Anda di halaman 1dari 9

IX EHA - ENCONTRO DE HISTRIA DA ARTE - UNICAMP

2013

A PINTURA DE GRARD FROMANGER E O PENSAMENTO SEM IMAGEM:


ALGUMAS APROXIMAES ENTRE GILLES DELEUZE E MICHEL FOUCAULT
Marta Souza Santos*
I - Fromanger e as apresentaes
conhecida a amizade singular que uniu Gilles Deleuze e Michel Foucault. Cultivada ao longo do
perodo de efervescncia cultural e poltica que precedeu o maio de 68 na Frana ainda que no final dos
anos setenta ambos os pensadores tenham se afastado perdurou at a morte de Foucault em 1984. Deleuze e
Foucault, inegavelmente, partilharam interesses, preocupaes, conceitos e lutas
O presente artigo, assim, a partir das evidentes afinidades intelectuais e afetivas que uniram os filsofos,
pretende demonstrar tambm suas paridades estticas, no que tange a pintura, atravs da leitura de seus textos
de apresentao para duas exposies de Grard Fromanger. Deleuze escreveu o ensaio Le froid et le chaud
para o catlogo da exposio Le peintre et le modle realizada na Galeria 9, em 1973 e Michel Foucault
escreveu La peinture photogenic para o catlogo da exposio Le dsir est partout realizada na Galeria
Jeanne Burcher, em 1975.
Fromanger, alm disso, configurou-se como um dos maiores expoentes da Figuration Narrative e,
tambm, foi conhecido militante de movimentos sociais como o GIP. O hibridismo de Grard Fromanger, com
suas foto-pinturas, prope novas formas de valorao esttica e questiona o engajamento na arte. E, por outro
lado, amigo de muitos intelectuais e artistas franceses como Claude Gaspari, Flix Guatarri, Alain Jacquet,
ric Tanguy, Marcel Duchamp, Jean-Luc Godard, alm de Deleuze e Foucault Fromanger, sobrepondo ao
seu universo urbano, do anonimato das ruas, dos transeuntes, das vitrines, dos supermercados, sintetizado por
planos de cores e da tcnica mista tambm retratou em grandes telas algumas das figuras mais importantes da
cultura francesa da dcada de sessenta e setenta.

II - O frio e o quente
O texto O frio e o quente de Deleuze possui semelhanas interpretativas com o texto de Foucault de
1975. Deleuze, como Foucault, comenta sobre a presena do pintor nas telas. Deslocamento, circulao,
trnsito, transeuntes e anonimato so, alm disso, alguns termos utilizados por ambos os filsofos.
Mas, para Deleuze no h somente a circulao do pintor pelas lojas, h a circulao das mercadorias,
indicada pelos tons das telas, a viagem no valor de troca. Seus modelos so de vrios tipos: txteis,
balnerios, nupciais, erticos, alimentares (DELEUZE, 1973: 313).
Deleuze demonstra que o artista mecnico funciona como um duplo, ele ora fotgrafo, ora pintor.
O fotgrafo capta a imagem nas ruas, mas o pintor quem escolhe a imagem a ser fixada e atravessada pela
pintura. A fotografia em preto e branco projetada sobre a tela e sobre ela trabalha o pintor com suas bisnagas
de cores puras. A tcnica de Fromanger, segundo Deleuze, no utiliza somente a revelao do diapositivo
sobre a tela, mas a revelao de que o pintor nunca trabalha sobre uma superfcie virgem. H sempre uma
259

