Philip Meyer

Gazetaria e sakt
Hyrje pr gazetart n metodat e shkencs shoqrore.

Titulli i origjinalit:
Precision Journalism
A Reporters Introduction to Social Sciense Methods
Philip Meyer
Rowman & Littlefield Publishers, Inc.
Copyright 2002 by Philip Meyer

Prmbajtja
Hyrje
Kreu 1 Gazetaria q na duhet.
Faqe.
Kreu 2 Prdorimi i numrave n mnyr t arsyeshme..

.
Kreu 3 Disa element t analizs s t dhnave

Kreu 4 Prdorimi i pushtetit statistikor

Kreu 5 Kompjuterat.

Kreu 6 Hulumtimet .

..
Kreu 7 Variablet e fshehta. Pjesa I ..
..
Kreu 8 Variablet e fshehta. Pjesa II

..
Kreu 9 Eksperimentet : n laborator, n terren, n natyr

..
Kreu 10 Bazat e t dhnave ..

.
Kreu 11 Si ti analizojm zgjedhjet .

..
Kreu 12 Politikat e gazetaris s sakt .

..
Shtes :
Tri gjra pr tu vlersuar n t dhnat e rregjistrimit
..
Treguesi i emrave
Pr autorin

Hyrje
Gazetaria e sakt sht nj ide q ka qen vlersuar m shum pr aplikimet, sesa
pr teorin e saj, por si e tregon edhe botimi i ktij vllimi, as un dhe as botuesi im
i ri nuk shikojm ndonj arsye pr t mos i rn m ksaj daulleje.
Kur botimi origjinal doli nga Indiena Juniversiti Pres (Indiana University Press) n
vitin 1973, aspekti q fillimisht i la mbres auditorit t tij t piksynuar t gazetarve,
ishte prdorimi i kompjuterave. 5 vjet m par un kisha qen profilizuar n Njuzuik
(Newsweek) si nj reporter kompjuteri, e n nj koh kur kompjuterat ishin ende
t shtrenjt dhe prgjithsisht t vshtir pr tu msuar, prdorimi i tyre nga nj
reporter i thjesht prbnte nj risi.
N fazn tjetr, shum gazetar dhe folsa u bn t interesuar pr vjeljen e mendimit
t opinionit publik larg politikanve dhe interesave komerciale. Ata zbuluan
Gazetarin e sakt, nj libr udhzues me vler dhe kshtu, pr ta, koncepti filloi
t kishte parasysh hulumtimin analitik.
Por ai nuk u planifikua kurr pr t trajtuar sondazhet ose kompjuterat, ndonse q t
dyja jan mjete t dobishme pr shum njerz, prfshir gazetart. Synimi im athere,
sikundr edhe tani, ishte t inkurajoja kolegt e mi n gazetari pr t prdorur parimet
e metods shkencore gjat kryejes s detyrave t tyre t mbledhjes dhe paraqitjes s
lajmeve. Ideja u duk sidomos e zbatueshme kur njri nga kshilltart e Nieman
Fellowship-it tim, profesor Tomas Petigrju (Thomas Pettigrew), m vuri fillimisht n
kontakt me fondacionin Rasll Sejxh (Russell Sage) n vitin 1968. Shkencat
shoqrore po njihnin nj shprthim zhvillimi, duke qen se kompjuterat e bn m t
lir dhe m t shpejt prpunimin e mundimshm t sasis. N at koh kjo dukej
revolucionare. Kalimi i prfitimeve t ktij revolucioni tek ata prej nesh q ishin
ngarkuar me zbulimin dhe komunikimin e s vrtets n baza ditore ishte, me sa
duket, nj ide e mir. Kshtu Li Hills (Lee Hills) nga Najt Njuzpejpr (Knight
Newspaper)s dhe Ben Midenburg, botues i revists Ekron Bikn (Akron Beakon), ma
dhan lejen ndrsa Fondacioni m mbshteti pr kt qllim.
Tani, n shekullin e ri, besimi n shkencn shoqrore, veanrisht ana e saj sasiore,
sht dobsuarjo vetm pr arsye t postmodernistve, t cilt vn n dyshim
ekzistencn e s vrtets universale, por gjithashtu, sipas mendimit tim, edhe sepse,
kur aplikimet kompjuterike ishin t freskta, metodave iu b si shum reklam e
mbrapsht.
Pati nj reagim t ashpr skepticizmi. Pr gazetart kto metoda godisnin konceptet e
deriathershme, shkrimet e artikujve serioz dhe mbledhjen e t dhnave rastsore t
s kaluars. Metoda shkencore mbetet ende nj mnyr e mir, e sajuar nga njerzimi
pr t prballuar paragjykimet , mendimin e dshiruar dhe verbrin perceptuese.
Dhe kjo sht, pa dyshim, e nevojshme n gazetari, tani m shum se kurr, duke
qen se profesioni lufton pr t ruajtur identitetin e tij kundr korrupsionit nga
argtimi dhe reklamat.
Ky botim, duke kshilluar mnyra prdorimit t fuqis s vlersimit t vazhdueshm
pr t nxjerr variablet e paqarta nga vargonjt e shkaksis, e ngre rreptsin nj
shkall m lart. Dhe rifut, sipas kshills s disa prej studentve t mi, kapitullin pr
teorin e lojs q ishte hequr pas botimit t par.

Falnderimet, pra, i shkojn botuesit tim, Brenda Hadenfeldt, inkurajimi i s cils e

mbushi me jet t re kt projekt; atyre prej studentve t mi, veanrisht J. J.
Tomsonit (Thompson) dhe Shon Mekintoshit (Shawn Mcintosh),q nuk humbn koh
pr t demonstruar se kto aftsi jan t tregtueshme, si edhe kolegve t mi n
arsimin gazetaresk. Falnderime Barbara Ellisit q m dha kopjen e pajisur me
shnime t bollshme pr ta prdorur si burim pr idet e rishikuara; Xhoin (Join)
Bares, Keti (Kathy) Frankovicit, Brent Hjustnit (Brant Houston) dhe Pol (Paul)
Overbergut, q m ndihmuan t mbaja lidhjet me praktikat aktuale, dhe, shum e
rndsishme, Sju Kueil Mejerit (Sue Quail Mejer), pr t 45 vjett e mbshtetjes s
patundur.

Kreu I
Gazetaria q na duhet .
Nse jeni gazetar ose mendoni t bheni i till, mund ta keni vn re tashm: Krkesat
pr t qen gazetar po ngrihen n nj shkall t re.
Ishte nj koh kur gjithka q kishit nevoj ishte prkushtimi ndaj s vrtets, shum
energji dhe pak talent pr t shkruar. Ju ende keni nevoj pr kto gjra, por ato nuk
jan m t mjaftueshme. Bota sht br kaq e ndrlikuar, rritja e informacionit t
pranishm kaq shprthyese, saq gazetari duhet t jet nj filtr aq sa edhe
transmetues, nj organizues aq sa edhe interpretues, krejt si edhe ai q mbledh dhe
shprndan fakte. Prve aftsis pr ta gjetur informacionin n shtyp, online apo n
transmetim, ai gjithashtu duhet t dij se si ta fus at n kokn e marrsit. Shkurt, nj
gazetar duhet t jet menaxher, prpunues dhe analizues t dhnash.
Kjo krkon kualifikim t veant. N koht e mira t vjetra n mjediset profesionale
kishte dyshime serioze nse gazetaria, si disiplin, prfshinte bazat kryesore t
dituris n prgjithsi. Gazetaria, n kt kndvshtrim, ishte e gjitha procedur, jo
substanc.[1] Kur Xhejms Brajant Konantit (James Bryant Conant) iu desh t merrej
me nj porosi fatlume nga Harvardi pr t prmirsuar standartet e gazetaris, ai
vendosi pr nj kualifikim thelbsor e t pavarur t gazetarve mesatar. Z. Konant
ndjeu q atje nuk kishte njohuri baz t mjaftueshme pr t prligjur nj shkoll
gazetarie.ky prfundim oi n nj program shum t suksesshm q ne nuk kemi
dshir ta ndryshojm, shprehet 50 vjet m von presidenti i Harvardit, Derek
Bok.[2]
Programet e gazetaris q nuk e morn parasysh gazetarin mund t ken qen t
prligjura n nj bot m t thjesht. Por n shoqrin e informacionit krkesat jan
m komplekse. Lexoni cilndo nga gazetat, [revistat] popullore t kritiks s medias
dhe do t gjeni t njjtat ankesa rreth gazetaris moderne. Asaj i mungojn
reportazhet e rndsishme, sht shum e varur nga publikimet e shtypit, sht
lehtsisht e manipulueshme nga politikant dhe interesat e veanta dhe nuk e pron
n mnyr efektive at ka di. Gjith kto ankesa jan t prligjura. Shkaku i tyre nuk
duhet krkuar edhe aq n mungesn e energjis, talentit ose prkushtimit ndaj s
vrtets, si ln ndonjher t kuptohet kritikt, se sa te nj vones e thjesht e
aplikimin t shkencs s informacionitnj sasi njohurie n problemet tunduese t
transmetimit t lajmit n nj koh t mbingarkuar informacioni.
Programi Niemen i Harvardit, i cili u jep gazetarve mesatar t przgjedhur nj vit
akademik pr t riparuar fardolloj boshllqesh arsimore q ata kan, sht prdorur
nga disa pr t zgjeruar horizontin e tyre t prgjithshm. Por mnyra m efektive e
prdorimit t tij pr ta prshtatur ndaj krkesave t reja sht q ai t bhet m i
specializuar.
N nj bot ku sasia e informacionit dyfyshohet n do pes vjet, [3] krkohet nj
specialist pr t kuptuar shum prej ktyre informacioneve q vetm komunikohen.
Nj gazetari t mir sot i duhet ende t dij nga pak rreth shum gjrave, por ai duhet
ama, t dij mir nj tem.
Gazetari i sotm duhet gjithashtu t jet i familjarizuar me rritjen e sasis s bagazhit
gazetaresk, i cili, si pasoj, duhet t prmbledh kto element:
1. Si ta gjeni informacionin.
2. Si ta vlersoni dhe ta analizoni at.

3. Si ta komunikoni n nj mnyr q ai t prshkoj zhaurimn e informacionit t

mbingarkuar dhe t arrij tek njerzit q kan nevoj dhe e duan at.
4. Si t prcaktoni dhe pastaj t siguroni, vlern e saktsis q nevojitet pr nj
reportazh t veant.[4]
N masn q gazetart msojn se si ti bjn kto gjra, ata ndeshin me nj nga
elementt e do profesioni: hyrja n zonn e fsheht t njohurive. Ne msojm dhe
ndrkaq gazetaria po bhet m e profesionalizuar, por, si me do ndryshim t
vrullshm, edhe ajo ecn prpara n mnyr t pasigurt dhe me ritme t ndryshme n
vende t ndryshme.

Atje ku profesioni bashkohet me teorin.

Koncepti i gazetaris s saktaplikimi i metodave hulumtuese shkencore, sociale
dhe t sjelljes n praktikn e gazetarisgjeti nj treg t gatshm n shkollat e
gazetaris. Pranimi i leht i ktij koncepti n akademi u b i mundur pjesrisht fal
kontributit t tij n shrimin e prishjes ndrmjet fraksioneve t mburojs s gjelbr
dhe katrorit t x-it. Kjo demonstroi zbatueshmrin e metodave hulumtuese
shkencore sociale n fushn e problemeve vrtet reale t grumbullimit t lajmeve n
nj shoqri gjithnj e m shum komplekse. Kjo prodhoi pun q mund ta vlersojn
hulumtuesit dhe njerzit e profesionit s bashku. Mjetet e zgjedhjes s mostrave,
analizat kompjuterike dhe konkluzionet statistikore rritn fuqin tradicionale t
reporterit, pa ndryshuar natyrn e misionit t tijpr t gjetur faktet, pr ti kuptuar
ato dhe pr ti shpjeguar pa humbur koh.
N profesion, megjithat, pengesat ishin m t mdha. Gazetaria e sakt krcnoi
traditat e dyfishta t pasivitetit gazetaresk dhe iltrsis gazetareske. Tradita e
mparshme mendonte se media duhet t raportoj lajme, jo t bj lajme. Pjesmarrja
e medias n sondazhet e opinionit publik ka qen kritikuar,duke u bazuar n faktin q
media nuk duhet t bj sondazhe, por duhet t pres n mnyr pasive deri sa njerz
t tjer ti bjn dhe pastaj t raportojn pr to.[5] Sondazhet e medias thyejn
gjithashtu rregullat e iltrsis. Nj reporter duhet t jet nj person i cili hedh nj sy
t shkatht mbi gjithka, gj q ai nuk mund ta bj nse ngarkohet me shum njohuri
t specializuara. Vermont Rosteri, nj gazetar i shklqyer i shkolls s vjetr, i tha
klass s vitit 1967 t Nieman Fellows, q nj reporter i mir duhet t prpiqet t jet
nj amator profesionist. Rast i skajshm sht nj korrespondent i huaj q njoha un
njher, i cili qeshi kur e pyeta nse ishte duke msuar gjuhn e vendit ku ishte
caktuar. Sipas pikpamjes s tij kjo nuk ishte e nevojshme, madje mund t ishte
penges. Lexuesit e tij nuk e dinin at gjuh dhe puna e tij ishte vetm t vzhgonte
at ka mund t vzhgonin ata vet po t ishin atje dhe t raportonte at q pa. Nse
msonte nj gjuh t huaj, ai mund t fillonte t mendonte si nj i huaj dhe t
humbiste kshtu lidhjen me kta lexues.
Shqetsimi nga qnia gazetar pasiv dhe i iltr sht po ai i do personi pasiv dhe t
iltr, prej t cilit mund t prfitohet lehtsisht. Motivi themelor i kritiks m t
fundit q i bhet gazetaris sht se media mbizotrohet nga politikant e fuqishm
dhe prfaqsuesit e tyre t shkatht, dshirat e t cilve prcaktojn gjithashtu se far
duhet cilsuar si lajm dhe far nuk duhet. Pr tu mbrojtur ndaj manipulimit, media

ka nevoj pr m shum vetsiguri dhe kjo arrihet vetm nprmjet njohurive.

Sondazhet e medias filluan t shtohen pikrisht rreth viti 1980, sepse botuesit nuk u
besonin m sondazheve q politikant prpiqeshin tiu vishnin atyre dhe, pr
vetmbrojtje, u armatosn me operacionet e tyre t grumbullimit t t dhnave.
Kshtu sondazhi nuk u b dhe aq shum mnyr pr ta br lajmin nj mjet t
intensifikuar t proesit t vetsiguruar t grumbullimit t lajmeve; kjo sepse,
natyrisht, gazetart jan prgjegjs pr tr proesin, duke filluar nga konceptimi e
prmes projektit hulumtues, te analizat dhe interpretimi. Gazetari i sakt nuk merr me
qira nj sondazhist pr t krijuar nj ngjarje-lajm; gazetari bhet vet sondazhist.
Xhim (Jim) Normani i USA Today; Ri (Rich) Morini i Washington Post dhe Uoren
Mitovski (Warren Mitofsky) i CBS-s ishin midis prototipave.

Prtej objektivitetit.
Modeli i gazetarit si njeri i padjallzuar pasiv kishte t paktn nj virtut: siguronte nj
lloj disipline. Kjo ishte n prputhje me traditn e objektivitetit, nj tradit q e mban
gazetarin larg imponimit t pikpamjeve personale ndaj lexuesit. Por modeli i
objektivitetit ishte projektuar pr nj bot m t thjesht, nj bot ku faktet e
pazbukuruara mund t flasin vet. Zhgnjimi mbi idealin e patakuar t objektivitetit
oi n faktin q disa nga mjetet e komunikimit n vitin 1960 t prqafonin dika t
quajtur gazetaria e re, e cila i liroi gazetart nga detyrimi pr t qen objektiv dhe
u dhuroi atyre lienc artistike pr tu br tregimtar. Xhimi (Jimi) Breslini dhe Tom
Wolfi ishin ndr t part praktikues t suksesshm dhe metodat e tyre funksionuan
deri sa arritn nj pik ku ato pushuan s qeni gazetari. Mjetet letrare t letrsis
artistike, prfshir detajin elegant, monologun e brendshm (at q personi mendon se
ia vlen mundimi t publikohet, si edhe qndrimin e tij t hapur) dhe strukturn
tregimshkurtr me nj karakter, nj problem dhe nj zgjidhje n harkun e pak fjalve,
mund t prodhojn produkte gazetareske q jan nj knaqsi pr tu lexuar. Por, pr
fat t keq, proesi i mbledhjes s t dhnave sht jashtzakonisht i vshtir. Ta bsh
jetn t duket si nj histori e shkurtr krkon nga gazetari t jet tepr przgjedhs
dhe kjo nga ana e saj krkon mbledhjen e nj numri shum t madh faktesh pr t
przgjedhur. Detyrimet q ka gazetaria e prditshme nuk do ta mbshtesnin kt
nivel prpjekjesh dit pas dite. Disa praktikues t gazetaris s re zun t mbledhin
faktet e tyre pr t ecur krahas me trysnin e afatit t fundit. T tjert pushuan s
mbledhuri, por kombinuan faktet nga raste t ndryshme pr t hartuar portretizime t
prbra t realitetit q ata i mbanin si raste t vrteta.[6]
Pavarsisht nga problemet, letrsia e re joartistike mbetet nj prpjekje interesante pr
t prballuar kompleksitetin e informacionit dhe gjetjen e nj mnyre pr t
komunikuar t vrtetn thelbsore. Ajo e shtyn gazetarin drejt artit. Problemi i saj
sht se gazetaria krkon disiplin dhe disiplina e artit mund t mos jet lloji m i
prshtatshm. Nj zgjidhje m e mir sht ta nxissh gazetarin drejt shkencs, duke
prvetsuar mbledhjen e t dhnave t fuqishme dhe mjetet e analizs q prdor
shkenca dhe hulumtimin e saj t disiplinuar t s vrtets s verifikueshme.
Kjo nuk sht nj ide e re. 70 vjet m par Uollter Lipmeni (Walter Lippmann) vuri
re q gazetaria varet nga vlefshmria e faktit t objektifikueshm. Ka m shum
pika, pra, n t cilat do ngjarje mund t jet fiksuar, objektivizuar, vlersuar,
identifikuar, m shum pika n t cilat lajmi mund t ndodh.[7] Metoda shkencore
ofron nj mnyr pr ti br ngjarjet t objektivizuara, t vlersueshme dhe t
identifikueshme.

Gazetaria si shkenc

Ju mund t mendoni se shkenctart do ta kundrshtonin nj prpjekje t till si nj

pretendim absurd nga ana e gazetarve. Nuk sht kshtu. Botimi i par i Gazetaris
s sakt n vitin 1973 u b e mundur nga Fondacioni Russel Sage n nj koh kur ky
i kushtohej mbshtetjes s shkencave sociale. N vitin 1989, fizikanti Lorens
Krenberg (Lawrence Cranberg) argumentoi se gazetaria vet sht nj shkenc
dhe..i kualifikuar si duhet, gazetari i prgjegjshm sht nj shkenctar
praktikant.
Q t dy, shkenctart dhe gazetart, tha ai,marshojn me rregulla t njjta dhe i
shrbejn nevojs s prbashkt t njerzimit pr t ndar njohurit dhe t
kuptuarit.[8]
Nse gazetart do ta pranonin kt ndarje t prgjegjsis, thoshte Krenbergu, kjo do
t qartsonte mnyrn pr nj kualifikim m t mir n metodat investiguese, pa
lejuar asnj paragjykim (astrologjia ishte nj tem e vdekur derisa gazetat e
rigjallruan at pas Lufts s Par Botrore) dhe pr angazhim ndaj nj rendi social
m racional dhe paqsor. Gazetart jan kaq t zhytur n idealin e objektivitetit dhe t
mungess s paragjykimeve, sa q do lloj paraqitje e synimeve sociale ka mundsi t
na bj t shqetsuar, madje edhe kur synimet jan aq dashamirse, sikundr paksimi
i paragjykimit dhe ndrtimi i nj shoqrie m racionale. Por krkesa pr mjete m t
fuqishme investigimi na bn thirrje pror. Zotsia e gjetjes s faktit sht, mbi t
gjitha, burimi i fuqis q ne zotrojm.
Edhe nj tjetr prfitim i nj qasjeje shkencore ndaj gazetaris, i pa prmendur nga
Krenbergu, duhet t rrnjoset mir tek shum nga ne. Shkencat e informacionit jan
tashm t zhvilluara n mnyr t mjaftueshme, kshtu q ne mund tu kushtojm
vmendje sistematike formave t mesazheve q prgatisim dhe mnyrave m t mira
pr ti hartuar dhe drguar, n mnyr q ato t merren dhe t kuptohen. Kjo sasi
njohurish na aftson t gjejm mnyrn se si ti ojm mesazhet n mendjet, jo
vetm n duart e auditorit. Kurset pr proeset dhe efektet e komunikimit n mas
jan br standart n shkollat m t mira t gazetaris q prej vitit 1960. Dhe q prej
vitit 1980, drejtuesit e industris kan mundur ta shohin nevojn pr tiu prveshur
puns me t tilla baza. Xhejms K. Batni (James K. Batten), drejtor i prgjithshm i
Knight Ridder Inc., tregoi historin e nj gazetari t ri premtues, i cili nuk u pranua t
punonte n grupin e gazets me emr, pasi n intervistn e puns deklaroi me
mosprfillje se ai shkruante pr vete, jo pr lexuesit.
Gjat viteve ne t gjith kemi marr n pun njerz si aidhe i kemi br gazetat
tona m pak qendr lexuesish n proes thot Batni . Ka ardhur koha t ndalojm.
Dhe aleatt tan n kolegje dhe universitete q edukojn gazetar t rinj duhet ta
kuptojn kt t vrtetdhe t na drgojn njerz me pasion pr t arritur
lexuesin.[9]
Gazetaria e re e sakt sht gazetari shkencore. (N Franc, termi gazetari e sakt
ka qen prkthyer si gazetari shkencore.) Kjo do t thot ta trajtosh gazetarin si nj
shkenc q prdor metoda shkencore, objektivitet shkencor dhe ideale shkencore n
gjith proesin e komunikimit masiv. Nse kjo tingllon si nj pretendim qesharak,
kujtoni q shkenca vet ka kufirin e saj t arritjeve dhe t mundsive dhe ka

sanksionet e saj ndaj pretendimit. N do fush t krkimit njerzor ka gjithmon

fakte t fshehura dhe t vrteta t pakapshme, shkruante fizikanti Krenberg. Ajo q
duhet pr t zbuluar faktet e fshehura dhe pr t arritur te t vrtetat e pakapshme,
sht nj prllogaritje e kualifikuar dhe kjo prllogaritje i duhet nj gazetari t
kualifikuar, po aq sa edhe nj fizikanti t kualifikuar.
N fillimet e viteve 1970 gazetaria filloi t lviz drejt nj pozicioni m shkencor
nprmjet dy shtigjesh t veant. Shtimi i kompjuterave vuri n prdorim t
gazetarve sasi t mdha t dhnash, si kurr m par. Dhe n zyrat e biznesit, me
dshtimin e shtimit t qarkullimit t gazets pr t ecur krahas rritjes s numrit t
familjeve, i bn botuesit tu kushtojn nj vmendje m sistematike tregut dhe
faktorve q motivojn lexuesit pr t harxhuar para dhe koh me produktet e
botuesve. Nocioni q nj gazet sht nj produkt dhe q nj lexues sht nj krijes e
arsyeshme q bn nj zgjedhje nse duhet ta paguaj koston e prdorimit t produktit,
bhet i respektueshm. Dhe kshtu forcat e tregut e shtyjn gazetarin si nj t tr, jo
vetm si ca lojtar t izoluar n fush, t zer nj pozit m shkencore.
Progresi shoqrohet gjithmon nga prgojuesit dhe mosbesuesit e tij. Vetm n vitin
1989, n konferencn e drejtuesve t gazetave, t vendosur pr zbulimin e shkaqeve
t humbjes s numrit t lexuesve, nj botues i nj gazete metropolitane denoncoi
publikisht zbulimin kryesor q prej dy dekadash t anketimeve rreth leximit: se
arsyeja m e shpesht pr mosleximin e gazets sht mungesa e kohs. Un nuk e
blej at, tha ai duke argumentuar se, nse gazetart do t bnin nj pun m t mir
n sigurimin e shrbimeve t tyre themelore, si shprndarjen e gazets n koh, gjrat
do t shkonin m mir.(10) Kjo nuk ishte nj pikpamje e izoluar dhe shum nga
raportet e hulumtimeve prpiqeshin t shpjegonin do t thot n t vrtet ska
koh pr t lexuar. Kristin Urbani (Christine Urban), duke folur n Shoqatn e
Botuesve Amerikan t Gazetave n vitin 1986, dha prgjigjen m t mir. Sipas saj,
ajo q na thon lexuesit sht: Vini re buzt e miaun nuk kam koh t lexoj
gazetn do dit.[11] N rrmujn dhe zhaurimn e epoks s informacionit kostua
kohore e informacionit t nxjerr nga reportazhi i nj gazetari duhet t jet nj nga
konsideratat e para n prgatitjen e ktij reportazhi. Kontributi i USA Today m 1980
ishte se tregoi sesi nj gazet mund t pozicionohet si kursimtare kohe. Ajo e bnte
kt nprmjet botimit dhe formatimit t gazets me kaq kujdes dhe saktsi q kjo
mund t mund t prballonte nevojn e lexuesit pr mbikqyrjepr t studiuar botn
lidhur me rreziqet dhe mundsit personale me minimumin e kohs. Ajo
shprndante t dhna q kishin qen prpunuar n mnyr t bollshme dhe t
shtrenjt.

duhet br me t dhnat.
T dish se far duhet br me t dhnat prbn thelbin e gazetaris s re t sakt.
Problemi mund t mendohet t ket dy faza: fazn e hyrjes s t dhnave, ku ato jan
grumbulluar dhe analizuar dhe fazn e nxjerrjes t t dhnave, ku ato jan prgatitur
pr tu futur n mendjen e lexuesit. Ky libr trajton m tepr fazn e par, por t dyja
jan kaq t grshetuara sa q ai do t merret gjithashtu, n nj far shkalle, edhe me
fazn e nxjerrjes s t dhnave.
Synimi kryesor do t jet t tregohet si arrihen kto objektiva lidhur me t dhnat:

1 - Mblidhini ato. Pavarsisht nse keni provuar apo jo ndonjher t shkrbeni

metodat e mbledhjes s t dhnave nga shkenctart, ju mund t prfitoni nga njohja
me disa prej marifeteve t tyre.
E vlen gjithmon t kujtojm at q profesori H. Dugllas Prajs (H. Douglas Price) m
tregoi n Harvard n pranver t vitit 1967, se t dhnat nuk vijn nga lejlekt.
2 - Rezervoini ato. Gazetart e kohve t vjetra i rezervonin t dhnat n grumbuj
letrash n tavolinat e tyre, n qoshet e zyrave t tyre, dhe, kur organizoheshin mir, n
dosje t sigurta.
Kompjuterat jan m t mir.
3 - Rigjejini ato. Mjetet e gazetaris s sakt mund tju ndihmojn t rigjeni t dhnat
q keni mbledhur dhe rezervuar vet, t dhna q dikush tjetr rezervoi me nj qllim
si tuajin, t dhna q dikush tjetr rezervoi pr arsye krejtsisht t palidhura me
interesin tuaj, ndoshta as pa i shkuar ndrmend q nj gazetar ose prdorues publik do
ti rigjente ato nj dit.
4 - Analizoini ato. Analizat gazetareske m s shpeshti kan pr qllim thjesht
sistemimin pr t gjetur dhe listuar shmangiet interesante. Por kjo mund t prfshij
gjithashtu hulumtime pr prfshirjen e shkaksis, pr modele q sugjerojn se dukuri
t ndryshme variojn s bashku pr arsye interesante ose madje pr t vlersuar
efektivitetin e politiks publike.
5 Ngjishini ato. Ngjeshja e t dhnave sht br nj aftsi kaq e rndsishme pr
gazetarin sa edhe mbledhja e tyre. Nj lajm i mir prcaktohet nga fakti se far l
jasht, sikundr edhe far prfshin.
6 - Komunikoini ato. Nj reportazh i palexuar ose i pakuptuar sht nj reportazh i
shkuar dm. Ju mund t prodhoni nj vler filozofike, por q, si zhurma e nj peme
q bie n pyll, ajo nuk ekziston aspak.

Modelet teorike.
Ndrsa vrapoja, nj mngjes pranvere, rrugs s mjegullt n ejpll Hill (Chapell
Hill), u ngjita n majn e nj kodre t ult dhe atje pash n largsi nj figur t
kruspullosur, t verdh, rreth 40 cm. t lart. Ajo dukej e tensionuar, gati pr t
krcyer, atallt t nxjerra jasht e t fiksuar n nj pik gjat shtegut tim. Kur u
afrova dhe qesh n gjendje ta dalloja figurn m qart, pash se far ishte n t
vrtet: nj fikse zjarri e zakonshme. Imazhi i nj qeni kishte qen krijim i
imagjinats time dhe ai i kishte imponuar nj rregull dhe nj model t tij t dhnave t
dyzuara t syve t mi.
Vetm t dhnat e paprpunuara nuk jan kurr t mjaftueshme. Pr t qen t
dobishme, pr t qen t kuptueshme, t dhnat duhet t jen t prpunuara, t
abstraguara, t prshtatura ndaj nj lloj strukture. Ju duhet ta vendosni materialin n
nj sistem mendor q ndihmon interpretimin dhe kuptimin e tyre. Kjo e vrtet e
rndomt aplikohet njlloj si pr t dhnat e perceptimit t prditshm, ashtu edhe pr

vargjet e numrave n kompjuter. Pr t menduar mbi to n form t prgjithsuar, ju

keni nevoj pr nj sistem perceptues. Nse nuk siguroni nj t till me vetdije,
athere mendja juaj, n mnyr t pavetdijshme, ndoshta e nxitur nga shqetsimi si i
atij vrapuesit n nj lagje me shum qen, mund t gjej nj t gabuar.
Autor t ndryshm, n fusha t ndryshme i kan dhn emra t ndryshm ktyre
strukturave perceptuese. Psikologt nganjher i quajn ato skema. Ato jan
gjithashtu t njohura si konstrukte, hipoteza, parashikime, parime organizuese,
kallpe, karaktere, plane, prototipe ose madje (kjo nga psikologjia) molekula t
ndrlikuara.[12] Uollter Lipmeni (Walter Lippman) i quajti ato stereotipe.[13] N
prgjithsi, tha ai, mnyra sesi ne i shikojm gjrat sht nj kombinim i asaj q
sht atje me at q prisnim t gjenim. Qiejt nuk jan t njjt si pr nj astronom, si
pr nj ift t dashuruarishgruaja e bukur tahitiane sht nj person q i duket m e
mir gruarit tahitian, sesa lexuesve t Revists Gjeografike Kombtare.[14] Dhe
nse do t shikoni nj qen apo nj fikse zjarri , kjo varet nga ajo se far prisnit ju t
shikonit.
N formn e saj m t sofistikuar dhe t ndrgjegjshme, skema, konstrukti ose
stereotipi merr nj model teorik. Nj model formal prshkruan pjesn thelbsore t
nj proesi, natyror ose t br nga njeriu, n nj mnyr q lejon prfundime t cilat
t jet testuar nga eksperimenti, vzhgimi ose t dyja s bashku. Por n shumicn e
rasteve, prdorimi i modeleve apo i konstrukteve nga ne nuk sht kaq i sofistikuar
dhe as kaq i kujdesshm. Ne i prdorim ato thjesht sepse na duhen pr t menduar n
form t prgjithsuar. T dhnat e jets s prditshme, q nuk i jan paprshtatur nj
modeli, krkojn shum prpjekje pr ti prpunuar dhe interpretuar n at gjendje
bruto. Shqisat tona marrin shum syresh.

Testimi i modelit.
Problemi me modelet teorike - t dyja, ato t llojit t prditshm dhe ato formale t
shkencs - sht se ne perpiqemi t merremi seriozisht me to. Dy studime n shkall
kombtare mbi besueshmrin e gazetave, publikuar n vitet 1985 dhe 1986, ofrojn
nj shembull. Njeri studim (le ta quajm at pr taniStudimi Y) tregoi q 53% e
publikut beson se institucionet e lajmeve, kur japin lajme q kan t bjn me shtje
politike dhe shoqrore, mbajn an, ndrsa vetm 34% mendojn se media sht e
drejt pr t gjitha ant. Dhe nga 73 te 21 prqind, shum mendojn se institucionet e
lajmeve dhunojn intimitetin e njerzve.
Studimi tjetr (Studimi X) i zhvilluar prmbi t njjtat shtje e sipas nj shkalle
pes-pikshe, tregoi se nga 52 n 10 prqind e njerzve i quajtn gazetat m tepr t
drejta sesa t padrejta. Edhe n shtjen e intimitetit publiku ishte i ndar gati
barabar: 32% mendonin se gazetat e dhunojn intimitetin dhe 30% mendonin se ato e
respektojn intimitetin. T dyja studimet u zhvilluan me vetm 6 muaj interval,
dhjetor 1984 - maj 1985.
Si mund ta prisnit, njri u paraqit si nj studim i lajmit t mir plot optimizm
rreth qndrimit t publikut ndaj medias. Tjetri rezultoi si nj raport plot trishtim dhe
parandjenja te kqia. Tani e papritura: raporti me drit u shkrua nga njerzit q
zhvilluan Studimin Y, at me qndrime t pafavorshme cituar m par. Dhe raporti

i trishtueshm bazohej n numrat e studimit X, atij q zbuloi se shumica e njerzve i

besonin gazetat.
Mos jan kryqzuar prcjellsat n kompjuter? Jo. T dyja grupet e hulumtimit po
punonin me skema t ndryshme. Studimi X u sponzorizua nga Komiteti i
Besueshmris se Shoqats s Botuesve Amerikan t Gazetave. Kryetari i saj,
Dejvid Lorens (David Lawrence), donte ta prdorte studimin si terapi shoku pr t
zgjuar botuesit ndaj nj problemi dhe pr ti nxitur ata t vepronin.[15] Studimi Y u
sponsorizua nga Times Mirror, e cila donte nj dukshmri kolektive dhe nj shans pr
t br lajme. Zbulimi i botuesve kush bie ndesh me menurin konvencionale
sht nj mnyr e mir pr ta br kt.[16]
T dyja grupet e hulumtuesve mendonin se po tregonin t vrtetn, por nse ata
shikonin nj qen ose nj fikse zjarri, kjo varej nga skema me t ciln ata prballonin
krkimin. Gazetarit t msuar t jet objektiv, kjo mund ti duket se problemi kishte
filluar me sistemin strukturor n prgjithsi. Ideali gazetaresk duhet t jet hyrja n
nj hetim me mendje te kthjellt, i lir nga do paragjykim. Pranimi i nj hipoteze
ngjan shum si t jesh i paragjykuar. Ky kndvshtrim, ndonse me qllim t mir,
nuk sht praktik. Ju nuk mund t filloni t mendoni rreth nj problemi pa nj sistem
teorik. Duhet t keni nj, jeni apo nuk jeni t vetdijshm pr kt. Proesi i
formulimit t hipotezs n metodn shkencore e ngre sistemin n at nivel t
vetdijshm ku ai mund t vlersohet me objektivitet dhe ftohtsi.
Tashm sht e vrtet se ekziston njfar rreziku q vlersimi t mos jet i ftoht dhe
objektiv sa duhet. T dyja studimet mbi gazetat, t cituara m par, jan nj ilustrim i
mir. Kura pr kt problem nuk sht t braktisni proesin e hipotezs s br, por ta
shpallni hipotezn tuaj dhe ta vlersoni at n kndvshtrimin e plot publik, n
mnyr q investigator t tjer t mund t kontrollojn punn tuaj. T dy
hulumtuesit e Times Mirror dhe ASNE-s pikrisht kt bn. Nuk u b ndonj dm
afatgjat, sepse t dy lan nj dosje q prshkroi metodat, zbulimet dhe rrugn e tyre
pr t nxjerr perfundimet. Ca m shum, ata i bn t dhnat e tyre t vlefshme pr
analiza dytsore nga studiues t tjer. Publikimet e tyre stimuluan shum analizat dhe
diskutimin rreth hapit tjetr pr kuptimin e marrdhnieve t veanta midis nj
mediumi lajmesh dhe lexuesve, dgjuesve ose shikuesve t tij. Njra nga
karaksteristikat e shkencs sht se ajo sht gjithmon subjekt i kontrolleve dhe
rikontrolleve t tilla. Ky sht njri nga msimet q na jep rasti i dy studimeve t
besueshmris. Msimi tjetr sht se kjo sht jashtzakonisht e rndsishme pr t
dhn mendim t kujdesshm ndaj strukturs teorike me t ciln prballet nj problem
dhe pr t vlersuar pasojat e zgjedhjes s nj skeme.

Testimi i realitetit.
Sapo zgjidhni nj model, ju mund ti prmbaheni atij pr nj koh t gjat. Nj model
q funksionon mjaft mir pr qllimin bhet shum shpejt i rehatshm sa edhe nj
kpuc e vjetr dhe prej tij hiqet dor pa dshir. Modelet e paprshtatshme q kapen
pasi dobishmria e tyre ka kaluar, jan burimet e paragjykimeve, urtsis
konvencionale dhe mendjes s kufizuar. Herbert Batrfilld (Herbert Butterfield),
historian i shkencs moderne, ka argumentuar se zhvillimi i modeleve t reja ishte m
i rndsishm n krijimin e fiziks moderne se sa n grumbullimin e t dhnave t
reja. Nj shkenctar i suksesshm ka nevoj pr artin e trajtimit t s njjts tuf t

dhnash si m par, por duke i vendosur ato n nj sistem t ri marrdhniesh me

njera-tjetrn e duke iu dhn atyre nj sistem t ndryshm, i cili, praktikisht do t
thot q pr momentin t vini n prdorim nj lloj t ndryshm t mnyrs s
mendimit.[17] Metoda shkencore moderne siguron stimulimin e vnies n prdorim
t ktij mendimi t ndryshm me an t nxitjes s nj testimi t vazhdueshm t
modeleve t vjetra dhe nj hulumtimi perceptues pr t tjera m t mira. Modeli i
Aristotelit pr mekanikn e lvizjes, q mendonte se nj trup i lvizshm vazhdon nj
itenerar t dhn vetm sepse dika e shtyn at, ishte i gabuar. Por sidoqoft modeli i
tij zotroi n shekuj, pjesrisht edhe sepse shkenca nuk ishte ende n gjendje t
sfidonte dhe t eksperimentonte. (Nj problem q pengonte Aristotelin dhe
bashkkohsit e tij grek ishte dallimi i mpreht ndrmjet filozofve dhe njerzve
puntor. Pr t br nj eksperiment faktikisht do t duhej t ndoteshin duart. Kjo
antipati, pr t br m tepr sesa vetm t menduarit, vazhdoi madje edhe n kohn e
Galileut, i cili paraplqente eksperimentet e mendimit ndaj gjrave reale.)
Metodat shkencore moderne sigurojn testimin e realitetit agresiv. Gazetart
gjithashtu jan t interesuar pr testimin e realitetit. Ndryshimi kryesorprve atij t
dallueshmit q gazetart jan gjithmon me ngutsht se gazetart jan m pasiv
rreth ksaj shtjeje. N vend q t testojn realitetin drejtprdrejt nprmjet
vzhgimeve, deduksioneve dhe eksperimenteve t tyre ata, normalisht, jan t
knaqur ti bjn verifikimet e tyre nprmjet konsultimit t autoriteteve t ndryshme
me kndvshtrime t ndryshme dhe interesa t ndryshme.
E meta n kt metodologji sht se gazetari mund t mos kt ndonj baz t mir
pr t vlersuar burimet konfliktuese. Prpjekjet e gazetarve pr t qen objektiv i
shtyjn ata, n t vrtet, n nj pozit relativiste e cila krkon nj hamendsim t
pangjashm se t gjitha opinionet kan nj pretendim t njjt ndaj s vrtets.
Gazetart t cilt adaptojn mjetet e metods shkencore n profesionin e tyre, mund t
fitojn nj pozit pr t br vlersime t dobishme me m shum objektivitet t
fuqishm shkencor.
Gazetart kan tashm disa nga karakteristikat e shkenctarve, shpesh pa e ditur as
vet kt. Midis tyre:
1. Skepticizmin. Kur nna u thot se ju do, verifikojeni, ky sht nj aforizm i
fushs s gazetaris, jo i shkencs, por iu prshtatet mir t dyjave. As
gazetart dhe as shkenctart nuk knaqen me at q opinioni popullor ose
autoriteti pretendon se sht e vrtet. E vrteta sht gjithmon
eksperimentale, gjithmon ka hapsir pr mprehje dhe prmirsim.
2. iltsin. Fjala ky sht replikueshmria. Nj reporter investigues i mir i
dokumenton krkimet e tij pr t vrtetn duke prgatitur nj dosje, n mnyr
q hulumtuesit e tjer t mund ta ndjekin pr t arritur prfundime t njjta.
3. Nj instinkt pr operacionalizimin. Pr t testuar nj model, nj shkenctar
mendon rreth proeseve q modeli prfaqson dhe ku t ojn ato. Athere ai
shikon pr nj vend n botn e dukshme ku aspekte t ktij proesi mund t
maten n njfar mase, gj q do t konfirmojn ose prgnjeshtrojn
modelin. Ky proes i zbulimit t pjess s dukshme dhe t testueshme sht
quajtur operacionalizim. T dy, shkenctart dhe gazetart investigativ,
mbshteten n t. Konfirmimi i nj teorie sht fuqia e saj pr t parashikuar
rezultatet e nj matjeje operacionale.
4. Ndjenjn e paqartsis t s vrtets. N diskutimin e lasht ndrmjet
absolutizmit dhe relativizmit, shkenca ndjehet m komode me pragmatizmin.
Testi i nj ideje sht nse ajo funksionon. T vrtetat q shkenca zbulon jan

t mirpritura kur ato prmirsojn t kuptuarit ton ose teknologjin, por me

njohjen q ato mund t jen zvendsuar nga t vrteta m t mdha, n t
ardhmen. Ky koncept nuk sht kaq i leht pr gazetart, krkimi i t cilve
pr thjeshtsi dhe siguri e bn absolutizmin trheqs.
5. Kursimin. T vn prball nj zgjedhjeje ndrmjet teorive konkurrente, ne
zakonisht paraplqejm at m t thjeshtn. Teoria m e mir shpjegon m t
shumtn me m t paktn. Teoria kopernikane e universit mbizotron mbi
sistemin e vjetr t Ptolemeut sepse ajo ishte m e thjesht. Me qllim q t
shpjegohej lvizja e planeteve, Ptolemeu propozoi nj sistem t epicikleve
sipas t cilit do planet lvizte n orbita brenda orbitave rrotull toks. Kur
instrumentalizimi u b m i mir, astronomt zbuluan lvizje q teoria nuk
mund ti shpjegonte vese nse ishin marr si t mirqena m shum epicikle
brenda epicikleve. Vendosja e diellit n qendr t sistemit zhduku nevojn pr
epicikle.

Rndsia e prulsis.
sht ironike q mbrojtja gazetareske e Amendamentit t Par sot argumentohet
shpesh nga nj pozit absolutiste. Mendimi politik i shekullit t 18-t q shprehet n
Kushtetutn e Shteteve t Bashkuara, veanrisht Amendamenti i Par, ka n baz
mospranimin e absolutizmit. N agimin e epoks shkencore, kotsia e detyrimit t do
besimi t veant ishte e qart sepse t dhnat e reja ose nj interpretim i ri i t
dhnave t vjetra ishin shfaqur gjithmon pr t sfiduar besimet e vjetra. Dhe kshtu
ajo mori kuptimin pr t qen tolerant ndaj besimeve jo-ortodokse dhe pr ti
mbrojtur ato me ligjin baz t vendit. Herezia e t sotmes mund t jet menuria e s
nesrmes.
Kshtu pak prulsi sht e mir pr kdo, por veanrisht pr shkenctart dhe
gazetart. Gjykatsi Oliver Uendll Holms (Oliver Wendell Holmes) vuri re se ato q
ne i mendojm si t vrteta mund t quheshin m mir ndihma t pamundshme:
Kur un them q nj gj sht e vrtet, kam parasysh q nuk mund vese
ta besoj atUn nuk rrezikoj t hamendsoj q paaftsit e mia n fushn e
mendimit jan paaftsi t universit. Pr pasoj un e prcaktoj t vrtetn si sistem t
kufizimeve t mia dhe e le t vrtetn absolute pr ata q jan t pajisur m mir
Bindja e plot nuk sht test i siguris. Ne kemi qen shum t sigurt pr shum
gjra t cilat nuk kishin qen kshtu.[18]
Kjo modesti mund ti jap shkenctarit, por edhe gazetarit, nj far lirie. Ju nuk duhet
t prisni pr t verifikuar q keni zbuluar t vrtetn e sigurt, absolute, t
pakundrshtueshme, prpara pranimit t zbulimit. Nse ju keni br nj gabim dhe
keni qen i hapur prsa i prket proesit q ju udhhoqi, dikush tjetr do ta zbuloj at
dhe do ta botoj dhe shkaku i s vrtets do t ket qen uar prpara nj shkall
tjetr. Pluralizmi demokratik, q l t vrtetn t dal n shesh nga ndeshjet e shum
opinioneve, sht nj mjedis i mir pr t dy: shkenctart dhe gazetart.

Njra nga prparsit e pranimit t nj modeli teorik pr prdorim gazetaresk sht q

ky u mban ju edhe lexuesit tuaj t fokusuar te problemi. Shum nga informacioni pr
shtjet publike sht misterioz dhe i komplikuar. Gazetari q bhet ekspert n sfern
e mbuluar prej tij, mund ta humbas shum shpejt rrugn n morin e detajeve t
parndsishm.
Reportazhi im i par investigativ m i rndsishm si reporter gazete ka qen rreth
blerjes shkaprdare t siguracionit ndaj zjarrit dhe tufanit pr ndrtesat shkollore n
konten e Dades, Florida. Sipas planit t athershm n funksionim, programi i
siguracionit u kontrollua nga nj agjent, kompensimi i t cilit ishte pjes e
prqindjeve. Sa m shum kushtonte siguracioni aq m shum para bnte ai.
Diskutimet n kshillat e shkollave lidhur me kt shtje ishin t paqarta n detajet e
tyre dhe t pamundura pr tu ndjekur. I lodhur, kryeinspektori i krkoi kshillit
10.000 $ pr nj studim q do t zgjidhte ndrlikimet teknike. Krkesa u hodh
posht dhe prfundimisht u mbyll.
Ajo q nevojitej pr t kuptuar situatn ishte nj model teorik i cili t mund t
operacionalizohej. I imi ishte nj model n baz allishverishi ose me prfitim t
dyanshm. Kjo oi n hipotezat q pasojn:
1. Siguracioni i br nga vet agjenti i shoqris s sigurimeve, do ta t bnte at
m t kushtueshm sesa po t kryhej nga persona pa nj konflikt t till
interesi.
2. Nse kshilli e pranon kt mim, antart e tij duhet t marrin dika nga
vlera: p.sh. mundsin pr t shprblyer miqt e tyre n biznesin e
siguracionit.
3. Nse ata shprblejn miqt e tyre, antart e kshillit duhet t marrin dika
prej ktyre miqve si kmbim.
Secili nga kto propozime sht i thjesht. Ju nuk keni nevoj pr nj kuptim t
hollsishm t biznesit t siguracionit ose t rregullave t tij pr t kapur cilindo prej
tyre. Dhe secili mund t operacionalizohet.
Propozimi i par u testua duke krahasuar mimet e sigurimit t prons s shkolls s
kontes s Dades me ato t Administrats s Metropolit t kontes Dade, nj njsi
politike e ndar e me prcaktim gjeografik t njjt.
mimet n dollar ndaj vlers s ndrtess t Administrats s Metropolit, , ishin sa
nj e treta e atyre t shkollave t kontes Dade. Ve ksaj, tatimi i humbur pr
siguracionin shkollor ishte fare i ult krahasuar me standartet e industris. Gjat
historis s gjat t programit, vetm 15% e ksteve t sigurimit ishin kthyer prsri
n sistemin shkollor.
Marrja e drejtprdrejt n pyetje e antarve t kshillit t shkolls dhe e agjentve
prfitues t sigurimit verifikoi q sistemi kishte shenjat e patronazhit politik. Pr t
mbajtur agjentt e tjer t sigurimit n komunitet t knaqur me sistemin, agjenti i
sigurimit t sistemit shkollor ndau nj pjes t prqindjeve me ta. Antart e kshillit
vendosn sesi do t bhej kjo ndarje. Tani gjithka q nevojitej ishte t mbyllej rrethi
logjik duke treguar at q antart e kshillit kishin marr si kmbim.
Florida bnte pun pionieri n fushn e legjislacionit t zgjedhjeve dhe kontributet e
do antari t fushats ishin t skeduara n gjykat. do sked tregonte emrin e
dhuruesit, emrin e kandidatit dhe shumn e dollarve t dhuruar. Konfirmimi i
hipotezs s tret krkonte nj hallk ndrmjet dhuruesve dhe biznesit t sigurimit.
Ishin 181 agjensi q merrnin pjes n programin e sigurimit t shkollave. Nga nj
drejtori un mora emrat e npunsve t tyre dhe bra nj skedar, nj emr pr do

sked dhe i rendita sipas alfabetit. Pastaj krahasova emrat n listat e kontribuesve t
fushats me skedarin tim. Fitore!
Agjentt e shoqrive t sigurimeve ishin kontribues te rndsishm pr t pes
antart e kshillit drejtues t shkollave gjat fushats s zgjedhjeve t mparshme.
Kryetari i kshillit merrte 65% t kontributeve totale nga njerzit e shoqrive t
sigurimit. Dy t tjer merrnin m shum se gjysmn e t njjtit burim. Seria tripjesshe e krijuar udhhiqte skenn lokale.[19] Kshilli e reformoi sistemin me
shpejtsi dhe me parat e kursyera u shprblyen msuesit.
Nj reporter q do t punonte pr nj reportazh t till sot, n vend t skedarve pr t
kontrolluar emrat do t prdorte sigurisht nj kompjuter. Por mekanika sht m pak e
rndsishme sesa koncepti. Nj model q ju drejton te faktet e rndsishm dhe
kshillon nj operacionalizim sht shum m i rndsishm pr zmadhimin e fuqis
suaj si reporter, sesa makina q bn pjesn e zyrs. Makinat bjn t mundur gjra q
nuk mund t bheshin m par, por pr t prfituar m shum prej tyre ne kemi
nevoj t mendojm sipas mnyrs q mendojn shkenctart, duke ndrtuar modele
q na aftsojn pr t prdorur mundsit e reja kompjuterike.
Gazetart kan prirje t jen njerz praktik dhe si t till ne jemi nganjher shum
t shpejt pr t prbuzur ata q veprojn sipas atyreve q ne na duken teori boshe, t
paafta pr do aplikim n botn reale. Por pa teori do t kishim vese t dhna t
paprpunuara, t rregullta dhe do t mbyteshim n to. Kompjuteri mund ti rendis
ato pr ne sipas alfabetit, ai mund t na jap lista t renditura t t dhnave sipas do
prmase t tyre, por sidoqoft pr ti dhn lists nj kuptim ne lipset t kemi nj
teori.

Burimet e teorive
Nga rrjedhin teorit? Vargu i burimeve sht i gjer, nga folklori te prodhimet e
mendjeve m krijuese dhe t sofistikuara t shkencs. Nj teori e mir sht ajo q jep
prfundime t cilat mund t testohen dhe t prdoren si blloqe ndrtimi pr m shum
zbulime dhe m shum teori. Shkenca mbshtetet te iltrsia po aq sa edhe gazetaria.
Majkell Polieni (Michael Polyani), nj kimist q punoi n agim t epoks brthamore,
e krahasoi proesin shkencor me nj grup puntorsh q montojn nj loj gjigande
figurinash. Grupi nuk mund ta bj at me efekt pa ditur se bn do antar i tij.
Lerini ata t punojn s bashku para syve t njeri-tjetrit, kshtu q sa her nj pjes
e saj sht prshtatur nga njri, gjith t tjert menjher do t hapin syt pr hapin
tjetr q, si pasoj, bhet i mundur thot ai.[20] Metodologjia e gazetarve q
mbulojn shtjet publike sht saktsisht e njjt, madje edhe nse proesi sht m
pak i ndruajtur. N biznesin e realitetit, reportert, sikundr shkenctart, gjenden
vazhdimisht duke testuar, duke ekzaminuar teorit ekzistuese, duke menduar prmes
prfundimeve t tyre, duke zhvilluar hipoteza t lidhura q mund t
operacionalizohen (me fjal t tjera t testohen) dhe duke i vendosur ato n prov.

Rasti i trazirs s Detroitit.

Periudhat e trazirave shoqrore ofrojn mundsi veanrisht t mira pr testimin e
teorive. Kur filloi seria e trazirave t vitit 1960, s pari n zonn e Uatsit (Watsit) t

Los Anxhelesit, pastaj n Njurk (Newark) t Detroitit, doln teori t ndryshme

popullore pr t shpjeguar shkakun. Nj teori, e plqyer sidomos nga punonjsit
redaksional, thoshte se rebelt ishin rastet m t acaruar dhe t pashpres n fundin e
shkalls ekonomike, t cilt rebeloheshin sepse nuk kishin mjete t tjera prparimi
apo shprehjeje. Kjo teori mund t testohet me hulumtim analitik. Po t jeni n gjendje
ti identifikoni rebelt dhe ti krahasoni ata me jorebelt, do t zbuloni nse teoria
sht e vrtet apo jo, sepse ka gjas m shum q pjesmarrs n trazir t jen m
pak t arsimuarit. Por gazeta Shtypi i lir i Detroitit kreu nj studim pr kt
problem n vitin 1967 dhe zbuloi se ata q kishin ndjekur kolegjin ishin kontigjent po
aq i mundshm pr t marr pjes n trazir, sa edhe ata q nuk e kishin prfunduar
shkolln e mesme. Teoria nuk u mbshtet nga t dhnat.[21]
Arsimi
Rebel %
Jorebel %
Gjithsej

Braktiss
18
82
100

Shkoll t mesme
15
85
100

Kolegj
18
82
100

Sipas nj tjetr teorie popullore t kohs shkaku themelor i trazirave ishte vshtirsia
q kishin zezakt e Jugut pr tu ingranuar n kulturn e Veriut. T detyruar nga
prndjekjet dhe ndikimet e skllavris n Jug t futeshin n nj rol pasiv, ata gjetn
nj dalje nga ky agresion i gjat shtyps, vetm duke e braktisur Jugun. Kjo teori,
gjithashtu, sht operacionalizuar pa vshtirsi. Nse kjo sht e vrtet, rebelimi
duhet t jet nj sjellje m e shpesht pr emigrantt nga Jugu sesa pr zezakt t
ngritur n Veri. Studimi i Shtypit t lir dha nj prfundim t ndryshm. Nj tjetr
teori, pra, iu nnshtrua testimit t realitetit dhe u gjet e mangt!

Ku e keni kaluar fmijrin?

Rebel %
Jorebel %
Gjithsej

N Jug
8
92
100

N Veri
25
75
100

Nj tjetr mundsi erdhi pas vrasjes s Martin Luter Kingut n vitin 1968. Teoria e
drejtprdrejt popullore thoshte se lvizja e tij jo e dhunshme vdiq me t dhe se
zezakt do t krkonin t udhhiqeshin nga avokatt e dhuns. Majemi Herald, e cila
kishte kryer nj studim mbi qndrimin e popullats me ngjyr para vrasjes, u kthye
prsri te t njejtt subjekte dhe zbuloi se idealet e Kingut ishin m t forta se
kurr.[22]

Nganjher teorit mund t sajohen edhe thjesht duke ardhur vrdall. Kur Fred
Shermani, ish-gazetar rubrike i Majemi Herald, shkoi n vitin 1992 n Majemi, t
goditur nga uragani Endrju (Andrew), vuri re se se n t njejtin mjedis shtpit e
vjetra i kishin qndruar uraganit m mir se t rejat. N vitin 1957, kur komisioni i
kontes s Dades miratoi Kodin e Ndrtimit t Florids s Jugut, pr t mbrojtur
shtpit nga errat me shpejtsi mbi 120 miljesh n or, ai kishte qen prfaqsues i
nje firme ndrmjetsimi pr shitblerjen e pronave s patundshme. Por gjat viteve,
Enti i Rregullave dhe Apeleve, nn trysnin e siprmarrsve t ndrtimit, duke lejuar

prdorimin e materialeve m t lira, e kishte dobsuar kodin. Inspektimet qen br

gjithashtu t shkujdesura.
Mbresat e ekspertit nga vizita n vend mund t jen t mjaftueshme pr nj reportazh
shum t bukur. Kshtu Stefn K. Duing (Stephen K. Doig), nj reporter i shklqyer
n SAS, e ktheu at n nj reportazh t madh duke ia nnshtruar nj testi t rrept
teorin e kodit t korruptuar t ndrtimit. Duing arriti te teoria nprmjet nj
itenerari q ishte m i drejtprdrejt se i Shermanit: Ai vuri re q Endrju kishte
shkatrruar gati gjysmn e atis t shtpis s tij relativisht t re. Verifikimet e
Duingut prfshin katr baza t dhnash: raportin e 50.000 inspektimeve t dmeve t
stuhis brenda kontes; listn e tatimit mbi pasurin pr vitin 1992 , me informacione
t detajuara rreth llojeve t shtpive, vlers dhe vitit t ndrtimit; rregjistrin e firmave
t ndrtimit t kontes, me informacione rreth llojit t ndrtimit dhe materialeve t
prdorura pr seciln ndrtes; si edhe hartn e ndrtimeve dhe at urbanistike t
kontes, me m tepr se 7 milion dokumente t lejeve t ndrtimit dhe inspektimeve
n vitet e mparshme.
Herald publikoi nj hart dhe nj tabel duke rreshtuar 420 nndarje, duke krahasuar
prqindjen e shtpive t gjykuara t pabanueshme dhe vitin mesatar t ndrtimit. Nj
grafik prmbledhs pr shpejtsin e ers tregoi, pr shembull, q n zonat e errave
m t buta, 85 deri n 127 milje n or, shtpit e ndrtuara pas vitit 1979
rrezikoheshin t bheshin t pabanueshme tri her m tepr , krahasuar me ato t
ndrtuara m hert.(23)
Lexuesit i duan hartat sepse mund t gjejn vetveten n to. Dhe tabelat statistikore e
bn teorin e korruptuar t kodit t ndrtimit praktikisht t pamundur pr tu
refuzuar, ndonse reportert, sigurisht, nuk ndaluan ktu. Me an t reportazhit t
kpucs s vjetr dhe t mir prej lkure ata zbuluan m shum t dhna t
drejtprdrejta, duke prfshir ktu faktin se inspektort kishin br n nj dit t
vetme m shum inspektime ngasa mund t kishin kryer objektivisht.
Msimi pr gazetart e sakt t s ardhmes: grumbullimi i prshkrimeve nuk sht i
mjaftueshm. Ashtu si tregimtart kan nevoj pr intrig pr ti mbajtur prshkrimet
s bashku, shkenctart e fushave shoqrore dhe gazetart e sakt kan nevoj pr
teori pr tu dhn t dhnave kuptimin e tyre m t plot. Ndodh nganjher kur ne
ndjehemi kaq krenar pr t dhnat e nxjerra nga kompjuteri yn dhe do t na plqente
ti printonim ato t pandryshuara n letr ose online. Por nuk mundemi! Ne kemi
nevoj t kemi nj prligjje teorike, e pikrisht ktu puqen s bashku stili i vjetr i
gazetaris rrfimtare dhe gazetaria e re e sakt.

Shnime
1. Pr shembull, Ron Lovell, Pupla (tetor 1987): 22-24: Nuk ka grup njohurish t
varura pr fushn.
2. Dereck Bok, komunikimi personal, Shkurt 27, 199
3. Shpejt do t jet dyfishuar pr do katr. Richard Saul Wurman, Etje informacioni
(New York: Doubleday,1989), 32
4. Pr ndihm n futjen e ktij problemi n perspektivn historike, shiko James
Franklin, Shkenca e hamendsimit: Dshmi dhe probabilitet para Paskalit
(Baltimore, Md,: Johns Hopkins University Press, 2001).
5. Shikoni, pr shembull, Nicolas Von Hoffman, Sondazhe t Opinionit Publik:
Gazetat bjn lajmet e tyre? Tremujori i opinionit publik 44, jo. 4 (Winter 1980):
572.
6. Pr disa shembuj, shikoni diskutimin e jo letrsi artistike e re t Philip Meyer,
Gazetaria Etike: Nj guid pr student, praktikant dhe konsumator (New York:
Longman, 1987).
7. Walter Lipman, Opinioni publik (New York: Shtypi i Lir, Botim libr xhepi 1965:
botimi i par, 1922), 216
8. Lawrence Cranberg, Lutje pr njohjen e karakterit shkencor t gazetaris, Edukator
gazetarie (Winter 1989): 46-49
9. James K Batten, Leksion siprmarrjeje shtypi, Reverside, California. Prill 3, 1989.
Majemi, Fla.: Knight Ridder, Inc.
10. Michael J.Davies, cituar n elsat pr sukses: Strategji pr marketingun e gazetave
t 90-ts (Reston, Va.: Shoqata Amerikane e Botuesve t Gazetave,1989), 5.
11. Christine D. Urban, Parashikimet e lexuesitfar mendojn ata pr ne,drejtohuni
te Shoqata Amerikane e Botuesve t Gazetave, San Francesko, Calif., Prill 1986.
12. Reid Hastie, Parimet skematike n kujtesn njerzore, t N. Cantor dhe J. F
Kihlstrom, eds.,Personaliteti, njohja dhe bashkveprimi shoqror (Hillsidale, N.J.:
Erlbaum, 1981), 39-40
13. Lippmann, Opinioni Publik, 53-68
14. Lippmann, Opinioni Publik, 76.
15. Besushmria e gazets: Building Reader Trust (Reston, Va.: Shoqria e Botuesve
Amerikan t gazetave, 1985).
16. Njerzit dhe shtypi: Hetim i qndrimit publik ndaj medias kryer nga Times Mirror,
porositur nga Organizata Gallup (Los Angeles: Times Mirror, 1986), 4.
17. Herbert Butterfield, Origjina e shkencs moderne, Variant i ndrequr (New York:
Shtypi i lir, Botim xhepi, 1965; botim i par, 1957), 13
18. Oliver Wendell Holmes. Cituar nga Arthur Schlesinger, Jr., Hapja e mendjes
amerikane N New York Times Book Review, Korrik 23, 1959, 27.
19. Freeloading Insuror merr 59,000 $, Majemi Herald, Shtator 27, 1959,IB.
20. Cituar te Richard Rhodes, Prodhimi i bombs atomike (New York: Simon dhe
Schuster, 1986), 34.
21. Philip Meyer, Njerzit matan rrugs 12: Studim mbi qndrimin e zezakve t
Detroitit pas rebelimit t 1967-ts,Shtypi i lir Detroit ribotim, 1967.
22. Philip Meyer, Rrjedhoj e vuajtjes: militantizmi zezak dhe vdekja e Martin Luter
Kingut, Tremujori Opinionit Publik (Vere 1969)
23. far shkoi keq, Majemi Herald, Reportazh i posacm, Dhjetor 20, 1992.

