HORMEZA ZJAWISKO

POWSZECHNE I POWSZECHNIE
NIEZNANE

Ludwik Dobrzyski
Instytut Fizyki Dowiadczalnej Uniwersytetu w Biaymstoku, Lipowa 41, 15-424 Biaystok oraz Instytut
Problemw Jdrowych im. A. Sotana, 05-400 Otwock-wierk

HORMEZA ZJAWISKO POWSZECHNE

I POWSZECHNIE NIEZNANE
Ludwik Dobrzyski
Instytut Fizyki Dowiadczalnej Uniwersytetu w Biaymstoku, Lipowa 41, 15-424 Biaystok oraz Instytut
Problemw Jdrowych im. A. Sotana, 05-400 Otwock-wierk

SPIS TRECI
Streszczenie ............................................................................................................................................. 2
1. Wstp................................................................................................................................................... 2
2. Czym jest hormeza? ............................................................................................................................. 3
3. Hormeza, a analiza ryzyka .................................................................................................................... 6
4. Hormeza radiacyjna ............................................................................................................................. 8
Podsumowanie ...................................................................................................................................... 11
Podzikowania ....................................................................................................................................... 11
Literatura ............................................................................................................................................... 12

STRESZCZENIE

Hormeza jest zjawiskiem reakcji organizmu na mae dawki toksyn, a take promieniowania
jonizujcego. W przeciwiestwie do do powszechnej opinii, e mae dawki powoduj jedynie
proporcjonalnie mniejsze zagroenia dla zdrowia ni dawki due, badania naukowe pokazuj, e siy
obronne organizmu dziaaj w taki sposb, ktry pozwala na wystpienie korzystnych dla organizmu
skutkw maych dawek. W niniejszym artykule przedstawiono przegld tego zagadnienia, ktrego
istota jest bardzo wana m.in. w tworzeniu systemu ochrony zdrowia.

1. WSTP

O zjawisku hormezy pisze si niewiele, cho jest, jak si mona przekona, powszechne i zrozumiae
od strony logicznej. Do niedawna byo ono rozumiane jako pozytywne skutki dziaania maych dawek
trucizn, czy promieniowania jonizujcego. O ile synne powiedzenie Paracelsjusza, e to dawka czyni
trucizn byo znane od wiekw i powszechnie akceptowane przez toksykologw, to w wypadku
promieniowania jonizujcego budzio ono takie zdziwienie, e stao si przedmiotem rozwaa
jednej z zaledwie dziewiciu szalonych hipotez w skdind uroczej ksice Roberta Ehrlicha [1].
Nie jest to zaskakujce: wszyscy wiedz bowiem, e promieniowanie jest zawsze szkodliwe, a
obnienie dawki tylko zmniejsza prawdopodobiestwo zachorowania jake wic mwi tu o
dobroczynnym dziaaniu maych dawek? Rwnie w wypadku klasycznych trucizn, choby cikich
metali, jak ow, czy cyna, twierdzenie, e w maych dawkach mog one wywoywa pozytywne
skutki w organizmie wydaje si nie do zaakceptowania.

A jednak byli i s uczeni, ktrym nie brak miaoci, aby gosi takie herezje. Wydawaoby si, ze
pierwszymi powanymi propagatorami idei hormezy byli homeopaci, ktrzy od zawsze opierali
swoje metody lecznicze na nadzwyczaj maych dawkach zwizkw majcych leczy z takiej czy innej
choroby. W istocie rzeczy idea homeopatii bya do wczenie podwaana, jako metoda lecznicza, a
obecnie mona w zasadzie uzna, e zostaa zdyskredytowana. Sprawa ta, jak i szereg innych
aspektw historycznych, ktre wpyny na zahamowanie bada z zakresu hormezy, zostay
omwione szczegowo w wielu artykuach E.Calabresego i wspautorw [2-4]. Wielkim
propagatorem idei hormezy radiacyjnej jest Z.Jaworowski [5], a na ten konkretny temat obszerne
opracowanie opublikowa, z inicjatywy polskiej delegacji, Komitet Naukowy Narodw
Zjednoczonych ds. Skutkw Promieniowania Atomowego [6]. Do dzi sprawa ta budzi wielkie
emocje, nawet w onie wspomnianego Komitetu, gdy jednoznaczne wnioski dotyczce istnienia lub
nie zjawiska hormezy powinny znale swe przeoenie na przepisy zwizane z ochron zdrowia, np.
bezpieczestwa radiologicznego. Poniewa ludzko wydaje olbrzymie sumy na ochron przed
maymi dawkami promieniowania, takimi ktre mog nie szkodzi lecz raczej poprawia stan
zdrowia, rekomendowane zalecenia maj wpyw nie tylko na zdrowie spoeczne, ale take na
ekonomi. A jeli chodzi o due pienidze, to te wok nich dziaaj due emocje, nie zawsze,
niestety, najczystszej natury [7], bo kto przecie zarabia na produkcji przyrzdw do pomiaru
2

bardzo maych dawek i usuwaniu minimalnych skae, a cilej mwic, przenoszeniu ich z jednego
miejsca w drugie. Dlatego nie sugerujc si opiniami goszonymi przez rodowiska dce do
utrzymania obecnych ogromnych nakadw na ochron przed maymi dawkami, sprbujmy
przypatrzy si, czym jest zjawisko hormezy budzce tak silne kontrowersje.

