1 / 44
16-
05-15
Inhaltsverzeichnis
Ladung.......................................................................................................................................................... 2
Spannung...................................................................................................................................................... 2
Potenzial........................................................................................................................................................ 2
Strom............................................................................................................................................................ 2
Ohmsches Gesetz.......................................................................................................................................... 3
Reihenschaltung............................................................................................................................................ 3
Parallelschaltung........................................................................................................................................... 3
Knoten- und Maschenregel............................................................................................................................ 4
Widerstand und Temperatur.......................................................................................................................... 4
Leistung......................................................................................................................................................... 4
Arbeit............................................................................................................................................................ 4
Wirkungsgrad................................................................................................................................................ 4
Spannungsteiler............................................................................................................................................ 5
Brckenschaltung.......................................................................................................................................... 5
Spule............................................................................................................................................................. 6
Einschaltvorgang bei Spulen......................................................................................................................... 6
Elektrostatisches Feld.................................................................................................................................... 7
Kondensator.................................................................................................................................................. 7
Ladungsvorgang beim Kondensator.............................................................................................................. 8
Wechselstrom................................................................................................................................................ 9
Zeigerdarstellung.......................................................................................................................................... 9
Ohmscher Widerstand im Wechselstromkreis (Wirkwiderstand R)...............................................................10
Kapazitt im Wechselstromkreis.................................................................................................................. 11
Induktivitt im Wechselstromkreis............................................................................................................... 11
Reihenschaltung R (Wirkwiderstand) und XL (induktiver Blindwiderstand)..................................................12
Reihenschaltung R (Wirkwiderstand) und XC (kapazitiver Blindwiderstand)................................................13
Reihenschaltung R, XL und XC (RLC - Reihenschwingkreis).........................................................................14
Parallelschaltung R und XL.......................................................................................................................... 15
Parallelschaltung R und XC.......................................................................................................................... 16
Parallelschaltung R, XL und XC (RLC - Parallelschwingkreis)........................................................................17
quivalente Schaltungen............................................................................................................................. 18
Blindleistungs-Kompensation....................................................................................................................... 18
Siebschaltungen (passive Filter).................................................................................................................. 19
RC- und LR-Tiefpsse................................................................................................................................... 20
CR- und RL-Hochpsse................................................................................................................................. 20
Dreiphasiger Wechselstrom......................................................................................................................... 21
Symmetrisches Dreiphasensystem.............................................................................................................. 22
Verkettetes Dreiphasensystem.................................................................................................................... 23
Digitaltechnik (Begriffe)............................................................................................................................... 24
Zahlensysteme............................................................................................................................................ 24
Schaltalgebra (Verknpfungsregeln)........................................................................................................... 25
Schaltnetze................................................................................................................................................. 27
Spezielle Schaltnetze (Addierer, Multiplexer, Komparator)..........................................................................27
Codes.......................................................................................................................................................... 30
spezielle Bauteile (Takt, Monoflop, Treiber, Pull-Up, Pull-Down)...................................................................31
Speicher (Flipflops)...................................................................................................................................... 32
Impulsdiagramme (Zeitablaufdiagramme).................................................................................................. 32
Schaltwerke................................................................................................................................................. 33
Zustandsdiagramm..................................................................................................................................... 33
Spezielle Schaltwerke (Zhler, Speicher, Schieberegister)..........................................................................34
Programmierbare Logik............................................................................................................................... 35
KV-Diagramme............................................................................................................................................ 36
Schaltzustnde eines NPN-Transistors......................................................................................................... 38
Zehnerpotenzen.......................................................................................................................................... 39
E-Reihen von Widerstnden......................................................................................................................... 39
318031185.odt
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
2 / 44
Ladung
Als Ursache fr messbare physikalische
Erscheinungen (Krfte, Licht...) wird in der
Elektrotechnik eine Gre elektrische
Ladung mit nebenstehenden Eigenschaften
definiert
Q N e
[Q] = C = As
e
N
Elementarladung
(kleinstmgliche Ladung
Anzahl der Ladungstrger
Spannung
E le k t r is c h e S p a n n u n g
A r b e it b e im T r a n s p o r t d e r L a d u n g
Ladun gsm en ge
W
Q
[U ] V
W s
As
Potenzial
Elektrisches Potenzial : Spannungsangabe bezogen auf einen Bezugspunkt (oft Schaltungsmasse)
Spannung eine Potenzialdifferenz:
U21=2 1
1 = 0V
D
U43
U21 = 2 - 1 = 2V 0V = 2V
U32 = 3 - 2 = 5V 2V = 3V
U31 = 3 - 1 = 5V 0V = 5V
U41 = 10V = 4 1 4 = 10V weil 1 = 0V
U43 = 4 3 = 10V 5V = 5V
C
U41
U32
2
U31
B
U21
Strom
Unter einer elektrischen Strmung (Strom)
versteht man einen Transport von
Ladungstrgern.
