Anda di halaman 1dari 52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

OMitodaNeutralidadedoJuiz
LarcioAlexandreBecker
MestrandoemDireitoProcessualnaUniversidadeFederaldoParan
Versodemonografiaapresentadadisciplina"OrigensRomanoCannicasdoProcessoCivilModerno",dos
ProfessoresOvdioA.BaptistadaSilvaeLuizGuilhermeMarinoni,CursodeMestrado,SetordeCinciasJurdicas,
UniversidadeFederaldoParan,1Semestrede1995.

SUMRIO:1.Apresentao2.Introduomitologiajurdica2.1.Mitodaneutralidade
cientfica2.2.Mitodaneutralidadedodireito2.3.Mitodaneutralidadedoprocessocivil2.4.
MitodaneutralidadedoJudicirio3.Neutralizaopoltica3.1.Atripartiodospoderes3.2.
Aconceposistmica3.3.Politizaodojuiz4.Neutralidadedojuiznaaplicaodalei4.1.
Legalidadeelegalismo4.2.Agarantiadaimparcialidade:mitooupossibilidade5.
Neutralidadedojuiznainstruo5.1.Odogmadoprincpiodispositivo5.2.Afaceldicado
processocivil5.3.Crticadapassividadejudicialnainstruodoprocesso6.Antecipaoda
tutelaeneutralidade6.1.Aideologiadoprocedimentoordinrio6.2.Origensromanas6.3.O
problemadaverdadenacincia6.4.Oproblemadaverdadenoprocesso7.Paraconcluir8.
Bibliografia.
1.APRESENTAO
"AvendasobreosolhosdaJustianosignificaapenasquenosedeveinterferirno
direito,masqueelenonasceudaliberdade."
TheodorAdornoeMaxHorkheimer

Opresentetrabalhotemporobjetivoumaanlisecrticadapolmicaquestoda
neutralidadedojuiznoprocessocivil.Seumaanlisesepretendecrtica,antesdetudo
precisoqueelaaomenossereporteTeoriaCrtica,deprefernciasuaformulao
original,qualseja,aqueresultoudaspesquisassociolgicasefilosficasdaEscolade
Frankfurt.Porisso,naspginasseguintesserpossvelencontrarvriasrefernciasaMax
HORKHEIMEReTheodorW.ADORNO,quenotoriamentelideraramoInstitutfur
Sozialforschung,eapresentarammaisafinidadesentresidoquecomoutrosgrandes
pensadoresque,emdeterminadosmomentos,divergiramdasorigensfrankfurtianas,
comoWalterBENJAMIN,HerbertMARCUSE,ErichFROMMeJrgenHABERMAS.
ApardasrefernciasEscoladeFrankfurt,sernecessrio,emalgumasocasies,buscar
esclarecimentosemautoresdeoutrascorrentesdopensamentofilosfico,comoo
estruturalismo(principalmenteJacquesLACAN)eopsestruturalismo(sequeh
condiesdecolocarestertulo,ouqualqueroutro,nasidiasdeMichelFOUCAULT).
Todasessasreferncias(EscoladeFrankfurt,LACANeFOUCAULT),acabam
traduzindooevidenteesforonosentidodainterdisciplinariedade,jqueacrtica
neutralidadenosefarsomentecomargumentosintrassistemticos,mastambmcom
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

1/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

aportesdeautoresqueraramentefiguramnodiscursojurdico.
Cuidouse,entretanto,paraqueestesaportesexternosTeoriaCrticanolhefossem
incompatveis,oquesemdvidanodetododifcil.Porumlado,asrefernciasa
conceitoslacanianostendemaabriraperspectivapsicanalticasobreospontosquese
colocaroemquesto,semfecharaperspectivacrtica,emais:colocandoemrelevoas
mesmaseoutrascontradiesdaquiloqueHORKHEIMERchamade"teoriatradicional".
Poroutrolado,seMichelFOUCAULTapresentadivergnciasemrelaoa
HABERMAS,hqueseteremcontaqueascrticashabermasianasforamfeitasapsa
TeoriadoAgirComunicativoqualseja,quandoHABERMASjhaviaproclamadosua
independnciaemrelaosformulaesoriginaisdaEscola,equeacrticade
FOUCAULTemmuitosaspectoscomplementardesenvolvidaporADORNOe
NIETZSCHE.

Nocampoprocessual,asrefernciasaCARNELUTTI,CHIOVENDA,
CALAMANDREIeLIEBMANsefazemporindispensveisemqualquerescritosobre
processocivil.CasohajadesconfortocomrelaopresenadeLUHMANN,hquese
lembrarque,emborasuaconceposistmica,enquantojustificativaconformistado
estabelecido,mereaacrticafeitaapartirdoagircomunicativo,necessrioquese
recordeaquiloqueheventualmentedepertinenteemsuasanlises,namedidaemque
inegvelqueoprocessocivilaindaestmarcadomaispelainstrumentalidadedoquepor
Lebenswelt.Nostemasespecficos,outrosprocessualistasdespontam,conformearea
emquesuascontribuiesmaissepronunciaram(principalmenteBAPTISTADA
SILVA,MARINONI,BARBOSAMOREIRA,DINAMARCO,CAPPELLETTI,etc).
NonosfoipossvelolvidaroutrosjuristasnoidentificadoscomoProcessoCivil(v.g.,
ZAFFARONIeFARIA),mascujascontribuiesemsuasrespectivasreasforamde
grandevaliaparaumacrticadoprocessosoboprismadasociologiadaadministraoda
Justia.

Oplanodotrabalhodesenvolveseemcincomomentosdistintos,interligadospelacrtica
neutralidade.Numprimeiromomento("Introduomitologiajurdica"),fazseuma
exposiodosmitosdeneutralidadequeassolamacincia,eporconseguinte,odireito,o
processocivileojuiz.Oquenosinteressamaisdiretamente,sedvida,omitoda
neutralidadedojuiz,cujaanlisesedesdobranosquatromomentosseguintes.No
segundomomentoprecisoaveriguardequeformaseoperouaneutralidadepolticada
funojurisdicional,oquesemdvidanosremontaimediatamenteteoriadarepartio
dospoderesequesto,maisdoquepolmica,daviabilidadedeummovimentode
politizaodojuiz.Numterceiromomento,devesepesquisardequeformasoperasea
neutralizaodojuizfrenteaplicaodalei(qualseja,suavinculaoaolegalismo),
soboargumentodequehqueseconservarsuaimparcialidadediantedacausa.Oquarto
momentoreservadoverificaodaneutralidadejudicialnoquetangefaseinstrutria
doprocesso:tratasedodesvendamentodafaceldicaqueoprincpiodispositivoconfere
aoprocessociviledacrticapassividadejudicialdiantedasdesigualdadesentreos
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

2/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

litigantes.Numquintomomento,precisodenunciaraomissojudicialdiantedas
possibilidadesdeantecipaodatutela,quandoaessaomissoestsubjacenteomitode
queojuizomissoojuizneutro,porqueestserenamenteembuscadaverdade.Paraisso
precisoremontarsorigensromanasdessaideologia,almdetraaralgumaslinhas
sobreosproblemasquetemenfrentadoaverdade,tantonacinciaemgeralcomono
processoemparticular.

2.INTRODUOMITOLOGIAJURDICA

Existeojuizneutro?Seacreditarmosnaneutralidadedojuiz,precisamosacreditarna
neutralidadedoprocessocivil,dodireitoedacincia.Hojedifcilacreditarcegamente
emtodasessasneutralidades,semincorreremequvocosgraves,eatcertaingenuidade.
Veremos,portanto,queimpossvelojuizserneutro,basicamenteporquenemacincia,
nemodireito,nemoprocessocivilestoisentosdeideologia.Todasessascategorias
foramdotadasdemitos,aperfeioadosenormementepelopositivismo,dondecostumam
serchamados"mitospositivistasdacincia".Ora,perguntariaalgum:comoo
positivismopodedesenvolvermitos,seeleprpriofoiummovimentocontraosmitos
religiososqueobstaculizavamodesenvolvimentodacincia?Arespostaquemd
ADORNO:enquantoopositivismocriticaavisonosistmica,contraditria,da
totalidade,comosendometafsica,como"retrocessomitolgico,prcientfico,ele
prpriomitologizaacinciaemsualutapermanentecontraomito".

Antesdemaisnada,oquemito?Comecemoscomduasdefiniesestruturalistas,uma
nocampopsicanaltico,outranaantropologia,paraentopartirmosparaumadefinio
semiolgica.

Napsicanlisedeorientaofreudianaemtodolingsticoestruturalista(leiase
LACAN),considerasemito"atentativadedarformapicaaoqueseoperanaestrutura".
Nessaperspectiva,omito"queconfereumafrmulatransmitidanadefinioda
verdade,porqueadefiniodaverdadenosepodeapoiarsenoemsimesma,e
enquantoapalavraprogridequeelaaconstitui".
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

3/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

Jnaantropologia,aindadentrodomovimentoestruturalista,temosqueClaudeLVY
STRAUSSdefineomitoenquantolinguagem,"masumalinguagemquetemlugaremum
nvelmuitoelevado,eondeosentidochega,selcitodizer,adecolardofundamento
lingsticosobreoqualcomeourolando".

LuizAlbertoWARAT,jnoplanodasemitica,epretendendoafastarsedo
estruturalismoantropolgicoepsicanaltico,fazumabrilhantesnteseentreascategorias
mitoeideologia:"omitoumaformaespecficademanifestaodoideolgiconoplano
dodiscurso""esteriotipaosemiolgicadaideologia".

Comestaconceituaodemito,percebemosaimportnciadaideologianaelaboraodos
mitosdaneutralidadedacincia,dodireito,doprocessoedojuiz.Paraaabordagem
dessesmitos,nopodemosnosfurtaraodesvendamentoideolgicoquesefizer
necessrio,principalmentetendoemvistaque"opontodepartidadopensamentocrtico
vemaseraquestodaideologia".Apartirdeagora,oesclarecimentodoperfilideolgico
dessesinstitutosimplicanaderrubadadosmitosemqueseerigiramsuaspretensas
neutralidades.Qualseja:dapretensadesideologizaodessesinstitutosqueosjuristas
tmhauridoosfundamentosparaumaconcepopoliticamenteasspticadedireito,
jurisdioecincia,concepoessaquenopassademito.

2.1.Mitodaneutralidadecientfica

AindatendoemmenteaconceituaodemitofornecidaporWARAT,devemosinsistir
queodireitoprocessualcivil,porinflunciabasicamentepositivista,vemnormalmente
cercadodeumasriedemitos.Oprimeirodelesomitodaneutralidadecientfica,qual
seja:omitodequeacinciaestlivredeideologias.

Porqueaneutralidadecientficaummito?Hduasrespostas,queinterligadas
representamduasfacesdamesmamoeda:1)Aneutralidadecientficaummitoporque,
como"nohcinciapura,autnoma,eneutra",podesedizertranqilamenteque"o
mitoestmuitomaisprximodacinciadoquesepoderiaesperar".2)Aneutralidade
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

4/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

cientficaummitoporquenoOcidenteoconceitodeideologia"dissolveuseno
desgastedomercadocientfico,perdendotodooseucontedocrticoe,portanto,asua
relaocomaverdade".Cabeperguntar,ento,emfacedarespostan2:porondeentraa
ideologianacincia?Oumelhor:quaissoasrelaesentrecinciaeideologia?

Hquementendaqueasrelaesentrecinciaeideologiadecorremdeumelemento
ideolgicosubjetivoexistentenomomentodacognioeinterpretaocientficas.Nesse
pontoque,aoobservarasrelaesentrecincia,magia(enquantofalsacincia,ou
cinciamenor)ereligio(emconflitodeverdadecomacincia),LACANpercebeque
paraoobjetodacincia,magiaereligioseriamsomentesombras,masnoparaosujeito
dacincia.
Joutros,comoFEYERABEND,entendemqueaideologiaquepermeiaacincia
provmdaligaoentrecinciaeEstado,eporissochamadecontodefadasaquelepelo
qual"seacinciaencontroumtodoquetransformaconcepesideologicamente
contaminadasemteoriasverdadeiraseteis,acinciano[seria]meraideologia,porm
medidaobjetivadetodasasideologias."AindadiantedasrelaesentrecinciaeEstado
queGUSDORFafirmaautilidadedaneutralidadeaxiolgicadacinciaparaopoder
polticodeplanto:afinal,justamenteessaneutralidadeaxiolgicadacinciaquea
tornapredispostaaserutilizada"pelopoderpolticoparatodososfinsteisouinteis,
salutaresounefastos".

Paraesclarecermosmelhoraquestodaneutralidadecientfica,devemosnosremeterao
clebredebateocorridoentreKarlPOPPEReTheodorADORNOemtornodasteses
sobrealgicanascinciassociais.EmboranemPOPPERseconsiderasseumpositivista
decarteirinha,nohcomonegarsuaproximidadeacertasconseqnciasdaconcepo
positivistadacincia.ParaPOPPER,acinciasedesenvolviaatravsdesentenasgerais
nasquaisseintegramosfatosparticularesoquetpiconodireito.Paraisso,haveriade
respeitaralgicaformal(induodeduo),privilegiandoadeduo.Nomximo,
poderiaacrescentarlgicaformaluma"lgicasituacional"(decorrenteda"compreenso
objetiva"deWEBER),segundoaqualoselementospsicolgicosemquestosejam
reduzidosaoexamedasituao.Acrtica,paraPOPPER,deveriaselimitarademonstrar
errosdededuo,damontagemdehiptesesounosdadosempricos,poisosujeitodo
conhecimentonopodiaseenvolveraxiologicamentecomoobjetodeseuconhecimento
oquelhegarantirianeutralidadeeobjetividadecientficas.Poressaausnciadejuzos
devalor,ocientistadeviaapreciarsomenteoser,esilenciarquantoaodeversereao
poderser.

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

5/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

ADORNOestabeleceusuapolmicacomPOPPERporesteprivilegiaromtodono
processodeconhecimento.ADORNOcontestaaneutralidadeeobjetividadecientficas,
quesepretendeatravsdorigormetodolgico.Contestaatmesmoaobtenoda
verdade,pelaprepondernciadadaaomtodo.ParaADORNO,deveotericocrticono
perderaperspectivadotodo,evitarofragmentarismodacrticanosmoldesdePOPPER,
queamaisfreqenteentreosjuristas:acrticadoserrosisolados,aindadentrodo
paradigma,noacrticadoparadigma,feita"deforaparadentro".Acrticadeveser,
ento,"oelementoquepermeiatodooprocessodeconhecimento,(...)sucitandouma
atitudededesconfianafaceaoconhecimentocomotal",sempreguiadapelaperspectiva
dotodoenodaparte(fatoisolado).Asfissurasecontradiesdomundoreal
significavamquenenhumametodologiaharmoniosamenteconcebidapoderiaser
adequadaaoseuobjeto.Astcnicasempricasselimitamapreensodealgumas
verdadeslimitadas."Otodopodesero'falso',masaindanecessriocombinar
abordagensdeformaacapturarsuasdimensesfragmentadas.Acombinao,todavia,
nopoderiaserumamediaouniformementeunificadadeabordagens,masuma
mediaodecampodeforaoudeconstelaoqueregistrasseastensesnoresolvidas,
ocultassobafachadadaharmonia."ADORNOdefende,frenteaPOPPER,umacincia
socialpoliticamentecomprometida."Issoseexplicaporque,enquantoospopperianos
afirmavamqueoscientistas,numa'sociedadeaberta',poderiamengajarsenabuscada
verdadecientfica(ou,maisprecisamente,nofalseamentodoerrocientfico),ADORNO
continuavaainsistiremque'aidiadeverdadecientficanopodeserseparadadaidia
deumasociedadeverdadeira'."ADORNOnoperdoaopositivismopornorefletirsobre
"aorigemhistricadoseupensamento",eporaceitarimplicitamente"adivisode
trabalhoimpostapelasrelaesdeproduocapitalista,refugiandoseemsuassubreas
dosaber"(quedepersiconfiguramreflexosdadivisodotrabalho),ignorandoque
atendea"interessespolticosespecficosequeseprestaapropriaodepoderes
econmicosepolticosquedesconhece","ignorandoasrelaesdetrocaeosinteresses
delucroedominaoquecondicionamemanipulamsuaprpriareadesaber":acincia
exatamenteoqueocorrenodireito.Interessantenotaroamplolequedeperspectivasque
poderiamabriressaconcepesdeADORNOsobreoproblemadoconhecimento
cientficoeseumtodo,seprojetadosparaocampodoprocessocivilemespecial,no
quetangecognionoprocesso.

Pelomitodaneutralidadecientfica,buscaseevitaraconscinciacrticadentroda
cincia,sobaalegaodequecrticasubjetivismo.Entretanto,cinciasemesprito
crticonopassademeraduplicaodaRealidadenopensamento.Nohsubjetivismo
nacrticaquandoelasignificar"oconfrontodacoisacomseuprprioconceito(...),e
quemnocomparaascoisashumanascomoqueelasqueremsignificar,vasnosde
umaformasuperficialmasdefinitivamentefalsa."