2. CZYM JEST HORMEZA?

NOAEL

Efekt

Efekt

Zgodnie z definicj Calabresego i Baldwin [8], hormeza jest zjawiskiem dualnej reakcji ukadu na
dawk, polegajcym na stymulacji organizmu w zakresie maych dawek (np. promieniowania) i
hamowania jego funkcji yciowych w obszarze duych dawek. Tak reakcj opisuje krzywa typu U
(rys.1), gdy mylimy o takich zjawiskach, jak miertelno, czy zapadalno na choroby
(np.nowotworowe). Krzywa przerywana na rysunku podaje reakcj organizmu nie poddanego
dziaaniu rozpatrywanych dawek, a wic reakcjom, ktre obserwujemy w grupach kontrolnych.
Gdyby efektem dawki by np. wzrost, czy dugoyciowo organizmu, krzywa ta, zamiast minimum,
wykazywaaby maksimum. W obu wypadkach wyranie naley jednak podkreli, e opisywana
reakcja jest zasadniczo odmienna od reakcji progowej, tj. reakcji zaczynajcej si dopiero powyej
pewnej minimalnej dawki (rys.2).

Dawka

Dawka

Rys.1

Rys.2

W literaturze mona znale liczne przykady reakcji organizmu wg. pierwszego, jak i drugiego
scenariusza, natomiast charakterystyczn rzecz jest, e w stosunku do wynikw kontrolnych
maksymalny efekt stymulacyjny jest z reguy niewielki do ok. 60% poziomu grupy kontrolnej, a
wic biorc pod uwag, e efekty jako takie s niewielkie, ich pomiar z odpowiedni wiarygodnoci
statystyczn musi by trudny. Jeli doczymy do tego fakt, e sprawdzenie drugiego scenariusza
wymaga przeprowadzenia uciliwych pomiarw take w funkcji czasu, wida, e podjcie takich
bada stanowi dla badacza nie lada wyzwanie. Wanie te dwie przyczyny powoduj, e liczba prac
speniajcych kryteria niezbdne do interpretacji ich wynikw, jako wskazujcych na istnienie lub
3

nie hormezy, stanowi w toksykologii zaledwie 1-2% prac powiconych problemowi maych dawek
[4].

Oddzielnym problemem jest ustalenie obszaru dawek, w ktrym obserwuje si efekty hormetyczne.
Na rys.1 obszar ten ograniczony jest punktami przecicia linii cigej z lini przerywan. Punkt z
prawej strony oznacza w zasadzie dawk, poniej ktrej nie obserwuje si negatywnych skutkw jej
dziaania (NOAEL ang. No Observed Adverse Effect Level).

To, co dzieje si poniej lewego punktu przecicia (rys.1) jest w znacznej mierze spekulacj, gdy ta
najnisza dawka, dajca zerowe skutki, stanowi z reguy 5 -10% i tak stosunkowo niskiej dawki
NOAEL. Zdobycie rzetelnych informacji w tym obszarze jest bardzo trudne i rzadkie w literaturze,
std te w cytowanych pracach Calabresego i in. raczej zakada si, e poniej tej dolnej dawki nie
obserwuje si skutkw jej dziaania.

Kolejnym, wanym parametrem opisujcym reakcj hormetyczn jest czas, gdy kada reakcja
organizmu wymaga czasu. Mona tu sobie wyobrazi dwa scenariusze: pierwszy, gdy reakcj na
mae dawki jest natychmiastowe stymulowanie organizmu do podjcia obrony i drugi, gdy
zaburzenie rwnowagi wywouje stopniowo reakcj obronn, a organizm mobilizuje swe siy
obronne w pewnym nadmiarze, jakby w przewidywaniu wikszego zagroenia ni jest. Ten drugi
scenariusz ilustruje schematycznie rys.3 (wg. pracy [2]). W obu wypadkach mwimy czsto, e
mamy do czynienia z reakcj adaptacyjn do stresu.