S tro m s t rk e
318031185.odt
Q
t
II =
dQ
Q
dt
t
Gleichspannung
[I] A
As
s
Wechselspannung
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
3 / 44
Ohmsches Gesetz
I
U
R
I
elektrische Spannung
ohmscher Widerstand
elektrischer Strom
[V]
[]
[A]
U R I
l
A
Leiterlnge
Leiterquerschnitt
[m]
[mm2]
l
l
=
A
A
R =
spezifischer Leitwert
[m/mm2]
(auch )
2
mm
Kupfer: Cu =17,8105
m
Reihenschaltung
U
U1, U2, U3
R
R1, R2, R3
Gesamtspannung
Teilspannungen
Gesamtwiderstand
Einzelwiderstnde
R1
R2
R3
U1
U2
U3
U = U1+ U2+U3
U = U1+ U2+ U 3
R = R1+ R2+ R3
Parallelschaltung
I
I1, I2, I3
R
R1, R2, R3
Gesamtstrom
Teilstrme
Gesamtwiderstand
Einzelwiderstnde
I = I1+ I2+ I3
I1
R1
I =
318031185.odt
I2
R2
I3
R3
I2+ I3
I1+ I2+ I3
1
1
1
1
R
R1 R2 R3
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
4 / 44
Maschenregel
R1
I 1
I 3
I4
I 2
I1
I2
U1
U2
U4
R4
I 1 + I 2 + I 3 + ... = 0
R2
R3
I3
U3
U1 U 2 U 3 U 4 0
RK
RW
=
=
=
=
Widerstandsnderung
[ ]
Temperaturbeiwert [ - ]
Kaltwiderstand
Warmwiderstand
R = R
= Temperaturnderung [K]
Leistung
P
P U I
= elektrische Leistung
P I2 R
U2
R
[ P ] = V A = W
Arbeit
W
t
= elektrische Arbeit
= Zeit
W P t
[W ] V A s W s J
Wirkungsgrad
W1
W2
WV
P1,2,V
= entsprechende (Leistung)
1 , 2
= Wirkungsgrad
= Einzelwirkungsgrade
318031185.odt
W1 W
P V P1 P2
W2
W1
P2
P1
1 2
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
5 / 44
Spannungsteiler
unbelastet (Reihenschaltung)
U1
belastet (Gruppenschaltung)
R2
R1 R
I*
R1
U1
R1
2L
R 2L
R1 R
I2 = I
U
2L
R 2 R L
R2 RL
UL
R2
U2
U2
R2
Iq
RL
R2L
RL
= Querstrom
= Lastwiderstand
= Ersatzwiderstand fr R2 und RL
Brckenschaltung
I ges
I 12
U1
I 34
AB
U2 U
UAB = A - B
U3
R1
R3
wenn: UAB = 0
U
A
U2
318031185.odt
R2
U AB
B
U4
R
R
1
2
R
R
(Abgleich)
3
4
R4
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
6 / 44
Spule
Das Material in dem die magnetischen Feldlinien
verlaufen, beeinflusst die Induktivitt.
A
r P e r m e a b ilit t s z a h l
r ( E is e n ) 2 0 0 . . . 6 0 0 0
r ( E le k t r o b le c h ) 5 0 0 . . . 7 0 0 0
L 0 r N 2
r ( S u p e r m a l lo y ) 1 0 0 0 0 0 . . .
A
l
L3
L1
L2
L3
1
1
1
1
L
L1 L 2 L 3
V s
[L ]
1H (H e n ry )
A
L L1 L 2 L 3
UR
L
R
UL
Formeln Einschaltvorgang:
u L (t) U e
u R ( t ) U (1 e
i( t )
U
(1 e
R
318031185.odt
t
)
t
)
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
i(t)
uL(t) in V
i(t) in mA
uL(t)
0
Ausschaltvorgang Spule
Einschaltvorgang Spule
uL(t) in V,
I(t) in mA
Zeit in ms
uL(t) in V,
i(t) in mA
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
-1
-2
-3
-4
-5
-6
-7
-8
-9
-10
i(t)
i(t) in mA
uL(t) in V
uL(t)
Zeit in ms
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
7 / 44
Elektrostatisches Feld
Die einfachste Form bildet sich zwischen zwei
parallelen Platten
E
d
+Q
= elektrische Feldstrke
= Plattenabstand
= Kapazitt
Q
U
-Q
[C ]
U E d
A s
1 F (F a ra d )
V
Kondensator
Das Material zwischen den Platten beeinflusst die
Kapazitt.
= Plattenflche einer Platte
As
0 0 , 8 8 5 1 0 11
Feldkonstante des el. Feldes
V
r 2 7
T a n ta l
r 1
r r e la t iv e D ie le k t r iz it t s z a h l
r (L u ft) 1
r ( d e s t. W a s s e r ) 8 0
C 0 r
r ( T a n t a l) 2 7
C2
A
d
C3
C1
1
1
1
1
C
C1 C 2 C 3
318031185.odt
L u ft
C2
C3
C C1 C 2 C 3
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
8 / 44
R C
R
UR
Formeln Aufladung:
u R (t) U e
u C ( t ) U (1 e
t
)
U
i( t ) e
R
Aufladevorgang Kondensator
uc(t) in V,
i(t) in mA
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
uC (t)
uC(t) in V
i(t) in mA
i(t)
0
Zeit in ms
Entladevorgang Kondensator
uc(t) in V,
i(t) in mA
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
-1
-2
-3
-4
-5
-6
-7
-8
-9
-10
uC (t)
uC(t) in V
i(t) in mA
i(t)
318031185.odt
Zeit in ms
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
9 / 44
Wechselstrom
u =
2 U
f (F re q u e n z)
1
T
f
u A S c h e i t e l w e r t b z w . A m p l i t u d e
[Hz]
= 2 f A
[Hz]
U U
t ( Z e it )
e ff
K r e is f r e q u e n z
[s]
( E ff e k t i v w e r t )
T ( P e r io d e n d a u e r )
Zeigerdarstellung
Sinusfrmige Wechselgren knnen durch einen (im Gegenuhrzeigersinn) drehenden Zeiger dargestellt
werden.