Oconhecimentocientficonopuro,livredeinteressesexternos,aocontrriodoquese
pretendepelomitodaneutralidadecientfica.PorissoqueHABERMASfalano
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

6/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

binmioconhecimentointeresse,encarandoointeressecomoguiadoconhecimento:"a
partirdasexperinciasdodiaadia,sabemosqueasidiasservemmuitasvezesbastante
bemparamascararcompretextoslegitimadoresosmotivosreaisdasnossasaes.Oque
eaestenvelsechamaracionalizaochamamoslhe,noplanodaaocoletiva,
ideologia."Estandooconhecimento(cientfico)condicionadoaointeresse,nohcomo
esqueceraadvertnciadeNIETZSCHE,paraquem"nohcinciaincondicionaltal
cinciaabsurda,paralgica:acinciasupeumafilosofia,umafquelheddireo,
finalidade,limite,mtodo,direitoexistncia,"casocontrrioestarentregueto
somentesideologias.

Aocontrriodetodososautorescitadosacima,paraFOUCAULTainflunciada
ideologiasobreodiscursocientficoeofuncionamentoideolgicodascinciasnose
articulamnonveldesuaestruturaideal(ADORNO),nemnonveldesuautilizao
tcnicaemumasociedade(HABERMAS,GUSDORF),nemnonveldaconscinciados
sujeitosqueaconstroem(LACAN),massimnonvelemqueacinciasedestacasobreo
saber.Assim,aquestodaideologiapropostacincia"aquestodesuaexistncia
comoprticadiscursivaedeseufuncionamentoentreoutrasprticas".

Seaneutralidadecientficaemsijquestionvel,quantomaisaneutralidadecientfica
dodireito,cujocartercientficotambmquestionvel.Naverdade,josromanosviam
nodireitoaprudnciaemvezdajuriscincia.Essaperspectivaacientficadeprudnciae
artefoiretomada,commaiorvigorretrico,porKIRCHMANN,tendopassadoinclusive
porRIPERT,chegandoaautoresdaatualidade,paraseconcluir,emrecenteestudocom
baseemFOUCAULT,queodireitosaberdestitudoderealcunhocientfico,poisbusca
seusfundamentosemoutrascincias,apesardeinsistentementeafirmarsuaautonomia.
Poroutrolado,hqueseconsideraraadvertnciafeitaporJosEduardoFARIA,para
quemodilema"hamletiano"dodireito,deserarteoucincia,deveserpostodaseguinte
forma:direitoartesignificadireitoenquanto"tecnologiadecontrole,organizaoe
direosocial",aopassoemquedireitocinciadevesignificardireitoenquanto
"atividadeverdadeiramentecientfica,eminentementecrticaeespeculativa",queexige
umaabordagem,entreoutrascoisas,"sobreanaturezaideolgicadetodaequalquer
ordemjurdica".
2.2.Mitodaneutralidadedodireito

Omitodaneutralidadedodireitocaiuporterranomomentoemqueficoubemclaroseu
carterideolgico.Odireitoesttoeivadodecaractersticasideolgicasquehautores
quefazemumacompletaidentificaoentredireitoeidologia.Porexemplo,Roberto
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

7/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

A.R.AGUIARafirmacategoricamenteque"falardedireitoeideologiatautolgico",
poisodireito"aexpressomaisaltadatraduoideolgicadopoder",qualseja:"a
ideologiaquesanciona,alinguagemnormativaqueinstrumentalizaaideologiado
legisladorouaamoldaspressescontrrias,afimdequesobreviva".Alis,Luiz
FernandoCOELHOafirmaserfcil"verificarqueaideologiaoprpriodireito,oqual
semantmcomoinstrumentodeocultaodaquelaestruturareale,maisainda,de
manipulaodoimaginriosocialnosentidodemantercomolegtimaadistribuiode
quotasdepodernasociedade".TambmAntnioCarlosWOLKMERfazessa
identificao,aodefinirodireitocomo"aprojeolingsticonormativaque
instrumentalizaosprincpiosideolgicoseosesquemasmentaisdeumdeterminado
gruposocialhegemnico".

Emboraessesevriosoutrosautorestenhamreforadoessaidentificaoentredireitoe
ideologia,hqueseressaltarqueanoodeideologianounvoca,tantoqueRaymond
GEUSSfalaemtrssentidosdeideologia:descritivo,pejorativoepositivo.Tendoem
vistaessapluralidadedesentidosdapalavraideologia,almdanotria"anemia
semntica"dapalavradireito,JuanRamonCAPELLAdizquepodetrazerequvocos
"afirmarsequeodireitoideolgico",epreocupadoemevitaresseseventuais
equvocosqueoautorespanholdesenvolveuseupolmicotexto.

ClmersonMerlinCLVEprefereencararodireitonocomomero"instrumento
ideolgicoaserviodadominaodaclassedominante",massim,comoespaodelutas,
entreavisododireitosobaperspectivadasclassesdominanteseadasclasses
desfavorecidas.Entendequeacompreensododireitoenquantoespaodelutasservea
umanovacompreensodojurdico.nessesentidoquepodemosentenderaordem
jurdicaenquantoespaoprincipalemqueocapitalismobuscanastesescontrrias
elementosdereforosuaresistncia.

Poroutrolado,enquantoodireitoseutilizadaideologiaeviceversa,aideologia,
enquantojustificao,seutilizadacategoriajurdicadajustia,namedidaemque
pressupe"queraexperinciadeumacondiosocialquesetornouproblemticaecomo
talreconhecidamasquedeveserdefendida,quer,poroutraparte,aidiadejustia[grifo
nosso]semaqualessanecessidadeapologticanosubsistiriaeque,porsuavez,se
baseianomodelodepermutadeequivalentes".

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

8/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

2.3.Mitodaneutralidadedoprocessocivil

Seodireitonoestlivredeideologiasisto,sesuaneutralidadenopassademito,o
mesmopodeserditododireitoprocessualcivil.
Adoutrinainsisteemproclamara"neutralidadedoinstrumentoprocessual",oqualseria
"ummecanismoqueserveparachegarverdadedofatos"eque"deveprescindirda
qualidadedaspartes"ouseja,"dotipodesujeitosqueestoemjuzo."Entretanto,como
diriaMauroCAPPELLETTI,essasafirmaesteriamsidocompreensveiseaceitveish
umsculoatrs,masnohoje.

SegundoCndidoDINAMARCO,aconsideraodequeoprocessocivilseriaummero
instrumentotcnicoequeodireitoprocessualcivilseriaumacinciaideologicamente
neutra",narealidade,sobrecapadeposturasouintuitosconservadores."Masoprprio
carterinstrumentaldoprocessocivilobjetorecorrentedasconsideraesde
DINAMARCOprestasesuavinculaoaideologias.Tantoassimsepassaque
CAPPELLETTIafirmaquejustamenteainstrumentalidadeagrandeportaporondeas
ideologiaspenetramoprocessocivil.

Adoutrinatembuscadosoluesparaqueessainstrumentalidadenosetraduzaem
tutelajurisdicionaldequaisquerinteressescomoquesecomparariarazoinstrumental
tocriticadapelaEscoladeFrankfurt,qualcontrapunhaarazoemancipatria.Para
tanto,adoutrinaprocuravincularoprocessoaescopospolticosesociais,almdo
jurdicobasicamente,atesedeDINAMARCO.Emquepeseosmritosdadifcil
empreitada,podemosdizer,seguindoHABSCHEIDquenoosuficiente,pois"o
escopodoprocessocivillibertodetodaideologia,nosentidodesuadeterminao
formalista,ou,ento,emprica,noofereceproteoalgumacontraumabusopolticodo
direitoprocessualcivil."

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

9/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

2.4.MitodaneutralidadedoJudicirio

Ningumestimuneideologia.SegundoWilhelmREICH,mesmonumaperspectiva
psicanaltica,ningumestariaimuneideologiaporquenafamlia,clulaideolgicada
sociedade,quesetransmiteaideologiapatriarcalburguesaatravsdorecalcamento
sexual(duplamoral,dipo,etc.),"umdospilaresdasnumerosasideologias
conservadoras".
Noexisteojuizneutro,poisnoestimunesideologias.Conformeassinala
ZAFFARONI,"ojuiznopodeseralgum'neutro',porquenoexisteaneutralidade
ideolgica,salvonaformadeapatia,irracionalismo,oudecadnciadopensamento,que
nosovirtudesdignasdeningumemenosaindadeumjuiz."OmagistradoJoo
BaptistaHERKENHOFF,combaseempesquisarealizadaemVitriaenointeriordo
EspritoSanto,nosanos70,afirmaque"aideologiadosjuzesassinaladapormoderado
conservadorismo,zelopelaordem,sensodelegalidade,prefernciapeloformalesolene".
Noscaptulossubseqentestrataremosmaisdetalhadamentedomitodaneutralidadedo
juiz.Porenquanto,deternosemosemquestespreliminaresqueenvolvemoPoder
Judicirio.

PodesefalaremideologiadoJudicirio?SegundoFOUCAULT,o"aparelhojudicirio
teveefeitosideolgicosespecficossobrecadaumadasclassesdominadas.Hem
particularumaideologiadoproletariadoquesetornoupermevelaumcertonmerode
idiasburguesassobreojustoeoinjusto,oroubo,apropriedade,ocrime,ocriminoso."
"Otribunal,arrastandoconsigoaideologiadajustiaburguesaeasformasderelao
entrejuizejulgado,juizeparte,juizepleiteante,quesoaplicadaspelajustiaburguesa,
parecemeterdesempenhadoumpapelmuitoimportantenadominaodaclasse
burguesa.Quemdiztribunal,dizquealutaentreasforasempresenaest,querqueiram
querno,suspensaque,emtodocaso,adecisotomadanoseroresultadodeste
combate,masodaintervencodeumpoderquelhesser,aunseaosoutros,estranhoe
superiorqueestepoderestemposiodeneutralidadeentreelase,porconseguinte,
pode,ouemtodocasodeveria,reconhecer,naprpriacausa,dequeladoestajustia."

MesmoaarquiteturadoForumpodeserumadecorrnciadaideologiadoJudicirio.
SegundoFOUCAULT,atofinaldosculoXVIIIaarquitetura"respondiasobretudo
necessidadedemanifestaropoder,adivindade,afora",eapartirdeento,"tratasede
utilizaraorganizaodoespaoparaalcanarobjetivoseconmicopolticos".Nesse
sentido,FOUCAULTrefereseatmesmo"disposioespacialdotribunal,adisposio
daspessoasqueestoemumtribunal",que"pelomenosimplicaumaideologia".
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

10/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

ObserveseaimagemqueapopulaofazdoJudicirioquenotemsidodasmelhores
principalmentenoquesereferesdiferenasdetratamentoentrericosepobres.As
pesquisasarespeitoapresentamnmeroseloqentes.Seno,vejamos.

EmpesquisarealizadanointeriordoEspritoSantoem1975,27,8%dosentrevistados
achavamqueaJustianuncatratavaricosepobrescomigualdade.Essenmeroaumenta
para61,4%quandoamesmaperguntafoifeitanacapital.

Vinteanosdepois,empesquisafeitapeloInstitutoVoxPopuli,naqualforamouvidas
3.075pessoasdistribudasentreascincoregiesdopas,foipossvelchegaraconcluses
jesperadas,comrelaoneutralidadedoJudicirio.Apesardejesperadasas
concluses,osnmerosimpressionam:para80%dosentrevistados,aJustiamais
rigorosaparaospobresdoqueparaosricos,epara61%,maisrigorosaparaosnegros
doqueparaosbrancos.

PorissojdiziaMENGER,hmuitotempo,quenodesurpreender"quelasclases
pobresdetodoslosEstadoscivilizadosmirencongrandesconfianzalaadministracinde
lajusticiacivil.Parcelesstacomounsistemadearguciasjurdicas,enelcualelespritu
delindividuosencillonopuedepenetrar."

3.NEUTRALIZAOPOLTICA

Ataqui,percebesequeapreocupaofundamentaldopresentetextocoma
neutralidade,enocomaimparcialidadedojuiz.Juizneutro,comovemsendo
insistentementerepetido,noexiste,poisnohcomosedesvinculardasideologias.Ja
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

11/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

questodojuizimparcialrefereseaofavorecimentoaumadaspartes,esemdvida
nenhumprocessualistasriopoderiadefenderafiguradojuizparcial.Ofatodojuizno
serneutronoimplicanecessariamenteemsuaparcialidadediantedacausa,masmuitas
vezeshemosdeconvirquehrelaes.Qualseja,suaideologiaacabarmuitasvezesse
refletindonadireodoprocessoenadeciso(emqueaideologiadeesquerdareflete
umamaiorcondescendnciacomaparteeconomicamentemaisfraca,eviceversa).

Comoaausnciadeneutralidademuitasvezesimplicarnaparcialidadedojuiz,melhor
notratarmosdasduascategorias,neutralidadeeimparcialidade,separadamente,embora
primeiramenteanalisaremosaquestodaneutralizaopolticadojuiz.

Adoutrinatradicionalentendequeamaiorgarantiadeimparcialidadedojuiza
separaoentreomomentolegislativoeojurisdicionalaseparaodospoderes.Eisso
pordoismotivos:nomomentolegislativo,olegisladorobedeceacritriospolticossem
tercomopreverquaisseroaspessoasprejudicadasoubeneficiadaspelalei(!)poroutro
lado,nomomentojurisdicional,aocasoconcretoojuizspodeaplicaralei,sem
modificlapormotivospessoaiscomosimpatiaouhostilidadeaqualquerdaspartes.
essaajustiasimbolizadacomvendanosolhos.

Diantedessaexignciadeimparcialidade,CALAMANDREIperguntasehumanamente
possvelaojuizsentirseimparcialdiantedeumlitgionoqualseencontramosmesmos
interessescoletivosdavidapolticadasociedade,daqualomesmojuizfazparte.Em
outraspalavras,comopodeojuizque,enquantocidado,participadosconflitospolticos
desuasociedade,sentirseimparcialdiantedeumaprojeoinvitrodessesconflitos,no
casoindividualquedeverjulgar?Emais:reforandoobservaosemelhantede
CAPOGRASSI,CALAMANDREIperguntacomopodesentirseimparcialojuizdiante
dequestesqueenvolvemaordem,apropriedade,avidaeopensamento.

Diantedessasquestes,oprocessualistaitalianoentendequeaneutralidadeemesmo
"imparcialidadepoltica"dojuizmaisaparentequereal.
Quarentaanosdepois,MrcioPUGGINAafirmaquesobopretextodeseexigira
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

12/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

imparcialidadedojuiz,osistemaacabaporexigirdeleumaposturanoideolgicae
apoltica.Naverdade,segundoojuizdoTribunaldeAladadoRioGrandedoSul,
confundeseimparcialidadenaconduodoproceso,comneutralidadepolticano
exercciodafunojurisdicional.Enquantocondutordoprocesso,deveserimparcial,j
nomomentodasentenaojuizseparcializa,pois"asentenaquedpelaprocedncia
(totalouparcial)ouimprocednciadaaoatoporexcelnciadeparcializaodoJuiz
frentecausa."

"Nenhumcientistapoltico,comummnimodeseriedade,ousariaafirmarqueos
membrosdoPoderJudiciriosoapolticos.Istosoariatoabsurdoquantoacincia
afirmarqueosreligiosos,aosquaisseimpeodeverdecastidade,soassexuados."

ParaCludioSOUTO,diantedaexignciadeneutralidadepoltica,ojuizimparcialtorna
se,"porumcruelparadoxo,oservidorfielemborafreqentementeinconscientedisso
dosinteresesdosdonosdopodereconmicoedopoderpoltico,"poisnaverdade"nose
podepretenderdojuizoudequemquerquesejaumaneutralidadeideolgicaabsoluta,
poisissoseria,paradoxalmente,ideolgico."

Oiussocilogopernambucanovaraizdoproblemanoensinojurdicoconvencional,
queemvirtudedeuma"cegueirasecundumlegem",conduz"aumaparcialidaderealdos
efeitosdaatuaodopoderjudicirio.Jqueamissodojuiznoeracriarregras,mas
apliclas,teriadeaplicarregrasquebeneficiam,semqualquerimparcialidade,muito
maisaosdetentoresdopodereconmicoedopoderpolticoquetodasasoutraspessoas
dasociedade."

