Anda di halaman 1dari 9

NovoCPC,princpiodacooperaoe

processocivildoarco
ris
Publicado 27 de Abril, 2015

Crdito@fotolia/jotajornalismo

PorMarceloPachecoMachado
ProfessordaFaculdadedeDireitodeVitria(ES)

problemadoprincpiodacooperaonoestnoprincpioda
cooperao,estnormalmentenasexplicaesmetafsicasque

permeiamaquelesquedotadosdetodososestrangeirismose
neoprocessualismosquesepodeimaginartentamdescrevero
fenmeno[1].
Umtemaque,assim,ficacarregado,cheiodertuloseslogans
processuaisrevolucionrios,mascomumcontedoralo,quetentamos
reduzirdaquelesexpressesefrasesdeimpactodequetantogostamos
processualistas.Aoleitordesavisado(desavisadoporqueimaginoque
ningumdefendaexatamenteisso),parecemesmoqueestaramosa
conceberumprocessocivilnoqualoautorseguiriademosdadascomo
ruecomojuiznocaminhodoarcorisprocessual:umprocesso
efetivoeclereecapazdeproduzirresultadosjustos.Issono,nem
poderiaser,omodelodecooperaodequecogitamos.
Shprocesso(emjurisdiocontenciosa)porquehcrise,conflitode
interessesqualificadoporumapretensoresistidaelevadoresoluo
peloPoderJudicirio.Cadasujeitoassumeneleumadiferentefunoe
representaumdiferenteinteresse.

Ainviabilidadedoprocessocivildoarcorisficaclaracomumaanlise
dasposiesdaspartes.legtimofazpartedojogoqueolitigante
noregulesuaatuaoimediatanabuscadeumadecisojustaoumesmo
deumaJurisdioclere.
Especialmentetratandodosadvogados,aleiesclarecequeoobjetivo
diretodesuaatuaonoajustia,masapostulaodedeciso
favorvelaoseuconstituinte(Lei8.906/94,art.2,2).[2]
Masento,quandodizoNovoCPCemseuartigo6queTodosos
sujeitosdoprocessodevemcooperarentresiparaqueseobtenha,em
temporazovel,decisodemritojustaeefetiva,estarecitaruma
poesia?
Nonecessariamente.Acooperaonobuscaoprocessocivildos
ursinhoscarinhosos.No.Configuraapenasumlimiteimpostoao
exercciodosdireitosprocessuais,especialmente,aocontraditrio.Limite
que,nomnimo,tovelhoquantoaConstituioFederalde1988(e
assimjexistia,portanto,norecepcionamentodoCPC/73),masque
agoradesabrochanoCPC/2015.
FoifelizLeonardoCarneirodaCunha,aodizerqueacooperaoimpe
deveresparatodososintervenientesprocessuais,afimdequese
produza,nombitodoprocessocivil,umaeticizaosemelhantequej
seobtevenodireitomaterial,comaconsagraodeclusulasgeraiscomo
asdaboafedoabusodedireito.[3]
Apartedeveserinformadaedevetercondiesdereagiredeinfluenciar
ojulgador,masestesdireitosdeinformaoreaosomentepodemser
exercidosseguardaremharmoniacomosobjetivosproclamadospela
Jurisdio(escoposdoprocesso).
Almdasvedaeslitignciademf(boafsubjetiva),acooperao
exigecomportamentopautadonospadresrazoveisdeconduta,luzdo
homemmdio,quelevememconsideraoaslegtimasexpectativas
estabelecidasemrelaoaosdemaissujeitosprocessuais(boaf
objetiva).
Ojuiz,domesmomodo,temdeveresaobservaremsuaparticipaono
contraditrio.Decerto,temopoderdeverdeimpulsionaroprocesso,de
proferiredeefetivarumadeciso,mas,aofazlo,deveprivilegiaruma
comunicaoclaracomoslitiganteseusardemodoracionaloformalismo
processual.
Nestetexto,paranocorrermososriscosdecairmosnomesmodiscurso
quecriticamosacima,noprosseguiremosnaconceituao(atporquetal
cooperaoestlongedeserumanovidade).[4]Pelocontrrio,paramos
poraquietentaremosadiantedemonstraroquesignificaoprincpioda
cooperaoapartirdealgunsexemplos,especialmenteressaltandode
quemodoesteprincpioinfluenciouacriaodediferentesregrasdo
NovoCPC.Orolnoexaustivo.Vejamos:
1. Vedaodeconhecermatriaexoficiosemantes