Liczne przykady efektw hermetycznych, podane choby na rys.4 w pracy [2], a take rozpatrzone
w cytowanej pracy dane literaturowe jednoznacznie wskazuj, e mamy do czynienia z efektami
powtarzalnymi, a wnioskiem z waciwie przeprowadzonych bada jest, e efekty te s raczej regu
ni wyjtkiem. Zachowania hormetyczne s take znacznie czciej spotykane ni zachowania, w
ktrych wystpuje wyrany prg przedstawiony na rys.2. W tej sytuacji naley si powanie
zastanowi nad uwzgldnieniem efektu hormezy w dziaaniach profilaktycznych - w tym rwnie w
ochronie radiologicznej.

Efekt
Efekt

Pocztkowo
W
pierwszej organizm
chwili organizm
odczuwa
odczuwa
negatywne
negatywne
skutki
dawki,skutki
tym wiksze,
dawki, tym
imwiksze,
dawka jest
im
wiksza.
Linia
przerywana odnosi si do
dawka jest
wiksza
stanu rwnowagi (homeostazy)

Dawka

Dawka

CZAS

Efekt
Efekt

W nastpnej kolejnoci organizm zaczyna

W
nastpnej kolejnoci
organizm
kompensowa
ujemne skutki,
a wzaczyna
obszarze
kompensowa
ujemne
skutki,
a
w
maych dawek pojawia si efekt obszarze
maych
dawekNiekorzystne
pojawia si efekt
stymulacyjny.
skutki w
stymulacyjny
obszarze najmniejszych dawek s jedynie
spekulacj.

Efekt

Efekt kompensacyjny osiga swe maksimum

w obszarze maych dawek. W obszarze
duych dawek organizm nie jest w stanie
usun uszkodze

Dawka

Efekt

W dalszej kolejnoci organizm wraca

do stanu rwnowagi

Dawka

Rys.3 Rozwijanie si efektu hormetycznego w kolejnych fazach (czas ronie od gry do

dou)

3. HORMEZA, A ANALIZA RYZYKA

Trudno podstawowa, to ta, e dawka NOAEL zaley od bardzo wielu parametrw i od rodzaju
rozpatrywanego zagroenia, tak wic jakiekolwiek przyjmie si rozwizanie (np. w ochronie
radiologicznej), zawsze znajd si tacy, ktrzy bd podwaali jego zasadno. Przede wszystkim
jednak, ju samo przyjcie istnienia efektw hormetycznych za punkt wyjcia do analizy ryzyka,
ustawia badania w tym zakresie na waciwym poziomie, tj. zgodnym z obecnym stanem wiedzy.
Nie jest bowiem moliw rzecz ustalenie waciwych relacji pomidzy dawk a efektem, jeli z gry
zaoy si, e reakcja organizmu powinna by liniow lub progow funkcj dawki, a takie zaoenia,
niestety, s czsto przyjmowane w analizie danych. Dalsz konsekwencj przyjcia hormezy jako
podstawy do podejmowania dziaa, jest konieczno wnikliwego rozpatrzenia tego, co dzieje si
po dostarczeniu dawki do organizmu, a wic zbadanie czasowej ewolucji dziaania dawki. Wreszcie,
jest spraw decyzji o charakterze strategicznym, czy w ocenie ryzyka wemie si pod uwag tylko
miertelno, czy te zapadalno na okrelon chorob. Bez wzgldu na szczegowe rozwizania
jest spraw oczywist, e przyjcie hormezy za punkt wyjcia w ocenie ryzyka bdzie miao doniose
konsekwencje dla ustalenia optymalnych standardw ochrony ludnoci przed dawkami toksyn czy
promieniowania, i to bez wzgldu, czy bdziemy mieli do czynienia z dziaaniami rakotwrczymi, czy
innymi. Kluczow bowiem informacj, jak niesie efekt hormezy jest fakt, e po pierwsze efekty
szkodliwe pojawiaj si dopiero po przekroczeniu pewnej dawki (NOAEL), a po drugie, e poniej tej
dawki mog mie miejsce efekty dobroczynne.