Kreu 2
Prdorimi i numrave n mnyr t arsyeshme.
Numrat jan si zjarri. Ato mund t prdoren pr t mir ose pr t keq. Kur
keqprdoren, mund t krijojn iluzione t siguris dhe rndsis q na bjn t
paarsyeshm. Si ka vn re dhe Dejvid Bojli (David Boyle), disa gjra nund t
vlersohen m leht se t tjerat dhe shpesh vmendja jon trhiqet n ato aspekte t
problemit pr t cilat ka numra t bashklidhura me to. Nganjher numrat i bjn ato
t duken m t rndsishme nga sa jan n t vrtet.[1] Nga ana tjetr, kur prdoren
mir dhe n kushte prkatse, numrat mund t trheqin vmendjen n mes gjith
gumzhims s zhurmshme dhe shklqimit verbues t Epoks s Informacionit. N
nj bot ku asgj nuk sht e sigurt prve vdekjes dhe taksave, ne joshemi
nganjher t heqim dor prej vlersimit, duke preferuar m tepr t mbshtetemi n
intuit dhe tregimtari. Por prparsia e numrave t prdorur si duhet sht se fuqia e
tyre mund t prcaktohet vet. Shum gjra t shkencave moderne jan bazuar n
teorin e probabilitetit, jo sepse ne besojm q Zoti luan zaresh me botn (t
huazojm frazn e famshme t Ajshtajnit), por sepse kjo sht nj mnyr e
kodifikimit dhe e organizimit t padijes ton. Dhe kshtu cilido n biznesin e
informacionit, qoft ai gazetar ose propagandist, duhet t prdor dhe t kuptoj
numrat n biznesin e numrimit, prllogaritjes dhe vlersimit t gjrave q ndodhin
dhe gjrave q ne bjm. Pr laikun, si edhe pr gazetarin e dal mode, nganjher
duket e pangjashme q dika kaq e rrshqitshme si sht sjellja njerzore t mund t
reduktohet n elemente q t paraqiten nprmjet numrimit dhe vlersimit. Ne jemi
msuar me gjrat e numrueshme q qndrojn pa lvizur.
Pr tiu ndihmuar t bindeni q kjo mund t bhet, ky kapitull ndrmerr nj hap t
guximshm. Do t hidhemi menjher n nj nga prdorimet m misteroz dhe m t
komplikuar t zbuluar ndonjher t numrave: teoria e lojrave dhe e sjelljes
ekonomike. Por do ta bjm kt me shembujt e prditshm.
Studimi i rastit t par mu ofrua koh m par nga Deniel Ellsbergu (Daniel
Ellsberg), disa vite para se ai t bnte prllogaritjen e prfitimit t kostos q e oi n
pozicionin e tij si ekspert pr Dokumentet e Pentagonit.
Veprimit t tij i njihet merita e kthimit t opinionin publik kundr lufts n Vietnam.
Shembulli 1 i zgjedhur ktu sht m i rndmti. N vitin 1964, Ellsbergu raskapitej
pr Rand Corporation dhe jetonte n Beverly Hills t Kalifornis. Ishte viti i nj zjarri
t madh gjithfshirs.
Ellsbergu ishte atje, duke par flakt q prfshinin veriun e Sanset Bulvardit (Sunset
Bulevard). Ai banonte n jug t Sansetit, bashk me fqinjt e tij q duke qndruar
prball shtpive t tyre nj gjysm milje nga zjarri, prpiqeshin t vendosnin se far
duhej t bnin. Pr ta drguar zjarrin drejt tyre mjaftonte vetm ndryshimi i
drejtimit t ers. Por a do t ndryshonte ajo? A duhej t fillonin evakuimin dhe t
bnin gjith at pun pr asgj? Apo t qndronin dhe t rrezikonin tu digjej gjithka
q kishin?
"Secili nguronte shum pr tu evakuar," kujtonte Ellsbergu. "Ata qndruan atje t
bindur se zjarri nuk do t prfshinte Sunsetin, sikur rrugt t ishin penges pr flakt.
Biseda kishte nj element shpirtror, vrtet. Sikur Zoti po shkatrronte njerzit n veri
t Sunsetit por nuk ishte i gatshm pr t zhdukur dhe ann ton."
Ishte nj moment filozofik interesant. Ellsbergu nuk humbi koh. S pari, ai
prllogariti mundsin q era mund t ndryshonte, bazuar n njohurit e tij pr

paqndrueshmrin e motit n kt vend. Pastaj ai prllogariti vlern e pasuris dhe

koston e lvizjes s saj n largsi t ndryshme. Ishte nj loj me dy persona, me
Ellsbergun nga njra an dhe natyrn q hidhte zaret nga ana tjetr dhe ekuacioni i tij
tregoi se lvizja e ter katandis s shtpis jasht zons s rrezikut nuk do t'ia vlente.
Ndrsa lvizja e tyre n nj distanc t shkurtr ishte e arsyeshme. Kshtu bri.
Zjarri nuk e arriti shtpin e tij dhe puna e lvizjes doli nj harxhim kohe. Por
Ellsbergu shkoi t flinte at nat sikur t mos kishte rndsi se nga cila an shkoi
zjarri, me ngushllimin se nuk kishte br ndonj gabim t shmangshm.
"Fqinjt posht rrugs bn nj prllogaritje edhe m t bukur," kujtoi Ellsbergu. "Ata
kishin nj strehim bombash n kopshtin pas dhe guvernatja i thot shrbtorit t mos
i merrej me gzofin, por t shtronte drejt e n strehim."
Metoda e Ellsbergut n kt rast ishte t vlersonte nj kosto t pritshme kundrejt nj
fitimi t pritshm.
Ideja e pritjes matematike sht mjaft e thjesht. Kur ju vini bast n nj hipodrom t
Florids, shteti dhe hipodromi marrin 15% t shums s t gjitha basteve. N sistemin
e bastit rrezikues, ju vini bast kundr gjith pjesmarrsve t tjer me 85% -shin e
mbetur. Nse ndonj v bast pa br llogari, ose nse t gjith bastaxhinjt jan
njlloj t shkatht, fitimi i pritshm sht 85 cent pr do dollar t vn bast. Sipas
teoris s lojs, kjo thjeshtson hamendsimin q nj fitim i pritshm sht gjithmon
po aq i dobishm sa edhe nj fitim i fiksuar--si sht, n t vrtet, edhe n jetn
reale kur ju mjaft shpesh e luani lojn madje edhe jasht luhatjeve.
Por sht e rndsishme t kihet parasysh q atje mund t ket raste kur pritja
relevante nuk mund t shprehet n mnyr kaq t hapur. Ta zem se i keni marr
borxh 1.000 dollar nj fajdexhiu dhe nuk i kini parat pr tia rikthyer. Pra ju jeni
trok dhe nse nuk paguani ai, sipas kushteve t huadhnies, do tu thyej njern
kmb. Nj student i uditshm vjen dhe iu ofron dy alternativa: nj 90% mundsi
pr t fituar 1.000 dollar ose nj 50% mundsi pr t fituar 3.000 dollar. Nse
numrat kan vler, alternativa e dyt sht m e mir: nj pritje matematikore prej
1.500 dollarsh kundrejt nj pritjeje prej 900 dollarsh. Por me fajdexhiun mbi kok,
gati n do ast pr tiu krkuar parat dhe me pamundsin ta luani kt loj m
shum se nj her, ju do t bnit m mir t merrnit pa ngurrim variantin e par. Pritja
relevante n kt rast nuk sht numri i dollarve q mund t fitoni, por mundsia pr
t pasur nj kmb t paprekur n mbarim t dits. (Ve n mos, sigurisht, ju
vendosni q nj kmb e pathyer vlen m pak se sa diferenca ndrmjet 1.500 dhe 900
dollarsh-domethn, 600 dollar. Nse ju i vlersoni gjymtyrt tuaja kaq pak, athere
jeni i prligjur t provoni pr t fituar m shum para.)
E prdorur si duhet, pritja matematikore sht nj koncept praktik n marrjen e
vendimeve, madje edhe ather kur vendimet duhet t ken parasysh veprimet e
njerzve t tjer. Kjo m ndodhi mua fare qart nj dit dimri kur Sju Kueil (Sue
Quail) dhe un, duke udhtuar n U.S. 128 n perndim t Bostonit, dalluam nj
shofer t panjohur dhe me nj tabel t kuqe n dor q krkonte ndihm.
" T ndalojm n kabinn tjetr dhe ti telefonojm patrulls s autostrads," i thash
un.
"Lere at muhabet, "tha Sju. "Dikush tjetr do t ndaloj."
"Jo," e kundrshtova. "Secili mund t thot se dikush tjetr do t ndaloj dhe, si
pasoj, asnj nuk do t ndaloj dhe kshtu ne duhet t ndalojm."
"Mos u bj budalla." tha Sju. "Cilido mund t thot se dikush tjetr do t ndaloj dhe
si pasoj asnj nuk do t ndaloj dhe kshtu ata do t ndalojn dhe pse duhet t
ndalojm ne? N fakt, nse ne ndalojm, ve do t shtonim pshtjellimin. Ka t ngjar

q monitori i dispeeris s autostrads t ket qen bllokuar dhe ne, duke kontribuar
ndaj ktij bllokimi, do t vononim drgimin e ndihms."
Un jam goxha i mir n gjimnastikn mendore t ktij lloji dhe po t kisha prdorur
gjishtrinjt e mi, mund ta kisha realizuar kt argumentim edhe prmes nj
manovrimi tjetr pa e humbur at. Por kisha nevoj pr duart pr t ngar makinn
dhe Sue e kishte nj t drejt. Nse dikush do t kishte nj nxitje te brendshme pr t
telefonuar dhe telefononte, kjo do t ishte e paefektshme dhe e kot. Ne gjithashtu
kishim nj detyrim n kt mes, por ky shtrihej n vektorin ndrmjet telefonimit dhe
jotelefonimit--ndrmjet zero telefonata dhe nj telefonate. Si prllogaritet kjo? Leht
fare..
Nj kontroll i trafikut t dukshm rreth nesh oi n vlersimin se mesatarisht 300
makina n or kishin mundsi ta vrenin shoferin n vshtirsi. Duke qen optimist
prsa i prket natyrs njerzore llogarita q 80% e ktyre shoferave do t ndjenin
njfar shqetsimi. Ata do t ndiqnin t njjtin arsyetim me tonin dhe rreth gjysma do
t anonin nga ana e telefonimit, gjysma nga ana e mostelefonimit.
Prej atyre q ndjenin nj detyrim pr t telefonuar, gjysma mund t gjenin nj
prligjje pr t mos telefonuar. Gjith kjo sillte nj pritje neto prej 60 telefonatash.
60 telefonata sht qartazi nj numr i paefektshm pr t shptuar nj shofer n
gjendje t vshtir. Kto telefonata t shumta mund t bllokojn centralin dhe ta
mbajn linjn t zn kshtu q telefonata t tjera emergjente mund t mos arrijn.
Ndrgjegjja jon nuk e donte kt, por aq m pak donim ne q edhe shoferi n
gjendje t vshtir t lihej pa kujdesin e duhur. 6 telefonata, n vend t 60 do t ishte
m mir--mjaft pr tu garantuar se mesazhi arriti, por jo mjaft pr t shkaktuar
pshtjellim t panevojshm. (Un e di se rreziku i pshtjellimit sht real. Njher kur
un raportova nj aksident n autostrad, pata nj bised t gjat irrituese me policin
dispeer, teksa prpiqeshim t sqaronim nse aksidenti q un kisha par ishte nj i ri,
apo ai ku polici tashm kishte drguar nj makin patrulle)
Nga kndvshtrimi shoqror, problemi ishte i till q t reduktoheshin 60 telefonatat
n 6. Nse atje komunikimi ishte i prsosur shoferat q kalonin mund t ndaheshin n
grupe nga 50, dhe do i 50-ti t ndalonte. Ose shoferi n nevoj mund ta ulte tabeln e
tij dhe ta ngrinte at prsri n do makin t dhjet q kalonte.
Kto zgjidhje krkojn m shum orientim ngasa sht i mundur n nj shoqri t
lir. Secili nga aktort individual duhet t bj nj llogari t pavarur t prgjegjsis
s tij. Ajo q kisha nevoj un ishte nj mnyr pr t kryer saktsisht pjesn time t
detyrimit shoqror. Pjesa ime ishte nj e dhjeta e nj thirrje telefonike.
Sigurisht nuk ekziston dika e till si nj e dhjeta e nj thirrje telefonike. Thirrjet
telefonike nuk jan t ndashme. Por mund t ekzistoj si nj pritje matematikore e nj
t dhjets s nj thirrje telefonike.
"Bjm kshtu," i thash un Sjus. "Kur t thuash ti 'Veritas' un po shoh akrepin e
vogl t ors time. Po t jet ai midis zeros dhe gjashts, po telefonojm. N t
kundrt, jo."
"Veritas," tha ajo.
Ishte 17 sekonda pas. Ne nuk telefonuam.
M von un pyeta Tomas Shellingun (Thomas Schelling), q jepte teorin e lojrave
npr kurset e studentve t Harvardit , nse kishim vepruar si duhet.
"Pikrisht," tha ai. "jemi prpara dy krkesash t dhna: q Sju nuk do t ndihej e
mrzitur nse ju ndaluat dhe q ju nuk duhet t ndiheshit fajtor sepse nuk ndaluat."
Kjo krkes, si tregoi Shellingu, sht pikrisht ajo q mbshteti pr kaq koh iden
e nj llotarie rekrutimi pr n Vietnam. Para llotaris, kushdo q ka nj numr n
akuarium ka nj pritje t barabart t shrbimit ushtarak. Asgj nuk mund t jet m e

ndershme. Por pas trheqjes, ata q nuk jan seleksionuar mund t ndihen fajtor dhe
ata q jan seleksionuar mund t jen t mrzitur.T dyja ndjenjat, ndonse t
kuptueshme, prfaqsojn nj munges t vlersimit pr t bukurn, drejtsia
numerike e zgjidhjes. Ky sht nj dshtim i prbashkt. Kur, duke pir aj me miqt,
un tregoj historin e shoferit n gjendje t vshtir, njerzit kmbngulnin t m
bnin t ndihesha fajtor q nuk ndalova dhe nuk thirra patrulln e autostrads. Por
nuk ia doln. Un e kreva n kt rast detyrimin tim t sakt pr shoqrin. Gjat tr
jets, sime n situata t tilla incidentesh ekuivalente, un do t kryej, mesatarisht, do
telefonat t dhjet.
Edhe nse telefonoj apo jo n do rast t dhn, edhe nse shoferi sht ndihmuar ose
jo, un do t shkoj n shtrat at nat me ngushllimin q nuk bra nj gabim t
shmangshm.
Kto raste ju tregojn si ta prdorni shansin pr t peshuar fitimet dhe humbjet dhe se
si ato e prballojn problemin duke marr parasysh veprimet e njerzve t tjer. Tani
ne do t paraqesim elementin m interesant t teoris s lojs: konfliktin.
Le t mendojm pr nj ast rastin n t cilin konflikti sht i plot: dy kundrshtar
interesat e t cilve jan plotesisht t kundrta. Fitimet e njerit jan humbjet e tjetrit.
Sepse zbritja e humbjeve t njerit nga fitimet e tjetrit jep nj shum zero, dhe tr kjo
sht quajtur loj shuma-zero.
Kini parasysh tani gjendjen e vshtir t nj antari t kshillit t qytetit q sht
pozicionuar si nj kundrshtar i zhurmshm i kumarit. Sekreti i tij sht se atij i
plqen t luaj vet kumar dhe i vjen inat ta ler ti shptoj mundsia pr t kaluar
nj mbrmje n hipodromin e qenve ose n nj loj bingo t Shoqats s Veteranve, i
vetmi institut i ndershm i lojrave me letra n qytet.
Ktu fshihet konflikti: Nj reporter investigues ka zbuluar nj rast t shprdorimit t
fondeve nga kryetari i bashkis dhe motivi i dukshm i ktij shprdorimi ka qen
financimi i vesit t kumarit. Reportazhi sht gati t marr rrug, por n minutn e
fundit, botuesi i krkon reporteres t prpiqet t'i jap atij ndonj sinjal me kapjen e
kryetarit duke luajtur letra. Reporterja e di q kryetari do t shkoj n lojn me letra
nse mendon se askush nuk e shikon. Nse prt ta shikojn, doemos q m mir do t
shkoj n lojn politikisht korekte t bingos s mrzitshme. N cilin nga t dyja rastet
duhet t shkoj reporterja?
Pr t vendosur, ajo shnon nj vler numerike pr secilin nga rezultatet e mundshme,
n shkall nga 1 te 10. Pastaj ndrton nj matric loje.

Kryetari

Reporterja
Hipodrom
Hipodrom
4
Bingo
0

Bingo
10
8

Numrat n do kuadrat prfaqsojn fitimet nga kryetari. T njjtat numra, te

reporterja prfaqsojn humbjet. Vini re logjikn e tyre. Kryetari merr fitimin e tij m
t lart, t vlersuar n 10, nse ai shkon n pist pa u vn re, sepse reporterja po e
krkon at n lojn e bingos. Dhe ai mund t vr bast sa t dshiroj me fitimet e tij
t pandershme .
Kombinimi i dyt m i mir ndodh nse kryetari shkon n bingon e veteranve dhe
reporterja bn po ashtu. Ka fitim politik t shihesh q mbshtet veterant. Llogarite
at 8. Po t shkojn s bashku ai dhe reporterja n pist, mbrmja nuk do t jet nj
humbje e plot sepse ai do t jet t paktn midis miqsh edhe sepse nuk do t mund t

vr bast: 4 pik. Ndrsa mundsia m e keqe nga t gjitha, caktoi vler zero, sht
nse ai do t mrzitet n bingo dhe do ta harxhoj kohn i pa vn r nga media.
N kt pik ju mund t dshironi ta sfidonit rregullin me an t t cilit qndrime
komplekse kan qen prcaktuar nga numra t thjesht. Prve ksaj, un do tu tregoj
q ka mnyra t vlefshme pr t rregulluar pothuajse do prirje t preferencave n nj
pozicion numerik t sakt. Por, pr kt shembull, gjithka q keni nevoj t pranoni
sht rregulli i prioriteteve dhe kjo sht e thjesht. Pr heroin e ktij problemi, t
shkoj n kazino pa u vn re sht haptazi prfundimi m i mir dhe t shkoj n
bingon e veteranve pa u vn re sht m i keqi. Dhe n rast se vihet re, sht m
mir t shihet me veterant se sa n kazino.
Po t shikoni tabeln dhe t reflektoni pak, zgjidhja bhet e qart. Pavarsisht se far
bn reporterja kryetari do t llogaris t paktn 4 dhe mundsisht deri n 10 nse ai
shkon n kazino. Nga kndvshtrimi i reporteres, strategjia me e mir sht njlloj e
qart: Ajo humb m t paktn nse shkon n kazino. Secili zgjedh variantin q do ta
garantoj at nga m e pakta e m t keqes t prfundimit t rezultateve. Dy
strategjit e tyre konvergojn n hipodromin e qenve n kuadratin e siprm t majt.
Kshtu loja ka nj prfundim t natyrshm.Vendi ku strategjit konvergojn n kt
mnyr sht quajtur nj saddle point*]. Sipas Anatol Rapoportit termi rrjedh nga
analogjia me pikn ku qendra e nj shale prek kurrizin e kalit. Nse ju shikoni kalin
anash, kjo sht pika m e ult n kurrizin e tij. Nse ju qndroni mbi shal dhe
rrshkisni nga njra an n tjetrn, kjo sht pika m e lart. Nj loj me nj saddle
point nuk krkon prpjekje t mtejshme n zgjidhje dhe atje ka nj mnyr t shpejt
pr t dalluar kt kusht. Shikoni pr nj numr q sht m i ulti n vargun e tij dhe
m i larti n kolonn e tij. Nse asnj numr nuk i ka kto kushte, atje nuk ka saddle
point. Atje nuk do t ket asnj strategji q do t'ju jap mundsi t shtoni n
maksimum sigurin tuaj dhe t krkoni fitimin m t mir t mundshm me nj
zgjedhje t hapur. Dhe n kt not t zymt mund t ndodhen gjrat, me prjashtim
t asaj ka ne tani dim rreth prdorimit t teoris s probabilitetit.
S pari freskojm veten pr dy rregulla t probabilitetit:
1. Pr t gjetur probabilitetin se cila nga dy ngjarje t veanta t pavarura do t
ndodh, shumzoni probabilitetet e tyre t veanta: Probabiliteti i rnies kok [i nj
monedhe] njher sht 0,50. Probabiliteti i brjes t saj dy her sht 0.50 * 0.50 ose
0.25.
2. Pr t gjetur probabilitetin q cila nga t dyja ngjarjet prjashtuese n mnyr t
dyanshme do t ndodh, shtoni probabilitetet e tyre t ndara: Probabiliteti i rnies
kok ose pil n nj vrtitje t monedhs sht 0.50. plus 0.50 = 1 [ose i padyshimt].
Tani pr rastin tjetr t studimit. Kt her, prfytyroni si hero nj student t pasur q
vuan nga dashuria. N nj takim t dyfisht, ai ka takuar nj studente historie
trheqse q kishte t njjtin pasion pr skit. Pr fat t keq, ajo ishte e dashura e nj
djali tjetr. Ai i telefonoi ditn tjetr dhe e ftoi pr nj fundjav sportesh dimrore.
Ajo pranoi, me kusht q t shkonin ose n Snou Villixh (Snou Villixh), Nju
Hempshajr (New Hampshire), ose n Aspen, Kolorado, vendet e vetme ku ajo bnte
ski.
Mrekulli. Por pr fat t keq i dashuri i saj e mori vesh. Ai nuk ka shum besim te
grat dhe kshtu heroi yn sht i shqetsuar, ndonse jo i befasuar, kur dgjon q
rivali i tij ka vendosur ta kap dhe t krijoj nj sken t paplqyer. Megjithse rivali

e di q ata do t jen n Aspen ose Snou Villixh, ai do t ket koh pr t krkuar

vetm n nj vend.
Caktimi i fitimeve pr matricn sht i leht. Kundrshtari krkon t kap djalin ton
t kolegjit me vajzn e tij. Djali nuk dshiron ta kapin. Kshtu ai shpreh do fitim n
kuptimin e probabilitetit t moskapjes n secilin vend. Kjo krkon njfar gjykimi,
sigurisht. Ai ka qen n Aspen dhe di se ky sht qytet i madh q ka shum njerz, ai
do t kishte nj mundsi 60 % pr t humbur npr turm. Snou Villixh sht m
konfidencial. Nse ai e onte studenten e historis n Snou Villixh dhe rivali
gjithashtu shfaqej atje, mundsia pr t'i br bisht do t ishte vetm 40 prqind.

Heroi

Snou Villixh
Aspen

Rivali
Snou Villixh
40
100

Aspen
100
60

Numrat, kujtoni, jan fitimet e heroit ton. Dy nga kuadratet vlejn 100 sepse
mundsia e tij pr suskses arrin sigurin nse ai bn ski n nj vend, ndrsa rivali e
krkon te tjetri.
S pari, ai shikon pr nj saddle point dhe v re se loja nuk ka asnj. Asnj numr nuk
sht m i vogli n vargun e tij dhe m i madhi n kolonn e tij. I ndodhur para nj
rasti t till, nxitja mund t jet ta oj studentin n Aspen, ku mundsit pr t mos u
gjetur jan shum m t favorshme. Por para se t vendos ai mund t ket t njjtn
bised me veten q un pata me Sjun n kilometrin 128:
Mendimi i par: Pse mos ta oj vajzn n Aspen? Nj mundsi 60 % pr t mos u
kapur kundr nj mundsie 40 %.
Mendimi i dyt: Mos u bj naiv. Po pr kt arsye ai do t pres q un t shkoj n
Aspen,. Prandaj duhet t shkoj n Snou Villixh.
Mendimi i tret: Ai do t mendoj q un e parashikoj q ai t m pres n Aspen dhe
un si prfundim do t shkoj n Snou Villixh. Kshtu pra, ja se ku do t shikoj ai,
dhe kshtu un duhet t shkoj n Aspen.
Mendimi i katrt: Jo. Ai do t mendoj q un do ta pres at t m pres mua
t....brrrr.
Ka rrugdalje nga tr kjo. Lufttart e lasht kinez e prdornin kt mnyr pr t
vendosur itineraret e tyre t sulmit. Nse nuk doni q armiku t gjej at q jeni duke
menduar, mos e tirrni gjat. Vrtitni nj monedh n ajr. Nse arrini nj vendim
prmes nj mjeti t rastit, askush nuk do t jet n gjendje t lexoj qllimet tuaja,
duke qen se ju nuk do t'i dinit ato as vet. N mnyr t pavetdijshme te njjtin
parim ndiqnin edhe gjuetart primitiv kur thyenin kocka dhe studionin pastaj
plasaritjet n model pr t vendosur ku ta krkonin gjahun. Ndrsa ata mendonin se
zotat po u tregonin se far t bnin, efekti ishte q ata ta zgjidhnin krkimin sipas
rastit, kshtu q kafsht nuk do t ishin kurr n gjendje t kuptonin ndonj model
dhe t qndronin larg. Nj lepur q rend sht tjetr shembull. Zigzaget, krcimet dhe
hedhjet e tij drejtohen nga nj qendr nervore e pavetdijshme. Gjuetari nuk mund ta
zgjidh modelin dhe t parashikoj vendin e duhur pr t drejtuar armn, sepse lepuri
vet nuk e di nga cila rrug do t krcej.
Kshtu hedhja lart e nj monedhe sht nj mnyr pr t vendosur ku t shkohet pr
ski. Por nuk sht mnyra m e mir. Nse skiatori ka mundsi t barabarta pr t
qen n Snou Villixh ose n Aspen, ndjeksi i kujdesshm do t shikoj n Snou
Villixh, ku ndjekja sht m e leht. Hileja sht t przieni dy strategjit dhe t'i

przieni ato n mnyr t till q ndjeksi t mos ket nj zgjedhje t hapur: t'i
przieni ato, n fakt, kshtu q nuk ka ndonj ndryshim se ku shikon ai. Nuk sht
nevoj t jeni nj gjeni matematike. Mjafton t merrni diferencn ndrmjet dy
fitimeve t mundshme t Snou Villixh dhe ta prdorni kt vler si vler relative* t
caktuar pr raportin Aspen. Pastaj merrni diferencn ndrmjet fitimeve Aspen dhe
bjeni kt numr vler relative pr raportin Snou Villixh:
Snou Villixh:
100 - 60 = 40
Aspen
100 - 40 = 60
Shuma e t dyja vlerave
100
relative.
Q totali arrin te shuma e plot prej 100 n kt rast sht thjesht nj rastsi e
favorshme. Lojra t ndryshme do t prodhojn shuma t ndryshme. Ajo q duan t
thon numrat sht se heroi yn dshiron t'i rregulloj gjrat kshtu q ai ka 40
mundsi nga 100 t shkoj n Snou Villixh dhe 60 mundsi nga 100 pr t shkuar n
Aspen. N 'mnyr? Ai mund t vendos 40 rruzuj t zinj dhe 60 rruzuj t bardh n
nj kapele, t mbyll syt dhe t trheq nj. Ose ai mund ta realizoj kt me 4
rruzuj t zinj dhe 6 t bardh dhe t prdor nj en. Ai shkon n Snou Villixh nse
trheq rruzull t ziu dhe n Aspen nse trheq t bardh.
Tani shplodhuni dhe shijoni bukurin e ksaj mnyre t przierjes s strategjive. Ai e
ka rregulluar q 40 prqindshi i mundsis pr t'u kapur nga nj i nervozuar me
studenten e historis prqindje q ai dhe rivali e kishin pasur t qart dhe ishin
larguar n Aspent ulej n nj 24 prqindsh m qetsues. Dhe merret vesh, me
kt mundsi 24 prqind t gjetjes s heroit rivali sht i kufizuar, pavarsisht se far
bn ai:
1. Rivali shkon n Snou Villixh. Raporti q heroi t jet atje sht 40 prqind.
Mundsia pr tu zbuluar nse ai sht atje - 60 prqind. Dyzet prqind e nj mundsie
60 prqind sht nj mundsi 24 prqind.
2. Rivali shkon n Aspen. Ka nj mundsi 60 prqind q heroi t jet atje dhe nj
mundsi 40 prqind q do t kapet nse do t jet. Gjashtdhjet prqind e nj
mundsie 40 prqind sht nj mundsi 24 prqind. Mediokritet! Edhe sikur t kapet
dhe t ndahet me sy t nxir, prapseprap ai do t dij se nuk bri nj gabim t
shmangshm.
Tani a mendoni se rivali i di kto hilera? E shumta ai mund t bj kt: T sigurohet
q nuk ka rndsi se far bn heroi, ai do t ket t paktn nj mundsi 24 prqind,
q, n fund t fundit, sht m mir se sa zeroja q mund t fitoj me hamendje t
gabuar. Dhe ai e bn at, sigurisht, duke marr nj ene dhe duke futur brenda katr
rruzuj t zinj dhe gjasht rruzuj t bardh...
Nse e keni ndjekur kapitullin deri ktu, meritoni t prgzoheni sepse tani kuptoni
dika nga logjika baz sipas teoris s lojs, si u deklarua n vitin 1944 kur Xhon
fon Njumeni (John von Newmann) dhe Oskar Morgensterni botuan Teoria e lojrave
dhe sjellja ekonomike.[2] Ajo ka aplikime n jetn reale. Ekonomistt prdorin disa
nga teknikat e saj pr t ndihmuar marrjen e vendimeve n treg. Planifikuesit
ushtarak gjithashtu e prdorin at. Qyteti i Nju Jorkut aplikon disa nga teknikat pr
t llogaritur shprndarjen m efikase t pajisjeve t lufts kundr zjarrit.
Kur i ndjeri Eduart G. Benion (Edwart G. Bennion) ishte kshilltar ekonomik pr
Standart Oil t Nju Xhersit ai demonstroi sesi kjo mund t prdorej n hartimin e
vendimeve t kapitalit buxhetor. N shembullin e Benionit, prshkruar n Harvard
Biznis Revju (Harvard Business Review);[3] biznesmeni supozon q natyra sht

armiku i tij. Megjithat, ai nuk supozon nj natyr keqdashse q n mnyr t

vetdijshme prpiqet tia hedh atij. Kjo prbn nj ndryshim t rndsishm.
Ilustrimi i Benionit prfshin nj kompani me ca ekstra para n dor dhe dy alternativa
pr investim: ekspansion bimsh ose letra me vler. Natyra gjithashtu ka dy lvizje:
Cikli i biznesit mund t lviz drejt prparimit ose drejt rnies. Numrat n matric
supozojn se n rnie, investimi n bim do t jap 1 prqind, ndrsa letrat me vler
do t prodhojn 4 prqind. N prparim, bimt do t japin 17 prqind dhe letrat me
vler do t prodhojn 5 prqind.
Kompania
Bim
Letra me vler
Natyra
Prosperitet 17
5
Rnie
1
4
Kur armiku sht natyra, ne mund t mos e marrim parasysh saddle point, sepse kemi
avantazhin t jemi n gjendje pr t llogaritur probabilitetin e lvizjeve t ndryshme
t saj, bazuar n prvojn e kaluar, ashtu si Den Ellsbergu vlersoi probabilitetin e
ers pr ta drejtuar zjarrin drejt shtpis s tij. N kt rast biznesi, ekonomisti i
kompanis mendoi ktu ka nj mundsi 60 prqind t rnies dhe nj mundsi 40
prqind t prparimit. N 'mnyr? "Ne nuk jemi aq t interesuar t dim ," thot
Benioni "se me far lloj pasqyre magjike ai vshtroi brenda, por m tepr sesi
menazhert e lart i prdorin konkluzionet."
Menaxheri i paprvoj mund t vendos q duke qen se rnia ekonomike sht m e
mundshme, ai duhet ti vendos parat e kompanis n letra me vler, dhe t siguroj
kshtu nj fitim minimum 4 prqind n vend t 1 prqind. Por duke aplikuar at ka
kemi msuar tashm rreth pritjes matematikore, ne mund t shohim q kjo lvizje
sht gjykuar keq. Fitimi i pritur nga investimi n letrat me vler sht 60 prqind t 4
, plus 40 prqind t 5, ose t 4.4 . Fitimi i pritur nga bimt sht 60 prqind i 1, plus
40 prqind t 17. ose 7.4 prqind. (Probabilitet jan shtuar sepse rnia dhe prparimi
jan reciprokisht prjashtuese-- mund t ndodh njra, por jo t dyja bashk)
Benioni kshillon nj gjykim m t mir. Kompania duhet t llogaris, thot ai,
nivelin e probabiliteteve pr rnien dhe prparimin, q do ta bnte kompanin t
pandjeshme ndaj lvizjes natyrore. Gjithka q nevojitet sht algjebra e shkolls s
mesme. T quajm probabilitetin e rnies R dhe probabilitetin e prparimit P. Fitimi i
pritur i letrave me vler sht 4R + 5P dhe fitimi i pritur i bimve sht 1R + 17P.
Fitimet e pritura jan njlloj kur 4R + 5P = 1R + 17P. Zgjidhja pr R n kuptimin e P,
ne gjejm se R = 4P. Qyshse shuma e probabiliteteve t rnies dhe prparimit sht
gjithmon 1, R sht e njjt si 1 - P; si pasoj 1 - P = 4P. Duke zgjidhur kt ne
gjejm q P = 0.2 dhe R = 0.8. Kto jan probabilitete asnjanse dhe ato duan t
thon se kur raporti n t mir t rnies arrin 80-20, nuk ka rndsi ku i vendos
kompania parat. Kur rnia e momentit gjykohet t ket m lart se 80 prqind
probabilitet, kompania duhet t ndryshoj investimin e saj nga bimt te letrat me
vler. Biznesmeni i zgjuar duhet t ngjis nj figur n mur kur mendon pr
ndryshime t mundshme n prirjen ekonomike. Kjo gjithashtu do ti tregoj saktsisht
se sa t kujdesshme duhet t jen parashikimet e tij ekonomike pr ta mbajtur
kompanin jasht rrezikut. Nse ekonomisti parashikon nj mundsi 60 prqind t
rnies ekonomike dhe pika e diferencs sht 80 prqind, athere administrata e lart
mund t jet e qet pr aq koh sa ajo beson ekonomistin pr t'i mbajtur parashikimet
brenda nj tolerance 20 prqind gabim.
Problemi i gjetjes s optimalit t przier nuk mund t mendohet gjithmon me t till
algjebr t hapur. Irving Adleri ka prshkruar mnyrn m t efektshme pr t

kontrolluar pr sifiliz kampionet e gjakut t rekrutve t forcave t armatosura.

Smundja sht mjaft e rall dhe testi mjaft i shtrenjt e dukshm i paefektshm, pr
t zhvilluar nj test t veant pr do kampion gjaku. sht m mir t grumbullohen
kampione gjaku pr testim. Nse testi sht negativ, t gjith zotruesit e gjakut t
grumbulluar mund t merren si t paprekur nga sifilizi. Nse sht pozitive, personat
e gjakut t grumbulluar duhet t ritestohen. Po ta zem se prvoja tregon q
probabiliteti i nj reaksioni pozitiv n do person sht 5 prqind (srish ne mund t
krkojm ndihmn e udhzimeve t natyrs) sa do t jet prmasa optimale e gjakut
t grumbulluar? Nuk sht drejtprdrejt nj zgjidhje algjebrike. Por fitimi i pritur
mund t llogaritet pr do prmas t dhn. Pika optimale gjendet te nisja me nj
rezerve t vogl--t themi, nj kampion i kombinuar nga dy individ--duke menduar
kursimet e pritura n nj numr t reduktuar t testeve, duke prsritur procedurn pr
tre e kshtu me radh, deri sa kursimet e pritura pushojn s rrituri dhe fillojn t
bien.
Kjo procedur e prsritur sht quajtur aldoritm* dhe kompjuterat jan shum t
mir pr kt. Por n kt rast nuk u nevojit asnj kompjuter, sepse Adleri e gjeti
zgjidhjen shpejt. Prparsit e grumbullimit paksohen pasi numri n rezerv arrin
pes. Kshtu, pr aq koh sa prania e sifilizit midis para-rekrutve mbetet te 5
prqindshi, kampionet e gjakut duhet t trajtohen n grupe nga pes.[4]
T tilla aplikime t teknikave sasiore zgjerohen gjithashtu me teorin e marrveshjes,
nj zon q, n shikim t par, mund t duket se varet trsisht nga intuita njerzore.,
Megjithse matematika shpesh shkon tej rastit minimal prej dy personash, problemet
e pazarllqeve mund t prcaktohen si sasi dy strategjish.[5] Vazhdimi errsohet kur
ju merreni si me mundsin e fitimit t dyanshm pr lojtart ashtu edhe me
konfliktin. T tilla lojra shuma-jo-zero gjenden m leht n jet dhe von Njumeni dhe
Morgensterni i kan pasur ato gjithnj parasysh. Por n kt pik ndjekja e
matematiks s tyre bhet shum e vshtir pr shum nga ne. N t vrtet, kjo arrin
limitet periferike t matematiks moderne. Kjo nuk do t thot, megjithat, q teoria
duke prfshir lojrat shuma-jo-zero sht konsumuar pr ne. Pr fat t mir, teoria e
lojs ka elur ide t reja dhe rrug t reja t t menduarit rreth problemeve q mund t
trajtohen me nj nivel jo-matematikor.
Marrveshja me nj tregtar t makinave t prdorura sht nj loj n t ciln gjenden
t dy elementt: konflikti dhe interesi i dyanshm. Diku, ndrmjet mimit m t lart
q ju jeni i gatshm t paguani dhe mimit m t ult me t cilin tregtari sht i
gatshm t shes, ka nj zon q prkon pjesrisht e n t ciln t dy do t
paraplqenin ta miratonin sesa ta anullonin marrveshjen. N masn q ju s bashku
dshironi t gjeni nj pik brenda ksaj zone pr t br nj marrveshje, mund t
thuhet se ju jeni n harmoni.
N masn q ju dshironi t mbani kt pik t ult ndrsa tjetri dshiron q kjo t
jet e lart, ju jeni n konflikt.
Nganjher zona e interesit t dyanshm sht shum m e rndsishme se
zona e konfliktit. Ju dhe kompania juaj mund t'i kushtoni m tepr rndsi
vazhdimsis s punsimit, sesa shtjes s nj ngritjeje me 50 dollar. N
mnyr paradoksale, fituesi n diskutimin mbi ngritjen mund t jet ana q
mund t duket se interesohet m pak rreth zons m t madhe t interesimit t
dyanshm. N trajtimin me kto situata shuma-jo-zero, ju duhet t msoni t
manipuloni dy elemente kritik: angazhimin dhe komunikimin. Asnjri nuk
sht kaq i thjesht sa duket. Pr ti ilustruar, un mund t ofroj nj rast nga
jeta reale: negociatat e mia me menaxherin e shitjes s makinave t prdorura

t Loving Chevrolet Co. t Silver Spring, t Merilendit pr nj makin

familjare Pontiak. Ishte nj rast klasik, sepse t dy ne e kuptuam shpejt q
diku posht mimit fillestar t krkuar ishte nj hapsir n t ciln secili nga
ne do t paraplqente m mir q marrveshja t prfundohej sesa t
anullohej. Problemi ishte pr t gjetur brenda ksaj hapsire pikn e ekuilibrit
ku ne mund t bashkoheshim.
Un hyra n diskutim i prgatitur mir me nj strategji q e prdor gjithmon kur blej
makina t prdorura. Un futem n pazar vetm pr makina t vlersuara dhe me nj
shifr q kurrsesi nuk kam mundesi ta paguaj. Kjo sht e vetmja mnyr q un di
pr ta bindur tregtarin q nuk dua, m sakt, nuk mundem t paguaj mimin e krkuar
prej tij. Se si ka vn re Tomas Shellingu, e vrteta sht gjithmon m e leht t
tregohet sesa falsiteti. "Negociatori i sofistikuar," na paralajmron ai te 'Strategjia e
Konfliktit, "mund t jet e vshtir t duket si kokfort, si nj njeri vrtet kokfort.
Nse nj njeri troket n nj der dhe thot se do t goditet me thik, aty n hyrje, n
rast se nuk i jepen 10 dollar, ka shum t ngjar q ai ti marr ato 10 dollar,
sidomos kur syt e tij jan t prskuqur."[6]
Gjat blerjes s nj makine, detyrimi financiar mund ta bj diknd vrtet kokfort,
nj ilustrim i paradoksit se opsionet e mbyllura t japin forc. Un i ofrova
menaxherit t shitjeve nj shum prej 195 dollarsh posht mimit t krkuar. Hapi
tjetr ishte prpjekja pr t konfirmuar q kjo shum gjendej brenda hapsirs ku ai
do t plqente m mir t shiste sesa jo, dhe po aq e rndsishme, prpjekja pr ta
bindur q ky do t ishte i vetmi propozim i imi. Pse 195 dollar dhe jo 200? T gjith
tregtart e makinave, pa dallim , duke e ditur se n nj etiket mimi mendja e
zakonshme merr shnim vetm shifrat e para dhe shprfill t tjerat, mimin e mallrave
t tyre e ven 5 dollar posht nj numri t rrumbullakosur. Blersi, me shprehjen e
mimit q ai dshiron t paguaj n numra t rumbullakosur, transferon te shitsi
ngarkesn mendore t dijenis pr shifrat tek.
Menaxheri i shitjeve reagon ndaj propozimit duke rrfyer historin e makins, duke
shpjeguar hollsi t marzhit t fitimit dhe duke e hedhur fjaln q n prgjithsi
mimet e kompanis nuk jan tw lvizshme. Megjithat, pr arsye se dshirojn ta
mbajn iventarin n lvizje, ai mund ta ul mimin 95dollar posht atij t krkuar.
Un u shtira shprfills dhe shpjegova se edhe un, gjithashtu, llogaris do dollar.
Athere ai ndrmori nj prpjekje standarte, por efektive ,ekuilibrimi: "Le ta ndajm
diferencn," tha ai.
Ndarja e diferencs sht nj ndr shum mnyrat tradicionale popullore q siguron
aluzione n lojrat e bashkveprimit. T tilla aluzione i mungojn logjiks s
brendshme, por ato jan t njohura si t veanta dhe kshtu lojtart duke krkuar
bashkveprim mund t'i prdorin ato si pik referimi. Schellin ka treguar ekzistencn e
tyre n nj seri eksperimentesh magjepsse. N nj rast, ai shtroi kt problem para
nj grupi prej 41 personash n Nju Hevn. Ju duhet t takoni dik n qytetin e Nju
Jorkut. T dy e dini datn e takimit, por jo orn ose vendin. Ku do t shkoni dhe n
far ore? Shumica e pjesmarrsve t ktij demostrimi zgjodhn kabinn e
informacionit n Grand Central Station. Praktikisht, t gjith zgjodhn t njjtn
koh, orn 12.
Kur prfshihen grupe t mdha njerzish, bashkveprimi i nnkuptuar sht ende i
mundur, por pikat e referimit bhen t vshtira pr tu gjetur. N vitin 1958, kur
familja e par zezake u vendos n lagjen time t mparshme t Shepherd Park, D.C.,
atje kishte dy opinione t kundrta midis banuesve t bardh. Nj krah dshironte ta
blenin pjesn e zezakve. Krahu tjetr dshironte q ata t mblidhnin plakat dhe t
largoheshin. Prfundimisht, forca zotruese e lagjes u b nj grup i tret . I prbr

nga liberalt e bardh dhe zezakt e sapoardhur, ky krkonte t stabilizonte ekuilibrin

e przier racial me promovimin e shtpive t hapura dhe luftimin e paktit t
sekserve t prons s patundshme, pr ta mbyllur zonn pr blersit e bardh.
Organizata u shpreh pr vendosjen e e nj raporti fiks midis t bardhve dhe
zezakve. Po pr ndrgjegjet liberale nj sistem kuote ishte shum afr diskriminimit,
pr tu pranuar. Kshtu q kur prpjekjet e tyre ngadalsuan proesin, gjat viteve
raporti n lagje prmbysej vazhdimisht nga t bardh n zezak. T bardht nguronin
t futeshin. sepse prisnin q t bhej e gjitha zezake dhe kjo pritje mund t jet vetpermbushse. Anasjelltas, zezakt mund t ishin ngurues pr tu futur n gjith zonat e
bardha, pavarsisht nga ligjet e shtpive t hapura, vese po t prisnin zezak t tjer
t zhvendoseshin atje. Kjo, gjithashtu mund t jet nj pritje vet-prmbushse.
Problemi ishte se atje nuk kishte aluzione, nuk kishte pika ekuilibruese ndrmjet
opsioneve: zezak 0 dhe zezak 100 prqind.
Shum vjet m von, duke qen se integrimi u b m i pranueshm, lagjja u
stabilizua. N regjistrimin e vitit 1980, Shepherd Park kishte 66 prqind zezak. N
vitin 1990, 67 prqind.[7]
Gara ndrkombtare e armve mund t interpretohet si nj ngjashmri e afrt. Pikat e
ekuilibrit ndrmjet armatimit total dhe lufts totale ekzistojn, por ato jan t brishta
dhe t vshtir pr tu gjetur. N vitet e fundit bota ka qndruar n nj pik t till, ku
secila nga t dyja fuqit kryesore kishte kapacitetin pr asgjsimin e tjetrit dhe secila
prmbahej nga prdorimi i ktij kapaciteti sepse i mungonte nj mbrojtje e mir
kundrejt shpagimit. Ky nuk sht lloji i ekuilibrit m t rehatshm t perfytyruar, por
gjithsesi m i mir se asgj. Dhe dizavantazhi kryesor i ndrtimit t nj sistemi
raketash kundrbalistike sht se kjo mund ta lvizte balancimin ndrkombtar t
forcs larg ksaj pike ekuilibri t testuar, pa ndonj garanci q ne do t gjenim
ndonjher ndonj tjetr, pa luft.
Kshtu q kur u ofrua pr t ndar diferencn, menaxheri i shitjeve e dinte far
bnte. N t vrtet, sikundr subjektet e Shellingut q konvergojn n mesdit, ne
kishim qen duke menduar pr t njjtn gj. Un isha frenuar vetm nga angazhimi
vetimponues i mparshm, megjithse edhe kjo kishte filluar ta humbiste
besueshmrin e saj. Un kisha llogaritur mjetet e mia financiare me kujdes, por edhe
me llogaritjen m t mir sht e vshtir t bindsh diknd se nga parat e
ushqimeve nuk mund t shtrydhen 50 dollar tw tjer. Un po krkoja nj rrugdalje
nga angazhimi.
Rrugdalja mund t gjendet gjithmon, por kur shkelet me gjakftohtsi nj angazhim
do t thot t sinjalizohet q angazhimi kishte qen gnjeshtr dhe se angazhimi tjetr
mund t jet po ashtu gnjeshtr. (Ky fakt mund t ndihmoj n vet besueshmrin e
nj angazhimi. Nj bashkim sindikalist i thot Kompanis A, nse bjm lshime pr
ju, do ti bjm ato edhe pr Kompanin B dhe gjith t tjert.)
Kshtu pra, para se t bjm lshime, sht e nevojshme t gjendet nj shpjegim i
arsyeshm, dika pr ta diferencuar rastin nga t tjert.
"Un mund t jem n gjendje t gjej 50 dollar ekstra," pohova, "por kjo do t m
prishte buxhetin. thua sikur un t paguaj aq sa thoni, kurse ju t zhdukni kt
zhurm n rrotat e pasme?"
Ishte nj lvizje e bukur, nse mund t them kshtu. Menaxheri i shitjeve nuk donte ta
riparonte at zhurm. Asnj tregtar i makinave t prdorura nuk dshiron t riparoj
nj zhurm. Por kjo ofert i dha atij rastin e duhur pr t braktisur angazhimin e tij.

"Jo," tha ai. "Un mendoj q ju t'i mbani t 50 dollart dhe ta riparoni difektin vet."
Dhe kshtu ndodhi q un tia nisja asaj mnyr t re jetese q bn t mundur
zotrimi i nj makine familjare.
Nganjher angazhimi dhe komunikimi mund t kombinohen n nj akt t vetm. Kur
nj ushtri q prparon djeg urat pas saj, flakt q blokojn trheqjen sinjalizojn
armikun q pushtuesit nuk kan zgjidhje tjetr vese t prparojn.
N Harvard Skuer (Harvard Square), kmbsort dhe shofert sfidojn vazhdimisht
angazhimet e njri-tjetrit. T dyja palt duan t zn territorin n mes t rrugs, por
asnjeri n at shkall sa q, me dashje, t shkaktonin nj aksident t prgjakshm.
Shum kmbsor ndrsa ndrmarrin hapa ngurrues drejt rrugs prpiqen t fiksojn
shoferat q vijn prball me shikime hipnotike optimiste. Por shoferi e di q
kmbsori do t ndaloj n minutn e fundit. Ndrsa studentt e Harvardit q kan
stjuduar teorin e lojs prdorin nj taktik m t suksesshme. N vend q t shikojn
trafikun prball, ata kthejn kokat nga ana tjetr dhe nxitojn. Kjo sinjalizon
angazhim. Shoferat q vijn prball, duke par q nuk po shikohen, jan t privuar
nga pritja q kmbsori do t zmbrapset nga rruga dhe kshtu ndalojn. Ata
humbasin.
Ju mund t ndrtoni matrica pr lojra shuma-jo-zero, t tilla ku pr ju dhe lojtarin
tjetr bhet e mundur vnia ball pr ball. Ato jan m t komplikuara, sepse do
kuadrat duhet t prmbaj dy numra - njrin q prfaqson fitimin tuaj dhe tjetrin q
prfaqson fitimin e kundrshtarit. Kjo ia vlen t bhet, madje edhe pa u prpjekur t
kqyret matematika e errt e prfshir, sepse kjo ndihmon pr t qartsuar situatn.
N prgjithsi, ju do t jeni n gjendje t dalloni strategjit kur t viheni prball
kundrshtarit.
Pastaj problemi kalon n ndarjen e drejt t fitimit dhe ju mund t zhvilloni nj
strategji marrveshjeje.
Si pasoj sht e dobishme t kesh nj metod pr vlersimin e preferencave. Fon
Njumeni dhe Morgensterni gjetn nj mnyr. Duke prshtatur nj shembull t
prdorur nga Hayward Alker, le ta zem se ju ishit delegat n Kuvendin Kombtar
Republikan t vitit 2000 dhe kandidati juaj m i preferuar ishte Xhon Mekeini (John
McCain) dhe m pak i preferuari Pet Bjukenni (Pat Buchanan). Ju fiksoni shkalln
tuaj duke i caktuar Mekeinit nj vler prej 100 dhe Bjukennit nj vler 0. Kjo sht
shum e thjesht, por 'bhet pr preferencat tuaja t ndrmjetme, t tilla si Xhorxh
W. Bushi (George W. Bush) ose Elizabet Dole? Ju gjeni vlern e tyre n shkall duke
i br vetes pyetje si, "Cilin do t preferoja un ndrmjet nj mundsie 80 prqind t
przgjedhjes s Mekeinit dhe nj mundsie 100 prqind n se vendos si zgjedhjen
time t dyt, Bushin? Ju do ta bni kt derisa t gjeni pikn ku t jeni shprfills
n probabilitetin hipotetik (P) t t preferuarit dhe t nj sigurie ndaj nj zgjedhjeje t
kategorizuar si m t ult. Vlera e Bushit (ose dobia, n terminologjin ekonomike)
sht e barabart me 100 * P n pikn ku ju do t jeni njlloj i knaqur me sigurin e
zgjedhjes s dyt dhe probabilitetin (P) t zgjedhjes s par.
Kjo siguron nj vendosje intervale t kandidatve, q do t thot se delegati e di
shkalln te e cila ai preferon njrin nga tjetri n vend t nj renditjeje rangu t
thjesht. Si pasoj, ndrsa vrtitet dhe bn pazar npr koridoret e Kuvendit, ai mund
t prcaktoj se sa telash dhe rrezik duhet t pres nga do person.
Ajo q e bn funksional kt sistem preferencash t shkallzuara sht, sigurisht,
zotsia e shkallzuesit pr t gjetur nivelin e shprfilljes s tij. Kjo nuk duhet t jet e

vshtir. Fmijt q ndajn nj mblsir mund ta bjn kt. Njri prt dhe tjetri
zgjedh, ku ndarsi, duke kuptuar se duhet t'i bj copat sa m t barabarta q t jet e
mundur, do t jet shprfills ndaj vendimit t zgjedhsit. Shum nga ne bjn do
dit n mnyr t pavetdijshme vlersime t tilla .
Pr disa, caktimi i numrave t ftoht pr faktorin njerzor ka nj cilsi, n thelb,
fyese. Por legjendat e praktiks na ojn pas n Babiloni. Studentve n kursin e
Shellingut iu krkua t mendojn aspektet e teoris s lojs t nj zakoni babilonas t
grumbullimit njher n vit t grave n mosh martese n sheshin qndror t fshatit.
Nj drejtues ankandi do t filloj me gruan m t bukur dhe m t dshirueshme dhe
do ta shes at n ankand tek ofruesi m i lart. N njfar pike nuk do t ket m gra
t bukura ose burra t pasur t gatshm pr t paguar privilegjin pr tu martuar me to.
N kt pik t proesit, rregullat do t prmbysen. Parat e mbledhura pr femrat e
dshirueshme do t prdoren pr t paguar burrat m t varfr si nxitje pr t marr
grat m pak t dshirueshme.
Qoft ose jo e vrtet legjenda, ajo tregon q nj jet e drejtuar nga kapriua dhe
mundsia mund t jet br pr t patur kuptim prmes prdorimit t numrave.
Megjithat, ka gjithmon situata q i qndrojn zgjidhjes. Njra, n veanti, ka nj
efekt t bezdisshm te teoricient e lojs, t cilt vazhdojn ta paraqesin at pikrisht
sepse sht kaq e vshtir. Ajo sht e njohur si dilema e t burgosurit:
Ju dhe nj mik i juaji i jeni nnshtruar nj bastisjeje pr krkim mariuane. Para se t
mund t krijoj nj bindje, prokurorit t distriktit i duhet t thras njrin prej jush pr
t dshmuar dhe sht i gatshm pr t br disa lshime si nj nxitje. Megjithat,
nse ju pohoni t dy, ai nuk ka arsye pr t br lshime dhe ju, q t dy, rrezikoni t
mirrni dnime t rnda. Ju jeni n qeli t veanta dhe nuk mund t komunikoni.
Fitimet mund t futen n nj matric. Por pr nj koh t shkurtr, atyreve iu duk e
sakt kjo mnyr arsyetimi: Nse t dy rrfeheni, t dy merrni dnime t ashpra.
Nse asnjeri nuk rrfehet, ju t dy liroheni. Nse njeri rrfen dhe tjetri jo, dshmuesi
mbetet i lir dhe ve ksaj merr edhe nj shprblim n para; ai q nuk dshmon merr
dnimin m t rnd t mundshm.
Nuk ka strategji m t mir. N shikim t par, gjja m e parrezikshme duket t jet
t flassh, sepse athere ju jeni i sigurt pr shmangjen e fatit t keq, dnimit m t
rnd t mundshm dhe mund tia dilni me nj dnim t leht. Por edhe miku juaj do
ta shikoj problemin po n kt mnyr, pra si rast n cilin t dy do t flisni dhe q
t dy do t merrni dnime t rnda. Qart, rezultati m i mir pr t dy do t ishte t
heshtni.
Por nse ju heshtni, rrezikoni q miku juaj nuk do t shptoj dhe flet, duke ju dhn
juve kshtu m t keqin nga rezultatet e mundshme.[8]
Teoricient e lojs kan menduar edhe shembuj t tjer m brutal t rasteve ku
fitorja shkon te personi q sht m i suksesshmi n fitoren dhe tradhtin e
mirbesimit. Martin Shubik nga Yale ka marr si t mirqen kt situat piklluese:
Prfytyroni nj burg nj milje katror q ka nj mur rrethues prej betoni. N qendr t
hapsirs s rrethuar sht nj bunker i vogl.
Bunkeri vet sht i rrethuar nga nj barrier hekuri. Nuk ka roje.
Pran bariers sht nj varg butonash--nj pr secilin t burgosur. Nse gjith
butonat shtypen n t njjtn koh, bariera e hekurt do t rrzohet, kshtu q t gjith
mund t arrijn bunkerin.
Bunkeri sht llogaritur pr t mbajtur vetm nj njeri. Brenda jan dy butona q
operojn vetm kur dera sht e mbyllur dhe jan t lidhura me sistem alarmi kshtu
q shtypja e njerit pr nj koh t gjat aktivizon tjetrin. Nj buton do t hap nj der

n murin e jashtm pr dhjet sekonda. Butoni tjetr do t aktivizoj nj mekanizm

shtyts pr ta flakur bunkerin matan murit, duke e ln portn t mbyllur.
Shklqyer. T burgosurit nuk do t jen n gjendje t ulin bariern e hekurt derisa t
mos ken vendosur se cili do t hyj n bunker. Dhe personi i vetm q ata mund t
zgjedhin do t ishte ai q do t mund t bindte shokun e tij bashkvuajts se do t
sakrifikonte lirin e tij personale me shtypjen e butonit t ders, n vend t butonit t
nxjerrjes. Me tu zgjedhur dhe sapo t jet vetm me mendimet e tij n sigurin e
bunkerit, ai sigurisht mund ta rimendoj pozicionin e vet.
T paknaqur pr t ln nj situat t till intriguese n teorin e plogt, Shubiku dhe
dy kolegt sajuan nj loj salloni q riprodhon nj situat t ngjashme n jetn reale.
N mnyr t prshtatshme, loja sht quajtur "Mir u pafshim, naiv." Kjo mund t
luhet me letra ose me ipsa. Kur Shubiku e provoi at jasht n sallon me miqt e
dreks, miqt, nj burr e grua, shkuan n shtpi n taksi t veanta. "Njri prej tyre
bri loj t dyfisht me tjetrin," shpjegoi ai. "Un mendoj q ishte gruaja."
Veori e lojs, sigurisht, sht q ju duhet t hyni n nj marrveshje t prkohshme
jo detyruese me lojtarin tjetr. Por kjo nuk sht nj kusht i mjaftueshm pr t fituar.
Ju duhet gjithashtu ta trathtoni partnerin tuaj n kt marrveshje.
"Nj psikiatr i imi i njohur," kujton Shubiku, "u prpoq t prdorte kt n sesionet
terapeutike me individ t shqetsuar. Ai shpresonte se kjo mund t kontrollohej, por
pastaj vuri r se ajo ishte e pasakt dhe e braktisi."
Q kjo loj sht aq e dhimbshme sa edhe ka parashikuar teoria dhe, q kjo u
zhvillua nga nj linj e mendimit matematikor dikur t errt e filluar nga von Njumeni
dhe Morgensterni nj gjysm shekulli m par, sht fakt ngushllues q dshmon se
aplikimet e teoris loj n jetn e prditshme egzistojn me t vrtet. Nse ju besoni
n nj univers kaprioz, nse ju mendoni pr veten tuaj si produkt i nj endjeje t
rastsishme t atomeve, ajo ende mund t zbatohet. Teoria e lojs na tregon jo vetm
si t sjellim rregull n rastsi, por edhe si ta shfrytzojm rastsin pr t rregulluar
jett tona.
Dikush mund t bhet sigurisht shum mendjempreht n kt proes. Sapo t
zhvilloni shprehin e analizimit t problemit n nj matric dy-nga-dy me preferencat
tuaja t rregulluara dhe t vlersuara, ju mund t arrini nj ndjenj marramendse t
kontrollit t fatit q ju l t ekspozuar n mnyr t rrezikshme. Shellingu tregon
historin e nj kolegu q i dha hua zyrn e tij nj miku, por i mungonte nj els i
teprt. Ishte e nevojshme, si pasoj, pr ta fshehur elsin e vetm diku, por jo nn
rrugic, q si e di donjeri, sht vendi i par q vren hajduti. Duke qen nj
teoricien loje, pronari i elsit e ndjeu se mund ta prballonte problemin. Ai analizoi
gjith vendet e fshehta t mundshme, gjith veprimet dhe gjykimet e mundshme q
mund t bnte nj hajdut. Kshtu arriti te vendi i fsheht q ishte vendi m pak i
mundshm pr tu krkuar nga nj hajdut. Ran n ujdi q elsi t lihej aty. Me
mbarimin e dits s puns, ai mbylli dern e zyrs, shkoi n vendin e fsheht sipas
marrveshjes dhe e gjeti simbolin e krenaris profesionale t shkatrruar n mnyr
brutale. Atje ishte tashm elsi i nj tjetri. Por ky ishte nj gabim i pashmangshm
dhe ai t paktn kishte knaqsin e vetdijes, se i kishte hedhur zaret e tij. [pra kishte
br gjithka]
Me cilindo rast, ky kapitull u ka bindur se numrat q merren me sjelljen njerzore
mund t manipulohen me prfitim, mjafton q t gjeni numrat. Gjetja e numrave sht
pjes e nj proesi q shkencat shoqrore e quajn operacionalizim: duke reduktuar
kompleksitetin e sjelljes njerzore n elementet thelbsore t tyre pr t krijuar nj
model m t thjesht q konservon thelbin e origjinales n nj form subjekti t

vlersimit. Para se t manipulojm edhe m tepr numra, do t na duhet ta kemi

parasysh kt problem.

Shnime
1. David Boyle, Shuma e paknaqsis son: Pse numrat na bjn t paarsyeshm (New
York: Texere, 2001).
2. John von Newmann dhe Oskar Mongerstern, Teoria e lojrave dhe sjellja ekonomike
(Princeton, N. J.: Shtypi Universitar Princeton, 1944).
3. Eduart G Bennion, "Buxheti kapital dhe teoria e lojs,"Revista Harvard e biznesit (nentordhjetor 1956).
4. Irving Adler. Probabiliteti dhe statistika pr cilindo (New York: Libraria Amerikane e Re,
1963).
5. Pr rregullat pr zgjidhjen e lojrave n-strategji, shikoni J.D. Williams, The Compleat
Strategyst: T jesh nj abetare n teorin e lojrave t strategjis (New York: Botimet Dover
1986)
6. Thomas Schelling, Strategjia e konfliktit (New York: Shtypi i Universitetit t Oksfordit,
1963).
7. Historia e Shepherd Park dhe lagjeve t bashkuara q u organizuan pr t ruajtur
integrimin n Washingtonin veriperndimor sht thn nga Marvin Caplan n: M i largt
prpara: Nj kujtim i s Drejts Civile (Baton Rouge: Shtypi Universitar Shteti Luizanes,
1999).
8. Nj shpjegim i shklqyer i dilems s t burgosurit, plus nj prllogaritje t prpjekjeve
eksperimentale pr t zgjidhur problemin e bashkveprimit, sht gjetur n Douglas
R.Hofstadter, Metamagical Themas: Pyetsor pr esencn e mendjes dhe modelit (New York:
Librat Baze, 1985). 715-34. Shikoni gjithashtu M Mitchell Waldrop, Kompleksiteti: Shfaqja e
shkencs n kufi t rregullit dhe kaosit (New York: Simon dhe Shuster,1992), 262-65,
9. Martin Shubik, Teoria e lojs dhe rrugt e afrme n sjelljen shoqrore (New York: Wiley,
1964).

Kreu 3
Disa elemente t analizs s t dhnave.
Nuk duhen shum numra pr t krijuar prej tyre nj histori. Kur Gjykata e Lart e
Shteteve t Bashkuara urdhroi ndrprerjen e rinumrimit t votave n Florida pas
zgjedhjeve t vitit 2000, numri m i rndsishm ishte pes.
Nse ju tashm e dini t kaluarn e shtjes, e dini edhe se Gjykata ka nnt gjyqtar,
fakti q numri i atyre q votuan pr t anulluar vendimin e Gjykats s Lart t
Florids ishte pes do tiu kishte dhn gjith informacionin shtes q kishit nevoj.
T tilla histori sasiore nj-numrshe jan krejt t zakonshme n lajmet e biznesit.
Megjithat, zakonisht nj numr q qndron m vete nuk mbart shum kuptim.
Duhet t krahasohet me nj numr tjetr ose madje nj varg numrash para se t mund
t merret m shum kuptim prej tij. Kur bhen krahasime, duhet t kihet kujdes q
numrat t jen krahasuar n nj baz t rregullt. N gazetari jan br shum gabime
gjat prpjekjes pr t realizuar kt gj t thjesht, prandaj ky kapitull do t jet
thellsisht themelor pr t shpjeguar sesi duhen krahasuar numrat.
Strategjit pr analizat ndryshojn dhe varen nga rrethana nse ju po punoni me t
dhna t vazhdueshme apo me t dhna kategorike. Pr qllime praktike t dhnat e
vazhdueshme nuk vendosin kufizime n vlera dhe kshtu ato ruajn diferenca t
brishta-pr shembull, diferenca ndrmjet nj t ardhure vjetore prej 32,456 dllaresh
dhe nj prej 32,460 dollarsh. T dhnat kategorike klasifikojn elementt e
depozitave.* Studimet e opinionit publik, pr shembull, zakonisht shfrytzojn vetm
katr ose pes kategori pr t prfaqsuar gjith t ardhurat e mundshme. Kto
kategori t caktuara mund t jen m t prshtatshme pr t manevruar, por lehtsia
vjen me koston e humbjes t nj sasie t pakt t informacionit.
Pr t filluar, do t pranojm si t vrtet bollkun e t dhnave t vazhdueshme, t
pranishme prgjithsisht n raportet qeveritare, n regjistrimin e prgjithshm dhe n
statistikat ekonomike. Kapitujt m von do t prfshijn t dhnat kategorike, t tilla
si ato t gjetura n studimet e opinionit publik.

