]SALL.Catil.7,2(semperqueiis
aliena uirtus formidulosa est); cf. PETR. rem. 1,49,6: semperque his
alienauirtusformidolosaest.
1 postlaboribvs:etadd.AH 2 acpericvlis:s.lin.R potentvm:uite
etstatusR ac2:etR 3 Inseqventibvs:R2 5 regvm:postcuriales
transp.G
7 in:s.lin.R acqviratvr:acquiratorV posthonor:
sequituradd.V 9 anguem:agnoremM:languemS 11 ac:etV
14 postVerum:illudadd.G sepe:sepiusV 15 regibus:regalisAG
16 otiumuirtus:atqueot.etu. 17 his:om.M principibusait::
iter.W 23 postenim:carusadd.W
10
15
20
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
327
Liberprimus4,25 50
10
15
20
25
328
25
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
329
Liberprimus4,51 80
10
15
330
55
60
65
25
30
70
75
80
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
331
Liberprimus4,81110
10
15
20
332
85
90
95
100
30
105
110
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
castigoporcadafaltaleve.Aadequeaceptarelcargo
de administrador del rey implica necesariamente
disgustar a muchos y, en ltima instancia, a tu seor.
Adems,muchomspeligroso,implicanecesariamente
disgustar a Dios. Pues el administrador deber
perpetrarocamuflar,porordendesureyoparaquel
se beneficie, terribles males para el reino y perjuicios
enormes para mucha gente. Y no creo que haya que
callar que en el da que acept su cargo quien le
gestiona los asuntos al rey, en ese da dej de vivir y
perdi toda su libertad, toda su tranquilidad, toda su
alegra y lo cambi de forma gratuita por un sinfn de
padecimientos, de desgracias y de lenguas mordaces,
as como de preocupaciones ms all de lo que
resistirn sus fuerzas. En verdad, trabajo desdichado,
pueseladministradordeunasolapersonaseconvierte
en enemigo de mucha gente y, mientras complace al
rey,sehaceodiosoparasureino.Enefecto,parallevar
a cabo este trabajo debe hacer cualquier cosa que le
imponga el rey, incluso si eso conlleva perjuicios para
losdems.
Y,porresumir,sereladministradordelreyequivale
a estar en un exilio honorable, un ttulo sin duda
honorable, pero de difcil gestin, pues cuando tengas
que rendir cuentas al juez habr mucha gente para
acusarte, nadie para defenderte. Y lo que es ms
daino, llenars tu casa de vientos y de rumores de
falsasriquezas,lasdelosdems,delasautnticas.
PELIGRO Y PADECIMIENTO DE LOS OFICIALES Y VALIDOS DE
REYESYPRNCIPES.
Indaga, investiga, adems, los otros cargos al
servicio del rey, sus asuntos burocrticos, todas sus
preocupaciones. Te encontrars con lo mismo, que
todoesto,siestamosenlocierto,estllenodepeligros.
Somosconscientes,sinembargo,dequeconfrecuencia
muchos hombres lo desean y lo compran con grandes
333
Liberprimus4,111136
10
15
20
25
10
Difficileequitatem]CIC.off.1,64(Difficileautemest,cum
praestare
omnibus
concupieris,
seruare
aequitatem).
11
Facillimeest]CIC.off.1,65(Facillimeautemadresiniustas
impellitur, ut quisque altissimo animo est, gloriae cupiditate).
16
curialiummendacium]IOH.SAR.pol.3,5[PL199.483](Recte
quidem quia omnis adulatio comites habet dolum et fraudem
proditionemqueetnotammendacii). 20 Oleummeum]Ps.140,5.
25 excecantiustorum]Deut.16,19(quiamuneraexcaecantoculos
sapientiumetmutantuerbaiustorum).
2 Nec:nonB sedsublimis:om.G 3 fastus:statusV 7 Taceo:
taceG septemilla:i.s.AF:illaseptimaG 8 Primum:primumque
H 10 est:om.W 13 aule:aureW 14 sequentes:sequentibus
DIMVz 15 familiarissima:om.M 17 proditionem:perditionemF
18 fedissimus:fidissimusW 19 rege:regiW 21 adulatoribus:
laudationibusF laudatur:laudatorHI 25 subuertant:subuertunt
V 26 Sine:sintH
334
115
120
125
130
135
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
sumasdedineroyloconsiguencorriendopeligros.Tan
ciega est el alma humana que compra el peligro con
peligros y consigue meterse en problemas a base de
rogarypadecer.Nolesfaltaeldinerosinolavirtud,no
faltaelorgullososinoeldecente,nofaltaelaltivosino
el humilde, no falta el adulador sino el que aprecia la
verdad, no falta el siervo traidor sino el cabal
consejero.
Por no hablar de los siete funestos vicios que
rodean,sinexcepcin,alospalatinosyoficialesdelrey.
El primero es la ambicin por conseguir honores y
cargos.PuessegnaseguraCicern:Esdifcilquequien
ambiciona el poder guarde la equidad; y sigue: Quien
tiene deseos de favores y de gloria, se deja llevar con
toda facilidad por la injusticia. La corte es un lugar
arriesgado.
Ensegundolugar,losquepretendenelfavordelrey
estn constantemente adulando, mintiendo y
engaando. Como dice Polcrato, la adulacin de los
cortesanos tiene como compaeroselengao, elfraude,
la traicin,la mentira. ste es elungento repugnante
conelqueloscortesanosungenlacabezadelreypara
embaucarle. ste les debera decir las palabras de
David, el rey santo: El leo del pecador no caer sobre
mi cabeza. El pecador desea que lo elogien estos
injustsimosaduladores.
Eltercervicioafectaalservicioprivadodelrey;hace
referencia a la fea y desvergonzada costumbre que
tienen de recibir regalos que, como dice la Escritura,
ciegan a los sabios y falsean las palabras de los justos.
335
Liberprimus4,137164
10
15
20
25
2
canesacerrimi]SEN.dial.6,22,5(acerrimicanes).
10
curialesconueniunt]IOH.SAR.pol.5,10[PL199.563](apud
curialesetmedicosobtinet). 25 Improbitasconfidat]IOH.SAR.pol.
5,10[PL199.563].
1 suam:suarumDIMVz curamgerunt:g.c.H
3 nec:nequeS
4
palatini:paulatiniFG quemquam:quemquemW exaudire:
om.G 5 quidam:quidemH 12 pretium:paucumM 13 Inceteris:
utcerteA operas:operisG
15 alii:aliquandoM in:om.W
18 telete:celesteG 20 uero:om.W te:om.M conspiciunt:
aspiciuntR
21
loquantur:loquenturW utuel:uelutFM
22 affectum:effectumR postuel2:utadd.F 25 usque:absqueH
28 quis:quidS
336
140
145
150
155
160
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
337
Liberprimus4,165193
10
15
20
25
Ouidii:Ipselicetueniasmusiscomitatus,Homere,sinihil
attuleris,ibis,Homere,foras.
Quintum aulistarum uitium non est ceteris
funestius, simulata uidelicet amicitie fictio. Fingunt se
palatini multos amare, qui omnes odiunt, quod cum
facto opus est facile comperies. Nam, ut ait Iuuenalis,
quantumquisquesuanummorumseruatinarca,tantum
habet et fidei. Hinc Tullius: Vere amicitie difficilllime
reperiunturinhisquiinhonoribusuersantur;etSeneca:
Erratquiinaulaqueritamicum.
Sextum palatinorum uitium his proximum est,
uidelicet uersuta machinatio ad extorquendum et
pauperes expoliandum. Inueniunt namque qui
principibus assistunt plurimas extorquendi uias. Quos
Hieronymus asserit crudeliores esse leonibus et
lincibus qui, licet ore rabido deuorant, tam diu tamen
memoriam depredandi non perdunt quamdiu uenter
estuacuus,ubiueropastaest,sanguineseueritas,cum
saturitatesucceditobliuio.
Septimum palatinorum uitium est commissatio
libidinum et uoluptatum uacatio. Quos signat Isaias:
Qui consurgunt mane ad ebrietatem sectandam et
potentes sunt ad bibendum uinum et fortes ad
miscendumebrietatem;denoctediemfaciuntetnocte
uigilant. Hos dicit Seneca uomere ut edant, quorum
palatusnonnisiadpretiosasescasexcitaturettandem,
uenteruinoestuans,uacetlibidini.
Agamergofinemetdicam,cumBernardo,adeosqui
regumamicitiassequuntur:Tuincuriaprincipumsedes
1
Ipseforas]OV.ars2,279.
7
quantumfidei]IVV.3,143.
8 Vereuersantur]CIC.Lael.64. 15 crudelioreslincibus]cf.HIER.in
Ioel 6,7 [PL 25.954] (ut qui fortitudine et mutitudine locustis
coaequantur, in ferocitate et crudelitate leonibus comparentur).
22 Quisectandam]Is.5,11.(uaequiconsurgitismaneadebrietatem
sectandam).
25
uomereedant]SEN.dial.12,10,3(uomuntut
edant). 29 Tuinnocentem]BERN.epist.242,1[PL182.436](sedent
ininsidiiscumdiuitibusinoccultis,utinterficiantinnocentes).
1 Homere:om.R 2 ibis:ibiM 3 non:om.G 4 simulata:simulatio
M fictio:fictumG 5 multos:om.AG qui:queW quod:quotI
8 difficilllime:difficileFV 9 honoribus:honoreDI 16 rabido:
rapido G post rabido : rapido add. A deuorant : deuorent RV
17 non:s.lin.R 21 et:om.H 27 uacet:uacatV
338
165
170
175
180
185
190
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
339
Liberprimus4,194221
10
15
20
25
Rursusauiditasforteconsequendihonorestetrahet
ad regum amicitias appetendas. Dices enim honorem
esse de genere bonorum et, teste tuo philosopho, per
se ab honestis uiris expetendum fore; qui, non nisi ex
principumamicitiisproueniresolet,uelutiinquibuset
ex quibus cunctarum dignitatum et honorum cumulus
residetatquedependet,sedetadceterosderiuatur.Ad
queegopaucisrespondebo.
Crede itaque mihi, fili mi, quia, teste tuo Cicerone,
homo qui summa uanitate uersatur, nullam effigiem
uereuirtutis,sedumbramsectatur.Estenimhonoripse
etgloriasolidaquedamresetexpressa,nonobumbrata.
Ille enim uerus est honor. Illa uera laudis et fame
gloria, que ex meritis ac uirtute constat. Plerumque in
his qui auram fauoris principum sectantur, familiaris
23
homoobumbrata]CIC.Tusc.3,2,3(inanitateuersatur
consectaturquenullameminentemeffigiemuirtutis,sedadumbratam
imaginem gloriae. Est enim gloria solida quaedam res et expressa,
nonadumbrata).
3 est:om.M 6 operaris:iter.M 9 igitur:om.V 11 dementiam:
clementiamAG
12
inprincipvm:apudregesetprincipesR
14 auiditas:auditasR 15 Dices:discesDIMVz:dicetAGH 17 ab:
adH:etAG expetendum:expentendumI 18 et:om.AG 20 et:
om.AGHR Ad:iter.W
21 ego:ergoH
22 filimi:m.f.G
23 uanitate:natiuitateH nullam:ullamAG
24 uere:ueraeR
26 uerus:uirtusS uera:uereR 27 ac:etAGHR inqui:iniqui
AG
340
195
200
205
210
215
220
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
sientas,ensecreto,enlacortedelprncipe conlosricos
para matar al inocente. Adems acechas para robar al
pobre.Tumanoderechasellenaderegalosenlacorte,
allselesarrebatansusposesionesalospobres,allse
elogiaalpecadorenlosdeseosdesualmaysebendice
al sinvergenza, all elogias lo que no debes, haces lo
quenosepuede,dicesloquenoconviene.
Estos son, entonces, los intereses, las costumbres y
las actividades de los oficiales del rey; stos son los
trabajosdelospalatinosydelosquepersiguenelfavor
ylaamistaddelrey.Camina,entonces,porlasendade
esta ley si te gusta aspirar a semejante poder, o a
semejantelocura.
SE PUEDE CONSEGUIR HONOR AUTNTICO EN LA CORTE DE
REYESYPRNCIPES?
Quiz tu codicia por conseguir honores te arrastre
tambin a pretender la amistad del rey. Podrs decir
que el honor es algo bueno y que, segn asegura tu
filsofo,loshombresbuenostiendenhacial.Elhonor
no suele proceder ms que de la amistad con el
prncipe, lo mismo que se encuentran y dependen de
ellos todos los honores y todos los puestos, pero
tambin puede derivarse hacia los dems. Te
responderaestosrazonamientosconpocaspalabras.
Cree,pues,hijomo,que,segnaseguratuvenerado
Cicern, el hombre que est inmerso en la mayor
vanidad, nobusca la verdadera faz de lavirtud, sino su
sombra. El honor mismo y la gloria son algo slido y
palpable,nomerassombras.seeselverdaderohonor.
Laverdaderagloriadignadeelogioydefamaeslaque
procede de los mritos y de la virtud. Con frecuencia
conocenbienlavanaglorialosquebuscanunsoplode
341
Liberprimus4,222244
10
15
20
1
uitiorumpopularis]CIC.Tusc.3,2,4(peccatorumuitiorumque
laudatrix,famapopularis). 3 eosposse]VAL.MAX.7,3(maximum
honorem subito petere coepit, non quod speraret se illum consequi
posse).
5 laborisponit]NonapudBERN.sedMACR.somn.2,10,2
(uirtutis fructum sapiens in conscientia ponit, minus perfectus in
gloria).
8 conscientiamfamam]cf.AVG.c.Cresc.2,18[PL43.479]:
proindecumbonanonestetoccultaestdantisconscientia,quomodo
libet eam tibi uidearis attendere, secundum hanc sententiam non
abluit accipientem nisi dantis aut fama falsa aut polluta conscientia.
13 honestaauctoritas]CIC.inu.2,166(dignitasestalicuiushonesta
et cultu et honore et uerecundia digna auctoritas).
16 Nonnumquamaccedit]BOETH.cons.2,6[PL63.701](itafitutnon
uirtutibusexdignitatesedexuirtutedignitatibushonoraccedat).
1 glorie:gloriaAG 2 est:om.H 3 ait:s.lin.R 4 uideri:uidereAGH
6 multi:multaM 8 nos:nonAG 10 nec:neW 12 inquit:aitV
14 laude:aliundeR
16 Nonnumquam:numquamI et:exR
19 regiam:reginaW
342
225
230
235
240
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
343
Liberprimus5,129
344
10
15
20
25
24 nobilitatemgeneris]cf.ARIST.rh.1,5(1360b):nobilitasquidem
igitur est genti et ciuitati ibidem esse genitos aut antiquos esse et
prepositos primos apparentes, et multos apparentes fieri ex ipsis in
inuidis.
1 et:om.G scientiemorvm:quidsitR ac:etG 2 etprincipvm
:om.R 3 sola:om.MV 4 nobilitas:om.R 7 rei:om.I apertiori:
apertioreR:aperperatioriM
13
quis:postgratiatransp.R
14 nobilitate:om.V 15 callens:callesI 18 nobilitatem:nobilitate
H 20 quomodo:om.AG 23 nobis:nobilisAG postenim:quiadd.
M 25 generis:om.H
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
345
Liberprimus5,30 54
10
15
20
25
7
philosophusuidetur]cf.ARIST.rh.1,5(1360b):propriaautem
nobilitas aut a maribus aut a mulieribus et consanguinitas ab
utrisque,etquemadmoduminciuitate,primoscognitosautauirtute
autadiuitiisautabaliohonorabilium,etmultosapparentesexgenere
etuirosetmulieresetiuuenesetsenes. 12 pecunieomnia]Eccle.
10,20(etpecuniaeoboedientomnia). 20 exigiturmerita]cf.ARIST.
pol. 5,1 (1301b): nobiles enim esse uidentur, quibus existunt
progenitorumuirtusetdiuitiae;5,10(1310b):regnumquidemenim
ad auxilium quod a populo epieikeis factum est, et instituitur rex
epieikorumsecundumexcessumuirtutisuelactionumquaeauirtute
uelsecundumexcessumtalisgeneris.
346
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
msqueelhechodeprocederdeunlinajeantiguoyde
una descendencia digna de honor, de la que, ya desde
antiguo,habransurgidomuchsimoshombresinsignes
y dignos de honor que gobernaron, mandaron o
ejercieronotroscargospblicosdeformahonesta,bien
por orden del prncipe, bien por eleccin popular. No
parece que el propio filsofo est en contra de esta
opinin con la que nuestro Sneca est bastante de
acuerdo:dicenquelanoblezasonriquezasquevienen
de antao. Creemos que esto se dijo porque, segn la
opinin del comn de los mortales, todo se mide en
funcindeldinero,porloqueesciertoloquedecael
sabio:Todoobedecealdinero.Deloquesededuceque
eldineroponeprecioatodaslascosas.Segnesto,los
quesonricossecreendignosdegobernarodemandar
sobreelpuebloytambinsecreenilustresydignosde
honor.Poresaraznarraigenelmismofilsofoyen
lossabioslaideadedecirquelanoblezaeranriquezas
que venan de antao. No se trata de que las riquezas
antiguas por s solas den como resultado la nobleza,
sinoque,comodiceelmismofilsofoenellibroquinto
de la Poltica, se exige que contribuyan, junto con las
riquezas, la virtud y los mritos de los progenitores,
segn hemos dicho. As pues, las riquezas no dan
formalmente renombre a la familia, sino que son un
signo externo de nobleza. No hay ms misterio para
que el propio filsofo y los sabios dijeran que la
347
Liberprimus5,55 81
10
15
20
25
1
nobilitatemdixerunt]cf.ARIST.pol.4,8(1294a):ingenuitasenim
estuirtusetdiuitiaeantiquae. 5 nuperdiuitiarum]cf.ARIST.rh.2,16
(1391a): tamquam enim imperitia diuitiarum est nouiter diuitem
esse. 7 insensatosuocat]cf.ARIST.rh.2,16(1391a):etinsumma,
insensatifelicismoresdiuitiarumsunt. 23 Potenseius1]Ps.111,2.
24 Gloriaeius2]Ps.111,3.
1 uidelicetrecentes:uidelicentesD 6 philosophusipse:i.ph.W
10
potentia:potentiasAG et2:iter.M bonis:boneAGH
11 temperate:temporateW 12 postquo:apertiadd.H 13 non:
nuncH recte:rectiG possunt:om.H 14 insigni:signiH nec:
exA:acH antiquisdiuitibus:d.a.F
17
geniti:om.D
23
nobilitare:nobilitateBW asserit:s.lin.R erit:postterra
transp.FMW 24 et1subicit::om.F diuitie:s.lin.R 26 acquirit:
om.AG
348
55
60
65
70
75
80
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
349
Liberprimus5,82108
10
15
20
25
3
Deusfilios]Eccli.3,3(Deusenimhonorauitpatreminfiliis).
4
Benedictiofiliorum]Eccli.3,12.
7
Gloriahonore2]Eccli.
3,13(...exhonorepatrissui...). 13 Gloriahonoratorum]Eccli.10,25.
17 Nondiuitem]Eccli.10,26(nonmagnificare...).
350
85
90
95
100
105
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
351
Liberprimus5,109 134
10
15
20
25
18 ideouirtus]cf.ARIST.rh.1,5(1360b):propriaautemnobilitasaut
amaribusautamulieribusetconsanguinitasabutrisque,etquemad
moduminciuitate,primoscognitosautauirtuteautadiuitiisautab
alio honorabilium, et multos apparentes ex genere et uiros et mulie
resetiuuenesetsenes.
352
110
115
120
125
130
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
Cadaunopodrverenestostextosquenosepuede
decirenjusticiaquelosprncipespuedenhacernobles
porsupropiavoluntadalosquehannacidodepadres
plebeyos.Unbuenda,unplebeyoquehababuscadoy
perseguido casi desesperadamente al emperador
Segismundo, que lo apreciaba mucho, le pidi que le
hicieranoble,aloquelcontestconacierto,peroala
vez con sabidura y buen humor: Puedo hacer que
seasricoolibrartedelpagodeimpuestos,peronoble,
de ninguna manera. Con esto se demuestra que son
las riquezas y la honestidad que vienen de antao las
que nos pueden hacer autnticos nobles, y no el
reciente favor de un prncipe. Con frecuencia los
prncipes creen que, por su virtud y honradez, al no
haber nada que se lo impida, pueden dar renombre a
muchos, a los que antes bien considerara exentos de
impuestos que nobles. Entonces, no se consigue esta
nobleza social con ningn otro privilegio que no sea
con la honradez de los antepasados y sus obras de
virtud y, cuanto ms antigua, tanto ms noble e,
incluso,relucirmssilahandejadolospadresquesi
laharegaladoelprncipesinvaloralguno.Pero,segn
asegura el filsofo, se elogia la antigedad de la
nobleza porque en ellos se encontraba la antigua
virtud. Adems, no lo niego, porque la nobleza de
sangre empieza en un momento dado y termina en
otro.Ylomismoquecomienzaconlahonradezdelos
padres, termina con los vicios de sus sucesores, hasta
elpuntodequeelrenombrequesehaprolongadopor
muchos aos, se acaba en un solo da. De ellos se
podra decir con razn que cuando empiezan a
imaginarse que son nobles, en ese momento dejan de
serlo.
353
Liberprimus5,135167
10
15
20
25
30
354
135
140
145
150
155
160
165
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
355
Liberprimus5,1686,11
10
15
20
356
170
175
180
185
25
30
10
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
dejedeserinnoble.Entonces,suhonorhaaumentado,
pero no ha cambiado su condicin y tendr slo la
aparienciadenobleza,porque,porloquerespectaala
opinin del pueblo, seguir siendo plebeyo si no
desaparecen por completo las huellas de su falta de
nobleza. El prncipe no puede, en absoluto, cambiar o
borrar dicha opinin. Y no parece impedirlo el decir
quesemejantenoblezaesunregaloporlameragracia
del prncipe que la otorga, no por los mritos o por el
antiguo linaje de los padres; decimos que, aunque esa
nobleza depende de la voluntad de quien la concede,
termina, sin embargo, en la persona que llega a ser
noble. La nobleza, por lo tanto, tiene su origen en los
progenitores. Por esa razn a uno as lo llamamos
nobledenuevafactura,nodenacimiento.
[Estasbrevesideas,pues,paralosquepersiguenlascortes
delosprncipesysusfavores.Entonces,cuandoescuchestas
resolutivas palabras de mi piadosa madre, pareci, en efecto,
que repriman por un momento cualquier deseo que hubiera
en m de conseguir los favores de los reyes. Sin embargo, la
infatigable vehemencia de mis amigos y familiares me
empujaba ms all y al pretender que yo me dedicara por
completo a la vida seglar, cosa que no consiguieron por la va
anterior, se dirigen am demodo zalamero con el acicate y el
convencimientosiguientesobrelagloriamilitardelasarmas].
35
357
Liberprimus6,1239
10
15
20
25
17
Adignitate]Eccle.10,6(afacieprincipis...).
24 nobilitatemesse]cf.ARIST.pol.4,8(1294a):ingenuitasenimest
uirtus et diuitiae antiquae; 5,1 (1301b): nobiles enim esse uidentur,
quibusexistuntprogenitorumuirtusetdiuitiae.
1 scientia:scientiisAGH 5 super:deR 6 antiquati:antiquitiI:
antiquitatiV
8 naturale:naturaliB
10 quauis:quamuisDGV
13 Facile:faciliH libet:om.H
16 nobilitatem:nobilitateV
17 Ecclesiasten:ecclesiasticoS ait::inquitR
18 dignitate:
potestateV
20 postphilosophus:postadd.M
23 ipse:illeG
24 antiquatas:antiquitasI diuitias:om.AG
358
15
20
25
30
35
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
359
Liberprimus6,40 64
10
15
20
25
2 Quantonobilis]PETR.rem.1,16,26(quantumsitnobiliorrusticus
uir fortis quam ignauus nobilis scies cum libraueris).
4 quantoeuertere]PETR.rem.1,16,26(quantositmeliusnobilitatem
fundarequameuertere).
19
quiaecontra]cf.ARIST.rh.2,16
(1391a): a Symonide dictum est de sapientibus et diuitibus ad
mulierem Ieronis interrogantem utrum fieri potius diuitem aut
sapientem: diuitemdixit; sapientes enim dixit uidere in hostiis
diuitumperseuerantesetarbitraridignosessedominari.
1 postlaureatus:poetaadd.G didicit::didiscitW
2 ignauus:
ignauiusA ignauusnobilis:ignobilisG
3
Illudnobis:s.lin.R
4 fundare:fundereD
5 euertere:euerertereR
7 precipue:
precipuiG
8
bonorum:om.W
12
contingit:contigitR
malebene:b.etm.V 14 condecorent:decorantF 16 posttunc:
tantoadd.W foret:foreAG esset:esseA
21
respondit:
respondetW 22 diuitumianuas:d.i.R 24 extrinseca:intrinseca
AGH nullum:nullamGH
360
40
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
ComodicePetrarca,elpoetacoronadodelaurel,quelo
aprendiasuvezdeotrosabio:Esmuchomsnobleel
hombre de campo valiente que el noble cobarde. Este
hecho nos demuestra abiertamente, si lo pensamos,
que resulta mucho mejor cimentar una nobleza que
arruinarla. Pero incluso los que se decantan de esta
parte, dicen que, segn el filsofo en la Poltica, la
dignidad y el honor, adonde tiende la nobleza, deben
ser distribuidos sobre todo segn la proporcin y
produccin de los bienes del alma, no segn la
produccin de los bienes del cuerpo. Es el propio
Aristteleselqueexplicaelmotivoenellibroprimero
de la Poltica: los bienes del cuerpo y de la fortuna se
puedenusarparabienyparamal.Deloquesededuce
quelaautnticanoblezanopuedeencontrarseenellos
aunque esos bienes adornen convenientemente la
propiahonradez.
Siseconsideraralanoblezaenrelacinalosbienes
exterioresdelafortuna,entoncesunoseramsnoble
cuanto ms rico fuese. Afirmar esta idea significara
aceptarlaopinin,falsaperosimptica,deesamujera
la que se refiere Aristteles en la Retrica. Cuando le
preguntaronsideseabatenerunhijosabioounorico,
ella contest que la sabidura era, indudablemente,
algo extraordinario, pero que vea que los sabios
rondabanlapuertadelosricosynoalrevs.Entonces,
si contamos la nobleza entre los bienes exteriores, es
evidente que no deberamos honrar a nadie slo por
ella. Y esto es lo que expone el propio Aristteles
cuandodicequesedebehonrarmsaloshombrespor
361
Liberprimus6,65 90
10
15
20
25
1
potiusclarum]cf.ARIST.eN.4,2(1124a):Nobilesenim
dignificantur honore et potentes uel ditantes. In superexcellencia
enim. Bono autem superexcellens, omne honorabilius. Propter quod
et talia magnanimiorem faciunt. Honorantur enim a quibusdam.
Secundum ueritatem autem, bonus solus honorandus.
4
felicitasbonis]cf.ARIST.eN.1,8(1099a):Videturautemtamen
exterioribus
bonis
indigens,
quemadmodum
diximus.
8
nobilesdici]cf.ARIST.rh.1,5(1360b):Siutiqueestfelicitastale
quid,necesseesteiusdemessepartesnobilitatem.
362
65
70
75
80
85
90
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
363
Liberprimus6,91120
10
15
20
25
30
364
95
100
105
110
115
120
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
365
Liberprimus6,121149
10
15
20
25
aptiorputatursecundumuirtutem,licetanobilinedum
nobilitate carnis, sed in quibusdam aliis meritis
excedatur,tamenrectequoadillumactumpreferendus
est ignobilis. Cui sententie nonnulli iuris diuini et
humaniinterpretesannuereuidentur.
Aiunt enim aliquando nobilitatem carnis
preferendamscientie,etiaminecclesiasticishonoribus,
cum per potentiam nobilium rebelles arcentur qui
pacem perturbant. Nam tales nobiles longe facilius
ecclesiam tueri ualent quia, ut aiunt, respublica
ecclesiasticanontantumindigetoculodoctrine,sedet
manu ut luporum rabies comprimatur. Vbi tamen
scientiaadheresesextirpandasopusesset,preferretur
sapiens. Quo sensu intelligenda sunt sacrorum
canonum decreta et sanctorum dicta doctorum,
presertim Hieronymi dicentis, non sanguini sed uite et
doctrine honores distribuendos. Sed et illud uidelicet
cum scientia hominem nobilitet atque illustret merito
tanquam pretiosius et nobilius, bonum simpliciter
preferendum credatur carnis nobilitati tanquam bono
corporis. Itaque utraque nobilitas excedit et exceditur
secundumequalitatemautinequalitatemmeritorumet
naturam actus in quem concurrunt. Idque paucis sed
sapientibusuerbisGregoriusdicereuideturinPastora
licumait:Quisnescitinnaturagemmarumcarbunculus
hyacintho prefertur, tamen rubei coloris hyacinthus
prefertur pallenti carbunculo quia et illi quod ordo
nature subtrahit, species coloris adiungit et hunc quem
naturalisordopretulitcolorisqualitasdefert.Sicitaque
16
nonuite]HIER.inTit.5[PL26.562](inpopulosnonsanguini
deferendumesseseduitae). 25 Quisdefert]GREG.M.past.3,28[PL
77.106](Quisenimconsideratisipsisrerumimaginibus,nesciatquod
in natura gemmarum carbunculus praefertur hyacintho? Sed tamen
ceruleicolorisfoedat).
5 humani:humaneG 7 scientie:scientiamA:om.G etiam:om.
AG 9 longe:om.M 17 Seduidelicet:s.lin.R 18 nobilitet:nobilitat
G atque:acV
21 excedit:extenditA
23 postconcurrunt:
exceditetexcediturtransp.G 25 innatura:om.H postgemmarum
:quodadd.FV 26 prefertur:preferterI tamenprefertur:om.R
27 carbunculo:crabunculoA 28 quem:s.lin.R 29 postordo:
natureadd.G qualitas:caritasS Siccontempta:marg.R
366
125
130
135
140
145
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
367
368
Liberprimus6,1507,18
10
15
PRECONIIS
150
155
160
ET
20
25
30
Consuetumigiturordinemsequentes,postpremissa
que de nobilitate adduximus, afferenda sunt breui
sermone paucula ex multis laudum, preconia,
prerogatiue et excellentie nobilitatis humane et illico
eiusdem uanitates incommoda, damna et pericula,
afflictiones et erumne succincte recensenda. Et
quamquamexhis,quepauloantetetigimus,facilelibet
attingere quanta sit huius ingenuitas, excellentia,
quanta uis, ex his maxime que illico subiciemus,
eiusdem nobilitatis splendor et gloria uberius
resultabit.
Hec certe est illa preclarissima gemma humane
nature diuinitus missa. Qua, ut cetera taceam, homo
nonacasu,nonfortuitu,nondeniqueabaccidenti,sed
ab ipsa rerum natura dignior et excellentior habetur.
2 Dicebamuires]NonapudEccli.sedEccle.9,16(...essesapientiam
fortitudine). 4 Quomodocontempta]Eccle.9,16.
5 respondere:respondireW 12 natura:naturamDMS 13 quia:
om.AG
18
igiturordinem:o.i.AH
22
damnaet:om.AG
25 ingenuitas:ingenuitatisFSR 29 est:s.lin.R 31 anon3:om.W
10
15
Espejodelavidahumana
10
15
20
descoloridodiamante,porqueloquelajerarquanatural
le quita al rub, se lo da su color y al diamante, el
preferidoporlajerarquanatural,lepierdesucolor.As
es,pues,comohayqueentenderloquehemosaducido
en sentido contrario, en concreto lo que se dice en el
Eclesistico: Deca que ms vale la sabidura que la
fuerza; y tambin: Cmo se desprecia la sabidura del
pobre.
Con lo dicho se responde a los dos razonamientos,
especialmentealosquehanllegadoalaconclusinde
que en el caso de preferir a alguien noble de
nacimiento, pero con algunos vicios, antes que a otro
que no es noble pero colmado de virtudes, se estara
elogiando y honrando, entonces, el vicio. Afirmamos
que no los debemos honrar porque formalmente sean
buenosyestndotadosdevirtudesensmismos,sino
porserinstrumentosyalavezsignosdebondad,como
hacemos con la orina, que la valoramos, aunque sea
ftidapornaturaleza, slocomo seal de bienestar, es
decir,desaluddelcuerpo.
CAPTULO SPTIMO: ELOGIOS, ENCOMIOS Y REPUTACIN DE LA
NOBLEZADESANGRE;SUSVIRTUDESYSUPROVECHO.
25
30
35
369
Liberprimus7,19 41
10
15
20
6 Gloriaconceptu]NonapudIobsedOs.9,11.
7 Gloriapatris]
Eccli.3,13. 9 filiiomnes]Ps.81,6. 12 stella1stella2]ICor.15,41
(stellaenimabstelladiffert).
19 Nobilitastenere]CARM.BVR.7,3
(nobilitas hominis mens est, deitatis imago / nobilitas hominis
uirtutumclarapropago/nobilitashominismentemfrenarefurentem
/ nobilitas hominis humilem releuare iacentem / nobilitas hominis
natureiuratenere/nobilitashominisnisiturpianullatimere).
2 subsequuntur:subsequenturAGH 3 ab:s.lin.R 4 lustratur:
illustraturF 8 teste:testaH 9 homines:omnesR simus:sumus
DGIMRVWz filii:om.M 10 adeo:adeoM 11 aliosaliis:aliisalios
AG 13 ne:necG 14 aut:etM 18 dicebat::postsapientibustransp.
H
20
uirtutum:postclaratransp.F hominis2:hominemB
2
hominis nobilitas:anteturpiatransp.AGH 21 humilemhominis:
om.R releuare:corr.:reuelare 23 nobilitashominis:iter.G
hominis:om.G nature:naturaA
370
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
371
Liberprimus7,42 67
10
15
20
25
2 nobilitatiinclinat]cf.PETR.rem.1,57,4:Naturaparensoptima,dum
multas mortalibus artes daret, ipsa etiam distinxit ingenia, ut cui
quisqueeritaptissimus,illiinsistat
2 omnespene:p.o.G 3 peculiariusFR:pecularius(peculariosM)
cett.
6 potentia:potentiisAGH
7 inflammentur:inflenturDI
8 atque:etF 10 agit:aitDIMVz contumeliosi:contumeliosiI
cum:om.G 11 postparua:indulgentadd.A 13 postfacilius:etadd.
G 14 temperantia:temporantiaW 15 ut:etW:om.G reipublice
:reipublicaI occupati:occupatI:postreipublicetransp.V ea:
quaR 18 aliabona:om.B 21 enim:om.M 23 qualiterue:et
qualiterM 25 solliciti:soliciteG
372
45
50
55
60
65
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
373
Liberprimus7,688,16
10
374
70
75
80
20
25
8
necaugetur]PETR.rem.1,16,14(claritasnonnascendoqueritur,
sed uiuendo; sepe etiam, quod miraberis, moriendo).
12 elegitpeccantibus]IIMach.14,42(eligensnobilitermoripotius
quamsubditusfieripeccatoribus). 29 Gloriauermis]IMach.2,62.
2 regumdomibus:d.r.AGHV
4 uiuitant:mutantW:manentF
7
ipsa:om.W sedmorientibus:om.W
11
ille:om.M
Machabeorumdux:d.m.V 12 elegit:eligitH 14 vanitate:unitate
(uanitates.lin.)D
18 iamcarnis:ordopolicitusuthuiusR post
turba:utadd.DIMVz 19 et:om.S 23 illuduellem:u.i.W 24 sit:
esseDIMVz 26 ac:s.lin.R:autF 27 nihil:necH uidebatur:
uideturV
10
15
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
375
Liberprimus8,1739
10
15
20
1
Magistratuslutum]Is.41,25(magistratusquasilutum).
4
nisiuirtus]cf.PETR.rem.1,16,18:antiquaigituruirtusfuit,sine
quaueranobilitasnonest.
5 Quamuideat]BOETH.cons.3,6[PL
63.745](iamueroquamsitinane,quamfuttilenobilitatisnomen,quis
nonuideat?)
8
Inpepererunt]APVL.Socr.23,18(inhominibus
contemplandis noli illa aliena aestimare. Pauperem specta. Aliena
autemuoco,quaeparentespepererunt).
10 ridiculosagloriari]
PETR. rem. 1,16,4 (alieno gloriari ridiculosa iactantia).
11
Sicutillustrat]PETR.rem.1,16,4(magisposterorummaculas
aperitquammaiorumsplendoracgloria). 14 Mallemnoscereris]
PETR. rem. 1,16,6 (mallem per te alii quam tu per alios noscereris).
16
Furesnesciri]PETR.rem.1,16,16(adulterietfuresetomnis
turpiumcohorstenebrasquerunt,solalucemnonrefugitfedahecet
falsa nobilitas cognoscique appetit, cui unum uitande infamie
consiliumsitnesciri).
1 et1:om.H 4 et:om.G atque:etG 5 fictile:futileV 9 appetere
:petereS 10 poeta:posteaG 11 Petrarcha:om.R 15 mira:miras
W 18 essetconsilium:c.e.AG 20 et:om.G postaliquid:utadd.
W
376
20
25
30
35
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
377
Liberprimus8,40 62
10
15
20
9
insorduit]cf.VALMAX.3,5:Quidenimmonstrosimiliusquam
superioris Africani filius Scipio; cf. PETR. rem. 1,16,10: quantum
oscuriorAfricanifilius? 11 Eteffecisset]PETR.rem.1,16,10(qui,si
permanustradiclaritasposset,quamclarusfuturusessetintelligis).
13 illumillustrare]PETR.rem.1,16,10(sedamareillumpotuitpater,
illustrarenonpotuit). 21 etiamaccipitur]PETR.rem.1,16,10(habet
hereditas iudicio testantis eximitur nec nisi de uilissimis rerum).
23
infinitampatiuntur]PETR.rem.1,16,10(infinitamsuelucis
eclypsimpassusinfilio).
2 probitate:nobilitateF 3 postdegenerasse:predecessorumadd.F
4 fuere:fueremW 6 uitiissectandis2:om.AGH 7 inperdenda:
impendendaAGH 8 impendant:impenduntV 12 illumAfricanus:
a.i.W
13 amare:postuerumtransp.R:om.W sed:om.RW
nonpotuit:postillustraretransp.R:om.W
15
erat:erantW
reliquit:relinquitW 17 nihilomnino:o.n.V aut2:om.G 22 sua:
om.G 23 uoluntate:nobilitateW
378
40
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
noblesestnobligadosanoecharaperderlahonrade
sus padres. Sin embargo, hay alguien que no vea que
la mayor parte de los hijos echa a perder el renombre
desufamilia?Sinduda,cuantomsrenombretuvieron
sus padres, ms aviesos les han salido los hijos, de
modoqueparecequeelafndeloshijosporperseguir
elvicio,lotuvieronsuspadresporperseguirlavirtud.
Enfin,todoelintersylahabilidadqueponenloshijos
para perder la nobleza, lo tuvieron sus padres para
conseguirla. Eso mismo, como dice un sabio, se puede
observar en el hijo del Africano que, aunque haba
nacido de un padre renombrado, se envileci en
multitud de vicios. Si la nobleza se hubiera podido
transmitirdemanoenmano,elAfricanolohabrahecho
celebrrimo. No obstante, este padre pudo amar a su
hijo pero no le pudo conferir su dignidad y le dej en
testamento toda la herencia prolfica que haba
conseguido, pero no tuvo la posibilidad de dejarle su
renombre.Estehechopruebacontodaevidenciaqueo
la propia nobleza no era nada o que su padre, que le
habadejadotodo,nolacontabaentresusbienes.
Esfalsa,entonces,laafirmacindequelanoblezase
recibedelospadres,loscualesseladejarandebuena
ganaasushijossipudieran,osilatuvieran.Todaslas
herencias, incluso los bienes menos importantes, se
recibenporqueaslodisponeelquehacetestamento;la
noblezaeslanicacosaquenosepuedetransmitirpor
propia voluntad. Cuntos son los padres que sufren el
ocaso infinito de su luz en sus propios hijos, haciendo
379
Liberprimus8,63 88
10
15
20
25
2 dantparentum]cf.Eccli.47,22:intuocorporededistimaculamin
gloriatua.
5
Volubilisnobilitas]cf.PETR.rem.1,16,22:itauero
uicissitudo hec et conditio statuum humanorum uariabilis atque
inconstansest. 6 Quisollicitat]PETR.rem.1,16,22(hincestutqui
heri arabat hodie militet et qui per urbes medias ardentem
cornipedem aureis habenis regere solitus superbus incesserat, per
squalentem campum pigros boues humili pugione sollicitet).
18
naturaliainsunt]cf.ARIST.eN.5,10(1134b):Naturalequidem
quodubiqueeandemhabetpotentiam.
5 atque:etM 6 est:postenimtransp.G 7 arabat:arrabatW
heri2:om.M 11 uidimus:uidemusV in:om.W 14 Aiunt:ayunt
R magni:magnaAG 15 postquia:etdecorisadd.R 18 uere:
ueraAGH 20 sine:om.M 21 postimmo:siadd.M rectesancte:
s.etr.W 23 temporisparte:p.t.F 24 alia:aliasAGHpostalia:
parteadd.F ignobilis:inmobilisR
380
65
70
75
80
85
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
autnticoloqueestescrito:Mancillanlagloriadesus
padres.
Adems,nohaynadiequedesconozcaquedepositar
nuestra confianza en algo inconstante y voluble
equivale a caer en un peligroso error. La nobleza es
inconstante y voluble y se mueve ms que cualquier
cosa que se mueva. Quienayer araba, hoyessoldadoy
quienayersepaseabaorgullosopormitaddelaciudad
con sus cadenas de oro y estaba acostumbrado a
gobernar al pueblo, azuza hoy con una pequea vara
unosbueyesperezososporunridocampo.Hemosvisto
amenudoeneltronoaloshijosdelossiervosyenla
crcelaloshijosdelosreyes.Portanto,hayalgoms
inestable?Hayalgomsvoluble?Poresaraznpienso
quenohayquedarnuncalaraznalosaduladoresde
lanobleza.
Dicen que la nobleza de sangre tiene gran valor y
queestenelhombrepornaturaleza.Pormiparte,no
acabo de ver por qu piensan as, cuando la primera
consecuencia sera que entonces todos los hombres
deberamos ser nobles. Ten en cuenta que slo se
consideran aspectos autnticamente naturales los que
tienen lugar siempre y en cualquier circunstancia,
como quera decir el filsofo. Pero la nobleza es tan
voluble como una mujer: ayer ilustre, hoy se vuelve
innoble si se casa con un plebeyo, sin que ella sea
culpable, o mejor dicho, actuando correctamente y
comoDiosmanda.Ypasalomismoconelquepierdela
nobleza en razn de un delito. De lo que se deducir
que durante una parte de su vida el desdichado es
noble y en la otra innoble y viceversa. Adems, la
381
Liberprimus8,89117
10
15
20
25
13
naturalehonorabiliores]cf.ARIST.rh.2,15(1390b):Nobilitatis
quidem igitur mos est magis amatorem honoris esse eum qui habet
ipsam;omnesenim,cumassitaliquid,adhocaccumulareconsueuer
unt.
23
etiamdespectores]cf.ARIST.rh.2,15(1390b):Et
despectiuumetiamsimiliumprogenitoribusipsorum.
2 postcatholicus:nobilesadd.F
7 denique:enimW nobiles:
nobilisW peculiaria:peculariaAG 8 indelibilia:uidebiliaG ad:
s.lin.H 10 inclinantur:inclinaturDI 11 postnobiles:utadd.F
plurimumsunt:s.pl.W 13 postquod:nonadd.V 14 ditari:om.I
23 elati:om.H etiam:eorumM 28 facta:factamW maiorest:
om.G
382
90
95
100
105
110
115
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
383
Liberprimus8,118142
10
15
20
25
384
120
125
130
135
140
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
385
Liberprimus8,143172
10
15
20
25
30
8
Noninfidelis]DECRET.Grat.2,2,7[PL187.644](Nonpotesterga
hominesessefidelisquiDeoextiteritinfidus).
1
reddat:redditR
7
et:atqueF infidelitas:infelicitasW
10 nobilesDeum:nobideumW 13 postQuarto:tamenadd.W
uerum:ueroI 15 bonaanime:a.b.W:sicadd.F 17 nobilibus:
nobilesV 18 congruit:congruisG 20 putant:putatV 21 nonnullis
nobilibus : nonnullibus A nobilibus : om. G quenam : non AG
24 ipse:om.F 27 consequens:communisV erit:estM
386
145
150
155
160
165
170
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
cmolavirtudajenalepuedehacerilustrecuandoles
siniestro. Con razn, entonces, Apuleyo los llama
srdidos lugares iluminados por el sol o sombras
deformes;yaadequehacendelanobleza,quehasido
instituida como instrumento de la virtud, una especie
de escudo o de castillo desde el que consagran y
defiendensuignominiaconmayorimpunidad.
En tercer lugar, generalmente les acompaan la
ingratitud y la deslealtad. Como dice el Canon: No le
puedes ser fiel al prncipe si no le eres fiel a Dios.
Entonces, si piensan que por ser nobles pueden
ofender con diferentes pecados a Dios, gracias al cual
existen, son, efectivamente, ingratos y traidores y con
raznhabrquepensarquesonplebeyossinclase.
Encuartolugar,comolaqueforjaalautnticonoble
eslagrandezadenimo,graciasalacualsedesprecian,
porconsiderarlospequeos,losbienesdelcuerpoyse
buscan los grandes bienes del alma, los nobles
apetecen generalmente lo pequeo y rechazan lo
grande.
En quinto lugar, la generosidad desinteresada, que
encajaespecialmenteconlanobleza,seencuentralejos
de ellos. Pues, como resulta ms dichoso dar que
recibir, los nobles piensan entonces que sern
honrados e ilustres si consiguen extorsionar o robar a
los dems. Una vez unos nobles le preguntaron a un
sabioquaccineramejorymsnoble,aloquelles
respondi:Sergenerosoconlospobres,hechoconel
queestuvierondeacuerdo.Elpropiosabiotambinles
pregunt a ellos: Decidme qu accin, por el
contrario, es ms despreciable y menos noble; ellos
respondieron:Locontrariodeloquehasdicho.Como
ser generoso es la accin ms noble, se deduce, en
consecuencia, que lo mejor ser la generosidad,
mientras que robar ser la accin menos noble. A lo
queel sabio dijo: Habis emitido un juicio correctoy
387
Liberprimus8,173197
10
15
20
25
6
Plerumquementis]NonapudHIER.sedGREG.M.dial.2,23[PL
66.178] (solet nobilitas generis parere ignobilitatem mentis).
10 inuir]Eccli.23,8. 15 Nonassumpsit]Deut.5,11(quianonerit
inpunitusquisuperreuananomeneiusadsumpserit). 21 Demeis]
SALL. Iug. 85,17 (quod si iure me despiciunt, faciant item maioribus
suis,quibus,utimihi,exuirtutenobilitascoepit.inuidenthonorimeo:
ergo inuideant labori, innocentiae, periculis etiam meis)
25 Videtecorrupisse]SALL.Iug.85,25(nuncuidete,quaminiquisint.
quod ex aliena uirtute sibi adrogant, id mihi ex mea non concedunt,
scilicetquiaimaginesnonhabeoetquiamihinouanobilitasest,quam
certepeperissemeliusestquamacceptamconrupisse).
1 et2:s.lin.R 4 abeis:om.AG 9 uanitateuexari:uex.uan.W sed
:siDI 10 quiauir:om.M 14 insinuat:insinuantW 16 Quidille:
om.R quid:iter.M 18 patrum:parentumAGH 20 ignobilitatem:
nobilitatemM
388
175
180
185
190
195
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
389
Liberprimus8,1989,6
10
15
exalienauirtutearrogant;idmihiexmenonconcedunt
mihi; noua nobilitas est quam, ut puto, longe satius est
peperisse quam ut illos acceptam corrupisse; et iterum
subdit:Fateor,imaginesnonhabeo,diceretamenaudeo
uita mea, mores, hasta, uexillum et alia militaria dona,
cicatricesdeniqueetuulneraillatacorporimeo;hecsunt
meeimagines,hecingenuitas,nonhereditaterelicta,sed
laboribus,sedpericulismeisacquisita.Hecille.
Hec paucula de nobilitate, que cum uia quedam ad
armatam militiam existat, ne tu, filii carissime, qui
militieinermihucusqueuacasti,armatamatenondum
expertamtanquamuirtutecarentem,omninodespicias
autadillam,uelutisummamgloriaethonorerefertam,
inde liberatus aspires. Expediens fore puto ut huius
militarisstatusetuiteprimodulciaetprospera,deinde
amaraetafflictiuaagnoscas.
390
200
205
210
20
4 Fateoracquisita]SALL.Iug.85,31(sirespostulet,hastas,uexillum,
phaleras, alia militaria dona, preterea cicatrices aduorso corpore. he
suntmeeimagines,hecnobilitas,hesuntmeeimagines,hecnobilitas,
non hereditate relicta, ut illa illis, sed que ego meis plurumis labori
busetpericulisquesiui).
1 mihi:om.H ex2mihi:om.W 2 satiuscorr.:sanctiusDIMVWz:
sautiuscett. 3 corrupisse:corrupissetG 4 subdit::om.W tamen
:nonG
7
mee:om.B non:om.W sedlaboribus:om.V
11 militieinermi:i.m.R uacasti:uocastiI 12 postexpertam:
militiam add. F post uirtute : penitus add. R omnino : om. R
despicias:respuasR
14 inde:idemS aspires:aspiretD fore
puto:om.R 15 etuite:om.R 16 agnoscas:cognoscasVpost
agnoscas:sequiturcap. IXadd.F:sequitur cap. IXum dealio uiuendi
modoadd.R 17 postde:militibusadd.R 20 et:acD exercitia:
om.I
Espejodelavidahumana
10
15
20
virtudajena;esoamnomeloconceden;minoblezaes
nueva, aunque, segn creo, vale mucho ms crear una
nuevaque,comohacenellos,echaraperderlaqueseha
recibido; y de nuevo aade: Lo reconozco, no tengo
imgenesdemisantepasados;sinembargomeatrevoa
decir que mi vida, mis costumbres, mi lanza, mi
estandarte y otras recompensas militares, en fin, mis
cicatrices y las heridas de mi cuerpo, sas son mis
imgenes, sa es mi nobleza, no una herencia que he
recibido, sino la que me he labrado yo con mi
sufrimiento y los peligros que he arrostrado. Eso fue lo
quedijo.
Te he dicho estas breves palabras sobre la nobleza,
queesunodeloscaminosparaingresarenelejrcito,
para que t, queridsimo hijo, que hasta ahora te has
dedicado a una milicia incruenta, no rechaces
totalmente el ejrcito, que no has experimentado an,
porque carezca de virtud, o bien aspires a l, una vez
liberado de ataduras, porque est colmado de gloria y
de honor. Creo que ser provechoso que conozcas, en
primer lugar, lo agradable y lo prspero del estado
militar,despus,lodesagradableylotriste.
CAPTULO IX: EL EJRCITO Y EL TRABAJO CON LAS ARMAS;
ELOGIOS Y REPUTACIN DE ESTE TRABAJO; SON LOS QUE SE
25
30
Entretodoslosmortaleshemoshechoaparecercon
esfuerzo multitud de trabajos dignos de elogio y muy
ilustres, pero entre todos ellos ninguno es superior al
ejrcito,nimsilustreyglorioso.Estetrabajoaventaja
391
Liberprimus9,731
10
15
20
25
392
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
alosdemsporsuprovechoyhonor.Enefecto,gracias
al ejrcito y al trabajo con las armas se consigue y se
mantienelatranquilidadylaseguridaddelestadoyse
libera de cualquier ataque enemigo. La primera en
demostraryensalzarloselogiosyel provechodeeste
trabajo es la necesidad del ser humano; como decan
los antiguos, el ejrcito se puede comparar
perfectamente con las manos, porque est preparado,
por el poder que le ha conferido la naturaleza, para
ayudar al cuerpo. Igual que nuestro cuerpo tiene
manospornaturalezaquelesirvenparaapartarelmal,
para golpear a quien le ataca, para procurarse lo
necesario y para salvaguardar los otros miembros del
cuerpoyayudarles,delmismomodoelestadonecesita
alossoldadosparaestosmenesteres.PorelloValerio,
a propsito de la necesidad y del provecho de la
milicia, dice: El firme mantenimiento de la disciplina
militarledioalpuebloromanolaprimacaenItalia;le
otorg el gobierno de muchas ciudades, de muchos
reinos,delospueblosmsvalerosos.
Hay,adems,otrascausasqueexplicansucreaciny
su nacimiento, as como una serie de principios
necesarios que muestran con toda claridad cunto lo
necesitamos. El propio hombre es dbil y frgil por
naturalezaynoes,enmodoalguno,autosuficiente.As
pues, el hombre necesita vivir en sociedad y en
comunidadparapoderconseguirloquelefaltaacada
unoporseparadoatravsdelaunindeunosrecursos
que son producto de la vida en sociedad. El filsofo
llama ciudad a este tipo de unin, segn dice en la
Poltica, y segn escribi Hipdamo debe tener
necesariamente tres partes: primera, los agricultores;
segunda,losartesanos;tercera,losqueladefiendande
la guerra y manejen lasarmas. Por lo tanto, considera
393
Liberprimus9,32 57
10
15
20
25
394
35
40
45
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
395
Liberprimus9,5879
10
15
20
matresfamiliasadlibidinemtraherentur,sacrasimulet
profana poluerentur. Tandemque cuncta cedibus et
incendiis, misera quadam conditione miscerentur. Et
tandemquidquidprauishominibusliberet,idinnoxios
atque innocentes pati oporteret. Has uite militaris
utilitates et bellice Aristoteles conspiciens, in septimo
Politicorum ait quod merito bellicis artibus uacantes
propriesuntpartesciuitatiseteosuerosciuesappellat.
Subdit enim quod predicti bellici homines, item
consiliatiui, iudicatiui ac etiam sacerdotes sunt uere
partes ciuitatis. Mercatores uero in quantum tales et
agricole ac artifices, mechanici et mercenarii,
quantumcumque sint diuites, licet necessarii sint in
ciuitate, non tamen sunt uere partes nec ciues illius.
Cuius ratio est, secundum eundem philosophum, quia
potissima causa et ratio quare quis est ciuis aut pars
ciuitatis, querenda est ex ratione totius ciuitatis. Et
ratio totius ciuitatis querenda est ex fine ad quem
tendit omnis bene ordinata politia, que est felicitas,
uelut finis totius reipublice. Constat enim impossibile
esse felicitatem sine uirtute existere, que est
principium eius. Itaque non facit ciuitatem neque eam
7
aitappellat]cf.ARIST.pol.7,8(1328b):necesseigitursecundum
operationes has consistere ciuitatem: oportet ergo agricolarum esse
multitudinem,quipraeparentalimentum,etartificesetquodpugnax
et quod opulentum et sacerdotes et iudices necessariorum et
conferentium.
9
Subditciuitatis]cf.ARIST.pol.7,9(1329a):
quoniam autem quod bellicum et quod consiliatiuum de
conferentibus et iudicans de iustis inexistit et uidentur maxime esse
partesciuitatis. 16 potissimareipublice]cf.ARIST.pol.7,9(1329a):
quod enim banausum non participat ciuitate neque alia nulla pars,
quae non uirtutis conditiua est. Hoc autem palam ex suppositione:
felicitari quidem enim necessarium existere cum uirtute, felicem
autem ciuitatem non ad partem aliquam ipsius respicientes oportet
dicere, sed ad omnes ciues. Manifestum autem et, quod oportet
possessiones esse horum, siquidem necessarium agricolas esse
seruosautbarbarosautuernaculos.
1 matresfamilias:matrefamiliasW 4 prauis:paruisAG id:s.lin.H
5 atque:etFM 6 utilitates:utilitatisI:militaresAG conspiciens:
aspiciensI 10 ac:etM 12 ac:etA mechanicidiuites:om.M
13 diuitessint2:iter.W 14 nontamen:t.n.G 16 aut:estF
17 querendaciuitatis2:om.H rationeest:om.R
18 quem:
quamI 19 politia:politica(politiamarg.)D
396
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
397
Liberprimus9,80108
10
15
20
25
24 Sacerdotespolitica]cf.ARIST.pol.7,9(1329a):reliquumautemex
dinumeratisquodsacerdotumgenus.
Manifestusautemethorum
ordo. Neque enim agricolam neque banausum sacerdotem
constituendum.
4 uiuant:uiuautW 6 licet:licentI estinstituta:i.e.R 7 et:om.
W 8 ciuitatiset:ciuitasetW 12 sufficienterfore:f.s.F partes:
om.F 13 abiecta:obiectaR cum:marg.R 15 questumproprium
:pr.qu.W
18
necessaria:necessarioAG uacatio:uocatioA
19 operationibus:operibusD 23 artibussuis:s.a.V 25 uere:ueri
G 28 est2:om.H
398
80
85
90
95
100
105
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
aqulla.Aspues,elhechodequemuchosvivanjuntos
noformaniconstituyeunaciudad,sinoquedebehaber
una comunin de buenas acciones con la finalidad de
vivir bien y conforme a la virtud. Tampoco constituye
una ciudad el hecho de vivir unos con otros, ni
tampoco hacer algo injusto; se sabe, adems, que
tampoco se ha constituido la ciudad para comerciar o
intercambiar bienes, aunque eso sea algo necesario,
sinoquesehaconstituidoparavivirbienporsmisma
ydeformaautosuficiente.Deloquesededucequelas
partes de una ciudad y de cualquier estado se
determinan por la virtud, que es la forma correcta y
perfectacomodebeobrarelhombre.Estclaroquelos
comerciantes,losagricultoresylosquetrabajanenlos
oficios manuales no son propiamente ciudadanos, ni
sonpartesdelaciudadensmismos,porquesuvidaes
despreciableydeleznableyaquenoencaminaodirige
a los hombres hacia la virtud sino, sobre todo, a su
propia ganancia y beneficio; mejor dicho, su vida es
contraria a la virtud, que se basa en la honestidad,
mientrasqueelcomercioylosdemsoficiosmanuales
sebasanensuprovecho.Adems,esnecesarioquelos
autnticos ciudadanos y partes de la ciudad no se
dediquen a trabajos despreciables y s, de vez en
cuando,acultivarsuinteligenciayaotrasaccionesde
estetipoquegeneranvirtud,cosaquenopuedenhacer
los comerciantes, los agricultores y los artesanos, que
sededicanporcompletoasusoficios.
Porsuparte,lossacerdotes,segnelmismofilsofo,
los consejeros, los soldados y los jueces s son
autnticas partes de la ciudad, y no lo seran si no
tuvieran inteligencia aplicada al estado. Pues, por
ejemplo,lossoldadossgozandeinteligencia,graciasa
la cual son agresivos slo cuando y como resulta
provechoso.Yesquediceelfilsofoenelsegundolibro
399
Liberprimus9,109127
10
15
1 uitaciuitatis]cf.ARIST.pol.7,9(1328b):quoniamautemexistimus
considerantes de optima politia, haec autem est, secundum quam
ciuitas utique erit maxime felix, felicitatem autem quod sine uirtute
impossibileestexistere,dictumestprius,manifestum,quodinoptima
politizante ciuitate et habente iustos uiros simpliciter, sed non ad
suppositionem, neque banausam uitam neque forensem oportet
quaerere ciues (uilis enim talis uita et ad uirtutem subcontraria),
neque oportet agricolas futuros esse (opus est enim uacatione et ad
uirtutisgenerationemetadactionespoliticas).
9
duritiam
significat] cf. ALFONS. partidas 2,21,1: et por eso le posieron nombre
en latin militia, que quiere tanto dezir como compaas de homes
duros et fuertes et escogidos para sofrir males.
10
Nonnullielectus]cf.ALFONS.partidas2,21,1:etporendehobo
este nombre de cuento de mill: ca antiguamente de mill homes
escogienunoparafacerlecaballero.
3 et:acF de:om.GR 6 ideo:ueroAG 7 quod:quiaW 8 uero:
om.G 10 numero:om.H 11 electus:exlectusD 14 militieuacare:
u.m.F de2:etI 16 tamque:tanquamW:tamAGH perinsignes:
insignesS
400
110
115
120
125
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
401
Liberprimus9,128148
10
15
20
3
Noliministrat]AVG.epist.189,4[PL33.855](noliexistimare
neminem Deo placere posse qui in armis bellicis militat).
8 Nonmeum]Matth.8,8. 9 summamobtemperatur]cf.GREG.M.
epist.2,31[PL77.565]:uniuersismilitibusinneapolisummamilitiae
laus inter alia bona merita haec est, oboedientiam sanctae rei
publicaeutilitatibusexhibere,quodquesibiutiliterimperatumfuerit
obtemperare.
11 bellandiest]cf.AVG.c.Faust.22,75[PL42.448]:
cumergouiriustus,sifortesubregehomineetiamsacrilegomilitet,
recte possit illo iubente bellare ciuicae pacis ordinem seruans cui
quod iubetur, uel non esse contra dei praeceptum certum est uel
utrumsit,certumnonest,itautfortassereumregemfaciatiniquitas
imperandi, innocentem autem militem ostendat ordo seruiendi
quanto magis in administratione bellorum innocentissime
deuersatur,quideoiubentebelligerat,quemmalealiquidiuberenon
possenemo,quieiseruit,ignorat.
3 ualebunt:om.W
4 extimare:existimareI
5 erat:ergoG
10 quidquid:quidF ei:deiG 17 igitur:s.lin.H 19 darem:dare
AG Addebant:addebatV 20 coniunctosDIMVz:coniuncticett.
secutosD2MR:secutuscett.:estadd.G non:om.G
402
130
135
140
145
Espejodelavidahumana
10
15
20
403
Liberprimus10,126
404
10
15
20
25
14
Contentusconcutiat]Luc.3,14(interrogabantautemeumet
militesdicentes quidfaciemus et nosetaitillisneminem concutiatis
nequecalumniamfaciatisetcontentiestotestipendiisuestris).
1
militie:s.lin.R militielaboribvs:l.m.AG
2 eivsdemdissvadetvr:etdepericulishuiusstatusuitemilitariset
de causis quibus hoc exercitium dissuadetur et qualis debet esse
milesR 7 eisque:ipsisqueR 9 ac:etW 10 officiumsit:s.o.W
professio:processioG
12
primo:atqueB sacramenti:
sacramentaM sibionus:om.AG 13 rempublicam:republicamI
16 recte:s.lin.R 18 illaomnia:o.i.M 20 tutandi:curandiH 22 si:
om.M defensionis:defensionibusR 23 ne:utDFIMVz 26 si:om.
H scelerata:sceleraAGH
10
15
20
25
405
Espejodelavidahumana
CAPTULO
X:
PADECIMIENTOS,
RESPONSABILIDADES
10
15
20
25
30
Liberprimus10,27 56
10
15
20
25
30
sacrilegiasuntet,utpaucisuideatur,quantumnefassit
pauperes a militibus impugnari! Hinc intellegi debet
quiasiinopesdebilesquemilesipsedespiciat,necaliis
impugnantibus resistat, merito proditionis nomen
incurrit.Quisenimdubitatquinproditorflagitiosusille
sit,quiremcustodiefideiquesuecommissamhostibus
patefecitautueriusipsedisrupit?
Militesergociuiuminopumquecustodesnonsolum
officio, sed fide, sed sacramento, sed ui atque natura
professionis ad hoc unum agendum principaliter
constituti noscuntur. Si ergo pauperum ciuiumque
tutamen pretermittunt, quos potius ipsi sacrilego
expilant conatu, summa proculdubio proditio
existimandaest,sedtantoinsigniusfacinuserit,siper
se ciues impugnent. Que omnia an a militibus
armigerisque nostri temporis obseruentur, facile libet
agnoscere. Equidem uersum est ad contraria
modernorum studium militum. Student namque cui
noceant,cuiuimetiniuriamafferantetquesuntplane
officio suo aduersa, ea exercent impune. Nec sunt
contenti militiam dedecorare atque fedare, sed
perimereeiusuimnaturamqueuidentur.Obliuiscuntur
siquidemsueprofessionis;adidsolumtendunt,utsatis
diuitiarum habeant, studium lucrifaciendi captent,
mercaturam.
Deniqueexercentqueineissordidaatquedeformis
est. Qui non solum mercando aut lucricaptandi gratia
negotiando, quasi quidam apostate a sua religione
censentur, sed quodammodo desertores atque
transfugere uidentur quia, repudiata religione, turbe
1 sacrilegia:sacrilegaG
2 debet:debentG
5 illesit:s.i.M
7 disrupit:dirupitG 8 ergo:ueroG 9 sed2:om.G 10 ad:s.lin.R
unumagendum:a.u.G
12 quos:quoAG
14 existimanda:
estimandaV 17 agnoscere:cognoscereR contraria:contrariumV
18 modernorum:s.lin.R 19 etiniuriam:exiniuriamA 20 impune:
impugneW
21
dedecorare:decorareBW fedare:federaG
22
perimere:peruenireW uimR:uidelicetcett. naturamque:
naturamM 25 mercaturam:mercaturamqueS 26 Denique:s.lin.R
27 Qui:s.lin.R 28 quidamapostate:a.q.F 29 seduidentur:om.S
30 transfugere:transfugeDI turbe:s.lin.R
406
30
35
40
45
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
delito,estosuponeunsacrilegioimpoyfunestoy,por
resumir, qu despreciable resulta que los soldados
ataquen a los pobres! Por eso se debe interpretar que
sielsoldadodespreciaalosnecesitadosyalosdbiles
ynoresistealosqueleatacan,incurreconraznenlo
que se llama traicin. Quin puede dudar de que no
seauntraidorinfamequienleentregaasusenemigos
loquelehanconfiadoalparasuvigilanciaycustodia
o,msan,silodestruye?
En consecuencia, los soldados, custodios de los
ciudadanosydelosmenesterosos,sabenqueselesha
instituidoespecialmenteparaello,nosloenraznde
sucargosinoporsufidelidadysudedicacin,ascomo
porelpropiosignificadoylaesenciadesuprofesin.Si
seolvidandequetienenqueprotegeralospobresya
los ciudadanos o, mejor dicho, intentan saquearlos, se
considerar, sin ningn gnero de dudas, una traicin
inmensa, pero tanto mayor ser su falta si los
ciudadanosseatacanentresporsuculpa.Estarabien
poder saber con facilidad si los soldados y escuderos
de nuestro tiempo respetan todos estos puntos. En
efecto,losinteresesdelossoldadosdehoyendahan
cambiado a peor. Se afanan por ver si pueden hacer
dao,sipuedenprovocarlaviolenciaylasinraznysi
puedenponerenprctica,contotalimpunidad,todolo
contrarioasucargo.Nosecontentancondeshonrary
mancillar la milicia, sino que da la impresin de que
quieren acabar con su propia esencia y naturaleza. Se
olvidan de su profesin; slo les preocupa tener
riquezassuficientes,elafndelucro,elcomercio.
Adems, ponen en prctica todo lo que resulta
srdidoydeshonroso.Selesconsideraapstatasdesu
propia religin, no slo porque comercian y hacen
negocios con afn de lucro, sino porque, en cierto
modo, parecen desertores que, tras abandonar su
religin, se mezclan con el pueblo y slo les preocupa
407
Liberprimus10,57 82
10
15
20
25
20
uitaterram]Iob7,1(militiaestuitahominissuperterram);cf.
SEN.epist.96,5:Atquiuiuere,Lucili,militareest;IOH.SAR.pol.2,27[PL
199.470]: Plane eleganti exemplo usi sunt, eo quod militia est uita
hominissuperterram
1 ac:aG 2 taceoassumere:om.M 4 ceteraque:s.lin.R officia:
uiciaW taceo:marg.R
6
plerumque:om.R preclarum:
plecarumS 10 Quis:quidW 11 non:om.AM nonnisi:nisinonG
12 effectu:effectumG 14 quedamalia:a.q.B 15 militari:militare
FGVW uolentibus:om.W
16
erat:etipseF pauca:om.AG
17 addiderit:acdideritW 18 inquietum:quietumG postuel2:in
add.M 22 alia:alieAGH 23 contra:s.lin.R 24 permuniri:
premuniriAH:premuneriW 25 armari:amariS exterius:om.W
408
60
65
70
75
80
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
409
Liberprimus10,83 110
10
15
20
25
5 Exest]PETR.rem.1,48,6(tuexquomilitiamprofiterianimusfuit,
nisi dehonestare artificium tuum uis, semper animum in numerato
habeasoportet).
11
Discemori]NonapudVEG.sedLVCAN.
5,363364 (tiro rudis, specta poenas et disce ferire, / disce mori);
PETR. rem. 1,48,6 (cesarea uox illa circumtonet: Disce ferire, disce
mori).
12 Veloccideris]PETR.rem.1,48,6(Sillabaunabreuisaut
longiortuafactauariabit,ueloccidesueloccides).
1 Nec:neG 2 sedet:sedetW et:s.lin.R:om.GH 3 longe:om.G
4
uiolentam:inuiolentamABGHSr
5
tramite:tramitateAGH
7 dehonestare:dehonestateAFGHSW:dehonestariD 11 ferire:
ferreS breue:om.B
12 militi:militumM occides:occideM
14 Addeegimus:om.R 15 militaris:om.F 18 a:acI secularisR
:seculariumIMVz:seclariumD:secularumcett. militieSed:om.
D 21 inermeBRr:inermemcett. 22 urgere:urgeAG
410
85
90
95
100
105
110
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
Novoyanegarquelamiliciaencumbraamuchosal
estado ms alto entre riquezas inmensas. Pero, si no
me equivoco, muchsimos ms alcanzan, por el mismo
camino,lapobreza,lacrcel,laesclavitudyunamuerte
violenta y prematura. Pues, como dice el poeta
coronadodelaurel:Desdeelmomentoenqueunotoma
ladecisindededicarsealamilicia,esprecisoquetenga
sualmaprestaparalamuertesinoquieredeshonrarsus
armas. No voy a decir que el cuerpo se encuentre en
peligro, sino que es el mismo peligro el que se
encuentraenelcuerpo.Siempreresuenanenlosodos
del soldado, como dice Vegecio, esos versos solemnes:
Aprendeaherir yamorirsinmiedo.Ytambinhay un
proverbio, breve pero terrible, para cualquier soldado
quedice:Omatasotematarn.
El ilustre estado del ejrcito se basa en todo esto.
Tenencuenta,tambin,decaraadesistirdeestavida
militar, lo que abordamos antes, en el captulo octavo,
cuandotratamoslanobleza.
As es que, despus de meditar unas razones tan
convincentes como las que haba dicho mi piadosa
madre, tom la decisinde dedicarme a otracosa que
no fuera la milicia ni el ejercicio de las armas. Pero
inmediatamente la muchedumbre de mis parientes y
amigos, ponindose al descubierto, en mi opinin, los
vnculos y el parentesco, parecan apremiarme con
dureza y severidad a otro tipo de milicia, esta vez
incruenta.Comoyomehabapasadogranpartedemi
vida, segn decan, estudiando derecho, les pareca
adecuado, o mejor dicho obligado, que pusiera en
prctica lo que haba aprendido en la teora y que el
mundofueratestigodeello.Decanqueseganamayor
411
Liberprimus10,11111,24
magislaudatur,magisetiamproficitinoperandoquam
habensartessineexperientia.
Vt igitur in ea uel alia uiuendi arte utilius agerem,
necesse erat uxorem ducere, que firmat homines in
unoquoque uiuendi modo et discurrendi per orbem
occasiones tollit. Quare ad eam coniugalem uitam
infrascriptispersuasionibuscommonebant.
412
115
10
15
20
25
30
10
15
20
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
PRIVILEGIOSDELAVIDACONYUGALSOBREOTROSTIPOSDEVIDA.
413
Liberprimus11,25 52
10
15
20
25
gloriamuiriquigloriaturetquodammodoperpetuatur
infilio,quiesteiusimago.
Exquibusfacileagnosciturquiahecbeataconiugalis
uita,proaliquotemporemagisexpediensetnecessaria
uidetur quam continentia siue uirginitas et ideo
preeligenda;queresagitut,eoeuentu,longemeliussit
uacare coniugalicopule quam continentie, uideliceteo
tempore quo multiplicatio generis humani
pernecessaria fuit ut compleretur numerus electorum,
quemadmodum in simili uidere libet. Nam, teste
philosopho in Topicis: Philosophari simpliciter melius
est quam ditari. Verumtamen indigenti necessariis,
melius est ditariquamphilosophari et protempore illo
preeligendum secundum Thomam. Rursus ad hanc
coniugalem uitam, plurima et presertim tria inducere
et inclinare homines uidentur, scilicet natura, recta
ratio et gratia. Natura quidem, quia propter prolem et
naturalem auiditatem conseruandi speciem et
perpetuandiseipsumperfilios.Demumrectaratio,qua
inclinatur coniunx ad seruandum fidem coniugi.
Deniquegratiauidelicetsacramenti.
Hanc igitur uiuendi formam beatam et gloriosam
fore nullus sane mentis ignorat. Cuius status
necessitas, utilitas et sanctimonia ex multis colligi
possunt, sed precipue ex decem eiusdem status
excelsislaudibusetmirificispreconiis.
Prima igitur eius excellentia instituentis est excelsa
auctoritas.Necenimistumsacratissimumordinemaut
11
Philosophariditari]ARIST.top.3,2(118a)(Ergophilosophari
meliusquamditari).
12 indigentiphilosophari]IOH.FONT.auct.
36,52 (Licet melius sit philosophari quam ditari; tamen indigentibus
meliusestditariquamphilosophari);cf.THOM.s.theol.2a,2ae,182,a.1,
co.:Sicutetiamphilosophusdicit,inIIITopic.,quodphilosophariest
meliusquamditari,sedditarimeliusestnecessitatempatienti.
3 Exsacramenti:marg.R beataconiugalis:c.b.M 6 preeligenda
:pereligendaR agit:aitAG 8 generishumani:h.g.F 11 melius
DGHIMVz:meliorcett.
12
Verumtamenphilosophari:om.M
16 homines:om.V scilicet:uidelicetFV:om.M 19 qua:quiaW
22 igitur:s.lin.R
24 multis:multisR colligipossunt:p.c.H
27 eius:estG 28 aut:om.M
414
25
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
415
Liberprimus11,5378
10
15
20
25
4
ininstitutum]cf.THOM.sent.4,d.26,q.2,a.4,s.c.1:InParadiso
fuitmatrimonium.
6 missocognouit]cf.DECRET.Grat.2,33,2[PL
187.1575]:Adamuero,cuminuirilietateaDominocreatussit,ante,
quam a diabolo temptaretur, dum de latere eius uxor formabatur,
duminextasiraptusangelicaecuriaeintererat,dumeuigilans futura
Christi et ecclesiae sacramenta uaticinabatur, aut caritatem, aut
odiumhabebat. 12 Eruntuna]Gen.2,24.
2 ipse:ipsoAGH 4 postcum:enimadd.M 6 missoaiunt:om.AG
9 tertia:aliaR2 uidelicet:s.lin.R
11 Quartauna:marg.R
excellentiaest:estex.W 15 ex:inW hunc:om.AG 16 tanquam:
om.V 20 huncordinem:om.V 22 uouisset:fouissetW:nouissetH
:uoluissetS postmatrimonii:tamenadd.F 23 postparum:enim
add.M Dei:deW
416
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
417
Liberprimus11,7912,9
10
15
20
418
80
85
90
95
25
3 Iohanneseuangelista]cf.Ioh.2,112. 7 siprocreantur]Nonapud
HIER.sedcf.AVG.uirg.10,10[PL40.401]:namneilloquidemdebent
continentium meritis se conferre coniugia, quod ex eis uirgines
procreantur.
5 fuit:fitDI:posteotransp.M 6 inquit:aitAGH 8 non:post
uehementertransp.G exprocreantur:om.AG
10 aliud:om.V
12 generat:om.H 13 meritoria:meritoM 16 scelera1:sceleritasR
peneinfinita:om.R
18 me:om.V
20 et1:om.G post
incommodis : uiteconiugalisetdelaboribusplurimisuiteconiugalis
add.R 23 postme:utadd.M 24 petiturus:petiturosDIMVz an:
postigiturtransp.R igitur:om.V
25
ducere:duceremBGH
sepepostea:p.s.V 26 prome:om.H 27 sortem:fortemB
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
419
Liberprimus12,10 40
10
15
20
25
30
15 quosodit]PS.CATOdist.1,8(Semperenimmulierquemconiux
diligitodit). 21 quecogitat]ICor.6,34.
1 ne:utW 4 tamen:tamW 8 eas:eaV 9 quoque:ueroHW
10 lingua:linguasAGH:lignaD 11 quarum1prodigiosius:om.G
12 inexequabilius:exequabiliusS:execrabiliusV cogitari:om.H
15 illa:om.B 16 desinit:desintR:desuntDIMVz 17 suis:eisAG
18 ardent:ardetG 21 est:om.F duxit:duxeritAG 22 et1:om.S
24 quot:quodM 25 quot2:quodM quot3:quodM 28 et:om.M
30 uxores:iter.G
420
10
15
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
421
Liberprimus12,41 61
10
15
20
5 formados]PETR.rem.1,68,12(soluminnuptiisuestrisattenditur
dosetforma). 6 Nilsociam]PETR.rem.1,68,4(nilsibinonlicitum
arbitratur:quesuasopesmariticomparategestati,queuirumpascit,
dominamseputatesse,nonsociam). 9 undeegreditur]PETR.rem.
1,68,6 (Vnde dos ingreditur, inde libertas egreditur, quod bene
prouiderat). 12 indotateeligerentur]PETR.rem.1,68,6(Lycurgus,
cuiuslegecautumfuitutindotatenuberent,etadiectaratioutuxores
eligerentur,nonpecuniesecuriusquematrimoniasuauiricoercerent,
cum nullis frenis dotis tenerentur); cf. IVST. 3,3,8: Virgines sine dote
nubere iussit, ut uxores eligerentur, non pecuniae, seuerius que
matrimoniasuauiricoercerent,cumnullisfrenisdotistenerentur;cf.
IOH. SAR. pol. 4,3 [PL 199.516]: Lycurgus (...) statuit uirginem sine
dotenubere,utuxoreseligerentur,nonpecunia. 16 cogitatsunt]I
Cor.6,34. 21 Nihilpotest]AVG.soliloq.1,10,17[PL32.878](quod
magisexarcedeiiciatquamblandimentafeminea).
1 honoris:honoresW 3 si:om.AG 4 superbior:superiorG:super
W Duo:quoD superbie:superbiG
6
dotata:dotaW
dominaest:dominaestnonuxorF 8 apascitur:queuirumpascit
r2 10 ingreditur:egrediturG 11 recte:postegrediturtransp.H:
postLycurgustransp.A 13 ducit:duxeritF 16 ducit:duxeritF
17 cuiplacet:om.W
422
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
423
Liberprimus12,62 87
10
15
20
25
quodmagisdeiciatanimumuirilem,quamblandimenta
feminecorporumqueillecontactus,sinequouxorhaberi
non potest. Hinc Hugo de sancto Victore: Non est uxor
ducenda uiro sapienti et litteris dedito; primo quia
studiumsapientieimpeditnecpotestquislibrisetuxori
pariter seruire, demum multa sunt que matronarum
usibus necessaria sunt. Alterius enim amorem suum
suspicaturodium.Rursusattendequodnullaestuxoris
electio, sed qualis aduenerit, talis est ducenda: si
iracunda, si fatua, si deformis, si superba, si fetida
cuiuscumque uitii est, post nuptias discimus; equus,
asinus,canisetuilissimamancipiapriusprobantur!Et
iterum idem Hugo: Non est quieta uita hominis quam
inquietat uxoris suspicio, sollicitat ancillarum sumptus,
conturbat filiorum peruersitas. Qui igitur prudens est,
uitabiteaomniapromptapericulaqueexnuptialiuita
proueniresolent.Etlicetfatendumsit,testeAugustino,
quod actus coniugalis bonus sit, continentia tamen
melior.
Habet enim status continentium supra statum
coniugalem sex coronas preeminentie. Primo, quia
continenshabetmaioremdignitatemproeo, quodper
continentiamhominesassimilanturangelis.
Secundo,maiorempuritatem.Trahiturenimspiritus
per actum coniugalem ad immunditiam carnis et
efficiturquasicaro.
3
Nonsunt]PS.HVGOnupt.1,1[PL176.1203](Nonestigituruxor
ducenda sapienti. Primum enim studia philosophiae impediri, nec
posse quemquam libris et uxori pariter inseruire. Multa sunt, quae
matronarum usibus necessaria sunt); cf. HIER. adu. Iouin. 1,47 [PL
23.276];IOH.SAR.pol.8,11[PL199.750].
13 Nonperuersitas]PS.
HVGO nupt. 1,1 [PL 176.1204] (Quieta est enim continentiae uita,
quam non inquietat uxoris suspicio, non sollicitant ancillarum
sumptus,
nec
conturbat
filiorum
peruersitas).
18
continentiamelior]AVG.bon.coniug.23,28[PL40.392]
(continentiameliorcastitateconiugali).
3 est:om.AGH uxor:uoxM
4 uiro:ueroW quia:om.F
8 nulla:ullaS 11 equus:om.H 13 iterum:uerumAG idem:om.
AG
14
inquietat:inquietasG postsollicitat:etadd.AGH
sumptus:sumtosG 16 uitabit:om.D 17 testeAugustino:A.t.G
20 statum:statusW
424
65
70
75
80
85
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
425
Liberprimus12,88115
10
15
20
25
Tertio,habetmaioremlibertatem,quiauirnonhabet
potestatem sui corporis sed uxoris et econuerso
secundumapostolum.
Quarto, habet maiorem utilitatem, quia qui uxorem
habet sollicitus erit quomodo placeat uxori, quare
diuisusest.
Quinto, habet maiorem sanctitatem, quia coniugati
tribulationem carnis habent et impulsionem maiorem
quamnonconiugati.
Sexto, habent maiorem utilitatem, quia maius
premium et maior fructus sibi debetur. Merito igitur,
sapiens uir continentium sanctissimum statum
preelegit.
Que omnia attendentes, sapiens ac humani iuris
interpretes, non insulse coniugio carnali spirituale
conubium pretulere, ut uidere libet in statu
continentium et eorum qui in ordine ecclesiastico in
hac terrena uita militant, ut tandem in supernis
triumphent. Aiunt enim id ipsum spirituale coniugium
nonsolumdigniusessequamcarnale,sedhonorabilius
atquefecundius,sedetsecuriusetfortius.
His itaque auditis, quippe a matre presertim cum
fletibus expositis, decreui a coniugio paulisper
subsistere. Verum attinentes et amici, si pro tunc
matrimonii onera subire non placebat, ad publica me
saltemtransferremofficia,etpresertimadiudicandum
populos, presidendum urbibus, his suasionibus
commonebant.
1
uiruxoris]ICor.7,4(muliersuicorporispotestatemnonhabet
sed uir similiter autem et uir sui corporis potestatem non habet sed
mulier).
426
90
95
100
105
110
115
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
427
Liberprimus13,124
428
10
15
20
10
15
20
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
429
Liberprimus13,25 53
10
15
20
25
430
25
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
2)NombrequesedabaalosgobernadoresdelasciudadesenlaItalia
delMedievo.
431
Liberprimus13,5414,7
10
15
iustitiaminomnitempore;etiterumpersapientem:Qui
custodit et iudicat iustitiam ipse exaltabitur. Nec modo
in eterna uita eorum extaltatio erit, sed in hoc seculo
sublimatur. De quo per eundem sapientem dicitur:
Iustitiaeleuategentem.VndeetnosterIsidorus:Magna
est,inquit,lausrecteiudicantis,quisicutnocereciuibus
nescit, ita prodesse omnibus nouit. Aliis enim prestat
censuramiustitie;aliosbonitateiudiciisinepersonarum
acceptione suscipit; non infirmat iustitiam auaritie
flammanecstudetauferrealteriquodcupiat;etsubdit:
Hi sunt ueriiudices, qui sicut de iustoiudicio ditari non
appetunt, sic eterno premio coronantur. Demum uero
iudices,silocupletesfieriperoptant,idquamfacileeis
sit, nemo ambigit. Nam qui ciuili auctoritate et
potentatu funguntur, paruo temporis compendio
longasconsueuerecongregarediuitias.
432
55
60
65
20
Sedposthuiusexercitiilaudes,uidelicetiudicandiet
presidendi honorem tantopere commendatum, illico
mater bona illius status prementia onera atque aperta
periculaenarrabat,quetotsuntutuixenarrariqueant.
1 Quiexaltabitur]Eccli.20,30(quioperaturiustitiamipseexaltabi
tur). 5 Iustitiaegentem]Prou.14,34(gentem). Magnacupiat]
ISID.sent.3,52,2[PL83.724](bonusiudexsicutnocereciuibusnescit,
ita prodesse omnibus debet. Aliis enim praestat censuram iustitiae,
aliisbonitatem.Iudiciasinepersonarumacceptionesuscipit,quinon
infirmat iustitiam auaritiae flamma nec studet auferre alteri quod
cupiatsibi). 11 Hicoronantur]ISID.sent.3,52,3[PL83.724](boni
iudicesiustitiamadsolamobtinendamsalutemaeternamsuscipiunt,
nec eam muneribus acceptis distribuunt, ut dum de iusto iudicio
temporalialucranonappetunt,praemioaeternoditentur).
5 noster:magnusGH:magisterA 7 omnibus:hominibusG 8 alios:
alioF 10 alteri:aliterM 14 sit:fitW:postaadd.I 16 longas:
longoM
17
oneribvs:onoribusA
18
inpopvlis:om.AG
19 exercitii:exercitusW 20 exercitii:exercitusW 21 presidendi
honorem:h.pr.V 23 enarrabat:narrabatG
Espejodelavidahumana
10
15
20
losqueguardanelderechoyentodotiempopracticanla
justicia; y de nuevo dice el sabio: Quien guarda y
cumple tu justicia, ser exaltado. Y esa exaltacin no
ser slo en la vida eterna, sino que tambin sern
sublimesenestavida,deloquedatestimonioelmismo
sabio:Lajusticiaensalzaalnecesitado.Porellotambin
nuestro compatriota Isidoro deca: Grande es el elogio
del que juzga con sentido comn porque como no sabe
hacer dao a sus ciudadanos, de ese modo puede
aprovechar a todas las gentes. A unos les concede un
veredicto justo, a otros los acoge en la bondad de su
juiciosinsabercmoeslapersona;nodebilitalajusticia
con la llama de la avaricia ni se empea en quitarle a
otra persona aquello que desea; y aade: Estos son los
autnticos jueces, los que no quieren hacerse ricos con
sus juicios, por lo cual sern coronados de eternas
prebendas. Por ltimo, en el caso de que los jueces
desearan ser adinerados, nadie ignora lo fcil que les
resultara. Pues los que desempean la autoridad y el
poder civil estn acostumbrados a conseguir grandes
riquezasenpocotiempo.
CAPTULO XIV: RESPONSABILIDADES, PADECIMIENTOS E
INCONVENIENTESDELGOBIERNO, DELAJUDICATURAYDELMANDO
SOBRELOSPUEBLOS;RIESGOSDEESTETIPODETRABAJO.
25
30
433
Liberprimus14,831
10
15
20
2 Noliiniquitatem]Eccli.7,6(noliquaererefieriiudexnisisiualeas
uirtuteinrumpereiniquitates).
10
Causaminuestigabam]Iob
29,16. 11 Admoueant]GREG.M.moral.19,25[PL76.126](Quain
re notandum uideo ne ad proferendam sententiam unquam
praecipites esse debeamus, ne temere indiscussa iudicemus, ne
quaelibetmalaauditanosmoueant). 15 Secundumsubuertisse]cf.
SANCT.AREV.pol.2,7:Loijo:devenserlosjuezeslibresdetodaafeccin
deamigos(...)Loiij:devetodojueznodeclinardelojustoporodioni
malquerencia(...)Lovo:deveaunsertodojuezlibredetodotemor,ca
deve fazer los juicios sin temor de persona alguna.
19 affectusubuertisse]cf.PS.AVG.erem.35[PL40.1297]:Iudicesut
caueant ne odio amore pretio precibus uel timore corrumpantur
caetera que uitia declinent et iustitiam seruent (...) Cauete ergo ne
corrumpamini odio amore pretio precibus uel timore.
22 Quodexequaris]Deut.16,20(iustequodiustumestpersequeris).
1 primisque:primisV 3 uanus:om.GH 4 aut:atqueG 13 simus:
sumusW 14 poststatim:nonadd.R 17 separantur:seperanturr:
separenturAG 21 ex:etW 24 decernere:discernereG
434
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
435
Liberprimus14,32 52
10
15
20
4
inmouebatur]cf.GREG.M.dial.4,36[PL77.384]:inlocis
teterrimis magno ferri pondere religatum ac depressum uidisse
confessus est. Qui dum requireret cur ita esset, ea se dixit audisse,
quae nos qui eum in hac ecclesiastica domo nouimus, scientes eius
actarecolimus.Dictumnamqueest:Haecidcircopatitur,quiasiquid
ei pro facienda ultione iubebatur, ad inferendas plagas plus ex
crudelitatis
desiderio,
quam
ex
obedientia
seruiebat.
15
Multiregant]ISID.sent.3,52,9[PL83.725](rarisuntautemqui
tribunal). 19 honoratopermutatur]cf.PETR.rem.1,47,2122:sum
preses prouincie. Honorato exilio damnatus otium domesticum
externasollicitudinepermutasti.
436
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
437
Liberprimus14,53 76
10
15
20
1
Amarareseruatur]cf.PETR.rem.1,47,22:amaraetturbida
presidentium sors: festis diebus ludisque et conuiuiis arcentur,
muneribus clausum limen et apertum litibus tectum, iocis uacuum,
plenum querimoniis ac iurgiis, quicquid languidum, quicquid egrum,
quicquid marcidum in prouincie uisceribus latet, totum tibi
tractandumcurandumqueobtigit:durumopus!Quantinempenegotii
sit multos corrigere hinc patet, quod sese corrigunt paucissimi.
15 Iudiciumpresunt]Sap.6,6.
438
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
439
Liberprimus15,121
440
10
15
20
Magnasemperreipubliceconsulendiauctoritasfuit.