Calabrese i Cook [9] proponuj osiem kryteriw wyboru modelu sucego do ilociowej oceny
ryzyka zwizanego z substancjami rakotwrczymi i innymi. Model taki powinien by w oczywisty
sposb zgodny z nasz wiedz biologiczn i biochemiczn, weryfikowalny, stosowa si do cech
istotnych z punktu widzenia oceny ryzyka, wreszcie pozwala na oceny zarwno skutkw dla
organizmu negatywnych, jak i pozytywnych. Dopiero taki model moe by stosowany do oceny
skutkw przyjcia danych wynikw jako podstawy do decyzji w skali makrospoecznej.
Jak si wydaje, najmniej dyskusyjn, co bynajmniej nie oznacza atw, spraw jest ocena dawki
NOAEL. Dawka ta powinna by wybrana jako najwiksza z dawek nie powodujcych efektw
szkodliwych, przy zaoeniu najczulszego modelu dziaania dawek. Poniewa efekty dziaania
szkodliwych substancji testowane s z reguy na zwierztach, wic jest kwesti decyzji ocena w jakim
stopniu wraliwo czowieka moe by ewentualnie mniejsza lub wiksza. W cytowanej pracy [9],
Calabrese i Cook przyjmuj, e czowiek jest dziesiciokrotnie bardziej podatny na dziaanie toksyn
ni przecitne zwierz. Poniewa pomidzy ludmi mog wystpowa znaczne rnice osobnicze,
wprowadza si dodatkowy czynnik 10, ktry miaby uwzgldni te rnice i w stosunku do rednich
wynikw dawek NOAEL uzyskanych na zwierztach proponuje si dawk 100-krotnie mniejsz dla
grup ludzkich o najwyszym stopniu ryzyka. Propozycje te dotycz czynnikw nie-rakotwrczych. W
wypadku czynnikw rakotwrczych, dla ktrych dotychczasowe standardy (przynajmniej
amerykaskie) zakadaj liniow zaleno ryzyka od dawki (wg tzw. hipotezy liniowej bezprogowej
LNT od ang. Linear No-Threshold), uwzgldnienie hormezy prowadzi de facto do uznania istnienia
progu dawki, powyej ktrej pojawia si ryzyko zachorowania na raka. Autorzy proponuj, aby prg
wyznaczony dla zwierzt zosta jako regua stukrotnie zmniejszony w ocenie ryzyka zachorowania
ludzi. Uzasadnieniem takiego podejcia jest przekonanie, e w tym wypadku rnorodno reakcji
osobniczej wrd ludzi jest relatywnie wiksza. W wypadku grup wysokiego ryzyka sugeruje si
zmniejszenie dawki progowej jeszcze dziesiciokrotnie, a wic w sumie 1000-krotnie w stosunku do
6

NOAEL dla zwierzt. Mona oczekiwa, e tak maa warto dawki bdzie w istocie nisza ni dawka
NOAEL charakterystyczna dla grup wysokiego ryzyka, a wic bdzie w obszarze hormetycznym.
Nie wdajc si w dyskusj na temat prawidowoci administracyjnie wybranych czynnikw 10
(czemu nie osiem lub 15?), jako charakteryzujcych przechodzenie od jednej do drugiej grupy
ryzyka, warto zauway, e istotne przesanie, ktre niesie praca Calabresego i Cooka jest takie, e
jeli ustawimy poprzeczk wysoko, a wic przyjmiemy jako standard poziom ryzyka odpowiadajcy
grupom wysokiego ryzyka, wwczas szczeglnie grupa niskiego ryzyka bdzie naraona bardziej ni
to niezbdne (patrz rys.1: nadmierne obnienie dawki moe spowodowa efekty mniej korzystne
dla organizmu, a wic nadmierna ochrona moe dla tej grupy okaza si w efekcie w jakim sensie
szkodliwa). Uwzgldnienie efektw hormezy prowadzi do wniosku, e obecne standardy ochrony s
przesadzone o niebagatelnie duy czynnik rzdu 100.
Bardzo podobnie wyglda sytuacja w ocenie ryzyka zwizanego z promieniowaniem jonizujcym. W
obszernym wsplnym raporcie Paryskiej Akademii Nauk i Narodowej Akademii Medycznej z marca
2005 r. [10] podkrela si m.in., e nie istniej przekonujce dane, ktre wskazywayby na efekty
rakotwrcze przy jednorazowych dawkach poniej 100 mSv zarwno dla dzieci, jak dorosych.
Raport ten wskazuje take na bardzo istotne uchybienia popenione w tzw. raporcie BEIR VII z dnia
29 czerwca 2005, bdcym wynikiem prac amerykaskiej National Academy of Sciences (NAS), ktry
rekomenduje hipotez liniow bezprogow jako podstaw oceny ryzyka w obszarze maych i bardzo
maych dawek. O wtpliwej wartoci tej hipotezy miaem okazj pisa wczeniej [11], a cytowane tu
prace Calabresego i in. przynosz znaczc liczb danych potwierdzajcych, e hormeza radiacyjna
jest rwnie powszechna, jak ta zwizana z dziaaniem toksyn.
Nie prbujc posugiwa si argumentami z dziedziny etyki [12] chciabym jednak zwrci uwag na
istotn prac Axelrod i in. [13], w ktrej idea hormezy jest podwaana na gruncie argumentw
natury ekologicznej. Podstawowy zarzut, jaki wysuwaj autorzy tej pracy jest taki, e dane, na
ktrych opieraj si Calabrese i in. nie daj si uoglnia, a rnorodno organizmw wraz z ich
zwyczajami ywieniowymi nie pozwala w oparciu o dzisiejsze dane - na ogln ocen podatnoci
tych organizmw na choroby. Oczywicie maj oni racj, gdy mwi, i obok dawki bardzo istotnym
parametrem jest take moc dawki. To wie kady, kto cho raz zetkn si z ochron radiologiczn.
Maj te racj, e zwyczaje ywieniowe zwierzt, ich wiek i oglny stan zdrowia maj wpyw na
kocowy wynik. Natomiast trudno zgodzi si z wnioskiem, e z tego wynika, i dotychczasowe
wyniki wskazujce na efekty hermetyczne s dzieem przypadku. Cytowane w pracach [2-4, 6, 10]
dane literaturowe jednoznacznie pokazuj na prawdziwo efektu hormezy. Rwnie wysuwany
przez Axelrod i in. argument, e w rzeczywistym wiecie czowiek jest poddany dziaaniom
mieszaniny rnych substancji i w ocenie ryzyka naley bra pod uwag wanie takie mieszaniny,
nie ma wikszego sensu, jako zarzut, gdy jest to zupenie oczywiste i w niczym nie przeczy
wnioskom [9]. Wreszcie, oskarenie, e idea hormezy nie opiera si na uniwersalnie przyjtych
zasadach jest po prostu tylko wiadectwem tego, e autorzy nie chc przyj do wiadomoci
wynikw prac, ktre mwi co innego. W swoim komentarzu [14] do krytyki Axelrod i in., Calabrese
podkrela, e hormez widzi nie jedna grupa uczonych, ale setki wiodcych uczonych, ktrzy
publikuj niezalenie swe dane w czasopismach o wysokim prestiu, korzystajc z rnych modeli,
procesw i czynnikw chorobotwrczych. Idea hormezy jest silnie osadzona w kontekcie biologii
ewolucyjnej i dlatego te powinna by traktowana serio.