Llogaritja e nj prqindje
Nj mnyr pr t ndrtuar nj krahasim n nj numr sht ta kthesh at n nj
prqindje. Kjo procedur siguron automatikisht nj krahasim kundrejt nj linje baz t
njohur lehtsisht. Numri i vdekjeve nga AIDSi pr secilin komb nuk sht aq
shprehs sa numri i vdekjeve pr 100.000 banor. Me kthimin e numrit t paanalizuar
n nj prqindje, ju vlersoni efektin n popullsi dhe siguroni nj mnyr pr t
krahasuar efektin relativ nga nj vend te tjetri, pavarsisht nga diferencat n
madhsin e tyre.
Gazetart duhet t ken parasysh dy gjra t rndsishme rreth prqindjeve.
Ato jan proporcione, jo vlera absolute.
N shum situata, ato jan m shprehse sesa ato q shprehen me vlern absolute

Prqindja e prdorur m shum sht treguesi pr njqind ose prqindje (per centum,
in Latin). Nj prqindje sht ekuivalenti decimal [dhjetor] i nj thyese por me pikn
decimal [dhjetore] t zhvendosur dy radh djathtas. Kshtu:
1|2 = 0.5 = 50%
Rregulli i par i prqindjeve sht ky:
Asnj prqindje s'ka kuptim po t mos dihet baza e saj.
Mnyra pr t llogaritur nj prqindje pa humbur dijenin e bazs sht t mendoni
rreth thyess n fillim. Nse 11 antar t skuadrs s futbollit prej 42 lojtarsh
diplomohen n katr vite, prqindja e diplomimit t skuadrs katr-vjeare sht
11|42 ose 26 prqind.11-ta n thyes sht numri q u diplomuan dhe 42 sht baza
me t cilin sht krahasuar numri q u diplomua. Baza sht pjesa e poshtme e
thyess. Un e kuptoj, kjo tingllon si nj gj e thjesht, por ju do t befasoheni po t
shikoni se sa shum student e kan problem ta mbajn parasysh kt. (Kur ua
shpjegoj kt studentve un krkoj prej tyre t prfytyrojn nj statuj n mjedisin
universitar: pr shembull Sajlent Semi (Silent Sam) n Karolin ose Tomi Trojani n
Karolinn Jugore. Baza sht n fund. Kjo duket se ka rezultat).
Aftsia pr t identifikuar bazn sht e rndsishme pr arsye t rregullit tjetr:
Kur krahasoni dy prqindje, duhet t siguroheni q ato t ken t njjtn baz.
Disa shkrues lajmesh mendojn se sht e bezdisshme q kur bhen krahasime
prqindjesh ta mbash bazn t pandryshueshme. Un kam par materiale n gazeta ku
baza ishte ndryshuar n mes t fjalis: "90% e zezakve n konten Bakster (Baxter)
votuan pr Gorin, por 95% e mbshtetsve t Bushit ishin t bardh."
N nj rast baza jan zezakt; n tjetrin mbshtetsit e Bushit. Ky krahasim nuk ka
aspak kuptim, edhe pse ju mund t merrnit me mend dika domethnse prej tij po t
dinit prqindjen e zezakve n elektorat. Sa mir do t ishte t thuhej, "Gori mori
90% t votave t zezakve dhe 40% t votave t t bardhve."
Kur e keni bazn t fiksuar n mendje mund ta ktheni thyesn n nj numr dhjetor
me an t ndarjes. Mos harroni lvizjen dy-pozicione t piks decimale [dhjetore] t
prfshir n konceptin e prqindjes:
0.5 = pes t dhjetat = 0.50 = 50 t qindat
Pesdhjet prqind sht nj mnyr tjetr dhe m e leht e t thnit 50 t qindat.
Nse lm decimalin ku ishte dhe themi 0.50 t qindat ose 0.5 prqind, do t kemi m
tepr se nj tepric, do t kemi nj numr trsisht t ndryshm (nj e dyta e 1
prqind). Nganjher ju do t shikoni n shtyp shprehje si 0.50 prqind ku shkruesi n
fakt do t thot 50 prqind. Pika decimale* sht vendosur vetm pr theksim. Kshtu
ktu kemi nj tjetr rregull t jets:
Pikat decimale jan pr kuptim, jo pr theksim.
Nganjher prqindja q ju prshkruani do t jet kaq e vogl saq krkon t shprehet
n thyesa t nj pik prqindje. N kt rast, mund ta shprehni at si nj prqindje pr

1,000 ose prqindje pr 100,000, gj q lejon t krahasohet me gjith numrat. Kjo do

t ul mundsin e gabimit tipografik si edhe at t keqkuptimit.

Diferenca e prqindjes
Ndoshta ju menduat se prdorimi i imazhit t nj statuje pr t prforcuar konceptin e
nj baze prqindjeje ishte pa vler. Por kur prpiqeni t kuptoni nj diferenc
prqindjeje ju, n t vrtet, do t vlersoni rndsin e mbajtjes s bazs t
identifikuar.
M 3 gusht t vitit 1998, indeksi industriale Dau Xhons (Dow Jons) u mbyll n
8786.74. Ditn tjetr, e mart, 4 gusht e vitit 1998, ai u mbyll n 8487.31. Pyetje: Sa
ishte rnia e prqindjes?
Diferenc e prqindjes ka parasysh at ka ajo thot: diferenca ndrmjet dy vlerave e
marr si nj prqindje e cilsdo vler q ju prdorni si baz.
Nse doni ndryshimin e prqindjes nga koha 1 n kohn 2, athere vlera e kohs 1
sht baza.
Kshtu si fillim siguroni vlern absolute t diferencs. Zbritni 8487.31 nga 8786.74
dhe gjeni se Dow ra 299.43 pik. Tani ju mund t ndrtoni thyesn. (Sigurohuni q t
prdorni bazn e duhur). Rnia e prqindjes sht:
299.43 / 8786.74 = 0.034077 = 3.41%
Vini re se pr t shkuar nga numri dhjetor n prqindje, ne e zhvendosm numrin
dhjetor dy pozicione djathtas dhe shtuam nj shenj prqindjeje. Gjithashtu
rrumbullakosm n dy pozicione decimale [dhjetore ], q sht ,me sa duket, m sakt
nga sa kemi nevoj, por un e respektoj stilin e gazets Uoll Strit (Wall Street).
Vini re gjithashtu se rrumbullakimi nuk sht i njjt si cungimi. Nse ne cungonim,
do t shpreheshim 3.40 prqind. Por qyshse vlera e rn sht m tepr se gjysma, ne
rrumbullakosim te 3.41. Pr t vlersuar shifrat e rna, vendosni nj numr dhjetor
imagjinar prball tyre. N kt rast, 0.77 sht m e madhe se 0.5, dhe kshtu ju
rrumbullakosni. Nse sht m pak se 0.5, ju do t cungonit (me fjal t tjera, lini
shifrat e teprta). Po far ndodh nse sht saktsisht 0.5? Kjo nuk ka shum
ndryshim, por, pr hatr t vazhdimsis, un rrumbullakos vetm kur kam
informacionin e duhur pr t kryer ndarjen n pozicione dhjetore t mjaftueshme pr
t m treguar mnyrn q ajo t vazhdoj.
Kshtu q tregu ra 3.41 prqind m 4 gusht.
Kur u raportua kjo rnie, gazetat gjithandej ran n nj grack t bukur. M 5 gusht
t vitit 1998, St. Louis Post-Dispatch kryesonte me artikullin "Dau shnoi rnien e
tret m t madhe." Dhe kryeartikulli thoshte "Rezervat psuan n rnie t martn
dhe Indeksi industrial Dau Xhons ra 299.43 pik--humbja e tret m e madhe e tij e
shnuar."
Krahasimet historike jan t mira, por prdorimi i rnies absolute pr nj indeks q
kthehet pas n 1896 sht absurd. Indeksi sht rritur jashtzakonisht n vite nga
inflacioni dhe nga rritja reale e vlers s kapacitetit industrial t kombit. Megjithat
vetm nj ast i shkurtr n pesdhjet vitet e saj t para, nj rnie 299 pik do ta
kishte uar at n territor negativ- nj pamundsi logjike kjo.
far ishte rnia 299.43 pik renditur n terma prqindjesh? Ishte e 215-ta m e
madhja. Titujt e artikujve njfaqesh e trajtonin kt jo si nj t dhn pr librat e

rekordeve dhe sigurisht jo si fatkeqsi. Por kur bhen krahasime historike media e
lajmeve, n mnyr pothuajse t , fokusohet ende n ndryshimin absolut, sikur atje t
mos kishte diferenc n nj Dow prej 100 dhe nj prej 10,000. Ky model, duke
reklamuar materialin me fokusim n faktorin e rnies dhe pastaj trheqjen pr t
treguar far ndodh realisht n kuptimin e prqindjes, sht ende nj model i
zakonshm. Artikujshkruesit paraplqejn t'i japin prparsi piks s krahasimit m
pak t rndsishm thjesht sepse ai prodhon nj numr m t madh. Q ky sht nj
numr orientues nuk duket t ket rndsi pr ta.
Arsyet se prse Dau tani sht kaq m i lart se n vitin 1930 jan t kuptueshme.
Ekonomia sht rritur dhe kompanit vlejn m shum. Nj pjes e rritjes sht reale
dhe nj pjes sht inflacion. Kto jan prirje shekullore, gj q do t thot se ato
veprojn mbi pothuajse gjithka n shoqri. Kur bni krahasime n koh, duhet ta
filtroni m par kt efekt shekullor pr t par far po ndodh veanrisht me
dukurin q ju po investigoni. Me fjal t tjera, , pr t prdorur nj term t favorizuar
nga Kuku (Cook) dhe Kempbelli (Campbell), ju keni nevoj t nxirrni numra.
Shprehja e ndryshimit n raporte prqindjeje sht nj mnyr pr t nxjerr, por kjo
nuk sht mnyra e vetme. Prllogaritja e Dau Xhonsit pr inflacionin do t jet nj
tjetr. Analistt financiar dhe ekonomistt nuk e bjn kt n mnyr rutin, por
nse e bjn, efekti mbi indeksin industrial Dau Xhonsi do t jet befasues. Rritja e tij
afatgjat, ndonse ende mjaft reale, nuk do t jet thuajse po kaq mbreslnse.
Nj argument tjetr pr ndryshimin e prqindjes. Kur ju kmbeni drejtimin e
ndryshimit, baza ndryshon. Nse kapitali juaj i preferuar bie nga nj kuot 100 dollar
n nj 10 dollar, rnia sht 90 prqind. Nse, n ditn tjetr, kjo fiton 90 prqind, ju
mund t gzoheni, por nuk e keni fituar t gjith. Nj 90 prqind fitim nga 10 dollar
sht vetm 19 dollar. Pr t marr t 100 dollar , duhet t fitohet 900 prqind.

"Her m shum" kundrejt "Her aq."

Para se t largohemi nga problemi i prllogaritjes s diferencs s prqindjes, lipset t
mendojm nj mnyr t shpejt e t thjesht.
Npr redaksit e lajmeve kam dgjuar njerz t prdorin parimin "Pjestoni numrin e
vogl me numrin e madh." Ky sht nj parim i gabuar. Ky funksionon vetm nse
diferenca e prqindjes do t jet m e vogl se 100. N rivendosjen e kapitalit
hipotetik, nga 10 dollar n 100 dollar, baza sht 10, ndryshimi sht 90 dhe
ndryshimi prqindjes sht 90|10 ose 900 prqind.
Ktu ka nj mnyr t shpejt q buron nga algjebra e shkolls s mesme: Diferenca e
prqindjes (N|O) = 1, ku N-ja sht vlera e re dhe O-ja sht vlera e vjetr. Kjo
funksionon pr t dyja prqindjet, t rritur dhe t zvogluar, pavarsisht nse
ndryshimi sht m i madh ose m i vogl se 100 prqind.
N shembullin e mparshm t nj fitimi kapitali nga 10 n 100, shkallt do t jen:
N/O = 100/10 = 10.
10 - 1 = 9.
9 * 100 (t shndrrohet n nj prqindje) = 900
Tani le t mendojm si ta shprehim kt ndryshim me fjal.
Do t ishte korrekte t thuhej se vlera e re e kapitalit sht "nnt her m e madhe
nga e vjetra." Po t prdorim nj mnyr tjetr t thnies "900 prqind m e madhe."
Por un nuk rekomandoj t prdoret kjo gjuh sepse "her m e madhe" sht

prdorur zakonisht pr t thn "her aq sa e madhe." Dhe numri 9 her aq sa 10

sht, sigurisht 90, jo 100.
Ka nj shpjegim t thjesht pr kt ngatrres. "Her m e madhe" krahason vlern
baz me diferencn (sasia "m e madhe.") Dhe "her aq sa e madhe" krahason vlern
baz me vlern e re.
Kjo bhet mjaft e qart sapo filloni t mendoni rreth saj. Fatkeqsisht, shum
shkrues lajmesh nuk mendojn pr kt dhe prdorin "her m e madhe" dhe "her aq
sa" n mnyr t kmbyeshme, sikur ato t ken parasysh t njjtn gj. Ato nuk kan
parasysh t njjtn gj! Problemi do t vazhdoj deri sa AP t vendos pr t ndaluar
"her m e madhe" n librin e tij t modelit. (Un faktikisht e propozova kt disa vjet
m par. Udhheqsi i AP-s mbrojti "her m e madhe" si nj ligjrim bisedor
matematikor i padmshm.) Por nuk sht e dmshme kur lexuesi mendon q kjo ka
parasysh at ka thot.
Gabimi nuk ka shum rndsi kur ju jeni duke folur rreth ndryshimeve t madhsive
t mdha. Kjo ju krijon m tepr telashe kur flisni rreth ndryshimeve dy ose trefish
m t vogla. Nse ju jeni 25 vje dhe un jam tri her aq i madh sa ju, un duhet t
jem 75. Por nse un jam tri her m i madh se ju, athere un jam 100. Provoni ta
gjykoni kt si duhet.

Modifikimi pr inflacionin
Kur sasi t ndryshme dollari krahasohen n koh, sht zakonisht nj ide e mir t
merret parasysh efekti i inflacionit. Nj penges pr t br kt sht mungesa e
nj treguesi t mir statistikor t inflacionit. Nj i till, m i zakonshmi, sht Indeksi
i mimeve konsumatore t Zyrs s Statistikave t Puns. Ky sht krijuar gjat
Lufts s Par Botrore kur mimet galopante, veanrisht n qendrat e ndrtimit t
anijeve, e bn at t domosdoshme pr t br modifikime t shpeshta t pagave pr
efekt t kostos s jetess. CPI-ja tregonte vlern relative t fuqis blerse t dollarit
nga viti n vit. Kjo u realizua nprmjet kontrollit t mimeve t nj "shporte tregu"
t mallrave dhe shrbimeve q u mbajtn relativisht t qndrueshme gjat kohs.
Shporta e tregut prfshin ushqimin, veshmbathjen, strehimin, lndn djegse,
transportin, shrbimet mjeksore dhe gjra t tjera q u nevojiten njerzve pr jetesn
e prditshme. Problemi lind gjat prpjekjes pr t prcaktuar nj shport tregu q ka
parasysh t njjtn gj n vitin 1990 si, le te themi, n vitin 1952.
Disa mallra dhe shrbime q ishin t rndsishme dhe quheshin si t domosdoshme
n vitin 1990 nuk ekzistonin fare n vitin 1952: pajisjet kundrndotje pr makinat, pr
shembull.
Zyra u prpoq ta zgjidhte kt problem me riprcaktimin her pas here t shports s
tregut pr ta mbajtur at n nj hap me ndryshimet e jetess dhe t teknologjis.
Megjithat, nuk ishte e mundur t krijohej nj shport tregu q t zbatohej njlloj nga
t gjitha grupet. Pr shembull, pensionistt q zotrojn shtpi t tyre nuk ndikohen
nga ndryshimet n shumn e qiras ose t prqindjeve t hipoteks. Pr pensionistt
pronar- shtpish t qeveris federale, pensionet e t cilve jan indeksuar n CPIn, indeksimi krijoi nj fat t papritur. T ardhurat e tyre u rritn automatikisht m
shum se kostoja e jetess s tyre normale.
Ky indeksim sht, sigurisht, nj form e prllogaritjes q shtrydh prirjen shekullore
t inflacionit n mnyr t till q ju t mund t shikoni kuptimin e vrtet. Kryerja e
tij prafrsisht do t jet e m mir sesa moskryerja vetm ather kur kt do ta

plqejn miliona pensionist q jetojn me pensione private t paindeksuara, vlera e

vrtet e t cilave tkurret nga viti n vit.
Vese pr arsye t elementve t pasiguris q ndeshin n punn e tyre ekonomistve
nuk u plqen t indeksojn ose t prllogarisin. Bilancet e korporatave rrall e
tregojn efektin e inflacionit. Raportet n shtyp, duke u lvduar me fitimet rekord,
paraqesin nganjhere fitime q po t bheshin krahasimet e dollarit konstant, do t
ishin nn nivelet historike. Udhheqsit sindikalis kan br t njjtat lvdata boshe,
duke i atribuar vetes fitime q jan n t vrtet humbje, po t ishte llogaritur edhe
inflacioni.
Procedura e prllogaritjes s inflacionit sht e thjesht. Kur ju krahasoni sasi dollari
n koh, i shprehni ato n dollar konstant t njrit prej viteve tuaja t krahasimit.
Kur njri nga vitet q sht krahasuar sht viti aktual, praktika e zakonshme sht t
ktheni shumat e vjetra n ekuivalencat e tyre aktuale ose n dollar konstant. Por kjo
mund t realizohet po kaq leht n nj mnyr tjetr.
Ktu kemi nj shembull t zgjedhur pr arsyen se ai prfshin nj periudh historike t
inflacionit t shfrenuar. Dejvid H. Uivri (David H. Weaver) dhe G. Klivlend
Uillhoiti (G. Cleveland Wilhoit) raportuan n vitin 1986 se t ardhurat mesatare t
gazetarve ishin rritur nga 11,133 dollar n vitin 1970 n 19,000 dollar n vitin
1981. Ky ishte lajm i keq pr gazetart, pohonin ata, sepse gazetart faktikisht kishin
humbur 7,000 dollar n vit n fuqi blerse. Pr t verifikuar llogaritjet e tyre, ju keni
nevoj pr CPI e vitit 1970 dhe t vitit 1981. Sipas Prmbledhjes Statistikore t
Shteteve t Bashkuara t botuar do vit nga Zyra e Qeveris SH.B, ky ishte 38.8 dhe
90.9 prkatsisht (indeksi prdor mimet pr periudhn 1982-84 si nj baz prej 100).
Pastaj kthen t ardhurat mesatare t gazetaris pr vitin 1970 n dollar konstant t
vitit 1981. Prdorni formuln pr ekuivalentet e thyess q keni msuar n shkolln e
mesme:
38.8
------------11,133

90.9
-------------X

Ndoshta ju ndiheni m rehat me nj sentenc angleze sesa me nj ekuacion: 38.8

sht te 11,133 dollar si sht 90,9 te madhsia e panjohur (t ardhurat e vitit 1970
t shprehura me dollar konstant t vitit 1981). Duke ndjekur rregullin e shumzimit
t kryqzuar nga algjebra e shkolls s mesme, ju gjeni se:
38.8 * X = 11,133 * 90.9
Duke pjestuar do an t ekuacionit me 38.8 jep
X = (11,133 * 90.9) / 38.8
(Formulat n kt libr prdorin sistemin e shenjave kompjuterike: Shenja
"her"sht nj yll " * " n vend t mods s vjetr "X." Kjo zhbllokon "X" pr t
prfaqsuar nj t panjohur. Nj prerje, "/," do t thot "pjestuar pr.")
Kryeni veprimet n llogaritsin tuaj dhe 11,33 dollar t vitit 1970 del se jan baraz
me 26,082.21 dollar konstant t vitit 1981. Kshtu q faktikisht gjat asaj periudhe
pagat e gazetaris ran me 27 prqind. N mnyr? Ndodhn dy gjra. Performanca
e dy reporterve t rinj t Washigton Post n skandalin e Uotergejtit (Watergate)

motivoi shum njerz t bhen gazetar. N t njjtn koh pengesat ndaj grave n
profesion u uln. T dyja ngjarjet rritn tepr kontigjentin e njerzve t gatshm pr t
punuar n gazetari. Ky fat i papritur idealist, motivoi t rinjt tu jepnin pronarve t
medias nj zgjedhje t mrekullueshme. Varianti 1: Ngriti standartet e gazetaris duke
nxjerr m t mirt nga rezerva e zmadhuar dhe duke mirpritur m t mirt dhe m
t shklqyerit n gazetari.
Varianti 2: Zgjodhi brezin pasardhs t gazetarve, duke przgjedhur ata q do t
punonin pr nj sasi m t vogl parash dhe t siguronin kshtu kursime n bilanc. Ne
e dim sesi prfundoi kjo.
Zyra e rrjetit t statistikave t puntorve prfshin CPI aktuale dhe krahasimet
historike. Kjo gjithashtu ka nj websajt online q mund t interpretoj matematikn e
shkolls s mesme pr ju. Nse dshironi t ktheheni pas m tej se viti 1913, hidhini
nj sy seris s mrekullueshme t vllimeve t quajtura Statistika Historike e Shteteve
t Bashkuara. Ajo jep gjith numrat BLS pas n fillimin e Lufts s Par Botrore dhe
pastaj prdor vlersime nga burime t tjera historike pr t prodhuar CPI vjetore n
rend kohor t prkundrt deri n vitin 1800.
Shifrat mujore ndahen n dy kategori, CPI-U dhe CPI-W. CPI-U sht pr t gjith
konsumatort qytetar dhe mbulon rreth 80 prqind t popullsis. CPI-W sht pr
prfituesit e pags qytetase dhe punonjsit e zyrave. Ato jan grumbulluar kshtu
vemas n mnyr q efektet e ndryshme n inflacion t mund t ndiqen pr t dy
grupet (ndonse ato prkojn pjesrisht n mnyr t knaqshme). Pr qllime m
tepr t politiks publike, CIP-U me baz m t gjer sht prdorur pr t br
prllogaritjet e inflacionit.

Prllogaritjet pr rritjen e popullsis.

Zhvillimet e ngjarjeve prodhojn lajme ose sepse ato kan rrjedhur qetsisht dhe pak
njerz i kan vn re, ose pr arsye t nj ndrprerje t menjhershme n rrjedhn e
tyre. Pr t'u prqndruar te rrjedha interesante, ju duhet ta veoni at nga gjith
rrjedhat paralele t ngjarjeve n sfond. Rritja e popullsis sht nj rrjedh shekullore
q, si inflacioni, mund t'i bj rrjedhat e tjera t ngjarjeve t duken m pak apo m
shum nga sa jan n t vrtet.
Shoqata e Gazetave t Ameriks nxjerr do vit nj broshur pr prirjet statistikore n
biznesin e lajmeve. Kjo tregon q qarkullimi i gazetave n Shtetet e Bashkuara
zvoglohet nga pak vit pr vit. Por situata sht shum m e keqe ngasa tregojn
numrat absolute sepse popullsia dhe numri i familjeve jan rritur.
Deprtimi i tirazhit, nnkuptuar si tirazh pjestuar sipas familjeve, ka vazhduar t
bjer pr nj koh m t gjat dhe me nj prqindje m t lart dhe ky sht numri q
merakos n t vrtet Shoqatn e Gazetave, edhe pse ajo nuk e publikon kt numr
n broshur.

Faqe 45.
Figurw 3.1 Tirazhi dhe shprndarja e gazetave.

Ky sht nj numr q mund t kuptohet leht n nivelin intuitiv. Kur deprtimi n

nj treg t dhn ishte n nivelin 100 prqind, shitej nj gazet pr do familje. Kur
ky ishte mbi 100 prqind, shiteshin m shum gazeta sesa kishte familje; e
zakonshme kjo n vitin 1950. Sot numri sht shum m i vogl dhe, sipas disa
gazetave metropolitane q eksperimentojn deprtimin familjar, vazhdon t ulet dhe
prbn m pak se 50 prqind.
Shprehja e tirazhit t gazets si nj raport me familjet (sepse tirazhi i shprndarjes n
shtpi sht m i mir sesa te individt) e bn rrjedhn e vrtet t ngjarjeve m t
leht pr t'u kapur.
Ku i gjeni ju numrat e popullsis pr t'i prdorur n prllogaritje? Regjistrimi i
prgjithshm i Shteteve t Bashkuara sht br vetm njher n do dhjet vjet, por
prndjekja e popullsis aktuale t tij prditson demografin baz n do muaj mars.
Shum organizata prgatisin vlersime t prkohshme t karakteristikave t
popullsis. Vlersimi Standart dhe Shrbimi i t Dhnave botojn studime t
auditorit t mediave dhe vlersime t popullsis dhe raportet e tyre gjenden n shum
librari dhe n departamentet e marketingut t organizatave t medias. Zyra e
Kontrollit t Tirazheve bn vlersimin e prvitshm pr familje n nivel konteje.
Shum gazeta dhe shum shkolla gazetarie jan antar t ABC-s dhe ekziston
mundsia pr t hyr n t dhnat e tyre, qoft n form t shtypur, qoft me disket.

Prputhja e kurbs
Nganjher rrjedha interesante ngjarjesh ngatrrohen n nj mori faktorsh, duke
prfshir gabimin e rastit. Hulumtimi analitik i bazuar n t dhna mostre sht
subjekt i gabimit t rastit, veanrisht kur ekzaminohen nngrupet e vogla. Nj
mnyr pr t marr nj tablo m t pastr t nj rrjedhe sht prpjekja pr ta
prshtatur at n nj linj t shesht.
Nj prputhje drejtze funksionon pr shum lloje t t dhnave t rrjedhs. Ju mund
t prdorni kompjuterin tuaj ose nj program statistikor, t till si SPSS (Paket
statistikore pr shkencat sociale) pr t br nj regresion* dhe diagramn e
shprndarjes sipas kohs si variabl i pavarur ose X. Koficenti i korelacionit*
(kapitulli 4) do tiu tregoj sesa prputhen t dhnat tuaja me modelin drejtz. Nse
kjo sht nj prputhje e mir, ju mund madje t provoni t parashikoni t ardhmen
n prputhjen m t mir t drejtzs dhe zgjatjen e saj me nj trekndsh. Nj projekt
linear i till ju tregon far do t ndodh nse rrjedhat e pranishme vazhdojn t
pandryshuara, gj q, sigurisht, nuk mund t ndodh.
Natyra, fatkeqsisht nuk sht e lidhur pas drejtzave*. Nuk ka pse t shqetsohemi.
Ju mund t prdorni t njjtin program regresion pr t prputhur me nj lakore.
Fillimisht, ekzaminoni diagramn e shprndarjes dhe prdorni imagjinatn pr t par
far lloj linje mund t prputhet. Nse kjo sht nj lakore e thjesht, nj q nuk
vrtitet n nj drejtim t ri n ndonj pik t gjatsis s saj, nganjher ju mund ta
drejtoni at me rishprehjen e njerit prej variableve n kuptimin e ndonj funksioni
jolinear t till si katrori i tij ose rrnja katrore e tij.

Transformimi.
Nqoft se natyrs nuk i plqejn vijat e drejta, ajo nuk sht gjithashtu shum e
dhn as pas lakoreve t buta logaritmike. Rrjedhat m interesante shpesh jan ato q
vrtiten dhe shtillen n mnyrn m ekzotike. Tjuki (Tukey) ka nj procedur pr t
trajtuar t tilla t dhna t ndrlikuara q ai i quan "transformim."Sipas teoris s
transformimit gabimi i vlersimit sht vet nj rrjedh shekullore dhe mund t
nxirret jasht me prdorimin e do pike si kontroll ndaj pikave fqinje. Nj mesatare
q prsritet sht vrtet nj metod e familjarizuar transformimi. Nse ju keni t
dhna mujore q kan nevoj t transformohen, pasqyroni janarin si mesatare t
dhjetorit, janarit dhe shkurtit. Pastaj pr shkurtin prdorni mesataren e janarit, shkurtit
dhe marsit. Sondazhet parazgjedhore tregojn nganjher pozitat e kandidatit si
prsritje mesatare tri-ditore.
Rekomandimi i Tjukit sht t prdoren t mesmet q prsriten nga tre, m mir sesa
mesataret. Ja sesi bhet kjo: Krahasoni do pik t dhnash me ato n seciln an,
pastaj zvendsojeni at me t mesit nga t tria. P,sh, n serit 324 dyshi do t
ndryshohej n nj tresh sepse treshi sht e mesmja e vargut.
N kt mnyr, pikat e pakontrollueshme jasht hapsirs do t zhdukeshin. Kjo
sht e mir, tha Tjuki sepse syri kap ato pika ekscentrike q i shkaktojn atij
vshtirsi pr t par se far po ndodh realisht. "Vlera e transformimit," tha ai, "sht
pamja m e qart e kryesores" n nj koh q sht e pangarkuar me detaje." Me fjal
t tjera, saktsisht ajo q ka nevoj. Dhe nse nj transformim i t mesmeve t
vazhdueshme prej tri, l disa vende t rregullta, Tjuki rekomandon kryerjen e tij
prsri-dhe prsri-deri sa transformimi t mos ndryshoj m gjrat. Ka mnyra t
tjera m t komplikuara pr t transformuar dhe njra nga ato sht gjetur n
procedurn SPSS pr krijimin e nj serie kohe (n zgjedhjen e menus "Transform").
Nj rast i mir pr t provuar kt sht me t dhnat e Studimit Social t
Prgjithshm mbi rrethin e lexuesve t gazets.
Botuesit e din prej dekadash q njerzit e moshave t reja jan m t vshtir pr tua
mbushur mendjen q t lexojn gazetat. Figura 3.2 prdori t dhna totale pr gjith
studimet GSS n vitin 1980.
Figura 3.3 sht e njjta tabel pasi rrethi i lexuesve sht transformuar duke prdorur
nj nga procedurat m t ndrlikuara t Tukey.

Faqe 47.
Figur 3.2 Lexuesit e Dejli Njuzpejpr Ridrship (Daily Newspaper
Readership) n moshat pa rrumbullaksim
Figur 3.3. - Lexuesit e Daily Newspaper n moshat e rrumbullakosura

Shkaku kryesor pr natyrn e rregullt t linjs n tabeln e par jan mostrat e vogla
pr do vit t moshs. Ka mnyra t tjera pr ta trajtuar kt problem. Njra sht t
sistemoni grupimet e moshs n kategori m t gjera. Nj tjetr sht t provoni t
prshtatni pikt e t dhnave n nj kurb t specifikuar nga disa teori prioritare. N
kapitujt e tjer ne do t merremi me t dyja kto strategji

Numrat e treguesit
Nj mnyr tjetr pr t arritur qartsi npr analiza dhe komunikim sht t prdorni
numrat e indeksit. CPI sht nj shembull i mir i nj numri indeksi. Me strukturn e
viteve 1982-84 n 100, pr cilindo ishte e leht t shihte kur ai arriti 175 n janar t
2001, meq mimet ishin rritur 75 prqind.
Gazeta e reklamave t shitsve nganjher prdor t dhnat e indeksit pr t krahasuar
nj auditor gazete me tregun e saj. Nse 35 prqind e t rriturve n treg kan diploma
kolegji dhe 47 prqind e lexuesve kan diploma kolegji, indeksi sht 134. Kjo sht
nj mnyr tjetr shprehjeje se prqindja e t diplomuarve t kolegjit sht 34 prqind
m e lart midis lexuesve sesa n treg si nj trsi. Me aplikimin e ktij indeksimi n
nj mori mediash konkuruese, shitsi i reklams mund t nxjerr prfundimin q
rrethi i lexuesve t tij sht i cilsis m t lart dhe ka m shum fuqi blerse, ngasa
do t tregonin numrat e tirazhit t paprpunuar.

Rregullimi stinor.
Nj tjetr form e prllogaritjes sht rregullimi stinor. Kur Zyra e Statistikave t
Punsimit (BLS) nxjerr shifrat mujore t papunsis, kjo na jep shifra t cilat mund t
krahasohen n mnyr t drejtprdrejt nga njri muaj te tjetri, kshtu q ne, me nj
shikim, mund t vrejm nse gjrat po shkojn m mir ose m keq.
Por papunsia sht stinore. Hapjet dhe mbylljet e shkolls dhe kushtet e klims
mund t ndikojn n numrin e njerzve q krkojn pun n koh t ndryshme t vitit.
Pr t vlersuar gjendjen e ekonomis, ne jemi t interesuar pr ndryshimet muaj pas
muaji q nuk mund t'i vishen variacionit stinor. Statisticient e BLS e realizojn kt
prllogaritje duke par ndryshimet stinore t kaluara dhe duke hamendsuar se viti
aktual nuk do t jet shum i ndryshm. Athere ata heqin pjesn respektive t
ndryshimit sezonal dhe raportojn pjesn e mbetur. Ktu, doemos, ekziston njfar
rreziku pr faktin q variacionet stinore nuk jan uniforme nga viti n vit. Por sht
m mir sesa t mos e bni at fare. Nse Shtpia e Bardh n nj vit zgjedhjesh,
nxjerr shifra papunsie q tregojn pr nj rnie dramatike t saj, reportert e
kujdesshm, pr t qen t sigurt, duhet t kontrollojn se mos rregullimi stinor
sht ln jasht. Po t jet kshtu athere rnia mund t jet thjesht rezultati i
largimit nga puna t shum puntorve adoloshent, t detyruar t kthehen prsri n
shkoll.

Teprica e regresionit
Nj teknik tjetr statistikore prllogaritjesh hyn n pun kur keni nevoj t
kontrolloni pr ndonj variabl t fuqishm t vazhdueshm q fsheh shum nga ajo
q ju krkoni. Endrju Brek (Andrew Brack) po studjonte cilsin e botimeve t
gazetave n Karolinn e Veriut, por ai u pengua nga fakti se prmasa e tirazhit
shpjegon pjesn m t madhe t ndryshimit. Gazetat m t mdha kan m shum
burime dhe kshtu ato u japin lexuesve t tyre m shum informacion pr parat e

tyre. Breku megjithat grumbulloi nj mostr gazetash t vogla dhe t mdha, i

vlersoi ato me nj numr t treguesve t cilsis s botimit, kombinoi treguesit n
nj indeks dhe i paraqiti ato n form diagrame n nj tabel. Shikoni figurn 3.4 pr
rezultatin. Boshti vertikal prfaqson cilsin dhe horizontali prfaqson tirazhin. Kur
do gazet sht hedhur n diagram n tabel shprndarja e tyre i afrohet nj vije t
drejt.
Duke prdorur modelin e prgjithshm linear (GLM) pr t hedhur n diagram vijn
e drejt t prputhur m mir pr prshkrimin e efektit t tirazhit mbi cilsin, Breku
e ktheu vmendjen te shmangiet nga kjo vij. Disa gazeta kishin cilsi shum m t
lart nga sa mund t gjykohej prej prmasave t tirazhit te tyre, t tjerat shum m t
ult. Me vlersimin e ktyre shmangieve t lidhura me tirazhin, ai siguroi nj
vlersim t prllogaritjes s cilsis q shmangu efektin e prmass s tirazhit. Termi
teknik pr kt lloj teknike sht analiza e mbetjes, sepse kjo duket n ndryshimin e
mbetjes ose n ndryshimin q ka mbetur pasi prmasa e tirazhit shpjegon at q
mundet. (M shum pr kt m von)

Faqe 49
Figura. 3.4 Prgjegjsia sociale dhe qarkullimi i gazetave.

Rezultatet e standartizuara
Nj mnyr tjetr pr t vendosur gjra t ndryshme n nj baz t krahasueshme
sht t prdorni rezultatet e standartizuara ose t jashtzakonshme,* t cilat
rishprehin do vlersim n kuptimin e asaj sesa shmangen ato nga mesatarja e grupit.
Prfytyroni nj qendrmbrojts i cili sht nj strateg mjeshtr n fushn e futbollit,
por nuk mund t vrapoj shum shpejt. Gazetart e futbollit mund t thon se ai sht
"m i zgjuar sesa i shpejt." Mirpo duke qen se inteligjenca dhe shpejtsia jan
dimensione t ndryshme, krahasimi nuk duket t ket kuptim. Por nse ju e
interpretoni kt prshkrim t shkurtr pr t patur parasysh q ai anon n drejtimin
pozitiv nga norma n inteligjenc m shum sesa n shpejtsi, kjo ka goxha kuptim t
mir.
Kjo mnyr krahasimesh sht e dobishme nse ju keni nj numr vlersimesh pr ti
kombinuar n nj indeks, por nuk mund t prdorni mbledhje t thjesht sepse do
vlersim sht me nj shkall t ndryshme. Nj rezultat i jashtzakonshm sht nj
vler e veoris relative. Prllogaritja e saj krkon njfar njohurie n fushn e
statistikave q, gjithashtu, do t theksohet n nj kapitull m von.
[rezultatet e jashtezakonshme* = z-scores = numrat qe shkojne nga miliardi e lart]

Shnime
1. Thomas D. Cook dhe Donald T. Campell, Pothuaj-Eksperimentim: Skica dhe analiza
nxjerr pr mjediset fushore (Boston: Houghton Miflin, 1979), 323
2. BLS Manual metodash: Vol. II. Indeksi i mimeve t konsumatorve (Washington, D.C.:
Zyra e Shtypit Qeveria Sh.B. 1984)
3. David H. Weaver dhe G. Cleveland Wilhoit, Gazetari Amerikan: Nj portret i gazetarve
t SH.B.A. dhe puna e tyre. (Bloomington: Shtypi i Universitetit Indiana, 1986)
4. N 2001 adresa Web pr kompjuterin CPI
online
HYPERLINK
"http://stats.bls.gov/cpihome.htm"
5. Statistika historike t Shteteve t Bashkuara: Colonial Times t 1970, Botim jubilar mme
rastin e Dyqindvjetorit (Washington D.C.: Zyra e Shtypit e Qeveris s SH.B., 1975),211
6. John W. Tukey Eksplorim i analizave t t dhnave (Boston: Addison-Wesley, 1977), 205.
Shikoni gjithashtu funksionin Ndihm n SPSS pr Windows pr hollsi t procedurs.

Kreu 4
Prdorimi i pushtetit statistikor
Jan gjrat q ndryshojn ato q na interesojn. Gjrat q nuk ndryshojn jan n
thelb t mrzitshme. Koha e dimrit n Majemi t Florids, mund t jet m e
kndshme se koha e dimrit n Klei Sentr (Clay Center), Kansas, por kjo nuk do t
thot se sht po kaq argtuese edhe t flassh pr t., Me ndryshimet prsa i prket
ers, reshjeve dhe temperaturs, Klei Sentr ka shum m tepr variacione. Ose
merrni rastin e skajshm t nj variacioni pa vler. Ju nuk do gjenit shum lexues pr
nj histori mbi numrin e kokave t qenies tipike njerzore. Prderisa ne t gjith jemi
me nj kok dhe nuk ka ndryshim pr t gjykuar, shpjeguar, ose analizuar, analiza
sasiore e numrit t kokave pr njeri bhet e mrzitshme mjaft shpejt. Vetm nqoftse
dikush do t vinte re n popullat nj numr t papritur personash me dy kok, kjo do
t kishte qen interesante. Numri i kokave athere do t bhej nj variabl.
Nga ana tjetr, kini parasysh inteligjencn njerzore si t vlersuar, le t themi, nga
testi IQ. Stanford-Binet. Ai ndryshon shum dhe burimet e variacionit jan
magjepsisht t pafundme. Shkruesit e lajmeve dhe autort e politiks jan gjithmon
kureshtar t din se pjes e ktij variacioni sht shkaktuar nga trashgimia dhe
pjes nga mjedisi, nse kjo mund t ndryshohet dhe nse kjo lidhet me gjra t tilla
si aftsia atletike, kategoria etnike, rendi i lindjes dhe variable t tjera interesante.
Ndryshimi, athere, prodhon lajme. Dhe n do analiz statistikore, gjja e par q ne
n prgjithsi duam t dim sht nse dukuria q po studjojm sht nj variable,
dhe, nse sht e till, sa dhe n far mnyre kjo ndryshon. Sapo ta kemi gjetur kt,
jemi zakonisht t interesuar n gjetjen e burimeve t ndryshimit. Teorikisht, do t
shpresonim t gjenim at q e shkakton ndryshimin. Por shkaksia sht vshtir t
provohet dhe ne shpesh duhet t shtrohemi pr t zbuluar far lidhet ose ndryshon
njkohsisht bashk me variablin pr t cilin jemi t interesuar. Pr arsye se shkaksia
sht kaq e rrshqitshme pr tu provuar, statisticient prdorin disa fjal t
keqkuptueshme qllimisht q kan pothuajse parasysh gati--por jo krejt--t njjtn
gj. Nse dy dukuri interesante ndryshojn njkohsisht (do t thot se ata ndryshojn
s bashku) ata thon se njra mbshtetet te tjetra ose q njera shpjegon tjetrn.
Kto jan koncepte q afrohen te ideja e shkaksis, por nuk arrijn deri te ajo, dhe
tamam kshtu. P.sh, sesa mir e prmbushni detyrn ju n kolegj, mund t varet nga
rezultatet tuaja te hyrjes n provim. Por rezultatet nuk jan shkaku i ksaj kryerje t
detyrs. Ato thjesht ndihmojn t shpjegojn at duke treguar nivelin e aftsis
themelore q sht shkaku i t dyjave rezultateve dhe funksionimit t kolegjit.
Aplikimet statistikore n t dyja fushat, gazetari dhe shkenc jan drejtuar n gjetjen e
shkaqeve, por krkohet shum kujdes n paraqitjen e pretendimeve t shkaksis sa
q konceptet m modeste jan prdorur shum m lirisht. Modestia sht e
prshtartshme, pra mendoni pr statistikat si nj krkim pr ndryshimin e
pashpjeguar. sht nj koncept me t cilin ju do t ndiheni m komod dhe, me koh,
kjo mund tiu duket romantike.

Vlersimi i ndryshimit.
Ka dy mnyra t prdorimit t statistikave. Ju mund t prgatitni mnyrn tuaj prmes
aplikimit t formulave pa e kuptuar plotsisht pse ose si ato funksionojn. Ose mund
t zhvilloni nj ndjenj intuitive pr at ka po ndodh. Itinerari i prgatitjes mund t

jet i leht dhe i shpejt, por si shum gjra n jet q jan t lehta dhe t shpejta,
sht plot me rreziqe. Pr t mbrojtur veten, ju duhet t gjeni disa koncepte n nivel
intuitiv. Sepse duke qen koncepti i ndryshimit mse themelor n statitik, ia vlen t
harxhohet ca koh pr ta pasur at n nivel intuitiv. Nse ju shikoni dallimin midis
ndryshimit t ult (numrit t kokave t njerzve) dhe ndryshimit t lart (inteligjencs
njerzore) t kuptuarit tuaj intuitiv ka nisur mir. Tani le t mendojm ndonj mnyr
pr t vlersuar ndryshimin.
Nj vlersim funksionon m mir nse ai fillon me nj linj baz. (Kujtoni aktorin
komik qw kur e pyetn, "Si sht gruaja juaj?" ai u prgjigj: "Krahasuar me far?")
N vlersimin e ndryshimit, nj "krahasuar me far" logjike, sht drejtimi qndror
dhe vlersimi i favorshm i drejtimit qndror sht mesatarja aritmetike ose
mesatarja. Ose ju mund t mendoni n kuptimin e probabiliteteve, si nj lojtar pokeri,
dhe t prdorni vlern e pritshme.
Nisja me variablin m t thjesht t mundshm, nj q ndryshon prmes vetm dy
kushteve: zero ose nj, i bardh apo i zi, i pranishm apo mungues, i gjall apo i
vdekur, djal apo vajz. T tilla variable ndeshen mjaft dendur n jetn reale dhe
statisticient kan nj term pr to. Ato jan quajtur variable dikotomike.* Nj tjetr
fjal prshkruese pr to sht dyjor. Gjithka n popullat e marr n konsiderat
sht ose njra ose tjetra. Ka dy mundsi, jo m shum.
Nj variabl dikotomik interesant n shoqrin amerikane t sotme sht statusi i
minoritetit. Politikat q synojn n prmirsimin e statusit t minoritetit krkojn q
do qytetar t jet s pari i klasifikuar si ose , ose jominoritar. (Ne do t kalojm pr
tani komplikimet e mundshme t kryerjes s ksaj.) Tani prfytyroni dy qytete, nj n
Mesperndimin rural dhe nj n Jugun rural. I pari ka 2 prqind minoritete dhe i
fundit ka 40 prqind minoritete. Cila popullsi ka ndryshimin m t madh?
Duke vrar pak mendjen do t shikoni se qyteti Mesperndimor nuk ka shum
ndryshim n prbrjen e tij raciale. Ai sht 98 prqind jominoritet. Qyteti jugor ka
m shum variacion dhe kshtu ai sht relativisht lart n ndryshimin racial.
Ktu ekziston nj mnyr tjetr pr t menduar rreth dallimit. Nse ju dini
shprndarjen raciale n qytetin Mesperndimor dhe duhet t gjeni kategorin e nj
personi t rastit ju do t merrnit me mend q personi sht nj jominoritar dhe do t
kishit mundsi pr t pasur t drejt n masn 98 prqind. N qytetin jugor ju do t
bnit t njjtin supozim, por do t kishte shum m pak siguri t kishit t drejt.
Ndryshimi athere, sht i lidhur me konceptin e pasiguris. Kjo do t provoj t jet
e rndsishme m von kur ne t marrim parasysh aritmetikn e testimit me an t
mostrs.
Pr tani ajo q ju keni nevoj t dini sht:
1. Ndryshimi sht interesant.
2. Ndryshimi sht i ndryshm pr variable t ndryshme dhe n popullsi t ndryshme.
3. Sasia e ndryshimit prcaktohet lehtsisht nga pikpamja sasiore. (Ne do ta shikojm
s shpejti sesi.)
[dikotomik* = ndarje n dy pjes]

Nj variabl i vazhdueshm.
Tani le t hidhemi matan rastit dikotomik. Le ta paraqesim at si nj krcim t madh
dhe ta konsiderojm nj variabl q mund t ket nj numr t pakufizuar ndarjesh.

N vend t zeros ose 1, ai mund t shkoj nga zero n infinit. Apo nga zero n ndonj
numr t caktuar, por me nj numr infinit ndarjesh brenda hapsirs s caktuar.
Prgatitja e ketij materiali plotsisht sht shum e vshtir, kshtu q le t prdorim
t dhna reale: frekuenca e gabimit drejtshkrimor me min(u)scule si
min(i)scule"[vini re: gabimi sht te ndryshimi midis i-s dhe u-s te fjalt n
thonjza] n nnt organizata lajmesh t mdha dhe prestigjioze. Pr t siguruar
ndonj ndryshim, ne do t kthehemi pas n fillimin e kontrolluesit t drejtshkrimit
1989.*
Majemi Herald
Los Anxheles Tajm
Filedelfia Inkuaajr
Uashington Post
Bostin Gloube
Nju Jork Tajms
ikago Tribjun
Njusdei
Detroit Fri Pres

Majemi Herald
Los Angeles Time
Philadelphia Inquirer
Washington Post
Boston Globe
New York Times
Chikago Tribune
Newsday
Detroit Free Press

2.5%
2.9
4.0
4.5
4.8
11.0
19.
25.0
30.0

Vetm duke e vshtruar me ngulm listn, do t mund t shihni shum ndryshim.

Gazeta me drejtshkrim m t keq n list e ka prqindjen e gabimeve dhjet here m
madhe sesa gazeta me drejtshkrim m t mir. Dhe kjo metod e vlersimit t
ndryshimit, duke marr raportin e skajeve, sht e knaqshme n mnyr intuitive.
Por ky sht nj vlersim i that sepse nuk prdor gjithka nga informacioni n list.
Pra le t vlersojm ndryshimin n mnyrn q e bjn at statisticient. S pari ata
gjejn nj pik referimi (nj krahasuar me far) me llogaritjen e mesatares, q
sht shuma e vlerave e pjestuar me numrin e rasteve. Mesatarja pr kto nnt raste
sht 11.6. Me fjal t tjera, gazeta mesatare n kt list arrin "grma t vogla"
gabim 11,6 prqind t kohs. Kur ne flasim pr ndryshim, jemi realisht duke folur
rreth ndryshimit prreth (ose ndryshimit nga) mesatares. M tej, veproni si vijon:
1. Merrni vlern e do rasti dhe hiqni mesataren pr t gjetur diferencn.
2. Kuadroni kt diferenc pr do rast.
3. Shtoni pr t gjetur shumn e gjith atyre diferencave t kuadruara.
4. Pjestoni rezultatin me numrin e rasteve.
Kjo sht nj list mjaft e gjat dhe e detajuar. Nse ky ishte nj tekst statistikor, ju
do t kishit nj ekuacion m mir. Ju do ta plqenit ekuacionin madje edhe m pak se
lista e mparshme. Besomni.
Kshtu veproni me t gjith hapat e mparshme dhe rezultati do tw ishte ndryshimi
n kt rast. Ajo jep rezultat n rreth 100, nj pik m shum ose nj m pak.
(Vlersimet e prafrta jan t prshtatshme sepse vlerat n tabel jan
rrumbullakosur). Por 100 far? Si t'i japim ktij numri njfar dobishmrie intuitive?
Pra, gjja e par pr t patur parasysh sht se ndryshimi sht nj koncept absolut
dhe jo relativ. Pr t formuar nj ndjenj intuitive me t, ju duhet t jeni n gjendje ta
lidhni at me dika dhe ne po i afrohemi nj mnyre pr ta br kt. Po t marrim
rnjn katrore t ndryshimit (mjaft t arsyeshme, sepse ka rrjedhur nga nj listim i
diferencave t kuadruara) do t gjejm nj statistik me t vrtet t dobishme t
quajtur shmangia standarte e mesatares. Ose shkurt vetm shmangie standarte.
Dhe numri q ju krahasoni at sht mesatarja.

N kt rast, mesatarja sht 11,6 dhe shmangia standarte sht 10, q do t thot q
atje ka shum varacion rreth ksaj mesatareje. N nj popullsi t madhe vlerat e t
cils ndjekin shprndarjen klasike normale n form kmbane, dy t tretat e t gjitha
rasteve do t bien brenda nj shmangie standarte t mesatares.
Kshtu nse shmangia standarte sht nj vler e vogl relative ndaj prmass s
mesatares, kjo do t thot se ndryshimi sht i vogl--domethn, shum nga rastet
jan grumbulluar ngusht rreth mesatares. Nse shmangia standarte sht nj vler e
madhe relative ndaj mesatarens, athere ndryshimi sht relativisht i madh.
N rastin n fjal, variacioni n prqindjen e gabimit t drejtshkrimit t minuscule
["grmave t vogla"] mosprputhja sht shum e madhe, me vetm nj rast sidoqoft
afr mesatares. Rastet n seciln an t ksaj jan n gjysmn e mesatares dhe
dyfishin e mesatares. Athere ky sht ndryshimi!
Pr kontrastin, le t marrim n shqyrtim prmasn e tirazhit t secils prej ktyre
gazetave t njjta n kohn q u testua drejtshkrimi i tyre.
Majemi Herald
Los Angeles Time
Philadelphia Inquiree
Washigton Post
Boston Globe
New York Times
Chikago Tribune
Newsday
Detroit Free Press

416,196
1,116,334
502,756
769,318
509,060
1,038,829
715,618
680,926
629,065

Tirazhi mesatar pr kt grup prej nnt organesh sht 708,678 dhe shmangia
standarte rreth ksaj mesatare sht 238,174. Kshtu ktu kemi relativisht m pak
ndryshim. N nj numr t madh t rasteve te shprndara normalisht si kto, dy t
tretat do t ndodhen vrtet pran mesatares--brenda nj t trete t vlers s mesatares.
Nj mnyr pr t patur nj tablo t mir t forms s shprndarjes, prfshir dhe
masn e ndryshimit, sht ajo me nj figur t quajtur histogram. Le t fillojm me
nj tablo mendore. Inteligjenca, si e vlersuar me testet standart IQ, ka nj mesatare
prej 100 dhe nj shmangie standarte prej 16. Pra prfytyroni nj fush gruri t
Kansasit me kashtn t pastruar, gati pr plugim, n t ciln jan mbledhur mijra
kanzasian t testuar me IQ. Secili prej ktyre kanzasianeve e di rezultatin e tij ose t
saj t IQ, n fush ndodhet nj vij e drejt e shnuar me numra n intervale nj metr
nga zero n 200. Me rnien e nj trumpete, do kanzasian rreshtohet plot mirsjellje,
me fytyr nga shnuesi, duke treguar IQ-n e tij ose t saj. Shikoni figurn 4.1. Nj
histogram interesant! Nga q IQ-ja sht e shprndar normalisht, vija m e gjat do
t jet te shnuesi 100 dhe gjatsia e vijave do t zvoglohet gradualisht drejt skajeve.

Faqe 55
Figur 4.1 Histogram i IQ-s

Disa nga linjat jan ln jasht pr ta br histogramin m t leht pr tu vizatuar. Po

t fluturonit mbi kt fush me nj avion n lartsi t madhe, nuk do ti vinit re aspak
linjat. Do t shikonit vetm nj kurb si n figurn 4.2. Kjo kurb karakterizohet nga

nj seri linjash t dallueshme, por statisticient plqejn t mendojn pr t si pr nj

kurb t sheshuar, e cila sht n rregull sipas nesh. Ne nuk vm re distancat e vogla
nga njra linj e njerzve te tjetra, ashtu si nuk vem re pikat n nj gdhendje
gjysmtoni. Kjo sht forma kmban e zakonshme e njohur si kurba normale.
Por tani ju shikoni logjikn e shmangies standarte. Duke shkuar jashtazi n t dyja
drejtimet nga mesatarja, sipas shmangies standarte nga njsia juaj e vlersimit, ju
mund t prcaktoni nj zon specifike t hapsirs posht kurbs. Hiqni dy
prpendikulare nga linja baz te kurba. Nse kto prpendikulare jan secila
shmangie standarte--16 pik IQ-nga mesatarja, ju do t keni ndar n grupe dy t
tretat e njerzve n fushn e grurit.
Dy t tretat e popullats kan nj IQ ndrmjet 84 dhe 116.
Pr kt arsye, ju mund t delni jasht rreth dy shmangjeve standarte (1,96 nse doni
t jeni t sakt) dhe t dini q kishit prshir 95 prqind t njerzve, sepse 95 prqind
e popullats ka nj IQ ndrmjet 68 dhe 132.
Kur shikoni pr her t par nj variabl, gjja e par do t donit t kisht n kokn
tuaj nj tablo t prgjithshme t shprndarjes s tij. A duket ajo si nj kurb normale?
A mos ka ajo ka dy xhunga n vend t nj--domethn mos sht bismodale?* A
sht xhunga rreth qendrs apo anon n nj drejtim me nj bisht t gjat duke u
larguar n drejtim tjetr? Bishti tregon animin dhe sugjeron q duke prdorur
mesataren pr t prmbledhur kt struktur t veant t dhnash mbart rrezikun e
ndikimit t tepruar nga ato raste t skajshme n bisht. Figurat 4.3 dhe 4.4 jan
histograme q ilustrojn kto dy shmangje nga normaliteti.

Faqe 56
Figur 4.2 .Kurb normale

Faqe 57
Figur 4.3 Deprtimi npr shtpira
Deprtimi i gazetave n kontet e Karolins s Veriut

Faqe 57
Figur 4.4. Kategoria e qarkullimit
Deprtimi bruto i gazetave n kontet e Karolins s Veriut
E para, figura 4.3, tregon nj shprndarje dy-gungae. Variabli sht deprtimi
familjar i Zyrs s Kontrollit t Tirazhit t gazetave antare t saj, n t njqind
kontet e Karolins s Veriut. Shenjat posht kolonave prfaqsojn mespikat e do
vargu prfaqsuar nga kolonat. Lartsia e kolons prfaqson numrin e konteve n
kt hapsir t deprtimit.
Nj fjal tjetr pr nj shprndarje dy-gungae sht bismodale.
Figura 4.4 sht nj histogram pr t njjtat njqind kont duke prdorur nj variabl
t ndryshm, ABC-n totale t tirazhit t gazets. Kjo tregon nj bisht t gjat larg
djathtas, shkaktuar nga nj numr i vogl kontesh me tirazh shum t madh gazetash.
Kto jan, sigurisht kont me popullsi relativisht t madhe.
Kjo diagram sht e anuar djathtas ose e anuar pozitivisht--domethn, e
shtrembruar relativisht nga disa vlera t larta. Nse bishti shkon n drejtimin tjetr,

shprndarja do t jet anuar negativisht. N prdorimin popullor, "e anuar"

nganjher merret si e shtrembruar ose e gjymtuar. Por nj shprndarje mund t jet
plotsisht e sakt dhe njhersh edhe e anuar. Kjo sht pikrisht si sht bota
nganjher.
Novatori statistikor Xhon Tjuki (John Tukey) shpiku nj mnyr t vlersimit t nj
variabli me dor. Ju mund ta bni at n ann e pasme t nj zarfi t vjetr n nj nga
papafingot e pluhurosura ku mbahen nganjher memoire interesante. Ose ju mund t'i
krkoni SPSS-s ta bj kt. Ktu kemi nj shembull, duke prdorur nivelet mesatare
tremujore t klasifikimit t miratuar t Gellpit pr presidentt e Sh. Bashkuara q
prej Lufts s Dyt Botrore. Tjuki e quajti skemn e tij organizuese nj diagramkrcell-gjethe. Krcelli tregon, n form t stenografuar, kategori t dhnash t
renditura prgjat nj linje vertikale.
58
Mesatarja tremujore pr miratimin presidencial
Frekuenca
Krcell & Gjethe
2.00
2.34
7.00
2. 66666893.
8.00
3. 00112224
13.00
3. 556778888339999
20.00
4. 11111111223334444444
31.00
4. 5556666666666677777777889999999999
23.00
5. 00000011223333333344444
39.00
5. 555556666677777778888888888889999999999
34.00
6. 0000011111112222222333333444444444
19.00
6. 55555778888899999
14.00
7. 0000011233444
8.00
7. 56666688
2.00
8.22
1.00
8.7
Gjersia e krcellit: 10.0000
Secila gjethe:
1 rast (e)
T dhnat e miratuara jan numra dy-shifror duke treguar prqindjen e prgjigjes
"miratoj," ndaj pyetjes."A e miratoni ju ose jo mnyrn q (emri) e bn punn e tij si
president? Shtylla e "krcellit" t drejtuar jep pozicionin e par ose t dhjet n
numrin dy-shifror. Shifrat e dyta, ose pozicionet e njsive, shfaqen si gjethe. Kshtu
secila gjethe prfaqson njern mesatare tremujore.
Gjethet n linjn e par prfaqsojn vlera nga 20 n 24, e dyta nga 25 n 29 e kshtu
me radh. Diagrama krcell-gjethe sht realisht nj histogram q ruan vlerat
origjinale, e rumbullakosur ktu te pika m e afrt e prqindjes s plot. Ajo na tregon
dika q nuk do t ishte e qart nga shikimi i nj liste jo t klasifikuar. Shumica e
publikut n shumicn e kohs e miratojn menaxhimin presidencial. Pikat e ulta, 23
dhe 24 prqind respektivisht, i referohen fillimit t vitit prfundimtar t Herri
Trjumenit (Harry Truman) dhe m pak kohs para dorheqjes s Riard (Richard)
Niksonit. Me lartsin 87 u shprblye Trjumeni menjher pasi zevendsoi me
sukses Frenklin D. Rusveltin (Franklin D. Roosevelt).
Sa her q Gellpi njoftonte nj klasifikim t ri t miratimit presidencial, kjo bhej
m domethnse nse vendosej n nj kontekst. Diagrama krcell-gjethe n dorn tuaj
sht nj mnyr e gjetjes s kontekstit, por ju keni nevoj pr dika m t thjesht
pr auditorin e medias tipike. Ju keni nevoj pr nj vler tipike.

Njsia vlersuese m e zakonshme e rrjedhs qndrore sht mesatarja. Emri i saj

popullor sht "mesatare" Kjo sht vlera q do t jepte totalin e njjt t plot nse
do rast ose vzhgim kishte t njjtn vler. Mesatarja e klasifikimit t miratimit
presidencial krahasuar me t 221 tremujort q nga 1945 n tremujorin e par t
2001 sht 54.6 prqind. Mesatarja sht nj vlersim i knaqshm n mnyr
intuitive i rrjedhs qndrore pr arsye t cilsis s saj "gjith-gjrat-jan-t
barabarta." Nse do tremujor do t ishte njlloj, por totali i gjith 221 rasteve mbetej
i pandryshuar, do vler do t ishte 54.6.
Ka megjithat, situata ku mesatarja mund t jet orientuese: situata ku disa raste ose
madje nj rast sht n mnyr t tepruar ndryshe nga pjesa tjetr. Kur Usa Today
intervistoi gjith 51 finalistt n kompeticionin Mis Amerika 1989, hulumtuesit e saj
pyesnin kandidatt se n sa parada t tjera kishin marr pjes deri sa t vinin n
Atlantik City. Mesatarja ishte uditrisht e lart 9.7, por kjo ishte ndikuar nga nj rast
i skajshm. Nj bukuroshe kishte harxhuar nj pjes t mir t jets s saj n biznes
parade dhe mendonte se kishte marr pjes n rreth 150 prej tyre. Pra mesatarja ishte
nj vler m tipike pr kt koleksion vzhgimesh. Ajo doli t ishte 5.
Mesatarja sht prdorur shpesh pr vlern tipike kur raportimi pr t ardhurat
ndryshon. T ardhurat e pothuajse do popullate t madhe tentojn t priren rrept
drejt s larts sepse nj ose dy miliarder mund ta mendin mesataren, ta bjn
joprfaqsuese. E njjta ndodh edhe me shum gjra t tjera t vlersuara n para,
prfshir dhe vlerat e shtpis. E mesmja sht prcaktuar si vler e rastit t mesit.
Nse ju keni nj numr t barabart rastesh, si n shembullin ton t 38 gazetave,
marrveshja e zakonshme sht t merret pika n mes t rasteve t mesme. Dhe
mnyra e zakonshme e prshkrimit t s mesmes sht t thuhet q kjo sht pika n
t ciln gjysmat e rasteve bien sipr dhe gjysma posht. Nse ju keni lidhje--disa raste
me vler t njjt si rasti i mesit--athere kjo deklarat nuk sht n kuptimin e plot
t fjals e vrtet, por sht mjaft afr saj.
Kur jeni n nj situat ku duhet t hiqni nj aty pr aty me dor, diagrama krcellgjethe e bn t leht dallimin e s mesmes. N njerin sipr ju duhet t gjeni rastin e
11-t. Ka 110 raste posht dhe 110 sipr. Duke grumbulluar me ndihmn e shtylls t
etiketuar "frekuenc" ju e gjeni at n radhn e tet dhe vlera e tij sht 56.
Tjetr vler tipike sht moda ose vlera m e shpesht. Ne diagramn krcell-gjethe,
ne mund t shikojm me sy t zhveshur q 58-ta sht m e shpeshta dhe ka ndodhur
12 her. Kini kujdes kur i referoheni mods. Gjersa 58 sht vlera m e zakonshme
nuk sht e sakt t thuhet q e shumta e vlerave sht 58. "Shum e shpesht" nuk
duhet t shkurtohet n "shum" sepse e fundit nnkupton nj shumic. Mod do t
thot vetm nj shumic.
T'i prmbledhim: Gjra interesante n jet jan ato q ndryshojn. Ku kemi nj seri
vzhgimesh t dikaje q na intereson, kujdesi yn sht pr pyetjet e mposhtme:
1. A sht ky nj variabl? (Konstantet jan t mrzitshme)
2. Nse ky sht nj variabl, sa ndryshon ai? (Hapsira, diferenca, shmangia,
standarti)
3. Cila sht forma e shprndarjes? (Normale, bismodale, ose e anuar)
4. Cilat jan vlerat tipike? (Mesatarja, e mesme, moda)

Lidhja e dy variableve.
Tani arritm te pjesa argtuese. Shembujt e hipotezave t testuara n kapitullin e
mparshm prfshijn t gjith marrdhniet e nj variabli me nj tjetr. Nse dy
gjra ndryshojn s bashku--domethn, nse njri ndryshon sa her q ndryshon
tjetri--athere ata i lidh dika. Kjo dika sht zakonisht shkaksia. Ose nj variabl
sht shkaku i ndryshimeve te tjetri, ose t dy jan t ndikuar nga ndonj variabl i
tret. Shum shtje n politikn sociale vrtiten mbi supozimet rreth shkaksis.
Nse dika n shoqri sht e gabuar ose nuk funksionon, duhet gjetur shkaku para se
t prpiqeni pr ta rregulluar at.
Hapi i par pr t provuar shkaksin sht t tregoni nj marrdhnie ose nj
ndryshim t njkohshm. Tashm kemi par sesi nj histogram mund tiu jap nj
tablo t shprndarjes s nj variabli t vetm. Ekziston gjithashtu nj paraqitje grafike
q tregon sesi jan t lidhur dy variable t vazhdueshme. Kjo sht quajtur diagrama e
shprndarjes. Secila pik t dhnash sht ndrtuar n mnyr grafike n dy prmasa.
Nse ato nuk jan t lidhura, do t shikoni nj njoll. Nse jan t lidhura, do t
shikoni dika tjetr.
Figura 4.5 sht nj shembull i thjesht me t dhnat e qeveris s SHBA. pr
madhsin e motorit n disa prodhime t makinave kompakte dhe konsumit t
benzins pr kilometr.