concederoportunidadedemanifestaodaspartes
(CPC/2015,art.10).[5]Acooperaosemanifestanamedida
emquecabeaojuizdecidireconhecerdeofciodasmatriasde
ordempblica(entreoutras),masestepoderdeverdedecidir
limitadopelaobrigaodeouvirantesaspartes,demodoaevitar
aschamadasdecisessurpresaoujuzosdeterceiravia,os
quais,emmuitoscasos,exatamenteporquenoouvidasaspartes,
podemignoraraspectosrelevantesdarelaolitigiosa(direito
materialeprocesso)
2. Alertanomandadodecitao,arespeitodoprazopara
defesa,sobpenaderevelia(CPC/2015,art.250,II).[6]
Ningumpodeseescusardoconhecimentodaleieesta
inequivocamentejdeterminavaapossibilidadedeoru,quese
omiteemresponderdemandanoprazolegal,sofrerosefeitosda
revelia(CPC/2015,art.344).Emtesenodeveriahaverobrigao
deavisar,deadvertirodemandadoquantoaumriscoquederiva
daprprialei.Mash,ehmuitotempo(CPC/73,arts.277,2
285e343,1e2),poropodaprprialei,inspiradanaideia
decooperao.Odeverdealertafundamentalparapropiciarum
contraditriomaisseguro,maisefetivo,potencializado.Adespeito
deningumpoderseescusardoconhecimentodanormaalegando
desconhecla,aleiprocessual,porvezes,eminentemente
tcnica,nointuitiva(chega,vezporoutra,asoarantinaturalem
suasescolhas)precisamenteporissoetendosempreem
perspectivaafiguradohomemmdionoseafigurariarazovel
exigirdetodosedequalquerumconhecimentominuciosoa
respeitodedeterminadosriscosprocessuais
3. Alertaquantodistribuiodosnusdaprova
(CPC/2015,art.357,III).[7]Tambmaquinoestamosatratar
deumanovidadedoNovoCPC(g.oart.6,VIII,doCdigode
DefesadoConsumidor,talcomohmuitointerpretadopela
jurisprudnciadoSTJ).[8]Aideia,novamente,evitarsurpresas
noprocesso.Ojuizsecomunicadiretamentecomaspartes,exige
lhesaapresentaodasprovasdeacordocomafacilidadenasua
respectivaobteno(CPC/2015,art.373)eesclarece,desdelogo,
queaomissodeAoudeBnocumprimentodonusquelhefoi
atribudopodelevaraumasentenadesfavorvel
4. Primaziadojulgamentodemritoeinstrumentalidade
dasformas(CPC/2015,art.282,2[9]eart.317).[10]Eis
outradiretrizquenopodeenodeveserconsideradainovaodo
CPC/2015,muitoemboraressalteumdosaspectosmais
importantesdacooperaonaperspectivadojuiz.Anorma
vigoravanosCdigosanterioresesuainterpretao,orientada
pelaConstituio,nosindicaqueojuiznopodesevalerdas
formasprocessuaisdemodoabusivo,evitandoatenderaoescopo