IX EHA - ENCONTRO DE HISTRIA DA ARTE - UNICAMP

2013

imagem, um simulacro, uma sombra do objeto. Fromanger realiza a cpia da cpia at o ponto de inverter
toda pintura. O pintor, por horas, pinta no escuro, reproduzindo no mais um modelo e no mais realizando
uma imitao, mas criando seu prprio modelo.
E as cores no significam o que o senso comum compreende: h a frieza e o calor. Deleuze enumera as
cores utilizadas por Fromanger e que intitulam seus quadros: as quentes Rouge de cadmium e Rouge de Chine
vermillonn e as frias Violet de Bayeux, Violet dEgypte, Vert Aubusson e Vert Veronse. Cores primrias
dominantes conexes e cores secundrias circulatrias disjunes. A complementaridade entre
elas cria um circuito na pintura. As cores de Fromanger constituem quadros-mquinas: no h neutralidade ou
passividade. Para Deleuze, Fromanger no se utiliza da cor com o intuito de representar os objetos. Fromanger
pretende provocar sensaes. Extrair, ou arrancar o frio e o quente da cor. Atravs de inverses constantes:
(...) aquecer um forno amontoando bolas de neve, o quente refresca o frio, o frio esquenta o quente
(DELEUZE, 1973: 317).
As cores dominam os quadros formando as sries. E os quadros expostos na galeria tambm se tornam
mercadoria, sob a observao da silueta negra de Fromanger. A conjuno da sombra do pintor no quadro
inclui em si o disjunto e distribui as conexes e reinjeta no quadro o resduo de foto que poderia escapar
dele, mostra a resistncia da fotografia ao se transformar em pintura: O resduo encontra-se reinjetado no
quadro, se bem que o quadro funciona a partir do desperdcio da foto no menos que a foto a partir das cores
constitutivas do quadro (DELEUZE, 1973: 315).
Deleuze tambm no pergunta pela motivao do pintor, pois para ele todos querem o frio e o quente.
Um cozinheiro um drogado, um pintor. Deleuze aventa se a pintura no a cozinha de Fromanger, se ela no
sua droga: Hot e cool, quente e frio, eis o que se pode arrancar da cor como de outra coisa (da escrita, da
dana e msica, da mdia) (DELEUZE, 1973: 316). Para Deleuze, Fromanger cria imagens sem ressentimento
e amargura. Fromanger no pretende pintar testemunhos. A pintura se perfaz como um processo de vida
sempre conquistado contra a morte. A pintura potncia de vida, pois o pintor ama aquilo que quer destruir.
Em seu texto, Deleuze cita um comentrio de D. H. Lawrence que afirma que mesmo pintores que
trataram do desespero e do terror como Piero della Francesca, El Greco e Francisco Goya transmitiram
uma alegria indescritvel. Mesmo o quadro mais sombrio e repleto de repugnncia no feio, porque o
processo da criao da imagem est sempre acompanhado de uma alegria profunda.
Deleuze, assim, em O frio e o quente, pinta novos quadros ao descrever a pintura de Fromanger.
Combina as cores, os perceptos e as sensaes oferecidas pelo artista com imagens de um pensamento que
defende no a mera representao, mas a inveno. A presena do artista declarada por Deleuze, funde-se
presena do filsofo perante a pintura em um jogo de deslocamento do observador diante de si mesmo. A vida
circula, no somente atravs da pintura, mas da prpria escrita de Deleuze.
III - Uma pintura fotognica
Em 1974, o pintor-fotogrfo Grard Fromanger foi o primeiro artista francs a visitar a China de Mao.
A visita cidade de Hu-Xian resultou na exposio e no artigo escrito por Foucault para o catlogo do evento.
260

IX EHA - ENCONTRO DE HISTRIA DA ARTE - UNICAMP

2013

O ttulo, pintura fotognica, foi inspirado em Fox Talbot, escritor e cientista ingls um dos pioneiros
da fotografia que, utilizando uma cmara escura, fotografava pequenos objetos por contato com cloreto e
nitrato de prata. Reclamando a paternidade da fotografia Royal Society de Londres, desenho fotognico
a expresso que Talbot utilizou para designar seu invento.
Foucault comenta, desse modo, a estreita relao entre a fotografia e a pintura, no incio dessa nova
arte. Percebendo o quanto a fotografia devedora da pintura, evoca artistas como Thomas Couture
que utilizaram cmaras escuras e daguerretipos as primeiras mquinas da pintura. Para Foucault,
as duas artes no somente influenciaram-se mutuamente, mas efetivamente copiaram-se, sobrepuseram-se e reforaram-se. As operaes manuais da fotografia e da pintura se fundiam gerando uma
imagem andrgina, uma imagem hermafrodita. (FOUCAULT, 1975: 347).