Consules enim siue consiliarii a consulendo recte dicti
sunt, quorum prouidentia respublicas regitur,
eorumque consilio aduersa ciuitatis pelluntur; quies
eius atque tranquillitas eorum studio et industria
comparatur. Estque eius generis officium ipsum ut
altissimo Deo continuum obsequium et reipublice
presidium afferat. Vnde Augustinus De uerbis Domini:
Nec utique rempublicam gerere criminosum est. Sed
tuncdemumillicitumestsi,utdiuitiaspriuatasaugeas
rempublicamadministras
Vt enim inquit philosophus, nil tam utile est
ciuitatibus et regnis quam studiosorum habere
consilia; quorum officium, ut ait Tullius, est utilitatem
ciuium sic tueri ut, quidquid agant, ad rempublicam
referant,obliticommodorumpropriorum.Quidenimest
dignius, quid reipublice utilius, quid Deo acceptius
quam rempublicam pacatam quietamque tenere et
1
Capitvlvmvivendi]cf.SANCT.AREV.pol.2,4:Enlaquarta
consideracindizequlesdevenserlosconsegerosdelosreyesylos
regidores de las cibdades, y cmo deven ser discretos y prudentes y
constantesenlafeeyjusticia. 5 Consulessunt]cf.SANCT.AREV.pol.
2,4: Onde los romanos llamvanlos cnsules por la prudencia del
consejo, ms que por la potencia de las armas.
12 rempublicamest]PS.AVG.serm.82,1[PL39.1904];DECRET.Grat.
2,17,3[PL187.1164]. 15 nilconsilia]cf.ARIST.rh.1,4(1360a):Vtile
autem ad legislationes non solum attendere que ciuilitati expediunt,
ex preteritis consideranti, sed et eas que apud alios scire, quales
quibus congruant; quare palam quod ad legislationem quidem terre
descriptiones sunt utiles (hinc enim est accipere gentium leges), ad
ciuilia autem consilia historie scribentium gesta; omnia autem hec
politice,sednonrethoriceopussunt.
17 utilitatempropriorum]
CIC.off.1,85(unum,ututilitatemciuiumsictueantur,utquaecumque
agunt,adeamreferantobliticommodorumsuorum).
1
exercitiovivendi:consulibussiueconsiliariisprincipumaut
urbiumetprouintiarumetdehuiusmodihonorandiexercitiilaudibus,
honoribusetutilitateR 2 et2:acV et3:acG 5 enimconsiliarii:
marg.R dicti:ductiR
9 Estque:etqueG
21 rempublicam:
reipubliceG pacatam:placatamB
10
15
20
Espejodelavidahumana
10
15
20
441
Liberprimus15,22 43
10
15
20
2
non2presidentium]CIC.Cato85(nonuiribusautuelocitateaut
celeritate corporum res magnae geruntur, sed consilio auctoritate
sententia).
6
Consiliariiexponunt]cf.SANCT.AREV.pol.2,4:no
solamente aprovecha a la cibdad aquel que venze a los enemigos y
corrigelosmaleficios,peroaunmselqueconbuenosconsejostrahe
ycausalavirtudaloscibdadanos. 7 Similespugnando]cf.SANCT.
AREV. pol. 2,4: ca son como los governadores de las naves, en las
quales aunque otros muchos ayan trabajos (...), pero aquel que est
sentado en la proa quietamente y trahe la llave y governalle de la
nave,muchomayorescosasfazequelosotros. 10 inconsilium]cf.
CIC. off. 1,76: parui enim sunt foris arma, nisi est consilium domi; cf.
SANCT. AREV. pol. 2,4: Ca, como dize Tulio en el libro de Officios,
demasiadassonlasarmasdefuerasidentronoayprudenteconsejo.
13 Cumconsilia]Prou.24,6(quiacumdispositioneiniturbellumet
eritsalusubimultaconsiliasunt).
1 quod:quidABHW multorumcedibus:c.m.V 6 enim:autemM
9 dirigendo:gubernandoF 10 prosunt:possuntDI 12 paceque:et
paceF 15 eo:eaAGHRW:om.M potissimum:potentissimumM
ingentes:uigentesH
18 consiliariinecnon:om.R
19 post
prouinciarum:etadd.F 21 itaque:utiqueM
442
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
443
Liberprimus15,4416,25
444
45
10
15
20
25
1 moliebantur:moliabanturH:mollabanturG 4 honestaque:atque
honestaF acuestigia:uestigiaqueF 6 etrectorvm:om.R 7 post
provinciarvm : aut principum add. R post statvs : sequitur add. A
9 postconsulendi:principibusadd.R in:autR
11 exercitii:
exercitusW 14 sic:sitW:om.W 19 difficilesregimine:difficile
regimenW 21 illud:s.lin.R 24 putat:putetGHW 25 uelpopulis:
s.lin.R potiusQuod:om.AG
26 Quodsi:quasiW populo:
populisV:uelprincipibusadd.V
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
445
Liberprimus16,26 50
10
15
20
25
446
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
impuestosdursimos.Aunquevemosqueelpueblolos
ama y respeta por algn tiempo, y nos podamos
preguntar si el pueblo quiso ms a otros que a los
Escipiones,queaCamilo,queaRutilioyMetelo,queal
griegoSalomn, que a Anbal,que aLicurgo,alosque
el pueblo demostr un amor inmenso y un ardiente
fervor, sin embargo, todo eso se volvi en odio y
desprecio. Su pago fue el propio del foro:
padecimientos, injurias, acusaciones, muerte, exilio,
crcel.EsfamosoaqueldichodeCatndequeentrelos
dones que parece que nos ha dado generosamente la
fortuna, no hay nada tan pestilente ni tan inconstante
comoelfavordelpueblo,cuyafunestaherenciaqueda
parasusdescendientes.Aadeque,comoaestetipode
cargo pblico slo acceden los consejeros y los
gobernadores bajo juramento, deshonran al senado
cada vez que entran en l. Adems, aunque segn
Cicern los que asesoran al estado deben estar libres
de simpatas, odios, ira y miedo, es muy raro que los
consejeros, los alcaldes de las ciudades y los
gobernadores se encuentren al margen de estas
pasiones.
En fin, aquel desafortunado episodio se encarga de
demostrarloprovechososquesonalestadocuandole
aconsejan, porque mientras el estado se empobrece
cada vez ms con sus despiadados e intiles consejos,
ellossehacencadavezmsricos.Nosernnecesarios
ms testimonios que se sumen a lo que podemos
447
Liberprimus16,51 82
10
15
20
25
30
448
55
60
65
70
75
80
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
449
Liberprimus16,8317,25
450
10
15
20
25
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
honorygloria,comoeseltrabajodeabogadodefensor,
quemeaconsejabanconsuspersuasivaspalabras.
CAPTULODECIMOSPTIMO: LOSLETRADOS; CARGODEFISCALY
ABOGADODEFENSORENELJUICIOYFUERADEL; ELOGIOSDELAS
10
15
20
25
30
Nadiediscutequesiemprehasidountrabajoloable
y distinguido defender una causa y dedicarse a los
complejos procesos del derecho humano. Trabajos de
este tipo, como dice Salustio, se consideraron los ms
honestosentreloshombres,paraloscualessenecesita
talento, inteligencia y, adems, elocuencia, capacidad
para hablar y persuadir. Por lo tanto, la disciplina del
derecho destaca por ser honesta, sagrada y
especialmente necesaria para la vida humana y
siempre ha sido, por ello, muy valorada en todo
momento. Por esa misma razn, los que cultivan esta
disciplina, que se llaman letrados o jurisconsultos,
utilizanconprovecho,elogioypornecesidadlasleyes
humanas, las cuales se instituyeron para dirimir las
disputas entre los hombres y para acrecentar la
amistad y el propio estado. De ah que Justiniano
dijera: Los abogados que tienen que clarificar los
dudosos hechos de cada pleito no resultan menos
provechosos al gnero humano que si salvaran a sus
padresyasupatriaconbatallasyarmas;yotrosabio,
haciendounagranvaloracin,losdignificaporserlos
quepersuadenaloshombresdelojusto,lobuenoylo
equitativo.Portanto,lahonestidadynecesidaddeeste
451
Liberprimus17,26 53
10
15
20
25
452
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
453
Liberprimus17,54 82
10
15
20
25
454
55
60
65
70
75
80
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
elcontrario,slorepresentaaunaparte,laquelepaga
religiosamenteconformealaley.
Adems, la magnanimidad de este noble y culto
trabajo se ilustra con multitud de resultados. Los
mortales tienden especialmente, por deseo natural,
segn asegura el mismo filsofo, a conocer la verdad.
Por ello el hombre investiga, con mayor deseo an, en
suspropiosactos,especialmenteporqueapenaspuede
reconocer la propia verdad y la justicia debido a esas
pasiones humanas que nos obligan habitualmente a
apartarnos de la verdad y la justicia debido a la
volubilidad del hombre. De ah que el profeta Isaas
dijera de la justicia humana: Toda vuestra justicia es
como vestido inmundo, para demostrar con claridad
quedifcilmentesepuedealcanzaryconocerlajusticia
humana.
Loshombresprovocandisputasyquerellasmspor
avariciaqueporbuscarlajusticiaporque,comodijoun
sabio, Dios hizo justo al hombre y es l quien se busca
innumerablescomplicaciones.Porlotanto,sehizonece
sario que el gnero humano dispusiera unos letrados
gracias a cuyo trabajo y anhelado conocimiento de la
justicia se resolvieran, sin el fragor de la batalla, los
problemas que nos causa nuestra humana y perversa
avaricia.
Recibenentonceslosletradosmuchoselogiosycon
razn se les honra con diferentes ttulos honorficos,
porque desentraan la justicia y la verdad; explican y
ensean, en medio de todas las pasiones humanas y
graciasalasconjeturasyreglasdesuerudicin,ques
la verdad, qu lo correcto, qu lo justo, y lo sacan a la
luz de entre las tinieblas. Tan grande es su poder que
455
Liberprimus17,83112
10
15
20
25
30
27 Hecsunt]CIC.inu.1,5(muniomniumpernicieplurimumpossint,
cum praesertim hoc sit unum, quod ad omnes res et priuatas et
publicas maxime pertineat, hoc tuta, hoc honesta, hoc inlustris, hoc
eodemuitaiucundafiat).
456
85
90
95
100
105
110
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
457
Liberprimus17,113 143
10
15
20
25
30
Denique,utphilosophusuoluit,omnesartesinuente
noscunturadsupplendumhumanenaturedefectus,ut
libet, exempli gratia, unum inserere. Natura enim ipsa
lapides, ligna atque ferrum producit, sed minime
domum efficit, quare recte et necessario ars
domificandi inuenta est, que idipsum supplet, quod
natura defecit. Simili modo natura parens lanam et
linum, sed non uestes producit. Salubriter ergo atque
necessario artes texendi atque suendi inuente sunt.
Natura ergo, quamquam homini instrumenta loquendi
dedit,nontamenuirtutemtribuitpersuadendi,sedarte
effectum est ut homines studio ipso atque mirabili
artificio, ui quadam dicendi consequantur, conceptus
uidelicet suos imprimere posse audientium animis,
sicut natura minime dedit homini uim discernendi
congruumabincongruo,nisipergrammaticescientiam
nec uerum a falso nisi per dialecticam. Licet dederit
instrumentum cognoscendi uerum a falso, uidelicet
loquelam et intellectum, oportebat ergo pro
conseruatione humane uite et tollendis inter homines
desidiis, ut nature huius defectus suppleretur per
iurisperitos, qui ipsum iustum et rectum iudicibus
persuadent secundum traditas legislationes et
nonnumquamiustumetrectumdistinguant,limitentet
moderentur secundum particularium casuum
occurrentias et legislatoris mentem. Que omnia
perirent nisi iurisperiti essent, qui ea hominibus
suaderent.
Et ut paucis agamus, summa est excellentia huius
exercitii, quo ipsa uniuersalia statuta humana, que
generalibus atque indeterminatis uerbis statuuntur,
1
omnesdefectus]cf.HVGOdidasc.6,14[PL76.809]:propter
necessitateminuentaestmechanica.
1
ut:s.lin.R
2
noscuntur:nascunturW supplendumR:
supplendascett. 3 enim:s.lin.R 4 lignaferrum:f.atquel.B 5 et:
atqueBR 7 defecit:deficitD modo:om.M natura2:om.W et
:uelH 8 atque:DM 10 instrumentaloquendi:l.i.F 13 ui:inAGH
dicendi:s.lin.R 14 uidelicet:s.lin.R posse:s.lin.R 17 Licet:
nisiG 18 cognoscendi:om.G 21 ut:etAGH 22 iustumiustum:
om.G iudicibusrectum:om.I 27 qui:queH
458
115
120
125
130
135
140
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
459
Liberprimus17,14418,14
10
15
lucidiusintelliguntur.Namperiurisperitorumsubtilem
et ingeniosam applicationem dictarum legum, ad
causas particulares mentem legum interpretantur. Et
tandem uero per hoc nobile aduocationis officium
insontesdefenduntur,oppressireleuantur,et,utpaucis
multa comprehendamus, iustitia periret si deesset qui
iustitiamallegaret.
Ex quibus facile cognoscitur quanta sit huius
exercitii honestas, quanta necessitas, quanta denique
utilitas. Sed uix affinium et amicorum sollicita,
instantiauerbafinierant,cummaterclamitansdicebat
illud sapientis: Fili mi, si te lactauerint peccatores, ne
acquiescas. Et tandem aduocatorum uitam ac
exercitium eorumque aperta discrimina et pericula
sequentibusuerbisdissuasit.
460
145
150
155
20
POTESTIMPLERIINIVRENATVRALI.
25
12 siacquiescas]Prou.1,10.
2 etingeniosam:ingeniosamqueR 3 mentem:mentesW 4 uero:
s.lin.R:om.V 6 multa:multeW 11 finierant:finierentW cum:
om.V 12 illud:om.F sapientis::sapientesW:om.F te:s.lin.R
ne:necW
13 ac:etFGV
16 Capitvlvmdecimvm:d.c.W
17 ivristarvmartis:om.R
18 de1:om.I modi:modoAGH
19 venivnt:eueniuntAG 21 potest:possitVW 22 forenses:om.H
23 iniudicio:om.H
24 periculosumque:periculosumquiaW
25 quam:cumW:om.G aduocatus:om.G 26 hominibussit:s.h.
AGH 29 discriminaatque:d.a.F postpericula:queadd.F
10
Espejodelavidahumana
10
15
generaleseimprecisos.Yesquepormediodelafinay
aguda aplicacin de las leyes promulgadas por los
propios letrados, se interpreta el espritu de la ley en
funcindecadapleitoconcreto.Y,finalmente,poreste
noblecargodelaabogacasedefiendealosinocentes,
sealiviaalosoprimidosy,porabarcarmuchoenpocas
palabras,lajusticiadesaparecerasinohubieranadie
queladefendiera.
A raz de estas reflexiones, se puede entender
perfectamente la honestidad de este trabajo, su
necesidady,adems,suprovecho.Peroapenashaban
terminado mis parientes y amigos sus solcitas y
apremiantes palabras, cuando mi madre, entre
lamentos,pronunciaquellasentenciadelsabio:Hijo
mo!, si los pecadores quieren seducirte, no consientas!
Y, al final, consigui que me alejara de la vida y el
trabajo de los abogados, as como de sus faltas y
riesgosconlassiguientespalabras.
CAPTULODECIMOCTAVO: INCONVENIENTESYRESPONSABILIDA
20
25
NATURAL.
30
Nadiemejorqueelpropioabogadohasabidonunca
lodainoypeligrosoqueeseltrabajodelosletrados,
especialmente el de los que tratan los pleitos pblicos
en los juicios, a los que llamamos abogados o
procuradores. Pero tampoco nadie, salvo quien, para
su desgracia, necesit alguna vez un abogado, conoce
con mayor propiedad lo intil y pernicioso que
resultan para los hombres. No es posible contar al
detalle los perjuicios, problemas y riesgos de este
461
Liberprimus18,1539
10
15
20
25
7 nonalterum]AMBR.off.3,9,59[PL16.162](Deniquesinonpotest
alteri subueniri nisi alter laedatur, commodius est neutrum iuuari
quamgrauarialterum).
9
Impioauxilium]IIPar.19,1.
20
Placuitaccomodarem]AVG.conf.9,2,2[PL32.763](etplacuit
mihi in conspectu tuo non tumultuose abripere, sed leniter
subtrahere ministerium linguae meae nundinis loquacitatis, ne
ulterius pueri meditantes non legem tuam, non pacem tuam, sed
insanias mendaces et bella forensia mercarentur ex ore meo arma
furorisuo).
4 patrocinatio:patrocinariD 5 difficile:facileG postcausidico:
iuuareadd.G 6 cuipulchre:undedicitV dicereuidetur::om.V
10
Augustinusinquit::dicitAugustinusV
11
uix:om.G
12 periculum:om.H 13 et:om.M 18 Spiritus:speciesW 24 illis
puto:p.i.AGH quiaduocatos:marg.R
462
15
20
25
30
35
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
trabajo.Mehaparecidooportunoinsertaraqualgunos
delosmuchosqueexisten.
Enprimerlugar,esprecisoconsiderarlanaturaleza
del trabajo que implica este cargo. Una vez iniciada la
causa, la defensa resulta algo compleja, porque es
difcilqueelabogadoyelprocuradorpuedanayudara
uno sin perjudicar a otro, a los cuales Ambrosio dice
con elegancia: Si uno no puede echar una mano a
alguien sin perjudicar a otro, le sera ms conveniente
no ayudar ni a uno ni a otro antes que cargar contra
uno. Por ello, a propsito del pasaje bblico que dice
Ofrecers tu ayuda al impo, Agustn comenta: Difcil
mente huyen los embaucadores espabilados y los
letrados mentirosos del pecado de la prevaricacin
cuando pretenden hacerse ricos; ponen del revs las
discusionesyloshechosdesuspleitoscontraelpropio
derecho con la intencin de coaccionar a sus adversa
rios con lo que manda la ley; esgrimen mltiples
interpretacionesysesudasconjeturasdelasleyespara
embaucaralosjuecesconejemplosrebuscados.
Mecuestaentenderporquseloselogia.Vendensu
lengua, que es un don del Espritu Santo. Por ello
Agustn, cuando habla de s mismo en sus Confesiones,
dice: Decid apartar mi lengua de la vulgaridad de mi
elocuencia para que los dems, con mi ejemplo, ya no
comerciaran no slo con la ley del Seor, sino con las
luchas forenses y, siguiendo el ejemplo de mis labios,
acomodaran sus armas a su arrebato. Adems, no
piensoquehayaquedarlaraznaquienesnieganque
los procuradoresalimentanlasdisputas,sinoquems
bien se empean en prescindir de ellas tomando su
463
Liberprimus18,40 63
10
15
20
10 uitiorumcommendatrices]CIC.leg.1,58(Sedprofectoitaseres
habet, ut quoniam uitiorum emendatricem legem esse oportet com
mendatricemqueuirtutum).
15 innumeraobstacula]cf.IOH.SAR.
met.4,23[PL199.929]:Cumergoexhisliqueatquaeadessedebeant,
quae abesse, et probabilium quae sola sufficit humana infirmitas
comprehendere patefacti sint loci, rationum que monstratae sint
necessariae complexiones, docendi sint rationes et uiae explanatae,
fallaciarum sublata sint impedimenta, luce clarius est rationem
disserendisuisesselimitibusetpartibusabsolutam.
1 sumentes:assumentesG recte:rectaAH 9 asserat:asseritM
nutrire:nutritAH 12 posse:possitM 14 ut:autemG 15 uictis
promittunt:p.u.V
16
astutiarum:astutiorumM obstacula:
obstaculisH 23 huic:hincW 24 certe:certaH desunt:desinitW
464
40
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
465
Liberprimus18,64 94
10
15
20
25
30
ipsaquoquelitigiadesunt;ubiueroaduocatorumturba
strepit, ibi litium anfractibus tota ciuitas ardet nec
domus aliqua a litigio uacat. Vidi ego in Germania
urbes quam plurimas populatissimas quidem atque
optima politia gaudentes, in quibus ciuis unus iuris
ignarus in decidendis causis penitus inexpertus, totius
ciuitatis causas breui momento, pacifice et incredibili
silentio terminabat, ubi nec assistentia erat
aduocatorum nec allegationum ingeniosa altercatio.
Stupenti igitur mihi atque querenti cur in tanta urbe
tam parue atque perpauce cause agerentur, quidue
cause erat quod nullus ibi aduocatus adesset,
responsum tandem est, cum faceto modestoque risu,
ultimumessecausamprimi.Addebantque,utegomihi
ipsi inquirendo satisfacerem, ac si aperte dixissent
pauculas admodum causas in tribunalibus esse suis,
cuiusreiillaeratratioquianullum,quieasproponeret,
aduocatum facile admittebant. Profecto non insulsum
eorum dictum puto. Plurimi quidem nequaquam
plerumque litigarent, quinimmo aliquid forsan iniuste
paterentur, nisi aduocatorum pronitas adesset atque
eorum sollicitudo, qui uincere pollicerentur. Nemo
certe nisi insanus, sine armis bellum temptat, quippe
plurimi salui fuere quia illis arma defuere et longe
plures periere armorum fiducia quam penuria. Tolle
enimphreneticoarma,prestabisetuitam;tollecupidis
litigandiministros,simultollesetlites.
Cupit enim omnis artifex, ut philosophus in Ethicis
uoluit, sua laudare opera simul et dilatare. Sic poeta
sua poemata laudatacunctisrecipioptat. Sic faber,ut
inquit Hieronymus, sua fabrilia tractat, studetque
31 suatractat]HIER.epist.53,6[PL22.544](tractantfabriliafabri=
HOR.epist.2,1,114)
2 litium:litigiumG 3 in:s.lin.R 5 iuris:om.H 6 in:s.lin.R
10 igitur:itaqueF querenticur:querentiturH
16 pauculas:
paucasR admodum:marg.R esse:om.F suis:s.lin.R 22 qui
:queW 25 periere:perireMSW 28 philosophus:postEthicis
transp.F 29 simulet:atqueF 31 tractat:om.H
466
65
70
75
80
85
90
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
abogados;porelcontrario,dondelamuchedumbrede
losabogadosretumba,alllaciudadenteraseconsume
por la complicacin de las disputas y no se libra del
litigio ni una sola familia. Yo mismo he visto en
Germania muchas ciudades superpobladas, que
gozaban de un gobierno excelente, en las que un
ciudadano desconocedor del derecho, absolutamente
sin experiencia a la hora de decidir una causa,
terminaba en un momento con todos los pleitos de la
ciudadenmediodeunpacficoeincreblesilencio,sin
que le asistieran abogados ni tras sesudos
intercambios de alegaciones. Entonces, cuando
sorprendido pregunt por qu en una ciudad tan
grande haba tan pocos pleitos y tan breves, y qu
razn haba para tener tan pocos abogados, me
contestaron, con una divertida y discreta sonrisa, que
estoltimoeracausadeloprimero.Ycomoyosegua
preguntando para saciar micuriosidad,aadieronque
la razn de haberme dicho claramente que haba muy
pocos pleitos en sus tribunales, era que no es posible
quequienplanteaelpleitocontrateunabogado.Estoy
convencido de que lo que me dijeron no es ninguna
tontera. La mayora no se enzarzara en litigios casi
nunca, ms bien estaran dispuestos a aguantar,
incluso, alguna injusticia, si no fuera por la presin e
insistencia de los abogados que prometen la victoria.
Indudablemente nadie, salvo un loco, intenta hacer la
guerra sin armas; en efecto, muchos consiguieron
salvarse porque no tenan armas y muchsimos ms
murieronporconfiarensusarmasquepornotenerlas.
Qutaleaunlocolasarmas,ledarslavida;qutalesel
abogadoalosquedeseanenzarzarseenlitigios,enese
mismoinstanteacabarsconladisputa.
Todo trabajador desea, como dice el filsofo en la
tica, alabar su trabajo pero tambin mantenerlo. As,
el poeta elogia sus poemas y desea ser aceptado por
todos;aselartesano,comodiceJernimo,seocupade
467
Liberprimus18,95122
10
15
20
25
11 Seruoslitigare]IITim.2,24(seruumautemDomininonoportet
litigare). 14 petentinegemus]cf.Matth.5,41:eteiquiuulttecum
iudiciocontendereettunicamtuamtollereremitteeietpallium;Luc.
6,30: et ab eo qui aufert tibi uestimentum etiam tunicam noli
prohibereomniautempetentitetribue.
2 exoptat:expectatG
3 machinarum:machinorumG artifex
nuptiarum:om.AG 6 postaduocatus:quiadd.F 7 causas:causisW
8 mendicaret:mendicarentR 9 lites:litisW desint:desuntDIMz
10 cupiant:cupiuntV 11 ait::autW 14 clamidem:clamitemI
17 christiane:crastineS strepitussi:marg.R 20 litigatorum:
litigiatorumG:litigiorumV
23
forsan:forsitanM
aduocationisque:etaduocationisG 27 cunctas:cunctosW
468
95
100
105
110
115
120
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
susproductosyseafanaportodoslosmediosparaque
todoelmundotenganecesidaddeellos;desea,adems,
el citarista que todos los das sean importantes y
solemnes; el fabricante de armas y de mquinas de
guerraconsideranefastoslosdasdevinoyrosasypor
reglageneralnopiensaenlapazquiensebeneficiade
la guerra. El abogado no acta de otra manera, desea
que sus vecinos discutan y alienta los pleitos; l,
mantenindose al margen, no disputa por lo suyo; se
beneficiadelasdisputasquientendraquemendigarsi
todos vivieran en absoluta calma. Y, por resumir, no
haydisputassinohayquienlasdeseeylasprovoque.
Adems,elapstoldice:LossiervosdeDiosnodeben
andar en altercados. Entonces, cmo podemos
pretender legalmente mediante disputas las riquezas
ajenas si estamos obligados a ofrecer lo nuestro al
prjimo? De acuerdo con el precepto del Seor, no
debemos negar el manto a quien nos pide la tnica.
Adems, pienso que es bien cierto que sera mucho
menos nocivo para la cristiandad que no existieran ni
elestrpitodelosjuiciosnilospleitosengaosos,as
como padecer la escasez de abogados antes que,
debido a la abundancia de pleitos, litigantes y
abogados,desaparecieralacaridad,queaduraspenas
se podra salvar entre tanta disputa. Y tambin
consideromuchomenosperniciosoqueporlafaltade
abogado defensor pueda, quizs, alguno verse
injustamentederrotado,aquetantosytanimportantes
trastornoscausadosporlasdisputasqueigualquelos
incendios arrasan con todos los estados y los
desfiguran, pisoteen y pongan patas arriba a mucha
gente,omejordicho,alpropiobienestardelestado.
469
Liberprimus18,123149
10
15
20
25
470
125
130
135
140
145
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
471
Liberprimus18,150178
10
15
20
25
472
150
155
160
165
170
175
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
leyes.Perolamayoraabusadeellasyseinventafalsas
lecturas de las leyes y nuevas interpretaciones de las
leyes sagradas. Si actuaran de otra manera, seran
pobres y menesterosos; sin embargo, reconozco que
viviran dichosos. Por este motivo, los santos varones,
pensando que esta prctica representaba un peligro
tan inminente para los que la posean, les prohben,
conrazn,aloshombresperfectosyentregadosaDios,
no slo su intervencin en los pleitos pblicos sino
tambin el estudio de las leyes humanas. El motivo,
entreotros,esquelosjuristasnotomenmuchoaprecio
poresajusticiaqueellosmismosdefiendenyveneran,
yquelasleyeshumanasensean,encomparacincon
esajusticiaquedefiendeyveneralaleydeDios.
Sin duda, se puede dar cumplimiento a la justicia
humana que es la que profesan las leyes de esta vida
conlacapacidaddelasleyesnaturales,hechoespecial
mente evidente porque, por no hablar de otros
aspectos,CristoenelEvangeliodijoquetodaslasleyes
y los profetas dependan de dos preceptos naturales,
como deduce con elegancia Agustn en una carta a
Volusiano. Por el contrario, la justicia divina no se
cumplesinoesporlagraciadeDios.Porello,eneste
sentido,seentiendemejorqueantesloquedecaIsaas
de la justicia humana: Toda vuestra justicia como
vestidoinmundo.Noestalmargendeestaidealoque
dijo el Seor en el Evangelio: Si vuestra justicia no
supera la de los escribas y fariseos, no entraris en el
reinodeloscielos.Cosaquesepuededecir,ciertamen
te, de la justicia humana, que letrados y procuradores
se afanan por construir, por lo que Cristo dice a sus
fieles: Si vuestra justicia no supera la de los escribas y
473
Liberprimus18,179 204
10
15
20
25
22 Filiosme]Is.1,2(...ipsiautemspreuerunt...). 25 Recipeuicisti]
AVG. epist. 153,6 [PL 33.664] (recipe, quod mihi, cum tibi male
adessem, dedisti, et redde aduersario tuo, quod me agente inique
abstulisti? [] Quod in ipso foro, ubi peccata puniuntur decepto
iudiceetcircumuentislegibusobtinetur).
1 inregnum:om.G 2 celorum:DeiS:om.G 3 enim:omniW
resultat:resultetW 5 solum:solamGH 7 permittit:permittetW
10
ut:etAG in:om.AG
11
prescriptionibusBDIVRz:
prescriptoribuscett.
13 et:autAGH
14 eternamfelicitatem:
eternitatemH
16
tota:totoH Dei:BW et:estF:om.W
17 igitur:enimH:om.V 18 sectatores:sectatorisW 19 solo:om.
AG 21 ut:necAG 22 et:om.AH 23 spreuerunt:spreueneruntA
24 Tandemest:marg.R et:utG:om.H 26 redde:reddoM
474
180
185
190
195
200
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
475
Liberprimus18,20519,19
10
476
205
210
215
15
20
25
30
NECESSITATE.
Egoueritas]Ioh.14,6(diciteiIesusegosumuiaetueritaset
10
15
Espejodelavidahumana
10
15
lado;devuelveatuadversarioloquelequitastecuando
tedefendinjustamente;leganasteengaandoaljuezy
bordeandolalegalidad.
Me he excedido, con mucho, a la hora de describir
losriesgosdelosabogados,peroesqueheexperimen
tado cuanto he dicho y no me pareca correcto pasar
poraltoaquelloenloqueestoyversado.Meconvenc,
por lo tanto, aleccionado por los consejos maternos,
mejor dicho divinos, de que tena que apartarme casi
por completo de la abogaca pblica y privada. Mis
parientes,portanto,vencidosyabatidos,eranpartida
rios, con las palabras y argumentos siguientes, de que
pasara a otro tipo de vida muy ntegro, segn decan:
eldelosnotarios.
CAPTULO XIX: NOTARIOS, FEDATARIOS Y SECRETARIOS;
ELOGIOSDEESTEOFICIO,REPUTACINYNECESIDAD.
20
25
30
477
Liberprimus19,2020,15
10
15
Demumhuiusartislaudesetutilitasexeopatent,quia
publice utilitati deseruiunt. Hi namque nedum apud
pedaneos minoresque magistratus creditum et
auctoritatem obtinent, sed apud reges et principes et
cuncta eminentia tribunalia acceptissimi et
familiarissimi existunt, quorum manibus, immo
admiranda fide, instrumenta, priuilegia et littere ad
perpetuam rei memoriam conficiuntur. Et post multa
temporum secula ex horum sola notariorum
subscriptione, indubitatam probationem inducunt. Hi
typumtenenteuangelistarumChristi,quieiusgestaet
acta in Euangelio tam fideliter quam utiliter
descripserunt.
Et ut ceteras huius artis commoditates et laudes
omittam, qui illam exercent magna lucra, summos
honoresassequuntur,utbreuitemporeacparuolabore
opulenta utilitatis compendia adipiscantur et tandem
abomnibushonorantur,quiaomnesillisindigent.
478
20
25
30
35
25
30
10
15
Espejodelavidahumana
10
15
20
confirmacin.Adems,loselogiosyelprovechodeeste
oficio son patentes porque son de utilidad pblica.
Pues no slo tiene autoridad y credibilidad entre los
magistradospedneosojvenes,sinoquetambinson
muygratosy queridos entre reyes yprncipesy todos
los ms eminentes tribunales, a cuyas manos, mejor
dicho, fidelidad digna de admiracin, se confan docu
mentos,privilegiosycartasparaquequedeconstancia
por siempre. Y despus de muchos siglos, gracias
nicamente a la firma de los notarios, se obtiene una
garantaincuestionable.Elloshanasumidoelpapelde
losevangelistasdeCristo,quedescribieronsushechos
y sus actos en los Evangelios de forma tan fidedigna
comoprovechosa.
Y, por omitir otras ventajas y elogios de este oficio,
quienes lo ejercen consiguen grandes beneficios y los
mayores honores, de modo que en poco tiempo y con
poco trabajo consiguen pinges ingresos y, al final,
todos les honran porque todos tienen necesidad de
ellos.
CAPTULO XX: DESDICHAS, INFORTUNIOS, PADECIMIENTOS Y
RIESGOS DE LOS FEDATARIOS Y LOS REGISTRADORES; SUS FRAUDES
YENGAOS.
25
30
35
479
Liberprimus20,1646
10
15
20
25
30
propriasuntlucra.Demumtabellariiipsiseruosseesse
publicos nouerint, quos iureiurando constant
adstrictos, ut quotiens rogari eos a quoquam in omni
causa contingat, ferre eos testimonium oporteat.
Neminiautemdubiumexistittamadstrictosreipublice
seruos non esse illius dignitatis atque felicitatis, uti
pauloantedepictumest.
Eiusueroartis,labores,fraudes,doliatque pericula
ex eo constant quia natura ipsa impelluntur homines
gratis fidem ipsam seruare, ueritatem attestari ac de
illa libere ubique ferre testimonium. Miseri tamen
tabellionessolisunt,quinonnisipecuniadefidedicere
ac rogari uelint. Nec aliter quam pretio interueniente,
ueritati fident accommodent. Pauper siquidem fidem
petit ueritatis, ille mammona exigit iniquitatis. Turpis
igitur est qui pretio turpiter accipit, quod gratis
exhibere tenetur. Quo fit ut hanc uite formulam
exercentes nedum iustitiam, sed ipsam iniustitiam
uendant.Quare,testeAugustino,nihilinordinatiusesse
potest. Nam iustitiam uendere iniquitatis est,
iniustitiam uero rabiosa insania. In ceteris enim
contractibus, res uendita alienatur a uenditore et
transit in emptorem, sed in hoc infelici contractu,
nullamiustitiamhabetnotariusuenditor.Sicsicmiser
artifex ipsam ueritatem, ad quam corroborandam
eruendamque creatus est et que eum honoratum
reddit, inhonorat atque uilificat, dum eam, ut
premissumest,pretioexponit.
Apud antiquos enim tabellarii alebantur a publico
eratque gratuitum officium. Eo igitur seculo aureo
certe laudabilis erat tabellionica ars, laudabile
15 mammonainiquitatis]cf.Luc.16,9.
1 seruosse:seser.W 2 constant:constatDIMVz 4 eos:om.M
7 est:om.D 9 quia:quoniamcumR impelluntur:impellanturR
11
tamen:om.R
12
nisi:om.AG
13
ac:atR:autW
14
accommodent:accomodantW siquidem:quidemV
19 uendant:om.V inordinatiusFR:ordinatiuscett. 21 insania:
insaniamV 23 infelici:feliciAG 24 uenditor:uenditorumM sic2
BFWSRr:om.cett. 27 eam:eumAGH
480
20
25
30
35
40
45
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
481
Liberprimus20,4777
10
15
20
25
30
1 quiacomputatur]IOH.SAR.pol.5,11[PL199.567](quodexdebito
officii gratuitum esse oportet, si fiat ad pretium, in sordibus
computantur).
3 seruusest:e.s.M 4 qui:quiaW 7 quidem:quedamAG 8 longe:
om.F 9 professe:professiDIVz 11 postuitiant:utuoluntadd.R
12 dolos:dolusH 13 committunt:committantW 26 superfluas
dilationes:om.H
482
50
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
prcticaloable.Porelcontrarioahora,comoselepone
precio,secuenta,conrazn,entrelainmundicia,segn
Polcrato.Adems,elnotarioesunsiervodelajusticia,
queeslareinayseoradelasvirtudes,yporlotanto,
quien vende a su seora ha de ser considerado un
traidor.
Cuntasvecesfirmancontratosfalsosbajopeticin
o por dinero! Cuntas veces llegan a un acuerdo
redactando la realidad del asunto de manera
completamente distinta a lo que las partes han
declarado! Cuntas veces admiten a trmite clusulas
falsas mientras que rechazan otras justas! Tachan
palabras, falsean las declaraciones en detrimento y
perjuicio de muchos. Cuntas veces cometen
negligencias, por no decir engaos, en los juicios y
acuerdos!Pasanporaltolosaos,lasconvocatorias,el
da y ellugar yno aportan los testigosexigidospor la
naturalezadelhechoencuestin;cambianlascartasy
los textos; por esa razn los contratos se vuelven
sospechosos o dudosos. Cuntas veces admiten
errores, fraudes y maquinaciones! Por esa razn
surgen innumerables litigios y discusiones
interminables all donde tenan que haber
desaparecido.Adems,noconservanlosdocumentos,y
con frecuencia sacan a la luz contratos diferentes,
mientras la mayor parte de ellos hacen cartas,
acuerdos y contratos con usura y en contra de los
preceptos del derecho sin tener en cuenta que as
pierdenlareputacinysedesautorizan.Cuntasveces
confabulan en el juicio, engaan al juez, hacen
declaraciones falsas, aplazamientos innecesarios!
Cuntasvecesredactanactasintilesparaquecrezca
el registro y el proceso aumente de precio! Por no
hablar sobre la minuta escandalosa que piden sin
temor alguno a caer en el delito de extorsin. Ponen
precioatodoynitansiquieracogenlaplumasinohay
dinero de por medio; hinchan sus emolumentos. De
483
Liberprimus20,78102
10
15
20
25
484
80
85
90
95
100
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
485
Liberprimus20,10321,22
10
486
105
110
CAPITVLVMXXIDEEXERCITIOAGRICVLTVREETDELAVDIBVSET
COMMENDATIONE HVIVS NATVRALIS ET INNOCENTISSIMI EXERCITII
ET DE VTILITATIBVS GENERI HVMANO EX ILLA PROVENIENTIBVS ET
QVOMODODEOACCEPTVMEST.
15
20
25
30
10
15
20
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
487
Liberprimus21,2346
10
15
20
5
Gesseruntdimiserunt]cf.PETR.rem.1,57,4:Nuncadipsam
agriculture artem redeo, que magnis olim tractata uiris atque
ingeniisinpretiofuit. 9 Hancimperator]PLIN.nat.7,100:utesset
optimus orator, optimus imperator, optimus senator; cf. P ETR. rem.
1,57,4: Cato censorius tenet, de quo cum uerissime scriptum sit,
optimus
senator,
optimus
orator,
optimus
imperator.
11
Quemtriumphauit]cf.PETR.rem.1,57,4:Quempuderetigitur
cum Catone terram colere, quis omnino sibi turpe aliquid duceret
quod pulchrum ille sibi duxisset qui, preter corporis atque animi
uirtutes rerumque gestarum gloriam, etiam de Hispania
triumphasset? 21 quantopreclarius]cf.ARIST.top.3,2(117b):et
quodmagisproprium,eoquodcommunius.
1 insidere:insudareV 3 rerum:om.I 4 curas:om.B 5 antiqui:
antiqueD 10 senator:senatoS 12 cogitabit:cogitabatG elegit:
eligiturDI
14 triumphauit:triumphatH
15 uite:marg.R
16 uacant:uagantB
18 superfluitati:perfluitatiG:fluitatiA
21 iuste:om.AG
488
25
30
35
40
45
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
489
Liberprimus21,4779
10
15
20
25
30
490
50
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
491
Liberprimus21,8022,17
492
80
85
15
20
25
18
Agriculturaest]NonapudPLIN.sedPETR.rem.1,57,4:Hinc
agriculture fluxit initium, sanctissime et innocentissime quondam
uite, nunc uni ex multis, et prisco labori et nouis uitiis obnoxie; cf.
PLIN. nat. 33,26: Quae fuit illa uita priscorum, qualis innocentia!
22
Nondebuerat]NonapudVERG.autVVLG.sedPETR.rem.1,57,4
(Non homo terre, sed terra homini seruire debuerat).
24
Hominumrespondeat]PETR.rem.1,57,4(Hominumculpis
effectumestneterrapossessorisuosinelaborerespondeat).
1 possimus:possumusW 2 foueamur:moueamurW 9 agricvltvre
:s.lin.R 10 postlaboribvs:agricultureadd.R et2:acV 13 post
agricvltores:sequituradd.G
14
quem:quamI
15 necessariumdelectabilem:d.atquen.M
16 Habet:habeat
DIMVz enim:om.H 21 a:etM 23 hominiterra:om.I 25 non:
s.lin.R
10
15
Espejodelavidahumana
10
15
MODODEVIVIR; PORQUESINCOMPATIBLECONLOSMSILUSTRES
TALENTOS;CMODEBENSERLOSAGRICULTORES.
20
25
30
Habiselogiadobastantelaprcticadelaagricultu
ra que nadie discute que es necesaria y agradable.
Tiene, sin embargo, tambin sus pesares. Como dijo
Plinio en la obra que edit sobre Historia natural: La
agricultura fue el inicio de una vida absolutamente
ntegra y dichosa. Ahora, por el contrario, se ha vuelto
muy daina por unos padecimientos mucho mayores y
nuevos vicios, como dice Virgilio en sus Gergicas y
habamosaprendidoantesporlaSagradaEscritura:No
tenaqueservirelhombrealatierrayaloscampossino
latierraalhombre.
Elhombrehaconseguidoconsusculpasquelatierra
norespondaalasexpectativasdesuspropietariossinun
trabajoprevio,ygeneralmenteelpropiotrabajocarece
493
Liberprimus22,18 41
10
15
20
plerumquelaboripsefructusdulcedinecareat.Mortalis
ergoindigentiaatquenecessitas terramferrosollicitare
mirisque blanditiis mollire coegit. In qua colenda quot
labores, quot corporis, quot animi sollicitudines
homines perferunt, nemo nouit nisi qui terram colit,
adeoutuerumsitilludPetrarche:Quitriticumseminat,
seminat et sollicitudinem; et iterum quod poeta dicit
quia granum plurimorum est, sed anxietas seminantis,
itautpropieloquendoageranimussit,culturaintentio,
semen cura, et messis labor. Quas res agricultor
uberrime percipiet leta uindemia, dum tamen cum
pruinaetgrandinepepigerit.
O quot inutiles araturas, quot mortalium hominum
anxias, curas agricultura affert! Et qui per anni
circulum diligentias egit, plurimas unius hore rabida
tempestas abstulit, quod si celi tranquillitas adsit,
quantopluraseminasti,tantopluresnecesseestpascas
grues pluresque domi mures, uolucres denique
hospiteshabebisinuitus.
Hecenimnotioraagricolissunt,quosnescioquidad
seminandum cogat, nisi quia ita diuina prouidentia
uoluit ut, etsi labores, pericula, agricola experiatur,
laborare tamen non desinent quem spes plerumque
delectatsinefructu.Demumueroilludcertissimumest,
1 Mortaliscoegit]PETR.rem.1,57,4(Hancferrosollicitaremirisque
blanditiismolliremortaliscoegitindigentia). 6 Quisollicitudinem]
PETR.rem.1,57,14(metesquodseuisti,triticumatquesollicitudinem).
8
granumlabor]PETR.rem.1,57,14(illudestueriusquodtriticum
plurimorum,sedanxietastuaestet,utpropriedixerim,ageripseest
animus,cultusintentio,semencura,messislabor).
2 ferro:ferrumAGH 3 mirisque:mirisM:millisqueS 7 seminat:
om.BG
10
postsemen:etadd.AGH et:om.AG:postmessis
transp.H 13 inutiles:marg.R hominum:om.AGH 15 postegit:
etadd.H 16 quod:quotI 18 pluresque:om.M domi:domique
M 19 inuitus:inuictusR 20 quid:quodW 22 postpericula:et
add.AGH 24 delectat:delectetG sine:iter.W
494
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
deafabilidad.Portanto,laindigenciaynecesidaddelos
mortalesobligaaestimularalatierraconelhierroya
ablandarla con sorprendentes caricias. A la hora de la
recoleccin, nadie sabe, salvo quien cultiva la tierra,
cuntos padecimientos y cuntas preocupaciones
corporales y espirituales arrostran los hombres, hasta
el punto de que es cierto lo que deca Petrarca: Quien
siembra trigo, siembra tambin preocupaciones; y de
nuevo lo que dice el mismo poeta: El grano es de
muchos,perolainquietudsloesdelquelosiembra,de
modoque,hablandoconpropiedad,elcampoeselalma,
elcultivoladisposicin,lasemillaelcuidadoylamiesel
padecimiento. Todo esto ser lo que el agricultor
recibir en grandes cantidades con una vendimia
dichosa,siempreycuandohayahechounpactoconla
escarchayelgranizo.
Cuntos surcos intiles, cuntas inquietudes y
cuidados provoca la agricultura a los mortales! Y a
quien trabaj con la mayor diligencia durante el
transcurso del ao, un furioso temporal de una sola
horaseloarrebattodo,porqueaunqueelcieloesten
calma, mientras ms hayas sembrado, ms necesario
serqueestspendientedelasgrullasydelamultitud
de ratones y pjaros que hay por tu casa; en fin,
tendrshuspedesmuyatupesar.
Biensabentodoestolosagricultores;ignoroques
loquelosempujaasembrarsinoesqueasloquisola
divinaProvidencia:aunqueelagricultorsufraunaserie
de padecimientos y riesgos, sin embargo no deja de
trabajar, l que se complace con una esperanza sin
fruto. Adems, es bien cierto y, sin embargo, increble
paramuchos que alahora derecolectarloscamposy
495
Liberprimus22,42 67
10
15
20
25
2
uixequatur]PETR.rem.1,57,16(Vixenimfertilitassumptum
equat). 3 bonuminuenitur]NonapudGREG.sedPETR.rem.1,57,7 8
(Diligenter agrum colui. Bene, si nihil melius quod faceres fuit).
14 agricolasciuitatis]cf.ARIST.pol.7,9(1329a):sinequibusquidem
igitur ciuitas non consistit et quot partes ciuitatis, dictum est,
agricolas quidem enim et artifices et omne quod mercenarium
necessarium existere ciuitatibus, partes autem ciuitatis id quod
armorumetconsiliatiuum.
20 Naturainsistet]PETR.rem.1,57,4
(Naturaparensoptima,dummultasmortalibusartesdaret,ipsaetiam
distinxitingenia,utcuiquisqueeritaptissimus,illiinsistat).
3 ut:om.G 4 nihil:inhisAGH quod:quoR 6 necpro:autF
7
aut:necproF
9
non:necH nonmeliorem:om.GIW
13 putatur:s.lin.R 15 artes:om.W 16 suntproprie:p.s.M artes
:partesF
17 ciuitatis:inciuitateAGH postciues:eosadd.F
Aristotelesappellat:marg.R 18 bellantes:ballantesD 23 illi:illeH
recte:s.lin.R 24 uidetur:uidebiturH 26 agere:agentibusW
496
45
50
55
60
65
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
497
Liberprimus22,68 95
10
15
20
25
11 Dominus1benedictum]Iob1,21. 14 Gladiosligones]Is.2,4(et
conflabuntgladiossuosinuomeresetlanceassuasinfalces).
1 ipsosarare:s.lin.R sedcolere:marg.R 2 colere:tolereW
6 etsimplicissimi:om.G 7 debereesse:e.d.V 11 Iobpatriarcha:
beatoIobF
12
eius:dominiHW
18
confundunt:om.W
19 reuerentur:reuerenterS 20 per2:om.DI 21 sed:seAG cum:
s.lin.R per2:om.AG
22
alienos:alienasDI suum:om.V
25 dolislitigiis:l.d.V 26 cunctos:cunctosqueS 27 agricolas:om.
W 28 quam:om.AG
498
70
75
80
85
90
95
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
4)cf.1,21,76.
499
Liberprimus22,9623,8
10
15
20
igiturnostritemporismartiresterrenecupiditatis,non
Christidixerim.
Et,utpaucisagamus,sicutterramcolunt,sicpenitus
terreni sunt, ut de his recte dicatur: Ipsi uero terram
lingent et terram commedent. Nec de celestibus
cogitant qui semper de terrenis loquuntur et
meditantur. Sibi inuicem inuident, alios abhorrent
status. Sed plerumque castigat eos Deus in eo delicti
generequopeccant.Dignumenimestutquiinterram,
que omnium elementorum humillima et uberrima est,
per superbiam et auaritiam peccant, eiusdem terre
bonitate priuentur. Ideo dat illis Deus terram
fructiferam in salsuginem propter malitiam
habitantiuminea.Quofitutterramsuinaturafertilem,
illoruminiquitasfaciatsterilem.
Sed uix bona mater dissuasionis agriculture uerba
expleuerat et ecce fratres consanguinei pariter et
amici, si nullum genus uite placebat, ex illis maxime
que supra discussa sunt, saltem mechanicas aut
liberalesartesseualiumuiuendimodum,etiamsiforet
aliquod exercitii genus cui plebei homines sese
conferre solent, mihi ipsi deligerem, idque sequenti
persuasioneagerenonerubuerunt.
500
100
105
110
115
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
atreveraadecir,sonmrtiresdelaavariciaterrena,no
deCristo.
Y, por resumir, como cultivan la tierra, pertenecen
por completo a la tierra, de modo que se podra decir
de ellos con razn: Ellosmismoslamernysecomern
la tierra. Y no piensan en los asuntos del cielo porque
estn hablando y pensando siempre en asuntos
terrenales. Se tienen envidia mutuamente y aborrecen
lacondicindelosdemshombres.Perogeneralmente
Dios los castiga de la misma manera que han pecado.
Esjustoquequienpecadesoberbiayavariciacontrala
tierra, que es el ms frtil y sencillo de todos los
elementos, sea privado de la bondad de la tierra; por
ello les da Dios un salobral, por la maldad de sus
habitantes. De lo que se deduce que su maldad hace
estrillatierrafrtilpornaturaleza.
Peroapenashabaterminadomihonestamadresus
palabrasparadisuadirmedelaagricultura,cuandomis
primos,y alunsonomisamigos,medijeronque sino
me gustaba ninguno de esos tipos de vida,
especialmente de los que se haban explicado antes,
queescogieraalmenosalgunodelosoficiosmanuales
o de las artes liberales o bien otro modo de vida,
aunque fuese uno deesos a los que suele dedicarse la
gente del pueblo. Y no tuvieron ningn empacho en
tratareltemaconlossiguientesargumentos.
CAPTULO XXIII: OFICIOS MANUALES EN GENERAL; SU
PROVECHO; CUNTOS SON LOS OFICIOS MANUALES Y CULES SUS
BENEFICIOS; DIFERENTES OFICIOS QUE COMPRENDEN; POR LTIMO
30
35
Hasrepudiado,dijeronmisamigos,lostiposdevida
que se consideran ms nobles y distinguidos en este
mundo, a los que se han dedicado, como hemos visto,
501
Liberprimus23,937
10
15
20
25
502
10
15
20
25
30
35
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
casitodosloshombresinteligentes,aplicadosynobles.
Entonces,siporalgunacausaquedesconocemosoque
nosocultas,nosplanteasque no eligesningunodelos
que hemos mencionado, nosotros, que te queremos
muchoyquedeseamosquetengasunbuenfuturo,que
sindudaperderassioptarasporlavidaespiritual,no
sloterogamosencarecidamentesinoqueteaconseja
mos y te exhortamos a que, al menos, te dediques a
algunodeestostrabajoshonradosopopulares.
Aparte de los oficios y tipos de vida que hemos
mencionado,hayotrosmuchsimostrabajosytiposde
vida que no resultan deshonestos. Aunque, segn
vemos, a ellos se dedica la gente del pueblo, sin
embargo, tambin los ejercen otros hombres nobles
por naturaleza, porque su suerte los llev all o lo
quisieronellosasosedecantaronporsupropioser.
Vemosmuchasvecesquecadaunoescogesuoficioy
supropiotrabajo.Algunosquellevanunavidanormal
prefieren pasar sin pena ni gloria el breve paso por
estemundoantesqueestarenpeligroalcanzandouna
posicin elevada. Aade que muchsimos consiguieron
ser famosos en estos oficios ms humildes y que, en
ocasiones, se les llam, finalmente, para cargos ms
importantes. Estos oficios y trabajos no cambian por
completo la forma de ser de los hombres ni su virtud,
salvoquesetratedelosoficiosmsinfames.
Elige, entonces, uno de los oficios manuales que
instituy la propia naturaleza, madre de todas las
cosas, para cubrir las necesidades de la vida de los
hombres.Lapropianaturaleza,diligenteadministrado
ra, no nos los habra dado si no hubiera pensado que
no son necesarios, provechosos, honestos y que hacen
buenosalosquelosejercen.
503
Liberprimus23,3856
10
15
4 lanificiumtheatrica]cf.HVGOdidasc.2,20[PL176.760]:Mechanica
septem scientias continet: lanificium, armaturam, nauigationem,
agriculturam,uenationem,medicinam,theatricam;6,14[PL176.809]:
prima est lanificium, secunda armatura, tertia nauigatio, quarta
agricultura, quinta uenatio, sexta medicina, septima theatrica.
6
Subcontinentur]cf.HVGOdidasc.2,20[PL176.760]:Lanificium
continet omnia texendi, consuendi, retorquendi genera, quae fiunt
manu,acu,fuso,subula,girgillo,pectine,alibro,calamistro,chilindro,
siue aliis quibuslibet instrumentis: ex quacumque lini uel lanae
materia, et omni genere pellium erasarum uel pilos habentium,
canabis quoque uel suberis iuncorum, pilorum, floccorum, aut alia
qualibetrehuiusmodi.
14 Vocaturcarpentaria]cf.HVGOdidasc.
2,23 [PL 176.761]: Armatura igitur quasi instrumentalis dicitur
scientia, non tam ideo quod instrumentis operando utatur, quam
quod de praeiacenti alicuius massae materia aliquod, ut ita dicam,
instrumentum efficiat. Ad hanc omnis materia lapidum, lignorum,
metallorum,arenarum, argillarum pertinet.Haecduas habetspecies,
architectonicam et fabrilem. Architectonica diuiditur in
coementariam,quaeadlatomosetcoementarios;etincarpentariam.
4 uidelicet:marg.R 6 uitegenera:om.B 7 manuacu:a.m.W
8
fuso:fusaG fibulaDIMRVWz:fabulacett. siue:sineW
11 Armaturemilitant:marg.R adaptatur:adoptaturH 13 ac:ad
G:om.H 16 plurainstrumenta:s.lin.R postquam:artemadd.F
17 et:acV labor:s.lin.R 19 postcementaria:etadd.GH
504
40
45
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
505
Liberprimus23,57 83
10
15
20
25
3 Nauigatioperegrinis]cf.HVGOdidasc.2,24[PL176.761]:Nauigatio
continet omnem in emendis, uendendis, mutandis, domesticis siue
peregrinis mercibus negotiationem; cf. ARIST. pol. 7,6 (1317ab).
15
Itempotuum]cf.HVGOdidasc.2,26[PL176.762]:Adhanc
disciplinam pertinet omnium ciborum, saporum et potuum
apparatus. 27 cf.ISID.orig.18,42,1[PL82.539]:Theatrumautemab
spectaculo nominatum, , quod in eo populus stans
desuperatquespectansludoscontemplaretur. cf.HVGOdidasc.2,27
[PL 176.762]: Theatrica dicitur scientia ludorum a theatro quo
populusadludendumconuenire.
1 partes:artesH
4 uendendisque:etuendendisF mutandis:
imitandisG 6 ponuntspeciem:sp.p.GH eam:marg.R 11 ac:et
RW
15 mariDIMVz:marecett.
17 coquorum:cocorumV
21 pigmentariorum:om.AG 24 et:acF ac:etF 26 enim:om.M
506
60
65
70
75
80
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
507
Liberprimus23,84102
10
15
1 Fiebantperpetrarent]cf.HVGOdidasc.2,27[PL176.762]:Fiebant
autem ludi alii in theatris, alii in atriis, alii in gymnasiis, alii in
amphicircis,aliiinarenis,aliiinconuiuiis,aliiinfanis.Intheatrogesta
recitabantur, uel carminibus, uel laruis, uel personis, uel oscillis. In
atriis choreas ducebant et saltabant. In gymnasiis luctabantur. In
amphicirciscursucertabantuelpedum,uelequorum,uelcurruum.In
arenis pugiles exercebantur. In conuiuiis, rhythmis et musicis
instrumentis, et odis psallebant, et alea ludebant. In fanis tempore
solemni deorum laudes canebant. Ludos uero idcirco inter legitimas
actiones connumerabant, quod temperato motu naturalis calor
nutriturincorpore;etlaetitiaeiusreparatur.Velquodmagisuidetur,
quianecessefuitpopulumaliquandoadludumconuenire,uoluerunt
determinata esse loca ludendi, ne in diuersoriis conuenticula
facientes,probrosaaliquaautfacinorosaperpetrarent. 13 cf.supra
HVGOdidasc.2,27[PL176.762]
19 Inlaudabitur]Eccli.9,24(in
manusartificumoperalaudabitur).
1 Fiebant:suffiabantH ludi:ludosH 3 ducebant:ducebanturAG
gymnasiis:geminasiisW anteluctabant:autadd.V 5 rhythmis
:ritimisR:regimisS 11 est:om.AG 13 inquitphilosophus:s.lin.R:
ph.i.F
16
itaque:atqueH
17
genera:genereH
18 Namnegotiantur:om.R et:exAG
508
85
90
95
100
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
teatro,lugardondeelpueblosereunaparalasrepre
sentaciones. Las representaciones tenan lugar en el
teatro, donde tambin se recitaban las gestas. En las
gabelasseorganizabanlasdanzasdelcoroysebailaba;
en las palestras los ejercicios de combate; en el
anfiteatro se luchaba a pie, a caballo o en carro; en la
arena se ejercitaban los pgiles; en los banquetes se
tocaban instrumentos musicales y se jugaba a los
dados; en los altares, durante el tiempo solemne, se
entonaban elogios a los dioses. As pues, los antiguos
contaban las representaciones entre las actividades
regladas, porque el calor natural del cuerpo se nutra
del suave movimiento y se reencontraba la alegra de
esprituobien,cosaqueparecemsverosmil,porque
devezencuandosehacanecesarioreuniralpuebloen
tornoalasrepresentacionesydecidieron,comodiceel
filsofo, que hubiese determinados lugares para esas
representaciones de modo que no perpetraran actos
escandalosos y ultrajantes celebrando pequeas reu
nionesenposadasylugaresprivados.
As pues, cualquier hombre honesto se puede
dedicaraestetipodeoficiosmanualesyaotrasformas
de vida del modo ms honesto. Tambin las Sagradas
Escrituras consideran necesarios estos oficios al decir
en el Eclesistico: Cualquier trabajo que el artesano
509
Liberprimus23,103 126
10
15
20
2
Innegotiantur]IIEsdr.3,31(inportaGregisaedificauerunt
artificesetnegotiatores).
6 cf.PLIN.nat.2,43:Etrationemquidem
defectusutriusqueprimusRomanigenerisinuulgumextulitSulpicius
Gallus, qui consul cum M. Marcello fuit, sed tum tribunus militum,
sollicitudine exercitu liberato pridie quam Perses rex superatus a
Paulo est in concionem ab imperatore productus ad praedicendam
eclipsim,moxetcompositouolumine.
3 preditas:predictasF 4
nocte:cumadd.W
16
mundifinis:f.m.I
18 decapitulo:marg.R
23 eum:eoB
510
105
110
115
120
125
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
hagaconsusserelogiado;unodelosprofetasdice:En
lapuertadelreycomercianlasartesanos.
O si por casualidad optaras por los dems oficios
para los que se precisan dotes intelectuales, elige las
artesliberales,enconcretolascuatroltimas,llamadas
matemticas,quegeneralmenteaportangranprestigio
a los que las ejercen. Has ledo qu inmenso honor
proporcionalosromanoselastrnomoSulpicioGalo.
Cuandoestabaapuntodeempezarlaguerracontralos
persas, tuvo lugar un eclipse de luna, hecho que
provoc que los romanos se quedaran estupefactos y
deliberaran si entablar combate o no. Pero Sulpicio
Galo anunci pblicamente que no era una seal de
mal agero aduciendo razones astronmicas con las
quepersuadialpuebloparacomenzarlaguerra,cosa
queenefectosehizoconunaimportantevictoriapara
los romanos. Sucedi lo mismo entre los atenienses
cuando se produjo un eclipse de sol. Muchos tuvieron
miedo de que se tratara del fin del mundo, pero el
matemtico Pericles liber a su patria de este falso
temor aduciendo razones astronmicas; de los elogios
de su saber y de sus abusos trataremos con mayor
detallemsadelanteenelcaptulotreintayseis.
Est claro que muchos hombres se han hecho
famososenestoshumildesoficiosmanuales.Hasledo
que Alejandro quera tanto al pintor Lisipo, por lo
sorprendentementebienquehabapintadosurostroy
su figura, que le otorg grandes honores. Qu
podemosdecirdelosactores?Hasledoalgunascosas
delactorRoscio,quefuetansobresalienteensuoficio
que los romanos nunca fueron testigos de otro mejor,
puesinterpretabadelantedelpueblosupapeldeforma
tan sorprendente y representaba las obras de teatro
511
Liberprimus23,127149
10
15
20
LegistideRosciohistrione,quitamexcellensineaarte
euasit ut Romani numquam meliorem illo testarentur,
nam tam mira coram populo operabatur et tam
preclare ludos in theatro celebrabat ut ingentem
Romani populi dilectionem consequeretur, adeo ut
senatus nobilibus eum aggregaret. Adde Socratem
ipsum, fontem sapientie, qui artem affectauit
citharizandi in qua tam clarus euasit ut illam nobilem
artem sue ciuitati incognitam superadderet. Quid de
Tito dicam? Qui adeo pauperi et uili officio uacabat ut
publicanusesset etcumgabellas pretiocolligeret,tam
fideliter tamen in eo officio se gessit ut propter eius
probitatemetfidemcreatusaRomanisconsulfueritin
quo mirifice se gessit. Quid de Varrone qui carnificis
officio fungebatur, propter suas tamen uirtutes consul
aRomaniscreatusest?Sed,quidistacommemoramus?
Legisti apud Strabonem regi Egypti filium natum esse
quemnullostudiotrahiposse.Adartesmilitaresferunt
uel scientificas, sed inclinabatur natura ipsa ad artem
fabrilem uidebatque libenter fabros et ad eos, cum
poterat, declinabat. Idque rex conspiciens, de
sapientum consilio, eum suo arbitrio reliquit. Qui tam
famosus in arte fabrili euasit et tam egregia
1 cf.AVG.cons.euang.1,33,51[PL34.1068]:NonneCiceroeorumcum
Roscium quemdam laudaret histrionem, ita peritum dixit, ut solus
essetdignusquiinscenamdeberetintrare;itauirumbonum,utsolus
esset dignus qui eo non deberet accedere quid aliud apertissime
ostendens,nisiillamscenamessetamturpem,uttantominusibiesse
homodebeat,quantofueritmagisuirbonus?ettamendiieorum tali
dedecoreplacabantur,qualeauirisbonisremouendumessecensebat
17 regideclinabat]cf.SANCT.AREV.discipl.9,63:Narratdefilioregis
Indiae,cumcreuissetetrexeuminscientiisinstruereniteretur,eum
ad diuersa loca studiorum misit atque doctoribus regni commisit,
tamennonprofuitpatrisdiligentia,necsapientiumcontinuuslaborin
puerum, ut naturam pueri inclinare ualerent, quinimmo ad artem
fabrilem se semper applicabat, nec a fabris discedebat. Rex igitur,
plurimum turbatus, ex consilio sapientium puerum dedit arbitrium
artemeligere,quammalet.Qui,cumperomnesartes diuersa officia,
studia et exercitia illius amplissimae ciuitatis duceretur, ad nullum
illorum libenter aspexit, sed continuo inter fabros repertus est.
Cognoueruntigitursapientesfabriliiofficionaturaipsaaptumesse.
2 illo:om.AG: antetestarentur:habuisseadd.R 6 eum:enimW
Socratemipsum:i.S.F 8 in:om.B 10 uili:uilioG 12 se:post
tamentransp.F posteius:dignitatemadd.DIMVz 13 probitatem:
probabilitatemG etfidem:om.AG
22 eum:cumG reliquit:
reliquidAGH 23 fabrili:fabriAGH egregia:gregiaB
512
130
135
140
145
Espejodelavidahumana
10
15
20
513
Liberprimus23,150 173
10
15
20
machinarumetferramentorumpresidiapatriattulit,ut
longepluseiexillaartequamexmilitiaprofuerit.
Nonestergodespiciendauitamechanicarumartium
et multo minus mathematicarum, nam si ex electione,
quismediocremethumilemstatumassumit,hoccerte
perfectionissignumest.
Beatus enim predicatur qui in magnis potuit
transgredietnonesttransgressus;talesenimsublimari
hic et in superna ciuitate merentur. Vnde Gregorius,
exponens illud Dauid, Nonne, cum paruulus esses in
oculis tuis, caput Israel factus es? quia, inquit, paruus
tibi fuisti, magnus coram me fieri meruisti. Tanto enim
pretiosiorquisapudDeumexistit,quantosibiabiectior
fit.HincCassiodorus:Laudataestuirorumsententiaque
rebus modum imponit et nos humilius considerare
docetquam de nobis amici expectant,quia plerumque
nonsatiatquodbonumputatur;etiterum:Optimumest
moderatagererequenullusaudeataccusare.
Non est denique diffidendum de sectatoribus
humilium artium, quia in eo exercitio humiliter et
fideliter agentes facilius quam in maximis
administrationibus constituti, uiam salutis consequi
possunt. Adde quoniam deest illis materia, desunt
artes, desunt studia ceteros decipiendi et malignandi.
7 potuittransgressus]Eccli.31,10.
10 Nonnees]IReg.15,17.
11
paruusmeruisti]GREG.M.ineuang.1,7[PL76.1102](acsi
aperte diceretur: cum tu teparuulus conspiceres, ego te prae ceteris
magnumfeci). 14 Laudataimponit]CASSIOD.uar.10,3[PL69.797]
(Laudata est nimirum sententia, quae rerum praecipit modum, quia
nimium
non
placet
etiam
quod
bonum
putatur).
17 Optimumaccusare]CASSIOD.uar.1,26[PL69.525](quantomelius
omniamoderatagerere,quaenullusaudeataccusare!)
514
150
155
160
165
170
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
515
Liberprimus23,17424,9
10
15
516
175
180
185
20
1
Maioresnesciunt]Ier.4,22(sapientessuntutfaciantmalabene
autemfacerenescierunt).
6 adinclinatur]cf.SANCT.AREV.discipl.
9,62:quantumcumquenaturalisipsainclinatioautaptitudoiuuenem
ad quid certum disponat, indiget tamen artifice et doctrina, quibus
longe perfectiora et meliora et utiliora sunt ea ad quae inclinatur.
7 Vnusquisqueuidetur]AMBR.off.1,44,214[PL16.87](nouerit
aptumelegerit). 9 Adreuocandum]CIC.off.1,119. 10 Maleest]
SEN. dial. 9,7,2 (male enim respondent coacta ingenia, reluctante
naturainrituslaborest).
24
tantaarbitretur]cf.CIC.off.2,48:
Magna est enim admiratio copiose sapienterque dicentis, quam qui
audiuntintellegereetiametsapereplusquamceterosarbitrantur.
1 inquit:dicitV
4 qui:quodW
5 deficiant:deficiuntW
attendereunusquisque:u.a.V 7 Vnusquisque:om.AG 9 estomne:
o.e.F 10 etSeneca::SenecaqueF Male:malaM 18 rvbricella
seqventi:marg.R 19 agitmechanice:s.lin.R 20 appellentvr:
appellanturAGMW 24 est:om.B
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
517
Liberprimus24,10 31
10
15
20
dicentisuirtusutquequisaudit,etiamsieaipsesciat,
noua se audisse arbitretur. Quid enim prestantius
quam posse dicendo tenere hominum mentes et
allicere plerumque uoluntates ad ea, aut que
ignoramus, aut aliter scimus nisi certe perspecta
cognitaque res ipsa esset; super qua pauloante locuti
suntamicietattinentestui.Effecissentprofectointima
uerbasua,uttandemillisacquiescerem.Seduerumest,
filimi,quia,Aristoteleteste,quedamfalsaprobabiliora
sunt quibusdam ueris. Adde quia, ut sapiens ait, ubi
plurimauerba,ibiinopia,sedueritatisetiustitie.
Quippeloquar,saluoomniumhonore,loquartamen
cumsapiente,quiastultusuerbamultiplicat;etiterum:
Qui multis uerbis utitur, ledit animam suam. Vnde
Gregorius super illo uerbo: Vir uentosus non
iustificabitur; qui multa loquitur, iustificari nequaquam
potest, quia dum quisque per uerba defluit, perdita
grauitatesilentii,mentisueritatisquecustodiamamittit.
Habet enim hec omnis ueritas, quia non multis nec
ornatis uerbis eget, simplex est et simplicibus
contentatur sermonibus. Vnde Augustinus: Satis est ut
uerba congruentia non oris eligantur industria, sed
9 quedamueris]IOH.FONT.auct.36,121(nihilprohibetquedamfalsa
probabilioraessequibusdamueris);cf.ARIST.top.8,11(161a):Nichil
enimprohibetalicuiuideriquaenonsuntmagisquamuera,quareex
his quae illi uidentur argumentatione facta magis erit suasus quam
adiutus. 10 ubiinopia]Prou.14,23(ubiplurimauerba,ibifrequen
teregestas). 13 stultusmultiplicat]Eccle.10,14. 14 Quisuam]
Eccli.20,8.
15 Viramittit]GREG.M.moral.10,2[PL75.919](uir
uerbosus iustificari nequaquam possit quia dum quisque per uerba
diffluit, perdita grauitate silentii, mentis custodiam amittit).
21 Satisardorem]AVG.doctr.christ.4,20[PL34.109](Satisenimest
eipropterquodagitur,utuerbacongruentia).
1
etiam:om.M ipse:ipsaF sciat:om.H
7
tui:s.lin.R
8 acquiescerem:acquiescereA:requiescereG
11 sed:idestI
12 loquar1:loquaxM saluoloquar2:om.AG 14 animamsuam:s.
a.W 15 uerbo::s.lin.H 16 nequaquam:nonF 19 Habet:habebit
M hec:hocB omnis:omnesW 20 eget:indigetR 22 non:
iter.AH
518
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
capacidadquecuandounoloescucha,secreequeest
oyendo algo nuevo, aunque se trate de algo que ya
conoce.Quhaymsexcelentequepodergranjearsela
atencin de los hombres slo con la palabra y seducir
la voluntad hacia lo que ignoramos o sabemos que es
de otra manera, salvo que sea un tema ya visto y
conocido sobre el que acaban de hablar tus amigos y
conocidos.Sindudasuspalabrasdeconfianzahabran
conseguido que finalmente les diera la razn, pero lo
cierto es que, hijo mo, segn asegura Aristteles,
algunas cosas falsas son ms probables que algunas
verdaderas. Aade que, como dijo un sabio, donde hay
muchas palabras, all hay escasez, pero de verdad y de
justicia.
Lo cierto es que voy a hablar manteniendo el
respeto por todo el mundo, pero voy a decir con el
profetaqueelneciomultiplicasuspalabras;ydenuevo:
El que mucho habla, se hace odioso. Por ello dice
Gregorioapropsitodeestepasaje:Elhombresoberbio
no ser justificado; quien habla mucho no puede ser
justificado de ninguna manera, porque mientras se
pierde en sus palabras, perdida la seriedad del silencio,
deja de ser dueo de su alma y de la verdad. Toda
verdad se caracteriza porque no tiene necesidad de
artificios retricos, es simple y se basta con discursos
sencillos. Por ello dice Agustn: Es suficiente que las
palabras con sentido comn no se escojan por la
destreza de nuestra boca, sino que sigan el ardor del
corazn. Por eso Tulio dijo: Debido al brillo de las
519
Liberprimus24,32 52
10
15
20
1
Exadimit]CIC.inu.1,26(splendorisetfestiuitatiset
concinnitudinis minimum, propterea quod ex his suspicio quaedam
apparationis atque artificiosae diligentiae nascitur, quae maxime
orationifidem,oratoriadimitauctoritatem).
4 Nihilpreparatio]
SEN. contr. 7, prol. (Nihil est autem tam inimicum quam manifesta
praeparatio). 18 omninominoribus]IOH.SAR.pol.1,3[PL199.390].
520
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
521
Liberprimus24,53 71
10
15
1
artifexseruit]cf.ARIST.pol.8,2(1337b):quodautemnonomnia
diuisis liberalibus operibus et illiberalibus, manifestum quod talibus
oportet participare quaecumque utilium facient participantem non
banausum. Propter quod tales artes, quaecumque faciunt corpus
deteriusdisponi,banausasuocamus,etmercenariasoperationes,non
uacantemenimfaciuntmentemetdepressam. Est
autem
et
liberalibus scientiis aliquibus usque ad aliquid participare non
illiberale, assiduare autem ualde ad perfectionem obnoxium dictis
nocumentis. Habet autem multam differentiam et quod cuius gratia
agit quis aut addiscit: ipsius quidem enim gratia aut amicorum aut
propteruirtutemnonilliberale,quiautemidipsumagitsaepepropter
aliosmercenariumetseruileutiqueuidebituragere.Banausumautem
opus oportet putare esse hoc et artem hanc et doctrinam,
quaecumque ad usus et actiones uirtutis efficiunt inutile liberorum
corpusautanimamautintellectum. 5 Omnessunt]IMach.3,6(et
omnesoperariiiniquitatisconturbatisunt). 7 opusartifex]Prou.
11,18(impiusfacitopusinstabile). 8 Multitudooperis]Nonapud
Is. sed Sap. 14,20 (multitudo autem adducta per speciem operis).
9 opuseorum]Is.59,6(etopusiniquitatisinmanibuseorum).
1 quamdam:quemdamF 2 dum:tamenG 3 Addedicemus:marg.
R 5 Vndesunt:om.AG 9 operis:hominisAG 12 Nec:om.H
14 Cloacarum:clocarumS 16 utilis:uilisM a:s.lin.R nobili:
nobileAGH 18 eligendasint:eligendussitF
522
55
60
65
70
Espejodelavidahumana
10
15
20
523
Liberprimus24,7294
10
15
20
1 quedamhonoratiora]ICor.12,22(sedmultomagisquaeuidentur
membra
corporis
infirmiora
esse
necessariora
sunt).
5
quodnecessarie]cf.ARIST.pol.7,9(1329a):sinequibusquidem
igitur ciuitas non consistit et quot partes ciuitatis, dictum est,
agricolas quidem enim et artifices et omne quod mercenarium
necessarium existere ciuitatibus, partes autem ciuitatis id quod
armorumetconsiliatiuum. 10 Omnesiudicium]Eccli.38,3536(
sinehisomnibusnonaedificatursupersellamiudicisnonsedebunt
et testamentum iudicii non intellegent neque palam facient
disciplinametiudicium).
524
75
80
85
90
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
525
Liberprimus24,95122
15
20
25
95
10
526
Quantumattinetigituradmechanicasartes,dignum
estutaquadamradicecognoscas,quarearsmechanica
inuentaestetquissiteiusfinisetquaresicappellatur
etquotnumerosint.
Igitur secundum sententiam Aristotelis et Hugonis
in suo Didascalicon, causa inuentionis earum fuit ut
natura
subueniret
et
occurreret
humanis
necessitatibus et defectibus corporalibus. Ex quo
elicitur finis illarum omnium, ergo mechanicarum
artium finis est supplementum necessitatum et
defectuumcorporalium.Namnaturaliternemocarnem
suam odio habuit; uidens igitur humana ratio
multiplicemdefectumcarnisetcorporumhumanorum
adoccurrendumpredictisdefectibus,cepitutsollicita
cogitare in singulis conuenientia subsidia. Vt igitur
facilius, melius et decentius ualeret natura ipsa
predictis
hominum
necessitatibus
subuenire,
excogitauit multiplices artes operatiuas in rebus
exterioribus ad presidium corporis, ut artem lanificii
operatiuam uestium et operatiuam armorum de corio,
ferro et sic de aliis. Et sic patet causa inuentionis
istarum artium mechanicarum, quia fuit ex desiderio
12 causacorporalibus]cf.HVGOdidasc.2,20[PL176.760]:exquibus
tresadextrinsecusuestimentumnaturepertinent,quoseipsanatura
ab incommodis protegit, quattuor ad intrinsecus, quo se alendo et
fouendo nutrit, ad similitudinem quidem triuii et quadriuii, quia
triuium de uocibus que extrinsecus sunt et quadriuium de
intellectibus qui intrinsecus concepti sunt pertractat; 6,14 [PL
76.809]:propternecessitateminuentaestmechanica.
1 artibus:s.lin.R 5 Qvarefinis:marg.R postillarvm:sitadd.DM
6 postfinis:sequituradd.G
7 attinetigitur:i.a.V artes:om.
ABGR 9 sicappellatur:a.s.H 10 postquot:inadd.H 11 Igitur:
adeoH
13 occurreret:occurretW
15 omniumergo:e.o.F
17 nemo:postsuamtransp.F 18 humana:humanoG 22 et:om.B
26 uestiumet:om.W armorum:amorumW 28 istarum:harum
V quia:queF exdesiderio:om.H:nonadd.F
100
105
110
115
120
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
527
Liberprimus24,123 147
10
15
20
25
6
quasisua]cf.HVGOdidasc.2,20[PL176.760]:Haemechanicae
appellantur, id est adulterinae, quia de opere artificis agunt quod a
naturaformammutuatur.
528
125
130
135
140
145
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
529
Liberprimus25,129
530
10
15
20
25
6
Subcomprehenduntur]cf.HVGO,didasc.2,20[PL176.760]:
Lanificiumcontinetomniatexendi,consuendi,retorquendigenera(...)
exquacumqueliniuellanaemateriaetomnigenerepelliumerasarum
uelpiloshabentium. 20 uelutnostra]Is.38,12(uelutatexenteuita
mea).
2 de2:om.W 3 illivs:eiusV et2:om.V 7 quidquid:quidAGH
sericoque:sericoS
10
incedere:incidereW uellet:om.AG
14 certe:certamW
15 nec:acG
17 fatigantur:fatigaturH
18 artifex:artificesDIMVz 20 atexente:actexanteAG 21 post
infelicitates:acadd.F
22
atquepericula:periculaqueF
contemplamur:complectamurDIMVz 23 textorum:om.V
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
531
Liberprimus25,30 55
10
15
20
25
16
Vemeum]Is.30,1(uefiliidesertores...etordireminitelamet
nonperspiritummeum).
17
Telastexerunt]Is.59,5.
19
precipitabitest]Is.25,7(ettelamquamorditusestsuper
uniuersas nationes praecipitabit mortem in sempiternum).
20 Confundenturtexentes]Is.19,9(confundenturquioperabantur
linumpectentesettexentessubtilia).
532
30
35
40
45
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
533
Liberprimus25,5626,31
534
10
15
20
25
30
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
535
Liberprimus26,3227,8
10
15
20
25
30
536
35
40
45
50
Nauigatoriasiquidemtertiolocomechanicisartibus
subalternatur, que eadem cum mercatura uidetur.
Quedamtamensingulariatamutiliaquaminutilia,tam
dulciaquamamarahaberedignoscitur.
4 Numquidfaber]Is.40,19(...conflauit...).
10,14(...insculptili).
19 Confusussuis]Ier.
6 chalybe:qualibeB:cabileW
7 sophisticata:sophisticasH
sophisticataquot : om. M cementationes : commentationes W
11 quotdealbationes:om.M
13 metallorumquot:om.AGW
15 aurichalci:auriculciAG 16 quot:om.G 18 possemus:possumus
V suis:marg.R eos:illosH 21 ipse:ipsasF sunthumana:
essenamhumanaF 23 uitia:turpia(s.lin.corr.uicia)R 25 ei:eis
VW 27 qveeas:om.V 30 inutilia:dulciaF
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
RIESGOSQUELOSACOMPAAN.
35
537
Liberprimus27,9 26
10
15
2
quoniamhaberetur]cf.HVGOdidasc.2,24[PL176.751]:Haec
secretamundipenetrat,littorainuisaadit;desertahorridalustrat,et
cumbarbarisnationibusetlinguisincognitiscommerciahumanitatis
exercet. 10 necessariumnauium]cf.ARIST.pol.7,6(1327ab):(...)
melius et ad securitatem et ad abundantiam necessariorum et
regionem participare mari, non immanifestum. Et enim ad facilius
ferre aduersarios facile auxiliabiles oportet esse secundum ambo
saluandos,etperterrametpermare,etadlaedenduminuadentes,si
non secundum ambo possibile, tamen secundum alterum existet
magis participantibus ambobus (...) de nautica autem potentia, quod
quidem optimum existere usque ad aliquam multitudinem, non
immanifestum(nonenimsolumsibiipsis,sedetuicinorumaliquibus
oportet et terribiles esse et posse auxiliari sicut per terram et per
mare): de multitudine autem iam et magnitudine potentiae huius
adspiciendum ad uitam ciuitatis; cf. SANCT. AREV. pol. 1,9: Onde el
filsofo Aristtiles, moderando ambas opiniones, dize que la cibdad
debesernimucholexosdelmarniconiuntaconl,deguisaquetenga
comunicacin con el mar mediante otras villas y lugares. Ca deve
teneralgunoslugaresdepuertosyotrasvillasentrelatalcibdadyla
mar, entre los quales los negociantes puedan estar, de guisa que la
cibdad no sea ocupada de estrangeros negociadores que vienen por
mar, ni turben su polica. Y con esto puedan haver utilidad y
provechosdelacomunicacindelmar.
4 uelutiquam:marg.R 5 resomnes:om.V 6 certe:s.lin.R ab
altera:om.W 10 est:autH 13 lacessendas:lacessandasW 14 et:
om.W 16 uentos:uentusH 17 eligere:aligereH
538
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
10
15
20
539
Liberprimus27,27 52
10
15
20
25
15 Ponentespiscibus]Sap.14,5:(...)exiguolignocredunthomines
animas suas et transeuntes mare per ratem liberati sunt.
18
persuasituocatur]cf.SEN.dial.10,13,4:suaseritnauem
conscendere (Claudius is fuit, Caudex ob hoc ipsum appellatus quia
plurium tabularum contextus caudex apud antiquos uocabatur, unde
publicae tabulae codices dicuntur et naues nunc quoque ex antiqua
consuetudine, quae commeatus per Tiberim subuehunt, codicariae
uocantur).
1
speculantur:speculanterA
3
atque:acW est:s.lin.R
6
libidinibushominibus:om.W qui:queB ac:om.A
10 calamitates:om.B 12 ac:acAG 13 naues:nauisW 14 periculo
se:s.p.AFGH 17 dedit:detG 25 ludunt:leduntD
540
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
docomienzanycundoterminan,avizoranporpropio
inters la llegada de las naves de sus adversarios.
Adems,lavidadelosnavegantesesntegrayhonesta,
pues tambin Cristo se subi a una barca e hizo la
travesa. Los apstoles tambin lo hicieron en repeti
das ocasiones. Adems, estn apartados de todos esos
deseos,deleitesyplaceresqueselesofrecenaloshom
bresquehabitanlatierrafirmedelasciudadesytanto
msseencomiendanaDioscuantomscercaestndel
peligro.
No obstante, este trabajo tiene no pocas desdichas,
infortunios,padecimientosyriesgos,comopuedeapre
ciarcualquieraquesefijeconatencin.Esteoficioest
llenodedesdichas,engaosyfraudes.Pornohablarde
sus peligros. Si no hubiera quien fabricara barcos,
nadieseexpondraatangrandespeligros.Unsabiose
admira de la locura de los navegantes cuando dice: En
cuantoponenlachalupaenelmar,seponenasmismos
y a su propia vida a merced de un pequeo trozo de
maderaenmediodelmarydelospeces.
Dios les dio la tierra a los hijos de los hombres. El
primero de todos que convenci a los romanos para
quesesubieranaunbarcofueClaudioCaudex,llamado
asprecisamente porquelosantiguos llamaron caudex
al entramado de muchas tablas, del que dice Sneca
quenohabadescubiertonadaprovechoso.
As pues, en primer lugar, los armadores que
trabajan en este oficio construyen unas naves que
duranmuypocoporqueestnhechasconunamadera
que no es la adecuada, y adems podrida, y en cuanto
los marineros embarcan en ellas, son tragados al
instante nada ms comenzar a remar, peligro ste que
encuentra su explicacin, como se sabe, en que los
541
Liberprimus27,53 81
10
15
20
25
29
Quipericula]Eccli.43,26(Quinauigatmareenarratpericulum
eius).
5 scaphasinuadit:i.s.W 6 modis:modosW robatores:rabatares
AG 7 depredatur:depredanturR 9 Necrefero:s.lin.R quod:
quotBV 10 submerguntur:marg.R autcerte:marg.R 11 enim:
marg.R
19
afflictionem:afflictionisW:om.G afflictis:
afflictionemW 20 nauigatoriasi1:siarsnauigatoriaF 22 quam:
om.G 23 terre:certeV nisipericula:om.H 29 postest:enim
add.AGH
542
55
60
65
70
75
80
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
543
Liberprimus27,8228,26
544
85
10
15
20
25
30
2
Vlulatemaris]Is.23,14(ululatenauesmarisquiadeuastataest
fortitudouestraeteritindieilla). 11 ferarumpiscatura]cf.HVGO.
didasc. 2,25 [PL 176.761]: Venatio diuiditur in ferinam, aucupium et
piscaturam.
1 postpericula:eiusadd.V 4 quatenus:siF 7 ei:eisA 8 et2:acG
10
Venatoria:fenatoriaI est:om.D
15
exercitationem:
exertationemI
17 et:om.R si:s.lin.R postloco:etadd.FV
24 uenatui:uenatuW 28 magnates:magnaetW 30 non:ueroH
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
545
Liberprimus28,27 53
10
15
20
25
13 robustusuenator]Gen.10,9. oppressorhominum]DECRET.Grat.
1,6,3[PL187.43].
22
Huicinduxit]cf.HVGO.didasc.2,25[PL
176.762]: Venatio igitur continet omnis pistorum, carnificum,
coquorum,cauponumofficia.
546
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
5)EsavendisuderechodeprimogenituraasuhermanoJacobpor
unmiserableplatodelentejas(cf.Gen.25,2934);enotraocasin,al
ver que Jacoble haba suplantado y se haballevado la bendicin de
su padre, alberg en su mente la idea de matarlo (cf. Gen. 27,41),
aunque posteriormente llegaron a reconciliarse. El Antiguo
Testamento no narra la muerte de Esa, aunque s su descendencia
(cf.Gen.36). | 6)NietodeNo,pueserahijodeKuyste,asuvez,de
Cam. El Gnesis (10,9) dice de l que fue el primero que lleg a ser
poderoso en la tierra. Arvalo ya haba hecho mencin de l en su
Vergel2,2:Deloqualdisenlossabiosantiguosqueelprimerocaador
emonterofueelfuerteNembroth,elqualveyndosetanexercitadoe
abilitado por el continuo exercicio e uso de monte, conosci que (...)
ms ligeramente poda vencer e seorear a los omes razonables, en
cuya natura l participaba; de lo qual avino que ovo principados e
reinados.
547
Liberprimus28,5430,18
10
15
548
55
60
20
25
30
10
15
Espejodelavidahumana
10
15
uno.Vendencarnepodrida,corderoporcastrn,chivo
por carnero, cabra por cabrito. Te engaan en el peso,
teladanconelprecioytelapeganconlapropiacarne.
De lo que se deduce que daan el cuerpo de sus
clientesconlaventadecarne.
Porsuparte,delasotrasvariantesdeesteoficiose
puedendecirmuchascosas;porejemplo,delapescay
de la parafernalia relativa al vino y la comida, en los
quesecometentantosfraudesquehastadavergenza
mencionarlos.
Losinteresesdeestosoficiossirvenalestmago,no
al espritu. As pues, se toleran en la medida en que
proporcionan alimento para la vida y la buena salud
delcuerpo.
CAPTULO XXIX: QUINTO OFICIO MANUAL, ES DECIR, LA
DE SU PROVECHO, SUS ASPECTOS
AGRADABLES Y DESAGRADABLES YA HABLAMOS ANTES, EN LOS
CAPTULOSDECIMOQUINTOYDECIMOSEXTO7.
AGRICULTURA Y SUS PARTES.
25
30
35
TES,DESDICHASYPADECIMIENTOS.
Algunosincluyenelpastoreoenlaagricultura,otros
en la caza; en cualquier caso, al ser un tanto especial,
nuestraconversacintratarsobrel.
El trabajo como pastor o boyero es provechoso y
muy necesario para compensar la pobreza de la vida
humana.Estemododevidaesirreprochable,noperju
dicaanadie,colaboraconlanaturaleza,sirvealestado,
semantieneapartadodemuchasmalasacciones,ajeno
acualquierocasindepecado,prximoalacontempla
cin, enfocado a actividades provechosas; los santos
profetas siguieron esta forma de vida y llamaron
pastoresareyesyprelados.Cristo,enefecto,quisoque
le llamaran con este glorioso nombre cuando dijo: Yo
soyelbuenpastor.
No obstante, son muchsimos los inconvenientes y
padecimientos as como los riesgos de este oficio. En
primer lugar, sera ms provechoso para los hombres
549
Liberprimus30,1931,7
10
15
20
utiliushominibusforethominespotiusamare,colereet
alere quam pecora. Amant enim quod nec se amari
sciuntnecamantibusuicemredderepossunt.Rursussi
animalia per te paueris, occupatissimus bubulcus eris,
si per alios pecora bouesque pascis, tu non pastor
modo, sed pastorum seruus eris. Sed et illorum furtis,
fraudibus et dolis necesse est credas. Nunc pecora
mortua afferent, nunc a feris commesta, nunc in
precipitium dedita, sed et quotidie noua rumoresque
adducent ex quibus dolorem mestitiamque concipies.
Neque eorum fraudes uitare ualebis, ut recte de eis
dicat propheta: Omnes pastores preuaricati sunt; et
iterum: Pastores suos pascit uentus, scilicet auaritie;
contraquosalibiscribitur:Vepastoribusquidilacerant
gregem suum! Adde animalia ipsa, que tantopere alis
atque custodis multis periculis sunt exposita, que tam
crebrasuntutplerumquetotumgregemexhauriant.
