PENSAR A CIMETR~A:HOMO HABILIS E AS INDUSTRIAS L~TICAC DO PLIO-PLEICTOCENO (2,7-1,3 MA) AFRICANO

Por Alfredo IGLESIAS DIGUEZ

Josep GlBERT I CLOLS
Departamento de Historia I
Universidade de Santiago
lnstitut Paleontologic <<Mique1
Crusafont,,
Sabadell

A man non s o rgano de traballo; tamn producto del.

Engels
Abstract: 1s the Oldowan a continuum of a previous culture? Is the KBS or Karari
industry a regional facies of the Oldowan? Is the Acheulian an evolutive result
of Oldowan? Nowadays, the answer to these questions is given by asserting
the existence of a chronological continuity. However, the taxonorny of Horno,
which sets up four different species (Horno habilis, Hobo rudolfensis, Horno
ergaster and Horno erectus) should be considered together with technological
diversity. In this paper it is given a hypothesis in which the false continuurn
may be analyzed in a dialectical way.
Key words: Homo, Oldowan, Acheulian, Plio-Pleistocene, Lithic artefacts.

PRESENCIA DE INDUSTRIA L~TICANOS XACEMENTOS DO PLIO-PLEISTOCENO

Os xacementos arqueolxicos con restos de industria Itica da Formacin
Hadar ou da Formacin Shungura, dos leitos do ro Lusso ou de Koobi Fora,
Olduvai, Melk-Kuntur ou do Turkana occidental, anda que escasos, revelaron
unha serie de datos sumamente interesantes para comprender o comportamento dos primeiros membros do xnero Horno.
Da Formacin Shungura (membro E) procede o xacemento de Omo 71
(2,68/2,36Ma), onde se recolleron diversos seixos tallados e un conxunto de
pequenas lascas.
Da Formacin Hadar proceden os seguintes xacementos:
Kada Gona (2,6 Ma). Os materiais arqueolxicos procedentes deste xacemento, que se atopan en posicin secundaria, consisten en 16 artefactos de
basalto e traquita, basicamente choppers e poliedros, se ben tamn apareceron
algunhas lascas.
AL 666 (2,6 Ma). 0 s materiais arqueolxicos procedentes tanto da escavacin como da superficie estn elaborados sobre materia prima volcnica e a pre-

sencia de lascas maioritaria. O material litico atopouse en relacin cun resto de

Horno e abundantes fragmentos seos.
West Gona (2,6/2,52 Ma). 0 s materiais arqueolxicos procedentes deste
xacemento, que se atopan en posicin secundaria, consisten en 49 artefactos de
basalto e Vaquita, predominando as lascas (en total 39) fronte 6s ncleos (10).
Tamn aparecan asociados 15 restos seos.
Da Formacin Shungura (membro F) proceden os seguintes xacementos:
FtJjl (2,36/2,32 Ma). Deste xacemento procede un conxunto de 367 artefactos recuperados en escavacin e 270 en superficie. Existe unha asociacin Itico
faunstica que pode ser fortuta, resultado do desprazamento a partir dos seus
lugares orixinais de deposicin.
FtJj2 (2,36/2,32 Ma). Neste xacemento, non alterado posdeposicionalmente,
atopronse 224 artefactos no transcurso da escavacin e 131 na prospeccin
superficial. Semella que existan pequenas concentracins Iticas producto de
dous episodios distintos.
FtJj5 (2,36/2,32 Ma). 0 s 102 artefactos que proceden deste xacemento atpanse en posicion derivada, anda que o transporte non foi moi longo.
Omo 123 (2,36/2,32 Ma). Deste xacemento proceden mis de 700 artefactos
non asociados a ningn material faunstico e nun contexto deposicional primario.
Do Turkana ocidental, onde se atopa o xacemento de Lokalelei (2,35 Ma),
procede unha asociacin en deposicin primaria de 446 artefactos e mis de
4.000 fragmentos seos.
Dos leitos do ro Lusso procede o xacemento de Senga 5 (2,3 Ma), onde no
transcurso das escavacin descubrronse 435 artefactos (6 ncleos e 428 lascas) e 4.400 restos seos in situ e 230 en superficie, pertencentes a diferentes
grupos faunsticos.
De Koobi Fora proceden os seguintes xacementos:
KBS (1$8Ma). Os 300 tiles en pedra recuperados en escavacion son maioritariamente (93%) lascas; tan s proceden dese xacemento dous seixos trabaIlados. Asociado a este conxunto litico, atopouse unha fauna bastante variada;
malia que no propio xacemento non se localizou ningn resto humano, cmpre
salientar que o Horno rudoifensis (KNM-ER 1470) procede dun nivel correlacionable bioestratigraficamente.
HAS (1,7 Ma). Neste xacemento detectouse unha asociacin Itico-faunstica
entre un Hippopotarnus e un centenar de artefactos Iticos (970h lascas) espallados sobre o banco de area mis inmediato.
FXJj50 (1,6 Ma). Deste xacemento proceden varias concentracins de artefactos e sos. Os tipos identificados entre o material Itico son: ncleos, lascas e
seixos tallados. Malia que no propio xacemento non se localizou ningn resto
humano, cmpre salientar que o Horno ergaster (KNM-ER 373) procede dun
nivel correlacionable bioestratigraficamente.
De Olduvai proceden os seguintes xacementos:

DK (1,8 Ma). A industria Itica que procede deste xacimento est composta
por seixos traballados unifacialmente, lascas e lascas retocadas. En estreita

asociacin con este conxunto Itico atopronse numerosos restos de fauna diversa e restos humanos de Horno habilic (OH 4, 24, 52 e 56).
FLK (1,8/1,7 Ma). No transcurso das diversas escavacins que se sucederon
neste xacemento atopronse numerosos artefactos, abundante fauna (sobre
todo bvidos) e diferentes restos de homnidos: Paranthropus boisei (OH 5) e
Horno habilis (OH 62).
FLKN (1,75 Ma). Deste xacemento procede un esqueleto case completo dun
Elephas recki infantil, que presenta numerosas estras de descarnacin, e numerosos artefactos (lascas e un protobiface) dispersos no seu contorno.
Fra de frica oriental atopronse industrias Iticas plio-plistocnicas nos
xacementos:
Sterfontein (2,0/1,5 Ma). No Membro 5, no mesmo nivel de onde procede o
Horno habilis, atoplronseabundantes lascas e seixos traballados, inclundo
algns bifaces.
Swartkrans (1,8/1,6 Ma). Nesta cova atopaouse unha sucesin de niveis
arqueolxicos con presencia de bifaces; as mesmo, nesta cova est presente o
Horno habilis e o Australopithecus.
Outros xacementos, igualmente salientables dentro do contexto africano, son:
Omo 84, Omo 57, BKT 3, Barogali, Fejej, Nyabussi, Gombor 1 e Garb IV. As
mesmo, cmpre salientar algns xacementos euroasiticos cunha cronoloxa
semellante: Yiron, Riwat, Longuppo, Dmanisi, Barranco Len, Barranco del Paso,
Fuente Nueva, Tetoiu ou Monte Poggiolo.
CARACTER~ZACI~N
TIPOLXICA DO TECNOCOMPLEXO DlTO OLDUVAIENSE
O Olduvaiense est definido por M. Leakey (1971) como unha industria de
seixos tallados (choppers e poliedros) e de lascas, sen a penas retoque, procedentes da preparacin dos seixos. Nos conxuntos olduvaienses ben definidos as
lascas representan arredor do 90% do material Itico, en tanto que o 10h restante son elementos nodulares. A porcentaxe de lascas retocadas relativamente baixo, pode oscilar dende o 3% ata o 30%.
Segundo Leakey (1971) e Toth (1985), o olduvaiense cornponse dos seguintes tipos xerais:

Percutor, xeralmente un ndulo sen labrar con forma elptica ou esfrica.

Chopper, ndulo escasamente traballado unifacial ou bifacialrnente (chopping-tool) e que conserva gran parte do ctex orixinal.
Poliedro, ncleo de forma irregular do que se extraron lascas e que non conserva crtex.
Discoide, poliedro con forma hemiesfrica ou discoide.
Subesferoide, poliedro con forma esfrica.
Esferoide, ncleo semellante a un percutor e de forma esfrica.
Raspador nuclear, ncleo pequeno desbastado perifricamente por ambas
caras.

Lasca retocada, con retoques distais punto de percusin elou laterais.

Lasca simple ou sen retocar.
Buril.
Perforador.
As mesmo, a presencia e a proporcin dos tipos nodulares constite o elemento definitorio para definir tres tipos de olduvaiense diferenciados:
Olduvaiense, que consta de choppers en porcentaxes maiores 30% e
menores 80% en relacin cos restantes artefactos nodulares, poliedros, discoides, subesferoides, esferoides e, en ltima posicin, raspadores nucleares.
Olduvaiense evolucionado A, que se caracteriza pola reduccin de choppers,
ainda sendo abondosos, e pola incorporacin de protobifaces; as mesmo, a proporcin de poliedros redcese con respecto s esferoides e subesferoides.
Olduvaiense evolucionado B, caracterzase pola substitucin dos protobifaces
polos bifaces, que acadan o 12% do material nodular, e polo aumento de lascas
retocadas, que poden representar o 3Ooh do total.
Sen embargo, diferentes anlises tecnolxicas revelaron que este esquema
introduca erros na comprensin das industrias Iticas plio-plistocnicas. Os
resultados poden resumirse nos seguintes puntos:
Existencia de <<tipos>,
entre os primeiros Homo.
As lascas eran os tiles de mis importancia no conxunto de artefactos olduvaienses.
Existe transporte de materias primas, en ocasin superior s 10 km.
A relacin proximidade da fonte de materia prima e a variedade tipolxica 6
fundamental.
HOMO HABILIS VERSUS HOMO HABILIS S. S. E HOMO RUDOLFENSIS:
LDASESPECIES PARA UN MESMO TECNOCOMPLEXO?