Frenesi das imagens, brincadeira em que os fotgrafos pintavam as fotografias e os pintores


utilizavam-se da fotografia para pintar. Fotografia, pintura, gravura e desenho, muitas vezes, no podiam ser
discernveis, identificados. As tcnicas se disfaravam e, segundo Foucault, o prprio nascimento do realismo
no pode ser avaliado sem se considerar esse vo das imagens mltiplas e similares. A austeridade para
com o real, erigida pela arte do sculo XIX, foi amparada, ou compensada pela fantasia dessas imagens: A
fidelidade s prprias coisas era simultaneamente desafio e ocasio para esses deslizamentos de imagens cuja
ciranda imperceptivelmente diferente e sempre a mesma girava acima delas (FOUCAULT, 1975: 347).
Assim, as fotografias eram realadas pela interveno da pintura nas imagens e dioramas de cenas
histricas eram criados para serem fotografados a partir da inspirao das obras de grandes mestres da pintura
ou da literatura. Quadros-mundo eram compostos a partir de negativos, como Les deux chemins de la vie do
fotgrafo ingls Oscar Reijlander, que se inspirou, ao mesmo tempo, em Les Romains de la dcadence de
Couture e na Lcole dAthnes de Rafael Sanzio.
Antes da criao de uma classe de profissionais da fotografia e da formulao de regras internas para
a produo das imagens, incluindo a compreenso de que a cpia deve ser considerada delito, no havia
uma sintaxe estvel da imagem e salvo algumas crticas, incluindo Baudelaire, segundo Foucault, ningum
questionava essa liberdade. O exerccio de amadores, os objetos de mau gosto rejeitados pelos cdigos da
arte do sculo XX demonstram que todos podiam acessar e produzir imagens: houve uma prtica corriqueira
da imagem (FOUCAULT, 1975: 349). Quando a pintura e a fotografia criavam imagens hbridas, mesmo
diferentes suportes tecido, porcelana, vidro, abajour, casca de ovo (FOUCAULT, 1975: 348)
podiam fix-las. Logo, a partir da arte moderna perodo que corresponde inveno da fotografia havia a
possibilidade de um imenso trnsito e circulao das imagens (FOUCAULT, 1975: 350).
Contudo, para Foucault, ao surgirem movimentos como o abstracionismo americano, ou o
neoplasticismo, que pretendiam libertar-se dos limites que submetiam a pintura, a prpria pintura quase foi
destruda. Nesse momento, um novo limite foi institudo. Teoricamente e esteticamente no era mais lcito
apreciar ou produzir o espetculo do hibridismo. O discurso sobre a imagem instituiu que seria melhor a
semelhana ao imaginrio (FOUCAULT, 1975: 349-350).
Foucault, por isso, pergunta como podemos reaprender a fabricar imagens e, ao buscar resistncias ao
261