Die Zeigerlnge entspricht dem Scheitelwert die Drehfrequenz der Kreisfrequenz der Wechselgre.
t2
t2
t1
t1
t0
t0
mit diesem rotierenden Zeiger knnen die Augenblickswerte fr jeden Zeitpunkt ermittelt werden.
In der Praxis sind jedoch hufig die zeitunabhngigen Effektivwerte von Bedeutung. Sie lassen sich durch
nicht rotierende Zeiger darstellen. Die Zeigerlnge entspricht dann dem Effektivwert der Wechselgre der Winkel entspricht der Phasenverschiebung gegenber einem (meist willkrlich gewhlten) .
Zeitnullpunkt.
Mit diesen Zeigern lassen sich elektrische Wechselgren (Spannungen, Strme und Leistungen) die
gegeneinander phasenverschoben sind, leicht addieren und subtrahieren.Voraussetzung ist, dass die zu
verknpfenden Gren sinusfrmig sind und die gleiche Frequenz haben.
U2
318031185.odt
U1
U ges U 1 U 2
U ges
U2
ges
U1
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
10 / 44
Liniendiagramm
u, i
1
i( t )
0.5
u ( t)
i
-0.5
-1
0
90
180
270
360
u ( t ) u s i n ( t ) u s i n ( 2 f t )
i( t )
u ( t ) u
s i n ( 2 f t )
R
R
Zeiger (Effektivwerte)
U
I
Beispiel:
u(t) in V
i(t) in A
p(t) in W
25
p(t)
20
15
u(t)
10
5
i(t)
0
-5
-10
0
10
15
20
25 Zeit in ms
318031185.odt
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
11 / 44
Kapazitt im Wechselstromkreis
X
Liniendiagramm
u, i
k a p a z it iv e r B lin d w id e r s t a n d
1
0.5
XC
2 f C
i
-0.5
-1
i( t )
180
270
360
90
u ( t)
Zeiger (Effektivwerte):
I
i( t )
u ( t ) u s i n ( 2 f t )
s in ( 2 f t )
XC
2
Induktivitt im Wechselstromkreis
X
I n d u k t iv e r B lin d w id e r s t a n d
Liniendiagramm
u, i
1
X L 2 f L
0.5
u
i( t )
-0.5
-1
0
u (t)
90
180
270
360
u ( t ) u s i n ( 2 f t )
i( t )
318031185.odt
s in ( 2 f t )
XL
2
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
12 / 44
XL
Scheinwiderstand
U
I
Gesamtspannung
Strom
U UR UL
Spannungsdreieck
U
U
U
2
R
2
L
U R2 U L2
UL
I
Z2 R
Z
U
R= R
I
S
Q = UL I
2
L
318031185.odt
Z =
Z s in
U
I
P2 Q
P2 Q
P S cos
2
L
2
L
R Z cos
S P QL
Leistungsdreieck
P= UR I
U R I R
c o s W ir k le is t u n g s f a k t o r
S= U I
U L U s in
UL I X
Z R XL
X L=
[Z ]
UR U cos
Widerstandsdreieck
U
Z=
I
[X L]
X L= 2 f L
U
Induktiver Blindwiderstand
Scheinleistung
Wirkleistung
Blindleistung
S s in
S U I
[ S ] V A
[P ] W
[Q ] var
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
13 / 44
XC
1
2 f C
X C=
[X C]
Kapazitiver Blindwiderstand
U UR UC
Spannungsdreieck
U
I
U
UR U cos
U R I R
U
Widerstandsdreieck
R=
Z=
Z R XC
U
I
X C=
Leistungsdreieck
Q = UC I
318031185.odt
I X
P2 Q
P2 Q
R Z cos
2
C
S P QC
P= UR I
S= U I
Z2 R
U s in
Z =
Z s in
U
I
P S cos
2
C
2
C
S s in
S U I
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
14 / 44
C
U
U UR UL UC
Spannungsdreieck
U
U R 2 (U L U C )2
U
U
U R 2 (U L U C )2
U R U cos
Widerstandsdreieck
Z R XL XC
Z2 R
X L= 2 f L
(X L X C)2
X C=
1
2 f C
X Z cos
S P QL QC
318031185.odt
(X L X C)2
R Z cos
Leistungsdreieck
P 2 (Q
P 2 (Q
S U I
Q C )2
Q C)2
P S cos
Q S s in
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
15 / 44
Parallelschaltung R und XL
L
IR
IL
U U
IL
IR
I
U
Z
I IR IL
Induktivitt
Spulenstrom (Blindstrom)
Wirkstrom
Gesamtstrom
Gesamtspannung
Scheinwiderstand
IR
I2 I
IL
2
R
2
L
IR2 IL2
I cos
I s in
U
R
I R
U
XL
Leitwertsdreieck
1 I R
=
R
U
1
1
1
Z
R
XL
1
I
= L
XL U
1
I
=
Z U
1
R
cos
1
Z
1
R
Z
R
s in
L e it w e r t =
1
X L2