jurdicodoprocesso.OobjetivodaJurisdioaplicarodireito
materialeeste,porsuavez,somenteatingidoquandoh
julgamentodemrito.JdiziaDinamarcoqueasentena
terminativasmbolodofracassodaatividadeprocessual.A
doutrinaeajurisprudnciaproduzidastorrencialmentequantoao
pontosobavignciadoCPC/1973provam,melhorquequalquer
argumentoquepoderamosinvocar,ofatodesetratardemais
umanovidadevelha
5. Aprovaodocalendrioprocessualpelaspartes
(CPC/2015,art.191,1e2).[11]Nohdvidadequeo
calendrioprocessualconcedespartespoderdeautorregulao.
Aquestoquesurge,noentanto,aintensidadedessepoder.
Tendoojuizpropostocalendriocomdatasdeaudincia,perciae
sentena,comoobjetivodeevitaralentidodasintimaesedos
procedimentoscartorrios,poderiasimplesmenteapartesenegar
aanuircomocalendrio,semmotivooualegandojustificativa
absurda(p.ex.numerologia)?Parecenosqueacooperaoum
limiteaopoderdeautorregulaodaspartesnesteaspecto.As
partespodemsemanifestar,propordatas,alegarcompromissos
judiciais,dificuldadesnaobtenodeinformaes,assistentes
tcnicos,documentosououtromotivorelevante,parapropor
alteraesnassugestesdecalendrioaojuiz.Massimplesmentea
recusa,semmotivooupormotivoescuso,claroabusodesse
poder,sendoabsolutamentevlidaaintervenoestatalnafixao
compulsriadocalendrio.ojuiz,afinal,ogestordaunidade
judiciriaquepreside.Aresponsabilidade,inclusive
administrativa,todadeledelanoparticipamosdemandantese
seusadvogados,operitooudemaisauxiliaresdaJustia.
Precisamenteporqueinvestidodessaresponsabilidadeenointuito
debemdesempenharseupapeldegestor,adefiniodocalendrio
toca,senoexclusivamente,precipuamenteaomagistrado.O2
doart.191pareceseguirnessalinha,aoexigirjustificativa
(razovel)daspartesparaalteraodasdatasdesignadas
6. Saneamentocompartilhadodoprocesso(CPC/2015,art.
357,3).[12]Assimcomonocalendrioprocessual,haquia
possibilidadedeautorregulaodaspartes,mascomaparticipao
dojuiznoatoprocessual.Epelosmesmosmotivosacima,a
indicaodospontoscontrovertidosedoobjetodaprovaaser
produzidadevelevaremconsideraoavontademanifestadapelas
partes.Esta,noentanto,devesermotivada,nopodendoaparte
abusardoseudireitodeautorregulao,einsistirnaproduode
provaounafixaodepontocontrovertidoquenotenha
justificativarazovelparaoprocesso(CPC/2015,art.370,
pargrafonico).Ofieldessabalanamaisumavez(comono
poderiadeixardeser)omagistrado.Aresponsabilidadepela
coarctaodedilignciasinteisdele,quepodeeventualmente

responderperanteaCorregedoriadoprpriotribunalouperante
oConselhoNacionaldeJustiapeladeterminaodemovimentos
processuaisinteis,claramenteprotelatriosousugestivosdo
desejopuroesimplesdesedesfazerumaconclusoanciemseu
gabinete.Afirmarqueadireodoprocessodevaserexercidaem
climacooperativonosignificaeseriatolocogitloqueo
poderdecisriodessadireotenhasedifundido,dividindose
circularmenteentreojuiz,asparteseseusadvogados.Aspartes
tmodireitodeargumentaredeseremouvidasemambientede
francodilogo,masopoderdecisrioquantomelhorsoluo
referentedireodofeitopertenceexclusivamenteao
magistrado,assimcomoassanesdisciplinarespelasfalhas
eventualmentecometidasnoexercciodessepoderdever
7. Deverdaparteemprestaresclarecimentosclarose
efetivosemdepoimentopessoal,sobpenadeconfisso
(CPC/2015,arts.385e386).[13]Paraatenderaoobjetivoda
cooperao,nobastaqueapartecompareaaojuzoparaprestar
depoimentopessoal.necessrioquefaamais,querespondas
questesformuladassemautilizaodetermosevasivos,queseja
claranassuasrespostasequenoimponhadificuldadeno
esclarecimentodosfatos.Casoojuizidentifiqueaquebrada
cooperao,podedecretaremsentenaapenadeconfisso,tal
comoofarianahiptesederecusaounocomparecimento
(CPC/2015,art.385)
8. Deverdeexibiodedocumentos(CPC/20105,art.396e
399).[14]Sefalamosquemuitacoisa(senoelatoda)da
cooperaoantiga,talvezessasejaamaisvelhadesuasfacetas.
Estavalnosartigos216218doCPC/39enosarts.355358do
CPC/73.Aideiasemprefoiamesma.Aspartestmdeapresentar
emjuzoascoisaseosdocumentosquepossuemeque,poralgum
motivo,sejamrelevantesparaojulgamentodacausa.Odireitode
lutaremporumadecisofavorvelclaramentelimitadopelo
interessedoEstadoemproferirumadecisoadequada.Portanto,
temosaquiumalimitaoaocontraditrioaomodode
manifestaoedeparticipaodosdemandantesnoprocesso
estabelecidapelointeressepblico(escopojurdicodoprocesso)
naboaprestaodatutelajurisdicional
9. Deverdemanterinformaessobreendereoeletrnico
nocadastrodaJustia(NovoCPC,art.246,1).[15]As
partestmliberdadeetmodireitodesereminformadas
regularmentequantoexistnciadeumprocessoemseudesfavor
(citao).Noentanto,agorasimumanovidade,nopodemcontar
comademoraoucomeventuaisdificuldadesdasformasordinrias
decitao,devendofornecerJustiainformaesatualizadas
parafacilitaracitao,inclusivepormeioeletrnico.Aquihclaro