Vt paucis igitur agamus, utilitas incerta est, certa
sollicitudo,dubiumlucrum,manifestapericula.
550
20
25
30
35
25
Theatricaueroarsludosrespicit,dictaatheatroubi
populus conueniebat. Hec uero uite formula toleranda
est si ludis homines ad eum finem utuntur quibus
12 Omnessunt]Ier.2,8. 13 Pastoresuentus]Ier.22,22(omnes
pastorestuospascetuentus). 14 Vesuum]Ier.23,1(uaepastoribus
quidisperduntetdilacerantgregem). 24 Theatricaconueniebat]cf.
HVGODidasc.2,27[PL176.762]:Theatricadiciturscientialudoruma
theatroubipopulusadludendumconueniresolebat.
1 homines:om.F 2 amari:amareAGH 3 reddere:redireR2
4 bubulcus:bubulcosH eris:om.H 5 bouesque:bouosqueM
tunon:n.t.H 7 postest:utadd.M 8 afferent:afferrentI aferis:
afferisS:aferasM 11 uitare:om.B 13 scilicet:uidelicetDIMVz
17 exhauriant:exhauriuntV 18 igitur:iter.A 19 lucrum:om.AG
21 postpartibvs:eiadd.R et3:om.G de2:om.GH 24 uero:om.
AG a:acA 25 populus:populosAGH
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
amar,respetarydardecomermejoraloshombresque
alganado.Amanaquiennopuedeamarseasmismoy
es incapaz de devolver su amor a quien les ama.
Adems, si paces tus animales por ti mismo, sers un
boyero ocupadsimo, si, por el contrario, encargas a
otros tu ganado y tus vacas, no slo no sers pastor,
sino que adems estars a merced de esos pastores y
tambin tendrs que creerte sus robos, sus fraudes y
sus engaos. S, se llevan los ejemplares muertos, los
quehandevoradolasfieras,losquesehandespeado
por un precipicio, pero tambin todos los das te
llegarn noticias y rumores que te provocarn dolor y
tristeza. Y no sers capaz de evitar sus fraudes, por lo
quediceelprofetaconrazn:Todoslospastoressehan
rebelado; y de nuevo: El viento apacienta sus pastores,
esdecir,laavaricia;contraellosdiceotropasaje:Ayde
los pastores que dejan dispersarse a su rebao! Aade
que los propios animales estn muy expuestos a
multitud de peligros del vigilante y que son tan
numerosos que casi siempre acaban por desbaratar el
conjuntodelrebao.
Por resumir, su provecho no es seguro, segura s es
su preocupacin, su beneficio dudoso, sus riesgos
evidentes.
CAPTULOXXXI: SEXTOOFICIOMANUAL, ESDECIR, ELTEATROY
LOS ENTRETENIMIENTOS PBLICOS Y LAS PARTES QUE SE
ENGLOBAN EN ELLOS; DIVERSIDAD DE TODOS ESTOS ENTRETENI
MIENTOSYSUPROVECHO,PERJUICIOSYRIESGOS.
30
551
Liberprimus31,831
10
15
20
institutisunt.Testeenimphilosopho,propterpublicam
letitiam homines a prauis cupiditatibus et a nociuis
uoluptatibus retrahuntur, ut supra tetigimus.
Conferunt denique ludi ad recreationem humani
corporis, ut uigorosius laboribus et utilibus artibus
uacare possint. Ludus enim moderatus, teste
philosopho, cibus est animi. Nam inquit Seneca:
Socrates ludere cum pueris non erubescebat et Cato
laxabat animum curis paucis fatigatum. Idcirco legum
conditores festos instituerunt dies ut ad hilaritatem
publice homines cogerentur, tanquam necessarium
laboribusinterponentestemperamentum.
Verumtamen
plurime
sunt
huius
artis
incommoditates, uanitates, miserie atque pericula. In
primis igitur considerandum est quia, ut mihi satis
uidetur,apudcatholicostheatricaarsminimeponenda
nec nominanda precipitur. Nam, ut inquit Isidorus:
Spectacula crudelitatis inspectiones sunt uanitatis, que
non solum hominum uitiis sed demonum iussionibus
instituta sunt. Proinde nihil debere esse christiano cum
circensi insania, que dicitur theatrica, nec cum
amphitheatrica crudelitate, cum atrocitate arene, cum
luxuria ludi. Deum enim negat qui talia presumit.
Quinimmo fidei christiane preuaricator efficitur qui id
3 cf.HVGOdidasc.2,28[PL176.762]. 6 Ludusanimi]cf.ARIST.eN.
4,8(1128b):uideturautemrequiesetludusinuitaessenecessarium.
8 Socratesfatigatum]SEN.dial.9,17,4(CumpuerulisSocratesludere
non erubescebat et Cato uino laxabat animum curis publicis
fatigatum). 18 Spectaculaludi]ISID.orig.18,59,1[PL82.660](Haec
quippe spectacula crudelitatis et inspectio uanitatum non solum
hominumuitiis,sedetdaemonum iussisinstitutasunt.Proinde nihil
esse debet Christiano cum circensi insania, cum impudicitia theatri,
cum amphitheatri crudelitate, cum atrocitate arenae, cum luxuria
ludi).
2 et:om.M 6 enim:om.M 8 erubescebat:erubescatI 10 festos:
festesW 11 cogerentur:congregenturAGH 14 incommoditates
uanitates:u.i.V miserie:om.AGH 17 precipitur:uideturR ut:
om.F 24 christiane:christianaAGH preuaricator:preuaricatur
AGH quiid:quidM
552
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
553
Liberprimus31,32 53
10
15
20
3 primusdedit]SEN.dial.10,13,6. 7 Satiusire]SEN.dial.10,13,7.
9 Seditludere]Ex.32,6.
15 illusionemdeceptionem]AVG.in
euang. Ioh. 11,9 [PL 35.1481] (Sed illa lusio, illusio erat, illa lusio
deceptionemsignificabat). 18 ininstaurarentur]cf.AVG.ciu.4,26
[PL41.132]:TitoLatiniorusticoRomanopatrifamiliasdictum estin
somnis, in senatum nuntiaret, ut ludi Romani instaurarentur, quod
primo eorum die in quodam scelerato, qui populo spectante ad
supplicium duci iussus est, numinibus uidelicet ex ludis hilaritatem
quaerentibustristedisplicuissetimperium.
2 renuntiauit:adnuntiauitF diabolo:dyaloAH 3 inquit:dicitV
inprimus:om.AG leonessolutos:s.l.F 4 posuit:om.M 6 fuit:
foretW morenouo:n.m.M 7 Satiuscorr.:sauctiusR:sanctius
DIMVz:sauciuscett. obliuionem:obliuioneH
9 Chrysostomo:
philosophoH Sedit:sedebitV
10
comedere:manducareF
11 sed1ludere2:om.W 12 ludus:ludosH 15 inquit:aitW 17 eis
libenter:l.e.V 20 postin:libroadd.W 21 postgrauitas:etadd.V
est2:om.HV
554
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
555
Liberprimus31,54 81
10
15
20
25
mendacia,uaneinspectiones,libidinosetractationes;in
promptu est leuitas, abest modestia; nil aliud in his
locisacciditnisibreuisletitia,paruumgaudium,magna
temporis iactura, puerilis occupatio. Et, ut quidam
sapiens ait, ludorum exspectator, uanus lusor, insanus
qui nec honeste geritur, nec honeste cernitur, adeo ut
ignoremusansitlusorinfamiorautspectator.
Rursus multi fuere quos natura mites fecerat, sed
spectaculauitiadocuerecrudelesqueeffecere.Nilenim
potentius in memoriam descendit, quam quod uisu
conspicitur; audita facile uolant, conspecte res herent
etiam inuitis. Fugienda ergo sunt ludorum spectacula,
ubi ad horam gaudemus, ut diutius doleamus et
semperuideamusquoduidissesemperdispliceat.
Porroludorumuariaessegeneraconstat,quedocuit
antiquaillusio.Aliienimaliisdelectanturludis;quidam
spectaculis ferarum, quidam histrionibus, quidam
palestris, quidam aleis, sed ubique uanitas. Quid enim
tauros?quidferaspubliceinterficidelectationishabet?
Quasi non sufficiat bellorum cruor in castris
urbibusque dietim effusus. De palestris uero atque
torneamentis, quid dici potest? Vbi inspector
uaniloquus,milesinsanior.Fitenimseruustotiusurbis,
in quo ludo sepe uilior omnium uictor euadit. De
histrionum bufonumque uita, quid dici potest? Nescio
quisinsipientioreuadat,anhistriouelquidehistrione
ridet, forte qui pecunias effundit uanior est. Quotiens
enimhistrionesdesedominosridentesuident,totiens
556
55
60
65
70
75
80
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
557
Liberprimus31,8232,9
10
15
20
25
558
85
90
95
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
8)cf.captuloXXXIX.
559
Liberprimus32,1038
10
15
20
25
26
Putasnedicis]Act.8,30(putasneintelligisquaelegis?)
28 Quomododocuerit]Act.8,31(etquomodopossumsinonaliquis
ostenderitmihi?)
1 agam:agamusW 4 reddit:deditI 8 medicine:medecineR
esset:postplurimumtransp.G
12
Sicut:siW id:idqueGH
13 optimenouit:iter.W 14 existit:existatDIMVz 15 necesseest:
e.n.AG
16 plurimos:pluresG heri:om.F
17 heri:s.lin.R
23 aliquando:om.AGH 24 causas:causisAG 27 eodem:om.H
560
10
15
20
25
30
35
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
561
Liberprimus32,3970
10
15
20
25
30
562
40
45
50
55
60
65
70
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
hacerloquenosaben;eloficiodemdicoesnico,cada
cual se lo adjudica cuando quiere. Unos aprenden la
medicinagraciasalosqueseponenenfermosmuchas
veces;otroscuranaloshombresgraciasalasmujeres;
otros oyen decir por los infieles que hay que matar a
losfieles;otrosleen,envayaustedasaberquclasede
libros, que se trata igual a todos los enfermos y, como
dicen, con un solo colirio, que ni siquiera conocen,
quierencurartodoslosojos.Deloquesededucequeel
ciegoensuoficiovuelveciegoalquevedenacimiento.
No saben de medicina, abusan de la medicina y
profesan un noble trabajo que no conocen. Se
vanaglorian del ilustre y excelente nombre de la
medicina,sindudaparasacarbeneficio,puestienenel
dinerocomonicofin.
El pago del buen mdico no slo es pequeo, sino
insignificanteynosecorrespondecontantotrabajoni
esdignodesuinteligencia.Porestoestnalavistalas
dificultades e inconvenientes de este oficio: los
hombres ilustres no confan en ellos, mientras que los
que abusan de este oficio digno del mayor elogio
reciben buenos pagos. Aade que muchos miles de
hombres mueren quizs por la insensatez e
inexperiencia de semejantes mdicos y mientras se
afanan por curar una sola enfermedad, provocan
muchsimas.Acostumbranalospobresanopodervivir
sinmedicinasynisiquieraellosmismoslastocanolas
pruebansinoselaspreparanotros.
Los dems tipos de hombres desean que haya una
brisa suave y buen tiempo mientras que los mdicos
queseamalsano ypernicioso;desean que todosestn
enfermos menos ellos mismos y los suyos. Un sabio
dice que se parecen a los que llevan los cadveres en
los entierros, a los que Demstenes, en Atenas,
conden al exilio slo porque deseaban que murieran
563
Liberprimus32,71102
10
15
20
25
30
564
75
80
85
90
95
100
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
565
Liberprimus32,10333,13
10
15
566
105
110
115
25
Mercaturauero,queadnauigatoriampertinet,utilis
admodum est ad supplendas inopias prouinciarum et
sineillacommerciuminterhomineshaberiuixposset.
Huiusautemmercatorieartistressuntpartes,utait
philosophusintertioPoliticorum,scilicetmarelaria,id
est, per mare ferens merces, que nauigatoria dici
potest;secundaestoneraria,tertiaestassistentia,qua
quisassistitmercatoribusinpecunieetaliarumrerum
commutationibus. Que omnes mercature species a
1
quia:quibusDIMVz
3
quia:om.G postlicet:nonadd.H
4 humano:om.H 5 estsecundum:om.D 6 quodest:om.G
etiuuetur:om.W
9
inde:om.G iuuetur:uiueturH
10
doloribus:om.W anteliberius:hocadd.F uacat:uacatur
DIMVz 11 operibus:om.V 14 naturalisscientia:sc.n.V 19 post
fravdibvs : et add. AGH post pericvlis : sequitur add. G
20 nauigatoriam:nauigatouiamDI
21
admodumest:e.a.F
23 Huiusimmutat:marg.R trespartes:postPoliticorumtransp.
M ait:om.AGH 24 tertio:primoDI 26 estassistentia:om.W
10
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
ENGAOSYRIESGOS.
567
Liberprimus33,14 40
10
15
20
25
Plutarcho
cruribus
corporis
humani
recte
comparantur.Velutienimcrurahominishucatqueilluc
discurrunt pro necessariis humani corporis, sic
mercatorespronecessitatecorporisreipublice.Rursus
sicut coxe et tibie sustentant corpus, sic mercatores
rempublicamsuismercibussustinent.Exquibusaperte
conspicitur necessitas et utilitas huius artis. Quare
merito, ut ait Hugo, commendabilis est ueluti que
diuersasignotasquegentesconciliat,bellasedat,pacem
firmat et tandem priuata bona ad communem omnium
usumimmutat.
Est igitur mercatura non modo necessaria, sed
accommoda utilisque reipublice et, ut inquit
philosophus,etnoninfimumuiuendigenussiipsorum
mercatorumfinisadreleuandasindigentiascommunis
reipublice tendit, sed si cupiditatis gratia quis
mercaturamexercet,uixeritinnocens.
Suntenimeiusartisincommodaetpericulaplurima
idque ex eo maxime constat quoniam, secundum
sententiam sanctorum, uix mercatura sine peccato
potest exerceri. Quis enim huius artis dolos, fraudes,
iniquitates et scelera narrare potest? Profecto non est
dictu facile. Etsi cetera taceam, quot false rerum
uenaliumlaudationes,quotmentitererumemptibilium
uituperationes, quot defectuum occultationes, quot
false aut diminute mensurationes et ponderationes,
quot false mercantium commixtiones, quot mendacia,
1
cruribusreipublice]cf.PS.PLV.inst.2:Pedibusuerosoloiugiter
inhaerentibus agricolae coaptantur: quibus capitis prouidentia tanto
magis necessaria est, quo plura inueniunt diuerticula, dum in
obsequio corporis in terra gradiuntur, eisque iustius tegumentorum
debetur suffragium, qui totius corporis erigunt, sustinent et
promouent molem; cf. IOH SAR. pol. 5,2 [PL 199.540].
9
gentesimmutat]HVGOdidasc.2,24[PL176.761].
18
Suntexerceri]cf.DECRET.Grat.2,33,3:Inomnibusdolensaut
seculum derelinquat, aut saltim illa, que sine admixtione mali non
suntadministrata,utmercatura,etmilitia,etalia,queutentibussunt
nociua,utadministrationesseculariumpotestatum,nisihisutaturex
obedientiaelicentia.
5 sustentantcorpus:c.s.V 7 etutilitas:om.G 8 que:quemG
12
igitur:enimG mercaturased:s.lin.R
15
releuandas:
reuelandasDI 16 quis:om.M 17 exercet:exerceatM 18 enim:
s.lin.R artis:om.AG
19 quoniam:quiH
20 uix:difficiliter
admodumR 21 exerceri:exercereG 23 quot:totAGH
568
15
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
569
Liberprimus33,41 62
10
15
20
1
Oest]AMBR.off.3,6,41[PL16.157](Curadfraudemconuertis
naturae industriam? cur inuides usibus hominum publicos partus?
curpopulisminuisabundantiam?curadfectasinopia?curoptarifacis
a pauperibus sterilitatem? Cum enim non sentio beneficia
fecunditatis, te auctionante et pretium condente, frumentum optant
potius nihil nasci quam de te fame publica negotiari. Ambis
frumentorumindigentiam,alimentorumpenuriam,uberissolipartus
ingemiscis, fles publicam fertilitatem, horrea frugum plena deploras,
explorasquandosteriliorprouentussit,quandoexiliorpartus.()et
hanctuindustriamuocas,hancdiligentiamnominas,quaecalliditatis
uersutia,quaestudiafraudisestethocturemediumuocas,quodest
commentum nequitiae. Latrocinium hoc an fenus appellem?)
10
Lucrumest]AMBR.off.3,6,41[PL16.157](Lucrumtuum
damnumpublicumest). 21 conuersationemlucrum]NonapudEz.
sedSap.15,12(etconuersationemuitecompositamadlucrum).
1 Contra:quotM 5 tue:tuiW 7 calliditatis:calliditasM et
cupiditatis:om.D 9 et1:om.R 13 Hossua:marg.R 15 inopum:
inopiumW
16
ac:hacDIMVz
20
eisomnia:o.e.AGH
21
conuersationem:animaduersionemF uertunt:postlucrum
transp.F
570
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
vecesmezclansumercanca?Cuntasvecesmienten?
Cuntas veces juran en falso? Ambrosio dice contra
ellos: Comerciante de este mundo que preparas el
infierno, por qu conviertes en fraude y engao el
trabajo de la naturaleza? Por qu te empeas en los
defectos de las cosas? Por qu deseas que el pobre no
tenganada?Paraconseguirconengaosunacasarica?
Investigas cundo ser ms improductiva la cosecha,
cundo habr escasez. Llamas a esto trabajo, que ms
bien es astucia propia de alguien espabilado y
ambicioso, y lo que t llamas remedio es ms bien un
intercambio de mentiras y un latrocinio; y sigue: Tus
gananciassonprdidasparamuchos.
Y, por resumir, todo este oficio est encaminado a
que los que se sirven de l miren slo por sus
beneficios, compren ms barato, vendan ms caro,
engaenalprjimo.EsastosalosquesealaValerio
cuando dice que este oficio est completamente lleno
detrampas,quesealimentadelasangredelospobres,
seayudadelamentiraenlugardelaverdad,ygozacon
el engao como si de insignes oficios se tratara, con
cuyosfraudesnoengaantantoalosdemscomoas
mismos, porque, segn asegura Crisstomo, los que
tratan sus asuntos con sencillez, prosperan en todo; a
losquevivendelengao,todoselesvuelveencontra.
Como Ezequiel escribi: Convierten toda la existencia
571
Liberprimus33,6334,16
10
iterum:Fraudabiteumpecuniasua.Taceodeusuraque
uixamercaturaseparatur.Ceterumdecampsoriasileo
et pecunie commutatiua, que huic mercandi arti
subalternatur in qua tot doli, tot fraudes, tot rapine
sunt,quotnummos,campsorhabetipse.
Harumitaquemechanicarumatquesimiliumartium
sectatores, ultra alia incommoda, teste philosopho,
inepti sunt ad politizandum, quinimmo apud antiquos
huiusmodi artibus uacantes prohibebantur participare
nedum principatum, sed magistratum et consulatum,
utsupradeduximus.
572
65
70
20
25
1
Fraudabitsua]NonapudEz.sedEccli.29,8(fraudauitillum
pecuniasua).
6
Harumconsulatum]cf.ARIST.pol.3,4(1277b):
propter quod apud quosdam non participabant principatibus
antiquitusartifices.
1
Taceosubalternatur:Taceodeusuraquehuicartiadeoproxima
est uel uix ab ea separari ualeat. Sileo de campsoria arte que huic
subalternaturR 2 Ceterum:ceteraAGH 3 mercandi:om.B arti:
arteM 4 tot2:om.V tot3:om.V 5 habetipse:i.h.RV 7 teste
philosopho:ph.t.V
9
huiusmodiuacantes:s.lin.R
11 utdeduximus:marg.R 12 ingenere:om.R 17 sane:sanaI
19 numerosunt:s.n.W
20 artes:om.ABGH
24 id:om.F
27 fuerint:fueruntG earum2:ipsarumM
10
15
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
573
Liberprimus34,1736
10
15
20
574
20
25
30
35
Espejodelavidahumana
10
15
20
575
Liberprimus34,3735,8
10
15
20
576
40
45
50
25
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
577
Liberprimus35,933
10
15
20
25
6 grammaticaaccepit]cf.GVND.diu.52:Quaresicdicaturuidendum
est: Grammatica dicitur a gramaton quod est littera. Quidam dicunt,
quod ideo accepit nomen a litteris, quia de eis agit; CASSIOD. inst. 1,1
[PL 70.1152]: Grammatica a litteris nomen accepit, sicut uocabuli
ipsius deriuatus sonus ostendit; ISID. orig. 1,5,1 [PL 82.81]:
Grammaticaautemalitterisnomenaccepit.
578
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
579
Liberprimus35,34 53
10
15
20
propteraliasinuentaest,quareinstrumentumsciendi,
potiusquamscientia,secundumquosdam,dicipotest.
Logica secunda est liberalis ars que et rationalis
dicitur.Ipsaenimdiffinire,querere,respondere,ueraa
falsis diiudicare ac subtiliter disputare docet.
Necessariacerteetutilisarsquia,secundumHugonem
in Didascalicon, per eam subtilibus obiectionibus
latens ueritas reperitur. Causa siquidem inuentionis
eius perutilis admodum fuit, cum enim in physicis
plures suborirentur opiniones et contrarietates,
decreuerunt sapientes de modo altercandi artem
tradere.Videbantenimquianonpossetfacileperueniri
ad alicuius scientie certitudinem sine peritia
disputandi. Hanc Salomon, omnium sapientissimus, in
prouerbiisaddiscendamadmonet,dumnoshortaturut
intelligamus sermores prudentie uersutiasque
uerborum, necnon parabolas et obscurum sermonem
et dicta sapientum simul et enigmata, que omnia, ut
Hieronymusadmagnumoratoremait,dialecticorumet
oratorum sunt. Sed et Augustinus pro eo inter cetera
3
Logicadisputandi]cf.HVGOdidasc.1,12[PL176.749]:Quare
necesse est falli, qui abiecta scientia disputandi, de rerum natura
perquirerent. Nisi enim prius ad scientiam uenerit, quae ratiocinatio
ueram teneat semitam disputandi, quae uerisimilem agnouerit, et
quae fida, et quae possit esse suspecta, rerum incorrupta ueritas ex
ratiocinatione non potest inueniri. Cum igitur ueteres saepe multis
lapsi erroribus falsa quaedam et sibi contraria in disputatione
colligerent, atque id fieri impossibile uideretur, ut de eadem re
contrariaconclusionefacta,utraqueessentuera,quaesibidiscutiens
ratiocinatio conclusisset, cuiue ratiocinationi credi oporteret, esset
ambiguum,uisumestpriusdisputationeipsiusueramatqueintegram
considerare naturam: qua cognita, cum illud quoque, quod per
disputationem inueniretur, an uere comprehensum esset posset
intelligi.
15
utomnia]cf.Sap.8,8:scitpraeteritaetdefuturis
aestimat scit uersutias sermonum et dissolutiones argumentorum
signa et monstra scit antequam fiant et euentus temporum et
saeculorum. 19 dialecticorumsunt]HIER.epist.70,2[PL22.665]
(dicta sapientium et enigmata, quae proprie dialecticorum et
philosophorumsunt).
1 quare:quiaI sciendipotius:p.sc.V
3 liberalisars:a.l.V
rationalis:rationabilisDH:coronabilisG 4 postquerere:etadd.F
a:om.M 10 suborirentur:orirenturM 12 quia:quaM perueniri
:peruenireGH 13 certitudinem:fortitudinemB 16 prudentie:
prudentiaG 20 pro:preG
580
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
581
Liberprimus35,54 80
10
15
20
25
20 execrabilemcauendam]cf.AVG.doctr.Christ.2,31[PL34.57]:sed
disputationisdisciplinaadomniageneraquaestionum,quaeinlitteris
sanctis sunt, penetranda et dissoluenda, plurimum ualet; tantum ibi
cauenda est libido rixandi et puerilis quaedam ostentatio decipiendi
aduersarium. 24 Quiest]Eccli.37,23.
4 perficit:perfecitD
5 condisputantem:cumdisputantemW
uiceris:conuicerisM:ueterisW
7 disputatio:disputationiDI
aliudest:e.a.V 9 ea:om.M 12 ut:iter.W inquit:dicitV 14 ex:
reiM 15 sepe:om.W 16 quodest:om.W 20 execrabilem:
inexecrabilemW 21 rixandi:rexandiW 22 enim:om.AG
582
55
60
65
70
75
80
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
lasdemsartesporquehaceejercitarycultivarmsla
inteligencia.Pero,indudablemente,sinosfijamosenel
fruto y en la finalidad de la dialctica, encontraremos,
enefecto,quenosagotalainteligenciaintilmentems
que perfeccionarla tilmente. Pues, aunque fueras
capaz de vencer a tu oponente, no conseguiras su
fruto, sino las hojas, que son las palabras. De ah que
Gregorio dijera: Qu es una discusin silogstica ms
que enfrentarse con palabras y convencer a nuestros
oyentes?
Sonmuchsimoslosquehacenmalusodeestearte
mientras, con la confianza que da el gritero, pisotean
la verdad de las palabras. Adems es preciso que
cualquiera que se dedique a esta disciplina diga con
mayor mpetu todo lo que no puede probar, porque,
comodiceAgustn,todoloquenosepuedeconfirmar
con la verdad, se confirma por quien lo dice. Pero
tambin es cierto que a base de discutir con encono
todoslosdas,sepierdelaverdad,cuandoeraloquese
buscaba,locualesbastantetriste.Poresomismo,enla
medidaenqueseinstituyparacontribuiralaverdad,
se consigue que se oscurezca y se oculte cuando el
hombreseafanaporbuscarla.PorelloAgustndiceen
La doctrina cristiana que es execrable el arte de la
sofsticaquesebasaendiscutiryelplacerdedebatir,y
nos aconseja que tengamos cuidado. Si fuera una
disciplina que enseara la piedad, las Sagradas
Escrituras no la detestaran tanto, ni mucho menos,
cuando dicen: Resulta odioso el que habla como los
sofistas. En ella, como dice el propio Agustn, se busca
la victoria por medio de las palabras y una vanagloria
ambiciosa que no engaa slo a los torpes, sino casi
siemprealosinteligentes.
583
Liberprimus36,121
584
RVRSVSDEEIVSABVSVETQVALISDEBETESSEORATORETADQVID
VALET ELOQVENTIA SINE SAPIENTIA ET QVOMODO ALIQVANDO EST
10
15
20
MORTIFERA.
Rethoricatertiaestliberaliumartium,sicdictaquasi
ornatus sit locutionis, secundum Alfarabium. Veluti
enim per grammaticam congrue loquendi artem
addiscimus, ita per rhetoricam ea ornate proferre que
didicimus, ex qua re potissima causa illius inuentionis
sumitur secundum Hugonem. Est igitur huius artis
summa uis, ingens laus. Nam, ut inquit Seneca, magna
res est eloquentia, nec adhuc ulli indulsit ut totam
contingeret, satis felix est qui in aliqua eius parte
receptus est. Hec certe ornamentum est aliarum
scientiarum, quia, ut inquit Cassiodorus, quidquid in
aliena doctrina concipitur ab ista sub decore profertur.
Vnde in Ecclesiastico scribitur: Tuba et psalterium
faciunt melodiam et supra utrumque lingua suauis; et
iterum: Fauus mellis uerba composita; et rursus
scriptum est quia sapiens in uerbis suis monstra
6
Rethoricalocutionis]cf.ALFAR.scien.2,2:Propriumautemest
rhetoricae cum sermonibus suis persuasibilibus mouere animum
auditoris et inclinare ad illud ad quod uoluerit, ut credatur ei quod
dicit et generet in eo cognitionem proximam certitudini.
9
rhetoricamdidicimus]cf.GVND.diu.64:Rhetoricaestscientia
utendi in priuatis et publicis causis plena et perfecta eloquentia.
12
magnaest1]SEN.contr.3,prologus,12(Magnaetuariaresest
eloquentia,nequeadhucullisicindulsituttotacontingeret;satisfelix
est
qui
in
aliquam
eius
partem
receptus
est).
16
quidquidprofertur]CASSIOD.uar.10,6[PL69.801](Quicquid
enim in qualibet disciplina concipitur, ab ista sub decore profertur).
18
Tubasuauis]Eccli.40,21(tibiaeetpsalteriumsuauemfaciunt
melodiametsuperutraquelinguasuauis).
20 Fauuscomposita]
NonapudEccli.sedProu.16,24. 21 inplacauit]Eccli.45,2.
1 tertia:om.AG:postesttransp.DIMVz 2 est:om.H liberalisars:
a.l.W et2:om.V ac:etG 6 tertia:postesttransp.V est:ars
H artium:om.W 8 loquendiartem:a.l.M 9 ea:om.V ornate:
ornareW proferre:proferimusV
10 didicimus:dedicimusG
causa:postilliustransp.F illius:huiusG 15 est1:om.H Hec:et
V 17 aliena:aliaDIMVz
10
15
20
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
ESFUNESTA.
585
Liberprimus36,22 47
10
15
20
25
placauit.Delaudibusueroeloquentie,repetequesupra
diximusinXXXIIIIcapituloinprincipio.
Sed certe hec ars plurimos fallit, dum suos
sectatores dicere non scire docet, instruit dulciter
uerba carpere, non utiliter sapere. Et dum uerborum
suauitasqueritur,uerarerumsapientiaamittituratque
utinam tantus hodie esset hominum labor ad recte
beateque uiuendum, quantus ad ornate politeque
dicendum. Hinc Firmianus Lactantius: Vtinam tam
multi benefacerent quam bene loqui uidentur. Adde
quia plerique ea utuntur non ad salutem, sed ad
perniciem. Acerbissime quidem illud referendum
quippe et dolendum arbitror, ut uidelicet ea que, teste
Cicerone, a natura data est ad bonorum hominum
conseruationem, in pestem et nocumentum uertatur.
Simplex enim est ueritas et recta, splendore aut
uerborum lenocinio non eget, quinimmo ut noster
Quintilianus ait, suspecta est cum ornatur, fingere
nescit.NamQuomodo,inquit,fabricabitfigmentum,que
uixelimatumdepromitsermonem?
Ipsa uero perornata locutio plus proferre quam
conferre solet, ut uerum sit quod quidam sapiens ait
quiagarrulosadicendifestiuitasplussonatquamualet,
multumque habet inanitatis et uacui. Idque noster
Seneca non negauit dum in Declamationibus ait quia
rarohecintersecoeuntuteademuoxsitdulcisetsolida.
14
aconseruationem]cf.CIC.off.2,51:Namquidesttam
inhumanum, quam eloquentiam a natura ad salutem hominum et ad
conseruationem datam ad bonorum pestem perniciemque
conuertere?
19
Quomodosermonem]QVINT.inst.4,1,11.
23 plusualet]SEN.epist.40,5. 26 rarosolida]SEN.contr.3,prol.,3
(quamuis haec inter se raro coeant, ut eadem uox et dulcis sit et
solida).
1 placauit:placuitAGH 3 plurimos:om.G 7 hodie:om.S 8 post
ornate:beneadd.DIMVz 9 Hinc:om.G 11 plerique:plerumqueG
13 ea:om.G 15 et:om.AGH uertatur:mutaturG 16 enimest:
esten.FW 17 uerborum:om.G noster:om.DIMVz 18 cum:om.
V 19 que:quotM 21 quamconferre:om.W 23 sonat:sonetH
24 nosterSeneca:S.n.DIMVz 25 negauit:negatF
586
25
30
35
40
45
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
elogiosdelaelocuencia,recuerdaloquedijimosantes,
alcomienzodelcaptuloXXXIV.
Pero este arte engaa a muchos hombres pues no
ensea a sus seguidores a saber, sino a hablar; les
instruye en servirse de forma grata de las palabras,
pero no en el conocimiento prctico. Y mientras se
buscaladulzuradelaspalabras,sepierdelaverdadera
sabidurayojalqueloshombresdehoyseesforzaran
tantopor vivirhonrada y felizmente, como por hablar
con elegancia y educacin. Por eso dice Firmiano
Lactancio: Ojal tantos hicieran el bien como bien
parecequehablan.Aadequelamayoranoloemplea
parasusalvacinsinoparasudestruccin.Creoquees
muy duro tener que contarlo, y doloroso, como, segn
aseguraCicern,esoquelanaturalezanoshadadopara
la conservacin de los hombres buenos, se convierta en
algo daino y perjudicial. La verdad es sencilla y justa,
no necesita ni ornato ni afectacin, es ms, como dice
nuestrocompatriotaQuintiliano,essospechosacuando
se adorna, no sabe fingir. Pues dice: Cmo podr ser
responsable de una mentira si apenas puede sacar a la
luzundiscursopulido?
Por su parte, una forma de hablar muy elegante
suele contar ms de lo que aporta, de suerte que es
ciertoloquedecaunsabio:lacharlataneraconcierto
donaire en el hablar suena ms de lo que vale, y tiene
bastante frivolidad y vacuidad. Nuestro compatriota
Snecanolonegcuandodecaensus Declamaciones:
Rara vez coincide que la palabra sea agradable y
contundente a la vez. Por eso Ddimo le dijo a
Alejandro:Noaprendemoslastcnicasparahablarbien,
ni nos dedicamos a la verborrea de rtores y oradores,
587
Liberprimus36,4870
10
15
20
1
Artemcriminibus]QVIL.SPOL.hist.13,11(Artembeneloquendi
nondiscimus,sedsimplicitate,quafruimur,nosmentirinonsinit,que
enarramus. Phylosophorum scolas non frequentamus, quorum
doctrina discors est nichilque certum aut stabile, sed semper
mendaciadiffinit).
8
multisest]NonapudLACT.sedIVV.10,7:
torrensdicendicopiamultisetsuamortiferaestfacundia.
588
50
55
60
65
70
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
589
Liberprimus36,7190
10
15
20
1
modernaedidit]cf.CIC.orat.1,151:Omnesenim,siueartissunt
locisiueingenicuiusdamacprudentiae,quimodoinsuntineare,de
qua scribimus, anquirentibus nobis omnique acie ingeni
contemplantibus ostendunt se et occurrunt; omnesque sententiae
uerbaque omnia, quae sunt cuiusque generis maxime illustria, sub
acumen stili subeant et succedant necesse est; tum ipsa collocatio
conformatioque uerborum perficitur in scribendo, non poetico, sed
quodamoratorionumeroetmodo. 4 Quintilianusageret]cf.QVINT.
inst. 1,10,34: In geometria partem fatentur esse utilem teneris
aetatibus: agitari namque animos et acui ingenia et celeritatem
percipiendiuenireindeconcedunt,sedprodesseeamnon,utceteras
artis, cum perceptae sint sed cum discatur existimant. Id uulgaris
opinioest:necsinecausasummiuirietiamimpensamhuicscientiae
operam dederunt. Nam cum sit geometria diuisa in numeros atque
formas,numerorumquidemnotitianonoratorimodosedcuicumque
primissaltemlitteriseruditonecessariaest.
1 Longecerte:c.l.G deplorans:deplorensA 3 et:estW 5 enim:
om.M fatentur:om.G optimumesse:e.o.V 8 didicit:didiscit
BW:dicitG
11 titulislustretur:l.t.AG
14 non:numquamF
17 mirari:mirareDI
19 homines:omnesW perquam:om.V
20 Augustinus:om.G in:om.AGH
590
75
80
85
90
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
591
Liberprimus36,91114
10
15
20
1 oratoremuincat]AVG.doctr.christ.4,13[PL34.101](oportetigitur
eloquentem ecclesiasticum, quando suadet aliquid, quod agendum
est,nonsolumdocere,utinstruat,etdelectare,utteneat,uerumetiam
flectere,utuincat). 7 Sapiensreddit]Eccli.20,13(sapiensinuerbis
seipsumamabilemfacit). 11 Studesermonem]Prou.27,11(stude
sapientiae ut possim exprobranti respondere sermonem).
22 Venietconuertentur]ITim.4,3 4(Eritenimtempuscumsanam
doctrinam non sustinebunt sed ad sua desideria coaceruabunt sibi
magistros prurientes auribus et a ueritate quidem auditum auertent
adfabulasautemconuertentur).
4 ea:om.G
6 eloquentia:sapientiaG sapiente:sapientiGH
8 partes:parteM 17 pascantur:pascaturA igni:igneH 19 post
apostolus:aitadd.G
20 figmentaac2:om.W
22 enim:ergo
DIMVz:om.GH 23 sustinebunt:sustinabuntG auditum:audicum
W
592
95
100
105
110
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
593
Liberprimus36,115 137
10
15
20
Addequia,testeAugustino,Ciceroipseetceteri, qui
rhetoricam docuere, fassi sunt eloquentiam sine
sapientia obesse plurimum et prodesse numquam;
sapientiam uero sine eloquentia plurimum profuisse.
Hincapostolus ipse, uas electionis, ad Corinthios de se
loquenspalamfateturseimperitumforesermone,sed
non scientia et sapientia, tantum tamen proficit
quantum mundus capere potuit et humana ingenia
sufferre ualuerunt, adeo ut plus ceteris doctrina et
predicatione proficiens, unus ipse doctor gentium
meruitappellari.Ipsedeniqueetsirhetoriciscoloribus
non usquequaque utebatur, adeo utiliter disputabat ut
omnessuasapientiasuperaret.Nonutique,utipsealibi
ait,uincebatinpersuasibilibushumanesapientieuerbis,
que ad eloquentiam referuntur. Quare fideles
summopere admonet, ne decipiantur in sublimitate
sermonis. Nouerat enim quod ad eundem sensum Iob
dixerat: Frustra,inquit, homoaperitossuumetabsque
sapientia uerba multiplicat. Nec id ipsum gentiles
ueteres, qui eloquentie studia miro cuderunt ingenio,
negareuidentur.Quippearbitratisunteloquentiamnon
debere iudicari atque laudari uerborum solo splendore,
sed secundum grauissimas sententias a uera sapientia
1
quiprofuisse]AVG.doctr.christ.4,5[PL34.91](quiartem
rhetoricam docendam putarunt: fassi sunt enim sapientiam sine
eloquentia parum prodesse ciuitatibus; eloquentiam uero sine
sapientianimiumobesseplerumque,prodessenunquam);CIC.inu.1,1
(sapientiamsineeloquentiaparumprodesseciuitatibus,eloquentiam
uero sine sapientia nimium obesse plerumque, prodesse numquam).
5 uaselectionis]Act.9,15.
6 sescientia]cf.IICor.11,6:etsi
imperitussermonesednonscientia. 10 doctorgentium]ITim.2,7.
14
inuerbis]ICor.2,4(noninpersuasibilibussapientiaeuerbis).
18 Frustramultiplicat]Iob35,16(ergoIobfrustraaperitossuumet
absquescientiauerbamultiplicat). 21 eloquentiamelicitas]GVILL.
WHEAT. schol. 1 (hoc inquam arbitrantes eloquentiam non debere
iudicari atque laudari uerborum solo splendore, sed secundum
grauissimassententiasauerasapientiasapienterelicitas).
1 postteste:ipsoadd.F 2 fassiDFIMSVz:falsicett. 3 obesse:esse
A:om.G et:sedF 5 Hinc:namM 7 scientiasapientia:s.etsc.V
proficit:profecitDI:profertB 11 postIpse:siadd.W 13 post
omnes:eloquentesadd.F sua:sibiM 19 idipsum:adipsumW
20 qui:queAGH 22 solo:solaH
594
115
120
125
130
135
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
Aadeque,segnaseguraAgustn,elpropioCicern
y los dems autores que han enseado retrica, han
reconocidoquelaelocuenciasinsabiduraesmuydai
naynuncaesprovechosa,mientrasquelasabidurasin
elocuencia ha sido muy provechosa. Por eso el propio
apstol, vaso de eleccin, hablando de s mismo a los
Corintios,reconoceabiertamentequelefaltaexperien
ciaparahablar,peronoconocimientonisabidura.Sin
embargo, aprovech todo lo que el mundo le poda
ofrecer y su inteligencia humana fue capaz de tolerar,
hasta el punto de que, aprovechando mejor que los
demslaformacinylapredicacin,slolmereciel
ttulo de educador de los gentiles. Adems, l mismo,
aunque no siempre hizo uso de las formas de la
retrica,discutadetalmodoquesuperabaatodospor
su sabidura. En efecto, como l mismo dice en otro
pasaje refirindose a la elocuencia, no convenca la
elocuencia persuasiva de la sabidura. Por esa razn
avisa, muy especialmente a sus fieles, de que no se
dejen engaar por la grandeza del discurso. Saba que
Jobhabadichoenelmismosentido:Elhombreabresu
bocaenvanoymultiplicasuspalabrassinsabidura.Los
antiguosgentiles,queforjaronconadmirableinteligen
cia el estudio de la elocuencia, tampoco negaron esta
mismaidea.Enefecto,pensaronquenosedebajuzgar
yelogiarlaelocuenciasloporelbrillodesuspalabras,
sino tambin por los importantsimos conceptos que
595
Liberprimus36,138 163
10
15
20
25
17
propterIsraelitidem]HIER.epist.70,2[PL22.665](propter
eloquii uenustatem et membrorum pulchritudinem de ancilla atque
captiuaIsraelitidemfacerecupio?).
25 Quidpotest2]AVG.doctr.
christ. 4,11 [PL 34.100] (quid enim prodest clauis aurea, si aperire,
quoduolumus,nonpotest,autquidobestlignea,sihocpotest,quando
nihilquaerimusnisipatere,quodclausumest?).
1 sapienter:om.H 2 dixerim:om.D 3 anulo:annoloI 5 post
aurum:quamadd.W 6 formamque:formamB 8 pondere:ponde
W perficitur:perficitG 10 afferre:afferriH 11 et:om.DIMVz
aliena:alienaqueD
14
longepluris:p.l.F erit:estM
15
eloquentia:eloquentieG:om.H
18
aliquando:om.V
20
Israelitidemcorr.exHIER.:israhelitamM:israelitemcett.
honorataquamdiu:om.W 24 eloquentie:eloquentesH minime:
minimiH ingeniosi:ingeniosiI
25 inquit:om.G:postprodest
transp.M 26 autpotest2:om.G
596
140
145
150
155
160
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
597
Liberprimus36,16437,6
10
15
20
598
165
170
175
180
25
8
Verbahabentia]Eccle.6,11(uerbasuntplurimamultain
disputandohabentiauanitatem). 10 Doctrinainuolutum]Ier.10,8
(argentum).
23 doctrinales]cf.ISID.orig.3,praef.[PL82.153]:
Latine dicitur doctrinalis scientia, quae abstractam considerat
quantitatem.
1 qui:quiaH
3 Namuerborum:om.H ornatui:ornatuAGH
4 teste:om.AGH 5 sunt:om.AGH 8 alibi:om.G 9 dicendo:
docendoV
14
arida:aridoH
18
diximus:dixerimusGH
21 tricesimvmseptimvm:XXXVR 24 continue:om.F 25 Has:nam
W
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
599
Liberprimus37,731
10
15
20
25
2
Methaphysicusentia]cf.ARIST.metaph.4,3(1005a):Dicendum
autem est utrum unius aut alterius scientie sit de que mathematicis
uocatis dignitatibus et de substantia. Manifestum igitur est quoniam
uniusqueetquephilosophi,etquedehisestintentio;omnibusenim
inest que sunt sed non generi alicui seorsum proprie ab aliis (...) Et
utunturquidemomnes,quoniammentisestsecundumquodestens,
unumquodque enim genus est ens; in tantum enim utuntur in
quantum illis sufficiens est, hoc autem est, quantum subit genus de
quoferuntdemonstrationes;quarequoniammanifestumestquoniam
secundumquodsuntentiainsuntomnibus(hocenimipsiscommune
est), circa ens secundum quod est ens cognoscentis et de his est
speculatio. 24 considerateius]cf.ISID.orig.3,praef.[PL82.153]:
Arithmeticaestdisciplinaquantitatisnumerabilissecundumse.
1 continua:om.F 2 enim:om.H 3 ait:dicitV 8 sunt:om.G
9 quantitasest:e.q.F antecirca:illaqueestadd.F 16 sibi:om.
M 17 tales:om.V 21 quantitatemTertia:om.W 23 postTertia:
estadd.F uersatur:postquantitastransp.F 24 est1:om.G
600
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
601
Liberprimus37,32 46
10
15
1 nullaindigent]cf.ISID.orig.3,praef.[PL82.153]:Quamscriptores
saecularium litterarum disciplinas mathematicas ideo primam esse
uoluerunt,quoniamipsautsitnullamaliamindigetdisciplinam. 4 cf.
ALFAR. scien. 3,2: Mensores sunt qui terrae superficiem quamlibet
mensurant. Quorum instrumenta sunt palmus, pes, cubitus, stadium
et pertica et leuca et multa alis (...) Et haec scientia inquirit circa
superficies et lineas, corpora et figuras et eorum quantitates.
5 mensuraterre]cf.ISID.orig.3,10,3[PL82.161]:NamGeometriade
terraetdemensuranuncupataest;cf.GVND.diu.110:Haecdisciplina
amensuraterraenomenaccepit.
7 postpossessionibus]cf.ISID.
orig. 3,10,1 [PL 82.161]: Geometriae disciplina primum ab Aegyptiis
reperta dicitur, quia inundante Nilo, et omnium possessionibus limo
obductis, initium terrae diuidendae per lineas et mensuras nomen
artidedit.Quaedeindelongiusacuminesapientumprouecta,etmaris,
et coeli, et aeris spatia metitur; cf. GVND. diu. 110: Huius inuentores
primi traduntur Aegyptii. Qui pro eo, quod inundante Nilo et
hominum possessionibus limo obductis agrorum limites ita
confundebatur, quod possessiones singulorum a se non
discernebantur, talem sollertiam adinuenerunt, cuius exercitatione
suiquisquequantitatemagellifaciliusacontinentipossetsecernere.
602
35
40
45
Espejodelavidahumana
10
15
603
Liberprimus38,127
604
10
15
20
25
6
penultimaappellabant]cf.IOH.SAR.pol.2,18[PL199.436]:
Mathesim ergo probabilem, quae penultima breui enuntiatur.
8 naturaapprobat]IOH.SAR.pol.2,18[PL199.436](naturainducit,
ratio
probat,
et
utilitatis
experientia
approbat).
22
Rursusdependere]cf.GVND.diu.120:Finiseiusestscientia
iudicandidepraeteritis,praesentibusatquefuturis.
1 tricesimvmoctavvm:XXXVIR particvlariter:om.M 3 lavdibvs:
laudabisW 4 damnis:erumnisM 6 postantiqui:methasimadd.G
breui:om.H
8 illam:illaA utilitatisDGIMVWz:utilitascett.
9 anteexperientia:etadd.cettnisiR hanc:huncI 12 desiderum:
desideriumS
20 exprocedunt:marg.R
21 consequimur:
consequeturDIVz:consequiturM
23
postfuturos:aadd.G
24 dependere:pondereW 27 effectus:affectusG
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
605
Liberprimus38,28 58
10
15
20
25
30
606
30
35
40
45
50
55
Espejodelavidahumana
hicieronparaquesirvierandesealparalasestaciones,
losdasylosaos.
10
15
20
25
30
Espatente,porloqueacabamosdedecir,lamagna
nimidadyprovechodeestaciencia.Noobstante,segn
alFrb, esta ciencia tiene una parte de mentira y
resulta desconocida a los hombres. Qu hombre es
hoycapazdeconocerlasdiferentesformasyefectosde
todas las estrellas, tan diferentes, y adems de lo que
son capaces todas ellas, como para determinar con
exactitudlossucesosnaturalesquevanaproducirseen
los elementos y como para decir que la conjuncin de
tales estrellas provoca necesariamente sequa, y la de
talesotrasaguaenabundancia,yladetaleslapestey
la de tales una muerte lenta, y la de tales una muerte
rpida? Sin duda, nadie sabe decir nada exacto sobre
estosarcanos,sinoqueaseguran,pormediodefalaces
conjeturas, algunos sucesos de esos que han aconteci
do algunas veces, pero que no ocurre siempre igual
comodicen.Yporellosedicequelaastronomaemite
juicios tontos y que atonta a los que se dedican a ella,
segnelmismoalFrb.Conraznlalocuradeseme
jantes hombres es digna de risa: querer saber lo que
pasa en el cielo, como si formaran parte del consejo
celestial y acabaran de llegar de all, cuando, por el
contrario,ignoranquesloquepasaenlatierrayqu
es lo que hacen su mujer o su hermana en su casa. S
yo de algunos astrnomos que tienen mujeres no
demasiado decentes. Sin embargo, ellos conjeturaban
sobrelaindecenciadeotras.
As pues, la indagacin del futuro por parte de los
matemticos le reporta muchos inconvenientes al
gnero humano. Pero ms all de lo anteriormente
dicho, le amenazan otros inconvenientes y peligros.
Pues difcilmente se atienen a los lmites de la
607
Liberprimus38,59 85
10
15
20
25
moderationismetascohibentur,sedcupiditatequadam
futura prenoscendi, ad diuersa uanitatum genera eius
uelamento homines trahuntur ut, teste Policrato, non
tam philosophie species quam quedam impietatis
disciplina sit, et tandem in mathesim producta
penultimaconuertatur.
Dilatant enim plurimi phylacterias huius artis, ut
constellationibusetplanetisnimiumuirtutisattribuant
et eis nescio quam auctoritatem prestant in
contumeliam Creatoris. Et iuxta apostolum: Ad
sobrietatem non sapientes stulti facti sunt. Celestibus
enim constellationibus attribuunt uitam et mortem,
ceterosque euentus hominum predicere conantur et
cetera que Pater posuit in sua potestate non
attendentesque per prophetam Deus ad illosirridens,
ait:Dicitemihiqueuenturasuntetdicamquiadiiestis.
Sic igitur mentes hominum futura prenoscere
cupientiumilludunt,uttandemliberiarbitriiperimant
libertatem. Qui pariter et eis credentes utinam illud
considerarent, quia Altissimus sideribus ac stellis
tantum dedit uigoris quantum uoluit, sibi tamen
retinuit totius opificii principatum. Que omnia ipsi
auctori Deo exhibent famulatum iuxta illud: Celi
enarrantgloriamDei.
Adeo enim hi homines diuine Prouidentie illiusque
bonitati et potestati detrahunt ut asserant aliquem
faustum aut fortunatum esse posse ex constellatione
3
nondisciplina]NonapudIOH.SAR.sedcf.MIN.FEL.8[PL3.257]:
tamen in hac impietatis disciplina simulatae philosophiae nomine.
5
etconuertatur]cf.IOH.SAR.pol.2,18[199.436]:quasiquoddam
doctrinae suae iaciunt fundamentum, ut exinde opinionum suarum
lubrico quasi quadam imagine rationis, in mathesin reprobam, quae
profertur extensa penultima, perniciosissime prolabantur.
11
nonsunt]Rom.1,22(dicentesenimseessesapientes...).
16 Diciteestis]Is.41,23. 23 CeliDei]Ps.18,2.
1 cupiditate:cupiditatiH 2 futuraprenoscendi:uanaR 3 homines:
homineW testePolicrato:om.R 5 ettandem:utadeoR 12 et:
marg.R 13 ceterosqueeuentus:euentusqueR predicereconantur
:marg.R
14
cetera:marg.R postpotestate:uttandem[non
legitur]decipianthominesetartibusprimumliberaliternonintende
readd.R nonconsiderarent:marg.R 16 quia:om.V 18 ut:om.
W 20 ac:etFM 22 totius:om.AG 25 Adeopredixerunt:om.R
608
60
65
70
75
80
85
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
moderacinlosquesededicanaestaciencia,sinoque
los hombres, por deseo de saber el futuro, se ven
arrastrados con una venda en los ojos a los diferentes
tiposdevanidaddemodoque,segnaseguraPolcrato,
laastronomanoestantounapartedelafilosofacomo
unadoctrinaimpay,finalmente,sevuelveenmthesis
conlapenltimalarga.
Muchos ensanchan las filacterias de esta ciencia
para atribuir ms poder a las constelaciones y a los
planetasynosquautoridadsearroganparaultrajar
alCreador.Ysegnelapstol:Alardeandodesabiosse
hicieron necios. Atribuyen a las constelaciones celestes
la vida y la muerte e intentan predecir los dems
acontecimientos del hombre y las dems cosas que el
Padrepusobajosupoder,sindarsecuentadequeDios
seacabariendodeellos,segndiceelprofeta:Decidme
qusucederenelfuturoydirquesoisdioses.Entonces
los hombres que desean saber de antemano el futuro
sehacentalesfiguracionesmentalesqueterminanpor
ponerfinalalibertadpropiadenuestrolibrealbedro.
Ojalquienesconfanigualmenteenellosconsideraran
que el Altsimo les ha dado el poder que ha querido a
losastrosyalasestrellas,peroquehareservadopara
s la primaca sobre toda la creacin, hecho que
demuestra que todo est al servicio de Dios creador,
segnelpasajequedice: Loscielosnarranlagloriade
Dios.
Estoshombresarrebatanlabondadylapotestadde
la divina Providencia hasta el punto de asegurar que
alguienpuedeserprsperoyafortunadoenfuncinde
la constelacin en la que haya nacido. Como dice un
609
Liberprimus38,86 116
10
15
20
25
30
24 luminariatempora]Gen.1,14.
2 esset:essentW:esseM credant:credatV 5 num:nonMW
aut:AGH 8 libris:litterisGH uera:postcredunttransp.H fore
credunt:c.f.AG 9 etiam:om.W contra:om.H 11 proueniant:
proueniuntM:preueniantD 14 Parisiensis:pariensisI 17 ab:om.
SW astronomoille:om.W num:nonM
18
assecuturus:
assecutusMFS 19 postRursus:ergoadd.M 20 possent:possitG
24 esse:essentM ut:om.M
610
90
95
100
105
110
115
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
sabio,deberaninvestigarsicreenquelairadeDiosles
ha arrebatado a algunos sus reinos y dominios y que
porsugraciaybeneplcitoseleshaconferidoaotros.
Tambin sicreenqueesamismairaogracia divinase
puede aplacar con regalos, de modo que no nos
arrebaten los bienes que se nos han dado ni se nos
tengan en cuenta las malas acciones, cosas todas ellas
que, segn hemos ledo, pasan a menudo en las
Sagradas Escrituras. Si creen que esto es verdad,
debern creer tambin necesariamente que el hombre
no se topa con el bien, ni tampoco se le arrebata en
contra de la voluntad del Creador, sino que es
rigurosamente ciertoquetodo lobuenoylo maloque
lessucedealosmortalesesconelbeneplcitodeDios.
PorelloGuillermodePars,cancillercultsimo,cuenta
con cierta gracia, en su libro El universo, que despus
de que un astrnomo le prometiera a un hombre que
alcanzara una gran dignidad slo por la constelacin
en la que haba nacido, l le pregunt al astrnomo si
conseguira la dignidad en el caso de que Dios no
quisiera,aloquelerespondiqueentoncesnopodra
ser en modo alguno. Tambin le pregunt que, en el
casodequeDiosquisiera,silosastrosysunacimiento
podran impedir que no alcanzara la dignidad. Le
respondi del mismo modoque no. Entonces l, como
las dos opciones dependan de la voluntad de Dios,
dijo:Meentregoalporcompleto.
Porotraparte,laafirmacindequelaslucesdelcielo
se han creado para ser seal de los tiempos, hay que
reconocer que se cumple slo en las acciones de la
naturaleza. Se equivocara el mdico si hiciera una
sangraenunadeterminadafaselunaroanteunaseal
de las estrellas. Los astros, entonces, marcan los
tiempos venideros, por ejemplo, si sern secos o
hmedos por naturaleza, al contrario que las acciones
deloshombres,queprocedendenuestroalbedroylas
podemos gobernar por medio de la razn; tales
611
Liberprimus38,117141
10
15
20
25
5
solusastris]THOM.s.theol.1a,2ae,q.9,a.5,ad.3(Sedtamen,ut
Ptolomaeus dicit in Centiloquio, sapiens dominatur astris, scilicet
quia, resistens passionibus, impedit per uoluntatem liberam, et
nequaquam motui caelesti subiectam, huiusmodi corporum
caelestiumeffectus);PS.PTOL.centil.5. 6 Stultorumnumerus]Eccle.
1,15.
22
Chaldeipromisere]cf.CIC.diu.2,99:Quammultaego
Pompeio, quam multa Crasso, quam multa huic ipsi Caesari a
Chaldaeis dicta memini, neminem eorum nisi senectute, nisi domi,
nisi cum claritate esse moriturum! Vt mihi permirum uideatur
quemquam exstare, qui etiam nunc credat iis, quorum praedicta
cotidieuideatreeteuentisrefelli.
6 astrisStultorum:iter.W
8 ea:om.AG
13 ualidum:om.G
14 quam:quemAH 18 tam:tamenH 19 inquisitio:inquisitorM
20
tres:postsunttransp.DIMVz etmemorandi:incomorandiM
23 auruspices:aruspicesG
612
120
125
130
135
140
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
613
Liberprimus38,142163
10
15
20
6
quamcredunt]cf.PETR.rem.1,112,18:sepequidemmirarisoleo
nosterque non immerito miratus est Cicero, quid hoc in genere
nouuminsuetumqueaccidit,utcumincunctishominibusmultauera
memorabiliunomendacioobscurenturetsuspectafidesinposterum
loquentisfiat.
7
quicredunt]cf.CIC.diu.2,146:utmihimirum
uideatur, cum mendaci homini ne uerum quidem dicenti credere
soleamus.
12 Milleprestat]cf.PETR.rem.1,112,18:inhiscontra
grauibusmillemendaciisunaleuisacfortuitaueritasuelumquoddam
et mendaci publico fidem querit, si quando uel semel quoniam
nemo tam mendax unquam fuit, quin quandoque uerum diceret,
nolens etiam aut ignarus , uni horum ueri forte aliquid effluxerit.
15
sinementiri]PETR.rem.1,112,18(Deniquesineullasuspitione
mendacii mentiri potest omnia quisquis semel potuit non mentiri).
21 Siprophete]Deut.13,1(sisurrexeritinmediotuiprophetes...et
praedixerit signum atque portentum et euenerit quod locutus est ...
nonaudiesuerbaprophetae).
1 fuere:fueruntG Ea:easS 2 quippe:om.M 5 illorum:illisV
nugisr2:magiscett. 13 illorum:eorumF mendaciis:mendaciaW
16 eo:eaAG 17 non:postsemeltransp.G et:om.AG 20 post
cum:Moysesadd.F
614
145
150
155
160
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
cuerpossearrojaronalasfieras.Vemosadiarioqueles
sucedencosassemejantes,ymayores,einclusopeores,
a quienes, dichosos, dejan que los astrnomos les
presagienelfuturo.
Sin embargo, el pensamiento humano, vido de
conocerelfuturo,noquiereverselibredecreerensus
tonteras. Es sorprendente la ligereza de los hombres,
sorprendente su credulidad, o mejor dicho su
insensatez,quetampocodejadesorprenderaCicern:
creen antes a los mentirosos que a los que dicen la
verdad. No es fcil que se fen de los dems hombres
respetables slo porque una vez se les haya
sorprendidoenunamentiraevidente.Encambiodira
que sucede lo contrario con los astrnomos y los
intrpretes de mejor fama. Entre mil mentiras
terribles,bastaunasolaquesalgaporcasualidadpara
queenadelantetengancrditoparapredecirelfuturo.
De lo que se deduce otra cosa ms sorprendente an
porque, como dice Petrarca, pueden mentir libremente
sinsospechaalgunadeverdadporque,porunasolavez,
puedequenomintieran.Aadeotromotivodeasombro
y sorpresa. Al aconsejarnos la divina verdad, segn se
asegura en las Sagradas Escrituras, que no nos fiemos
de los adivinos antes mencionados, incluso de los
profetas y de los que predicen la verdad, creamos
cuando dice en el Deuteronomio: Si aparece ante
615
Liberprimus38,164195
10
15
20
25
30
4 qui:quiaM demonum:postfortetransp.A
5 forte:om.F
7 conspiciens:conspiciesG illamartem:illaR 10 auruspices:
aruspicesG 12 Vtcumqueinquiras:om.G carissime:carissimiH
13 necquid:nequidB necperutilis:marg.R2 19 Verumtamen:
uerumGH 22 que:s.lin.R:quiI arti:s.lin.R 23 intellectui:
intellectuGH 24 etinanimatarum:om.G 25 postque:suoadd.F
27 rerum:om.G 28 miranda:miraculaAG 32 commentator:
commendatorI
616
165
170
175
180
185
190
195
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
vosotrosunprofetayteproponeunasealyunprodigio,
y stos se cumplen, no escuches las palabras de tal
profeta; Dios os pone a prueba a ver si le amis. No
obstante, creemos en el conjunto de los matemticos,
que sabemos que no son profetas ni santos, que
predijeron algunascosillas con lacharlatanera propia
delosdemonios.
En fin, ms all de los peligros e inconvenientes de
este trabajo que mencionamos antes, vemos que
muchosveneranesteartecomofundamentoybasede
su maldad y dan culto a los adivinos, nigromantes,
encantadores, augures, aurspices, intrpretes y
quiromantes.
Entonces,seacomofuere,teruego,queridsimohijo,
que huyas de este arte como de la peste y no
investigues qu dicen de ti los astros, sino lo que ha
establecido el creador de los astros. Atiende a las
buenas acciones y reza constantemente para que
intercedan por tu salvacin, y no esperes conocer la
verdad gracias a estos intrpretes, que desconocen
msquetlapropiaverdad.
Reconozco que alguna faceta de la astronoma s es
dignadeelogioymuyprovechosa.Noobstante,segn
aseguraAgustn,esmsunacienciadecuriosidadque
una doctrina de piedad. Pero no la condenamos, sino
que decimos que se debe seguir mejor la sabidura
natural,queestimplcitaenelartedelosastros.Est
en consonancia y en conformidad con la inteligencia
natural, gracias a la cual conocemos los principios y
sentimientos de los seres animados e inanimados, as
comolasrazonesylosefectosdeloqueabarcaelcielo
y el mundo, y podemos deducir muchas explicaciones
de muchos aspectos del mundo que nos parecen
sorprendentes. No resulta menos agradable la
investigacindelaapreciacinyelclculodelospesos.
Reconocemos,sinembargo,queenestascienciasdela
metafsica,noresuenanlaspalabrasdeCristonilasde
617
Liberprimus38,19639,19
618
200
10
15
20
1 physicidemerguntur]HIER.inEph.2,17[PL26.504](quiphysicus
perscrutatoroculostranscoelumleuat,etultraprofundumterrarum
etabyssiquoddaminanedemergit). 14 Quantamarmonie]cf.PL.
Ti. 47d: Harmonia uero, id est modulatio, utpote intentio modificata,
cognatas et uelut consanguineas habens commotiones animae
nostrae circuitionibus, prudenter utentibus Musarum munere
temperantiaequecausapotiusquamoblectationissatisestcommoda,
quippe quae discrepantes et inconsonantes animae commotiones ad
concentum exornationem que concordiae Musis auxiliantibus
reuocet; rhythmus autem datus ut medela contra illepidam
numerorum que et modorum nesciam gratiae que expertem in
plerisquenaturam.
1 perscrutatores:perscrutatoresW 4 ac:atqueG 6 xxxix:XXVIIR:
XXIXr de2:om.G
7 de1:om.V et2:acV:om.W de2:postac
transp.R
8
postlaboribvs:sequituradd.G
9
ut:om.G
14 Quantamletificant:marg.R2 Plato:om.H 16 enim:om.W
est:om.G 17 animarumhumanarum:h.a.V
10
15
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
619
Liberprimus39,20 45
10
15
20
25
1
inincitant]cf.GVND.diu.101102:Inproeliisquoquetubae
concentuspugnantesaccendit. 3 delphinosletificant]cf.GVND.diu.
101: Vtilitas huius artis est magna tum ad temperandos mores
animalium. 17 Exultabunttibi]Ps.70,23(laudabuntlabiameacum
cantauerotibi). 22 audibiliaoperabilia]PETR.ALVER.pol.8,l.2,22
(Adhuc autem audibilia fortius mouent quam uisibilia et pluribus
modis).
1 et:estW
4 senex:om.DIMVz didicit:didiscitW:diditM
erudiri:posteatransp.AFV 5 quod:om.V 7 omnis:om.G 8 ita:
om.G 9 qui:om.AGH rectam:recteAGH 11 laudesnon:marg.
R quia:quiM 14 spiritus:om.H 15 Animum:postcuristransp.
H interna:ineternaDIMVz 19 Sedenim:marg.R 23 eodem:
om.DIMVz 25 uitalescantantium:marg.R2 26 male:maliBHM
620
20
25
30
35
40
45
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
divinas.Aade,cosasorprendentededecir,queincluso
enlaguerralasnotasmusicalesanimanaloscaballosy
alegranalosdelfinesylosdemsanimales.Scratesla
aprendi yade mayor y exhortaba a los jvenes a que
la estudiaran, no como incitamento lascivo, sino para
que sometieran los impulsos del alma a la norma y la
razn.Igualquenotodaslasvocessinoslolavozque
suenabieneslaquehacelameloda,delmismomodo
no todos los impulsos del alma, sino slo los que son
propiosdelarazn,secorrespondenconunacorrecta
armonavital.
Aumenta sus elogios el hecho de que no slo es
entretenida y provechosa, pues gracias a ella revive el
espritu del hombre, sino que tambin es un
instrumentoparaquelascostumbresdelhombresean
buenas y rectas, y gracias a su poder se mantienen a
rayalosmalosespritus.Pero,qums?Liberaelalma
de sus preocupaciones y hace que, por medio de una
alegrainterior,elpensamientohumanosealegreenel
Seor.Porellodecaelprofeta:Sealegrarnmislabios
cuandotecante.
Pero escucha ahora sus inconvenientes. En primer
lugar, los provechos que hemos dicho antes los
consiguenquienesescuchanlamsica,nosusartfices.
Pues, como dice Aristteles, lo que se oye conmueve
ms que lo que se siente o lo que se hace por uno
mismo.Esms,segnaseguraelfilsofo,laintensidad
provocadaporlamultituddevocesdaaelcerebroyel
espritu de los cantores. De lo que se deduce que se
vuelven poco aptos para las buenas costumbres;
Aristteles los llama banausos, es decir, no aptos para
los trabajos intelectuales. Adems, la msica y su uso
621
Liberprimus39,4640,20
10
622
50
55
15
20
25
30
LABORIBVS.
10
15
20
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
COMOINCONVENIENTES,INUTILIDADYPADECIMIENTOS.
Laaritmticaylageometrasonlasltimasciencias
matemticas y, por cierto, muy provechosas. Una
estudia los nmeros, la otra las medidas y en ambas,
segn diferentes relaciones de nmeros pares e
impares, y lo mismo de lneas y de superficies o de
cuerpos, se establecen varios tipos de nmeros y de
medidascuyoconocimientoesgozoso.
En efecto, estas ciencias son provechosas y
necesarias y estn muy valoradas en las Sagradas
Escrituras, porque est escrito: Has hecho todo con
nmeros,pesosymedidas.Sinlosnmerosnopodemos
hacer nada, como dice Isidoro: Qutale a las cosas los
nmeros y todo desaparecer, y no se diferenciaran
mucho los hombres de las bestias y dems animales,
queignoran elclculomatemtico.Ysucede lomismo
con la geometra: sin pesos y medidas no tendramos
propiedadesniestados.
623
Liberprimus40,2141,8
10
15
20
25
624
25
30
35
40
CAPITVLVMXLIINQVOSVBBREVIEPILOGORECOLLIGITAVCTOR
CVNCTASALIASARTESETGENERAVIVENDIINHOCSECVLO.INQVO
OSTENDIT MISERIAS, LABORES ET PERICVLA OMNIVM STATVVM ET
DOCET EAS OMNES PLVRES HABERE ACVLEOS ET MISERIAS QVAM
GAVDIVM, QVIETEM ET SECVRITATEM, DISCVRRENS PER OMNES
30
MODOSVIVENDIINHOCSECVLO.
Cernisiam,filimicarissime,sieaqueaudistitecum
ipse recolis ac discutis, explicata esse omnia uite
15
Facmihi]Ps.38,5(notumfacmihiDominefinemmeumet
numerumdierummeorumquisestutsciamquiddesitmihi).
2
nec:neG
4
ac:autF quantitatesintrinsecas:om.W
5 ignorare:om.S 6 sed:etF sit2:om.M 9 nomina:nominareH
10 suiipsius:eiusR 13 illaest:e.i.V 15 cumpropheta::om.
DIMVz 17 Adde:om.DIMVz easet:om.DIMVz 18 doli:doloG
19 de1computis:om.W et:om.H 21 fore:foresH 25 xli:XXXIX
R 28 docet:ostenditR eas:eosM
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
625
Liberprimus41,9 41
10
15
20
25
30
626
10
15
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
explicadotodoslostiposdevida,todoslostrabajosque
puedendesarrollarloshumanosenelestadotemporal,
en los que los mortales ponen su afn con tanto
empeo como inters. Y no creo que viva engaada
por pensar que los humanos no consiguen tanta
satisfaccin en ellos como tormento. Si juzgas con
rectitud, encontrars en ellos ms padecimiento que
tranquilidad, ms tristeza que alegra, ms pena que
consuelo,msdificultadquefacilidad,mspeligroque
seguridad. Deseo que reflexiones sobre todo esto
contigo mismo. S que sers dichoso si soportas, por
Dios inmortal, una mnima parte de todos esos
padecimientos, dificultades y sufrimientos que
padecenlosmortalesporserviralmundodediferentes
maneras.
No obstante, en este breve eplogo te recordar un
buen nmero de cosas. Quin ser capaz de recordar
con facilidad los padecimientos, inconvenientes,
peligrosytambinfraudesyengaosdetodoslostipos
de vida, as como de los trabajos y cargos de los
hombres? Por decirlo en pocas palabras, desde la
cumbre ms alta hasta la ms baja, desde el csar al
boyero, desde el rey hasta el pastor, no hay
tranquilidad, no hay seguridad, sino que todos estn
sometidos a cualquier tipo de cada, de riesgos,
pesares y padecimientos sin nmero; todo subyace
bajoelfraudeylamaldad.
Nodiscutimosqueelttulodereyodecsaresmuy
noble,perotambinesuncargomuyduro,ymsdifcil
an resulta conservarlo. El rey sube hasta el monte
msaltoyazaroso,dondelosrayoslepuedenherircon
mayor facilidad. Y es que aunque el ttulo de rey es
noble,sinembargosusasuntossonturbios,puesnoes
ms que una joya de cristal destinada a perecer llena
de preocupaciones y de peligros. Adems, los reyes se
vuelvenlocoscontaldequelosaduleny,loqueesms
peligroso, la mayor parte se convierten en tiranos a
pesardeconservarelnombrederey.Algunosobraran
con mucha mayor justicia y tranquilidad bajo un rey
627
Liberprimus41,4270
10
15
20
25
20 nullasequuntur]POL.2,356;5,76.
1 regius:regnisW 3 seruusquia:om.M 4 qua:quoF ceperit:
cepitR 6 que:quaV 9 et:deR 10 postcomitibus:etadd.G
12 addendaest:e.a.V
13 posse:nosseS ne:nonH:om.W
15 artes:s.lin.R 16 defendunt:defendantH 22 fastuosus:fatuosus
DI
24
fraudatur:fraudatorG madidus:madidasG
26
barbetonsor:barbitonsorR chirurgicus:cirugicusrR:
cyrogicusAGH 27 aromata:aromatiaW
628
45
50
55
60
65
70
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
629
Liberprimus41,71101
10
15
20
25
30
630
75
80
85
90
95
100
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
litigios,losjuristassehacenricosabasedefraudes,el
orador miente, los artistas hacen sus obras con muy
poco inters, los telogos predican lo bueno, hacen lo
peor, el comerciante te engaa y se compromete por
juramento, el vendedor elogia su mercanca, el
buhonero critica, los escritores hacen malas descrip
ciones, los pintores hacen recreaciones falsas, los
carniceros venden carne podrida, los taberneros
emborrachanalagente,provocanlagula.
Peroelentendimientodelhombreestanciegoque,
sin embargo, se apresuran velozmente a todos estos
trabajos, aunque estn llenos de desdichas, riesgos,
tormentos, como si fuera un gran consuelo. No corren
ni recorren los mortales verdes prados, sino
escabrosos riscos y sendas alejadas. Algunos suben
montaas, atraviesan colinas, saltan peascos,
atraviesan cuevas, entran en las cavernas; otros abren
lasentraasdelatierra;otrospenetranenloprofundo
del mar; otros traspasan los densos bosques; otros se
exponen a vientos, lluvias y truenos y a los envites y
tormentas de mares y ros; otros forjan y funden el
metal; otros esculpen las piedras y las pulen; otros
cortanlamaderayladesbastan;otrosurdentelasylas
tejen; otros cortan las telas y las cosen; otros
construyen casas; otros plantan huertos y vias; otros
encienden los hornos, otros levantan y forjan los
molinos; otros pescan; otros cazan, se dedican a la
cetrera y, finalmente, otros comercian y practican la
usura.
Entodosestosoficiosnofaltaelfraude,elengao,la
corrupcin e, incluso, muchsimos riesgos. Otros
tambin meditan, piensan, aconsejan y, finalmente, te
engaan; otros combaten, otros pelean, otros idean
muchasformasparareunirdinerocondiferentesartes
y multiplicar sus ganancias, buscar beneficios, pero
suyos sern los padecimientos del cuerpo, los dolores
decabezaylosavataresdelalma.
631
632
Liberprimus41,10242,17
10
105
110
15
CORPORALITER
PASSI
SVNT.
ET BREVITER
EXCELLENTIVMPERSONARVMVTRIVSQVETESTAMENTI.
20
25
4
Cumqueafflictionem]Eccle.2,11(cumquemeconuertissemad
uniuersa opera quae fecerant manus meae et ad labores in quibus
frustrasudaueram,uidiinomnibusuanitatemetadflictionemanimi).
7 quodspiritus]Eccle.1,17(quodinhisquoqueessetlaboretafflict
iospiritus). 8 Cunctesermone]Eccle.1,8.
4 me:om.G 8 eashomo:h.e.W 11 xlii:XXXXR 14 corporaliter:
postsunttransp.V
16
testamenti:testantiDposttestamenti:
sequituradd.G
18
formam:formaB conspicere:om.G
21 humane:humanaAGH 22 fore:s.lin.R 23 plurimum:om.W
24 partis:iter.D eius:eisAH 26 et1:estW omnium:om.G
27 postpenas:etadd.AF
10
15
Espejodelavidahumana
10
Todoslosafanesyesfuerzosdeloshombressontan
vanos como variados, llenos, indudablemente, de ries
gos, pesares y padecimientos, hecho que no niega el
sabio Salomn cuando dice con hermosas palabras: Al
reflexionar sobre todo lo que hay bajo el cielo y lo que
han hecho mis manos y la fatiga que me haba tomado
en hacerlo, vi que todo era vanidad y sufrimiento y lo
quenoessinopadecimientoysufrimientodelespritu;y
concluye: Todas las cosas son difciles y el hombre no
puede explicarlas con palabras, tal y como vamos a
exponer a continuacin de modo ms concreto en los
captulossiguientes.
CAPTULO XLII: SE BUSCA EL MOTIVO POR EL QUE, DESDE EL
COMIENZOMISMODELMUNDO, LOSHOMBRESBUENOSYMALOSDE
15
ANTIGUOYDELNUEVOTESTAMENTO.
20
25
30
633
Liberprimus42,18 42
10
15
20
25
634
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
635
Liberprimus42,4370
10
15
20
25
2 Etdeducentur]Eccle.9,3. 6 Nequaminitio]Sap.12,11(nequa
mutaricogitatioilloruminperpetuum). 12 Simiseria]Iob10,15
(...uaemihiestsi...). 16 multaafflictio]Eccle.8,6(etmultahominis
afflictio).
17 Omnespatiuntur]IITim.3,12(etomnesquiuolunt
pie uiuere in Christo Iesu persecutionem patientur).
19 Homomiseriis]Iob,14.1.
28 Inhabebitis]Ioh.16,33(in
mundopressuramhabetis).
2 subdit::posthectransp.G 8 enim:om.M illorum:eorumM
11 bonis:bonosG
12 et:om.V
17 uiuereuolunt:uo.ui.R
18 Christi:om.V patiuntur:patienturF 19 postpatriarcha:Iob
add.F natus:postmulieretransp.R
20
multis:om.DIMVz
miseriis:om.VW
22
est:om.DIMVz quietem:postsuspiret
transp.V 23 suspiret:suspiratG 27 quanto:quantaH 28 post
exemplo:nosadd.M
636
45
50
55
60
65
70
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
637
Liberprimus42,71 93
10
15
20
2
Nemopromittit]NonapudGREG.M.sedAVG.inpsalm.39,28[PL
36.451](nemosibipromittatquodeuangeliumnonpromittit).
1 pressurassemper:s.p.F 3 promittit:promittatAG postQuis:
enimadd.R Quispromittat:om.AG ille:om.V
4 quietem:
quietamH
6
postcomminatur:Idquequamuerumsitadd.R
7 Superestdenique:marg.R 10 priscorum:piscorumH:pistorum
G
11
postperscrutemur:singulasadd.M itaque:marg.R
13 nobis:om.AGH 14 a:etW 15 Altissimus:altissimosAGH
16 omniscreatura:omG 17 postmiseriis:etadd.DIMVz 18 autem
:marg.R 19 seductus:sedictusM 20 Eua:om.V 23 Perquorum:
postquosV
638
75
80
85
90
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
10)Adn;cf.Gen.3,17. | 11)cf.Gen.3,6.
639
Liberprimus42,94105
10
quorumtransgressiones,abipsamundiorigine,omnes
morti dediti, non modo mali, sed boni, non peruersi,
sed et iusti, recti et innocentes, non nisi sudoribus
miseriisetlaboribusuitamduxerunt.Abelenimeorum
filius innocens, a nocente occiditur, Henoch iustus ab
hac uita transfertur, Cain sagitta perfoditur, Lamech,
primus bigamus, excecatur, Tubalcain laboribus
implicaturetfabermalleaturatqueincunctaoperaeris
et ferri multipliciter fatigatur, Mathusalam, sicut
plurimis annis uixit, sic multa frigora multaque sensit
discrimina, Noe, ab ea quam plantauit uinea, irridetur
atque centum annis in arce fabrica desudauit uiditque
8 inferri]Gen.4,22(quifuitmalleatoretfaberincunctaoperaaeris
etferri).
1 transgressionesut:om.IV 3 et1:postiustitransp.F et2:om.W
nonnisi:marg.R
5
filius:filiosH nocente:nocentesD
10 multaque:multaF
640
95
100
105
Espejodelavidahumana
10
15
12)cf.Gen.4,8. | 13)ConelnombredeHenokseconoceadospersona
jesdelGnesis,elprimero,eselhijodeCan,nietoportantodeAdny
Eva; el segundo es descendiente tambin de Adn y Eva pero de su
nuevohijollamadoSet.EselpadredeMatusaln.Sobrelamuertedel
segundo Henok narra el Gnesis (5,24): Camin Henok con Dios y
desapareci,porqueselollevDios. | 14)EnelGnesisnosenarrala
muertedeCan,sloquefueasesinadoporLmek,sinsaberlo,yaque
pensaba que haba disparado su flecha contra un animal (cf. Gen.
4,23). | 15)DescendientedeCanquetomporesposasadosmujeres,
AdySill.TampocosenarraenelGnesisquefueracegadoporser
bgamo(cf.Gen.4,19). | 16)cf.Gen.4,22. | 17)Segnelrelatobblico
(cf.Gen.5,26)Matusalnvivi782aos. | 18)TraseldiluvioNo,
convertidoenagricultor,plantunavia.Unbuendabebidelfruto
delaviayseemborrachquedandodesnudoenmediodesutienda.
SuhijoCamfuetestigoperonocubriconunmantosudesnudezsino
queselimitallamarasushermanosSemyJafet,quesacudierona
taparasupadre(Gen.9,2015). | 19)NietodeCam,unodeloshijosde
No, el primero que lleg a ser poderoso en la tierra, segn se
afirmaenelGnesis(cf.10,8). | 20)SerefierealsacrificiodeIsaac,
momentoenelqueYahvhquisoponerapruebaaAbraham(cf.Gen.
22,1). | 21)LaalianzadeYahvhconAbrahamquedselladaconla
circuncisindelosprepucios(cf.Gen.17). | 22)SobrinodeAbraham,
hijodesuhermano,quevivaenSodomayquefuecapturadoporlos
reyesasaltantesdeSodomayGomorra(cf.Gen.14),liberadodespus
porsupropioto. | 23)EsposadeAbraham,quenolehabapodidodar
hijosasuesposo(cf.Gen.16,1).
641
642
Liberprimus42,106115
10
1
cataractasfontes]Gen.7,11(ruptisuntomnesfontesabyssi
magnaeetcataractaecaeliapertisunt).
3
turrem:turrimAH
4
et:om.M
5
8 primogenitis:om.W primogenitus:om.B
sterili:sterilisGH
110
115
Espejodelavidahumana
10
mujer;seexpulsaaAgar24;Ismael25padecimuchoen
laguerra;Isaac26,quetenaquehabersidosacrificado,
envejecienmediodeinnumerablesdesdichas;Esa27
despreciasuprimogeniturayelpropioprimognitoes
engaadoporsuhermano;unfuegovorazconsumelas
tiendas de los sodomitas28; la mujer de Lot29, deseosa
deconocerloprohibido,seconvierteenestatuadesal.
A Rebeca30 le angustia el deseo de tener hijos, Jacob 31
se entristece porque sufre las insidias de su hermano,
La32, aunque fecunda, tiene los ojos legaosos, la
hermosa Raquel33 muereenun doloroso parto,Din34
esvioladasinreparo,ikemseacuestaconella,Jos35
es vendido por sus hermanos, Rubn36 est maldito,
Jacob, su padre, llama instrumentos de violencia a
643
Liberprimus42,116 127
10
6 uasainiquitatis]Gen.49,5. 11 Israelpremitur]cf.Ex.1,14:ad
amaritudinemperducebantuitameorumoperibusdurislutietlateris.
2 Lia:NamA 3 doloroso:dolorosaFM 7 rapax:rapereW 11 ac:
etM
644
120
125
Espejodelavidahumana
10
15
SimnyaLev37,mientrasqueaDan38lellamaculebra,
a Isacar39 asno, a Benjamn40 lobo hambriento y, por
resumir, se acusa de crimen41 a los hijos de Jacob, se
encarcelasinpiedadalcopero42delfaran,secuelgaa
su panadero43, su mujer se consume por tener
relaciones con Jos44. El pueblo de Israel oprimido
tienequetrabajarentodasuertedetrabajosconbarro,
paja, arcilla; el faran ordena matar a sus hijos
varones45, la comadrona46 miente por miedo, a
Moiss47 se le pone en una cesta sobre las aguas,
entierra al egipcio bajo la arena48, a los dems les
sobreviene una muerte repentina, les pican los
tbanos49, los atormentan infinidad de ranas50, mos
quitos, langostas51, piedras, granizo; finalmente,
Yahvh atasc las ruedas de sus carros, los condujo
hasta lo profundo y el mar, tenebroso y voraz, se los
37)Hijos de Jacob que vengaron la violacin de su hermana Din
matando a muchos hombres; por ello, su padre no quiere tenerlos
cercacuandodicelosdispersarporIsrael(cf.Gen.49,7). | 38)Hijo
deJacobconBilh,siervadeRaquel;supadrelecalificdeculebraen
Gen.49,17. | 39)HijodeJacobconLa;supadrelellamasnoenGen.
49,14. | 40)SegundoyltimohijodeJacobconRaquelquemurienel
parto; Jacob le maldijo llamndole lobo hambriento en Gen. 49,27.
41)Simn y Lev por matar a muchos hombres en venganza por la
violacindeDin;cf.supra. | 42)Elcoperoyelpanaderodelfaran
agraviaronasuseor,hechoporelquefueronencarcelados.Unavez
en prisin, ambos tuvieron sendos sueos que fueron interpretados
por Jos, que tambin estaba preso. El sueo del copero result ser
favorabley,altercerda,salideprisin(cf.Gen.40). | 43)Talycomo
interpret Jos su sueo en la crcel, al tercer da, el panadero fue
ahorcado. | 44)LamujerdelfaranpusosusojosenJos(Gen.39,7)
pero como ste no accediera a sus requerimientos sexuales, termin
pordecirquehabasidolquienlahabaintentadoviolentar.Porello
elfaranlomandaprisin. | 45)Duranteelcautiveriodelpueblode
Israel en Egipto, el faran haba ordenado que se arrojara al ro a
todoslosniosvaronesrecinnacidos,peroquesedejaraviviralas
nias.Laraznnoeraotraquelarpidamultiplicacindelosjudos,
hechoquehabaprovocadolasospechadelfarandequealfinaleste
pueblo sera ms numeroso que el suyo propio (cf. Ex. 1,1522).
46)Lascomadronashebreasnohacancasodelaordendelfaranpor
temordeDiosydejabanviviralosnios.
|
47)Paranotenerque
cumplirconlaordendelfaran,lahijadeLevdecidideshacersede
su hijo. El relato del xodo (2,34) dice as: No pudiendo tenerlo
escondidopormstiempo,tomunacestadepapiro()pusoenella
alnioyladejentrelosjuncosdelariberadelNilo. | 48)Enun
excesodecelopatritico,Moiss,trasvercmounegipciogolpeabaa
un hebreo, lo asesin y lo enterr en la arena del desierto (cf. Ex.
2,12). | 49)Cuartaplaga(cf.Ex.8,1628). | 50)Segundaplaga(cf.Ex.
7,26 8,11). | 51)Octavaplaga(cf.Ex.10,120).
645
Liberprimus42,128140
10
1
obstetrixdicit]cf.Ex.1,17:timueruntautemobstetricesDeum.
2
Egiptiussepelitur]cf.Ex.2,12:Aegyptiumabsconditsabulo.
3 muscagrauissima]Ex.8,24(Etuenitmuscagrauissimaindomos
Pharaonis...).
5 rotesubuertuntur]cf.Ex.14,25:subuertitrotas
curruum. 9 crematurNadab]cf.Leu.10,12. 12 ignitiserpentes]
cf.Num.21,6:inpopulumignitosserpentes.
646
130
135
140
Espejodelavidahumana
10
15
52)EpisodiodelpasodelmarRojo(cf.Ex.14,1530). | 53)Caminando
por el desierto en busca de la tierra prometida (cf. Ex. 16,3 4).
54)LosquehabanabandonadoaYahvhyhabanadoradoalbecerro
de oro mientras Moiss reciba las tablas de la ley (cf. Ex. 32,10).
55)Nadab y Abig, hijos de Aarn, fueron abrasados por el fuego de
Yahvh por haberle presentado una ofrenda que l no les haba
mandado(cf.Leu.10,12). | 56)Cor,DatnyAbirnfuerontragados
por la tierra tras haberse rebelado contra Moiss durante su penar
poreldesierto(cf.Num.16,3135). | 57)NuevocastigodeYahvha
losqueintentanlasublevacincontraMoiss(cf.Num.21,6). | 58)Por
haber permitido al pueblo hacer el becerro de oro (cf. Num. 21,28).
59)Balaq, rey de Moab, viendo cmo el pueblo judo liberado de
EgiptoseextendaportodalatierramandllamaraladivinoBalaam
del que se deca que a quien maldeca quedaba maldito y a quien
bendeca,bendito.CuandoBalaamestabaapuntodecumplirlo que
se le haba pedido, Yahvh se le apareci para decirle que no
maldijera al pueblo al que l haba bendecido (cf. Num. 2224).
60)LatomadeJericenIos.6,125.
|
61)EnelvalledeAkorfue
lapidadoyquemadoAkn(cf.Ios.7,2226). | 62)LatomadeAyyla
muertedesureysenarranenIos.8,129. | 63)Segnelrelatobblico
(cf. Ios. 10,911) una enorme granizada cay sobre los reyes
amorreosysupueblo.
|
64)LibertadordeIsraelqueasesin,
clavndole una espada en el vientre, a Egln, rey de Moab (cf. Iud.
3,1222). | 65)ReydeIsraelconocidoporhabermatadoaseiscientos
filisteosconunquijadadebuey(cf.Iud.3,31). | 66)ReyesdeMadin
asesinados por Geden, rey de Israel, tras hacerlos prisioneros (cf.
Iud.8). | 67)ElterriblefratricidiodeAbimlekporconvertirseenrey
serecogeenIud.9,16.
647
Liberprimus42,141151
10
5 sescentosuomere]
cf. Iud. 3,31: sescentos uiros uomere.
10
tebboleth]cf.Iud.12,6:interrogabanteumdicergosebboleth
quod interpretatur spica qui respondebat tebboleth eadem littera
spicam exprimere non ualens. asini mandibula] cf. Iud. 15,1416:
mandibulamasiniquaeiacebatarripiensinterfecitineamilleuiros.
4 decelo:om.AG 10 iugulantur:iugulaturAFG 11 templi:om.G
648
145
150
Espejodelavidahumana
10
68)HijodeGalaadconunameretriz.SeconvirtiencaudillodeIsrael
enlaluchacontralosammonitas.Paraconseguirlavictoriahizovoto
a Yahvh de que sacrificara en holocausto al primero que saliera de
las puertas de su casa a recibirle tras la batalla; la primera que le
recibifuesuhijanica:encumplimientoconsuvotolasacrific(cf.
Iud.11,29 40).
|
69)TrasladerrotayocupacindelosdeGalaad
sobre los de Efram, a todos los efrainitas que pretendan salir los
sometanaunaprueba:selespreguntabaprimerosieranefrainitas;a
los que decan que no les obligaban a pronunciar sebboleth, que
significa espiga; como no lo hacan bien porque decan tebboleth,
descubran que s eran efrainitas y los asesinaban (cf. Iud. 12,67).
70)ConestaexpresinArvalorecuerdaelepisodioenelqueSansn
abati a ms de mil hombres con la quijada de un asno (cf. Iud.
15,1416). | 71)Sansndecidivengarsedelosfilisteosprovocandola
destruccin del templo, a pesar de que con esa accin tambin
acabaraconsuvida(cf.Iud.16,2530). | 72)cf.Iud.20,25. | 73)Fue
herido gravemente por una mujer en la cabeza y, antes de morir, le
pidiasuescuderoqueloremataraparaquenodijeranquelohaba
matadounamujer(cf.Iud.9,5355). | 74)Lloraporsuesterilidad.
Yahvh hizo caso de su plegaria y dio a luz a Samuel (cf. I Reg.