A especie Homo habilis, que foi descrita en 1964 por L.S.B. Leakey, Tobias e
Napier a partir dun conxunto de restos fsiles (OH7, 4, 6, 8, 13, 14, 16) procedendes de Olduvail, na actualidade incle no seu hipodigma os seguintes fsiles:
OH 4, 6, 7, 8, 10, 13-16, 21, 24, 27, 35, 37, 39-45, 48-50, 52 e 62 de Olduvai2;e
KNM-ER 813,819,1470,1472,1478,148f -1483,1501,1502,1590,1801,1802,
1805, 1813, 3732, 3735, 3891 de Koobi Fora3.Sen embargo, logo dos estudios
de Wood, son moitos os especialistas que consideran que o vello hipodigma en
l Ver Tboa 1: Caracterizacin anatmica dos Homnidos de Oiduvai, con indicacin da localidade arqueolxica, empregados na diagnose de Homo habilis por L.S.B. Leakey, Tobias e
Napier.
* Ver Tboa 2: Diferentes solucins taxonmicas propostas a partir da dcada dos setenta para
os crnios e mandbulas que compoen o hipodigma de Homo habilis nos xacernentos de Olduvai.
Ver Tboa 3: Diferentes solucins taxonmicas propostas a partir da dcada dos setenta para
os crnios e mandbulas que cornpoen o hipodigrna de Homo habilis nos xacementos de Koobi
Fora.

realidade integra tres especies distintas: Homo habilis, Horno rudolfensis e Homo
ergastet?
Diagnose diferencial de Horno habilis
Pose un neurocranio reducido, de aproximadamente 600 cm3; un incipiente
toro supraorbital; un elevado prognatismo, debido a que se proxecta cara fra a
parte inferior do rostro, que de tamao mis ben reducido; unha cavidade bucolingual estreita, sendo tanto a denticin como o maxilar inferior pequenos. Posto
que, Wood, identifica OH-62 coa especie Horno habilis, atribelle un corpo semellante dos australopitecinos, polo tanto, de proporcins corporais simiescas (o
ndice humero-femoral, que observa a relacin entre o hmero das extremidades
superiores e o fmur das inferiores, prximo 950h5);a man desta especie
moderna, a pesar de que a curvatura dos sos dixitais, as como os puntos de
suxeccin muscular son indicios dunha poderosa man prensil, que recorda dos
australopitecos, os numerosos nervios e vasos sanguneos observados na punta
dos dedos fan pensar que xa posueran unha maior habilidade manipuladora e
sensibilidade; as extremidades inferiores, que presentan un p moderno (en
ausencia de dedos), reteen adaptacins aptas para gatiar polas rbores.
Diagnose diferencial de Horno rudolfensis
Pose un neurocranio grande, duns 750 cm3;sen toro supraorbital; ten un rostro ortogntico moi vertical e ancho; os dentes e o maxilar inferior son grandes;
o seu fmur, as como o seu p, anticipan aqueles dos Homo posteriores.
O PROCESO DE ESPECIACIN NO XNERO HOMO: A CULTURA
RESULTADO DUN PROCESO BIOLQXICO OU UNHA ESPEClFlClDADE
EXTRABIOLQXICA?

A partir de 2,6/2,4 Ma aparecen no rexistro fsil africano un novo xnero de

Hornnidos relativamente diferente s Australopithecus e Paranthropus: Horno. A
sa aparicin coincide cos cambios ambientais, que afectan flora e a fauna africana, que provocan a xurdimento de espacios mis abertos, secos e ridos. Sen
embargo, a sa formacin a partir dos Homininos anteriores non est sufucientemente clarexada, as formas robustas de Paranthropus non parecen ser os candidatos propicios; o Australopithecus africanus de frica do sur presenta unha
clara tendencia especializacin e un certo endemisrno; na actualidade, especies como Ardipithecus ramidus ou Australopithecus anarnensis parecen ser os
candidatos mis axeitados para ocupar a posicin de antepasados inmediatos do
xnero Horno. As mesmo, Hill e os seus colaboradores de Yale identificaron un
temporal procedente da formacin Cherneron (Baringo, Quenia) como pertencente a Homo; en tanto que Kimbel e os seus colaboradores non dubidan en
inclur nese mesmo taxn un padal procedente da formacin Hadar6.
'

Ver Taboa 4: Diferencias morfolxicas entre Homo habilis s. s. e Homo rudolfensis

Este ndice en AL-288 (Australopithecus afarensis) do 85% e no xnero Pan do 100%.
bastante falto de rigor atribuir un acto tan rupturista na conducta animal a un feto espordico, se ben, repetimos que a abrumadora falta de datos fainos ser cautos.