1
I
=
Z
U
1
X L2
Z
XL
1
W id e r s t a n d
Leistungsdreieck
P= U IR
S P QL
Q = U IL
S= U I
318031185.odt
P2 Q
P2 Q
P S cos
2
L
2
L
S s in
S U I
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
16 / 44
Parallelschaltung R und XC
I
IR
IC
U U
U
C
C
IC
IR
I
U
I IR IC
IC
Kapazitt
Kondensatorstrom (Blindstrom)
Wirkstrom
Gesamtstrom
Gesamtspannung
IR
I2 I
I
2
R
2
C
IR2 IC2
1 I R
=
R
U
I
1
= C
XC
U
1
1
1
Z
R
XC
1
1
R
P= U IR
318031185.odt
Q C= U IC
P2 Q
P2 Q
I cos
I s in
1
1
2
Z
R
1
X C2
S P QL
S= U I
I R
1 I
=
Z U
U
R
U
X
1
X C2
1
I
=
Z
U
P S cos
2
L
2
L
1
1
s in
XL
Z
S s in
S U I
1
1
cos
R
Z
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
17 / 44
IL
IC
IR
IC
IL
U R U L U C g e m e in s a m e S p a n n u n g
IR IL IC
I2 IR2 (IL I C )2
IR
U
IR2 (IL IC )2
IR I cos
1
X
1
Z
1
1
1
1
Z
R
XL
XC
C
1
X
1
X
1
R
X C
1
X
XC
318031185.odt
1
R
1
1
2
Z
R
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
18 / 44
quivalente Schaltungen
R
X
par
Z p a r Z re i
L par
re i
R
X
Z p a r 2 Z re i2 Z 2 R
L re i
par
C par
re i
par
Z2 X
L re i
L par
Z2 X
C re i
C par
p a r re i
und
re i
C re i
Blindleistungs-Kompensation
cos =
Leistungsfaktor
R
Iges
Ic
UR
P
, wobei der Winkel zwischen Uges und Iges ist
S
L
IR
L
QL
UL
QC
Uges=Uc
S 2=P 2Q L QC 2
wobei (P=P1+P2+...), (QC=QC1+QC2+...), (QL=QL1+QL2+...)
Vollstndige Kompensation
QC = Q L
UL
S=P
cos=1
Iges
Z = R.
Teilweise Kompensation
Uges
Uges
UL
IC
IRL
318031185.odt
UR
Iges
IC
IRL
UR
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
19 / 44
b e i ff
U
U
U
X
Tiefpass
D u r c h la s s b e r e ic h
g ilt :
0,707 U
Ue
Ua
bzw .
bzw .
Ue
S p e r r b e r e ic h
Ua
P
Pa e
2
fg
Hochpass
Amplitudengang
Ue
Ua
Ue
Ua
Ua
A m p lit u d e n g a n g f ( F r e q u e n z )
Ue
Bandpass
Phasengang
Ue
U a , U
Ua
Ue
P h a se n g a n g f (F re q u e n z)
Ua
Bandsperre
Verstrkungsma
Die Dmpfung (Verstrkung) der Eingangsspannung wird
oft im Verstrkungsma a angegeben.
U
a
U
a
e dB
Ue
Ue
Ue
U
2 0 lo g a
U e
Ua
Tiefpass: Verstrkung in dB
[ a ] d B ( D e z i b e l)
Ua/Ue in dB
Beispiel: fg = 10kHz
0
-10
-20
B e is p ie l e :
U
U
U
U
a
e
1
2
1
10
V e rs t rk u n g
V e rs t rk u n g
318031185.odt
U
U
U
U
2 0 l o g 0 , 7 0 7 3 d B ( D e z i b e l)
e dB
a
e dB
-30
-40
2 0 l o g 0 , 1 2 0 d B ( D e z i b e l)
-50
0,01
f in kHz
0,10
1,00
10,00
100,00
1000,00
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
318031185.odt
20 / 44
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
21 / 44
1
2 R C
fG
I
U1
U
C
( U C)
fG
UL
L
U1
( R L - T ie f p a s s )
L
R
D u r c h la s s b e r e ic h
( UR)
U2
U1
1
2
( R C - T ie f p a s s )
70,7%
2
S p e r r b e r e ic h
fg
fG
U1
U
R
( UR)
fG
UR
1
U1
1
2 R C
(R C -H o ch p ass)
1
2
U2
U1
(R L-H o ch p ass)
L
R
1
2
70,7%
S p e r r b e r e ic h
D u r c h l a s s b e r e ic h
( UL)
fg
318031185.odt
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
22 / 44
Dreiphasiger Wechselstrom
120
U
G e n e ra to r
f ,t
0
U1
u n v e r k e t t e t e s D r e ip h a s e n s y s t e m
240
S t e r n s c h a lt u n g :
D r e ie c k s c h a lt u n g :
V e r s c h a lt e n ( v e r k e t t e n )
v o n G e n e r a t o r o d e r V e r b r a u c h e r im S t e r n
V e r s c h a lt e n ( v e r k e t t e n )
v o n G e n e r a t o r o d e r V e r b r a u c h e r im D r e i e c k
L2
I2
L2
I2
I23
U
L1
1N
I1
N
R
L1
IN
I3
L3
L3