Faqe 61
Figur 4.5 Konsumi i benzins n km/autostrad dhe vllimi i motorit (n litra)

Vllimi i motorit, shprehur n litra, sht n boshtin horizontal ose n boshtin X,

ndrsa benzina pr kilometra t prshkuara sht n boshtin vertikal ose boshtin Y. Ju
mund t shikoni me nj vshtrim t shpejt q ndrsa motorat bhen m t mdhenj,
kilometrat zvoglohen.
Nj tjetr prdorim i diagrams s shprndarjes sht t zbuloj raste jo standarte.
Figura 4.6 pasqyron nj prej zgjedhjeve presidenciale t vitit 2000 n Florida dhe
tregon votn n seciln prej 67 konteve. Horizontali ose shkalla X sht numri total i
votave pr presidentin. Shkalla vertikale sht vota pr Pet Bjukennin (Pat
Buchanan). Nuk duhet t jet surpriz q vota e Bjukennit tenton t rritet ndrsa
totali rritet. Por shikoni n rezultatin e veuar!
Palm Bii ishte vendndodhja e "votimit flutur" t turpshm, ku votuesit nuk mundn
t prcaktojn qart se cili vend shnimi ishte pr Al Gorin dhe cili ishte pr Pet
Bjukennin . Pa Palm Biin , kontet formuan nj prafrim t mir n nj vij t
drejt, me njfar rnie pr dy kontet e mdha metropolitane n Floridn e Jugut, ku
ndodheshin Majemi dhe Fort Loderdejl (Ft. Lauderdale), t dyja fortesa Demokrate.
Disa rregulla themelore pr interpretimin e diagramave t shprndarjes:
1.Pr hatr t qndrueshmris, vendosni gjithmon variablin e pavarur n shkalln
vertikale (X) dhe variablin e varur n shkalln horizontale (Y).

Faqe 62
Figur 4.6 Votimi pr president n Florida, viti 2000

2. Shikoni pr modele q u ngjajn vijave t drejta ose kurbave uniforme.

3. Kujtoni q lajmi sht shpesh n rezultatet e veuara.
Mos shikoni shum diagrama shprndarse n gazeta. Le t hedhim nj sy tjetr n
figurn (Fig 4.5) q tregon efektin e vllimit t motorit n konsumin e benzins pr
kilometr dhe gjykoni mnyrn pr ta prshkruar at. Tri gjra e bjn at interesante
1. Pikat e t dhnave i afrohen shum nj vij t drejt.
2. Vija anon trsisht pjertazi.
3. Mardhniet ndrmjet X dhe Y ka t ngjar t mos jet nj rastsi.
Secila nga kto vzhgime mund t prcaktohet nga ana sasiore. S pari le t shikojm
prsri diagramn, kt her me vijn e drejt t prshtatur m mir. (Fig 4.7)
Kjo vij sht quajtur "linja e tekniks statistikore t vlersimit"* sepse kjo sht vija
e drejt q minimizon distancn katrore n shkalln vertikale ndrmjet pikave t t
dhnave dhe vijs regression* (m e pjerta)
Nse doni t dini sesi ta shfrytzoni at me dor, gjeni nj tekst statistike. Un krijova
nj t till me ndihmn e SPSS.
[linja e teknikes statistikore* ne tekst eshte least squares line = nje teknike per te vleresuar nje sasi,
prshtatja e nje grafiku ne nje varg vlerash eksperimentale]

Faqe 63
Figura 4.7 Kurba zbritse pe konsumin e karburantit dhe vllimin e motorit

Koficenti i korelacionit (r) sht nj numr ndrmjet 1 dhe minus 1 q prfshin tri
pjes t rndsishme informacioni: sa ngusht pikat e t dhnave i prshtaten vijs,
nga cila an anon ajo dhe pjerrsia e animit. Pr kt vij, r-ja sht 918, duke
treguar nj prshtatje shum t afrt dhe nj marrdhnie negative--domethn,
ndrsa X rritet Y zvoglohet.
Gjja m e mir pr r-n sht se katrori i saj mund t interpretohet si varianca e
shpjeguar. N kt rast, vlera e r2 sht 0.843, q do t thot se madhsia motorike
prgjigjet pr 84.3 prqind t ndryshimit benzin/kilometr. (Nse madhsia motorike
shpjegon shkakun e gjith ndryshimit n litr pr kilometr gjith pikat e dhna do t
jen saktsisht n vij dhe . r2 do t jet 1.)
Ndryshimi i pashpjeguar prfaqsohet nga do distance vertikale pikash t t dhnave
nga kurba zbritse. Chevrolet Prizm shmanget m shum, duke arritur rreth 6 milje
m tepr pr gallon sesa do t parashikonte madhsia e saj motorike. Pse? Mbase se
ajo sht pak m e leht se veturat e tjera. Ose se mund t ket nj konstruksion
motori m efient prsa i prket lnds djegse. Sapo t kemi rregulluar efektin e
vllimit t cilindrit t motorit, mund t krkojm variable t tjer.
Rregullimi sht i leht, sepse formula pr vijn e drejt sht e thjesht. Formula e
prgjithshme sht:
Y = C + (b * X)

Pr kt vij t veant, vlerat bjn formuln:

Litr pr kilometr = 41.4 - (3.93 * X)
ku X prfaqson vllimin e motorit n litra. Tani le t provojm nj sentenc t
thjesht deklarative: litr pr kilometr e parashikuar pr makina n kt klas sht
41.4 milje pr gallon minus 3.93 milje pr do litr t vllimit t cilindrit t motorit.
Domethn formula e kthyer n fjal. Pr t verifikuar at shikoni n diagram
prsri. Vija prt Y mbi pikn zero t X-it n 41.4. Pr kt arsye, C-ja n ekuacion
sht quajtur gjithashtu ndrprerje Y. (C-ja mbahet pr "konstante"). Ajo fikson vijn
e pjerrt.
Pra, me shqyrtimin e vijs, ju mund t verifikoni se ajo anon nga e majta n t djatht
me nj ulje prej 3.93 milje pr do litr shtes t vllimit t motorit.
Nj pjes tjetr e prcaktueshme nga pikpamja sasiore e ksaj tabloje sht se deri ku
sht vendosur kjo lidhje nga dika q do t ket ndodhur vetm rastsisht.
Hamendsojm sa ka t ngjar q vetm rastsisht ndryshimi n prmasat e motorit
dhe rezultatet e benzins pr kilometr, ti jen prshtatur ksaj vije ngushtsisht t
drejt ?
Prgjigja sht p< .001. Shkurt, ka m pak se nj mundsi n njmij q kjo
marrdhnie t jet m shum se nj rastsi. Kjo ia vlen t dihet kur merreni me t
dhna mostre dhe doni t dini sa i fort sht nj fakt pr tu shkruar, nse ndonjher
prfshini ose jo nj vler-p n nj material.
Nga ku vijn kto numra? T gjitha nga tabela SPSS q vijon (Tabela 4.4).
Koficentt e pastandartizuar jan komponent pr ekuacionin vij e drejt. Gabimi i
standardizuar ju lejon t merrni parasysh gabimin e testimit me an t mostrs.
Koficenti i standartizuar (gjithashtu koficenti korelacion) ju tregon si do t jet
pjerrsia nse ju prdorini rezultate t standartizuara n vend t vlerave t
paprpunuara.
Tabela 4.4 Koficentt
----------------------------------------------------------------------------------------------------Koficentt e
Koficentt
pastandartizuar
e standartizuar
----------------------------------------------------------------------------------------------------Model
B
Gabim standart
Beta
t
Sig
-----------------------------------------------------------------------------------------------------1 (konstant)
41.406
1.910
21.676 .000
Volumi motorit 3.931
.600
-.918 -6.547
.000
---------------------------------------------------------------------------------------------------Variabli i varur: litr pr km.

t-ja sht nj hap i ndrmjetm n prllogaritjen e domethnies statistikore, por numri

q ju vrtet doni sht n shtylln e titulluar "Sig." Ai jep vlern-p ose probabilitetin
q shansi t prodhoj nj marrdhnie atje ku nuk kishte asgj. SPSS-ja ndalon t tri
zerot, kshtu gjithka q mund t thoni sht se atje ka m pak se nj mundsi n
njmij.
Tani le t kapemi te nocioni i ndryshimit t shpjeguar. Ne e plqejm ndryshimin
sepse sht ai q prodhon lajmet. Ne do t donim t ishim edhe m shum n gjendje

pr ta shpjeguar at. Pr t vlersuar rendsin e shpjegimit t ndryshimit, kini

parasysh far do t bnim po t ishim duke guiduar nj nga kto makina prmes
shkrettirs dhe shpreshumbur, t lipsej t dinim sa litr benzin pr kilometr
konsumon ajo.. Po te mos kishim tjeter informacion prve mesatares kilometr pr
litr pr kt klas automobilash kompakt q sht 30.4, mesatarja do t ishte
hamendja jon m e matur. Por po t dinim edhe q distanca ishte nga 16 te 41, do t
ishim t vetdijshm, me dhimbje, se aty fshihej nj mundsi e madhe e nj gabimi
serioz.
Tani hamendsoni q ne e kishim formuln e regresionit dhe e dinim vllimin e
motorit t makins q ngisnim. Kshtu mund t krijojm nj preventiv q ka shum
m pak prirje pr gabim sesa mesatarja. Ndryshimi i shpjeguar sht reduktimi i
gabimeve q ne krahasuam me gabimet q do t kemi br me fiksimin e vlersimit t
do makine te mesatarja. N kt rast, kjo sht 84 prqind, q do t thot shum nse
shkrettira sht e gjer.
Athere nj pohim. Pr ta br kt shembull t thjesht dhe imponues, un me
paramendim zgjodha makina kompakte q jan afr njra-tjetrs n pesh. Pr t folur
me gjuhn e shkencs eksperimentale, un e mbajta peshn konstante ose t paktn
mjaft konstante. Kjo sht e mir kur ju doni t izoloni efektin e madhsis s
motorit, por nse dshironi me t vrtet t parashikoni litr benzin pr kilometr,
do tiu duhet t dini peshn e makins si edhe madhsin e motorit t saj.
Fatmirsisht, regresioni funksionon me m shum se nj variabl t pavarur. Ju mund
edhe t merrni tepricat nga regresioni i mparshm dhe t'i prdorni ato si variable t
varur n nj regresion t ri q ka pesh si variabli i pavarur. far sht nj tepric?
Shikoni prsri n diagramn shprndarse. Teprica sht distanca vertikale nga do
pik t dhnash n vijn regresion. Kjo prfaqson ndryshimin e mbetur q nuk e
shpjegon vllimi i cilindrit t motorit.
Dhe ktu kemi nj paralajmrim: Zoti nuk e bri botn n vija t drejta. Pra ka
modele t ndryshme nga modelet vij e drejt q mund t prdorin t njjtn teori
dhe t njjtn matematik.
Nj paralajmrim tjetr: as n shkencn sociale dhe as n gazetari nuk e kemi
gjithmon luksin e variableve t vazhdueshme. Shum variable q krijojn lajme jan
t vlersueshme vetm n nj nivel kategorik. Tabela nga kapitulli i mparshm mbi
pjesmarrjen n rebelimin e Detroitit t Jugorve dhe Veriorve sht nj shembull.
Ne ende krkojm pr ndryshim te njekohshm. Por n vend q ta shikojm at n
formn e nj motivi linear, krahasojm thjesht shkalln e pjesmarrjes n rebelim
ndrmjet dy grupeve.
66
Ku jeni rritur ju si fmij?
Jug
Veri
Rebel (%)
8
25
Jorebel (%)
92
75
Totali
100 100
Nuk krkon shum filozofi statistikore pr t par se ekziston nj lidhje ndrmjet
rrethans q njeriu sht rritur n Veri dhe pjesmarrjes n rebelim. Tabela nuk na
tregon gjithka q ia vlen t dim rreth qndrimit n rebelim, por ajo siguron nj baz
t dhnash pr fardo mundsi q ju mund t zgjidhni pr t eksploruar.
Le t ekzaminojm disa nga karakteristikat e ksaj tabele q e bjn at kaq t leht
pr tu kuptuar. Karakteristika e saj m e rndsishme sht se prqindjet jan t
mbshtetura te variabli q i prngjan shum nj shkaku potencial t tjetrit. Gjrat q
ndodhn te ju kur u rritt mund t shkaktojn sjellje rebelimi. Por sjellja juaj e

rebelimit, prderisa ajo ndodh m von n koh, nuk mund t jet shkaktuar nga
vendi ku jeni rritur. Pr t demonstruar far avantazhi paraqet kjo mnyr
prqindjeje, vjen e njjta tabel me prqindjet e bazuara n shumat rrjesht n vend t
shumave kolon:
Ku jeni rritur ju si fmij?
Jug Veri Totali
Rebel (%) 27
73
100
Jorebel (%) 59
41
100
Kjo tabel ka po aq informacion sa edhe ajo e mparshmja, por syri juaj duhet t
hetoj prreth pr krahasimin prkats. Ky gjendet npr rrjeshtat e secils shtyll.
Provoni shtylln e par. 59 prqind e jorebelve, por 27 prqind e rebelve, u ngritn
n Jug. Po ta vreni tabeln pr nj koh t gjat dhe t mendoni pr t mjaft
seriozisht, do ta gjeni at po aq bindse sa edhe tabeln e par. Por kjo sht pun m
e vshtir sepse krahasimet e prqindjes jan bazuar mbi efektin e supozuar, jo mbi
shkakun. Proesi juaj i t menduarit duhet t lviz pak andej ktej p t gjetur
drejtimin. Kujtoni ligjin e par t hedhjes n tabeln kryq:
Prqindjet n nj tabel kryq duhet ti bazoni gjithmon n totalet e variableve t
pavarur.
Por far sht variabli i pavarur? I pavarur sht nj prej atyre fjalve t
rrshqitshme t diskutuara m par q na ndihmon t shmangim krcimin n nj
supozim rreth shkaksis. Nse njri prej ktyre variableve sht shkaku i tjetrit, ky
sht variabli i pavarur. Efekti i supozuar sht variabli i varur. Ju mund ta keni
gjithka t leht nse gjithmon ndrtoni tabelat--qoft n t pasmen e nj zarfi, qoft
me ndihmn e nj programi kompjuteri--kshtu q variabli i pavarur sht n shtylla
(pjest e tabels q shkojn lart dhe posht) dhe variablet e varura jan n rreshta
(pjest e tabels q shkojn nga njra an te tjetra).
Nse e bni kt dhe nse mund t kujtoheni q gjithmon t'i bni prqindjet t arrijn
n 100 n shtylla, aftsia juaj pr t'u marr me numrat do t bj nj hap t madh
prpara. Pas ksaj bni krahasimet tuaja prmes rreshtave t tabels. Vitet e mia n
shkoll m kan msuar se studentt e gazetaris q kan zotruar kt koncept t
thjesht t statistiks e kuptojn ndryshimin e njkohshm shum m mir. Kshtu q
ia vlen t ndalemi. Konkretisht, shikoni n tabeln e rebelimit tashm t njohur t
Detroitit.
Ku jeni rritur ju si fmij?
Jug
Veri
Rebel (%)
8
25
Jorebel (%) 92
75
Totali
100
100
Nse ne duam t dim se far mund t shkaktoj rebelimi--dhe ne duam--krahasimi
relevant bhet ndrmjet numrave q tregojn prqindjet e rebelimit pr t dy
kategorit e variablit t pavarur, Veriort dhe Jugort.
Prqindja e ktyre t fundit sht 8 prqind dhe e t mparshmrve sht 25 prqind,
nj diferenc e trefisht. Vetm duke par kta dy numra dhe duke par q njeri sht
shum m i madh sesa tjetri, do t msoni shum nga ajo q lipset t dini.

Ja disa krahasime q nuk duhen br (dhe un i kam par ato si shpesh n dokumentet
e studentve apo n median e shtypur):
Krahasimi i keq nr. 1: "Tet prqind e Jugorve u rebeluan, krahasuar me 92 prqind
q nuk u rebeluan" Kjo sht e teprt. Nse u rebeluan 8 prqind, ndrkoh q ktu
jan vetm dy kategori, athere ju po shpenzoni kot bojn po edhe kohn e lexuesve
tuaj me shpjegimin n detaje t faktit se 92 prqind nuk u rebeluan.
Krahasimi i keq nr. 2: "Tet prqind e Jugorve u rebeluan, krahasuar me 75 prqind
t Veriorve q nuk u rebeluan" Kjo sht t tregosh prralla me mbret! Disa shkrues
mendojn se numrat jan kaq t mrzitshm sa q atyre ju duhet t krcejn rreth nj
tavoline pr t kapur gjrat sipr saj, pr kt arsye edhe krahasimi me diagonalen.
Dhe duket se ata nuk e vn re q kjo nuk ka kuptim aspak.
Prfundimisht, kushtojini kujdes dhe shnoni n prshkrimet e tuaja verbale t tabels
natyrn e sakt t bazs s prqindjes. Disa njerz q shkruajn rreth prqindjeve
mendojn , me sa duket, se baza nuk ka rndsi. T till gazetar supozojn se duke
thn tet prqind e Jugorve u rebeluan sht e njjta gj si t thon tet prqind e t
rebeluarve ishin nga Jugu. Por nuk sht kshtu! Nse ju nuk jeni i bindur pr kt,
shikoni n tabeln me numrat e paprpunuar q vijojn n seksionin tjetr.
Por s pari, edhe nj shembull m shum pr ta gozhduar shtjen. N nj libr t
shklqyer mbi statistikat pr prdorim t gazetarve, Viktor Koni /Cohn) citon nj
raport nga nj konte n Kaliforni ku thuhet se vejushat prbnin 15 prqind t t
gjith vetvrasjeve dhe burrat e ve vetm pes prqind. Kjo diferenc e oi dik t
konkludonte se meshkujt e durojn humbjen e partnerve m mir se sa grat.
Konkluzioni ishte i gabuar. Vejushat durojn m shum nga t gjith, pikrisht sepse
atje kishte kaq shum sosh. Ajo q ne duam t dim me t vrtet sht prqindja e
vetvrasjeve n t dy grupet dhe kjo krkon q prqindjet t bazohen n gjinin e
bashkshorit t mbijetuar, jo n gjith vetvrasjet. Doli se femrat ishin mbijetueset m
t fuqishme, sepse 0.4 prqind e vejushave dhe 0.6 prqind e burrave t ve bnin
vetvrasje.

Prfundimet e nxjerra
Kur gjendet nj marrdhnie interesante, pyetja e par sht "far hipoteze mbshtet
ajo?" Nse vrehet se ajo mbshtet nj hipotez interesante, pyetja tjetr sht "Cilat
jan hipotezat rivale?" Hipoteza rivale e dukshme dhe prher e pranishme sht se
diferenca q na magjeps dhe pohon parandjenjn ton nuk sht asgj tjetr vese nj
konidenc, nj rastsi statistikore, ligjet e fatit q luajn me ne. N mostrn ton
Veriort ishin tri her po aq t mundshm t rebeloheshin sa edhe Jugort. Athere
do t thot kjo? Se po t merrnim nj mostr tjetr, marrdhnia mbase do t ishte e
kundrt.
Ka nj mnyr pr tiu prgjigjur ksaj pyetje. Ju nuk do t gjeni kurr nj prgjigje
absolute, por mund t gjeni nj prgjigje relative shum t mir. Mnyra pr ta br
kt sht pikrisht t vlersoni se sa i madh duhet t jet nj prkim, nse vrtet
koinidenca sht ajo q sht. Me fjal t tjera, sa e mundshme sht q vetm
rastsisht, ne t gjejm nj eprsi t till t rebelve Verior mbi rebelt Jugor, nse
n fakt tek t dy grupet n prirjet e tyre t natyrshme t rebelimit ishin t njjta?
Dhe probabiliteti i sakt i gjetjes s nj diference kaq t veant mund t llogaritet.

Megjithat kjo sht vlersuar zakonisht sipas t ashtuquajturs shprndarje t

katrori- iksit, zbuluar nga nj anglez i quajtur Karl Fisher i cili e aplikoi at pr
eksperimentime n bujqsi. Pr t kuptuar logjikn e tij, le t shikojm edhe nj her
tabeln e Detroitit. Kt her, n vend t prqindjeve, le t vendosim numrin aktual t
rasteve n secilin kuadrat.
Ku jeni rritur n fmijri?
Jug
Rebel (%) 19
Jorebel (%) 218
Shuma
237

Veri
51
149
200

Totali
70
367
437

T dy strukturat e totalit, shtyllat dhe rreshtat, jan quajtur margjinale* sepse ktu
mund t'i gjeni ato. Pyetja e shtruar nga testi katrori-iksit i Fisherit sht kjo: Duke
marr pr baz vlerat margjinale t dhna, n sa mnyra t ndryshme mund t
ndryshojn shprndarjet n t katr kuadratet, dhe cili proporcion i ktyre
variacioneve do t ishte t paktn po kaq i pabalancuar sa ky q gjetm?
Kjo sht njra mnyr pr ta drejtuar pyetjen. Ka nj tjetr q mund t jet m e
leht pr tu kuptuar. Nse margjinalet jan dhn dhe vlerat e kuadrateve jan
variacione t rastsishme, ne mund t llogarisim vlern e mundshme ose
matematikore t parashikuar pr secilin nga kuadratet. Vetm shumzoni totalin e
rreshtit pr secilin kuadrat me totalin e shtylls s tij dhe pjestoni rezultatin me
numrin total t rasteve. Pr rebelt e Jugut, p.sh, n kndin e majt t siprm, vlera e
parashikuar sht (200 * 70) / 437 = 32.
Kjo vler e parashikuar sht mjaft e ndryshme nga vlera e vzhguar 51.
Me gjetjen e diferencave ndrmjet vlerave t vzhguara dhe vlerave t parashikuara
t rrjedhura nga testi katrori-iksit, ju mund ta kuptoni sa e paparashikuar dhe
idioteske sht tabela juaj. Ju keni nevoj pr dy gjra: formuln pr t llogaritur
vlern e katrorit t iksit dhe tabeln e Fisherit q jep probabilitetin e gjetjes s nj
vlere kaq t lart. (Nse keni nj kompjuter dhe nj paket statistikore t mir, nuk u
duhet asnjra sosh, por ky sht tjetr kapitull.) sht mir kur jini n gjendje t
llogarisni me dor nj katror t iksit. Ja formula e shkurtr pr ta realizuar kt me
tabeln dy-nga-dy me kuadrate A, B, C, dhe D:
69
---------A B
C D
-----------[(A * D) - (B * C)]2 * N
X2 = ------------------------------------------------(A + B) * (C + D) * (A + C) * (B + D)
Formula nuk sht kaq e vshtir sa duket. Gjithka q ajo thot sht se ju duhet t
shumzoni diagonalet e tabels, t zbritni nj rezultat nga tjetri, t ngrini n katror
prfundimin dhe t shumzoni me numrin total t rasteve n tabel. Pastaj t pjestoni
me seciln vler ne marxhinat* e tabels.
Ja se far ndodh kur e aplikoni kt n tabeln e mparshme t Detroitit: 19 her 149
baraz me 2,831 dhe 51 her 218 baraz me 11, 118. Zbritni nga njri produkt tjetrin
dhe keni 8,287.

Katrori i 8,287 sht 68,674,369. Duke shumzuar kt me numrin total t rasteve n

tabel, 437, prodhon nj numr t madh shqetsues: 30,010,699,253.
Ky numr sht kaq i madh sa q makina juaj llogaritse standarte katr-funksionshe
nuk mund ta mbaj. Nj makin llogaritse m e mir q prdor simbole shkencore
mund t tregoj kt si 3.0011 10, duke patur parasysh q pika decimale i prket
dhjet pozicioneve djathtas dhe kjo saktsi n pak shifrat e fundit nuk sht e
mundshme n ekranin e makins tuaj llogaritse. S'ka problem. Hapi tjetr n
formuln tuaj e bn numrin m t vogl.
Pjestojeni kt numr me secilin marxhinal radhazi. S pari pjestoni me 237,
rezultatin pjestojeni me 200, kt rezultat me 367 e kshtu me radh. Rezultati i
fundit rrumbullakoset n nj vler prej 24,6 t katrorit t iksit.
N nj tabel dy-nga-dy, vlerat katrori t iksit q nevojiten pr nivele t ndryshme t
probabilitetit jan si m posht:
Katrori i iksit
Probabiliteti
2.706
.10
3.841
.05
5.412
.02
6.735
.01
10.827
.001
Meqense katrori i iksit n tabeln e Detroitit sht m i madh se 10.827 mundsia q
diferenca ndrmjet sjelljes s rebelimit Verior dhe Jugor t ishte nj rast lajthitje,
sht m pak se nj n njmij. Ajo tashm bhet nj shtje nga e cila ju e keni m t
leht t besoni se: ose dika nga prkatsia veriore e bn nj person m t mundshm
pr t marr pjes n rebelim, ose ndodhi dika e pabesueshme, nj rastsi m e
madhe sesa nj n njmij.
Kjo prbn n t vrtet gjithka q provon se testi katrori i iksit sht i mir: u
krye krahasimi i asaj q keni me at q sht rast i pastr. Nse rastsia sht nj
shpjegim me mundsi suksesi dhe ajo shpesh do t jet, athere pr vlersimin e ktij
shpjegimi ndihmon t dini sa e plot duhet t jet nj konidenc pr t krijuar at lloj
dukurie q ju vrejtt. Ky mjet vlersimi sht testi katrori i iksit.
N literaturn statistikore ka pasur nj debat mbi faktin nse katrori i iksit mund t
aplikohet n t gjitha situatat ku koinidenca sht nj shpjegim alternativ, apo vetm
n ato ku prfshihen t dhnat e mostrs. Disa shkenctar te fushs sociale thon se
testi nuk vlerson asgj m shum prve gabimit t mostrs, shmangien e
rastsishme t nj mostre nga popullata prej s cils sht nxjerr. Nse studimi juaj
mbulon do rast n nj popullsi t tr, ju nuk keni nevoj pr nj katror t iksit ose
pr nj test t ngjashm, argumentojn ata. Por n t dyja aplikimet, n shkencn
sociale dhe at gazetareske, do t ket situata ku ju do tiu duhet t shikoni n nj
popullat t tr dhe t jeni ende t interesuar pr faktorin rast si nj mnyr
shpjegimi t dukurive t veanta q vini re.
P.sh, ju mund t ekzaminoni dokumentet akademike pr nj vit t dhn t t gjith
lojtarve t basketbollit t Divizionit I t NCAA dhe t krahasoni prqindjet e
diplomimit t ktyre atletve n shkolla t ndryshme. Nse disa shkolla kan
prqindje m t larta ose m t ulta, nj shpjegim sht se atje ka shum variacion n
prqindjet e diplomimit dhe diferencat vijn pikrisht pr shkak t modeleve t
rastsishme t ktij viti t veant. Testi katrori i iksit ju lejon t krahasoni
shprndarjen q gjett me nj shprndarje rastsore. Sigurisht edhe ky rast prfshin
nj mostr llojesh, sepse kur shikoni n dokumentet pr nj vit, ka t ngjar t nxirrni
prfundime rreth mnyrs sesi shkolla t ndryshme menaxhojn programet e tyre t

basketbollit dhe ju prfytyroni vitet e kaluara dhe ndoshta edhe vitet e ardhshme. Ju
mund t mendoni madje edhe pr t dhnat me struktur njvjeare si mostr e nj
universi infinit t t gjith viteve t mundshme dhe t t gjith shkollave t
mundshme t Divizionit I.
Linja baz pr aplikime gazetareske: Sa her q keni nj situat ku dikush ka t ngjar
t sfidoj rezultatet tuaja me pretendimin e koinidencs, prdorni katrorin e iksit ose
nj test t afrm pr t zbuluar sa e plot duhet t jet nj koinidenc pr t
shpjeguar at q keni.
Katrori i iksit i prket nj familje t madhe testesh statistikore t quajtura teste
sinjifikative. Gjithka jep nj nivel t till sinjifikativ, q sht pikrisht probabiliteti
i zbulimit vetm rastsisht t diferencs s magnituds q ju gjett. Si pasoj, sa m i
ult probabiliteti, aq m i lart niveli i rezultatit t rndsishm nga pikpamja
statistikore. Nse p =0 .05, kjo do t thot se shprndarja sht lloji q fati mund t
prodhoj n pes raste nga 100. Nse ju planifikoni t ndrtoni nj rezume n
hipotezn tuaj dhe doni t gjeni kuptimin, athere sa m i vogl numri i probabilitetit,
aq m mir. (Nj koinidenc e plot sht nj ngjarje me nj probabilitet t ult t
ndodhjes)
Ve katrorit t iksit, ka edhe nj test tjetr ku pr nivelin, n t cilin rezultati sht i
rndsishm nga pikpamja statistikore, ka t ngjar q hert apo von ju t keni
nevoj. Ky sht nj test pr krahasimin e diferencave ndrmjet dy mesataresh. Quhet
Ti e Studentve, ose shkurt testi-ti,. Ka dy forma baz: nj pr t krahasuar mesataret
e dy grupeve (mostrat e pavarura) dhe nj pr t krahasuar mesataret e dy variableve
n t njjtin grup (mostra t iftuara). Ky test nuk sht dhe aq i thjesht sa t
llogaritet me dor sa katrori i iksit. Nse doni t msoni sesi, konsultohuni me nj
tekst statistikor. Gjith programet e mira kompjuterike kan teste-ti si dhurata
standarte.
Nj argument prfundimtar rreth testeve t kuptimit:
Probabiliteti i ult (me fjal t tjera., kuptimi i lart nga pikpamja statistikore) nuk
sht prher e njjta gj po aq e rndsishme. Ngjarje t probabilitetit t ult, n
mnyr paradoksale, jan gj krejt e zakonshme, veanrisht nse ju i prcaktoni ato
pas faktit. Ktu kemi nj eksperiment mendimi. Bni nj list t pes njerzve t par
q ndesht n rrug, n godin, ose n vendin publik m t fundit ku shetitt. Tani
kujtohuni ku ishit nj vit m par si sot. Parashikimi para nj viti, cili do t kishte
qen probabiliteti q gjith ngjarjet e rastit n jett e atyre pes njerzve ti ken sjell
ata n linjn tuaj t shikimit n ket renditje t veant, n kt dit t veant?
Shum i vogl, natyrisht. Por kjo nuk do t thot ndonj gj, sepse atje nuk kishte
asnj element pr ta parashikuar kt. Tani supozoni se kishit takuar nj telepatike me
nj pasqyr magjike dhe ajo kishte shkruajtur emrat e atyre pes njerzve n nj cop
letr, t mbyllur n nj zarf dhe ua kishte dhn zarfin pr ta hapur nj vit m von.
Nse do ta bnit kt dhe parashikimi i saj t ishte i vrtet, kjo do t iu kishte nxitur t
krkonit m tepr shpjegime sesa ta shihnit si nj koinidenc. Kt bn kuptimi
statistikor pr ju.
Kur ndodhin ngjarje t pazakonshme, nuk sht vetm pazakonshmria e tyre q i bn
ato t rndsishme. Por edhe mnyra sesi ato prshtaten n nj tablo m t madhe si
pjes e nj modeli teorik q u jep atyre rndsi. E mbani mend Rikun (Rickun) (t
luajtur nga Hamfri Bogert (Humphrey Bogart) n filmin Kasablanka kur ai godet
tavolinn? Nga t gjith grat primitive, s bashku, n gjith qytetet dhe n n gjith
botn, sht ajo q shkel atje ku sduhet, ose sht ajo q m bie mua n pjes." thot
ai. Koinidenca sht e rndsishme vetm sepse ai dhe gruaja e cila shtiste kishin

nj histori me konflikt t pazgjidhur. Pamja e saj prshtatet n nj model m t madh.

Shum ngjarje jo t mundshme jan pakuptim sepse ato nuk prshtaten n nj model
m t madh. Nj mnyr pr t testuar prshtatjen e nj ngjarje jo t zakonshme n
nj model m t gjer, sht prdorimi i saj pr t testuar fuqin parashikuese t
teoris. N shkenc dhe gazetari, t gjith shikojn pr prshtatjen.

Variablet e vazhdueshme.
E keni vn re tashm q jemi marr me dy mnyra t ndryshme t vlersimit t
variableve. N tabeln e rrebelimit t Detroitit ne vlersuam me an t klasifikimit
njerzit n kategori t dallueshme: Verior ose Jugor, rebel ose jo rebel. Por kur
vlersuam miljet pr kilometr dhe vllimin e cilindrit t motorit pr makina
kompakte, t dyja vlersimet ishin t vazhdueshme. Shum tekste msimor
statistikore sugjerojn katr ose pes lloj vlersimesh, por dallimi baz sht ndrmjet
atij kategorik dhe t atij t vazhdueshm.
Ka nj lloj vlersimi q sht hibrid i t dyjave. Ky quhet vlersim rendor. Po t
mund ti vendosni elementt q po vlersoni n nj lloj renditje varg, pa ditur vlern e
sakt t variablit t vazhdueshm n t cilin po i rendisni ato, do t kini dika q jep
m shum informacion sesa nj vlersim kategorik, por m pak sesa nj i till i
vazhdueshm. N fakt ju mund ti rendisni mnyrat e vlersimit t gjrave, duke u
nisur nga sasia e informacionit q ato prfshijn. Nga m e ulta te m e larta, ato
jan:
Kategorike (t quajtura gjithashtu nominale)
Rendore
(vargim)
T vazhdueshme (gjithashtu t quajtura interval, vetm nse ka nj pik zero pr t
fiksuar at kjo quhet raport).
Vlersimet kategorike jan m t favorshmet pr gazetarin sepse ato jan m t
lehtat pr t'u shpjeguar. Por t tjerat jan shpesh t dobishme pr arsye t
informacionit shtes lidhur me magnitudn relative q ato prmbajn. Kur mblidhni t
dhna, sht shpesh nj ide e mir t prpiqeni pr informacionin m t shumt q
mund t gjeni n mnyr t arsyeshme. Ju mund ta zvogloni at gjithmon n
analiza.
N rastin e Detroitit ne prdorm vlersime kategorike pr t treguar sesi dy kushte,
veriorja dhe rebelimi, ndodhin s bashku m shpesh sesa mund t shpjegohen pa
vshtirsi rastsisht. Nse rebelt n Detroit qen vlersuar nga sa or dhe minuta ata
shpenzuan n rebelim, do t kishte rezultuar nj vlersim i vazhdueshm i kndshm i
intesitetit. Dhe ky vlersim mund t ishte kthyer lehtsisht n nj vlersim rendor ose
kategorik pikrisht me vendosjen e pikve t prera pr qllime klasifikimi.
Grumbullimi i t dhnave t Detroitit nuk e bri kt, megjithat nuk ka tjetr mnyr
pr ta lvizur n drejtim tjetr dhe ta ktheni nj vlersim kategorik n nj t
vazhdueshm, sepse kjo mund t krkoj informacion shtes q vlersimi kategorik
nuk e merr.

Testimi me an t mostrs
Kushdo teston me an t mostrs. Botuesi tuaj hedh syt jasht dritares, shikon shum
gra me funde t shkurtra dhe porosit seksionin e mods t prgatis nj reportazh pr
kthimin e minifundit. Ju blini nj Tojota dhe, befas, teksa guidoni rrugs, vini re se
do makin q parakaloni sht gjithashtu Tojota. Ekszistenca e tyre kudo i kishte
shptuar vrojtimit tuaj m par dhe ju nuk e kishit kuptuar se far konformisti
paskeni qen.
T gjith ne kalojm nga ajo q shikojm te ajo ka sht e papar. I till testim me
an t mostrs mund t quhet testim rastsor. Nse rezultatet jan t prgjithsueshme
kjo sht nj rastsi.
Metoda shkencore ka nevoj pr dika m t mir. Fatkeqsisht, nuk ka mnyr t
njohur pr t krijuar nj mostr me sigurin q t jet si realiteti. Por ka nj mnyr
pr t testuar me an t mostrs me nj rrezik t njohur t gabimit t nj magnitude t
dhn. Kjo bazohet mbi teorin e probabilitetit dhe sht quajtur probabiliteti i
testimit me an t mostrs.
Provoni nj eksperiment. Ai krkon dhjet peni. Ju mund ta bni at si nj
eksperiment mendor, por edhe mund t gjeni faktikisht dhjet peni, nj kup pr t'i
tundur dhe pastaj ti hidhni ato mbi nj siprfaqe t shesht, n mnyr q do peni
t ket mundsi t barabarta pr t rn me kok.
Kjo sht nj mostr. E kujt? Kjo sht nj mostr e gjith vrtitjeve t mundshme t
monedhs n univers prmes gjith kohs s rregjistruar dhe t paregjistruar s
bashku, t kaluars dhe t ardhmes. Cili sht raporti kok a pil, n kt univers
teorik t vrtitjeve teorike t monedhave t paanshme? Natyrisht: 50 - 50. Kur vrtitni
vetm 10 monedha, ju testoni te shikoni sa dhe sa shpesh nj mostr prej 10
monedhash do t shmanget nga ky raport real 50 50. Prgjigja "e drejt" sht pes
kok dhe pes pil. ( Kjo sht e teprt. Pr pjesn tjetr t ktij diskutimi, ne do t'i
referohemi vetm numrit t kokve, sepse numri i pilve ka pr t qen, nga
prcaktimi i eksperimentit, i barabart me dhjet minus numrin e kokve)
Pra, vazhdoni, provojeni. A do t merrni saktsisht pes kok n hedhjen e par? Ka
t ngjar jo. Kur ky rezultat sht m i mundshm sesa do numr i prcaktuar
kokash, ky nuk sht m i mundshm sesa gjith mundsit e tjera t marra s
bashku.
Teoria e probabilitetit mund t na tregoj far duhet t shpresojm. Ka saktsisht
1,024 mnyra pr t vrtitur dhjet monedha. (Pr t kuptuar psen, ju duhet t gjeni
nj tekst baz statistikor. Por ktu ka nj rast: Monedha e par ka dy mundsi, kok
dhe pil. Pr seciln nga kto, monedha e dyt krijon dy modele t mundshme m
shum. Dhe kshtu ajo vazhdon derisa ju keni shumzuar dyshin dhjet her. Dyshi
n fuqi t dhjet sht 1,024.) Nga kto mundsi t caktuara ose shkmbime, vetm
njri prmban dhjet kok dhe vetm njri prmban zero kok. Kshtu kto dy
probabilitete jan secila 1/1024 ose, n decimal, 0.00098. Rezultatet e tjera jan m t
mundshme sepse ka m shum mnyra pr t'i arritur ato. Nj total i nj koke mund t
ndodh n dhjet mnyra t ndryshme (hedhja e par, hedhja e dyt, etj). Nj total i dy
kokve mund t ndodh n 45 mnyra t ndryshme. Ktu ka nj tabel pr t treguar
rezultatin e pritur prej 1,024 vrtitje t dhjet monedhave (figura 4,8 siguron nj
histogram pr tiu ndihmuar ta prfytyroni at):
Kok:
Frekuenca:

10
1

9
10

8
45

7
120

6
210

5
252

4
210

3
120

2
45

1
10

0
1

Por mos mendoni se pr do hedhje prej dhjet monedhash si nj mostr, mund t

shikoni si funksionon testimi me an t mostrs. Mundsit q ju t orientoheni nga
nj mostr e vetme dhjet nuk jan shum t mdha. Por kryesorja sht sht se
rreziku njihet.

Faqe 74
Figura 4.8 Hedhja n ajr e dhjet monedhave: mundsit 1.024

Duhet kuptuar: Cili sht rreziku q mostra juaj prej dhjet copsh do t jet m
shum sesa 20 pik prqindje larg vlers "s vrtet?" Vlera e vrtet n universin
ton imagjinar nga gjith vrtitjet e monedhs sht 50 prqind kok. Lejimi pr 20
pik shmangie n secilin drejtim na jep nj hapsir 30 n 70 pr seciln mnyr.
Dhe nse ju gjeni shumn, rezultatet e pritura n t mundshmen 1,024, do t zbuloni
q vetm 112 prej tyre (56 n do pil t shprndarjes) jan jasht hapsirs 30 nga
70. Kshtu ju mund t jeni 90 prqind t sigurt q hedhja juaj e par--ose do hedhje
e dhn--do t jap nga 3 n 7 kok. Me fjal t tjera, do t jet brenda 20 pik
prqindje e t qenit saktsisht prfaqsues t universit t prgjithshm.
Ky sht nj koncept shum i rndsishm dhe pr ta kuptuar at m mir, mund t
doni ti vrtitni dhjet monedhat disa her. Ose nse po e prdorni kt libr n nj
klas, vendoseni gjith klasn ta kryej at dhe provojeni n drras t zez.
Shprndarja do t filloj gradualisht t duket si histogrami n figurn 4.8, dhe kjo do
tiu ndihmoj t bindni veten se ka njfar realiteti n kto probabilitete hipotetike.
Tani mendoni far mund t bjm ne me t. Dy mjete t rndsishme u jan dhn:
1. Kur testoni me an t mostrs duhet t keni parasysh nj hapsir t caktuar
gabimi.
2. Ju mund t dini probabilitetin q mostra juaj t bjer brenda ksaj hapsire gabimi.
I pari sht quajtur gabim i testimit me an t mostrs.
I dyti sht quajtur niveli i besimit.
Ktu sht pjesa e mir: Ju mund t zgjidhni fardo gabimi t testimit me an t
mostrs q doni pr t punuar dhe t llogarisni nivelin e tij t besimit. Ne e bm kt
me vrtitjet e monedhave: vendosm gabimin e testimit me an t mostrs n 20
pik prqindje dhe zbuluam me an t shikimit n shprndarjen e ktij testimi q
niveli i besimit ishte 90 prqind.
N mnyr alternative--dhe kjo ndodh m shpesh n jetn e prditshme--ju mund t
vendosni nivelin e besimit q t ndiheni rehat dhe pastaj t llogarisni nj hapsir
gabimi pr tu prputhur me t.
Pr t realizuar kt, u duhet t keni nj ekuacion. Ktu sht ekuacioni pr llogaritjen
e gabimit marxhin n 68 prqind nivel t besimit:
E = sqrt (0.25 / n)
N formul n ja sht madhsia e mostrs. Kjo 0.25 n kllapa prfaqson
ndryshimin n rastin e hedhjes s monedhs ose, lidhur me, n do rast ku

shprndarja aktuale sht 50-50p.sh, nj zgjedhje t afrt me dy kandidat. Formula

q pret shkurt pr ndryshimin n do situat ku ka dy rezultate t mundshme (kok
ose pil, Republikan ose Demokrat, djal apo vajz) sht:
p*q
ku p-ja sht probabiliteti i marrjes se nj prfundimi dhe q-ja sht probabiliteti i
tjetrit. Shuma e p-s dhe q-s duhet t jet 1, pra q-ja sht prcaktuar si 1- p.
Formula pr gabimin e testimit me an t mostrs prdor 0.25 pr t qen mbrojtse.
Ky sht ndryshimi maksimal n situatn dy-prfundimesh. Nse ndarja do t qe 6040 n vend t 50-50, ndryshimi do t qe 0.24. Nse kjo ishte 90-10, ndryshimi do t
qe 0.09.
Pr t kuptuar q formula ka kuptim intuitiv, provojeni at pr nj mostr t njshit.
Tingllon si menduri? Sigurisht. Nse ju provuat t prgjithsoni n universin e
gjith hedhjeve t mundshme t monedhs nga vetm nj prov, ju nuk mundeni
kursesi ta gjeni at si duhet. Dhe formula ju lejon t dini kt. Ta llogarisim. Kjo u
jep nj gabim t testimit me an t mostrs prej 0.5, ose plus ose minus 50 pik
prqindje, i cili thuajse mbulon shum mir nj zone [ose sht pran objektivit]. Tani
provojeni at pr nj mostr prej 100. Gabimi i testimit me an t mostrs sht
tashm plus ose minus pes pik prqindje, q sht shum m mir.
N shum situata t ktij lloj testimi, ne nuk jemi t knaqur me nj nivel besimi prej
68 prqind. Formula jep gabimin e ktij lloj testimi pr kt nivel besimi sepse ky
mbulon nj gabim standard rreth vlers s vrtet. Gabimi standard sht si koncepti i
shmangies standarde rreth mesatares n nj popullat. Kur trajtoni nj mostr, ka
kuptim ta quani at gabim standard sepse pika e referimit sht nj vler korrekte nga
realiteti (ndonse shpesh e panjohur) m mir sesa koncepti m i mjergulluar i prirjes
qndrore. A e mbani mend shembullin e kanzasianve n fushn e grurit? Dhe si nj
shmangie standarde n do drejtim nga mesatarja e nj popullsie mbulon dy t tretat e
rasteve n nj shprndarje normale? N nj shprndarje mostre ndodh dika e
ngjashme. Nj gabim standard n do drejtim mbulon dy t tretat e mostrave t
pritura. Nse ju vrtitni monedhat n grupe me nga 100, dy t tretat e grupeve do t
japin nj gabim prej jo m shum se 5 pik prqindjeje: domethn, ato do t shfaqen
ndrmjet 45 dhe 55 kok. N jetn reale dikush zakonisht merret me nj mostr
njher dhe kshtu sht m e thjesht pr t menduar n kuptimin e probabiliteteve.
N nj mostr prej 100, probabiliteti sht 68 prqind ndrsa gabimi brenda plus ose
minus 5 pik prqindje.
Hamendsojm q 68 prqind nuk sht besim i mjaftueshm. Nse ju e mbani kt si
standartin tuaj t tr jets, do t ndiheni shpesh i sikletosur. Nse bnit nj duzin
sondazhesh n vit, katr prej tyre do t rezultonin gabim. N aplikimet e shkencs
gazetareske dhe sociale shum prakticien preferojn nj nivel m t lart besimi. Si e
arrihet kjo? Me an t mbulimit m shum t hapsirs nn kurbn e shprndarjes t
zgjedhjes s mostrs. Mbulimi i dy gabimeve standard, p.sh, prfshin leht m shum
se 95 prqind t mundsive. Natyrisht, hapsira e gabimit ngjitet kur ju bni kt,
sepse kto mundsi t shtuara t gjitha prfshijn nj gabim m t madh sesa 5
prqind q bie brenda nj hapsire standarde gabimi. Jeta sht nj lloj kompromisi.
Pr arsye t simpatis pr numrat e rrumbullakosur, shum njerz q punojn me
mostrat fusin 95 prqind nivel besimi si standart t tyre. Kjo do t thot t jesh n
rregull 19 her nga 20, e cila sht shum mir gjat rrjedhs s nj karriere. Numri i
sakt i gabimeve standard duhet t arrij pra 1.96 n secilin drejtim.

E = 1.96 * sqrt (.25 / n)

Ndrkaq ju mund ta modifikoni formuln pr t ndryshuar nivelin e besimit sa her t
doni. Emrtimi i msimit standard pr afatin q ne sapo shtuam te formula pr gabim
t testimit me an t mostrs sht z . Kur z = 1, niveli i besimit sht 68 prqind, dhe
kur z = 1.96, niveli i besimit sht 95 prqind. Ktu kemi disa nivele besimi t tjera
pr vlera t ndryshme nga z.
z
.95
1.04
1.17
1.28
1.44
1.65
1.96
2.58
3.29

Besimi
65.0 %
70.0
75.0
80.0
85.0
90.0
95.0
99.0
99.9

Kujtoni q ju mund t keni nj nivel besimi t lart ose mund t keni nj hapsir t
vogl pr gabimin e testimit me an t mostrs, por zakonisht nuk mund ti keni t
dyja, ve nse mostra juaj sht shum e madhe. Pr t pasur nj ide pr kompromiset
e prfshira, provoni kt ushtrim. Prdorni formuln e prgjithshme pr testimin me
an t mostrs:
E = z * sqrt (0.25 / n)
dhe rimodelojeni at pr t zgjidhur pr z-n:
z = 2 * E * sqrt (n)
dhe pr t zgjidhur pr madhsin e mostrs:
n = 0.25 * (x2 / E2)
Tani provoni kombinime t ndryshme t madhsis s mostrs, gabimit dhe nivelit t
besimit n kompjuterin tuaj pr t par sesi ndryshojn ato. M mir akoma,
vendosini kto formula n nj program elektronik kompjuteri ku mund ta ndryshoni
hapsirn e gabimit, z-n pr nivele besimi t ndryshme dhe madhsin e mostrs pr
t par sesi ato bashkveprojn me njra-tjetrn. Ajo q ju do t zbuloni sht nj
lajm i mir dhe nj lajm i keq. S pari lajmin e keq:
Zmadhimi i madhsis s mostrs shum zvoglon gabimin e testimit me an t
mostrs vetm pak.
Lajmi i mir sht pohimi i anasjell:
Zvoglimi i madhsis s mostrs nuk zmadhon gabimin e zgjedhjes s mostrs aq
shum sa mund t mendoni ju.

Ktu sht nj numr q duhet ta keni n kok si pik referimi: 384. Kjo sht
madhsia e mostrs q ju keni nevoj pr nj hapsir gabimi 5 prqind n 95 prqind
nivel t besimit.
Dyfishojeni at n 768 dhe gabimi i testimit me an t mostrs sht ende vetm 7
pik prqindje.
shtja se sa gabim mund t lejoni dhe far sht e vlefshme pr t rregulluar kt
gabim do t kihet parasysh n kapitullin mbi studimet. Ne do t shikojm gjithashtu
disa mnyra fitimprurse pr t prmirsuar saktsin e studimit. Por pr tani,
pushim. Kapitulli tjetr sht rreth prdorimit t kompjuterave pr t'i br kto gjra
t lehta.

Shnime
1. Editor & Publicist Libri Ndrkombtar Viti 1989, New York. Shifrat jan
pr periudhn e mbarimit t 30 shtatorit, 1988.
2. John W Tukey Eksplorimi i t dhnave t analizave (Boston: AddisionWesley, 1972), 726.
3. Korespondenca personale nga Lidia Saad e Organizats Gallup. Numrat jan
mesatare katrmujore t rrumbullakosura n m t afrtn pik prqindjeje t
plot.
4. Komunikimi me mesazhe elektronike nga Barbara Pearson, USA Today 24
Gusht 1989.
5. Victor Cohn, Lajme dhe Numra: Guid pr raportimet e pretendimeve
statistikore dhe diskutimeve pr shndetin dhe fushat e n shqyrtim (Ames:
Shtypi i Universitetit shtetror t Iowas 1989).

Kreu 5
Kompjuterat
Dikur kompjuterat ishin emocionues dhe konfidencial. Tani ata jan t rndomt
dhe t pranishm kudo. Reportert q i aplikuan ata n analizat investigative u
plqente t mburreshin n shtyp q po bnin "reportazhe me ndihmn e kompjuterit."
N nj bot ku thuajse gjithka realizohet me pjesmarrjen e kompjuterit, kjo nuk do
t thot m kushedi se far, megjithat ndrmjet gazetarve t vjetr dhe t rinj sht
krijuar nj e ar. Gazetart e vjetr nuk kan i adaptuar mjetet e reja me kaq etje dhe
plotsisht sa t rinjt, t cilt e msuan teknologjin e kohs n shkolln e gazetaris.
Prpunimi i tekstit ka krijuar kushte pr detyra tashm t specializuara t bashkimit t
montimit, radhimit, korrekturs dhe faqosjes. Interneti ka ulur shum numrin e
udhtimeve fizike q nj reporter lipsej t bnte n biblioteka apo n arkiva. Dhe
mesazhi elektronik i ka br burimet e lajmeve shum m t arritshme. Krkesa t
tilla jan nj form e reportazheve me ndihmn e kompjuterit.
Ky kapitull, megjithat, nuk ka lidhje me asnj prej ktyre aplikimeve t dukshme.
Qllimi i tij sht tiu bind q kompjuteri sht i rndsishm si nj mjet analitik.
Prsa i prket bekgraundit ne tani do t knaqemi me pak nostalgji.

Numrimi dhe klasifikimi

Bob Kotzbaueri ishte reporter ligjor i gazets kron Bikn (Akron Beacon) dhe un
isha korrenspondent i tij n Washington. N vjeshtn e vitit 1962, Ben Maidenburgu,
botuesi ekzekutiv, na ngarkoi me detyr t udhtonim nja dy jav npr Ohios , t
trokitnim npr dyer dhe ti pyesnim njerzit se si do t votonin ata n zgjedhjet e
ardhshme pr governator. Duke qen se kisha studiuar shkenca politike n ejpll
Hill, ndihesha i sigurt se do t dija ta kryeja kt detyr. Ne sajuam nj formular pr
t regjistruar alternativat e votuesit dhe fakte t tjera t caktuara pr secilin votues:
lidhja partiake, dokumenti i votimit t mparshm, mosha dhe profesioni. Formulart
ishin t koduar me ngjyra standarte: t gjelbr pr votuesit meshkuj, roz pr femrat.
Ne takuam shum njerz interesant dhe regjistruam histori t prditshme plot me
prshtypje t vlefshme nga shpirti i votuesve dhe prshkrime t panaireve t kontes
dhe gjetheve t vjeshts. Pas dy javsh, kishim grumbulluar shum prej formularve
t gjelbr dhe roz duke kryer pjesn m t madhe te puns. Se far ndodhi m tej
m sht mjegulluar ca n mendje pas gjith ktyre viteve, por duhet t ket qen
dika e till:
Mbi nj tavolin biblioteke n Akron,i shprndam formulart dhe i ndam n tri tufa:
votuesit e mparshm republikan, votuesit demokratik dhe ata q nuk votonin. Kjo
na ndihmoi t prcaktonim vlefshmrin e mostrs ton. Pastaj ndam seciln nga t
tre tufat n tri t tjera: votues pr Makj DiSejl (Mike DiSale), prfaqsuesi demokrat;
votues pr Xhejms Rods (James Rhodes), sfidanti republikan dhe t pavendosurit.
Nnt tufa tashm. E ndam pastaj seciln n dy togje t tjera, duke veuar pjest e
letrave roz dhe t gjelbra pr t zbrthyer votn sipas seksit. 18 tufa. Klasifikimi n
katr kategori t moshave krkonte ndarjen secils prej tyre 18 togjeve dhe n katr t
tjera, q do t arrinte n 72. Un nuk mbaj mend saktsisht sa larg arritm para se t
hiqnim dor, t drmuar dhe me sy t aplyer. Materiali yn baz thoshte se votuesit
ishin enigmatik dhe se rezultati i gars ndahej me nj fije.
Morali i ksaj historie sht q prpara se t ndrmerrni fardo projekti t komplikuar
i cili prfshin zbrthimin e t dhnave, duhet t shikoni fillimisht prreth dhe t
mendoni se cila sht teknologjia e disponueshme. Nuk kishte kompjutera personal
n vitin 1962. Llogaritja me kompjuterin stacionar ishte e shtrenjt dhe e vshtir dhe
aspak e arritshme pr reportert e gazets. Por n zyrn e biznesit t Bikm Zhurnal
(Beacon Journal) kishte nj mekanizm q do t na kishte kursyer koh nse do t
kishim dijeni pr t. Koncepti baz i tij kishte qen zhvilluar pothuaj tet vjet m par
nga Dr. Herman Holeriti (Holerith), babai i informatiks moderne.
Holleriti ishte asistent i drejtorit t Regjistrimit t Prgjithshm t Shteteve t
Bashkuara n kohn kur regjistrimi kishte telashe. U deshn 7 vjet e gjysm pr t
hedhur n tabel regjistrimin e vitit 1880 dhe vendi po rritej kaq shpejt q u duk se
regjistrimi i vitit 1890 nuk do t prfundonte kur t ishte koha, pr t qen n rregull
me procesin, pr regjistrimin e vitit 1900. Herman Holleriti kurseu dit me shpikjen e
skeds s shnuar.
Kjo ishte nj sked e thjesht tre me pes in e ndar n kuadrate erek-ine. Secili
kuadrat prfaqsonte nj bit nga informacioni dyjor: nj bir n kuadrat kishte
parasysh "po" dhe mungesa e nj bire kishte parasysh "jo." Gjith kategorit q ishin
hedhur n tabel do t prshtateshin n sked. Njri grup nga kuadratet, p.sh,
prfaqsonte kategorin e moshs n segmente pes-vjeare. Nse ju ishit 21 vje n

1 prill, 1890, do t kishte nj sked pr ju dhe skeda do t kishte nj bir t shnuar n

kuadratin 20-24.
N drejtimin e Holleritit, u ndrtua nj makin q mund t lexonte 40 bira njhersh.
Operatori do t godiste nj sked posht n shtratin e makins dhe t trhiqte nj
kapak mbi t. Kunja t imta do t ndalonin kur t ndeshnin pjesn e fort t skeds
dhe t kalonin prmes ku t ndeshnin birat. Posht do kunji ishte nj gotz zhive.
Kur kunji prekte zhivn, realizohej nj kontakt elektrik, q shtynte nj njehsor n
faqen vertikale t makins t prparonte nj grad. Ky mekanizm u quajt hedhs i t
dhnave n tabel. [Tabulator]
Por ka m tepr. Holleriti shpiku nj mekanizm shoqruese, t quajtur Sorter, e cila
ishte e lidhur brenda t njjtit qark. Ky kishte ndarje korresponduese me kuadrueset
n tabulator, secila me nj der t saj t vogl. Kontakti i njjt elektrik q onte
prpara nj kuadrues n tabulator bnte q n sorter t hapej befas nj der, kshtu q
operatori mund t hidhte skedn e shnuar n t. Nj punonjs mund t mirrte skedat
pr nj periudh t plot regjistrimi, t'i ndante ato sipas moshs n kt mnyr dhe
pastaj do tuf sipas gjinis pr t krijuar nj tabel t moshs sipas shprndarjes s
seksit pr periudhn. Holleriti ishte kaq i knaqur me shpikjet e vet sa q ai e la Zyrn
e Rregjistrimit dhe themeloi kompanin e tij pr t ofruar kontratn e hedhjes n
tabel pr regjistrimin e vitit 1890. Oferta e tij ishte e suksesshme dhe ai e bri punn
n dy vjet, megjithse q prej vitit 1880 popullata ishte rritur me 25 prqind.
Prmirsimet n sistem filluan thuajse menjher. Holleriti fitoi kontratn pr
regjistrimin e vitit 1900, por athere Byroja caktoi nj nga punonjsit e saj, Xhejms
Pauersin (James Powers), pr t zhvilluar versionin e tij personal t mekanizmit
skedshnues. Sikundr Holleriti, edhe Pauersi u largua pr t krijuar kompanin e
vet. T dy burrat u grindn pr patentat dhe prfundimisht secili e shiti. Firma e
Pauersit u glltit prej nj firme q nj dit do t bhej Sperry Univac, ndrsa ajo e
Holleritit u shdrrua n at q prfundimisht mori emrin IBM. Nga viti 1962, kur
Kotcbaueri dhe un po drsinim mbi ato 500 copa letre, Beacon Journal kishte
tashm, pa e ditur ne, nj makin IBM numrues-ndars q ishte strnip i ktyre
makinave t hershme. Kjo prdorte nj fur telash q prekte nj cilindr bakri n
vend t kunjave dhe zhivs, klasifikonte 650 skeda n minut dhe doli mode madje
prpara se ne t merrnim vesh rreth saj.
Q nga ajo koh, skeda Holleriti, si vazhdonte t quhej ende, kishte bira t vogla t
sistemuara n 80 kolona dhe 12 radh. Formati 80-kolona gjendet ende n shum
apilikime t kompjuterit, thjesht sepse arkivistt e t dhnave e bn zakon t
prdornin 80 kolona dhe nuk gjetn kurr nj arsye pr t ndryshuar, madje edhe pasi
kompjuterat lejonin shum m tepr regjistrime. Un mund ta kuptoj kt arsyetim.
Skeda e shnuar kishte nj far konkretesie n vetvete dhe n ditt e sotme, kur
prpiqen t kuptojn nj skem regjistrimi t komplikuar t ekspozuar n nj mjet
manjetik ruajtje, un zbulova se ktu t ndihmon prfytyrimi i atyre skedave t
Holleritit me birat e vogla n to.
Historiant e kompjuterit vrar mendjen se ku e mori Holleriti iden e skeds s
shnuar. Dikush thot se kjo i erdhi ndrsa shikonte konduktorin e hekurudhs tek
shnonte biletat nprmjet shpimit. T tjer vrejn se aplikimi i konceptit kthehet
pas t paktn n avlemendin e Jaquardit, t ndrtuar n Franc n fillimet e viteve
1800. Grepa teli kalonin prmes birave n skeda t shnuara pr t kapur fijet q
formonin modelin. Instrumentisti i pianos, i patentuar n vitin 1876, prdorte t
njjtin parim. Nj bir n nj vend t dhn n rul ka parasysh goditjen e nj elsi t
veant n koh t veant dhe pr nj kohzgjatje t veant; asnj bir nuk kishte

shanse pr ti shptuar goditjes. do kompozim pianoje mund t reduktohet n ato

sinjale dyjore.
Pas numrimit dhe klasifikimit, hapi tjetr sht t interpretoni llogaritjet matematike
me t dhnat e koduara. Kto operacione krkojn pjes themelore t kompjuterave
modern elektronik: nj pajisje pr t grumbulluar t dhna dhe udhzime,
mekanizma pr t br aritmetik dhe dika pr t drejtuar trafikun kur informata t
paprpunuara hyjn brenda dhe t dhna t prpunuara dalin jasht. J.H.Muleri, nj
gjerman, projektoi nj makin t till q n vitin 1786, por mungonte teknologjia pr
ta ndrtuar at. Matematikani britanik arlz Bebixh (Charles Babbage) u prpoq t
ndrtonte nj t till duke nisur nga viti 1812. Ai, gjithashtu, kishte ide t mira q
ishin shum m prpara se teknologjia e kohs. N vitin 1936, kur Hauard Aikeni
filloi planifikimin e kompjuterit Marka 1 n Harvard, ai zbuloi se Bebixhi kishte
parashikuar shum nga sfidat.
Bebixhi, p.sh, parashikoi nevojn pr t siguruar "nj depo" n t ciln mbahen t
dhna e paprpunuara dhe rezultatet si edhe nj "mulli" ku zhvillohen llogaritjet.
Depoja dhe mulliri i Bebixhit jan quajtur sot "kujtes" dhe "njsia qndrore e
prpunimit" ose CPU. Makina e parashikuar nga Bebixhi do t drejtohej nga energjia.
Megjithse Marka 1 prdorte rele elektrike, ajo ishte n themel nj pajisje mekanike.
Elekticiteti kthente elsat me intervale hapur-mbyllur dhe kushti kalon-skalon
mbante informacionin dyjor. Kjo krijonte shum nxehtsi dhe zhurm. Pjes t ktij
mekanizmi mund t shiheshin ende n ekspozitn e Qendrs Shkencore t Harvardit
n vitin 2001.
Marka 1 dhe Aiken shrbenin n marin aty nga fundi i Lufts s Dyt Botrore, duke
punuar pr problemet balistike. Ky ishte projekti q Grejs Mari Hopr (Grace Murray
Hopper) filloi n biznesin e kompjuterit. Asokohe nj oficere e ri marine, ajo u ngrit
n rangun e admiralit dhe kontribuoi pr disa koncepte baz n zhvillimin e
kompjuterave.
Pun paralele po zhvillohej nn sponsorizimin e ushtris, q kishte gjithashtu nevoj
t gjente prgjigje pr probleme te komplikuara balistike. Nj makin e quajtur
ENIAC, e cila prdorte tuba vakuumi, rezistenca dhe kondesator n vend t pajisjeve
mekanike, kishte filluar t punonte pr ushtrin n Universitetin e Pensilvanis, e
bazuar pjesrisht mbi idet e prdorura n nj pajisje t thjesht t ndrtuar m hert
n Universitetin e Shtetit t Iowas nga Xhon (John) Vincent Atanasofi dhe asistenti i
tij i diplomuar Kliford E. Berri (Clifford E. Berry).
Ndrtuesit e kompjuterave t kolegjit t ngritur me ndihmn e shtetit nuk
shqetsoheshin pr ta patentuar punn e tyre; kjo ishte ln mnjan gjat Lufts s
Dyt Botrore dhe makina ishte prdorur pr pjes pr makina t tjera. Shpiksit e
Lidhjes Yvi ishin t knaqur t'ia atribuonin at vetes deri sa kompjuteri AtanasofBeri, ose makina ABC, si sht br e njohur, ishte rizbuluar n nj patente t 1973
q po diskutohej midis dy firmave gjigante. Sperry Rand Corp., athere pronar i
patents ENIAC, u sfidua nga Honeywell, Inc., i cili kundrshtoi pr pagesn e t
drejts s autorit ndaj Sperry Randit.
Njerzit e Honewellit ndoqn historin e Anatasof-Berit dhe nj gjykats federal i
distriktit vendosi q ENIAC rridhte nga puna e Anatasofit dhe si pasoj nuk mund t
patentohej. Ja sesi Anatasofi, nj fizikant teorik i cili donte vetm t zgjidhte nj
mnyr t shpejt ekuacione t njkohshme, u b i njohur si ati i kompjuterit modern.
Idet baz ishin prdorimi i elektroniks n vend t celsave mekanik, prdorimi i
numrave dyjor [numra me baz dy] dhe prdorimi i qarqeve logjike n vend t
numrimit t drejtprdrejt pr t manipuluar ato numra dyjor. Kto ide profesorit i

lindn teksa pinte nj got n nj klub t Iowas n dimrin e vitit 1937 dhe ai e ndrtoi
makinn e tij pr 6.000 $.
ENIAC, nga ana tjetr, kushtonte 487,000 $. Ajo nuk ishte prfunduar pr t
ndihmuar prpjekjet e lufts, por sapo projekti u rifillua n shkurt t viti 1946, ai
zgjati prafrsisht dhjet vjet, duke demonstruar seriozitetin e llogaritjeve elektronike
dhe shtroi rrugn pr zhvillimet e postlufts. Dukja e saj imponuese, pirgje e pirgje
prej telash, disqesh dhe elsash, ruhen edhe sot npr
ambalazhimet e
kompjuterave.
Sapo u vendosn parimet themelore n vitin 1940, problemet u prqndruan rreth
prmirsimit t mekanizmave (hardware) dhe zhvillimit t programeve (software) pr
ti kontrolluar ato. Nga viti 1990, nj vshtrim n t kaluarn dallon tri faza t qarta
n mekanizmat llogaritse, t bazuara n pajisjen kryesore elektronike q kryente
punn:
Lindja e par: tubat vakuum (ENIAC, UNIVAC)
Lindja e dyt: tranzistort (IBM 7090)
Lindja e tret: qarqet e integruara (IBM 360 seri)
Tranzistort jan m t mir sesa tubat sepse jan m t lir, m t besueshm, m t
vegjl, m t shpejt dhe prodhojn m pak nxehtsi. Qarqet e integruara jan
ndrtuar n ipsa t imt me struktur-t fort q kombinojn shum transistor n
siprfaqe shum t vogl. Sa t vogl? Po ja: gjith fuqia llogaritse e IBM 7090, e
cila kur un u njoha me t n Harvard n vitin 1966,mbushte nj dhom me prmasat konsiderueshme, tashm sht e paketuar n nj ips me madhsin e thoit tim. Si
mundn t'i krijonin ata gjra kaq t komplikuara n prmasa kaq t vogla? Me an t
nj proesi t imazheve t transferuara n mnyr fotografike. Qarqet jan projektuar
n letr, fotografuar kshtu q nj lente zvoglon imazhin--pikrisht n mnyrn sesi
kamera juaj zvoglon imazhin e shtpis tuaj pr tu prshtatur n nj kuadr prej
35mm film--dhe fiksohen n shtresa prej silikoni.
Ndrkoh q bheshin m t mir, kompjuterat u bn edhe m t lir, por nj gj
duhej t ndodhte para se prdorimi i tyre mund t shtrihej n jetn e prditshme nga
jospecialist t till si gazetart. Ata duhej t ishin t leht pr t'u prdorur.
Domethn kur admirali Grejs Mari Hopr (Grace Murraj Hopper) fitoi vendin e saj
n historin e kompjuterit. (Nj nga ndihmsat e tij kishte qen personi i par q
riparoi nj kompjuter: Kur Marka 1 ndaloi nj dit m 1945, ajo gjeti problemin te nj
flutur e ngordhur e kapur n elsin rele)
Ajo u b personi i par t ndrtonte nj karrier t plot n programimin e
kompjuterit. Ndoshta kontributi i saj m i rndsishm, m 1952, ishte zhvillimi i s
pars gjuh kompjuterike.*
Pr t vlersuar rndsin e ktij zhvillimi, mendoni rreth nj kompjuteri q kryen
gjith punn e tij n aritmetikn me baz dy. Aritmetika binare prfaqson gjith
numrat me kombinacionet e zerove dhe njshave. Pr t br punn e tij, kompjuteri
duhet t marr instruksionet n form binare. Ky fakt i jets kufizonte prdorimin e
kompjuterave vetm te njerzit q kishin durimin, aftsin mendore dhe vmendjes e
duhur pr t menduar n binar. Hoperi e kuptoi shpejt q kompjuterat nuk do t ishin
t dobishm pr nj numr t gjer njerzish pr aq koh sa shtja t qndronte e till
dhe kshtu ajo shkroi nj gjuh kompjuteri. Nj gjuh kompjuterike mbledh grupe
nga formulimet e gjuhs s makins binare n operacione t prdororura m shpesh
dhe lejon prdoruesin t'i krkoj ato, duke punuar n nj gjuh m t thjesht q
prdor kode t kujtess pr t'i br instruksionet t lehta pr tu mbajtur mend.