4. HORMEZA RADIACYJNA
Problem hormezy radiacyjnej doczeka si stosunkowo wczenie pierwszych opracowa w postaci
monografii [15-17] i obszernego raportu UNSCEAR [6]. Ze wzgldu na spoeczn, podwyszon
wraliwo na skutki promieniowania jonizujcego, przyjcie do wiadomoci, e efekty hormetyczne
s moliwe, byo i jest szczeglnie trudne, natomiast przyjcie hipotezy liniowej bezprogowej (LNT),
cho naukowo nieuzasadnionej, nie nastrcza trudnoci i zawsze mona gosi, e jeli przyjmie si
j za podstaw do zalece ochrony radiologicznej, to si co najwyej przesadzi, ale przynajmniej nie
zaszkodzi! Ot sprawa nie jest wcale taka prosta, gdy, po pierwsze, koszt ochrony radiologicznej
jest przy dzisiejszych zaleceniach ogromny: jak si ocenia, dziki obecnemu systemowi ochrony
radiologicznej koszt jednego, hipotetycznie (!) uratowanego ycia, wynosi w USA ok. 2,5 miliarda
dolarw. Po drugie, jeli efekt hormezy wystpuje, to nadmierna ochrona jest w rzeczywistoci
nawet szkodliwa z punktu widzenia zdrowia.

Obecne zalecenia gosz, e ludno nie naraona zawodowo nie powinna otrzymywa rocznie
dawki wikszej ni 1 mSv. Oznacza to, mniej wicej, 40% redniej dawki promieniowania
naturalnego otrzymywanej od natury (z promieniowania kosmicznego, promieniowania nuklidw w
skorupie ziemskiej i nuklidw znajdujcych si w naszych ciaach) przez przecitnego obywatela
wiata. Jeli jednak uwiadomimy sobie, e na kuli ziemskiej zmiany poziomu promieniowania
potrafi osiga ponad 100-krotn warto redniego promieniowania naturalnego, wynoszcego
ok. 2,5 mSv rocznie, mona zapyta, czym uzasadniona jest tak restryktywnie niska dawka 1 mSv,
jako dawka dopuszczalna? W kocu, jak si okazuje, ludno yjca na obszarach o podwyszonym
nawet znacznie poziomie promieniowania nie choruje ani czciej, ani bardziej dotkliwie ni ludno
pozostaych, normalnych terenw. Ewidentnie dziaa w naszych organizmach ten sam wysoce
rozwinity ukad obronny, nastawiony na zapobieganie i reperacje uszkodze wywoanych przez
czynniki wewntrzne i zewntrzne, w tym promieniowanie jonizujce. Zanim przejdziemy do
uzasadnienia tej tezy naley wspomnie, e zalecenia ochrony radiologicznej, wynikajce z przyjcia
LNT, bior si z oceny ryzyka miertelnego zachorowania na raka, a ta z kolei oparta jest na wynikach
bada ofiar bombardowa Hiroszimy i Nagasaki. Problem polega jednak na tym, e teza o
proporcjonalnoci skutkw do dawki daje si dobrze obroni w obszarze stosunkowo wysokich
dawek (co istotne - przyjtych jednorazowo!), natomiast w obszarze niskich dawek, powiedzmy
poniej 200 mSv materia ten staje si statystycznie mao wiarygodny. W tej sytuacji problem
dziaania maych dawek naley rozpatrywa w kontekcie innych wynikw bada (ich cz
przedstawiaem w [11]), a take wiedzy z zakresu biologii molekularnej.