compromissocomaceleridadeecomaeconomiaprocessual,a
imporumaobrigaoanexanoprocesso
10. Deverdoadvogadodeinformareintimardaaudinciaa
testemunhaporelearrolada(NovoCPC,art.455).[16]
Outranovidadeinteressante:acomunicaodosatosprocessuais
,emregra,funodoEstadojuiz.Noentanto,emdadas
circunstncias,anteaproximidadedaspartesedeseuspatronos
comastestemunhasporestesindicadas,aquelafunoestatal
podeserracionalmentedirecionadaparteeaseuadvogado.Com
estaconduta,oprocessoganhaeconomiaeceleridadeprocessual.
11. Deverdeesclarecimentoouexplicitaodomotivoque
levoudeterminaodaemendadainicial(NovoCPC,
321).[17]Porbvioqueseja,convmvezporoutraquecertas
obviedadessejamditas.Mal,certamente,nofaz.Assimecomo
perdopelaexplicaodobvioululantenobastaqueojuiz
determineenigmaticamenteaemendadainicial.Necessrioque
aponteaquiloqueconsideradevaseremendado,esclarecendoao
demandanteodefeitoformalaseuvercometido.
Estessoapenasexemplos,queoCPChouveporbemconcretizar,mas
exatamenteporsetratardeumprincpio,acooperaodevese
manifestarnaprticadiriadaspartes,dosjuzesedosauxiliaresda
Justia.
Atipificaoinfraconstitucionaldessaprojeodocontraditrioaquese
resolveudenominarcooperaooucolaboraotemomritodechamar
atenoparaotema.Reforaaurgnciadeseobservaremosdeveres
impostosporaqueleprincpiomedulardodevidoprocessoconstitucional
e,emofazendo,vinculatodosossujeitosdoprocessonecessria
observnciadeseusditames.
Oimportanteressaltarqueesseprincpionoexigedaspartesnemdo
juizoinexigvel.Notrazaficodequeaspartessedesgarrarodeseus
objetivosprivados,econmicofinanceiroseegosticos(egosticossim,
claro,malnenhumhnisso!),parabuscaremjuntosoetreoidealde
justia.Oprincpiotampoucoindicaqueojuizdeveterexpectativasde
queoprocessosedesenvolvadessemodo.
Estamosfalando,aqui,apenasdelimitaesoumodulaesaoexerccio
dedireitosedepoderesdeveresprocessuais,muitosdosquaisjexistiam
emnossoordenamento,vindoaplicadoshmuitotempo.
Tiranteumaououtraaplicaoimportantee,claro,aexplicitaoda
ideiacomoprincpio(circunstnciaquetemomritodetrazera
cooperaoparaocentrododebate,abrindoensejo,assim,auma
hermenuticacriativaeconstrutivaarespeitodocontedonormativodo
preceito),aideiadecooperaomaisumajoianomuseudegrandes
novidadesdoCPC/2015.[18]