Prdoruesi shkruan programin n gjuhn kompjuterike dhe mjetet programuese e

kthejn do formulim programi n makinn korresponduese t formulimeve t
gjuhs--t gjitha "transparente" ose jasht shikimit t prdoruesit--dhe kompjuteri bn
at q i thuhet sikur urdhrat t jen dhn n gjuhn e tij t makins. Kjo ishte nj
ide kaq e mir sa q shpejt oi edhe n nj tjetr shtres t gjuhve t kompjuterit t
quajtura programe t hartuara*. Gjuht kompjuterike ishin mjete specifike makine:
programet e hartuara ishin shkruajtur n mnyr t till q sapo msonit nj, ju mund
ta prdornit at n makina t ndryshme. Programet e hartuara ishin projektuar pr
aplikime t specializuara. FORTRAN (prkthyes i formuls) ishte projektuar pr
shkenctart dhe mbetej nj standard pr shum vjet. COBOL (gjuha e prbashkt e
orientuar nga biznesi) ishte krijuar nn nxitjen e admiralit Hoper dhe zgjati pr disa
dekada si standard botror pr aplikimet e biznesit. BASIC (instruksione kodesh
simbolike me prdorime t shumta pr fillestart) ishte krijuar n Kolegjin e
Dartmouthit pr t siguruar nj gjuh t leht pr fillestart.
Ktyre tri shtresave gjuhs s makins, gjuhs kompjuterike dhe programit
hartuesiu shtua dhe nj shtres e katrt. Gjuht me synime speciale t nivelit t
lart jan t lehta pr t'u prdorur dhe tepr t specializuara. Ato grupojn programe
hartuese dhe lejojn prdoruesin ti thrras ato n nj mnyr q sht pothuajse
sikur flisni me kompjuterin ne anglishte t pastr. Pr aplikimet statistikore dy
kryesuesit botror n kaprcyell t shekullit ishin SPSS ( Paket statistikore pr
shkencat sociale) dhe SAS (Sistemi statistikor i analizave). Nse do t bnit analiza
ekstensive nga bazat e t dhnave t kompjuterit, ka t ngjar q hert a von do t
donit t msonit nj ose dy nga kto gjuh t nivelit t lart. Ktu posht nj shembull
q do tju tregoj seprse:
Ju keni nj baz t dhnash q paraqesin honoraret e raportuara nga do antar i
Kongresit pr nj vit t dhn. Gjja e par q doni t dini sht prirja qndrore,
kshtu q ju shkruani nj program pr t dhn mesataren dhe shmangien standarde.
Nj program FORTRAN do t kishte krkuar 22 veprime. N SAS, sapo t dhnat
jan hedhur n kompjuter, tashm ka tri linja kodesh. N SPSS ka vetm nj. Me
versionin Windows t SPSS-s, ju mund ta bni at vetm me pes klikime mausi.
Programi prgjigjet ndaj klikimeve me shkrimin e kodit n mnyr transparente n
sfond. (Por ju mund t fusni programin pr t shtypur kodin kshtu q ju do t kini nj
dokument pr t gjitha krkesat dhe klikimet tuaja)
Kaq shum transparente sht br informatika pr qllimet e prdoruesve sa q ka
filluar t duket si magjike. do kompjuter ka nevoj pr nj sistem kontrolli mbi
veprimtarin e tij, drejtimin e udhzimeve n burimet e duhura. Duke filluar me t
parin e kompjuterave t brezit t tret IBM, gjuha q mundson prdoruesin pr t
kontrolluar sistemin e operimit sht quajtuar JCL, pr Gjuha e kontrollit t puns.
Tani "gjuha e kontrollit t puns" sht br nj term i prgjithshm q do t thot
gjuha e prdorur pr t drejtuar do sistem operimi. (N kompjuterat e brezit e dyt,
q mund t punojn vetm mbi nj proes njhersh, ne zgjerojm nj form q
krkon vetm laps dhe letr duke i thn operatorit t kompjuterit far figure t
paraqes, n far draivi dhe far elsash pr t elur pozicione t caktuara)
Kto sisteme operimi prfshijn gjithashtu disa programe t leverdisshme q ju
lejojn t bni gjra t dobishme me t dhna si klasifikim, kopjim, ruajtje dhe
shprndarje dosjesh.
Nj lloj tjetr softwaresh duhet pr informatikn e rregullimit n grup. Nse ju do t'i
drgoni kompjuterit nj list udhzimesh, ju keni nevoj pr nj sistem pr hyrjen dhe
montimin e ktyre udhzimeve. Gjat gjith viteve 1960 dhe pjes t viteve 1970,
udhzimet futeshin n skedn shnuese. Ju shtypnit udhzimet n nj makin

skedshnuese dhe i montonit ato duke flakur tej skedat me gabime dhe duke i
zvendsuar me t mira. Sot udhzimet hyjn drejtprdrejt n kujtesn e kompjuterit
dhe montohen atje me nj prpunues teksti. Nse bni llogaritje kompjuterike, do tu
duhet t msoni nj nga sistemet botuese t disponueshm pr kt kompjuter
stacionar t veant. Programet e kompjuterit personal kan botuesat e tyre integrues
dhe ju mund t msoni ato n t njjtn koh q msoni programin themelor. Ju mund
t prdorni gjithashtu programin e prpunuesit t tekstit me t cilin ju jeni shum i
familjarizuar pr t shkruar dhe publikuar programe kompjuteri.

Kompjuterat sot
Vendimi i par q del kur shfaqet nj detyr q krkon kompjuter sht nse duhet ta
kryeni punn n nj kompjutr stacionar apo n nj kompjuter personal. I dyti sht
programi q duhet t prdorni. Programet mund t klasifikohen prgjithsisht dy
llojesh: ato q operojn n mnyr bashkvepruese, zakonisht duke iu njohur me
alternativat nga nj menu dhe duke u prgjigjur ndaj alternativave tuaja dhe ato q
operojn n mnyr sasiore, ku ju paraqesni nj list t plot t udhzimeve dhe
merrni nj pun t plot. Disa paketa statistikore ofrojn aspekte t t dyjave dhe
programet seleksionuese kliko-dhe-shfaq jan br m popullort. Por sht m mir
t njihet kodi themelor. Shfaqja dhe klikimi jan t favorshme t shumtn e kohs,
por gazetart q marrin mundimin t bhen shkruesa kodi kan kontroll dhe
lakueshmri m t plot, nga ata q jan t kufizuar pr t klikuar n alternativat e
menus.
Pragu i prmasave dhe kompleksitetit pr t cilin keni nevoj n nj kompjuter
stacionar vazhdon tiu mbaj t trhequr. Koht e fundit n fillimet e viteve 80, nj
kompjuter stacionar do t prdorej n mnyr rutin pr t analizuar nj studim t
thjesht t opinionit publik me, t themi, 50 pyetje dhe 1,500 persona q prgjigjen.
Nga viti 1990 kompjutera personal mjaft t fuqishm pr ta kryer kt pun n
mnyrn m optimale gjendeshin kudo n shtpi dhe zyra. N kaprcyell t shekullit,
kompjuterat stacionar ishin ende t dobishm pr baza t dhnash shum t mdha
dhe komplekse, por edhe athere prdorimi i tyre ishte kryesisht pr t nxjerr jasht
struktura t dhnash pr analiza t detajuara n nj kompjuter desktop ose laptop.
Pr shumicn e gazetarve, aplikimet e nivelit hyrs t kompjuterit (pas prpunimit t
tekstit dhe hulumtimit n internet) jan programet prllogarits dhe baza e t dhnave.
Mnyra m e mir pr t njohur nj program prllogarits (fjala vjen Lotus, Excel)
sht t prdorni nj si regjistr verifikimi personal. Si gazetar ose gazetar i
mundshm, ju ndjeheni m rehat me sa duket me fjalt sesa numrat dhe nuk merreni
shpesh me mbyllje bilancesh. Nj program prllogaritjeje do ta bj at t mundshm
dhe mund madje tiu nxit pr t krkuar aplikime m t komplikuara. Ju mund, fjala
vjen, t krijoni nj model pr deklarimin hipotetetik t t ardhurave per qllime
taksimi. N kt mnyr kur ligjvnsit t vendosin ndryshime n ligjin e taksave, ju
do t mund t prllogaritni shpejt ndikimin tek taksapagues t ndryshm hipotetik.
Pr t kuptuar se prse sht i mir nj program baz t dhnash (shembuj: Access,
FoxPro), prfytyroni nj projekt q krkon t dhna t grumbulluara n fisha.
Investigmi i siguracionit t shkolls i prshkruar n kapitullin 1 sht nj shembull i
mir. Nj program baz t dhnash do ti klasifikonte materialet pr ju dhe do t
krkonte pr element specifik ose marrdhnie specifike. Veanrisht e mir sht
mbajtja e lists s personave q prgjigjen n rastin e nj studimi me mesazhe

elektronike, pr t qen n dijeni se kush sht prgjigjur dhe pr tu drejtuar mesazhe

prforcuese atyre q nuk jan prgjigjur. Nj sistem baz t dhnash sht m i mir
n rikthimin e informacionit sesa n analizat sistematike t informacionit, por shum
reporter kan prdorur t tilla sisteme pr analiza mjaft t sofistikuara.
Ata q projektojn programe kompjuteri dhe ata q vendosin far programi t
prdorin kan zgjedhje t vshtir pr t br. Jeta sht nj lloj kompromisi.
Programi, sa m i leht pr tu msuar dhe pr tu prdorur, aq m pak i lakueshm ka
t ngjar t jet.
Mnyra e vetme pr t fituar lakueshmrine sht t punoni m fort, n radh t par,
pr ta msuar programin. Nuk sht detyra e ktij libri pr tiu msuar programimin e
kompjuterit, por pr tiu dhn nj ide t prgjithshme sesi funksionojn gjrat. Pr t
br kt, paragrafi tjetr do tiu udhheq prmes nj shembulli t thjesht duke
prdorur SPSS-n.
Pr tu siguruar q shembulli sht i thjesht, do t prdorim vetm dhjet raste. Por t
dhnat jan mjaft reale dhe prfshijn variable t vazhdueshme dhe kategorike. Ajo
ka kemi ktu sht nj list e dhjet presidentve t Shteteve t Bashkuara t
gjysms s dyt t shekullit t 20. Variabli i vazhdueshm sht Gallupi i tij mesatar,
t dhna t miratuara gjat tr shrbimit t tij (nj prmbledhje dhe prpilim i t
dhnave t prdorura n kapitullin e kaluar) Variabli kategorik sht partia politike,
1-shi pr Demokratt dhe 2-shi pr Republikant. Ja baza e plot e t dhnave:
Emri
prurimit
Truman
Ike
JFK
LBJ
Nikson
Ford
Karter
Regan
Bush
Klinton

T dhna n shifra
45.25
65.03
70.10
55.10
49.02
47.19
45.48
52.79
60.86
55.10

Partia
1
2
1
1
2
2
1
2
2
1

Viti
1944
1953
1961
1963
1969
1973
1977
1981
1989
1993

Para se t bjm dika me t, le t kujtojm nja dy koncepte. N trajtimin e do

strukture t dhnash, gjja e par q lipset t idetinfikoni sht njsia e analizs. N
kt rast, njsia sht presidenti si individ. do rresht e t dhnave sht nj njsi e
analizs dhe secili jep t dhna prmbledhse pr nj president. Nj element tjetr pr
njsin e analizs sht vzhgimi, q sht nj term i prdorur n manualet e SAS-it.
Dhe tjetr akoma sht rasti, nj term i preferuar nga hartuesit e udhzimeve t
SPSS-s.
do rast ose vzhgim n shembullin e mparshm sht nj linj ose e dhn, pr t
prdorur nj term t zakonshm t prpunimit t t dhnave. N nj struktur m t
gjer t t dhnave, ju mund t kini m tepr se nj t dhn pr rast. Kur t dhnat
hynin n skedat shnuese, gjatsia e t dhns standard ishte 80 karaktere, gjatsia e
skeds standarde t Holerithit. Tani mjeti juaj hyrs i t dhnave ka m shum t
ngjar t jet nj sked manjetike ose disk dhe ka m pak kufizime n gjatsin e t
dhns dhe si pasoj m pak nevoj pr t patur m shum se nj t dhn pr rast.
Megjithat, 80 karaktere sht ende nj gjatsi e mir nse ju doni t shikoni t dhnat
tuaja n nj ekran kompjuteri. Prpunuesi tipik i tekstit shfaq nj ekran 80-

karakteresh dhe nse ju duhet t publikoni t dhnat, prpunuesi i tekstit me t cilin ju

jeni familjarizuar m shum mund t jet mnyra m e mir pr ta br kt. Nj
tjetr gjatsi praktike sht 132 karaktere, numri q prputhet n nj printer me
formatt gjer.
Nse e keni t vshtir t prfytyroni konceptet e "regjistrimit" dhe "njsis s
analizs" prfytyroni q t dhnat tuaja kan hyr n fisha tre-me-pes. Secila sked
sht nj e dhn. far prfaqson secila sked? A sht ajo nj person, si n nj
sondazh t opinionit publik? Nj kontriburt politik? Nj cop pron e patundshme.
fardo q t jet, ajo sht njsia juaj e analizs ose "rasti," nse ju po prdorni
SPSS-n; "vzhgimi" nse ju jeni duke u marr me SAS-in.
Ktu jan disa element t tjer rreth strukturs s t dhnave t thjeshta n
shembullin ton q ia vlen t kihen parasysh. Identiteti i do rasti vjen n fillim. N
kt struktur t dhnash, ne kemi katr fusha. E para sht nj sekuenc linerare t
dhnash teksti dhe tri t tjerat jan numerike. Kompjuterat jan m t mir n
manipulimin e t dhnave numerike dhe kur kemi nj alternativ, zakonisht
preferojm vetm numra. Si rregull, nj fush e identifikuar nuk prdoret pr
manipulim, dhe kshtu ne nuk shqetsohemi se nuk kemi numra ktu. (Nse struktura
e t dhnave tuaja ka varg variablesh, SPSS-ja mund t filloj automatikisht t'i
rikodoj ato n numra).
Nj tjetr gj pr tu prmendur rreth ksaj strukture t t dhnave sht se kjo sht
nj format fiks. Me fjal t tjera, do fush e t dhnave rreshtohet (me prligjje t
majt pr t dhnat e tekstit, prligjje t djatht pr numrat) vertikalisht. Nse
mendojm pr fushat karakter* si kolona vertikale, identifikimi n kt struktur t
veant z gjithmon kolonat nga 1 n 7, t dhnat e miratuara t Gellpit jan n 12
nga 16, partia politike n 22 dhe viti i prurimit n 27 nga 30. Shum sisteme
analizash, duke prfshir s bashku SAS-n dhe SPSS-n jan kaq tolerante q nuk
krkojn vmendje t madhe pr "nj vend pr gjithka dhe gjithka n vendin e vet."
Ato mund t jen br pr t njohur variablet pikrisht nprmjet rendit q ato
shfaqen, po qe se vlerat jan me kufij t caktuar. Hapsirat, presjet, tabelat, ose
karaktere t tjera mund t prdoren si kufizues. N kohn e dikurshme t skedave
shnuese, t dhnat e paprpunuara ishin t vshtira pr tu lexuar me sy njerzor,
sepse ne duam ti nxm fushat s bashku, faqe m faqe. Mjetet e komunikimit t
depozituara jan tashm mjaft t lira pr t mundur q ne tu japim variableve nj
pushim t shkurtr.
Tani mendoni pr nj ast rreth asaj se far do t donim t bnim me kt struktur
t dhnash. Nj gj e qart sht t llogarisim mesataren dhe shmangien standarde pr
popullaritetin presidencial. N kt mnyr ne mund t shohim nse Republikant apo
Demokratt jan m popullor. Ne do t interesoheshim gjithashtu n njohjen e
prirjes n koh. Ktu sht programi i plot i SPSS-s pr t br gjithka. Programi
do t ishte i njjt edhe nse ne do t trajtonim 10 raste ose 10.000.
DOSJA E LISTS T T DHNAVE = 'A;PRES.TXT'/EMRI 1-7 (A)
KLASIFIKIMI 12-16 PARTIA 22 VITI 27-30
KLASIFIKIMI DESKRIPTIV
Vetm dy formulime. Jo m tepr. Ktu kemi se far bjn ato:
1. LISTA E T DHNAVE. Kjo sht nj formul format. Kjo i thot SPSS-s t
shikoj n diskun A drejtoria baz pr dosjen e emruar "PRES.TXT." Si u gjend
dosja atje?

Atje e vendosa un bashk me prpunuesin e tekstit. Kjo pastaj i thot SPSS-s se

variabli i par sht emruar EMR, q gjendet n pozicionet 1 nga 7 dhe q ky sht
nje element alfanumerik m tepr sesa numerik (pakujdesi) Pastaj secili nga variablet
e tjer sht emruar dhe sht dhn pozicioni i tyre.
DESKRIPTIVET. Kjo komand e thjesht i thot SPSS-s t raportoj vlern
minimale dhe maksimale pr variablin e emruar plus mesataren dhe shmangien
standarte.
prfundimi do t ishte:
Statistikat deskriptive
N Minimumi
Maksimumi

Mesatare Shmang.
Std.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------KLASIFIKIMI
10
45.28
70.10
54.5945
8.4856
N e vlefshme (sipas lists) 10
----------------------------------------------------------------------------------------------------------M tej le t marrim subjektin krcell-dhe-gjethe, pjes nga procedura EKSPLORO e
SPSS-s, pr t marr nj prfytyrim m t mir t shprndarjes:
KLASIFIKIMI Skema krcell-dhe-gjethe
Frekuenca
Krcell & gjethe
4.00
4 . 5579
3.00
5 . 255
2.00
6 . 05
1.00
7.0
Gjersi krcelli: 10.00
Secila gjethe:
1 rast
Skema na tregon shpejt se shperndarja sht e anuar pozitivisht--q do t thot, se kur
ndodhin raste t skajshme, ato jan n ann pozitive. Kategoria modale paraqitet n
shifrn 40, ndrsa e mesit sht n gjysma e rrugs ndrmjet 52 dhe 55--me fjal t
tjera, 53.5.
Natyrisht, ne duam t dim se cila nga partit ka patur presidentt m popullor. Kjo
mund t behej ose me nj linj t vetme t kodit ose me pes klikime mausi.
TABELAT E MESATAREVE = KLASIFIKUAR sipas PARTIS
Secila mnyr, rezultati duket kshtu:
Raport
KLASIFIKIMI
PARTIA

Mesatarja

Shmangja

Standarde
-------------------------------------------------------------------Dem
Rep

54.2123
54.9767

5
5

10.1241
7.6909

Totali

54.5945

10

8.4856

Presidentt republikan kan qen pakz m popullor. SPSS-ja ofron disa mnyra t
krahasimit t ksaj diference me at q variacioni i rastit do t kishte prodhuar n nj
mostr me ato shmangie standard. Diferenca del t jet krejt e parndsishme.
Nj mnyr tjetr pr t krahasuar partit do t jet t ktheni popullaritetin n nj
variabl kategorik me ndarjen n mes t 53.5. Prsri ju mund ta bni at me nj linj
t kodit ose me pes klikime mausi. Ktu sht kodi:
KLASIFIKIMI I RIKODUAR (0 deri 53.5 = 1) (tjetr =2) n RATECAT
Prdorimi nga ana ime e shkronjave t mdha pr procedurat dhe emrat variable sht
thjesht kozmetik. Kodi SPSS-s nuk sht rast i ndjeshm.
Me PARTI dhe RATECAT t dyja variable kategorike, ju prodhoni nj tabel t
kryqzuar pr nj vlersim t ndryshm t t dy partive:
Dikotomi e klasifikuar *

Tabela-kryq e partis
PARTIA
Dem

Rep

Totali
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Dikotomi klasifikimi
5

Llogari e ult
% brenda Partis

40.0%

60.0%

50%
Llogari e lart

5
% brenda Partis
50%
Totali
10

Llogaria

60.0%

40.0%

% brenda Partis
100.0%
100.0%
100%
--------------------------------------------------------------------------------------------------------Kt here, demokratt duken pak m mir se republikant. Ata kan pasur tre
president me mesataret e klasifikimit n gjysmn m t lart ndrsa republikant
kan patur vetm dy. Si mund t ndodh nj gj e till? Dy nga demokratt popullor,
Klintoni dhe Xhonsoni, mezi dilnin mbi mesataren. Dy republikant n gjysmn m
t lart ishin i pari Xhorxh Bush dhe Ajzenhaueri dhe t dy afr majs s rangut. Kjo
ilustron koston e uljes s t dhnave t vazhdueshme n kategori. Ju humbt njfar
informacioni t rndsishm.
Le ta mbyllim kt demonstrim edhe me dy marifete kompjuteri. Me linja t thjeshta
t kodit ose me disa klikime mausi ju mund t ktheni t dhnat e miratuara
presidenciale n rregulla varg dhe n njsi shmangjeje standarte (z-scores). Kjo ju
aftson pr t krijuar nj raport q i vendos presidentt sipas popullaritetit t tyre dhe
i jep secilit prej tyre rezultat t standartizuar kshtu q ju mund t shikoni sesa mbi
ose posht mesatares sht ai. Procedura SPSS E PRMBLEDHUR jep tabeln e
mposhtme:

PRESIDENTIT
score(KLASIFIKIMI)
1
JFK
1.82727
2
Ike
1.23000
3
Bush
.73784
4
LBJ
.05957
5
Klinton
6
Regan
.21283
7
Nikson
.65710
8
Ford
.87272
9
Karter
1.07413
10
Truman
Totali N 10
10

Prmbledhjet e rastit
RENDI I
KLASIFIKIMIT

KLASIFIKIMIT

z-

70.10

1.000

65.03

2.000

60.86

3.000

55.10

4.000

55.10

5.000
52.79

.5947
6.000

49.02

7.000

47.19

8.000

45.48
45.28

10.000
10

9.000
1.09736
10

Vini re q rezultatet e jashtzakonshme jan pozitive pr vlerat mbi mesataren dhe

negative pr ato posht. Xhon (John) F. Kenedi ishte thuajse dy shmangie standarte
mbi mesataren, ndrkoh q t dy, Karteri dhe Trjumeni ishin plot shmangie standarte
posht mesatares.
Prfundimisht, SPSS-ja na e bn t leht prfytyrimin e t dhnave me figura. Figura
5.1 tregon prirjen n koh t popullaritetit presidencial. Vitet jan ato kur do
president mori detyrn fillimisht, ndrsa figurat popullore jan mesatare gjat gjith
periudhs s saj.

Faqe 91
Figur 5.1 Luhatjet n koh t popullaritetit t prgjithshm t presidentve

SPSS dhe SAS t krahasuara.

T dyja SAS dhe SPSS kan qen t pranishme pr nj koh t gjat. Takimi im i par
me nj gjuh t till t nivelit m t lart t orientuar drejt prdoruesit ka ndodhur n
vitin 1966 n Harvard, ku punonjs t fakultetit n departamentin e marrdhnieve
sociale kishin shkruar nj gjuh t quajtur TEKST T DHNASH pr IBM 7090 t

Harvardit. Ata punonin me nj grant qeverie dhe ia dhuronin produktin kujtdo me

koston e nj shiriti bosh q asokohe ishte 10 dollar. Kjo gjuh n t vrtet kurr nuk
u b popullore sepse, pr ta br at t shpejt dhe efektive, ata shkruan kryesisht nj
gjuh kompjuterike pr 7090. Kjo do t thot q kur brezi i tret i kompjuterave
prparoi, ajo nuk mundi t prshtatej shpejt. Me koh njerzit e Harvardit arritn ta
zgjidhin kt problem, por ndrkaq SPSS-ja, e shkruar n FORTRAN ndaj edhe e
trasportueshme pa vshtirsi, e kishte kaluar at n popullaritet. Sot, SPSS-ja sht
nj biznes i fuqishm, me seli n ikago, seli e shtpis akademike t Norman Nie,
kryetar themelues i saj. SAS, ndrkaq, me seli n Keri (Cary), Karolina e Veriut, u b
rivali kryesor pr SPSS-n.
T dy sistemet jan prmirsuar dhe zgjeruar vazhdimisht, kshtu q do krahasim
ndrmjet tyre rrezikon t bhet shpejt i vjetruar. Megjithat, n fillimin e shekullit t
njzet, kishte diferenca thelbsore n kulturat respektive t prbashkta t SAS dhe
SPSS, t cilat nuk dukeshin fort t mundshme pr t ndryshuar gjat kohs.
SAS ishte m shum se nj sistem programuesish; SPSS-ja ishte m mir e prshtatur
pr joprogramuesit. N kompromisin midis lakueshmris dhe lehtsis s prdorimit,
SAS anonte m shum nga lakueshmria. Nse ju do t analizonit t dhna shpesh--q
do t thot, m shum se dy ose tri her n vit--mund tia vlente mundimi pr t
zotruar SAS-in. Me SPSS-n, ju nuk duhet t mendoni si nj programator. Disa hapa
q SAS i mbajti t dukshme pr tiu detyruar t kuptoni se far po ndodhte n
kompjuter ishin br transparente nga SPSS-ja. Kjo ishte veanrisht e vrtet pr
tabelat e kryqzuara. Etiketimi dhe ndrtimi i tabelave ishte shum m i leht n
SPSS.
Ndrkaq SAS fitoi emr me te drejt pr aftsit e menaxhimit t dosjeve. Nse
kishit koleksione t dhnash t mdha dhe t komplikuara pr t prpunuar n nj
kompjuter stacionar, SAS ishte i shklqyer dhe iu lejonte ti rimodelonit ato dhe t'i
prgatitnit n form t punueshme. Von, aty nga viti 1980, t dyja SAS dhe SPSS-ja,
ishin t afta t lexonin formate t komplikuara, disa prej t cilave do t diskutohen
shkurtimisht.
Pika m e dobt pr SAS-in ishin manualet e tij. T prodhuara n vitin 1980 ato ishin
shkruar nga programator pr programator, dhe, derisa ju t msonit t mendoni si
nj programator kompjuteri, ato ishin t vshtira pr tu lexuar. Njerzit e SAS-it i
kishin prodhuan kto kaq shpejt sa q ata nganjher nuk arritn ti organizonin mir
manualet. Nj paraqitje e hershme n SAS-PC, p.sh, ju fliste qart, me ilustrime
katr-ngjyrshe, sesi ruhej nj dosje programi, por nuk prmendte kurr si t
rigjendej ajo pasi ishte ruajtur. Manualet e SPSS ishin shum m t lexueshme. Mbi
gjithka, SPSS-ja kishte Marija Norusis, nj hartuese e talentuar n fushn e
informatiks dhe metodave statistikore, e cila prodhoi nj seri librash pr SPSS-n , t
cilat integruan teknikn e shpjegimit t kompjuterit me metodn statistikore, mnyra
m logjike kjo, pr ti nxn kto gjra. Kjo ju lejon juve t kombinoni t msuarit
dhe t realizuarit n nj mnyr q shprblen vazhdimisht prpjekjet tuaja.
T dyja, SAS dhe SPSS, kishin vetm diferenca t vogla n kompjuterat e tyre
stacionar dhe gjuht PC. Pas msimit t njrit, ju mund t kalonit lehtsisht te tjetri.
Duke nisur nga viti 1988, un reshta s paraqituri studentve kompjuterat stacionar
dhe i lejova ata t msonin fillimisht n PC sepse reagimi sht m i shpejt dhe
studenti ka nj ndjesi m t madhe kontrolli. T dyja, SAS dhe SPSS, kishin
mekanizma pr t eksportuar sistemin e tyre t dosjeve--dosje me format dhe
udhzime etikete t kryera tashmnga kompjuteri stacionar te Pc dhe anasjelltas.
Dhe n nivelin e kompjuterit stacionar, SPSS dhe SAS mund t lexonin sistemin e
dosjeve t njra-tjetrs, nj lvizje e zgjuar projektuar pr t inkurajuar prdoruesit e

njerit t kalonin te tjetri pa u shqetsuar pr humbjen e vlers s bibliotekave

ekzistuese t t dhnave.
SAS prball SPSS prbn nj shembull t shklqyer t fuqis t konkurrencs n nj
sistem tregu t lir. Secili vazhdon prpjekjet pr tia kaluar tjetrit. Shum prdorues,
nga frika se mos mbeten pas n ndonj zhvillim t ri, mbajn nj aftsi dygjuhshe.

Bazat komplekse t t dhnave

Nj baz t dhnash q ndjek modelin e dhjet presidentve t prdorur m par n
kt kapitull, sht e hapur dhe me t punohet leht, pavarsisht se far madhsie
arrin. Nse do t kishim 2.000 raste dhe 2.000 variable (4 milion pjes t
informacionit) logjika dhe programimi do t qen saktsisht t njjt si ai q
prdorm me 10 rastet dhe 5 variablet. Nj baz t dhnash e till sht quajtur
drejtkndore. do rast ka t njjtin numr t t dhnave dhe t njjtin numr t
variableve.
Ka dy lloje vrtet t prbashkta t dosjeve jodrejtkndore: (1) dosje me numr t
ndryshme t dhnash pr rast dhe (2) dosje q jan hierarkike ose t futura te njratjetra. N rastin e par nj dosje mund t trajtohet sikur t qe drejtkndore, me
variablet q do t kishin qen n rekordet e munguara te prcaktuara si "t
munguara." T dyja SAS dhe SPSS kujdesen pr trajtimin automatik t vlerave t
munguara. Kur llogariten prqindjet, p.sh, ato prdorin numrin e vlerave jo t
munguara si baz. P.sh, nse ju kishit nj dosje q prshkruante 83 banort e nj
fjetoreje dhe nse 40 ishin klasifikuar si meshkuj, 40 si femra dhe gjinia e tre
personave ishte e panjohur, secili sistem do t raportonte 50 prqind meshkuj dhe 50
prqind femra vetm nse ju i specifikonit "t munguarit" si nj kategori e veant.
Por nganjher nj numr i pabarabart rekordesh nuk paraqet vlera t munguara. Kjo
mund t ket parasysh t jen vlersuar sasi t ndryshme t fardoshme. Nj dosje
hierarkike sht nj mnyr trajtimi sipas ksaj situate. Hamendsoni q qeveria t
krijoj nj dosje kompjuteri bazuar n raportet e plotsura nga kompanit e prodhimit
pr qndrimin e tyre ndaj plehrave toksike. Njsia e analizs (ose rasti, ose vzhgimi)
do t jet nj impiant i vetm. Pastaj atje mund t ket nj rregjistrim pr secilin helm
kimik t nxjerr, me secilin rregjistrim q tregon sa prej kimikateve jan shkarkuar n
secilin prej sektorve t veant t mjedisit--p.sh, tok, uj, ajr, ose lehtsin e
riciklimit. Nj impiant q derdh shum kimikate t ndryshme do t ket m shum
rregjistrime pr rast sesa nj impiant q derdh pak. T dyja, SAS dhe SPSS, jan t
pajisura pr ti br ball ksaj situate.
Le ta ndrlikojm pak m tepr kt shembull. Supozojm se ka nj raport pr seciln
korporat ekzistuese q lshon mbetje kimike. Rregjistrimi i par n secilin rast do t
ket informacion rreth korporats, madhsis s saj, vendndodhjes s selis,
klasifikimit industrial, e kshtu me radh. Quajeni kt Rregjistrimi Tip 1.
Pr secilin nga kto rregjistrime korporate, ka nj struktur rregjistrimesh t
impianteve, nj pr secilin impiant. Ky mund t jet Rregjistrimi Tip 2 dhe do t
prmbaj informacion rreth impiantit, prfshir vendndodhjen gjeografike,
madhsin, linjn e prodhimit e kshtu me radh.
Pr secilin rregjistrim impianti, atje do t kt edhe nj tjetr struktur rregjistrimesh
(Tip 3) nj pr secilin helm kimik t shkarkuar. Secili nga kto rregjistrime do t jap
emrin e prgjithshm t kimikatit, markn, sasin dhe nj tregues t forms s tij (gaz,
i lengt, ose i ngurt)

Prfundimisht, pr do reregjistrim kimik, prfytyroni edhe nj struktur tjetr (Tip 4)

nj pr do metod n dispozicion t prdorur pr kt kimikat t veant--q do t
thot, tok, uj, ajr, riciklim. Secili nga kto rregjistrime mund t jap hollsira pr
kohn, vendin dhe mnyrn e do rrezatimi.
Nse e gjith kjo tingllon e komplikuar, edhe sht e till. Megjithat, ktu ka nj
lajm t mir. Lajmi i mir sht se nj paket analize e lakueshme si SAS ose SPSS
mund ta manaxhoj kt lloj dosjeje dhe ca m mir, kjo mund tiu lejoj t zgjidhni
njsin e analizs.
Dosjet hierarkike jan krijuar nga njerz q nuk e kan iden se pr far do t jet i
interesuar faktikisht analisti dhe kshtu dosjet jan projektuar pr ti ln t hapura t
gjitha mundsit. Avantazhi sht se ju mund ta vendosni njsin tuaj t analizs n
do nivel t hierarkis. Hamendsoni, p.sh, se ju doni q njsia e analizs t jet
impianti individual. Kompjuteri mund t shprndaj t dhnat e prbashkta prmes
gjith rasteve t impiantit kshtu q ju mund t prdorni variablet e prbashkta n
krahasimin e karakteristikave t impianteve t ndryshm. Nse doni q njsia e
analizs t jet shkarkimi individual kimik, mund t'i thoni kompjuterit ti shprndaj
t dhnat e prbashkta dhe t impiantit pr t mbuluar do shkarkim. Ju e bni duke
krijuar s pari t nj dosje drejtkndore. Pas ksaj, pjesa tjetr e analizs sht e
hapur.
Nj form e zakonshme e manipulimit t dosjes sht grumbullimi i rasteve pr t
krijuar nj nivel m t lart analize. Baz e t dhnave e dhjet presidentve, e
prdorur n kt kapitull, filloi si nj baz t dhnash e qindra sondazheve t
opinionit publik q anketonin t njjtn pyetje rreth miratimit presidencial. Procedura
e bashkimit" n SPSS mund t krijoj nj baz t dhnash t re q kombinon ato
sondazhe individuale n nj struktur t re t dhnash, ku presidenti sht njsia e
analizs dhe shkalla e miratimit sht mesatarja e gjith atyre sondazheve individuale
t marra gjat periudhs s tij.

Komunikimi ndrmjet kompjuterave.

Njzet vjet m par, ligji i par i kompjuterave dukej se ishte "Gjithka sht e
mosprputhshme." Sot, prputhshmria, ndonse jo universale, sht t thuash aty
pran.
Megjithse kompjuterat prdorin formate binare pr t ruajtur dhe prpunuar
informacionin, ka nj numr mnyrash t mundshme pr ta br kt. Njsia m e
vogl e informacionit sht "biti"* binar, q ka parasysh nj pjes informacioni q
kalon-skalon, po-jo, hapur-mbyllur. Me lidhjen e disa biteve s bashku, kushdo
mund t kodoj m shum pjes t komplikuara informacioni dhe tradita standarte
sht t'i lidhsh ato s bashku n grupe me nga tet. do grup nga tet sht quajtur
nj "bajt."*
Kur nj prodhues kompjuteri ju thot se nj aparatur ka 512 K t kujtess hyrse t
rastsishme; kjo do t thot 512 kilobajt ose 512,000 bajt. Nj bajt sht gjithashtu
ekuivalent i nj shkronje, numri ose karakteri special n tastier. P.sh, n Kodin e
zgjatur t shkmbimit decimal t koduar-binar (EBCDIC), standard n kompjuterat
IBM, shprehja tet-bit 11010111 prfaqson shkronjn "P." Nj tjetr sistem kodimi,
Kodi standard amerikan pr shkmbim informacioni (ASCII), prdoret m shum n
kompjuterat personal. Pikrisht ktu ju mund t ndjeni disa probleme po t provoni
t lvizni t dhna nga njeri lloj i kompjuterit te tjetri, por ato kan qen kryesisht t

parashikuara nga projektuesit e proesit t komunikimit. Kur ju vendosni t dhna

nga nj kompjuter stacionar n nj kompjuter personal, programi i komunikimit
kujdeset vet pr shndrrimin ASCII-EBCDIC dhe ju rrall mund t jini t
vetdijshm pr diferencn.
Si merrni t dhna nga nj vend te tjetri? Madhsia e dhnave q mund t jen
vendosur me mesazhe elektronike ose tranferuar nga arkivat e Internetit vazhdon t
rritet, ndrsa teknologjia sjell prmirsime n bandn e frekuencave dhe ngjeshjen e
t dhnave. Shum qeveri dhe agjensi private tani furnizojn t dhna ne CD-ROMs.
Nj kompakt disk mund t mbaj, p.sh, gjith emrat, adresat dhe histori t detajuara
nga t gjith votuesit n Karolinn e Veriut.
Formatet e t dhnave jan m t standartizuara n nj kompjuter personal dhe rrall
u takon t shqetsoheni rreth detajeve sesi sht ruajtur informacioni n nj disk.
Programi Excel sht shum i mir n leximin e dosjeve n form teksti t kufizuara
dhe SPSS mund ta lexoj programin Excel.

Hyrja n bazn e t dhnave

Si shkojn s pari t dhnat n shirit ose disk? Dikush i shtyp ato atje. Kur keni t
dhna q i keni krijuar vet, prmes nj studimi, eksperimenti, ose t koduara nga
rekordet publike, ju mund t'i shtypni vet, duke prdorur prpunuesin tuaj t tekstit t
preferuar, veanrisht nse kini nj prpunues teksti i cili s'ia ndan syt kolonave,
kshtu q ju mund t jeni i sigurt q do hyrje n nj format fiks do t shkoj n
vendin e duhur. Ruajeni at n kodin ASCII, t paformatuar dhe lexojeni menjher
n nj kompjuter personal ose ngarkojeni at prmes nj modemi n nj kompjuter
stacionar. Por pr do projekt t shkalls s vogl, megjithat, sht m mir t
drgohen t dhnat n nj firm profesionale pr rregjistrimin e t dhnave..
Profesionistt mund ta bjn at m shpejt dhe me m pak gabime nga ju. Normalisht,
furnizuesit e hyrjes s t dhnave verifikojn do hyrje madje dy her rrjesht, me nj
kompjuter duke kontrolluar pr tu siguruar q do operator e lexon materialin n t
njjtn mnyr. Ekzistojn nj mori lexuesish me karakter optik t gatshm t lexojn
materialet e printuara t lexuara nga makina ose t shtypura ose n form speciale
laps-letr. Prdorimi i nj OCR pr t kaluar nga materiali i printuar n t dhnat e
lexueshme n kompjuter sht vrtet e leht, por gjithmon krkon ndonj rregjistrim.

Faktori pa vler
Kompjuterat, n vetvete, jan kaq magjepss, sa sht fare e leht t zhyteni n
hollsit e operacioneve t tyre dhe t harroni pr far filluat ta prdorni fillimisht
at. Gjja joshse rreth kompjuterit sht se ai paraqet shum probleme t vshtira e
interesante pr t cilat gjithmon ka nj prgjigje. Dhe nse punoni me t pr nj koh
t gjat dhe me pasion, ai gjithmon do tiu shprblej.
Me shum gjra n jet nuk ndodh kshtu. Shprblimet jan t pasigurta; ju kurr nuk
kini kontroll t plot. Dhe kshtu bhet tunduese pr tu prqndruar n fusha ku ju
keni kontroll, kompjuteri dhe prmbajtja e tij, duke prjashtuar gjithka tjetr. As
akademikt dhe as gazetart nuk ia lejojn vetes t bhen kaq t ngusht. Kompjuteri

duhet t mbahet n vendin e vet: si nj vegl pr tiu ndihmuar drejt nj qllimi, jo si

qllim n vetvete.
Ju nuk mund t msoni gjithka q vlen t dihet rreth kompjuterave, por ju mund t
msoni at q keni nevoj t dini pr t kuptuar shtjen. Ju do t zbuloni se
konceptet dhe procedurat q nuk i prdorni m shum se njher harrohen shpejt dhe
q ju do t ndrtoni dy lloje njohurish: gjrat q ju lypset t dini dhe t bni vet dhe
gjrat pr t cilat ju mund t gjeni ndihm menjher kur ju keni nevoj pr to.
Para s gjithash qndroni nj gazetar dhe mos e prdorni kompjuterin pr t len
jasht botn.

Shnime
1. Termi ishte ende n prdorim deri n 2001. P.sh, depozitat nntoksore
rodhn edhe m shum se para se para hyrjes n fuqi t ligjit, sipas nj
investigimi me ndihmn e kompjuterit nga Kansas City Star. Rjedhja e
depozitave t nafts vazhdon t prbj rrezik posht, Kansas City Star 22
Prill, 2001, 1.
2. Shum nga kto detaje historike erdhn nga Robert S Tannenbum,
Informatika n Shkencat sociale dhe humanitare (Rockville, Md.: Shtypi i
shkencs s kompjuterit, 1988).
G.Harry Stine, Historia e patreguar e revolucionit t kompjuterit. (New York:
Arbor House, 1985), 22.
3. Allan R.Mackintosh. Kompjuteri i Anatassofit, Scientific American (Gusht
1988): 9096. Shikoni gjithashtu biografin nga nj gazetar veteran, Clark R.
Mollemhof, Atanasof: Babai i harruar i kompjuterit (Ames: Shtypi i
Universitetit t Iowas 1988).
4. Sistemi tekst-t dhna: Nj gjuh kompjuterike pr hulumtime social
shkencore, Preliminary Manual (Cambridge, Mass.: Departamenti i lidhjeve
sociale, Universiteti i Harvardit, 1967) Udhheqsi i ekipit t tekstit-t
dhnave ishte Arthur S. Couch. Disa antar m von punuan pr krijimin e
SPS
5. P.sh, shikoni pr versionin m aktual te Marija J. Norusis, Guid SPS n
analizn e t dhnave (Chikago:SPS Inc.). Versioni 10 u publikua n 2000.

Kreu 6
Hulumtimet
Nganjher zotsit tuaja t analizimit t t dhnave do t aplikohen n t dhna q
jan mbledhur prej t tjerve. Her t tjera do t duhet t'i mblidhni ato vet. Metoda e
prdorur m gjersisht sht hulumtimi analitik, e njohur n mnyr m popullore si

sondazh i opinionit publik (ndonse shum aplikime prfshijn popullsi t veanta

dhe jo publikun e prgjithshm). Nj studim ka elementet q pasojn:
1. Nj piksynim informacioni ose nj varg piksynimesh
2. Nj prcaktim t popullsis q do t studjohet
3. Nj mostr
4. Nj pyetsor
5. Nj metod mbledhse (intervista personale, intervista telefonike, pyetsor t vetadministruar
6. Kodimi dhe analiza
Mnyrat pr t arritur nj piksynim informacioni u diskutuan n kapitullin 1. Ky
kapitull bn fjal pr mekanikn e arritjes s ktj piksynim me an t metods s
studimit.

Testimi me an t mostrs.
Parimet e prgjithshme.
Lloji i mostrs q nxirrni, varet sigurisht nga metoda e mbledhjes s t dhnave. Nse
do ta kryeni at me post elektronike, keni nevoj pr nj mostr q prfshin adresa.
Nse e kryeni me telefon, keni nevoj pr numra telefoni. Nse e kryeni personalisht
dhe n shtpi, ju mund t'ia dilni mban edhe pa t dyja kto, t paktn n etapat e
hapjes. Ju do t prdorni me sa duket m mir regjistrimin e njsive t banimit
Pavarsisht nga metoda, aplikohet ende rregulli kryesor baz i testimit me an t
mostrs:
do antar i popullsis n t ciln ju dshironi t prgjithsoni duhet t ket nj
mundsi t njohur pr t qen i prfshir n mostr.
Mnyra m e thjesht pr t arritur kt qllim sht t'i jepet do antari t popullsis
nj mundsi e barabart prfshirjeje. Do t ishte e nevojshme t bhej m e
komplikuar se kaq vetm nse ju dshironi t supertestoni me an t mostrs ndonj
pjes pakice. Qllimi i ktij lloj supertestimi sht siguria pr t pasur mjaft t dhna
q tiu lejojn t bni prgjithsime n kt pakic. Pr nj studim mbi marrdhniet
mes racave, p.sh, ju mund t doni numra t barabart pakicash dhe jo pakicash edhe
pse pakicat jan vetm 15 prqind e popullsis. Ju mund ta bni kt dhe madje t
prgjithsoni n nj popullsi si trsi nse i jepni rndsi supertestimit deri n
madhsin e tij propocionale n analiza. Kjo sht m e thjesht sesa duket. Tri linja
t kodit SAS ose SPSS jan gjithka q duhet pr t br kt marife. Ktu kemi nj
shembull SPSS:
LLOGARIT wtvar = 1
NSE (raca ~ = 1) wtvar = .3.
BALANCONI me an t wtvar

Linja e par krijon pr do rast nj variabl balancimi dhe e inicion at te 1-shi. E

dyta e bn kompjuterin t kontrolloj do rast pr t par nse ekziston nj pakic.
Nse ekziston, WTVAR i saj sht ndryshuar n 0.3. Linja e tret balancon t dhnat.
Pr tani, megjithat, ne do t marrim n konsiderat vetm mostra me probabilitet t
barabart. sht e leht t mendoni pr mnyrat e realizimit t ksaj n teori. Nse
doni nj mostr prfaqsuese t t rriturve n qytetin tuaj t lindjes, shkruani gjith
emrat e tyre n copa letrash t vogla, vendosni tufat e letrave n nj kosh prziejini
ato dhe trhiqni numrin q kini nevoj. Nse ju jetoni n nj qytet mjaft t vogl, kjo
mund t funksionoj vrtet. Por mjaft popullsi jan shum t mdha dhe komplekse.
Kshtu mostrat zakonisht jan t nxjerra n etapa mbi baza t rekordeve ekzistuese.

Mostrat telefonike
Nj nga avantazhet e mdha t studimeve telefonike sht se t dhnat ekzistuese e
bjn at plotsisht t prshtatshm. Le t fillojm me llojin m t thjesht t mostrs
telefonike, at t nxjerr drejtprdrejt nga libri i telefonit.
1. Hiqni ann e pasme t nj libri telefonik kshtu q ai bhet nj grumbull faqesh t
lira.
2. Prgatitni nj pjes prej kartoni duke e prer at n prmasat e faqes dhe duke br
katr ose pes vrima sipas nj forme dhe prmase q secila t shfaq nj emr dhe
numr.
3. Vendosni sa thirrje lipset t provoni pr t marr numrin e dshiruar. Pjestoni
totalin me numrin e vrimave n karton. Quajeni kt numrin n, [n] numri i faqeve q
ju keni nevoj.
4. Pjestoni numrin e faqeve n librin telefonik me n. Rezultati sht [ai], intervali ose
numri i faqeve q ju duhet t hiqni midis faqeve mostra.
5.Filloni n nj faqe me hamendje midis 1 dhe i. Hapni kartonin mbi t dhe shnoni
numrat e paraqitur me nj pen bojndriuese. Prsritni procedurn me do faqe t is.
Dhe ndodh nse ju prfundoni n nj numr biznesi? Shum qytete kan numra
biznesi dhe rezidencial t veuar n librat e tyre telefonik. Nse libri juaj nuk ka, do
t duhet t zgjeroni nxjerrjen tuaj, kshtu q t mund t flakni tej numrat e biznesit
dhe prsri tiu mbeten mjaft. Numri total q trhiqni do t varet shum nga
karakteristikat e qytetit tuaj, kshtu pak prvoj ktu do tiu ndihmonte. Por nj
trheqje dy hershe e numrit q ju shpresoni t kompletoni sht nj fillim i
arsyeshm. Disa nga njerzit n libr do t ken vdekur ose transferuar, disa nuk do t
jen n shtpi kur u telefononi dhe disa do t refuzojn t intervistohen.
Kjo deri tani duket nj gj fare e leht, por prfshin vetm nj etap t mostrs.
Nxjerrja e nj numri telefonik ju on te nj familje, por kt numr mund ta perdor
me shum se nj antar nga popullsia juaj e planifikuar. Ju u nevojitet nj mnyr pr
t zgjedhur n mnyr t rastsishme nj person brenda familjes. Rregulli i
probabilitetit t barabart sht ende drejtuesi juaj m i mir. Jan shpikur disa
metoda q iu krkojn t pyesni personin q del n telefon t rreshtoj gjith personat
e pranueshm q prgjigjen n kt numr--p.sh, personat 18 vje e lart. Athere,
duke prdorur disa mjete t rastsishme, ju zgjidhni nj dhe krkoni t flisni me kt
person. Nj mnyr m e thjesht sht t pyesni sa persona q plotsojn kushtin e

kriterit t prgjigjes jan t pranishm dhe pastaj pyesni n far muaji bie ditlindja e
tyre.
Me kt list, ju mund t zgjidhni personin q ka ditlindjen m t afrme. Pr arsye
se ditlindjet ndodhin thuajse rastsisht, (dhe sepse shenja astrologjike nuk ka lidhje
me gjsend) do person n familje ka nj probabilitet t barabart t zgjedhjes.
Tani duhet menduar menjher pr dy gjra q mund t shkojn keq:
1. Nuk ka asnjeri n shtpi n kohn kur ju telefononi.
2. Burri prgjigjet n telefon, por personi i ditlindjes sht gruaja dhe ajo punon
natn ose nuk sht e disponueshme.
Zgjidhja m e thjesht sht t telefononi n nj numr tjetr, hapi i par dhe t
intervistoni burrin, hapi i dyt. Por qndroni pak dhe mendoni! far ndodhi me
kriterin tuaj t probabilitetit t barabart nse ju veproni kshtu? Ai sht dhunuar,
sepse ju do t kini futur nj anshmri n favor t njerzve t cilt sht e leht t
arrihen. Pr t mbajtur standartin e probabilitetit t barabart duhet t ndiqni kt
rregull:
Sapo nj person sht n mostr, ju duhet ta ndiqni kt person me kmbngulje
t paepshme pr t marr prgjigjen e tij ose t saj. do zvendsim dhunon rastsin
e mostrs.
Pr ata q nuk prgjigjen, kjo do t thot t telefononi n koh t ndryshme t dits
dhe javs. Pr ata q nuk jan n shtpi, kjo do t thot t lesh nj takim pr ta kapur
personin kur ai ose ajo t jet n shtpi.
Sigurisht, duhet t ket njfar kufiri n ndjekjen tuaj pasionante. Dhe personat
potencialisht t vshtir pr tu gjetur, ju lipset ti trajtoni n mnyr t barabart.
Duhet ti ndiqnni disa deri n fund t bots, ndrsa duke br vetm prpjekje jo
sistematike pr t tjert, do t dhunonit parimin e rastsis. Kshtu ju keni nevoj pr
nj procedur formale pr t rimarr n telefon dhe nj numr t fiksuar prpjekjesh.
Caktoni nj nivel prpjekjesh q mund ta aplikoni ndaj gjith rasteve tuaja
problematike.
Suksesi tuaj do t vlersohet nga prqindja e prgjigjeve. Prqindja e prgjigjeve
sht numri i njerzve t cilt u prgjigjn, pjestuar me numrin mbi t cilin ishin br
prpjekjet. Nse ju formoni numrin e nj telefoni aktiv dhe kurr nuk prgjigjet njeri,
kjo prfaqson nj person pr t cilin sht br nj prpjekje--megjithse mund t
mos dini asgj rreth personit.
far sht nj prqindje e mir prgjigjeje? Koh m par, kur bota ishte m
miqsore dhe m e besueshme, m shum se 80 prqind prgjigje ishte gj e
zakonshme n studimet intervistuese personale dhe kjo u b pak a shum standarte.
Von aty nga viti 1980, hulumtuesit ndiheshin me fat t gjenin dy n tre. Nga viti
2000, nj n tre raste dukej i respektueshm. Por problemi sht se ndrsa prqindja
e prgjigjeve ra posht 50 prqindshit, rreziku rritej shpejt: Njerzit q ju humbt
mund t ndryshojn n mnyr mjaft t rndsishme dhe sistematike nga ata q ishin
m t leht pr t'u arritur.
Nj shembull do t ilustroj pse kjo sht kshtu. Supozoni q qllimi juaj i
informacionit sht t msoni sesa antar t Nejshnell Pres Kllab (National Press
Club) pin cigare. Studimi juaj i posts ka nj prqindje prgjigje prej 80 prqind.
Tani supozoni nj anshmri m t madhe: Pirja e duhanit sht br nj tregues i
mosinformimit t mjaftueshm dhe padituris. Duhanpirsit, ngurrojn ta vendosin

veten n nj kategori t till , jan m pak t prirur pr t'iu prgjigjur pyetsorit tuaj.
Prqindja e prgjigjes s tyre sht 10 prqind, e krahasuar me 50 prqindshin e
atyreve q nuk pin duhan. Tabela e mposhtme sht bazuar n nj mostr t trilluar
prej 100 personash.

Prgjigjen
Nuk prgjigjen
Shuma

Duhanpirsit
2
18
20

Jo pirsit
40
40
80

Shuma
42
58
100

Si mund ta shikoni, prqindja e vrtet e duhanpirjes n popullsi sht 20 prqind.

Por midis atyre q u prgjigjn, sht vetm rreth 5 prqind (2/42).
Ky sht nj nnvlersim i ndjeshm. Nse ju ktheheni pas te ata q nuk prgjigjen
pr nj val t dyt t mbledhjes s t dhnave, ka m shum t ngjar t trhiqni
pirsit e duhanit, thjesht sepse ka propocionalisht m shum prej tyre pr tu zbuluar.
Sa m pak t jen ata q nuk prgjigjen, aq m pak hapsir ka mbetur ku mund t
fshihet anshmria.
Pr arsye se do projekt hulumtimi mbshtetet n ligjin e par t ekonomis-domethen, askush nuk ka mjaft prej dikaja pr t br gjithka--ju duhet t ndrtoni
nj lloj marrdhnie kompromisi n projektin tuaj, ndrmjet madhsis s mostrs
dhe plotsis t saj. Ndiqni kt rregull t prgjithshm:
Nj mostr e vogl me nj prqindje t knaqshme plotsimi sht m mir sesa nj
mostr e madhe me nj prqindje t keqe plotsimi.
Nj arsye pr kt rregull sht frika normale nga e panjohura. Ju e dini efektin e
tkurrjes s mostrs mbi gabimin tuaj t lejueshm. Por gabimi i paraqitur nga
mosprgjigje sistematike sht i pakuptueshm.

Nj mostr telefonike m e mir.