Przede wszystkim naley sobie uwiadomi, e nasze DNA jest permanentnie uszkadzane przez
agresywne tlenki, gwnie wolne rodniki), powstajce w naszych organizmach w trakcie przemian
metabolicznych, take dziki dziaaniu toksyn przedostajcych si do nas z otoczenia, wreszcie take
w sytuacji braku pewnych skadnikw odywczych, ktre dziaaj jako przeciwutleniacze. Mona
ocenia, e dziennie w ok. 1014 komrkach naszych cia nastpuje okoo 109 uszkodze wskutek ww.
naturalnych procesw. [18]. Uszkodzenia te obejmuj uszkodzenia zarwno pojedynczej, jak obu
spiral DNA. Gdyby nie siy obronne organizmu i jego umiejtnoci likwidacji szkd, nie bylibymy w
stanie przey tak silnego ataku. Rzeczywicie, jak si ocenia, ostatecznie pozostaje w naszych
komrkach dziennie ok. 1 mutacji. Te same oceny, przeprowadzone dla dawki 1 mSv/rok, wykazuj
[18], e efekty pochodzce od takiego poziomu promieniowania s ostatecznie ok. 10 6 razy
mniejsze, tak wic nawet stukrotne podwyszenie rocznej dawki nie daje jeszcze efektu
8

porwnywalnego z efektami naturalnego metabolizmu. Rzetelna dyskusja dotyczca zasad ochrony

radiologicznej musi zatem uwzgldnia t sytuacj. W cytowanej pracy Pollycovea i Feinendegena
autorzy udowadniaj, e promieniowanie jonizujce wywouje w obszarze maych dawek dwa
efekty: z jednej strony uszkodzenia DNA, z drugiej za - stymulacj ukadu fizjologicznego, ktry
skdind czuwa nad reperowaniem i usuwaniem uszkodze powstaych w procesach metabolizmu.
Procesy te schematycznie ujmuje rys.4 (wg. pracy [19]). Sygnalizacja uszkodze rozpoczyna si
wczenie, bo ju przy dawkach rzdu kilku mGy i wzrasta do maksimum przy 0,1-0,2 Gy1 (mwimy
o dawkach dostarczanych jednorazowo!), ale wobec tego, e jednoczenie wystpuje wzrost tempa
uszkodze optymalne sytuacje z punktu widzenia efektw hormetycznych wystpuj przy niszych
dawkach. Przy dawkach przekraczajcych ok. 0,5-0,6 Gy ukad zapobiegania uszkodzeniom przestaje
dziaa, a jedynym bodaj efektem obronnym pozostaje apoptoza, tj. samobjcza mier uszkodzonej
komrki. .Uwzgldnienie obu efektw przedstawionych na rys. 3 prowadzi do wystpienia hormezy,
rys.4. Jest rzecz ciekaw, e taki system dziaania ukadu immunologicznego powoduje, e ten, w
wyniku pobudzenia, redukuje przede wszystkim bez porwnania wiksze skutki uszkodze DNA
spowodowanych czynnikami innymi ni promieniowanie jonizujce.

Przedstawiony w pracach [18, 19] mechanizm reakcji organizmu na promieniowanie jonizujce jest
cakowicie spjny z opisem dualnej natury obrony organizmu przed dziaaniem agresywnych
substancji, przedstawionym w cytowanych wczeniej pracach Calabresego i in. Jest natomiast
spraw interesujc [20], e w zalenoci od rodzaju uszkodze jdra komrkowego, aktywuj si
rne zespoy genw, tj. w wypadku maych dawek promieniowania jonizujcego dziaa inny zesp
genw ni w wypadku dziaania duych dawek.