[1]TextoescritoemcooperaoecoautoriacomBrunoSilveirade
Oliveira,quefeztodaarevisoeacrscimosimportantesaotexto
original.
[2]Investidodamissodeproporcionaraseuclientevitrianacausa,a
atuaodoadvogadoencontralimitenasregrasdeontolgicasda
profissoenosdeveresdeeticidadeedeprobidadeprocessual,prescritos
peloCPCepelalegislaoextravagante.
[3]Artigodisponvelem
http://www.leonardocarneirodacunha.com.br/artigos/oprincipio
contraditorioeacooperacaonoprocesso/
[4]JosCarlosBarbosaMoreiraescreveuem1990:oartigo5,LV,da
novaConstituioasseguraspartesagarantiadocontraditrioeda
ampladefesa,comosmeioserecursosaestesinerentes.Agarantiado
contraditriosignificaessencialmentequeodemandanteeodefensor
devemgozardapossibilidadedeparticiparefetivamentedo
desenvolvimentodoprocesso,deexporsuasrazesaojuiz,deproduzir
provaseapresentaralegaes,deapresentarsuasalegaessobreos
argumentosdoadversrioesobreasprovasapresentasporesteou
determinadasdeofcio.Elaimplicaparaojuizaproibiodeadotar
medidassemadvertiraspartesedeapoiarsuadecisosobrefatose
resultadosdainstruoemfacedaquelesquenotiveramaoportunidade
desemanifestar.(BARBOSAMOREIRA,JosCarlos.Lesprincipes
fondamentauxdelaprocdureciviledanslanouvelleConstitution
brsilienne.InTemasdedireitoprocessual(quintasrie).SoPaulo:
Saraiva,1994.p.42,traduolivre.CndidoRangelDinamarco,porseu
turno,joprofessavadesde,pelomenos,desdeaprimeiraediodeseus
Fundamentosdoprocessocivilmoderno.Suaspalavrassobreotema,
sempreatuais:Agarantiaconstitucionaldocontraditrioenderease
tambmaojuiz,comoimperativodesuafunonoprocessoenomera
faculdade(ojuiznotemfaculdadesnoprocesso,senodeverese
poderes).Adoutrinamodernareportaseaodispostonoart.16do
nouveaucdedeprocdurecivilefrancs,comoaexpressodaexigncia
departicipar,endereadaaojuiz.Diztaldispositivo:ojuizdeve,emtodas
ascircunstncias,fazerobservareobservareleprpriooprincpiodo
contraditrio.EtambmomodernssimoCdigodeProcessoCivil
portugus,emsuaredaoatual,estabelecequeojuizdeveobservare
fazercumprir,aolongodetodooprocesso,oprincpiodocontraditrio,
nolhesendolcito,salvocasodemanifestadesnecessidade,decidir
questesdedireitooudefacto,mesmoquedeconhecimentooficioso,
semqueaspartestenhamtidoapossibilidadedesobreelasse
manifestarem(art.3,3)..(DINAMARCO,CndidoRangel.Oprincpio
docontraditrioesuadupladestinao.InFundamentosdoprocesso
civilmoderno.3.ed.SoPaulo:Malheiros,2000.t.I.p.130131).
[5]Ojuiznopodedecidir,emgraualgumdejurisdio,combaseem
fundamentoarespeitodoqualnosetenhadadospartesoportunidade