Metoda e sapo prshkruar ka dy t meta. Nse ju zgjidhni seciln familje n list me
probabilitet t barabart zgjedhjeje n etapn e par dhe zgjidhni nj antar nga
familja e zgjedhur me probabilitet t barabart n etapn e dyt, kjo nuk arrin n
probabilitetin e barabart. Pse jo? Sepse familjet kan prmasa t ndryshme.
Supozoni q familja e par n mostrn tuaj ka nj t rritur t moshs s votimit dhe e
dyta ka tre. Sapo etapa e dyt e testimit me an t mostrs sht arritur, zgjedhja e
personit n familjen e par sht automatike, ndrsa njerzit n familjen tjetr duhet
ende ti nnshtrohen testit t ditlindjes s afrme. Si pasoj, personi i vetm q
prgjigjet i familjes ka tri her probabilitet t zgjidhet si cilido prej tri personave n
familjen e dyt. Zgjidhja m e mir sht t prdorni balancat. Personi q zgjodht n
familjen prej tri-personash prfaqson tre njerz, kshtu llogariteni at tri her. ( E
thn relativisht. Kshill m t veant pr balancimin do t ket n kapitullin e
analizs)
Ktu kemi nj komplikacion tjetr n testimin me an t mostrs s telefonit: N
epokn ton t telekomunikacionit, disa familje kan m shum se nj linj
telefonike. Nj linj e veant mund t jet pr fmijt, nj pr kompjuterin, nj pr
faksin, ose nj pr zyrn n shtpi. Ose mund t jet nj telefon celular. Nse n libr

jan dy telefonat, familja dy-telefonshe ka dy her probabilitet prfshirjeje. Ju mund

ta korregjoni kt me an t balancimit t mtejshm, por fillimisht duhet t dini rreth
tij dhe mund ta bni kt duke pyetur. Thjesht me nj nga pyetjet tuaja intervistuese,
"A ka familja m shum se nj numr telefoni, apo sht ky numri i vetm?" Nse ka
m shum se nj, zbuloni sa dhe balanconi n prputhje me rrethanat.
Nse bni gjithka sa u tha m lart, ju do t keni nj mostr me t vrtet t mir t
njerzve, familjet e t cilve jan n librin e telefonit. A sht kjo nj mostr e mir?
Po, nse gjithka q doni t prgjithsoni jan njerzit e vn n librin telefonik. T
shumtn e kohs ju do t keni nj synim m ambicioz n mendje dhe nj mostr e
librit telefonik mund t nnkuptoj telashe. N Shtetet e Bashkuara, mesatarisht 15
prqind e numrave aktiv rezidencial do t mungojn n librin telefonik. Ky
proporcion ndryshon gjersisht nga nj vend n tjetrin, kshtu q kontrollojeni at n
zonn tuaj. Shum nga numrat e papublikuar u prkasin njerzve q kan lvizur pasi
ishte botuar libri telefonik. T tjer nuk jan n libr sepse i zoti i shtpis e donte
vet nj gj t till. Ndoshta ai ose ajo i shmangej sjellsve t faturave dhe
bashkshortit t mparshm, apo se thjesht ishin t pashoqrueshm. Sidoqoft,
njerz t till jan jasht kuadrit tuaj t testimit me an t mostrs.
Ka nj mnyr pr ti prfshir ata. Ajo sht quajtur formimi i numrit t rastit, ose
RDD. Ju mund t nxirni mostrn tuaj t RDD-s nga libri telefonik, duke prdorur
numrat n list si burim. Ndiqni procedurn me vrimat n karton si m par. Por ksaj
here, n vend t formoni numrin e publikuar, shtoni nj far vlere konstante shifrs s
fundit--le t themi,1. Nse ju nxirrni 933-0605 n librin telefonik, numri mostr bhet
933-0606. Dhe ky mund t mos jet n list! Kjo metod, e quajtur "tjerja e shifrs s
fundit," do t prodhoj nj mostr q arrin shum pran pr t plotsuar rregullin q
do familje ka nj mundsi t barabart t merret n telefon.
Sigurisht, disa nga kta numra do t jen numra biznesi. Disa do t jen
jofunksionues. Nse nj z gruaje ose regjistrim ju thot se numri i prket nj biznesi
ose nuk funksionon, ju mund ta nxirni at jasht mostrs. Fatkeqsisht, jo t gjith
numrat jofunksionues jan t lidhur n nj regjistrator. Disa zile bien n hapsir
boshe, si zilja e filozofit q bie n pyll ku asnj vesh njerzor nuk mund ta dgjoj.
Kjo do t thot q ju nuk mund t mendoni vrtet nj prqindje t prgjigjeve
absolute (sukseset pjestuar me prpjekjet mbi njerzit real) sepse ju nuk e dini nse
atje sht nj person i vertet i lidhur me numrin q intervistuesi e dgjon t
tinglloj. Zgjedhja m e mir n kt rast: Specifikoni nj numr t arsyeshm t
prpjekjeve n dit t ndryshme dhe n koh t ndryshme. Athere nse nuk ka
prgjigje, lereni jasht bazs. Por kini parasysh, ju duhet t riprcaktoni bazn e
mostrs tuaj, jo si t gjith numrat t jen t mundshm, por si t gjith numrat e
verifikuar t jen funksionues. Ky sht nj ndryshim i madh, por sht ende nj
prqindje vlere e llogaritur, sepse ju mund ta prdorni at pr t krahasuar
kompletimin tuaj nga nj studim n tjetrin.
Prdorimi i numeratorit telefonik si nj burim RDD-je sht i favorshm, por mund t
mos jet nj burim plotsisht i rastit. N nj qytet m t madh, prefiksat tri-shifror
jan shpesh t shprndar n nj far modeli gjeografik q mund t lidhet me
karakteristika socialekonomike t pajtimtarve. Si rezultat, disa prefikse (ose NNXs,
si i quan kompania e telefonave) do t ken m shum se t tjert numra q nuk jan
n list. Nj zon me nj proporcion jashtzakonisht t lart t numrave jo n list
sht e prfaqsuar n mnyr t pamjaftueshme n libr dhe po kshtu do t jet n
do mostr RDD-je t nxjerr nga ky burim.
Zgjidhja m e mir pr kt problem sht t shmanget krejtsisht libri telefonik.
Siguroni nga kompania juaj lokale telefonike nj list t prefiksave tri-shifror dhe

numrin e prafrt t telefonave rezidencial t lidhura me secilin rezident, plus nj

list t territoreve aktive. Kompanit telefonike tentojn t mos i caktojn numrat
rastsisht por ti mbajn ata s bashku n territore t kufizuara. Ju mund t kurseni
koh dhe prpjekje nse ju i dini kto territore dhe nuk keni koh pr t humbur duke
telefonuar n hapsira t gjera boshe. Nga kto t dhna, ju mund t vlersoni sa
thirrje lypset t kryeni nga do NNX dhe t shkruani nj program t shkurtr n
BASIC ose SAS pr t krijuar shifrn e fundit t katrt t do numri n mnyr t
rastsishme, por gjithmon brenda territoreve aktive. Duket si shum problematike?
N t vrtet nuk sht. Ktu kemi nj program BASIC pr t printuar 99 numra
katr-shifror t rastit:
10 PER I = 1 n 99 20 PRINTONI INT (RND * 8000) 30 TE TJERA.
Kjo metod funksionon pr hapsira t gjera, prfshir dhe shtete, me kusht q numri
i kompanive telefonike t jet i kufizuar. Merilendi sht relativisht i leht sepse
shumica e shtetit sht e mbuluar nga nj kompani. Karolina e Veriut sht e vshtir,
duke patur m shum se 30 kompani q konkurojn.
Testimi me an t mostrs telefonike sht br nj detyr kaq e specializuar sa q
shum organizata studimi preferojn t mos e bjn at vet dhe m mir t
kontratojn jasht me nj specialist t testimit me an t mostrs q gjendej po me
an t numrit. Nj mostr njprdorimshme pr ca qindra dollar dhe e shtrir n
mbar shtetin ishte nj mim tipik n vitin 2001.

Testimi me an t mostrs familjare

Diskutimi i testimit me an t mostrs telefonike parakupton q trsia e shtpive me
telefon dhe trsia e familjeve jan nj dhe t njjt. Nse keni fatin e mir ta kryenit
kt hulumtim analitik n Suedi, kjo do t ishte afrsisht e vrtet. Shtrirja telefonike
n Suedi sht 99 prqind. Kanadaja sht mir, gjithashtu, me 97 prqind. N Shtetet
e Bashkuara, gjithsesi, vetm 94 prqind e familjeve kan telefon. N disa shtete t
Jugut, mbulimi sht shum m i ult. N vitin 1999 shtrirja ishte nga 88 prqind n
Misisipi n 97 prqind n Mein (Maine).
Pr disa reportazhe lajmesh mostra telefonike nuk vlen. Ju mund tiu duhen familjet
pa telefon sepse doni t prfaqsoni shtresn m t ult. Ose mund tiu duhet ta takoni
personalisht personin q prgjigjet kur intervistuesit i duhet t shfaq nj eksponat, t
till si nj kopje gazete, ose t vlersoj pamjen e personit ose t shtis n shtpi dhe
t inspektoj prmbajtjen e frigoriferit. Objektivi i probabilitetit t barabart pr t
gjith mund t arrihet edhe pr intervistat personale, por me pak vshtirsi.
Nse do t kryeni 1.500 intervista personale n shtetin ose n qytetin tuaj, do tiu
duhet ti gruponi ato pr t zvogluar kostot e aktivitetit. Si mostrat telefonike ashtu
edhe mostrat e intervistave personale jan t bazuara mbi njsit e banimit. Ju mund
t prdorni madje edhe librin telefonik. Nxirrni nj mostr nga lista e telefonit n
mnyrn tashm t prshkruar, por me kt ndryshim: pjestoni numrin e zgjedhur me
pes. Kjo ju jep nj mostr q, pasi keni marr n konsiderat personat q nuk jan n
shtpi dhe mospranuesit, do t jepte numrin 300. Por ato jan 300 grupe, jo 300
intervista.
Drgoni nj intervistues n seciln adres, me udhzimet q pasojn:

1. Mos tentoni t bni nj intervist nga adresat n list

2. Qndroni me shpin ndaj adress n list, kthehuni djathtas dhe merrni familjen n
dern tjetr (Nse ndodheni n nj ndrtes dykateshe dhe nuk ka njsi djathtas,
shkoni nj kat m posht dhe filloni dern me t fundit nga e majta, pastaj zgjidhni
djathtas)
3. Vazhdoni n kt mnyr. Nse vini n nj qoshe, kthehuni djathtas, zgjidhni
rrugn tuaj prreth bllokut, derisa t kini tentuar pes njsi banimi.
Nj mnyr edhe m e mir sht t drgoni nj ekip jasht n terren pr t
pararegjistruar njsit n t gjitha grupet. N kt mnyr, intervistuesi nuk ka koh
pr t humbur pr t gjetur udhzimet dhe ju kini koh pr t zgjidhur do keqkuptim.
Duke pasur parasysh faktin q familja q formon burimin pr kt mostr sht hequr,
ato q nuk jan vn n listn e numeratorit telefonik kan nj mundsi t prfshihen.
Ka ende nj anshmri ktu, gjithsesi, ndaj lagjeve me proporcione t larta t numrave
t pa shnuar n list ose n prgjithsi q nuk kan telefona.

Prdorimi i rregjistrimit.
Kur popullata juaj sht shum e shprndar pr tu mbuluar nga nj ose fardo tjetr
numr t prshtatshm librash telefonik, ose kur jeni i shqetsuar nga anshmria e
atyre q nuk kan telefon apo me numr t papublikuar, zerini t paqen librat
telefonik dhe punoni drejtprdrejt nga regjistrimi i popullsis.
Hamendsoni se iu duhet nj studim me shtrirje t gjer. Nxirni mostrn me etapa.
Filloni me hartimin e lists s konteve dhe popullsive t tyre. Nse studimi juaj sht
pr votimin, n vend t popullsis s prgjithshme prdorni numrin e votueve t
regjistruar ose pjesmarrjen n zgjedhjet e fundit t krahasueshme.
Qllimi juaj sht t zgjidhni mostra kontesh me prfaqsim proporcional n popullsi.
Pjestoni popullsin me numrin e grupimeve t nevojshme. Nse planifikoni 1,500
intervista (dhe t shpresoni pr 1,000 n nj 67 prqind prqindje prgjigje) do tiu
nevojiten 300 grupe nga pes. Marrim Karolinn e Veriut, pr shembull. Kjo kishte
100 konte dhe popullata e moshs s votimit n regjistrimin e vitit 2000 ishte
6,085,281. Pjestimi i popullsis n moshn e votimit me 300 jep 20.284. Ky do t jet
intervali i hequr. Tani hidhni nj sy n listn e konteve dhe gjeni n ciln konte bie
do person 20,284. Filloni me nj t rastit ndrmjet 1 dhe 20,284. Ku t gjeni nj
numr t till t rastit? Libra si ky prdoren pr t publikuar lista t gjata t numrave
t rastit t krijuar nga kompjuteri pikrisht pr t ndihmuar n raste t tilla. Me
kompjutera personal dhe llogarits kaq praktik, kjo nuk sht m e nevojshme.
Sapo t keni msuar programin BASIC, ju mund t prdorni aftsin gjeneruese t
numrit t tij t rastit. Ndrkaq, rrmbeni makinn llogaritse dhe shumzoni dy numra
t mdhenj t vshtir s bashku. Hiqni shifrn e par dhe lexoni pes t tjerat. Nse
ato formojn nj numr t barabart me 20,284 ose m t vogl, prdoreni at. Nse
jo, lvizni nj shifr djathtas dhe provoni prsri. Nse sht e nevojshme, futni nj
numr tjetr t madh t vshtir, shumzojeni dhe provoni prsri. Le t zem se ju
merni 13,137 (i cili sht ajo ka un nxorra duke ndjekur udhzimet e mia) Quajeni
kt numr nisje e rastit.
Pr tiu treguar sesi funksionon kjo, do t u oj midis shum numrash shum shpejt.
Por mos mendoni madje pr t par n paragraft e tjer derisa ju t keni krijuar

konceptin. Ktu ka nj mnyr tjetr pr tia dal mban. Prfytyroni gjith njerzit e
Karolines t rreshtuar n nj radh t gjat, sipas kontes dhe sipas rendit alfabetik.
Objektivi sht t gjejm personin e 13,137 n rresht dhe pastaj do person t 20,284
pas ksaj. Nse ne i ndajm ata n kt mnyr n grupe do t mbledhim 300 njerz
dhe do t dim nga far vendesh vijn ata. Secili nga kta persona prfaqson nj
pik t testimit me an t mostrs n konten e tij. Objektivi i ktij ushtrimi sht i
thjesht: pr t zbuluar sa pik testimi me an t mostrs, nse ka ndonj, arrin do
konte. Duke bazuar zgjidhjen te njerzit, ne do t'i japim automatikisht do konteje
prfaqsim sipas madhsis s popullsis s saj t rritur. Disa konte t vogla, me
popullsi t rritur m pak se interval heqje 20,284, do t lihen jasht. Por disa do t
bien n mostr rastsisht dhe ato do t prfaqsojn gjith kontet e vogla.
Nse e kuptoni konceptin, do gj do t jet n rregull pr t ecur prpara dhe mund
t vazhdojm n shembullin. Ose duhet t prisni pr aq koh sa ju duhet pr t nxjerr
vrtet nj mostr. Shembulli shrben pr t treguar mekanikn e tij.
Ktu kemi listen kryesore t 100 konteve t Karolines s Veriut dhe vlersimi i
prafrt i popullsis s saj t rritur t vitit 2000, t nxjerr nga shifrat e hershme t
regjistrimit.

Elemens
Ejligsandr
Eligejni
Ensn
Esh
Evri

Konteja
Alamance
Alexander
Alleghany
Anson
Ashe
Avery

T rritur
99,679
25,370
8,606
18,906
19,556
13,837

Detyra juaj e par sht t gjeni konten me nj person rastsor t nisjes --n kt
rast personi i 13,137. Kjo sht e leht. Kjo sht Elemens. Zbrisni 13,137 nga
popullsia e Elemens dhe ende do t kini 86,582 t rritur t mbetur n konte. Personi
tjetr i juaj sht ai n pozicionin e siguruar me shtimin 13,137 dhe 20,284. Por mos u
shqetsoni ta bni kt mbledhje. Zbrisni 20,284 nga 86,542 ende duke e shfaqur n
makinn llogaritse t xhepit. Rezultati tregon sa njerz t kontes Elemenc jan
ln pas nj mundsie t dyt t mostrs. Ka ende 66,285 pr t vazhduar. Vazhdoni
ta bni kt dhe ju do t zbuloni se Elemensarrin katr pik t testimit me an t
mostrs dhe ka 5,406 t mbetur.
Zbrisni 20,284 nga kjo mbetje dhe ju merrni 14,878 negativ, q do t thot q personi
juaj tjetr i zgjedhur sht nj i 14,878-ti n konten tjetr, Ejligsandr. Ndjekja e
ktij proesi sht e thjesht. Pr t hequr qafe numrin tuaj negativ, shtoni popullatn
e kontes Ejligsandr. Tani zbrisni 20,284 dhe keni 10,492 q mbeten. Duke qen se
kjo tepric sht m e vogl sesa 20,284, Alexander nuk merr m pik t testimit me
an t mostrs.
Pr t hequr qafe negativen, shtoni popullsin e kontes tjetr. Konteja e vogl
Eligejni nuk arrin krejt intervalin heqje, madje edhe duke prfshir t mbeturit e
Ejligsandr ka ende nj mbetje negative. N nj far mnyre nuk ka pik testimi me
an t mostrs pr konten Eligejni. Prfshini konten Ensn. Kjo ka mjaft popullsi
pr nj sprov t suksesshme, por me 17,720 t mbetur, nuk mund t kualifikohet
plotsisht pr nj t dyt. Zbritja e intervalit heqje jep negativin q tregon n far
distance n konten tjetr prt personi yn i planifikuar. E kshtu me radh. Nse

ndiqni kt procedur plotsisht n Karolins s Veriut ju do t mbyllni saktsisht

300 pik testimi me an t mostrs.
Po t jeni i shkatht me programin Excel, nuk ka nevoj ta bni kt me dor. Mund
t hapni faqen elektronike pr t br zbritjen dhe t zgjidhni. Etiketoni kolonat tuaja
"Konteja," "T rriturit," "Mundsi," "Integral," dhe "T mbetura." N kolonn e par,
shtypni emrin e kontes. T dytn, vendosni popullsin e rritur. N t tretn, vendosni
nj formul q zbret RS (nisjen e rastit) nga popullsia dhe pjestoni mbetjen me I
(interval heqje). Prdorni numra aktual pr RS dhe I, jo referenca n kuadrate, kshtu
q ato do t qndrojn konstante kur ju t kopjoni formuln.
Formula pr kolonn e katrt sht INT(C2), formul q e kthen vlern n kolonn e
mparshme n nj numr t plot [integral] me an t prerjes.
Pr kolonn prfundimtare ne duhet t gjejm sa t rritur kan mbetur. Formula = B2
- (4 * 20,284) - 13,137 e llogarit at. Vini re se n vend t 4, ne mund t kishim futur
referencn e kuadratit, por nuk sht nevoja, sepse nuk do ti kopjojm kuadratet n
rreshtin e par. S pari na duhet t sigurojm nisjen e rastit.
Tani kjo fillon t bhet e leht. Pr radhn e dyt t t dhnave (radha e tret n faqen
elektronike, duke numruar etiketat) vendosni kt formul n C3: = (B3 + E2) /
20,284. (Shenja = sht e nevojshme t tregoj programin Excel q sht nj formul
dhe jo nj etiket) Pr D3, kopjoni formuln n D2 pr t kthyer rezultatin n C3 n
nj integral.
Tani pr t prfunduar. N E3, shkruani kt formul: = (E2 + B3) - (D3 * 20,284).
Si mund t shikoni dhe ju, kjo shton mbetjen nga veprimi i mparshm n popullsin
e re t kontes, pastaj zbritet nj shum e barabart me numrin e mundsive pr kt
konte parashikuar her I ose 20,284. Kjo jep mbetjen pr ta shtuar n popullsin e
kontes tjetr.
Tani gjithka q mbetet t bni sht t kopjoni formuln n C3, D3, dhe E3 n radht
posht dhe etapa e tr mostrs do t jet kryer. Kolona e integralit do tiu tregoj sa
pik testimi me an t mostrs keni n seciln konte.
Pr secilin nga kto konte t zgjedhura, iu nevojitet m tej, t keni harta regjistrimi
t detajuara q tregojn pjes. N kt etap t zgjedhjes jepini do pjese nj
probabilitet t barabart zgjedhjeje, pavarsisht nga prmasat e saj. Kjo e bn at t
leht. Nse nj konte ka nevoj pr pes pik testimi me an t mostrs, bni
prmbledhjen e numrit t pjesve dhe pjestojeni me pes pr t gjetur intervalin heqje
(I) Zgjidhni nj nisje t rastit. Merrni do pjes t i-t ose distriktit.
N etapn prfundimtare, zgjidhni blloqe me probabilitet proporcional n popullsi.
Kjo sht e njjta procedur e prdorur pr t zgjedhur kontet, vetm n nj shkall
m t vogl. Blloqet bhen pikat tuaja t testimit me an t mostrs.
Tani lipset t sajoni nj procedur rutin pr zgjedhjen e piks s nisjes n do bllok
banesash. Ju nuk mund t lejoni intervistuesin ta zgjedh at, sepse ai ose ajo do t
zgjedh pamjen m t mir ose vendin me pamje m interesante. Tregoni atij ose asaj
t gjej kndin verilindor t bllokut dhe pastaj t zgjedh banesn e dyt nga e djathta.
Nisja nga shtpia e kndit sht konsideruar nj ide e keqe sepse shtpit e kndeve
mund t jen sistematikisht t ndryshme--m shum t vlefshme n disa lagje t
vjetra, m pak t vlefshme n t tjera pr arsye t ekspozimit m t madh ndaj
trafikut. N lagjet pa blloqe t prcaktuara qartsisht, ju duhet t prdorni ndonj
tjetr njsi, t till si grup blloku. Ndoshta do tiu duhet t hidhni nj shigjet n nj
hart pr t pasur nj pik nisjeje. Kujtoni ligjin e par t testimit me an t mostrs:
do njsi ka mundsi t barabart prfshirjeje.
Kur pika e nisjes sht zgjedhur, jepini intervistuesit nj drejtim dhe pastaj merrni
pes banesa. Nese mund ti paracaktoni ato n terren fillimisht, aq m mir.

N testimin me an t mostrs shumfazshe sht e rndsishme t alternohet

ndrmjet zgjedhjes propocionale ndaj popullsis dhe probabilitetit t barabart t
zgjedhjes. Kjo arrin n probabilitet t barabart pr individt e zgjedhur
prfundimisht. Leslie Kish jep aritmetikn e ktij proesi n punn e tij t besueshme
mbi subjektin. Un mund ta shpjegoj kt me nj shembull.
Mendoni dy blloqe apartamente shum katshe. Blloku A ka 1,000 familje. Blloku B
100.
Nse ju banoni n bllokun A, keni 10 her probabilitet q t zgjidhni bllokun tuaj.
Por ktu hyn barazimi: nga secili bllok sht marr i njjti numr intervistash. Kshtu
q sapo blloqet zgjidhen, nj person q banon n bllokun B ka 10 her probabilitet per
t qen i intervistuar n krahasim me nj person n nj t bllokut A.
Linja baz: probabilitet i barabart pr t gjith.
Kur grumbulloni nj mostr pr t kursyer kohn dhe telashet n terren, aritmetika e
testimit me an t mostrs ndryshon. Kish jep matematikn pr ta llogaritur at
saktsisht. Pr t pasur nj metod t fort praktike, mos harroni q grumbullimi ul
efektshmrin ose arrin nj nivel saktsie me rreth nj t tretn. Me fjal t tjera, nj
mostr grupi prej 1,000 do t jipte rreth t njjtn hapsir gabimi si nj mostr
probabiliteti e pastr prej 666.
Dika nga efektshmria q sht humbur n grupim sht rifituar me an t
shtresimit.
Procedura q un kam prshkruar pr Karolinn e Veriut garanton q pikt e testimit
me an t mostrs t jen gjeografikisht t shprndara, q as nj konte e madhe nuk
do t lihet jasht dhe q kontet m t mdha do t ken persona q prgjigjen n
proporcion me prmasat e tyre. Duke qen se asnj nga kto element nuk i sht ln
fatit, ju arrini njfar prmirsimi pr rastsin e thjesht.

Mostra t zonave t kufizuara

Pr studimin e rebelimit t Detroitit t vitit 1967, Xhon (John) Robinsoni projektoi
nj mostr q prdori regjistrimin dhe t dhnat e numeratorit telefonik t qytetit, pa i
grupuar paraprakisht. Pr arsye se zona gjeografike ishte kaq e vogl, nuk kishte
avantazh t madh pr grupimin e familjeve. Por ne e bm grupimin brenda
familjeve. T rinjt ishin prfshir n mostr sikundr edhe t rriturit, , kshtu q
Robinsoni prcaktoi se gjysma e personave t prshtatshm pr tu prgjigjur do t
intervistohen n do shtpi. Ata ishin przgjedhur n baz t seksit dhe moshs dhe
pastaj duke marr t gjith numrat tek (ose t njejt). Pjesmarrja n nj veprimtari
familjare ndihmoi rritjen e bashkpunimit, ndonse kjo krijoi pak vshtirsi n
mbrojtjen e intimitetit. Adresat u siguruan me ndihmn e nj numeratori t qytetit,
ndrsa vet Robinsoni sajoi nj procedur pr t marr adresat e papublikuara. do
intervistues kontrollonte shtpin fqinje me shtpin n mostr. Edhe kur kjo shtpi
nuk ishte n listn e numeratorit telefonik, intervistat sidoqoft merreshin dhe atje. N
masn q shtpit jo n list fqinje me shtpit e zgjedhura n mnyr t rastsishme
jan nj mostr e rastit n gjith shtpit jo n list, i solli ato n mostr me
prfaqsim korrekt.

Anshmrit n mostrat telefonike dhe ato npr shtpi.

Njerzit m t vshtir pr tu arritur priren t jen ata q jan n fund t shkalls

social-ekonomike. Intervistuesit nuk duan t shkojn n lagjet e kqia dhe deprtimi
telefonik sht gjithashtu m i pakt n kto lloj lagjesh. Studimet telefonike
paraqesin nj anshmri t teprt kundrejt njerzve pak t arsimuar, q jan m pak t
mundshm pr t bashkpunuar me nj intervistues telefonik sapo ata jan kapur n
telefon. N disa lloj studimesh, kjo nuk ka shum rndsi. N nj studim marketingu,
fjala vjen, personat q nuk prgjigjen priren t mos jen blers. N nj studim votimi,
ata ka t ngjar t mos jen votues.
Por anshmria e klass s lart mund t jet nj defekt serioz pr shum studime me
qllime gazetareske. Nse tema prfshin nj problem social, njerzit m shum t
prekur nga problemi mund t jen ata m pak t mundshm pr t'u arritur nga
studiusi.
N Majemi, kur Huanita Grini (Juanita Greene), Xhorxh (George) Kenedi dhe un
studionim komunitetin me ngjyr para se t zhvillohej edhe ktu ndonj rebelim, ne u
befasuam kur zbuluam nga t dhnat tona se dy t tretat e gjith zezakve n Majemi
ishin femra. Kjo ishte hera e par q ne kishim ndeshur problemin e padukshm t
meshkujve me ngjyr. Si mundet dikush ti shmanget nj anshmrie t till t thell
n mostr?
Ne kemi parasysh disa zgjidhje:
1 . Bni balancimin. Ne mund t'i japim rndsi meshkujve q gjetm dhe t'i bjm ata
t prfaqsojn meshkujt q nuk gjetm. Problemi: Mundsit jan shum t mira q
ata q nuk i gjetm t jen t ndryshm, ndoshta shum t ndryshm, nga ata q
gjetn.
2 . Flakini tej t dhnat. Problemi: Ne nuk dinim si t mblidhnim t dhna q do t
ishin dika m t mira.
3 . Riprcaktoni kuadrin e testimit me an t mostrs dhe prgjithsoni vetm
popullatn e qndrueshme dhe t dukshme me ngjyr. Problemi: Riprcaktimi i
meshkujve t munguar nga studimi nuk i largon ata me t vrtet.
Ne zgjedhim opsionin e tret dhe Grin prdori metoda njoftimi tradicionale pr t
shkruar nj reportazh t veant mbi meshkujt e padukshm me ngjyr t Majemit
dhe forcat sociale dhe politike q i mbanin ata jasht shikimit. Ajo tregoi me
anekdoda at ka ne nuk mund ta tregonim me t dhna: q struktura familjare dhe
ndihma sociale i detyronin meshkujt e varfr t binin n kategorin e njerzve t
pastreh ose t ndar me familjet. Kjo strategji mbulon kt baz dhe na l t lir pr
t shkruar rreth t dhnave t studimit duke pranuar haptazi kufizimet e saj. Dhe kjo
kshillon nj rregull t prgjithshm shum t mir:
Kur shkruani rreth nj problemi social q prfshin njerz q nuk do t jen t
prfaqsuar sa duhet n studimin tuaj, gjeni ndonj metod tjetr raportuese pr ti
prfshir ata n reportazhi.
Vetdija se studimi nuk mund t mbart gjith ngarkesn do tiu ruaj nga mashtrimi
i vetvetes dhe lexuesit tuaj.

Testimi me an t mostrs n studimet postare

Studimet e posts elektronike dhe internetit jan br zakonisht pr grupnjerz t
veant. Marrja e lists postare mund t krkoj pak zotsi . Kur Majk Midenbergu
dhe un kryem nj studim pesvjear pr njerzit q kishin qen arrestuar n
protestn e par t madhe t studentve t viteve 1960--n Spraud Holl (Sproud Hall)
n godinn e Universitetit t Kalifornis n vitin 1964--ne punuam sipas
rregjistrimeve t ish-nxnsve. Por s pari na duhej t dinim kush kishte qen
arrestuar duke qen se gjykatat kishin shuar rregjistrimet e do personi nn moshn
21 vje n kohn e arrestit. Fatmirsisht, sigurimi i urdhrit t shuarjes kishte krkuar
ca koh dhe gazetat lokale kishin mundur t botonin emrat e tyre. Nj hulumtim i
atyre t dhnave n gazetat e kohs prodhoi listn e nevojshme t emrave, t ciln ne
e krahasuam me listn e ish nxnsve pr adresat aktuale.
USA Today i nevojitej nj list krijuesish pr nj studim mbi gjendjen aktuale t
inteligjencs amerikane. Kjo siguroi nj list pr nj studim postar me an t
kontrollit t Zyrs s Patentave U.S. nga regjistrimet e fundit. Studimet postare jan
prdorur zakonisht pr t portretizuar delegatt n asamblet kadidatcaktuese t
partis kryesore kurse emrat me adresat prkatse gjenden n zyrat qndrore t
partis. Studimet e grupeve profesionale, t tilla si oficert e policis dhe pilott e
linjave, jan br me prdorimin e listave t siguruara nga shoqatat e tyre
profesionale.
Nganjher grupi i planifikuar mund t jet mjaft i vogl saq nuk nevojitet testimi
me an t mostrs. Ju mund t prpiqeni t mblidhni t dhna nga do antar i grupit.
Por rregulli baz i testimit me an t mostrs aplikohet ende: Plotsimi i mostrs sht
shum m i rndsishm sesa prmasa e saj. Nse popullata juaj e planifikuar ka
8,000 emra dhe adresa, ju mund t drgoni nj pyetsor dhe t merrni mbrapsht
ndoshta 2,000 pej tyre.. Shifra 2,000 sht nj mostr dhe jo nj nga m
prfaqsueset. Por nse , me an t mostrs testuat para s gjithash do emr t katrt,
drguat 2,000 pyetsor dhe bt nj aksion shtes t fuqishm pr t plotsuar 1,500
prej tyre, athere ju do t keni nj mostr t cilsis shum t lart.
Kur testoni me an t mostrs nga nj popullat e vogl, hapsira e gabimit sht ulur
dika, ndonse jo aq shum sa mund t mendoni. Xhorxh Gellpit i plqente ta
shpjegonte at me imazhin e dy fuive prej mermeri. Njra nga fuit merrte 200.000
granulate mermeri dhe tjetra 2,000. N t dyja fuit gjysma e mermerve jan t zinj
dhe gjysma jan t bardh, por trsisht t przier. Nxirrni nga nj grusht granulati
prej secils barel dhe mundsit t merrni nj przierje gati 50-50 jan thuajse t
njjta. do mermer individual ka mundsi t njjt t jet i zi, pavarsisht nga
madhsia e barels nga e cila erdhi.
Por kur popullata sht shum e vogl, mundsit pr gabimin e testimit me an t
mostrs ulen n mnyr t ndjeshme. Rregulli i thjeshte empirik: Nse mostra juaj
sht m e madhe se nj e pesta e popullsis e testuar provoni faktorin korrigjim.
Formula sht

Sqrt (1 - (n / m) )
Ku n-ja sht madhsia e mostrs dhe m-ja popullata prej s cils ajo sht nxjerr.
Zgjidheni at dhe ju do t shikoni se nse mostra juaj prej 2,000 sht nxjerr nga nj
popullate prej 8,000, gabimi i lejueshm sht 87 prqind i asaj ka ajo do t ishte
nse popullata ishte e madhsis infinit.

Mostra mundsie
Ka situata ku testimi shkencor me an t mostrs nuk sht i mundur, por ka ende
ndonj faktor n prdorimin e ndonj lloj zgjedhjeje t rastit. Nj shembull jan
intervistat e ndrprera ose t qendrave tregtare. Kur kemi nj turm njerzish sht e
pamundur ti mbani pa lvizur pr testimin me an t mostrs. Por ju mund t
zgjidhni nj pik t rastit n qendrn tregtare dhe nj numr t rastit--t themi 4.
Qndroni n pikn e rastit dhe numroni njerzit q kalojn nj linj imagjinare dhe
pastaj ndrpritni t katrtin. Kjo t paktn pengon zgjedhjen e kryerjes nga
intervistuesi, i cili ka mundsi t preferoj njerz q duken interesant, trheqs, seksi
ose mbase joshs. Prderisa probabiliteti i do blersi t dhn q kalon pikn tuaj t
rastit sht i panjohur, nuk sht nj mostr probabiliteti e vrtet, por shmang t
paktn zgjedhjen e intervistuesit si burim anshmrie. Kjo teknik u prdor nga Al
Gollini pr t testuar pjesmarrsit n demostrimet politike n mas kur ai ishte me
Byron e Hulumtimeve Sociale Shkencore. Stenli (Stanley) Milgrejmi e prdori at
pr t vlersuar dobishmrin e njerzve t ndeshur n rrugt e qytetit.

Organizimi i pyetjeve
Prgjigjet q merrni varen nga pyetjet q drejtoni. N vitet e fundit, pr arsye t nj
vetdije n rritje t ndjeshmris s disa lloje shtjesh n projektimin e instrumentit
t studimit, sht e nevojshme t shqyrtohet jo vetm formulimi i pyetjeve t studimit
por gjithashtu rendi dhe mnyra me t ciln bhen ato. Pyetjet e studimit jan t
prshtatura me kujdes me gjuhn e prditshme, q t jen t kuptueshme nga njerzit
e zakonshm edhe kur situata e studimit sht krejt e ndryshme nga bisedimi i
prditshm. Dgjoni bisedimin spontan t dikujt tjetr n nj ashensor ose n nj taksi
dhe vini re strukturn. sht plot me fjal t teprta. Pyetjet dhe prgjigjet e tyre
mbulojn t njjtin material n vazhdim, si pjesmarrs paksojn keqkuptimet dhe
konvergojn n nj zon t ngusht ku t dy dshirojn nj nivel saktsie te t
kuptuarit. Kini parasysh verifikimet e teprta n bisedimet tuaja telefonike. Vini re
sesi e mbaron zakonisht secila pal nj bised telefonike duke prsritur at q ai ose
ajo do t bnte si rezultat i bisedimit, ndonse kjo tem tashm sht shterruar
plotsisht.
Instiktivisht, ne e dim sa i vshtir sht komunikimi gojor ndaj dhe ndrtojm tepri
fjalsh si nj form verifikimi t gabimit.
N hulumtimin analitik pyetjet jan vendosur n nj kuadr shum t ndryshm.
Qllimi sht t vlersohet nj prgjigje ndaj nj ngacmuesi ndaj edhe ky duhet t
formulohet n nj mnyr q mund t prsritet nga nj person q i prgjigjet nj
tjetri, kshtu q do person q prgjigjet t reagoj saktsisht pr t njjtn gj.
Personi q pyet nuk mund t improvizoj ose t rimodeloj pyetjen pr tiu prshtatur
njohurive ekzistuese ose interesit t personit q prgjigjet. do gj duhet t jepet
tamam sipas mnyrs q e krijoi funksioni i pyetjes.
Kjo procedur jep rezultat t sakt, por kjo arrihet me koston e krijimit t nj situate
jo t natyrshme n t ciln nuk realizohet fuqia e plot e komunikimit gojor. Situata e
studimit drejtimi-pyetjeve sht aq e pa natyrshme sa q Harvard Shuman, n fjalimin
e tij presidencial n vitin 1986 duke iu drejtuar Shoqatave amerikane pr hulumtimin

e opinionit publik, diskutoi pr mosvemendjen , apo madje shprfilljen krejtsisht, t

frekuencave t paprvoja ose marginaleve n rezultatet e studimit. Asnj numr
studimi nuk do t thot shum, tha ai, pa numr tjetr studimi pr tu krahasuar me t.
Duke pasur parasysh q 60 prqind e pjesmarrsve t konferencs e plqyen
programin e saj, do t jet lajm i mir, tha ai, nqoftse mesatarja pr konferencat e
mparshme kishte qen 40 prqind. Por "nse mesatarja gjat viteve t kaluara ka
qen 80 prqind, organizuesit e ktij viti mund t ulin kokat t turpruar."

Modeli i referendumit
Kndvshtrimi i Shumanit sht i prkundrt me shum praktika gazetareske, q i
trajtojn sondazhet si nj referendum n proes n t cilin njerzit instruktojn
prfaqsuesit e tyre sesi t veprojn. Ky model mund ti oj njlloj botuesit,
politikant apo lexuesit,q t mbivlersojn si fuqin e pyetjes s studimit dhe t
njohurive , ashtu dhe vmendjen e qytetarit tipik.
Megjithat modeli referendum nuk sht gjithmon i paaft. Nse do t ishte i till,
sondazhet nuk do t parashikonin zgjedhjet aq me saktsi si e bjn. Dhe pyetjet n
shum shtje t politiks publike nuk do t tregonin fuqishmrin q tregojn. Me
fuqishmri un kam parasysh q disa pyetje vazhdojn t japin t njjta prgjigje, nuk
ka rndsi sa vrtiteni ose ngatrroheni ju me to.
Kjo t on n ligjin e par t shkrimit t pyetjes:
Mos lejoni kurr t kaloj nj mundsi pr t huazuar ose grabitur nj pyetje q ka
funksionuar pr diknd tjetr.
Avantazhet jan t shumta. Nse ajo funksionoi pr diknd tjetr, ka shum t ngjar
t funksionoj dhe pr ju. Dhe ju tashm keni nj tjetr popullat dhe/ose nj tjetr
koh me t ciln t krahasoni popullatn tuaj n kohn tuaj.
Ktu kemi nj rregull tjetr t prgjithshm:
Mos i jepni form nj pyetjeje pr tu prshtatur me artikullin q ju shpresoni t
shkruani.
Disa nga miqt e mi m t mir jan redaktor, por un e urrej t hartoj pyetje me ta
kur ata e kan mendjen te titulli i bujshm q shpresojn t gjejn. Nj pyetje e
botuesit rreth prgjigjes s publikut ndaj propozimit t takss s fundit t presidentit,
mund t lexohet si dika e till:
Ciln nga frazat e mposhtme do t plqenit si prgjigje tuaj ndaj propozimit t takss
s fundit t Presidentit:
1. M plqen.
2. M plqen deri diku.
3. Shkoni n djall!
Ka t ngjar q m von shkruesi i artikullit mund t thot dika si "Njerz t
Presidentit: Shkoni n djall!"
Madje nse provoni t bni pyetje t tilla, do t vini re se shumica e personave q
prgjigjen do t shmangen nga prgjigja atraktive titull-grabitse n t mir t nj m
tradicionaleje. Dhe ju e keni shmangur pyetjen n mnyr t pashpres me

ndryshimin e tonit t saj n mes t mendimit, duke e ln at t ekuilibruar keqas.

Nuk ka leverdi t provoni t fusni fraza atraktive n gojn e personave q u pergjigjen
pytjeve tuaja.

Pyetje t hapura.
Skaji tjetr, mosfutja e frazave n gojn e personit q prgjigjet duke i drejtuar atij nj
pyetje q sht e hapur, sht njlloj jopraktike pr shum qllime gazetareske. Kur
bhet nj pyetje e hapur, prgjigjet duhet t regjistrohen, t kodohen dhe t
kategorizohen n njfar mnyre poqese ato duhet t prmblidhen. Zhvillimi i skems
s koduar mund t jet nj proes i gjat dhe i mrzitshm. Ju duhet ti shikoni
prgjigjet e prodhuara dhe t gjeni mnyra pr t'i klasifikuar ato. Sapo hartohet skema
e klasifikimit duhet t rishikoni do prgjigje dhe t vendosni se ku prshtatet ajo n
skem. N nj biznes me afat t caktuar ditor, ka dy situata ku pyetjet e hapura jan t
dobishme:
1. Kur ju i prdorni ato pr t krijuar element gjallrimi t nj historie. N kt rast
nuk keni nevoj ti kodoni ose klasifikoni ato.
2. Kur prgjigja sht nj numrp. sh, "Sa vjet keni jetuar n kt adres?"
Informacioni sasior mund t hyj menjher n kompjuter, pr aq koh sa njsia sht
e qndrueshme.
N shum situata t tjera, pyetjet e hapura jan nj opsion i varfr pr studime
gazetareske. Megjithse nn presionin e afatit t caktuar, duhet t'i kufizoni forcrisht
prgjigjet n kategori q mund t numrohen dhe t krahasohen n kompjuter me nj
minimum sforcimi njerzor. Dhe kshtu kategorit e prgjigjes s kufizuar bhen nj
pjes e rndsishme e pyetjes, duke udhhequr njlloj personat q prgjigjen n
kategorit q zgjodht m prpara dhe duke i mbajtur ata larg nga gjith mundsit q
nuk ua jepni atyre. Kjo sht nj prgjegjsi e madhe.

Mosqndrime
E keqja kryesore e prgjigjes me kufij t caktuar sht se personi q prgjigjet pa
njohuri t subjektit mund t zgjedh njrn nga alternativat e ofruara me po at
dshir sa nj q sht i prgatitur plotsisht. Sigurisht qe presionet sociale t situats
intervistuese e inkurajojn at. Intervistuesi prcakton rolet: Un drejtoj pyetjet, ju
jepni prgjigjet. Dhe sistemi e detyron secilin t futet n nj kategori. Shum gazetar
jan zhgnjyer kur nj numr i madh prgjigjesh futen n kategorin "nuk e di" dhe
diskutojn pr protokolle pyetjesh q e detyrojn nj person q prgjigjet t vendos
vet. Por krejt nj praktik e till sht kontribut pr vetzhgnjim. Shumica e
njerzve vrtet nuk din, ndrsa ju si nj gazetar/hulumtues, duhet ta ndjeni se sht
po aq e rndsishme t dini dhe ti numroni ata, sa sht e rndsishme ti
identifikoni njerzit me qllime t qndrueshme. Kshtu kemi rregullin:"Nuk e di"
prbn informacion.
Vlersojeni at po aq sa informacionin nga njerzit q din. M shum se 25 vjet m
par, Pilip Konversi filloi t shqetsohej rreth vlersimit t asaj ka ai m von e
quajti "mosqndrim" kur ishte nj gazetar hulumtues dhe vuri re vet ngutjen pr t
dhn prgjigje pyetjeve mbi tema rreth t cilave ai dinte ose kujdesej pak; pikrisht

kshtu ai mundi t kryente rolin e tij n takimin shoqror dhe t ishte i suksesshm.
Kjo shkaktoi interesim t gjat pr subjektin dhe nj pun baz q e kan uar n nj
vlersim m t madh pr personat "nuk e di" prej t cilve mund t merreshin t
dhna me vler. M von, dy studiues t tjer t Universitetit t Miiganit, Haurd
(Howard) Shumani dhe Stenli (Stanley) Preseri, eksperimentuan me pyetjet q
prmbanin ftesa t sinqerta pr t pranuar mospasjen njohuri. Ata zbuluan se
proporcioni relativ i pozicioneve pro dhe kundra shpesh mbetej i pa ndryshuar, por
numri i atyre q nuk dinin n thelb rritej. Si e ftoni ju personin q pranon t prgjigjet
duke mos pasur njohuri? Ktu kemi nj shembull:
"Cili sht mendimi juaj: Kombet e Bashkuara kan br pun t mir ose pun t
dobt n trajtimin e problemeve q kan pasur pr t prballuarapo nuk e keni
ndjekur kt mjaft nga afr pr t pasur nj mendim?
Pr t treguar rndsin e prfshirjes t ksaj daljeje emergjente Shumani dhe Preseri,
bashk me Xhorxh Bishopin e Universitetit t Cincinatit, u krkonin njerzve t
jepnin mendimet e tyre pr disa gjra q nuk ekzistonin, t tilla si "Akt i punve
publike." Thuajse nj e treta shprehu nj mendim. Kur kjo manovr ishte shtuar n
pyetje, m pak se 10 prqind mtonin t kishin njohuri t ktij akti t paqen..
Nj mnyr tjetr pr t shmangur problemin e mosqndrimit sht t futesh nj filtr
"nuk e di" prpara pyetjes. Drejtoni s pari nj pyetje informuesep. sh,"A keni
lexuar apo dgjuar ndonj gj pr. . . "Nse prgjigja sht jo, mos e bezdisni
personin me nj pyetje mbi kt tem.
Grupe t interesuara q prdorin sondazhe pr t krijuar mbshtetje politike pr
motivet e tyre shpesh kan interesat e tyre shum konfidenciale q ata provojn t'i
prshtatin me modelin referendum. Ata e bjn kt me an t hartimit t nj pyetje
shum t gjat q shpjegon shtjen dhe pastaj i krkohet personit t mbaj nj
qndrim. Nuk sht nj ide e mir! Ju nuk mund t krijoni arsimim t astit n kt
mnyr dhe pastaj t prgjithsoni se far do t mendoj pjesa tjetr e publikut, nse
ky do t ishte i mirinformuar.
Pyetja bhet kaq e komplikuar sa sht thuajse e pamundur pr ta formuluar
objektivisht. Dhe personi i arsimuar i astit, i krijuar n kt mnyr, nuk prfaqson
asknd.
Arsimimi i astit e bn personin t ndryshm nga personat e tjer t paditur, pa e
ngritur at n nivelin e atyre q kan studjuar dhe menduar pr shtjen. sht shum
m mir t identifikohen ata q jan tashm t mirinformuar dhe pastaj t pyeten se
far mendojn.
Gazetart jan veanrisht t mundshm pr t rn n grack t mendimit se
shqetsimet, interesat dhe njohurit e tyre jan n mnyr t arsyeshme prfaqsuese
t popullsis si trsi. Q nuk jan aspak! Nse ju e lexoni kt libr, kjo vetm ju
shenjon si nj individ t veant, madje t shmangur, si nj nnstruktur t bashksis
s gazetarve dhe studentve t gazetaris, q nuk lidhet me bashksin si trsi. Mos
prgjithsoni kurr duke u nisur nga vetja. Pr kt shtje, mos prgjithsoni kurr
nga epll Hill, Kembrixh, Topeka ose nga do vend interesant ku ju ndodh t jetoni.
Prfaqsimi sht i pakapshm dhe gjendet diku tjetr.

Problemi i kategoris s mesit.

Kur Harris Survey pyeti pr nj klasifikim t performancs s presidentve,
alternativat e dhna ishin "i shklqyer, i mir, i drejt ose i dobt." Kur Gellp Pul

bn pyetje, alternativat jan "miratoj ose nuk miratoj." Asnjeri nuk ka nj kategori t
mesme t qart.
T dyja strukturat e prgjigjeve t mundshme jan prcaktuar pr aplikim gazetaresk.
T jesh gazetar zakonisht do t thot t kesh toleranc t ult pr dyshimet.
Politikant dhe burime t tjera lajmesh prpiqen gjithmon t'i bjn gjrat t paqarta.
Gazetart paramendohet t'i bjn gjrat t qarta. Si pasoj, duket e natyrshme t
modelojm kategori t prgjigjeve n alternativa t dallueshme t pashmangshme
binare. Por argumenti kundr ksaj zgjedhje t sforcuar sht i njjt si argumenti pr
t ftuar personat nuk e di. Disa persona q prgjigjen n t vrtet nuk prkasin as
atyreve pro, as atyre kundra, por qndrojn bash n mes. Pyetjet e Gellpit dhe
Harrisit pr klasifikimin e performancs s presidentve ishin shkruar n nj koh kur
shum sondazhist e konsideronin si detyr t tyre t provonin t'i shtynin personat
jasht mesit. Drejtimi aktual sht t trajtohet mesi si nj kategori legjitime dhe ta
prfshihet ai n alternativat e prgjigjeve.
Shumani dhe Preseri zbuluan q prfshirja e mesit nuk ndikon balancn e pro dhe
kundra dhe nuk ndikon n madhsin e kategoris nuk e di. Nse disa njerz
ndihen shum rehat n mes, prkushtimi yn ndaj s vrtets duhet t na detyroj ta
respektojm kt, dhe jo t prpiqemi ti manipulojm ata n nj pozicion m t
qndrueshm. Largimi i tyre nga mesi faktikisht na shkakton humbje t dhnash,
sepse kjo mund t maskoj nj squlltsi reale n qndrimet q mund t jen t
rndsishme t dihet rreth tyre. Megjithat prfshirja e alternativs s mesit nuk ka
nevoj t jet nj rregull absolut, merreni parasysh at n ato raste ku keni arsye t
dyshoni q mesi prfaqson nj pjes t rndsishme t realitetit. N pyetjet m t
thjeshta, nj person i ftuar "nuk e di" mund t siguroj nj streh pr mesin.
Shembull: "A duhet t drgoj trupa presidenti pr t ndaluar rebelimin n Xandu,
apo nuk keni menduar ndonjher pr t folur pr kt situat?"

Pyetja e balancuar
Nj pyetje e balancuar paraqet dy alternativa me struktura t ngjashme. Nj pyetje e
pabalancuar jep njern an dhe pastaj i krkon personit t miratoj ose jo. Pr nj
shtje t komplikuar, pyetja e balancuar mund t marr formn "disa njerz thon."
Shembull:
"Disa njerz thon se presidenti duhet t bj m shum pr t balancuar buxhetin
federal. T tjert thon ai ka br tashm mjaft. Cila sht m afr mendimit tuaj--q
ai duhet t bj m shum, apo q ka br tashm mjaft?"
Forma e pabalancuar: "A jeni dakord apo jo me kt formulim: Presidenti duhet t
bj m shum pr t balancuar buxhetin federal."
Athere ka nj version t balancuar me nj kategori t mesit: Veprimi i Presidentit pr
uljen e borxhit ka qen i tepruar, ashtu si duhet ose krejt i pamjaftueshm?"
Forma e balancuar sht prgjithsisht m e mir kur ju krkoni nj referendum dhe
qllimi juaj kryesor sht t identifikohet nj shumic apo nj pikpamje pluraliste.
Megjithat, ka t paktn dy situata ku forma e pabalancuar sht e prligjur:
1. Konstruksioni treguesit. Disa dimensione jan shum t rndsishme t lihen n
nj pyetje. Ju mund t ulni gabimin duke drejtuar nj numr pyetjesh mbi t njjtn
tem dhe pastaj duke i kombinuar ato n nj tregues. Ky tregues mund tiu jap nj
vlersim t vazhdueshm t mir t fardolloj gjje q ju vlersoni dhe tiu siguroj

nj kontroll mbi qndrueshmrin e personit q prgjigjet. Nj list me e pranoj-nuk

e pranoj mund t krijoj shum shpejt tregues.
2. Krijimi i nj variabli t thjesht t pavarur. Shpesh her referendumi sht m pak
i rndsishm nga njohja sesi nj qndrim ndikon tjetrin ose sesi nj opinion ndikon
nj sjellje si votimi. N kt rast, qllimi nuk sht pr t drejtuar nj pyetje t
paanshme por nj pyetje t till q vlerson atributin e planifikuar dhe q e ndan
popullsin n mnyr pak a shum t barabart, dhe kshtu ju mund ta prdorni at n
nj tabel t kryqzuar.
N sondazhet dalje, t cilat prdorin anketa t vetadministruara (SAQs) nj list e
pranoj-nuk e pranoj e problemeve krijon nj numr variablesh q mund t jen t
hedhura n tabeln e kryqzuar kundrejt vots aktuale. N kt situat mos u
shqetsoni pr referendumin: ju doni t dini se cilt ishin problemet q ndihmuan
secilin kandidat, cilat ishin efektet relative t problemeve. Pr ta br kt duhet ti
modeloni pyetjet pr t prodhuar prgjigje binare q do ta ndajn popullatn n
kategori afrsisht t njjta.
Ja nj shembull mse skajor: Njher n shkollat fillore t Floridas ishte problem
transporti me autobus pr t arritur heqjen e dallimit racial. Ne na duhej nj pyetje e
pranoj-nuk e pranoj q do t na shrbente si nj variabl i pavarur n analiz.
Kundrshtimi pr trasportin me autobus ishte shum i fuqishm, sidoqoft, kjo
vshtir t ishte nj variabl, dhe kshtu pyetja duhej t plotsohej n mnyr q do ta
bnte at nj variabl. E pranoj-nuk e pranoj: "Po qe se gjykatat krkojn trasportin
me autobus pr t integruar shkollat, ne mund edhe ti mbyllnim shkollat publike."
Pr kt formulim skajor, pati mjaft kundrshthime pr hedhjen n tabel t
kryqzuar.

Struktura e prgjigjes
Pyetjet e pabalancuara prodhojn referendume t dobta pr shkak t prirjes s disa
personave pr t qen " po-thns." N nj intervist telefonike nj person i paduruar
mund t pranoj gjithka vetm e vetm pr tia dal mban intervists. Kur pr
konstruksionin e mundshm t treguesit listat me artikuj jan shkruar, personi mund
t ndikohet m shum nga forma e pyetjes sesa nga prmbajtja e saj.
N testimin psikologjik prmbysja e polaritetit pr pyetjet alternative sht e
zakonshme. P.sh, nj list e pranoj-nuk e pranoj mund t prfshij t dyja opsionet:
"New York Times sht e paanshme" dhe "New York Times sht e anshme." Disa
njerz do t jen pr t dyja, por t paktn thnsi i po-s sht i kompensuar.
Madje edhe n munges t nj modeli t dukshm struktura e prgjigjes mund t
shkaktoj probleme. N vitin 1960 dhe 1973, sociolog t ndryshm provuan n t
njjtin studim kto dy formulime e pranoj-nuk e pranoj: " Gjykuar nga mnyra se si
duken gjrat pr t ardhmen, vshtir t jet e drejt t sjellsh fmij n jet,." Dhe
"Fmijt e lindur sot kan nj t ardhme t mrekullueshme prpara." Nj proporcion
shqetsues i njerzve q pranuan t parin, pranuan gjithashtu edhe t dytin. Shumani
dhe Preseri provuan nj eksperiment ndarje-mostre, ku gjysma u pyetn nse ishin
ose jo n nj mendje me " M shum sesa kushtet sociale, fajtor pr krimin dhe
shkeljen e ligjeve n kt vend jan individt." Gjysma tjetr u pyet nse e pranojn
ose jo t kundrtn: "Kushtet sociale jan m shum fajtore se individt pr krimin
dhe shkeljen e ligjit n vend."

Secili version trhoqi nj shumic t mir pranimi. Elementi acarues ktu sht se
anshmria e pranimit, si e quajti at Shuman dhe Presser, sht kontradiktore. Ajo
nuk del n mnyr t parashikueshme pr gjith shtjet dhe pyetjet.
Nj situat ku mund t prisni nj rrezik sht ajo ku pyetjet jan prdorur me sa duket
pr t vlersuar dika ose dik--nj institucion ose nj kandidat politik, p.sh, Nse nj
prgjigje e favorshme sht pajtuese (ose majtas n nj anket t vetadministruar)
personi q prgjigjet do ta pres kt model n artikujt q pasojn dhe do ti
interpretoj ato me kt parashikim n mendje. Prmbysja e polaritetit inkurajon
pikrisht personin q prgjigjet t keqinterpretoj pyetjet; mbajtja e polaritetit
konstant sht kursi m i sigurt.

Rendi i kategorive t prgjigjes

Madje edhe kur nj pyetje sht e balancuar, renditja n t cilin jan ofruar kategorit
e prgjigjes s balancuar mund t paraqes nj ndryshim. Investigatort kan gjetur
dshmi t t dyjave: efektit parsor (favorizim i alternativs s par) dhe efektit
fundor (favorizim i alternativs s fundit). Shumani dhe Preseri njoftojn se efektet
fundore jan m shum t zakonshme. Stenli Pejni (Stanley Payne) ishte i pari q
vuri re efektet fundore n disa eksperimente ndarje-mostre q kreu pr Institutin
Amerikan t Nafts n vitin 1940. Shuman dhe Presser debatuan me disa nga kto
pyetje m shum se 30 vjet m von dhe efektet e renditjes ishin ende atje. Nj
mostr: "Disa njerz thon se ne do t kemi shum naft edhe pr 25 vjet t tjer.
Disa t tjer thon se me ritmin e shfrytzimit t nafts ajo do t konsumohet e gjitha
n rreth 15 vjet. Cila nga kto ide sipas mendjes suaj sht m pran t vrtets?" N
prgjigjen e vitit 1979, numri i atyre q mendonin se kishte plot naft u ngjit me 13
pik prqindje kur kjo alternativ ishte dhn n fund. Shuman dhe Presser gjetn t
tilla efekte renditje n rreth nj t tretn e treguesve q testuan, por ata nuk mundn t
dallonin nj model q t jepte nj t dhn se far i shkaktonte efekte t tilla ose kur
t parashikohen ato.
Nj lloj i ndryshm i efektit t renditjes mund t ndodh kur personit q prgjigjet i
sht krkuar t gjykoj nj seri treguesish t krahasuar me njri-tjetrin. Nse ju
merrni pjes ndonjher n nj gar bukurie, prpiquni t mos jeni ju i pari ai q do t
vlersoj juria. Kur USA Today publikoi programet eksperimentale t televizionit pr
auditort e testit n Dallas prpara sezonit t 1989-1990, shikuesit dhan shifra m t
ulta pr shfaqjet q ata pan t parat. Duke prshpejtuar efektin e renditjes, USA
Today ndryshoi rradhn e shfaqjeve kshtu q ato u pan n renditje t ndryshme nga
grupe t ndryshme. N kt mnyr Major Dad ishte klasifikuar 7.7 n nj shkall 10
pikshe nga nj grup q e pa at prpara se t shikonte ndonj shfaqie tjetr. Por nj
grup q pa dy shfaqie t tjera m prpara dhe si pasoj kishte dika pr ta krahasuar
at, i dha Major Dad 8.8 pik.
Rotacioni pra, sht gjithashtu nj strategji e mir n nj intervist studimi. Nse
personit q prgjigjet i sht krkuar t klasifikoj nj list kandidatsh ose nj list
me probleme, prmbysni renditjen pr gjysmn tjetr t intervists. Eksperimentet n
Universitetin e ikagos, n Universitetin e Miiganit dhe gjetiu kan treguar se
pyetjet e palidhura mund t jen ndikuar gjithashtu edhe nga ajo q erdhi m prpara.
Nj element n prmbajtjen e nj pyetje t mparshme mund t nxis nganjher nj
varg mendimesh ose t shkaktoj nj gjendje shpirtrore q ndikon prgjigjen e
dikujt. Fatkeqsisht, askush nuk ka zbuluar nj mnyr pr t parashikuar kto efekte.
Qasja e kujdesshme, kur replikohet nj pyetje nga nj tjetr studim, si u kshilluat t

bnit n fillim t ktij kapitulli, sht t krkoni nj kontekst q gjithashtu ka nevoj

pr replikim.

Variablet e vazhdueshme.
Nse modeloni pyetje me alternativa prgjigjesh n vazhdim, ju mund t mblidhni m
shum informacion dhe m shum analiza t sofistikuara. Por kjo nuk sht e leht t
realizohet, sidomos n telefon. N intervistat personale, me post ose anketa interneti,
ju mund t demostroni figurn e nj shkalla nga 1 n 10 dhe t pyesni personin q
intervistohet t pozicionoj nj qndrim n shkall. Ose mund t tregoni vargje
numrash, 1 deri 7, me 1-sha dhe 7-ta t drejtuar nga fjal me kuptim t kundrt: i
anshm-i paanshm, guximtar-i ndrojtur, ngacmues-i bezdisshm, i ndershmmashtrues e t tjera. Shkalla e numrave tek prfshin nj pik mesi dhe personi q
prgjigjet mund ta shnoj at me nj laps ose nj pik dhe ta klikoj me lehtsi
relative.
Intervistat telefonike mund t bjn t njjtn gj nse tema sht lehtsisht e
parashikueshme.
Prdorimi i shkalls klasifikuese teorike familjare nga A te F ndihmon mjaft. USA
Today e eksperimentoi at pr nj koh t shkurtr. Pyetja: "Duke prdorur nj rend
klasifikues nga A, B, C, D, dhe F, ku A sht 'shklqyer' dhe F 'shum dobt' dhe
duke prdorur do shkalle t ndrmjeme, si do ta klasifikonit punn q Xhorxh Bushi
ka br si president deri tani? A do t'i jepnit atij nj A.B, C, D ose F?"
Shkallt nga 1 n 10 mund t funksionojn gjithashtu pr telefonin nse tema sht
familjare dhe shkalla ka dhn nj siguri t caktuar. "N nj shkall nga 1 n 10, me
10-tn q sht performanca m e mir i mundshme dhe 1-shin q sht m e keqe e
mundshme, si do ta klasifikonit ju fjalimin e Presidentit natn e kaluar mbi drogat?"
Nj pyetje e till do ti drejtohet natyrisht, njerzve q e pan ose e dgjuan fjalimin.
Nj mnyr tjetr pr t gjetur nj shkallzim sht t kapeni pas nj prgjigje ndaj
treguesit e pranoj-nuk e pranoj dhe t provoni ta ndani at n harmoni t plot ose
jo aq t plot . Por kjo procedur sht harxhim kohe dhe shkakton lodhjen e personit
q prgjigjet. Ju mund t dilni pa u lagur n nj intervist telefonike me nj ose dy
pyetje, por jo me nj list t gjat.
Megjithat, pr nj variabl ky ia vlen t rrezikoni. Pyetja e Qendrs s Hulumtimit t
Opinionit Kombtar mbi prkatsin n nj parti politike sht klasike. Ndjekja e nj
skeme t zhvilluar n Universitetin e Miiganit, shndrron dikotomin e thjesht
republikan-demokrat n nj variabl rendor:
Duke folur n prgjithsi, si e prfytyroni ju zakonisht veten: si republikan, si
demokrat, si i pavarur, ose si far?
(Nse jeni republikan ose demokrat). A do ta quanit veten nj (R ose D) t fort ose
nj (R ose D) jo shum t fort?
(Nse jeni i pavarur) A e mendoni veten si m afr me partin republikane apo me
at demokrate?
Rezultati sht nj vazhdimsi shtat-pikshe nga republikan i fort te demokrat i
fort. sht bela e madhe t bhen kto pyetje, por ia vlen nse ju po studjoni
ndryshimet n besnikrin ndaj partis dhe prkatsin partiake n rrjedh t kohs.

Pyetje krcnuese

N studime ju mund t pyesni rreth gjrave m t tmershme: pjesmarrja n rebelim,

veprimet seksuale, prdorimi i drogs, gjith llojet e sjelljeve antishoqrore. Telefoni
siguron nj avantazh ndaj intervists personale sepse nuk u duhet t krkoni persona
q prgjigjen. Dhe mund t krijoni nj situat sociale ku kjo t duket e natyrshme dhe
e leht pr personin q lipset t tregoj rreth sjelljes s tij ose t saj t keqe.
Nj mnyr sht q pr t nxjerr lejen ta mbushsh pyetjen me lvdata me
paramendim. N studimin e rebelimit t Detroitit, pyetja paramendonte q seicili t
ishte nj rebel dhe intervistuesi pyeste vetm pr detajet--p.sh, "Sa aktiv ishit ju n
rebelim...?" Pastaj secili bn manovrn e vet duke i kujtuar personit q prgjigjet se
pyetja pr kt qndrim sht vrtet e rndomt. "Shum njerz u brtasin nganjher
bashkshortve t tyre. A ka br ndonj gj bashkshortja juaj n kto shtat ditt e
fundit q tiu detyronte t'i brtisnit?"
Ky formulim sugjeron gjithashtu se t brtiturit ishte pr faj t bashkshortes dhe jo
tuajin.
Studentt n klasn time t prparuar t reportazhit hulumtuan prdorimin e kokains
n konten Orinxh, t Karolins s Veriut, me an t nj seri pyetjesh t shkallzuara
lidhur me prdorimin e substancs, duke filluar me duhanin, birrn, vern, nxitjet e
shkaktuara nga likeret e fort, amphetamins ose qetsuesit (m t larta ose m t
ulta) mariuann dhe prfundimisht kokains dhe heroins. Pyetjet e hershme rreth
drogave legale ngritn nj model demaskimi q mund t prdoret edhe kur pyetet pr
drogat ilegale.
N nj studim pr t prcaktuar ditn kur ndodhi nj prdhunim i caktuar, klasa tjetr
prdori telefonin pr t gjetur persona t cilt do t pranonin t plotsonin dhe t
kthenin nj pyetsor postar. Ata ishin paralajmruar q m prpara se aty
prmbaheshin disa pyetje t hollsishme seksuale. Ve pyetjes s drejtprdrejt rreth
prdhunimit, t tjerat u drejtuan rreth m shum detajeve t sjelljes, prfshir nj q
prmblidhej n definicionin legal t prdhunimit: "A keni pasur ju ndonjher
marrdhnie seksuale me nj grua pa plqimin e saj?" Si pyetja e kokains, kjo erdhi
n fund t nj serie krkesash pr m shum sjellje dashamirse. Shum m tepr
meshkuj pranuan marrdhnie pa plqim t dyanshm, por jo termin prdhunim ,
gj q ngriti disa probleme interesante rreth prcaktimit social t prdhunimit.
Pyetjet pr sjelljen proshoqrore mund t jen krcnuese nse personi dshtoi t
interpretonte veprimin e miratuar. Pr t marr me t mir lejen pr t folur, ndihmon
kur i prligjni disi pyetjet. "A votuat n zgjedhjet e fundit, apo doli dika q ju la pa
votuar?" Madje edhe me kt formulim, votimi i kaluar sht prgjithsisht i
tejraportuar. Me pyetjen "A e prdorni rrypin e sigurimit kur udhtoni, apo jeni ndr
ata njerz q e urrejn lidhjen?" mund t nxisni nj leje pr t folur. Edhe m mir do
t mund t pyetej pr nj koh specifike--me fjal t tjera, "hern e fundit q
udhtuat." N kt mnyr personi mund t pranoj t mos interpretoj nj sjellje t
dshiruar vetm njher, pa u dukur nj person q nuk aktivizohet plotsisht. Pyetja
standarte e industris s gazets kundrejt nj rrethi lexuesish sht nse personi q
prgjigjet e lexoi gazetn "dje" bhet pr t njjtn arsye.