230 V / 400 V
T ra n sfo rm a to r
I3
N ie d e r s p a n n u n g s b e r t r a g u n g
23
I n D r e ie c k s c h a lt u n g w e r d e n v o m G e n e r a t o r
b is z u m V e r b r a u c h e r 3 L e it u n g e n b e n t ig t
T ra n sfo rm a to r
G e n e ra to r
U
R
H o ch s p a n n u n g s b e rtra g u n g
10 / 20 KV
I1
I n S t e r n s c h a lt u n g w e r d e n v o m G e n e r a t o r
b is z u m V e r b r a u c h e r 4 L e i t u n g e n b e n t i g t
M it t e ls p a n n u n g
V e rb ra u ch e r
T ra n sfo rm a to r
G e n e ra to r
3
318031185.odt
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
23 / 44
Symmetrisches Dreiphasensystem
S t e r n s c h a lt u n g
I1
L1
L2
D r e ie c k s c h a lt u n g
I2
L2
12
1N
31
L1
1N
23
I12
I 23
U
U
I 31
2N
L3
3N
I 1N
I 2N
I 3N
S c h a lt u n g s t e c h n is c h e
V e rk e ttu n g d e r S p a n n u n g e n
IN
U
230V
3
U 1N U 2 N U 3 N
U 12 U 23 U 31 U 4 0 0 V
S t r m e in d e r S t e r n s c h a lt u n g
S t r m e in d e r D r e ie c k s c h a lt u n g
L2
IN
I1N
L1
L3
I 1N = I 1
I 2N = I 2
N
I 3N = I 3
I N= I 1+ I 2+ I 3
S tra n g s tr m e
I1,I2 ,I3
( A u e n ) L e it e r s t r m e
u 1
60
u 2
90
30
L2
I1
I23
L1
L3
I1 I2 I3
I 12 , I 23 , I 31
I 12
I 23
I 31-
I 31
I 12
I 23
3 I S tr
S tra n g s tr m e
V e rk e ttu n g s fa k to r
1
cos3 0
2
U
1
u 1 2
2
I 1=
I 2=
I 3=
B e i s y m m e t r is c h e r B e la s t u n g g ilt ( a n a lo g z u d e n S p a n n u n g e n )
f r d ie S t r m e :
I 1N , I 2N , I 3N
318031185.odt
I3
L3
I1
23
U
3
1
u 1 2
2
3
u 2
230V
u 1 2 U 1 2
u 2
U2
400V
3
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
24 / 44
Verkettetes Dreiphasensystem
Beispiel:
L1
L2
L3
S t e r n s c h a lt u n g
Z2 / 2
U
Z3 / 3
N
IN
U1
Z1 / 1
I3
U 1N
I3
I2
I1
IN
I1
I2
U
3N
2N
u 12 ( t)
3 u 1 s i n ( 2 f
)
6
U 12
3 U1
Beispiel:
I1
D r e ie c k s c h a l t u n g
L1
I1
I2
I3
U 12
Z 12 / 12
I 12
U
Z 23 / 23
23
31
I 31
I 31
23
I 23
I 23
I 31
Z 31 / 31
31
I 12
31
12
23
I 12
U 12
318031185.odt
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
25 / 44
Digitaltechnik (Begriffe)
Schaltalgebra (auch boolesche Algebra)
Gatter (Verknpfungsbausteine)
Zahlensysteme
Die Anzahl der Zeichen (Zeichenvorrat) und das Bildungsgesetz
(Codierung) bestimmen ein Zahlensystem.
Das bliche dezimale Zahlensystem basiert auf 10 unterschiedlichen
Zeichen (Ziffern 0...9) man spricht von der Basis 10 und hat folgendes
Bildungsgesetz:
N ai 10i
i0
N a i 2i
i0
N ai 16i
i0
318031185.odt
auch:
1010bin
1010dez
1010hex
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
26 / 44
Schaltalgebra (Verknpfungsregeln)
NOT (Negation)
auch zulssig:
Y
Y
Y
Y
Y
=
=
=
=
=
!A
Y
Y
Y
Y
=
=
=
=
A&B
A AND B
AB
A B
B
X
0
1
A
0
X
1
Y
0
0
1
Y
Y
Y
Y
=
=
=
=
!(A & B)
NOT(A AND B)
/(A B)
A B
B
0
X
1
A
X
0
1
Y
1
1
0
Y
Y
Y
Y
=
=
=
=
A+B
A OR B
A + B (nicht in ABEL)
A B
B
0
X
1
A
0
1
X
Y
0
1
1
Y
Y
Y
Y
=
=
=
=
!(A + B)
NOT (A AND B)
/(A + B)
A B
B
0
X
1
A
0
1
X
Y
1
0
0
Y
Y
Y
Y
=
=
=
=
A$B
A XOR B
A/B + /AB
A B
B
0
0
1
1
A
0
1
0
1
Y
0
1
1
0
Y
Y
Y
Y
=
=
=
=
A !$ B
A XNOR B
AB + /A/B
A B
B
0
0
1
1
A
0
1
0
1
Y
1
0
0
1
NOT A
/A
A
A
A
0
1
Y
1
0
Negation / Complement
AND (Konjunktion)
A
&
NAND
A
&
OR (Disjunktion)
A
NOR
A
XOR (Antivalenz)
A
B
=1
XNOR (quivalenz)
A
B
318031185.odt
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
27 / 44
A B C
A+B+C
B = ...