desemanifestar,aindaquesetratedematriasobreaqualdevadecidir
deofcio.
[6]Omandadoqueooficialdejustiativerdecumprirconter:()IIa
finalidadedacitao,comtodasasespecificaesconstantesdapetio
inicial,bemcomoamenodoprazoparacontestar,sobpenaderevelia,
ouparaembargaraexecuo.
[7]NoocorrendonenhumadashiptesesdesteCaptulo,deverojuiz,
emdecisodesaneamentoedeorganizaodoprocesso:()IIIdefinir
adistribuiodonusdaprova,observadooart.373
[8]Emboraoentendimentonosejapacfico,Ajurisprudnciadesta
Cortenosentidodequeainversodonusdaprovaprevistanoart.6,
VIII,doCDC,regradeinstruoenoregradejulgamento,sendoquea
decisoqueadeterminardevepreferencialmenteocorrerduranteo
saneamentodoprocessoouquandoproferidaemmomentoposterior
garantiraparteaquemincumbiaessenusaoportunidadedeapresentar
suasprovas.Precedentes:REsp1395254/SC,Rel.MinistraNANCY
ANDRIGHI,TERCEIRATURMA,julgadoem15/10/2013,DJe
29/11/2013EREsp422.778/SP,Rel.MinistroJOOOTVIODE
NORONHA,Rel.p/AcrdoMinistraMARIAISABELGALLOTTI,
SEGUNDASEO,julgadoem29/02/2012,DJe21/06/2012.(STJ,2a
T.,AgRgnoREsp1450473/SC,Rel.MinistroMauroCampbellMarques,
DJe30/09/2014).
[9]Quandopuderdecidiromritoafavordaparteaquemaproveitea
decretaoanulidade,ojuiznoapronunciarnemmandarrepetiro
atoousuprirlheafalta.
[10]Antesdeproferirdecisosemresoluodemrito,ojuizdever
concederparteoportunidadepara,sepossvel,corrigirovcio.
[11]Decomumacordo,ojuizeaspartespodemfixarcalendrioparaa
prticadosatosprocessuais,quandoforocaso.
1Ocalendriovinculaasparteseojuiz,eosprazosneleprevistos
somenteseromodificadosemcasosexcepcionais,devidamente
justificados.
2oDispensaseaintimaodaspartesparaaprticadeatoprocessualoua
realizaodeaudinciacujasdatastiveremsidodesignadasnocalendrio.
[12]Seacausaapresentarcomplexidadeemmatriadefatooude
direito,deverojuizdesignaraudinciaparaqueosaneamentosejafeito
emcooperaocomaspartes,oportunidadeemqueojuiz,seforocaso,
convidaraspartesaintegrarouesclarecersuasalegaes.
[13]Quandoaparte,semmotivojustificado,deixarderesponderaoque
lheforperguntadoouempregarevasivas,ojuiz,apreciandoasdemais
circunstnciaseoselementosdeprova,declarar,nasentena,sehouve
recusadedepor.
[14]Ojuizpodeordenarqueaparteexibadocumentooucoisaquese

encontreemseupoder.
Ojuiznoadmitirarecusase:Iorequeridotiverobrigaolegalde
exibirIIorequeridotiveraludidoaodocumentooucoisa,no
processo,comointuitodeconstituirprovaIIIodocumento,porseu
contedo,forcomumspartes.
[15]Comexceodasmicroempresasedasempresasdepequenoporte,
asempresaspblicaseprivadassoobrigadasamantercadastronos
sistemasdeprocessoemautoseletrnicos,paraefeitoderecebimentode
citaeseintimaes,asquaisseroefetuadaspreferencialmenteporesse
meio.
[16]Cabeaoadvogadodaparteinformarouintimaratestemunhapor
elearroladadodia,dahoraedolocaldaaudinciadesignada,
dispensandoseaintimaodojuzo.
[17]Ojuiz,aoverificarqueapetioinicialnopreencheosrequisitos
dosarts.319e320ouqueapresentadefeitoseirregularidadescapazesde

Recomendados

dificultarojulgamentodemrito,determinarqueoautor,noprazode
15(quinze)dias,aemendeouacomplete,indicandocomprecisooque
devesercorrigidooucompletado.
[18]Arespeitodomuseudegrandesnovidades,jtivemosoportunidade
denosmanifestarmosnessamesmacolunahttp://jota.info/cazuzanovo
cpccontradicoesideologiasmuseusemusicaclassica
Leiaovotodoministro
Fachinsobreclassifica...

CCJdoSenadoaprova
trezemudanasnoNo...

jota.info

jota.info

AddThis

Anda mungkin juga menyukai