3.1.Atripartiodospoderes

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

13/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

PodesedizerqueomitodaneutralidadedojuizpodesersituadotantonoDireito
RomanoquantonaRevoluoFrancesa.EmRoma,oiudexapenasdecidia,semdar
ordensspartes,poisestaeraafunodopraetoresseassuntoestabordadoinfra.No
momento,referirnosemosRevoluoFrancesaenquantofatopolticodeterminadorda
idiadeneutralidadepolticadojuiz,apartirdomomentoemqueaAssemblia
determinouqueosjuzesdoReinopoderiamjulgaralegalidadedosatos
revolucionrios,oqueacabouisolandopoliticamenteoJudicirio.

TrcioSampaioFERRAZJR.entendequeaneutralizaopolticadoJudicirio
conseqnciadadivisodospodereseespinhadorsaldoEstadodedireitoburgus.A
teoriaclssicadatripartiodospoderes,comafinalidadedeimplodirosistemamono
hierrquicodoAncienRgime,acabaporgarantirumaprogressivaseparaoentre
polticaedireito.NaconcepodeMONTESQUIEU,quenaverdadenoerade
separao,masdeinibiodeumpoderpelooutro,coubeaoJudicirioopapelcom
menorforapolticaporissomesmoteriaditoque"dostrspoderesmencinados,ode
julgaremcertomodonulo".

Apartirdeento,aneutralizaopolticadoJudicirioassumegrandeimportnciaparaa
consolidaodoEstadoburgus.ComofrisaTrcioFERRAZJR.,talneutralizao
poltica"assinalaraimportnciadaimparcialidadedojuizeocarternecessariamente
apartidriododesempenhodesuasfunes."
JuntamentecomaneutralizaodoJudicirio,ocorreuumadesvinculaoentreodireito
esuasbasessociais(poispassouseaoprivilgiodaleienquantofontededireito),como
exignciadaseparaoentredireitoemoral(KANT).Comesselegalismoreforada
aindamaisaneutralidadepolticadoJudicirio,poisexigesedojuizomtododa
subsuno,paraaplicaodalei:"neutralizaseparaojuizojogodosinteressesconcretos
naformaolegislativadodireito(seessesinteressesseroatendidosoudecepcionados
noproblemadojuiz,queapenasaplicaalei)."

TrcioFERRAZJR.,contudo,novaneutralizaopolticadoJudiciriocomoumtipo
de"indiferenagenrica",masuma"indiferenacontrolada"sexpectativasde
influncia.Logo,essaneutralizaopolticanoseriacapazdeimunizardefatoo
Judiciriospressespolticas,postoqueestdirecionadatosomenteaonveldas
expectativasinstitucionalizadas.Naverdade,olevantamentodaquestodasexpectativas
revelaovissistmicoadotadopeloilustrejurista,comoveremosaseguir.
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

14/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

3.2.Aconceposistmica

Pelaconstruosistmicaluhmanniana,cujofielseguidornoBrasilTrcioFERRAZ
JR.,dizsequeajurisdioapresentaumafunoinstrumental,deaplicaodenormas
preestabelecidasabstratamentenalei,eumafunoexpressiva,desatisfaodas
necessidadesconcretaspormeiodasubsuno.Assim,paraaconcepoliberal,a
combinatriadasduasfunes,instrumentaleexpressiva,garantidapelopapel
instrumetaldojuizque,caracterizadopelaneutralidade(distnciadaspartes,
imparcialidade,serenidade,posiodominantemasapartidria),tornaseoinstrumento
capazderealizaradivisodospoderes.
"Nessesentido,oprocessojudicialdeveserfuncional,enquantoumsistemacapazde
determinarofuturonamedidaemqueomantmincerto,isto,osprocedimentos
jurisdicionaispermitemqueosatingidospordecisesvivenciemumfuturoincerto(a
realizaoabstratadaseguranajurdica),massentidoseseguros,desdeopresente,por
foradosprocedimentosnosquaisseengajam."
Nessepasso,disseLUHMANNqueoprocedimentotornaseirrelevanteseasdecises
concretasenicasexistemepodemserencontradas,pois"acertezadadecisono
dependedaformacomofoialcanada.Oprocedimento,comosistemasocial,stemum
espaodemanobradedesenvolvimentopormotivodaexistnciadaincertezaem
questesdedireitoedeverdadeesnamedidadoalcancedessaincerteza."

"Antesencaravaseodireitocomoumaexpectativaticadepadrodecomportamento,
predeterminadoporvaloresfins,dondeojuzocomoumatodarazoeajurisdiocomo
umaatividadedecorrentedavirtudedajustiaagoraodireitovistocomoumprograma
funcional,hipotticoecondicional,dondeumacertaautomaticidadedojulgamento,que
seliberadecomplicadoscontrolesdefinalidadesdelongoprazoesereduzacontroles
diretos,casoacaso.Sassimpossvellidarse,noJudiciriodoEstadodedireito
burgus,comaltosgrausdeinseguranaconcretadeumformasuportvel:asegurana
abstrata,comovalorjurdico,isto,comocertezaeisonomia,diferidanotempopela
tipificaoabstratadoscontedosnormativosepelauniversalizaodosdestinatrios,
aparecendocomocondioideologicamentesuficienteparaasuperaodasdecepes
concretasqueasdecisesjudiciaistrazemparaaspartes."

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

15/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

teoriadossistemashvriascrticas,entreasquaispodemoselencar:
"conservadorismoimplcitoedificuldadedeconceptualizarosprocessoshistricosseu
conformismoexplcito,aopostular,comocomportamentosocialmaisadequado,aquele
institucionalizadopelosistemaseupositivismodisfarado,aoatribuiraoque,valor
superioraoquedeixoudeser,epoderiaviraser"[grifosnossos].Porhoraprecisofrisar
queaconcepoluhmannianatemporconseqnciaumisolamentohistricodoprocesso
bemcomododireitofrenteaoprocessohistricoglobal,oquepodedenotaralienao
tantodacinciaquantodoscientistas.DizLUHMANNexpressamenteque"paraocarter
metdicodoprocedimentoesuarelativaautonomiasignificativo,quecadaprocesso
tenhaasuaprpriahistria,quesedifenciadahistriageral."

Seprocuramosfazerumaabordagemcrticadoprocesso,bvioquetalconcepono
poderiaescapara,nomnimo,duasobservaes.Aprimeirapodeserencontradaem
HORKHEIMER,eservedeadvertnciaquelesquepensamqueumesforocrticopode
sersatisfeitocomhistriasindividuaiscomopretendeuLUHMANN,temposdepois.
ParaofundadordaEscoladeFrankfurt,"atarefadareflexocrticanosimplesmente
compreenderosdiversosfatosemseudesenvolvimentohistricoemesmoissotem
implicaesincomensuravelmentemaioresdoqueoescolasticismopositivistajamais
sonhoumastambmveratravsdanoodoprpriofato,emseudesenvolvimentoe,
portanto,emsuarelatividade"[grifonosso].

AsegundaobservaoextramosdePlautoFaracodeAZEVEDO,queressaltaas
conseqnciasdavisododireitocomoseremsimesmo,isoladodoprocessohistrico
global.SegundooprofessordoRioGrandedoSul,talvisoconfereaodireitoeao
processoumapretensodeneutralidadequenaverdadealienante,postoqueseorienta
"porumaideologiaque,nofundo,outracoisanopretendealmdamanutenodostatus
quo,aindaquepossaeleser,ouefetivamenteseja,insustentvel."
3.3.Politizaodojuiz

claroque,parasolucionaraquestodaneutralizaopolticadoJudicirio,costumaser
propostaapolitizaodojuiz.
Emquepeseasinteressantesconcluses(emboradecunhoconservador)sobrea
neutralizaopolticadojuiz,aquechegouTrcioFERRAZJR.porintermdiodateoria
luhmanniana,oilustrejuristapermanecefielaesseconservadorismo,aonegarvalidade
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

16/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

politizaodojuiz.Paraele,aneutralizaopolticadoJudicirioacabasendonecessria
paramantlocomoumreguladordousopolticodaviolnciapeloExecutivo.Outrossim,
entendequecomsuapolitizao,oJudiciriopodeacabarenveredandopelasfiguras
odiosasdojuizjusticeiroedostribunaisdeexceo,todoselesmanipuladospelo
"marketingdasopinies"epelojogodeinteresses.

"AneutralizaopolticadoJudicirioqueinstitucionalizaaprudnciacomouma
espciedeguardioticodosobjetosjurdicos.Ora,comapolitizaodaJustiatudo
passaaserregidoporrelaesdemeioefim.Odireitonoperdesuacondiodebem
pblico,masperdeoseusentidodeprudncia,poissualegitimidadedeixaderepousarna
concrdiapotencialdoshomens,parafundarsenacoerodaeficciafuncional.Ouseja,
politizada,aexperinciajurisdicionaltornasepresadeumjogodeestmuloserespostas
queexigemaisclculodoquesabedoria.Seguesedaumarelaotornadameramente
pragmticadojuizcomomundo.Pois,vendoeleomundocomoumproblemapoltico,
senteetransformasuaaodecisriaempuraopotcnica,quedevemodificarsede
acordocomosresultadosecujavalidaderepousanobomfuncionamento."

AtmesmoMauroCAPPELLETTImostrasepreocupadodiantedoquepodeacontecer
sidiastradicionaisarespeitodojuizneutroeapolticoqualseja,arespeitodesuas
virtudespassivasquandosefalaempolitizaoeresponsabilidadedojuiz.Parao
processualistaitaliano,nohcomosenegaroperigoemergentedahiptesede
politizaodosjuzes,embora"ignoraroproblemaequivaleriaafecharosolhosparaa
realidade,talcomofizeramefazemostradicionalistas,quesqueremveroaspecto
tcnicoeformaldofenmenojurisdicional."

Apesardetodasessasressalvas,TrcioFERRAZJR.nosemostracompletamente
inflexvelquestodaneutralidadepolticadojuiz,principalmenteemsetratandodos
chamados"novosdireitos".Entendemesmoquecomosurgimentodosdireitoscoletivos,
difusosesociais(cujocarter,paraele,nomeramentenormativo,massim
promocionalprospectivo),cabeaoJudicirioiralmdaresponsabilidadecondicionaldo
juizpoliticamenteneutro(queapenasjulga),partindoparaumaresponsabilidade
finalsticadojuizrepolitizado,desneutralizado(queexamina"seoexerccio
discricionriodopoderdelegislarconduzconcretizaodosresultadosobjetivados"),e
quenaverdadeacabaassumindoumafunosocioteraputica.

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

17/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

EugenioRalZAFFARONInodiscordaqueojuiznopossacorrespondersordensde
umpartidopoltico,oqueseriaanedticonumasociedadedemocrtica.Entretanto,
entendeque"insustentvelpretenderqueumjuiznosejacidado,quenoparticipede
certaordemdeidias,quenotenhaumacompreensodomundo,umavisodarealidade
(...),porpfiaeerradaquepossaserjulgada."

"Umjuiznoparcialporquetenhaumafiliaopoltica,masporquedependeparasua
nomeao,permanncia,promooedemissodeumpartidopolticooudeumgrupode
poder."

4.NEUTRALIDADEDOJUIZNAAPLICAODALEI

4.1.Legalidadeelegalismo

Comofoibrevementereferidosupra,oprincpiodalegalidadeapartirdomomentoem
queestinseridonaproblemticatripartiodospoderestemsidoutilizadocomo
argumentoparaagarantiadeimparcialidadedojuiz.Aconteceque,segundo
CALAMANDREI,paraosprocessualistas,justiatemsignificado,athoje,tosomente
legalidade:aosfatosdeterminadosconformeaverdadeapurada,deveseraplicadaalei,
sejaelaboaoum.Comisso,queremdizerqueosquestionamentosrelativoseficcia
socialdaleiesuaeqidade(sejustaouinjusta),nosopassveisdeapreciaopelo
processualista.Issoporqueoprocessualistadeveapenasestudarosmtodosdequeojuiz
seutiliaparatraduziremverdadematerialaverdadeabstratadalei,contudo,tomandoo
cuidadodenosepronunciarsobreosvaloressociaisehumanosdessavontadeabstrata.
..."selaimparzialitunrequisitoinseparabiledall'ideastessadigiudice,non
ugualmenteindispensabile,perchsiabbiaungiudice,cheessosiachiamatoadecidere
secundumleges.Ilgiudiziosecundumlegesunodeimodi,ilpiperfezinatoe
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

18/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

'razionalizzato',difargiustizia."

Mas,conformerefutaoprprioprocessualistaitaliano,aindaqueassimfosse,qualseja:
aindaqueoescopododireitoprocessualcivilfossetosomenteodetraduzirasleis
abstratasemlegalidadeconcreta,esseescopojamaispoderiaprojetarsesobreosestudos
dosprocessualistas,eclipsandoasdemaisquestesqueeledeveranalisar.Ademais,no
sistemadalegalidade,seojuiznopoliticamenteparcial,aomenosaleio,postoque
configuranormalmenteasntesedeumalutapoltica,comotriunfodeumacorrente
poltica.

Bomtempoantes,jsedizianaEscoladoDireitoLivre(frontalenotoriamentecontraos
rigoresdalegalidade)queaparcialidadenoerafrutodamvontadedosjuzes,massim
do"purodesconocimientodeloshechossocialesyconcepcionesydeingenuosprejuicios
declasequeradicanprecisamenteenaqueldesconocimientoyqueconlpudenser
excusados."PorissoKANTOROWICZentendequeolemadojuizdeveser:especialista
dosfatos,nomagodasdisposiesjurdicas.Notaseque,comisso,aEscolarefutavaa
legalidadeenquantomtododepreservaodaimparcialidadedojuiz,poisele,enquanto
"magodasdisposiesjurdicas",noteriacomoconhecerosfatossociaiseproblemasde
classe,eessedesconhecimentofatalmenteimplicariaemparcialidade.

MesmoTrcioFERRAZJR.,aindadentrodaquelaconceposistmicadequetratamos
supra,admitequeavinculaodojuizlei,basedasuaneutralizao,temgerado"parao
homemcomumumtipodeinseguranaatentoinsuspeitado:ainseguranageradapelo
prpriodireito!"

Hoje,superadasemparteasquestesdodesconhecimentooumvontade
(KANTOROWICZ),dainseguranajurdica(FERRAZJR.)edoprocessoenquanto
estudodasubsuno(CALAMANDREI),hestudosquevisamdenunciarocarter
ideolgicodaexignciaderigorosalegalidadenajurisdiocomomtodogarantidorda
imparcialidadedojuiz.
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

19/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

Nessanovalinha,temosatualmentequeaoficaradstritoordemjurdica,ojuizselimita
a"aplicaraideologiavigente,nomximoreinterpretandoaeatualizandoa".Ampliando
acrticadeCALAMANDREIaocarterfalsamenteapolticodalei,podeseperceberque
"ojuizqueabremodeditaranormajustaaocasoconcreto,paraaplicarleiinjusta(...),
abremodaessnciadafunojudicanteesubmeteseideolgicaepoliticamenteao
legislador."ComissopodemosconcordarcomMrcioPUGGINAque"nadamaislonge
daneutralidadedoqueoJuizpositivista".
Tambmnessalinha,afirmaClmersonMerlinCLVEqueodiscursomistificadorda
neutralidadeservejustamenteparajuzescamuflaremsuaspreferncias,jque"na
verdade,aplicamodireitotalcomoocompreendem,ajustandoosuaprofessada
ideologia,todaviaargumentandoqueofazemcomapoiounicamentenalei."

"Pior,todavia,doqueoquepretendedecidirocultandoasuaideologiaaqueleque
decideideologicamenteimaginandoqueagedemodoneutro,imparcialecoerentecoma
verdade.(...)Estejuizperigoso,porqueageideologicamente,acobertandocertos
interessescomaplenaconvicodequenofezmaisdoqueaplicaralei.Mas,deque
modofoiaplicadaalei?Acompreensoliteraldotextonormativonemsempresignifica
plenacompreensododireito."

Exemploeloqentedejuizquesepretendeneutroporseapoiarexclusivamentenalei,
semconsiderarasconseqnciaspolticasdesuasdecises,odarecentechacinade
posseirosemRondnia.OjuizGlodnerLuizPaolettoafirmater"aconscinciatranqila",
poisteriaagidodentrodalei,equenoaceitavaserusado"politicamente,comobode
expiatrio".Comessetipodeatitude,oeminentejulgadornonotaocarterpolticode
suadeciso,recusaseaaceitaronexocausalentrea"legalidade"dadecisoeassuas
conseqnciasnefastas,eidentificasuaresponsabilidadepolticacomumafalsacondio
de"bodeexpiatrio"damdiaedaopiniopblica.

Notase,pelaexposiosupra,ocarterideolgicodatesedequesolegalismopode
garantiraneutralidadedojuiz.Assimqueaafirmaodequeaestritavinculaolei
tornaojuizneutronopassadeumafalcia,quearigorservebasicamentepara
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

20/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

consolidaraestratificaosocialeseusdesnveis,omododeproduoeosaparelhos
repressivosdoEstado,enfim:ostatusquo.

4.2.Agarantiadaimparcialidade:mitooupossibilidade?