Demografia
do operacion votimi n proes duhet t ket nj list standarte t kategorive
demografike dhe duhet t ngulmoj te ajo. Kryerja e krahasimeve sipas kriterit t

kohs sht nj mnyr e rndsishme e pasurimit t t dhnave tuaja dhe pr kt ju

keni nevoj pr kategori t qndrueshme. Ja kategorit demografike q u duhet t
mblidhni si nj minimum:
1.Gjinia. Dy kategori do t mjaftonin.
2. Raca. Zbuloni nse personi q prgjigjet sht i zi, i bardh ose dika tjetr. Kjo
dika tjetr mund t prfshij aziatik apo amerikan vendas, por jo spanjoll. Emrtimi
spanjoll i referohet origjins nacionale, jo racs dhe ka n fakt spanjoll q jan t
bardh, t zinj, aziatik dhe indian. Kshtu pyesni rreth origjins spanjolle si nj
pyetje m vete, para se t pyesni pr racn.
3. Mosha. Pyesni pr moshn e sakt. Ju mund t prcaktoni kategorin n analiz.
sht e rndsishme t ruani ktu lakueshmrin, sepse kategorit e moshs relevante
mund t varen fort nga topika e lajmit. Ka nj mit midis sondazhistve q thot se
pyetja pr moshn e sakt e cingris personin dhe prish bashkpunimin. Kur USA
Today kaloi nga krkesa e kategoris s moshs n krkimin e moshs s sakt,
prqindja e mospranimit shkoi nga 0.33 prqind n 1.5 prqind--nj rritje prej 9
mospranuesish n nj studim prej 800 personash. Kjo nuk sht shum pr t
kompesuar zotsin pr t ndrtuar pika prerse fardo si i krkon analiza.
4. Arsimimi. Pyetja pr numrin e sakt t viteve t shkolls ruan lakueshmrin tuaj.
Por kategorit q u duhet t sqaroni zakonisht jan kto: shkolla elementare (0-8)
ndonj shkoll e mesme (9-11) shkoll e mesme me diplom (12) ndonj kolegj (1315) i diplomuar kolegji (16) dhe pasuniversitar (17+). N Karolinn e Veriut, disa
njerz t moshuar morn diploma t shkollave t mesme me vetm 11 vjet shkoll,
kshtu q duhet t bhet nj pyetje m e detajuar.
5. T ardhurat. Kjo pyetje zakonisht lihet pr n fund, pr arsye se shkalla e
mospranimit sht relativisht e lart. Pr arsye inflancioni sht e pamundur t
ndrtoni kategori q do t ken kuptim gjat gjith kohs. Nj format i zakonshm
sht q intervistuesi pasi ti ket t ket krkuar personit "m ndaloni kur t arrij n
kategorin tuaj.", lexon nj list t kategorive . Zakonisht, krkohen t ardhurat e
prgjithshme t familjes para taksave, jo t ardhurat vetjake t personit q prgjigjet.
Eksperimentet me kt pyetje kan treguar q pr sa m shum lloje t ardhurash t
jet pyetur, aq m shum t ardhura dalin n shesh. Megjithat, pr shumicn e
studimeve gazetareske, , arsimimi sht nj tregues i mjaftueshm i statusit
shoqroro-ekonomik, kshtu q nuk sht e nevojshme t pyetet pr t ardhurat, me
prjashtim t rastit kur ato jan veanrisht t lidhura me shtjen ne trajtim, si pr
shembull, mbi politikn e taksave.
6. Feja. Kategorit e zakonshme jan protestant, katolik, ifut, t tjer dhe pa fe t
caktuar. N pjest e Jugut ku gjysma e popullsis sht baptiste, protestantt mund t
nndahen n baptist dhe T tjer.
7. Puna. Pr t par sa t komplikuara mund t bhen kodet e puns, kontrolloni librin
e kodeve t Studimit Social t Prgjithshm. Do t ishte gj e bukur nse ju mund t
klasifikoni njerzit me jak blu, jak t bardh dhe kategori profesionale, por shum
pun jan t vshtira pr tu klasifikuar. Megjithat, ju mund t pyesni nse nj person
punon, sht i papun, n pension, mban shtpin apo shkon n shkoll.
8. Gjendja civile. I martuar, i pamartuar, i ve, i divorcuar, i ndar.
9. Rajoni i shoqrizimit. Nganjher lloji i vendit n t cilin nj person sht rritur ka
rndsi pr historin tuaj. Pr pasoj, kini parasysh prdorimin e rajoneve t Shteteve
t Bashkuara t prcaktuara nga Byroja e Regjistrimit. Ju do t'i gjeni ato n
Prmbledhjen Statistikore t Shteteve t Bashkuara.

Madhsia e vendit
Mos pyesni pr kt. Vetm mbani shnim ato q tashm dini pr personin q
prgjigjet, qytetin, konten ose kodin postar. Nj dallim i dobishm sht midis
qytetas dhe jo qytetas, prcaktuar si konte q jan pjes e Zons statistikore
metropolitane apo q nuk jan. Madje edhe n nj shtet me qytete jo t mdha, si
Karolina e Veriut, mund t knaqeni me nj ndarje t rregullt gjysm-gjysm t ktij
dimensioni.

Mbledhja e t dhnave
T dhnat mblidhen pr do person, me post elektronike dhe me telefon. Teknologjia
vazhdon t sjell metoda t reja. T dyja intervistat: ajo personale dhe ajo telefonike
mund t ndihmohen nga nj kompjutr q depoziton pyetjet dhe prgjigjet. Nse
prdorimi i internetit ngjitet pertej 50 prqindshit, studimet me an t mesazheve
elektronike do t fitojn popullaritet.
Dy strategji baz jan provuar n prdorimin e internetit, pavarsisht nga deprtimi i
tij i ult krahasuar me telefonat. Njra sht prdorimi i rndsis statistikore pr t
kompensuar mungesn e familjeve pa internet. Hapi i par sht t zbulohet cilat
grupe demografike jan prfaqsuar n mnyr t pamjaftueshm n mostrn e
itnternetit. Pastaj antar t ktyre grupeve q jan n mostr numrohen m shum
se njher pr t prfaqsuar shokt e tyre q nuk kan akses n internet. Kjo metod
do t bhet m pak e rrezikshme dhe madje m pak e nevojshme duke qen se
deprtimi i internetit rritet.
Nj metod m ambicioze sht t nxirrni nj mostr me an t mjeteve tradicionale,
t zbuloni (me an t pyetjeve) cilt antar nuk kan mundsi interneti dhe pastaj
tua jepuni atyre kt, duke u siguruar kompjutera dhe duke i trajnuar n prdorimin e
tyre. Me realizimin e ksaj, mostra do t prdoret n vazhdim. Pr ta ruajtur nga
personat tashm t shfrytzuar, ajo duhet t jet shum e madhe kshtu q nnmostrat
t mund t prdoren pr shum projekte. Kjo metod krkon kapital intensiv, por n
fillimin e shekullit t 21, pati siprmarrs shum t guximshm q guxuan ta provonin
at.
Metodologu m i kuptueshm pr studimet e posts dhe internetit sht Din A.
Dillmeni, autori i Studime mbi postn dhe internetin: Metoda skicimi e prer me
porosi. (New York: John Wiley & Bijt, 1999). Nse e keni shum trndsishm
prgatitjen e studimit tuaj lidhur me postn dhe internetin, lererni mnjan kt libr
dhe shkoni t gjeni botimin aktual t Dillmenit.

Intervistues t strvitur.
N varsi t faktut q intervista bhet personalisht ose me telefon, intervistuesi duhet
t dij elementet e mbledhjes s t dhnave t shkencs sociale dhe qllimet e veanta
dhe karakteristikat e studimit q do t kryhet. Nj intervist studimore sht nj
bised, por nj bised jo e natyrshme. Si e di do reporter, ju mund ta oni personin
n nj qoshe bari, t harxhoni ca koh dhe nja dy gota birr dhe t siguroni nj ide m
t mir pr qndrimet e personit. Nj bisedim i till do t krijonte intimitet, por jo t
dhna. Pr t siguruar t dhna t vlersueshme, ju duhet t hiqni ndryshimet

individuale t intervistuesit dhe athere pyetjet do t japin t njjtat prgjigje, nuk ka

rndsi kush i krkon ato. Termi teknik pr kt vijueshmri sht siguri. Arritja
mund t ket ndonj kosto prsa i prket vlefshmris apo t vrtets thelbsore t
prgjigjeve q merrni. Por pa siguri, ju nuk mund t ballafaqoni intervistuesit. Kshtu
i strvitni intervistuesit pr t vepruar n mnyra uniforme t cilat shtrydhin dhe e
flakin tej proesit subjektivitetin.
Intervistuesit duhet t msohen ti lexojn pyetjet saktsisht si sht rn dakord.
Nse pyetja e lexuar kshtu nuk jep nj prgjigje, intervistuesi lejohet t prdor
ekzaminime neutrale--p.sh, ["hmm,"] " A mund t jeni pak m specifik?" ose vetm
nj pauz pritje. Sugjerimi i prgjigjes nuk lejohet. "Doni t thoni se ju e miratoni
mnyrn sesi Presidenti Bush po kryen detyrn e tij?" ky nuk sht nj hulumtim
asnjans.
Sidoqoft intervistuesve u lejohet pak liri n pjesn hyrse t intervists. Ju do t
shkruani nj shkrim pr at q hap bisedn dhe krkon bashkpunimin e personit q
prgjigjet dhe sht normale pr intervistuesin ta prdor at me improvizim. Por kur
fillon pjesa e mbledhjes s t dhnave ai ose ajo duhet t ngulet te shkrimi.
Disa nga pyetjet e personave potencial mund t prshpejtohen: kush paguan pr kt
studim, a do t botohet emri im, etj. sht nj ide e mir t prgatitet nj list e
pyetjeve t pritura dhe prgjigjeve t rekomanduara pr secilin intervistues pr ti
pasur gati gjat mbledhjes s t dhnave. Pr disa shembuj t shklqyer t
udhzimeve me t cilat mund t prforcohen intervistat, shikoni librin e Don A.
Dillmenit Studime lidhur me postn dhe telefonin: Metod trsore skicimi. Dillmeni
e ka prqndruar vmendjen n format e vetadministruara t mbledhjes s t dhnave,
por ky libr i vjetr jep ende kshilla t mira pr hulumtuesit q prdorin intervistime
t drejtprdrejta me telefon.
Ndihmoni intervistuesit tuaj t rinj t familjarizohen me pyetsorin me an t
interpretimit t rolit. Zgjidhni njrin t intervistoj tjetrin prpara grupit. Pastaj bjeni
at prsri, me ju, duke vepruar si nj person q prgjigjet, por veanrisht me
vshtirsi.
Sigurojini nxnsit tuaj se shum njerz kan knaqsi t intervistohen. Nuk sht e
nevojshme t veprojn si nj dedektiv n nj mision t fsheht. Nse kompania juaj
sht nj media prestigjioze, prmendja e emrit t saj do t ndihmoj t prohet
ndjesia se me an t ksaj pjesmarrjeje sht realizuar nj shtje e dobishme.

Sistemet Cati kundrejt letrs dhe lapsit

Po t kini burime, nj sistem CATI do tiu kursente koh dhe do tiu prmirsonte
saktsin. Intervistimi telefonik me ndihmn e kompjuterit krkon nj kompjuter
personal ose nj kompjuter stacionar fundor n do stacion. Ju programoni pyetjet n
nj disket dhe hartoni nj kopje pr do intervistues n formn e tyre m t thjesht.
Pyetjet shfaqen n ekran dhe intervistuesi shnon prgjigjet n kompjuter dhe ato
shkruhen n t njjtn disket. N fund t mbrmjes, disketat mblidhen dhe t dhnat
grumbullohen n nj disket kryesore. Nse kompjuterat tuaj personal jan pjes e nj
rrjeti, prgjigjet mund t drgohen n nj program pasi t jen mbledhur dhe ju mund
t llogaritni frekuencn e vazhduar. Disa sisteme kompjuteri stacionar dhe t
rrjetzuar lejojn madje q pyetsort t korigjohen online pr tiu prgjigjur
ndryshimeve q njoftohen kur studimi sht ende n proes.
Nse prdorni letr dhe laps, skiconi formn m mnyr q prgjigjet t regjistrohen
mbi nj flet t veant letre. Nj format vertikal e bn hyrjen e t dhnave m t

leht. Un preferoj flett e letrs me prgjigje tri-kolonshe me hapsira prgjigjeje

ballafaquar horizontalisht te flett e pyetjes. Kjo zvoglon kostot e printimit sepse
juve ju nevojitet nj pyetsor pr intervistues, por jo nj pr do person q prgjigjet.
Dhe prgjigjet do t prshtaten zakonisht n nj cop letr, para dhe pas, e cila
eleminon kthimin e shum faqeve t lodhshme gjat hyrjes s t dhnave.
Prpara prfundimit t nj pyetsori dhe flets s letrs t prgjigjes, tregojani kt
personit prgjegjs pr hyrjen e t dhnave pr tu siguruar q sht e realizueshme.
Kur t dhnat futen n skedat e shnuara, sht praktik standarte q t parakodohen
fletet e prgjigjeve kshtu q vendndodhja e mundshme n kolon pr do artikulli
tregohet nga fillimi. Tani q specialistt e hyrjes s t dhnave prpunojn
informacionin e futur drejtprdejt n kompjuter, kjo nuk sht aq e nevojshme. Por
sidoqoft kontrollojeni pr tu siguruar q ju nuk keni ln ndonj gj t dyshimt.

Thirrja e prsritur
Mund t kishit nevoj t krijonit nj dokument pr t ndjekur do intervist t br.
Sistemet CATI m t prparuara mund t bjn shum nga kjo pun pr ju dhe madje
t manaxhojn mostrn. Nga ana tjetr, do t duhet t vazhdoni prpjekjet e
intervistimit t klasifikuara n kto kategori:
1. Plotsime
2. Marrveshje pr t telefonuar prsri me personin e ditlindjes s ardhshme.
3. Sinjale t zna dhe persona q nuk jan prgjigjur t cilt duhet t provohen
prsri.
4. Mospranuesa, numra q nuk funksionojn, numra biznesi dhe rezultate t tjera pr
t cilat do zvendsim sht i lejueshm nj numr.
Natyrisht q ju do t donit t ishit n dijeni pr gjith kto rezultate, n mnyr q t
mund t dallonit paefektshmrin e operacioneve tuaja dhe t punonit pr ti
prmirsuar ato.
Sa her duhet t tentoni pr t kontaktuar nj person q nuk prgjigjet, para se t
hiqni dor prej tij? Tri her n dit t ndryshme dhe n koh t ndryshme t dits do
t ishte mir. Por duke punuar nn presionin e afatit t caktuar gazetart nuk mund ta
menaxhojn gjithmon kt proes. Kur kontrollova sondazhin e Karolins t
drejtuar nga studentt n Universitetin e Karolins s Veriut, n epll Hill, ne
prdorm tri telefonata t prsritura, t ndara t paktn me nj or njera prej tjetrs.
Kjo si rregull na detyroi t bnim edhe nj prpjekje nj dit tjetr. Edhe athere,
fshirja e ca rasteve t fundit mund t jet e vshtir pr tu trajtuar dhe sondazhi i
Karolins ndryshoi prdorimin e metods kuot* pr nj zgjatje 10 ose 20 prqind
t nj projekti.
Krahasimi i klasifikimit t prfundimeve nga studime t ndryshme sht krejt i
vshtir sepse ka kaq shum mnyra t ndryshme pr logaritjen e tyre. Shoqata
Amerikane pr Hulumtimin e Opinionit Publik (AAPOR) ka vendosur nj varg
prcaktimesh t standartizuara q jan shum t dobishme dhe q riprtrihen her
pas here. Burimi juaj m i mir pr versionin aktual sht Websajti AAPOR,
"http://www.aapor.org.

Prdorimi i metods kuot

Prdorimi i metods kuot fitoi emr t keq kur u fajsua pr parashikimet e gabuara
t zgjedhjeve t t gjith sondazheve kryesore n vitin 1948. N t vrtet, gabime t
tjera kan gjithashtu pjesn e tyre n kt gabim spektakolar. Perdorimi i metods
kuot gjallon ende n nj form m pak t rrezikshme kur prdoret i kombinuar me
probabilitetin e testimit me an t mostrs pr etapn e fundit t zgjedhjes s personit
q prgjigjet. Dhe kjo ishte metoda standart pr shum sondazhe n Europ n
fillimet e shekullit t 21.
Probabiliteti i testimit me an t mostrs prdoret pr t zgjedhur nj grupim: nj
grupim shtpish ose blloqesh n nj mostr interviste personale, ose nj grumbull
numrash telefonik nga nj NNX e vetme n nj mostr telefonike. N formn e saj
m t thjesht, prdorimi i metods kuot t testimit me an t mostrs, lejon
intervistuesin t liruar nga kriteri i moshs dhe kuotave t seksit, t zgjedh cilindo
q sht i gatshm. Nj mnyr e thjesht e vendosjes s kuots sht udhzimi i
intervistuesit t flas me mashkullin m t ri n do familje. Kjo kompenson
vshtirsin relative t gjetjes s njerzve t rinj dhe meshkujve n shtpi. Nse atje
nuk sht i pranishm nj mashkull i ri, intervistuesi pyet femrn m t re.
N formn m pak t rrept, thirrjet e prsritura bhen ende n nivelin familjar pr
t reduktuar anshmrin nga personat q nuk prgjigjen dhe numrat e zn, por kuadri
i mostrs sht i kufizuar te cilido q sht n shtpi dhe te kushdo q prgjigjet.
Edhe n kt rast krkohet mashkulli m i ri. (femrat jan m t mundshme pr tu
prgjigjur n telefon)
Nganjher trysnia e lajmit do t kufizoj kohn q ka mbledhsi i t dhnave n nj
nat t vetme, megjithat n do rast prdorimi i metods kuot n nivelin familjar
dhe zvendsimi i astit i familjeve t padisponueshme do t jet i nevojshm.
Anshmria n t mir t njerzve q gjenden lehtsisht mund ose nuk mund t jet e
rndsishme. Pr temat politike, shpesh kjo sht. Po t vini re paqndrueshmri n
nj seri sondazhesh t garave paraelektorale, provoni ti hiqni personat e nj nate nga
krahasimi dhe shikoni nse ajo q ka mbetur duket m e qndrueshme.

Mledhja e t dhnave me post

Studimet e posts jan t ngadalta. Ato mund t jen edhe uditrisht t shtrenjta. Ju
duhet t bni m tepr sesa t gjeni nj list, t shkruani nj pyetesor, ta drgoni at
jasht dhe pastaj t prisni postierin tiu sjell rezultatet.
Nj studim poste nuk duhet t jet shum i shkurtr. Ai do t duket i parndsishm
dhe nuk ia vlen t shqetsoheni pr t. Nse sht shum i gjat, do t duket si shum
pun. Nj flet letre prej 11 me 17 in, palosur pr t krijuar katr faqe, sht thuajse
tamam. Futni brenda nj letr tunduese dhe nj zarf rekomande. Shnoni letrn ose
pyetsorin me nj kod t dukshm kshtu q ta dini se kush sht prgjigjur dhe
shpjegoni qllimin e kodit--bashk me do garanci konfidencialiteti q ju doni t
jepni. N t njjtn koh q prgatitni kt material, prgatitni nj kartolin kujtese,
pr ta drguar pes dit pas postimit t letrs s par, pa pritur t shihni se kush
prgjigjet menjher. (Natyrisht, kartolina do t prfshij afrsisht nj gjuh
shfajsuese: me fjal t tjera, "Nse tashm jeni prgjegjur, ju lutem pranoni
falnderimet tona.") Pas dy javsh u drgoni nj letr kujtese me nj kopje t freskt
t pyetsorit personave q nuk u prgjigjn.

Nj program baz t dhnash i kompjuterit personal si sht Acess sht i dobishm

pr manaxhimin e lists s pajtimtarve dhe pr t qen n dijeni t prgjigjeve.
Marifeti sht t merrni nj perqindje normale prgjigjesh prej dy t tretash ose m t
mir. Kshtu q gjithmon zgjidhni nj mostr mjaft t vogl pr t ln kohn dhe
burimet e nevojshme pr nj vazhdim energjik t mtejshm-- prfshi thirrjet lutse
telefonike, nse sht e nevojshme--pr t motivuar personat q nuk prgjigjen.

Studimet mod-prziera.
Przierja e metodave t posts dhe telefonit funksionon mir kur personit q
prgjigjet duhet ti shfaqni nj objekt pr t gjykuar: p.sh, nj produkt mostr, nj
format gazete ose nj fotografi e nj ceremonie t famshme. Pr kontaktin fillestar
mund t prdorni testimin me an t mostrs rastsore, prgatiteni personin q
prgjigjet t pranoj postn dhe pastaj telefonojini atij prsri pr t'i drejtuar pyetje
rreth materialit t postuar. Edhe ktu kompjuteri personal sht i dobishm pr t
qen ne dijeni se cili person ka pranuar t bashkpunoj.
Projekti i vlersimit t rnies s televizionit t kryer n vitin 1989 nga USA Today
ishte nj studim i mods s przier, ku telefoni u prdor pr kontaktin fillestar dhe pr
drejtimin e pyetjeve pr t identifikuar shikuesit e rregullt t TV. Pastaj personave q
plotsonin kriterin u ofroheshin 40 $ pr t ardhur n selin qndrore pr t par
demonstrimet dhe pr t'i vlersuar ato n nj pyetsor t vetadministruar. Personat e
kishin kaluar tashm nj nivel t ekzaminimit telefonik. Hulumtuesi q i kishte
rekrutuar ata mbante nj list t mijra njerzve q kishin shprehur interes n
vlersimin e produkteve. Me nj grup t till nganjher sht e vshtir t dini se te
cili mund t prgjithsoni: shikuesit e zymt t TV-s n Dallas q ishin t interesuar
n vlersimin e produktit dhe do t prdornin 40 $ at nat nuk bn asgj tjetr ve
ksaj. Nuk ka problem me kt q bn sa koh q lexuesit jan kshilluar dhe nuk
pretendohet q grupi prfaqson shikuesit kombtar t TV-s nj trsi. Sidoqoft ka
m shum gjasa q ata t jen m prfaqsues, sesa shumica e kritikve t lodhur t
TV-s dhe gazets.

Vendime t krijuara ose t blera.

do organizmi lajmesh q kryen shum sondazhe, hert a von do ti duhet t
aplikojn at q shkollat e biznesit e quajn vendim i krijuar ose i bler. sht m
mir q sondazhin tia jepni me qira nj firme t specializuar n kt pun apo ta
kryeni at vet?
E rndsishme rreth ktij vendimi sht se kjo nuk sht gjithka, apo madje asgj.
Pjes t ndryshme nga nj projekt mund t ndahen dhe t bhen n institucion ose t
drgohen jasht tij. Rregulli i prgjithshm q duhet mbajtur mend sht ky:
Kryerja e puns brenda fsheh koston dhe zbulon paefektshmrit.
Puna e drguar jasht ka kosto t dukshme dhe paefektshmri t fshehur.
Testimi me an t mostrs sht pjes e nj projekti studimi lehtsisht t ndashm.
Kshtu sht dhe krkimi. Ju i jepni firms zbatuese nj mostr dhe nj pyetsor dhe
ajo ju kthen nj tuf pyetsorsh t plotsuar. Futja e pyetsorve n kompjuter sht
m e kshillueshme ti jepet me qira nj specialisti t informatiks. Ndrsa analiza

nuk delegohet kaq leht. Kjo sht n t vrtet nj funksion gazetaresk dhe dika q
duhet br nga njerzit e vet organizmave t lajmit.
Kryerja vet e gjithkaje mund t duket e lir, por kjo nga q ju nuk llogarisni gjith
koston: shpenzimet pr impiantet dhe ekipin, fjala vjen pagat e gjith njerzve t
institucionit tuaj q do tiu ndihmojn. Motivi kryesor pr prgatitjen vet t produktit
sht pr t siguruar kontrollin, pr ti ruajtur funksionet e gazetaris pr gazetart.
Hulumtimi analitik sht nj mjet i fuqishm dhe nj organizm lajmi mund ta mbaj
nn kontroll vetm duke e ruajtur at brenda tij.

Shnime
1. Komisioni Komunikimit Federal, Sektori i analizs industriale, Zyra e prbashkt e
agjensis s transportit, " Drejtimet n sherbimet telefonike" Dhjetor 2000.
2. Leslie Kish, Hulumtimi studimor (New York: John Wiley, 1965)
3. Ky rregull dhe faktori korrektues vijn nga Hubert M. Blalock, Statistikat sociale
(New York: MacGraw-Hill, 1960), 396.
4. Prshkruar te Philip Mayer, Gazetaria e Sakt, Botimi i dyt (Bloominton: Indiana
University Press, 1979), 306.
5. Howard Shuman, " Pyetje t zakonshme, pyetje studimi dhe pyetje politike,"
Opinioni publik tremujor 50, no. 3 (Vjesht 1986): 437.
6. Philip E. Converse "Qndrime dhe joqndrime: Vazhdimi i nj dialogu," Kongresi
17 Internacional i Psikologjis, 1973.
7. Howard Shuman dhe Stanley Presser Pyetje dhe prgjigje n studime qndrimi:
Eksperimente ne form pyetjesh, formulimesh dhe prmbajtjesh (New York: Shtypi
Akademik, 1981).
8. Cituar te John P. Robinson dhe Robert Meadow, Sondazhet zgjedhore: Thirrje pr
qndrueshmri n studimet e opinionit publik n shtjet botrore (Cabib John, Md.:
Seven Locks Press, 1982).
9. Disa shkenctar t shquar t shkencave shoqrore jan t nj mendimi me mua.
Shih Seymour Sudman dhe Norman M. Bradburn, Shtrimi i Pyetjeve: Guid praktike
pr skic ankete (San Francesko: Jossey-Bass, 1982), 141.
10. Cituar n Robinson dhe Meadow, Sondazhet zgjedhore, 124.
11. Shuman dhe Presser, Pyetjet dhe prgjigjet n studimet e qndrimit, 208.
12. Philip Meyer, "Prcaktimi dhe vlersimi i besueshmris s gazetave: Krijimi i
nj Treguesi," E prtremuajshmja e gazetaris 65, no. 3 (Vjesht 1988).
13. Stanley Paine, Arti i drejtimit t pyetjeve (Princeton, N. J.: Princeton University
Press, 1951) 133
14. Shuman dhe Presser Pyetjet dhe prgjigjet n studimet e qndrimit, 72.
15. Prllogaritje nga Jim Norman mbi bazn e 17 studimeve nga Gordon Black pr
USA Today.
16. Studimi i prgjithshm social, Libri kumulatativ i kodit (Qendra Roper,
Universiteti i Konektikatit) i freskuar do vit, gjendet n World Wide Web.
17. Prmbledhje e shkurtr statistikore e Shteteve t Bashkuara (Washington D.C.:
Qeveria U.S. Zyra e Shtypit). Botuar do vit n t dyja versionet: shtyp dhe Web.
18. Analogjia e sallonit t birrs ishte prdorur nga Elisabet Noelle-Neumann,
"Korespondenti hulumtues i opinionit publik," E prtremuajshmja e opinionit publik
44, no. 4 (Dimr 1980): 591.

19. (New York: John Wiley & Bijt, 1978), 260-67.

20. N 2001, informacioni ishte n faqen vetiake te internetit nn titullin"Etika dhe
standartet."

Kreu 7
Variablet e fshehta, Pjesa e I
Tekstet standarte t statistiks theksojn me shum forc rndsin e testimit, por
veprimi real n statistik gjendet diku tjetr. Pjesa e rndsishme sht hulumtimi pr
lidhjet shkak--pasoj.
Ky bhet n dy shkall. S pari ju shikoni pr ndryshim t njkohshmdomethn
pr dshmi se nj variabl synon t ndiqet nga nj tjetr. Pastaj prpiqeni t kuptoni
far mund ta shpjegoj at prve shkaksis s drejtprdrejt. N praktik nuk
ndodh asgj pa shkaqe t shumta dhe modelet e thjeshtuara q prdorim pr t
kuptuar kt mund t na orientojn nse nuk jemi t kujdesshm.
Nj shembull i dukshm mund t gjendet n historit rreth shkrimeve me natyr
raciale. Kto jan br lnd baz e njoftimit investigativ dhe zakonisht bazohen n
tabelat e kryqzuara njdrejtimshe t thjeshta. Reportert demonstrojn se shofert
zezak ndalohen n numr m t madh nga sa sht prqindja zezake n popullat
dhe reportert mbshtesin eshtjen e tyre. Por kjo nuk i mbron ata ndaj nj
kundrhipotezese zezakt e meritojn t ndalohen n numr m t madh sepse ata
shfaqin sjellje t paligjshme shum m tepr nga shofert e bardh.
Ka nj mnyr t thjesht pr t testuar kt hipotez alternative. Nse policia sht
vrtet e njanshme, nse ata vrtet i ndalojn zezakt n baz provash jobindse,
ndryshe nga ato q ata krkojn pr t bardht, athere, n nj sistem gjyqsor t
drejt, kjo do t onte n m pak ndalime t zezakve.
Den Brauningu (Dan Browing) i gazets Star Tribune n Mineapolis hulumtonte
pikrisht pr kt mundsi.
Dhe ai e gjeti. Pas analizimit t t dhnave t ndalimit gjat pes vjetve, Brauningu
raportoi se pr kundrvajtje q krkojn maturi nga policia, prqindja e dnimit t
zezakve ishte m e vogl n krahasim me t bardht --nj tregues i fort ky, q
provon se ndalimet e tyre kan qen m t vrtet m pak t prligjura.
Tjetr form shum e investiguar e profilit racial, diskriminimi kundrejt minoriteteve
nga kreditet hipotekor, mund t testohet n mnyr t ngjashme. sht e leht t
dshmohet se zezakve u mohohen huat shum m shpesh se t bardhve. Mbajtja e
t ardhurave konstant sht procedur standarte, por t dhnat q prfaqsojn
variable t tjer t mundshm t fsheht jan m t vshtira pr tu siguruar, p.sh,
historia e kredis. Minoritetet, pr arsye t diskriminimeve t s kaluars, ndoshta
kan m pak mundsi t ken trashguar pasuri dhe si pasoj kan m pak vler neto
pr tiu dhn besim kreditorve n aftsin e tyre pr t shlyer borxhin.
Nse bankat diskriminojn vrtet, kjo do t thot q ato shprfillin minoritetet q
meritojn besim n prfitim t jominoriteteve m t rrezikshme. Nse ato nuk
diskriminojn, akuzat mund t hidhen posht leht duke treguar q perqindjet e
kundravajtjeve pr minoritetet dhe jominoritetet jan t njllojta ose m t mdha pr
minoritetet. Un nuk kam par kurr institut kreditimi t bj kt mbrojtje, por do t

qe mir t paktn pr nj reporter q t hetonte rreth ksaj. Madje edhe nj "pa

koment" do t ishte informim.
Para se t shohim strategji m t komplikuara pr gjetjen e variableve t fshehta, le t
marrim disa pika themelore pr analizn e t dhnave te pazakonta. Shum t dhna
t opinionit publik nuk jan analizuar tej raportimit t thjesht t frekuencave
margjinale.
Dhe disa media t lajmeve konstatojn q sht e vshtir madje ta kuptojn kt
drejt.
Shnimet ansore japin fakte artificiale themelore: numri dhe prqindja e njerzve q
kan dhn seciln nga kto prgjigje t mundshme n seciln nga pyetjet n studim.
Prcaktimi i ktij informacioni baz nuk sht aq i prcaktuar qart si duket,
megjithat ca vendime t matura duhet t merren q m prpara.
I pari mes tyre sht problemi i shqyrtimit t prgjigjeve t personave nuk e di,
atyre q nuk shfaqin opinion dhe moria q nuk prgjigjen. A do t'i linit ata si baz pr
llogaritjen e prqindjeve, apo do t'i nxirrnit jasht? Kjo mund t krijoj nj ndryshim.
Zereni sikur po pyesni 500 njerz, "N trsi, e miratoni apo jo mnyrn sesi kryetari
i bashkis po e kryen punn e tij?" dhe ju merrni shprndarjen q vijon:
Miratojn
Nuk miratojn
Nuk e di
Pa prgjigje

238
118
104
40

Nse e bazoni prqindjet n mostrn totale prej 500, ju gjeni:

Miratojn
Nuk miratojn
Nuk e di
Pa prgjigje

48 %
24
21
8

Shuma n kt rast sht 101 prqind pr arsye t gabimeve t rrumbullakosura. Por

nuk sht nevoja t bheni me fiksim pr kt. Nse hulumtimi analitik ishte
plotsisht i sakt dhe instrument i besueshm, ju mund t ishit i prligjur pr
njoftimin e vlerave t pjesshme. Por nuk ndodh kshtu dhe prdorimi i pikve
dhjetore jep nj kuptim t rrem t saktsis q ne duhet ta shmangim.
Tani, duke par prqindjet e mparshme, bisha prgjuese e sensacioneve q fshihet te
t gjith ne, dallon nj mundsi pr nj artikull: "Nj sondazh ekskluziv i Dejli Bjugl
(Daily Bugle) zbuloi sot se kryetari i bashkis, Framp (Frump), ka dshtuar pr t
marr miratimin e shumics s banorve t rritur t qytetit."
Megjithat, sht e mundshme t'i jepet kryetarit mbshtetja e shumics s tij me an
t mjetit t thjesht t heqjes nga baza e prqindjes t "personave q nuk prgjigjen".
Duke prdorur t njejtt numra, bazuar n 460 persona q iu prgjigjen pyetjes,
gjejm:
Miratuan
Nuk miratuan
Nuk e di

52%
26
23

(n = 460)

Dhe befas kryetari Framp na duket m i mir. Por natyrisht, nj pjes e madhe e ksaj
duke t mir, sht e bazuar n dallimin artificial ndrmjet nj pakice dhe nj

shumice. Diferenca katr-pikshe nuk do t dukej thuajse kaq e rndsishme nse

hapsira t ishte, le t themi, nga 42 n 46. Dhe duke qen se ktu nuk prfshihen
zgjedhjet, shtja e mbshtetjes s shumics nuk sht veanrisht e rndsishme. Pr
m tepr q shumica e dukshme ose mungesa e saj mund t jet pr shkak t gabimit
t testimit me an t mostrs. Artificial si mund t jet dallimi, sht megjithat, i
till q syri i lexuesit mund ta kap shpejt dhe q do t jet i mbitheksuar, pavarsisht
nga prpjekjet e tua t iltra pr ta mbajtur at n perspektiv. Pr pasoj sht
vendimtare zgjedhja e nj baze t prllogaritjes s prqindjes.
Ekziston edhe nj mundsi e tret, duke i bazuar prqindjet n numrin e prgjithshm
t njerzve t cilt kan opinione pr kryetarin"

Miratojn
Nuk miratojn

67%
33

(n =

356)
Tani kryetari duket vrtet shum mir, veanrisht kur marrim parasysh mundsin
q pjesa "nuk e di" sht gjithashtu m pak e informuara. Stafi i marrdhnieve
publike n bashki mund t kaprcej kt dhe t mtoj, me pak prligjje, q
qytetart e informuar e miratuan kryetarin me nj raport dy me nj.

Vendimi far t prllogarisni

Pra, ju qndroni ktu para nj studimi q prmban ndoshta 200 pyetje dhe secila prej
tyre prmban tre interpretime t ndryshme. Ju jeni nj shkrues reportazhesh, jo
traktatesh t gjata prej dijetari. far bni? Nj rregull i paraqitur n kapitullin e
mparshm sht aq i rndsishme sa ia vlen ta prsrisim ktu: "Nuk e di" sht
informacion.
Procedura m e sigurt sht q prqindjet tuaja t mos i bazoni n pyetje jo t
bardha, si n t dytin e tri shembujve t cituar m par. Teorikisht kjo sht e
arsyeshme, sepse duke mos iu prgjigjur nj pyetjeje t veant hyni, si t thuash, n
t njjtn kategori si t mos i jeni prgjigjur nj pyetsori t tr. Arsyet pr
mosprgjigje jan t ndryshme: Intervistuesi mund t ket qen i pakujdesshm dhe
nuk arriti ta shnonte kt pyetje, apo ta shtronte, apo q personi mund t mos ket
pranuar t prgjigjet. Gjithsesi, dshtimi pr tu prgjigjur mund t trajtohet si t mos
ishte n mostrn e kompletuar pr kt pyetje t veant. Ju natyrisht duhet t jeni n
krkim pr shembuj ku prqindja e atyre q nuk prgjigjen sht veanrisht e lart.
Ata mund t jen nj paralajmrim n nj shtje veanrisht t ndjeshme ose t
diskutueshme pr t ciln e meriton ti alarmoni lexuesit tuaj: dhe ju do ta bni
sigurisht, do ta paralajmroni lexuesin sa her q gjeni prgjigje kuptimplote t
bazuara mjaft m pak se mostra totale.
Megjithat, zakonisht, prqindja e atyre q nuk prgjigjen do t jet mjaft e vogl pr
tu quajtur e parndsishme dhe ju mund t'i bazoni prqindjet tuaja n prgjigjet jo t
bardha me vetdije t qart dhe pa shpjegim t mirmenduar.
Kategoria e personave nuk e di sht krejt e ndryshme. Paaftsia e nj personi q
prgjigjet pr t zgjedhur ndrmjet alternativave sht informacion i rndsishm dhe
kjo kategori duhet t konsiderohet e dhn e rndsishme--aq e rndsishme sa edhe
ajo e furnizuar nga njerz t cilt mund ta mbledhin mendjen e tyre. N nj fushat
elektorale, p.sh, nj prqindje e lart e t pavendosurve sht paralajmrim q situata

sht ende e paqndrueshme. N shembullin e saposhqyrtuar kjo t bn t mendosh

pr nj munges mjaft t madhe interesi ose informacioni pr kryetarin--ndonse kto
jan cilsi t vlersuara m mir e n mnyr m t drejtprdrejt.
Si pasoj, ju duhet, si nj shtje rutine, t prfshini personat nuk e di n
prllogaritjen e frekuencs baz dhe t'i raportoni ata. Kur e gjykoni interesante pr t
njoftuar prqindjet t bazuara vetm n prgjigjet e padyshimta, ju mund ta bni
natyrisht, edhe kt. Por paraqiteni at si informacion shtes: "Midis atyre me
mendime, kryetari Frump fitoi nj pjes t rndsishme. . . "
Kur bni prllogaritjet tuaja me kompjuter sht e leht ta vini at ti nxjerr
prqindjet nga prgjigjet jo t bardha dhe gjithashtu t raportoj numrin e t bardhave.
Nse ju jeni duke punuar me SAS ose SPSS procedurat e frekuencs do tju japin
automatikisht prqindje n t dyja mnyrat, me mungesn e t dhnave brenda dhe
jasht.

Tej shnimeve ansore.

Sidoqoft ju mund t vlersoni rezultatet tuaja shpejt nse fusni prqindjet n nj
kopje t paprdorur t programit intervist. Para se t shkoni m tej, do t duhej t
bni disa kontrolle t vlefshme t jashtme. A jan meshkujt dhe femrat vrtet t
barabart n numr? A prshtatet shprndarja e moshs me ato q ju dini pr
popullsin nga burime t tjera, t tilla si t dhnat e rregjistrimit? A prshtatet sjellja e
votimit me rezultatet e njohura (duke pasur parasysh rithirrjen e prsritur n favor t
kandidatve fitues)? Me pak fat, secila nga kto ndarje do t bjer brenda tolerancave
t gabimit t testimit me an t mostrs. Nse jo, duhet t gjeni psen dhe far duhet
t bni pr kt. N nj koh q dini prqindjen q dha secila nga prgjigjet
alternative ndaj secils pyetje, ju tashm keni dika pr t shkruar. USA Today mundi
t krijoj nj kolon gazete me vetm tri ose katr pyetje. Megjithat, frekuencat--ose
shnimet ansore, si ju plqen shkenctarve t shkencave shoqrore t'i quajn ato-nuk jan e gjith puna. T marra m vete, ato shpesh nuk jan madje as shum
interesante apo kuptimplota,. Nse un u tregoj se 61 prqind e mostrs kombtare
Studimi i Prgjithshm Social tregoi se n vitin 1998 qeveria harxhon "shum pak"
pr prmirsimin e mjedisit, kjo mund tiu befasoj shum-shum si disi interesante,
por jo veanrisht kuptimplote. Pr t futur kuptim n kt shifr prej 61 prqindsh,
m duhet ta krahasoj at me dika tjetr. Po tiu tregoj q n nj mostr kombtare t
ngjashme para nnt vjetsh, 73 prqind dha kt prgjigje, ju mund t shikoni se
dika interesante po ndodh n komb. Dhe kjo sht pikrisht ajo q tregoi Studimi i
Prgjithshm Social n vitet 1989 dhe 1998. Natyrisht nj studim i prdorur vetm
njher nuk mund t siguroj t till krahasim,. Megjithat, poqese pyetja sht
aplikuar n studime t tjera, mbi popullsi t tjera, ju mund t bni nj krahasim q
mund t jet interesant. Esht me prfitim t prdorni pyetje q kan qen prdorur
m par n mostra kombtare. P.sh, nj studim i vitit 1969, i t rinjve q jan ndaluar
n dhjetor t vitit 1964 gjat pushtimit n shenj proteste t Universitetit t
Kalifornis, prdori nj pyetje n mirbesim te qeveria, t marr nga nj studim
kombtar i kryer nga Qndra e Hulumtimit Analitik n Miigan. Krahasimi i rrjedhur
soje tregoi se radikalt e mparshm kishin shum m pak besim te qeveria sesa te
kombi si trsi.

Krahasimet e jashtme
Mundsi t rndsishme pr krahasim mund t gjenden gjithashtu brenda vet
studimit. 75 prqind e zezakve t Majemit q jan n t mir t prmirsimit t fatit
t tyre nprmjet nj pushteti politik m t gjer sht nj fakt q merr kuptim t ri
kur krahasohet me ata q favorizojn masa t tjera prmirsimi.
N nj list t programeve t mundshme t veprimit pr zezakt e Majamit, q
prfshin nj spektr nga prmirsimi i arsimimit e deri te rebelimi npr rrug, arsimi
renditet n krye, me 96 prqind duke e klasifikuar at "shum t rndsishm." Sjellja
e dhunshme z vend nga fundi i lists.
Kjo na sjell prsri te problemi i interpretimit, ngritur n kapitullin hyrs t ktij
libri. Ju mund t raportoni numra: mbushni disa fjal rreth tyre, sipas mnyrs q
shkruesit e agjensis s lajmeve n zyra me nga nj person, ndrtojn historit e
shkurtra pr lojrat e futbollit t shkollave t mesme duke u nisur nga tabela e
rezultateve; dhe vazhdoni kshtu, duke e ln lexuesin t gjej vet far do t thot e
gjitha kjo. Ose mund t bni analogji statistikore t puns s lodhshme t reporterit
pr t mbledhur informacion dhe pastaj t krkoni brenda t dhnave tuaja pr t
gjetur domethnie.
Nj shembull do t mjaftonte pr t treguar nevojn e krkimit. sht shkruar shum
pr ndryshimet midis brezave, veanrisht pr kontrastin midis bumit t fmijve dhe
pjess tjetr t popullsis. Dhe pothuajse do studim kombtar do t tregoj q mosha
sht nj variabl i fuqishm shpjegues. Nj nga paraqitjet m dramatike t ktij lloji
t dhnash sht br nga CBS News n serit tripjesshe n maj dhe qershor t vitit
1969. T dhnat e studimit t mbledhura nga Daniel Yankelovich, Inc., ishin ilustruar
me intervista t njpasnjshme me fmij dhe prindr t tyre duke shprehur
pikpamje t kundrta. Mostra u nxorr nga dy popullata: t rinjt e kolegjit dhe
prindrit e tyre prbnin nj popullat; tjetrn t rinjt jasht kolegjit dhe prindrit e
tyre. Ktu shohim vetm nj krahasim ilustrativ: U pyet nse ia vlente nj luft pr
nderin ton, 25 prqind e t rinjve t kolegjit than po, krahasuar me 40 prqind t
prindrve t tyre, nj diferenc prej 15 piksh prqindjeje.
Megjithat, po t shtyhemi n faqen 186 t raportit prej 213 faqesh t Yankelovich n
CBS, q krijoi bazat pr emisionet, gjejm nj tjetr krahasim interesant. Midis
prindrve me arsim kolegji t fmijve t kolegjit, vetm 35 prqind mendonin se
shqetsimi pr nderin ton sht i mjaftueshm pr t prligjur nj luft. Nga
krahasimi i kufizuar i njerzve t arsimuar n kolegj t t dy brezave, niveli i
arsimimit ishte mbajtur konstant dhe efekti i moshs--domethn hendeku midis
brezave--ishte ulur n nj diferenc prej 10 pik prqindjeje.
Yankelovich sjell madje edhe nj krahasim interesant po n faqen 186. Ai veon
prindrit pa kolegj nga fmijt pa kolegj pr t par se far mendonin ata pr nj
lufte pr nderin kombtar. Dhe 67 prqind e tyre e miratonin. Si pasoj, n kt
tregues ne gjejm nj hapsir prej 32 piksh ndrmjet t rriturve t arsimuar n
kolegj me fmij n kolegj dhe shokve t tyre t rritur n familjet pa kolegj:
Prqindje e pohimit "Pr nderin ia vlen t luftojm"
Te rinjt e kolegjit
25
diferenc
Prindr me kolegj t fmijve n kolegj
diferenc

10

32

35

Prindr pa kolegj t fmijve jo n kolegj

67

Si duket, atje kishte dika m shum sesa vetm nj hendek midis brezave. Hendeku
midis arsimimit dilte shum m i fort sesa hendeku midis klasave shoqrore.
Yankelovich e ndoqi shtjen m tej me an t krahasimeve brenda brezit m t ri. "
N t shumtn e rasteve," i tregoi ai CBS-s nj muaj para transmetimit t par, "
hendeku brenda brezit, me fjal t tjera, ndarjet brenda vet t rinjve, jan m t
mdha se ndarja midis brezave."
E njjta gj ka dal n studime t tjera. Mbani arsimimin ta pandryshueshm dhe
hendeku i brezave zbutet. Mbani moshn t pandryshueshme dhe nj hendek i madh i
klass shoqrore - nj divergjenc qndrimesh ndrmjet t arsimuarve dhe t
paarsimuarve-- zhduket. Si pasoj, t'ia atribosh ndarjet n shoqrin amerikane
ndryshimeve t moshs sht m keq sesa nj tejthjeshtsim. sht shum gabim dhe
kjo errson njohjen e burimeve m t rndsishme t diferencs. CBS-ja, duke qen
keq pr koh, si jan shum nga ne zakonisht n biznesin e lajmeve, zgjodhn
variantin t transmetojn dhe t ilustrojn t dhna siprfaqsore q mbshtetn tezat
e menuris s paragjykuar, konvencionale t hendekut t brezave.

Efektet e fshehura
Tabela e kryqzuar tridrejtimshe pr t krijuar kontrolle statistikore mund t jet nj
mjet i fuqishm pr t zbuluar efektet q ishin t padallueshme m par. Kur Xhimi
Karter kandidonte pr president n vitin 1976, reportert, duke shfrytzuar metodat e
stilit t vjetr t grisjes s kpucve* [=t mbledhjes s informacionit me kmb
prkth.], shkroi se besimi i tij fetar po e ndihmonte midis besimtarve. Athere
sondazhiert krkuan te numrat e tyre dhe zbuluan se besimtart q shkonin shesh n
kish nuk ishin as m shum dhe as m pak t prirur t votonin pr Carterin,
krahasuar me mkatart t cilt qndronin t dielave n shtpi.
Kto t dhna nga sondazhi i Knight Ridder, shtator i vitit 1976 ilustrojn se far
rezultoi:
Shum besimtar

Jo dhe aq

besimtar
Karter
Ford
Mosvotuesa ose nuk e di
Gjithsej

42 %
47
11
100

38 %
52
10
100

Mbshtetja e Karterit ishte katr pik m e madhe midis "shum besimtarve" sesa
midis "jo dhe aq besimtarve" (42 me 38). Por diferenca nuk ishte statistikisht
domethnse. Si doli, megjithat, djemt e mbledhjes s informacionit duke grisur
kpuct kishin t drejt. Ekzistonte nj efekt fetar po t dinit ku ta krkonit. Karteri
ushtronte nj trheqje t fort te t rinjt dhe t rinjt priren pr t qen m pak fetar.
Religjioziteti i Karterit nuk kishte shum efekt te t moshuarit, besimet politike t t
cilve ishin t stabilizuara mir. Trheqja fetare funksionoi kryesisht te t rinjt.
Variablet q fshehin efektet n kt mnyr jan quajtur nga Moris Rosenbergu
"variable shtyps dhe shtrembrues". Mnyra pr t gjetur efektet sht t shikohej n
mbshtetjen e Karterit pr t dalluar sjelljen e besimtarit brenda do grupmoshe. Kur

u krye kjo, nj efekt i fort i kishs, q favorizonte Karterin u shfaq midis atyre t
moshs 18 n 41.
Shum besimtar
besimtar
Karter
49 %
Ford
43
Mosvotuesa ose nuk e di
8
Gjithsej
100

Jo dhe aq
38 %
52
9
100

Dy shembujt e mparshm jan mjaft t ndrlikuar dhe nuk mund tu vihet faj q tani
mund t kruani kokn. T qndrojm pak dhe t kqyrim nj studim t vetm. Mua
m plqen studimi i pararebelimit t Majemi Heralds pr arsye t natyrs s tij
shteghapse dhe sepse analiza ishte vrtet thelbsore.
Do t fillojm me nj tabel t thjesht me dy drejtime. Nj tabel me dy drejtime
(ose bivariate) thjesht klasifikon nj mostr popullate n do kombinacion t
mundshm t kategorive. Kjo prdor moshn dhe militantizmin konvencional midis
zezakve t Majemit. N kalimin e par midis t dhnave, mosha u nda n katr
mnyra, militantizmi n tri.
Mosha
15-24
25-35
36-50
mbi 50
Shuma
------------------------------------------------------------------

Militantizmi

I ult
Mesatar
I lart

23
65
23

28
60
34

34
65
48

45
56
19

130
246
124

Pr arsye se totalet marxhinale jan t pabarabarta, sht e vshtir t kapsh ndonj

kuptim nga tabela pa i shndrruar n prqindje numrat e paprpunuar. Sepse
militantizmi sht variabli i varur, ne do t bazojm prqindjet n totalet e kolonave.

15-24

25-35

Mosha
36-50

mbi 50

Shuma
-------------------------------------------------------------------------------------I ult
26%
Militantizmi

21 %

Mesatar
59
I lart
21
Prqindje e
N
22

21 %
45
33

25 %
47
28

26

37 %
47
16

27

49
25
24

100
Prqindjet marxhinale jan bazuar n shumn e 500 rasteve. Kshtu ne shikojm me
nj shikim se 26 prqind jan n kategorin e militantizmit t ult, 49 prqind n
grupin e mesit dhe 25 prqind n grupin e lart. Mosha sht shprndar n kategori
thuajse t barabarta. Duke par midis n rreshtin kryesues t kuadrateve, ne gjithashtu

mund t shikojm se proporcioni i militantizmit t ult priret t rritet me moshn. Dhe

prqindja m e madhe e militantizmit t lart gjendet n grupin 25--35.
Ka shum numra ktu pr tia pruar lexuesit tuaj. Por ato do t thon dika (vlera
katrori i iksit-- llogaritur nga numrat e paprpunuar--sht 20, q, me 6 grad t
freedom* e bn at domethns n nivelin 0.003) Dhe kuptimi, i tejthjeshtzuar--por i
tejthjeshtzuar haptas--sht se t vjetrit nuk jan aq militant sa m t rinjtkshtu
q nuk kemi aspak nevoj t bjm apologji. Ne mund ta themi kt me an t
shkrimit dhe mund gjithashtu t prishim kuadratet pr t br nj tabel m t leht.
Mosha

I ult
Militantizmi Mesatar dhe i lart
Gjithsej

15-35
mbi 35
-----------------------------------21%
31%
79
69
100
100

Kjo tabel zhduk po ashtu prqindjet ansore. Shumat n fund jan pikrisht pr t
br t qart q prqindjet bazohen n totalet e kolonave.
Problemi i prfytyrimit se n mnyre funksionojn prqindjet mund tiu duket i
ngatrruar n fillim, por prfundimisht do tia merrni dorn. Pr ta br at m t
leht, shumica e tabelave n kt libr i bazojn prqindjet n shumat e kolonave.
Kshtu q variabli i varur - cilsia e copzimit--sht listuar prgjat radhve. Asnj
norm e shkencave shoqrore nuk e krkon kt rregullim. Po kaq logjikisht ne mund
ta vendosim variablin e varur n kolona dhe t shnojm prqindjen prgjat radhve.
N disa raste, pr t qartsuar shprndarjen, ju mund t doni t bazoni prqindjen n
totalin e tabels--domethn, shuma n kndin ansor. Por pr tani do t
standartizojm me variablin e varur t shnuar prgjat radhve dhe prqindjet e
bazuara n totalet posht kolonave.

Standartizimi i tabelave tuaja.

Me kt paraqitje standart ju mund t fitoni shum shpejt shprehin ti bridhni syt
nga e majta n t djatht pr t gjetur diferencn e prqindjes. Tabela q krahason
proporcionin t rinj - t vjetr midis militantve tregon se edhe t moshuarit kan
gjysmn e tyre po aq konservatore apo me militantizm t ult sa edhe t rinjt: 31
prqind kundrejt 21 prqind. Dhe kjo sht nj mnyr vrtet e mir pr tua shpjeguar
kt lexuesve.
Por nse kjo krkon pak koh pr t zhvilluar aftsin e leximit t tabels n mnyr
q shifrat t krcejn nga faqja te ju, t kthjellta dhe shprehse, kini parasysh gjendjen
kritike t lexuesit. Praktika juaj dhe aftsia n interpretim nuk e ndihmon at dhe
kshtu ju duhet ti reduktoni gjrat n fjal ose t zbuloni vetit themelore numerike,
apo t dyja bashk. Nj mnyr pr tia lehtsuar ngarkesn lexuesit sht t'i jipni atij
tabela nj-drejtimshe, t krijuara nga heqja e gjysms m pak dramatike t tabels
dydrejtimshe. Poe edhe athere duhet t shtoni disa fjal pr t shpjeguar se far
thon numrat. Ktu kemi mnyrn sesi mund t paraqiten marrdhniet midis
militantizmit dhe moshs:
Militantizmi dhe Mosha: T moshuarit tentojn t jen m konservator nga t rinjt.

Konservator (%)

15-35 Vje
Mbi 35 Vje
-------------------------------------------21
31

Ktu sht e prfshir edhe gjysma tjetr e tabels, prqindja e jomilitantve n do

kategori. Dhe tabela bn t qart se numrat jan prqindje brenda kategorive t
moshs.
'bhet me personat nuk e di? A nuk duhet t ket kuadrate n tabel pr ta? Jo n
kt rast. Militanti sht prcaktuar n kuptimin e dikujt q jep prgjigje militante n
gjasht nga tet pyetjet n indeks.
Pr pasoj, "mosprgjigja" llogaritet si nj prgjigje jo militante. Po t kishte qen
jashtzakonisht i lart numri i bardh pr do artikull, mund t kishin dal disa
probleme teorike. Nuk doln.. N disapak raste intervistuesit nuk arritn t shnojn
moshn dhe ato raste u hoqn automatikisht nga tabela.
Tani duhet t reflektojm pak pr ato q kemi thn pr njohurit e lexuesit. Kemi
br nj krahasim ndrmjet t rinjve dhe t vjetrve dhe kemi treguar q militantizmi
gjendet m shpesh midis t rinjve. N vetvete kjo sht nj arritje sepse na siguron
prshkrim m t plot t dukuris s militantizmit nga sa kishim para se t krijonim
tabeln. Mosha dhe militantizmi jan t lidhura.
A mund t shkojm prtej ksaj dhe t hamendsojm se marrdhnia prfshin
shkaksi? Brenda vet numrave asgj nuk dshmon q marrdhnia sht
shkaksore. Pr t br krcim n nj hamendsim shkaksor, do t na duhet t
prdorim pak logjik, pak intuit dhe sens praktik. Dhe kjo, si mund ta sillni
ndrmend nga nj kapitull m i hershm, ndodh sepse ne vazhdojm t'i referohemi
njrit variabl si variabl i varuar dhe tjetrit si variabl i pavarur. Ky prshkrim sht
m kursimtari dhe konservatori q kemi. Ne mund t themi se po krkojm dshmi q
militantizmi varet nga mosha, pa besuar vet n kt shkaksi. Deklarata se vlera e
militantizmit varet nga mosha sht krejtsisht prshkruese. (Ose nse krahasimet e
radhve kan dal thuajse t barabarta, mund t kemi thn q militantizmi nuk varet
nga mosha).
Tani le t shikojm kt tabel t veant dhe t prdorim pak logjikn. Nse ka nj
marrdhnie ndrmjet dy variableve, athere kjo mund t jet vetm sepse njri prej
tyre sht shkaku i tjetrit. Por n far mnyre vazhdon shigjeta shkaksore? N kt
rast, sht e leht t shmangni hipotezn q militantizmi shkakton mosh. Mosh
kronologjike, keqardhja sht m e madhe, sht e fiksuar dhe e pandryshueshme,
kshtu q shigjeta duhet t vazhdoj ndryshe. Atribute t tjera t vlersuara leht
zotrojn t njjtin avantazh n xjerrjen e prfundimit t shkaksis: seksi, raca dhe
rendi i lindjes brenda familjes jan shembuj. Nga q ato jan t pandryshueshme, ne
mund t hamendsojm se nse ka shkaksi ato jan shkaqe dhe jo pasoja,.
Pr ilustrim t rikthehemi te rasti i zezakve t Majemit. Militantizmi nuk mund t
bj q njerzit t jen t rinj, por propozimi i kundrt, q rinia i bn ata t jen
militant, l shum pr t dshiruar. Ajo q ne duam t dim sht far ka te rinia q
i bn ata militant.
Mnyra pr ta zbuluar sht t shikoni s pari pr dimensione t tjera ku t rinjt
ndryshojn nga t vjetrit: arsimi, pr shembull. N t gjitha klasat shoqrore njerzit
synojn t jen t arsimuar m mir sesa prindrit e tyre. Midis zezakve t Majemit
mbi 24 vje, 25 prqind kishin diploma t shkolls s mesme. Vetm 12 prqind e
etrve t tyre ishin diplomuar n shkollat e mesme. Ve ksaj, ne mund ta presim q
militantizmi t zgjerohet me arsimimin.

Duke ditur kt, ne dyshojm pastaj se mund t mos jet rinia n vetvete q shkakton
militantizm, por thjesht fakti se zezakt e rinj jan t arsimuar m mir dhe arsimimi
m i mir sht shkaku real i militantizmit. Pr t testuar kt ide, s pari ne
verifikojm dyshimin ton se arsimimi sht i lidhur me militantizmin. Dhe n t
vrtet sht. Zvoglimi i tabels n nj form gazete prodhon dshmit q pasojn se
militantizmi rritet me arsimimin.
Arsimimi
Disa
Klas

Disa klas
Diplom
Shkoll e mesme Shkoll e Mesme

Shkoll e

Lart
-------------------------------------------------------------------------------------------------------Militant (%)
16
23
32
38
(Tabela e plot, me shtat kategori t aesimimit dhe tri t militantizmit, ka nj vler
katrori t iksit prej 33, domethns n nivelin 0.001 me 12 sasi t pavarura q
kontribuojn n shprndarje.)
N shikim t par, arsimiimi duket t ket t bj me militantizmin edhe m tepr se
mosha. Ndoshta mosha nuk sht fare faktori "real". Mundet sht thjesht nj shkak i
arsimimit, q sht athere shkaku m i drejtprdrejt i militantizmit.
Pr t testuar kt ide, le t paraqesim at ka Moris Rosenbergu e quan faktori test.
Nj fjal tjetr pr t sht kontroll. Si n raportin e CBS-s, ne duam t
kontrollojm pr moshn--kt her t ekzaminojm marrdhniet ndrmjet
militantizmit dhe arsimimit. Kontrolli pr moshn do t thot t mbaj efektin e saj t
vazhdueshm me an t vzhgimit t efektit t asimimit mbi militantizmin brenda do
kategorie moshe. Ky proes sht analog me shkenctarin e laboratorit q, me
prsritjen e eksperimentit t tij n temperatura t ndryshme, sigurohet se variacioni
n temperaturn e dhoms nuk e prek reaksionin e tij kimik.

Tabela me tri dimensione.