Wspomniany ju wsplny Raport Francuskiej Akademii Nauk i Narodowej Akademii Medycznej [10]
w peni potwierdza taki sposb widzenia dziaania naszych organizmw w obliczu zagroenia
promieniowaniem jonizujcym. Raport wykorzystuje dostpne dane z zakresu dziaania komrki, a
take wyniki badaniach na zwierztach. Istnienie efektw hormetycznych dziki mobilizacji
organizmu do likwidacji uszkodze komrkowych (niekoniecznie zreszt spowodowanych
promieniowaniem jonizujcym) potwierdzaj rwnie prowadzone, jak dotd eksperymentalnie,
terapie raka przy wykorzystaniu maych dawek promieniowania jonizujcego na cae ciao lub na p
ciaa. Przeywalno pacjentw w zaawansowanym stadium biaaczki wynosia po czterech latach
od terapii maymi dawkami na cae ciao 74% , podczas gdy pacjenci poddani jedynie chemioterapii
przeywali w 52% [21]. Jeszcze lepsze wyniki uzyskali w leczeniu biaaczki Sakamoto i in. [22], ktrzy
oprcz chemioterapii stosowali nawietlania caego lub poowy ciaa maymi dawkami. Po
dziewiciu latach przeywalno ich pacjentw bya na poziomie 84% i nie wykazywaa tendencji
malejcej, podczas, gdy wynosia ona tylko 50% u pacjentw nie poddanych dziaaniu maych
dawek. Podobny wynik, tyle e na poziomie komrkowym, pokazujcy, e wstpne nawietlanie
maymi dawkami moe uodporni system na pniejsze dziaanie duych dawek, zosta pokazany w
pracy [23]. Wanym wnioskiem z prac idcych w tym kierunku jest, e ukady zapobiegania i reperacji

Autorzy cytowanej pracy posuguj si grejami [Gy], tj. jednostkami dawki pochonitej, a nie sivertami [Sv], tj.
jednostkami dawki efektywnej, uwzgldniajcej efekty biologiczne. W wypadku promieniowania gamma obie
jednostki s identyczne.

uszkodze, uruchomione w wyniku dziaania maych dawek, przeciwdziaaj wywoaniu i

propagowaniu si uszkodze nie wywoanych promieniowaniem.

Zapobieganie
uszkodzeniom DNA

Uszkodzenia DNA

Dawka (Gy)

Rys.4

Efekt

Indukcja uszkodze
DNA

Efekt wypadkowy

Aktywacja procesw
obronnych

0,2

0,4

0,6

Dawka [Gy]

Rys.5

10

PODSUMOWANIE

Przedstawiony wyej opis problemu hormezy jest zaledwie liniciem tematu w cytowanych
pracach mona znale olbrzymi liczb odniesie do oryginalnych bada, ktre wskazuj, e
hormeza, w tym hormeza radiacyjna jest zjawiskiem powszechnym. Jest rzecz oczywist, e
pomijanie tego faktu musi prowadzi do nadmiernych kosztw ochrony, ktra de facto moe by
nawet czciowo szkodliwa. Jak wielkie s to koszty w wypadku promieniowania jonizujcego mona
przeczyta w pracy [24] a take w eseju Inhabera [25]. S to, jak wspomniaem, sumy ogromne.
Mimo argumentw opartych na rzetelnych badaniach naukowych, wiat wci wydaje si nie
gotowy na przyjcie do wiadomoci, e obecne normy ochrony s z reguy przesadzone. Powoduj
one wysokie koszty, ktre s niczym nie uzasadnionym trwonieniem rodkw, ktre przydayby si
na profilaktyk i leczenie rzeczywistych, a nie hipotetycznych przypadkw. Nie bez znaczenia jest
te fakt, e bdne przekonanie, e nawet minimalne dawki mog wywoa negatywne skutki,
wyzwalaj w spoeczestwach strach, ktry moe prowadzi do zaburze chorobowych, czego
jestemy wiadkami m.in. na Ukrainie i Biaorusi, gdzie milion albo dwa miliony osb choruje na
choroby o podou psycho-somatycznym w wyniku stresu poczarnobylskiego. Strach przed
rzekomymi ujemnymi skutkami promieniowania prowadzi do bdnych decyzji, jak np. do
powstrzymywania si od bada profilaktycznych w medycynie czy do niechci nie tylko do planw
budowy elektrowni jdrowych, ale nawet do rzetelnego zapoznania si z wiedz niezbdn do
wyrobienia sobie zrwnowaonego zdania na ten temat. Niestety, wci istniej silne grupy nacisku
wykorzystujce obawy spoeczestwa do swoich celw. Straszy jest atwiej ni wyjania - strach
jest medialny, mona na nim zarobi, a przede wszystkim z reguy przewaa nad rozsdkiem.
Zdobycie wiedzy wymaga natomiast sporego wysiku i dlatego mam raczej nik nadziej na jak
znaczc popraw sytuacji w tej materii.