1,920).
|
75)Sacerdotes,hijosdeEl.Sucomportamientoenlos
sacrificios, aduendose de la carne, o su relacin con prostitutas
provoclairadeYahvhcontraellos,peronoordensumuertepor
serElsupadre.MurieronenlabatalladeAfeq(IReg.4,411). | 76)Al
orEl,yaanciano,quesusdoshijos,JofnyPinejs,habanmuerto,y
queelarcadeDioshabasidocapturada,secayhaciaatrsdelasilla
en la que estaba sentado, se desnuc y muri (cf. I Reg. 4,1218).
77)El combate entre David y el filisteo Goliat se describe en I Reg.
17,3854;comoesbiensabidoDavidlevencilanzndoleunapiedra
conunahonda. | 78)LosfilisteosfueronderrotadosporDavid(cf.II
Reg.5,1724). | 79)HeridodemuerteporelpropioYahvh(cf.IReg.
25,3738). | 80)HijodeSalasesinadoporlosfilisteos(cf.Reg.31,3).
81)Sal, herido, pidi a su escudero que le atravesara con la espada
antes de que llegaran sus enemigos; el escudero no tuvo valor para
hacerlo. Sal, entonces, se dej caer sobre su espada; el escudero, al
ver que Sal estaba muerto, hizo lo mismo con su espada (cf. I Reg.
31,45). | 82)AsahelmuriamanosdesupropiohermanoAbner,
generaldelejrcitodeSal(IIReg.2,23).
649
Liberprimus42,152164
10
650
155
160
Espejodelavidahumana
10
651
Liberprimus42,165175
10
occiditurIoab,idolatratSalomon,quicunctossapientia
uincit, a muliercula deuincitur; spernitur Roboam,
Hieroboam maledicitur, dolet Asa, uritur Zamri, timet
Elias, occiduntur prophete, Micheas sagittatur, cecidit
Ochozias, uruntur quinquegenarii, irridetur caluitio
Eliseus, pueri ursis lacerantur, leprosus Naaman
anxius medelam querit, punitur Giezi, corruit Ioram,
feritur Sennacherib, egrotauit Ezechias, dies ei mortis
predicitur, eruuntur oculi Sedecie, dolet Esdras, luget
Nehemias, abicitur ut bestia Nabuchodonosor,
occiditurBalthasar,innocensaccusaturSusanna,Ionas
2
amuliercula:postdeuinciturtransp.F deuincitur:uinciturF
8 egrotauit:agrotauitA 10 abicitur:obiciturW 11 occiditur:iter.
I : efficitur V occiditurSusanna : om. M : post Susanna : et ad
lapidandumadd.F postBalthasar:occideturadd.V
652
165
170
175
Espejodelavidahumana
10
653
Liberprimus42,176 184
9 diuersissterquilinio]cf.Iob,2,79:percussitIobulcerepessimoa
planta pedis usque ad uerticem eius qui testa saniem deradebat
sedensinsterquilinio.
1 recluditur:om.B prestolaturAnna:p.A.F 4 palletEsther:H.p.
F suspenditurAman:A.s.M
654
180
Espejodelavidahumana
655
Liberprimus42,185 211
10
15
20
25
22
Vidisunt]Eccle.4,1(uidicalumniasquaesubsolegerunturet
lacrimas innocentum et consolatorem neminem nec posse resistere
eorum uiolentiae cunctorum auxilio destitutos et laudaui magis
mortuos quam uiuentes et feliciorem utroque iudicaui qui necdum
natusestnecuiditmalaquaesubsolefiunt). 27 uniuersaafflictio]
Eccle.1,14.
7 ignesgladios:g.i.F 8 etmortes:marg.R 10 equuleisque:
acuelisqueI
12 dentibus:om.H
13 nonnulli:nonnulloAG
17 igitur:enimAGH 19 afficiuntur:efficiunturW 23 sole:celoB
26 nec:neM sole:celoI
656
185
190
195
200
205
210
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
asesinado,torturadoslosmacabeos141,Job142golpeado
por diversos infortunios medita sobre la basura como
enunsuavelecho.
Deberan ser suficientes slo algunos ejemplos,
tomadosdelosmuchosquehay,decuantossufrierony
sintierontribulacinenelAntiguoTestamento.Guardo
silencio y no enumero a los que podemos encontrar
quesufrierondiversoscastigos,tormentos,desdichasy
males en el Evangelio, portador de la gracia. Quin
podraenumerarlasfatigasdelosapstoles,elfuegoy
las espadas de los mrtires, los puales y la muerte
prematura de los inocentes? Unos fueron asesinados,
otros encerrados, otros lapidados; unos heridos con
cadenasdeplomoalospies,otrosconflechasypotros
de tortura, despedazados entre ruedas y ensartados
por un venablo, otros arrojados a las fauces de los
animales. No estara mal insertar aqu ese pasaje del
banquete,segnalgunosatribuidoaCipriano,enelque
se presenta a muchos personajes de las Sagradas
Escrituras que no llevan comida al banquete, sino
cuerpos,miembros,sangre,riesgosypadecimientos.
Entonces, a tenor de lo dicho antes, no estara de
msquetratramosunaseriedecausasqueexplicaran
lomaloylobuenoqueafectaalcuerpodelosmortales,
con la intencin de ver con los ojos bien abiertos que
ningntipodehombressehavistolibredetormentos
y de desdichas, como se atrevi a decir con razn el
sabioreySalomn:Hevistolasopresionesquesehacen
bajoelsolylaslgrimasdelosoprimidosyanadieque
los consolara y proclam dichosos ms a los muertos
antesquealosvivos,yjuzguquemsfelizqueunosy
otros es quien todava no ha nacido y no ha visto las
injusticias que se cometen bajo el sol porque todo es
vanidadysufrimiento;ydenuevoenelEclesistico:De
qu le sirve al hombre todo su trabajo si no obtiene a
657
Liberprimus42,21243,25
658
215
10
ET BREVITER TANGIT
15
20
25
1 Quidafflictio]NonapudEccli.sedEccle.2,22(quidenimproderit
homini de uniuerso labore suo et adflictione spiritus qua sub sole
cruciatusest).
2
Cunctirequiescit]Eccle.2,23.
27 homopermanet]Iob14,12.
3 sunt:om.DIMVz 5 xliii:XLIR 7 et1:acV postcetera:pericula
etV corporaliaincommoda:i.c.V 10 fere:posttangittransp.W
15 et:om.D
18 curari:curareAGH
23 existat:existeatH
24 secumipse:i.s.V discerpat:discerpitDIMVz
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
10
SUVIDAOCONSUSUERTE.SEABORDANTAMBINBREVEMENTEDE
MANERACONCISACASITODASLASQUEJASDELALMAYLASINQUIE
TUDESDECUERPOYALMA.
15
20
25
30
Porltimo,siloshumanosnosevieranpresionados
por otros muchsimos quebrantos y tormentos inhe
rentesalpensamiento,seracosadepocoeltenerque
padecercontinuamentelasdesdichasqueacabamosde
contar, por no decir los suplicios, los infortunios y los
castigos del cuerpo. Es evidente que los dolores del
alma, que son invisibles, nos afectan ms que los del
cuerpo,quesonvisibles.Poresarazn,esevidenteque
es ms difcil curarlos. As pues, si el alma humana
quieresaberlavariedaddesentimientosadversosalos
que tiene que enfrentarse, no se lo debe preguntar a
nadiemsqueasmisma,yellamismapodraobtener
como respuesta lo variados y recurrentes envites del
pensamientoconlosquesedejallevardeacparaall,
de modoqueunonoestseguroenningunaparte,en
ningunaparte.Sinduda,elalmahumanapodraacabar
enloqueciendo al hacer esta reflexin consigo misma,
enlamedidaenquevequelavidadelhombrevaala
deriva sin tranquilidad alguna, desde que nace hasta
que desaparece, independientemente de la forma de
vida que elija, como bien dijo Job: El hombre harto de
inquietudeshuyecomolasombraynosedetiene.
659
Liberprimus43,26 52
10
15
20
25
Sed,utceterataceam,nonparuamortaliummiseria
putandaest,nullarationeefficiposseutcuiquesueuite
formulaplaceat,cuiusplurimoshabetinuidos,nullisua
ars applaudat, nullum sors letum teneat, sed querulus
alienaperoptet,quisuanonsatismeruit,ageuteaipsa,
que maxime cupierat, assequatur. Certe cum
fauorabilis incipit esse fortuna, illico mens emollita
timidior et sue sortis obliuiosa fieri incipit, ut non a
casu Flaccus dixerit: Bene ferre disce fortunam.
Inexplicabilis certe miseria est se miserum semper
putare,necamiseriaeripiposseatqueillacalamitas,ut
ita dixerim, omnium calamitosior est, quando a
calamitate respirare non licet, quippe cui quidquid
accidat etiam si letum iucundumque existat, continuo
cruciet.
In primis itaque, uellem illud humanus consideret
animus quod ante oculos conspicit. Ego uero plures
uidisse sum memor, qui damna, qui pauperiem, qui
supplicium, qui mortem carorum, qui peiores morte
uidelicetgrauissimosmorbosequoanimotulerunt,qui
tamendiuitias,quihonores,quipotentias,quifaustum,
qui laudes, qui famam, qui aliorum sine inuidia
preconiaatquetriumphosquietamenteferrentnullum.
Quas siquidem animi passiones, etsi apostolus opera
carnis appellet, quia tamen a fonte cordis profluunt,
recte morbi animi censendi sunt. Quid enim aliud
ambitio est, quid cupiditas nisi superbia? Vt enim
9
Benefortunam]HOR.carm.3,27,7576(...beneferremagnam/
discefortunam...). 24 operacarnis]Gal.5,19.
660
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
661
Liberprimus43,53 76
10
15
20
Augustinusinquit,nonestambitiosineelatione,nonest
cupiditas sine superbia, quia omnis superbus cupidus
estetomnisambitiosuselatus.Queomniarecteanimi
uitia sunt, ueluti ex affectu et desiderio procedentes.
Nam Isidoro teste, cupiditas desiderio augetur, cum
scriptumsit:Insatiabilisestanimuscupidi.Digneigitur
imperator noster apud Mattheum ait quia ex corde
exeuntcogitationesmale.
Tange, si uis, simul et discute omnium mortalium
querelas ac uarias animi afflictiones. Verum audi illico
causas atque rationes, ut liquido agnoscas, tanto
maiores pectoribus humanis inesse miserias, quanto
magis occecati sint; ut cur eas patiantur, aut ignorent
aut non satis intelligere uelint. Quidam enim non
parum animo torquentur super amplioris felicitatis,
prosperitatis ac fortune carentia, sed certe ignorant
quotpericulisacinfinitisetinexplicabilibuscurisplene
sint. Alii tristantur etiam post adeptas, quas optarunt,
prosperasfortunas,sedforteauteas,quoddifficileest,
ferre non nouerunt aut recte conspiciunt eas bonis
moribus aduersas. Alii murmurant de aduersitate,
infortunio et calamitate, sed certe, nisi fallor, non
cogitant quod incogniti hominis nota esse calamitas
non potest. Alii de eius fortuna, ne dixerim
1 non1superbia]PS.AVG.serm.296,7[PL39.2312](Numquamenim
uelcupiditassinesuperbia).
5
cupiditasaugetur]cf.ISID.sent.
2,41,7 [PL 83.646]: Numquam satiari nouit cupiditas. Semper enim
auarus eget; quantoque magis acquirit, tanto amplius quaerit; nec
solum desiderio augendi excruciatur, sed etiam amittendi metu
afficitur 6 Insatiabiliscupidi]Eccli.14,9(insatiabilisoculuscupidi).
7 exmale]Matth.15,19(decordeenimexeuntcogitationesmalae).
3 est:om.W animiuitia:u.a.M 4 procedentesIsidoro:om.W
5 teste:om.B 6 sit::om.W est:om.W 9 TangeRV:TangensI:
Tanges cett. ante si : igitur add. marg. R simul : post tange
transp.F simuldiscute:marg.R
10 illico:simulsedillicos.lin.
add.R 11 agnoscas:cognoscasM 15 animo:animaAGpostanimo
:turbenturadd.F torquentur:torquenturqueF
16 ignorant:
ignorentAGH 17 et:om.GH 18 optarunt:adoptaruntW 19 eas:
eosDIMVz 21 Aliiaduersitate:om.AG 23 quod:om.V 24 fortuna
DIMVz:fortunecett.
662
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
sinosoberbia?ComodiceAgustn,noexistelaambicin
si no hay orgullo, ni la avaricia sin soberbia, porque
todos los soberbios son avariciosos y todos los
ambiciosos soberbios. Todos estos son, en sentido
estricto,viciosdelalmaqueprocedendelacodiciayde
la ambicin. Pues, segn asegura Isidoro, la avaricia
aumenta con la ambicin, como est escrito: El alma
del avariento es insaciable. Entonces, es lgico que
nuestro emperador dijera, segn Mateo, que los malos
pensamientosprovienendelcorazn.
Site parece, trataydiscutealavezlasquejas ylos
diferentes padecimientos espirituales de todos los
mortales. No obstante, escucha ahora mismo los
motivos y las razones, para que conozcas con claridad
meridiana que las desdichas inherentes al corazn del
hombre son tanto mayores cuanto ms cegados estn
stos;porqusufrentalesdesdichas,oloignoranono
lo quieren entender. Algunos le dan muchsimas
vueltasalhechodecarecerdemayorfelicidad,prospe
ridad y fortuna, pero ignoran lo llenas que estn de
riesgos y de infinitas e interminables preocupaciones.
Algunos, incluso, se entristecen despus de conseguir
lafortunaprsperaquehabandeseado,pero,quiz,o
nosupieron soportarla,cosaquees difcil,osedieron
cuentadequesetratabadealgocontrarioalasbuenas
costumbres; otros braman por su adversidad, su mala
suerteysudesgracia,peronopiensanenque,sinome
equivoco,nosepuedellegaraconocerladesgraciade
un hombre desconocido. Otros se quejan mucho ms
de su fortuna, por no decir inconstancia sino falacia,
663
Liberprimus43,77108
10
15
20
25
30
664
80
85
90
95
100
105
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
665
Liberprimus43,109140
10
15
20
25
30
666
110
115
120
125
130
135
140
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
667
Liberprimus43,141167
10
15
20
25
668
145
150
155
160
165
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
669
Liberprimus43,168 196
10
15
20
25
670
170
175
180
185
190
195
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
mundoseglar,ynoencontrarnlasalvacinporqueno
tienen voluntad. Otros porque, despus de haber
ingresadoenunaordenreligiosa,nosesientencapaces
de continuar, sino que se arrepienten de haber
entrado. Otros porque estn excomulgados, pero
mantienenlacreenciaerrneadequelacorreccinde
la Iglesia no es un remedio sino un castigo. Otros
porque son deformes o torpes, pero en realidad no
saben estar en su sitio. Otros porque carecen de los
oficios divinos y de los sacramentos, pero quiz les
habra sido ms provechoso recibir devocin y fe.
Otros porque se les ha privado de la lectura o del uso
de las Sagradas Escrituras, pero es porque las haban
usado para beneficio propio o para daar a la Iglesia.
Otros estn preocupados porque no se les escucha a
tiempo, pero quizs no se han dado cuenta de que
retrasarlacomidasignificaazuzarelhambre.Otrosse
agobian porque les ha salido mal su bsqueda de
cargosenestavidatemporal,peroesasporqueestos
cargos son ajenos a la salvacin del alma humana.
Otrosestnquejumbrososporquenopuedendedicarse
alacontemplacin,peroysitampocosoncapacesde
llevar a cabo las obras activas propias de la piedad?
Otros porque su actividad ha aumentado, pero quizs
no son adecuados para la contemplacin o les resulta
especialmente insoportable. Otros, como carecen de
virtudes,seentreganalosvicios,perolociertoesque
slo se perjudican a s mismos. Otros porque son
propensos a los vicios, pero es que no quieren
resistirseaesosvicios.Otrosabrazanlavirtudaduras
penas,peroesqueelcaminodelavirtudespedregoso
y especialmente complicado, mientras que el de los
vicios, cmodo. Otros soportan con gran tristeza los
estmulos de la carne, pero quizs los provocan. Otros
se angustian por una conciencia errtica o demasiado
limitada,perohanrechazadoquelesayudemosconlos
671
Liberprimus43,197223
10
15
20
25
13 magnaegisse]SEN.epist.105,7(Securitatismagnaportioestnihil
iniquefacere). 23 Timordissolutionem]NonapudHVGOsedBALD.
CANT. tract. 9,7 (Timor sine spe mittens in desperationem; sic
perniciosaestspessinetimorepertrahensadobstinationem).
3 nec:nequeDIMVz in:s.lin.R 4 abiciunt:obiciuntG 6 existant:
om.F 7 certe:certiH hiilli:marg.R 11 desinerent:desinerunt
G 12 autegisse:marg.R non:om.S 14 sua:causaH hi:post
sedtransp.R 16 Deiiustitiam:i.D.W 17 ab:om.M 18 formident:
formidantGH 20 AddeHugonem:marg.R 21 etdesperantibus:
om.M 25 Alii:aliumV 27 scienter:om.V
672
200
205
210
215
220
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
673
Liberprimus43,224 251
10
15
20
25
17
tyrannumputat]cf.SEN.Ag.995:Rudisesttyrannusmortequi
poenamexigit.
7 morbis:membrisG 8 odoratus:doratusG 10 animecorpori:
iter.W 11 offecisseDIMRz:officisse(obfuisseV)cett. 15 eadem:
om.AG
16 hocquia:marg.R
17 considerant:consideratG
18 putat:putantW 19 et:sedF 21 diserta:desertaAGH:postsunt
transp.V 22 nec:neDIMVz 24 disserui:deseruiG 26 aut:om.M
674
225
230
235
240
245
250
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
675
Liberprimus43,252287
676
atque,utdulciapariteretamaradespiciat,sedparatus
sitsemperadomnia,promptusetadsingula.
10
15
20
25
30
35
1 dulcia:dulciterG
3 Hisfacias:uerbahaec,quaelibriprimi
conclusionisprimauersiouidentur,tantuminRreperiuntur
255
260
265
270
275
280
285
Espejodelavidahumana
menospreciarporigualloagradableylodesagradable,
pero deben estar siempre preparados para todo y
dispuestosencadaocasin.
[Terminado, pues, esto, mi piadosa madre me dijo estas
5
10
15
20
25
30
35
40
677
678
Liberprimus43,288 322
10
15
20
25
30
35
consistitierarchiainquasiquisdigneconuersatusfuerit,uere
religosus erit. Aut si ex alto tibi datum est et te totum Deo
ampliusreligarecupis,eligealteramexreligionibusapprobatis
earum uidelicet que uiribus tuis aptior et perfectior tibi
uidebitur. Sed ne incautus atque inexpertus ex premature
forsan alterum uiuendi genus huiusmodi elegeris qui postea
tibi displiceat, rogo te plurimum ante hanc uite tu electionem
agamus de eodem spirituali statu breuem sed mutuam
collocutionem. Tu ergo, cuius res agitur, hanc rem discute et
quid de eis duobus statibus et uiuendi modis sentias,
ecclesiasticorum uicelicet et religiosorum, et de excelentiis et
perfectionibusuniuscuiusqueacdedifficultatibusetlaboribus,
aculeis et periculis illorum; demum de comparationibus
eorundem statuum uniuerse adinuicem et de omnibus
religionumspeciebus,seriosumetdistinctumsermonemagere
non differas illaque in scriptis redige. Nam sicut hucusque me
audistidetemporaralibusofficiisloquentem,iamcupioaudire
te de spiritualibus disserentem. Ad te enim spectat utriusque
statussecuritatemautdifficultates,quietemuelpericula,dulcia
uel amara considerare ueluti qui in altero illorum, ut plane
uideo et considero, uitam ducturus es. Optime enim et secure
eligunturquematureetdigestediscutiuntur.Acceditquiacum
utriusquestatushominibusconuersatuses.Demumnonignoro
te plurima nedum in diuino sed humano iure de his statibus
lectitasse, quo fiet ut facilior securiorque tibi fit electio que,
Deumimmortalemoro,talissituelineobeatussisetplurimos
tuoexemplobeatosfacias].
Absoluamiam,filimi,huncprimumadtepollicitum
librum de cunctis uite huius temporalibus artibus et
exercitiis eorumque miseriis et erumnis. Verum ex his
que ultimo dixi, sensi plane tuum animum non parum
titillare. Voluis enim in mente, quinimmo, ut ita
dixerim, inter dentes mussitas, ne dixerim murmuras.
Cum enim audiuimus satis ruentis seculi huius
calamitates, aduersitates et supplicia tribulationesque
28
Absoluamseculo:om.R
35 tribulationesque:tribulationesAGH
34
ruentis:mentisD
290
295
300
305
310
315
320
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
40
Voyaterminarya,hijomo,esteprimerlibroquete
promet sobre todos los oficios y trabajos del estado
temporal, as como sus desdichas y tormentos. Me he
dadocuenta,arazdeestasltimaspalabrasquetehe
dicho,dequetunimosehaconmovidomuchsimo.Le
das vueltas en tu cabeza, o mejor, por as decirlo,
musitas entre dientes, por no decir que murmuras,
cada vez que escuchamos los infortunios de este
mundo nuestro que corre veloz, sus dificultades y
679
Liberprimus43,323 351
multasetmalasquaspassim,utsupratetigimus,bonis
etreprobisfacinerosisetinnocentibuscommunesesse,
eaque,prochdolor,nontamlegimusquamexperimur.
5
10
15
20
25
Quarumrerumcausasquasdamingenerededuxisti.
Verum tante tam grauique querele specialiores
urgentioresque cause congruerent. Demum quid
remedii,quidsolaminismortalibusintantiserumniset
uite laboribus esse possit, nondum adduxisti. Vtinam
enim tam prompta congruaque ad eas omnes
calamitates leuandas remedia attulisses, quam certa
huius uite mesta supplicia deplorasti. Vsqueadeo ut
bonos uirtutique preditos uiros absque culpa affligi,
torqueri quippe ab inmortali Deo relictos putemus,
sicut et malos prosperari in altumque prouehi indigne
conspiciamus. Quo fit ut diuinam Prouidentiam
incusemus quod quosdam inculpatos uariis suppliciis,
infortuniisetpeniscruciari,aliosculpenoxiosfelicitare
permittat.Si enim calamitates huiusmodi,uelutisupra
disseruisti, non nisi ex culpa mortalibus prouenire
contendas, indecens plurimum diuine iustitie uidetur,
utinnocensabeodemfonteaffligatur,quoreprobuset
iniquus pena releuatur. Nec aliud deplorabat Ieremias
inquiens:Iustusquidemtues,Domine,sidisputotecum.
Verumtamen iusta loquar, quare uia impiorum
prosperatur?etsubdit:Propeestuorieorumetlongea
renibusillorum.Prope,inquam,testeAugustino,dando
eisquidquiduoluntetpetuntetlongearenibuseorum
in nullo uidelicet eis displicendo, aut illorum animos
conturbando. Sic et Habacuch propheta eam ipsam
23
Iustusprosperatur]Ier.12,1(iustusquidemtues,Domine,si
disputemtecumuerumtameniustaloquaradte quareuiaimpiorum
prosperatur). 25 Propeillorum]Ier.12,2(...eorum). 26 teste
Augustino]NonapudAVG.sedHIER.inHabac.1,13[PL25.1283].
5
grauique:grauequeAGH:grauiDIMVz
6
congruerent:
congrueruntDIz:congruuntV:cognoueruntM 10 remedia:iter.V
12 uirtutique:uirtutequeV 15 Prouidentiamquosdam:iter.W
18
permittat:permittiturH
19
prouenire:preuenireG
20 contendas:concedasG 24 iusta:iusteAG 26 illorum:eorumG
27 eorum:illorumG 28 eis:om.W
680
325
330
335
340
345
350
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
681
Liberprimus43,352375
10
15
20
1
Quarese]Hab.1,13(quarenonrespicissuperiniqueagenteset
tacesdeuoranteimpioiustioremse). 5 Sciodubitare]NonapudIer.
sed HIER. in Habac. 1,13 [PL 25.1283](scio quoniam malum
iniustumque non libenter aspicias, nec potest quisquam de tua
dubitareiustitia). 17 Oculiiustos]Ps.33,16. 18 Vultuseorum]
Ps.33,17.
20
Erratmala]NonapudCASSIOD.sedAVG.inpsalm.
33,2,21 [PL 36.319]: forte dicunt mali: ergo securus facio mala, quia
nonsupermesuntoculidomini;iamdeusadiustosadtendit,menon
uidet,etquidquidfecero,securusfacio.
1 inquit:om.D 3 ducit:ducuntDIMVz 6 non:om.S 8 Hic:sicV
10 Breuitamen:breuitatemABGH 11 uerbis:om.M humane:
humaniD 13 tu:postigiturtransp.W 15 primisitaque:primisque
M
17 oportere:oporteriAG
18 facientesGH:facientiscett.
uteorum:om.V 21 mala:om.D 22 dixerit:dicitS
682
355
360
365
370
375
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
TambinrecogeestelamentoelprofetaHabacuc: Por
qu razn, Seor, no miras a los que te desprecian y
callasmientraselimpodevoraaquienesmsjustoque
l? Todas estas cosas hacen que el hombre se admire
todava ms cuando leemos, en el mismo Jeremas,
sobrelajusticiadivina:S,SeormiDios,quenomiras
bien al malo ni al injusto y nadie puede dudar de tu
justicia.
stees,hijomo,elresultadodetumurmulloyelde
casitodoslosmortales.Igualquesetratadeunantiguo
problema que altera el nimo de muchos, del mismo
modo necesitar de muchas explicaciones. Sin
embargo, satisfar la verdad con un breve discurso
pues no podra responder con palabra alguna a la
creencia de los hombres. Dejaras, entonces, t y los
dems mortales, de admirarte y de quejarte si
volvieraisaplantearelmismoasuntoconmsaltura.
As pues, en primer lugar, tenemos fijo en nuestro
pensamiento que no se debe atormentar o torturar a
nadie que no sea culpable, dado que est escrito: El
Seormiraporlosquepracticanlajusticia;ydenuevo:
El rostro del Seor se fija en los que hacen el mal para
que se borre el recuerdo de su paso por este mundo. A
propsitodeestepasajediceCasiodoro:Seequivocael
malvado cuando dice: Hago el mal y no pasa nada,
perodebeaprenderquelaspalabrasElrostrodelSeor
sefijaenlosquehacenelmalsignificanqueDiosmira
demododistintoalosjustosyalosinjustos.Miraalos
justosconlaintencindepremiarlos,peroalosmalos
paracastigarlosyparaque seborreel recuerdode su
pasoporestemundo.Tenemosqueconfiarenqueeste
castigo por el que se pierde el recuerdo de nuestro
683
Liberprimus43,376 405
10
15
20
25
30
8
concessacaptat]NonapudGREG.sedPETR.CHRYS.serm.152[PL
52.604] (O quam perdit concessa, qui inconcessa captat!)
28 nullumirremuneratum]PS.AVG.erem.41[PL40.1314].
684
380
385
390
395
400
405
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
pasoporestavidatemporalnoseleaplicaenabsoluto
a los mortales que no tienen culpa, a no ser que no
interpretes por culpa abusar o trocar en derroche, en
avaricia, en soberbia y en ostentacin lo que Dios,
extraordinariamentejusto,haconcedidoaloshombres
como instrumento de virtud. A propsito de estas
ideas, Gregorio dice con hermosas palabras que la
justicia es tansumamentehonradaque perderloque
tienequienintentecogerloquenotiene.Adems,segn
opinan los santos doctores, los malos no pasan
impunesporestemundo,bienporqueselescastigaal
finaldesusdas,bienporqueesosbienesmaterialesde
losquelosmalvadosgozanenestavida,Diosselosha
concedido por las pocas buenas acciones que hayan
hecho.Perolosbienesespirituales,quesonlosbuenos
deverdadconrespectoalosmateriales,selosreserva
paralosjustosylosconsagradosalavirtud,comojuez
extraordinariamente equitativo que es, a quien
corresponde dar a los buenos los bienes espirituales,
que son los mejores. Por su parte, los dems bienes
materiales y caducos, o bien los castigos y los
tormentos,sloselosadministraaloshombresbuenos
enlamedidaenquevequelesproporcionanlavirtud.
Esto lo concluye Agustn con otras palabras en los
libros primero y quinto de La ciudad de Dios: Es justo
quesepagueconcosasdeestemundoalosquetienen
una virtud poltica y social, mientras que se paga con
cosas de Dios a los que hacen gala de una virtud de
origendivino.YaadeAgustnsurespuestaalosquele
preguntaban que por qu los romanos, adoradores de
dioses falsos, haban merecido el poder sobre todo el
orbe. Dice que se merecieron esos bienes materiales
por sus buenas costumbres, porque igual que nada
malosequedasincastigo,delmismomodonadabueno
sinremuneracin,aunqueelpropioAgustnaduceotro
motivoalprincipiodeestaobra.
685
Liberprimus43,406 428
10
15
20
Vtigituradconceptumsermonemredeamus,aspera
plerumque et amara Deus iustis immittit ne in illis
timeaturaduersitassedetmalisfortunebonaconcedit,
ne in istis queratur felicitas, quam ipsi reprobi
obtinent.CeteruminhacrerumuicissitudineagitDeus
ut prudentissimus medicus qui cuncta ordinat ad
infirmi obedientis bonam ualetudinem. Is enim sepe
secat et urit infirmum nec illum exaudit deprecantem,
ut auertat ab eo dolorem necantem. Adde quia,
secundum Gregorium, occulta sunt Dei iudicia, sed
occultiora sunt cum boni mala recipiunt et mali bona.
Sed si curiose causam inuestigare libet, ideo malos
bona recipere putandum est quia, cum boni hic
delinquunt, iuste hic mala recipiunt, ut ab eterna
damnatione eripiantur. Sed et mali bonis hic fruuntur,
ut inde posterum ad tormenta trahantur. Et subdit
Gregorius exempla preclara, scilicet de uitulis et
infirmis. De uitulis, inquam, nam ueluti qui mactandi
sunt uituli, liberi in pascuis relinquuntur, sic ipsius ad
mortem currens effrenatis uoluptatibus relinquitur;
econtra uero iustus ad transitorie delectationis
iucunditatem restringitur, sicut et uitulus ad laboris
usum deputatus, sub doloroso iugo retinetur. Denique
10
occultabona]cf.GREG.M.moral.5,1[PL75.679]:Cumualde
occulta sint diuina iudicia, cur in hac uita nonnumquam bonis male
sit,malisbene,tuncoccultiorasuntcumetbonishicbeneestetmalis
male. 13 cumtrahantur]cf.GREG.M.moral.5,1[PL75.679]:Nam
cum bonis male est, malis bene, hoc fortasse deprehenditur, quia et
boni, si qua deliquerunt, hic recipiunt, ut ab aeterna plenius
damnatione liberentur; et mali bona, quae pro hac uita faciunt, hic
inueniunt, ut ad sola in posterum tormenta pertrahantur.
18
mactandiretinetur]GREG.M.moral.21,4[PL76.193](quiaet
uituli qui mactandi sunt in liberis pastibus relinquuntur. At contra
iustus a delectationis transitoriae iucunditate restringitur quia et
nimiumuitulusadlaborisusumuitaedeputatussubiugoretinetur).
4 quamcorr.:queV:quascett. 7 ualetudinem:uoluntatemDIMVz
9 dolorem:postetmorbidumadd.F 14 hic:hecM 17 scilicet:
uidelicetV
20
effrenatis:afrenatisW
21
ad:aDIMVz
22 iucunditatem:iucunditateDIMVz:iucunditatisH 23 usum:usus
D retinetur:detineturV
686
410
415
420
425
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
687
Liberprimus43,429 455
10
15
20
25
exemploinfirmorumidipsumprobatur:Neganturenim
iustis in hac uita temporalia, quia egris, quibus spes
uiuendi est, nequaquam a medico cuncta que appetunt
conceduntur. Dantur autem reprobis bona que in hac
uita appetunt, quia desperatis egris omne quod
desiderant non negatur; et concludit: Perpendant ergo
iusti mala que iniquis permanent et nequaquam eorum
infelicitati inuideant que percurrit. Que uerba omnem
mortalibus admirationem et querendi causam
submouent.
Ceterum, secundum Augustinum Super canticis,
quinquemodisettotidemcausis,calamitatesetflagella
mortalibus contingere perspicuum est. Vel ut iusti
merita per patientiam augeantur, ut Iob, uel ad
custodiam uirtutum, ut apostolo Paulo, uel ad
corrigenda facinora, ut Marthe lepra, uel ad initium
pene, ut Herodi, quatenushic incipiat, quod ininferno
sequitur, uel ad gloriam magnificandam, ut de ceco
nato.
Ex quibus liquido constat neminem in hoc seculo
sine culpa premi uel absque eius utilitate affligi. Que
omnia agunt ut in his que diuina Prouidentia
mortalibus mittit prosperis aut aduersis, non murmur
nobis sit, non querimonia, sed mens bene conscia,
potius illis consoletur quam turbetur. Multis enim
uariisque argumentis facile agnoscemus quia
plurimum expedientia, utilia quippe et necessaria
1
Neganturnegatur]GREG.M.moral.21,4[PL76.193](Negantur
electisinhacuitabonaterrena,quiaetaegrisquibusspesuiuendiest
nequaquam a medico cuncta quae appetunt conceduntur. Dantur
autem reprobis bona quae in hac uita appetunt, quia et desperatis
aegris
omne
quod
desiderant
non
negatur).
6
Perpendantpercurrit]GREG.M.moral.21,4[PL
76.193](Perpendant igitur iusti quae sint mala, quae iniquis
permanent,etnequaquameorumfelicitatiinuideantquaepercurrit).
6
Perpendant:parumpendantM
8
infelicitati:infelicitateG
12 quinque:ubiqueM 13 contingere:om.AG 23 aduersis:diuersis
DI 27 expedientia:expediendaGH
688
430
435
440
445
450
455
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
689
Liberprimus43,456 481
10
15
20
25
9
Inmeam]Ps.4,2.
19
Operuitremansit]cf.Ex.14,2728:
fugientibusque Aegyptiis occurrerunt aquae et inuoluit eos Dominus
in mediis fluctibus reuersaeque sunt aquae et operuerunt currus et
equites cuncti exercitus Pharaonis qui sequentes ingressi fuerant
mareneunusquidemsuperfuitexeis. 22 Intelligatdamnationem]
AVG. in psalm. 21,2,4 [PL 36.172]( esse Deum et tribulationem
medicamentumesse).
25 Subsanitatem]AVG.inpsalm.21,2,4
[PL 36.172](sub medicamento positus ureris, secaris, clamas; non
auditmedicusaduoluntatem,sedauditadsanitatem).
3 Primo:PremioM magnaDei:D.m.V 9 Inmeam:om.DIMVz
10 sic:sitI:postperadd.F et:tumG 12 noceant:noceatG
pulchre:om.H 15 posterit:necadd.W 22 Intelligat:intelligetH
24 esse:estG 26 sedsanitatem:om.H ad:om.M fideles:
fidesD
690
460
465
470
475
480
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
provocantodoslospadecimientos,infortuniosypenal
idadesysupliciosdeestemundo.
En primer lugar, modelan el corazn del hombre
paraquepuedarecibirlosgrandesdonesdeDios,pues
igual que el martillo del herrero modela el metal para
conseguir lo que el artesano desea, del mismo modo
Dios,orfebredelacriaturahumana,conlamazadelas
persecucionesylastribulacionesmodelaelcoraznde
los justos para obtener sus frutos y llevarlos a los
bienesautnticos,deloquesedijo:Meampliasteenla
tribulacin,hazqueseaprovechoso.
En segundo lugar, igual que el agua rebaja el vino,
del mismo modo las adversidades y cualquier otra
penalidadenestavidarebajanelvino,quesimbolizala
alegra temporal, para que no haga dao al hombre.
Aristtelesnopasporaltoestehechoenlatica;dice
que alguien que se ha entregado a la virtud debe ser
prudenteconrespectoaestosbienesdelafortuna;que
los acepte o que los deje pasar, y que no se alegre si
todo le va bien, ni est triste si es desafortunado,
porquesielaguadelastribulacionesnorebajaelvino
delaprosperidad,almenosloapaga,msqueavivarlo.
En este sentido est escrito en el xodo: El agua los
cubrienmediodelatribulacinynoquedniunosolo
deellos.
En tercer lugar, los mortales necesitan la medicina
igual que la adversidad y la afliccin. Por ello Agustn
dice:ElhombredebeentenderqueDiosesmdicoyque
la adversidad es su medicina para la salvacin, no un
castigoparalacondena;yaade:Cuandovasalmdico
tequeman,tecortan,gritas;elmdiconohacecasodelo
que le dices, slo pretende curarte. Por esta razn los
691
Liberprimus43,482 502
10
15
20
4
magisperuenire]NonapudAVG.sedGREG.M.moral.23,24[PL
76.279] (magis eum diu pergere, quam citius peruenire delectet).
6 Indisponentur]Sap.3,5. 9 Malacompellunt]NonapudGREG.M.
sed THOM. s. theol. Ia, q,21,a.4, ad.3 (secundum illud Gregorii, mala
quae in hoc mundo nos premunt, ad Deum nos ire compellunt).
11 Multiplicateaccelerauerunt]Ps.15,4. 13 Nullusuiuit]AVG.in
psalm. 69,2 [PL 36.866](Nullus ergo seruus Dei sine persecutione).
14
Sichristianus]AVG.inpsalm.55,4[PL36.648](Siputastenon
habere tribulationes, nondum coepisti esse christianus).
20 Cumtribulatione]Ps.90,15. Iuxtacorde]Ps.33,19.
692
485
490
495
500
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
693
Liberprimusconclusio,131
10
15
20
25
30
Actumest,filimi,decunctisuiuendiartibusquibus
in hac mortali uita seculariter uiuitur tam nobilibus
quam ignobilibus, magnificis et plebeis, publicis et
priuatis,maximisetinfimis.Audistideniqueeorundem
uitegenerumdulciapariteretamara.Sedetactumest
de omnibus fere malis, incommodis, penis et
calamitatibus, suppliciis et afflictionibus, corporalibus
ac mentalibus omnium fere magis nominatarum
personarum, incipiendo a nascentis mundi origine.
Rursusactumestdecausisetrationibuscurnocentes,
pariter et innocentes, boni simul et mali, tot
afflictionum et penalitatum genera patiuntur. Sed et
audisti consolationes et congruentia remedia ad eas
omnes leuandas mestitias, quibus mortales in hoc
seculoafficiuntur.
Que omnia, fili mi, opto sollerter consideres ex
quibus tu, ceterique mortales, liquido agnoscetis quid
boni aut sinistri omnis uita temporalis obtinet. Verum
quia opposita iuxta se posita, teste philosopho, clarius
conspiciuntur, superest, iuxta pollicitum ordinem, ut
cum in hoc primo libro de secularibus officiis et
humaneuiteartibusmeaudistiloquentem,teascultem
insequentilibrodespiritualistatudisserentem.
Ad te enim spectat de spirituali uita agere, que in
duos diuiditur status, uidelicet, in statum
ecclesiasticum episcoporum et clericorum, deinde in
statumreligiosorum.Ageigitur,siplacet,dehisduobus
uite humane generibus et de excellentia et
comparatione utriusque, de dulcibus et amaris
uniuscuiusque, ut tandem legentes, apertis oculis,
ueluti in lucidissimo speculo conspiciant quid lateat
19 oppositaconspiciuntur]IOH.FONT.auct.3,60(Oppositaiuxtase
positamagiselucescunt);cf.ARIST.cael.2,4(287a);THOM.cael.2,l.9,
n.281.
1 Actumseculo:om.R postartibus:deadd.F 2 mortaliuita:u.
m.F 5 pariter:om.F 7 corporalibus:om.H 8 ac:etM 10 actum:
actusW est:om.W 11 etmali:om.I 14 leuandas:lauandasG:
releuandasDI
17 agnoscetis:cognoscetisW
18 aut:etD
21 primo:om.M
23 statuspirituali:om.H
24 que:quiM
25 status:statosG 29 postamaris:deadd.H 31 lateat:latetM
694
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
695
Liberprimusconclusio,3238
Explicitprimusliberdeomnistatuetuitatemporali.
Sequitur liber secundus de statu et uita spirituali,
ecclesiasticaetregulari.
696
35
Espejodelavidahumana
ellosededucequecadacualeligeconmayorseguridad
lo que ha ledo ms veces y lo que ha asimilado con
ms tiempo, para gloria de Dios omnipotente, bendito
enestemundo.
5
697
LIBERSECVNDVS
PROLOGVS
10
15
20
25
10
15
20
25
LIBROSEGUNDO
PRLOGO
10
15
20
25
QuizssesorprendasuSantidad,beatsimopadrey
clementsimoseor,porelhechodequehayaalterado
el orden correcto y haya tratado el estado temporal
antes que el espiritual, a pesar de que el estado
espiritual, segn Gregorio, es ms digno y excelente,
igual que la luz cegadora del sol se distingue de las
densas tinieblas y el oro del plomo, pero lo cierto es
que el orden natural me ha obligado a ello. En primer
lugar, nacemos en el estado temporal, pero tambin
crecemos y nos desarrollamos antes en l. Despus,
una vez que nos hemos percatado de las
imperfeccionesdelestadotemporal,pasamosalestado
espiritual.
Adems,
no
podemos
conocer
suficientemente la excelencia, la perfeccin y la paz
interior propias del estado espiritual, antes de haber
experimentado la vida del estado temporal y sus
inconvenientes.Aspues,despusdehabertratadopor
completo en el libro anterior el estado temporal,
terrenal o seglar, y el modo de vida, los oficios y las
diferentes ocupaciones de los hombres; despus de
haber argumentado en uno y otro sentido tanto con
ideaderecomendarloscomoderechazarlosydehaber
examinado en profundidad lo que tienen todos los
estadostemporalesymodosdevidaseglaresdebueno,
de malo, de provechoso, de perjudicial, de sosiego, de
Libersecundusprologus,2761
10
15
20
25
30
35
700
30
35
40
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
701
Libersecundusprologus,621,10
702
10
15
20
65
70
75
80
30
10
Espejodelavidahumana
recogenenelndicequefiguraalprincipiodelprimer
libro.
10
15
20
25
30
35
703
Libersecundus1,11 41
10
15
20
25
30
mortaliumnedumcomprehendereautsatisexprimere,
sed nec cogitare posset. Obtundit enim omnem
humanum intellectum illius sacratissimi et omnium
eminentissimi status maiestas et excellentia quia
scriptum est: Scrutator maiestatis opprimetur a gloria.
Sienim,testeAmbrosio,nihilinhocseculoexcellentius
atque excelsius inueniri potest statu et dignitate
simpliciumsacerdotumetparticulariumpresulum,qui
per diuersa orbis loca in partem sollicitudinis
assumuntur, quid cogitandum est de eo summo
pontifice, qui uices ueri Dei gerit in terris, qui ad
plenitudinem status, qui ad apostolicum thronum, qui
ad culmen omnium dignitatum assumitur? Ex qua
certe, ut riuuli a fonte, rami ab arbore procedunt. Qui
nonadhumanumtantumprincipatum,sedaddiuinum
non ad principandum solum mortalibus, sed
immortalibusnecmodohominibussedangelis;nonad
iudicandumuiuos,sedmortuos,noninterrasolum,sed
in celo; non ad presidendum solis fidelibus, sed
infidelibus et, ut paucis agam, qui ad eam ipsam
dignitatem, ad eandem iuris dictionem et coactionem
ac uniuersalem toto orbe supremum principatum a
summo Deo et eius loco super cunctos mortales
institutus et euectus est. De quo per Iob scriptum est
quod coram eo curuantur qui portant orbem et reges
seculi atque tyranni ridiculum sunt, qui solus omnem
potestatem ambit. Et sicut scriptura commemorat:
Vnus est et secundum non habet; et iterum de eo
scribitur: Tu solus et nullus tecum; et rursus: Potens
super omnes potentes, cuius, teste propheta, sue sunt
iustitie,potestasetimperium,quemiterumDauidsignat
5
Scrutatorgloria]Prou.25,27(sicquiscrutatorestmaiestatis
opprimiturgloria).
25
coramorbem]Iob9,13(subquo...).
28
Vnushabet]Eccle.4,8.
29
Tutecum]IReg.21,1.
30 sueimperium]Is.45,24(meaesuntiustitiaeetimperium).
2 omnem:om.W 5 opprimetur:opprimiturI 9 diuersa:om.W
orbisloca:l.o.M
12
postqui1:adapostolatumsiueadd.V
13 assumitur:om.R 15 humanum:humanarumGH 16 sed
immortalibus:om.I 19 postsed:etadd.F 22 ac:etAGH toto:
tantoD 24 postest1:dehocadd.M 25 curuantur:curanturDI
26 seculi:terreF posttyranni:seculiadd.F 28 et1:om.F
704
15
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
inmensidad,queningnmortallapodracomprendero
explicar satisfactoriamente y ni siquiera imaginar. La
majestad y magnanimidad del ms santo y ms
eminente estado de todos aturde a todo intelecto
humano,porqueestescrito:Elquebuscalamajestad,
cae presa de la gloria. Si, segn asegura Ambrosio, no
se puede encontrar en esta vida nada superior ni ms
excelso que el estado y la dignidad de los simples
sacerdotes y de los prelados individuales, que por los
diferentes lugares del mundo asumen su parte del
cuidadode laIglesia,quhabr que pensardelsumo
pontfice, que hace en la tierra las veces de Dios
verdadero y ha sido elegido para alcanzar la plenitud
del estado en el trono apostlico y en la cumbre de
toda dignidad? De ella, indudablemente, igual que los
ros del manantial y las ramas del rbol, proceden
todas las dems. l ha sido erigido no slo para el
principado humano, sino tambin divino, no slo para
despuntar entre los mortales sino tambin entre los
inmortales, y no slo entre los hombres sino tambin
entre los ngeles; para juzgar no slo a los vivos sino
tambin a los muertos, no slo en la tierra sino
tambin en el cielo; para estar al frente no slode los
fieles sino tambin de los infieles y, por resumir,
nuestroDiossupremolohaerigidoparaqueocupesu
lugar sobre todos los mortales y le ha elevado a esta
misma dignidad, a esa misma jurisdiccin, y
representacin, al principado universal sobre todo el
orbe. De l escribi Job que ante l se inclinan los que
rigenelmundoylosreyesdeestemundoylostiranos
sonalgoridculoencomparacinconl,queabarcael
poder en su totalidad. Y como recuerda la Escritura:
Estsoloynotienesucesor;ydenuevoseescribedel:
T slo y nadie contigo; y de nuevo: Poderoso sobre
todos los poderosos; como asegura el profeta, suya es
705
Libersecundus1,42 66
10
15
20
25
inquiens:Dediteipotestatemetregnumetomnespopuli
et lingue seruient ei. Qui, ut canon ait: Terreni simul et
celestisimperiiiurasuscepit.
Cuius summe dignitatis fastigium atque maiestas
non modo apud antiquos ueteris legis effulsit ac
dignius apud catholicos diuina institutione refulget
atque preeminet, sed et apud gentiles summum
omnium bonorum et principatuum culmen tenebat.
Nam, ut ait Varro, ex ordinatissimo atque
eminentissimo gradu pontificum et sacerdotum
gentilium resultat quidam excellentissimus et
sublimissimus status in uno summo pontifice. Hinc
Isidorus distinctio, inquit, graduum et ordinum inter
pontifices et sacerdotes a gentilibus maxime intenta
est, quando suos sacerdotes alios simpliciter flamines,
alios prothoflamines appellabant et alium, qui cunctis
flaminibus presideret, in summo gradu locabant.
Quem, ut idem Varro uoluit, Iouis assumpta ueste,
insignicurulietregia,adornatumdiuinitatis,plurimum
in eo putantes permaxime colebant. Cicero quoque
sublimitatem ac excellentiam summi pontificatus
gentilium ex illius mysteriis ostendit, dum in cultu et
religione suscipienda primus omnium erat atque unus
ad interpretandum que uoluntas esset deorum
immortalium,utstatiminsequenticapitulotangemus.
1 Deditei]Dan.7,14(etdediteipotestatemethonoremetregnum
et omnes populi tribus ac linguae ipsi seruient).
2 Terrenisuscepit]DECRET.Grat.1,22,1[PL187.121](terrenisimul
etcoelestisimperiiiuracommisit). 13 distinctiolocabant]cf.ISID.
orig. 7,12,18 [PL 82.292]: Sacerdotes autem gentilium flamines
dicebantur.
706
45
50
55
60
65
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
707
Libersecundus1,67 88
10
15
20
9 Quidfeci]Is.5,4(quidestquoddebuiultrafacereuineaemeaeet
nonfeci). 12 clauesterra]cf.Matth.16,19:ettibidaboclauesregni
caelorumetquodcumqueligauerissuperterrameritligatumincaelis
et quodcumque solueris super terram erit solutum in caelis.
17
nonprincipatus]cf.THOM.sent.metaph.lib.12,l.12,n.37:Sed
pluralitasprincipatuumnonestbonum.Sicutnonessetbonumquod
essent diuersae familiae in una domo, quae inuicem non
communicarent. Vnde relinquitur quod totum uniuersum est sicut
unus principatus et unum regnum. Et ita oportet quod ordinetur ab
uno gubernatore. Et hoc est quod concludit, quod est unus princeps
totius uniuersi, scilicet primum mouens, et primum intelligibile, et
primumbonum,quodsupradixitDeum,quiestbenedictusinsaecula
saeculorum.Amen;cf.ARIST.metaph.12,10(1067a).
1 denique:s.lin.R 2 facile:satisV explicari:exemplificariH
ualeret:ualetV 5 postChristus:suoadd.V 6 tamque:tanquamDI
10
solusipse:i.s.H
11
in:om.AG
17
hic:beneD
19 dirigunturgubernantur:g.etd.F
20 nutu:motuDIMVz
omnes:om.M 21 ordinantur:ordinenturF tota:om.DIMVz
708
70
75
80
85
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
Enfin,noesposibleexplicarfcilmentelagrandeza,
provecho y necesidad del sumo pontfice. Pero, por
guardar silencio sobre lo dems, Cristo no habra
provisto completa y razonablemente a la totalidad del
orbe ni habra sido provechoso a la Iglesia, la cual
Cristoharedimidoconsusangre,sinohubieradejado
en la tierra semejante y tan distinguido vicario para
estar al frente de todo el orbe con total poder y
autoridad, como la del mismo Cristo mientras estuvo
en la tierra; efectivamente, haba dicho a travs del
profeta: Qu ms poda hacer por mi via que no
hiciera?Adems,lsolodirigeatodacriaturahumana
alfinmsperfecto.PoresaraznCristoledioalsolo
las llaves del cielo y el poder de atar y desatar en el
cieloyenlatierra.
Tambin se ve la grandeza y magnanimidad, as
comoelprovechoylanecesidaddelsumopontfice,en
que segn asegura el filsofo, no se podra gobernar
este mundo salvo que existiera un nico y sumo
soberano, al nico al que hay que llegar, que dirige y
gobierna cada una de las cosas, a cuyo mandato y
organizacin se subordina toda jerarqua. Y, en fin, el
conjuntodelaorganizacindelorbesehadedirigira
imitacin de la monarqua celestial. Pues, segn
asegura Dionisio, es necesario un sumo jerarca que
ilumine a cuantos gobierna. Perecera todo el
ordenamiento de la realidad si no existiera un nico
sumopontficeque,porasdecirlo,ordenara,dirigiera
709
Libersecundus1,89116
10
15
20
25
Nam,testeDionysio,necessariusestsummushierarcha
qui, quos regit, illuminet. Periret enim omnis ordo
rerumnisiunussummuspontifexforet,quieumipsum
ordinem, ut ita dixerim, ordinet, dirigat et exsequatur.
Teste enim philosopho, ubi est ordo et graduum
ascensio, ibi necesse est constitui unius excellentiam.
Periret rursus et mortalium omnium hominum
commerciumnisiforetunussummuspontifexuiceDei
interramonarcha,inquoomnesutinglutinoquodam
partium, ad corpus mysticum copulentur et in quo
singuli, ut membra, sub uno capite gubernentur.
Periretfideiunitasetecclesieunanimitasetconcordia
simul et pax, qua nihil dulcius excogitari aut inueniri
potest, nisi foret unus supremus pontifex, qui cunctos
mortalesaduniusfideietunitatisuinculumreduceret,
dicenteHieronymoobeamrem,inremediumscismatis
actumesseutunusomnibuspresit.Periretdeniqueilla
cunctis mortalibus necessaria ad Deum meditatio.
Teste enim scriptura, Romanus pontifex longe
perfectior, longe dignior et efficacior inter Deum et
populum mediator existit antiquo illo balbutiente sed
iusto Moyse ac fratre eius Aaron, qui solum in uno
populo,inunagentesedetsuperterrenismediationis
officio fungebantur. Summus uero noster pontifex,
teste apostolo, ex hominibus assumptus, tamen pro
hominibus constituitur in his que sunt ad Deum, ut
offeratsacrificiaetdonapropeccatis.Hicigiturdignius
salubriusque mediator existit populi ad Deum, hic
1
Namilluminet]cf.THOM.s.theol.1aq.108,ar.1,co.:nam,ut
Dionysius dicit III cap. cael. hier., ordo hierarchiae est alios quidem
purgari et illuminari et perfici, alios autem purgare et illuminare et
perficere; cf. PS. DION. AR. cael. 1,3 [PL 122.1044]: utpote quoniam
ordoIerarchiaeest,quosdamquidempurgari,quosdamueropurgare;
etquosdamquidemilluminari,quosdamueroilluminare. 10 corpus
mysticum]cf.Rom.12,45:Sicuteniminunocorporemultamembra
habemus,omniaautemmembranoneundemactumhabent,itamulti
unum corpus sumus in Christo, singuli autem alter alterius membra.
16 inesse]HIER.epist.146,1[PL22.1192](inschismatisremedium
factumest). 25 expeccatis]Hebr.5,1(omnisnamquepontifexex
hominibusadsumptusprohominibusconstituiturinhisquaesuntad
Deumutofferatdonaetsacrificiapropeccatis).
2 regit:regetGH:regeretA omnisrerum:or.r.om.F 3 pontifex
foret:f.p.AGH 7 omniumhominum:h.o.F 8 summus:om.DIMVz
12 et1:om.AG 17 illa:illamD 18 meditatio:mediatioR:medicatio
S 22 ac:etM 24 uero:enimW 26 hominibus:omnibusS
710
90
95
100
105
110
115
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
711
Libersecundus1,117145
10
15
20
25
10 quireconciliatio]Eccli.44,17. 16 Sinehumana]AVG.ciu.21,10
[PL 41.648] (geri sine iustitia non posse rem publicam).
21 epikeyam]cf.ARIST.eN.5,10(1137b).
1 aut:nonH 3 eosque:eosAG instituit:constituitM itidem:id
idemGW
6
ueniam:ueinamM
7
errantes:erratesW
delinquentes:deliquentesR
8
incorrigibiles:corrigibilesG
9 iratum:reatumW 10 De:deniqueW 13 eamcunctis:c.e.B
15 est:om.W 16 hec:om.V 17 aut:etM 18 gubernet:gubernat
G 20 iustitiepars:p.i.V 21 epikeyam:epykeiamDI:epikeuamV:
epilceiamF:epileiamS:epikeyaniW 22 per:necM 23 scriptam
rigidamque:om.W 24 moderaturR:modereturcett. 25 suppetit:
suppletW 27 infima:infirmaS 29 eius:om.W
712
120
125
130
135
140
145
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
713
Libersecundus1,1462,16
10
15
20
714
150
155
160
25
30
10
15
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
PADECIMIENTOSDELPENSAMIENTODELSUMOPONTIFICADO, ENEL
QUE SE NARRAN MLTIPLES INFORTUNIOS Y TRASTORNOS DEL
ESPRITUDELOSSUMOSPONTFICES.
30
35
715
Libersecundus2,17 44
10
15
20
25
11
extremamiscebitur]Prou.14,13(risusdoloremiscebituret
extremagaudiiluctusoccupat). 13 Gaudiumdeciperis]Eccle.2,2
(risumreputauierroremetgaudiodixiquidfrustradeciperis).
1 discussaM:discussecett. 3 necita:iter.D aliquid:aliquodF
4 non:om.S tangatur:attangaturM 6 altissimi:om.M 7 et:
atqueW postpericula:aduersaadd.R 8 postquisquis:quisadd.
DIMVz sedet:sedetW se:eaH
12
dolori:doloreV
14 improperabat:improperabitAGH 17 summipontificis:summo
pontificiW
18
infelicitates:infelicitasDIVz:felicitasM
amaritudines:postpericulatransp.V et2:om.V 21 temporales:
temporaleM 23 postpericula:apertissimeadd.M 24 enim:itaque
R 27 suos:om.B 28 possessores:pressoresM
716
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
717
Libersecundus2,45 71
10
15
20
25
10
aut1illustrat]DECRET.Grat.1,40,1[PL187.213].
17
perennemposteros]DECRET.Grat.1,40,1[PL187.213](...
transmisit...).
27
dumaffectus]ISID.sent.2,10,7[PL83.611]
(...mutaturlocus,mutaturetmentis...).
1
excruciat:excruceatM
2
discernenda:decernendaG
a1Dignitas:om.I 3 certeeius:e.c.M est:om.M 4 qua:quo
DIMVz 7 attollit:exttolitV acquisita:acquisitasD 8 loci:locoF
9 teste:om.AG 10 aut1:utS:adW fastigia:suffragiaM aut2:
atD antequi:eosadd.F 12 utinam:uttamenM uite:uitaW
13
nomensanctimonie:s.n.F
17
Petrusapostolus:a.P.F
20 splendor:om.G illuminat:om.H Transmisit:transmittitAG
25 presidendi:presidendeD reciperent:recipientI
718
45
50
55
60
65
70
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
719
Libersecundus2,72 93
10
15
20
12 noncathedram]HIER.epist.14,9[PL22.353](nonestfacilestare
locoPauli,teneregradumiamcumChristoregnantium);DECRET.Grat.
1,40,2 [PL 187.213] (Non est facile stare in loco Petri et Pauli et
tenerecathedram). 13 nihiliubet]AVG.epist.21,1[PL33.88](item
nihil esse in hac uita et maxime hoc tempore difficilius, laboriosius,
periculosius episcopi aut presbyteri aut diaconi officio, sed apud
Deumnihilbeatius,sieomodomilitetur,quonosterimperatoriubet).
21
omniummiserrimum]cf.IOH.SAR.pol.8,23[PL199.809]:
Dominum Adrianum, cuius tempora felicia faciat Deus, huius rei
testem inuoco, quia Romano pontifice nemo miserabilior est,
conditioneeiusnullamiserior.Etlicetnihilaliudlaedat,necesseestut
citissime uel solo labore deficiat. Fatetur enim in ea sede se tantas
miserias inuenisse, ut facta collatione praesentium, tota praecedens
amaritudo,iucunditas,etuitafelicissimafuerit.
1 poststatus:uiaadd.G mutatur:mutatusAG 7 num:unumS
8 dixerim:postinfelicestransp.F
9 atque:etM est:om.R
10
afflictionum:affectionumV etperturbationum:om.W
12 inquiens:dicensV 14 nilquepericulosius:om.H 16 non:s.lin.
R imperator:imperaturW Quod:sedW 20 graues:graueW
720
75
80
85
90
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
721
Libersecundus2,94 121
10
15
20
25
722
95
100
105
110
115
120
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
723
Libersecundus2,122148
10
15
20
25
5
inonus]IOH.SAR.pol.8,23[PL199.809](Inincude,inquit,et
malleosemperdilatauitmeDominus;sednunconeriquodinfirmitati
meae imposuit, si placet, supponat dexteram, quoniam michi
importabileest).
18 quantodignitate]GREG.M.moral.17,21[PL
76.25] (Nam quanto quisque hic altius erigitur, tanto curis
grauioribus oneratur; eis que ipsis populis mente et cogitatione
supponitur,quibussuperponiturdignitate).
2 quam:quemI 7 infelicem:felicemG utita:etutH 9 Rursus:
addeR 11 laborem:laboreH ducit:inducitAG 13 libero:misero
M 20 et:om.AG 22 tumultu:tumultaG 23 ignoret:ignoratR
anteQuippe:etadd.V 26 amittuntur:admittunturW
724
125
130
135
140
145
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
725
Libersecundus2,149 172
10
15
20
16
quidmentis]GREG.M.past.1,9[PL77.21](Quidnamqueest
potestasculminis,nisitempestasmentis?)
18 DistrahitNam]cf.
BERN. cons. 1,2,3 [PL 182.730]: En quo te trahere habent hae
occupationes maledictae, si tamen pergis, ut coepisti, ita dare te
totum illis, nil tui tibi relinquens. Perdis tempus et, si licet nunc
alterum me tibi exhibere Iethro, tu quoque in his stulto labore
consumeris, quae non sunt nisi afflictio spiritus, euisceratio mentis,
exinanitio gratiae. Nam fructus horum quid, nisi aranearum telae?
21
sepemulta]GREG.M.past.1,4[PL77.21](...regiminiscorper
diuersadiuerberat,etimparquisque...).
726
150
155
160
165
170
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
727
Libersecundus2,173 199
10
15
20
25
13
omniumcuras]cf.IOH.SAR.pol.8,23[PL199.809]:Quid
ponderosius
est
sollicitudine
omnium
Ecclesiarum?
16
Grauiorireddituri]BERN.adu.3,6[PL183.46](Longetamen
grauiori et periculosiori debito tenentur adstricti, qui pro multis
animabusredditurisuntrationem).
22 Cordepressus]GREG.M.
past. 1,6 [PL .77.450] (Ego enim, bone uir, quasi filios perdidi, quia
per terrenas curas recta opera amisi. Nolite ergo uocare me noemi).
26 Quisfieri]GREG.M.past.1,5[PL77.448](uocarileopotest,fieri
autemleononpotest).
1 si:sedD 2 nihil:inhisAG 3 et:om.W 7 nec:nonW 8 sed:
quodW premunt:prementF 12 letus:lectusS 13 qui:quoAGH
:om.M 14 Fortes:forteGHW 15 tangit:tangensV 16 inquiens::
inquitV periculosiori:periculosiW 17 pro:perAG:om.DIMVz
23 uocareme:m.u.V 24 altitudines:altitudinisW 26 subicit::
suiecitH:subditF Simia:simeaF 27 dixerit:dicatV
728
175
180
185
190
195
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
729
Libersecundus2,2003,26
10
15
20
25
30
730
200
205
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
len,peronuncallegaraserlo,comosiquisieradecir
mepuedenllamarsumopontficedelaIglesia,perode
hecho no puedo llegar a serlo si no llevo a cabo con
dignidadlopropiodetaldignidad.
He expuesto algunas cosas, de las muchas que hay,
sobre las desdichas espirituales de los sumos
pontfices,suspadecimientos,suspreocupacionesylas
amarguras que aquejan su alma. Aade lo que
trataremosmsadelantecuandonuestraconversacin
recaigasobre los pesares, padecimientos y peligros de
losobisposydelosotrosministrosdelaIglesia.
CAPTULO TERCERO: MLTIPLES MOLESTIAS DE LA VIDA
TERRENAL Y CORPORAL, AMARGURAS Y DESDICHAS E INFORTUNIOS
DE LOS SUMOS PONTFICES; PADECIMIENTOS Y RIESGOS EVIDENTES
QUE LE VAN APAREJADOS, INQUIETUDES E INSEPARABLES
TORMENTOS.
731
Libersecundus3,27 57
10
15
20
25
30
quepotiuscruciantquamsatiantnectantumdelectent
quampremant.
Primoquidemobstantdomesticecure,obstatrursus
quedam iniquissima auiditas et, ut ita dixerim,
rabidissimarabiespropinquosexaltandiatquecarneet
sanguine reuelantibus, familiam, genus, stirpem
perpetuandi.Voluntenimnonnullisummipontifices,ut
a se iam non una sed plurime insignes familie et
nominatissime domus incipiant, illustres principatus
nascantur quorum desiderio non deerunt priscorum
exempla pontificum et longe minus qui huiusmodi
proposito faueant. Nam docti pariter et indocti id
ipsum suadebunt: alii fabulas, alii scripturas
allegabunt, auctoritates retorquebunt prurientes
pontificisauribus:Ecce,inquient,nemocarnemsuam
odio habuit; Christus quoque, cuius actiones summus
pontifex, illius uicarius, imitari debet, cum dilexisset
suos usque in finem dilexit eos. Qui sibi coniunctos
exaltauit,sedadcrucemdixerim.Multimultadicentut
placeant, quia id ipsum placere pontifici non ignorant.
Plurimasuadebuntutdecipiant.Fateortamenfacileest
decipere uolentem. Sed plerumque decipiuntur in
adinuentionibus suis et inde punire eos diuina
Prouidentia ordinat, unde peccatum insurgit.
Nonnumquamenimingratisuntnepotesetcontribules,
ingrati propinqui, ut a rege Lybie sumere exemplum
libet, cui nepos aduersus fuit et propinqui uite
insidiatores ac fratrum interfectores. Demum si grati
erunt, heredes quidem pecunie erunt, sed deheredes
uirtutis. Adde quia si uirtuti dediti, si studiosi fuerint
atque merito diligendi, hi pro eorum uirtute,
732
30
35
40
45
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
40
sinembargo,estaaparentedichamuchsimosaspectos
queatormentanmsquecolmanyleagobianmsque
lesatisfacen.
En primer lugar, se lo impiden sus preocupaciones
particulares, se lo impide, adems, una avidez
tremendamente desproporcionada y, por as decirlo,
una furibunda furia que le lleva a ensalzar a los que
estn en su entorno y a perpetuar, como les ha
revelado su carne y su sangre, a su familia, linaje y
estirpe. Algunos sumos pontfices quieren que
comience con ellos no slo una, sino muchsimas
familias insignes y casas de mucho renombre, que
surjan famosos principados de los que no faltarn los
ejemplos de antiguos pontfices que apoyen su deseo,
pero menos, con diferencia, quienes apoyen un
propsito de esta naturaleza. Pues los sabios, e
igualmentelosignorantes,lepersuadirndelomismo:
unos alegarn historias que se cuentan, otros
testimonios escritos, tergiversarn los testimonios de
autoridad y, mientras atormentan los odos del
pontfice, le dirn: Mira, nadie reniega de su carne.
Cristo, cuyas acciones debe imitar el sumo pontfice,
vicariosuyo,cuandoamalossuyos,losamhastael
fin. l ensalz a los suyos, pero a la cruz, dira yo.
Muchos le dirn muchas cosas con intencin de
agradar, porque saben bien que eso mismo agrada al
pontfice. Muchsimas se las dirn para engaarle.
Reconozco,sinembargo,queesfcilengaaralqueas
lo quiere. Pero con frecuencia se engaan ellos solos
por sus propias invenciones, de ah que la divina
Providencia ordene castigarlos, de donde surge el
pecado. Algunas veces sus sobrinos y parientes son
ingratos, ingratos los de su entorno, como se puede
deducir del ejemplo del rey de Libia, que tuvo a su
sobrino en contra y los de su entorno resultaron ser
unos traidores que mataron a sus hermanos. Por
ltimo, si son agradecidos, heredarn su dinero, pero
no su virtud. Adems, en el caso de que se hayan
consagrado a la virtud, hayan sido aplicados y se les
pueda apreciar con razn, despertarn a menudo
733
Libersecundus3,58 87
10
15
20
25
30
plerumqueemuloshabenttotaquecontraeosarmatur
indignorum turba. Id tamen raro conspicimus,
quinimmo sepius qualificatum sanguine preferunt,
qualificato sapientia et uirtute, putantes ex caritatis
ordineexcusatosquamaseetsuisincipereaiunt.Quo
fit ut, dum summus pontifex eum ipsum caritatis
ordinem seruare se simulat, in eum committat. Cum
itaqueordinatacaritasidprimumexigatutconiunctos
sanguinesapientieetuirtutipreditosdiligamuseosque
spiritualibushonoribusceterispreferamus,quibusnon
similibus, non beneficia, non promotiones sed
patrimonium, si egent, relinquamus natureque non
carni subueniamus. Econtra plerumque fit. Exaltant
enim indignos, pretereunt dignos. Sed non diu transit
inulta tam improba personarum acceptio. Aut enim
taliter exaltati ditatique illa omnia breui consumunt
temporequealibilongocruciatupontificesluiturisunt;
aut repentina morte eripiuntur eosque in momento
perdunt quos longo studio maximisque impendiis et
anime periculis in altum prouexerunt et quos
exaltarunt in uita seruare a morte non ualent. Quippe
quos heri et nudiustertius ad magna leti duxerunt
fastigia, hodie mesti ad parua ducunt sepulcra. Et, ut
paucisagamus,conspiciuntassiduasfratrum,nepotum
et carorum prematuras mortes, ne dixerim cedes.
Taceo quod summis pontificibus heres incertus est,
successor ingratus atque non placitus ne dixerim
emulus.Quodsiais:Quidneidpontificiofficit,quidum
uiuit super cunctos mortales gloriam et imperium
obtinetetomnesuiuentesiudicansanemineiudicatur?
734
60
65
70
75
80
85
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
muchasenvidiasporsuvirtudysepondrnenguardia
contra ellos toda una multitud de gente indigna. Sin
embargo, en rara ocasin hemos visto algo as, antes
bien es ms frecuente que prefieran al que est
cualificado por su sangre antes que al cualificado por
susabiduraysuvirtud,enlaideadeestardisculpados
porlavirtuddelacaridadque,dicen,empiezaporellos
mismosyporlossuyos.Deellosededucequemientras
elsumopontficecreeprotegerprecisamentesupropio
linajegraciasalavirtuddelacaridad,luchacontral.
Como la caridad bien entendida exige como primer
puntoconsideraranuestrosconsanguneosdotadosde
sabidura y virtud y anteponerlos a los dems por sus
honores espirituales, a los que no son iguales que no
les debemos dejar ni beneficios, ni ascensos, slo
patrimonio, si lo necesitan,yslolesdebemosayudar
porsunaturaleza,noporsucarne.Perolamayorparte
delasvecessucedelocontrario.Exaltanalosqueson
indignos, pasan por alto a los dignos. Pero no pasa
mucho tiempo hasta que tan perversa eleccin
personal se toma su venganza. Los que han sido
exaltados y enriquecidos de este modo, o malgastan
todo en poco tiempo, cosa que los pontfices, en otro
lugar,llorarncongrandolor,oselosllevaunamuerte
inesperadaypierdenenuninstantealosquecongran
afn y enormes gastos y peligros espiritualeselevaron
a lo alto, y a los que ensalzaron en vida no pueden
protegerdelamuerte.Sinduda,alosqueayeryantes
de ayer llevaron, felices, hasta las alturas hoy, tristes,
selosllevanapequeassepulturas.Y,porresumir,ven
la continua y prematura muerte, por no decir
asesinato,desushermanos,sobrinosyamigos.Porno
decir que el heredero de los sumos pontfices es
incierto, su sucesor es desagradecido y no resulta
querido,pornodecirqueescompetidor.Enelcasode
que dijeras: Qu dao hace eso al pontfice, que
mientras vive por encima de todos los mortales
obtienegloriaypodery,apesardequejuzgaatodos
los vivos, nadie le juzga a l? Se considera, en efecto,
735
Libersecundus3,88 118
10
15
20
25
30
736
90
95
100
105
110
115
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
737
Libersecundus3,119146
10
15
20
25
24
Neccircumlinita]HIER.epist.107,6[PL22.873](uenenanon
dantur...).
1 attribuet:attribuatF
2 quiid:quidS:quiilludM negent::
negantM 3 ut:om.M 4 postpontificis:opera...pontificisiter.AG
6 eis:om.S 7 uotiua:nociuaF:om.S immo:unoH 12 liber2:
om.M
14 etiam:om.F fortedixi:om.R
15 omnia:om.V
16 omnes:om.G 18 postut2:adadd.V 19 pertingant:contingantF
essenemo:n.e.AFGHV 20 dolose:dolosoW 22 mediciuerbo:
om.AGI sic:sitW 23 doloso:om.A 27 postplurimum:seadd.M
28 comprobarentur:comprobanturF
738
120
125
130
135
140
145
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
adversidad.Sihaypaz,sihayconcordia,lospuebloslo
interpretarnobradelsumopontfice,peronofaltarn
quienes lo nieguen: En otras circunstancias habra
pasado lo mismo, como suelen decir. Si, por el
contrario, hay guerra, hay discordia, incluso sin que el
pontficeseaculpable,lserlanicacausayalimento.
Adems, si quieres, puedes decir que al sumo
pontfice todo le sale como desea pero, an as, le
faltarnalgunascosas,msbienmuchsimas,apesar
de que lo tenga todo. Les falta, en primer lugar, por
ejemplo, la libertad natural por la que se convirti en
esclavo de libre que era, porque, evidentemente, no
puedeserlibrequienhapreferidoseresclavo.Dequ
modo puede ser libre si le han atado con cadenas? O,
cmo ser libre el pez entre las redes? En fin, otra
cosa le falta al pontfice de Roma, aunque l lo posea
todo, aunque esto quizs lo he dicho sin pensar. Pues,
qu le puede faltar a quien lo posee todo?
Indudablemente habr quien diga que, desde el ms
pequeo hasta el ms grande, todos se afanan por
adularle, le hablan con retrica para engaarle, le
persuaden con engaos para doblegarle, le suplican
con malas artes para alcanzar lo que desean. Y como
nadie duda de que la adulacin sin engao no existe,
los aduladores se alan entre ellos furtivamente para
nocontradecirseunosaotrosy,aligualqueelfindel
orador es persuadir por medio de la palabra y el del
mdico curar con frmacos, el del adulador es
persuadir por medio del engao, pues la flauta suena
dulcemente mientras el cazador abate el ave. Y de
acuerdoconJernimo:Noseadministraelvenenosino
se baa antes en miel. Sus aduladores igualan a los
pontfices con Dios, confiesan que son como dioses
pero, salvo que me engae, comprobaremos que los
pontfices tienengran partededivinidad, siconsiguen
739
Libersecundus3,1474,27
740
10
15
20
25
16 pellemsua]Iob2,4. 28 antecor]Prou.16,18(etanteruinam
exaltaturspiritus).
29
consummatustempora]Sap.4,12
(consummatusinbreuiexpleuittemporamulta).
2 grauissime:om.V
9 postcalamitatibus:etadd.M et:acM
10 postnarrauimus:nonadd.DIMVz 13 urget:urgatW 14 omnia:
om.M 15 et2:om.FW abeo:abeisS:om.BV 19 atque:etV
20 Cunctas:cunctisW calamitates:calamitatisS 21 uoluit:marg.
R 22 est:om.DI anteut:enimadd.F 23 uiuentesseruiamus:s.
u.FV Nabuchodonosorregi:om.V
26
utaiunt:s.lin.R
28 quolibet:qualibetW:postdetransp.V
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
741
Libersecundus4,28 52
10
15
20
25
etinbreuiexpleuittemporamulta,supplequibusalias
uiuere debuerat; et iterum in eo ipso, qui primatum
superomnesmortalestenet,illudrecteimpleaturquia
omnispotentatusuitabreuis.Rapiunturquidemsummi
presules et citissime post assumptionem moriuntur
adeo ut post eorum precessorem, Petrum apostolum,
qui per quinque circiter annorum lustra ecclesie
prefuit, nullus post eum successor hoc spatium
pontificatus equauit. Quinimmo si moderna libet
tempora contemplari, uix ad Romanum sedis culmen
euehitur qui paucorum metas trascendat annorum.
Que siquidem breuis uite necessitas cum dignitati
annexa uideatur; merito apud homines natura ipsa
uiuere cupidos, precipue sedentes in ea cathedra,
omnium mortalium infeliciores et calamitosiores
reputandisunt.
Verum quia hec non recens est querela sed antiqua
concertatio et apud maiores nostros tam monstruosa
et prodigialis calamitas non solum in stuporem
adducta est, sed eius ratio et causa sepe quesita nec
tamen, arbitratu meo, satis inuestigata reperitur,
decreuisuccinctosermonedissererenumearesitasit
demum an sufficiens ratio siue causa breuitatis uite
Romanorum pontificum potius quam aliorum
presidentiumassignariualeat.
4
omnisbreuis]Eccli.10,11(omnispotentatusbreuisuia).
6
postannorum]cf.PETR.DAM.debreu.1,1[PL145.473]:adeout
post B. Petrum apostolum, qui per quinque circiter annorum lustra
praesedit, nemo postmodum Romanorum pontificum hoc spatium
praesulatus aequauerit; modernis imo temporibus uix quispiam in
praedictaesedisculmeneuehiturquimetamquattuor,uelutmultum,
quinquetranscendatannorum.
1
multa:multeW supple:om.V
2
debuerat:debuitF
3 impleatur:impleturV 4 uitabreuis:b.u.FV 7 annorum:om.V
8 nullusequauit:om.S 10 Romanum:RomaneV sedis:sedemF
11
euehitur:uehiturM paucorummetas:m.p.V trascendat:
transcenditG 17 recensest:e.r.V 19 prodigialisR:prodigaliscett.
20 sepe:s.lin.R
21 arbitratu:arbitraturW meo:ineoHW
22 num:namI
742
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
aade,alosquedebanhabervividodeotramanera;y
denuevoenestemismoasunto,quientienelaprimaca
sobrelosdemsmortales,ladeberemplearcorrecta
mente,porquetodoelquegozadelpodertieneunavida
breve. Los sumos prelados se ven arrebatados y
mueren inmediatamente despus de su toma de
posesin, hasta el punto de que despus de su
predecesor,elapstolPedro,queestuvoalfrentedela
Iglesiaalrededordecincolustros,ningnsucesorsuyo
lehaigualadoenladuracindelpontificado.Esms,si
te parece oportuno que nos fijemos en nuestros
tiempos, a duras penas llega a la cima del pontificado
de Roma nadie que supere el lmite de unos pocos
aos.Si,enefecto,lafatalidaddeunavidabreveparece
que va aparejada a esta dignidad, con razn se ha de
considerar especialmente a los que se sientan en esta
ctedra como los ms desdichados y desgraciados
entreloshombresque,comoesnatural,deseanvivir.
No obstante, dado que esta cuestin no es nueva,
sino que es un debate que viene de antiguo y, segn
nuestros mayores, tan extraordinario y prodigioso
infortunio no slo les caus sorpresa sino que a
menudo incluso buscaron causas y razones y, sin
embargo, y a mi entender, como no se ha descifrado
satisfactoriamente,hedecididoexplicar,aunqueseade
manerasucinta,silascosas,alfinyalcabo,sonasosi
se puede asignar una serie de causas y razones
convincentes que expliquen la brevedad de la vida de
los pontfices de Roma ms que la de otros
mandatarios.
743
Libersecundus4,53 79
10
15
20
25
6
Idcircocontremiscat]PETR.DAM.debreu.1,1[PL145.473].
17
Quispiamtempore]PETR.DAM.debreu.1,1[PL145.473].
27 quiatorpescat]PETR.DAM.debreu.1,1[PL145.473].
5 tanteinfelicitatis:e.t.i.F
9 temporalisuite:u.t.F gloria:
glorieM 13 arbor:arbitrorAG 16 contremiscatDHIMVz:contra
mescatW:contremescatcett. subicit::om.V
17
Quispiam
fortassis:f.q.V 20 nasci:nasciturV 21 propagari:propagabiturM
alter1:om.M 23 aduentum:aduentuV 24 postuidelicet:etadd.
A 27 quod:quosS
744
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
Encontramos,entonces,entrelosescritoresaPedro
Damin, experto en la Sagrada Escritura y hombre
elocuentsimo. Como dice en una carta suya, Honorio,
sumoprelado,lepreguntculeralacausadetangran
desdicha.Entoncessteintentencontrarunaseriede
causas y razones: Es as que considera que la divina
Providencia lo dispone de tal modo para suscitar en el
gnero humano el miedo a la muerte y mostrar cunto
se debe despreciar la gloria de la vida temporal. Lo
demuestra bien a las claras en este mismo principado
glorioso, en la medida en que mientras el hombre ms
importante de todos muera intimidado por tan gran
premura de tiempo, cada uno est alerta de la muerte
que le espera. Y el rbol del gnero humano, mientras
consideraquesucimaysucspidehancadofcilmente
por la sacudida de un viento terrorfico, hace temblar
sus ramas por doquier. Pero aade: Alguien quizs
objetar: Por qu ni a los reyes ni a los csares les
afecta esta brevedad de la vida? Pues incluso Octavio
Augusto, bajo cuyo mandato naci de la Virgen el
Salvador del mundo, y el rey David, de cuya estirpe
desciende, se mantuvieron en la cima de su reino uno
cincuenta y seis aos, el otro cuarenta. Y despus del
nacimientodeCristo,Justinianogoberncasicincuenta
aos. Despus, tambinotros prncipes, tanto cristianos
como paganos, aunque reinaron durante un espacio de
tiempo pequeo, no tanto, sin embargo, como los
pontfices romanos. A lo que Pedro Damin responde
confacilidadpuesdadoqueunsolopapaeselqueest
al frente de todo el mundo, dentro de sus lmites se
incluye la mayora de los reyes de toda la tierra, tanto
cristianos como paganos, y cualquier emperador se
humilla por donde pisa el papa, que es rey de reyes y
prncipeentrelosquegobiernanysuperaconsuhonory
dignidadatodoslosseresdecarneyhueso.Deloquese
deduce que cuando muere cualquier rey, slo se ve
745
Libersecundus4,80 108
10
15
20
25
1 omni:s.lin.R presideat:resideatF
3 uestigia:fastigiaMW
6 eius:om.H 7 pontifex:om.V 16 Nero:postGaiustransp.V
18
principati:principariM cuncti:omnesV uel:om.V
19 hostibus:hostiumDIMVz
746
80
85
90
95
100
105
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
747
Libersecundus4,109 137
10
15
20
25
29 Quisequatur]Ioh.12,26(quis...).
1
diffundatur:diffunditurGH:om.W Papadiffunditur:om.AG
2
quia:quiHW omnium:uniuersorumH
4
diffunditur:
diffundaturV 9 ut:om.W 10 obturbat:obturbaAG prope:
proprieR:om.G 12 uelit:uelutS 14 gentium:om.W 15 etiam:
om.DIMVz 19 et:om.H 20 persuasiuis:persuasionisW et
rationibus:om.V
21 quia:om.AGH
22 procedat:precedatD
24 abreuiat:om.V 27 dimidio:dimiduoDI:medioW 28 annorum
:iter.H:postdimidioadd.W
748
110
115
120
125
130
135
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
749
Libersecundus4,138166
10
15
20
25
21
quantoangustat]GREG.M.moral.5,28[PL75.705](Saeculares
etenim mentes quanto se foras per desideria dilatant, tanto ad
receptionemilliussinumcordisangustant).
23 Hecterminatur]
GREG.M.moral.10,23[PL75.943](Carnisuitapermomentadeficitet
tamencarnaledesideriumcrescit).
3 et:om.H 6 felicitati:infelicitatiHV 7 huiusuite:om.DIMVz
9 ipsa:om.DIMVz etequissima:om.DIMVz 12 culmen:om.V
tanta:tanteGH 15 ille:illiAGH 16 cum:om.M 17 Deus:om.H
20 eripit:eritI 22 postdesideria:seadd.W 24 cum:om.W
27 decipiuntur:decipianturV
750
140
145
150
155
160
165
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
751
Libersecundus4,1675,20
10
752
170
175
ROMANI PONTIFICES
DIFFERANTACETERISMORTALIBVS.
15
20
25
5
multauiuendo]NonapudGREG.M.sedPVBLIL.sent.H,10(Heu
quammultapoenitendaincurruntuiuendodiu).
1 prosint:prosuntV starese:sest.FG 6 sepehomines:h.s.V
13
a:om.A mortalibvs:om.Vpostmortalibus:sequituradd.G
14 uite:om.B 16 rationi:rationesAGH 20 ut:om.F 22 potius:
om.W 24 ut:autH 26 tributum:om.H 27 autdigni2:om.W
28 solum:soloB 29 eis:om.B
10
15
20
Espejodelavidahumana
10
15
INVARIABLEMENTECIERTOQUEVIVANPOCOENELPAPADOYSIEN
ESTE ASPECTO LOS PONTFICES DE
RESTODELOSMORTALES.
20
25
30
35
753
Libersecundus5,21 47
10
15
20
25
destinatafrustraridebent.Ne autemeosimitemurqui
dumalienarefellunt,suanoncomprobant.
Altius rem ipsam repetentes plurimis et nostro
iudicioueridicisfundamentisdeducemusalienumesse
a facti ueritate cunctis uidelicet summis pontificibus
uniformiter insitum et proprium esse ut parum in
pontificatuuiuant.Idquenedumalienumareiueritate
sed nec recta fide fore credendum arbitramur
quinimmo in ea ipsa uiuendi conditione, aut breui aut
longeua, ipsos summos pontifices a ceteris hominibus
non differre. Et si forte ut plurimum diutius eos in
pontificatuuiuere,noncernamusidnonexnaturaaut
infelicitatestatussiuedignitatisapostolice,sedaliunde
ueluti in ceteris mortalibus contingere. Deducemus
igiturprimoluceclariusaliundeRomanospontificeset
ex aliis potioribus et notioribus causis, diutius non
uiuere. In sequenti uero capitulo breui compendio
rationesafferemusquaresummopontificatuinoninsit
uniformiterutillumassequentesparumuiuant.
Primo igitur putamus facti presuppositum ueritate
carere, quinimmo si summorum pontificum annalia, si
illorum assumptionum tempora, si etates animo
recensemus utique reperiemus eosdem pontifices non
modo breuiore, sed longiori tempore ceteris fidelibus
uixisse. Quippe cum ut plurimum non nisi senes ac
mature etatis uiri, sed et ualetudinarii ad summum
eligantur pontificium, quid mirum si parum in papatu
754
25
30
35
40
45
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
cumbre,debenestarprivadosdeunavidalongevayde
otras cosas fijadas por la divina Providencia. No
debemos imitar a quienes, mientras refutan las cosas
ajenas,nocompruebanlassuyaspropias.
Insistiendo un poco ms en el asunto, deducimos
pornuestropropiojuicio,ypormuchsimasautnticas
y fundadas razones, que no se corresponde con la
verdad de los hechos que est establecido de manera
invariable para todos los sumos pontfices y que les
caracterizaelhechodevivirpocoenelpontificado.Ni
muchomenossecorrespondeconlaverdaddelasunto
sinoque,esms,tampocopensamosquesedebacreer
a pies juntillas que el sumo pontfice se diferencia de
losdemshombres,enlasmismascondicionesdevida,
ya sea breve o longeva. Y si da la causalidad de que
viven muchsimo ms tiempo en el pontificado, no
debemos pensar que se deba a la naturaleza o la
desdichadesuestadoodeladignidadapostlica,sino
a otros motivos, igual que sucede con los dems
mortales. Deducimos, entonces, con la claridad de la
primera luz del da, que los pontfices de Roma no
viven ms tiempo por otros motivos que nos parecen
mejores y ms notables. En el captulo siguiente
aportaremos,deformabreve,razonesqueexplicanque
no est establecido de manera invariable que vivan
pocolosquealcanzanelsumopontificado.
En primer lugar, entonces, pensamos que este
presupuesto carece de veracidad; es ms, si echamos
un vistazo a los anales de los sumos pontfices, al
momentodesueleccin,asuedad,ciertamenteencon
traremos que los pontfices no slo no han vivido
menos tiempo, sino ms que el resto de sus fieles. Sin
duda, dado que la mayor parte de las veces se elige
paraelsumopontificadonosloaancianosyhombres
deedadavanzadasinoademsenfermos,porqunos
sorprendequeocupenpocotiempoelpapadosiyahan
vivido muchos aos antes? Leemos, sin embargo, que
muchosqueloocuparonyaenlavejezlohicieronpor
755
Libersecundus5,4875
10
15
20
25
25
Quomodosenex]Ioh.3,4(dicitadeumNicodemusquomodo
potesthomonascicumsenexsit).
756
50
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
757
Libersecundus5,76 105
10
15
20
25
30
10
Maledesiderant]NonapudGREG.M.sedSEN.epist.23,9:male
uiuunt,quisemperuiuereincipiunt.
2 summi:summosF:om.AG mori:moreW
3 arbitramur:
arbitranturDI quia:quiF 6 quidam:marg.R 7 uite:uitaW
13 septimocapitulo:c.s.DIMVz 14 atque:siV 16 cuiusuis:
cuiusdamM 19 postsed:exadd.F 24 infimorumhominum:h.i.
VW 26 postsecunda:estadd.F 27 est:om.DIMVz 30 equo:ex
quoS
758
80
85
90
95
100
105
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
759
Libersecundus5,106 138
10
15
20
25
30
760
110
115
120
125
130
135
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
sumospontficespretendieranestarlibresdesupropia
naturaleza y ellos mismos desearan eludir con todo
afn los dolores y los tormentos del cuerpo. Es
evidentequelacausadelalongevidadobrevedaddela
vida es acorde con las leyes de la naturaleza. Pues,
segn asegura Agustn, aunque toda vida y muerte
estnenmanosdeDios,lmismo,sinembargo,como
creadordenuestranaturaleza,gobiernayrigetodode
formaquepermitequelanaturalezasigasucurso.As
pues, segn la opinin de algunos filsofos, la causa
naturalqueexplicalalongevidadobrevedaddelavida
del hombre es el espritu o aliento porque vemos que
eselinstrumentoatravsdelcualactalavirtudynos
induce a la vida, por lo que, segn la proporcin del
espritu, as se extiende tambin la vida: si el espritu
es escaso, entonces la vida se abrevia por pura debili
dad, como les sucede a los melanclicos; si por el
contrario el espritu es abundante, en ese caso se
eliminaelcaloremanandoaire,igualquevemosqueel
vientoapagaunalmpara.Sielesprituesvoluminoso
impide que la virtud pueda actuar, lo mismo que si es
demasiado ligero respira con debilidad, de lo que se
deduce que acerca y conlleva la muerte. La evidente
conclusin de la escuela de Aristteles y de otros
filsofosesquelocalienteylohmedosonprincipiosy
causas que explican la longevidad o brevedad de la
vida: dependiendo del tiempo que puede subsistir lo
calienteenlohmedosinconsumirseoalterarseydel
tiempo que puede reducirse lo hmedo y convertirse
en caliente, ese es el tiempo, sin duda ninguna, que
duralavidadecualquiermortal.Estamedidaserefiere
concretamente a tres aspectos: a la cantidad, a la cali
daddelocalienteydelohmedo,yentercerlugaralo
relacionado con la cualidad de los miembros y de los
vasos en los que acta, como ampliamente nos
transmite el filsofo en su obra La muerte y la vida.