Almdolegalismo(supra),outraformaqueadoutrinatradicionalencontrouparatornlo
imunespaixesepressesnomomentodaaplicaodalei(nosnasentena,mas
tambmnocursodoprocesso),agarantiadesuaimparcialidade.Masaquestoque
podemoscolocarsemperspectivasntidasderespostasatisfatriaatodosaseguinte:
seriaaimparcialidademaisummitodentrodoquadrogeraldemitosquevemsendo
expostonessetrabalho?oupossvelgarantirefetivamentesuaimparcialidade?ecomo?

Oproblemadaimparcialidadedosjuzesfoiobjetodepreocupaodetodasaspocas.
NoDireitoRomanoClssico,asoluofoibuscadaatravsdaeleiodopraetoreda
escolhadoiudexpelaspartes.Casooiudexagissecomparcialidade,lesionandodolosa
ouculposamenteumadaspartesdiziamosromanos:"fazendosuaalide",haviauma
aoespecficaderesponsabilizaodoiudex:aactiosiiudexlitemsuamfecerit.

ComolembraCALAMANDREI,historicamenteaimparcialidadeaqualidadequetem
semostradoinseparveldaprpriaidiadejuiz.Issoporquetratasedeumterceiro
estranhocausa,interpartes,oumelhorsuprapartes.Ointeressequeomove,
teoricamenteuminteressesuperior:"l'interesseachelacontesasiarisoltacivilmentee
pacificamente,neciuesadarmaueniant,permantenerelapacesociale."

SegundoJosEduardoFARIA,araizdoproblemadaimparcialidadedojuizestno
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

21/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

saber"tecnolgico",queemprestaacategoriasvaziasdecontedo(comoosesteretipos
dequefalaWARAT)umaaparnciadesistematicidade,doqueresultaaapriorizaoda
linguagemjurdica,aneutralizaododiscursojurdicoeauniversalizaodasnormas.
Assim,obtemsecategoriasdogmticas,geraiseabstratascomoo"fatojurdico",quena
verdadeserveparaa"desrealizao"do"fatosocial".

Essemovimentodedesrealizaodofatosocial,dentrodoprocessocivil,naverdade
estinseridonummovimentomaior,decamuflagemideolgicadosproblemas
decorrentesdosdesnveissociaiscaractersticosdasociedadeindustrial.nessesentido
queSoveralMARTINSentendequeoprocessocivildosistemaliberalburgusfoi
ideologicamenteconcebidopara"ocultaraprpriaconflituosidadesocial,atravsde
processamentostcnicosdevaloraesimparciaisondealutadeclassesfreqentemente
setransmudaemmerocontraditriodepartesque,pelotoquemgicodasua
transmutaoemsujeitosjurdicos,talcomogatasborralheiras,setornamiguais,pelo
menosenquantonosoaremasbadaladasdameianoitedesmistificadora."

Atravsdessesartifcios(qualseja:apriorizaodalinguagemjurdica,neutralizaodo
discursojurdicoeuniversalizaodasnormas),"aadministraodajustiaacabasendo
reduzidaaumasimplesadministraodaleiporumpodertidocomoneutro,imparciale
objetivo,ficandoointrprete/aplicadorconvertidonummerotcnicododireitopositivo."
Oqueimportanoaexplicao,compreensoouorientaodocomportamentodas
pessoas,massimsuatipificaoparasistematizarashiptesesnormativas.Portanto,diz
FARIA,aoagirtecnicamenteemtese,alheiopolticaeisentodejuzosaxiolgicos,
ojuiznolimitasuaatividadesimplesconsecuodasgarantiasformais(comoa
certezajurdica,alegalidade).Suatendnciadeiralm,namedidaemquebusca
mostrarcompetnciaeprofissionalismonoexercciodocargo.

"Suaneutralidadeesuaimparcialidade,conjugadascomumahermenuticapositivista
queoobrigaainterpretaesrestritivaseobjetivasdoscdigos,convertemseem
condiobsicaparaalegitimaodeumaconcepoespecficadeordemesegurana.
Tratase,pois,deumaconcepopassivadeinstituiojudicial,expressapelapostura
formalconferidaaummagistradoenquadradoporumarelaodedimensoexegtica
comalegislaoemvigoredecontatodistanciadocomosfatos,sobreosquaisfaz
incidirestritosjuzosdeconstatao,excluindoquaseporcompletoosdiferentesmatizes
decarterhistrico,ideolgicoesociolgicoqueparticularizamoprocessoem
julgamento."
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

22/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

JEugenioRalZAFFARONIentendequeacausaprincipaldosurgimentodaidiade
juizimparcial(queelechamade"politicamenteassptico")oambientecriadopelo
PoderJudiciriodemodelotecnoburocrticotalqualobrasileiroqueprovocauma
"burocratizaosubjetiva"(deterioraoburocratizanteanvelpessoal)dosjuzes,como
mecanismodefugadesseambiente.Daburocratizaosubjetivadecorre:1)aritualizao
docomportamento(queconsisteem"cumprirdemodoreiterativo,obsessivoesubmisso
asmesmasformas,esquecendoourelegandooscontedoseobjetivosdafuno")2)a
fugaconscienteouinconscientedasdecisessucetveisdegerarconflitos(v.g.,apelando
paraconflitosdecompetnciaouquestinculasprocedimentais)3)aprogressivaperda
daoriginalidadeecriatividade,demodoaassegurarque"ooperadorquechegacpula
estejacompletamenteincapacitadoparainovar".
Hbomtempoquevempaulatinamenteadoutrinacriticandoodogmadaimparcialidade.
AssimquejdenunciavaaEscoladoDireitoLivre,aimparcialidadedojuizsupe
independncia,daqualnosepodefalarnamedidaemquesuacarreiradependedo
governantepoltico.Poucotempodepois,sobainfluncia(negadaporENGELS,
KAUTSKYeSTUCKA)dasidiasmarxistas,ojuristaaustracoAntonMENGERvinha
aentenderqueaparcialidadedojuiz,noprocessocivil,reveladanamedidaemque"el
juezmsjustodecidirenmuchoscasosinjustamenteconrelacinalospobres,porque
nosabercomprendereinterpretardeunmodoexactosusinternascondiciones".

TambmCARNELUTTIjhavianotadoocarterparadoxaldaexignciade
imparcialidadedealgumque,pelaprpriacondiohumana,parcial,epararesolver
essasituao,exigiadojuizuma"superhumanidade"daqual,alis,ZAFFARONIno
compartilha,mesmoporquedenotasuaconcepomaisautoritriadeprocesso,segundo
ANDRINI,conformeserreferidoinfra.

SegundoMauroCAPPELLETTI,emboraaseculargarantiadaimparcialidadedojuiztem
provadoserimportanteconquistadacivilizao,tratasedeconquistaporsis
insuficienteefreqentementeilusria.

Odireitoaumjuizimparcialcorrespondegarantiadaindependnciadamagistratura
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

23/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

frenteaopoderpoltico."Issonosignificaqueojuizdevaserumsujeitoinertee
passivo.Narealidade,precisodistinguirentreimparcialidadeepassividade.Ojuizdeve
serimparcialemrelaoaocontedo[grifonooriginal]dacontrovrsia,masnoquanto
relaoprocessualpropriamentedita."Afinal,inexisteojuizneutro,"ideologicamente
indefinido,distanciadodasrealidadesedosvaloressociais.Ojuizhomemdeseu
tempo,vinculadoscircunstnciashistricasdesuapoca.Nemseriabomjuizaquele
imunesvicissitudeshumanas,cadinhodeondepodehaurirotemperamentodeseus
instintoseolavordesuapersonalidade."

LIEBMAN,porsuavez,obviamentenoconcordacomafirmaosupra,de
CAPPELLETTI,paraquemojuizdeveserimparcialemrelaoaocontedodalide
qualseja,"rispettoall'azioneequindirispettoaldirittofattovalereedall'atto(demanda,
eccezione)difarlovalere"masquenopodeserpassivo"rispettoalprocesso,n,tanto
meno,rispettoalgiudizio,ossiarispettoallagiustiziadelladecisione".Emrespostaaessa
afirmaodeCAPPELLETTI,LIEBMANanotaque,comrelaoaoprocesso,o
julgamentonosercorreto,nemadecisojusta,seojuizforparcialcomrelaoao,
"ildomandareel'eccepiresonoattivitrispettoacuinonsipuporreunproblema
d'imparzialitdelgiudice".Diantedoexposto,concluiqueaimparcialidadeexigveldo
juizemtodasasetapasetodososmomentosdoprocesso.

SegundoCndidoDINAMARCO,"ojuizmodernocompreendequesselheexige
imparcialidadenoquedizrespeitoofertadeiguaisoportunidadessparteserecusaa
estabelecerdistinesemrazodasprpriaspessoasoureveladorasdepreferncias
personalssimas.Noselhetolera,porm,aindiferena"[grifosnooriginal].Para
DINAMARCO,imparcialidadenopodesignificarindiferenaaxiolgicaou
insensibilidadesocial.

EugenioRalZAFFARONIentendequeojuizimparcialacabasendomarginalizadopela
sociedade,"assptico",oucomodiriaGRIFFITH,um"eunucopoltico,econmicoe
social".Ojuristaargentinoentendequeasdiferentesinterpretaesdasnormasjurdicas,
quandocausadaspordivergnciasideolgicasentrejuzes,noconstituemuma
"patologiainstitucional",masobedecem"aumacertacoerncianecessriaesaudvel
entreaconcepodomundodecadaumeasuaconcepododireito(quealgoque
'estnomundo')."

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

24/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

SegundoZAFFARONI,ossistemasautoritriospreferemaparcialidadedosjuzes,e
incomodamsecomsuaimparcialidade,emboraproclamemocontrrioporissoa
preocupaocomaimparcialidadealgoquesinteressaaosregimesdemocrticos.
Nessepasso,entendequeanicacondiodeimparcialidadedecorredapluralidade:s
comumJudicirioplural(empessoaseopinies)edemocrticoquesepodeobter
imparcialidade.
"Emoposioimparcialidadegarantidapelopluralismoideolgicodentroda
magistratura,anicacoisaqueseoferececomoalternativaafalsaimagemdeumjuiz
ideologicamenteassptico,oquenopassadeumaconstruoartificial,umprodutoda
retricaideolgica,umhomnculorepelidopelasociedade.(...)Seaestruturajudiciria
estivermuitodeterioradaejnemsequertratardeproduzirjuzesasspticosnosentido
burocrtico,mashomenscompletamentesubmetidosaosdesgniosdopoderdeplanto,
comoconseqenteefeitocorruptor,a'assepsia'passaaseramscaraouopretextopara
oscomportamentosmaisincofessveis."

Comofoiditonoinciodestecaptulo,halgumasconclusespossveis,emborade
aceitabilidaderestritastendnciascrticasdentrodaprocessualstica.Eisalgumasdelas:
1)nenhumprocessualistapodedefender,emsconscincia,aparcialidadedojuiz2)a
passividadejudicialnogarantiadeimparcialidade3)olegalismonogarantiade
imparcialidade4)aindiferenapolticadiantedoconflitonogarantiade
imparcialidade.Entotratasedeummito?Seaimparcialidadeforpensadasomenteem
termosdepassividade,legalismo,indiferenaeinrcia,ummito.

Paraadesmitizaodaimparcialidade,preciso:1)rompercomaidiadeque
imparcialidadeseconsegueatravsdessesatributosnegativoselencadossupra2)romper
comaidiadequeaneutralidadedojuizcondiosinequanondaimparcialidade,
senoseriaimpossvelojuizimparcial,damesmaformaquenoexisteojuizneutro3)
pensarnumaformadeefetivaraindependnciadojuizfrenteaogovernantequeonomeia
(emespecialnasinstnciassuperiores),eliminandoaodiosafiguradojuizcomprometido
politicamentecomopoderpolticodeplanto3)enfrentarotabudapolitizaodojuiz,
demodoque,seencaradaemtermosdepluralidadedemocrticadentrodoJudicirioe
responsabilidadejudicialfrentescausasefrentesociedade,possatornarsenoum
problema,masumasoluo.

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

25/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

5.NEUTRALIDADEDOJUIZNAINSTRUO

5.1.Odogmadoprincpiodispositivo

Podemosdizertranqilamentequeoprincipalfundamentodetodaaideologiada
neutralidadedojuiznafaseinstrutriaoprincpiodispositivo.Entretanto,hquese
ressaltarqueoprincpiodispositivo,naprtica,noseachacompletaeabsolutamente
aplicadoalis,nemoprincpioinquisitrio,jquesemtermosmeramenteabstratos
quepodemos"conceberojuizcomoinvestidodetodosospoderesnecessriospara
descobriraverdade(princpioinquisitrio)oucomoconstantementesujeitoiniciativa
daparte(princpiodispositivo)".

Paratratardoprincpiodispositivo,CARNELUTTIfazumadistinoentrefontede
provaemeiodeprova.Nessesentido,fontedeprovaofatodiversodofatoaprovar
(objetodaprova),queserveaojuizparadeduzirofatoquehqueprovar(v.g.:a
testemunha,odocumento).ParaCARNELUTTI,emrelaosfontesdeprova,opoder
dojuizestlimitadopelainiciativadaspartes,nopodendodepersibuscartestemunhas
oudocumentos,postoquedevelimitarsestestemunhasedocumentosindicadospela
parte.Meiodeprovaaatividade,depercepooudeduo,pelaqualojuizconheceo
fato.ParaCARNELUTTI,emrelaoaosmeiosdeprova,opoderdojuizilimitado:
"unavezpuestoanteelhechoquedebeconocer,eljuezesenteramenteindependientede
laspartesenloqueatraealejerciciodesuactividadperceptivaydeductiva".Portanto,
emfacedadistinocarneluttianaentrefonteemeiodeprova,naaplicaodoprincpio
dispositivoemmatriadeprovadocumental,teramosqueojuiznopoderiabuscaro
documento,masquandoesteestivesseemsuasmos,nohaverialimitesparaoseu
exame.

Deformasemelhantedistinocarneluttiananoqueconcerneinstruodacausa,
CHIOVENDAdistingueaatividadedeseleoedeclaraodosfatos.

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

26/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

Quantoseleodosfatos,CHIOVENDAobservaque,mesmoquesejainadmissvel
imaginarseumjuiz"fechadonoslimitesdavontadedominadoradaspartes",devese
considerar,aomenos,umaquestodeordemprtica:"queaspartessoosmelhores
juzesdaprpriacausaequeningumpodeconhecermelhorqueelas,quaisfatosdeve
alegarequaisno."Almdisso,"asesferasdojuizedoadvogadodevemestar
nitidamenteseparadasporqueexisteumaverdadeiraincompatibilidadepsicolgicaentre
oofciodejulgareodebuscaroselementosdedefesadaspartes."Qualseja,
CHIOVENDAentendeque,aoinvestigarosfatos,ojuizestarassumindoopapelde
advogadodaparte,eassimacabarviolandooprincpiodaigualdadedaspartes.

Naverdade,oprocessualistaitalianoconsiderarealmenteinadmissvelqueojuiz
assumaumfatonoalegadocomobasedesuadeciso.Poroutrolado,admiteque"sien
uncasoconcretoaparecenotoriaunadeficenciaenladefensa",podesediscutirseojuiz
pode,eemquelimites,"proveeraellaconoportunosinterrogatorios,deunmodo
compatibleconlanaturalezadelprocedimiento".

Quantodeclaraodosfatos,emboraningumsejamelhorjuizqueapartearespeito
dasprovasdequepodedispor,nadefesadeseusinteressesindividuais,"nopuede
desconocersequelaactitudpasivadeljuezenlaformacindelaspruebaspuedeaparecer
menosjustificadaqueenlaseleccindeloshechosporque,fijadosloshechosadeclarar,
lamaneradedeclararlosnopuededependerdelavoluntaddelaspartes,siendolaverdad
unasola."

Almdosargumentosdeque"aparteomelhorjuizdaprpriacausa"noquediz
respeitosprovasdequepodedispor,edequeprecisopreservaraisonomiaprocessual
eaimparcialidade,odiscursodedefesadoprincpiodispositivosefaztambmmediante
dennciasdopassadoantidemocrticodosistemainquisitrio.Aprpriapalavra
"inquisitrio"temtodaumacargahistrica,queremeteSantaInquisioeTorquemada,
almdasversesmaismodernasdessesmesmosexemplos.

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

27/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

NessestermosquesepercebeacrticadeCALAMANDREIaosistemainquisitrio,
quandocriticaocomoreflexodoautoritarismo,emqueaspartesnopassamde
elementosfigurativosnecessrios"perrenderpispettacolosoilrito",masojuiztudoe
suavontadenica,easentenanooprodutofinalelaboradodoencontrodialtico
dasvontadescontrapostas,masoarbtriosolitriodeumasvontade,"cheinscenail
processocomeunartificiochediaunaillusoriagiustificazioneretrospettivaauna
decisionegipresa."Nessepasso,CALAMANDREIafirmaquehoje,emrespeitoao
contraditrioedialticadoprocesso,"lavolontdelgiudicenonmaisovranaassoluta,
masemprecondizionataallavolontealcomportamentodelleparti,cioallainiziativa,
allostimolo,allaresistenzaoall'acquiescenzadiesse."