IX EHA - ENCONTRO DE HISTRIA DA ARTE - UNICAMP

2013

domnio do smbolo, cita a pop-arte e o hiperrealismo como movimentos de retorno ao amor pelas imagens,
pois ambos no retomaram meramente o figurativismo, mas subverteram a percepo geral que estabelecia
o estatuto da imagem. Para Foucault, o hiperrealismo e a pop-arte utilizaram fotografias, diapositivos,
negativos, sombras chinesas, no para buscar a representao, ou a reproduo da realidade, mas para captar
imagens. Esses movimentos apreenderam da fotografia para o quadro a trajetria, o trnsito das imagens
(FOUCAULT, 1975: 350-352), sua plasticidade.
Festa da imagem que, segundo Claude Imbert (IMBERT, 2004: 159), proclama o trabalho de Grard
Fromanger. Artista que, ao contrrio de pintores como Canaletto, Francesco Guardi e inmeros outros, no
recorre fotografia para melhorar o esboo de um quadro prtica anteriormente realizada com a cmera
escura para captar uma forma (FOUCAULT, 1975: 351), ou mesmo para compor um quadro. A redescoberta
da fotografia, por Fromanger, no a integrou tcnica da pintura, mas prolongou-a atravs da pintura. Logo, se
antes a pintura buscava se depurar, buscava chegar ao gesto intransitivo, o signo puro, o trao, agora com
Fromanger, Foucault identifica uma nova pintura. A pintura se filia a outras tcnicas da imagem. Nenhum
pintor pode ficar s e a pintura no pode ser a nica soberana. A pintura de Fromanger desdenha dos
orgulhos de esteta do velho Baudelaire ao produzir imagens ilimitadas (FOUCAULT, 1975: 353-354).
Assim, ainda que a srie de pinturas de Fromanger expostas na Galeria Jeanne Burcher tenham a cidade
como tema privilegiado, no h pretenso de realismo nesses trabalhos. Segundo Foucault, Fromanger ignora
a montona e fascinante realidade da experincia (IMBERT, 2004: 159); no h perspectiva ilusionista
em suas cidades. A fotografia, as cores, as ruas da cidade, as vitrines, os cartazes, os passantes revelam a
modernidade, mas fazendo aluso ao surrealismo. Fromanger busca expor a cultura do visvel, que com a
publicidade promete uma entrada gratuita no supermercado do real (IMBERT, 2004: 160).
Se em outras sries uma nica foto resultava em diversos trabalhos e sua identificao acontecia
pelos procedimentos tcnicos utilizados (FOUCAULT, 1975: 353) agora, fotos diferentes compem uma
srie. Fromanger, ao fotografar a cidade para projetar seus diapositivos sobre as telas como esboo no
escolheu previamente seus temas, ou objetos. Ele fotografou a cidade aleatoriamente, ao acaso.
Fromanger contempla o diapositivo projetado sobre a tela a procura, no do momento em que a foto
foi tirada, mas do acontecimento que continua incessantemente a ocorrer sobre a imagem, que interior
imagem (FOUCAULT, 1975: 353). Nas pinturas de Fromanger, as cidades so indiferentes s regras, aos
protocolos e as imagens so dominadas por cores. Ele aplica a tinta sem realizar qualquer rascunho prvio,
sem desenho, sem forma. No trabalho de Fromanger, a fotografia, segundo Foucault, no seria portadora
de segredos, no h uma profundidade a ser desvendada. Fromanger inclusive, muitas vezes, pinta a sua
prpria silueta nas telas (como Deleuze tambm notou). O pintor no somente v, mas permite ser visto.
A admirao de Foucault por Fromanger, desse modo, coerente com uma esttica que privilegiava
poticas que no seguem uma normatividade, mas que declaram os direitos da imagem. Entusiasmado
tambm com os trabalhos de Clovis Trouille, apesar de serem definidos como de mau-gosto, Foucault aposta
no surgimento de uma nova pintura. Uma pintura liberta de convenes e limites.

262

IX EHA - ENCONTRO DE HISTRIA DA ARTE - UNICAMP

2013

IV - Foucault-Deleuze
Assim, se Foucault prope um pensamento visual quando analisa a pintura ao demonstrar uma
operao de pensamento pela imagem, Deleuze, por sua vez, prope uma nova imagem do pensamento. Se
com Foucault a obra um espao de reflexo, com Deleuze a obra possibilita a criao de novos espaos de
pensamento.
Buscando um pensamento sem imagem e no uma imagem do pensamento como faziam as filosofias
da representao de Plato, Aristteles, Descartes e Hegel Deleuze no afirma a identidade, mas a diferena.
Tomando como exemplo a teoria das idias de Plato, Deleuze demonstra que uma filosofia da representao
descarta o que considerado cpia imperfeita (o simulacro-fantasma), aceitando somente o cone que
corresponderia semelhana. O mundo seria, assim, cpia corrompida do mundo inteligvel.
Contra uma arte mimtica da representao, contra o platonismo no pensamento, contra a
burocratizao do desejo, Deleuze afirma que no h imagem, nem para constituir um modelo, nem para
fazer cpia (DELEUZE; GUATARRI, 1997: 45). A arte possuiria uma potncia justamente pelo falso, no se
configurando uma cpia degradada de um mundo melhor e perfeito. O artista no conceberia a aparncia como
negao do real, ele buscaria, ou inventaria novas modos de vida, novas possibilidades de afirmao, outros
desdobramentos para o que est posto e institudo. Para Deleuze, por isso, o recurso pintura no somente
potencializa a anlise filosfica, mas renova-a completamente.
Do mesmo modo, em seu ensaio Quest-ce quun auteur?, Foucault denomina como instauradores
de discursividade (FOUCAULT, 1969: 281) aqueles criadores e no somente autores de obras filosficas
ou literrias que produzem novas possibilidades e regras para a formao de textos, como tambm diferentes
modos de compreender o mundo. O valor de obras de artistas como Fromanger, desse modo, para Foucault,
no se configura somente por sua qualidade esttica, mas sobretudo por sua qualidade crtica.
Logo, no mera coincidncia Deleuze e Foucault terem compartilhado um profundo interesse pela
arte, bem como por muitos de seus criadores. Paul Klee, Grard Fromanger, Jorge Luis Borges, Franz Kafka,
Raymond Roussel, Maurice Blanchot, Marquerite Duras e Pierre Boulez so alguns nomes presentes nos
escritos de ambos os autores.
Para Deleuze, Foucault e Fromanger podemos construir linhas de fuga. Contra a representao, a
sedimentao e a imposio de imagens, eles afirmaram a diferena, uma esttica da existncia e a livre
produo de imagens. Como amigos, compartilharam conceitos e imagens, produziram novos conceitos e
imagens.
Assim, possvel aventarmos que a pintura ocupa um lugar privilegiado, tanto para Deleuze, como
para Foucault, no exerccio do pensamento, bem como, no que eles definem propriamente como o carter
da tarefa filosfica: As condies de uma verdadeira crtica e de uma verdadeira criao so as mesmas:
destruio da imagem de um pensamento que pressupe a si prpria, gnese do ato de pensar no prprio
pensamento (DELEUZE, 1966: 230-231).