761
Libersecundus5,139 168
10
15
20
25
30
25
mallebatcomederet]cf.GELL.19,2,7:Socratesquidemdicebat
multos homines propterea uelle uiuere, ut ederent et biberent, se
bibere atque esse, ut uiueret; cf. MACR. sat. 2,8,16.
29
Equasobrietate]Eccli.31,32(Aequauitahominibusuinumin
sobrietate).
30 quiuitam]Eccli.37,34(quiautemabstinensest
adicietuitam).
4 autem:om.W
9 atque:acFV
11 potantur:potenturM
12 maiore:maioriV 14 ciborum:uerborumW 18 libro:om.
DIMVz
19 est:om.M
20 magisuitam:u.m.V prolonget:
prolongatF
21
nec:nequeB abbreuiet:abbreuiatFW
26 uiueret:uiuatF 27 natura:marg.G 30 et2:om.V
762
140
145
150
155
160
165
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
Entonces,cuandotienelugaresedesajusteenelcuerpo
humano o se produce un exceso de calor y sequedad
sobre la propia humedad radical, por consumo o por
alteracin, la vida del hombre se abrevia indefectible
mente.
Segn las tradiciones naturales y de los mdicos, el
excesoogastodehumortienelugarporvariascausas.
Sinembargo,seveconmsfacilidadenlosprncipes,
que piensan que son dueos de su estmago y de su
vientre, como lo son tambin de todos sus sbditos.
Todos los das toman alimentos caros, magnficos y
sabrosos,preparadosdeformasvariadas,ybebenuna
amplia variedad de vinos. Y como se toma en mayor
cantidad aquello que se come con mayor avidez y
gusto, el estmago se hace pesado por la variedad de
tantos y tan diversos alimentos. De lo que se deduce
que las ganas de comer se pierden comiendo y se
generan ventosidades, dolores de tripa, temblores en
losmiembrosascomofiebrey,finalmente,unamuerte
prematura.DeahqueAristtelesescribieraensuobra
El secreto de los secretos169 dedicada a Alejandro: No
hay nada que prolongue ms la vida que privarse del
exceso de alimentos, ni que ms la abrevie que aadir
unacomidaaotra.Hipcratesllevabaunadietatalque
compensaba la debilidad de su cuerpo con trabajo ya
quepreferavivirdbilantesquemorirfuerteygordo.
Deca que prefera comer para vivir que vivir para
comer aadiendo que la naturaleza nos dio los
alimentos a los hombres para subsistir, no la
subsistencia para los alimentos. Por eso dice el sabio
Salomn: Justa es la vida para los hombres en la
austeridad y el que practique la abstinencia alargar
incluso su vida. Se atribuye, entonces, falsamente, el
169)ObraatribuidaaAristtelesescritasegnalgunosporunfilsofo
rabe de finales del XI o principios del XII; otros se lo atribuyen a
WalterdeMilemeteen1326.
763
Libersecundus5,169 199
10
15
20
25
30
5
Animamorietur]Ez.18,20.
23
Preceptatibi]Prou.3,1
(praeceptameacustodiatcortuum...).
28 Superdraconem]Ps.
90,13. 30 Eripiameum]Ps.90,15.
764
170
175
180
185
190
195
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
765
Libersecundus5,200220
10
15
20
1 opusest]Is.32,17(eteritopusiustitiaepax). 3 Situos]IReg.
3,15(siautemambulauerisinuiismeisetcustodierispraeceptamea
etmandatameasicut ambulauitpater tuuslongos faciamdiestuos).
4 Queriteuiuetis]Ps.48,23(quaeriteDeumetuiuetanimauestra).
6 Virisuos]Ps.54.24(uirisanguinumetdolosinondimidiabuntdies
suos).
7
Iniustideficient]Ps.36,20(inimiciueroDominimox
honorificatifuerintetexaltatideficientes).
8 Vidierat]Ps.36,35
(uidi impium superexaltatum et eleuatum sicut cedros Libani ...).
13 Fiantalter]Ps.108,8. 15 Vitacomparatur]AVG.ineuang.Ioh.
18,7 [PL 35.1539] (uita hominum media est inter angelorum et
pecorum; si uiuit homo secundum carnem, pecoribus comparatur; si
uiuitsecundumspiritum,angelissociatur). 18 nonsuos]Ps.54,24.
1 quia:om.F 3 faciam:faciemW 4 et3:acM 5 postomnes:illos
add.F illauox:u.i.F 7 rursus::rursumR sicut:utF 8 et
eleuatum:om.G
9 cedrum:cedrosF
14 accipiat:accipietV
15 hominismedia:m.h.H uitam:uiamM
16 angelorum:
angulorumW 19 uitam:om.W 20 comparatur:comperaturW
21 postet:egoadd.F
766
200
205
210
215
220
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
767
Libersecundus5,221247
10
15
20
25
etantiquaquerelaestaprophetisetsanctisuirisDeo
solireseruata;quantumtamenipsadiuinaProuidentia
sanctis suis intelligere nosseque permisit, illud
utrisqueconuenit:illisneampliuspeccent,istisquiaid
sibi expedit: non enim eis mors ipsa pena est sed
remedium, ut molestie et mundi miserie, que eos
premunt,etaliasuincinonpoterant,uitesuebreuitate
uincantur, secundum Ambrosium. Vnde Seneca: Que
uideturintempestiuamorsiustisestcompletauitaquia
miseriarum finis est; quare subdit: Rudis satis uidetur
tyrannus cum potius a pena liberat quem punire se
credit.Rapiunturigiturbonipontificesutrequiescanta
laboribus suis et ne malitia mutet intellectum illorum.
Adde quia, secundum Gregorium papam de se
loquentem, quosdam magis delectat pergere quam
manere, magis citius preuenire quam morari, ne dum
oblectatur in uia, obliuiscatur quod desiderat in patria;
et iterum idem Gregorius: Aliquando secreto iudicio
agiturutelectorumuitaabbreuietur,neuiampropatria
diligamus. Vt igitur paucis agamus, tunc summi
pontifices summi erunt, tunc felices, tunc uere beati,
tunc gloriam, tunc famam dilatant, tunc nomen
perpetuant,tunclongosetincolumesuidebuntdies,si
ecclesie, cui presunt, promouent honorem, si fidem,
quam exaltare professi sunt, augere conantur, si
religionis dilatant cultum, si mores emendant si
superbos humiliant, si exaltant humiles, si sunt
5
nonremedium]cf.AMBR.CainetAb.2,10,35[PL14.358]:utista
morsremediumuideaturesse,nonpoena. 9 completaest]cf.SEN.6
dial. 19,5,1: Mors dolorum omnium exolutio est et finis.
10 Rudiscredit]SEN.Ag.995(Rudisesttyrannusmortequipoenam
exigit). 15 magispatria]GREG.M.moral.24,47[PL76.279](magis
eum diu pergere, quam citius peruenire delectet; ne dum oblectatur
in
uia,
obliuiscatur
quod
desiderabat
in
patria).
18
secretodiligamus]GREG.M.moral.24,47[PL76.279](occulto
iudicio frequenti perturbatione conterimur, ne uiam pro patria
diligamus).
1 est:om.G Deo:s.lin.R:postsolitransp.F 7 uitesue:s.u.M
breuitate:breuitatemGH 10 uideturtyrannus:t.u.R 12 ut:etG
13 mutet:mutentD illorum:eorumF 14 secundum:om.A
postGregorium:inadd.H papam:om.V 15 delectat:delectetDI
20 diligamus:diligantV tunc:om.M 23 si:om.G 25 exaltare:
exaltariAGH sunt:est(suntmarg.)R
27 exaltant:exaltentM
suntmunifici:estmunificus(sunts.lin.)R
768
225
230
235
240
245
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
769
Libersecundus5,248274
10
15
20
25
770
250
255
260
265
270
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
comedidosconlosricos,sirecompensanlasabiduray
la virtud con premios y los vicios con la justa balanza
de los castigos, si les precede la justicia por todas
partes y la imponen por la va de la prudencia a cada
paso, si hacen frente a la tirana con valor, si estn en
velaporlapazmundial,sisealejanporigualdetodos
los extremos, si ponen fin al derroche y se apartan de
toda avaricia, que devasta la Iglesia. Esta verdad no
puede dar al traste con su reputacin; est escrito:
Largossernlosdasdelqueodialaavaricia.
La tercera causa que explica la brevedad de la vida
delossumospontfices,nodirayoquefueraelpropio
pontificado,sinolamultituddepreocupacionesquele
urgenyapremian,ascomolacontinuaactividaddesu
espritu, porque est escrito: El espritu triste seca los
huesos;ydenuevo:Lamoradaterrenaoprimelamente
pensativa. Por eso, a propsito del pasaje del captulo
cuarto de la Carta de Santiago, Nuestra vida es vapor
que al momento se disipa, dice Agustn: Las
preocupaciones y los pensamientos continuos agotan el
cuerpo, y el cansancio del alma y las preguntas sin
respuestasecanloshumoresdelhombre,nosenfermael
trato con los hombres,nosconsumen lastristezas ynos
oprimelapreocupacinpornuestrascosas.Poresodice
Casiodoro: No hay nada que dificulte ms la vida del
hombre y abrevie sus das que la tristeza del alma, el
abatimientodelnimoylas mltiplespreocupaciones.
Pues,segnaseguraelsabio,igualqueelnimoalegre
iluminanuestrorostroylaalegradelcoraznrepresen
ta la consumacin de nuestra vida humana, as un
771
Libersecundus5,2756,23
10
772
275
280
15
20
25
30
Ceterum,uthuicarticulofinemdemus,nedeillorum
simus numero qui ab aliis mature tradita leuiter
refellunt nec causas reddunt, breui rationes et motiua
adducemus quibus apertissime probatur opinionem
illam non esse ferendam nec recta fide tenendam,
uidelicetsummispontificibusuniformiterinsitumesse
utparuminpontificatuuiuant.
Primo igitur idipsum probant ea que supra
tetigimus.
Secundo quidem quia facti ueritas longe aliter rem
demonstrat.
Tertio ea uite breuitas, quatenus nostram tenet
notitiam, in nulla alia totius orbis monarchia, imperio
aut principatu, ecclesiastico aut mundano, reperitur.
Quinimmosiueterislegissummospontificesregessiue
monarchas recolere libet, non eos tali lege talique
censura
constrictos
reperiemus,
ueluti
de
Melchisedech, Moyse et Aaron, Elias et Eleazaro et
plurimis qui longo admodum tempore in summo
10
15
20
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
Porlodems,porponerfinaestetema,noseaque
estemos entre los que contradicen a la ligera lo que
otros han transmitido de forma desarrollada y no
explican sus causas, aduciremos de forma breve las
razones y los motivos por los que se prueba con
absoluta evidencia que no se puede tolerar ni admitir
como de sentido comn esa opinin de que est
establecido de manera invariable que los sumos
pontficesvivanpocoenelpapado.
En primer lugar, entonces, corrobora esta misma
idealoqueanteshemostratado.
En segundo lugar, que la verdad del hecho
demuestra sobradamente que el asunto es de otra
manera.
En tercero, esa brevedad de la vida, hasta donde
tenemos conocimiento, no se encuentra en ninguna
otramonarqua,imperiooprincipadodetodoelorbe,
bien sea eclesistico o civil. Es ms, si hacemos un
recorrido por los sumos pontfices, reyes o monarcas
del Antiguo Testamento, no encontraremos a ninguno
sometido a tal ley o limitacin como, por ejemplo, a
Melquisedec, Moiss y Aarn, Elas y Eleazar, y
773
Libersecundus6,24 53
10
15
20
25
30
6 uitaDei]Ps.29,6(uitainuoluntateeius). in2sumus]Act.17,28
(inipsoenimuiuimusetmouemuretsumus). 8 pusillumomnibus]
Sap.6,8(...curaestilliproomnibus). 10 Nonprincipis]Iob34,19
(...personasprincipum).
11 NonDominus]Sap.6,8(...nonenim
subtrahet...). 18 Quidfeci]Is.5,4.
1 uixerunt:uixerintS precedente:precedentiDFGIMVz 7 quo:
quaV indicat:iudicatDI 8 est::om.AG 15 a:om.S aterra:
alteraW 16 alienum:om.G 17 cuius:om.H 19 velle:om.I
20 eam:marg.R
21 quod:quidI
23 uiuituros:uicturosV
28 inpericulum:om.W eius:eisDIMVz 29 et2:utV
774
25
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
775
Libersecundus6,54 77
10
15
20
2 inpresit]HIER.epist.146,1[PL22.1192](quodautemposteaunus
electus est, qui ceteris praeponeretur, in scismatis remedium factum
est, ne unusquisque ad se trahens Christi ecclesiam rumperet).
11
Propendere]DECRET.Grat.1,40,6[PL187.214](procuius
perpetuo statu uniuersitas fidelium tanto instantius orat, quanto
suamsalutempostDeumexilliusincolumitateanimaduertunt...).
1 postbreui:senendumestadd.W ait:om.G 4 etobitus:om.W
5 formidarunt:formidarentM 6 etconsuetudinibus:om.W 7 erret
:erratAG
8 Sancto:postquetransp.G:om.M
10 pontificis:
pontificesW
11 Pro:etAG postpontificis:adDeum...Romani
iter.W 13 illiusDIMRVz:illiscett. 17 improuide:improuideretH
18
qui:queW
19
postpresciuit:eumadd.AGH
20 moriturusbreui:om.AG est:om.W 21 Septimo:septimaH
776
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
porfuerzahandevivirpoco.Pues,comodiceJernimo,
seestablecicomosolucinparaloscismasqueunosolo
estuviera al frente de todos. Y por este asunto, las
tradiciones de los santos y los sagrados Cnones
manifestaronsutemorporelestadodesedevacantey
lamuertedelossumospontfices.
En sexto lugar, resulta tambin incompatible que la
Iglesia de Dios, regida por el Espritu Santo, pueda
equivocarse en modo alguno, segn sus tradiciones y
costumbres. Ella, sin embargo, difundida sin
interrupcinportodoelmundo,ruegaconstantemente
aDiosporlavidaylasalvacindelpontficedeRoma,
puescomodiceconhermosaspalabraselCanondeSan
Bonifaciomrtir:Latotalidaddelosfielesrezaconms
insistencia por la vida del pontfice de Roma y por su
estadohabitualentantoencuantoesconscientedeque
su salvacin, despus de Dios, depende ms en concreto
de su buena salud. stas son las palabras del Canon.
Aqu tienes las palabras sacramentales que disipan
toda duda. Se equivocara ciertamente la Iglesia y
actuara sin previsin y llevara la contraria a Dios
rogando por la larga vida y buena salud del papa que,
porladivinadisposicinqueleeligi,sabainclusode
antemano que vivira poco y que morira
necesariamenteenpocotiempo.
En sptimo, de esa segura necesidad de morir en
breve tiempo se obtiene un gran provecho para el
sumo pontfice, pero tambin un servicio enorme,
procedente de la incertidumbre de todos los fieles
sobre el momento de su muerte. Pues, como dice
Gregorio a propsito del pasaje En la hora que no
777
Libersecundus6,78103
10
15
20
25
superillouerboQuahoranonputatisetcetera:Tempus
mortis ideo Dominus nobis uoluit esse ignotum ut
semper possit esse suspectum et dum illud tempus
preuidere non possumus, ad mortem sine intermissione
preparemur. Si ergo papa parum se uiuere sciret, per
consequens mortem preuidere posset, quo fieret ut
frustraretur tanto bono, uidelicet timore mortis quia,
secundum Gregorium, tanto plus mors timetur quanto
minuspreuideripotest.Pretereacumpapasitinstatu
omnium perfectissimo, indignum est ut propter
eandem perfectionem alio proximo bono priuetur,
uidelicet grandi merito quod ex longa uita iustis
prouenit. Quanto enim iustis uiris magis prolongatur
uitacorporalis,tantofeliciorredditurineffectupremii
salutaris,nam,Augustinoteste,hecuallismiseriefiteis
uallis ubertatis bonorum spiritualium. Fit etiam
campus certaminis et pugne uictoriose. Est enim uita
nostra, secundum Bernardum, locus lucratiuus. Ea de
re, Paulus longam uitam optauit simul et procurauit
cum submissus in sporta per murum persecutoris
insidias declinauit. Denique Christus dulcissime matri
sueposteiuspassionemlongamuitampromisitpariter
et donauit. Sed et Iohanni euangeliste, quem Christus
plurimum diligebat, et ad apostolatum uocauit, non
tamensinesuoetplurimorumprofectuadcentesimum
usqueannumunominusuitamprolongauit.Quodergo
1
Quaputatis]Luc.12,40(etuosestoteparatiquiaquahoranon
putatisFiliushominisuenit).
2 mortispreparemur]GREG.M.in
euang. 1,13 [PL 76.1126] (Horam uero ultimam Dominus noster
idcirco uoluitnobisesseincognitam,utsemperpossitesse suspecta,
ut dum illam praeuidere non possumus, ad illam sine intermissione
praeparemur). 8 tantopotest]NonapudGREG.M.sedcf.AVG.serm.
57,3 [PL 38.387]: cum mors timetur, et hoc timetur quod euadere
nulluspotest.
19
Paulusdeclinauit]cf.IICor.11,33:Damasci
praepositusgentisAretaeregiscustodiebatciuitatemDamascenorum
ut me comprehenderet et per fenestram in sporta dimissus sum per
murumetsiceffugimanuseius.
2 Dominusnobis:n.D.F 4 postintermissione:nosadd.F 6 post
mortem:seadd.H 8 postquanto:plus...quantoiter.W 11 eandem
:eamW 13 magis:magnisD 15 fiteis:sicestF 19 postre:
sanctusadd.V 20 sporta:portaR 21 postDenique:ipseadd.DIMVz
24 plurimum:om.H diligebat:diligeW 26 uno:unamAGH
Quod:quidAG
778
80
85
90
95
100
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
779
Libersecundus6,104 132
10
15
20
25
7
Absitimpio]Gen.18,25(absitateutremhancfaciasetoccidas
iustumcumimpio). 13 necpremium]cf.AVG.diuers.quaest.24,12
[PL 40.17]: iustus autem regens et gubernans uniuersa nullam
poenam cuiquam sinit immerito infligi, nullum praemium immerito
dari.
1
dilectispromisit:p.d.s.W promisit:postChristustransp.W
5 illius:illisW in2:om.W 7 a:adW 11 breuitas:om.F 12 post
quia:estadd.AG necessario:necessariumI
13
quod:etV
consequitur:sequiturH 15 est2:om.G 26 suscipiat:accipiatF:
post diminutionem transp. W a cathedra : et cathedram B
27 neque:necS 29 ministro:ministerioW
780
105
110
115
120
125
130
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
consecuencia,loqueCristoprometi,entregyelogi
ensusseresqueridos,esomismonoselodebenegara
su vicario en favor de un mayor servicio y provecho
paralaIglesia.
En octavo lugar, esta muerte del pontfice que
llamanprematura,oesuncastigoparal,ounpremio
o algo propio de la ctedra. Sin duda no un castigo,
porque sin culpa no se castiga a nadie; est escrito:
Lejos de ti, Seor, matar al justo con el malvado. En
consecuencia,siunpontficejustoyrectovivierapoco
en el pontificado, sera castigado sin culpa, lo cual no
parece adecuado. Pero tambin segn la otra razn,
esta brevedad de la vida no puede considerarse ni
comocastigonicomopremioporqueentoncesexistira
de forma necesaria, cuando de lo que uno no puede
evitar no se sigue ni castigo ni premio, segn Agustn.
Si,porelcontrario,setratadealgoquevaaparejadoa
la sede, entonces se deduce que es necesariamente
absurdo que alguien sea merecedor o no, que consiga
un castigo o un premio, por algo que no procede de
ninguna otra parte ms que de su propia voluntad.
AadeelhechodequeCristodecidiquelaIglesiade
Roma durara hasta el fin del mundo. As pues, parece
indigno que quien ocupa la sede imperecedera viva
menos que los que ocupan ctedras no religiosas y
temporales; ms bien lo suyo sera que tuviera una
vidamslongevayqueDios,dequienesvicario,nole
quiteloquetienepornaturaleza.Nopareceadecuado
que quien ocupe la ctedra ms santa sufra una
abreviacin de su vida por la ctedra que honra con
una vida justa y que adems aprovecha a los fieles
mientras vive en ella. Pero tampoco es acorde con la
generosidad divina que sumano sea ms corta con su
781
Libersecundus6,1337,9
10
15
782
135
140
145
150
CAPITVLVMSEPTIMVMINQVORESPONDETVRMOTIVISILLORVM
20
25
1 siillum]cf.Ps.90,16:Eripiameumetglorificaboeum.Longitudine
dierum replebo eum et ostendam illi salutare meum.
8
Eccemalum]Deut.30,19(quodproposuerimuobisuitamet
mortembonumetmalum)
16
uitauiuet]Eccli.3,7.
17
Ministrosderelinquet]Eccli.7,32(etministroseiusnon
derelinquas).
1 in:om.I 2 eriperet:om.H eum1:om.F 3 illum:eumV 7 hoc
in:i.h.DI 8 aDeo:adeoFG:om.V 10 mors:uitaF 11 istud:hoc
V 12 cum:quodG 15 bonadeberet:summareciperetdeberet
bonaF 16 Qui:quiaFV 20 papamparvm:par.papAG:papamom.
H postet:inadd.M sitintelligenda:i.s.AGH 22 possitsalvari:
s.p.V
23 pontificis:om.H
24 absoluamus:absoluimusR
luculenter:luculenturI 26 adductis:adductusG 27 uisi:nisiV
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
MENCIONADAYCMOSEPUEDESALVARCONLAVERDAD.
783
Libersecundus7,10 40
10
15
20
25
30
1 parumpapatu:i.pap.par.M
2 particularius:particularioW
3 ut:om.M 5 deducemus:deducissimeM 8 dicimus:dicemusF
11 Romanorumpontificum:RomanumpontificemF postbreuem:
habereadd.F 12 postquia:proadd.AG 13 parent:parantW
15 unicouerbo:uer.u.V
16 Dicimus:dicemusF uerisimili:
uerisimileAGH 17 prouenienti:prouenienteV presertim:s.lin.R
18 et:utG 22 et:exR 28 inducere:induceS contemnendi:post
esttransp.S 29 summa:om.AGH ratioest:e.r.V est2:s.lin.R
30 maligni:malignaM assequuntur:consequunturM
784
10
15
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
785
Libersecundus7,4172
10
15
20
25
30
786
45
50
55
60
65
70
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
787
Libersecundus7,73 97
10
15
20
25
15
Quareuiuunt]Iob21,7(quareergoimpiiuiuunt).
16 Verumtamendimidiatur]Iob21,16.
20 Abominatioimpii]
Prou.
15,19
(abominatio
est
Domino
uia
impii).
23
Sicomputabitur]Sap.3,17(etsiquidemlongaeuitaeeruntin
nihilumconputabuntur).
1
inutilibus:utilibusAG et1:om.AG
2
sit2:om.V
3 presupponimusquia:presupponibusqueAG
4 accepimus:
accipimusG 8 etasnostra:n.e.V bene:breueAG 9 usiF:uti
cett. simus:scimusDIMVz:postscimusadd.W
11 siinutiliter:
iter.W papatu:om.V
12
parumuiuit:u.p.GH et:estG
13
equiparantur:equiperanturR
15
subicit::subditF
18 Namuiuunt2:om.AGH 19 quiuiuunt2:om.W 20 est:om.G
Deo:om.H 22 postquod:estadd.W elegantibus:eligantibusG:
elongantibusW refert:s.lin.R 23 quid:quodAG uite:om.W
788
75
80
85
90
95
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
789
Libersecundus7,98 125
10
15
20
25
sapiensiterumconfirmat;aitenim:Etassenectutisuita
immaculata, quia uita longa, que per senectutem
designatur, proprie est uita immaculata, ex quo
sequitur quod non uiuere aut parum uiuere censetur
quiinutiliterautmaculateuiuit.
Ceterum parum uiuit papa qui tempus terrenis
occupationibus transfigit. Si enim papa ad memoriam
reducit, quantum uite sibi auferunt lites inutiles,
causarum strepitus, quantum illa officiosa omnium
rerum que in orbe sunt notitia, quantum morbi quos
manu sibi facit, uidebit quod paucissimos annos sibi
habuitetparumacbreuiterususseipsofuit.Quomodo
enim longo tempore uiuit qui non sapientie, non
laudatis studiis, non paci, non quieti christiani populi
uacat, cum scriptum sit: Eruditio et sapientia ueram
uitamtribuit?Non ergodiuuiuitcuidistrictusanimus
est, qui nihil speculatiuum, nihil intellectuale recipit,
sed quidquid admittit actiuum et terrenum est, omnia
uelutincultataconspicitquinimmo,utquidamsapiens
ait,uirooccupatissimonihilminusestquamuiuere.Si
ueropapanihilexsuotemporeinutiliterlabipermittit
sibique uacat, eius uita longissima est, licet paucis sit
annis computata. Itaque, ut putamus, hic est sensus
illius elegantissime Salomonis sententie: Senectus,
inquit, uenerabilis est non diuturna nec numero
annorum computata. Ecce, inquit, senectus uenerabilis
est non diuturna diu uiuendo, sed sibi uacando, non
diuturna plurimis annis, sed actionibus sanis nec
1 Etasimmaculata]Sap.4,9. 15 Eruditiotribuit]Eccle.7,13(hoc
autemplushabeteruditioetsapientiaquoduitamtribuuntpossessori
suo). 24 Senectuscomputata]Sap.4,8.
1 iterum:om.DIMVz
4 quoduiuere1:om.AG
5 maculate:
inmaculateH uiuit:om.G
6
tempusR:posttransfigittransp.
DIMVz:om.cett. 10 morbi:inorbiAG 14 non1populi:om.R
quieti:postpopulitransp.F 15 scriptum:scripturusW 18 est:om.
G 20 nihilminus:nihilominusAG 21 uero:igiturAH papa:om.
AG 25 numeroannorum:a.n.FMV 26 computata:om.H
790
100
105
110
115
120
125
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
791
Libersecundus7,126155
10
15
20
25
30
9 decipituruixisse]SEN.dial.10,7,10(proptercanosautrugasputes
diuuixisse:nonillediuuixit).
1 postet:nonadd.M otio:otiaDI 6 tulit:tollitDIMVz 7 qui:
quiaDI 10 Non:namM putandumest:marg.R 11 seua:iter.B
tempestas:potestasAH 13 multumfuit:f.m.AGH 14 Itaque:
atqueG nondesunt:postutdictumesttransp.V
15
misere:
miserieG sollicitudinis:sollicitudinesW
16 postsed:etmors
add.F 18 qui:nonG 20 posttempus:estadd.AG fuitaut3:
om.AG 24 ambitioseconcupiuit:om.W 26 effudit::effunditD
792
130
135
140
145
150
155
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
793
Libersecundus7,156185
10
15
20
25
30
11 quiidipsum]Ps.Catodist.1,22(Quimortemmetuit,quoduiuit,
perditidipsum). 15 CupioChristo]Phil.1,23(desideriumhabens
dissoluietcumChristoesse).
17
morilucrum]Phil.1,21.
18
iustussua]cf.Eccle.7,16:iustusperitiniustitiasuaetimpius
multouiuittemporeinmalitiasua.
1 desinit:desuntDI 5 tempus:s.lin.R 6 sic:siAG 8 quiauiuit:
om.V 14 quia1:quiW 16 Mori:moreW qui:queW 22 fuituita
:u.f.F
24
letatur:letantW sedbonam:om.AGH
25 quamegerit:om.W 29 uiuere:om.BGHV 30 suas:om.I
794
160
165
170
175
180
185
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
795
Libersecundus7,186 211
10
15
20
25
9 Virisuos]Ps.54,24(uirisanguinumetdolinondimidiabuntdies
suos).
12
Maximumcupiditas]cf.SEN.dial.10,9,1:Maximum
uiuendiimpedimentumestexpectatio.
13 Illiusoblectat]CYPR.
mortal. 24 [PL 4.599] (Eius est in mundo diu uelle remanere ...).
15
maledesiderant]NonapudGREG.sedSEN.epist.23,9:male
uiuunt,quisemperuiuereincipiunt. 24 Osua]Eccli.41,1(...homini
pacemhabentiinsubstantiissuis).
1 sibimultos:m.s.F 3 modo:om.H longouiuit:u.l.W uiuit
tempore:t.u.ABFGS 5 ueluti:uelutV 6 quod:quiV dat1:om.V
Nec:nequeB enim:om.DIMVz 7 uerbasunt:s.u.BV 9 qui:
queW 10 qui:om.AGH 11 cupituiuere2:om.W 12 Maximum:
maximeM 15 se:s.lin.H 17 diem:s.lin.R 18 concupiuit:cupiuit
W 19 quia:quiAG 21 perlongatus:prolongatusAGHW pie:diu
F 24 Non:namS 26 cum:inF
796
190
195
200
205
210
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
tiempoporque,dadoqueordenasuspensamientosala
largaysegarantizamuchosdas,vivelargotiemposlo
ensuspensamientosydeseos;odeotromodo,elimpo
vive largo tiempo, es decir, vive en su maldad todo el
tiempo de su vida. Todo el tiempo de la vida de
cualquiera, aunque sea breve, se dice que es mucho
paraligualque,porotraparte,sedicequemuchoda
quien todo lo da. Y no tenemos que entender estas
palabras tal y como suenan, es decir, que el malvado
vive muchos aos, no sea que entremos en
contradiccin con la opinin del profeta que dice: Los
hombresmalvadosnovernlamitaddesusdas.Enfin,
en este otro sentido el papa no vive mucho: quien
desea vivir mucho tiempo, parece que no vive mucho.
Por lo que Crisstomo dice: El mayor impedimento
paralavidaeseldeseodevivir;yCipriano: Esnormal
queaquelalquegustaelmundoquieraquedarseeneste
mundo.Y,comodijimosarribaenpalabrasdeGregorio,
malvivenlosquedeseanvivirmucho.Cuandounodesea
vivir mucho, cualquier duracin de la vida le parece
brevepues,sinduda,noquierevereldadesumuerte.
No tuvo estos deseos de vida David, rey y profeta:
comogobernconsantidadyrectitud,nodeseabavivir
mucho, ms bien se dola porque su estancia aqu se
haca extremadamente prolongada. En consecuencia,
cuando el pontfice de Roma reina con santidad,
siempre ronda la muerte en sus pensamientos y as lo
desea;poresaraznvivepocoquienestimaenpocola
vida. No sucede as con el malvado, de quien dice el
sabio: Muerte! Qu amargo es tu recuerdo para el
hombreinjustoqueviveenpazconsusbienes!
797
Libersecundus7,2128,8
10
15
20
25
798
215
220
225
230
235
30
2
clamabant:clamabuntDI liberari:liberatiD:laborariAG
3 inuicti:inuitiDIMVz
9 exeant:exeuntV
12 ac:adM
13 breuissimisdiebus:iter.W 15 parce:perseV 16 alienas:alios
V post diligenter : alienas add. V religiose : religiosas V
22 sequentem:marg.R 23 gradus:statusR 24 ordines:ordinisD
26 postcardinalatvs:etdeperfectionehuiusstatusadd.R 27 post
eivs:sequituradd.AG 31 pontificii:pontificiW
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
DIGNIDADDELCARDENALATO;ELOGIOSYENCOMIOS.
Enefecto,ladignidadymagnificenciadelcardenala
tosobresaletrasladelsumopontificadoporencimade
todas las dignidades de la Iglesia y le pertenecen la
cumbre, la gloria y el poder, y brilla sin duda con el
mismoesplendordelsumopontificado.Quinintenta
ra separar los rayos del sol resplandeciente de la
799
Libersecundus8,9 38
10
15
20
25
30
800
10
15
20
25
30
35
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
801
Libersecundus8,3970
10
15
20
25
30
3
luminariacardinum]Is.6,4(superliminariacardinum).
5
filiiterre]Zach.4,14(istiduofiliioleiquiadsistuntDominatori
uniuersaeterrae).
5 uniuerse:om.W 11 excellentiore:excellentioriV 12 iure:uite
GH:om.W in:etAG 17 postest:siadd.W 21 priuato:priuatum
W 24 postgubernantes:quiadd.F multo:multaGH 25 maiora:
maiorD
26
mouentibus:commouentibusM orbe:orbiH
31 exercitiis:exercitioF 32 quos:quoG
802
40
45
50
55
60
65
70
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
803
Libersecundus8,71103
10
15
20
25
30
804
75
80
85
90
95
100
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
805
Libersecundus8,104130
10
15
20
25
16
Cumapparebo]IIReg.6,22(cumancillisdequibuslocutaes
gloriosiorapparebo).
1 recte:certeDIMVz 2 esse:estM:sitF cardinum:om.W 3 sic:
itaetF sicinferius:om.M cardinibus:cardinalibusF 4 duplex
:duxH 6 cardinibus:cardinalibusF 12 altera:om.S 13 et:om.B
20
spiritualiafacit:f.sp.V
23
cardinalibus:cardinibusG
26 proximorum:proximiorumM:proximiorAG 27 prouidetur:
prouidetM aliquando:om.B
806
105
110
115
120
125
130
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
170)cf.nota24.EnGal.4,2131,SanPabloexplicaelsentidoalegrico
deAgar,laesclava,ydeSara,lamujerlibre.
807
Libersecundus8,131159
10
15
20
25
9
Dominiorbem]IReg.2,8(Dominienimsuntcardinesterraeet
posuit...). 26 Supercustodes]Is.62,6(...tuosHierusalemconstitui
...).
27 Cardinespurissimo]IIIReg.7,51(...deauropurissimoet
cardines ostiorum domus interioris sancti sanctorum et ostiorum
domustempliexauroerant).
2 prodesset:prodesseG:prodestM
4 obtutu:obtuituDIMVz
6 intendunt:incenduntAG 7 orbis:urbisH 9 scriptumest:om.W
postcardines:terreadd.DIMz:temporeadd.V
10 eos:om.M
13 postputamus:ipsiadd.F
14 insidias:om.D infidelium:
fideliumG 18 tendiculas:tendiculaG 20 posttolerant:utadd.F
23 Cardines:cardinalesDIMVz 25 ornatui:ornatuAG 26 propheta
:sponsaF tuos:om.M constituicustodes:cus.cons.F
808
135
140
145
150
155
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
809
Libersecundus8,1609,22
810
160
165
10
15
20
25
18
summisfallax]AVG.serm.105,6,8[PL38.621](ideoenimDeus
felicitatibusterrenisamaritudinesmiscet,utalia...).
2 et:om.AG 4 felicitas:om.W 7 et:om.G 8 laboribvspericvlis:
p.etl.V 9 dignitati:statuiG 10 anteFelix:oadd.G 11 esset:esse
AGH 13 cumulus:om.G 14 equus:equiusG censor:om.H
15 reperiet:reperiretV 20 Fallax:om.I Fallaxfallax:om.AGH
21 sublimitasest:e.s.V permiserit:premiseritS 22 ut:etW
consideret:consideratAG Illa:marg.R
23
quia:quisM
24 subleuet:subleuatF premiet:premiatM
10
15
20
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
LATO;RESPONSABILIDADESQUEATAENAESTADIGNIDAD.
811
Libersecundus9,23 51
10
15
20
25
7
Grandisimpleuisse]HIER.inEzech.13,29[PL25.443](grandis
dignitas sacerdotum, sed grandis ruina si peccent; laetamur ad
ascensum sed timeamus ad lapsum: non est tanti gaudii excelsa
tenuisse,quantimoerorisdesublimioribuscorruisse).
3 orbisuoluitur:om.AG
4 iustitie:om.H
11 non:om.W
13 letaridesinent:marg.R sarcinas:oneraV 14 onera:sarcinas
V recta:om.R si2:sibiG 16 eos:om.G 18 postest1:morti
add.F cognitione:postremotiortransp.F
19
ergo:om.M
22 uidet:uidentAG postet:inadd.GM 26 grandialoquitur:l.g.V
27 sublimia:sublimaS 28 postpreesse:nonadd.AG 29 dominii:
dominiSW timor:tumorDI
812
25
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
conl,sielestadodelaIglesiaavanzademodoqueya
no haya vuelta atrs, si la justicia avanza invariable
mente y se desarrolla de modo constante para que,
cuando convenga, corra con fluidez. De donde
Jernimo, que brillaba con ese mismo honor, parece
decir de s mismo y de ellos: Enorme es nuestra
dignidad, enorme nuestra responsabilidad si llevamos a
caboloqueesdignodeella;ydenuevo:Nosalegramos
por el ascenso pero no tememos la cada; y aade: No
vale tanto alegrarse por haber alcanzado lo excelso,
cuanto la tristeza de no haber cumplido con la
responsabilidad de nuestro cargo. As pues, segn
pensamos, quienes ocupan llenos de regocijo este
estado, dejaran de regocijarse si sopesaran con
sentido comn sus cargas, sus responsabilidades, sus
desdichas y si quisieran ignorar todo esto por una
supina o inconsciente ignorancia, se hallaran necesa
riamente en peligro en medio de un temporal, como
dice Agustn: El enfermo est tanto ms cerca de la
muerte cuanto ms lejos est del conocimiento de su
propiaenfermedad.
En consecuencia, conozcan la naturaleza de su
dignidad los que tienen esta cumbre, pues arrebata el
sentidodemuchosdelosquelaposeenporelprincipio
desuelevacin.Ycomocualquierapuedeelevarseall
dondeseleveaporencimadelosdems,seencumbra
en la arrogancia y el exceso, no se preocupa de ser
provechoso, sino que se vanagloria por gobernar,
presume de ser mejor porque se considera superior,
desdeaasusamigosdeantes,ignoraasusconocidos,
desprecia a los antiguos, vuelve el rostro, levanta su
cuello, cuenta enormidades cuando hace pequeeces,
piensa en cosas sublimes y no le importa estar por
813
Libersecundus9,5276
10
15
20
25
dominationisutdicerepossit: Necambulauiinmagnis
necinmirabilibussuperme.Rursusgloriaridesinentsi
pondus seruitutis, si molem sollicitudinum, si turba
curarum et anxietatum ad mentem adduxerint. De
quibus ait Iob: Ecce gigantes gemunt sub aquis; ubi
Gregorius: Quanto quis altior erigitur tanto curis
grauioribus oneratur; et sequitur: Homo in sublime
positus, tantos supra se sustinet quantos dignitate
precellit. Ideo gigantes in ecclesia potentes, uidelicet
cardinesrectegemuntsubaquis,idest,subpopuliset
quiascriptumest: Aquemulte,populimultisubquibus
contremiscunt, quia illorum assidua cura grauantur et
illorumpeccatisdamnantur.
Denique non glorientur cardines ipsi quia sponso
ecclesie assistunt eiusque adiutores atque consultores
instituti sunt. Si enim ad mentis aciem reduxerint,
quantis laboribus plena sit ac erumnis ea Romani
pontificis assistentia, ea consulendi et iuuandi
necessitudo, quantisque periculis referta sit illa
desiderata ad papam proximitas, cythara gaudii
uertetur in luctum. Quanto enim Lucifer fuit Deo
propinquior, tanto grauius peccauit atque ruit. Nimia
plerumque propinquitas nocet nec ignis ledit nisi
aproximantem.Cognoscantigiturquiaassistentessunt
non insistentes, ne dixerim obsistentes, coadiutores
1
Necme]Ps.130,1(nonambulauiinmagnisetin...).
5 Ecceaquis]Iob26,5. 6 Quantooneratur]GREG.M.moral.21,31
[PL76.25](Namquantoquisquehicaltius...).
7 Homoprecellit]
GREG. M. moral. 21,31[PL 76.25] (Homo quippe in sublimibus
eleuatus, tantos super se sustinet, quantos suppositos regit).
11 Aquemulti]Apoc.17,15.
6 altior:altiusV erigitur:exigiturW
7 sublime:sublimiV
8 tantos:tantoH quantos:quantoM
9 potentes:petentesG
11 multe:multiS populimulti:multepopuliW 14 glorientur:
glorianturGW cardines:s.lin.R
15
eiusque:eiusdemqueV
16
instituti:s.lin.R mentis:mentemW
18
consulendi:
consulandiGHW
20
cythara:cetharaG
22
propinquior:
appropinquiorM atqueruit:s.lin.R
24
quia:quiF
25 neobsistentes:om.R
814
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
815
Libersecundus9,77106
10
15
20
25
30
3
assistatuindemie]Eccli.24,27(etadsistensquasiGeonindie
uindemiae). 19 Sanctificabormihi]Leu.10,3.
1 resistentes:om.D 2 applaudantes:applaudentesR peruersos:
peruersisW 3 assistat:s.lin.R 6 eosadiuuet:demollienteset
rapientesfructumvenedominiSabaothR 7 quippe:om.V 9 ne:
nonH 12 autem:enimF 13 ut1:om.M 14 sicutpotius:tandem
maximecauendumestR elegit:eligitB ei:sibiAGH nec:neM
15 Vtinam:TtinamrS proximi:propinquiF 17 recte:om.W
possit:possetW 19 qui:queW 23 rursus:s.lin.R 24 sic:sitF:
om.V 26 in1:om.H 27 affectui:affectuV non2:om.W
816
80
85
90
95
100
105
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
bien,resistenalmal,halaganalosbuenos,atacanalos
malos para ser como los que dice la Escritura: El que
ayuda, ayude como el Guijn171 en da de vendimia.
Guijnsignificaconflictoolucha.Enlavendimia,por
el contrario, los malos roban el fruto. Entonces, quien
ayuda al sumo pontfice batalla contra quienes
arremetencontralafeylaIglesia.Enconsecuencia,los
cardenales deben estar preparados, sin duda, para
asistir,resistiryayudarencualquiermomento,noslo
en la prosperidad sino tambin en la adversidad, no
sea que el pontfice de Roma se queje con buen juicio
de ellos porque no es que no le asistan en las
situaciones favorables, es que no lo hacen en la
tribulacin. Cuando la tribulacin est cerca no hay
quien le ayude. Por ltimo, estn prximos a l para
aconsejarle,noparaconsumirle,comoestescrito:Los
que eligi se le acercarn y no le abandonarn. Ojal
que quienes estn tan cerca en la dignidad, estn
prximosenlasantidad,paraqueelpontficedeRoma
pueda decir de ellos lo que les deca en el Levtico el
sumosacerdotealoslevitas:Sersantificadoenlosque
se aproximan a m. Pero, qu pena!, es ms temible
que, por una proximidad excesiva, sean como
serpientesjuntoalarcadelSeor,novayaaserqueel
esposo de la Iglesia diga: Se han aproximado contra
m. Vean, adems, que es dificilsimo asistir en tan
importanteresponsabilidad,msdifcilaconsejardetal
modoquealmismotiempolesaprovecheylesagrade
y, con diferencia, lo ms difcil de todo es que en su
asistenciayconsejohayaunnimolibre,yquenoest
sometido al aborrecimiento del afecto ni de la pasin.
Pues, segn un sabio, es difcil aconsejar en una
responsabilidad importante de tal modo que pueda
haber verdad en la palabra, fidelidad en el consejo,
silencio en el cometido. Segn asegura Ambrosio,
817
Libersecundus9,107132
10
15
20
25
testeAmbrosio,recteconsulitquiutiliterassistit,quise
ipsum formam et exemplum exhibet in doctrina, in
grauitateutsiteiussermosalubris,consiliumutile,uita
honestasententiadecora.
Denique quantum cure, quantum sollicitudinis,
quantumque miserie, laboris atque periculi in ea
assistentia uertitur, illud aperte indicat quia quidquid
egrum,quidquidmarcidum,quidquidturbulentumaut
inquietum in orbe erit, totum eis curandum tribuitur.
Quidquid deformationis aut morum corruptionis in
mundo erit, summo pontifici simul et cardinalibus
imputatur. Si pestis, si fames, si in Deum et proximos
fidelespeccauerint,siuitiaexcreuerinteisimputabitur
qui, ut scriptura ait, commedunt peccata populorum,
nam iuxta Ambrosium: Cum populus indisciplinatus
reperitursignumestquiasacerdotiumnonestsanum;
unde Gregorius in quadam homelia: Vbi subiectus ex
sua culpa moritur ibi is qui preest mortis causa
inuenitur. Et, ut paucis agamus, tot sunt cardinalium
miserie et calamitates, tot mentis et conscientie
remorsiones quot sunt preceptorum et rerum eis
incumbentium transgressiones, que omnia enumerare
perquamdifficileforet.
Ceterum congruit gradui, congruit ordini
cardinalium,expedithonori,conuenitonerietpericulo
ut considerent se cardines fore atque custodes
1 sedecora]AMBR.off.2,17,86[PL16.126](Talisitaquedebetesse
qui consilium alteri det, ut se ipsum formam aliis praebeat ad
exemplum bonorum operum, in doctrina, in integritate, in grauitate,
ut sit eius sermo salubris atque irreprehensibilis ...).
14 commeduntpopulorum]Os.4,8(peccatapopulimeicomedent).
17
Vbiinuenitur]GREG.M.inEzech.1,11,9[PL76.909](ubi
subiectus...ibiisquipraeest,quoniamtacuit,reusmortistenetur).
1 utiliterassistit:om.W 7 indicat:iudicatI 8 egrum:agrumB
marcidum:om.G 9 totumerit:iter.AG 10 autcorruptionis:om.
W 11 summo:simulM:om.D simul:om.G 14 qui:queW
16 est2:om.AG
18 is:eisD
22 enumerare:denumerareF
23 perquam:perdifficileV foret:estV 24 Ceterumgradui:ut
cetera obmitamus R ordini cardinalium : eorum ordini R
25 honoriexpedit:om.R 26 ut:etGH se:om.AG
818
110
115
120
125
130
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
aconsejaconrectitudquienasisteconprovecho, quien
se muestra a s mismo como modelo ejemplar en su
formacin y seriedad de modo que su discurso sea
productivo, su consejo provechoso, su vida honrosa, su
opininhonesta.
Enfin,todoestoindicalacantidaddedesasosiegos,
la cantidad de preocupaciones y la cantidad de
desdichas, padecimientos y riesgos que recaen en su
servicioporquecualquiercosaenferma,cualquiercosa
podrida, cualquier asunto turbulento o revuelto que
haya en la ciudad, todo se le asigna a l para que se
ocupe de ello. Cualquier alteracin o corrupcin de
costumbres que haya en el mundo se le asigna por
igualalsumopontficeyaloscardenales.Sihaypeste,
hambre, si los fieles pecan contra Dios o contra el
prjimo, si caen en vicios, se les asignar a ellos, que,
comodicelaEscritura,secomenlospecadosdelpueblo,
pues, segn Ambrosio: Cuando se encuentra un pueblo
indisciplinado, es seal de que el sacerdocio no se
encuentra en buen estado; por lo que Gregorio dice en
unahomila:Dondeunhombremuereporsuculpa,all
esacusadodelamuerteelquegobierna.Y,porresumir
en pocas palabras, tantas son las desdichas e infortu
nios de los cardenales, tantos los remordimientos del
almaylaconciencia,comotransgresionesseproducen
de los mandamientos y de los asuntos que les
incumben,cuyaenumeracinseraextraordinariamen
tedifcil.
Por lo dems, es congruente con su cargo, es
congruente con el orden de los cardenales, conviene a
su honor, se ajusta a su responsabilidad y riesgo que
los cardenales consideren que son los quicios y los
819
Libersecundus9,133 159
10
15
20
25
ostiorumdomusDei,perquenemofacileintratnisiper
cardinum mysteria. Ad eos igitur circumspicere
pertinet quis ingreditur et egreditur. Conentur itaque
ut intrent habentes uestes nuptiales et qui digni
reputentur claudantque indignis. Clausa erat Iherico,
ubi positi erant principes ut uiderent intrantes et
egredientes. Et in libris Iudicum custodes uigilabant
clausis diligentissime ostiis domus Dei. Sed caueant ne
claudant hostia his qui intrare deberent, percutientes
eos qui foris sunt, quos scriptura commemorat quia
clauduntostiumcumintrinsecusfuerint.
Rursus inuigilent custodie cardines. Ipsi duo enim
Simones eis occurrent, assidue inuicem contendentes,
quosnonequalanceamplectantur:alterumsequantur,
alterum persequantur. Simonem magum corrumpere
nitentem expellant, Simonem Petrum ei maledicentem
admittant. Simonem magum et filiam eius eiciant quia
ad eosdem cardines scriptura ait: Claudite ostia ne
sinatiseamintrare;etiteruminlibrisRegum:Eiceeam
et claude hostium. Vterque Simon negotiatur ut intret,
sed longe dispariter. Simon Petrus iniqua domus Dei
commercia damnat, alter Simon admittit. Ille terrena
uendit ut celestia assequatur, iste spiritualia emit ut
temporalia adipiscatur. Ille dum gratis accipit, gratis
dat, iste id pretio uendit quod pretio emit. Simon
magus ait: Accipe nummos ut habeam gratie Dei
largitionem. Simon Petrus ait: Pecunia tua tecum sit in
8
clausisostiis]Iud.3,23(clausisdiligentissimeostiis).
11
clauduntfuerint]IVReg.4,4(claudeostiumcumintrinsecus
fueris). 13 cf.Act.8,1824. 19 Eicehostium]IIReg.13,17(eice
hancameforasetclaudeostiumposteam). 26 Accipelargitionem]
cf. Act. 8,19: date et mihi hanc potestatem ut cuicumque imposuero
manusaccipiatSpiritumSanctum.
27 Pecuniaperditionem]Act.
8,20(pecuniatuatecumsitinperditionem).
2 mysteria:ministeriaDI 3 egreditur:regrediturM 5 reputentur:
reputanturM erat:eritAG 6 intrantes:ingredientesF 7 libris:
libroV 8 clausis:om.H 9 his:isW 10 foris:om.W 12 cardines:
cardinalesV 14 equa:equaliW 15 alterumpersequantur:om.W
16 ei:etW dicentemadmittant:om.A 18 ad:om.H 19 Eice:
eiciteF 20 claude:clauditeF 24 adipiscatur:assequaturF 27 ait:
:dixitV tua:om.AGH
820
135
140
145
150
155
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
custodiosdelaspuertasdelacasadeDiosporlasque
nadieentrafcilmentesinoesatravsdelossmbolos
de los cardenales. A ellos corresponde, entonces,
observar quin entra y quin sale. As pues, deben
intentar que entren con ropa de boda los que sean
consideradosdignosycerrarlaspuertasalosindignos.
SecerrJeric,dondesehabancolocadolosprncipes
para ver quin entraba y sala. Y en los libros de los
Juecesloscustodiosvigilabanconlaspuertasdelacasa
de Dios convenientemente cerradas. Pero tengan
cuidadodenocerrarlaspuertasalosquedebenentrar
mientras golpean a quienes estn fuera, a los que la
Escritura recuerda porque cierran la puerta tras de s
cuandoyaestndentro.
Adems,loscardenalesdebenvelarporlacustodia.
Los dos Simones se encontrarn con ellos mientras se
enfrentancontinuamenteelunoalotro.Noselestiene
lamismaestima,aunoselesigue,aotroselepersigue.
Deben expulsar a Simn el Mago que destaca por su
corrupcin; deben admitir a Simn Pedro, que le
maldeca. Deben echar a Simn el Mago y a su hija
porquelaEscrituralesdicealoscardenales:Cerradlas
puertas para no permitir que sta entre; y de nuevo:
chala y cierra la puerta. Ambos Simones negocian
para entrar pero de modo muy distinto. Simn Pedro
condena el perverso comercio dentro de la casa de
Dios, el otro Simn lo aprueba. Uno vende lo material
para conseguir el cielo, el otro compra lo espiritual
para conseguir lo material. Uno, mientras lo recibe
gratis,gratisloda.Elotrovendepordineroloquecon
dinero ha comprado. Simn el Mago dice: Toma estas
monedas para que yo tambin pueda tener la
821
Libersecundus9,160186
10
15
20
25
9
Surgeambula]Matth.9,5;Luc.5,23. Quiforas]Ioh.6,37(qui
uenit...).
20 Percuteconsumam]Am.9,1(percutecardinemet
commoueantur superliminaria auaritia enim in capite omnium et
nouissimumeorumingladiointerficiam).
2 do:om.AG 3 donumDei:Deidon.F 4 possepecunia:pe.po.F
6 nec:nequeB
9 postexpellatur:quidatomnequodadd.F
dicens::om.F 10 uenerit:uenitFV 13 cardinibus:cardinalibus
DIMVz:dignitatiR postiactantiam:sedadd.R
14 Non:neF
sint:sicutI 16 Pompa:pompeH postuestium:cernituruestium
cultusplurimusuirtutumautemnullusautexiguuspompaenimadd.
R
17 posttoleranda:estadd.FV
19 cardines:cardinalesM
20 scribitur::scriptumestF 23 Christum:om.B 24 rerum:s.lin.R
25 mensarum:mensuramAGH:mensurarumW
26 luxuriem:
luxuriesG:luxuriamM
822
160
165
170
175
180
185
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
823
Libersecundus9,187213
10
15
20
25
11
querantimpetrarunt]DECRET.Grat.2,8,1[PL187.774](utnon
querant ... plus cognoscant ecclesiae prodesse, sed quos uel ipsi
amant, uel quorum sunt obsequiis deliniti, uel pro quibus maiorum
quispiam rogauerit, et ut deteriora taceam qui ut clerici fierent
muneribusimpetrarunt). 22 Ignoransignorabitur]ICor.14,38(si
quisautemignoratignorabitur).
6 ut2:DFIMVz:om.cett. 7 persequentibus:marg.R 11 columnas:
columbasD 12 amant:om.B 13 suntprecibus:p.s.H 15 teneant:
postcumtransp.V postdistribuatur:singulisadd.F 16 prout:om.
G 19 paueant:timeantF spolient:spoliantAGH 20 ornent:
ornantAG 24 conspectu:conspectumM:om.W 26 sed:superG
824
190
195
200
205
210
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
majestadsinoperderlos,noesdefenderlasinoponerla
enpeligro.Sedebenponeralavista,adems,comouna
murallaantelacasadelSeor;debenhacerfrentealos
poderosos de este mundo; se deben mostrar
imperturbables ante los reyes, como Juan, ante los
injustos, como Moiss ante los egipcios, como Pinejs
ante los fornicadores, como Elas ante los idlatras,
como Eliseo ante los avaros, como Pedro ante los
blasfemos,comoPabloantesusperseguidores.
No deben despreciar al vulgo sino instruirlo, no
deben adular al rico sino aterrorizarle, no deben
agobiar al pobre sino favorecerle, deben promover a
los dignos, expulsar a los indignos y, como dice el
Canon, deben tratar de erigirenpilares de la Iglesia a
los que ellos saben que pueden dar ms provecho, no a
losqueellosamanoalosqueleshanseducidoconsus
promesasyserviciosolosqueleshanpedidoconregalos
queleshicieranprelados.Ycomodesempeanelpapel
de los apstoles, se debe distribuir la dignidad por
mritosynoavoluntad,debenrepartiracadacualen
funcin de las necesidades, no las suyas, sino las del
pueblo.
Deben ensear a los jvenes, no ensalzarlos, no se
deben asustar por las amenazas de los prncipes sino
que las deben despreciar, no deben desvalijar las
iglesiassinoadornarlas,nodebenvaciarlasbolsassino
llenar los corazones y corregir las faltas, deben
apreciar a los estudiosos e ignorar a los ignorantes
porqueest escrito: Elignorante ser ignorado. Deben
dardecomer a lospobres con la dote de la viuda yel
patrimonio del crucificado, no ante la mirada de los
hombres sino de Dios. Y no criticamos a algunos que
reparten unos pocos manjares entre los pobres de lo
que les sobra de su mensa y la de los suyos, sino que
825
Libersecundus9,214240
10
15
20
25
1
decimantomittere]Matth.23,23(quiadecimatismentamet
anethumetcuminumetreliquistisquaegrauiorasuntlegisiudicium
et misericordiam et fidem haec oportuit facere et illa non omittere).
25
aliquandouidentur]PETR.rem.1,92,18(NotissimumClaudiani
dictum: Minuit presentia famam [CLAVD. 15,385]; quanto magis illam
minuitnotitia!Rarosunthominesquoduidentur).
1 quia:quiF 3 hec:hocM:illaF 6 insistereconcordie:c.i.V
7 inuigilare:inuigilariV 8 augmento:argumentoDIMVz 11 non:
om.S
13
petendum:ferendumR
14
iusta:iustiAGH
15 acceperunt:acceperintS 23 Sedapparere:om.V 27 ut:etW
826
215
220
225
230
235
240
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
827
Libersecundus9,24110,20
10
15
20
25
828
245
4 Stridebuntdie]Am.8,3(etstridebuntcardinestempliindieilla).
6
Supercustodes]Is.62,6(supermurostuosHierusalemconstitui
custodes). 7 uineamsunt]Is.3,14(uosenimdepastiestisuineam
meam).
1 Postremosunt:om.R id:illudF 3 nec:nequeB 7 post
uineam:meamadd.F 10 presbyterorvm:om.W 11 de:om.R
12 attingamusceteros:marg.R 13 patriarcharumarchiepiscopo
rum:om.R 14 archidiaconorumclericorum:etceterorumV 17 a:
inW laudari:marg.G 18 quidem:enimW 19 que:quemH
20 sublimitatem:dignitatemW 23 huiusstatus:om.W 24 post
status1:alibiadd.R deducimus:dedicimusW incomprobamus
:etR 27 etiam:om.M
10
15
20
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
829
Libersecundus10,2147
10
15
20
25
necnontestimoniisnoueeteuangelicelegisetdemum
auctoritatibusetfundamentisiurishumani.
Nam, ut cetera taceam, quis dubitat pontificem ac
sacerdotalemdignitatemprincipiumsumpsisseexipso
naturali iure quo, ut inquit philosophus in Politicis,
homines naturaliter inclinantur ad sacrificia, que non
nisi per pontifices et sacerdotes etiam ipsa antiquitas
instituenda celebrandaque duxit. Sed et illa gentilitas,
naturali iuri innitens, hanc pontificum et sacerdotum
summam super omnes mortales dignitatem et
excellentiam, nedum institutis, sed humili ac deuota
obseruationeprofessaest.Nam,utPlutarchoplacuitet
Policratusrefert,apudgentileseosquireligioniscultui
preerant, quos pontifices appellabant, quasi typum
anime in corpore humano tenentes super omnes
mortales uenerabantur eisque subiciebantur. Sicut
itaque anima totius corporis habet principatum
cunctaque membra uegetat eique obsequuntur et
illorum gerit principatum, ita pontifices, quos ipse
Plutarchus etiam prefectos diuino cultui uocat, toti
corporiscommunitatipresintoportet.Subdensquiaet
AugustusCesarsacrorumpontificibuseousquesubiectus
fuit donec et ipse, ne cui mortalium subesset, Vestalis
creatusestpontifex.
Demuminipsaueterilegehicexcellentissimusordo
inchoatusestetinnouapleniusconfirmatus,utinquit
Isidorus. Nam sancti doctores sacrificium et per
13 religionisprincipatum]cf.PS.PLV.inst.2:Illosuero,quireligionis
cultuipraesunt,quasianimamcorporissuspicereetuenerarioportet.
Quis enim sanctitatis ministros Dei ipsius uicarios esse ambigit?
Porro, sicut anima totius habet corporis principatum, ita et hii, quos
illereligionispraefectosuocat,toticorporipraesunt;cf.IOH.SAR.pol.
5,2[PL199.540].
22
Augustuspontifex]cf.PS.PLV.inst.2
(AugustusCesareousquesacrorumpontificibussubiectusfuitdonec
etipse,necuiomninosubesset,Vestaliscreatusestpontifexetpaulo
postaddeosrelatusestuiuus);cf.IOH.SAR.pol.5,2[PL199.540].
1 euangelicelegis:euangeliciG
3 ut:interR taceam:om.R
8 Sedpontifex:marg.R 9 iuri:iureAFGH 11 deuota:deuotoD
15
super:supraF
18
cunctaqueprincipatum:om.BM
20 prefectos:prefectusH:defectosW 22 pontificibus:pontificabis
W
23 et:om.W ne:necS:om.B
24 pontifexest:iter.W
25 ipsa:om.M
830
25
30
35
40
45
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
831
Libersecundus10,48 69
10
15
20
9
cf.ISID.orig.7,6,25[PL82.276]:Rex,quiaipseposteaimperauit
Salem;iustus,proeoquoddiscernenssacramentaLegisetEuangelii,
nonpecudumuictimas,sedoblationempanisetcalicisinsacrificium
obtulit. TuMelchisedech]Ps.109,04. 11 subobtulit]ISID.eccl.
off. 2,5,2 [PL 83.739] (Ceterum Aaron primus in lege sacerdotale
nomenaccepit,primusquepontificalistolainfulatusuictimasobtulit
iubenteDomino). 20 Diisdetrahes]Ex.22,28. 21 sacerdotes
intelligens] DECRET. Grat. 2,11,1 [PL 187.833](Diis non detrahes,
scilicetsacerdotibus).
1
consequens:communisV
2
aiunt:s.lin.R sacrificarunt:
sacrificaueruntF 3 docuissefilios:f.d.V 5 rectestare:st.r.M
6
sacerdotumsacrificium:sacri.etsacer.GH incepit:cepitV
7 uidelicet:marg.G 8 postfigura:sedadd.H 9 Aaron:AdamAG
alii:om.AG:postincipiuntadd.F a:om.W
10 Melchisedech:
Nelchisedechr 11 iubenteDomino:postobtulittransp.F 12 inquit:
dicitV 13 et:acFM 14 postexcellentia:etadd.DIMVz 15 uero:
om.V
17
agnoscitur:cognosciturG quoniam:ipsumG
18 scriptura:scriptaBrS
20 in:om.H detrahes:detrahisW
21 quidemBFHRrS:quidamcett. 22 ordo:om.AG
832
50
55
60
65
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
833
Libersecundus10,70 93
10
15
20
7
Quissolui]DECRET.Grat.1,96,9[PL187.458];cf.GREG.VIIepist.
8,21[PL148.596]. 16 Honorcontineri]PS.AMBR.dign.sacerd.2[PL
17.569] (Honor, fratres, et sublimitas episcopalis nullis poterit
comparationibus adaequari. Si regum fulgori ... et exosculata eorum
dextera orationibus eorum credant se communiri); uerba Ambrosii a
Gregorio VII laudata in Epistularum registro: cf. GREG. VII epist. 8,21
[PL148.597]. 23 Magnacircumuallari]PS.AMBR.dign.sacerd.3[PL
17.570] (Magna sublimitas, magnam cautelam desiderat, magnam
debet habere cautelam: honor grandis grandiori debet sollicitudine
circumuallari).
1 typum:typusV 4 est:om.B 7 appellantur:appellenturS
9 et1omniumque:iter.IV 10 compertum:apertumM 11 insanie:
postuideturtransp.F
13
illum:iter.D potestatisue:s.p.
subicere:subiceretV
14
terram:terraF postsed:etadd.M
16 inquit::s.lin.R 17 comparationibusadequari:adequationibus
comparariAGH fulgori:fulgoreDIMVz 19 aurifulgorem:aurumF
24 debethabere:h.d.B cautelam:honoremAGH
834
70
75
80
85
90
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
Adems,estemismoordenyestadoeseminentsimoy
santsimo porque adopta una estructura jerrquica. Y
esquelospropiosministrosdelaIglesiaconformanla
jerarquaeclesistica.Seleshaelegidoparaeldestino
deDiosylmismoessudestino.
Ellos viven tambin con tan gran magnanimidad y
dignidad que todos los prncipes de este mundo y los
creyentesdelafecristianalosllamanpadres,dedonde
diceGregorio:Quindudadequehayqueveneraralos
hombres del orden eclesistico, de los que se sabe que
sonpadresymaestrosdereyesydeprncipesydetodos
los fieles; y sigue: No parece acaso propio de una
desdichada locura que el hijo no honre a su padre ni el
discpulo a su maestro? Y someter con malas artes a
aquelasupodero,aqueldelquesecreequepuedeatar
ydesatarnosloenlatierrasinotambinenelcielo?Y
de nuevo dice el mismo Gregorio sobre los principios
de la pastoral: Su honor y su grandeza no tienen
comparacin posible; si lo compararas con el brillo de
los reyes y con la corona de los prncipes resultara
inferior, con diferencia, que si compararas el plomo con
elbrillodeloro.Enefecto,cuandovemosquelosreyesy
los prncipes se humillan ante las rodillas de los
sacerdotes y besan su mano derecha, es porque piensan
que estn contenidos en sus oraciones. Y Ambrosio en
una pastoral: La magnificencia y la excelencia de los
obispos es grande, tan inmensa como debe ser su
cautela,porquesuenormehonordebeestarrodeadode
835
Libersecundus10,94 113
10
15
20
836
95
100
105
110
Espejodelavidahumana
10
15
20
837
Libersecundus10,11411,8
10
15
838
115
120
125
130
INFERIORVMPRELATORVMETCLERICORVMINTERSEADINVICEMET
QVISGRADVSALTEROSITDIGNIORETPERFECTIOR.
25
1 ApplicaDeos]Ex.22,8(applicaturadDeum). 2 Diisdetrahas]
Ex.22,28(diisnondetrahas).
3 Egoestis]Ps.81,6. Labiaest]
Mal. 2,7 (labia enim sacerdotis custodient scientiam et legem
requirent ex ore eius quia angelus Domini exercituum est).
14 Quorumeis]Ioh.20,23(quorumremiseritispeccataremittuntur
eisquorumretinueritisdetentasunt). 18 Capitvlvmperfectior]cf.
THOM.s.theol.2a2ae,q.186,a.6.
Espejodelavidahumana
10
15
20
nuevoestescrito:Nodifieraslaofrendaatusdiosesni
alossacerdotesdeestemundo;ydenuevo:Yodije:sois
dioses;yelprofetadice:Loslabiosdelsacerdotehande
guardar la sabidura y de su boca se viene a buscar la
enseanza, porque l es el mensajero del seor de los
ejrcitos.Porlotanto,porqutienequesorprenderque
a los reyes, a los prncipes, todos los fieles los honren y
que el propio Dios cuando habla, atribuyndoles un
honor,losllameCristosongeles?
Porlotanto,enormeeslamagnanimidaddelestado
y del orden de los clrigos y de los pontfices, como
corresponde a quienes ocupan sobre la tierra el lugar
dequiencreelcieloylatierraytodoloqueenellos
hay, a los que se atribuye tanto poder que a quienes
ellosmismosliberanoatansobrelatierra,llostiene
atados o liberados en los cielos, porque les dijo el
Salvador:Aquieneslesretengislospecados,lesquedan
retenidos. Pero, qu sera lcito decir de la dignidad y
magnanimidaddeesteestadoeclesistico?Nosfaltara
tiempomsquemateriadelaquehablar.
CAPTULO UNDCIMO: DIFERENCIAS Y SEMEJANZAS ENTRE LOS
HOMBRES DE IGLESIA, ES DECIR, ENTRE LOS OBISPOS Y OTROS
PRELADOS Y CLRIGOS INFERIORES ENTRE S Y QU GRADO ES MS
DIGNOYPERFECTOQUEOTRO.
25
839
Libersecundus11,9 37
10
15
20
25
840
10
15
20
25
30
35
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
841
Libersecundus11,3861
10
15
20
10
solaperfectionis]Col.3,14(superomniaautemhaeccaritatem
quodestuinculumperfectionis).
13
Quicadat]ICor.10,12.
20
Nonalii]DECRET.Grat.2,8,1[PL187.781](Vndenonsolum
episcopi, presbyteri et diacones magnopere debent prouidere, ut
cunctum populum, cui president, conuersatione et sermone preeant,
uerumetiaminferiorgradus,exorcistae,lectores,editui,acoliti).
842
40
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
conllevaunaservidumbreaDiosquesecontraponeal
estado de la libertad. Pues segn la opinin de los
doctores, se pueden considerar tres aspectos en torno
a estos grados igual que la perfeccin del estado o la
santidad de la vida se adquieren de tres modos. En
primer lugar, la perfeccin del estado se asume de
forma comn y generosa a travs del amor a su
actividad; en segundo, ms propiamente, por la
administracin del cargo; en tercero, muchsimo ms
propiamente,porlaobedienciaperpetuaalosvotos.
Entonces,segnelprimermodo,todoslosqueviven
en la caridad se hallan en la perfeccin del estado
porque, como dice el apstol, slo la caridad es el
vnculodelaperfeccin.Ydeestemodolaperfeccinse
opone a la perdicin del pecado y de la culpa; segn
estemododiceelapstol:Elquecreeestarenpie,mire
pornocaer.
Por el contrario, segn el segundo modo, puede
decirse que todos los elegidos para los trabajos
eclesisticosestnenunestadodeperfeccinrespecto
a los laicos. Ellos son casi un nexo entre Dios y el
pueblo, de donde cuanto ms cerca de Dios se
encuentren en razn del cargo que desempeen, ms
perfectossern.PorloqueestescritoenelCanon:No
slo los obispos, sino tambin los presbteros y los
diconos, deben ocuparse con gran empeo de superar
enconvivencia,vidaydoctrinaatodoelpueblosobreel
que gobiernan. Tambin deben hacerlolos grados infe
riores,porejemplo,losexorcistas,lectoresyotros.
843
Libersecundus11,62 85
10
15
20
13
Siagendum]DECRET.Grat.2,2,6[PL187.635](Cumautemin
causa capitali uel status interpellatum fuerit, non per procuratores,
sed per se ipsos appellantes causam suam agere oportet).
21
Promeliora]DECRET.Grat.2,8,1[PL187.781](Progradusui
officiiquemquemelioremesseoportet).
1
Sed:om.AG postarchiepiscopi:archiepiscopietadd.A
archiepiscopietiam:marg.R ac:etMVW 2 illi:siW per:om.
G 7 sonet:sonatF 8 quialibertatis:om.B 16 perfectionis:
perfectionesW 24 ipsos:om.R antecomparatos:etadd.W
844
65
70
75
80
85
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
845
Libersecundus12,127
846
10
15
20
25
ILLORVMINGENEREETINCOMMVNI.
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
ENTRMINOSGENERALES.
Vistalamagnanimidaddeladignidadylagrandeza
del estado eclesistico en general, y sus diferencias y
semejanzas, resta tratar qu riesgos, pesares y
dificultades tienen en comn. Y se traern a colacin
testimonios y razones por las que parece que se
pueden probar con buen criterio las dificultades de
este estado, sus riesgos y sus perjuicios. Parece digno
que, si lo grandioso y agradable deleita a algunos
obisposyclrigosdeesteestado,locompensenconlo
desagradable ylopenosoy, a pesar de considerar que
noestnsegurosenesteestado,handellegarmuyalto
quienesinsistenenestartancercadelaperdicin.
En primer lugar, nadie debe lisonjearse por la
santidad de este eminente estado eclesistico, nadie,
indudablemente, sea ensalzado por su magnanimidad,
nadie debe confiar en su dignidad. Debe pensar que,
como dice el Canon, el estado no lo conforman los
lugares, las dignidades o la ctedra, sino la vida y las
costumbres.DeallsupieronloshombresdeIglesiaque
haban adquirido por su cargo o dignidad no un
permiso para pecar sino la obligacin de vivir
correctamente, y que no se atrevan a pecar por la
eminencia de su estado, sobre todo porque, como
dijimosenloscaptulosprecedentes,nadiedebedudar
de que es santo aquel al que ha elevado la cima de
847
Libersecundus12,28 52
10
15
20
25
3
Cathedraillustrat]DECRET.Grat.1,40,1[PL187.213](Autenim
claros ad hec fastigia erigit, aut qui eriguntur, illustrat).
8
adilluminat]DECRET.Grat.1,40,1[PL187.213].
12
Nonsanctorum2]NonapudHIER.sedDECRET.Grat.1,40,1[PL
187.213](...exercentoperaeorum).
17 Nosdebemus]Nonapud
GREG. M. sed DECRET. Grat. 1,40,3 [PL 187.214] (Nos, qui presumus,
non ex locorum uel generis dignitate, sed morum nobilitate
innotesceredebemus). 19 Nondisiungunt]DECRET.Grat.1,40,3[PL
187.214](NonlocauelordinesCreatorinostronosproximosfaciunt,
sednosautmeritabonaconiungunt,autmaladisiungunt).
3 postaut2:eosadd.F 6 quiper:p.q.I 9 parFRS:perABGHrW:
om.DIMVz
11
postcathedre:sanctitatemadd.F
12
Nonsanctorum1:om.W
13
sedsanctorum2:om.AG
15 reprimat:reprimetF authumiliet:om.H
848
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
849
Libersecundus12,5375
10
15
20
obest?Nam,testeGregorio:Quidparadisoaltius,tutius
atqueiucundius?quidcelosecurius?Ettamenhomode
paradisopeccandoangelidecelocecideruntutposteris
cederet in exemplum, quia non loci nec dignitatis
amplitudosecuritatemtribuatseduiteinnocentiaquia,
ut idem Gregorius, subicit: Iustum quippe est ut
nobilitate loci ac dignitate officii non iuuetur qui
dignitatem Dei a se abicit. Vnde Chrysostomus ad
episcopos de dignitate, excellentia se efferentes nec
illius eminentia pericula preuidentes pulchre ait:
Videte, inquam, fratres, quod non sedeatis super
cathedram, quia non cathedra facit sacerdotem, sed
sacerdos facit cathedram, non locus sanctificat
hominem, sed homo locum nec omnis sacerdos sanctus
est, sed omnis sanctus sacerdos; et sequitur: Qui bene
sederit super cathedram, honorem accipit cathedre; et
iterum: Malus sacerdos ex sacerdotio suo crimen
acquirit,nondignitatem.
Secundo ecclesiastici status incommoda et onera,
difficultatesetaculeos,erumnasatquepericulaexipso
nomine satis comprehendere possumus. Si enim
episcopi sacerdotis aut clerici nomen solum perterret,
quanto amplius ipsius rei defectus quam nomen
1 Quidsecurius]GREG.M.epist.7,4[PL77.855](Quidenimparadiso
iucundius,quidcaelosecurius?)
11 Videtedignitatem]DECRET.
Grat. 1,40,12 [PL 187.217] (Videte ergo quomodo sedeatis super
cathedram, quia non cathedra facit sacerdotem, sed sacerdos
cathedram; non locus sanctificat hominem, sed homo locum; non
omnis sacerdos sanctus, sed omnis sanctus sacerdos est. Qui bene
sederitsupercathedramhonoremaccipitcathedrae;quimalesederit,
iniuriam facit cathedrae; ideo que malus sacerdos de sacerdotio suo
crimenadquirit,nondignitatem);cf.CHRYSOST.s.Matth.43,23;THOM.
cat.Matth.23,1.
1 tutius:om.F 3 peccando:peccandiG ut:om.W 4 exemplum:
exemplisDI 5 uite:uitaW 6 subicit::subiecitI estut:quiaautB
7 ac:uelM 8 abicit:abiecitI 9 dignitate:dignitatisR ante
excellentia:etadd.HM 10 postillius:statusadd.R preuidentes:
prouidentesAG 11 quod:utF 15 est:om.H 17 suo:omB
19
ecclesiastici:ecclesiastatiG et:poststatustransp.V
20 pericula:periculoB 22 episcopi:ipsiG sacerdotis:sacerdotes
G solum:om.AG
850
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
851
Libersecundus12,7696
10
15
20
852
80
85
90
95
Espejodelavidahumana
10
15
20
853
Libersecundus12,97120
10
15
20
4
Siexquiram]Ez.33,8(si...nonfuerislocutusutsecustodiat
impius a uia sua ipse impius in iniquitate sua morietur sanguinem
autemeiusdemanutuarequiram). 11 Animamorietur]Ez.18,4.
19 Numquidsum]Gen.4,9.
1 ubiRS:ibicett.postibi:ubiadd.DIMVz sed:om.AG 2 post
inhabitat:pretereaadd.H 4 postprophetam:EzechieleminDeut.
add.M Deus:om.M 5 impius:impiaV ille:illaW 6 tua:tuiW
7 exquiram:acquiramA:requiramGM ergo:om.V maius:eius
V cogitari:excogitariF 8 damnari:dominareS 9 culpa:culpatB
10
suopeccato:p.s.ABFGH
14
postpopulorum:proadd.G
16 obligarique:queW 18 tamen:om.W 19 abiceret:abieceritI
inquiens::dicensV
20
caute:tanteG postfratris:suiadd.F
21 incautius:incautusAGH etiam:enimD 23 oro:ordoD
854
100
105
110
115
120
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
855
Libersecundus12,121148
10
15
20
25
15
eritillius]IIIReg.20,39(eritanimatuaproanimaeius).
17
prelatitransmittunt]GREG.M.past.3,4[PL77.54].
20 seruoslitigare]IITim.2,24(seruumautemDomininonoportet
litigare).
2 quid:quiW 5 promittere:promitteretS 6 postproximum:est
add.S 7 alienorum:aliorumM 8 alienapeccata:p.a.V 9 portare:
om.G 10 purgandi:purgandosH aliosonus:o.a.B 13 pastoris:
pastoralisV 14 est:om.B 19 Interhonorari:marg.R exempla:
exemplumG 20 sit:estAG 21 et2:om.G 25 obrepit:subrepitF
promodo:om.W 27 orbis:urbisH 28 que:quaG
856
125
130
135
140
145
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
857
Libersecundus12,149173
10
15
20
25
4 tunicamdimitti]cf.Luc.6,30:etabeoquiauferttibiuestimentum
etiam tunicam noli prohibere omni autem petenti te tribue.
12
Veteressunt]HIER.inOs.2,8[PL25.894](ueteresscrutans
historias,inuenirenonpossumscidisseecclesiam,etdedomodomini
populos seduxisse, praeter eos qui sacerdotes a Deo positi fuerant).
22 Cadenttuis]Ps.90,7.
2 uanam:uanaAGHW ueram:ueraG 5 quippe:om.M 6 post
percutere:etlitigareV 17 modus:modosG caduntplures:om.I
18 Constat:constentD 22 Cadent:cadantG 23 tuis:eiusDIMVz
24 quidem:quidamW
858
150
155
160
165
170
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
859
Libersecundus12,174200
10
15
20
25
6
nihilmentis]GREG.M.past.1,9[PL77.21](Quidnamqueest
potestasculminis,nisitempestasmentis?)
11 Quietoperturbat]
GREG. M. past. 1,9 [PL 77.21] (Quia quieto mari recte nauem et
imperitus dirigit, turbato autem tempestatis fluctibus, etiam peritus
senautaconfundit).
19 Quimultis]Ps.106,23(quidescendunt
mareinnauibusfacientesoperationeminaquismultis).
4
indubitata:dubitataW quia:om.M
5
talia:talisAG
11 imperitus:iter.S 12 autem:om.AGH 13 confunditperturbat:
p.atquec.F 15 aut:etG 18 libertatem:libertateS:tempestatem
DIMVz:periculumF 19 dicereuidetur::u.d.G postmare:inadd.
DIMVz 20 aquis:aquasW 21 ad:inH 23 sunt2:om.GH 25 ut:et
AGH non:om.V 26 anime:animamF curam:om.F 27 curas:
postinsetransp.F
860
175
180
185
190
195
200
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
861
Libersecundus12,201224
10
15
20
12 Homodignitatis]DECRET.Grat.1,40,4[PL187.214];cf.CHRYSOST.
s.Matth.40,21. 18 quimultis]Luc.12,47(quicognouituoluntatem
dominisuietnonpraeparauitetnonfecitsecundumuoluntatemeius
uapulabitmultas).
20
quantumgrauior]cf.BEDALuc.2,7[PL
92.418]:quogradusaltioreocasusgrauior.
21 Quantouersatur]
NonapudGREG.M.sedISID. sent.3,50,5[PL83.722](Quantoquisque
in superiori constitutus est loco, tanto in maiori uersatur periculo).
23 Sublimitasest1]NonapudAVG.sedISID.synon.2,88[PL83.865].
24 Inpena]NonapudHIER.sedISID.synon.2,88[PL83.865].(...sine
dubioestpoena).
2 fortis:fortesDI
3 in:igiturG se:om.G
4 uix:dixiG
10 ancepsex:precepsG
11 non:om.G propositoalienum:
propriumpericulumG 15 He:hecFW 18 qui:siAGH 19 uerba:
uerbumR 20 quia:om.GH quantum:quantoAGH 22 maiori
periculo:p.m.G
862
205
210
215
220
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
863
Libersecundus12,225 248
10
15
20
4
Clericidamnabilius]AVG.epist.21,1[PL33.88](episcopiaut
presbyteri aut diaconi officio, si perfunctorie atque adulatorie res
agatur, sed nihil apud Deum miserius et tristius et damnabilius).
10
procuratoresalienarum]HIER.epist.52,16[PL22.539]
(procuratores
et
dispensatores
domorum
alienarum).
16
Quomodoreseruamus]HIER.epist.58,2[PL22.580].
19
Esurientiumuelis]DECRET.Grat.1,47,8[PL187.247]
(Esurientium panis est, quem tu detines; nudorum indumentum est,
quod tu recludis; et miserorum redemptio est et absolutio pecunia,
quam tu in terram defodis. Tot te ergo scias inuadere bona, quod
possispraestarequoduelis).
2
indigno:indigneDIMVz honore:om.V maximus:magnusG
3
cumulus:om.M
7
pericula:periculosaH apertissime:
apertissimaH 8 et:uelM 10 sed:etGV 11 sacrilegos:sacrilegus
G plectendos:plectendusG
12 sibi:siF eiusstatui:st.e.G
19 panisdetines:om.W
21 postpecunia:estadd.A quam:
quemAH:quaG 23 quantis:quantasG
864
225
230
235
240
245
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
sinduda,elcastigo;ydenuevoCrisstomoenelCanon:
Lagrandezadelhonor,paralosquevivenenunhonor
indigno,seempiezaaconvertirenelmayorcmulode
castigos; y de nuevo Agustn: No hay para Dios nada
ms miserable, triste y condenable que el cargo de
clrigocuandosellevaacabodecualquiermanera.
En el sexto modo se demuestran con absoluta
evidencia los peligros, dificultades y perjuicios de la
administracin que llevan los obispos y los clrigos.
Losobisposylosclrigosnosondueosdelosbienes
de la Iglesia sino, como dice Jernimo, procuradores y
distribuidores de bienes ajenos que han de ser
sancionados como sacrlegos si, de lo que tenan que
repartir entre los pobres, se han quedado para s ms
de lo que les corresponda por su estado. En
consecuencia, cmo van a vivir seguros los clrigos a
los que se condena no slo por su mala o desidiosa
administracin,sinoporretenerconavaricialoqueno
les corresponde. De donde con hermosas palabras
deca Jernimo de s mismo y de los dems
presbteros: Cmo vamos a distribuir fielmente los
bienes ajenos si apenas podemos guardar los nuestros?
DeahqueAgustndijeraalosobisposypresbteros:El
pandeloshambrientoseselquettequedas,laropade
losqueestndesnudoslaquetteguardas,laredencin
de los desdichados el dineroquet guardasbajo tierra,
elconsuelodelosenfermoslasdeliciasconlasquette
recreas; en consecuencia, has de saber que te has
quedado con los bienes de todos a los que habras
865
Libersecundus12,249 267
10
15
1 blandiarisarripias]BERN.epist.2,11[PL182.86](Recepisti,dixit,
non rapuisti; ne etiam de hoc tibi frustra blandiaris, quod, tuis
contentus,alienanonrapias).
6
Victumuestitum]Deut.10,18
(uictumatqueuestitum). 9 Clamantexpenditis]BERN.mor.2,7[PL
182.815] (Clamant uero nudi, clamant famelici, conqueruntur, et
dicunt:Dicite,pontifices,infrenoquidfacitaurum?Numquidaurum
a freno repellit frigus siue esuriem! Nobis frigore et fame
miserabiliter laborantibus, quid conferunt tot mutatoria, uel extensa
inperticis,uelplicatainmanticis!Nostrumestquodeffunditis;nobis
crudelitersubtrahitur,quodinaniterexpenditis). 10 Diciteaurum]
PERS.8,69
16 Ecclesieconuiuiis]HIER.inMich.1,9[PL25.1171]
(SedetEcclesiaequoqueprincipesquideliciisaffluunt,etinterepulas
atque lasciuias pudicitiam seruare se credunt, propheticus sermo
describitquodeiciendisintdespatiosisdomibus,lautisqueconuiuiis).
18
Sidentium]HIER.inMich.1,9[PL25.1171](Etsiuisscirequo
eiciendisint,Euangeliumlege:Intenebrasscilicetexteriores,ubierit
fletusetstridordentium). 19 ubidentium]Matth.8,12.
1
o1:om.W quodcorr.:quiM:quocett.
2
contentusDR:
contentiscett. arripias:accipiasV
3
preter:om.AGH
4 retinesornatum:om.W 5 et:sedF 7 deliciis:deliciasFV
uestibus:uestesFV 9 postpauperes:etadd.V 10 Dicite:om.V
pontifices:pontificibusH ininferno:postnobistransp.V aurum
Nobis:n.a.G 11 fame:om.G 12 mutatoria:imitatoriaDI uel1:
uestiumV
15
pontifices:pontificibusV clericos:clericisV
17 postsunt:uidelicetadd.AG 19 uidelicet:om.V
866
250
255
260
265
Espejodelavidahumana
10
15
20
867
Libersecundus12,268293
10
15
20
25
868
270
275
280
285
290
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
echaralastinieblasexterioresdondeserelllantoyel
rechinar de dientes. Igualmente el propio Bernardo les
dice a los clrigos: Multiplica tus prebendas, mantn el
archidiaconado,aspiraalepiscopado,subegradualmen
teyalpuntocaerssingradoalgunoenlosinfiernos.
En sptimo, los peligros, perjuicios, pesares y
dificultades de este estado eclesistico aparecen con
ms evidencia, puesto que si se repasan los anales de
losprofetas,lospatriarcasytodalaSagradaEscritura,
no encontramos a un solo grupo de personas al que
Dios amoneste con mayor vehemencia y amenace con
mayorseveridadycastigueconmayorcrueldad,quea
lospontfices,lospastoresylossacerdotes.Recorrelos
profetas y lee la Escritura; qu oyes que no sea los
pastoresdemipueblosehanrebeladocontram,poresa
raznvoyapleitearcontravosotros;ydenuevo:Necios
han sido los pastores; y sigue: Por esa razn los
arrancar desutierra; de nuevo: Atodosesos pastores
moslosapacentarelviento;yenotraparte:Aydelos
pastores que dejan disgregarse mi rebao!; y de nuevo:
Ay de los pastores de Israel que se apacientan a s
mismos!; y sigue: Machacar contigo al pastor y su
rebao? En fin, paso al profeta Joel; qu escuchas
salvo amenazas de castigos? Qu escuchas salvo los
gritos de los sacerdotes y pontfices que lloran? Dice:
Lloradsacerdotes,gemidministrosdelaltar!Escuchaa
Ezequiel:AydelospastoresdeIsraelqueseapacientan
asmismos!;ydenuevo:Miirasehaencendidocontra
los pastores. Malaquas tampoco guarda silencio sobre
869
Libersecundus12,294319
10
15
20
25
870
295
300
305
310
315
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
871
Libersecundus12,320343
10
15
20
8 Nouitsuorum]Prou.12,10.
872
320
325
330
335
340
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
873
Libersecundus13,132
874
10
15
20
25
30
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
Hemosescuchadolasalabanzas,elogios,ascomola
parte excelente, preeminente y santa del estado
eclesisticoengeneralyencomn.Hemosescuchado,
en fin, los perjuicios de este tipo de vida, sus
infortunios y desdichas, sufrimientos y riesgos, de lo
que se deduce que a cualquiera que mire bien le ser
fcil comprender lo agradable y lo desagradable de
este estado. No obstante, aunque lo que hemos
explicado brevemente se puede aplicar a todos los
estados de la Iglesia segn las diferencias de los
rdenes y de los cargos, pues todos ellos han recibido
ensuerteelnombredeclrigosyelcargodeministros
en la Iglesia, sin embargo parece que se refieren ms
en concreto a obispos y prelados. Resta que la
conversacin fluya, de manera breve y de uno en uno,
hacia los dems estados, grados y rdenes inferiores.
Entonces, siguiendo el orden acostumbrado,
trataremos cada grado o estado de los clrigos
inferiores y si se le puede elogiar, si es superior, si es
provechoso;porltimo,losinfortunios,sufrimientosy
riesgosquetienen,perotambintraeremosacolacin
demanerasucintaencuntasfaltasincurrendemodo
reprobable.
En primer lugar entones, detrs del obispo se halla
el decano o prepsito, cosa que tiene su explicacin
porque, como dice el Canon de Calisto, papa y mrtir,
despus del pontfice, evidentemente, la mayor
dignidad es la de los decanos. Pues, despus del
pontfice, corresponde al decano ser el principal
responsable del cuidado y administracin del colegio.
Adems, se encuentra, por su dignidad y honor, muy
prximoalobispo,delqueestanmsprximoenel
consejoyapoyo.ljuzgayvelaporelcolegioascomo
875
Libersecundus13,33 57
10
15
20
25
4
Constituitcaudam]Deut.28,13(constituetteDominus...).
17 nonimitatrix]PETR.rem.1,10,12(Nonsoletuirtusesseiactatrix
autmiratrixsui,sedimitatrixalieni). 20 Virtusmilitie]PETR.rem.
1,10,14(Nonconfidit,nichilarrogat,scithoctempusessemilitie).
876
35
40
45
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
877
Libersecundus13,5886
10
15
20
25
1
Caputdoleo]IVReg.4,19:(aitpatrisuocaputmeumcaput
meum). 7 Factieius2]Thren.1,5(factisunthosteseiusincapite
inimiciillius). 11 Incaluitium]Ez.7,18(...capitibuseorum...).
2 collegiicaput:coll.cap.F caput:om.M 7 caput:capiteAGH
9
nedumnon:s.lin.R confringet:confringitH:confregitF:
infringetG 11 est::om.B 13 si:om.G 14 necesseest:om.W
amicus:amicosG 16 constitutus:constitusS 18 quilibertates:om.