Se a formacin da Humanidade un proceso recoecido no seo da comunidade cientfica internacional, o feito diferencial que existe entre Homo e o resto
dos Homnidos xa non est tan claro e moi debatido.
Tradicionalmente, aludase capacidade cerebral como motor de cambio
(paso do Rubicn cerebral, etc.);sen embargo, unha vez que se demostrou a
inconsistencia desa proposta foron xurdindo outras que se baseaban en diferentes factores determinantes, entre os que cmpre sinalar os seguintes:
Elaboracin de tiles (Washburn).
Comparticin de alimentos (Isaac).
Comunicacin oral mediante a linguaxe (Tobias)'.
As mesmo, tense que mencionar os estudios realizados polos etlogos
(Sabater P) ou os paieoetlogos (Joulian), que descobren a presencia de actividade psquica superior nos Homnidos e, tamn, de trazos culturais.
A cuestin, pois, reside en explicar cmo xorde a manipulacin do medio axudndose de artefactos e a linguaxe a partir da seleccin natural.
Un dos aspectos fundamentais na hominizacin reside na divisin de funcins
entre o p e a man, que a sa vez est determinada pola adpatacin de cada
especie homnida medio ecolxico. Brevemente, podemos resear as seguintes pautas na locomocin:
O orangutn (Pongo), desprzase con moita axilidade polo medio arbreo, o
que se traduce nunha forte dependencia da man para funcins locomotoras.
O gorila (Gori//a),ten un desprazamente moi prximo bpedo, o que Ile permite unha relativa disfuncionalidade da man en relacin co p.
O chimpanc (Pan),caracierzase por unha locomocin cuadrumana e esporadicamente bpeda, que mantn unha certa disfuncionalidade entre o p e a
man.
Os humanos (Homo), caracterizanse polo bipedismo humano (designado normalmente como pleno), que ten por consecuencia a total disfuncin entre o p e
a man, reservndose para o primeiro a funcin locomotora e apra a segunda a
prensin obxectual.
A relacin p-man, caracterizada polo tipo de locomocin, implica unha profunda transformacin corporal; neste sentido cmpre sutiar os seguintes cambios:

Nos membros inferiores, includo o p e a pelve.

Nos membros superiores.
Na man, que adquire en Homo un dedo polgar opoible relativamente s restantes, con capacidade para rotar sobre o seu eixe.
Na caixa torcica, delimitada por unha diferente disposicin das costa, a clavcula e a columna vertebral.
Adernais, esta ampla reestructuracin do esqueleto supn, de xeito correlatiNon debemos confundir linguaxe con palabra articulada, pois outro tipo de linguaxes, por exemplo o xestual que empregan os xordo-mudos, ou o dos menios, supn igualmente unha reestructuracin da actividade psquica.