263

IX EHA - ENCONTRO DE HISTRIA DA ARTE - UNICAMP

2013

Grard Fromanger, Srie Rhizomes pastels-caf, 1997-1999.

Grard Fromanger, Deleuze,1993.

Grard Fromanger, Foucault, 1974.

264

IX EHA - ENCONTRO DE HISTRIA DA ARTE - UNICAMP

2013

Grard Fromanger, Rouge de Chine


vermillonn, Srie Le peintre et le
modle, 1972.

Grard Fromanger, Vert Vronse,


Srie Le peintre et le modle, 1972.

Grard Fromanger, Vert Aubusson,


Srie Le peintre et le modle, 1972.

265

IX EHA - ENCONTRO DE HISTRIA DA ARTE - UNICAMP

2013

Grard Fromanger, Violet de Bayeux,


Srie Le peintre et le modle, 1972.

Grard Fromanger, En Chine, A


Hu-Xian, Srie Le dsir est partout,
1974.

Grard Fromanger, A Hu-Xian,


Portrait de Liu-Tchi-Tei, paysan
peintre-amateur,
Srie Le dsir est partout, 1974.

266

IX EHA - ENCONTRO DE HISTRIA DA ARTE - UNICAMP

2013

Referncias Bibliogrficas:
DELEUZE, Gilles, Lhomme, une existence douteuse, in Lle dserte et autres textes - textes et entretiens 1953-1974, d. Prpare para David Lapoujade, Les ditions de Minuit, Paris: 2002. O homem, uma
existncia duvidosa (1966), in A ilha deserta: e outros textos, Trad. e org. Luiz B. L. Orlandi. Iluminuras, So
Paulo: 2006.
_______________, Le froid et le chaud, in Lle dserte et autres textes - textes et entretiens 1953-1974,
d. Prpare para David Lapoujade, Les ditions de Minuit, Paris: 2002. O frio e o quente (1973), in A ilha
deserta: e outros textos, Trad. Luiz B. L. Orlandi. Iluminuras, So Paulo: 2006.
_______________; GUATTARI, Flix, Mille plateaux - Capitalisme et schizophrnie, Tome 2, Les ditions Minuit, Paris: 1980. Mil Plats: capitalismo e esquizofrenia, vol. 5, Trad. Peter Pl Pelbart e Janice
Caiafa. Editora 34, Rio de Janeiro: 1997.
FOUCAULT, Michel, Quest-ce quun auteur? (1969), in Dits et crits I: 1954-1975, Gallimard, Paris:
2001, Trad. de Ins Autran Dourado Barbosa. O que um autor?, in Esttica: literatura e pintura, msica e
cinema, Coleo Ditos & Escritos, vol. III. Org. e seleo de textos de Manoel Barros da Motta. Forense
Universitria, Rio de Janeiro: 2006.
_________________, La peinture photognique (1975), in Dits et crits I: 1954-1975, is, Gallimard, Paris:
2001, Trad. de Ins Autran Dourado Barbosa. A pintura fotognica, in Esttica: literatura e pintura, msica
e cinema, Coleo Ditos & Escritos, vol. III. Org. e seleo de textos de Manoel Barros da Motta. Forense
Universitria, Rio de Janeiro: 2006.
IMBERT, Claude, Les droits de limage, in Michel Foucault, un regard, Maryvonne Saison (org), Seuil,
France: 2004.

267

Anda mungkin juga menyukai