W
20
postcaput:ecclesieadd.AGH sparsacolligat:om.AGH
21 recuperet:recuperatF 24 uenerenturBSRV:ueneranturcett.
postSed:etadd.F 25 eis:eoF 26 rursus:rursumDI 29 sapientia:
patientiaG
878
60
65
70
75
80
85
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
micabeza!Estatentoeldecano,quesejactadeserla
cabezadelcolegio,noseaquelosdemslemuevande
lacabezaporlaimprevisindesucabeza.Piensesisus
actos provocaron dolor de cabeza en los pueblos,
porqueunacabezadebilitadadeabajoaarribanoest
en su sitio. Tenga cuidado el decano de no ser aquella
cabeza de la que est escrito: Sus enemigos prevalecen
sobre su cabeza. Debe guardarse el decano de ser
cabezadeserpiente,quenoalimentaenabsolutoalos
dems miembros sino que los envenena, porque Dios
aplastar las cabezas de las serpientes en las aguas.
Son de temer especialmente aquellas cabezas de las
queestescrito:Todacabezaserrasurada,esdecir,el
defecto de la deshonra. Si el decano acta, en efecto,
conrectitud,esodiosoparaelobispo;nolequedams
remedio que ser su enemigo si desea ser amigo del
colegio. Por el contrario, si el prelado le aprecia, le
odiarelcabildo.Selehanombradocabezadelcabildo
para resistir de vez en cuando a los deseos o las
insolencias del obispo que, con frecuencia, usurpa los
privilegios, las libertades, los bienes, los rditos de la
Iglesia. Indudablemente, el decano es la cabeza para
levantar las ruinas del colegio, recoger lo que se haya
esparcido, recuperar lo que se haya perdido, reformar
loqueestmal.Dejadeserlacabezacuandoconsiente
lasfaltasdecadaunodelosmiembrosdelcolegiopara
noperdersusfavoresyqueasleelijan,lehonrenyle
veneren. Pero reconozco que le honrarn de palabra,
no de espritu; su corazn est lejos de ellos. Adems,
eldecanosehacecargodelcolegioparadirigirlooms
bien,mejordicho,sehacecargodeunafieraindmitaa
laquehayquedomesticar.Unacasapequeasellevaa
duras penas y con dificultades; llevar un gran colegio,
sin conocimientos y sin buena disposicin, se hace
879
Libersecundus13,8714,9
10
15
20
880
90
95
100
105
25
27 oculusepiscopi]DECR.Grat.1,93,6[PL187.435](Diaconiecclesiae
sint tanquam oculi episcopi); cf. ALFONS. partidas 1,6,4: el arcediano
eracomoojodelobispo.
1 quot:s.lin.R 5 possint:possitG 7 conspiret:conspirantR qui:
queW 8 qui2:quisH 9 ecclesie:ecclesiaW agit:s.lin.R 10 ut:
neW 12 postqui:eosadd.W 18 habetaudiendi:a.h.F 20 post
reatum:sequiturdearchidiaconoadd.F 22 ei:etG 23 plvrimis:
pluribusM 24 archidiaconorvm:eorumV 26 militanti:militandi
DIMVz 28 eo:eaDz 29 exspectantia:spectantiaFV ac:etAGH
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
SUFRIMIENTOS,FALTASYRIESGOSDELOSARCHIDICONOS.
30
35
881
Libersecundus14,1037
10
15
20
25
uelutiquiacanonibusuicariusestilliusconstitutus.Ad
archidiaconum siquidem pre ceteris ecclesie gradibus,
pro singulari quadam excellentia, examinare pertinet
ordinandos idoneosque admittere, inhabiles uero
repellere.Qui,utcanonesaiunt,prelatusmeritoexistit,
quiapostepiscopumpreeminentiam,iurisdictionemet
auctoritatem obtinet, presertim coerciuam et
contentiosam. Rursus illi corrigendi atque uisitandi
non tam clerum quam populum fas est. Ipse denique
presidere debet cum archipresbyter eligitur ipsumque
instituitetpromeritisdestituit,sicontrarianonexstet
consuetudo. Ipse tandem tante dignitatis est ut
coadiutorepiscopi,ecclesieprincipis,rectedicatur.Sed
et ad eum pertinet uacantes custodire ecclesias. Ex
quibus prefate dignitatis eximius honor simul et
utilitasfacilecomprehenditur.
Verum audi amara huius status tu, qui dulcia
degustasti, atque in primis ea repete, que supra
proximeattulimussignanterinprecedentibuscapitulis,
ubideepiscopisetclericisingenereegimus.Sedetilla
hic insere, que pauloante de decanis diximus. Adde
quia fateor archidiaconi ampla sed et honoranda est
dignitas, si tu ea dignus existis; non parua est
preeminentia, si quos potestate regis uirtute
preemines; honoris est prerogatiua, si ceteros
humilitate precellis. Quod si secus agis utique
experieris illud sapientis senatoris quia dignitas ipsa
paremuicemimprobisreddit,quenontamapossidente
1 Adrepellere]cf.ALFONS.partidas1,6,4:debenesprobarlosclrigos
cuandosevenierenaordenarsisaberleeretcantar,osisontalesque
merescanaquellaordenquedamandan. 8 corrigendiuisitandi]cf.
ALFONS.partidas1,6,4:cadaunodeellospuedevisitarlaseglesiasde
suarcedianadgoetordenarlas. 27 dignitasreddit]BOETH.cons.3,4
[PL63.745](redduntnamqueimprobiparemdignitatibusuicem).
1 posta:sacrisadd.R illius:om.V Ad:om.G 9 potpopulum:
proadd. 11 etdestituit:om.AGW exstet:extatFG 12 tante:
om.G
14
et:om.A Ex:s.lin.G
17
huiusstatus:om.R
19
signanter:s.lin.R
21
diximus:om.B
22
et:om.M
24 preeminentia:eminentiaW 25 est:om.W 27 ipsa:om.W
28 parem:om.V
882
10
15
20
25
30
35
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
delantedelosdemsgradosdelaIglesia,envirtudde
sumagnanimidad,examinaralosquesevanaordenar,
admitir a los que sean idneos y, por el contrario,
rechazaralosnoaptos.Conraznexisteesteprelado,
segn dicen los Cnones, porque, despus del obispo,
ostenta la preeminencia, competencia y autoridad, en
concreto para reprimir y contener. Adems, puede
corregir y castigar tanto al clero como al pueblo. l
mismo debe, en fin, presidir la eleccin del
archipresbtero, nombrarle y destituirle en funcin de
sus mritos, siempre y cuando no se aparte de lo
acostumbrado. l mismo, finalmente, tiene tan gran
dignidad que con razn se le llama ayudante del
obispo, prncipe de la Iglesia. Pero tambin a l
corresponde custodiar las Iglesias vacantes. De donde
se comprende con facilidad su provecho y su
extraordinario honor procedente de la dignidad
anteriormentemencionada.
Sin embargo, t que has probado lo agradable,
escucha lo desagradable de este estado, y ve en busca
sobretododeloqueacabamosdetraeracolacin,con
toda claridad, en los captulos anteriores donde
tratamos en general de los obispos y de los clrigos;
pero incluye tambin aqu lo que acabamos de decir
sobre los decanos. Aade que reconozco que la
dignidad del archidicono es considerable, incluso
digna de respeto siempre que te muestres digno de
ella; que no es pequea su preeminencia si a los que
sobrepasas en poder lo haces con la autoridad de un
rey; que tiene el privilegio del honor, si sobresales
sobre los dems por tu humildad. Porque si actas de
otramanera,experimentars,entodocaso,aquelloque
deca el sabio senador: La propia dignidad hace
883
Libersecundus14,3864
10
15
20
25
deturpaturquamipsumdeturpat.Deniquenonparum
eoscruciatipsaassiduadiraqueambientiumcrux.Quis
enim est archidiaconus qui non prepositus aut
decanus, ille episcopus aut archiepiscopus, ille
patriarcha, ille cardinalis, ille tandem Romanus
pontifex assumi non uelit? quis archidiaconus
preficitur nisi ut potentior aut ditior sit, et contra
iustitiepreceptapreessequeratquiprodessenescit?et
magneclassisgubernaculaqueratquiparuamscapham
dirigerenonnouit?
Taceointrinsecaseorumcalamitates,quiplerumque
spememuntdignitatumet,utquidamsapiensdicebat,
uertigo est omnium pessima; ut ad eam nunc currant
certatim homines, que fugere iubentur ab iisque
retrahi non uelint, que olim aspernari consueuerunt
quippeetdebuerunt.
Fateor rursus archidiaconus oculus episcopi
describitur, nonnumquam tamen tales ipsi presules
sunttalesqueeorumoculi,utalteralteroorbariuellet,
adeo ut episcopus de eis ipsis oculis dicere cogatur:
Contenebrati sunt oculi mei; et iterum cum alio
propheta: Nihil respiciunt oculi mei nisi mala. Quibus
aliusprophetaait:DedittibiDominusdeficientesoculos;
et Ieremias: Oculi eorum pleni sunt puluere qui,
apertis palpebris, nihil uideant quia oculos habent et
nonuidebunt.Quisenimepiscopusdehisoculisgratias
agit ut dicere ualeat: Nec elati sunt oculi mei? Qui ita
21 Contenebratimei]Thren.5,17(...oculinostri). 22 Nihilmala]
Num. 11,16 (nihil aliud respiciunt oculi nostri nisi mala).
23
Deditoculos]Deut.28,65(dabitenimtibiDominusibicor
pauidumetdeficientesoculos). 24 Oculipuluere]NonapudIer.sed
Bar.6,16. 27 Necmei]Ps.130,1(neque...).
1 deturpatur:turpaturGH 4 episcopusille2:om.W 6 non:om.V
7 aut:etF 8 qui:autV nescit:nequitW 9 magne:magnaG
11 calamitatesqui:calamitatesqueW 12 dignitatum:dignitatemM
13 est:s.lin.R eam:eaBR 15 que:quiAGH 16 quippe:om.V
18 tamen:om.M 19 orbariDIRSVz:orbarecett. 20 cogatur::
coguaturS 22 oculi:om.AG 24 pleni:pleneGH qui:quiaBF
25 uideant:uidentF 27 Nec:nequeF Qui:quiaF Quimei:
om.B ita:itaqueAG
884
40
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
885
Libersecundus14,6594
10
15
20
25
30
886
65
70
75
80
85
90
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
imperfeccin,esdecir,losarchidiconos.Enverdadson
estos los ojos de los que dice el profeta: Tendr
presentes mis ojos sobre ellos para su mal y no para su
bien. Qu otra cosa ven los archidiconos sino los
favores? Entregan prebendas a cambio de un montn
dedinero,nodemritos,porlasangre,noporelvalor,
son los que ordenan para los sagrados rdenes a los
que no se debera ordenar, llenan las Iglesias de
ministros intiles y vagos para colmar sus bolsillos.
Ellos, a cambio de servidumbres, no castigan los
delitos, vigilan las arcas, no a las personas, y su
obligacin de velar por la salvacin de las almas la
cambian por su propia ganancia y beneficio. Ellos no
reparten entre los pobres las cosas de los pobres, se
mezclanconlosseglares,desprecianalos presbteros,
persiguen las cortes de los prncipes para ascender
apestosamenteaunaapestosactedra.Ellos,enefecto,
para decirlo con el profeta: Dan vida a los que van a
morirymortificanalosquevanavivir,excomulgansin
conocimiento alguno y absuelven a los que hay que
excomulgar. Ellos apetecen ms los banquetes
suntuosos que los oficios divinos. Aade que no
cumplen con lo que les corresponde, es ms, se
aduean de lo ajeno pero, como casi toda su
competencia procede de las costumbres, se ponen
contraelobispo;asucosechaordinariaenvanunahoz
extraordinaria.Pornohablardesuhonestidad,quees
tal que hace deshonestos a sus sbditos, los cuales
imitan con facilidad los ejemplos de sus mayores. A
ellos Jeremas les dice en las Lamentaciones: Los
ministros de la casa de Dios sacan furtivamente del
templo el oro y la plata y se lo reparten entre ellos; y
887
888
Libersecundus14,9515,17
10
95
100
105
CAPITVLVMDECIMVMQVINTVMDEDIGNITATEETPREROGATIVA
OFFICII CANTORIS ET PRIMICERII ET DE HONORE AC VENERATIONE
15
EIDEBITISETDEHISQVEADEVMPERTINENT.DEMVMDEPLVRIMIS
ONERIBVS
ET
CALAMITATIBVS,
DEFECTIBVS
ET
PERICVLIS
CANTORVM.
20
25
1
Recessistispopulis]Mal.2,8(recessistisdeuiaetscandalizastis
plurimosinlege...propterquodetegodediuos...).
1 inquit:om.R 8 considerat:consideretF 12 postuitia:sequitur
decantoreadd.F 13 de:iter.D 14 ac:etAG 15 plvrimis:pluribus
AG 16 defectibvs:om.GW 17 postcantorvm:sequituradd.G 18 et
dignitatis:om.W 20 celesteslaudes:l.c.V ad2:etG 21 ordinatur
:ordinanturF
22 acolitos:acolitusAGH
26 preordinatur::
ordinaturG 27 negligentes:om.G 28 punit:iter.M 29 altissimo
persoluantur:p.a.V
10
15
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
Elcantoroprincipaldesempeasuobligacinenla
Iglesiabajounsingularprivilegiodehonorydignidad,
y su funcin est organizada principalmente para la
alabanza celestial y el aumento del culto divino. ste,
comotransmitelainstitucincannica,encaminaasus
aclitos,yaotrosgradosinferioresdelaIglesiayalos
ministros,aloficiodivinodelcanto,aleerloshimnosy
lasalmodia,velaporellosylosinstruye.Perotambin
se encarga de fijar con solicitud cualquier cuestin
relacionada con la alabanza divina que se cante en un
coro: cmo se ha de tocar y cmo rezar. l mismo
corrige a los que no cumplen o castiga a los
indisciplinados. Y, por resumir, entre sus
889
Libersecundus15,18 42
10
15
20
25
1
omniafiant]ICor.14,40(omniaautemhonesteetsecundum
ordinemfiant).
8 Eligeauaritiam]Ex.18,21(prouideautemde
omni plebe uiros potentes et timentes Deum in quibus sit ueritas et
quioderintauaritiam).
12 Tucanticum]Is.23,16(benecane...).
14 Vociferabuntureos]Ex.22,23(silaeseritiseosuociferabunturad
meetegoaudiamclamoremforum).
19
Noncanentium]Esth.
13,17(nonclaudasoratecanentium).
22 Exaltabunturtibi]Ps.
70,23(exultabunt...). 24 Psalliteuociferatione]Ps.97,5(psallite
Dominoincitharaincitharaetuocepsalmi).
4 acceptiorque:acceptiorS 6 nostro:om.G 8 Elige:eligiW
populum:populosS 9 autem:iter.D in:om.V 15 dixerim::om.
B cecidit:ceditW 16 illorum:om.G 18 ut:s.lin.R 19 inquiens:
:dicensV claudas:claudesH
20 enim:postgratumtransp.M
21
qui:quiaDIMVz postsibi:Hodieuerononcanentessed
tacentessuntquicantorisdignitateletanturadd.R 22 Exaltabuntur:
exultabuntDVz:exaltabuntI
890
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
891
Libersecundus15,43 68
10
15
20
25
2
Inte]Ps.34,18.
5
VocesDomino]Prou.15,8(uictimae
impiorumabominabilesDomino).
6
Canticalugentium]Os.
9,4(non placebunt ei sacrificia eorum quasi panis lugentium).
7 Nonsuis]Os.7,14(etnonclamaueruntadmeincordesuosed...).
24 Exultatedecantatio]Ps.32,1(...decetlaudatio).
892
45
50
55
60
65
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
893
Libersecundus15,69 93
10
15
20
25
2 Cantabilestue]Ps.118,54(cantabilesmihi...).
1 perueniendi:proueniendiAG 2 postCantabiles:mihiadd.DHIMVz
3 et:om.V 4 finem:om.V 10 canendi:om.AG 11 nonnumquam
gignere:g.n.G conceptus:conceptosG
13
uocis:uocesAG
14 postultima:dieadd.M 19 Aurelius:AuleusG uero:queM
21 iudicauit:iudicatF asseritur:asseritV
23 habet:om.G
tantapericula:p.t.F 25 prauus:paruusD
894
70
75
80
85
90
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
animabaeldeseodellegar.AscantabaDaviddiciendo:
Tus mandamientos son el objeto de mi canto en todo
tiempo.
Enefecto,laIglesiaalabaaestoscantores,losdistin
gueylosestima,entodocaso,ynoaesosparalosque
la finalidad del canto se reduce a la dulzura de la voz.
Es por ello que los santos y sabios varones mantuvie
ron distintas opiniones sobre el canto en la Iglesia.
Atanasio, meditando sobre las canciones, dijo que la
mayor parte de las veces el espritu del hombre poda
volversevacoyhueco,yquehabaqueabstenersedel
canto en la Iglesia. Recordaba el santo varn que el
placer del canto poda engendrar en ocasiones ideas
vanas, recordando a muchos prncipes, de los que
hemosledoquetenanunincreblecuidadodesuvoz,
comoGayoCsar.PornohablardeNernque,apunto
demorir,laprincipalquejaquelainminentemuertele
traa no fue que muriera tan gran prncipe, sino tan
gran msico. Por el contrario, Ambrosio, beatsimo
prelado que buscaba la piedad, autor y fundador del
cultodivino,estableciquesecantaraenlaIglesia.Sin
embargo, Aurelio Agustn dice que comprende a
ambos:considerqueeraunasuntocomplicado,como
aseguraenellibrodelasConfesiones.
Aade lo que diremos cuando tratemos sobre los
cannigos. Entonces, el que tiene odos para or, que
oigaysi,puestoenmediodetangrandesriesgos,desea
avanzar con pie firme, que acte segn los mandatos
desugradoynuncatendrunmalfinal.
895
Libersecundus16,131
896
10
15
20
25
30
PERTINENT.
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
897
Libersecundus16,32 59
10
15
20
25
898
35
40
45
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
899
Libersecundus16,6086
10
15
20
25
Sienimautsibitenaciterconseruatautnimialargitate
exinanitus fuerit nihil, habebit quod ministris et
ecclesiemembrisdistribuat.
Sed iam specialius ad huius officii labores,
difficultates, incommoda atque pericula descendamus.
Thesaurarii itaque siue custodis dignitas fateor
perdulcisest.Idqueeiusnomenindicatabaurodictum
nec mirum si nomen delectet cuius rem mortales tam
auide perquirimus. Delectantia certe nomina, sed
difficilia officia, si recte gerantur, alioquin periculosa
plurimum atque mortifera. Iucundum nomen sed
mestus effectus atque promptum periculum, si
reddenda est aliquando de receptis ratio. Taceo de
neglectu cum scriptum sit: Maledictus homo qui agit
opusDomini desidiose.Basilicarumigitur sacrorumque
utensiliumacuniuersiecclesiethesauricustodiaatque
illiuni,prochpudortuitioinuerecundecommittiturqui
plerumquesuinonrectamgeritcustodiamquiautpuer
est, aut minus ad id idoneus nec satis notus. Et quod
periculosius est, cui nec etas nec ingenium nec mores
nec industria ad parue domus custodiam satis
sufficeret, matricis principalisque ecclesie templa, non
modo turribus munita, sed sacris pretiosisque
iocalibus ditissima illorumque conseruatio intrepide
demandantur: mira confidentia aut magna dementia,
mirandafacilitasautstultasecuritas.Vereornehisint
illi custodes quos Daniel signat inquiens: Cusdodes tui
14
Maledictusdesidiose]Ier.48,10(maledictusquifacitopus
Dominifraudulenter).
27 Cusdodeslocuste]NonapudDan.sed
Nah.3,17.
1 enim:autemM 2 exinanitus:exinmatusW 7 eiusnomen:n.e.G
8 delectet:delectatF 12 mestus:mestisS promptum:promptuV
13 receptis:preceptisF 14 agit:facitG 17 illiuni:u.i.AGH
proch pudor : proch dolor G : proth dolor R tuitio inuerecunde :
tuitio uerecunde V : tuitioni uerecunde DIz : tuitioni secunde M
18 rectam:om.G 19 ad:om.V 20 nec1:om.G nec2:neG
22
matricisprincipalisque:matricisqueprincipalisM
23 pretiosisque:pretiosisAGH 25 demandantur::demandaturDIVz
26 facilitas:felicitasS sintilli:i.s.W
900
60
65
70
75
80
85
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
901
Libersecundus16,87117
10
15
20
25
30
14
Excubaretabernaculi]Num.1,51;18,4;31,30.
17
concubinasDei]cf.IIReg.16,21:adconcubinaspatristuiquas
dimisitadcustodiendamdomum.
2 accendent:accenduntG 12 est:om.W 13 custodes:custosW
16 ut:etW 18 ac:etV 19 equa:equeW 22 iddebeat:om.G
25
retineant:retineatV defalcat:defalcantG:deualcatM
26
supportatMRW:suppotatBDFIrSz:subpotatA:subputatGH:
supputatV(s.lin.)D
27
dispensatoris:despensatorisG:om.W
28 postdignitatis:etadd.G 29 uertit:euertitAGH
902
90
95
100
105
110
115
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
903
904
Libersecundus16,11817,24
DECIMVM
SEPTIMVM
DE
DIGNITATE
120
ET
10
15
20
25
12
uelutinfundunt]HON.ineu.,praef.[PL172.1193)(...infudit).
24
Nonest]PETR.rem.1,46,12(Sapientiatitulisnoneget,per
seipsamclaraest).
1 discriminapericula:p.etd.F 2 in:om.W 3 si:sicW ordo:
om.W 4 et:om.W 7 ac:om.AV acscholasticorvm:eorumG
defectibvs:om.A etpericvlis:om.W 10 necessaria:postecclesia
transp.F 11 enim:om.W 14 atque:acM:etRV ditat:dictatR
16 scholarespauperes:sc.p.G
19 postdefectus:etadd.F et
periculum:periculumqueF 20 breui:breuiaW Atqueprimis:
marg.R 21 scholasticusproch:om.R 22 faustuoso:fastuosoM
23 fulgeretsapientia:om.I 25 uideatur:uideatF 26 adhibet:
adhibeturH doctoris:doctoresW 27 dignitate:dignitasH illis:
hisG
10
15
20
Espejodelavidahumana
CAPTULODECIMOSPTIMO: DIGNIDADYPRIVILEGIODELCARGO
POR
LTIMO, MLTIPLES RESPONSABILIDADES Y SUFRIMIENTOS, AS
COMODESGRACIASYRIESGOSDELOSPROFESORES.
DE PROFESOR EN LA IGLESIA; ASUNTOS QUE LE ATAEN.
10
15
20
25
30
905
Libersecundus17,25 55
10
15
20
25
30
26 Quidoces]Rom.2,21.
antequamloquarisdisce).
28
Antequamdisce]Eccli.18,19(et
906
25
30
35
40
45
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
907
908
Libersecundus17,5618,20
10
aduersos,cumdicatBoethius:Vasputridumcorrumpit
aquas et omnis doctrina uilescit ex ignominiosa uita
docentis. Sed utinam quod per se non ualent, per
doctos probosque uiros explerent. Sed uerum est quia
hoc habet omnis ignorans ut tales ceteros appetat
doctosque persequatur quia non facile per ceteros
explet, quod ipse oderit. Qui igitur habet aures
audiendi, audiat, atque inter tot calamitatum et
defectuumpericulaconstitutus,sitcautus,quianullaei
nocebitaduersitassinulladominaturiniquitas.
60
65
15
20
25
30
DEFECTIBVS
ET
PROMPTIS
PERICVLIS
ARCHIPRESBYTERORVM.
17 maiordicitur]cf.DECRET.Grat.1,25,1[PL187.141]:supraomnes
presbyterosinordinepositos. 19 uisitatiodecantanda]cf.DECRET.
Grat. 1,25,1 [PL 187.141]: et assidue in ecclesia stare, et, quando
episcopi sui absentia contigerit, ipse eius uice missarum solemnia
celebretetcollectasdicat,uelcuiipseiniunxerit.
1 aduersos:aduersusH dicat:dicebatW
7 oderit:odoratV
9 nullaei:e.n.V einocebit:n.e.AGH 17 Deiecclesia:e.D.MV
18 eos:eoW:illosF
21 uero:proM
22 quoue:quaueG
baptismi:baptismeW:baptissimiI 23 cura:cureD ei:s.lin.R
10
15
20
909
Espejodelavidahumana
10
15
ASUNTOS
QUE
LE
RESPONSABILIDADES
COMPETEN.
Y
SUFRIMIENTOS,
FALTAS
RIESGOS
MANIFIESTOSDELOSARCIPRESTES.
20
25
30
35
Libersecundus18,2146
10
15
20
25
14 Suscitabouisitet]Zach.11,16(quiaecceegosuscitabopastorem
interraquiderelictanonuisitabit). 18 Requiramsuas]Ez.34,11.
20
Vosuisitastis]Ier.23,2(...gregemmeum,eiecistiseos...).
21 Quoduisitastis]Ez.34,3(quodcrassumerat,occidebatis...quod
infirmum fuit non consolidastis, quod aegrotum non sanastis).
23
VisitaboSyon]cf.Am.3,14(cumuisitarecoepero
praeuaricationesIsraelsupereumuisitabo). 24 Visitabofecibus]
Soph.1,12.
1 libet:quiAG 4 postesset:inadd.F 9 Magnacerte:c.m.V
10 fundere:fugereV 11 qui:quiaW 13 domus:marg.R 14 quos:
iter.G 15 qui:queW uisitet:uisitatAG 17 ea:om.AGH 20 qui:
queH 21 Quoduisitastis:om.I est:eratFV 24 postuiros:mihi
add.V fecibus:fescibusR uoluptatis:uoluptatibusAG
910
25
30
35
40
45
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
911
Libersecundus18,4719,27
912
10
15
20
25
13
cunctorumpreordinator]DECRET.Grat.1,25,1[PL187.141]
(preordinatorincunctis).
10
15
20
25
Espejodelavidahumana
peligros,seacauto,queacteconformealoqueataea
sucargo,evitartodoslospensamientosdainos.
CAPTULO XIX: PRIVILEGIO Y GRAN PROVECHO DEL CARGO DE
LOSCANNIGOS; CUNTOHONORYREPUTACINLESCORRESPONDE
Y QU ES LO PROPIO DE ELLOS.
10
15
20
25
30
913
Libersecundus19,2856
10
15
20
25
1
postquibus:ipsoscanonesadd.F uiuerematrimonio:m.u.F:
ordineAG 4 ac:etR 8 postdiximus:inadd.W 10 dicatur:dicitur
G
11 canonum:canonicumDIz
13 postsatis:estadd.DIMVz
15
suntcanonici:iter.W
17
indomo:posthabettransp.B
19 numerus:numerosG 20 postobediunt:sedadd.F 21 in:s.lin.R
23 seculifederantur:f.s.V sedfamulantur:om.AGH 27 et:acR
914
30
35
40
45
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
915
Libersecundus19,57 85
10
15
20
25
1 Adaccedunt]cf.PETR.CLVN.mir.1,2[PL189.853]:nonuerebatur
tamenadaltareDominiirreuerenteraccedere.
26 Oratioaltare]
Eccli.35,8(oblatioiusti,impinguataltare).
28
Spreuitsuum]
Thren.2,7(reppulitDominusaltaresuum).
1 inquam:inquitom.M 2 qui:quiaF ait:marg.G postHugo:hi
add.F 3 appropinquent:appropinquantAGH 5 Christicorpus:c.
Ch.F 7 clementem:dementemW 9 temporalis:corporalisDIMVz
14 quia:quiG:om.H tamen:om.G 15 accedent:accedantAFG
qui:queW 18 actioni:actioneAGH 20 ad:om.W uestigia:
fastigiaW 21 ad2:om.I 23 eorum:illorumW equuscarior:om.
B 25 Deus:posteorumtransp.F 27 altare:altereI:om.H
916
60
65
70
75
80
85
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
917
Libersecundus19,86 113
10
15
20
25
Rursusqualiterinchorouersenturdiscutiendumest
ubitantodeterioresinhonestioresquecanonicidegunt,
quanto honestiores esse deberent, ubi mente uagi,
attoniti, oculis habituque dissoluti prospiciunt per
cancellos non pauperculas, sed mulierculas; aliud
cantant, aliud cogitant. In choro sunt corpore, in foro
sunt mente, mane in theatro, sero in ecclesia, ibique
nunc intus nunc foris exeunt inquieti, psalmorum
uerba non pronuntiant quibus cantare pudori
existimant quod, si uerba aliquando proferunt, eorum
sensum non attendunt, nescientes illud Gregorii quia
uox psalmodie cum ex cordis deuotione agitur, Deo per
intentionem mentis coniungitur. Alii cantant, sed non
quod libri habeant, cantant ut placeant populo magis
quamDeo,tantaquibusdamestleuitasuocisquantaet
mentis, frangit uocem qui non frangit uoluntatem,
seruat consonantiam uocum, non morum, quibus ait
Gregorius:Quidprodestdulcedouocissiadestasperitas
mentis? Tandem cantant non cum Dauid iuxta arcam
Domini, sed in palatio cum Herodiade ut placeat
discumbentibus. Merito igitur chorus eorum non
exultationis, sed deplorationis effectus est ut dicere
cogantur cum Ieremia: Versus est, inquit, in luctum
chorus noster. Sed quid hec? Vereor ne uerum sit
canonicosnostritemporisfructusnonfaceresuos,cum
plurimi chorum non essent ingressuri nisi aliquid
extorquerent; alii unice interesserentes hore, totius
diei emolumenta rapiunt; alii sterilibus officiis sterile
12 uoxconiungitur]GREG.M.inEzech.1,1,15[PL76.792](uoxenim
psalmodiaecumperintentionemcordisagitur,perhancomnipotenti
Dominoadcoriterparatur).
16
frangit1morum]cf.HVGOFOL.
claustr. 2,22 [PL 176.1080]: Frangis uocem, frange et uoluntatem,
seruas consonantiam uocum, serua concordiam morum.
18
Quidmentis]cf.HVGOFOL.claustr.2,22[PL176.1080](Quid
prodestdulcedouocissinedulcedinecordis?).
23 Versusnoster]
NonapudIer.sedIob30,31(uersaestinluctumcitharamea).
1 uersentur:uersanturG 2 inhonestioresque:ethonestioresqueG
inhonestioresquehonestiores:iter.W 6 aliud:aliquidG 9 pudori:
pudoremI 10 eorum:ipsorumV:aptumM 15 quibusdamest:e.q.
F estleuitas:l.e.DIMVz 17 postuocum:sedadd.V 20 placeat:
placeantD:placetAG
22
exultationis:exaltationisF sed
deplorationis:iter.W effectus:affectusAG 23 cum:marg.D
918
90
95
100
105
110
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
Igualmentehayquetratarcmosecomportanenel
coro, cuando los cannigos actan peor y son ms
deshonestos en la medida en que deberan ser ms
honestos, cuando distrados y ensimismados en sus
pensamientos, de carcter y ojos disolutos, miran por
las cerraduras a las mujerzuelas, no a las pobrecillas;
piensanenunacosa,cantanotra.Sucuerpo estenel
coro,sumenteenelforo;lleganprontoalteatro,tarde
alaIglesiayunavezall,entrandoysaliendo,noparan
quietos, no pronuncian las palabras de los salmos
porque les da vergenza cantar, porque si de vez en
cuando pronuncian alguna palabra no entienden su
sentido, ignorando aquello que dijo Gregorio: La
palabra de los salmos, cuando se da con devocin en el
corazn, nos une a Dios a travs del alma. Algunos
cantan, pero no lo que pone en los libros, cantan para
agradaralpueblomsqueaDios;lalevedaddesuvoz
iguala la de su pensamiento; el que no quiebra su
fuerza de voluntad, quiebra su voz, guarda la armona
de las voces pero no la de sus costumbres; a estos les
diceGregorio: Dequsirveladulzuradelavozsihay
desarmona de espritu? Finalmente, no cantan con
David junto al arca del Seor, sino en palacio con
Herodas173 para deleite de los asistentes. Con razn,
entonces,sucoronoesresultadodelaalegrasinodel
llanto, de modo que se ven obligados a decir con
Jeremas: Nuestro canto se ha mudado en llanto. Pero,
a qu viene esto? Me temo que no sea cierto que los
cannigosdenuestro tiemponosebeneficien,cuando
lamayoranoingresaraenelcorosinoesparasacar
algo a cambio; unos, por estar slo una hora, rapian
las ganancias de todo el da; otros, por sus intiles
173)MujerdeHerodesAntipasymadredeSalomque,consubailey
ainstanciasdesumadre,consiguiqueHerodesdecapitaraaJuanel
Bautista(cf.Marc.6,1729)
919
Libersecundus19,114145
10
15
20
25
30
920
115
120
125
130
135
140
145
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
921
Libersecundus19,14620,13
10
15
922
150
155
160
25
9
Quiscruciatur]cf.Ber.quadr.5,1[PL183.178]:Necmirumsi
multa mihi est sollicitudo, et timor magnus conturbat me super
omnibus uobis, quos uideo in tanta miseria et in tantis constitutos
essepericulis.
27
Presbyterihabentur]ITim.5,17(quibene
praesuntpresbyteriduplicihonoredignihabeantur).
1
nonparum:om.V parum:bonumDIMz altero:alterH
4 asellum:om.H 5 quia:quaI 7 postiucundus:autadd.F 8 aut:
om.AGH postsecurus:eritueladd.V essepotest:postiucundus
transp.F 10 uritur:ueriturS 12 Qui:QuisDIMVz 15 studebit
uitare:uitabitV 19 et:atqueG 20 Rectoris:RectoresAGH 22 in
primis:om.G
23
ueri:uerumV
24
uitasalus:s.etu.F
27 exponens:postnamtransp.F 28 habentur:suntF
10
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
923
Libersecundus20,1441
10
15
20
25
Presbyteriquibenepresuntuitaetdoctrina,dignicerte
habentur a subditis duplici honore, scilicet ut
spiritualiter eis obediant et exteriora bona ministrent.
Nec solum honore sublimi premiari debent, sed et
terreno ut non contristentur indigentia sumptuum
temporalium et gaudeant obedientia spiritualium.
Demum ex eo rectoris et curati dignitas honor et
utilitas comprehenditur quoniam, ut inquit Gregorius
Nazianzenus, spirituale est eius officium: mediatorem
esse populi apud Deum. Vnde Rabanus: Non
qualiscumquedignitassacerdotumest.Huicenimforte
datum est ut mediator sit inter Deum et hominem, ut
per eos genus humanum creatori reconcilietur. Adde
hic pro populo orat, hic sordes eius abluit, hic uice
Christi peccata condonat hic claues regni celorum
penitentibusaperit,hicbaptismum,quoChristinomine
censemur et ei coniungimur, ceteraque ministrat
saluberrima sacramenta, ut merito de illo dici possit
quod scriptum est quia ipse comedit peccata
populorum.
Sedsuperestuthuiusofficiicalamitates,afflictiones,
defectus et pericula succincte narremus, quorum
plurimain XIIhuiussecundilibricapitulodisseruimus,
cumincommuniclericorumomniummiserias,oneraet
labores tetigimus. Sed et illis nonnulla addenda sunt
que in esse ceteris ecclesiasticis officiis diximus,
presertim cum de canonicis egimus. Parua tamen ex
multis singularius eis congruentia afferemus ut
1 Presbyterihonore]AVG.spec.39[PL34.1022](quibenepraesunt
presbyteri, duplici honore habeantur: maxime qui laborant in uerbo
etdoctrina).
10
Nonest]cf.HIER.inEzech.13,44[PL25.443]:
grandisdignitassacerdotum. 19 ipsepopulorum]Os.4,8(peccata
populimeicomedent).
3 eis:eiAG ministrent:ministretV:ministrantF 8 inquit:aitV
9 est:om.AGH 11 dignitasut1:om.R 12 ut1:om.G 14 hic2:om.
M sordes : sacerdos W eius : om. G abluit : obicit W
15
condonat:condempnantR postcelorum:habetetadd.V
16 Christi:om.AG 21 Sed:om.DIMVz 22 succincte:succinctateW
23 secundi:om.IF secundilibri:l.s.V 24 cumlabores:om.M
25 addendasunt:s.a.V 27 egimus:diximusB
924
15
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
925
Libersecundus20,4267
10
15
20
25
unusquisque,nisimenteoccecatus existat,facilehuius
uite formule, calamitates etpericulaconspiciet.Fateor
igitur summa est dignitas, summus honor curam
animarum habere, quod ex eo facile conspicitur,
quoniam summa est honoris prerogatiua, corporum
rerumque,quibusnonparumanimeprestant,regimen
gerere. Sed oro consideret rector qualis ipse debeat
essequiceterosregendos,immocorrigendos,suscipit,
quod tanto est periculosius, quanto pauci sese
corrigant. Attendat curatus uires suas qui animarum
sarcinam super humeros portat. Non enim, teste
Chrysostomo, dignitas non officium facit sacerdotem,
sedsacerdosofficiumneclocussanctificathominem,sed
homolocum.Ideosubditquiamalussacerdosautrector
de suo ministerio crimen acquirit non dignitatem; qui
enim alios purgandi curam suscipit, aliis sanctior
purgatiorque esse debet. Vnde idem Chrysostomus:
Magna est confusio, magnum periculum sacerdotum
quando laici inueniuntur fideliores eis atque iustiores.
Quomodo autemnon erit confusio illos esse inferiores
subditis, quos etiam equales esse confusio est? Sed
inter cetera in eo sacerdotum, curatorum imminens
periculum uersatur quia non modo sua sed, ut ait
Isidorus, populorum iniquitate damnantur, si eos aut
ignorantes non erudiunt, aut peccantes non corrigunt,
quod et beatus Gregorius testatur; ait enim quia
12 dignitaslocum]DECRET.Grat.1,40,12[PL187.217](noncathedra
facit sacerdotem, sed sacerdos cathedram; non locus sanctificat
hominem, sed homo locum); cf. CHRYSOST. s. Matth. 43,23; THOM. cat.
Matth.23,1.
14
malusdignitatem]DECRET.Grat.1,40,12[PL
187.217] (malus sacerdos de sacerdotio suo crimen adquirit, non
dignitatem); cf. CHRYSOST. s. Matth. 43,23; THOM. cat. Matth. 23,1.
24 populorumcorrigunt]ISID.sent.3,46,1[PL83.714](populorum...
nonerudiant...noncorrigant).
1
occecatus:excecatusG facile:om.H huius:utAGH
4 animarumhabere:h.a.F 6 parum:pax(parummarg.)D 7 debeat
esse:e.d.V 8 immocorrigendos:om.B 11 humeros:humoresW
16
alios:aliusAH suscipit:accipitF sanctiorpurgatiorque:
sanctiorqueD
19 eis:eiusW
20 inferioressubditis:s.i.B
22 curatorum:curatorumqueG 23 ut:om.W 25 corrigunt:
corripiuntG
926
45
50
55
60
65
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
queverdeformamuyconcretaconellos,paraquecada
cual,salvoquesualmaestciega,veaconfacilidadlas
desgracias y los peligros de esta forma de vida.
Reconozco,pues,queladignidadyelhonordeestaral
cuidado de las almas es lo ms importante, hecho que
seobservaconfacilidad,pueselprivilegiodesuhonor
eselmsimportantealladodelgobiernodelcuerpoy
lomaterial,muyporencimadeloscualesestelalma.
Pero ruego que el rector piense cmo debe ser l
mismo,queseencargadegobernaralosdems,oms
bien,decorregirlos,locualestantomspeligrosoenla
medida en que slo unos pocos se corrigen. Preste
atencin a sus propias fuerzas el cura, que lleva sobre
sus hombros la carga de las almas. Segn Crisstomo,
ni la dignidad ni el cargo hacen al sacerdote, sino el
sacerdote al cargo y ni el lugar hace santo al hombre,
sinoelhombreallugar.Poresoaade:Elmalsacerdote
o rector asumen su culpa y no su dignidad por su
ministerio; quien se encarga de limpiar los pecados a
losdemsdebesermssantoylibredepecadoquelos
dems.PorloqueelmismoCrisstomodice:Grandees
la turbacin, grande es el riesgo de los sacerdotes si
alguna vez seencontrara un laicoms fiel y ms justo
queellos.Cmonovaaturbarlesserinferioresasus
fieles, cuando incluso puede turbarles ser iguales?
Pero, entre otras cosas, en eso se basa el riesgo que
acecha a los sacerdotes y los curas, que no slo, como
dice Isidoro, se condenan por su maldad, sino tambin
por la de su pueblo, si cuando son ignorantes no les
ensean o cuando pecan no les corrigen, hecho que
tambin asegura el beato Gregorio; dice que el
927
Libersecundus20,68 88
10
15
20
sacerdoscausaestruinepopuli.Quisenimsepropopuli
peccatis intercessor obiciet si sacerdotes qui eam
curam habent grauiora committant? Quare merito
grauissimo suplicio sunt destinati; sunt enim, eodem
teste Gregorio, ueluti aque sacri baptismatis que
peccata baptizatorum diluens, illos ad regnum celorum
mittit et ipsa in cloacam descendit. Qui enim aliorum
delicta in se suscipiunt, non tam suam quam aliorum
uitaminspiceredebentquiaquorumsudoribusuiuunt
quorum sanguine laute pascuntur, dignum est ut
eorum culpis plectantur. Hinc idem Gregorius: Qui de
oblationibus fidelium uiuunt quas illi pro peccatis suis
obtulerunt, si comedunt et tacent eorum procul dubio
peccata manducant. Quare non tam rectorum dignitas
extollenda est quam illorum periculum deplorandum,
quod Bernardus summis eiulatibus lacrimatur
inquiens: Egressa est iniquitas a sacerdotibus tuis,
Domine,quiuidenturregerepopulumtuum.Nonestiam
differentia ut populus sic et sacerdos. Heu, heu, Domine
Deus! quia ipsi sunt in persecutione tua primi qui
uidentur in ecclesia tua populum regere. Quis enim
1 sacerdospopuli1]GREG.M.epist.11,69[PL77.1209](Namcausa
suntruinaepopulisacerdotesmali);cf.Os.5,1:laqueusruinaepopuli
sacerdotesmali.
5 aquedescendit]GREG.M.ineuang.17,18[PL
76.1148](aquaebaptismatis,...illosadregnumcaelestemittit,etipsa
posteaincloacasdescendit?).
11
Quimanducant]GREG.M.in
euang. 1,17 [PL 76.1142] (Sed et nos qui ex oblationibus fidelium
uiuimus, quas illi pro peccatis suis obtulerunt, si comedimus et
tacemus, eorum procul dubio peccata manducamus).
17
Egressaregere]BERN.sanct.1,3[PL183.361](egressaest
iniquitas a senioribus iudicibus, uicariis tuis, qui uidentur regere
populumtuum.Nonestiamdicere:utpopulus,sicsacerdos,quianec
sic populus, ut sacerdos. Heu, heu! Domine Deus, quia ipsi sunt in
persecutione tua primi, qui uidentur in Ecclesia tua primatum
diligere,gerereprincipatum!).
1 populi2:populoAG populipeccatis:pec.pop.B
2 obiciet:
abicietH sacerdotes:sacerdosI
4 destinati:designatiB:om.I
5 baptismatis:baptismaW que:quiG 6 regnum:regnaV 7 ipsa
:ipseAGH 8 quam:om.G 10 laute:lateR lautepascuntur:p.l.V
11 plectantur:plectenturFW
12 illi:illisW
13 comedunt:
comedentF tacent:tacensB eorum:om.F 16 postquod:bene
add.F eiulatibus:eiulantibusB 17 inquiens::dicensV 18 iam:
om.W 19 populus:populosGpostpopulus:tuusadd.S 20 ipsi:
istiI 21 uidentur:uidebanturG intua:marg.G tua:om.M
postpopulum:tuumadd.GM
928
70
75
80
85
Espejodelavidahumana
10
15
20
929
Libersecundus20,89 112
10
15
20
3
Defixistitui]Prou.6,1(defixistiapudextraneummanumtuam
illaqueatusesuerbis).
15
decalefacit]cf.Iob31,20:de
uelleribusouiummearumcalefactusest.
18 Tuafflixerim]Num.
16,15(tuscisquodneasellumquidemunquamacceperimabeisnec
afflixerimquempiameorum).
21
loquiminiuobis]IReg.12,3
(loquiminidemecoramDominoetcoramChristoeiusutrumbouem
cuiusquam tulerim an asinum si quempiam calumniatus sum si
oppressialiquemsidemanucuiusquammunusaccepietcontemnam
illudhodierestituamqueuobis).
1 affligetur:affligiturF:affligaturG
4 est:enimI curatus:
curatorSV 6 quis:quiM optat:cupitDIMVz 7 postsubditis:suis
add.AG 8 ligat:ligetR 9 misericordiam:miseriamF 10 queultra:
ultroqueV postutinam:eiadd.G 11 uite:om.M hodieest:e.h.
AGH est:om.W
12 frumenta:frumentoW
14 est2:etF
15 consolatorDIMVz:consolatorumcett. ut:etF 19 nec1:s.lin.R
quid:quidquidF aliud:marg.R nec2:neM 22 cuiusquam:
cuiusdamV 24 munus:nummosS
930
90
95
100
105
110
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
175)cf.Luc.10,3334. | 176)Josinterpretelsueodelfaran:siete
aos de abundancia y siete aos de hambruna durante los que
deberancomerdeltrigoaprovisionadodurantelosaosdebonanza
(cf.Gen.41,2536). | 177)EnunadesuslamentacionesJobrecuerda
que no dej nunca de dar calor a los necesitados con la piel de sus
ovejas(cf.Iob31,10).
931
Libersecundus20,113 137
10
15
20
25
1
uasapauperibus]cf.AMBR.off.2,28,143[PL16.142]:primum
quaesita sunt uasa quae initiata non essent; deinde comminuta,
postremo conflata, per minutias erogationis dispensata egentibus,
captiuorumquoquepretiisprofecerunt.
2 Paulinouendit]Non
apudGREG.M.sedPETR.DAM.deabd.1[PL145.425]:NametPaulinus
Nolanae praesul ecclesiae, ut quaerenti filium uiduae subueniret,
ministerium pontificale deposuit, sese que tyranno cuidam tanquam
uilemancipiumsubiugauit.
5
iamsanctuarii]Thren.4,1.
14 effugietfictum]Sap.1,5. 16 Operiebatissacrificaret]Mal.2,13
(...utultranonrespiciamadsacrificium). 25 nonlabores]cf.BERN.
mor. 7,25 [PL 182.825]: Multi enim non tanta fiducia et alacritate
currerentadhonores,siessesentirentetonera.
2 NolanoDIMVz:NolentiW:Nolenocett. 6 lapidessunt2:marg.R
12 altaria:altareM 13 sanctus:om.M 16 postsignat::dicensadd.
F 19 Et:om.W 20 cura:om.B 24 dicit:diciW 25 optarent
honores:h.o.V
932
115
120
125
130
135
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
forzadoaalguien,siherecibidoregaloalgunodemanos
de alguien y os lo devolver? Quin, como dice
Ambrosio,fundesucopayselaofrecealosprisioneros
y a los pobres? Quin vende, como cuenta Gregorio
quehizoelobispoPaulinodeNola,sumitraysubculo
y sus ropajes pontificales para que una viuda de la
parroquia salvara a su hijo? Pero, en verdad, ya se ha
deslucidosubuencoloryestnesparcidaslaspiedrasdel
santuario, es decir, los rectores de las iglesias son
quienes se han esparcido no slo en las plazas sino
tambin en las tribunas de las plazas, porque quieren
serhonradospblicamenteporsuimagendesantidad;
ellos, en los que no hay traza alguna de virtud ni de
verdad. Son como la levadura de los fariseos,
hipocresahinchada,seacercanalosaltaresdelSeor
conrostrotristeenmediodelllantocuandonohabita
en ellos el Espritu Santo que, como dice la Escritura,
huirdelengao;conraznledespreciaelSeoraly
a sus dones porque, en verdad, no se acercan de
corazn. A esos seala Malaquas con hermosas
palabras: Cubrais de lgrimas, de llantos y gemidos el
altardelSeorparaqueelpueblooshicierasacrificios.
Y, por resumir mucho con pocas palabras, a los
curasyrectoressloleshaquedadoelnombre,porque
elcuidadodelosfielesyelmandosehanperdido.Les
falta la piedad, permanece la autoridad; ellos, los
rectores de los pueblos, que eran gallos, han sido
castrados, perros que no pueden ladrar, vacas de
Samaraqueenriquecidosyanomugennicaminanpor
elcaminoreal.ComodiceBernardo:Nodesearancon
933
Libersecundus20,138166
10
15
20
25
934
140
145
150
155
160
165
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
935
Libersecundus20,167195
10
15
20
25
17
Lotincestum]cf.HIER.inEzech.8,25[PL25.232]:deLotin
spelunca generati sunt semine et generati in ebrietate et incestu,
omneshaereticos.
18
Quemuicerunt]DECRET.Grat.1,35,1[PL
187.195] (Loth, quem Sodoma non uicit, uina uicerunt).
27 cumlaxantur]GREG.M.moral.2,16[PL75.568].
2 utHieronymus:om.R 5 nomine:om.M 10 postsed:etadd.F
Deum:om.AG
12
quibus:quebusW
14
unius:unusS
15 patriarcham:patriarchiamI 17 insciens:insciusV 19 uina:
marg.R
21
iudiciorum:operumV ecclesie:ecclesiaV
22 ministris:om.H meraabhorrenda:a.m.V
23 operatio:
operatiorW
936
170
175
180
185
190
195
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
178)cf.Gen.9,2021. | 179)Lot,emborrachadoporsuspropiashijas,
cometi,sinsaberlo,incestoconellas(cf.Gen.19,3238).
937
Libersecundus20,196225
10
15
20
25
30
17
nihilindustria]DECRET.Grat.2,1,1[PL187.495](nildefendat
industria);cf.GREG.M.epist.9,90[PL77.1039]. 20 Duplicinoster]
Ier.17,18.
2 certe:certiH 3 conseruent:conseruantAG carni:carnemB
4 non:sedAG 9 uendunt:marg.G pro:deDIMVz 13 accipimus:
accepimusW 15 est:om.W:s.lin.R 18 eos:eisV 19 sponsum:
sponsamW 22 eospena:p.e.W 24 sinit:suntG 25 aureshabet:
h.a.W audiendi:postergotransp.G 26 querat:queritM 27 post
Narrata:certeadd.R
29
Paucula:paucaW certe:utiqueR
30 enarrauimus:narrauimusG
938
200
205
210
215
220
225
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
939
940
Libersecundus20,22621,9
10
15
20
230
235
240
245
25
STATVM
ECCLESIASTICI
ORDINIS
SIMPLICITER
30
Superestageredesecundostatuspirituali,uidelicet
religiosorum et primo adducuntur rationes et motiua
ad probandum statum ecclesiasticum simpliciter
preferendum esse statui religionis et, per consequens,
14 nihiliubet]AVG.epist.21,1[PL33.88](acceptabiliusepiscopiaut
presbyteri aut diaconi officio, si perfunctorie atque adulatorie res
agatur,sednihilapudDeummiseriusettristiusetdamnabilius;item
nihil esse in hac uita et maxime hoc tempore difficilius, laboriosius,
periculosius episcopi aut presbyteri aut diaconi officio, sed apud
Deumnihilbeatius,sieomodomilitetur,quonosterimperatoriubet).
8 postesse:etadd.W
11 pericula:om.V
12 administrant:
administreantA 14 aut:etM 15 agatur:s.lin.R 18 nec:nonM
20 est:om.W 21 honorum:bonorumV 23 postavctoritatibvs:que
adducunturadd.R 24 simpliciter:om.R 27 Superest:nuperestG
28 rationeset:s.lin.R
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
Restatratarelsegundoestadoespiritual,esdecir,el
delosreligiosos.Enprimerlugarseaducenrazonesy
motivos para probar que el estado eclesistico es
sencillamente preferible al estado de los religiosos y,
941
Libersecundus21,1034
10
15
20
25
942
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
porconsiguiente,parecequeseprefierealosobisposy
ministros de la Iglesia por la dignidad y perfeccin de
su estado. En primer lugar, parece que Jernimo lo
prueba abiertamente pues incluso al monje rural le
dice:Vivedetalmaneraenelmonasterioquemerezcas
ser un clrigo; y tambin otro sabio: A duras penas un
buen monje hace un clrigo mediocre; y de nuevo en
unacartaaHeliodoro:Unoeselcasodelclrigo,otroel
del monje. Los clrigos apacientan las ovejas, yo soy
apacentado.Ellosvivendelaltar,am,comoaunrbol
infructuoso,semeponeelhachaenlarazsinollevomi
ofrendaalaltar;ydenuevo:Amnomeeslcitojuzgar
a nadie habiendo un presbtero delante; y si yo peco l
puedeentregarmeaSatans.Ves,enconsecuencia,que
ladignidadymagnificenciadelosclrigosestsobrela
vida monstica. En fin, quin duda que se debe
preferir el bien pblico al privado? Es evidente que la
vida de los prelados y de los clrigos resultar ms
fructfera para el pueblo que la de los religiosos, pues
comodiceGregorio:Nohaysacrificioquemejoracepte
Dios que el celo por las almas. En consecuencia, el
estado de los clrigos, al dar ms frutos, es preferible
con razn a la vida monstica que slo mira por su
propiasalvacin.Finalmente,nadietienedudasdepor
quElasfuecondiferenciamsperfectoquecualquier
monje,porqueesevidentequeCristoserefiereaJuan,
aquiennadiedeentrelosnacidosdemujersuperen
perfeccin, cuando dice en el Evangelio de Lucas: Ir
943
Libersecundus21,35 60
10
15
20
25
944
35
40
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
delantedelSeorconelesprituyelpoderdeElas;yde
nuevoeneldeMateodice:Siquieressaberlo,lesElas.
A propsito de este pasaje Crisstomo dice con
hermosaspalabras:Sialgunavezmetraesunmonjetal
del que, exagerando, pudiera decir que fue como Elas,
no ha de ser, sin embargo, comparado con aquel que,
entregadoalpuebloyobligadoacargarconlospecados
de todos, se mantuvo tranquilo y seguro. Estos son los
prelados y los hombres de Iglesia que trabajan
continuamenteporlasalvacindelospueblos.Perono
hayquepasarporaltoquemssemereceaquelalque
msseleencarga,sihacebiensutrabajo,queaqulal
que menos se le ha encargado. Es evidente que se les
encargan ms cosas a los hombres de Iglesia y a los
prelados que a los que viven en monasterios. Sucede
que la perfeccin o grandeza de algn estado no se
obtiene sin el amor al prjimo. De acuerdo con el
pasaje Aunque tenga todo el conocimiento y la fe como
para mover montaas, si no tengo amor, nada soy, es
evidente,sin embargo, que lacaridadhaciael prjimo
est ms presente en el estado de los clrigos porque
estn al cuidado de las almas. Adems, si se puede
considerar el mrito de ambos estados, es bien cierto
que el mrito del hombre consiste en liberar a los
inocentes de manos de los poderosos y de los tiranos,
de los que deca Job: Aniquilaba a los malvados por su
injusticiaylesarrancabalapresadelosdientes,loque
tienemssentidoparaelestadodelosclrigosydelos
preladosqueparaeldelosmonjes.PorelloJernimole
945
Libersecundus21,6122,15
10
15
946
65
70
75
SANCTITATIS.
25
30
Considerandumrursusoccurritatquediscutiendum
qualiter hi duo status seu uiuendi modi,
ecclesiasticorum, uidelicet et religiosorum, inuicem se
habent alter ad alterum comparatus respectu
eminentiorisuiteetperfectiorisstatus.Inquoarticulo,
licet plurima dici possent, breuissime tamen et sub
quodam epilogo dicendum est secundum sanctorum
doctorum sententias illud esse uerissimum, uidelicet
episcopos, non solum ceteros omnes ordines et
1
sanctaresistit]HIER.epist.53,3[PL22.544](sanctaquippe
rusticitas sibi soli prodest et, quantum aedificat ex uitae merito
ecclesiam christi, tantum nocet, si contradicentibus non resistit).
7 quifecit]Eccli.31,10.
2 solumsibi:si.so.M 3 si:sedAG 4 meriti:om.AGH 9 in:om.G
11 hac:om.AGH 14 status:statuGH 15 consequens:sequensA
17
quid:quodG tenendumsit:s.t.F
20
qvaliter:om.M
21 alteraltervm:adinuicemB
22 simplicitersanctitatis:sit
eligibiliortanquamsimpliciterperfectioretsanctiorR 23 ac:etW
24 postsanctitatis:sequituradd.G 26 hi:om.AGH 29 perfectioris:
perfectionisR 31 sanctorumdoctorum:d.s.F 33 et:om.W
10
15
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
Resulta,adems,quedebemosconsiderarydiscutir
cmo estos dos estados o modos de vida, el de los
hombres de Iglesia y el de los religiosos, se comparan
entre s respecto a la mayor distincin de su vida y
mayor perfeccin de su estado. En este punto, aunque
podramos decir muchsimas cosas, sin embargo, es
precisodecir,deformamuybreveyamododeeplogo,
que segn la opinin de los santos doctores, es bien
cierto que los obispos representan de modo ms
947
Libersecundus22,1641
10
15
20
25
6 Attenditesuo]Act.20,28. 16 Precepituirgam]NonapudMatth.
sedMarc.6,8.
22
Tibicelorum]Matth.16,19.
24 Insufflauitremiseritis]Ioh.20,2223(hoccumdixissetinsuflauit
et dicit eis: Accipite Spiritum Sanctum quorum remiseritis peccata).
26
Licetretineant]GREG.M.ineuang.26,4[PL76.1199](Libet
intueri illi discipuli, ad tanta onera humilitatis uocati, ad quantum
culmen gloriae sint perducti. Ecce non solum de semetipsis securi
fiunt,sedetiamalienaeobligationispotestatemrelaxationisaccipiunt;
principatumque superni iudicii sortiuntur, ut uice Dei quibusdam
peccataretineant,quibusdamrelaxent).
4 perfectiori:perfectioreR Nam:om.G 5 episcopi:ipsiW 8 suo
:om.B 10 duximus:diximusAG 15 uirga:om.H 17 postut:in
add.ADGH 22 dabo:doR data:om.AG 25 peccataremiseritis:r.
p.FV 26 Gregoriusinquit::i.G.V
948
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
949
Libersecundus22,4271
10
15
20
25
30
quantumculmenglorieperductisuntapostoliutuiceDei
quibusdam peccata relaxent, quibusdam retineant,
quorumnuncinecclesiaepiscopilocumtenent.Quarto
data est dispertitio linguarum in predicatione uerbi
Dei, ut in Actibus apostolorum legimus quia
apparueruntapostolisdispertitelingueadpredicandum
uerbum Dei. In his ergo quattuor episcopi apostolos
excellentiori modo representant quam quicumque
religiosietideosuntinperfectioristatu.Addequintum
propteruotumperpetuecureouiumsuarumusquead
animam et sanguinem. In qua re perfectiori modo
apostolos representant quam omnes religiosi. Quod
uotum cure animarum in consecratione sua fecerunt
uouentes animas suas ponere pro ouibus suis; in quo
uoto tam excelse caritatis omnes religiosos excedunt
quiatesteRedemptore:Maioremcaritatemnemohabet
quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis.
Summusergogradusperfectionisestinepiscopisquia
eorum dignitas perfectam caritatem iam acquisitam
requirit,nonacquirendam.
Si uero, seclusis episcopis, presbyteros et ceteros
ministros ecclesie ad religiosos comparare uolumus,
hoc tripliciter considerare et intelligere possumus.
Primo quantum ad humani conatus uoluntatem;
secundoquantumadoperisqualitatem;tertioquantum
adutriusquestatusquidditatemseuprimitatem.
Primomodopreferturopusoperiuelstatusstatuiex
uoluntate operantis. Qui enim promptiori uoluntate et
cummaioriconatufacitopusadquodtenetur,maioris
perfectionis et maioris meriti est. Si ergo isto modo
6
apparueruntlingue]Act.2,3(apparueruntillisdispertitae
linguae). 16 Maioremsuis]Ioh.15,13.
1 culmenglorie:g.c.M ut:etW 2 relaxent:relaxantF 4 data:
claraW inpredicatione:iter.B 6 dispertite:disperditeI 7 ergo
quattuor:q.e.V
9
perfectioristatu:st.p.V
10
ad:om.G
13 fecerunt:s.lin.R
15 uoto:uotaH
18 gradus:om.M
19 caritatemiam:i.c.W
21 seclusis:sedulisI presbyteros:
ceterosF
24
postPrimo:modoadd.R ad:om.M humani:
humanamAGH 29 quod:s.lin.R
950
45
50
55
60
65
70
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
alivienlospecadosaunos,aotrosselosretengan,cuyo
lugar ahora en la Iglesia lo ocupan los obispos. En
cuarto lugar, se les concedi el reparto de las lenguas
para que predicaran la palabra de Dios, como leemos
en los Hechos de los apstoles: Se les aparecieron a los
apstoles unas lenguas que se repartan para que
predicaranlapalabradeDios.Enestoscuatroaspectos,
losobisposrepresentandemodomsextraordinarioa
losapstolesquecualquierotroreligiosoy,porello,se
encuentran en un estado ms perfecto. Aade un
quinto aspecto debido a que prometieron cuidar
permanentementedesusovejashastadarsualmaysu
sangre. En este asunto representan a los apstoles de
modomsperfectoquetodoslosreligiosos.Cuandose
consagraron, hicieron promesa de que cuidaran las
almas, prometiendo dar sus almas por las de sus
ovejas; con esta promesa de inmenso amor superan a
todos los religiosos, porque, segn testimonia el
Redentor: Nadie tiene mayor amor que el que da su
alma por sus amigos. En consecuencia, los obispos
tienen un altsimo grado de perfeccin, porque su
dignidadprecisadeunamorperfecto,queyaseposee,
yquenohayqueadquirir.
Si, por el contrario, dejando aparte a los obispos,
queremos comparar a los presbteros y dems
ministros de la Iglesia con los religiosos, podemos
entenderloyconsiderarlodeacuerdoatrespuntosde
vista. El primero, por lo que respecta a la voluntad
humana para hacer algo; el segundo, por lo que
respectaalacualidaddeloquesehace;eltercero,por
lo que respecta a la esencia o cualidad primigenia de
ambosestados.
Primer punto: se prefiere un trabajo a otro o un
estadoaotroporlavoluntaddelquelorealiza.Elque
tieneunavoluntadmsdispuestayponemsintencin
en el trabajo que tiene entre manos es merecedor de
951
Libersecundus22,72102
10
15
20
25
30
2
queperfectionis:om.I postopera:sitadd.F sint:sitV
4 postet:maiorisadd.GH sunt:om.F 5 promptiori:proximioriM
cum2:om.F
7 quantumoperis:om.AG
14 presbyteri:
presbyteroH 15 religiosifaciunt:f.r.F 16 ieiunare:ieiunatioF
quam2:om.V 17 postEt:econtraadd.F religiosifaciunt:om.D
19
ita:om.FW excedens:excedentiaV
23
qua:quoG
progrediuntur:egrediunturF 24 eorumuitam:u.e.F 27 singulari:
singulareAGH Etpresbyterorum:om.I
952
75
80
85
90
95
100
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
953
Libersecundus22,103133
10
15
20
25
30
17 Eccenocebit]Luc.10,19. 25 Indomui]Luc.10,5.
1 cumaliquo:postcaritatemtransp.F 3 preferatur:prefereturI
7 quaDIMVz:quecett. religiosi:AG 8 tradiderunt:reddideruntG
perfectionisstatu:st.p.V 9 aliqui:om.S 10 et2:om.W 12 post
tria:inadd.AG 16 personamBRrSW:personacett. 17 Ecce:om.M
18
omnem:om.GH
21
ab:om.GH obsessis:absessisH
22
Chrysostomusexponit:e.Ch.W Istud:IlludAG
24 administratione:ministrationeM 26 dicite:dicitisD huic:om.
G quia:queM 28 pacem:paceV
954
105
110
115
120
125
130
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
955
Libersecundus22,134157
10
15
20
2 Quambona]Rom.10,15.
8 Demonestuo]Luc.10,17(etiam
daemoniasubiciuntur...).
9 Gaudebanterant]cf.WAL.Gloss.Luc.
10,17 [PL 114.273]: Bene confitentur deferentes honorem nomini
Christi: sed quia infirma adhuc fide, gaudent in uirtutibus, et de
signorum operatione efferuntur, exemplo terrentur, et ad
humilitatemreuocantur. 13 presunthaberi]ITim.5,17.
1 nuntianda:enuntiandaF:denuntiandaH
2 ad:s.lin.R:om.F
3 euangelizantium2:predicantiumAFG Istud:IlludG 5 pro:inV
7 receperunt:susceperuntGH quando:om.G 8 Domino::Domine
G Demonesetiam:e.d.FG 12 ahaberi:om.M 13 beneeis:e.b.
F 14 postapostolus:primaadd.G in:adGV 16 ecclesie:om.W
17 in:om.FGMV inperfectione:imperfectioneW 18 preferendos
:preferendoW perfectionisstatu:st.p.V
20
roborare:
corroborareG 21 de:s.lin.R 22 actum:actuFrW 23 religiosos:
religiosiS 24 preferunt:prefueruntS
956
135
140
145
150
155
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
957
Libersecundus23,131
958
10
15
20
25
30
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
959
Libersecundus23,3261
10
15
20
25
30
7 inmembra]Rom.12,4. 15 numerapotes]AMBR.hex.2,5,5[PL
14.207];AVG.serm.261,11,10[PL38.1207].
1 postaliis:nonadd.DIMVz 2 uita:uiaAFGH 3 uidelicet:marg.R
ac:etFM 5 alio:om.M 8 uni:om.M 9 alteri:alterumGH
11 perniciem:pernicioneG
13 complures:etquamplurimosF
17
et:om.AGH
18
Item:Item(magnusmarg.)R
19 Hieronymusatque:H.atqueD.B 25 Deo:digneGH 26 ex:et
M 27 uitam:om.G 28 eadem:om.B 29 uberius:uberibusDIMVz
succensi:accensiV monasticareligione:m.r.V
30
ad
ecclesiasticum:om.AGH
960
35
40
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
conseguirlaperfeccin,carecendealgoqueconvienea
otros.Puesparacontenerlaspasiones,convendrauna
vidaausterabasadaenlaabstinencia,enelejercicioy
en la vigilia. Por el contrario no les vendr bien a los
quenotienentalespasiones,porquepuedensuplirsus
defectos con otro ejercicio o con la ayuda de la gracia
divina.Puesigualque,segnlaenseanzadelapstol,
enunsolocuerpo hay muchos miembrosque notienen
lamismafuncinyloqueaunoconviene,a otrole es
siempre nocivo sin perjuicio para el cuerpo, as
generalmente una forma de vida que para unos busca
la salvacin, a otros los hace caer en la perdicin y
viceversa. Muchsimos, indudablemente, sacaron
provecho para s y para otros muchos del orden
eclesistico, muchsimos a los que sera imposible
contar, hasta el punto de que alguien podra decirme,
con razn, cuntalos si puedes como con las estrellas
del cielo. Destacaron Nicols, el sumo pontfice
Gregorio, Paulino obispo de Nola que, aunque lleg a
serriqusimo,sedistinguitambinenlavidaregular
y monstica. Igualmente Basilio, Benito, Jernimo,
Domingo y Francisco, y muchsimos ms que han
llenadolacasadeDios.Algunosdeellos,obienfueron
llamados por impulso divino o por inspiracin de las
alturas, o bien intentaron pasar, por diversos motivos,
de un estado a otro, en el que fueron dichosos sin
detrimento,sinembargo,desuestadoanterior.Poreso
Benito,Domingoymuchosotrospasarondelordende
losclrigosalavidaregular,porquedeseabanservira
Dios con un fervor ms profundo y huir de los bienes
de este mundo. Por eso, al contrario, Agustn y
Gregorio saltaron con santidad y mrito de la vida
monsticaalgradoeclesisticodelepiscopado,porque
habansentidolamismallamadayardanendeseosde
servir a los fieles con mayor celo. Cada uno, dice el
961
Libersecundus23,6290
10
15
20
25
1
Vnusquisquesuo]IICor.9,7.
7
Quicapiat]Matth.19,12.
8 Plerumqueuri]NonapudMatth.sedICor.7,9.
1 commearunt:connummeraruntW prout:om.W 2 sic:siM
hanc:om.H 3 eligit:elegitG:eligatF considerans:desideransW
6 sed:necM 8 eundem:om.W 9 uri:mori(urimarg.)D(uris.lin.)
z dicendum:dicendaA 10 In:om.R per:om.AGH 11 nubant:
inibant G quam si : quasi AFGHIW si : om. DMV sibi : om.
DIMVz 13 deserant:deseruntIMVz:om.D 14 poststatus:etadd..
AGH 16 preeligendus:preeligendisG 17 aliam:altamW 20 iuxta:
secundumF:secundum(iuxtas.lin.)R
21 quodrecta:marg.R
22 attenta:attenditG 26 Quod:marg.R 28 ad:om.AG
962
65
70
75
80
85
90
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
963
964
Libersecundus23,9124,11
10
15
20
rationabilitersupportaripossit.Etquoddatoquodquis
in religione cadat, habet resurgendi remedia propter
intentionemadDeumerectam.Habetdeniquefratresa
quibus iuuari potest. Fateor illud uerum fore; tamen
illud idem, quod eisdem religiosis ex permissione fit
seuindulgentia,clericisfitexiurecommuni;quodenim
toleratur aut indulgetur, constat legi derogare atque
aliquando prohibitum esse et si aliquando sine causa
indulgeatur, conscientia urgetur et intus bellum
nasciturubiquietarisperaturmaximepropterinstituta
et arctissimas cuiusque religionis constitutiones,
quibus se arctari uouerunt, et ad multa alia quorum
transgressio aut contemptus mortale plerumque
inducit peccatum. Que omnia non ita acriter clericis
contingunt. Demum ea ipsa remedia, que religiosis
competunt ex tolerantia uel fratrum presidio, etiam
clericiscommuniaessepossunt.
Circasecundumueroquisstatusseuuiuendimodus
predictorum preeligendus sit, tanquam sanctior et
perfectior,dictumestinprecedenticapitulo.
95
100
105
110
25
DISCVTITVR
QVE
SIT
PERFECTIOR
VITA,
ACTIVA
VEL
30
10
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
Pareceoportuno,pues,parasalvaguardarlaopinin
quemantienequelosministrosinferioresalosobispos
de la Iglesia no son iguales a los religiosos, dar
respuesta, por lo que respecta a la perfeccin de su
estado, a algunas objeciones aducidas ms arriba que
965
Libersecundus24,1241
10
15
20
25
30
11
Viuemerearis]HIER.epist.125,17[PL22.1082];DECRET.Grat.
2,16,1[PL187.999].
20 Multosectare]DECRET.Grat.2,16,1[PL
187.999](...sectaremeliores). 23 MihiSatane]HIER.epist.14,8[PL
22.352](...tradereme...).
4 rationesipse:i.r.M
6 fient:fiantFGM
8 transire:om.AG
12 enim:om.G 24 IlliSatane:om.G 26 essestatu:st.e.AG
quibusuis:quibussuisAG
28 ministrosecclesie:e.m.F esse:
postperfectionistrans.W perfectionisstatu:st.p.V 29 propter:
om.M
966
15
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
967
Libersecundus24,4271
10
15
20
25
30
7
nullumacceptabilius]GREG.M.inEzech.1,12,30[PL76.932]
(NullumquippeomnipotentiDeotaleestsacrificium,qualeest zelus
animarum). 18 Quidpatiatur]Matth.16,26;Luc.9,25(quidenim
proficithomosilucreturuniuersummundumseautemipsumperdat
etdetrimentumsuifaciat).
3 ut:inB 5 cum:om.R gerant:gerintAGH 7 Gregoriumnullum:
n.G.F 10 quod:om.F 12 perfecto:perfectioDIMVz 13 bono:
opereF
15
si:sitI
20
detrimentumpatiatur:p.d.F
26 quiarenuntiando:om.AG 27 per:s.lin.R:om.H 30 apostolice
sedis:s.a.G illam:eamV
968
45
50
55
60
65
70
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
969
Libersecundus24,7297
10
15
20
25
1
Sipopulorum]THOM.s.theol.2a,2ae,q.184a.8;quod.3,q.6,a.3,
arg.1(DicitenimChrysostomusinsuodialogo:sitalemmihialiquem
adducasmonachum,qualis,utsecundumexaggerationemdicam,Elias
fuit:nontamenillicomparandusestquitradituspopulis,etmultorum
peccata ferre compulsus, immobilis perseuerauit et fortis); CHRYSOST.
sac.6,4.
2 adducas:adducesF mihi:s.lin.R
10 seruarese:seser.GH
13 aliquis:om.AG:s.lin.H preseruet:preseruatH 14 uirtutisest:
e.u.W 15 religionemintrando:i.r.V religionempericula:post
periculaiter.H uitare2:uitandoF 18 religionis:religiosisDIMVz
19 poststatus:eorumadd.F
23 quamcommittitur:om.W
etcommittitur:om.AG 24 maioraet:om.H
970
75
80
85
90
95
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
971
Libersecundus24,98 127
10
15
20
25
30
10
sanctaresistit]HIER.epist.53,3[PL22.544](sanctaquippe
rusticitas sibi soli prodest ... tantum nocet, si contradicentibus non
resistit).
19
Bonumuoluntate]ISID.sent.3,17,4[PL83.693]
(Bonumestcorporaliterremotumesseamundo,sedmultoestmelius
uoluntate). 25 quitransgressus]Eccli.31,10.
2 argumenti:augmentiV 5 insolutione:om.R 9 est:postmaxime
trans.V 16 quod:om.R 19 igitur:om.V 21 postOptimum:modo
add.R autem:om.F meriti:postesttransp.F
24 consistit:
consistiD 27 in:om.GV 28 quod:om.D meriti:meritoW
972
100
105
110
115
120
125
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
973
Libersecundus24,128156
10
15
20
25
7 Cupiebammeis]Rom.9,3(optabam...). 16 Coartoruestrum]
Phil. 1,23 (... Christo esse multo magis melius permanere autem in
carnemagis...).
21
nonomnibus]WAL.Gloss.Phil.1,24[PL
114.602](Eccequodnonsibimelius,sedquodmultis expedit, eligit,
proptercaritatem,quaepraeomnibuseligendaes).
1 parte:om.AG 4 cupit:cupiatV sue:suiB 5 procurandam:
procurandumD 6 ad:s.lin.R 7 ego:om.M esseanathema:a.e.F
aChristo:om.F
8 libello:belloDI
11 incensa:accensaF
14 elegit:eligitDI 15 electioenim:electionemW 19 caritate:
carneV 21 elegit:eligitDI 25 maioris:magisAGH meriti:post
esttransp.F 26 contemplatiuauita:u.c.F 28 diligere2:om.G
974
130
135
140
145
150
155
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
975
Libersecundus24,157184
10
15
20
25
desuogenereordinaturaddilectionemDei,secundum
quem modum intelligitur illud Gregorii sexto Morali
ultimo capitulo: Marte cura non reprehenditur, Marie
uerocontemplatioetiamlaudatur,quiamagnasuntuite
actiuemerita,sedcontemplatiuesuntpotiora.
Verumsiconsideraturopusmeritorum,uidenturse
habere sicut excellentia et excessa quia respectum
meriti accidentalis cum tale meritum detur secundum
genus operis, maioris meriti potest esse actiua uita
quamcontemplatiua.Etistomodonedumepiscopised
presbyterietsacerdotescuramanimarumhabentes,in
excellentiore et perfectiore statu sunt quam religiosi.
Et de istis loquitur Augustinus Valerio: Nihilestinhac
uita difficilius, periculosius, laboriosius episcopi,
presbyteriautdiaconiofficiosiperfunctorieagatur,sed
apudDeumnihilbeatiussieomodomiliteturquonoster
imperatoriubet.
Si uero utrumque seu utramque uitam sumimus
respectu meriti essentialis, quod respondet caritati,
tanquam radici merendi, putant aliqui simpliciter
maiorismeritiessecontemplatiuamquamactiuam.Alii
uero famosi et moderni doctores, comparando istas
duas uitas adinuicem, distinguunt quia quantum ad
eorum substantiam simpliciter potior et, per
consequens, preferenda est contemplatio, ut dicitur in
canone, nisi cum pridem de renuntiatione. Ipsa est
enimsecurioretmagissuauis,paucissimisindigenset
propter se eligenda tanquam quietissima, quorum
3
Martelaudatur]GREG.M.inEzech.2,2,9[PL76.953](Eccepars
Marthaenonreprehenditur,sedMariaelaudatur). 13 Nihiliubet]
AVG. epist. 21,1[PL 33.88] (nihil esse in hac uita et maxime hoc
tempore...officio,sedapudDeumnihilbeatius,sieomodomilitetur,
quonosterimperatoriubet).
2 illud:idF 3 ultimocapitulo::c.u.FGV 4 contemplatio:s.lin.R
uiteactiue:a.u.F 5 sed:suntAG contemplatiue:contemplatiuaG
potiora:paucioraW
7 excellentia:excedentiaR:excellensW
8 accidentalismeritum:om.AG
9 postuita:potioradd.DIMVz
10 postsed:etadd.F 11 sacerdotes:sacerdosA inDFIMRVz:om.
cett. 12 excellentiore:exellentioriFV perfectiore:perfectioriFV
13 Augustinus:iter.W:postValeriotrans.V 16 nosterimperator:i.
n.F
18
utrumqueseu:om.F
19
respectu:respectiD
20 simpliciter:om.M 22 famosi:om.W 25 est:om.F 26 estenim
:en.e.G 27 paucissimisquietissima:om.M
976
160
165
170
175
180
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
alamordeDios,yasseentiendeloquedijoGregorio
enelltimocaptulodellibrosextodesusMoralia:Los
cuidados de Marta no se censuran, pero la
contemplacin de Mara, incluso, se elogia, porque
grandessonlosmritosdelavidaactiva,peromejores
losdelacontemplativa.
Sin embargo, si se considera la obra de los
meritorios, parecen quedar unas veces por delante y
otras por detrs en funcin de las circunstancias ya
que, dependiendo del tipo de obra, mayor mrito
puede tener la activa que la contemplativa. Y de este
modo,noslolosobispossinotambinlospresbteros
y sacerdotes, que estn al cuidado de las almas, se
hallan en un estado superior y ms perfecto que los
religiosos. Y de estos habla Agustn en una carta a
Valerio: No hay nada ms difcil, ms peligroso y ms
costosoqueelcargodeobispo,presbteroodiconosise
hace negligentemente, pero para Dios nada hay ms
dichoso que si se cumple tal y como manda nuestro
emperador.
Si,porelcontrario,tomamosambos,oambasvidas,
teniendo en cuenta lo esencial del mrito, que
respondealamorfraternocomorazdelmerecimiento,
algunospiensanquesencillamentetienemayormrito
la contemplativa que la activa. Por el contrario, otros
famososdoctoresdenuestrotiempocuandocomparan
estas dos vidas entre s matizan que, en cuanto a su
esencia, es mejor y por consiguiente preferible la
contemplacin,comosediceenelCanon,salvoquese
haga alarde de ello. Esta vida es ms segura y ms
llevadera,nolefaltacasinadaypuedeserelegidaens
977
Libersecundus24,185211
10
15
20
25
14 Liafecunda]cf.GREG.M.inEzech.2,2,10[PL76.954]:Eratautem
Rachel uidens, et sterilis, Lia uero lippa, sed fecunda, Rachel pulchra
etinfecunda,quiacontemplatiuauitaspeciosaestinanimo,seddum
quiescere in silentio appetit, filios non generat ex praedicatione (...)
Liauerolippaetfecundaest,quiaactiuauita,dumoccupaturinopere,
minus uidet, sed dum modo per uerbum, modo per exemplum ad
imitationem suam proximos accendit, multos in bono opere filios
generat;cf.Gen.19,27:sedLialippiseratoculisRaheldecorafacieet
uenustoaspectu.
1 actiue:actiuisW 2 hunc:om.AG 5 subdistinguunt:distinguunt
DIMVz 7 est:om.G ipsum:ipsamW 13 utdicit:iter.A 14 Lia:
om.V 16 tunc:om.G 17 postpotest:ipsamadd.F 23 hic:hisH:
sicDIMVz uel:siueBF 25 est:om.M 27 actio:actiorW aliis:
om.W
978
185
190
195
200
205
210
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
mismaporsermuytranquila;todolocontrariosucede
con las obras de la vida activa y, segn esta
comparacin, la contemplativa es mejor y preferible a
laactiva.
Si, por el contrario, se comparan en cuanto a su
provecho, entonces se dividen otra vez, pues el
provecho depende de la realizacin de la obra. La
realizacin de la accin depende de dos cosas: de a
quin se dirige, los fieles, y del que la realiza, el
prelado. Si se comparan segn el primer modo, la
activa es preferible a la contemplacin porque resulta
provechosa a muchos ms y ms fructfera, como se
dice en los Decretos, aunque la otra es ms segura y
llevadera, porque de cara a una fecunda descendencia
las legaas de La se anteponen a la belleza de
Raquel180, como dice Gregorio en sus Homilas sobre
Ezequiel: La era legaosa aunque fecunda. Si, por el
contrario, se comparan segn el segundo modo, habr
que ver si su provecho es intencionado y es idneo o
no. Si no, entonces es ms provechoso para la
contemplativa, porque all puede beneficiarse a s
misma,peroenlaactiva,niasmismaniaotros.Si,por
elcontrario,esidneo,vienereclamado,pornecesidad
oporpropiavoluntad.Sisecomparandeestesegundo
modo,lacontemplacinessuperiorporquelaactivano
es superior salvo que proceda de la obligacin y la
necesidad. Pero si es obligado, entonces la activa es
superior por su provecho, bien venga obligado por el
hombre, bien por amor fraterno, bien por necesidad
del prjimo, y por ello la activa es mejor que la
contemplativa.Yesqueunadeestasaccionesaumenta
el amor fraterno para soportar las adversidades y
180)ApropsitodeLaydeRaquel,cf.notas32y33.
979
Libersecundus24,21225,12
10
15
quamsuacontemplatioestetiammaiorismeriti.Etsic
patet quod quoad usum uite presentis, talis actiua est
simpliciter melior et status eius et etiam opera magis
meritoria.
Fatemur tamen quod contemplatio est realiter
preeligenda quia plures inueniuntur ad hoc idonei qui
inactionedeficerent.Sitamenhomoessetassecuratus
quod populus indigeret et quod bene gereret illam
curam, etiam sine periculo peccati, posset illam
desiderareetseingerereetuellemagishocfieriperse,
quamperaliumnequehocessetpresumptuosumquia
licitum est appetere maius meritum sicut fecit Isaias.
Itaque talis uita tanquam bona simpliciter est
preeligenda. Ex quibus aperte monstratur quomodo
intelligende sunt rationes adducte pro parte illorum
qui putant statum clericorum inferiorum ab episcopo
perfectioremessestatureligionis.
980
215
220
225
CAPITVLVMVIGESIMVMQVINTVMDEEXCELLENTIAETLAVDIBVS
VITE MONASTICE ET RELIGIOSE ET DE PLVRIBVS CAVSIS PROPTER
20
QVASPREELIGENDASITQVAMALIVSVIVENDIMODVS.
25
28 Quiest]ICor.6,17(quiautemadheretDominounusspiritusest).
29
melioresprofecerunt]NonapudHIER.sedAVG.epist.78,9[PL
33.272]: difficile sum expertus meliores, quam qui in monasteriis
profecerunt.
2 talis:om.V 9 posset:possitW 16 putant:s.lin.R 17 statu:
statuiDIMVz 20 sit:om.W alivs:om.AGH 21 religiosamque:
religiosamG
25
paucisomnia:o.p.G
26
religiosorum:
religiosorumqueH 27 propinquior:propinpuiorr 29 meliores:
meliorG
10
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
Ensalzarlavidamonsticayreligiosaconalabanzas
y elogios creo que no es ms que alimentar con
antorchaslapropialuz.Estegnerodevidatienetodo
loqueseprecisaparavivirhonradayfelizmente,todo
loqueconducealaverdaderadichay,pararesumir,la
vidadelosreligiosostienecomocaractersticapeculiar
que parece ms cercana y querida por Dios que las
dems: El que se une a Dios, dice el apstol, es un solo
esprituconl.PorellotambinJernimoreconoceque
no se puede encontrar a nadie mejor que los que
aprovechan su vida en los monasterios. Agustn, en su
981
Libersecundus25,1346
10
15
20
25
30
982
15
20
25
30
35
40
45
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
libroLostrabajosdelosmonjes,confirmaquesonms
santoslosreligiososque,apartadosdelamiradadelos
hombres, no dejan que nadie se les acerque, sino que
contemplan a Dios. Quin tiene dudas de que
abandonan el mundo y el tumulto de esta vida, y se
apartan de los placeres de la vida para estar en
armonaconCristoyreconfortarseenl?Esteaspecto
lo desarrolla con ms detalle Agustn a propsito del
pasaje del Apocalipsis que dice La mujer huy al
desierto. Pero no hay que pasar por alto que en las
dems ocupaciones de esta vida y en los dems tipos
de vida es comn a los hombres que el tiempo pasa y
no vuelve. Sin embargo, los religiosos pueden
conseguir fcilmente no slo que el tiempo no huya,
sinoquenosepierda.Losreligiososocupansutiempo
avecesenlalectura,confrecuenciaenlaoracinyuna
noimpidelaotra,sinoquelarobustece.Sucede,enfin,
quelapredicacindelapalabradivina,lomsgratoa
Dios, puede ser una ocupacin. Por ltimo, se dedican
tambin al estudio de las buenas artes. Ensean o
aprenden y ponen por escrito la doctrina para los
hombres del maana con la intencin de instruirlos y
salvarlos, y no tienen tiempo libre. Y, segn confirma
Cicern, como no hay cosa ms agradable que el
recuerdo del tiempo bien invertido, los religiosos son
muy productivos. Si, en efecto, considersemos el
tiempo del hombre en los dems tipos de vida, vera
mos que consumimos, en primer lugar, nuestra
infancia o niez en juegos intiles; nuestra adolescen
cia y juventud entre placeres y codicia; la vejez y
ancianidadenmediodequejas,sufrimientosydolores
corporales, suspiros, lamentos. Por el contrario, los
religiososaprovechansuinfanciaaprendiendocmose
debe desarrollar el culto divino, su adolescencia en
estudiossuperiores,ylavejezenseando,predicandoy
dedicndose a Dios a travs de una fructfera
983
Libersecundus25,4776
10
15
20
25
30
984
50
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
985
Libersecundus25,77102
10
15
20
25
25
Infestinant]NonapudHugosedPS.BERN.mis.1[PL
184.1109](Dormit in te spiritus Dei, et uigilat in te spiritus mundi.
Vacat in te ratio, uiget in te sensus: exstinguitur in te Spiritus Dei,
dominaturinteamormundi:feruetincordetuoamorterrenorum,et
moritur in te amor aeternorum bonorum: mundum diligis, et Deum
relinquis: omnium recordaris, et te ipsum obliuisceris: quae super
terram sunt desideras et diligis, coelestia uero non curas:
appropinquasadinteritum,etelongarisasalute:currisaddiabolum,
etelongarisaDeo).
1 habetunusquisque:om.I 4 cunctismodis:s.lin.R 6 Alibi:Alii
G 7 student:studetV 8 uanitatibus:uanitibusW:om.A et:ut
AG 11 ea:om.AG 17 efficiuntur:offitiunturW 21 postdisponere:
etadd.V 24 ut:om.G
986
80
85
90
95
100
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
987
Libersecundus25,10326,5
10
15
20
25
feruetinillisamorDei,inistisamormundi;himundum
diligunt,dumillirelinquunt;illiomniumobliuiscunturet
unusquisque unice matris sue continuo recordatur, isti
uero omnium que sunt mundi recordantur et se
obliuiscuntur;illicaducahecetterrenaamplectunturet
adeasummopereaspirant,dumistieaquesupraterram
sunt desiderant; hi gressu proprio currunt ad interitum
dum monastici ad salutem festinant. Religiosi omnia
propter Deum dimittunt dum temporales uiri Deum
relinquunt propter omnia. Sed certe non falluntur. Ea
enimfunestacecitasuicemeisredditquia,cumpropter
eos omnia Deus fecerit, isti propter illa Deum
dimittunt, quare iuste eos omnia dimittunt. Seculares
denique prudentiores uidentur; in qua re huius seculi
se homines comprobant quia, ut scriptum est: Filii
huius seculi prudentiores sunt filiis lucis. Isti ad ea que
Deisunttardi,duri,pigri,tepidiatqueinertessuntnec
cogitantquotenderedebeant,uiamsciuntsedscienter
deuiant et si qui eam nesciunt, illam non inquirunt.
Quinimmo religiosorum uitam quia humilem, quia
seculoobiectam,quiamollibusnonindutamabiciuntet
uitameorumputantinsaniam.Quipaulopostuidebunt
quomodocomputatisuntinnumerosanctorumetsors
illorum in eternum. Patet ergo huius regularis et
monastice summa excellentia et perfectio super
ceterostemporalesstatus.
988
105
110
115
120
125
30
15 Filiilucis]Luc.16,8.
1 istis:illisF mundi:om.I 2 illirelinquunt:r.i.V illi2:hiV
3 continuo:continueFG 4 quemundi:s.lin.R 5 obliuiscuntur:
obliuiscanturI
9 temporales:temporalisAG
11 cum:s.lin.R
12 illa:illamS 13 quaredimittunt2:om.AGH 15 sehomines:h.s
F 20 religiosorumuitam:u.r.V 21 obiectam:abiectamV 22 Qui:
quoM
25
postmonastice:uiteadd.FRV summa:om.R
26 temporales:om.R
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
Dios,asoselamorporelmundo;estosamanalmundo
mientras aquellos lo abandonan; se olvidan de todo y
cada cual recuerda por siempre tan slo a su madre,
sos,porelcontrario,recuerdantodolodeestemundoy
se olvidan de s mismos; ellos se aferran a lo caduco y
terrenoyaelloaspiranantetodomientrasstosdesean
lo que est por encima de la tierra; sos corren por su
propio pie a la perdicin mientras los monjes caminan
hacia la salvacin. Los religiosos dejan todo por Dios
mientras el seglar deja a Dios por todo. Pero,
indudablemente,noseengaan.Esafunestaceguerase
vuelvecontraellos,pues,comoDioshizotodoporellos
y a su vez ellos dejan a Dios por todo aquello, en
justiciatodaslascosaslesdejanaellos.Losseglares,en
fin,parecenmsastutos;enesteaspectosepruebaque
sonhijosdeestemundoporque,comoestescrito:Los
hijos de este mundo son ms astutos que los hijos dela
luz. Para las cosas de Dios son lentos, insensibles,
perezosos, indolentes e incapaces y no piensan ni
siquiera a dnde deben dirigir su vida, conocen el
camino pero se desvan a sabiendas y si alguno no
conoce el camino no lo trata de descubrir. Y ms an,
desprecianlavidadelosreligiososporqueeshumilde,
porqueestdeespaldasalmundo,porquenosepresta
a los placeres y consideran su vida como una locura.
stosvernunpocomsadelantecmosecuentanen
el nmero de los santos y su suerte es para la
eternidad.Quedaclaro,entonces,lamximasuperiori
dad de esta vida regular y monstica sobre todos los
demsestadosdeestavida.