vol unha transformacin das partes moles do corpo: vsceras, msculos, etc.,
que tern a sa importancia na determinacin da evolucin da percepcin sensorial (tacto, vista, odo, olfato e gusto).
O segundo aspecto fundamental na hominizacin o que concidiona a alimentacin. Neste sentido, cmpre salientar a importancia que ten a dieta vexetariana ou carnvora na constitucin cranial, pero tamn a liberacin ou non da
man.
A dieta vexetariana precisa unha potente denticin, instalada nunha gran
mandbula. Sen embargo, se a base alimenticia son os froitos secos, esa mandbula require tamn un importante apoio muscular engarzado na crista saxital
(Gorilla e Paranthropus). As mesmo, se na dieta exista unha pequena inclusin
de protenas animais, malia que a denticin contina a ser voluminosa, o soporte muscular non ten que ser tan notorio (Pan e Australopithecus).
A dieta omnvora precisa unha denticin grcil e, polo tanto, unha menor
apoiatura muscular.
Neste sentido, a diferente dieta est continxentemente acorde coa denticin,
polo que supn os seguintes cambios na estructura cranial:
Na arcada dentaria, tanto na disposicin como no tamao dos dentes.
No deseo facial, que diferencia entre faces agnatas e prognatas.
No crnio, permitindo un aumento entre os Horno, que tera como consecuencia unha ocupacin do novo espacio craniano pola masa cerebral.
En tanto que na intervencin na natureza xoga un papel fundamental a percepcin, non podemos obviar que esta e producto da propia evolucin continxente da locomocin e a nutricin. Neste sentido, cmpre salientar as seguintes
modificacins sensoriais:
Desenvolvemento da visin, que permite a visualizacin de xeito tridimensional do espacio debido cambio orbital, complexidade da retina e paralelismo
dos eixes pticos.
A transformacin da lingua e, en xeral do conxunto buco-larnxeo, supuxo
unha modificacin dos sentidos do olfato e do gusto.
A diferente estructura da man determinou, substancialmente, a modificacin
do tacto.
Todas estas adaptacins fsicas entre os hornnidos, consecuencia do seu
propio movemento, da accin, producen colateralmente transformacins cerebrais, pois o cerebro, lonxe de ser a correa de transmisin dunha consciencia
eterna e paralela a materia, cofre as mesmas transformacins que atinxen
corpo como unidade na sa relacin co exterior. Non o cerebro un conxunto de
facultades e funcins localizadas nunha rea determinada, todo o contrario, o
que caracteriza cerebro, organizado en torno a tres unidades <cfuncionais,,,
son as sas conexins, tanto as internas como as que realiza co resto do corpo.
Neste sentido, pdese dicir que a maior diferencia entre os homnidos reside,
precisamente, na organizacin interna do cerebro, nas sas interrelacins entre
as diversas unidades e na eficiencia bioqumica e neuroendocrina. As mesmo,
esta organizacin interna est correlacionada coas transformacins morfofuncio-

nais ocurridas no corpo e, por consecuencia, nos rganos de traballo do cerebro:

os sentidos, que como vimos non son eternos e inmutables, senn que sofren as
mesmas transformacins que o resto do corpo.
Do mesmo xeito que a constitucin do cerebro pode ser comprendida en termos rnateriais, podemos realizar o mesmo proceso coa actividade consciente. O
feito de buscar as causas da actividade psquica humana nas particularidades do
cerebro, como producto natural da evolucin, unha prctica tan vouga como
buscalas nas profundidades do esprito. A actividade psquica xorde da prtica,
da accin, sendo un reflexo da realidade plasmada polo cerebro, porn, a actividade faise realidade s en funcin do cerebro, basendose nas leis dos sistemas
nerviosos superiores.
PENSAR A SIMETR~A:CONTINUIDADE OU RUPTURA NO GRADUALlSMO
TECNOL~XICO?

Resulta evidente que o determinismo non afecta de tal xeito evolucin

humana como para designar como nico factor dese proceso a intervencin tecnolxica na natureza; sen embargo, aln do simple tecnoloxicisrno, parece probable que a reorganizacin cerebral consecuente co novo tamao craneal que
caracteriza xnero Horno, que fixo posible o desenvolvemento das reas de
Broca e Wernike, est estreitamente relacionado coa dieta e a locomocin, que
son dous xeitos de intervir na natureza que se manisfestan a travs do traballo.
Na tradicin materialista iniciada por Darwin, na que se debe inclur este traballo, o traballo debe ser comprendido como a relacin dialctica que o ser
humano (a sociedade) establece coa natureza e como o proceso polo que se elaboran artefactos e se establece unha estratexia operativa.
As mesmo, o traballo supn unha reestructuracin cardinal de todo o sistema de comportamento. Neste sentido, a elaboracin de artefactos, a diferencia
do ernprego de tiles, significa separar da actividade xeral (obtencin de alimento), un acto especial, pois non determinable bioloxicamente e non ten xustificacion por si mesmo (o seu sentido est en relacin cun proceso global de gran
complexidade). Neste sentido, a elaboracin de artefactos require, entre outras,
as seguintes actividades psquicas superiores:
Existencia de movementos voluntarios, como a realizacin dun acto non
xustificado bioloxicarnente.
Aprendizaxe, que se inicia na infancia nun contexto Idico, como se desprende da observacin de chimpancs no seu medio orixinario.
Abstraccin, implcita na propia elaboracin do artefacto.
As mesmo, a organizacin do proceso laboral supn, en certo sentido, unha
contradiccin coa inmediatez dos actos biolxicos: malia que un acto como a elaboracin dun til fra da inmediatez da cadea operatoria poida parecer absurdo,
e Ixico de conxunto de actos precisos para acadar a fin desexada.
O papel do traballo na hominizacin resulta, a partir deste esquema dialcti-