PODZIKOWANIA

Autor serdecznie dzikuje prof. dr hab. Zbigniewowi Jaworowskiemu, doc.dr hab. Andrzejowi
Strupczewskiemu, take mgr Ewie Droste i mgr Wojciechowi Trojanowskiemu za uwagi krytyczne i
pomoc w ostatecznej redakcji tekstu.

11

LITERATURA

1. Robert Ehrlich, Nine Crazy Ideas In Science Princeton University Press, 2001
2. E.J.Calabrese, Paradigm lost, paradigm found: the re-emergence of hormesis as a fundamental
dose response model In the toxicological sciences, Environmental Pollution (2005)
3. E.J.Calabrese, Historical Blunders: How Toxicology Got the Dose-Response Relationship Half
Right, Cellular and Molecular Biology 51 (2005) 643-654
4. E.J.Calabrese, R.Blain, The occurence of hormetic dose response in the toxicological literature,
the hormesis database: an overview, Toxicology and Applied Pharmacology 202 (2005) 289301]
5. Z.Jaworowski, Radiation folly w Environment and Health. Myths and Realities, K.Okonski and
J.Morris, Eds., Int. Policy Press (2003) 68-86
6. Sources and Effects of Ionizing Radiation, Raport Komitetu Naukowego Narodw Zjednoczonych
ds Skutkw Promieniowania Atomowego - UNSCEAR , United Nations (1994)
7. Z.Jaworowski, Radiation Pisk and ethics, Physics Today 52(9) (1999) 24-29
8.

E.J.Calabrese, L.A.Baldwin, Defining hormesis,Human Ex. Toxicol. 21 (2002) 91-97

9. E.J.Calabrese, R.R.Cook, Hormesis: how it could affect the risk assessment process,
Human&Exper, Toxicol. 24 (2005) 265-270
10. M.Tubiana, A.Aurengo, Dose-effect relationship and estimation of the carcinogenic effects of
low doses of ionizing radiation, I.J.L.R. 2 (2005) 134-151]
11. L.Dobrzyski, Biologiczne skutki promieniowania jonizujcego, Postpy Techniki Jdrowej 44
(2001) 14-29
12. Z.Jaworowski, Radiation Risk and Ethics, Physics Today, September (1999) 24-29
13. D.Axelrod, K.Burns, D.Davis, N.von Larebeke, Hormesis - An Inappropriate Extrapolation
from the Specific to the Universal, Int. J. Occup. Environ. Health 10 (2004) 335-339
14. J. Calabrese, Hormesis Basic, Generalizable, Central to Toxicology and a Metod to Improve
the Risk-assesment Process, Int. J. Occup. Environ. Health 10 (2004) 466-467
15. T.D.Luckey, Ionising Radiation and Hormesis, CRC Press, Boca Raton, FL (1980)
16. T.D.Luckey, Radiation Hormesis, CRC Press, Inc., Boca Raton,FL. (1991),
17. S.Kondo, Health Effects of Low-Level Radiation, Kinki University Press, Osaka, Japa (1993)
18. M.Pollycove, L.E.Feinendegen, Radiation-induced versus endogenous DNA damage: possible
effect of inducible protective responses in mitigating endogenous damage,
Human&Experimental Toxicology 22 (2003) 290-306

12

19. L.E.Feinendegen, V.P.Bond, C.A.Sondhaus, The dual response to low-dose irradiation:

induction vs. Prevention of DNA damage, w Biological Effects of Low Dose Radiation, T.Yamada
et al. Eds, Elsevier Science B.V. (2000), 3-16
20. S.A.Amundson, K.T. Do, L. Vinikoor i in., Stress specific signatures: expression profiling of p53
wild-type and null human cells, Oncogene 24 (2005) 4572-4579
21. N.C.Choi, A.R.Timothy, S.D. Kaufman, R.W.Carey, A.C.Aisenberg, Low dose fractionated whole
body irradiation in the treatment of advanced non-Hodgkins lymphoma, Cancer 43 (1979)
1636-1642
22. K.Sakamoto, M.Myogin, Y.Hosoi Fundamental and clinical studies on cancer control with total
or upper half body irradiation, J. Jpn. Soc. Ther. Radiol. Oncol. 16 (1997) 161-175
23. K.Suzuki, S.Kodama, M.Watanabe, Suppressive effect of low-dose preirradiation on genetic
instability induced by X-rays in normal human embryonic cells, Radiat. Res. 150 (1998) 656662
24. R.L.Dixon, J.E.Gray, B.R.Archer, D.J.Simpkin, Modern Radiation Protection Standards: Their
Evolution from Science to Philosophy, J. Rad. Prot. Dosimetry 115 (2004) 16-22
25. H. Inhaber, Are we paying Too Much to Reduce Radiological Risk?, Nuclear News 43(10)
(2000) 33-35

13