ParaLIEBMAN,omaisslidofundamentoparaoprincpiodispositivooseguinte:
quandosecontroverteemtornoderelaesjurdicasdaplenadisponibilidadeda
autonomiaprivada,inevitvelqueparadeixarojuiznasuaposioderigorosa
imparcialidadesejaconferidospartesonuseainteiraresponsabilidadedefornecer
aoprocessooselementosdejuzo,porquenessescasosoEstado,enquantoordenamento
jurdico,nosesentesuficientementeinteressadonoresultadofinaldoprocesso.o
contrriodoqueocorrequandoasrelaesjurdicascontrovertidassodeordempblica,
poisentooEstadonopodedesinteressarsedomodocomoqualsefarainstruoda
causa,"dovendosemprerestarfermoildivietoperilgiudicediassumerefunzioni
instruttorieattive,costrettoafarintervenirenelprocessounsuoorganoapposito":o
MinistrioPblico.

LIEBMANentendequeasrestriesaoprincpiodispositivo,aliadasaoaumentodos
poderesinstrutriosdojuiz,significamnaverdadeumaatenuaonadistinoentre
funojurisdicionalefunoadministrativae'introdurrenelprocessounatendeza
paternalisticachenonmeritaalcunincoraggiamento",eporissomesmoadmite
expressamenteoinegvelcarter"liberal"doprincpiodispositivo.

Bemlongedeseruma"arcaicareminiscnciaosordenamentosprimitivos",comoquer
GUASP,LIEBMANafirmaque,naverdadeoprincpiodispositivoconstituiuma
necessriagarantiadocorretofuncionamentodajurisdio,assimcomoestadeveser
modernamenteconsiderada.
AindasegundoLIEBMAN,oreexameprofundodoproblemadospoderesdojuizna
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

28/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

instruodoprocesso(tantocivilquantopenaleadministrativo)develevaremcontaque
"l'imparzialitdelgiudiceilbenepreziosochedeveesserepreservatoinognicaso,
anchecolsacrificiodeipoterid'iniziativaistruttoriadelgiudice(sebbenepossanotalvolta,
daaltripuntidivista,apparireutilieconvenienti),conlaconseguenzachedoveil
principiodispositivononsiadattialtipodiprocessooallamateriacontroversa,quei
poteridebbanoesserepiuttostoconferitiaunappositoedistintoorganopubblico
requirenteedinquirente":oMinistrioPblico.(Veremosinfraumdesdobramentodessa
tese,quantoinfervenodoMinistrioPblico,emqueAfrnioJARDIMdefendeessa
intervenodeformamaisampla,justamenteparamitigaradisparidadedearmasentreas
partes,entretanto,preservandoaindaainrciajudicial.)

FielaosensinamentosdeLIEBMAN,aEscoladeSoPauloseguedizendoque,embora
diantedeumaconcepopublicistadoprocessonosejamaisposvel"manterojuiz
comomeroespectadordabatalhajudicial",aregulamentaodospoderesdojuizno
processonopodeperderdevista"omaisimportantedogmarelativoaojuiz,queozelo
pelasuaimparcialidade".

JSILVAPACHECO,parareforaraidiadequeospoderesinstrutriosdojuizpodem
ofenderasuaimparcialidade,lanamodoargumentodaexperincia.Assim,mesmo
admitindoqueojuizdeveterpoderesparainstruiroprocessopois"aprestao
jurisdicionalconsisteemrealizaroDireito,paraqueoordenamentojurdicosejamantido
inclume",afirmaque"aexperinciatemensinadoquetodavezqueaojuizseatribui
todosospoderes,ligaseelepretensodeumadaspartes,colocandoseemposio
propensaajulgarfavoravelmenteaela."Oargumentodaexperincia,apardeum
discutvelvalorretrico,nosubsiste,poismodernamentejsesabequeemgeralse
prestaconsolidaodasposiesconformistasdatradio,dohbito,dosbons
costumes,etc.

MesmoJosRenatoNALINI,emtrabalhorecente,inobstanteafirmequeo
distanciamentodojuizemrelaocausanocontribuiparaoacessoJustia,eque
nemaindiferenapeloresultadodademandapressupostodeumadecisojusta,observa
quejustificveloreceiodequeojuizprodutordaprovapodeperderaserenidadee
imparcialidade.

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

29/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

5.2.Afaceldicadoprocessocivil

Oprincipalpensadorocidentalacogitardocarterldicodoprocessofoiohistoriador
holandsJohanHUIZINGA,paraquemoprocesso"extremamentesemelhanteauma
competio,eistosejamquaisforemosfundamentosideaisqueodireitopossater".
SegundoHUIZINGA,esseladoagonsticoestlongedecaracterizartosomenteo
processoprimitivojquecomeoucomocompetio,masconservadoathoje,pois
aspartescontinuamapresentandoumirrefreveldesejodeganharacausa(ojogo).

Nasculturasprimitivas,ajurisdiopodeserconsiderada:umjogodeazar(vontade
divina,destino,sorte,sortilgio,orculos,ordlias,provadefogo),umacompetio
(aposta,corrida),ouumabatalhaverbal(dosconcursosdeultrajesatosprimrdiosda
oratriajurdica),poisoquelhesinteressanotantooproblemaabstratodobemedo
mal,massimaidiapuraesimplesdeganharouperder."Dadaaestafraquezados
padresticos,ofatoragonsticovaiganhandoimensoterrenonaprticajudicial
medidaquerecuamosnotempo."

Naqueletempo,conformeobservaCALAMANDREI,"ilgiudicesiconfondecol
sacerdoteocoll'aruspice,chechiedeaiutoeispirazioneallasuperstizioneeallamagia:e
lggelamotivazionedellasuasentenzanelvolodegliuccellionelleviscerepapitanti
dellavittimaimmolata."Suaimparcialidadeeragarantidajustamentepelofatodequeno
eraelequemdecidia,mas"forzesuperioriadognicalcoloumanoeadognicuraterrestre,
comelaindifferenzadeglideiolasortecieca".Emsuma,adecisoestavanasmosde
Deusque,comoobservaZAFFARONI,eranadamenosdoqueomximoda
imparcialidadepossvel,"eosjuzeslimitavamseagarantirascondiesdequeno
houvesseinterferncianestadeciso,paraaqualnecessitavamdadevidaindependncia
daspartes".

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

30/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

Comoestoicismo,entratanto,teveincioumatendnciaadepuraraoratriajurdicado
seucarteragonstico,balizandoaagoracomosseverospadresdeverdadeedignidade,
tipicamenteesticos.ObservaHUIZINGAqueoprimeiroromanoatentarpremprtica
essanovaorientaofoiRutiliusRufus,queperdeuacausaefoiobrigadoaexilarse.

Oimportantefrisarque,senumprimeiromomentoojuizmantinhasuaimparcialidade
scustasdojuzodivino,depoisessamesmaimparcialidadepassouaapresentarnovo
fundamento:alei.Aleideixoudesertosomenteoguardiodaregradojogojudicialo
juizdeixoudesimplesmenteassistirinstruosempoderdecidir,jquequemdecidia
eraDeus,ouasorte,ouadestreza.Ojuizpassouadecidir,mastambmafundamentar
suasdecisesnalei"sucessora"deDeus.Asdecisessecundumlegesprecisavamde
reforogarantiadeimparcialidadenafaseinstrutria,echegouseaumprincpio
dispositivodecarterldico:nainstruo,asprpriaspartesdisputavamseusdireitos,eo
juizsimplesmenteassistia,desuaposioprivilegiadacomoumjuizdeduelo.Assim
que,sobopretextodesemantersuaneutralidade,ecomoargumentodoprincpio
dispositivo,osistemaprocessualnaverdadeperpetuavaocarterldicoquelhe
caractersticodesdeasordlias.

Essasanalogiasentreoprocessoeojogo,feitasporHUIZINGA,foramapreciadase
elogiadasporCALAMANDREI(em"Ilprocessocomogiuoco")equestionadaspor
CARNELUTTI(em"Giuoccoeprocesso").Taisdiferenasentreosfamosos
processualistas,segundoANDRINI,refletemsuasconcepesdejuiz:enquanto
CALAMANDREIcontinuafielaumaconcepomaisliberaldeprocesso,emqueojuiz
apresentasecomo"guardiodasregras",CARNELUTTIseressentedeumaconcepo
maisautoritria,quedesembocanojuizenquanto"personagemmetafsico",dotadoda
"superhumanidade"comaqualnoconcordavaZAFFARONI,conformereferidosupra.

Essecarterldicodoprocesso,cujomodeloodevencedor/vencido,segundoJos
EduardoFARIAtendeaserultrapassadoporumaconcepomoderna,emque"osjuzes
deixamdesermeramentereativosepassivos,nosentidodeselimitaradizerodireito
aplicvelaoobjetoemlitgio,passando,emvriassituaes,aestimularosfatosea
organizaroprocedimentoparafacilitaroencontrodesoluesviveisefactveis."

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

31/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

5.3.Crticadapassividadejudicialnainstruodoprocesso

Dentreosfilsofosquesepreocuparamcomofenmenojurdico,destacaseHEGELque
diziaque"oprocessodspartesascondiesparafazeremvalerosseusmeiosdeprova
emotivosjurdicoseaojuizasdeconheceroassunto".Aprincpiopoderamosatpensar
queHEGELestariasendoguiadopeloprincpiodispositivo,poisfalaemdarcondiess
partesparafazeremvalerseusmeiosdeprova,masaressalvacomrelaoaojuiz(que
teriacondiesdeconheceroassunto)tosignificativa,queofilsofoalemoarefora
emseguida,afirmandoque"adireodoconjuntodoprocesso,dainvestigaoedetodos
aquelesatosjurdicosdaspartesquesoelesmesmosdireitos,bemcomoojulgamento
jurdico,cumpremsobretudoaojuizqualificado"[grifosnossos].Nosevnessasidias
hegelianasqualquercrticadirecionadaaosdefensoresdosistemaacusatrio,nemuma
defesaincisivadosistemainquisitrio,massemdvidapodemosentendersuaposio
comomaiscompatvelcomosegundo.

AtmesmoCHIOVENDA,quesedispsadefenderoprincpioemquesto,noquetange
aoquechamade"seleodosfatos",nosemostracompletamenteisoladodacrtica
passividadejudicial,chegandoinclusiveaidentificarapassividadedojuizcomasformas
doprocessoescrito.Alis,entendiaqueatendnciamaismoderna,jsuapoca,eraa
deaceitaomaisampladoprincpiodaoralidade,enquantoreaocontraoprincpio
dispositivoeafavordainiciativadojuiz.

Nosepodeconfundiracrticaquefeitaaoprincpiodispositivocomoquesefalaa
respeitodoprincpiodademanda.NessesentidoqueMENGERcriticaoprimeiromas
reconheceaimportnciadosegundo.Segundoopolmicocivilistaaustraco,ojuizno
poderiaobrigarningumadefenderseusinteressesprivados,"perocuandoelinteresado
hapresentadoalJuezunademandamanifestandoaslavoluntaddedefendersuderecho,
parecequestedebaaplicartodoslosmeioslegalesparahacertriunfarelderecho
lesionado."Contudo,lucidamenteMENGERadmitequeostribunaisnotmaplicado
todososmeioslegaisparafazertriunfarodireitolesionado,comopretendia.

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

32/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

"ElTribunal,segnlalegislacinprocesalcivilvigenteentodoslosEstadoscivilizados,
aundespusdeiniciadoellitigio,debeserimpulsadoparticularmentearealizartodoslos
actosmsimportantes,comoelmecanismodeunreloj."

Apesardosprotestosdosautoresmarxistas,nohcomonegarocunhosocialistada
crticadeMENGERsconseqnciasdaradicalizaodoprincpiodispositivo,na
medidaemqueeleentendequeelas"soncmodasybeneficiosasparalasclasesricas,
porquecultascomosonybienacondicionadas,sihacefalta,puedentomaroportunamente
lainiciativa.Encambiolaspobres,queparadefendersuderechotropiezanconun
mecanismotancomplicadocomoeselprocedimiento,sinconsejoemalamente
representadas,debenrecogerdelapasividadjudicialgravsimosperjuicios."

Naustria,adiscussoarespeitodoprincpiodispositivonoserestringiuaMENGER,
jquefoiassuntopresentenosdebatesemtornodaelaboraodoCPCde1895,
anteprojetodeFranzKLEINque,alis,reconhecidamenteconcebiaoprocessocivil
comouminstitutoparaobemestarsocial(Wohlfahrtseinrichtung).Duranteessesdebates
chegouseconclusodeque"laimparcialidaddeljueznochocabaconundirectoy
activocontactosuyoconlasparteseneldesarrollodeljuicio"(lembresearelaoentre
princpiodispositivoeoralidade,notadaporCHIOVENDAereferidasupra),semque
comissooCdigotenhaofendidooprincpiodademanda.Nessemesmosentidoque
MauroCAPPELLETTIvemafirmandoque"semcomprometeremnadaaimportncia
essencialdaimparcialidadedojuiz,perfeitamenteadmissveleatnecessrioqueo
julgador,diantedaparteindefesaoumalassistida,aoinvsdepermanecerpassivoeat
complacentediantedoserros,omisses,deficinciasdetalparte,assumaumpapelativo."

Ressaltese,nessemomento,aposiodeAfrnioJARDIM,processualistabrasileiroque
procuraummeiotermoentreaconcessodepoderesinstrutriosaojuizeapassividade
judicialfrentedisparidadedearmas.Essemeiotermoatesedequeosdefeitosdo
princpiodispositivonodevemsersolucionadoscomoaumentodospoderesdojuiz,
massimcomamaiorparticipaodoMinistrioPbliconoprocessocivil.

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

33/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

Parachegaraessasconcluses,AfrnioJARDIMprimeiramentedestacaqueapremissa
quefundamentaoprincpiodispositivofalsa,poisquandoapartenoexercitauma
faculdadeprocessualounosedesincumbedeumnus,issoocorrefreqentemente
"maisemrazodesuadebilidadeeconmicaouculturaldoqueemrazodeaceitaode
umasituaoquelheadversa."

"Nobastaquesedigualdadedeoportunidadespartes,precisoquesecriem
mecanismosprocessuaisquevenhammitigarasuadesigualdadesubstancial,patentee
evidenteemmuitosprocessoscveis.Aboadecisoestatalnopodeficardependentedo
preparodosprofissionaiscontratadospelaspartesoumesmodamalciadestas."

Segundooautor,oaumentodospoderesinstrutriosdojuiznoamelhorsoluo,pois
acarretariaumprocessoinquisitorial,condenadohistoricamenteemfacedasconcepes
maisdemocrticasdejurisdio.Almdisso,entendeque"aojuiznodevecabera
relevantemissodeprocuraraverdaderealdosfatosalegadospelaspartes,pois,seassim
ofizer,podercomprometerseriamenteasuaneutralidade".Assim,paraevitara
iniqidadedaaplicaoradicaldoprincpiodispositivo,semcomissoafetara
imparcialidadedojuiz,ospoderesinstrutriossuplementaresdeveriamserdelegadosno
aojuiz,masaoMinistrioPblico,demodoacompatibilizarabuscadaverdadecoma
indispensvelimparcialidadedojuiz,jqueestepoderiaficarcomprometidocoma
causa,namedidaemquesevinculassepsicologicamenteaosinteressesemlitgio.

ApesardainteressantetentativaAfrnioJARDIM,desolucionaraquestodapretensa
incompatibilidadeentreimparcialidadeepoderesinstrutriosdojuiz,comelano
concordaoprocessualistabrasileiroquemaisvemsededicandoaotema:JosCarlos
BARBOSAMOREIRA.Setomarmosemcontaoquedisseesteeminentejuristaem
diversasoportunidades(contamos,nomnimo,seisdelas),atesedeAfrnioJARDIMno
temcabimentoporquenohincompatibilidadeentreimparcialidadeepoderes
instrutrios.Oilustreprocessualistaapresenta,emresumo,cincorazesparaessa
afirmao:

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

34/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

1)alegaodequeainiciativaprobatriadojuizpodecomprometersuaimparcialidade
ebeneficiarumadaspartes,BARBOSAMOREIRArespondeque,aodeterminara
realizaodeumaprova,ojuiz("nodispondodeboladecristal,nemsendofuturlogo")
nopodeprevercomseguranaoresultadodessaprovanemaquemelavaibeneficiar.
Podeconjecturarsobreisso,masjamaistercerteza.Ademais"claroqueoresultadoda
provavaibeneficiaralgum,mesmoporque,senobeneficiasseningum,elateriasido
intil..."Masanoproduodaprovatambmvaibeneficiarumdoslitigantes.Diante
dasduashipteses,BARBOSAMOREIRAprefereserparcialatuandodoquese
omitindo,porqueaomenosestariatentandoaproximarsedaverdadereal.