AGRAWAL, Dharmapal P. & Sheela KUSUMGAR. 1996. <<Originsof tool techniques

and language: are they related?,,. The first humans and their cultural manifestations, 95.
ALINEI, Mario. 1996. .The correlation between lithic and linguistic developement: a geolinguist's view,,. The first humans and their cultural manifestations, 107.
ANCESTORS: The hard evidence / edited by E. Delson. 1985.
BACKGROUND to evolution in Africa. Edited by W.W. Bishop and J. Desmond Clark.
1967.
BINFORD, Lewis R. 1985. << Hurnan ancestors: Chaning views of their behavior,, . Journal
of Ant. Arc. 4, 292.
y evolucin humana,,.
BLUMENSCHINE, Robert J. y John A. CAVALLO. 1993. <<Carroeo
Orgenes del hombre moderno. 90.
BOSINSKI, Gerhard. 1996. Les origines de I'homme en Europe et Asie: atles des cites du
Paleolithique.
BRIAN, C.K. 1981. The hunters or the hunted? An ntroduction to african cave taphonomy.
BUNN, Henry Thomas. 1982. Meat-eating and human evolution: Studies on the diet and
subsistente patterns of plio-pleistocene hominids in east Africa. P h. D. Dissertation.
(cFxJj50: an early pleistocene site in northern Kenyan. World archaeology, 12, 2, 109.
within Homo habiCHAMBERLAIN, Andrew T. and Bernard A. WOOD. 1987. <<Variations
lis>>. Congres Internationale de Paleontologie Humaine (25 Turn, 1987). 85.
CHAVAILLON, Jean. 1996, <<Territorialorganization among plio-pleistocene hominids,,.
The first humans and their cultural manifestations. 77.
CHENEY, Dorothy L. and Robert M. SEYFARTH. 1990. How monkeys see the world:
lnside the mind of anather species.
COOKE, H. 1985. <<Plio-pleistocenesuidae in relation to african hominid deposits>>.
L'environnement des hominids au Plio-pleistocene, 1 0 1.
COPPENS, Yves. 1987. <<Paloecologieet palogeographie des hominides du Miocene:
L'origine des hominides,, . Congres lnternational de Paleontologie Humaine (25 Turn,
1987). 10. 1987. ((L'homme tertiaire, or the earliest possible habilines,,. Congres
lnternational de Paleontologie Humaine (25 Turn, 1987). 83. 1988. Le singe, I'Afrique
et l'homme. 1988. Pr-ambules: Les premiers pas de I'homme.
DELSON, E. 1991. <<Cambien d'especes du genre Homo existe-t-il en Europe?,,. Les premiers europens. 283.
DESMOND CLARKE, John. 1996. ~~Lithics
industries, language and social behaviour of
the first hurnan forms,,. The first humans and their cultural manifestations, 85.
E NGELS, Friedrich. 1988. El papel del trabajo en la transformacin del mono en hombre.
FACCHINI, Fiorenzo. 1987. c<Culture et processus d'espciation dans la phylogenese
humaine,>.Congres lnternationale de Paleontologie Humaine (25 Turn, 1987). 27.
1 988. Evoluzione, uomo e ambiente: Lineamenti di antropologia. 1 990. El origen del
hombre: Introduccin a la paleontologa. 1996. <<Structuresanatomiques et correlations culturelles dans le develepornent du langage humainm. The first humans and their
cultural manifestations, 125. The FIRST humans and their cultural manifestations/ edited by, Fiorenzo Facchini. 1996.
FOLEY, Robert A. 1996. c<Measuringcognition in extinct hominids>,. Modelling the human
mind. 57.