CAPTULO VIGSIMO SEXTO: DIFICULTADES DE LA VIDA
RELIGIOSA; SUFRIMIENTOS Y PESARES DE LOS RELIGIOSOS EN
GENERAL.
35
989
Libersecundus26,6 33
10
15
20
25
5 Dulcenegotium]PETR.rem.1,13,4. 25 passibusspeculationibus]
cf. ISID. sent. 3,1,8 [PL 83.654]: Non tantum de corporalibus
passionibus,sedetiamdespiritualibusoportetintelligi.
1 aptiores:aptioraF
2 multiceperunt:postvitatransp.W
nominereligiosi:r.n.V 3 postpauci:autemadd.F quifinierunt:
om.F 4 ut:om.M 5 est:om.B 7 acuoluptas:om.W 8 breuibus:
breuiusHV quenatura:iter.H 10 Deus:om.G 11 ceteris:cetere
W
14
Deo:om.G idque:idueroF
15
Se:SiAGHVW
Deoreligat:r.D.i.W
23
quod:QuidDIMVz
26
mentis
speculationibus:sp.m.F religiososABFRrS:religiosocett. 28 et
alios:om.G
990
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
991
Libersecundus26,34 62
10
15
20
25
2 propterdeliquerunt]Eccli.27,1.
(dispersisuntlapidessanctuarii).
17 Lapidessunt]Thren.4,1
3 deliquerunt:delinqueruntW(linq)R 4 improbitati:improbitate
G imputandumest:e.i.V 6 potissime:om.G 8 uitiorum:omAG
11 temporis:om.AG 13 etcastitatis:om.M tramite:tramitaG
14 obseruent:obseruantAG tuipse:turpemW 16 illud:illorum
A
18 est:om.M
19 secularisuite:u.s.F quamDIMVz:
quamquamcett.
20 discurre:discurrereAGH officia:officioH
24 ingerunt:ingeantI adipiscende:adipiscendiAGW 25 aut:uel
M 27 principaliaeorum:e.p.G per:adG 29 facta:factoAG
992
35
40
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
993
Libersecundus26,6327,15
nonretrahant,quinimmosicutpenasuostenetactores,
sicinnocentiasuostenetsectatores.
Nihilominus hec quorumdam religiosorum praua
exempla, et si aliquos a religione penitus non arceant,
cogunt tamen ut differant quousque se experiantur.
Quibus colligitur hunc statum non parum laboris et
difficultatishabere.
994
65
10
15
20
DEMALISRELIGIOSISETABVSIBVSILLORVM.
Postdifficultatesetlaborespredictos,quosnonnulli
ingenereadducunt,circamonasticamuitamafferuntet
alia, particularius de promptitudine periculi huius
status.
Aiuntenimquiapericulamonasticeuiteexplurimis
conspicere libet, eo presertim quia, cum peccata
effugere uix possimus, constat in eodem genere
peccandi, longe grauius religiosos peccare quam
ceteroshomines.Quisenimdubitat,utsanctusThomas
refert, religiosum grauius peccare fornicando contra
uotum continentie, grauius peccare contra uotum
paupertatis, grauius denique peccare inobediendo
20 religiosumsua]cf.THOM.s.theol.2a2aeq.186a.10co.:Vnomodo,
sisitcontrauotumreligionis,putasireligiosusforniceturuelfuretur,
quia fornicando facit contra uotum continentiae, et furando facit
contra uotum paupertatis, et non solum contra praeceptum diuinae
legis.Secundo,siexcontemptupeccet,quiaexhocuideturessemagis
ingratus diuinis beneficiis, quibus est sublimatus ad statum
perfectionis. Sicut apostolus dicit, Heb. X, quod fidelis grauiora
meretur supplicia, ex hoc quod, peccando, filium Dei conculcat per
contemptum. Vnde et Dominus conqueritur, Ierem. XI, quid est quod
dilectus meus in domo mea facit scelera multa? Tertio modo
peccatum religiosi potest esse maius propter scandalum, quia ad
uitam eius plures respiciunt. Vnde dicitur Ierem. XXIII, in prophetis
Ierusalem uidi similitudinem adulterii et iter mendacii, et
confortauerunt manus pessimorum, ut non conuerteretur
unusquisqueamalitiasua.
1 tenet:om.DIMVz 2 tenet:tueturR 4 si:s.lin.R 5 post
experiantur:exadd.FV 9 et:om.R 17 effugereuix:u.e.AGH
possimus:possumusI 22 paupertatisuotum:om.W
10
15
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
995
Libersecundus27,1641
10
15
20
25
7 Hieronymus]cf.HIER.inIer.2,146[PL25.755]. 8 Quidmulta]Ier.
11,15.
11
Hieronymus]cf.HIER.inIer.4,279[PL24.823].
12
Vidisua]Ier.23,14(...similitudinemadulterium...).
20 Cummea]THOM.s.theol.2a2aeq.186a.10ad.3(Siautemadhoc
perueniantquodexcontemptupeccent,efficiunturpessimietmaxime
incorrigibiles, secundum illud Ierem. II, confregisti iugum, diripuisti
uincula). 22 Confregistimea]Ier.2,20(iugummeum).
1
obedientie:inobedientieB(in)HRrS Deinde:DeniqueDI
2
utdoctores:uts.d.a.AGH
7
conqueriuidetur:u.c.F
8 sapientis::propheteF 11 enim:om.H cum:s.lin.R 16 eorum:
om.F
19 quia:queW Thomasait::a.Th.F
20 in:adAGH
22 mea:om.G 24 quam:quiM
996
20
25
30
35
40
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
997
Libersecundus27,42 59
10
15
1 redireuomitum]BERN.epist.241,3[PL182.435](Homoapostata
est, qui relicto religionis habitu, nam monachus exstitit , ad
spurcitias carnis et saeculi, tanquam canis ad suum uomitum, est
reuersus.
9
Fateoradhuc2]AVG.epist.78,9[PL33.272](fateor
caritati uestrae coram Domino Deo nostro, qui testis est super
animam meam, ex quo Deo seruire coepi: quo modo difficile sum
expertusmeliores,quamquiinmonasteriisprofecerunt,itanonsum
expertus peiores, quam qui in monasteriis ceciderunt, ita ut hinc
arbitrer in Apocalypsi scriptum: Iustus iustior fiat et sordidus
sordescatadhuc). 14 Iustusadhuc2]Apoc.22,11(quinocetnoceat
adhucetquiinsordibusestsordescatadhucetiustusiustitiamfaciat
adhucetsanctussanctificeturadhuc).
16 Fateturdefecerunt]cf.
supra AVG. epist. 78,9 [PL 33.272]; cf. AVG. epist. 60,1 [PL 33.227]:
Etenim ipsis facilior lapsus, et ordini clericorum fit indignissima
iniuria,sidesertoresmonasteriorumadmilitiamclericatuseligantur,
cumexhisquiinmonasteriopermanent,nontamennisiprobatiores
atque meliores in clerum assumere soleamus, nisi forte (sicut
uulgaresdicunt)maluscoraulabonussimphoniacusest;itaidemipsi
uulgares de nobis iocabuntur, dicentes: malus monachus bonus
clericusest.
2 canis:om.AG 3 et:acA 5 si:om.W 7 huiusstatus:st.h.F
10 postest:testisadd.W Deo:om.AG 11 sumexpertus:e.s.F
non:om.DIMVz 12 profeceruntmonasteriis:om.B 14 postesse:
scriptumetpostadd.F 15 sordescet:sordescatV 16 ergo:om.V
Fatetur:fateorFG postnon:posseadd.F
17
monasterio:
monasteriisV sed:sicG nec:nequeBS 18 postqui:ibiadd.F
998
45
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
999
Libersecundus27,60 83
10
15
20
2 Raraappetitur]HIER.c.Vigil.15[PL23.351](raraestuirtusneca
pluribusappetitur).
3 difficileuirtutis]cf.IOH.FONT.auct.12,33:
Circadifficiliasemperestarsetuirtus;12,38:Omnisuirtus consistit
in medio scilicet inter defectum et excessum; 12,41: Non est facile
attingere medium sed difficile; cf. ARIST. eN. 2,3 6 (1104b1107b).
12 Multoselectos]Matth.22,14(multiautemsuntuocatipauciuero
electi).
14 multidefecerunt]cf.Ps.72,19:quomodofactisuntin
desolationem subito defecerunt perierunt propter iniquitatem suam.
Omnesbonum]Ps. 13,3:omnesdeclinauerunt simul inutilesfacti
suntnonestquifaciatbonum. 24 Subopera]BERN.quadr.2,3[PL
182.172] (... saecularem, sub pannis conuersionis inuenies cor
peruersum).
2 inquit::aitV:om.W 4 Quare:om.H 5 attinguntquam:om.V
6 signum2:om.W 7 tangant:tanguntAG 10 seduirtuosus:om.H
15 est:om.W faciat:facitGH
18 enim:om.AGH
19 tam
copiosam:om.G 20 postpaucorum:probitatemetadd.F 22 sed:
om.M non:om.AG 23 prochdolor:prochpudorF
1000
60
65
70
75
80
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
1001
Libersecundus27,84105
10
15
20
3
Doleopotuerunt]BERN.hom.4,10[PL183.85](Seduideo,quod
magis doleo, post spretam saeculi pompam nonnullos in schola
humilitatis superbiam magis addiscere, ac sub alis mitis humilisque
magistri grauius insolescere, et impatientes amplius fieri in claustro,
quamfuissentinsaeculo.Quodquemagisperuersumest,pleriquein
domo Dei non patiuntur haberi contemptui, qui in sua nonnisi
contemptibilesessepotuerunt).
17 grauissimumcontemnere]
BERN. omn. 1,15 [PL 183.461] (Quid mirabilius, aut quod martyrium
grauius est, quam inter epulas esurire, inter uestes multas et
pretiosas algere,paupertatepremi interdiuitiasquas offertmundus,
quasostentatmalignus,quasdesideratnosteripseappetitus?).
1 conuersionis:conuersationisDIMVz
3 Bernardusait::B.a.G
5 humilitatisinsolescere:om.W 7 quod:om.G 8 haberi:habere
AGV se : om. AG : ante haberi transp. HV contemptui :
contemptumAG 9 seculariteruiuentes:om.V 12 fore:om.M
16 postpericulis:estadd.AG 21 postProfecto:quodadd.H tanto
hec:h.t.F grauiora:om.H grauioraexistunt:e.g.AG
1002
85
90
95
100
105
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
1003
Libersecundus27,106131
10
15
20
25
1
nondesit]BERN.adu.4,5[PL183.49](Sedhisuntquipauperes
esseuolunt,eotamenpacto,utnihileisdesit).
5 Plusofferimus]
HIER.epist.77,2[PL22.690].
11 quicondescendens]BERN.cant.
28,8 [PL 183.888] (qui in nullo prorsus aut resistat prioribus, aut
inuideat paribus, aut subiectis uel desit in cura, uel in superbia
praesit; praelatis oboediens, sociis congruens, utiliter subditis
condescendens).
1 quia:quodM 2 essepauperes:p.e.AG utpauperes:om.M
3 castisint:s.c.W postet:pudiciacadd.F QuidDFGIMVz:Qui
cett. 5 nonnisi:om.H 7 abiectis:obiectisW 8 tumemus:
tumentesG 9 offerimus:offeremusG 10 postSed:etadd.FW
religiosus:religiosisM 12 subiectus:subiectosF 13 obsequatur:
subsequaturG
14 fugax:fugatAGH
15 patiens:appetiturV
18 uiuere:om.AG delectetur:delegeturW
20 conuersatio:
conuersariDFIMVz certe:om.AG 22 et:om.S 23 tertie:tertioF
1004
110
115
120
125
130
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
1005
Libersecundus27,132159
10
15
20
25
14
Morienspersistit]NonapudBERN.sedGVIG.mont.4,10[PL
184.313](Moriensautemuixautnumquamaliquisacellaininfernum
descendit; quia uix unquam aliquis, nisi coelo praedestinatus ...).
18
Vosaccedit]GREG.M.epist.9,52[PL77.983](uosautem,qui
uiam uitae praesentis ...quanto ad uos ipse temptationum magister
accedit).
4 postconsidera:tuncadd.F 10 infirmarius:om.W 12 proclamat:
clamatW 13 status:statuD:om.I 15 aliquisunquam:om.W
16 in2:om.AG 17 Item:itaM postlabores:etadd.V 22 Ceterum
:certeM 25 multesunt:s.m.M 27 postaliorum:ordinumadd.G
28 ut:s.lin.G postmeritum:estadd.F
1006
135
140
145
150
155
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
1007
Libersecundus27,160181
10
15
20
3
Nonest]cf.HIER.epist.138,7[PL22.1155]:FaciliadicisDeiesse
mandata, et tamen nullum proferre potes, qui uniuersa compleuerit.
Respondemihi,faciliasunt,andifficilia?
7 Infacere]HIER.epist.
148,5 [PL 22.1206] (In quouis proposito, in quouis gradu, aequale
peccatum est, uel prohibita admittere, uel iussa non facere).
9 Iussacontemnuntur]BERN.praec.8,18[PL182.871](iussauero,
sine culpa non negligantur, sine crimine non contemnantur).
14
Alliganthominum]Matth.23,4(alligantautem...).
16
Veintrare]Matth.23,13(uaeautemuobis...quiaclauditis
regnum caelorum ante homines. Vos enim non intratis nec
introeuntessinitisintrare).
19 Vesunt]Matth.23,23(uaeuobis
scribaeetpharisaeihypocritaequiadecimatismentametanethumet
cuminumetreliquistisquaegrauiorasunt).
1 nec:neDIMVz iuuat:obestF
4 esse:om.G mandata:
preceptaM 5 illa:om.M 6 contemptusDIMSVz:contemptumcett.
12 o1:om.D
14 Alligant:allegantW
15 posthos:sicF
multiplicantesprecepta:pr.m.F 16 Ve:deW 18 ubi:uosV 19 Ve
:deW 21 et:om.G 22 quispiam:quisquamM plurimaesse:p.e.
W
1008
160
165
170
175
180
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
pecadoypeligro,ydepocosirvequedigasquenohay
quecumplircontodoslospreceptos.Alosquepiensan
de este modo, Jernimo les responde en una epstola:
No piense, por ello, quien se ha entregado a Dios, que
puede despreciar algunos mandados porque son
fciles, pues se le han ordenado tanto los mayores
como los ms pequeos, y el desprecio de un solo
precepto es una ofensa hacia el que los establece; y
sigue:Encualquierestadoogradosepecadelamisma
manera:osepasaporaltoloqueestprohibidoonose
cumple con lo mandado; y Bernardo dice: No se puede
dejardecumplirconloordenadosinincurrirenculpa,ni
se desprecia sin caer en pecado. Cuntos preceptos
tienen hoy en da las rdenes religiosas! Cuntas
ataduras!Qupocosylentosremedios!Apropsitode
esto Cristo parece decir: Atan cargas pesadas e
insoportablesyselasechanahombrosdelpueblo.Dios
amenazacondosmaldicionesalosquemultiplicanlos
preceptos. La primera es: Ay de vosotros, escribas y
fariseoshipcritas,quecerriselreinodeloscielosalos
hombres,dondenoentrisvosotrosnipermitsentrara
los dems! La segunda es: Ay de vosotros, escribas y
fariseos,quediezmislamentayelhinojoydescuidislo
msimportante!,esdecir,eljuiciodelaley,lamiseri
cordiaylafe.Quizsalguienpodradecirquehayque
reconocer que las rdenes religiosas tienen muchsi
1009
Libersecundus27,182211
10
15
20
25
30
1 esseplurima:om.G
2 postest:utadd.F
5 bonis:om.H
6 absorbi:absorberiFV 7 resurgere:surgereV propter:om.V
9 dici:dicereAGH 10 tetigi:tetegiA:dixiM 11 est:om.D
dixerim::s.lin.R 12 certa:certeG 14 existunt:s.lin.R 17 ledere:
delereAGH 22 certaminaquedam:om.B 23 existunt:suntV
24 cum:om.D de:s.lin.R 25 ecclesiastici:om.H 26 abutentibus
:abutentesDIMVz
27 sed:seW antedeturpantibus:inadd.F
29 uolentibus(uio)RV:uigilantibusF:uiolentibuscett.
1010
185
190
195
200
205
210
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
182)cf.2,26,36.
1011
Libersecundus27,21228,20
1012
215
10
HABILITATVMHOMINVMQVANTVMADRELIGIONEMETCONSILIOIN
TALIBVS.
15
20
25
1
abundansoptima]NonapudHVGOsedHVGOFOL.claustr.1,8[PL
176.1032] (Abundans est enim religio pauperi, mediocri sufficiens ...
poenitentibusmisericors...). 4 Religiosentit]THOM.cat.Matth.20,3
(ChrysostomussuperMatthaeum...fidesnumquamsenescitetreligio
fatigationemnonsentit);cf.CHRYSOST.s.Matth.35,1
1 pauperi:pauperibusG 2 larga:largisW delicatisR:dedicatis
(dicatisG)cett. 5 senescit:senescitH 6 aperte:om.G labor:om.
M 7 utilitas:necessitasDIMVz 10 habilitatvm:habilitatemAG
postet:deadd.RV
12
nonnulli:nonnullaV agunt:faciuntV
15 discutiant:discutiuntG illis:postpredictatransp.V 17 post
diuersos:putantadd.G 20 et:om.AGH 21 in:om.W 25 enim:
om.AG 27 alios2sacrificia:om.W postet:adadd.H
10
15
20
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
1013
Libersecundus28,2151
10
15
20
25
30
cultumdiuinumnecsolumadhecexercitia,sedanime
passionesdiuersimodedisponuntur,quoniamaliquiad
uerecundiam,aliiadiram,aliiadtristitiaminclinantur.
Complexionis ergo diuersitas et regionis qualitas ad
diuersa penitus inclinat, etiam quoad mores. Quanto
enimhumanacomplexiosimplicioretpuriorest,tanto
sensus exteriores uiuaciores, potentiores atque
subtiliores redduntur, quo fit ut, per consequens,
intellectus hominis eo magis sit purior et subtilior.
Idque ex eo patet esse manifestum quoniam quamdiu
sensus ipsi exteriores uiuaciores existunt, tanto magis
intellectui deseruire possunt quoniam intellectus ipse
nihil agit aut intelligit quamdiu in homine existit nisi
cum mysterio sensus. Quare recte Aristoteles inquit
quia anime sequuntur corpora. Et alibi in libris De
anima ait: Molles carne, aptos mente dicimus. Anima
ergo, siue intellectus humanus, non exercet
operationes suas nisi mediantibus organis corporis
quia,eodemphilosophoteste,nihilestinintellectuquin
priusfueritinsensu.Exquaradiceproceditillacausaa
multisignorata,quareintellectushumanusquandoque
fatigatur quod, licet improprie dictum sit, tamen
intellectum fatigari dicimus non secundum se, sed
secundum sensus exteriores, cum quibus agere debet
intellectus ipse. Ex quibus omnibus constat quod
habilitantur seu disponuntur homines ad hunc uel
illummodumuiuendisecundumquodpeiusuelmelius
complexio illorum est disposita. Et quamquam anima
ipsaequeperfectaexistat,tamenaliquandoeligitunum
uiuendi modumsibi accomodum et in eo facilius bene
operatur, si organa corporis melius habet disposita et
15
animecorpora]ARIST.phgn.263v(quoniametanimaeipsae
sequunturcorpora).
16 Mollesdicimus]ARIST.anim.2,9(421a):
Molles autem carne bene aptos esse; IOH. FONT. auct. 6,99: Molles
carne mente aptos dicimus; THOM. s. theol. 1a, q.76, a.5, ad.1: Molles
carne bene aptos mente uidemus, ut dicitur in II de anima.
19 nihilsensu]THOM.uerit.2,3,19(...quodnonsitpriusinsensu).
1 anime:animiF 5 etiammores:om.AG Quanto:quantaAG
18 corporis:corporeisF 25 intellectusipse:ip.in.G 26 seu:siueF
homines:om.W 28 complexio:postillorumtransp.F illorum:
eorumFM 30 accomodum:accomodatumM
1014
25
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
otrosalossacrificiosyalcultodivino;peronoslonos
referimos a estas actividades, sino que tambin las
pasiones del alma se disponen de diferente manera,
puesto que algunos tienden a la discrecin, otros a la
ira, otros a la tristeza. Entonces, la diferente
configuracin y tipo de regin hace que se tienda a
cosas diferentes, incluso en lo relativo a las
costumbres. En la medida en que la constitucin
humana es ms simple y pura, la percepcin sensorial
se vuelve ms aguda, potente y sutil, de lo que se
deduce, por consiguiente, que el intelecto del hombre
es por ello ms puro y sutil. As resulta obvio que
cuanto ms agudizados estn los sentidos, pueden
servir mucho ms al intelecto, puesto que el intelecto
humanonohaceoentiendenada,mientraspermanece
en el hombre, a no ser a travs del ritual de los
sentidos. Por esa razn Aristteles dice que el alma
siguealcuerpo.Yenotraparte,ensulibroElalmadice:
Los de cuerpo grcil, decimos que son de mente gil. El
alma o intelecto humano, en consecuencia, no realiza
sus funciones salvo por mediacin de los rganos del
cuerpo,porque,segnafirmaelmismofilsofo,nohay
nada en la inteligencia que no estuviera antes en los
sentidos.Deestaexplicacinprocedeaquellaidea,que
muchos desconocen, de que el intelecto a veces se
fatiga,porque,aunquenoseamuycorrectodecirlo,sin
embargo decimos que el intelecto se fatiga no por s
mismo,sinoporlapercepcinsensorialconlaqueest
relacionado el propio intelecto. Por todo esto es
evidente que los hombres son aptos, o presentan
disposicin,paraunmododevidauotroenfuncinde
su constitucin. Y aunque el alma es igualmente
perfecta en s misma, sin embargo en ocasiones elige
un modo de vida apropiado, y desarrolla en l sus
funciones con ms facilidad, si los rganos del cuerpo
1015
Libersecundus28,5284
10
15
20
25
30
1016
55
60
65
70
75
80
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
183)CiudadenlaqueserefugiLottrasladestruccindeSodomay
Gomorra(cf.Gen.19,2022).
1017
Libersecundus28,85 112
10
15
20
25
1
Vendeme]Matth.19,21(uendequaehabesetdapauperibuset
habebisthesaurumincaeloetuenisequereme).
5
Veintrare]
Matth.23,13. 10 potestcapiat]Matth.19,12. 21 deAbrahe]
Matth.3,9;Luc.3,8.
1 Vende:uenesicD 2 etueni:om.B et3:om.VW 4 retrahunt:
detrahuntS
5 in:om.F
6 alios:postsinitistransp.F post
Verumtamen:cumadd.(marg.)DF(s.lin.)RV
8 postunusquisque:
ergoadd.F ut:sicutG
9
complexioni:complexioneH
complexioninature:n.c.F
12 religare:regilareW est:om.G
13 cogitet:cogitatG 16 Illudque:illudAGH manum:mentemD
17 ponat:ponitF 19 noncompletiue:om.M 20 postPotens:enim
add.F et:estG:om.V 21 istislapidibus:om.I postsuscitare:
filiusadd.A 28 uiresquesuas:s.u.F consilii:consiliumV sit:
etW
1018
85
90
95
100
105
110
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
1019
Libersecundus28,11329,24
1020
10
15
20
25
SOCIALEMVITAMAGENTESETQVEVITAPERFECTIORSITALTERA.
1 potestcapiat]Matth.19,12.
5
agentes:om.M sit:postuitatransp.G
6
est:om.D et
differentia:om.AGH 8 postqualiter:alteradd.DIMVz aut:om.M
9 equatur:equeturV
10 aut:om.F
12 et:om.DIMVz
comparentur:comparanturG 14 comparatis:postreligiosistransp.
F:om.B ad:om.W 17 puto:postduplicemtransp.H:om.AG
post differentiam : religionem add. F
religiosorum :
religiosorumqueF 18 qui:quiaDIMVz 20 de:adDIMVz 22 illos:
om.H 24 necnon:acdesanctopatreF 25 complurimis:postillis
transp.M:quamplurimisV
10
15
20
Espejodelavidahumana
midasufragilidadysusfuerzas.Ycomoelingresoenla
vida religiosa depende, como se ha dicho ms arriba,
deunadecisin,siescapazdeasumirlo,queloasuma.
5
10
15
20
25
30
1021
Libersecundus29,25 52
10
15
20
25
1022
25
30
35
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
1023
Libersecundus29,5379
10
15
20
25
1
ChristiMaria]cf.Luc.10,4142:Martha,Martha,sollicitaeset
turbaris erga plurima, porro unum est necessarium; Maria enim
optimampartemelegit,quaenonaufereturabea. 4 exiitoratione]
Luc.6,12.
12
Deserensse]cf.HVGOCHAR.apoc.12:Sequitur,et
mulier, idest Ecclesia, fugit, per auxilium filii sui, in solitudinem,
Glossa, in mentis secretum spreto mundi tumultu.
16 Muliersolitudinem]Apoc.12,6.
1 Christi:postuerbatransp.F:om.M 4 postexiit:solusadd.F 5 fit
:om.H facilius:postauxiliumtransp.F
8
aptusest:om.AG
9 diuinumauxilium:a.d.B 10 quod:quidV postut:solumadd.F
12 seculi:populiF fugiendumseculi:om.D 15 Glossaait:a.G.
FG 17 desolitarie:om.S 19 temporis:postpulsattransp.AG
22 socialemuitam:u.s.V
25 tunc:om.AG ita:postdixerim
transp.AG 26 siue:seuBS
1024
55
60
65
70
75
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
Cristo,conocidasportodos,sobreMartayMara,sino
tambinporelejemplodeCristo,quedebeserimitado.
DelestescritoenelEvangeliodeLucasquesefuea
la montaa a orar y pasaba la noche en la oracin, y
esto es as porque con mayor facilidad se consigue la
ayudadeDios.Nodijosaliarezarconlamultitud,oa
las ciudades, sino a un monte completamente en
soledad donde ningn hombre le poda ayudar. Los
lugaressolitariossonaptospararogarlaayudadeDios
porque, cuando no sabemos qu tenemos que hacer,
slo nos queda como refugio dirigir nuestros ojos a
Dios. Igualmente se busca la soledad para huir del
tumulto de este mundo. Cuando uno desprecia el
tumulto de este mundo y se separa no slo de los
placeres del mundo sino tambin de la alegra de la
vida en sociedad, se ve reconfortado en Cristo, como
dice la Glosa a propsito de aquel pasaje del captulo
duodcimodelApocalipsis:Lamujerhuyaldesierto.
Sin embargo, sobre lo dicho anteriormente a
propsitodelasantidaddelavidaretirada,voyadecir
loquegolpeamipensamiento.Antiguamentehabauna
razn,ennuestrostiemposhayotra.Siconsideramosa
los ermitaos, que estuvieron en auge en la Iglesia
primitiva, creo que es completamente cierto que
tuvieron mayor perfeccin y santidad de vida que los
demsquevivanencomunidad.Poraquellapocalos
fieles no se vean oprimidos por tantos preceptos de
decretosycnones,porcensurasocastigos.Ynohaba
entonces, por as decirlo, tantas complicaciones de
leyes o de constituciones, excomuniones o censuras,
que apenas dejaban a los fieles, incluso a los ms
diligentesytemerososdeDios,respiraryocuparsede
1025
Libersecundus29,80 111
10
15
20
25
30
respirareetprecauerepossunt;nontotieiuniaindicta,
non uigilie, non silentia, non diuturna pariter et
nocturna diuina officia dietim ac ex precepto dicenda,
non denique tot festa colenda, non tam crebra
confessio et corporis Christi communicatio, non tot
obedientiarum prestationes sicut modo fideles
arctanturautpotiusinuoluunturitautrectedeprelatis
ecclesie dici possit illud Christi: Qui alligant onera
insupportabilia et cetera. Vnde si aliqua huius modi in
illa primitiua ecclesia seruabantur, erant tamen
uoluntatis,queprotunctransgredipeccatumnonerat,
quia nondum prohibita. Nunc uero ea omnia que
diximusetcompluraaliaabecclesiaadditaetquotidie
secundum hominum temporis malitiam expedit, ut
augeantur et sub precepto iniunguntur. Quorum
ignorantia aliquem non excusat et omnes etiam
solitarios ad obseruationem ligant. Cum igitur ea
omnianonsolumfacere,sedetsciredifficilesit,etfere
impossibile, non solum anacoritis et in eremo uitam
agentibus qui hominum conuersationes fugiunt et
omnium rerum necessariarum penuriam habent, sed
etiam his qui urbes incolunt, ideo putamus, sine
offensione ueritatis, probabiliter dici posse modernis
temporibus uitam eremiticam non posse reperiri
illius perfectionis et sanctimonie, sicut priscis illis
temporibus; quinimmo periculosam admodum fore et
difficultercunctaecclesiestatutaobseruareposse,nisi
forte aliquis dicat quod anacorite predicti iam adeo
perfecti sunt et tam fixum animum in Dei amore
habent, ut ab his ligamentis liberi sint et predicta
precepta habeant in preparatione animi. Quibus non
facile assentio quia, cum de ecclesia sint, preceptis
8 Quiinsupportabilia]Matth.23,4.
1 tot:om.B 3 diuina:diurnaH:om.M precepto:preceptaAG
dicenda:dicendoD
8
Qui:om.V alligant:allegantAG
9 insupportabilia:importabiliaF 10 illa:om.F 13 complura:quam
pluraV 14 secundumut:marg.R 15 iniunguntur:iniunganturRV
18 et1:om.AGW fere:om.W
20 agentibus:ducentibusF
fugiunt:fuguntr
22 incolunt:incolantF
24 nonposse:post
reperiretransp.M 32 ecclesia:ecclesiisAGH
1026
80
85
90
95
100
105
110
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
smismos;nosehacantantosayunos,nadadevigilias,
nada de silencios, nada de oficios de precepto diarios,
tanto de da como de noche, y no haba, en fin, tantas
fiestas de guardar, ni que confesar o comulgar tan a
menudo, ni prestar tanta obediencia, como se oprime
ahora a los fieles, o ms bien se les arrolla, de modo
que con razn se podra decir de los prelados de la
Iglesia aquellas palabras de Cristo: Que atan cargas
insoportables etc. Por lo que si se observaban
preceptos deeste tipo en aquella Iglesiaprimitivaera,
sinembargo,voluntariamente,noporquefuerapecado
transgredirlos por aquel entonces, porque eran cosas
quenoestabananprohibidas.Ahora,porelcontrario,
se hace preciso que aumente todo eso que hemos
dicho, y otros muchsimos preceptos que la Iglesia ha
idoaadiendodaadaenfuncindelamaldaddelos
hombres en cada momento, y que nos sometamos a
ellosporobligacin.Sudesconocimientonodisculpaa
nadieytodos,inclusolosquellevanunavidaretirada,
estn obligados a cumplirlos. Entonces, como resulta
difcil y casi imposible no slo que anacoretas y
ermitaos, que huyen de la vida en sociedad y pasan
necesidad de las cosas bsicas, sino tambin los que
habitan en ciudades, no slo cumplan con todos estos
preceptos sino tambin que los conozcan, por ello
pensamos, sin perjuicio de la verdad, que se puede
decir que, probablemente, en los tiempos actuales la
vida de los ermitaos no posee esa perfeccin y
santidad de los tiempos antiguos; es ms, pensamos
que es peligrosa y que a duras penas puede respetar
todo lo que la Iglesia ha establecido, a no ser que
alguienpudieradecirquelosanacoretasmencionados
sonahoratanperfectosysualmaesttanresueltaen
el amor de Dios que estn libres de tales ataduras, y
tienenlospreceptosmencionadosenlapropiadisposi
cin de su alma. Aseveracin que no resulta fcil
porque, al pertenecer a la Iglesia, es obvio que estn
1027
Libersecundus29,11230,31
1028
10
15
20
25
30
Consequensestutreligiososuitamsocialemagentes
discernamus et comparemus quantum ad eorum
perfectionem inter quos, ut sancti doctores tradunt,
longaadmodumdifferentiaest.Nam,utinquitsanctus
Thomas secunda secunde questionis CLXXXVIII:
Differentia religionis unius ad aliam principaliter
quidem attenditur ex parte finis, sicut si una religio
ordineturadperegrinoshospitiorecipiendosetaliaad
uisitandos uel redimendos captiuos. Secundario autem
ex parte exercitii quia diuersi modi exercitii sunt in
diuersis religionibus: puta quia in una religione
castigaturcorpusperabstinentiasciborum,inaliaper
exercitium operum manualium uel per nuditatem uel
aliquidaliudhuiusmodi.Etquianonpotestaliquiddici
altero potius nisi secundum illud in quo ab eo differt,
ideo excellentia unius religionis super aliam
principaliter quidem attenditur secundum religionis
finem, secundario autem secundum exercitium.
Diuersimode tamen secundumeum utraque comparatio
attenditur,namcomparatio,queestsecundumfinem,est
absoluta eo quod finis propter se queritur. Comparatio
autem, que est secundum exercitium, queritur non
propter se sed propter finem et ideo illa religio alteri
preferturqueordinaturad finemabsolute potioremuel
quiaestmaiusbonumuelquiaadplurabonadirigit.Si
uero sit idem finis, sed secundario tunc attenditur
preeminentia religionis, non secundum quantitatem
12 Differentiaconsequendum]THOM.s.theol.2a,2ae,q.188,a.6co.
1 postligari:eosadd.F 13 quidem:quidamW 14 etalia:om.B
15 uisitandosredimendos:r.uelu.F 16 quiaexercitii2:om.AGH
19 postuel2:peradd.BFH 20 aliud:om.F 21 eo:alioV 25 tamen
:om.W 30 que:quemDI 31 dirigit:ordinaturR
10
15
20
25
30
Espejodelavidahumana
ligadosalospreceptosdelaIglesia,anoserquesean
privilegiadososeleshayareveladootracosaporparte
deladivinidad.
5
10
15
20
25
30
35
1029
Libersecundus30,3261
10
15
20
25
30
1030
35
40
45
50
55
60
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
persigue.PorellosecitaenlasColacionesdelospadres
la opinin del beato Antonio, que prefiri la discrecin,
por la que se modera uno en todo, tanto a los ayunos
comoalasvigiliasyatodoloquehayqueobservar.En
consecuencia, hay que decir que las obras de la vida
activasondedostipos.Uno,enefecto,elquesederivade
laplenituddelacontemplacin,comolaenseanzayla
predicacin.PorellodiceGregorioenlaquintaHomila
sobre Ezequiel que una vez que hubieron vuelto los
hombres perfectos a la contemplacin, se les dijo:
Divulgarnelrecuerdodetuinmensabondad;yestose
prefiere a la simple contemplacin; igual que es mejor
darluzalosdemsqueslotenerluz,estambinmejor
transmitirloquesehacontempladoalosotros,queslo
contemplarlo. Otra cosa propia de la vida activa es que
consiste plenamente en la ocupacin hacia los dems,
comoesdarlimosna,recibirhuspedesyotrascosasde
estetipoquesonmenoresalasobrasdecontemplacin,
anoserencasodenecesidad.
As pues obtienen el mayor grado entre las rdenes
religiosas las que se dedican a la enseanza y a la
predicacin, que son las que estn muy prximas a la
perfeccindelosobispos,igualqueenotrascosaselfinal
del primero enlaza con el principio del segundo, como
dice Dionisio en el captulo sptimo de Los nombres
divinos.Obtieneelsegundogradolaordenreligiosaque
se dedica a la contemplacin; el tercero, las que se
ocupandehacercosasparalosdems.
En cada uno de estos grados se puede apreciar la
magnanimidadenfuncindelacualunaordenreligiosa
se dedica a un acto ms elevado dentro de su mismo
gnero, igual que entre las obras de la vida activa es
mejor redimir convictos que acoger huspedes, y entre
1031
Libersecundus30,6296
10
15
20
25
30
35
1032
65
70
75
80
85
90
95
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
1033
Libersecundus30,97124
10
15
20
25
1034
100
105
110
115
120
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
mayoresbienesqueproporcionanalosfielesyporlos
que reciben una pequea recompensa en este mundo;
encuarto,porqueimitanmejorlavidadeCristoylade
losapstoles.EstescritoenelEvangeliodeLucasque
muchas mujeres seguan a Cristo para atenderle en
virtuddesusposibilidades:algunospiensanquestaes
lavidapropiadelosmendicantes.
Quizs alguien pueda objetar que algunas rdenes
son ms duras que las mendicantes y que por ello
parece que se hallan en un estado ms eminente y
perfecto. Pues hay que decir, como transmiten los
santos doctores, que pueden estar igualadas, que una
orden religiosa es ms estricta y, sin embargo, de
menorperfeccin,loquesemuestraporunatripleva.
En primer lugar por el ejemplo de Cristo; en segundo,
porlasenseanzasdelosdiscpulos;entercero,porla
experienciadelaIglesiamilitante.
En primer lugar, queda claro que por el ejemplo de
Cristo, pues a ningn fiel le puede quedar la duda de
que no puede haber regla u orden religiosa ms
estrictaqueladeJuanBautista,delaquesediceenel
captuloprimerodelEvangeliodeMateoquesusropas
eran de pelo de camello; su comida, langostas y miel
silvestre.Apropsitodeestepasaje,Jernimodiceque
era admirable ver cmo el cuerpo humano toleraba
unavidatandura.Enfin,anadieledebequedarduda
dequeningunaordenreligiosaomododevidaesms
perfecto que la vida de Cristo, de donde se dice en el
captulo once del Evangelio de Mateo: Vino Juan
Bautista que ni coma ni beba y, sin embargo, dijisteis
que estaba endemoniado. Ha venido el hijo del hombre,
1035
Libersecundus30,125150
10
15
20
25
filiushominismanducansetbibensetdixistiseccehomo
uorax et potator uini et iustificata est sapientia a filiis
suis. Super quo uerbo dicit Augustinus quod sancti
apostoli intellexerunt regnum Dei non esse in esca et
potu, sed in equanimitate et uoluntate tolerandi quos
neque copia subleuat neque deprimit egestas. Et sic
patet quod religio Christi, licet fuerit minus arcta,
tamenlongemaiorisperfectionis.
Secundo hoc patet per doctrinam apostolorum.
Tanta enim fuit apostolice uite perfectio et ecclesie
primitiue ut, cunctis possesionibus abdicatis, omnia
haberent in communi et pretia possessionum
ponebantur ad pedes apostolorum; a qua perfectionis
uia aliquatenus posteriores defecerunt quia
possessiones in communi licite tamen reseruabant, ut
alibi latius diximus, presertim in eo libro quem De
Christi paupertate edidimus; tetigimus etiam in libro
Defensorii status ecclesiastici. Nam expresse dicit
Augustinus, III De doctrina Christiana: Nullas ecclesias
gentiumfecisse,quodtemporeapostolorumfactumest
ettamenmonasteriaexgentibusconuersiscongregata
et possessiones in communi seruantes arctioris uite
fuerunt, quam religio siue status apostolorum. Dicit
enim Hieronymus in epistola ad Eustochium: De cibo
ueroetpotutaceo,cumetiamlanguentesmonachiaqua
frigidautanturetcoctumaliquodcomedisseluxuriaest.
3
sanctipotu]AVG.epist.36,7[PL33.143](apostoliintellegit,ut
regnumDei,quodestecclesia,nonsitinescaetpotusedinieiunio).
11
cunctisapostolorum]cf.AVG.doctr.christ.3,6[PL34.69]:ut
omniasuauenderenteorumquepretiumindigentibusdistribuendum
anteapostolorumpedesponerent.
19 Nullasfecisse]AVG.doctr.
christ.3,6[PL34.69](nonenimhocullas....). 24 Deest]HIER.epist.
22,7 [Pl 22.398] (de cibis uero et potu taceo, cum etiam languentes
aquafrigidautanturetcoctumaliquidaccepisseluxuriaesit).
2 est:om.F 7 Christi:fuitF postfuerit:fuitadd.F 8 :om.G
10 ecclesie:etH 12 haberent:om.W 13 perfectionis:marg.R
14 uia:posteriV
15 communi:om.V licite:seruabantV
utecclesiastici:om.R
19 Augustinus:om.H iii:inDW:om.G
24 Eustochiumcorr.:Eustachium
25 aquamonachi:om.AG
26 et:aliquidFS comedisse:sitV
1036
125
130
135
140
145
150
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
1037
Libersecundus30,151181
10
15
20
25
30
1
primitiua:actiorisW
4
possessionesseruabant:s.p.G
inseruabant:om.G seruabantinnuere:marg.R 6 Tertio:e.h.
F
9 postepiscoporum:inadd.G
10 perfectiorem:omniaB
12 docet:quilibetW 13 secomitantur:c.s.F 14 postista:deadd.
F postreligio:deadd.F 15 enim:om.M 16 minori:minoreG
arctitudo:minoriAGH 18 id:quiaW 22 illorum:om.S 24 statum
:om.AG 26 sane:regulaDI 28 sancti2:BernardiM sancti2ordo
:om.I
29 regule:postBenedictitransp.B postBenedicti:ordo
add.R 30 transitum:om.W 31 una:inAG
1038
155
160
165
170
175
180
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
1039
Libersecundus30,182conclusio,6
10
15
20
25
30
1040
185
190
195
200
205
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
pasodeunaordenreligiosaaotra.Aspues,salvoque
losestatutosdelasrdenesosucumplimientohoyen
da por parte deloshermanos predicadoresyotroslo
impidan,esverdadquelosqueprofesanlaregladesan
Agustn se pueden pasar a la orden de san Benito. No
obstante, en esta materia, en lo relativo al paso a otra
orden religiosa, dicen los doctores que se elige la ms
permisiva o la ms estricta con respecto a nuestro
tiempo,einclusosegnlosestatutosfijadosmsallde
lapropiaregla.Esasque,porloquerespectaalcitado
paso,nodebemosvalorarslolaregladesanBenitoy
la de san Agustn, sino que debemos valorar los
estatutosdelospropiasrdenesysucumplimientoen
nuestro tiempo. Y por ello, cuando se compara a los
hermanos predicadores y los de san Agustn, y otros
que siguen la regla de san Agustn, con los
mendicantes, por su modo de vida en comn y su
cumplimientodelaregla,sinosatenemosalaverdad,
pareceserunaordenmsestrictaqueladesanBenito
ynopodracambiarseunhermanodelospredicadores
a la orden de san Benito sin licencia del Papa. Sin
embargo,porloquerespectaalaperfeccindeambos
estados tomada en trminos absolutos, en opinin de
muchos la regla de san Benito es propia de un estado
msperfectoquelaregladesanAgustn.
Resulta suficiente lo que, en pocas palabras, hemos
dicho sobre la comparacin entre s de todos los
religiososquehacenvidaencomunidad.
[Hedadocumplimientoya,queridsimaypiadosamadre,a
tu mandato, por no decir deseo, y he tratado unos pocos
aspectos de la vida espiritual, y he explicado la naturaleza de
sus dos partes, tanto de los que viven bajo el estado
eclesistico como los que profesan la vida regular. He
mencionadolosaspectostilesylosintiles,loagradableylo
desagradabledeambasycmocadaunagustaaunosyencaja
1041
Libersecundusconclusio,736
10
15
20
25
30
Accipe,beatissimepater,hocHumaneuitespeculum
tuo nomini sed multorum utilitati dicatum, ut per te,
qui speculum et totius mortalis uite norma datus es,
cuncti fideles in quouis statu, arte, gradu ac dignitate
constituti,speculenturatqueineouideantquidcuique
conueniat, quid incumbat in quoue deuiant a tramite
uie iuste. Nam ueluti naturale speculum cuiuslibet
formesibioppositeimaginariamprofertsimilitudinem,
sic hoc speculum omnium mortalium uarias uiuendi
formas recipiet et quid boni, quid sinistri habeat,
distinguet et intuebitur. Ibi enim uitam suam
speculabitur omnis homo, nam uidebit peccator et
irascetur speculans preuaricationes suas; in eo rursus
uidebunt recti et letabuntur quia cernent in quo
crescant.Deniqueineouidebuntiustiettimebuntquia
putantes se stare, uideant ne cadant. Et tandem
uidebunt mortales, quia omnis caro fenum et omnis
huiusseculidecorutstercus.
9 Quisequatur]Ioh.12,26. 10 Ambulansministrabit]Ps.100,6.
28 putantescadant]ICor.10,12. 29 omnis1fenum]Is.40,6.
14 tuospeculum:om.AG
15 et:om.M
17 speculentur:
speculanturW:speculenterA uideant:uidentW
18 deuiant:
deuientV 25 irascetur:irascereturW rursus:om.G 26 quia:
queF cernent:cernantAGH 29 postuidebunt:mortalesadd.F
1042
10
15
20
25
30
35
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
consuvida.Esperas,pues,dem,queheexplicadoambascon
tanta precisin y las he elogiado con tanta profusin, que yo
mismo no rechace lo que he valorado en tan gran medida y
elija para m una de las dos. As pues, sopesadas y calculadas
conmigo mismo todas las responsabilidades y dificultades,
aspectos agradables y desagradables de ambos estados, tom
ladecisindeelegir param,porconsejodivino,elestado del
orden eclesistico; las causas, motivos y razones de esta
eleccin, t, piadosa madre, que conoces las fuerzas de mi
pequeo cuerpo, has atribuido hace ya tiempo. A stas,
entonces, he aadido yo otras, ms arriba en este libro,
poniendo mi esperanza en ese pasaje que dice: Quien quiera
servirmequemesiga;ydenuevo:Elquemarchaporuncamino
sin tacha, ste es quien me servir, porque gracias a su piedad
medarfuerzasparasercapazdeservirledeformadignaysin
tacha.]
1043
Libersecundusconclusio,3751
10
15
1044
40
45
50
Espejodelavidahumana
10
15
1045
SPECVLVMVITEHVMANE.
A
5
10
15
20
25
Aduocatusqualisdebetesseetlaudaturplurimumeius
exercitium;libroprimo,c.XVII.
Aduocatorum fraudes, incommoda, damna et pericula;
libroprimo,c.XVIII.
Aduersa et mala cuiuslibet artis in hac uita humana;
libroprimo,pertotum.
Aduersa et mala, fere omnia, que passi sunt homines
incipiendoaboriginemundietnominanturpersone
etdecausaeorundemmalorum;libroprimo,c. XL.
Aduersamalaetafflictionesquehominesinomnistatu
patiunturintrinsecusetsatisfitquerelishominumet
quare nullus sua sorte contentatur; libro primo, c.
XLI.
Agriculture laudes, necessitas et utilitas et de eius
commendatione;libroprimo,c.XXI.
Agricultureincommoda,afflictionesetlabores;librop.,
c.XXII.
Ambitio;libroprimo,c.XLI.
Artes omnes et diuersi modi uiuendi seculariter et
dulciaacprosperanecnonamaraetaduersaillarum
breuinarrantur;libroprimo,c.XXXIX.
Artesliberalesquaresicdicanturetdeearumlaudibus
et utilitate necnon de earum abusu laboribus et
paruofructu;libroprimo,c.XXXIIII.
10
15
20
25
10
15
20
25
30
Abogado,cmodebeser;seelogiamuchosuejercicio;
libroprimero,c.XVII.
Abogados, fraudes, inconvenientes, perjuicios y
riesgos;libroprimero,c.XVIII.
Adversidades y males de cualquier oficio de esta vida
humana;alolargodetodoellibroprimero.
Adversidadesymales,casitodos,quehanpadecidolos
hombrescomenzandodesdeelorigendelmundo;se
mencionan los personajes y la causa de sus males;
libroprimero,c.XL.
Adversidades, males, preocupaciones que padecen en
su alma los hombres de cualquier estado; se da
explicacin a las quejas de los hombres; por qu
nadie se conforma con su suerte; libro primero, c.
XLI.
Agricultura, sus elogios, necesidad y provecho; su
reputacin;libroprimero,c.XXI.
Agricultura, inconvenientes, preocupaciones y sufri
mientos;libroprimero,c.XXII.
Ambicin;libroprimero,c.XLI.
Artes,todasylosdiferentesmodosdevidasecular;se
cuenta brevemente su parte agradable y prspera
as como la desagradable y adversa; libro primero,
c.XXXIX.
Artesliberales;porqusedenominanas;suselogios,
provechoascomosusabusos,sufrimientosyescaso
fruto;libroprimero,c.XXXIV.
Repertoriumsiuetabula,2959
10
Artesmechaniche,infrainuerbomechanica.
Archidiaconidignitasetilliuspreconiaacafflictioneset
pericula;librosecundo,c.XIIII.
Archipresbyteri honor et prerogatiua et istius status
afflictiones, labores et pericula; libro secundo, c.
XVIII.
Arithmetica laudatur et de illius laboribus et
afflictionibus;libroprimo,c.XXXIX.
Armata militia commendatur ex multis; libro primo, c.
IX.
Astronomia commendatur et de huius artis
incertitudine,fallaciis,periculisetdedamnisqueex
eaproueniunt;libroprimo,c.XXXVIII.
1048
30
35
40
B
15
Bonaetutiliaomniumartiumetofficiorumhuiusuite,
pertotumlibrum.
Bonis quaremalaproueniuntetmalisbonaetpulchra
dehoclibroprimo,c.ultimoibiabsoluamus.
45
C
20
25
30
1
postmechaniche:quaresicnominanturadd.F infra:om.W
2 et1afflictiones:om.V ac:etGM:om.W 4 et1labores:om.V
7
Arithmetica:arismetricaGI de:om.I illius:eiusV
laboribusafflictionibus:a.etl.F:laboretafflictioDIM 9 libroix:
om.G 11 huius:eiusV artis:om.V 12 fallaciis:etV de:om.
MV queproueniunt:om.V 15 Bona:bonorumI 16 postlibrum
:primumadd.M 17 quare:om.G proueniunt:proueniantF et2
:deM et2hoc:om.V 20 etnecnon:om.V 22 afflictionibus:
om.V xix:uicesimononoF 23 postcommendatur:plurimumadd.
I commendaturpericulis:om.V 25 plurimum:om.V 27 labores
:om.VW et:om.V 29 postaduersis:quareadd.F 30 uerbo:
uerbaM 31 sanctitaset:om.V
50
55
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
Cannigo,cmodebeser;sevaloraestemododevida;
tambin sus padecimientos, preocupaciones y ries
gos;librosegundo,c.XIX.
Cantor,sevalorasudignidadyhonor;sustormentosy
riesgos;librosegundo,c.XV.
Cardenalato,sevaloraespecialmentesudignidad;libro
segundo,c.VIII.
Cardenales, preocupaciones, sufrimientos y riesgos;
librosegundo,c.IX.
Clrigo, su estado en la prosperidad y adversidad;
abajoeneltrminosacerdote.
Conyugal,vida;santidadyelogios;libroprimero,c.XI.
1049
Repertoriumsiuetabula,60 93
10
1050
60
65
70
D
15
75
E
20
25
30
80
85
F
Fabrilis ars et partes que ei subalternantur plurimum
laudantur,libroprimo,c.XXVI.
Fabrilium artium incommoda, fraudes, labores et
pericula;libroprimo,c.XXVI.
1
postuite:incommoditatesadd.F
3
ciuitatum:om.V et
incommoda:om.V
5 afflictiones:om.V
6 etpericula:om.V
7 ecclesie:om.V et2periculis:om.V 9 postet1:deadd.DIM
11 miserielabores:om.V pericula:incommodaF 14 eterumne:
om.V
16 inuentaest:e.i.G illius:eiusV
17 et:om.MW
laudibusac:om.V
20 et2fallit:om.V
28 erumne:om.V
31 quelaudantur:om.V 33 fraudespericula:om.V
90
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
30
35
1051
Repertoriumsiuetabula,94125
1052
95
100
15
I
Imperator,infrainuerborex.
Iudex qualis debet esset et de laudibus et
commendationibus iudicum et presidentium; libro
primo,c.XIII.
Iudicum et presidentium fraudes, uitia, labores et
pericula;libroprimo,c.XIIII.
L
20
25
Lanificiumarsmechanicalaudatur;libroprimo,c.XXVI.
Lanificii incommoditas, fraudes, labores et pericula;
libroprimo,c.XXV.
Liberales artes commendantur et quot sunt et quare
inuente;libroprimo,c.XXXIIII.
Litigiaclericorumdamnantur,librosecundo,c. XIIcirca
medium.
Legis diuine et humane diuersa studia et de laudibus
legisDei,inprefationeprimilibri.
Ludi qui sint liciti aut illiciti, uide infra in uerbo
theatrica.
105
110
115
120
M
30
125
Espejodelavidahumana
10
Imperator[emperador];abajoeneltrminorey.
Juez,cmodebeser;elogiosyreputacindelosjueces
ydelosalcaldes;libroprimero,c.XIII.
Jueces y alcaldes; engaos, vicios, sufrimientos y
riesgos;libroprimero,c.XIV.
15
20
25
L
Lana,produccinde;seelogiaesteoficiomanual;libro
primero,c.XXVI.
Lana, produccin de; sus inconvenientes, engaos,
sufrimientosyriesgos;libroprimero,c. XXV.
Liberales, artes; su reputacin; cuntas son y por qu
seinventaron;libroprimero,c.XXXIV.
Litigios de los clrigos, se condenan; libro segundo, c.
XIIhacialamitad.
Leydivinayhumana;diferentesestudios;elogiosdela
leydeDios;prefaciodellibroprimero.
Ludi[entretenimientos]quesonlticosoilcitos;vase
abajoeneltrminoteatro.
M
30
1053
Repertoriumsiuetabula,126155
10
Matrimonium,suprainuerboconiugalis.
Mechanicarumartiumlaudesetutiliaetdeearumortu
et quare sic appellentur et que artes cuilibet
subalternentur,libroprimo,c.XXIIIetsequenti.
Medicine ars commendatur et de medicorum
fraudibus,laboribusetpericulis;libroprimo,c.XXXII.
Mercatoria ars commendatur et de illius fraudibus,
dolisetpericulis;libroprimo,c.XXXIII.
Militesqualesdebentesseetdeeorumuitiis,damniset
periculis;libroprimo,c.X.
Musicaetcantuslaudanturetdeilliusuanitate,damnis
etpericulis;libroprimo,c.XXXVII.
1054
130
135
N
15
20
25
30
140
145
150
155
Espejodelavidahumana
10
Matrimonio;arriba,eneltrminoconyugal.
Manuales, oficios; elogios, provechos, su origen, por
qu se llaman as; oficios que se engloban; libro
primero,c.XXIIIysiguiente.
Medicina;sureputacin;engaosdelosmdicos,sufri
mientosyriesgos;libroprimero,c.XXXII.
Mercatoria [comercio]; su reputacin; engaos,
trampasyriesgos;libroprimero,c.XXXIII.
Militares; cmo deben ser; sus faltas, perjuicios y
riesgos;libroprimero,c.X.
Msica y canto; se elogian; su vanidad, perjuicios y
riesgos;libroprimero,c.XXXVII.
N
15
20
25
30
1055
Repertoriumsiuetabula,156 188
1056
160
P
10
15
20
Papesublimitasetsummafelicitas;librosecundo,c.I.
Pape corporales infelicitates, labores et pericula; libro
secundo,c.II.
Pape afflictiones mentis et spirituales et inseparabiles
angustie;librosecundo,c.III.
Papaanpreceterisparumuiuatinpapatuetquomodo
intelligiturpapamparumuiuereetqualisdebetesse
papa;librosecundo,c.IIIIcumsequenti.
Pastoralis ars commendatur et de eius incommodis,
laboribusetpericulis;libroprimo,c.XXX.
Perfectiostatusinquoconsistit;librosecundo,c.XXII.
Procuratores et officiales principum quot uitia
sequuntur,libroprimo,c.IIII.
165
170
175
R
25
30
180
185
Espejodelavidahumana
10
15
20
25
Papa,alturaymximadicha;librosegundo,c.I
Papa, desdichas corporales, sufrimientos y riesgos;
librosegundo,c.II.
Papa, preocupaciones de pensamiento y espritu as
comoangustiasinherentes;librosegundo,c.III.
Papa,sivivepocoenelpapadoenrelacinalosdems;
cmohayqueentenderqueelpapavivapoco;cmo
debeserelpapa;librosegundo,c.IVysiguiente.
Pastoreo;sureputacin;susinconvenientes,sufrimien
tosyriesgos;libroprimero,c.XXX.
Perfeccindelestado,enquconsiste;librosegundo,c.
XXII.
Procuradores y oficiales de los prncipes; cuntos vic
ioslesacompaan;libroprimero,c.IV.
R
30
35
1057
Repertoriumsiuetabula,189220
1058
190
195
S
10
15
20
200
205
25
30
210
215
V
Vanitasnobilitatiscarnis;libroprimo,c.VIII.
220
Espejodelavidahumana
Religiosa,vida;sumagnificenciasobreelestadodelos
clrigos;librosegundo,c.XXV.
Religiosos; comparacin entre s y cmo una orden
religiosaesmsperfectaqueotras;librosegundo,c.
XXIX.
Religiososencomunidadysolitarios;cmosediferen
cian y qu orden es ms perfecta; libro segundo, c.
xxx.
Retrica;vasearribaeneltrminoelocuencia.
10
15
20
25
30
35
1059
Repertoriumsiuetabula,221230
10
1060
225
230
Espejodelavidahumana
10
1061
NDICES
1.INDEXABBREVIATVRARVM
Lasabreviaturasempleadasenestendiceencuentransuorigenenvariasfuentes:
Thesaurus LinguaeLatinae(Leipzig1990)paralosautoresclsicoslatinos
hastaelsigloIVd.C.
ParalosautoresmedievalesnoincluidosenelThLLseguimoselfascculo0
delDiccionarioLatinodelCSIC(Madrid1984).
Loslibros delaBibliasehanabreviadoteniendoencuentalas normas de
publicacindelCorpusChristianorum(v.2/Oct.07)1.
Al no existir abreviatura de uso comn para los autores latinos de la Baja
EdadMediaydelRenacimiento,hemospropuestounapropiasiguiendoen
lamedidadeloposibleloscriteriosdelThLL.
Las abreviaturas de los autores griegos proceden del Diccionario Griego
EspaoldelCSIC(Madrid1980),aunqueloscitamosenminsculasegnlas
normasdelThLL.
NOTAE
ALFAR.
scien.
ALFONS.
partidas
AMBR.
CainetAb.
hex.
off.
PS.AMBR.
dign.sacerd.
APVL.
Socr.
ARIST.
anim.
cael.
eN.
metaph.
phgn.
pol.
rh.
top.
NOTARVMEXPLICATIO
ALFARABIVS(ARABICEABNARALFRB)
descientiis[secundumtranslationemquamfecitDominicusGundissaluus]
ALFONSOXELSABIO
lassietepartidas
AMBROSIVSEPISCOPVSMEDIOLANENSIS
deCainetAbel
hexaemeron
deofficiisministrorum
OPERAAMBROSIOPERPERAMASCRIPTA
dedignitatesacerdotali
APVLEIVSMADAVRENSISAFER
dedeoSocratis
ARISTOTELES
deanima[secundumtranslationemquamfecitIacobusVeneticus]
de caelo et mundo [secundum translationem quam fecit Guillelmus de
Morbeka]
ethica Nicomachea [secundum translationem quam fecit Robertus
Grosseteste]
metaphysica[secundumtranslationemquamfecitGuillelmusdeMorbeka]
physiognomonica
politica[secundumtranslationemquamfecitGuillelmusdeMorbeka]
rhetorica[secundumtranslationemquamfecitGuillelmusdeMorbeka]
topica[secundumtranslationemquamfecitBoethius]
1Sepuedenconsultarenlasiguientedireccin:<http://www.corpuschristianorum.org/series/pdf/
corpus_Guidelines.pdf>[25agosto2008].
1062
NOTAENOTARVMEXPLICATIO
AVG.
bon.coniug.
c.Cresc.
c.Faust.
ciu.
conf.
cons.euang.
diuers.quaest.
doctr.christ.
epist.
ineuang.Ioh.
inpsalm.
op.monach.
serm.
soliloq.
spec.
uirg.
PS.AVG.
erem.
serm.
BALD.CANT.
tract.
9
BEDA
Luc.
BERN.
adu.
cant.
cons.
epist.
hom.
mor.
omn.
praec.
quadr.
sanct.
PS.BERN.
mis.
BOETH.
cons.
CARM.BVR.
CASSIAN.
conl.
CASSIOD.
inst.
AVRELIVSAVGVSTINVSEPISCOPVSHIPPONENSIS
debonoconiugali
contraCresconium
contraFaustumManichaeum
deciuitateDei
confessiones
deconsensueuangelistarum
dediuersisquaestionibusLXXXIII
dedoctrinachristiana
epistularumcorpus
ineuangeliumIohannistractatus
inpsalmosenarrationes
deoperemonachorum
sermones
soliloquia
speculum
desanctauirginitate
OPERAAVGVSTINOPERPERAMASCRIPTA
sermonesadfratresineremocommorantes
sermonesAugustinosuppositi
BALDVINVSDEFORDACANTVARENSIS
tractatusdiuersis
debeatitudinibuseuangelicis
BEDAVENERABILIS
inLucaeeuangeliumexpositio
BERNARDVSCLARAEVALLENSIS
sermonesdeaduentuDomini
sermonesincanticacanticorum
deconsiderationelibriV
epistulae
homiliaesupermissusest(inlaudibusuirginismatris)
demoribusetofficioepiscoporum
sermonesinfestiuitateomniumsanctorum
depraeceptoetdispensatione
sermonesinquadragesima
sermonesdesanctis
OPERABERNARDOPERPERAMASCRIPTA
sermodemiseriahumana
ANICIVSMANLIVSSEVERINVSBOETHIVSPATRICIVS
philosophiaeconsolatio
carminaBurana
IOHANNESCASSIANVSPRESBYTERMASSILIENSIS
conlationes
FLAVIVSMAGNVSAVRELIVSCASSIODORVSSENATOR
institutiones
Indexabbreuiaturarum 1063
NOTAENOTARVMEXPLICATIO
uar.
PS.CATO
dist.
CHRYSOST.
s.Matth.
sac.
CIC.
Cato
deorat.
diu.
inu.
Lael.
leg.
off.
orat.
Tusc.
CLAVD.
COD.Iust.
CYPR.
mortal.
DIG.
PS.DION.AR.
cael.
diu.
DECRET.Grat.
ENN.
scaen.
GEL.
epist.
GELL.
GREG.M.
dial.
epist.
ineuang.
inEzech.
moral.
past.
uariae
OPVSCULACATONIPERPERAMASCRIPTA
distichaueldictaCatonis
IOHANNESCHRYSOSTOMVS
homiliasuperMatthaeum[secundumtranslationemLatinam]
desacerdotio[secundumtranslationemLatinam]
MARCVSTVLLIVSCICERO
Catomaiordesenectute
deoratore
dediuinatione
rethoricilibriquiuocanturdeinuentione
Laeliusdeamicitia
librorumdelegibusquaeexstant
deofficiis
orator
Tusculanaedisputationes
CLAVDIVSCLAVDIANVS
carminummaiorumseries
codexIustinianus
THASCIVSCAECILIVSCYPRIANVSEPISCOPVSCARTHAGINIENSIS
demortalitate
digestaseupandectaeIustinianiAugusti
OPERADIONYSIOAREOPAGITAEPERPERAMASCRIPTA
Indexabbreuiaturarum 1064
NOTAENOTARVMEXPLICATIO
GREG.VII
epist.
GVIG.
mont.
GVILL.WHEAT.
schol.
GVND.
diu.
HAYM.
hom.
HIER.
adu.Iouin.
c.Vigil.
epist.
inEph.
inEzech.
inHab.
inIer.
inIoel
inMich.
inOs.
inTit.
HON.
ineu.
HOR.
carm.
epist.
HVGO
didasc.
PS.HVGO
nupt.
HVGOCHAR.
apoc.
HVGOFOL.
claustr.
IOH.FONT.
auct.
GREGORIVSVIIPAPA
registrumepistularum
GVIGOVPRIORCARTHVSIAE
epistola seu tractatus ad fratres de monte Dei [opus Bernardo perperam
ascriptum]
GVILLELMVSWHEATLEY
expositioinBoethiidescholariumdisciplina
DOMINICVSGVNDISSALVVS
dediuisionephilosophiaesecundumphilosophos
HAYMVSHALBERSTATENSISEPISCOPVS
homiliarumsiueconcionumadplebemineuangeliadetemporeetsanctis
HIERONYMVSSTRIDONENSISPRESBYTERETABBASBETHLEMITICVS
aduersusIouinianum
contraVigilantiumpresbyterumGallum
epistularumcorpusabeditoribuscompositum
commentariiinepistulamPauliadEphesios
commentariiinEzechielemprophetam
commentariiinHabacucprophetam
commentariiinIeremiamprophetamimperfecti
commentariiinIoelprophetam
commentariiinMichaeamprophetam
commentariiinOseeprophetam
commentariiinepistulamPauliadTitum
HONORIVSAVSGVSTODONENSIS
ineuitabilesiuedepraedestinationeetliberoarbitriodialogus
QVINTVSHORATIVSFLACCVS
carmina
epistulae
HVGODESANTOVICTORE
eruditionisdidascalicaelibriVII
OPERAHVGONIDESANCTOVICTOREPERPERAMASCRIPTA
denuptiislibriduo
HVGODESANCTOCHARO
expositiosuperapocalypsim [auctoritatedubia]
HVGODEFOLIETO
de claustro animae libri IV [opus Hugoni de Sancto Victore perperam
ascriptum]
IOHANNESDEFONTE
auctoritatesAristotelis,Senecae,Boethii,Platonisetaliorum
Indexabbreuiaturarum 1065
NOTAENOTARVMEXPLICATIO
IOH.SAR.
met.
pol.
ISID.
eccl.off.
orig.
sent.
synon.
IVST.
IVV.
LABER.
mim.
LVCAN.
MACR.
somn.
sat.
OFF.AVG.
OV.
ars
trist.
PEL.
PERS.
PETR.
rem.
PETR.ALVER.
pol.
PETR.BLES.
epist.
PETR.CHRYS.
serm.
PETR.CLAR.
epist.
IOHANNESSARISBERIENSISEPISCOPVSCARNOTENSIS
metalogion
policraticus
ISIDORVSEPISCOPVSHISPALENSIS
officia(deecclesiasticisofficiis)
origines(etymologiae)
sententiae
synonyma(delamentationeanimaepeccatricis)
M.IVNIAN(I)VSIVSTINVS
epitomahistoriarumPhilippicarumPompeiTrogi
DECIMVSIVNIVSIVVENALIS
saturarumlibriV
DECIMVSLABERIVSEQVES
mimorumfragmenta
M.ANNAEVSLVCANVS
bellumciuile(Pharsalia)
MACROBIVSAMBROSIVSTHEODOSIVS
commentariiinCiceronissomniumScipionis
saturnaliorumquaeexstant
officium de festo sancti Augustini [opus incerti auctoris corpori
Thomisticoascriptum]
P.OVIDIVSNASO
arsamatoria
tristia
PELAGIVSIPAPA
epistulae
A.PERSIVSFLACCVS
saturae
FRANCISCVSPETRARCHA
deremediisutriusquefortunae
PETRVSDEALVERNIA
continuatios.Thomaeinpoliticam
PETRVSBLESENSISBARTHONIENSIS
epistulae
PETRVSCHRYSOLOGVS
sermones
PETRVSCLARAEVALLENSIS
epistulae
Indexabbreuiaturarum 1066
NOTAENOTARVMEXPLICATIO
PETR.CLVN.
mir.
PETR.DAM.
deabd.
debreu.
PL.
Ti.
r.
PLIN.
nat.
PS.PLV.
PETRVSCLVNIACENSISsiueVENERABILIS
demiraculislibriduo
inst.
POL.
PS.PTOL.
centil.
PVBLIL.
sent.
QVIL.SPOL.
hist.
QVINT.
inst.
SAL.ADAM
cron.
SALL.
Catil.
Iug.
SANCT.AREV.
discipl.
liber.
pol.
vergel
SEDVL.SCOT.
coll.
SEN.
Ag.
clem.
dial.
35
6
institutioTriaiani(epistulaadTraianum)
PETRVSDAMIANI
deabdicationeepiscopatus
debreuitateuitaepontificumromanorumetdiuinaprouidentia.
PLATO
Timaeus[secundumtranslationemquamfecitChalcidius]
respublica
C.PLINIVSSECVNDVS(uulgoPLINIVSMAIOR)
naturalishistoria
OPVS PLVTARCHO A IOHANNE SARISBERIENSI ASCRIPTVM ET FORSAN AB IPSO
COMPOSITVM
POLYTHECON
PSEVDOPTOLOMAEVSGNOMOLOGVS
fructussiuecentiloquium
PVBLILIVSSYRVS
sententiae
QVILICHINVSDESPOLETO
historiaAlexandriMagni
M.FABIVSQVINTILIANVS
institutiooratoria
SALIMBENEDEADAM
cronica
C.SALLVSTIVSCRISPVS
deconiurationeCatilinae
debelloIugurthino
RODERICVSSANCTIVSDEAREVALO
dedisciplina,arteetmodoalendieterudiendifilios,puerosetiuuenes
deliberaetirrefragabiliauctoritateRomanipontificis
sumadelapoltica
vergeldeprncipes
SEDVLIVSSCOTVS
collectaneummiscellaneum
L.ANNAEVSSENECA
Agamemno
declementia
dialogi
deiralibri13
consolatioadMarciam
Indexabbreuiaturarum 1067
NOTAENOTARVMEXPLICATIO
7
9
10
12(olim11)
epist.
Phaedr.
SEN.
contr.
STAT.
Theb.
TERT.
spect.
THOM.
cael.
cat.Matth.
quod.
s.theol.
uerit.
sent.
sent.metaph.
VAL.MAX.
VVLG.
Act.
Am.
Apoc.
Bar.
Cant.
Col.
ICor.
IICor.
Dan.
Deut.
Eccle.
Eccli.
IEsdr.
IIEsdr.
Esth.
Ex.
Ez.
Gal.
Gen.
Hab.
Hebr.
Iac.
Ier.
Iob
Ioel
deuitabeata
detranquillitateanimi
debreuitateuitae
consolatioadHeluiam
epistulaemoralesadLucilium
PhaedrasiueHippolytus
M.ANNAEVSSENECA
controuersiae
P.PAPINIVSSTATIVS
Thebais
Q.SEPTIMIVSFLORENSTERTVLLIANVSCARTHAGINIENSIS
despectaculis
THOMASAQVINAS
decaelo
catenainMatthaeum
quaestionesdequodlibet
summatheologiae
quaestionesdisputataedeueritate
scriptumsupersententiis
sententiametaphysicae
VALERIVSMAXIMVS
factaetdictamemorabilia
BIBLIASACRAIVXTAVVLGATAMVERSIONEM
ActusApostolorum
Amos
Apocalipsis
Baruch
CanticumCanticorum
AdColossenses
IAdCorintios
IIAdCorintios
Daniel
Deuteronomium
Ecclesiastes
Ecclesiasticus
IEsdrae
IIEsdrae
Esther
Exodus
Ezechiel
AdGalatas
Genesis
Habacuc
AdHebraeos
EpistulaIacobi
Ieremias
Iob
Ioel
Indexabbreuiaturarum 1068
NOTAENOTARVMEXPLICATIO
Ioh.
Ios.
Is.
Iud.
Iudith
Leu.
Luc.
IMach.
IIMach.
Mal.
Marc.
Matth.
Nah.
Num.
Os.
IIPar.
Phil.
Prou.
Ps.
IReg.
IIReg.
IIIReg.
IVReg.
Rom.
Sap.
Soph.
Thren.
ITim.
IITim.
Tob.
Zach.
WAL.
gloss.
Phil.
Luc.
Iohannes
Iosue
Isaias
Iudicum
Iudith
Leuiticus
Lucas
IMachabaeorum
IIMachabaeorum
Malachias
Marcus
Matthaeus
Nahum
Numeri
Osee
IIParalipomenon
AdPhilippenses
Prouerbia
Psalmi
IRegum
IIRegum
IIIRegum
IVRegum
AdRomanos
Sapientia
Sophonias
Threni
IAdTimotheum
IIAdTimotheum
Tobias
Zacharias
WALAFRIDVSSTRABO
glossaordinaria
adepistulamadPhilippenses
adeuangeliumsecundumLucam
Indexabbreuiaturarum 1069
2.INDEXFONTIVMPERAVCTORES
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR2
ALFAR.
ALFONS.
AMBR.
PS.AMBR.
APVL.
ARIST.
scien.
scien
partidas
partidas
partidas
partidas
partidas
partidas
partidas
partidas
partidas
partidas
CainetAb.
hex.
hex.
off.
off.
off.
off.
off.
off.
dign.sacerd.
dign.sacerd.
dign.sacerd.
dign.sacerd.
Socr.
anim.
2,2
3,2
1,5,1
1,6,4
1,6,4
1,6,4
1,6,5
2,1,1
2,1,5
2,1,5
2,1,6
2,21,1
2,10,35[PL14.358]
6,9,55[PL14.265]
2,5,5[PL14.207]
1,30,158[PL16.69]
1,44,214[PL16.87]
2,17,086[PL16.126]
2,28,143[PL16.142]
3,6,41[PL16.157]
3,9,059[PL16.162]
2[PL17.569]
2[PL17.569]
3[PL17.570]
3[PL17.570]
23,18
2,9(421a)
1,36,67
(1,37,35)
cael.
2,4(287a)
1,concl.,1920
eN.
eN.
eN.
eN.
eN.
eN.
eN.
metaph.
metaph.
1,8(1099a)
2,36(1104b1107b)
4,1(1124a)
4,3(1122a)
4,8(1128b)
5,10(1134b)
5,10(1137b)
4,3(1005a)
12,10(1076a)
1,6,70
2,27,6263
1,6,6568
1,31,8889
1,31,1314
1,8,80
2,1,137
1,37,89
2,1,8387
(2,12,76)
(2,14,78)
(2,14,1014)
(2,14,17)
(2,16,1213)
(1,1,15)
(1,1,36)
(1,1,79)
(1,1,4950)
(1,9,117119)
2,5,225226
1,1,8286
2,23,46
1,8,138139
1,23,180181
2,9,107110
2,20,113114
1,33,4150
1,17,2123
2,prol.69
2,10,8590
2,10,95100
2,10,9295
ADNOTATIVNCVLAE3
cf.DECR.Grat.1,93,6
SEN.
=GREG.VIIepist.8,21
1,8,2425
2,28,36
ARIST.pol.
2 Los nmeros entre parntesis indican una fuente no citada por Arvalo; los corchetes, una cita
dentrodeotra.
3 En este apartado se indica a quin atribuye Arvalo la cita cuando se ha detectado un error as
comolascorrespondenciasentrevariascitas,porejemplo,entreAristtelesySantoToms.
1070
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...ARIST.
phgn.
pol.
pol.
263v
1,2(1253a)
1,2(1253a)
2,28,35
1,1,6263
2,28,38
AVG.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
rh.
rh.
rh.
rh.
rh.
rh.
rh.
rh.
rh.
rh.
top.
top.
top.
bon.coniug.
c.Cresc.
c.Faust.
ciu.
ciu.
ciu.
ciu.
ciu.
conf.
cons.euang.
diuers.
quaest.
doctr.christ.
doctr.christ.
doctr.christ.
doctr.christ.
doctr.christ.
doctr.christ.
2,8(1267b)
3,4(1277b)
3,4(1277b)
4,8(1294a)
4,8(1294a)
5,1(1301b)
7,6(1327ab)
7,6(1327ab)
7,8(1328b)
7,8(1328b)
7,9(1329a)
7,9(1329a)
7,9(1329a)
7,9(1328b)
7,9(1329a)
7,9(1329a)
8,2(1337b)
8,2(1337b)
1,4(1360a)
1,5(1360b)
1,5(1360b)
1,5(1360b)
1,5(1360b)
2,15(1390b)
2,15(1390b)
2,16(1391a)
2,16(1391a)
2,16(1391a)
3,2(118a)
3,2(117b)
8,11(161a)
23,28[PL40.392]
2,18[PL43.479]
22,75[PL42.78]
4,26[PL41.132]
5,1[PL41.141]
19,19[PL41.647]
19,19[PL41.647]
21,10[PL41.648]
9,2,2[PL32.763]
1,33,52[PL34.1068]
24,12[PL40.17]
1,9,3135
1,33,6872
1,39,46
1,5,54
1,6,3435
1,5,49
1,23,6263
1,27,1828
1,9,3135
1,9,6365
1,9,6668
1,9,7277
1,9,103106
1,9,109112
1,22,5560
1,24,7579
1,24,5355
1,36,39
1,15,1517
1,5,2425
1,5,36
1,5,126127
1,6,72
1,8,100103
1,8,11112
1,5,5860
1,5,6061
1,6,5862
1,11,3536
1,21,4344
1,24,1819
2,31[PL34.57]
3,6[PL34.69]
3,6[PL34.69]
4,5[PL34.91]
4,11[PL34.100]
4,13[PL34.101]
1,35,7275
(2,30,135137)
2,30,143144
1,36,115118
1,36,162163
1,36,9193
ADNOTATIVNCVLAE
cf.vergel3,2(333344)
=IOH.FONT.auct.36,52
=IOH.FONT.auct.36,121
1,12,7980
1,4,229231
1,9,138143
1,31,4951
1,1,72
1,1,7576
2,12,7677
2,1,132
1,17,3437
1,23,127132
2,6,116117
=CIC.inu.1,1
Indexfontiumperauctores 1071
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...AVG.
4,20[PL34.109]
21,1[PL33.88]
21,1[PL33.88]
21,1[PL33.88]
21,1[PL33.88]
36,7[PL33.143]
60,1[PL32.227]
60,1[PL33.227]
78,9[PL33.272]
78,9[PL33.272]
78,9[PL33.272]
93,23[PL33.663]
103,23[PL33.663]
137,5[PL33.524]
153,6[PL33.664]
189,4[PL33.855]
11,9[PL35.1481]
1,24,3032
2,2,8487
2,12,228229
2,20,239242
2,24,169172
2,30,127129
2,21,1415
2,27,5759
2,27,5056
2,27,5758
2,24,1213
1,20,7879
(1,17,4950)
1,18,167
1,18,203206
1,9,130132
1,31,4647
18,7[PL35.1539]
2,5,214215
doctr.christ.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
ineuang.
Ioh.
ineuang.
Ioh.
inpsalm.
inpsalm.
inpsalm.
inpsalm.
inpsalm.
inpsalm.
inpsalm.
op.monach.
serm.
serm.
serm.
serm.
1,43,477479
1,43,480481
1,43,371372
1,42,7273
1,43,495496
1,43,494
2,25,5657
2,29,2526
1,20,107108
2,6,8586
2,9,1214
2,23,46
PS.AVG.
BALD.CANT.
BEDA
BERN.
soliloq.
spec.
uirg.
erem.
erem.
erem.
serm.
serm.
tract.
Luc.
Luc.
adu.
adu.
cant.
cons.
cons.
cons.
21,2,4[PL36.172]
21,2,4[PL36.172]
33,2,21[PL36.319]
39,28[PL36.451]
55,4[PL36.648]
69,2[PL36.866]
118,2,13[PL36.862]
23,79[PL40.547]
8,8,9[PL38.71]
57,3,3[PL38.387]
105,6,8[PL38.621]
261,11,10[PL
38.1207]
1,10,17[PL32.878]
39[PL34.1022]
10,10[PL40.401]
35[PL40.1297]
41[PL40.1314]
49[PL40.1322]
82,1[PL39.1904]
296,7[PL39.2312]
9,7
2,7[PL92,418]
2,7[PL92,418]
3,6[PL183.46]
4,5[PL183.49]
28,8[PL183.888]
1,2[PL182.730]
1,4[PL182.732]
3,5[PL182.770]
ADNOTATIVNCVLAE
HIER.
GREG.M.
CASSIOD.
GREG.M.
GREG.M.
=AMBR.hex.2,5,5
1,12,6164
2,20,1415
1,11,8587
HIER.
1,14,2627
1,43,403404
2,5,265269
1,15,12
1,43,5354
AVG.
AVG.
AVG.
AVG.
AVG.
1,43,219221
HVGO
2,3,9697
(2,12,220)
AVG.
2,2,188191
2,27,106107
2,27,116119
(2,2,165168)
1,18,129137
2,12,8698
Indexfontiumperauctores 1072
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...BERN.
PS.BERN.
BOETH.
CARM.BVR.
CASSIAN.
epist.
epist.
epist.
hom.
mor.
mor.
omn.
praec.
quadr.
quadr.
sanct.
mis.
cons.
cons.
cons.
cons.
conl.
2,11[PL182.86]
241,3[PL182.435]
242,1[PL182.436]
4,10[PL183.85]
2,7[PL182.815]
7,25[PL182.825]
1,15[PL183.461]
8,18[PL182.871]
2,3[PL182.172]
5,1[PL183.178]
1,3[PL183.361]
1[PL184.1109]
2,6[PL63.701]
3,4[PL63.745]
3,6[PL63.745]
3,6[PL63.745]
7,3
2,2[PL49.525]
2,12,248250
2,27,4243
1,4,193194
2,27,8623
2,12,257262
2,20,137138
2,27,100104
2,27,168170
2,27,8386
2,19,154156
2,20,8488
CASSIOD.
inst.
1,1[PL70.1152]
PS.CATO
CHRYSOST.
uar.
uar.
uar.
dist.
dist.
s.Matth.
s.Matth.
s.Matth.
s.Matth.
s.Matth.
sac.
1,26[PL69.525]
10,3[PL69.797]
10,6[PL69.801]
1,8
1,22
35,1
40,21
43,23
43,23
43,23
6,4
1,23,166167
1,23,163164
1,36,1617
CIC.
sac.
Cato
deorat.
diu.
diu.
inu.
inu.
inu.
inu.
Lael.
leg.
leg.
6,4
85
2,178
2,99
2,146
1,1
1,5
1,26
2,166
64
1,18
1,58
2,24,7275
2,25,101110
ADNOTATIVNCVLAE
HVGO
1,4,237
2,13,3637
1,8,2122
1,8,142143
1,7,3741
[2,30,33]
1,35,1415
1,12,24
2,7,166167
2,27,215216
2,12,212215
2,12,6367
2,20,5355
2,20,5557
2,21,3742
1,15,2326
1,16,4042
1,38,137139
[1,38,148149]
1,36,115118
1,17,109112
1,24,3235
1,4,234235
1,4,172173
1,17,3536
1,18,4950
=THOM.cat.Matth. 20,3
=DECRET.Grat.1,40,1
=DECRET.Grat.1,40,12
=DECRET.Grat.1,40,12
=DECRET.Grat.1,40,12
= THOM. s. theol. 2a, 2ae, q.
184 a. 8; quod. 3, q.6, a.3,
arg.1
cf.AVG.doct.christ. 4,5
Indexfontiumperauctores 1073
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...Cic.
CLAVD.
off.
off.
off.
off.
off.
off.
off.
off.
off.
off.
orat.
Tusc.
Tusc.
Tusc.
1,64
1,65
1,76
1,85
1,124
1,199
2,48
2,51
3,082
3,110
1,151
1,2,4
3,2,3
3,2,4
15,385
1,4,120121
1,4,121122
1,15,3132
1,15,1719
1,13,4043
1,23,182183
1,24,911
1,36,3536
1,20,9597
1,20,9294
1,36,7173
1,9,4950
1,4,216218
(1,4,222223)
COD.Iust.
CYPR.
DIG.
PS.DION.AR.
mortal.
cael.
19,9,7
24[PL4.599]
1,1,10
2,7,14
1,3[PL122.1044]
2,1,8990
diu.
7,3[PL122.1152]
[2,30,5354]
DECRET.Grat.
1,6,3[PL187.43]
1,22,1[PL187.121]
1,25,1[PL187.141]
1,25,1[PL187.141]
1,25,1[PL187.141]
1,35,1[PL187.195]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,2[PL187.213]
1,40,3[PL187.214]
1,40,3[PL187.214]
1,40,6[PL187.214]
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
1,47,8[PL187.247]
(1,28,39)
2,1,4344
(2,18,78)
2,18,916
2,19,1112
(2,20,184185)
2,2,5455
2,2,6162
(2,12,2629)
(2,12,3031)
(2,12,3536)
2,12,3940
2,12,212215
2,2,8384
2,12,4446
2,12,4648
2,6,6467
2,12,2122
2,12,6367
2,12,305306
(2,12,306307)
2,20,5355
2,20,5556
2,12,243248
[2,9,238239]
ADNOTATIVNCVLAE
cf.SANCT.AREV.pol.2,4
1,6,104107
2,7,198199
prol.,6263
1,17,2022
COD.Iust.
= THOM. s. theol. 1a q. 108,
a.1,co.
= THOM. s. theol. 2a 2ae q.
188,a.1,co.
SYMMACHVS
SYMMACHVS
HIER.
=CHRYSOST.s.Matth. 40,21
=HIER.epist.14,9
GREG.M.
=CHRYSOST.s.Matth. 43,23
=CHRYSOST.s.Matth. 43,23
=CHRYSOST.s.Matth. 43,23
AVG.
Indexfontiumperauctores 1074
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
ADNOTATIVNCVLAE
...DECRET.Grat.
1,59,4[PL187.315]
1,59,4[PL187.315]
1,93,6[PL187.435]
1,96,9[PL187.458]
2,20,157158
2,20,161164
(2,14,77)
2,10,7683
ENN.
GEL.
GELL.
GREG.M.
scaen
epist.
epist.
dial.
dial.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
ineuang.
ineuang.
ineuang.
ineuang.
ineuang.
inEzech.
inEzech.
2,1,1[PL187.495]
2,2,6[PL187.635]
2,2,7[PL187.644]
2,8,1[PL187.774]
2,8,1[PL187.781]
2,8,1[PL187.781]
2,11,1[PL187.833]
2,16,1[PL187.999]
2,16,1[PL187.999]
2,16,1[PL187.999]
2,33,2[PL187.1575]
2,33,3[PL187.1631]
348
8[PL59.41]
8[PL59.41]
19,2,7
2,23[PL66.178]
4,36[PL77.384]
2,31[PL77.565]
5,21[PL77.750]
5,50[PL77.776]
7,4[PL77.855]
9,52[PL77.983]
9,90[PL77.1039]
11,69[PL77.1209]
1,7,4[PL76.1102]
1,13,6[PL76.1126]
1,17,8[PL76.1142]
1,17,18[PL76.1148]
2,26,4[PL76.1199]
1,1,15[PL76.792]
1,5,12[PL76.825]
2,20,212
2,11,7476
1,8,150151
2,9,197200
2,11,8283
2,11,5761
2,10,68
2,21,1314
2,24,22
2,24,3132
1,11,5860
1,33,3134
(2,5,163164)
=MACR.sat.2,8,16
1,8,178179
1,14,3540
1,9,136138
2,2,108109
2,10,107121
2,12,5354
2,17,149152
2,20,212
2,20,68
1,23,160161
2,6,7882
2,20,7881
2,20,7274
2,22,4143
2,19,9798
[2,30,4042]
HIER.
inEzech.
inEzech.
inEzech.
inEzech.
inEzech.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
1,11,9[PL76.909]
1,12,30[PL76.932]
1,12,30[PL76.932]
2,2,9[PL76.953]
2,2,10[PL76.954]
5,1[PL75.679]
5,1[PL75.679]
5,28[PL75.705]
10,2[PL75.919]
10,23[PL75.943]
17,21[PL76.25]
2,9,123125
2,21,2627
2,24,4849
2,24,159160
2,24,198
1,43,415416
1,43,418421
2,4,158160
1,24,2427
2,4,160162
2,2,139142
CAELESTINVS
cf.ALFONS.partidas 1,6,4
GREG. M. (= GREG. VII epist.
8,21; PS. AMBR. dign. sacer.
2)
=GREG.M.epist.9,90
=HIER.epist.125,17
1,2,105106
prol.,7980
prol.,114115
AVG.
=DECRET.Grat.2,1,1
cf.Os.5,1
Indexfontiumperauctores 1075
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...GREG.M.
GREG.VII
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
past.
past.
past.
past.
past.
past.
past.
past.
epist.
19,25[PL76.126]
2,16[PL75.568]
21,4[PL76.193]
21,4[PL76.193]
21,4[PL76.193]
21,31[PL76.25]
21,31[PL76.25]
23,24[PL76.279]
24,47[PL76.279]
24,47[PL76.279]
1,4[PL77.21]
1,5[PL77.448]
1,6[PL77.450]
1,9[PL77.21]
1,9[PL77.21]
1,9[PL77.21]
3,4[PL77.54]
3,28[PL77.106]
8,21[PL148.596]
1,14,1819
2,20,193195
1,43,423428
1,43,429434
1,43,434436
2,9,5758
2,9,5860
1,43,485486
2,5,235237
2,5,238240
2,2,169172
2,2,198199
2,2,194198
2,2,164165
2,12,179180
2,12,184186
2,12,137138
1,6,145149
GVIG.
GVILL.WHEAT.
GVND.
mont.
schol.
diu.
4,10[PL184.313]
52
HAYM.
HIER.
diu.
diu.
diu.
diu.
diu.
diu.
hom.
adu.Iouin.
64
101
101102
110
110
120
138[PL118.735]
1,47[PL23.276]
(1,36,1819)
(1,39,2021)
(1,39,22)
(1,37,36)
1,37,3642
(1,38,2224)
c.Vigil.
c.Vigil.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
10[PL23.348]
15[PL23.351]
14,8[PL22.352]
14,8[PL22.352]
14,8[PL22.352]
14,9[PL22.353]
22,7[PL22.398]
52,16[PL22.539]
53,3[PL22.544]
53,3[PL22.544]
53,6[PL22.544]
53,6[PL22.544]
58,2[PL22.580]
70,2[PL22.665]
70,2[PL22.665]
2,20,168
2,27,6162
2,21,1619
2,21,1921
2,24,3435
2,2,8384
2,30,148150
2,12,234
2,21,6164
2,24,107108
1,18,94
1,32,3943
2,12,240242
1,35,5253
1,36,154157
ADNOTATIVNCVLAE
AVG.