2)Seainiciativaprobatriaoficialrealmenteofendesseaimparcialidadedojuiz,"asleis
deveriamproibirdemodoabsolutoquaisqueriniciativasoficiaisemmatriadeprova,o
queprovavelmentejamaisocorreuenopropugnadosequerpelosmaisradicais
representantesdo'dispositivismo'nacinciaprocessualcivil"alis,comojnotara
CHIOVENDA,citadosupra.

3)Suporqueainiciativaprobatriaexofficioimplicanaparcialidadedojuiz,significaria
reconhecerqueojuizparcialnosprocessosemqueessaatividadejudicialadmitida.
Porexemplo:noprocessopenalpossvelainciativaprobatriaexofficio,enempor
issosedizqueojuizprescindedesuaimparcialidade.

4)Aojuiznoimportaquemvenaolitgio,seAouB,masdeveimportarquevena
quemtemrazo,enesseponto"nohneutralidadepossvel":"sua'neutralidade'noo
impededequererquesuasentenasejajusta"."Aojuiz,comorgodoEstado,interessa,
ediriaqueaninguminteressamaisdoqueaele,quesefaajustia,isto,quevena
aquelequeefetivamentetenharazo"eesteserobeneficiadopelaprovadeterminada
pelojuiz.

Comrelaoaesseargumento,emfavordospoderesinstrutriosdojuiz,dequeojuiz
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

35/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

deveter"interesse"najustiadadeciso,LIEBMANrespondequeojuiz"nonhaaltro
'interesse'nell'eserciziodellasuafunzione,all'infuoridiquellodisentirsiintuttiisensi
veramentedisinteresato."DINAMARCOinterpretaque"desinteressado",nessecontexto,
nosignificaaxiologicamenteneutro,masimparcial:"ojuiz,serviventenasociedadede
ondevmosfatosepretensesemexame,hdeseroportavozdossentimentosqueali
preponderame,portanto,interessadoemsoluescondizentescomeles"[grifonosso].
BARBOSAMOREIRAvnessamentalidadequepreconizaapreservaoda
imparcialidadedojuizatravsdaomissojudicialemfacedainstruodoprocesso,a
propagandadeumaespciededistanciamentoqueseconfunde"comamaisglida
indiferenapelocursoepeloresultadodopleito".

5)Hquesedistinguirojuizque,movidopelaconscinciadesuaresponsabilidade,
procurasentenciarconformeodireitonocasoconcreto,dojuizque,movidopor
interessespessoais,beneficiadeliberadamenteumdoslitigantes.Defato,horiscodo
juizseutilizardepoderesinstrutriosparabeneficiarumadaspartes.Masoriscoda
parcialidaderondaojuizdurantetodasasfasesdoprocesso,enosuaomissonafase
instrutriaqueservirdegarantiadeimparcialidademesmoporque,sequiserbeneficiar
umadaspartes,poderfazloatmesmonasprovasrequeridaspelaspartes.,sim,
atravs:daobservnciadocontraditrionainstruodoprocessoedoexameobjetivodos
fatos,noimportandoquemtragaasprovasaosautosproibindoodelevaremconta
qualquerelementoprobatriocolhidosemquesedoportunidadeparticipaodas
partesnasuacolheitaemanifestaosobreseusresultadosobrigandooamotivar
suasdecises,medianteaapresentaoda"anlisecuidadosadaprovaproduzidaea
indicaodasrazesdeseuconvencimentoacercadosfatos"atravsdaaplicaodo
direitoafatosefetivamenteverificados,semsedeixarinfluenciarporoutrosfatoresque
noosseusconhecimentosjurdicos.Foraessashipteses,anicaformadeeliminar
completamenteoriscodeparcialidadeseria"confiaraumamquinaadireodo
processo".

Sobreanecessidadedefundamentao,enquantoinstrumentosugeridoporBARBOSA
MOREIRAparaevitaraparcialidadedosjuzes,CALMONDEPASSOSsemostra
ctico:"Estamostodosacostumados,nestenossopasquenocobraresponsabilidadede
ningum,aodizerdemagistradoslevianos,quefundamentamseusjulgadoscom
expressescriminosascomoestas:'atendendoaquantonosautosestfartamente
provado...','robustaprovadosautos','aoquedisseramastestemunhas...'eoutras
leviandadesdessanaturezaque,sefssemosapurardevidamente,seriam,antesde
leviandades,crimes,irresponsabilidadeearbtrio,desprezoexignciaconstitucionalde
fundamentaodosjulgados,cusparadanacaradosfalsoscidadosquesomosquase
todosns."Alis,oprprioBARBOSAMOREIRAtambmlembraquenobastausar
essasfrmulasritualsticas,queconfiguramuma"homenagempuramenteformalquese
prestaaodeverdemotivao,semnenhumalcanceconcreto".MrcioPUGGINAentende
quenomomentodasentenaojuizinevitavelmenteseparcializa,e"noobscureceesta
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

36/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

parcialidadesequerodeverdefundamentao,aocontrrio,ojulgamento,quantomais
fundamentado,maissesolidificanobeneficiamentodovencedor".ArrudaCAMPOS
mostrasemaisintolerante,enumacrticaquebeiraaleviandade,afirmaqueosjuizes
quefundamentamasentenaacrdos,brocardoslatinos("que,regrageral,no
entendem")ecitaesdeautoresestrangeiros("quenadasabemdarealidadebrasileira"),
ofazemporsimplesvaidadesabese,todavia,queanofundamentaodadeciso
querealmentedmargemaoarbtrio.

Hoje,acrticadapassividadejudicialnainstruodoprocessotambmcontinuasendo
feitadopontodevistapolticoseguindo,edecertaformasuperando,alinhade
MENGER.NessesentidoqueLdioRosadeANDRADEcriticaosproblemassociais
perpetuadospelomagistradoque,nonimodegarantirsuaimparcialidadeepretensa
neutralidade,nafaseinstrutrialimitaseaefetuarolevantamentodosfatosparaadequ
lossnormasvigentes.Aindadentrodesseprisma,oprof.LuizGuilhermeMARINONI
afirmaque"naideologiadoEstadoSocialojuizobrigadoaparticipardoprocesso,no
estandoautorizadoadesconsiderarasdesigualdadessociaisqueoprprioEstadovisaa
espancar.Portanto,eistodecertaformasoarcuriosoquelesquenocostumamligara
teoriadoprocessoideologia,ojuizimparcialde'ontem'exatamenteojuizparcialde
'hoje'."

6.ANTECIPAODATUTELAENEUTRALIDADE

6.1.Aideologiadoprocedimentoordinrio

Temseaidiafalsadequeojuizomissoumjuizneutro.Naverdade,aomissojudicial
diantedeumasituaoemquedeveconcederumaliminarenoofaz,noconfigura
qualquerindciodequetenhasidoneutro.Aocontrrio:suaomisso,nessecaso,denota
justamentesuafaltadeneutralidadeedesensibilidadeparaexercerajurisdio.

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

37/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

Segundooprof.OvdioBAPTISTADASILVA,aantecipaodatutelavistacomm
vontadepeladoutrinatradicionalporquefundadaemjuzodeverossimilhana.O
procedimentoordinrio,fundadonojuzodecertezaquesebuscajustificarna
neutralidadedojuiz,ocultaaideologia"dramticaeperversa"subjacenteglorificao
daordinarizaodoprocessocivil.

ReferindoseaGADAMER,oprof.OvdioBAPTISTADASILVAobservaaverdadeira
"aversoqueacinciaprocessualtemportodasasformasdejuzosfundadosemsimples
verossimilhana".Talaverso"frutodaheranacartesiana,comsuaconhecida
desconfianacontratodaequalquerespciede'prejuzos',contraaautoridadeea
tradio.(...)OjuizdoprocedimentoordinriopretendeserumJuizsemqualquer
'prejuzo',oucompromissoprviocomalgumadasversesquelhesejampostasem
causa",ecomissoacabaconservandoostatusquoante,nademoradassuasinvestigaes
(juzodecerteza).

Segundooprof.LuizGuilhermeMARINONI,hqueseatentarparaofatodequeum
dosfundamentosdaproibiodosjuzosdeplausibilidadeoprincpiodanullaexecutio
sinetitulo,namedidaemquedsustentaoseparaoentreprocessodeconhecimento
edeexecuo.Qualseja:enquantoadoutrinatradicionalsustentaessaseparaoentre
processodeconhecimentoedeexecuomedianteoargumentodanullaexecutiosine
titulo,estsimultaneamenteimpedindoautilizaodemedidasexecutivase
mandamentaisduranteacognio,sobopretextodequeessamisturapodeprejudicara
neutralidadedojuiz.Comoessacolocaodemedidasexecutivasemandamentais
duranteoprocessocognitivoestassociadaaosprocedimentosespeciaisquerespondem
necessidadedetutelasdiferenciadasconformeodireitomaterialasertutelado,fica
claroqueadefesadaseparaoentreconhecimentoeexecuocorrespondeauma
tendnciadeordinarizaodoprocessocivil.Notase,portanto,queaordinarizaodo
processocivilrefleteoverdadeirodescasocomquetratadaanecessidadedeadequao
doprocessosdiversasenovassituaescarentesdetutelajurisdicional,equeessa
universalizaodoprocedimentoordinrionaverdadeconduzidapelaideologiada
neutralidadedoprocessoemrelaoaodireitomaterial.

Atendnciauniversalizaodoprocedimentoordinrio,segundoMARINONI,
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

38/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

comprometidacomavisolegalistadaatividadejurisdicionalenquantoatividadede
merasubsuno,namedidaemque"omitoquedsuportefiguradojuizcomobouche
delaloi,semqualquerpodercriativooudeimperium,odaneutralidade,supondode
umladoserpossvelumjuizdespidodevontadeinconsciente,edeoutroseraleicomo
pretendeuMONTESQUIEUumarelaonecessriafundadananaturezadascoisas."

MARINONItambmressaltaque,almdolegalismosubjacenteordinarizaodo
processocivil,possvelencontrarumcertopreconceitocontraosjuzosde
verossimilhana,porqueentendiasequeojulgamentocombaseemjuzode
verossimilhanadmargemaosubjetivismodojuiz,sendoportantoincompatvelcoma
neutralidadedojulgamento"oqueevidenciaumantidarelaoentre'buscadaverdade'
e'neutralidade'."justamentedevidoaessaarticulaoentrebuscadaverdadee
neutralidadeque,apsumbreveinterldioversandosobreasorigenshistricasda
neutralidadeemfacedaantecipaodatutela,teremosdeverificaraquestodabuscada
verdadeprimeiroemtermosfilosficocientficos,depoisemtermosdeprocessocivil.

6.2.Origensromanas

ComobemnotaFOUCAULT,olegisladorromano,juntamentecomosbiogregoeo
profetajudeu,"sosempremodelosqueobsecamosque,hoje,tmcomoocupaofalare
escrever".Defato,oDireitoRomanoacabatornandoseumarefernciaquaseque
obrigatriaparaasinvestigaesdentrodaassimchamada"cinciadodireito".Eporisso
nopodemosnosfurtaraoexaminedessemodelo.

Podesedizerqueomitodaneutralidadedojuizhodiernotemorigensnodireitoromano,
maisespecificamentenoiudex.Parasefazeressaafirmao,precisorecordara
bipartiodefunesentreopraetoreoiudex:enquantoopraetor(eleitopelopovo)d
ordens(atovolitivo),oiudex(escolhidopelaspartes)declaradireitos(atointelectivo)
enquantoopraetorexerceimperium,oiudexexercejurisdio.Enquantoosistema
commonlawpareceteradaptadoafiguradopraetor,nospasesqueseguiramosistema
daEuropacontinentalojuizseassemelhamaisfiguradoiudex,aprincpioinclusive
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

39/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

desvinculadodaexecuo(decompetnciadefuncionriosadministrativos)edequalquer
medidamandamentaltantoqueLIEBMANdiziaquenofunodojuizexpedir
ordensspartes,massdeclararasituaoentreelaseodireitoaplicvel.

Notesequeessaneutralidadeestmaisdeclaradaanveldemandamentalidadedosatos
doiudex,jquenocampoprobatrio,comoafirmaSURGIK,vigoravaalivreapreciao
daprova,inclusivenosentidodenusdaprova.Assim,considerasepoucoprovvelque
noperodoclssicoosromanosformulassemumprincpiogeral,comonecessitas
probandiincumbitilliquiagit,alis,defontepsclssica.

deselembrararessalvafeitaporSURGIK,dequeoimperiumdopraetordecorriado
fatodeeleeraeleito,equeporissotinhalegitimidadeparaexercerseupoder.Seria
interessantedeixaremaberto,ento,aseguintequesto:quelegitimidadeteriaumjuizdo
sistemaeuropeucontinental,nosmoldesdoiudex,pormnoescolhidopelaspartes,para
exercerimperiumnosmoldesdopraetor,semtersidosequereleito,comoesteera!Pode
seargumentarfacilmentecomalegitimidadedecorrentedosistemadeconcursopblico,
decartermarcadamentetecnoburocrtico,masnoargumentosuficienteparatiraro
desconfortodaquesto.

Apandectsticanoreconhecianointerditoumprocesso,masmedidaadministrativa,fase
daactio.Comaevoluododireitoromano,houveaperdadaimperatividadeda
jurisdio,quefoisetornandoarbiral:ojuizsomenteexorta,recomendaquesecumpraa
sentena.
Aabsorodosinterditospelaactiosedeu,noperodojustinianeu,pelaampliaodo
conceitodeobrigaotantoque"acadadireitocorrespondeumaobrigao":ondeantes
umdireitoimpunhaumdever,porforadeleipassaaimporumaobrigao(exlege).O
direitocontinentalpreservouaactio(parapreservaradivisoentrecognitioeexecutio)e
suprimiuosinterditos(queimplicavamemordensdopretor).

Paraadoutrinadominante,aordemnocontedodoatojurisdicional,masefeito.Isso
decorredaseparaodomundodosfatosedomundonormativo,dentreoutras
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

40/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

classificaesfatoedireito,jurisdioepoder,seredeverser,substnciaeforma,etc.
Podemosenumerar,dentreasconseqnciasdessaseparao,adificuldadenaintroduo
daatividadeexecutiva(mundodosfatos)narbitadajurisdio(FOSCHINIchegavaa
afirmarqueojuiznodeviaseimiscuirnaexecuo"odiosa",mastosomentenodireito
puro)aresistnciascategoriasdeaesmandamentais(v.g.:BUZAIDeSCHNKE)
jqueaordemefeitoeaconcepocarneluttianadequeshjurisdionasentena
declaratria.

Tendoemvistaabipartiodefunesentrepraetoreiudex,poderamosdizerqueno
contextododireitoromanosojulgamentodaactio,peloordoiudiciorumpriuatorum,
seriajurisdicional,sendoimpossvelconsiderarqueosinterditosconfigurassem
jurisdio,massimexercciodeimperium.Entretanto,dizMURGAqueaqualificao
dadaaosinterditos,deatosmagisimperiiquamiurisdictionis"ambguaepoucofeliz",
noquerendoindicarqueosinterditos"sejamdenaturezaespecialedistinta,mas
simplesmentequenelessemanifestamaisaqueleaspectodemandoqueconstituacomo
queabasegenticadetodoatopoltico"[grifosnossos].

Dizadoutrinatradicionalque:seadefinitividadedointerditodependedaoutraparte
(LUZZATTO)eseointerditodependedadiscricionariedadedopretor,quesexamina
ascircunstnciassemoescopodabuscadaverdade(BONFANTE),nohjulgamento
enosepodefalaremjurisdio.

Comrelaopolmicadivisoentreaesferapblicaeaprivada,dizsequeosinterditos
normalmenteseaplicavamaquestesdeordempblica(deordemprivada:naposse).Por
conseqncia,DEMARTINOentendequeointerditonojurisdiopoisshum
vnculodedireitopblicocomopretorentretanto,nosepodeesquecerque
absolutamentecriticvelaexpressoiuspublicumemRoma,vistoquequelapocanem
sepodiafalaremEstado.Odireitoprivadonodiz"euteordeno"ou"euteproibode
fazerisso":odireitoprivadodiz"eureconheoemtiaexistnciadessepoder".Esse
reconhecimentoajurisdio.Emconseqnciadessadesvinculaoentreointerditoea
esferaprivada,temoshodiernamentequeomandadodeseguranaaindanoseestendes
relaesjurdicasdedireitoprivado.