FOLEY, Robert & R. DUNBAR. 1989. .Beyond the bones of contention,>. New scientits.
37.
GIBERT, Josep. 1989. <<Relaciones
ecolgicas de los primeros homnidos>>.
Bol. Soc. ESP.
Antropologa Biolgica. 10, 7 1992. <<Elhombre no ha sido la nica especie inteiigente sobre la tierra,,. Espacio y Tiempo. 18, 50.
GIBSON, Kathleen R. 1996. <<Technology,language, and cognitive capacity,>. The first
humans and their cultural manifestations. 117.
GRINE, F. E., and W.L. JUNGERS. 1995. (<Pheneticaffinities and taxonomic differentiation of early Homo crania from east and south Africa,,. Los homnidos y su entorno en
el pleistoceno inferior y medio europeo, 87.
GROVES, C. P. 1979. A theory of human and primate evolution.
HARRIS, Jack W.K. 1978. The Karari industry: Its place in east african prehistory. Ph. D.
Dissertation.
HILL, Andrew, [et a.]. 1992. <<EarliestHorno>>.Nature. 355, 719.
IGLESIAS DIGUEZ, Alfredo. 1994. Hominizacin e ideoloxa. Indita.
ISAAC, Glynn L. 1968. ((Tracesof pleistocene hunters: an east african example,>. Man the
hunter. 253. 1969. ((Studiesof early culture in east Africa,,. World Archaeology. l / l , 1.
diet of early rnan: aspects of archaeological evidence from lower and midd1971. <<The
le pleistocene sites in Africa,>. World Archaeology. 213, 278. 1988. (<Cmocompartan
su alimento los homnidos protohumanos,,. Paleontologa Humana. 78.
JOHANSON, Donald C. [et al.]. <<Newpartial skeleton of Homo habilis from Olduvai gorge,
Tanzania,,. Nature. 327, 205-209. 1987.
JOHANSON, Donald C., Maitland EDEY. 1982. El primer antepasado del hombre.
JOHANSON, Donald C. and Tim D. WHITE. 1987. <<NewHomo habilis from Olduvai
gorge, Tanzania,, . Congres Internationale de Paleontologie Humaine (25 Turn,
1987). 92.
JOULIAN, Frdric. 1995. ~ ~ H u m aand
n non human primates, des limites de genre bien
problmatiques en prhistoire>>.Prhistoire Anthropologie Mditerranennes, 4, 5.
1996. <<Technique
et socit chez les hominids du plio-pleistocene et lchez les panides: quelques rflexions thoriques et mthodologiques sur I'usage dlanalogies,>. The
first humans and their cultural manifestations. 69.
KROLL, Ellen M. 1983. The anthropological meaning of spafial configurations at plio-pleistocene archaelogical sites in east Africa. Ph. D. Dissertation.
LEAKEY Mary. D. 1971. Olduvai Gorge (v. 8).
LEAKEY, Richard E. y Roger LEWIN. 1994. Nuestros origenes: En busca de lo que nos
hace humanos.
LEROI-GOURHAN, Andr. 1983. O gesto e a palavra: Memra e ritmos. O gesto e a
palavra: Tcnica e linguagem. 1 985.
MAJOR topics in primate and human evolution / edited by B. Wood, L. Martin & P.
Andrews. 1986.
MODELLING the human mind / edited by Paul Mellars, and kathleen Gibson. 1996.
PRIMATE ecology and human origins / l. S. Bernstein & E. O. Smith., eds. 1979.
ROBINSON, J .T. 1972. Early hominid posture and locomotion.
ROCHE, Hlene. 1980. Premiers outils taills d'Afrique. 1996. Remarques sur les plus
anciennes industries en Afrique et en Europe,,. The first humans and their cultural
manifestations, 55.
, 1984. El chimpanc y los orbenes de la cultura.
SABATER ~ Jordi.
SEPT, Jeanne M . 1984. Plants and early hominids in easf Africa:A study of vegetation in
situations comparable to early archaeological sites locations. Ph. D. Dissertation.

STRINGER, Christopher. 1986. (<Thecredibility of Homo habilis)).Major topics in primate

and human evolution, 266.
TOBIAS, Phillipe V. 1987. (<Hornohabilis: its status in 1987,,. Congres Internationale de
Paleontologie Humaine (25 Turn, 1987).71.
1987. (~Thegradual appraisal and acceptance of Homo habilis,,. Congres
lnternationale de Paleontologie Humaine (25 Turn, 1987). 79. 1995. Were the lower
or middle pleistocene europeans capable of spoken language),. Los homnidos y su
entorno en el pleistoceno inferior y medio europeo, 11. 1996. The evolution of the
brain, language and cognition)>.The first humans and their cultural manifestations, 87.
TOTH,Nick. 1982. The stone technologies of early hominids at Koobi Fora, Kenya: An
experimental approach. Ph. D. Disseflation.
TURNER, Alain. 1991. (<Originedes grands mamiferes plio-plistocenes d'Europe et
migrations humaines,,. Les premiers europens. 267.
ULLRICH, Herbert. 1995. <cPalaeolithicchildren: their life and death,,. Los homnidos y su
entorno en el pleistoceno inferior y medio europeo, 86.
WALKER, Alan. 1987. (<EarlyHomo erectus and Homo habilis,,. Congres Internatinale de
Paleontologie Humaine (29 Turn, 1987). 95. .2,5 Myr. Australopithecus boisei from
west of lake Turkana, Kenya)). Nature, 322. 517-522.
WASHBURN, Sherwood L. 1979. <<Utensiliosy evolucin humana,,. Biologa y cultura.
159.1988. (<Laevolucin de la especie humana,,. Paleontologa Humana. 100.
WASHBURN, Sherwood L. y Ruth MOORE. 1986. Del mono a/ hombre: Un estudio sobre
la evolucin humana.
WHITE, T. D., SUWA, G. and ASFAW, B. 1994. <<Australopithecus
ramidus, a new species
of early hominid from Aramis, Ethiopia,). Nature, 371, 306.
WOOD, Bernad A. 1991. Koobi Fora Research Project (v. 4). 1992. Old bones match old
stonew. Nature. 355, 678. 1992. (eOrigin and evolution of the genus Horno)). Nature.
355, 783. 1996. (<Hornohabilis: variability and its significance,). The first humans and
their cultural manifestations, 39.
WYNN, Thomas. 1989. The evolution of spatial competence.
<(

ANEXOS

TBOA 1: Caracterizacin anatmica dos Hominidos de Olduvai, con indicacidn da localidade

arqueolxica, empregados na caracterizacin de Homo habilis por L.S.B. Leakey, Tobias
e Napier.