/ OR A + / NOT A !)
= A C B = C A B = ...
=A+C+B
=C+A+
A (B C)
= ...
= (A C) B
=C A B
A + (B + C) = (A + C) + B
B = ...
=C+A+
(A B) + (A C)
A (B + C)
(A B) + (A C)
A+ A B
=
A (A + B)
=
A (!A + B)
A + !A B
=
(A B) + (A !B) =
(A + B) (A + !B)
Absorptionsgesetze
AB+AC
A
A
=
A B
A+B
A
=
A
1. Negation (NOT)
2. Konjunktion (AND)
3. Disjunktion (OR)
!(A B C) =
!(A + B + C)
!A + !B + !C
=
!A !B !C
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
28 / 44
Schaltnetze
Definition Schaltnetz:
Der Ausgang ist eine direkte und unverzgerte Funktion der
Eingnge:
X= f(Ei) Das Eingangsmuster Ei legt direkt den Ausgang fest.
S c h a lt n e t z ( S N )
Ei (i=1..n)
E0
X/Y
E1
E2
E3
A0
A1
A2
A3
A4
A5
A6
A7
Halbaddierer
CO
CO
B
CI
318031185.odt
CO
Output:
CO
bertrag fr nchste
Stelle
(hhere Wertigkeit)
S
Summe (gleiche
Wertigkeit)
CI
CO S
Carry OUT
Volladdierer
CI
Input:
S1, S0:
CO
Carry IN
Summanden
Input:
S1, S0Summanden
CI
carry = bertrag
Output:
CO
bertrag fr nchste
Stelle
hhere Wertigkeit
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
318031185.odt
29 / 44
Summe
gleiche Wertigkeit
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
30 / 44
Multiplexer
A
A
G 0
1
E0
&
M UX2
>1
E1
E0
E1
MUX2-1 (Blockschaltbild)
G 0
1
D em ux
(D X )
A=0
E0
X
E1
&
aufgelste Darstellung
A=1
Schalterquivalent
Demultiplexer
A
A=0
X0
&
X0
A=1
X1
&
DX1-2 (Blockschaltbild)
X0
X1
X1
S c h a lt e r s t e llu n g m it A
aufgelste Darstellung
A1
MUX 4-1
A0
E0
&
A0
A1
0 G 0
} 3
1
E1
&
M UX4
X
E2
E0
E1
E2
E3
> 1
&
00
E0
E1
E2
E3
001
01
10
11
S c h a lt e r s t e llu n g m it A 1 A 0
E3
&
MUX4-1 (Blockschaltbild)
Schalterquivalent
aufgelste Darstellung
A1
DX 1-4
A0
A1
0 G 0
} 3
1
A0
&
X0
X0
X1
M UX4
&
X1
X2
E
318031185.odt
X0
X1
10
X2
X3
E
11
X3
DX1-4 (Blockschaltbild)
00
01
&
X2
&
X3
S c h a lt e r s t e llu n g m it A 1 A 0
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
31 / 44
MUX 8-1
M U X
EN
EN
A
B
C
0
G
2
0
1
2
3
0
1
2
3
D4
D5
4
5
D6
D7
6
7
D
D
D
D
0
7
C
X
0
B
X
0
A
X
0
/EN
1
0
Y
0
D
0
D
1
D
2
D
3
D
4
D
5
D
6
D
7
M UX
EN
EN
0
A ...C
D 0 ...D 7
G
2
0
7
0 ...7
verkrzte Schreibweise
Demultiplexer DX 1-4
(mit Enable)
DX
A
0
G
3
EN
EN
Y0
Y1
Y2
Y3
A
X
0
0
1
1
B
X
0
1
0
1
/EN
1
0
0
0
0
Y0
0
S
0
0
0
Y1
0
0
S
0
0
Y2
0
0
0
S
0
Y3
0
0
0
0
S
Mehrfachmultiplexer
SEL
SEL
M U X 4 x 2 -1
A0
A1
A2
A3
B0
B1
B2
B3
Q
Q
Q
Q
Komparator
n
0
1
2
3
A0
B0
A1
X0
B1
A2
X1
B2
A3
X2
B3
X3
318031185.odt
A>B
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
32 / 44
dezimal
A
B
0
0
0
1
0
2
0
3
1
0
1
1
1
2
1
3
2
0
dual
A2
0
0
0
0
0
0
0
0
1
A1
0
0
0
0
1
1
1
1
0
dual
B2
B1
0
0
0
1
1
0
1
1
0
0
0
1
1
0
1
1
0
0
usw.