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

41/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

Paraencerrarmosesseinterldiohistrico,seriainteressantelembraraqueminteressoua
reativaodoDireitoRomano,eemconseqncia,tambmareativaodessaseparao
entrecognioemedidasexecutivas,naformadeumacorrupteladoordoiudiciorum
priuatorum.SegundoFOUCAULT,essaressurreio,realizadanosculoXII,significou
oressurgimentode"umdosinstrumentostcnicoseconstitutivosdopodermonrquico
autoritrioadministrativoefinalmenteabsolutista".Atravsdessarevigoraododireito
romano,dizGRAMSCI,"odireitoromanofoimanipuladopelasnovasclasses
dominantes,apontodetransformarsedetcnicaemcdigodenormas,aservioda
propriedadeburguesa".

"...osestudosjurdicos,renascidospelanecessidadededarordemsnovasecomplexas
relaespolticasesociais,voltaramse,verdade,paraodireitoromano,mas
rapidamentedegeneraramnacasusticamaisminuciosa,justamenteporqueodireito
romano'puro'nopodeordenaranovacomplexidadedasrelaes:narealidade,atravs
dacasusticadosglosadoresedospsglosadoresformamseasjurisprudnciaslocais,
nasquaistemrazoomaisforte(onobreouoburgus)equeo'nicodireito'existente:
osprincpiosdedireitoromanoforamesquecidosousuperpostospelaglosainterpretativa,
que,porsuavez,passaaserinterpretadacomoumresultadofinal,noqualdedireito
romanonohaviamaisnadaanoseroprincpiopuroesimplesdapropriedade."

6.3.Oproblemadaverdadenacincia

Comooprocesodeconhecimentotemporescopoasoluodoconflitodeinteresses
"combasenumdenominado'juzodecerteza',derivadodaquiloquealguns
processualistascostumamchamardebuscadaverdade",precisoaveriguaroproblema
daverdadenacinciaenodireitoprocessualcivilquerelesejaounocincia.Mesmo
porque,comojfoimencionadosupra,existeumantidarelao(decunhoideolgico,
claro)entrebuscadaverdadeeneutralidadedojuiz.

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

42/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

Desdeoinciodessetrabalho,estamosfalandodasquestesepistemolgicasrelativas
quiloqueseconvencionouchamarde"cinciadodireito",justamenteparaenquadraro
problemadaneutralidadedojuiznumquadrogeraldemitospositivistasdacincia.

Aquestodaverdadenoprocessociviltambmnopoderiadeixardefigurardentro
dessapreocupaoepistemolgica,tantoqueineludvelaimportnciadaquestoda
verdadeparaa"neutralidade"docientista.
ParaLACAN,"laverdadnoesotracosasinoaquellodelocualelsabernopuede
enterarsedequelosabesinohaciendoactuarsuignorancia."SegundoLACAN,averdade
paraacincianopassadeobjetodeumjogodevalores,quelheretirasuapotncia
dinmica.essaaformadesustentaodacincianalgica.Atravsdodiscursoda
lgicaproposicionalalis,fundamentalmentetautolgicosoordenadasproposies
"compostasdemaneiratalqueelassejamsempreverdadeiras,sejaqualfor,verdadeiroou
falso,ovalordasproposieselementares."PerguntaLACANnessepasso,se"noser
issolivrarsedoquechamavahpoucodedinamismodotrabalhodaverdade?"

Averdadetemorigemgrega,emalhqeiatermo,alisquemereceutodaaespeculaode
HEIDEGGER.ComolembraLACAN,otermohebreu,emet,"tem,comotodososusos
dotermoverdade,origemjurdica",tantoqueaindahoje,testemunhasolicitadodizer
averdadeemboraLACANentendaserimpossveldizertodaaverdade,postoqueoque
defatoprocurado"notestemunhojurdico,doquepoderjulgaroquedoseugozo."

HORKHEIMERobservaqueadivisodaverdadeemcinciasfsicasehumanas
configuraumprodutodaorganizaodasUniversidadesedasescolasfilosficasde
RICKERTeWEBER,principalmente."Ochamadomundoprticonotemlugarparaa
verdade,eportantoadivideemfraesparaconformlasuaprpriaimagem:as
cinciasfsicassodotadasdachamadaobjetividade,masesvaziadasdecontedo
humanoashumanidadespreservamocontedohumano,massenquantoideologia,a
expensasdaverdade."

HORKHEIMERquestionaapossibilidadedesedeterminaroquecinciaeoque
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

43/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

verdade,seoprpriofatodesedeterminarissopressupeaexistnciaprviademtodos
dealcanaraverdadecientfica.Essamesmaquestocolocadaemrelao
observao:quandoseperguntaaumpositivistaporqueaobservaoagarantia
adequadadaverdade,eleapelanovamenteparaaobservao,descrevendocomoesta
funciona,sematentarparaoautomatismodapesquisa,"osmecanismosdelocalizao,
verificaoeclassificaodefatos,etc.erefletirsobreoseusignificadoerelaocoma
verdade".Tudoissosobaincrveljustificativadeque"nodasuacompetncia
justificaroutestaroprincpiodeverificao".fciltransportaressaquestoparao
processo,poisdamesmaformaoprocessualistatradicionalpreferefazerumadescrio
detalhadadoprocedimentoesuasfiligranas,aterdecriticaromtododecogniodo
processocivilbrasileiro.

JparaFOUCAULT,apassagem(poderamosdizerjurisdicional!)daverdade/prova
verdade/constataonosetratadeefetivapassagem,poisaverdade/constataono
passadeumcasoparticulardeverdade/provanaformadoacontecimento,queademais
podesersemprerepetido.Essapassagemformaumritualinstrumentalizadodeproduo
deverdades,queprogressivamentevairecobrindoasoutrasformasdeproduoda
verdade,impondosuaformacomouniversal."Ahistriadesterecobrimentoseria
aproximadamenteaprpriahistriadosabernasociedadeocidentaldesdeaIdadeMdia:
histriaquenoadoconhecimentomassimdamaneirapelaqualaproduoda
verdadetomouaformaeseimpsanormadoconhecimento,"equeacompanhaas
mutaesessenciaisdassociedadesocidentais("emergnciadeumpoderpolticosoba
formadoEstado,expansodasrelaesmercantisescaladoglobo,estabelecimentodas
grandestcnicasdeproduo").

6.4.Oproblemadaverdadenoprocesso

Comofoivistosupra,comrelaoaoconhecimentocientfico,aquestodaverdadetem
sidoapresentadanormalmenteemrelaoaomtodoeneutralidadedosujeito.Porisso
deseressaltarqueCALAMANDREIarticulaaquestodaverdadenoprocessono
comseumtodo,mascomseusescopos.Assim,seoprocessodevesseservirsomente
paragarantirapazsocial,acabandoatodocustocomolitgio,mesmocomumasoluo
defora,qualquerprocedimentocomcertasolenidadepodeserviraesseescopo:ato
juzodeDeus,osortilgio,ouomtododojuizdeRABELAIS,quesolenementepesava
aspetiesdoslitigantes,dandoganhodecausapetiomaispesada.Masseoescopo
doprocessoforadecisosegundoaverdadeeajustia,ointeressedoprocessose
concentranosmtodosdapesquisadaverdade,esemmaissecontentarcomasformas
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

44/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

externas,procurainvestigarosmeandroslgicosepsicolgicosdalide.
EmboraCALAMANDREIadmitissequeoescopodoprocessonosomenteabuscada
verdade,mastambmajustiadaqualaverdadeseriaumapremissa,aquipodemosnotar
oquantooclebreprocessualistaprezavaaverdadeemdetrimentodoescopoda
pacificaosocial(mesmoporquesetratavadepremissa),quandohojetemosexatamente
ocontrrio,emfacedosconflitosdasociedadeindustrialedaemergnciadosnovos
direitos,semquecomissooprocessocivilsevalhadeordliasejuzosdeDeus,massim
promovasuadeformalizaoeceleridade.Hojepodemosdizerqueaverdadeno
premissaparaadecisojusta,nosporqueadecisomesmocombasenaverdadepode
chegaratrasadaenoserjusta,comotambmpossvelobterdecisesjustascombase
emsimplesverossimilhanaouprobabilidade.
CALAMANDREIentendequeprecisotornaraconsideraroprocessocomoinstrumento
darazo,eportanto,comomtododeconhecimentodaverdade,enocomoridojogo
deforaedestreza.Essavisoinstrumentalistadoprocessopoderiaserobjetodamesma
crticaqueaEscoladeFrankfurtfezinstrumentalidadedarazo,masinfelizmenteno
hespaoparadigreessobreesseassuntonomomento.

ParaCALAMANDREI,acrisedoprocesosubstancialmenteacrisedaverdade(noque
concordacomCAPOGRASSI),equeprecisovoltara"crernaverdade",habituarse
novamentealevarasrioaidiadeverdade.Defato,tratasedeumacrisequedevastou
ocampofilosficocomojvimos,supraepenetrouodireitoprocessual.
Oeminenteautoritalianoidentificaatendnciaasecolocarnummesmoplano
sistemticooprocessodeconhecimentoeodeexecuoforada,comessatendncia
filosfica,queinvadiuoprocesso,deseprivilegiaravontadeemdetrimentoda
inteligncia,eaautoridadeemdetrimentodarazo.Quantocrenanaverdade,embora
sejaumsloganbonito,podetrazersuasconseqnciasentreasquais,ainviabilizao
dosjuzosdeverossimilhanaedeprobabilidade,eporconseguinte,astutelasde
urgnciacomojreferidosupra.Quantovinculaoentrefilosofiasdecarter
autoritrioeocolocarnummesmoplanosistemticooprocessodeconhecimentoea
execuoforada,parecenosumequvocodevidoideologiadaseparaoentre
cognioeexecuooqueimpedeautilizaodemedidasexecutivasnocursodo
processodeconhecimento,eordinarizatodooprocedimento.

SegundoLUHMANN,aposiocentraldovalorverdadeedoconhecimentoorientado
paraeletemrazesantigasnahistria.Especificadaaverdadenocontextodacincia,e
vinculadaargidospressupostosmetodolgicos,acaboufundamentadaemtornodos
processosdedeciso.Comissotornousedifcildiscordardeque"oconhecimento
verdadeiroeaverdadeirajustiaconstituemoobjetivoeconjuntamenteaessnciados
procedimentosjuridicamenteorganizados(...).Segundoestaopinio,umprocedimento
constituiria,entreosoutrospapissociais,umaestruturaseparada,comrelativa
autonomia,emqueseriaacionadaumacomunicaocomoobjetivodedecisocerta
(orientadaparaaverdade,legtima,justa)."
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

45/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

ParaLUHMANN,impossvel"negaraoproblemadaverdadequalquersentidoprtico
paraoprocedimentojurdicooucontestarverdadeoseuvalor.Oquefaltaumateoria
quepossapremdvidaoproblemadaverdade,talcomoacontecenoprocedimentoe
quenoaceite,apriori,queoprocedimentopresteservioverdade."Segundoateoria
sistmicaluhmannianacujagrandeereconhecidacolaboraonocamposociolgico
estnacategoriadacomplexidade,afunodaverdadenosistemasocialseria
justamenteatransmissodereduzidacomplexidade.Nessafuno,nenhumprocedimento
podeprescindirdaverdade,sobpenadeperderse"numpoosemfundode
possibilidadessemprediferentes."

PaulodeTarsoRamosRIBEIROquestionaapossibilidadedaconcepoluhmanniana
"garantiraverdadedasdecisesjudiciaisemumcontextodegrandecomplexidadedas
relaessociais,intensareflexividadedasnormaseumnmeronoquantificvelde
demandasdeorigemmultifria,queprecisamserdecididasoupelomenosencaminhadas,
desorteaqueosistemanosevejainterrompidoemsuadinmicafuncional".Oautor
adverte,nessepasso,que"anecessidadedegarantirapossibilidadedasdecisesnopode
chegaraopontodeinviabilizaraobtenosimultneadaverdadedasopes".

Comoaverdadeeacertezasoconceitosabsolutos,DINAMARCOafirma
categoricamentequeimpossvelterseaseguranadeseatingiraverdade,edeseobter
acertezaemqualquerprocesso."Omximoquesepodeobterumgraumuitoelevado
deprobabilidade,sejaquantoaocontedodasnormas,sejaquantoaosfatos,sejaquanto
subsunodestesnascategoriasadequadas.Noprocessodeconhecimento,aojulgar,o
juizhdecontentarsecomaprobabilidade,renunciandocerteza,porqueocontrrio
inviabilizariaosjulgamentos.Aobsessopelacertezaconstituifatordeinjustia,sendo
toinjustojulgarcontraoautorporfaltadela,quantojulgarcontraoru[grifosdo
autor]."ObservesequeoaltograudeprobabilidadeexigidoporDINAMARCOno
processodeconhecimentonoseconfundecomojuzodeprobabilidade,caracterstico
dastutelasdeurgnciacasocontrrio,seriaincoernciadoautor,aquidefenderjuzos
deprobabilidade(caractersticosdastutelasdiferenciadas),eemoutraobra,defendera
universalizaodoprocedimentoordinriodeconhecimento,soboargumentodequeos
procedimentosespeciaissoincompatveiscomamodernidade,postoquecorrespondem
a"aesprocessuaissubstancializadas".Tratasedeargumentointrassistemtico(qual
seja,absortodentrodosistemaprocessualcivil,destitudodequalquerfundamentoou
justificativasocial,ouquecorrespondaaumefeitosocialfavorvel,postoquefundado
apenasnanecessidadediscutveldesedarautonomiacientficaaodireitoprocessual),
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

46/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

preocupadoapenascomateorizaoeivadadeartificialismoqueautopiadeumaao
processualnica(emtermosderitoprocedimental)eabstrataparaquaisquertiposde
conflitos.

Comrelaoobsessopelacerteza,dequefalaDINAMARCO,completaJosEduardo
FARIAafirmandoquesetratadepreocupaotpicadascpulasjudiciais,porm
preocupaoinsuficienteparaatingirlargasparcelasdapopulao,dandoorigemauma
simbioseperversaentreleiearbtrio,"emqueoEstadodedireitoretrocedeparaoestado
danatureza,emquealeiacabavalendoparaalgunssegmentossociaismasnopara
todos,emqueoJudicirionosemostracapazdeuniversalizaraaplicaodosmais
elementaresdireitoshumanosesociais."

OmagistradoLdioRosadeANDRADEentendequeabuscadaverdadenopassade
umpretextodequeojuizseutilizaparanodecidirdesdelogo,enquanto"vaimoldando
aprovasegundoseudesejo",jprevendoadecisoquetomar.Porisso,osmeiosde
provanoseriamjamaisidneosparaabuscadaverdade,"bemcomonoexistea
possibilidadedosfatosseremreconstitudosdaformacomosederamnopassado,sem
qualquerinterfernciadeconceitospessoais."

Abuscadaverdade,noprocessocivil,ummitoquetemseprestadoobstaculizaode
medidasdeantecipaodatutela(quandoaliadaaomitodaneutralidadedojuizedo
processo).Agrandecontradiodadoutrinatradicionaltemsidoaseguinte:porumlado,
defendemomitodabuscadaverdadequandosetratadeinviabilizarastutelasde
urgnciaporoutrolado,defendemoprincpiodispositivo,emdetrimentodabuscada
verdade,queagrandebandeiradoprincpioinquisitrio.

precisodizer,ento,quesendomito,nohquesefalarmaisembuscadaverdade.
Logo,abreseapossibilidadedastutelasdeurgncia,combaseemverossimilhanae
probabilidade.Issonodevesignificar,noentanto,quedevesemanteroprincpio
dispositivoemmatriaprobatria.Sprecisodizerqueapossibilidadedemedidas
instrutriasexofficionotmmaisporfundamentoabuscadaverdade,massimum
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

47/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

maiorgraudeverossimilhananadeciso.

7.PARACONCLUIR

DisseWalterBENJAMINque,enquantoexistirumnicomendigo,existiromitos,eque
sadesapariodoltimomendigosignificariaareconciliaodomito.
Seexisteumaidiaquetenhaatravessadotodoessetrabalho,essaidiaadomito.O
assuntoobviamenteeraaneutralidade,masencaradacomomito,einseridonumquadro
geraldemitospositivistasdacincia,relacionadosneutralidadeemseusvrios
aspectos.Esseprismadeestudo,queprivilegiaoaspectomticodaneutralidade,tevea
vantagemdepermitirumaanlisecrticanocaso,crticastrictosensu,jquecom
constantesaportesdaTeoriaCrticadaEscoladeFrankfurtetendente
multidisciplinariedadejustamentenamedidaemquepromoveuessesaportes.
Aofinalizarumtrabalho,atendnciaadeapresentarsolues.Noiremos,agora,
retomarpontoporponto,esequerresumiremosempoucaslinhastodasassolues
apontadaspeladoutrina,topicamente,acadaumdessespontos.Soaria
descontextualizado,artificial,almdoqueseriaumaredundnciaterrvel.
Entoteramosdeapresentarsoluesgerais?No.Almdeserimpossvelimaginlas
demodoaseremaplicveissdiversassituaesqueseapresentaramoqueviolaria
suasparticularidades,emnomedeumprincpiodeidentidadediversasvezesatacado
pelosfrankfurtianos,soariaextremamentedemaggico.
Entretanto,issonojustificativaparaosilncio.E,porhora,bastaumasconsiderao:
BENJAMINestcerto.Mendigosemitos.Areconciliaodomitoparececadavezmais
distante,easoluoobviamentenoestnoprocessocivil.Issosignificaque,maisdo
quenunca,impossvelabandonaragoraastarefasquenosforampostaspelaTeoria
Crtica.Aomenosaessastarefasopresentetrabalho,comtodasassuaslimitaes,
permaneceufielatofim.