Homnidos de Olduvai (OH)

Anatoma

Localidade

7 Holotipo

parte de ambos parietais, mandibula e 13 dedos da man

FLKNN I

4 Paratipo

fragmentos de mandbula e dentes

MK I

6 Paratipo

fragmentos de mandbula e dentes

FLK l

8 Paratipo

parte dun p adulto

FLKNN l

13 Paratipo

incompleto cranio de adolescente

MNK II

14 Material de referencia

conxunto de pezas dun cranio xuvenil

FLK II

16 Material de referencia

fragmento da bveda cranial

dun subadulto

FLKN I

TBOA 2: Diferentes solucins taxonmicas propostas a partir da decada dos setenta para os cranios e mandbulas que compoen o hipodigma de Homo habilis nos xacementos de
Olduvai.

Autores

Especimes (OH)

Taxn

Leakey, L.S.B., Tobias e Napier, 1964 4, 7, 13, 14, 16

Horno habilis

Leakey, M.D., Clarke e Leakey,

L.S.B., 1971

7, 16
13,24

Horno habilis
Horno habilis // Horno sp.

Leakey, R.E., Leakey, M.D. e

Behrensmeyer, 1978

7
13

Horno habilis
Australopithecus aff. A.
africanus

Groves, 1979

7, 13, 16, 24

Horno habilis

Stringer, 1986

7, 24
13,16

Horno habilis (grupo 1)

H. h. (grupo 2) ou Horno
ergaster

Chamberlain, 1989

7, 13, 16, 24, 37

H. habilis sensu stricto

Wood, 1991

1 7, 13, 16, 24, 37

H. habilis

TABOA 3: Diferentes solucins taxonmicas propostas a partir da dcada dos setenta para os cranios e mandbulas que compoen o hipodigma de Homo habilis nos xacementos de
Koobi Fora.

Autores

Especimes (KNM-ER)

Taxn

Leakey, R.E., Leakey, M.D. e

Behrensmeyer, 1978

1470, 1590, 1802

Horno habilis

992, 1813

Ausfralopithecus aff. A.
africanus

1470, 1590, 1802

Horno rudolfensis

730, 820, 992,

1805, 1813

Horno ergaster

1470, 1590, 1802

3732

Horno habilis (grupo 1)

992,1805, 1813

H. h. (grupo 2) ou Horno
ergaster

Chamberlain, 1989

992,1470, 1483,
1802, 1805, 1813,
3734

H. sp.

Wood, 1991

1478, 1501, 1805,

1813,3735

H. habilis

1470, 1482, 1590,

1802, 3732

H. rudolfensis

Groves, 1979

Stringer, 1986

TBOA 4: Diferencias morfolxicas entre Horno habilis s. s. e Homo rudolfensis, a partir de Ribot.

fosas temporais

relativamente pequenas

relativamente grandes

constriccin postorbitaria relativamente forte

relativamente dbil

foramen magnum

orientacin variable

inclinado anteriormente

proporcins faciais

ancho da cara > ancho

mediofacial

ancho mediofacial <

ancho da cara superior

prognatismo subnasal

prognato

ortognato

prognatismo facial
superior

alto

baixo

ndice facial superior

mediano

elevado

nariz

marxes agudas e converxentes

no vrtice superior e con
evidente rebordo nasal.

marxes menos converxentes superiormente, sen rebordo nasal.

superficie malar

vertical ou case vertical

inclinado anteriormente

clivus transversal

convexo

recto

clivus saxital

convexo

recto

padal

curto

grande

dentes

pequenos

grandes

dentes superiores

premolares con das races

premolares con tres

races

dentes inferiores

poscaninos estreitos bucotingualmente, P4 con talnido reducido, M3 reducido, premoiares maiormente cunha nica
raz.

poscaninos grandes bucolingualmente, P4 con

talnido relativamente
grande, M3 sen reduccir
P4 con races bfidas.

fosa mandibular

relativamente profunda

pouco profunda

corpo mandibular

base redondeada, con moderado releve da superficie

externa.

base con marxes converxentes, con acusado

releve da superficie
externa

retn adaptacins para gatuar.

fmur

semellante a Australopithecus.

semellante s Horno
posteriores
semellante s Horno
posteriores