2,10,7683
2,27,145148
BERN.
(1,36,135138)
1,35,1415
ALFAR.(cf.CASSIOD.inst. 1,1;
ISID.orig.1,5,1)
cf.ISID.orig.3,10,3
ALFAR.(cf.ISID.orig.3,10,1)
1,13,1021
HIER.
(1,12,6468)
=DECRET.Grat.1,40,2
=HOR.epist.2,1,114
Indexfontiumperauctores 1076
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...HIER.
HON.
HOR.
HVGO
PS.HVGO
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
inEph.
inEzech.
inEzech.
inEzech.
inHab.
inIer.
inIoel
inMich.
inMich.
inOs.
inTit.
ineu.
carm.
epist.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
nupt.
77,2[PL22.690]
107,6[PL22.873]
107,6[PL22.873]
125,17[PL22.1082]
125,17[PL22.1082]
138,7[PL22.1155]
146,1[PL22.1192]
146,1[PL22.1192]
148,5[PL22.1206]
2,17[PL26.504]
8,25[PL25.232]
13,29[PL25.443]
13,44[PL25.443]
1,13[PL25.1283]
2,146[PL25.755]
6,7[PL25,294]
1,9[PL25.1171]
1,9[PL25.1171]
2,08[PL25.894]
5[PL26.562]
praef.[PL172.1193]
3,27,7576
2,1,114
2,20[PL176.760]
2,20[PL176.760]
2,20[PL176.760]
2,20[PL176.760]
2,20[PL176.760]
2,20[PL176.760]
2,23[PL176.761]
2,24[PL176.751]
2,24[PL176.761]
2,24[PL176.761]
2,24[PL176.749]
2,25[PL176.761]
2,25[PL176.762]
2,26[PL176.761]
2,27[PL176.762]
2,27[PL176.762]
2,27[PL176.762]
6,14[PL176.809]
1,1[PL176.1203]
2,27,110114
1,4,10
2,3,142143
2,21,1314
2,24,22
2,27,162264
2,1,104
2,6,5556
2,27,166168
1,38,196198
2,20,183
2,9,2934
(2,10,2324)
1,43,348351
2,27,2324
1,4,179180
2,12,264266
2,12,266268
2,12,160163
1,6,136137
HVGOCHAR.
HVGOFOL.
nupt.
apoc.
claustr.
claustr.
claustr.
1,1[PL176.1204]
12
1,7[PL176.1032]
2,22[PL176.1080]
2,22[PL176.1080]
ADNOTATIVNCVLAE
=DECRET.Grat.2,16,1
=DECRET.Grat.2,16,1
AVG.
2,17,910
1,43,34
1,18,94
HIER.(=HIER.epist.53,6)
1,23,4042
(1,23,4347)
1,24,105108
1,24,127129
(1,25,58)
1,34,4753
(1,23,5156)
(1,12,5961)
(1,26,1017)
1,33,2424
1,35,3647
(1,28,6)
(1,28,4851)
(1,23,7172)
1,23,8384
(1,23,8498)
(1,31,56)
1,23,4042
ARIST.
1,12,6468
1,12,7476
2,29,6465
WALL.gloss.
2,27,213215
2,19,101102
2,19,103104
HVGO
ARIST.(=HVGOdidasc.2,20)
GREG.M.
Indexfontiumperauctores 1077
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
ADNOTATIVNCVLAE
IOH.FONT.
auct.
auct.
auct.
auct.
auct.
auct.
3,60
6,99
12,33
12,38
12,41
36,52
1,concl.1920
2,28,36
2,27,6263
2,27,6263
2,27,6263
1,11,3638
IOH.SAR.
auct.
met.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
36,121
4,23[PL199.929]
1,3[PL199.390]
1,3[PL199.390]
1,8[PL199.405]
2,18[PL199.436]
2,18[PL199.436]
3,5[PL199.483]
4,3[PL199.516]
1,24,1819
=ARIST.cael.2,4
=ARIST.anim.2,9
=ARIST.eN.2,36
=ARIST.eN.2,36
=ARIST.eN.2,36
= ARIST. top. 3,2; THOM. 2a,
2ae,q.182,a.1,co.
=ARIST.top.8,11
1,18,5355
1,24,4950
(1,31,9193)
(1,31,9394)
(1,38,6)
1,38,89
1,4,126127
(1,12,5153)
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
5,2[PL199.540]
5,2[PL199.540]
5,2[PL199.540]
5,2[PL199.540]
5,2[PL199.540]
5,2[PL199.540]
5,2[PL199.540]
5,10[PL199.563]
5,10[PL199.563]
5,11[PL199.567]
5,12[PL199.570]
6,24[PL199.622]
8,06[PL199.379]
8,11[PL199.750]
(1,1,8081)
(1,9,13)
1,33,1415
2,10,3240
2,10,4244
(2,16,2329)
(2,16,3339)
1,4,146147
1,4,161164
1,20,4748
1,8,119128
2,16,4555
1,18,143
(1,12,6468)
ISID.
pol.
pol.
pol.
pol.
eccl.off.
orig.
8,23[PL199.750]
8,23[PL199.809]
8,23[PL199.809]
8,23[PL199.809]
2,5,2[PL83.739]
1,5,1[PL82.81]
(2,2,92)
2,2,126128
2,2,118123
(2,2,184)
2,10,5859
1,35,1415
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
sent.
sent.
3,praef.[PL82.153]
3,praef.[PL82.153]
3,praef.[PL82.153]
3,4,3[PL82.153]
3,10,1[PL82.161]
3,10,3[PL82.161]
7,12,01[PL82.291]
7,12,12[PL82.291]
7,12,17[PL82.291]
7,12,18[PL82.292]
18,42,1[PL82.539]
18,59,1[PL82.660]
2,10,7[PL83.611]
2,41,7[PL83.646]
(1,37,35)
(1,37,3031)
(1,37,3234)
1,40,16
(1,37,3642)
(1,37,36)
2,12,7879
2,12,7677
2,12,7778
2,1,5556
1,23,8384
1,31,2530
2,2,7172
1,43,57
CHRYSOST.
cf.PS. HVGOnupt.1,1;HIER.
adu.Iouin.1,47
GREG.M.
ALFAR.(cf.GVND.diu.110)
cf.GVND.diu.110
Indexfontiumperauctores 1078
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...ISID.
IVST.
sent.
sent.
sent.
sent.
sent.
sent.
sent.
sent.
synon.
synon.
3,01,8[PL83.654]
3,17,4[PL83.693]
3,46,1[PL83.714]
3,50,4[PL83.721]
3,50,5[PL83.722]
3,52,1[PL83.724]
3,52,2[PL83.724]
3,52,9[PL83.725]
2,88[PL83.865]
2,88[PL83.865]
3,3,8
2,26,3031
2,24,116118
2,30,6566
1,2,241242
2,12,220221
1,20,8889
1,13,5865
1,14,4648
2,12,223224
2,12,224225
IVV.
LABER.
LVCAN.
mim.
3,143
10,7
126
5,363364
MACR.
MIN.FEL.
OFF.AVG.
OV.
PEL.
PERS.
PETR.
somn.
sat.
ars
trist.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
2,10,2
2,8,16
3,7
2,279
5,12,3738
1,26[PL30.40]
8,69
1,10,12
1,10,14
1,13,4
1,16,4
1,16,4
1,16,10
1,16,10
1,16,10
1,16,10
1,16,10
1,16,10
1,16,14
1,16,16
1,16,18
1,16,22
1,16,22
1,16,26
1,16,26
(1,12,5153)
1,4,171172
1,36,5556
ADNOTATIVNCVLAE
GREG.M.
AVG.
HIER.
cf. PETR. rem. 1,68,6; IOH.
SAR.pol.4,3
LACTANTIVS
1,2,102103
1,10,93
1,4,226228
2,5,163164
=GELL.19,2,7
1,38,6263
IOH.SAR.
2,23,1920
1,4,165166
1,3,3031
prol.,3840
HIER.
[2,12,258]
=BERN.mor.2,7
2,13,4950
(2,13,5253)
2,26,10
(1,8,26)
1,8,2729
(1,8,4849)
(1,8,5051)
(1,8,5253)
(1,8,5354)
(1,8,6061)
(1,8,6263)
(1,7,7577)
1,8,3234
(1,8,20)
(1,8,6768)
(1,8,6872)
1,6,4141
1,6,4344
Indexfontiumperauctores 1079
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...PETR.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
1,16,30
1,46,12
1,47,2122
1,47,22
1,49,34
1,48,6
1,48,6
1,48,6
1,49,06
1,49,12
1,49,1314
1,49,16
1,49,18
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,78
1,57,14
1,57,14
1,57,16
1,68,4
1,68,6
1,68,6
1,8,30
2,17,2122
(1,14,5052)
(1,14,5358)
1,4,1516
1,10,8790
1,10,93
(1,10,9495)
[1,4,20]
(1,4,25)
1,4,2627
1,4,2729
1,4,3842
1,7,4244
(1,21,1617)
(1,21,1920)
1,21,3133
1,21,3336
1,22,1012
1,22,1415
1,22,6164
1,22,4445
1,22,2324
1,22,2527
(1,22,43)
(1,12,4648)
1,12,4951
(1,12,5153)
PETR.ALVER.
PETR.BLES.
PETR.CHRYS.
PETR.CLAR.
PETR.CLVN.
PETR.DAM.
PL.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
pol.
epist.
serm.
epist.
mir.
deabd.
debreu.
debreu.
debreu.
debreu.
Ti.
r.
1,68,12
1,92,18
1,112,18
1,112,18
1,112,18
1,116,2
8,l.2,22
67
152[PL52.604]
17[PL201.1402]
1,2[PL189.853]
1[PL145.425]
1,1[PL145.473]
1,1[PL145.473]
1,1[PL145.473]
1,1[PL145.473]
47d
420a421d
(1,12,45)
(2,9,238239)
(1,38,147149)
(1,38,153155)
1,38,156158
1,4,4648
1,39,41
ADNOTATIVNCVLAE
SVETONIVS
VEGETIVS(=LVC.5,363364)
=SALL.Catil.7,2
ARIST.
=PLIN.nat.7,100
PLIN.(cf.PLIN.nat.33,26)
VERG.ETVVLG.
GREG.M.
QVINT.
ARIST.
1,2,227234
1,43,383384
GREG.M.
1,42,4142
GREG.M.
(2,19,5758)
2,20,114118
(2,4,3334)
2,4,5868
2,4,6979
2,4,79126
GREG.M.
1,38,9
1,9,4345
Indexfontiumperauctores 1080
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
ADNOTATIVNCVLAE
PLIN.
PS.PLV.
POL.
PS.PTOL.
nat.
nat.
nat.
inst.
inst.
inst.
inst.
inst.
inst.
inst.
centil.
7,100
2,43
33,26
2
2
2
2
2
2
2
2,356
5,76
(1,21,3336)
(1,23,108116)
1,22,1012
=PETR.rem.1,57,4
(1,9,13)
(1,1,8081)
1,33,1415
2,10,3240
2,10,4244
(2,16,2329)
(2,16,3339)
=IOH.SAR.pol.5,2
=IOH.SAR.pol.5,2
=IOH.SAR.pol.5,2
=IOH.SAR.pol.5,2
=IOH.SAR.pol.5,2
=IOH.SAR.pol.5,2
=IOH.SAR.pol.5,2
PVBLIL.
QVIL.SPOL.
QVINT.
SAL.ADAM
SALL.
SANCT.AREV.
SEDVL.SCOT.
SEN.
sent.
hist.
inst.
inst.
cron.
Catil.
Catil.
Iug
Iug
Iug
discipl.
discipl.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
liber.
vergel
coll.
Ag.
Ag.
clem.
dial.
dial.
H,10
13,11
1,10,34
4,1,11
203,33
7,2
7,2
85,17
85,25
85,31
9,63
9,62
1,9
2,4
2,4
2,4
2,4
2,4
2,4
2,7
2,13
481
3,2
4,139
995
995
1,8,2
35,2,11
6,19,5
=PETR.rem.1,57,4
1,41,6162
1,41,6162
1,38,121122
=THOM.s.theol.1a,2ae,q.9,
a.5,ad.3
2,4,171172
GREG.M.
1,36,4852
DIDIMVS
1,36,74
1,36,4041
2,12,169272
1,4,1819
1,4,20
1,8,193195
1,8,197200
1,8,201205
(1,23,143147)
(1,23,179)
(1,26,1828)
(1,15,13)
(1,15,56)
(1,15,2728)
(1,15,2831)
(1,15,3132)
(1,16,1721)
(1,14,2227)
(1,1,79)
(prol.,1022)
(1,34,3651)
BERN.
cf.PETR.rem.1,49,6
cf.CIC.off.1,76
1,2,99101
SEN.
2,5,230232
(1,43,240241)
1,2,9395
1,2,102103
2,5,229230
SEN.
Indexfontiumperauctores 1081
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...SEN.
SEN.
STAT.
THOM.
dial.
dial.
dial.
dial.
dial.
dial.
dial.
dial.
dial.
dial.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
Phaedr.
contr.
contr.
contr.
Theb.
cael.
6,22,5
7,22,2
9,17,4
9,7,2
10,7,10
10,9,1
10,13,4
10,13,6
10,13,7
12(olim11),10,3
21,5
23,9
23,9
40,6
105,7
486491
7,prol.,3
3,prol.,12
3,prol.,3
12,812
2,l.9,n.281
1,4,138139
(1,1,8283)
1,31,1516
1,23,183184
2,7,134135
2,7,197198
(1,17,4446)
1,31,3435
1,31,38
1,4,189
1,3,2325
2,5,8586
2,7,200201
1,36,44
1,43,209
(1,16,3435)
1,concl.,1920
cat.Matth.
20,3
2,27,215216
quod.
3,q.6,a.3,arg.1
2,21,3742
s.theol.
s.theol.
1a,q.5,a.5,ad.1
1a,2ae,q.9,a.5,ad.3
2,29,36
1,38,121122
s.theol.
s.theol.
s.theol.
s.theol.
s.theol.
s.theol.
1a,q.21,a.4,ad.3
1a,q.76,a.5,ad.1
1aq.108,ar.1,co.
2a,2ae,q. 71,a.4,ad.3
2a,2ae,q.182,a.1,co.
2a,2ae,q.184,a.48
1,43,490491
2,28,36
2,1,8990
1,17,5254
1,11,3638
2,21,3742
s.theol.
s.theol.
s.theol.
s.theol.
uerit.
sent.
sent.
sent.
metaph.
2a2ae,q. 186,a.10,ad.3
2a2ae,q. 186,a.10,co.
2a,2ae,q. 188,a.6,co.
2a,2ae,q. 188,a.8,ad.5
2,3,19
2,d.9,q.1,a.3,arg.5
4,d.26,q.2,a.4,s.c.1
lib.12,l.12,n.37
2,27,3536
2,27,1329
2,30,1066
2,28,38
2,28,3940
2,11,30
(1,11,56)
2,1,8387
2,8
3,5
5,3
7,3
1,9,2023
1,8,4850
1,13,3233
1,4,224
VAL.MAX.
ADNOTATIVNCVLAE
GREG.M.
GREG.M.
1,24,3536
1,36,1215
1,36,47
1,3,2627
ARIST.(=ARIST.cael.2,4:cf.
IOH.FONT.3,60)
CHRYSOST. (= CHRYSOST. s.
Matth.35,1)
CHRYSOST. (=CHRYSOST sac.
6,4; THOM. s. theol. 2a2ae q,
184,a.48)
ARIST.(=ARIS.anim.2,9
PS. PTOL.(=PS. PTOL. centil.
5)
GREG.M.
Arist.(=Arist.anim.2,9)
=PS.DION.AR.cael.1,3
ARIST.
CHRYSOST. (= CHRYSOST. sac.
6,4;THOM.quod.3,q.6,a3)
ARIST.(=ARIST.pol.1,2)
ARIST.
DIONISIVS
ARIST. ( = ARIST. metaph.
12,10)
Indexfontiumperauctores 1082
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
VVLG.
Act.
Act.
Act.
Act.
Act.
Act.
Act.
Act.
Am.
Am.
Am.
Am.
Am.
Apoc.
Apoc.
Apoc.
Apoc.
Bar.
Bar.
Bar.
Cant.
Col.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
IICor.
IICor.
IICor.
Dan.
Deut.
Deut.
Deut.
Deut.
Deut.
Deut.
Deut.
Deut.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
2,3
8,19
8,30
8,31
9,15
9,20
17,28
20,28
3,14
6,1
8,3
9,1
9,4
12,6
12,6
17,15
22,11
6,9
6,10
6,16
2,06
3,14
2,4
4,4
6,17
6,34
6,34
7,4
7,9
10,07
10,12
10,12
12,22
13,2
14,38
14,40
15,41
25,23
9,7
11,6
11,33
7,14
5,11
10,18
13,1
16,19
16,20
28,13
28,65
30,19
1,8
1,14
1,15
1,17
2,22,47
2,9,158159
1,32,3536
1,32,3738
1,36,119
2,9,159160
2,6,2930
2,22,2123
2,18,28
2,12,300304
2,9,244245
2,9,179181
2,14,68
2,25,21
2,29,68
2,9,62
[2,27,5556]
2,14,9193
2,14,9394
2,14,61
2,25,6465
2,11,4748
1,36,128
1,13,50
2,24,1112
1,12,3031
1,12,56
1,12,8889
2,23,6970
1,11,21
2,1,5051
2,concl.,3334
1,24,7273
2,21,5052
2,9,208
2,15,1819
1,7,30
2,12,9293
2,23,6263
1,36,120121
2,6,9697
2,1,4243
1,8,187188
2,12,254
1,38,162164
1,4,135136
1,14,2930
2,13,36
2,14,60
2,6,140141
1,41,109110
(1,42,211)
(1,38,122)
1,41,108
ADNOTATIVNCVLAE
VVLG.Ier.
VVLG.Ier.
VVLG.Ier.
Indexfontiumperauctores 1083
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...VVLG.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
2,11
2,2
2,22
2,23
4,1
4,8
6,7
6,11
7,13
7,16
7,29
8,6
9,3
9,3
9,16
9,16
10,6
10,20
3,7
3,12
3,13
3,13
7,4
7,6
7,32
9,24
10,11
10,14
10,25
10,26
14,9
18,19
20,13
20,30
23,08
24,27
27,1
28,08
29,08
30,23
31,10
31,10
31,10
31,10
31,32
35,08
37,23
37,34
38,35
40,21
41,1
43,26
44,17
45,2
1,41,105108
2,2,2931
1,42,212213
1,42,213215
1,42,206210
2,1,38
2,16,48
1,36,171173
2,7,112113
2,7,173174
1,17,7071
1,42,58
1,42,4244
1,42,4445
1,6,151152
1,6,153
1,6,2829
1,5,41
2,6,148
1,5,8485
1,5,8889
1,7,2526
1,5,150151
1,14,910
2,6,149
1,23,102103
(2,4,31)
1,24,22
1,5,9495
1,5,9899
1,43,58
2,17,5253
1,35,9798
1,13,5455
1,8,182
2,9,7980
2,26,3536
1,24,23
1,33,63
2,5,274
(1,1,9394)
(1,23,156157)
2,21,6769
(2,24,122123)
2,5,167
2,19,8283
1,35,77
2,5,168
1,24,8185
1,36,1819
2,7,209211
1,27,8182
2,1,126,127
1,36,2122
ADNOTATIVNCVLAE
VVLG.Eccli.
VVLG.Eccli.
VVLG.Eccli.
VVLG.Eccli.
VVLG.Eccli.
VVLG.Ez.
Indexfontiumperauctores 1084
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...VVLG.
Eccli.
Eccli.
IIEsdr.
Esth.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Gal.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Hab.
Hebr.
Hebr.
Iac.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
47,22
49,5
3,31
13,17
1,14
1,17
2,12
8,24
14,25
14,2728
18,21
22,8
22,23
22,28
22,28
32,6
7,18
18,4
18,20
22,27
33,08
34,2
34,2
34,3
34,3
34,11
5,19
1,14
1,14
1,28
2,24
3,19
4,9
4,22
6,5
7,11
10,09
18,25
49,5
1,13
13,17
5,1
4,14
2,8
2,8
2,20
4,19
4,22
9,3
10,8
10,14
10,21
11,15
12,1
1,8,64
1,2,239241
1,23,104
2,15,3637
(1,42,126)
(1,42,128)
(1,42,129)
(1,42,130131)
(1,42,132133)
1,43,474475
2,15,2526
[2,10,114]
2,15,31
2,10,67
[2,10,115]
1,31,4041
2,13,6869
2,12,107
2,5,173
1,2,214215
2,12,100103
2,212,286
2,12,291292
1,2,6972
2,18,4142
2,18,3839
1,43,4950
1,38,2830
1,38,109110
[1,13,1415]
1,11,64
1,21,89
2,12,115
1,42,101102
1,42,3435
(1,42,106107)
1,28,39
2,6,110111
(1,42,121)
1,43,352353
2,12,319
2,1,113115
2,5,264265
1,30,30
2,12,280282
2,17,37
2,16,3940
1,23,174175
1,42,37
1,36,173174
1,26,5051
2,12,282283
2,27,2729
1,43,345347
ADNOTATIVNCVLAE
=GREG.M.epist.5,50
=GREG.M.epist.5,50
=HAYM.hon.138
Indexfontiumperauctores 1085
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...VVLG.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Ioel
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
12,14
12,2
17,18
22,17
22,22
22,22
23,1
23,1
23,2
48,10
51,23
1,21
2,4
2,79
7,1
9,13
9,13
10,15
14,1
14,12
15,21
21,07
21,16
26,05
29,16
29,17
30,31
31,20
34,19
35,16
1,13
2,112
3,4
6,37
10,11
12,26
12,26
14,2
14,6
15,13
16,33
20,22
1,2
1,23
2,4
3,14
3,15
5,4
5,11
6,4
19,9
23,14
23,16
25,7
2,12,283
1,43,347348
2,20,215
1,42,3033
1,30,31
2,12,284
1,30,3233
2,12,285
2,18,4041
2,16,7374
2,12,287
1,22,7879
2,4,1415
(1,42,184186)
1,10,7677
1,1,19
2,1,35
1,42,5455
1,42,6162
1,43,2325
1,2,167
2,7,87
2,7,8889
2,9,56
1,14,1718
2,21,5859
2,19,108109
2,20,103104
2,6,3334
1,36,132133
2,12,290291
1,11,8182
2,5,72
2,9,168169
1,30,1516
2,4,137
2,concl.,15
2,23,1819
1,19,1516
2,22,5758
1,42,7071
2,22,3940
1,18,200201
1,2,7273
1,22,81
2,9,147
1,2,6768
2,6,4142
1,4,186
2,8,41
1,25,4951
1,27,83
2,15,2930
1,25,4849
ADNOTATIVNCVLAE
apostolus
VVLG.Ier.
Indexfontiumperauctores 1086
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...VVLG.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Iud.
Iud.
Leu.
Leu.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
IMach.
IMach.
IIMach.
Mal.
Mal.
Mal.
Mal.
Mal.
Mal.
Marc.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
30,1
32,17
38,12
40,6
40,19
41,23
45,24
48,8
59,5
59,6
62,6
62,6
64,5
64,6
12,06
15,14
10,1
10,3
1,17
3,8
3,14
5,23
6,12
6,30
6,30
9,25
10,1
10,5
10,17
10,19
10,41
11,43
12,40
12,47
14,18
16,08
2,62
3,06
14,42
1,6
2,3
2,7
2,8
2,9
2,13
6,8
3,4
3,9
5,20
5,20
5,20
5,41
8,8
9,5
1,25,4546
2,5,200
1,25,20
(2,concl.,35)
1,26,3536
1,38,74
2,1,4041
2,16,4041
1,25,46
1,24,6162
2,8,156
2,9,146
1,18,170171
1,17,6667
(1,42,150)
(1,42,150)
(1,42,126)
2,9,95
2,21,3435
2,28,105106
1,10,1415
2,9,168
2,29,5657
1,18,108109
2,12,152153
(2,24,5961)
2,11,16
2,22,127128
2,22,141142
2,22,119121
2,19,5354
2,12,309310
2,6,78
2,12,218219
1,2,251
2,25,117188
1,8,16
1,24,5758
1,7,7980
2,12,294295
2,12,295297
[2,10,116118]
2,14,9597
2,12,298
2,20,128130
2,22,3132
2,30,117118
2,28,105106
1,18,172174
1,18,177180
(1,20,108109)
1,18,108109
1,9,135136
2,9,168
ADNOTATIVNCVLAE
=VVLG.Matth.3,9
=VVLG.Matth.9,5
=VVLG.Matth.5,41
=VVLG.Matth.16,26
=GREG.M.epist.5,50
VVLG.Matth.
=VVLG.Luc.3,8
=VVLG.Luc.6,30
=VVLG.Luc.5,23
Indexfontiumperauctores 1087
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...VVLG.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Nah.
Num.
Num.
Num.
Num.
Num.
Num.
Os.
Os.
Os.
Os.
Os.
Os.
IIPar.
Phil.
Phil.
Phil.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
11,14
11,18
15,19
16,19
16,26
19,12
19,12
19,12
19,21
22,14
22,40
23,4
23,4
23,13
23,13
23,23
23,23
27,55
3,17
1,51
11,16
16,15
18,4
21,6
31,30
4,8
4,8
5,1
7,14
9,04
9,11
19,1
1,21
1,23
1,23
1,10
1,16
3,01
6,01
11,14
11,18
12,10
14,13
14,23
14,34
15,08
15,19
16,18
16,24
17,22
17,22
24,6
25,27
28,16
2,21,36
2,20,123126
1,43,5960
2,22,36
2,24,5961
2,23,68
2,28,113114
2,28,9495
2,28,8586
2,27,7172
1,18,165166
2,27,173174
2,29,8788
2,27,175178
2,28,8990
2,27,178180
2,9,214216
2,30,102102
2,16,8687
2,16,100101
2,14,59
2,20,106108
2,16,100101
(1,42,139)
2,16,100101
2,9,120
2,20,3233
[2,20,68]
2,15,4951
2,15,4849
1,7,24
1,17,23
2,7,172
2,24,143147
2,7,170
1,17,155156
1,42,36
2,5,191193
2,20,9192
1,1,6869
1,24,5960
2,12,327
2,2,2728
1,24,1920
1,13,53
2,15,4748
2,7,92
2,4,2627
1,36,20
2,5,261262
2,5,273
1,15,3435
2,1,15
2,5,256257
ADNOTATIVNCVLAE
=VVLG.Luc.9,25
VVLG.Luc.
VVLG.Dan.
cf.GREG.M.epist.11,69
VVLG.Iob
Indexfontiumperauctores 1088
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...VVLG.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
IReg.
IReg.
IReg.
IReg.
IReg.
IReg.
IIReg.
IIReg.
IIIReg.
IIIReg.
1,2
1,2
13,01
18,2
27,11
32,1
33,16
33,17
33,19
34,18
36,20
36,35
38,5
39,13
48,23
54,24
54,24
54,24
70,23
70,23
71,9
72,18
72,19
81,6
81,6
90,7
90,13
90,15
90,15
90,16
100,6
105,3
106,23
108,8
109,4
111,2
111,3
118,54
118,85
130,1
130,1
138,16
140,5
145,7
2,30
2,8
3,15
12,03
15,17
21,1
6,22
16,21
7,51
10,8
prol.,48
prol.,82
2,27,7374
1,38,8182
1,36,101102
2,15,66
1,43,368
1,43,369370
1,43,501502
2,15,4142
2,5,206207
2,5,207208
1,40,3536
1,42,40
2,5,203
(2,4,217)
2,5,205
2,7,194
1,39,3637
2,15,3940
1,22,99100
1,2,2021
2,27,73
1,7,2728
[2,10,116]
2,12,170172
2,5,196197
1,43,501
2,5,198199
1,6,133135
2,concl.,16
1,13,5354
2,12,192193
2,5,212213
2,10,5657
1,5,77
1,5,78
2,15,70
prol.,88
2,14,66
2,9,5253
2,14,68
1,4,130
[2,30,4142]
1,8,133134
2,8,139140
2,5,202203
2,20,109113
1,23,159160
2,1,3940
2,8,119
2,16,103
2,8,157159
1,1,107111
ADNOTATIVNCVLAE
VVLG.Prou.
=GREG.M.epist.5,50
=GREG.M.inEzech. 1,5,12
Indexfontiumperauctores 1089
AVCTOR
OPVS
LOCVS
REPERITVR
...VVLG.
WAL.
IIIReg.
IIIReg.
IIIReg.
IIIReg.
IVReg.
IVReg.
Rom.
Rom.
Rom.
Rom.
Rom.
Rom.
Rom.
Rom.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Soph.
Thren.
Thren.
Thren.
Thren.
Thren.
ITim.
ITim.
ITim.
IITim.
IITim.
IITim.
Zach.
Zach.
Zach.
Zach.
gloss.
gloss.
gloss.
10,8
13,17
20,39
21,23
4,4
4,19
1,22
2,21
9,3
10,15
12,4
13,1
13,4
13,7
1,5
3,5
3,17
4,8
4,9
4,12
6,6
6,7
6,8
6,8
8,8
9,15
11,21
12,11
14,5
14,20
15,12
1,12
1,5
2,7
4,1
4,1
5,17
2,7
4,34
5,17
2,24
2,24
3,12
4,14
10,3
11,16
12,8
Phil.1,24[PL114.602]
Luc.10,1[PL114.284]
Luc.10,17[PL114.273]
1,3,5052
2,9,151152
2,12,135
1,20,101102
2,9,143
2,13,5859
1,38,6869
2,17,5051
2,24,134135
2,22,135136
2,23,3839
1,1,22
1,1,2829
1,1,2526
2,20,126
1,43,487
2,7,9596
2,7,121123
2,7,9899
2,4,2728
1,14,67
(1,2,244245)
2,6,3132
2,6,3435
1,35,4851
2,5,262263
1,40,14
1,42,4851
1,27,4142
1,24,6061
1,33,6162
2,18,44
2,13,64
2,19,8485
(2,20,117118)
2,26,50
2,14,58
1,36,124
1,36,112113
2,20,1213
1,18,105
2,12,140141
1,42,5960
2,8,4344
2,12,292293
2,18,3435
1,1,98
ADNOTATIVNCVLAE
VVLG.Ez.
2,24,148150
2,11,17
2,22,142144
Indexfontiumperauctores 1090
3.INDEXFONTIVMPERCAPITVLA
REPERITVR4
AVCTOR
OPVS
(prol.,01022)
prol.,03840
prol.,048
prol.,06263
prol.,07980
prol.,082
prol.,088
prol.,114115
1,01,015)
1,01,019
1,01,022
1,01,02526
1,01,02829
(1,01,036)
(1,01,04950)
1,01,06263
1,01,06869
1,01,072
1,01,07576
(1,01,079)
(1,01,079)
(1,01,08081)
(1,01,08081)
(1,01,08283)
1,01,08286
(1,01,09394)
1,01,098
1,01,107111
1,02,02021
1,02,06768
1,02,06972
1,02,07273
1,02,09395
1,02,099101
1,02,102103
1,02,102103
1,02,105106
1,02,167
1,02,214215
1,02,227234
1,02,239241
1,02,241242
(1,02,244245)
SANCT.AREV.
PEL.
VVLG.
DIG.
GEL.
VVLG.
VVLG.
GEL.
liber.
Ps.
epist.
Ps.
Ps.
epist.
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE5
481
1,26[PL30.40]
1,2
1,1,10
8[PL59.41]
1,2
118,85
8[PL59.41]
HIER.
ALFONS.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
ALFONS.
ALFONS.
ARIST.
VVLG.
AVG.
AVG.
ALFONS.
SANCT.AREV.
PS.PLV.
IOH.SAR.
SEN.
AMBR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
partidas
Iob
Rom.
Rom.
Rom.
partidas
partidas
pol.
Prou.
ciu.
ciu.
partidas
pol.
inst.
pol.
dial.
hex.
Eccli.
Zach.
IIIReg.
2,1,1
9,13
13,1
13,7
13,4
2,1,5
2,1,6
1,2(1253a)
11,14
5,1 [PL41.141]
19,19[PL41.647]
2,1,5
2,13
2
5,2[PL199.540]
7,22,2
6,9,55[PL14.265]
31,10
12,8
10,8
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
SEN.
SEDVL.SCOT.
LABER.
SEN.
ENN.
VVLG.
VVLG.
PETR.BLES.
VVLG.
ISID.
VVLG.
Ps.
Is.
Ez.
Is.
clem.
coll.
mim.
dial.
scaen
Iob
Ez.
epist.
Eccli.
sent.
Sap.
72,18
3,15
34,3
1,23
1,8,2
4,139
126
35,2,11
348
15,21
22,27
67
49,5
3,50,4[PL83.721]
6,7
SEN.
SEN.
4FiguranencursivalasreferenciasquecoincidenconunamismacitadeArvalo.Entreparntesis
lasfuentesutilizadasperonoreconocidasporArvaloyentrecorcheteslascitasindirectas.
5 Indicamos en esta seccin a quin atribuye Arvalo la cita y la procedencia original de las citas
indirectas,quefiguranentrecorchetes.
1091
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
VVLG.
Luc.
14,18
SEN.
STAT.
OV.
VVLG.
epist.
Theb.
trist.
IIIReg.
21,5
12,812
5,12,3738
10,8
HIER.
PETR.
SALL.
SALL.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
CIC.
CIC.
IOH.SAR.
VVLG.
VVLG.
SEN.
IOH.SAR.
IOH.SAR.
OV.
IVV.
CIC.
HIER.
VVLG.
SEN.
BERN.
CIC.
CIC.
VAL.MAX.
MACR.
AVG.
CIC.
BOETH.
epist.
rem.
Catil.
Catil.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
off.
off.
pol.
Ps.
Deut.
dial.
pol.
pol.
ars
somn.
c.Cresc.
inu.
cons.
107,6[PL22.873]
1,49,34
7,2
7,2
1,49,06
1,49,12
1,49,1314
1,49,16
1,49,18
1,116,2
1,64
1,65
3,5[PL199.483]
140,5
16,19
6,22,5
5,10[PL199.563]
5,10[PL199.563]
2,279
3,143
64
6,7[PL25,294]
5,11
12(olim11),10,3
242,1 [PL182.436]
3,2,3
3,2,4
7,3
2,10,2
2,18[PL43.479]
2,166
2,6[PL63.701]
ARIST.
ARIST.
VVLG.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
ARIST.
rh.
rh.
Eccle.
pol.
pol.
rh.
rh.
Ps.
Ps.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
rh.
1,5(1360b)
1,5(1360b)
10,20
5,1 (1301b)
4,8(1294a)
2,16(1391a)
2,16(1391a)
111,2
111,3
3,12
3,13
10,25
10,26
1,5(1360b)
SVETONIVS
QVINT.
1,02,251
1,03,02325
1,03,02627
1,03,03031
1,03,05052
1,04,010
1,04,01516
1,04,01819
1,04,020
[1,04,020]
(1,04,025)
1,04,02627
1,04,02729
1,04,03842
1,04,04648
1,04,120121
1,04,121122
1,04,126127
1,04,130
1,04,135136
1,04,138139
1,04,146147
1,04,161164
1,04,165166
1,04,171172
1,04,172173
1,04,179180
1,04,186
1,04,189
1,04,193194
1,04,216218
(1,04,222223)
1,04,224
1,04,226228
1,04,229231
1,04,234235
1,04,237
1,05,02425
1,05,036
1,05,041
1,05,049
1,05,054
1,05,05860
1,05,06061
1,05,077
1,05,078
1,05,08485
1,05,08889
1,05,09495
1,05,09899
1,05,126127
Lael.
inIoel
Is.
dial.
epist.
Tusc.
Tusc.
Indexfontiumpercapitula 1092
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
VVLG.
Eccli.
7,4
VVLG.
ARIST.
PETR.
PETR.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
COD.Iust.
VVLG.
HIER.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
Eccle.
pol.
rem.
rem.
rh.
eN.
eN.
rh.
10,6
4,8(1294a)
1,16,26
1,16,26
2,16(1391a)
4,1 (1124a)
1,8(1099a)
1,5(1360b)
19,9,7
90,16
5[PL26.562]
3,28[PL77.106]
9,16
9,16
VVLG.Eccli.
VVLG.Eccli.
VVLG.Iob
ARIST.
HIER.
1,05,150151
1,06,02829
1,06,03435
1,06,04141
1,06,04344
1,06,05862
1,06,06568
1,06,070
1,06,072
1,06,104107
1,06,133135
1,06,136137
1,06,145149
1,06,151152
1,06,153
1,07,024
1,07,02526
1,07,02728
1,07,030
1,07,03741
1,07,04244
(1,07,07577)
1,07,07980
1,08,016
1,08,020)
1,08,02122
1,08,02425
1,08,026)
1,08,02729
1,08,030
1,08,03234
(1,08,04849)
1,08,04850
(1,08,05051)
(1,08,05253)
(1,08,05354)
(1,08,06061)
(1,08,06263)
1,08,064
(1,08,06768)
(1,08,06872)
1,08,080
1,08,100103
1,08,11112
1,08,119128
1,08,133134
1,08,138139
1,08,142143
1,08,150151
1,08,178179
1,08,182
Ps.
inTit.
past.
Eccle.
Eccle.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
CARM.BVR.
PETR.
PETR.
VVLG.
Os.
Eccli.
Ps.
ICor.
VVLG.
PETR.
BOETH.
APVL.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
VAL.MAX.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
VVLG.
PETR.
PETR.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
IOH.SAR.
VVLG.
AMBR.
BOETH.
DECRET.Grat.
GREG.M.
VVLG.
IMach.
rem.
cons.
Socr.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
IIMach.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
Eccli.
rem.
rem.
eN.
rh.
rh.
pol.
IReg.
off.
cons.
dial.
Eccli.
9,11
3,13
81,6
15,41
7,3
1,57,4
1,16,14
14,42
2,62
1,16,18
3,6[PL63.745]
23,18
1,16,4
1,16,4
1,16,30
1,16,16
1,16,10
3,5
1,16,10
1,16,10
1,16,10
1,16,10
1,16,10
47,22
1,16,22
1,16,22
5,10(1134b)
2,15(1390b)
2,15(1390b)
5,12[PL199.570]
2,30
1,30,158[PL16.69]
3,6[PL63.745]
2,2,7[PL187.644]
2,23[PL66.178]
23,08
Indexfontiumpercapitula 1093
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
VVLG.
SALL.
SALL.
SALL.
Deut.
Iug
Iug
Iug
5,11
85,17
85,25
85,31
IOH.SAR.
PS.PLV.
VAL.MAX.
ARIST.
ARIST.
PL.
CIC.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
ALFONS.
AVG.
VVLG.
GREG.M.
AVG.
pol.
inst.
5,2[PL199.540]
2
2,8
2,8(1267b)
7,8(1328b)
420a421d
1,2,4
7,8(1328b)
7,9(1329a)
7,9(1329a)
7,9(1329a)
7,9(1328b)
2,21,1
189,4[PL33.855]
8,8
2,31[PL77.565]
22,75[PL42.78]
VVLG.
VVLG.
PETR.
LVCAN.
PETR.
PETR.
Luc.
Iob
rem.
VVLG.
ARIST.
IOH.FONT.
THOM.
THOM.
DECRET.Grat.
VVLG.
VVLG.
AVG.
ICor.
top.
auct.
s.theol.
sent.
PS.CATO
VVLG.
PETR.
PETR.
PETR.
IOH.SAR.
IVST.
PETR.
VVLG.
HVGO
AVG.
PS.HVGO
HIER.
IOH.SAR.
dist.
ICor.
rem.
rem.
rem.
pol.
apostolus
VEGETIVS
VEGETIVS
HIER.
1,08,187188
1,08,193195
1,08,197200
1,08,201205
(1,09,013)
(1,09,013)
1,09,02023
1,09,03135
1,09,03135
1,09,04345
1,09,04950
1,09,06365
1,09,06668
1,09,07277
1,09,103106
1,09,109112
(1,09,117119)
1,09,130132
1,09,135136
1,09,136138
1,09,138143
1,10,01415
1,10,07677
1,10,08790
1,10,093
1,10,093
(1,10,09495)
1,11,021
1,11,03536
1,11,03638
1,11,03638
(1,11,056)
1,11,05860
1,11,064
1,11,08182
1,11,08587
1,12,024
1,12,03031
(1,12,045)
(1,12,04648)
1,12,04951
(1,12,05153)
(1,12,05153)
(1,12,05153)
1,12,056
(1,12,05961)
1,12,06164
1,12,06468
(1,12,06468)
(1,12,06468)
pol.
pol.
r.
Tusc.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
partidas
epist.
Matth.
epist.
c.Faust.
rem.
rem.
Gen.
Ioh.
uirg.
rem.
ICor.
didasc.
soliloq.
nupt.
adu.Iouin.
pol.
3,14
7,1
1,48,6
5,363364
1,48,6
1,48,6
10,07
3,2(118a)
36,52
2a,2ae,q.182,a.1,co.
4,d.26,q.2,a.4,s.c.1
2,33,2[PL187.1575]
2,24
2,112
10,10[PL40.401]
1,8
6,34
1,68,12
1,68,4
1,68,6
4,3[PL199.516]
3,3,8
1,68,6
6,34
2,24[PL176.751]
1,10,17[PL 32.878]
1,1[PL176.1203]
1,47[PL23.276]
8,11[PL199.750]
Indexfontiumpercapitula 1094
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
PS.HVGO
AVG.
VVLG.
nupt.
bon.coniug.
ICor.
1,1[PL176.1204]
23,28[PL40.392]
7,4
HAYM.
VVLG.
VAL.MAX.
CIC.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
ISID.
hom.
Gen.
off.
ICor.
Prou.
Ps.
Eccli.
sent.
138[PL118.735]
1,28
5,3
1,124
4,4
14,34
105,3
20,30
3,52,2[PL83.724]
VVLG.
VVLG.
GREG.M.
SANCT.AREV.
PS.AVG.
VVLG.
GREG.M.
ISID.
PETR.
PETR.
VVLG.
Eccli.
Iob
moral.
pol.
erem.
Deut.
dial.
sent.
rem.
rem.
Sap.
7,6
29,16
19,25[PL76.126]
2,7
35[PL40.1297]
16,20
4,36[PL77.384]
3,52,9[PL83.725]
1,47,2122
1,47,22
6,6
SANCT.AREV.
SANCT.AREV.
PS.AVG.
ARIST.
CIC.
CIC.
SANCT.AREV.
SANCT.AREV.
CIC.
SANCT.AREV.
VVLG.
pol.
pol.
serm.
rh.
off.
Cato
pol.
pol.
off.
pol.
Prou.
2,4
2,4
82,1[PL39.1904]
(1,41360a)
1,85
85
2,4
2,4
1,76
2,4
24,6
SANCT.AREV.
SEN.
CIC.
pol.
Phaedr.
deorat.
2,4
486491
2,178
DIG.
AMBR.
VVLG.
AVG.
CIC.
SEN.
AVG.
THOM.
VVLG.
VVLG.
CIC.
VVLG.
off.
IIPar.
conf.
leg.
dial.
epist.
s.theol.
Is.
Eccle.
inu.
Prou.
2,7,14
3,9,059[PL16.162]
19,1
9,2,2[PL32.763]
1,18
10,13,4
103,23[PL33.663]
2a,2ae,q. 71,a.4,ad.3
64,6
7,29
1,5
1,10
HVGO
HIER.
=HAYM.hon.138
AVG.
AVG.
COD.Iust.
ARIST.
1,12,07476
1,12,07980
1,12,08889
1,13,01021
[1,13,01415]
1,13,03233
1,13,04043
1,13,050
1,13,053
1,13,05354
1,13,05455
1,13,05865
1,14,00910
1,14,01718
1,14,01819
(1,14,02227)
1,14,02627
1,14,02930
1,14,03540
1,14,04648
(1,14,05052)
(1,14,05358)
1,14,067
(1,15,0013)
(1,15,0056)
1,15,012
1,15,01517
1,15,01719
1,15,02326
(1,15,02728)
(1,15,02831)
1,15,03132
(1,15,03132)
1,15,03435
(1,16,01721)
(1,16,03435)
1,16,04042
1,17,02022
1,17,02123
1,17,023
1,17,03437
1,17,03536
(1,17,04446)
(1,17,04950)
1,17,05254
1,17,06667
1,17,07071
1,17,109112
1,17,155156
Indexfontiumpercapitula 1095
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
CIC.
IOH.SAR.
HIER.
HOR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
BERN.
IOH.SAR.
VVLG.
AVG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AVG.
leg.
met.
epist.
epist.
IITim.
Luc.
Matth.
cons.
pol.
Matth.
epist.
Is.
Matth.
Matth.
Is.
epist.
1,58
4,23[PL199.929]
53,6[PL22.544]
2,1,114
2,24
6,30
5,41
1,4[PL182.732]
8,06[PL199.379]
22,40
137,5[PL33.524]
64,5
5,20
5,20
1,2
153,6[PL33.664]
VVLG.
Ioh.
14,6
IOH.SAR.
AVG.
ISID.
CIC.
CIC.
VVLG.
AVG.
VVLG.
pol.
epist.
sent.
off.
off.
IIIReg.
serm.
Matth.
5,11[PL199.567]
93,23[PL33.663]
3,52,1 [PL83.724]
3,110
3,082
21,23
8,8,9[PL38.71]
5,20
VVLG.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
PLIN.
ARIST.
Gen.
rem.
rem.
rem.
rem.
nat.
top.
3,19
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,4
7,100
3,2(117b)
PETR.
PLIN.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
ARIST.
PETR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
rem.
nat.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
pol.
rem.
Iob
Is.
Ps.
1,57,4
33,26
1,57,4
1,57,14
1,57,14
1,57,16
1,57,78
7,9(1329a)
1,57,4
1,21
2,4
71,9
HVGO
HVGO
HVGO
HVGO
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
2,20[PL176.760]
6,14[PL176.809]
2,20[PL176.760]
2,23[PL176.761]
ADNOTATIVNCVLAE
1,18,04950
1,18,05355
1,18,094
1,18,094
1,18,105
1,18,108109
1,18,108109
1,18,129137
1,18,143
1,18,165166
1,18,167
1,18,170171
1,18,172174
1,18,177180
1,18,200201
1,18,203206
1,19,01516
1,20,04748
1,20,07879
1,20,08889
1,20,09294
1,20,09597
1,20,101102
1,20,107108
(1,20,108109)
1,21,0089
(1,21,01617)
(1,21,01920)
1,21,03133
1,21,03336
(1,21,03336)
1,21,04344
1,22,01012
1,22,01012
1,22,01415
1,22,02324
1,22,02527
(1,22,043)
1,22,04445
1,22,05560
1,22,06164
1,22,07879
1,22,081
1,22,099100
1,23,04042
1,23,04042
(1,23,04347)
(1,23,05156)
GREG.M.
VERG.ETVVLG.
GREG.M.
Indexfontiumpercapitula 1096
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
ARIST.
HVGO
HVGO
ISID.
HVGO
VVLG.
VVLG.
PLIN.
AVG.
SANCT.AREV.
VVLG.
VVLG.
GREG.M.
CASSIOD.
CASSIOD.
VVLG.
SANCT.AREV.
AMBR.
CIC.
SEN.
pol.
didasc.
didasc.
orig.
didasc.
Eccli.
IIEsdr.
nat.
cons.euang.
discipl.
Eccli.
IReg.
ineuang.
uar.
uar.
Ier.
discipl.
off.
off.
dial.
7,6(1327ab)
2,26[PL176.761]
2,27[PL176.762]
18,42,1 [PL82.539]
2,27[PL176.762]
9,24
3,31
2,43
1,33,52[PL34.1068]
9,63
31,10
15,17
1,7,4[PL76.1102]
10,3[PL69.797]
1,26[PL69.525]
4,22
9,62
1,44,214[PL16.87]
1,199
9,7,2
CIC.
ARIST.
IOH.FONT.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
GREG.M.
AVG.
CIC.
SEN.
IOH.SAR.
ARIST.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
ARIST.
VVLG.
HVGO
HVGO
off.
top.
auct.
Prou.
Eccli.
Eccli.
moral.
doctr.christ.
inu.
contr.
pol.
pol.
IMach.
Prou.
Sap.
Is.
ICor.
pol.
Eccli.
didasc.
didasc.
2,48
8,11(161a)
36,121
14,23
10,14
28,08
10,2[PL75.919]
4,20[PL34.109]
1,26
7,prol.,3
1,3[PL199.390]
8,2(1337b)
3,06
11,18
14,20
59,6
12,22
7,9(1329a)
38,35
2,20[PL176.760]
2,20[PL176.760]
HVGO
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
didasc.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
2,20[PL176.760]
38,12
30,1
59,5
25,7
19,9
HVGO
SANCT.AREV.
VVLG.
VVLG.
didasc.
pol.
Is.
Ier.
2,24[PL176.761]
1,9
40,19
10,14
1,23,06263
(1,23,07172)
1,23,08384
1,23,08384
(1,23,08498)
1,23,102103
1,23,104
(1,23,108116)
1,23,127132
(1,23,143147)
(1,23,156157)
1,23,159160
1,23,160161
1,23,163164
1,23,166167
1,23,174175
1,23,179)
1,23,180181
1,23,182183
1,23,183184
1,24,00911
1,24,01819
1,24,01819
1,24,01920
1,24,022
1,24,023
1,24,02427
1,24,03032
1,24,03235
1,24,03536
1,24,04950
1,24,05355
1,24,05758
1,24,05960
1,24,06061
1,24,06162
1,24,07273
1,24,07579
1,24,08185
1,24,105108
1,24,127129
(1,25,0058)
1,25,020
1,25,04546
1,25,046
1,25,04849
1,25,04951
(1,26,01017)
(1,26,01828)
1,26,03536
1,26,05051
CHRYSOST.
Indexfontiumpercapitula 1097
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ARIST.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
pol.
Sap.
Eccli.
Is.
7,6(1327ab)
14,5
43,26
23,14
HVGO
VVLG.
DECRET.Grat.
HVGO
didasc.
Gen.
didasc.
2,25[PL176.761]
10,09
1,6,3[PL187.43]
2,25[PL176.762]
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
Ioh.
Ier.
Ier.
Ier.
10,11
2,8
22,22
23,1
HVGO
ARIST.
SEN.
ISID.
SEN.
SEN.
VVLG.
AVG.
AVG.
ARIST.
IOH.SAR.
IOH.SAR.
didasc.
eN.
dial.
orig.
dial.
dial.
Ex.
ineuang.Ioh.
ciu.
eN.
pol.
pol.
2,27[PL176.762]
4,8(1128b)
9,17,4
18,59,1 [PL82.660]
10,13,6
10,13,7
32,6
11,9[PL35.1481]
4,26[PL41.132]
4,3(1122a)
1,3[PL199.390]
1,8[PL199.405]
VVLG.
VVLG.
HIER.
Act.
Act.
epist.
8,30
8,31
53,6[PL22.544]
IOH.SAR.
PS.PLV.
HVGO
DECRET.Grat.
AMBR.
VVLG.
VVLG.
ARIST.
pol.
inst.
didasc.
off.
Sap.
Eccli.
pol.
5,2[PL199.540]
2
2,24[PL176.761]
2,33,3[PL187.1631]
3,6,41[PL16.157]
15,12
29,08
3,4(1277b)
SANCT.AREV.
HVGO
vergel
didasc.
3,2
2,20[PL176.760]
CASSIOD.
GVND.
ISID.
HVGO
VVLG.
HIER.
AVG.
VVLG.
VVLG.
inst.
diu.
orig.
didasc.
Sap.
epist.
doctr.christ.
Eccli.
Eccli.
1,1 [PL70.1152]
52
1,5,1[PL82.81]
2,24[PL176.749]
8,8
70,2[PL22.665]
2,31[PL34.57]
37,23
20,13
ADNOTATIVNCVLAE
1,27,01828
1,27,04142
1,27,08182
1,27,083
(1,28,006)
1,28,039
1,28,039)
(1,28,04851)
1,30,01516
1,30,030
1,30,031
1,30,03233
(1,31,0056)
1,31,01314
1,31,01516
1,31,02530
1,31,03435
1,31,038
1,31,04041
1,31,04647
1,31,04951
1,31,08889
(1,31,09193)
(1,31,09394)
1,32,03536
1,32,03738
1,32,03943
1,33,01415
1,33,01415
1,33,02424
1,33,03134
1,33,04150
1,33,06162
1,33,063
1,33,06872
(1,34,03651)
1,34,04753
1,35,01415
1,35,01415
1,35,01415
1,35,03647
1,35,04851
1,35,05253
1,35,07275
1,35,077
1,35,09798
ARIST.pol.
VVLG.Ez.
VVLG.Ez.
Indexfontiumpercapitula 1098
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ALFAR.
SEN.
CASSIOD.
VVLG.
GVND.
VVLG.
VVLG.
CIC.
ARIST.
QVINT.
SEN.
SEN.
QVIL.SPOL.
IVV.
CIC.
QVINT.
AVG.
VVLG.
VVLG.
AVG.
CIC.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
GVILL.WHEAT.
HIER.
AVG.
VVLG.
VVLG.
scien.
contr.
uar.
Eccli.
diu.
Prou.
Eccli.
off.
pol.
inst.
epist.
contr.
hist.
orat.
inst.
doctr.christ.
Ps.
ITim.
doctr.christ.
inu.
Act.
IICor.
ITim.
ICor.
Iob
schol.
epist.
doctr.christ.
Eccle.
Ier.
2,2
3,prol.,12
10,6[PL69.801]
40,21
64
16,24
45,2
2,51
8,2(1337b)
4,1,11
40,6
3,prol.,3
13,11
10,7
1,151
1,10,34
4,13[PL34.101]
27,11
4,34
4,5[PL34.91]
1,1
9,15
11,6
2,7
2,4
35,16
1
70,2[PL22.665]
4,11[PL34.100]
6,11
10,8
ISID.
ARIST.
ISID.
ISID.
ALFAR.
GVND.
ISID.
GVND.
ISID.
orig.
metaph.
orig.
orig.
scien
diu.
orig.
diu.
orig.
3,praef.[PL82.153]
4,3(1005a)
3,praef.[PL82.153]
3,praef.[PL82.153]
3,2
110
3,10,3[PL82.161]
110
3,10,1 [PL82.161]
IOH.SAR.
IOH.SAR.
PL.
GVND.
VVLG.
MIN.FEL.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
PS.PTOL.
pol.
pol.
Ti.
diu.
Gen.
2,18[PL199.436]
2,18[PL199.436]
47d
120
1,14
8
1,22
41,23
18,2
1,14
5
ADNOTATIVNCVLAE
1,36,0067
1,36,01215
1,36,01617
1,36,01819
(1,36,01819)
1,36,020
1,36,02122
1,36,03536
1,36,039
1,36,04041
1,36,044
1,36,047
1,36,04852
1,36,05556
1,36,07173
1,36,074
1,36,09193
1,36,101102
1,36,112113
1,36,115118
1,36,115118
1,36,119
1,36,120121
1,36,124
1,36,128
1,36,132133
(1,36,135138)
1,36,154157
1,36,162163
1,36,171173
1,36,173174
1,37,0035)
1,37,0089
(1,37,03031)
(1,37,03234)
1,37,035)
(1,37,036)
(1,37,036)
(1,37,03642)
(1,37,03642)
(1,38,006)
1,38,0089
1,38,009
(1,38,02224)
1,38,02830
1,38,06263
1,38,06869
1,38,074
1,38,08182
1,38,109110
1,38,121122
Rom.
Is.
Ps.
Gen.
centil.
DIDIMVS
LACTANTIVS
VVLG.Prou.
IOH.SAR.
Indexfontiumpercapitula 1099
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
THOM.
VVLG.
CIC.
PETR.
CIC.
PETR.
PETR.
VVLG.
HIER.
s.theol.
Eccle.
diu.
rem.
diu.
rem.
rem.
Deut.
inEph.
1a,2ae,q.9,a.5,ad.3
1,15
2,99
1,112,18
2,146
1,112,18
1,112,18
13,1
2,17[PL26.504]
GVND.
GVND.
VVLG.
PETR.ALVER.
ARIST.
diu.
diu.
Ps.
pol.
pol.
101
101102
70,23
8,l.2,22
3,4(1277b)
VVLG.
ISID.
VVLG.
Sap.
orig.
Ps.
11,21
3,4,3[PL82.153]
38,5
POL.
POL.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
2,356
5,76
2,11
1,17
1,8
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
PETR.CLAR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AVG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
Ier.
Gen.
Prou.
Ier.
Ps.
epist.
Eccle.
Eccle.
Sap.
Iob
Eccle.
IITim.
Iob
Ioh.
inpsalm.
Gen.
Gen.
Gen.
Ex.
Leu.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Num.
Iud.
Iud.
Iob
22,17
6,5
1,16
9,3
39,13
17[PL201.1402]
9,3
9,3
12,11
10,15
8,6
3,12
14,1
16,33
39,28[PL36.451]
4,22
7,11
49,5
1,14
10,1
1,17
2,12
8,24
14,25
21,6
12,06
15,14
2,79
ARIST.
GREG.M.
1,38,121122
(1,38,122)
1,38,137139
(1,38,147149)
[1,38,148149]
(1,38,153155)
1,38,156158
1,38,162164
1,38,196198
(1,39,02021)
(1,39,022)
1,39,03637
1,39,041
1,39,046
1,40,014
1,40,016
1,40,03536
1,41,06162
1,41,06162
1,41,105108
1,41,108
1,41,109110
1,42,03033
1,42,03435
1,42,036
1,42,037
1,42,040
1,42,04142
1,42,04244
1,42,04445
1,42,04851
1,42,05455
1,42,058
1,42,05960
1,42,06162
1,42,07071
1,42,07273
1,42,101102
(1,42,106107)
(1,42,121)
(1,42,126)
(1,42,126)
(1,42,128)
(1,42,129)
(1,42,130131)
(1,42,132133)
(1,42,139)
(1,42,150)
(1,42,150)
(1,42,184186)
GREG.M.
Indexfontiumpercapitula 1100
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
4,1
1,14
2,22
2,23
VVLG.
HOR.
PS.AVG.
ISID.
VVLG.
VVLG.
SEN.
BALD.CANT.
SEN.
VVLG.
VVLG.
HIER.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AVG.
PETR.CHRYS.
PS.AVG.
GREG.M.
GREG.M.
GREG.M.
GREG.M.
GREG.M.
VVLG.
AVG.
AVG.
GREG.M.
VVLG.
THOM.
AVG.
VVLG.
AVG.
VVLG.
VVLG.
Iob
carm.
serm.
sent.
Eccli.
Matth.
epist.
tract.
Ag.
Ier.
Ier.
inHab.
Hab.
Ps.
Ps.
inpsalm.
serm.
erem.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
Ex.
inpsalm.
inpsalm.
moral.
Sap.
s.theol.
inpsalm.
Gal.
inpsalm.
Ps.
Ps.
14,12
3,27,7576
296,7[PL39.2312]
2,41,7[PL83.646]
14,9
15,19
105,7
9,7
995
12,1
12,2
1,13[PL25.1283]
1,13
33,16
33,17
33,2,21[PL36.319]
152[PL52.604]
41[PL40.1314]
5,1 [PL75.679]
5,1 [PL75.679]
21,4[PL76.193]
21,4[PL76.193]
21,4[PL76.193]
14,2728
21,2,4[PL36.172]
21,2,4[PL36.172]
23,24[PL76.279]
3,5
1a,q. 21,a.4, ad.3
69,2[PL36.866]
5,19
55,4[PL36.648]
90,15
33,19
IOH.FONT.
ARIST.
THOM.
auct.
cael.
cael.
3,60
2,4(287a)
2,l.9,n.281
PS.AMBR.
dign.sacerd.
2[PL17.569]
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
DECRET.Grat.
VVLG.
Prou.
Iob
Eccle.
IReg.
Is.
Dan.
25,27
9,13
4,8
21,1
45,24
7,14
1,22,1[PL187.121]
10,12
VVLG.Eccli.
VVLG.Eccli.
AVG.
HVGO
AVG.
CASSIOD.
GREG.M.
AVG.
AVG.
GREG.M.
(1,42,206210
(1,42,211)
1,42,212213
1,42,213215
1,43,02325
1,43,034
1,43,05354
1,43,057
1,43,058
1,43,05960
1,43,209
1,43,219221
(1,43,240241)
1,43,345347
1,43,347348
1,43,348351
1,43,352353
1,43,368
1,43,369370
1,43,371372
1,43,383384
1,43,403404
1,43,415416
1,43,418421
1,43,423428
1,43,429434
1,43,434436
1,43,474475
1,43,477479
1,43,480481
1,43,485486
1,43,487
1,43,490491
1,43,494
1,43,4950
1,43,495496
1,43,501
1,43,501502
1,concl.,1920
1,concl.,1920
1,concl.,1920
2,prol.69
2,01,015
2,01,035
2,01,038
2,01,03940
2,01,04041
2,01,04243
2,01,04344
2,01,05051
ICor.
Indexfontiumpercapitula 1101
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
ISID.
ARIST.
THOM.
PS.DION.AR.
THOM.
HIER.
VVLG.
VVLG.
AVG.
ARIST.
orig.
metaph.
sent. metaph.
cael.
s.theol.
epist.
Hebr.
Eccli.
ciu.
eN.
7,12,18[PL82.292]
12,10(1076a)
lib.12,l.12,n.37
1,3[PL122.1044]
1a q. 108,ar.1,co.
146,1 [PL22.1192]
5,1
44,17
21,10[PL41.648]
5,10(1137b)
VVLG.
VVLG.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
ISID.
DECRET.Grat.
HIER.
AVG.
IOH.SAR.
GREG.M.
IOH.SAR.
IOH.SAR.
GREG.M.
GREG.M.
BERN.
GREG.M.
IOH.SAR.
BERN.
GREG.M.
GREG.M.
Prou.
Eccle.
epist.
epist.
pol.
epist.
pol.
pol.
moral.
past.
cons.
past.
pol.
adu.
past.
past.
14,13
2,2
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
2,10,7[PL83.611]
1,40,2[PL187.213]
14,9[PL22.353]
21,1 [PL33.88]
8,23[PL199.750]
5,21[PL77.750]
8,23[PL199.809]
8,23[PL199.809]
17,21[PL76.25]
1,9[PL77.21]
1,2[PL182.730]
1,4[PL77.21]
8,23[PL199.809]
3,6[PL183.46]
1,6[PL77.450]
1,5[PL77.448]
BEDA
HIER.
Luc.
epist.
2,7[PL92,418]
107,6[PL22.873]
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
PETR.DAM.
PETR.DAM.
PETR.DAM.
PETR.DAM.
VVLG.
GREG.M.
GREG.M.
PVBLIL.
VVLG.
Iob
Prou.
Sap.
Eccli.
debreu.
debreu.
debreu.
debreu.
Ioh.
moral.
moral.
sent.
Ps.
2,4
16,18
4,12
10,11
1,1[PL145.473]
1,1[PL145.473]
1,1[PL145.473]
1,1[PL145.473]
12,26
5,28[PL75.705]
10,23[PL75.943]
H,10
54,24
VVLG.
SEN.
MACR.
GELL.
VVLG.
Ioh.
epist.
sat.
3,4
23,9
2,8,16
19,2,7
31,32
SYMMACHVS
SYMMACHVS
GREG.M.
AVG.
GREG.M.
GREG.M.
2,01,05556
2,01,08387
2,01,08387
2,01,08990
2,01,08990
2,01,104
2,01,113115
2,01,126,127
2,01,132
2,01,137
2,02,02728
2,02,02931
2,02,05455
2,02,06162
2,02,07172
2,02,08384
2,02,08384
2,02,08487
(2,02,092)
2,02,108109
2,02,118123
2,02,126128
2,02,139142
2,02,164165
(2,02,165168)
2,02,169172
(2,02,184)
2,02,188191
2,02,194198
2,02,198199
2,03,09697
2,03,142143
2,04,01415
2,04,02627
2,04,02728
(2,04,031)
(2,04,03334)
2,04,05868
2,04,06979
2,04,079126
2,04,137
2,04,158160
2,04,160162
2,04,171172
(2,04,217)
2,05,072
2,05,08586
2,05,163164
(2,05,163164)
2,05,167
sent.
Eccli.
Indexfontiumpercapitula 1102
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AVG.
AMBR.
SEN.
SEN.
GREG.M.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
PS.AVG.
VVLG.
VVLG.
Eccli.
Ez.
Prou.
Ps.
Ps.
Is.
IReg.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
ineuang.Ioh.
CainetAb.
dial.
Ag.
moral.
moral.
Prou.
Prou.
Sap.
Iac.
erem.
Prou.
Eccli.
37,34
18,20
3,1
90,13
90,15
32,17
3,15
48,23
54,24
36,20
36,35
108,8
18,7[PL35.1539]
2,10,35[PL14.358]
6,19,5
995
24,47[PL76.279]
24,47[PL76.279]
28,16
17,22
9,15
4,14
49[PL40.1322]
17,22
30,23
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
HIER.
DECRET.Grat.
VVLG.
GREG.M.
AVG.
VVLG.
VVLG.
AVG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
Act.
Sap.
Iob
Sap.
Is.
epist.
Luc.
ineuang.
serm.
IICor.
Gen.
diuers.quaest.
Deut.
Eccli.
Eccli.
17,28
6,8
34,19
6,8
5,4
146,1 [PL22.1192]
1,40,6[PL187.214]
12,40
1,13,6[PL76.1126]
57,3,3[PL38.387]
11,33
18,25
24,12[PL40.17]
30,19
3,7
7,32
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
SEN.
PS.CATO
VVLG.
VVLG.
Iob
Iob
Prou.
Sap.
Sap.
Eccle.
Sap.
dial.
dist.
Phil.
Phil.
21,07
21,16
15,19
3,17
4,9
7,13
4,8
10,7,10
1,22
1,23
1,21
SEN.
AVG.
GREG.M.
2,05,168
2,05,173
2,05,191193
2,05,196197
2,05,198199
2,05,200
2,05,202203
2,05,203
2,05,205
2,05,206207
2,05,207208
2,05,212213
2,05,214215
2,05,225226
2,05,229230
2,05,230232
2,05,235237
2,05,238240
2,05,256257
2,05,261262
2,05,262263
2,05,264265
2,05,265269
2,05,273
2,05,274
2,06,02930
2,06,03132
2,06,03334
2,06,03435
2,06,04142
2,06,05556
2,06,06467
2,06,078
2,06,07882
2,06,08586
2,06,09697
2,06,110111
2,06,116117
2,06,140141
2,06,148
2,06,149
2,07,087
2,07,08889
2,07,092
2,07,09596
2,07,09899
2,07,112113
2,07,121123
2,07,134135
2,07,166167
2,07,170
2,07,172
Indexfontiumpercapitula 1103
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
VVLG.
VVLG.
SEN.
CYPR.
SEN.
VVLG.
Eccle.
Ps.
dial.
mortal.
epist.
Eccli.
7,16
54,24
10,9,1
24[PL4.599]
23,9
41,1
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
Is.
Zach.
IIReg.
IReg.
Is.
IIIReg.
6,4
4,14
6,22
2,8
62,6
7,51
GREG.M.
AVG.
HIER.
VVLG.
VVLG.
GREG.M.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AMBR.
VVLG.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
DECRET.Grat.
VVLG.
VVLG.
PETR.
CLAVD.
VVLG.
serm.
inEzech.
Ps.
Iob
moral.
moral.
Apoc.
Eccli.
Leu.
off.
Os.
inEzech.
IVReg.
Is.
Is.
IIIReg.
Act.
Act.
Luc.
Matth.
Ioh.
Am.
105,6,8[PL38.621]
13,29[PL25.443]
130,1
26,05
21,31[PL76.25]
21,31[PL76.25]
17,15
24,27
10,3
2,17,086[PL16.126]
4,8
1,11,9[PL76.909]
4,4
62,6
3,14
13,17
8,19
9,20
5,23
9,5
6,37
9,1
2,8,1[PL187.774]
14,38
23,23
1,92,18
15,385
8,3
HIER.
IOH.SAR.
PS.PLV.
IOH.SAR.
PS.PLV.
VVLG.
ISID.
VVLG.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
GREG.VII
inEzech.
pol.
inst.
pol.
inst.
Ps.
eccl.off.
Ex.
2,07,173174
2,07,194
2,07,197198
2,07,198199
2,07,200201
2,07,209211
2,08,041
2,08,04344
2,08,119
2,08,139140
2,08,156
2,08,157159
2,09,01214
2,09,02934
2,09,05253
2,09,056
2,09,05758
2,09,05860
2,09,062
2,09,07980
2,09,095
2,09,107110
2,09,120
2,09,123125
2,09,143
2,09,146
2,09,147
2,09,151152
2,09,158159
2,09,159160
2,09,168
2,09,168
2,09,168169
2,09,179181
2,09,197200
2,09,208
2,09,214216
(2,09,238239)
[2,09,238239]
2,09,244245
(2,10,02324)
2,10,03240
2,10,03240
2,10,04244
2,10,04244
2,10,05657
2,10,05859
2,10,067
2,10,068
2,10,07683
2,10,07683
ICor.
Matth.
rem.
Am.
epist.
13,44[PL25.443]
5,2[PL199.540]
2
5,2[PL199.540]
2
109,4
2,5,2[PL83.739]
22,28
2,11,1[PL187.833]
1,96,9[PL187.458]
8,21[PL148.596]
ANTICLAVD.
Indexfontiumpercapitula 1104
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
2,10,08590
2,10,09295
2,10,095100
2,10,107121
[2,10,114]
[2,10,115]
[2,10,116]
[2,10,116118]
2,11,016
2,11,017
PS.AMBR.
PS.AMBR.
PS.AMBR.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
dign.sacerd.
dign.sacerd.
dign.sacerd.
epist.
Ex.
Ex.
Ps.
Mal.
2[PL17.569]
3[PL17.570]
3[PL17.570]
5,50[PL77.776]
22,8
22,28
81,6
2,7
VVLG.
Luc.
gloss.
2,11,030
2,11,04748
2,11,05761
2,11,07476
2,11,08283
2,12,02122
(2,12,02629)
(2,12,03031)
(2,12,03536)
2,12,03940
2,12,04446
2,12,04648
2,12,05354
2,12,06367
2,12,06367
(2,12,076)
2,12,07677
2,12,07677
2,12,07778
2,12,07879
2,12,08698
2,12,09293
2,12,100103
2,12,107
2,12,115
2,12,135
2,12,137138
2,12,140141
2,12,152153
2,12,160163
2,12,169272
2,12,170172
2,12,179180
2,12,184186
2,12,192193
2,12,212215
2,12,212215
2,12,218219
(2,12,220)
2,12,220221
2,12,223224
THOM.
VVLG.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
10,1
Luc.
10,1
[PL
114.284]
2,d.9,q.1,a.3,arg.5
3,14
2,8,1[PL187.781]
2,2,6[PL187.635]
2,8,1[PL187.781]
AVG.
=GREG.M. epist.5,50
=GREG.M. epist.5,50
=GREG.M. epist. 5,50
=GREG.M. epist. 5,50
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
GREG.M.
CHRYSOST.
DECRET.Grat.
ALFONS.
AVG.
ISID.
ISID.
ISID.
BERN.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
HIER.
SAL.ADAM
VVLG.
GREG.M.
GREG.M.
VVLG.
CHRYSOST.
DECRET.Grat.
VVLG.
BEDA
ISID.
ISID.
sent.
Col.
epist.
s.Matth.
partidas
ciu.
orig.
orig.
orig.
cons.
ICor.
Ez.
Ez.
Gen.
IIIReg.
past.
IITim.
Luc.
inOs.
cron.
Ps.
past.
past.
Ps.
s.Matth.
Luc.
Luc.
sent.
synon.
1,40,12[PL187.217]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,3[PL187.214]
1,40,3[PL187.214]
7,4[PL77.855]
43,23
1,40,12[PL187.217]
1,5,1
19,19[PL41.647]
7,12,12[PL82.291]
7,12,17[PL82.291]
7,12,1 [PL82.291]
3,5[PL182.770]
25,23
33,08
18,4
4,9
20,39
3,4[PL77.54]
2,24
6,30
2,08[PL25.894]
203,33
90,7
1,9[PL77.21]
1,9[PL77.21]
106,23
40,21
1,40,1[PL187.213]
12,47
2,7[PL92,418]
3,50,5[PL83.722]
2,88[PL83.865]
DIONISIVS
HIER.
GREG.M.
BERN.
GREG.M.
AVG.
Indexfontiumpercapitula 1105
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
ISID.
AVG.
HIER.
HIER.
DECRET.Grat.
BERN.
VVLG.
BERN.
PERS.
HIER.
HIER.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
synon.
epist.
epist.
epist.
HIER.
AVG.
=BERN.mor.2,7
Luc.
Hebr.
Prou.
2,88[PL83.865]
21,1 [PL33.88]
52,16[PL22.539]
58,2[PL22.580]
1,47,8[PL187.247]
2,11[PL182.86]
10,18
2,7[PL182.815]
8,69
1,9[PL25.1171]
1,9[PL25.1171]
2,8
10,21
12,14
22,22
23,1
51,23
1,13
34,2
10,3
1,6
2,3
2,9
6,1
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
11,43
13,17
12,10
VVLG.
BOETH.
PETR.
PETR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
Deut.
cons.
rem.
rem.
IV Reg.
Thren.
Ez.
28,13
3,4[PL63.745]
1,10,12
1,10,14
4,19
1,5
7,18
DECRET.Grat.
ALFONS.
ALFONS.
ALFONS.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
partidas
partidas
partidas
Thren.
Num.
Deut.
Bar.
Ps.
Am.
Ps.
Bar.
Bar.
Mal.
1,93,6[PL187.435]
1,6,4
1,6,4
1,6,4
5,17
11,16
28,65
6,16
130,1
9,4
138,16
6,9
6,10
2,8
VVLG.
ICor.
14,40
2,12,224225
2,12,228229
2,12,234
2,12,240242
2,12,243248
2,12,248250
2,12,254
2,12,257262
[2,12,258]
2,12,264266
2,12,266268
2,12,280282
2,12,282283
2,12,283
2,12,284
2,12,285
2,12,287
2,12,290291
2,12,291292
2,12,292293
2,12,294295
2,12,295297
2,12,298
2,12,300304
2,12,305306
(2,12,306307)
2,12,309310
2,12,319
2,12,327
2,13,036
2,13,03637
2,13,04950
(2,13,05253)
2,13,05859
2,13,064
2,13,06869
(2,14,0078)
(2,14,0078)
(2,14,01014)
(2,14,017)
2,14,058
2,14,059
2,14,060
2,14,061
2,14,066
2,14,068
2,14,068
2,14,09193
2,14,09394
2,14,09597
2,15,01819
epist.
Deut.
mor.
inMich.
inMich.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ioel
Ez.
Zach.
Mal.
Mal.
Mal.
Am.
VVLG.Ier.
VVLG.Ier.
VVLG.Ier.
Indexfontiumpercapitula 1106
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
Ex.
Is.
Ex.
Esth.
Ps.
Ps.
Prou.
Os.
Os.
Ps.
Ps.
18,21
23,16
22,23
13,17
70,23
34,18
15,08
9,04
7,14
32,1
118,54
ALFONS.
IOH.SAR.
PS.PLV.
IOH.SAR.
PS.PLV.
VVLG.
VVLG.
IOH.SAR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
partidas
pol.
inst.
pol.
inst.
Ier.
Is.
pol.
Eccle.
Ier.
Nah.
Num.
Num.
Num.
IIReg.
1,6,5
5,2[PL199.540]
2
5,2[PL199.540]
2
4,19
48,8
6,24[PL199.622]
6,7
48,10
3,17
1,51
18,4
31,30
16,21
HON.
PETR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
GREG.M.
ineu.
rem.
Ier.
Rom.
Eccli.
epist.
praef.[PL172.1193]
1,46,12
2,20
2,21
18,19
9,52[PL77.983]
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
Am.
Zach.
Ez.
Ier.
Ez.
Soph.
1,25,1[PL187.141]
1,25,1[PL187.141]
3,14
11,16
34,11
23,2
34,3
1,12
DECRET.Grat.
VVLG.
PETR.CLVN.
VVLG.
VVLG.
GREG.M.
HVGOFOL.
HVGOFOL.
VVLG.
BERN.
Luc.
mir.
Eccli.
Thren.
inEzech.
claustr.
claustr.
Iob
quadr.
1,25,1[PL187.141]
10,41
1,2[PL189.853]
35,08
2,7
1,1,15[PL76.792]
2,22[PL176.1080]
2,22[PL176.1080]
30,31
5,1[PL183.178]
2,15,02526
2,15,02930
2,15,031
2,15,03637
2,15,03940
2,15,04142
2,15,04748
2,15,04849
2,15,04951
2,15,066
2,15,070
(2,16,01213)
(2,16,02329)
(2,16,02329)
(2,16,03339)
(2,16,03339)
2,16,03940
2,16,04041
2,16,04555
2,16,048
2,16,07374
2,16,08687
2,16,100101
2,16,100101
2,16,100101
2,16,103
2,17,00910
2,17,02122
2,17,037
2,17,05051
2,17,05253
2,17,149152
(2,18,0078)
2,18,00916
2,18,028
2,18,03435
2,18,03839
2,18,04041
2,18,04142
2,18,044
2,19,01112
2,19,05354
(2,19,05758)
2,19,08283
2,19,08485
2,19,09798
2,19,101102
2,19,103104
2,19,108109
2,19,154156
VVLG.Eccli.
VVLG.Dan.
GREG.M.
VVLG.Ier
Indexfontiumpercapitula 1107
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
VVLG.
AVG.
VVLG.
CHRYSOST.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
CHRYSOST.
VVLG.
GREG.M.
GREG.M.
GREG.M.
BERN.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AMBR.
PETR.DAM.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
BERN.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
HIER.
HIER.
DECRET.Grat.
GREG.M.
DECRET.Grat.
GREG.M.
VVLG.
AVG.
ITim.
spec.
Os.
s.Matth.
epist.
Ier.
epist.
5,17
39[PL34.1022]
4,8
43,23
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
43,23
5,1
11,69[PL77.1209]
1,17,18[PL76.1148]
1,17,8[PL76.1142]
1,3[PL183.361]
6,1
31,20
16,15
12,03
2,28,143[PL16.142]
1 [PL145.425]
4,1
11,18
1,5
2,13
7,25[PL182.825]
1,59,4[PL187.315]
1,59,4[PL187.315]
10[PL23.348]
8,25[PL25.232]
1,35,1[PL187.195]
2,16[PL75.568]
2,1,1 [PL187.495]
9,90[PL77.1039]
17,18
21,1 [PL33.88]
DECRET.Grat.
HIER.
AVG.
HIER.
HIER.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
CHRYSOST.
THOM.
THOM.
VVLG.
VVLG.
HIER.
VVLG.
VVLG.
epist.
epist.
epist.
epist.
inEzech.
Luc.
Matth.
sac.
quod.
s.theol.
ICor.
Iob
epist.
Eccli.
Ez.
2,16,1 [PL187.999]
125,17[PL22.1082]
60,1 [PL32.227]
14,8[PL22.352]
14,8[PL22.352]
1,12,30[PL76.932]
1,17
11,14
6,4
3,q.6,a.3,arg.1
2a,2ae,q.184,a.48
13,2
29,17
53,3[PL22.544]
31,10
34,2
VVLG.
VVLG.
Act.
Marc.
20,28
6,8
ADNOTATIVNCVLAE
2,20,01213
2,20,01415
2,20,03233
2,20,05355
2,20,05355
2,20,05556
2,20,05556
[2,20,068]
2,20,068
2,20,07274
2,20,07881
2,20,08488
2,20,09192
2,20,103104
2,20,106108
2,20,109113
2,20,113114
2,20,114118
(2,20,117118)
2,20,123126
2,20,126
2,20,128130
2,20,137138
2,20,157158
2,20,161164
2,20,168
2,20,183
(2,20,184185)
2,20,193195
2,20,212
2,20,212
2,20,215
2,20,239242
2,21,01314
2,21,01314
2,21,01415
2,21,01619
2,21,01921
2,21,02627
2,21,03435
2,21,036
2,21,03742
2,21,03742
2,21,03742
2,21,05052
2,21,05859
2,21,06164
2,21,06769
2,21,286
2,22,02123
2,22,03132
s.Matth.
Os.
epist.
ineuang.
ineuang.
sanct.
Prou.
Iob
Num.
IReg.
off.
deabd.
Thren.
Matth.
Sap.
Mal.
mor.
c.Vigil.
inEzech.
moral.
GREG.M.
CAELESTINVS
VVLG.Matth.
Indexfontiumpercapitula 1108
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
VVLG.
VVLG.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
Matth.
Ioh.
ineuang.
Act.
Ioh.
Luc.
Luc.
Rom.
Luc.
gloss.
16,19
20,22
2,26,4[PL76.1199]
2,3
15,13
10,19
10,5
10,15
10,17
Luc.10,17[PL
114.273]
Ioh.
14,2
3,7
12,4
2,5,5[PL14.207]
261,11,10[PL
38.1207]
9,7
19,12
7,9
2,22,036
2,22,03940
2,22,04143
2,22,047
2,22,05758
2,22,119121
2,22,127128
2,22,135136
2,22,141142
2,22,142144
2,23,01819
2,23,01920
2,23,03839
2,23,046
2,23,046
2,23,06263
2,23,068
2,23,06970
2,24,01112
2,24,01213
2,24,022
2,24,022
2,24,03132
2,24,03435
2,24,04849
2,24,05961
(2,24,05961)
2,24,07275
2,24,107108
2,24,116118
(2,24,122123)
2,24,134135
2,24,143147
2,24,148150
2,24,159160
2,24,169172
2,24,198
2,25,021
2,25,05657
2,25,06465
2,25,101110
2,25,117188
2,26,010
2,26,03031
2,26,03536
2,26,050
2,27,01329
VVLG.
OFF.AVG.
VVLG.
AMBR.
AVG.
Rom.
hex.
serm.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
IICor.
Matth.
ICor.
VVLG.
AVG.
DECRET.Grat.
HIER.
DECRET.Grat.
HIER.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
ICor.
epist.
HIER.
ISID.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
WAL.
epist.
inEzech.
Matth.
Luc.
sac.
epist.
sent.
Eccli.
Rom.
Phil.
gloss.
GREG.M.
AVG.
GREG.M.
inEzech.
epist.
inEzech.
6,17
78,9[PL33.272]
2,16,1 [PL187.999]
125,17[PL22.1082]
2,16,1 [PL187.999]
14,8[PL22.352]
1,12,30[PL76.932]
16,26
9,25
6,4
53,3[PL 22.544]
3,17,4[PL83.693]
31,10
9,3
1,23
Phil.
1,24
[PL
114.602]
2,2,9[PL76.953]
21,1 [PL33.88]
2,2,10[PL76.954]
VVLG.
AVG.
VVLG.
PS.BERN.
VVLG.
Apoc.
inpsalm.
Cant.
mis.
Luc.
12,6
118,2,13[PL36.862]
2,06
1[PL184.1109]
16,08
PETR.
ISID.
VVLG.
VVLG.
THOM.
rem.
sent.
Eccli.
Thren.
s.theol.
1,13,4
3,1,8[PL83.654]
27,1
4,1
2a 2ae,q. 186,a.10,co.
epist.
HIER.
HVGO
Indexfontiumpercapitula 1109
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
2,27,02324
2,27,02729
2,27,03536
HIER.
VVLG.
THOM.
inIer.
Ier.
s.theol.
2,27,04243
2,27,05056
[2,27,05556]
2,27,05758
2,27,05759
2,27,06162
2,27,06263
2,27,06263
2,27,06263
2,27,06263
2,27,07172
2,27,073
2,27,07374
2,27,08386
2,27,08623
2,27,100104
2,27,106107
2,27,110114
2,27,116119
2,27,145148
2,27,162264
2,27,166168
2,27,168170
2,27,173174
2,27,175178
2,27,178180
2,27,213215
2,27,215216
2,27,215216
2,28,035
2,28,036
2,28,036
2,28,036
2,29,038
2,28,038
BERN.
AVG.
VVLG.
AVG.
AVG.
HIER.
ARIST.
IOH.FONT.
IOH.FONT.
IOH.FONT.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
BERN.
BERN.
BERN.
BERN.
HIER.
BERN.
GVIG.
HIER.
HIER.
BERN.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
HVGOFOL.
CHRYSOST.
THOM.
epist.
epist.
Apoc.
epist.
epist.
c.Vigil.
eN.
auct.
auct.
auct.
Matth.
Ps.
Ps.
quadr.
hom.
omn.
adu.
epist.
cant.
mont.
epist.
epist.
praec.
Matth.
Matth.
Matth.
claustr.
s.Matth.
cat.Matth.
2,146[PL25.755]
11,15
2a 2ae,q. 186,a.10,
ad.3
241,3[PL182.435]
78,9[PL33.272]
22,11
78,9[PL33.272]
60,1 [PL33.227]
15[PL23.351]
2,36(1104b1107b)
12,33
12,38
12,41
22,14
72,19
13,1
2,3[PL182.172]
4,10[PL183.85]
1,15[PL183.461]
4,5[PL183.49]
77,2[PL22.690]
28,8[PL183.888]
4,10[PL184.313]
138,7[PL22.1155]
148,5[PL22.1206]
8,18[PL182.871]
23,4
23,13
23,23
1,7[PL176.1032]
35,1
20,3
ARIST.
ARIST.
IOH.FONT.
THOM.
ARIST.
THOM.
phgn.
anim.
auct.
s.theol.
pol.
s.theol.
THOM.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AVG.
VVLG.
HVGOCHAR.
VVLG.
VVLG.
uerit.
Matth.
Matth.
Matth.
Luc.
Matth.
Matth.
op.monach.
Luc.
apoc.
Apoc.
Matth.
2,28,03940
2,28,08586
2,28,08990
2,28,09495
2,28,105106
2,28,105106
2,28,113114
2,29,02526
2,29,05657
2,29,06465
2,29,068
2,29,08788
263v
2,9(421a)
6,99
1a,q.76,a.5,ad.1
1,2(1253a)
2a, 2ae, q. 188, a.8,
ad.5
2,3,19
19,21
23,13
19,12
3,8
3,9
19,12
23,79[PL40.547]
6,12
12
12,6
23,4
BERN.
HVGO
ARIST.
WALL.gloss.
Indexfontiumpercapitula 1110
REPERITVR
AVCTOR
OPVS
LOCVS
ADNOTATIVNCVLAE
2,30,01066
[2,30,033]
THOM.
CASSIAN.
s.theol.
conl.
2a,2ae,q. 188,a.6,co.
2,2[PL49.525]
[2,30,04042]
GREG.M.
inEzech.
1,5,12[PL76.825]
[2,30,04142]
VVLG.
Ps.
145,7
[2,30,05354]
PS.DION.AR.
diu.
7,3[PL122.1152]
2,30,06566
2,30,102102
2,30,117118
2,30,127129
(2,30,135137)
2,30,143144
2,30,148150
2,concl.,015
2,concl.,016
2,concl.,03334
(2,concl.,035)
ISID.
VVLG.
VVLG.
AVG.
AVG.
AVG.
HIER.
sent.
Matth.
Matth.
epist.
doctr.christ.
doctr.christ.
epist.
3,46,1 [PL83.714]
27,55
3,4
36,7[PL33.143]
3,6[PL34.69]
3,6[PL34.69]
22,7[PL22.398]
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
Ioh.
Ps.
ICor.
Is.
12,26
100,6
10,12
40,6
=THOM.s.theol. 2a 2ae
q.188,a.6co.
= THOM. s. theol. 2a 2ae
q.188,a.01,co.
= GREG. M. in Ezech.
01,5,12
=THOM. s.theol. 2a 2ae
q.188,a.01,co.
VVLG.Luc.
Indexfontiumpercapitula 1111
4.NDICEDEAUTORESCITADOSENLAINTRODUCCIN6
BRVNI
adPetr.Paul.
BVON.MONT.
nobil.
CIC.
Arch.
HIST.AVG.
Ael.
Il.
LVTH.
indul.
MARSIL.
defens.
MATTH.FLAC.
test.uerit.
MELAN.
epist.
OVDIN
scrip.eccl.
PETR.
fam.
mem.
metr.
rem.
secr.
PICCOL.
uir.
ortu
epist.
hist.Frid.
PLAT.
princ.
pont.
SANCT.AREV.
c.hist.Hisp.
LEONARDVSBRUNIARETINVS
adPetrumPaulumHistrumdialogus
BVONACCORSODAMONTEMAGNO
denobilitate
M.TVLLIVSCICERO
proA.LicinioArchiapoetaoratio
SCRIPTORESHISTORIAEAVGVSTAE
Aelius
HOMERVS
Ilias
MARTINVSLVTHERVS
disputatioprodeclarationeuirtutisindulgentiarum
MARSILIVSDEPADVA
defensorpacis
MATTHIAFLACIVSILLYRICVS
catalogustestiumueritatis
PHILIPPVSMELANCHTHON
epistulae
CASIMIRVSOVDIN
commentariusdescriptoribusecclesiaeantiquis
FRANCISCVSPETRARCHA
familiariumrerumlibri
rerummemorandarumlibri
epistolemetryce
deremediisutriusquefortune
desecretoconflictucurarummearum
AENEASSILVIVSPICCOLOMINI
deuirisillustribus
deortuetauctoritateRomaniimperii
epistulae
historiaFriderici
BARTOLOMAEVSSACCHIdictusPLATINA
deprincipe
deuitaChristiacomniumpontificum
RODERICVSSANTIVSDEAREVALO
compendiosahistoriaHispanica
6Incluimosaquaquellosautoresantiguos,medievalesyrenacentistasquehansidocitadosenla
Introduccinynofiguran,salvoPetrarcayelpropioArvalo,enlosndicesanteriores.
1112
castell.
discipl.
pol.
rem.
spec.
vergel
VOSS.
hist.Lat.
WOLF.
lect.mem.
decastellanisetcustodibusarcium
dearte,disciplinaetmodo alendieterudiendifilios,puerosetiuuenes
sumadelapoltica
deremediisafflicteecclesie
speculumuitehumane
vergeldeprncipes
GERARDVSIOHANNESVOSSIVS
dehistoricisLatinis
IOHANNESWOLFIVS
lectionummemorabiliumetreconditarumcentenariiXVI
ndicedeautorescitadosenlaIntroduccin 1113