8.BIBLIOGRAFIA

ADORNO,TheodorW,HORKHEIMER,Max.DialticadoEsclarecimento.Riode
Janeiro:Zahar,1985.254p.
ADORNO,TheodorW.MinimaMoralia.2ed.SoPaulo:tica,1993.216p.
ANDRINI,Simona."Huizingaetledroit:leprocsetlejeuenItalie".In:OST,Franois,
KERCHOVE,Michaelvande(orgs.).Lejeu:unparadigmepourledroit.Paris:LGDJ,
1992.p.4965
AGUIAR,RobertoA.R.Direito,PodereOpresso.SoPaulo:AlfaOmega,1990.184p.
ANDRADE,LdioRosade.JuizAlternativoePoderJudicirio.SoPaulo:Acadmica,
1992.143p.
ASSOUN,PaulLaurent.AEscoladeFrankfurt.SoPaulo:tica,1991.104p.
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

48/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

AZEVEDO,PlautoFaracode."Juizedireito:rumoaumahermenuticamaterial".In:
Ajuris,n43.PortoAlegre:AssociaodosMagistradosdoRioGrandedoSul,1988.p.
3045
ARRUDAALVIM,JosManoelde.ManualdeDireitoProcessualCivil.volII.4ed.
SoPaulo:RT,1991.396p.
BAPTISTADASILVA,OvdioA."Reivindicaoesentenacondenatria".In:Revista
deProcesso,n51.SoPaulo:RT,1988.p.4274
BAPTISTADASILVA,OvdioA."Decisesinterlocutriasesentenasliminares".In:
Ajuris,n.51.PortoAlegre:AssociaodosMagistradosdoRioGrandedoSul,1991.p.
126149
BAPTISTADASILVA,OvdioA."Tutelaantecipatriaejuzosdeverossimilhana".In:
MARINONI,LuizGuilherme(org.).OProcessoCivilContemporneo.Curitiba:Juru,
1994.p.124128
BARBOSAMOREIRA,JosCarlos."OJuizeaProva".In:RevistadeProcesso,n35.
SoPaulo:RT,1984a.p.178184
BARBOSAMOREIRA,JosCarlos."Brevesreflexionessobrelainiciativaoficialen
materiadeprueba".In:.TemasdeDireitoProcessual,3srie.SoPaulo:Saraiva,1984b.
p.7986
BARBOSAMOREIRA,JosCarlos."Afunosocialdoprocessocivilmodernoeo
papeldojuizedaspartesnadireoenainstruodoprocesso".In:RevistadeProcesso,
n37.SoPaulo:RT,1985.p.140150
BARBOSAMOREIRA,JosCarlos."Sobrea'participao'dojuiznoProcessoCivil".
In:GRINOVER,AdaPellegrini,DINAMARCO,CndidoRangel,WATANABE,Kazuo
(orgs.).ParticipaoeProcesso.SoPaulo:RT,1988.p.380394
BARBOSAMOREIRA,JosCarlos."Aefetividadedoprocessodeconhecimento".In:
RevistadeProcesso,n74.SoPaulo:RT,1994a.p.126137
BARBOSAMOREIRA,JosCarlos."Ospoderesdojuiz".In:MARINONI,Luiz
Guilherme(org.).OProcessoCivilContemporneo.Curitiba:Juru,1994b.p.9398
BEDAQUE,JosRobertodosSantos.PoderesInstrutriosdoJuiz.SoPaulo:RT,1991.
109p.
BENJAMIN,Walter.ObrasEscolhidas,volI.7ed.SoPaulo:Brasiliense,1994.253p.
BRASILEIROSnoacreditamnaJustia.JornaldoBrasil,RiodeJaneiro,28deabrilde
1995.
BOURDIEU,Pierre.OPoderSimblico.Lisboa:Difel,1989.
CALAMANDREI,Piero."ProcessoeGiustizia".In:AssociazioneItalianafraglistudiosi
delProcessoCivile.AttidelCongressoInternazionalediDirittoProcessualeCivile.
Pdua:CEDAM,1953.p.923.
CALAMANDREI,Piero.ProcessoeDemocrazia.Pdua:CEDAM,1954.172p.
CALMONDEPASSOS,JosJoaquim.InovaesnoCdigodeProcessoCivil.2aed.
RiodeJaneiro:Forense,1995.
CAMPOS,Arruda.AJustiaaserviodocrime.SoPaulo:Saraiva,1960.147p.
CAPELLA,JuanRamon.SobreaextinodoDireitoeasupressodosjuristas.Coimbra:
Centelha,1977.101p.
CAPPELLETTI,Mauro.Proceso,Ideologias,Sociedad.BuenosAires:EJEA,1974.637
p.
CAPPELLETTI,Mauro."ProblemasdereformadoProcessoCivilnassociedades
contemporneas".In:MARINONI,LuizGuilherme(org.).OProcessoCivil
Contemporneo.Curitiba:Juru,1994.p.930
CARNELUTTI,Francesco."Poderesydeberesdeljuezentemadepericia."In:Estudios
deDerechoProcesal,volII.BuenosAires:EJEA,1952.p.147154
CHAU,Marilena.Oqueideologia?SoPaulo:Brasiliense,1994.125p.
CHIOVENDA,Giuseppe.PrincipiosdeDerechoProcesalCivil,volII.Madrid:Ed.Reus,
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

49/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

1925.880p.
CINTRA,AntonioCarlosdeArajo,GRINOVER,AdaPellegrini,DINAMARCO,
CndidoRangel.TeoriaGeraldoProcesso.10ed.SoPaulo:Malheiros,1994.358p.
CLVE,ClmersonMerlin.ODireitoemRelao.Curitiba:Veja,1983.105p.
CLVE,ClmersonMerlin.ODireitoeosDireitos.SoPaulo:Acadmica,1988.149p.
CLVE,ClmersonMerlin."Ateoriaconstitucionaleodireitoalternativo".In:Direito
Alternativo:SeminrioNacionalsobreousoalternativododireito.RiodeJaneiro:IAB,
1993.p.4551
COELHO,LuizFernando.TeoriaCrticadoDireito.PortoAlegre:Fabris,1991.416p.
COELHO,LuizFernando."Opensamentocrticonodireito(final)."In:Boletim
InformativoBonijuris,n203.Curitiba:Bonijuris,1994.
DINAMARCO,CndidoRangel.Fundamentosdoprocessocivilmoderno.SoPaulo:
RT,1986.
DINAMARCO,CndidoRangel.AInstrumentalidadedoProcesso.4ed.SoPaulo:
Malheiros,1994.341ESTEVES,JooPissarra."Poderesubjetividade."In:Comunicao
eLinguagem,n19.Lisboa:Cosmos,1993,p.151169.
FARIA,JosEduardo.AReformadoEnsinoJurdico.PortoAlegre:Fabris,1987.88p.
FARIA,JosEduardo.JustiaeConflito.SoPaulo:RT,1991.158p.
FARIA,JosEduardo."OJudicirioeosdireitoshumanosesociais:notasparauma
avaliaodaJustiabrasileira".In:(org.).Direitoshumanos,direitossociaiseJustia.
SoPaulo:Malheiros,1994.p.94112
FARIA,JosEduardo,LOPES,JosReinaldodeLima."Pelademocratizaodo
Judicirio".In:FARIA,JosEduardo(org.).DireitoeJustia:afunosocialdo
Judicirio.SoPaulo:tica,1989.p.159166
FERRAZJR,TrcioSampaio."OJudiciriofrentedivisodosPoderes:umprincpio
emdecadncia?".InRevistaUSP,n21.SoPaulo:USP,1994.p.1221
FEYERABEND,Paul.ContraoMtodo.3ed.RiodeJaneiro:FranciscoAlves,1989.
487p.
FOUCAULT,Michel.MicrofsicadoPoder.4ed.RiodeJaneiro:Graal,1984.295p.
FOUCAULT,Michel.Aarqueologiadosaber.2ed.RiodeJaneiro:Forense,1986.239
p.
FOUCAULT,Michel.VigiarePunir.Petrpolis:Vozes,1987.277p.
FOUCAULT,Michel."QuineselqueniegalaHistoria?"EntrevistaaDuccio
TOMBADORI.In:NoHayDerecho,n11.BuenosAires:Talcahvano,1994.p.1516.
FREITAG,Barbara.TeoriaCrticaOntemeHoje.2ed.SoPaulo:Brasiliense,1988.
184p.
FROMM,Erich.PsicanlisedaSociedadeContempornea.RiodeJaneiro:Zahar,1959.
361p.
GEUSS,Raymond.TeoriaCrtica:HabermaseaEscoladeFrankfurt.Campinas:Papirus,
1988.160p.
GRAU,ErosRoberto.Direito,ConceitoseNormasJurdicas.SoPaulo:RT,1988.204
p.
GUSDORF,Georges.CinciaePoder.SoPaulo:Convvio,1983.
HABERMAS,Jrgen.ODiscursoFilosficodaModernidade.Lisboa:DomQuixote,
1990.350p.
HABERMAS,Jrgen.TcnicaeCinciacomo"Ideologia".Lisboa:Ed.70,1994.147p.
HABSCHEID,Walther."AsbasesdoDireitoProcessualCivil".In:RevistadeProcesso,
n1112.SoPaulo:RT,1978.p.117145
HEGEL,GeorgeFriedrich.PrincpiosdaFilosofiadoDireito.Lisboa:GuimaresEd.,
1986.292p.
HERKENHOFF,JooBaptista.ODireitodosCdigoseoDireitodaVida.PortoAlegre:
Fabris,1993.231p.
HONNETH,Axel."FoucaulteAdorno:duasformasdecrticadamodernidade."In:
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

50/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

ComunicaoeLinguagem,n19.Lisboa:Cosmos,1993.p.171181.
HORKHEIMER,Max."Ideologiayaccion".In:HORKHEIMER,Max,ADORNO,
TheodorW.Sociologica.Madrid:Taurus,1966.p.5364
HORKHEIMER,Max,ADORNO,TheodorW.TemasBsicosdaSociologia.SoPaulo:
Cultrix,1973.205p.
HORKHEIMER,Max.EclipsedaRazo.RiodeJaneiro:Labor,1976.198p.
HORKHEIMER,Max."Teoriatradicionaleteoriacrtica".In:OsPensadores,volXVI.
5ed.SoPaulo:NovaCultural,1991.p.3168
HUIZINGA,Johan.HomoLudens.SoPaulo:Perspectiva,1988.
JAPIASSU,Hilton.Omitodaneutralidadecientfica.2ed.RiodeJaneiro:Imago,1981.
JARDIM,AfrnioSilva.DaPublicizaodoProcessoCivil.RiodeJaneiro:LiberJuris,
1982.137p.
JAY,Martin.AsidiasdeAdorno.SoPaulo:Cultrix,1988.176p.
JAY,Martin.TheDialeticalImagination.2ed.Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,
1996.382p.
KANTOROWICZ,Herman."Laluchaporlacienciadelderecho".In:SAVIGNY,
FriedrichK.von,etalii.LaCienciadelDerecho.BuenosAires:Losada,1949.p.323373
KIRCHMANN,JuliusHermannvon."Elcarcteracientficodelallamadacienciadel
derecho".In:SAVIGNY,FriedrichK.von,etalii,LaCienciadelDerecho.BuenosAires:
Losada,1949.p.247286
LACAN,Jacques.OSeminrio.LivroXX:"Mais,ainda".RiodeJaneiro:Zahar,1985.
201p.
LACAN,Jacques.OMitoIndividualnoNeurtico.Lisboa:Assrio&Alvim,1987.76p.
LACAN,Jacques.OSeminrio.LivroXVII:"OAvessodaPsicanlise".RiodeJaneiro:
Zahar,1992.209p.
LACAN,Jacques.Escritos.17ed.Mxico:SigloVeinteunoEd.,1993a.900p.
LACAN,Jacques.Televiso.RiodeJaneiro:Zahar,1993b.89p.
LVYSTRAUSS,Claude.AntropologiaEstrutural.4ed.RiodeJaneiro:Tempo
Brasileiro,1991.456p.
LIEBMAN,EnricoTullio."Fondamentodelprincipiodispositivo".In:.Problemidel
ProcessoCivile.Napoles:MoranoEd.,1962.p.317
LUHMANN,Niklas.Legitimaopeloprocedimento.Braslia:UnB,1980.202p.
MARINONI,LuizGuilherme.NovasLinhasdoProcessoCivil.SoPaulo:RT,1993.
181p.
MARINONI,LuizGuilherme.EfetividadedoProcessoeTuteladeUrgncia.Porto
Alegre:Fabris,1994.94p.
MARTINS,Soveral.ProcessoeDireitoProcessual,volI.Coimbra:Centelha,1985.282
p.
MASCHIO,Jos."JuizdeRondniadizquenoaceitaser'bodeexpiatrio'."In:Folha
deSoPaulo,SoPaulo,13ag.1995.p.1.12
MENGER,Anton.Elderechocivilylospobres.BuenosAires:Atalaya,1947.277p.
MIRANDAROSA,F.A.de.Poder,DireitoeSociedade.RiodeJaneiro:Zahar,1982.144
p.
MOREIRA,Vital.AOrdemJurdicadoCapitalismo.Lisboa:Caminho,1987.196p.
MURGAGENER,JosLuis.DerechoRomanoClasicoII:Elprocesso.Zaragoza:
UniversidaddeZaragoza,1980.
NALINI,JosRenato.OjuizeoacessoJustia.SoPaulo:RT,1994.104p.
NIETZSCHE,Friedrich.AGenealogiadaMoral.RiodeJaneiro:Tecnoprint,s/d.130p.
POLETTI,Ronaldo."DireitoRomanoemGramsci".In:RevistadeInformao
Legislativa,n109.Braslia,jan/marde1991.p.235246
PUGGINA,MrcioOliveira."Deontologia,magistraturaealienao".In:Ajuris,n.59.
PortoAlegre:AssociaodosMagistradosdoRioGrandedoSul,1993.p.169198
REICH,Wilhelm.MaterialismoDialticoePsicanlise.Lisboa:Presena,1975.167p.
http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

51/52

06/01/2015

BuscaLegis.ccj.ufsc.br

RIBEIRO,PaulodeTarsoRamos."ProcessoeConflito:acrisedelegitimaodas
decisesjudiciais".In:RevistadeDireitoAlternativo,n1.SoPaulo:Acadmica,1992.
p.7794
RIPERT,Georges.AspectosJurdicosdoCapitalismoModerno.RiodeJaneiro:Borsoi,
s/d.366p.
ROUANET,SrgioPaulo.AsRazesdoIluminismo.SoPaulo:CompanhiadasLetras,
1987.349p.
SILVAPACHECO,Josda.CursodeTeoriaGeraldoProcesso.RiodeJaneiro:Forense,
1985.467p.
SOUTO,Cludio."Magistraturabrasileiraeideologiaformalista".In:Seqncia,n19.
Florianpolis:UFSC,1989.p.936
SURGIK,Alosio.AlosioSurgik.TemasCrticosdeDireitoLuzdasFontes.Curitiba:
HDV,1986.258p.
SURGIK,Alosio.LineamentosdoProcessoCivilRomano.Curitiba:LivroCultura,
1990.156p.
TUMNOV,Vladmir.OPensamentoJurdicoBurgusContemporneo.Lisboa:
Caminho,1985.370p.
WARAT,LuisAlberto.IntroduoGeralaoDireito,volI.PortoAlegre:Fabris,1994.
232p.
WARAT,Luislberto.ODireitoesuaLinguagem.2ed.PortoAlegre:Fabris,1995.120
p.
WOLKMER,AntnioCarlos.Ideologia,EstadoeDireito.SoPaulo:RT,1989.176p.
ZAFFARONI,EugenioRal.PoderJudicirio.SoPaulo:RT,1995.216p.
Arquivoretiradodoendereo:http://fdir.uerj.br/rqi/arq/01/arq1.html

http://www.buscalegis.ufsc.br/revistas/files/anexos/16673-16674-1-PB.htm

52/52

Anda mungkin juga menyukai