A<B
0
1
1
1
0
0
1
1
0
A=B
1
0
0
0
0
1
0
0
0
A>B
0
0
0
0
1
0
0
0
1
Codes
Dual- Code (8-4-2-1-Code)
Gray- Code
BCD
0000
0001
0010
0011
0100
0101
0110
0111
1000
1001
keine
Gewichtung
D C B A
0 0 0 0
0 0 0 1
0 0 1 1
0 0 1 0
0 1 1 0
0 1 1 1
0 1 0 1
0 1 0 0
1 1 0 0
1 1 0 1
1 1 1 1
1 1 1 0
1 0 1 0
1 0 1 1
1 0 0 1
1 0 0 0
HEX
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
A
B
C
D
E
F
Johnson- Code
Ziffer
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
keine Gewichtung
E D C B A
0 0 0 0 0
0 0 0 0 1
0 0 0 1 1
0 0 1 1 1
0 1 1 1 1
1 1 1 1 1
1 1 1 1 0
1 1 1 0 0
1 1 0 0 0
1 0 0 0 0
Dez
.
...
10
11
12
BCD
0001
0000
0001
0001
0001
0010
BCD
...
318031185.odt
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
33 / 44
123
456
0001 0010
0011
0100 0101
0110
Spezielle Umcodierer
BCD / Gray
A
G0
G1
G2
G3
318031185.odt
A
B
C
D
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
B C D / 7 -S e g .
A
B
C
D
a
b
c
d
e
f
g
D PY
a
f
g
c
e
d
dp
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
34 / 44
P e r io d e n d a u e r
F re q u e n z
Monoflop
A n z a h l d e r I m p u ls e
1 Sekunde
n a c h t r ig g e r b a r
n ic h t n a c h t r ig g e r b a r
Verzgerungselement
Bustreiber
EN
EN
N e g a tio n a m E in g a n g
X0
Y0
X1
Y1
X2
Y2
X3
Y3
E in - o d e r A u s g a n g m it
H y s te re s e
T re ib e ra u s g a n g
T ri-S ta te -A u s g a n g
Tristate
EN
0
0
1
1
EN
A
0
1
0
1
Y
Z
Z
0
1
hochohmig
Pull Up / Down
V
CC
V CC
R
A
P u llU p
W id e r s ta n d
o ffe n :
zu:
Y
G ND
318031185.odt
o ffe n :
zu:
A = 0:
A = 1:
Y = 1
Y = 0
A = 0: Y = 0
A = 1: Y = 1
Y
R
P u llD o w n
W id e r s ta n d
G N D
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
35 / 44
Speicher (Flipflops)
RS-FlipFlop (statisch)
R eset
Set
Zustandsfolgetabelle
S
0
0
0
0
1
1
R
0
0
1
1
0
0
Qn
0
1
0
1
0
1
Qn+1
0
1
0
0
1
1
E
0
0
1
1
1
1
D
X
X
0
0
1
1
Qn
0
1
0
1
0
1
Qn+1
0
1
0
0
1
1
speichern
Reset (R)
Set (S)
nicht
sinnvoll
Daten-Latch (statisch)
D a ta
E n a b le
keine
nderung
0 speichern
1 speichern
Impulsdiagramme
(Zeitablaufdiagramme)
Tabellen stellen den Zusammenhang digitaler
Variablen statisch dar, also ohne Rcksicht auf
eine konkret zeitlich ablaufende Situation.
Zeitliche Ablufe werden mit
Impulsdiagrammen dargestellt und
veranschaulicht. Im Beispiel unten wird das
Verhalten eines RS-FF dargestellt,welches mit
Q=1 anfnglich gesetzt ist und dann mehreren
Setz- und Rcksetz-Vorgngen unterworfen
wird.
D-Flip-Flop (dynamisch)
D0
Takt
Q0
1D
C1
T-Flip-Flop (dynamisch)
Q
T akt
T
c
318031185.odt
C
1
0
pos
pos
neg
D
X
X
0
1
X
Qn+1
Qn
Qn
0
1
Qn
C
1
0
pos
pos
neg
T
X
X
0
1
X
Qn+1
Qn
Qn
1
0
Qn
pos
positive
Taktflanke
neg
negative
Taktflanke
Impulsdiagramm
Takt
D0
Q0
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
318031185.odt
36 / 44
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
37 / 44
Schaltwerke
Definition Schaltwerk:
Der Ausgang ist eine Funktion der Eingnge und von im
Schaltwerk gespeicherten Speichervariabeln X = f(Ei , Qj) .
S c h a lt w e r k ( S W )
Ei
T akt
X = f( E i , Q j)
Q4 Q3 Q2 Q1
j= 1 ..s
Der Takt definiert die Zeitpunkte, zu denen sich die Speichervariablen (Zustnde) ndern
knnen.
S=1
Zustandsdiagramm
Zustzliche
bergangsbedingungen
mssen angegeben werden
R ESET
Z0
Zustandsdiagram
me beschreiben
das Verhalten von
Schaltwerken
Z1
S=0
Z3
Z2
ELSE
RESET
Z0
Y 0 ,Y 1 ,Y 2
U=1
Z2
Z1
Y 0 ,Y 1 ,Y 2
Y 0 ,Y 1 ,Y 2
Codierte
Zustandsbergangstabelle
(Codierte Zustandsfolgetabelle)
n
n+1
Q1
Q0
Q1
0
1
x
x
0
0
0
1
0
0
1
0
0
0
1
0
Q0
0
1
0
0
... kann
entfallen).
