' E R R O D E D E S C A R T E S ' OU E R R O D E UM T T U L O ?
Maria Lusa Ribeiro Ferreira
Universidade de Lisboa
O outro O Mundo de Sofia de Jostein Gaarder, Lisboa, Presena, 1995, presentemente na sua 8. edio. (O erro de Descartes suplantou-o em vendas pois est na
12. edio).
a
Philosophica
164
165
os pontos fracos da medicina ocidental que sempre secundarizou a psico-somtica e que continua a negligenciar u m tratamento do indivduo na sua
globalidade psquica e fsica. A partir dos problemas por ele levantados
ficamos cientes de alguns limites com os quais se depara a actual investigao neurobiolgica (p. 262) e de algumas teses que se podem considerar
como certas, enquanto que outras apenas so meras hipteses de trabalho.
De igual modo deparamos com as dificuldades e morosidades inerentes
investigao cientfica na qual Damsio est comprometido: a descrio
do plano do design de circuitos e de sistemas cerebrais, tanto a nvel
micro-estrutural como macro-estrutural, ou seja, uma espcie de mapas do
crebro (264). Percebemos tambm que u m cientista n o necessariamente um ser distante, embrenhado num discurso hermtico, mas sim
algum que se move com familiaridade noutros campos da cultura. Porque
A. D . revela uma sensibilidade apurada e interesses diversificados, mostrando-se igualmente vontade a citar Tolstoi, a valorizar um poema de
luard, a referir os Beatles ou a apreciar Beethoven.
O agrado que sentimos ao ler o livro que vivamente nos interessou
enquanto relato de casos clnicos extremamente motivadores, n o conseguiu no entanto calar algumas perplexidades que se prendem com a temtica para que o ttulo remete. N a verdade, de uma obra intitulada O erro
de Descartes, esperaramos que ao filsofo fosse dado um papel de relevo
na dinmica da narrativa. E tal facto n o acontece. Se exceptuarmos duas
referncias de passagem (pp. 139 e 238), o tema proposto apenas abordado no captulo 11, o mais pequeno de todos. E em cinco pginas, a
geito de concluso, que finalmente A . D . explica em que consiste o erro de
Descartes. Ora precisamente a discordncia face ao tratamento redutor e
descontextualizado que feito do filsofo francs, que nos move a levantar
algumas reservas quanto ao modo como outras temticas filosficas so
abordadas.
Em primeiro lugar, a tese que perpassa toda a obra e que A . D . apresenta como cientificamente inovadora, hoje um dado adquirido no plano
filosfico. Se virmos a literatura que actualmente se produz no domnio da
filosofia analtica sobre o Mind/Body Problem constatamos que esta
tese est longe de ser estranha e que aquilo que descrito em termos cientficos como sendo novo tem sido amplamente explorado pelos filsofos . Hoje, qualquer indivduo medianamente informado aceita sem surpresa afirmaes como a seguinte: Por mais surpreendente que parea, a
mente existe dentro de u m organismo integrado e para ele; as nossas men2
Veja-se a excelente resenha sobre este problema feita por P. M . Churchland, Matter
and Consciousness, Cambridge/Massachusets, MIT, 1988 (cap. 2, The Ontological
Problem (the Mind - Body Problem), pp. 7-49.
166
167
168
169
Se avanarmos com outros textos cartesianos, nomeadamente o Tratado do Homem, as Paixes da Alma e as Cartas Princesa
Elisabeth,
verificamos que uma das suas grandes preocupaes foi a relao da alma
e do corpo, n o s no que respeita separao mas tambm no que concerne unio dos mesmos. O cogito realmente a celebrao do pensamento, a afirmao da sua autonomia e diferena em relao ao corpo.
Mas -o numa primeira instncia que Descartes ultrapassa. F-lo nas
prprias Meditaes
pois na ltima coloca outras verdades a par do
cogito, verdades que igualmente se preocupa em provar. S o elas a
existncia do corpo (dos corpos) e a unio do corpo e da alma. A natureza tambm ensina por estas sensaes de dor, de fome, de sede, etc. que
no estou apenas alojado no meu corpo como o marinheiro no navio, mas
que estou muito estreitamente ligado a ele, e to misturado que componho
com ele como que uma unidade (...) Porque sem dvida estas sensaes de
sede, de fome, de dor, etc. so apenas certos modos confusos de pensar
que se originaram na unio e como que mistura do esprito com o corpo. .
S esquecendo este e outros textos, como por exemplo a carta a Regius de
31 de Janeiro de 1642 e Princesa Elisabeth de 21 de Maio de 1643,
poderemos dizer que Descartes negligenciou a relao corpo/mente ou que
5
170
ABSTRACT
'DESCARTES ERROR' OR ERROR OF A TITLE?
In this article we summarize the central thesis of A. Damasio in his book
Descartes' Error. We appreciate the scientifical interest of this work but we
criticize the way some philosophical questions are stated, namely the concept of
reason and Descartes' contribution to the mind - body problem. When Damasio
accuses Descartes of being guilty for sustaining a disimbodied rnind, he
forgets the works where this philosopher explores the mind-body interaction
and his broad concept of thinking as including feeling and will. Therefore, we
question the title of this work and the false expectations it can produce on his
readers.