318031185.odt
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
38 / 44
CTR DIV4
Takt
Z0
Q0
Takt
Z1
Takt
Z2
Z3
Q1
Takt
CLR CT=0
+ CLK
Zustandscodierung
Zustand
a k t iv b e i n e g a t iv e r F la n k e
V o r w r ts z h le r
CTR
Codierung
(Kennzeichnungder Zustnde)
D y n a m is c h e r E in g a n g
a k t iv b e i p o s it iv e r F la n k e
Z0
Q1
0
Q0
0
Z1
Z2
Z3
Z h le r m it m B it s / Z y k lu s l n g e = 2 m
C T R D IV
Z h le r m it Z y k lu s l n g e m
Zhler (4-Bit)
C T R D IV 1 6
CT=0
CLR
LO AD
EN
+ CLK
A
B
C
D
2
2
2
2
CTR Zhler
Vorwrtszhler (+)
Speicherregister
CLR
CS
EN
CLK
D0
C1
1D
Q0
D1
Q1
D2
Q2
D3
Q3
318031185.odt
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
39 / 44
(EN=0)
Schieberegister
SRG 4
S0
S1
0
M
4-Bit Schieberegister
Links- Rechtsbetrieb:
CLK
CLR
SR SER
A
QA
QB
B
C
D
SL SER
Mode
S1
S0
0
1
2
0
0
1
0
1
0
QC
QD
Funktio
n
rechts
links
parallel
e
Eingab
e
ROM
ROM 1K x 4
RAM 64x4
/WR
A0
WR
A9
OE
EN
/RD
/CS
6
EN
A
9
0
1023
EN
OE
A0...A5
D0...D3
Q1
Q2
Q3
Q4
Programmierbare Logik
PLDs (Progammable Logic Device) bestehen aus einer
programmierbaren UND / ODER Matrix, mit deren
Hilfe man eine DNF bilden kann. Dieser Matrix sind DFFs nachgeschaltet, deren Ausgnge wieder in die
Matrix zurckgefhrt werden.
Durch diese Rckkopplung knnen Zustandsmaschinen
(Zhler, Register...) realisiert werden.
318031185.odt
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
40 / 44
Nr.
0
1
2
3
B
0
0
1
1
A
0
1
0
1
Y
X0
X1
X2
X3
318031185.odt
Nr.
0
1
2
3
B
0
0
1
1
A
0
1
0
1
Y
0
1
1
0
A
X3
X2
X1
X0
KV-Diagramme
0
1
1
0
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
41 / 44
0
1
2
3
4
5
6
7
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
1
0
1
0
1
0
1
Y
(Bsp.)
0
1
1
0
0
1
0
0
Y
0
Platz-Nr.
0
1
A
1
0
0
1
0
1
1
0
0
1
X
X
X
X
X
X
Q0
A
1
11
15
14
10
Q3
Q3 Q2 Q1 Q0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
1
0
0
0
1
1
0
1
0
0
0
1
0
1
0
1
1
0
0
1
1
1
1
0
0
0
1
0
0
1
1
0
1
0
1
0
1
1
1
1
0
0
1
1
0
1
1
1
1
0
1
1
1
1
Q1
Nr.
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
1
0
13
12
0
1
Q2
A = (Q0 Q1 !Q2) + (Q0 Q3) + (Q0 !Q1 Q2) + (!Q0 Q1 Q2) + (!Q0 !Q1 !Q2 !
Q3)
318031185.odt
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
42 / 44
Schaltzustnde eines
idealen Schalters
U
U
S c h a lte r
U
U
S c h a lt e r
= U
o ff e n e r S c h a l t e r :
I = 0A
UR = 0V
S c h a lt e r
g e s c h lo s s e n e r S c h a lt e r :
U
UR
I =
= 0
R
R
U S c h a lte r = 0 V
UBE = 0V und IB = 0A
IC
IC 0A
UR
UCE = U0
RB
U
URB
IB B
IE
CE
Transistor leitet
Transistor durchgeschaltet:
IC =
U0 UCEsat
R
IC
: bersteuerungsfaktor
bersteuerung:
I B = I B
URB = UE UBE
RB =
( 2...6)
URB
I B
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
43 / 44
Zehnerpotenzen
Symbol
Name
Wert
Peta
1015
1.000.000.000.000.000
Billiarde
Tera
1012
1.000.000.000.000
Billion
Giga
109
1.000.000.000
Milliarde
Mega
106
1.000.000
Million
Kilo
103
1.000
Tausend
Hekto
102
100
Hundert
Deka
101
10
Zehn
100
Eins
da
Dezi
101
0,1
Zehntel
Zenti
102
0,01
Hundertstel
Milli
103
0,001
Tausendstel
Mikro
106
0,000.001
Millionstel
Nano
109
0,000.000.001
Milliardstel
Piko
1012
0,000.000.000.001
Billionstel
Femto
1015
0,000.000.000.000.001
Billiardstel
E6
E12
E24
1,0
1,0
1,0
1,0
1,1
1,2
1,2
1,3
1,5
1,5
1,5
1,6
1,8
1,8
2,0
2,2
2,2
2,2
2,2
2,4
2,7
2,7
3,0
3,3
3,3
3,3
3,6
3,9
3,9
4,3
4.7
4,7
4,7
4,7
5,1
5,6
5,6
6,2
6,8
6,8
6,8
7,5
8,2
8,2
9,1
318031185.odt
15. Mai 16
Br / Bu / Is / Vo / ...
318031185.odt
44 / 44
15. Mai 16