Rezultati i nj ekzaminimi t till sht nj tabel tridrejtimshe: militantizmi gjat
arsimimit n katr shtresa moshash. N stampimin fizik, sht nj tabel dydrejtimshe
e prsritur pr do kategori arsimimi--mnyra e vetme q nj tabel tridimensionale
mund t riprodhohet mbi letr dydimensionale.
Disa gjra mund t ndodhin:
1. Lidhja militantizm-arsimim mund t zhduket brenda do grupmoshe. Po t jet
kshtu, mosha dhe jo arsimimi, sht shkaku i militantizmit. Mosha, n fakt, sht nj
shkak i prbashkt i t dyjave: arsimimit dhe militantizmit dhe marrdhnia e
dukshme aesimim-militantizm sht e rreme.
2. Lidhja arsimim-militantizm mund t mbetet n seciln prej kategorive t moshs.
N kt rast, mosha dhe militantizmi jan s bashku hallka n zinxhirin shkaksor.
Logjika na thot se mosha, duke qen e fiksuar, vjen e para. Si pasoj, rinia shkakton
arsimim dhe arsimimi shkakton militantizm.
3. Marrdhnia arsimim-militantizm mund t zhduket n disa kategori moshe dhe t
mbetet e njjt ose t bhet m e fort n t tjera. Po t jet kshtu, sht n veprim

ndonj lloj efekti bashkveprimi. Ka rrethana t veanta n t cilat mosha dhe

edukimi funksionojn s bashku pr t zgjeruar militantizmin--m shum, ndoshta,
sesa do t shpjegonte shtimi i thjesht i efekteve t tyre t veanta.
Cili nga t msiprmit ndodhi vrtet n rastin e Majemit?
Pr ta br at t leht, do t prishim prsri tabelat e nj dimensioni, duke par
prqindjen militante n do grupmosh, duke filluar me m t rinjt. Mbani mend, ne
nuk shikojm nj tabel, por n katr:
Edukimi
Disa Disa klas
Diplom
M tej
Klas Shkoll e mesme
Shkoll e Mesme
Shkoll e
lart
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------Mosha 15-24
*
15
25
36
Mosha 25-35
*
25
39
48
Mosha 36-50
17
32
33
*
Mosha mbi 50 14
15
23
*
*Numri n kuadrat sht shum i vogl pr t llogaritur prqindjen.
Si mund ta shihni, arsimimi dhe militantizmi jan t lidhura n t gjitha kategorit e
moshave. Mbshtetet kshtu hipoteza e dyt. Nuk sht entusiazmi i rinis q krijon
qndrime militante. sht m tepr, mundsia m e madhe arsimueve e hapur pr t
rinjt, e cila zgjeron militantizmin e tyre. Ky zbulim prputhet qart n nj kontest m
t gjer teorik t aspiratave t rritura: Arsimimi nxit njerzit m pran synimeve dhe
rrit shpresat e tyre. Shpresa m t larta, t mbetura paplotsuar, krijojn zhgnjim
dhe militantizm.
Ky shembull trajton nj marrdhnie ndrmjet asaj ka Rosenbergu e quan
"karakteristik" (moshe) dhe "predispozit" (militantizm). Karakteristikat jan t
qarta, gjra q nj individ i ka ose nuk i ka: i bardh, i lindur Gjerman, i diplomuar n
shkolln e ciklit t lart, puntor industrie, votues i Gorit n 2000, pronar i nj
televizori dixhital, antialkolist, pilot i liencuar pr avion, njeri q pi nj paket cigare
n dit. Predispozitat jan m t vshtira t kontrollohen sepse ato jan cilsi q
krkojn pranin e situatave t veanta pr tu aktivizuar. Militanti zezak--domethn,
nj person zezak i llogaritur lart n shkalln e militantizmit--mundet ose jo t shpreh
natyrn e tij duke u sjellur n nj mnyr militante, n varsi, normalisht, me situatn
e jashtme q ai ose ajo prballet n do moment t dhn. Por predispozita sht atje
dhe sht e vlersueshme. Nj nga gjrat q disa shkenctar social prpiqen shum
ta bjn sht stabilizimi i marrdhniet ndrmjet predispozitave dhe sjelljes. Nj
shkoll tjetr, megjithat, mendon se predispozitat--qndrimet, vlerat dhe tiparet e
personalitetit brenda personit--kan t bjn me sjelljen shum m pak se situata e
jashtme.
Zakonisht sht shum m e leht t vendossh marrdhnie ndrmjet nj
karakteristike dhe nj predispozite sesa t parashikosh sjelljen aktuale, si n rastin e
vargut mosh-arsimim-militantizm. Megjithat, ju mund t gjeni aplikime lajmi t t
dy tipeve, ndonse mund t zbuloni q nuk jeni n gjendje t zgjoni interesimin e
botuesit ose lexuesve tuaj n marrdhniet e qndrimit deri n astin q predispozitat
u manifestuan n sjellje interesante. Ne bhemi t interesuar pr at q mendojn
zezakt, studentt ose msuesit e shkollave publike vetm pasi ata rebelohen, nxjerrin

dekanin nga zyra e tij ose dalin n grev. Megjithat nj organizm lajmi q i merr
seriozisht metodat e reja, do t prpiqet t monitoroj zhvillimet e qndrimeve para se
gjrat t arrijn t bhen publike, dukshm interesante dhe t nivelit t sikletshm.
Fakti q nj njeri kafshohet nga nj qen prbn lajm, ndrsa nj njeri q mendon t
kafshoj nj qen sht nj sensacion potencial.
Nse nj predispozit sht variabl i varurdomethn dika q sht studjuar--ju
athere mund ta gjeni veten shpejt n angazhimin e hulumtimit pr marrdhniet
ndrmjet nj predispozite dhe nj tjetre. N studimin e pararebelimit n Majemi
Herald n fillim t 1968, nj nga variablet e varura t rndsishme ishte predispozita
ndaj dhuns. Kjo ishte vlersuar me dy artikuj pyetsor, njeri trajtonte miratimin e
prgjithshm t dhuns pr t uar prpara qllimet e zezakve dhe tjetri pyeste pr
synimin e vet personit q prgjigjet pr t marr pjes n nj dhun t till nse do t
shfaqej mundsia. T dy artikujt ishin kombinuar pr t formuar nj tregues prej katr
pjessh, t radhitura nga "dhun"--ata q s bashku favorizuan dhunn si nj ide dhe
ishin gati t merrnin pjes vet--te ata q u ishin kundrvn t dyjave: konceptit dhe
aktit personal. Pastaj ishte testuar kundrejt nj numri pretendimesh specifike pr t
zbuluar, s pari, nse mtimet i vendosnin njerzit realisht kundr mendimeve t
dhuns, dhe, po t ishte kshtu, cilat mtime kishin m shum efekt.
Nj nga tabelat m t spikatura tregon krejt hapur se predispozita ndaj dhuns ishte e
shoqruar me paknaqsin ndaj gjendjes personale t strehimit.

Qndrimi
ndaj
dhuns

Dhuna
Pr dhunn
Ambivalent
Kundr dhuns
Shuma

Qndrimi ndaj Strehimit

I lumtur
Jo i lumtur
-------------------------------------7%
12%
8
18
25
24
69
45
100
100

Megjithat, t rinjt priren t jen m t arsimuar dhe m t paknaqur, por gjithashtu

edhe m t dhunshm. Ngrihet pyetja, athere, nse paknaqsia ndaj strehimit ka
vrtet ndonj efekt n ndjenjn ndaj dhuns, ose nse t dy variablet jan thjesht
efekte t zakonshme t nj koleksioni m t komplikuar t qndrimeve q prfshin t
qnit i ri dhe i zi. Kshtu q tabela u ndrtua prsri, kt her me kontrollin pr
moshn. Pr t ruajtur rastet, katr kategorit e dhuns ishin ngjeshur n dy dhe
tabelat ishin reduktuar n nj dimension secila pr thjeshtsi.

I dhunshm
ose Afr
Dhuns

Mosha 15-24
Mosha 25-35
Mosha 36-50
Mosha mbi 50

Qndrimi ndaj Strehimit

I lumtur
Jo i lumtur
-------------------------------------21%
33%
19
29
12
40
12
20

Marrdhnia vazhdon n do grupmoshe, ndonse prparon shum m e fort n

moshn mesatare, grupi 36--50. Si pasoj, me sa duket t paktn dy gjra ndodhin
ktu: e para, rinia, ose dika rreth rinis, i bn njerzit t ndiejn dhe t shprehin
ankime mbi strehimin dhe ankesat me radh stimulojn qndrime t favorshme ndaj

dhuns. Por shikoni te kategoria e moshs s tret. Strehimi pr kt grupmosh sht

shum i rndsishm ndaj edhe shum i fort si nj variabl shpjegues pr dhunn:
Kta jan njerz n vitet e vonshme t burrris pr t cilt privimi nga knaqsia e
strehimit mund t jet shum irritues. Kshtu banimi i keq i bn kta njerz t prirur
ndaj dhuns pavarsisht nga mosha e tyre; mosha, e shoqruar negativisht me dhun
(sa m e madhe mosha aq m e pakt dhuna) ka pasur kshtu nj efekt shtyps n
tabelat dydrejtimshe t mparshme, t cilat u testuan pr efektin ndaj dhuns t
paknaqsis s strehimit.
Ose e rimodelojm kt deklarat n fjali me t shkurtra:
Predispozita ndaj dhuns zvoglohet me mosh.
Predispozita ndaj dhuns rritet me paknaqsin e strehimit.
Midis njerzve t moshs mesatare, paknaqsia e strehimit lidhet fuqimisht me
predispozitn ndaj dhuns si pr t kaluar n pesh efektin dhunshtyps t moshs.
Kur mund t lokalizoni nj grup n t cilin rethana t veanta krijojn nj
marrdhnie q dallohet pr fuqi dhe qartsi t veant, ju keni nj potencial t fort
pr nj reportazh t rndsishme lajmi. N Majemi, shkruesi i shtjeve urbane
Huanita Grini (Juanita Greene), zbuloi se pr njerzit n vitet e rritjes s fmijve
zhgnjimi nga strehimi ishte bazuar n realitetin objektiv. E ara ndrmjet nevojs
dhe mundsis s strehimit ishte e madhe dhe nuk ishte mbyllur. Ky lloj vrojtimi i
situatave t veanta, me q ra fjala, sht dika q shkenctart social, n krkimet e
tyre pr parimet e prgjithshme teorike, rrall her e kan kryer shum mir.
"Shkenca sociale sht kritikuar me t drejt," thot Rosenberg, "pr shprfilljen e
faktorve rrethanor. Kushdo mund ta dij q parimet e prgjithshme sigurohen, por
dikush nuk e di nse kto parime kan vler parashikuese n rrethana t veanta.
Krkimi pr rrethana t veanta mund t'i prshtatet instiktit t gazetarit m mir se ato
t shkenctarit social. Ngurrimi akademik pr t zbuluar detajet e prditshme nuk
duhet t na pengoj aspak kur ne krkojm tradicionalen kush, far, kur, ku, pse dhe
si.
Para se ta lem dhunn pr arsye strehimi dhe tabelat e knaqsis pr arsye moshe si
t prmbledhura m par, kqyrni kt tabel kombinacioni edhe njher pr t par
sesi dhe sa shpejt jeni msuar t lini numrat t krcejn nga faqja, duke iu sjell
mesazhin e tyre. Syri juaj kqyr automatikisht nga e majta n t djatht pr t treguar
se qndrimet lidhur me strehimin lidhen me qndrimet e dhuns n t gjitha
grupmoshat. Por ju mund ta kqyrni at gjithashtu edhe vertikalisht, pr t par sesi
qndrimet favorizuese t dhuns tentojn t zbehen me avancimin e moshs.
Prqindja e disponueshme ndaj dhuns zbehet nga 21 n 12 midis personave t
knaqur me kushtet e strehimit dhe nga 33 n 20 midis personave t paknaqur me
kushtet e strehimit. Ve ksaj kemi prjashtimin, q 40 prqind t dhunshm midis
grupit t paknaqur 36-50, brtasin pr kujdesje dhe sqarim.
Nse, nga ana tjetr, ju duhet ende t ndaloni dhe t zbrtheni kuptimin, mos u
shqetsoni. Mbi t gjitha, ju jeni n biznesin e shkrimit me fjal, jo me numra. Por
lehtsia me numrat do t vij me praktik, veanrisht nse i aplikoni ato n pun pr
veten tuaj dhe jo vetm pr shembujt e shtypur n nj libr.
Mund gjithashtu t ngushlloheni me mendimin: Ju po shmangni, deri tani, rrezikun e
prdorimit tepr t lirshm t numrave sa q filluat t humbni zotsin pr t veshur
kuptimin e tyre me fjal q lexuesit e gazets t mund t kuptojn dhe vlersojn. Ky
rrezik sht i njohur mir nga shkenctart social, veanrisht midis studentve q

kontrollojn metodat sasiore pr her t par. Ata arrijn nganjher nj faz n t

ciln nuk e durojn dot faktin q nuk mund tu drgojn botuesve thjesht prfundimet
e kompjuterit dhe t ken kshtu domethnien e tyre t vlersuar n ast dhe t
shpalosur n mnyr q ta shikoj tr bota. Nuk funksionon n kt mnyr pr ta
dhe kjo kryesisht nuk funksionon n kt mnyr pr ne n gazetari. Ne shkruajm
me fjal, por duhet t msojm t lexojm n numra.

M shum se nj variabl i pavarur.

Ne tashm kemi par disa gjra q mund t ndodhin n nj marrdhnie
dyvariablshe t thjesht, kur sht paraqitur edhe nj variabl i tret, i lidhur me t
dy. Nj shembull tjetr meriton t shqyrtohet. Rasti ku variabli i tret nuk sht nj
test i vrtet ose variabl kontrolli por vepron si nj variabl i pavarur i dyt. Me fjal
t tjera, ne gjejm dy gjra q lidhen me dukurin n studim dhe efekti i tyre duket t
jet kumulativ.* Ka mnyra pr t klasifikuar kontributin relativ t dy variableve t
pavarur. Megjithat, n nj histori gazete, thuajse gjithka q ju keni nevoj pr t
transmetuar sht se ato ekzistojn, se ato ndikojn variablin e varur dhe se efekti i
tyre sht kumulativ.
N studimin pesvjear n vazhdim t t arrestuarve t Berkeley, p.sh, u b nj
prpjekje pr t prcaktuar far i bri disa nga ish studentt radikal--nj minoritet,
si doli--t bhen relativisht konservator n sjelljen e tyre politike. Nj konservator
politik n kt kontekst ishte dikush q votoi pr Hjubert Hamfrin (Hubert
Humphrey) n vitin 1968 (asnj n kt grup nuk votoi pr Niksonin). Nj vot pr
Humphrey prfaqsonte nj akt brenda sistemit politik dhe jo nj protest, si nj vot
e hedhur pr Juxhen Mekartin (Eugene MacCarthy), Dik (Dick) Gregorin, Eldridge
Kleverin, Pet Polsenin (Pat Paulsen) ose nuk do t ishte nj vot e paramenduar.
Disa faktor ishin t shoqruar me nj vot te Hamfri (Humphrey), prej t cilve dy ia
vlejn t prmenden ktu si shembuj: nj nivel i ult i prgjithshm i radikalizmit t
vet-perceptuar dhe marrja e nj bashkshorti q prej arresteve t vitit 1964.
Midis gjith t arrestuarve t cilt u prgjigjn studimit t posts, 33 prqind votuan
pr Humphrey. Midis atyre q u martuan pas qndrimit brenda n form proteste, 43
prqind votuan pr at. Midis atyre q e vendosn veten n dy t tretat m ult n
shkalln e vetfiksimit t radikalizmit, 49 prqind votuan pr Hamfrin.
Hipotezat sugjerojn vet menjher q sa m pak radikal njerzit aq m t prirur
jan pr t br gjra tradicionale si sht martesa dhe kto dy variable t pavarur-martesa dhe radikalizmi i ult i vetvlersuar-- tregojn t njjtn gj. Duket e
mundshme q studentt radikal q u jan kushtuar shtjeve t tyre, do t ken pak
koh ose preferenc pr nj istitucion tradicional si martesa. N fakt, megjithat, nuk
kishte diferenc domethnse n prqindjen e martesave t grupit radikal t lart dhe
grupit radikal t ult. I vetmi ndryshim: ata q ishin ende beqar pes vjet m von u
prirn t renditen disi m ult n radikalizm.
Kjo munges lidhjeje midis dy variableve t pavarura do t thot, athere, q efekti i
tyre duhet t jet kumulativ. Ekzistenca e t dyja kushteve, radikalizmi i ult dhe
martesa duhet t prodhojn nj prqindje m t lart t votimit pr Hamfrin nga do
kusht vemas. Ashtu ndodhi dhe efekti u demonstrua lehtsisht me numra q mund t
interpretoheshin te lexuesit:
43 prqind t personave t martuar votuan pr Hamfrin.
49 prqind e personave t radikalizmit t ult votuan pr Hamfrin.

61 prqind e t martuarve, persona t radikalizmit t ult votuan pr Hamfrin

Nga kto shembuj mund t shikoni sesi hyrja e variablit t tret pr t zhvilluar at q
ju tashm dini rreth nj marrdhnie dyvariablesh mund t bj tri gjra thelbsore:
1. Mund t nxjerr n pah nj marrdhnie t rreme. Shembull: Njerzit q han
mblsira kan nj prqindje m t ult vdekjeje sesa ata t cilt nuk han. Si pasoj,
ngrnja e mblsirave shkakton jetgjatsi? Jo. Fmijt han mblsira dhe fmijve
u duhet t prballojn dobsit vdekjeshkaktuese t moshs s vjetr. Kontrolloni pr
moshn dhe marrdhnia midis ngrnjes s mblsirave dhe prqindjes s vdekjes
zhduket.
2. Mund t veoj kushtet n t cilat marrdhnia sht shum e fort dhe shum e
rndsishme. Shembull: Lexuesit e gazets n nj qytet jugor paksohen n
grupmoshat m t reja, nj zbulim q ngre dyshimin se gazeta po humbet lidhjen me
brezin e ri t arsimuar. Por kur marrdhnia sht kontrolluar n elementin e
arsimimit, doli se thuajse t gjith kta lexues t rinj t paksuar ishin m pak t
arsimuar. Ky zbulim hap nj linj t tr t re krkimi, t drejtuar n zvendsimin e
mundshm t televizionit nga gazetat midis njerzve t rinj t paarsimuar dhe nj
projekti t drejtimeve t ardhshme kur numri i njerzve t rinj t paarsimuar vazhdon
t paksohet.
3. Vargonjt e shkaksis mund t klasifikohen dhe efektet bashkvepruese ose
kumulative t zbulohen. Shembull: Midis zezakve t Majemit n vitin 1968, ata q
prcaktoheshin shum lart n vlersimin e efektivitetit politik, prireshin t
prcaktoheshin lart n (si i kundrt me radikal) militantizmin tradicional. T dyja
vlersimet gjithashtu ishin t lidhura pozitivisht me t ardhurat. Trajtimi i t
ardhurave si nj variabl i veuar i pavarur tregoi q ky dhe efikasiteti politik tentuan
t operonin n mnyr kumulative: Secili krijoi nj kontribut t veant n
militantizmin n rritje.
Deri n kt kapitull, kur mendoni pr nj variabl, ju me sa duket mendoni pr nj
artikull t vetm pyetjeje n programin e intervists. Dhe n m t shumtn e kohs
kjo sht saktsisht ajo ka do t jet nj variabl. Megjithat, n loj duhet t msoni
hert mos ta lini imagjinatn tuaj t jet e kufizuar me variablet e vetme. Shpesh sht
m e arsyeshme t kombinoni dy a m shum pr t krijuar trsisht nj vlersim t ri.

Variable t reja nga t vjetrat

Nj nga mnyrat klasike t variableve t kombinuara n literaturn e shkencs
shoqrore sht statuti i paqdrueshmris. Merrni dy prmasa t statusit
socioekonomik, arsimimin dhe t ardhurat, pr shembull. Njerzit q renditen lart n
t dyja ose ult n t dyja jan status i qndrueshm. Ata q jan lart n njerin por ult
n tjetrin jan status i paqndrueshm. Dhe hulumtimi ka treguar, njerzit me status t
paqndrueshm jan t ndryshm. Ky sht nj variabl i dobishm.
Nj mnyr tjetr pr t krijuar variable t reja nga t vjetrat gjendet n ndrtimin e
shkalls ose indeksit. Variablet e reja nuk jan me t vrtet "t reja", t tilla ato kan
nj karakteristik t ndryshme ose nj predispozit. M tepr ato sigurojn nj tregues
m t kujdesshm dhe t lakueshm t asaj q ju po prpiqeni t vlersoni. T
kthehemi te shembulli i militantizmit zezak, tet artikuj t tij jan nj vlersim
kolektiv m i mir i predispozits se do artikull vetm. Nj avantazh i dukshm sht

se ju mund ti renditni n rregull individt n mostr sipas numrit t dhn t

prgjigjeve militante.
Zgjedhja e artikujve t disponueshm t ndrlidhur pr ti prdorur n indeks mund
t jet disi arbitrare, por nuk duhet t shqetsoheni pr kt. Si ka vn re dhe Paul
Lazarsfeld, treguesit q vlersojn t njjtat dukuri priren t jen t shkmbyeshme.
Kombinimet n lvizje t treguesve do t thot se disa njerz do t bien brenda ose
jasht nga grupi i prcaktuar me do ndryshim. Megjithat, kur vshtroni pr
marrdhnie me nj variabl tjetr, kombinimet e ndryshme nuk ka t ngjar t bjn
ndonj ndryshim t rndsishm t rezultatit. Ne mund t marrim do katr prej tet
artikujve t militantizmit tradicional dhe ti prdorim ato pr nj tregues t
dikotomizuar dhe t gjejm srish q militantizmi konvencional lidhet me arsimimin.
Pastaj mund t marrim katr t tjerat, t provojm prsri dhe prsri t arrijm n t
njjtin konkluzion t prgjithshm.
sht pr kt arsye q, zakonisht, ka pak nevoj pr t prdorur tet artikuj n nj
indeks. Shpesh dy a tri do t ishin t mjaftueshm. Dhe n rastin e statusit
socioekonomik, shpesh mund t gjeni raste ku do t jeni i knaqur t prdorni
arsimimin si tregues t vetm. Nganjher prqindja e prgjigjes n shtjen e t
ardhurave sht e ult dhe marrja me t prfshin nj problem t vshtir (ndonse jo
t pakaprcyeshm): kodimin. Por t dyja lidhen mjaft mir me arsimimin sa q, pr
shum qllime hulumtimi, do t mund tia dilni mban vetm me arsimimin.
Nuk do t shikoni shum reportazhe votimi t bazuara n tregues. sht pr t ardhur
keq sepse konstruksioni i treguesit mund t shtohet me fuqin dhe
interpretueshmrin e t dhnave t votimit. Dhe do t filloni t mendoni rreth
mnyrave t analizimit t t dhnave t hulumtimeve q shkojn mir tej
prllogaritjes s frekuencs bazsa njerz dhan kt prgjigje ndaj ksaj pyetje
dhe madje tej krahasimeve t thjeshta bivariate*, t tilla si sa njerz me t ardhura t
larta krahasohen me njerz me t ardhura t ulta, qytetar t mirfillt me banor
periferik, e kshtu me radh. Si mund t kryen analiza t tilla t kujdesshme pr tu
prshtatur n kohn e ngjshur t gazetaris?
sht m e thjesht nga sa mund ta mendoni. Madje edhe sikur pjesa kryesore e asaj
q shkruani nga t dhnat e hulumtimit t bazohet n frekuencat margjinale dhe
marrdhenieve t thjeshta dydrejtimshe, ju intereson t qndroni vigjilent n situata
ku analiza m t thella mund t jen t dobishme.
Nj nga taktikat baz sht t rikodoni variablet, n mnyr q vlerat numerike t
formojn tregues me renditje t rregullta. P.sh, nj artikull [kini parasysh: z ose
numr] pr sjelljen rrebeluese n t ardhmen mund t kodohet n mnyr origjinale:
Ka mundsi t bashkohet
1
Ka mundsi t mos bashkohet 2
Nuk ka siguri
3
Pr ti br numrat t qndrojn n nj afrsi t sigurt prirjeje pr rebelim, ky artikull
mund t rikodohet:
Ka mundsi t bashkohet
Nuk ka siguri
Ka mundsi t mos bashkohet

3
2
1

Kur gjith variablet e vazhdueshme ose pakashum t vazhdueshme kodohen n kt

mnyr, kompjuteri mund t prodhoj nj matric korelacionido artikull vihet n

lidhje me do artikull tjetr. Nga pikpamja statistikore, sigurisht, n shumicn e

rasteve kjo sht pak e qndrueshme. Hamendsimet e korelacionit baz (Pearsonian
r) prfshijn shkallzim interval. Prve t tilla variableve t vazhdueshme t
domosdoshme si arsimimi, t ardhurat dhe mosha, shum variable t shkencave
shoqrore n rastin m t mir mund t shkallzohen vetm n mnyr rreshtore. Por
kompjuteri nuk e di far lloj shkallsh ose treguesish prfaqsojn numrat juaj. Ai do
t prodhoj nj matric korelacioni q do t ket vler mjaft t prafrt pr t qen e
dobishme si mjet hulumtimi. Syri juaj mund t skanoj radht dhe kolonat e
koeficenteve t korelacionit dhe kur papritmas t shfaqen vlera t larta, ju mund t
pyesni veten pse dhe pastaj t ndrtoni tabela rastsore [kompensuese] pr t gjetur se
far po ndodh. Sigurisht ju nuk do ti merrni parasysh koficentet e korelacionit t
raportimit n gazet,. Ky sht thjesht nj instrument ndrgjegjsimi pr marrdhniet
q ju mund t mos i kini vn re, ose q nuk keni menduar ti krkoni.

Konstruksioni i treguesit.
Matrica e korelacionit mund tiu udhheq gjithashtu n ndrtimin e shkallve nga
disa variable. Nse mendoni q disa artikuj pyetsor prekin t gjith nj
karakteristik t prgjithshme, t till si predizpozicionin ndaj dhuns, paknaqsit
me shrbimet e qeverisjes lokale, ose paragjikimin racor, athere ju mund t merrni
nj vlersim t shpejt t vlerave t tyre si nj tregues duke par nse ato lidhen s
bashku.
Si do ta tregoni se cilt artikuj jan t prshtatshm pr nj shkall? Ju doni q ata t
ken ndrkorrelacione t ulta, n fqinjsi t 0.2 te 0.5. Nse ndrkorrelacionet jan
shum t larta, , duke vlersuar t njjtn gj, artikujt jan t teprt. Nse ato jan
shum t ulta, ato vlersojn gjra t ndryshme. Pr tiu udhhequr n ndrtimin e
indekseve ekzistojn teste statistikore t ndryshme. Alfa e Cronbach sht e
disponueshme n SPSS. Siguron nj vlersim n masn n t ciln t gjith artikujt
vlersojn karakteristikn e njjt baz. Si e realizon ajo kt? Pr nj shpjegim t
drejtprdrejt do t keni nevoj pr nj test statistike. Pr qllime m t shumta sht
e mjaftueshme ta mendoni at si nj vlersim t qndrueshmris s brendshme. Nj
rezultat alfa i ult do t thot se ka t ngjar t keni nj problem t ngatrruar
domethn, n t vrtet artikujt n shkalln tuaj nuk vlersojn t njjtn gj.
Pranimi i interpretimit t alfs s Cronbach sht se nj alfa prej 0.7 do t thot q nj
shkall sht mjaft e mir pr hulumtim eksplorues dhe nse ajo sht 0.8 ose m
tepr, ju mund ta prdorni at n nj aplikim konfirmues. Rutina e njjt SPSS q
prodhon kt do tiu tregoj gjithashtu nevojn q keni pr do artikull n shkall.
Duket te secili me radh dhe ju tregon sa do t ulet alfa nse artikulli ka rn. Ju nuk
do t donit ti bezdisnit lexuesit e gazets me kt informacion, por kjo do t ishte e
mir pr qetsimin e mendjes tuaj.
Ky hulumtim i shpejt pr gjra q formojn nj t tr koherente mund t ohet nj
hap m tej me nj program analize factor* q kalon prmes nj matric korelacioni
dhe seleksionon grupet e variableve q qndrojn t bashkuar me shum saktsi
matematike. Logjika e analizs faktor hamendson se variablet tuaja jan manifestime
siprfaqsore t ndonj kushti baz dhe rreshtimi optimal i variableve t vna n
lidhje s bashku do t tregoj se far jan kto situata baz. Problemi me kt
instrument t veant sht se ai sht kaq i fuqishm sa do t shkaktoj kredhjen e
faktorve , t cilt ju nuk do ti dini nse ato jan ose jo t vrtet. Kshtu q duhet
ti shihni ato me nj sy dyshues dhe t pyesni veten nse kan ndonj kuptim intuitiv

apo teorik. Kur kan, ju mund ti prdorni si shkall pr t ndrtuar variable q do t

funksionojn zakonisht m mir sesa treguesit artikullvetm.
Nj shembull i nj rasti n t cilin kjo procedur ishte e suksesshme sht studimi i
Detroitit t vitit 1968 t qndrimeve t zezakve n zonat e rebelimit t vitit 1967. Nj
numr artikujsh q lidhen me drejtimet e mundshme t veprimeve ndaj akteve t
zezakve u ndrthurn s bashku dhe u analizuan si faktor. Programi krkoi q t
nxirreshin faktor ortogonalnj mnyr stenografie e thnies q artikujt brenda
secilit faktor duhet t lidhen me t tjert n kt faktor, por q vemas faktort nuk
duhet t jen t ndrthurrur s bashku. Kshtu q do faktor prfaqson nj prmas
t ndar pa lidhje me t tjert.
N studimin e Detroitit dy faktort e par t nxjerr patn kuptim t mir. I pari u
etiketua fuqia e zez dhe prbrsit e tij m t fort ishin prgjigjet pozitive ndaj
deklaratave t tilla si zezakt duhet t marrin m tepr pushtet politik duke votuar s
bashku pr t pasur nnpuns t cilt do t kujdesen pr ta dhe zezakt duhet t
ken m shum pushtet ekonomik me zhvillimin e bizneseve t fuqishme dhe
industrive q kontrollohen prej tyre.
Faktori i dyt u etiketua nacionalizmi zezak. (Duhet theksuar ktu se kompjuteri
nuk i shpik kto etiketime. Ju duhet ta bni at vet.) Prbrsit e tij m t fort
prfshinin marrveshje me deklarata t tilla si sht shum e rndsishme pr
zezakt t shmangin sa t jet e mundur marrdhniet me njerzit e bardh dhe
sht shum e rndsishme pr zezakt t jen gati t luftojn s bashku me zezakt
e tjer dhe t rrebelohen kur kjo t jet e nevojshme.
Prfundimisht, doli q nj shumic e konsiderueshme e zezakve t Detroitit u
rrjeshtuan nn iden e pushtetit t zezakve, t prcaktuar n sensin konservator si
ndihm ndaj vetvetes dhe se ishin shum pak orientuar drejt nacionalizmit zezak. Q
kto dy prmasa ishin gjra t ndryshme dhe ashtu, t palidhura, prbnin lajm pr
shum t bardh, t msuar t mendonin pr format ekstreme t militantizmit si t
ndryshme vetm n shkall nga koncepti i pushtetit t zezakve. Kjo sht nj
ndryshim n lloj, jo n shkall.
Megjithse zbulimi u plotsua prmes analizs faktor, prova nuk qndronte n kt
instrument mse intrigues dhe t vshtir pr tu shpjeguar. Treguesit e pushtetit t
zezakve dhe nacionalizmit zezak t ndrtuar, ngjeshur n kategori pr tabela
kompensuese , shkojn kundr njri-tjetrit kur sht fjala pr t verifikuar mungesn e
nj marrdhnie. Ky hap ishte i domosdoshm jo vetm pr thjeshtsimin, por edhe si
nj kontroll kundr keqprdorimit t analizs faktor. Veanrisht pr qllimet tona, ai
duhet t prdoret vetm pr t zbuluar tregues pr gjrat q mund t prshkruhen n
nj mnyr m t drejprdrejt.
Ka truke t tjera q mund t kryhen me nj matric korelacioni. Kur ekzistojn disa
variable t pavarura t shoqruara me variabl t varur, ka nj rrug t shkurtr pr t
sistemuar efektin e secilit nprmjet prllogaritjes s asaj q sht quajtur koficent
korelacioni i pjesshm. P.sh, n nj studim t votuesve n Muncie, Indiana, n vitin
1964, korelacioni ndrmjet interesit politik dhe t ardhurave ishte 0.212, gj q
sugjeronte se njerzit me para kan investuar m shum n vendimet politike dhe si
pasoj i kushtojn m shum vmendje politiks. Nga ana tjetr, t ardhurat dhe
arsimimi ishin t lidhura n mnyr m t prcaktuar (r = 0.408) dhe kishte nj hallk
t vogl, por domethnse ndrmjet arsimimit dhe interesit politik (r = 0.181). Duke
prdorur tabela kompensuese dhe duke par n to brenda kategorive t arsimimit,
bhet i mundur testimi i marrdhnies ndrmjet interesit politik dhe t ardhurave. Por
kjo do t thot nj eskursion tjetr n qendrn llogaritse. Korelacioni i pjesshm
ofron nj mnyr m t shpejt pr t vlersuar efektin e mbajtjes s arsimimit t

qndrueshm. Formuln pr ta kryer at n shpinn e nj zarfi ju mund t gjeni n

tekst, por mund t ngarkoni edhe SPSS ta kryej kt pr ju me pak elemente dhe
klikime.
Matrica korelacion ka dhe nj tjetr aplikim t veant nse ju keni nj panel t
dhnash. Nganjher, kjo mund tiu jap nj mnyr t leht pr t hetuar kahen e
shkaksis. Ta zem se keni intervistuar t njjtt njerz n dy projekte nga nj vit
secili. Secili studim tregon nj marrdhnie ndrmjet interesit n politikn lokale dhe
kohs s harxhuar me leximin e gazets s mngjesit. Pyetja q ju shqetson sht se
kush vjen e para n zinxhirin shkaksor (nse njera vjen e para; do t ishte rasti i
shkaksis s dyanshme). Nga matrica korelacion ju gjett se atje ka nj marrdhnie
qartsisht m t fort ndrmjet interesit n politik n Kohn 1 dhe leximit t gazets
n Kohn 2 pastaj ka ndrmjet leximit t gazets n Kohn 1 dhe interesit n politik
n Kohn 2. Drejtimi mbizotrues i shkaksis, athere, sht nga interesi n politik
n leximin e gazets.

Faqe 151
Figura 7.1- Leximi i gazets dhe interesi pr politik.
Shnim: N qoft se bashklidhja AD sht m e madhe se bashklidhja BC, leximi i gazets
ndodh m tepr nga interesi pr politikn se sa pr t vet.

Mund ta keni pikasur mbase tashm q keni filluar ta vshtroni metodologjin e

shkencs sociale n nj drite t re. Me pak fat, kjo duhet t filloj t duket si dika q
ju edhe mund ta bni, jo vetm ta vzhgoni n mnyr pasive dhe ta shkruani.
Ka nj tjetr knd q ne kemi kthyer n kt kapitull. Mund gjithashtun ta keni vn
re se nuk kemi br ndonj testim kushedi se far n diskutimin e analizave
hulumtuese. Dhe se kemi futur shum emfaz n procedurat e krkimit dhe
hulumtimit q nuk prkon krejtsisht me modelin e pastr t testimit t hipotezs q
ishte paraqitur m par n kt libr.
A sht kjo, athere, pika e tranzicionit nga erudicioni n gazetari? Jo saktsisht. M
e mira do t ishte q m shum shkollar krijues t din, se krkimi pr shkakun e
mundshm gjendet atje ku veprimi sht n hulumtim analitik dhe se testimi
statistikor nuk fiton rndsi nga krahasimi. Testet ju ndihmojn t mbroheni kundr
tundimit t interpretimit t tepruar. Por me hyrjen e e variablit t tret pr t shkuar tej
siprfaqsores, analizat e tabelave, marrdhniet dyvariablshe, jan mbrojtja juaj
ndaj interpretimit t gabuar. sht gjithashtu edhe mundsia juaj pr t zbuluar
sekuenca shkaksore dhe shpjegime t mnyrs sesi funksionojn gjrat n
komunitetin tuaj, pr t cilat m par ju nuk dyshonit se ekzistonin.
N metodn klasike shkencore, ju formoni nj hipotez, e testoni at dhe nse ajo
dshton, hiqni dor dhe vazhdoni me dika tjetr. Mos vazhdoni t prdridheni n
epicikle, si bri Ptolemeu, derisa keni nj shpjegim t ngatht jo t matur pr t
prputhur t dhnat e vrojtueshme. Megjithat rregulli kundr interpretimit sipas
faktit, pasi t dhnat jan brenda dhe tabelat e printuara jan n tavolinn tuaj, nuk
sht n asnj rast rigoroz. N shkencn shoqrore ka hapsir pr rastsi. Nse t
dhnat iu japin nj ide q nuk e kishit m par, nuk duhet t ndiheni aspak fajtor kur e
ndiqni at prmes tabelave pr t par se ku t on. Rozenbergu vuri re se rastet e
zbulimeve rastsore jan t shumta n t dyja shkencat: shoqrore dhe natyrore. Ai
citon si shembull njrin nga konceptet m t mira dhe m origjinale q del nga

hulumtimi analitik modern: konfiskimin relativ, zbuluar nga Semjuel (Samuel)

Stouferi n hulumtimin e tij pr The American Soldier.[Ushtari amerikan]
Stouferi nuk e regjistroi kt studim me iden q atje mund t kishte nj gj t till si
konfiskimi relativ. Ideja nuk ishte marr n konsiderat prej tij dhe studimi nuk ishte
planifikuar pr t testuar at. Por numrat doln kaq t papritur dhe befasues sa u b e
nevojshme t shpikej ideja e konfiskimit relativ pr t bashkjetuar me to. Nj nga
gjetjet m t papritura ishte se zezakt e Veriut t vendosur n Jug, pavarsisht nga
mria e tyre kundrejt diskriminimit racial vendor, ishin t prshtatur, madje edhe m
mir kur krahasoheshin me ata q banonin n Veri. Nj tjetr mosprkim u vu re n
moralin krahasues t ushtarve n njsit me mundsi m t mdha gradimi dhe atyre
n njsit me mundsi m t pakta gradimi: Grupi me mundsi m t ulta ishte m i
lumturi.
Nj koncept i matur [sipas parimit te kursimit], konfiskimi relativ, prputhet me t
dyja kto situata. Ushtart zezak t vendosur n Jug krahasonin veten me zezakt
civil q ata shikonin prreth tyre dhe e gjenin veten m mir. Njsit me mundsi m
t larta gradimi kishin m shum ushtar t graduar dhe megjithat ndiheshin m t
paknaqur q nuk bnin prpara nga ushtart n njsit ku askush nuk bnte prpara.
Kur doln kto mosprkime t dukshme, a brtitn analistt Eureka! dhe vlersuan
rndsin e tyre n historin e shkencs shoqrore? Jo, prkundrazi, ata e vonuan
njoftimin dhe rishikuan prsri numrat duke shpresuar se ndonj gabim zyrtar ose
dika tjetr do t tregonte se ushtart zezak dhe ushtart me mundsi t ult gradimi
nuk ishin dhe kaq t lumtur. Ka nj msim praktik ktu pr gazetart. Ne nuk jemi
ngarkuar me prgjegjsin drithruese pr t br zbulime origjinale shkencore. Ne
kemi prgjegjsin e prballjes dhe testimit t menuris tradicionale. Dhe nse
menuria tradicionale thot nj gj dhe t dhnat tona thon nj tjetr, athere ne,
nse t dhnat jan mbledhur dhe analizuar mir dhe me vrtetsi, duhet tu besojm
t dhnave tona.
Rosenberg gjithashtu ka nj prgjigje pr puristt metodologik t cilt thon se
interpretimi sipas faktit sht gati si ndrtimi epiciklik ptolemejan.
Zbulimet rastsore, thekson ai, jan t pavlefshme. Nse gjeni dika befasuese, mund
t prdorni tabelat tuaja kompensuese pr t hyr fshehurazi n to nga nj drejtim
tjetr pr t par nse ajo sht ende atje. Stouffer gjeti dika befasuese n qndrimin
e ushtarve zezak, shpiku konceptin dhe pastaj e testoi at diku gjekt , me t dhnat
e tij n njsit me mundsi t ult dhe t lart gradimi.
Nj shembull gazetaresk sht gjithashtu i vlefshm. Kur pes vjet pas ngjarjes,
Knight Newspaper studjuan personat e arrestuar n Berkli (Berkelei), nj nga gjetjet
interesante ishte se n vitet q pasuan femrat q kishin qen radikalizuar nga shtja
Spraull Holl (Sproul Hall), tentuan t qndronin m gjat se meshkujt n kt
radikalizim. Kjo gjetje, bazuar n nj tabel, onte n hipotezn se radikalizmi pr nj
femr prbn nj ndarje m traumatike nga vlerat dhe qndrimet e familjes s saj ,
krahasuar me nj mashkull dhe se ajo, si pasoj, qndron n lvizjen radikale si nj
zvendsuese e familjes. Teoria ishte e testueshme nga t dhna t tjera n studim.
Nse kjo ishte e vrtet, femrat duhet t ken nj proporcion m t madh t prindrve
q nuk miratuan veprimtarin q oi n arrestimin e tyre. Ve ksaj, kto femra me
prindr jomiratues ka gjas t jen m shum t prirura ta ruajn radikalizmin e tyre.
Kontrolli i ktyre dy supozimeve krkonte nj tabel t re dydrejtimshe (seks miratuar
nga prindt) dhe nj tabel tridrejtimshe (prmbajtje radikale nga seksi e miratuar nga
prindt) dhe nj udhtim n qndrn kompjuterike. Doli se atje kishte nj diferenc t
vogl seksi (ndonse jo domethnse nga pikpamja statistikore) n favor t
meshkujve q kishin miratim prindror. Megjithat, efekti i prindrve mosmiratues

mbi vetprmbajtjen radikale ishte i njjt pr djemt dhe vajzat. Kshtu q teoria , t
paktn pr qllimet e ktij projekti, ishte zhvleftsuar.
Interpretimi sipas-faktit, thot Rosenbergu do t thot kshtu, jo kompletimi i
analizs, por vetm hapi i par drejt saj. Interpretimi sht i kushtzuar tani nga
prania e fakteve t tjera pr ta mbshtetur.
N kt mnyr nuk sht nevoja t biem n nj prligjje gazetareske pr prdorimin
e kompjuterit si mjet hulumtimi n vend t nj instrumenti testim-hipotez. Prligjja
gazetareske do t jet se ne kemi shum ngut pr t qen aq t sakt sa edhe
sociologt dhe se, prve ksaj, gjetjet tona nuk do t gdhenden n pllaka guri. T
mendohemi mir prpara se ti shmangemi prgjegjsis n kt mnyr. Kt
pozicion si mjet t fundit ne duhej ta merrnim vetm nse ishim mbshtetur vrtet me
shpatulla pas murit nga nj argument metodologjik me puristt shkencor. Ndrkaq
ne mund t paraqesim argument m t mir duke thn q jemi njerz praktik, ashtu
si jan njerz praktik shumica e sociologve, dhe si pasoj, kur shquajm larvn e
nj ideje q vezullon n t dhnat tona nuk duhet t trhiqemi nga ndjekja entusiazte e
saj.

Shnime
1. Dan Browning, Star Tribune, Testim i strategjis policore dhe prcaktimeve
t profileve raciale, 23 Korrik 2000.
2. Morris Rozenberg. Logjika e analizs studimore. (New York: Librat baz
1968)
3. Rozenberg. Logjika e analizs studimore
4. Rozenberg. Logjika e analizs studimore 139.
5. Disa shkenctar t shkencave shoqrore bjn nj dallim ndrmjet
shkallzimeve dhe treguesve. Nj tregues bazohet mbi nj varg variablesh q
kan nj lidhje teorike pa qen domosdoshmrisht t ndrthurura mes tyre.
P.sh, n nj tregues mimesh konsumatori mund t ndikohet nga mimi i
buks dhe nafts, madje edhe kushtet e tregut nuk shkaktojn n mnyr t
domosdoshme q mimet e ktyre dy artikujve t bien dhe t ngrihen s
bashku. Artikujt n nj shkall jan t ndrthurura s bashku, nj shenj q
artikujt vlersojn t njjtn dukuri baz dhe kshtu duke grumbulluar, artikujt
sigurojn nj vlersim t itensitetit t dukuris.
6. Paul Lazarsfeld, Daedalus 87, n. 4 (1958)
7. L.J Cronbach, Koficenti Alfa dhe struktura e brendshme e testeve,
Psikometrika, 16 (1951): 297
8. Jum C. Nunally, Teoria psikometrike (New York: MacGraw Hill, 1967) 276
9. Samuel A. Stouffer: Ushtari amerikan. Rregullimet gjat jets s ushtris
(Princeton: Shtypi i Universitetit Princeton, 1949),
10. Rozenberg. Logjika e analizs studimore, 234.

Kreu 8
Variablet e fshehta, Pjesa II

Problemi kryesor n prdorimin e tabelave t kryqzuara pr nxjerrjen e variableve t

fshehta sht se ju do t dilni shpejt nga rastet, vetm kur mostra juaj t jet shum e
madhe. Kjo ndodh sepse metoda juaj e kontrollit krkon pikrisht t mbahen t
vazhdueshme variablet e fshehta. Nse mendoni se nj diferenc midis qndrimeve t
pleqve dhe t rinjve shpjegohet me faktin se t rinjt priren t ken m shum vite
shkollimi, ju mund ta verifikoni kt me an t krahasimit t grupmoshs brenda t
njjtave baza t arsimimit. Pastaj shikoni nse efekti gjendet ende atje kur arsimimi
nuk sht lejuar t ndryshoj.
N teori kjo sht e shklqyer. Por sa m shum ti shtrydhni ato shtresa, aq m
shum rrezikoni t humbisni domethnien statistikore pikrisht pr arsye t numrit t
vogl t rasteve brenda secils shtres. Dhe nse u duhet t shtoni nj kontroll t dyt
ose t tret, si rajoni ose raca, numrat bhen edhe m t dobt.
Variablet q jan vlersuar mbi shkall intervalesh ju ndihmojn ta shmangni kt
problem. Informacioni i ngulitur n kt nivel t vlersimit ju lejon rregullimin e
variableve t ndryshme t fshehta n vend t mbajtjes s tyre vazhdimrisht t
pandryshueshm. Dhe kjo i bn metodat e regresionit* vrtet shum t dobishme.
Pr t br kalimin n kokn tuaj nga tabela e kryqzuar n regresion, kini parasysh
lidhjen ndrmjet nj tabele t kryqzuar dhe nj diagrame*. Fig. 8.1 tregon nj skem
t ndar n kuadrate, duke prfaqsuar katr kuadratet e tabelave dy nga dy. do pik
t dhnash prfaqson nj nga 26 komunitetet, mirqenia e t cilve ndiqet nga
Knight Foundation. Boshti vertikal prfaqson perceptimin publik t analfabetizmit,
ndrsa horizontali tregon gjendjen aktuale t niveleve t ulta t shkrim-kndimit.

Faqe 156
Figura 8.1 - Arsimimi dhe perceptimi i tij

Pikat e grupuara prreth nj vije t drejt anojn lart nga e djathta dhe interpretimi
sht i qart. Ndrsa analfabetizmi i vrtet rritet, rritet dhe perceptimi publik.
Versioni kategorik i ktyre dy variableve mund t sigurohet duke ndar secilin n
mes. (SPSS do ta kryej kt automatikisht)
Nse ne ndrtojm pikat prerse n mnyr q 1-16 sht e ult pr perceptimin dhe
1-19 sht e ult pr analfabetizmin aktual, mund ta shfaqim lidhjen n nj tabel t
kryqzuar:

I perceptuar

Nivelet e analfabetizmit
Aktuale
I ult
I lart
------------------------------I lart
17%
I ult
83
21
Shuma
100
100

79%

Tabela tregon m pak detaje, por sht m e leht t prmblidhet n nj fjali t

thjesht deklarative: 79 prqind e komuniteteve me analfabetizm t lart kishin
relativisht perceptim t lart t analfabetizmit, krahasuar me vetm 17 prqind t
komuniteteve me analfabetizm t ult.

Si gazetar, ne i plqejm tabelat e kryqzuara pr lehtsin e tyre t shpjegimit, por

si analist, na duhet t vlersojme fuqin e diagrams. Ajo ka diagrama mund t bj
pr ne sht t jap nj ekuacion q prshkruan drejtimin. Ekuacioni n kt rast
sht:
Perceptimi = 1.98 + (0.686 * Realiteti)
Me fjal do t ishte kjo: Prqindja q e konsideron analfabetizmin nj problem t
madh rritet me 0.686 t nj pike prqindje pr do 1 prqind rritje n proporcionin
aktual t njerzve n nivelet m t ulta t analfabetizmit.
Ky sht lloji i deklarats q mund t gjeni n nj gazet. do vrojtim i till rreth nj
ndryshimi t dhn n nj variabln kt rast, perceptimi i problemit t
analfabetizmiti shoqruar me nj ndryshim t dhn n nj tjetr (numr aktual t
personave me arsimim t ult) sht nj deklarat e modelit t regresionit linear. Nse
e mendoni at si nj vij n nj grafik, vija do t jet e drejt. Nse ju e mendoni si
nj ekuacion, kjo do t marr gjithmon kt form t prgjithshme:
Y = C + Xh
C-ja n ekuacion sht nj konstante q fikson vijn diku n pikn e nisjes. Pjesa
tjetr e ekuacionit ju tregon pjersin e prkuljes.
Ne mund ta bjm kt m t leht pr ta prfytyruar duke filluar me nj diagram t
thjesht. Kini parasysh kt hipotez (gazeta dhe t dhnat jan fiktive): Shitjet e
rrugve t Majemi Journal rriteshin sa her q nj uragan dallohej n ishujt e Cape
Verde: dhe kto shitje tentonin t rriteshin me nj sasi uniforme kur distanca ndrmjet
Majemi dhe uraganit zvoglohej. Nga t dhnat e tirazhit, mblodhm tet pik t
dhnash:
Distanca
1.035
805
667
529
460
391
276
115

Shitjet
2,000
3,000
4,000
4,000
6,000
8,000
7,000
8,000

Duke kqyrur kolonat ne mund t shikojm sigurisht,se shitjet e rrugs rriten sa m

shum q uragani i afrohet Majemit, por pr nj pamje m t qart na duhet nj
skem. Ne do t paraqesim shitjet e rrugs n boshtin vertikal ose Y dhe miljet n
boshtin horizontal ose X

Faqe 158
Figur 8.2 Largsia e uraganit dhe shitja e gazets n rrug

Si ta prshkruajm at ka po ndodh ktu? Mund t themi q duket si profili i nj

aligatori q prgjon nga kneta. Ose q i ngjan Florida Kisit n imazhin e pasqyrs.

Ose q sht nj goxha prafrim me nj vij t drejt. Kur ne marrim qasjen e fundit,
kujtojm dika t quajtur modeli i prgjithshm linear, prej t cilit regresioni i
thjesht linear sht komponenti kryesor. Modeli na bn t mundur t jemi krejt
specifik n prshkrimin ton. do tekst statistikor do tu jap formuln pr
regresionin e tekniks statistikore t vlersimit* q mund t prdoret pr t gjetur dhe
prshkruar vijn e drejt q prputhet m mir me kto pik t dhnash. Ose mund ta
kaprceni formuln dhe nj kompjuter ta bj punn pr juose nj makin e vogl
llogaritse xhepi, e till si T1-55. N kt rast, vija e drejt e prputhur m mir sht
prshkruar nga ekuacioni q vijon:
Y = 9,150 (7.3 * X)
Pr shum nga ne fjalt jan m t lehta. Provoni kt: Kur godet uragani, Majemi
Zhurnll do t shes 9,150 gazeta suplementare n rrug. Para se t godas, 7.3 m
pak gazeta do t shiten pr do milje t distancs ndrmjet Majemit dhe uraganit.
Tani kjo do t jet e vrtet, sigurisht, vetm nse gjith pikt e t dhnave t jen
gjithmon drejt n vij. N fakt ato nuk jan. Por sepse ato tentojn t prputhen me
nj vij t drejt, modeli linear bhet nj mjet praktik pr planifikimin e qllimeve,
veanrisht nse variacioni rreth vijs s drejt sht i rastit. Nse sht, athere vija e
drejt bhet hamendja m mir e disponueshme dhe ne mund t dgjojm manaxherin
e tirazhit t thot, Prit pak, uragani sht 500 milje larg dhe 500 her 7.3 sht 3,650
dhe 9,150 minus 3,650 kemi 5,500. N rregull Herri, le ta ngrem tirazhin e rrugs
deri n 5,500.
Para se t prdorim kt mjet, manaxheri i tirazhit mund t doj ndonj tregues t
vlersueshm [nga pikpamja sasiore] se sa mir prputhet modeli linear me t dhnat
afr. Statistika na tregon se edhe koficenti i korelacionit*, sht gjithashtu i dhn nga
formula pr regresionin e tekniks statistikore t vlersimit*. N kt rast, koficenti i
korelacionit, i njohur gjithashtu si Pearsionian r, sht -0.930. Si ta interpretojm
kt? Nse korelacioni do t ishte 1 ose 1, kjo do thoshte se gjith pikt e t
dhnave qndronin drejt mbi vijn e drejt. Nj vler pozitive do t thot q vija anon
lart djathtas: domethn, nj rritje n X jep nj rritje n Y.
Nj vler negative q kemi ktu tregon nj anim posht djathtas: Kur X rritet, Y
zvoglohet. Nj koficent korelacioni prej 0 do t thot se t dhnat nuk prputhen n
nj vij t drejt fare. Ato ende mund t jen n nj model t prshkruar me lehtsi.
Ato
mund t formojn nj O ose nj U ose ndoshta nj S dhe modeli mund t ket
ndonj vler parashikuese. Por ai nuk do t prputhet me nj vij t drejt.
Koficenti i korelacionit ka nj interpretim tjetr t dobishm. Katrori i tij sht vlera
totale e variancs* s shpjeguar. Ky koncept sht kaq i rndsishm sa ne do ta
prpunojm pak at. S pari t shikojm srish n skemn ton vijn e drejt m mir
t prputhur vizatuar n figurn 8.3.

Faqe 159
Figura 8.3 Vija e katrorit m t vogl

Kjo vij sht quajtur Vija e katrorit m t vogl sepse nga t gjitha vijat e drejta t
mundshme, sht ajo me shumn m t pakt t distancave vertikale t katrorit nga
do pik t dhnash te vija. Ne mund ti ilustrojm kto distanca t vijs s katrorit
m t vogl duke i vizatuar ato n figurn 8.4.

Kto vija vertikale jan prfaqsueset fizike t nj variance* t pashpjegueshme. Sa

m e mir prputhja q pikat bjn te vija, aq m e pakt sht diferenca e
pashpjegueshme. Nse t gjitha pikat t ishin n vij, ne mund t themi n anglishte t
qart, Gjith varacioni n shitjet e suplementare t rrugs mund t shpjegohet me
distancn e uraganit
nga Majemi. Si sht, ne mund t themi 86 prqind e variacionit sht shpjeguar.
Por prit, do t thoni ju. do prqindje duhet t ket nj baz diku. Ku sht baza ktu?
Vzhgim i mir. Un nuk iu kam treguar se far duam t themi me varianc. Le t
shikojm srish n skem sipas disa vijave vertikale t ndryshme (figura 8.5) Kto
tregojn variancn totale.
Kt her vija vertikale shkon nga secila pik t dhnash n nj vij horizontale q
prfaqson kuptimin e Y. Pse? Pra, hamendsoni q ju jeni manaxheri i tirazhit i
Majemi Journal dhe e dini q uragani sht duke ardhur, por nuk e keni kuptuar se
largsia e tij nga Majemi ka nj efekt n shitje. Gjithka q ju dini sht se shisni m
shum gazeta kur kur ka, sesa kur nuk ka nj uragan

Faqe 160
Figura 8.4 Largsia nga vija e katrorit m t vogl

Faqe 161
Figura 8.5 Largsia nga mesi

Sa m shum shisni? Epo, kjo ndryshon. Por mesatarja juaj mbi pikt e t dhnave,
renditet nga 8,000 kopje n 2,000, kemi 5,250. Kshtu nse ju doni t minimizoni
rrezikun e gabimit dhe nse nuk kishit gj tjetr pr t vazhduar, ju do t prdornit
kt mesataret mesmen, pr t qen m t sakt pr tsi hamendjen tuaj.
Dhektu sht pjesa m e mirvlersimi i gabimit tuaj sht niveli n t cilin
sht varianca rreth ksaj mesatareje.
Tani afrohet nj hulumtues tregu, dhe ai ose ajo ju shpjegon modelin e prgjithshm
linear dhe vija e katrorit m t vogl prputhet me t dhnat e disponueshme. Tani ju
jeni m i shkatht:, pr t br parashikimin tuaj n vend t prdorimit t mesatares
gjat tet pikve t t dhnave, ju prdorni vijn regresion. Nse iu sht dhn
ekuacioni pr vijn para se tet ndodhi q formonin kto pik t dhnash t kishin
ndodhur, po t kishit prdorur mesataren hamendjet tuaja do t ishin shum m t
mira. Sa m t mira? Nse ju vlersoni largsin ndrmjet do pike t dhnash dhe
mesatares dhe mblidhni kto distanca, do t shikoni sa mir e prdort kt mnyr te
hamendsis. Tani vlersoni ndryshimin ndrmjet do pike t dhnash dhe vijs
regresion. Po ecni shum mir. Dhe nse prllogarisni raportin e ktyre dy shumave,
do t gjeni se hamendjet tuaja ishin 86 prqind m mirdomethn, largsia katrore
totale ndrmjet vlersimeve dhe realitetit sht zvogluar me 86 prqind kur ju
prdoret vijn regresion. Dhe ja sepse nj staticien do tiu tregoj se largsia e
uraganit nga Majemi shpjegon 86 prqind t variancs n shitjet suplementare t
rrugs.

Varianca e pashpjeguar
Shum mir deri ktu, por hulumtuesi ngulmues sht i shqetsuar nga mendimi i asaj
14 prqind t variancs q mbetet e pashpjeguar. A ka ndonj mnyr pr ta
zvogluar at? Po, sepse ktu mund t jet ende nj variabl tjetr pr t cilin mund t
sigurohet nj vlersim q rrit m tej shpjegimin ose fuqin parashikuese t modelit.
Shpejtsin e ers, p.sh. Nga nj uragan me shpejtsi maksimale prej 150 milje n
or, duhet t shiten m shum gazeta sesa nga nj q fryn me vetm 80 milje n or, a
nuk mendoni dhe ju kshtu?
Ja sesi ky informacion kthehet n nj ekuacion. Pr do pik t dhnash ne
vlersojm ndryshimin ndrmjet vlers se tij t vzhguar dhe vlers s parashikuar
nga modeli (prfaqsuar nga largsia fizike e skems nga pika te vija regresion). Ky
ndryshim sht shprehur n njsi t Y, ose, n kt rast, n tirazhin e gazetave. Nse
ne shitm m shum sesa parashikonte modeli, ndyshimi sht pozitiv. Nse m pak,
sht negativ. Ky ndryshim sht quajtur tepric dhe sht manifestimi i bots reale i
variancs s pashpjeguar. sht ajo ka ne kemi ln pr t shpjeguar. Kjo tepric
sht ajo ka ne duam q ta parashikoj ekuacioni yn i ri.
Kshtu q ne mund t krijojme nj ift tjetr kolonash t numrave. Y do t jet teprica
nga modeli i mparshm dhe X do t jet variabli i ri parashikues, shpejtsia e ers n
milje pr or. Dhe nse kjo funksionon, ne mund t bejm nj deklarat tjetr
vendimtare, e cila do t paraqitej si dika e till: Shitjet suplementare t rrugs do t
barazohen me 9,150 gazeta, plus apo minus ndonj kostant tjetr paraqitur nga hapi i
dyt i ktij regresioni, minus 7.3 gazeta pr do milje t largsis s uraganit nga
Majemi, plus X gazeta pr do milje pr or t shpejtsis s ers. Dhe ajo ka ju do
t keni br tregon efektin e variablit t ri, pasi efekti i variablit t par tashm
shrben si nj shpjegim ose, si themi ne, sht kontrolluar.
Edhe regresioni i shumfisht bn dika t till, vetm se m mir. Ai u jep nj
ekuacion me kt form:
Y = C + (b1 * X1) + (b2 * X2) + (b3 * X3) . . .
Koficentt, ose b, jan vlersuar nga efekti i secilit prej variableve t ndryshm t
pavarur (X) me Y kur gjith variablet e tjer t pavarur jan t kontrolluar. Q
ekuacioni t funksionoj shum mir, ju duhen variable t pavarura q nuk jan t
lidhur me njri-tjetrin. Ky hamendsim megjithat, shpesh dhunohet. N shembullin
ton t uraganit, sht dhunuar sepse uraganet q lindin rreth Cape Verde tentojn t
rrisin shpejtsin e tyre ndrsa lvizin drejt perndimit. Kur ekziston nj
ndrkorelacion i till, vrtet nuk ka mnyr pr t klasifikuar efektet e pavarura t
secilit variabl. Si mundsi praktike, megjithat, ju mund t prmirsoni forcn
parashikuese t ekuacionit duke shtuar variable q kan njfar korelacioni me njritjetrin. Nse parashikimi i vlers s Y sht m i rndsishm pr ju sesa vlersimi i
efektit t variableve individuale n zinxhirin e shkaksis, athere ka kuptim t ecet
prpara.

Vlersimi i performancs s tirazhit.

Ktu kemi nj shembull nga jeta praktike. Gazeta Philadelphia Inquirer, e angazhuar
n nj betej t fort n vitin 1970, donte t vlersonte performancn e tirazhit t saj
n zona t vogla gjeografike.

Mnyra tradicionale pr t realizuar kt sht ngjyrosja e nj harte. Nj kod me

ngjyr u prdor pr deprtimin e tirazhit mesatar (tirazh i pjestuar me familjet), nj
tjetr pr zonat posht mesatares dhe nj e tret pr ato mbi mesataren. Ose mund t
kishte pes ngjyra pr t marr n konsiderat zonat q jan lart, posht ose mbi
mesataren. Botuesi dhe drejtori i tirazhit shikojn n hart, syt e tyre trhiqen n
zona posht-mesatares dhe ata vn re se shumica e tyre jan zona me t ardhura t
ulta ku ata nuk duhet t presin t ken deprtim mesatar. Ata shikojn n vendet mbimesataren n hart dhe vn re se atje banojn qytetar pleq dhe t kamur dhe kjo e
shpjegon kt. Shkurt, harta nuk ndihmon shum.
Ajo ka ju nevojitet atyre sht nj mnyr pr t vlersuar ato zona t vogla q
vlersojn performancn e tirazhit ndaj potencialitme potencialin t bazuar n
karakteristika t njohura demografike. Regresioni i shumfisht sht si i qepur pr
kt lloj problemi, por ju keni nevoj pr dy gjra: t dhnat e rregjistrimit dhe t
dhnat e tirazhit t bazuara n zonat e regjistruara.
N rastin e Filadelfias, t dhnat e tirazhit ishin t disponueshme pr njsit
gjeografike t bazuara n Zyrat e Regjistrimit t ndarjeve civile t vogla. T dhnat
demografike pr seciln nga kto njsi, plus tirazhin dhe numrin e familjeve, ishin
dhn te modeli. Rezultoi nj ekuacion me nj koficent regresioni t shumfisht prej
0.795 q shpjegonte 63 prqind t variancs n deprtimin familjar t gazetes
Philadelphia Inquirer.
Kto jan variablet q realizuan marifetin, s bashku me koeficentt e tyre:
Variablet
Koficentet
Prqindja funksionuese n filadelfia
0.15
Prqindja e familjeve
me t ardhura prej 15.000 $ e lart
0.40
Prqindja e familjeve t vjetra
1.56
Deprtimi i gazets n rrethina
0.06
Treguesi i dendsis s popullsis
0.12
Treguesi i ri i strehimit
0.21
Prqindja e femrave beqare
1.54
Prqindja e makinave q udhtojn
0.19
Prqindja e t bardhve
0.12
Prqindja e familjeve pa femij
0.55
Prqindja e familjeve t reja
0.76
Dhe kostantja e regresionit ishte 0.35. Kshtu modeli na tregon se pr do zon t
vogl t dhn gjeografike, ju mund t kishit parashikuar deprtimin e tirazhit t
Philadelphia Inquirer me 63 prqind saktsi m t mir sesa mund t kishit arritur me
prdorimin e mesatares me variable t rreshtuara q m par. Dhe pr t arritur te
parashikimi ju filluat me 0.35 dhe shtuat 0.15 t nj pike prqindje pr do 1 prqind
q punon n Philadelphia, plus 0.4 prqind pr do 1 prqind me t ardhurat prej
15.000 dollarsh e lart, e kshtu me radh.
Disa prej tyre, mund ta vini re, nuk kan kuptim. Pse deprtimi i gazets Inquirer
duhet t ngrihet lart nse ka shum familje t vjetra dhe pastaj t ngrihet lart akoma
m shum nse ka shum familje t reja? Prgjegjsia e problemit t korelacionit
linear perfekt*
Kontributi i sakt i do variabli nuk mund t nxirret kur variablet jan t ndrthurura
s bashku. Nuk ka rndsi shum n kt aplikim, sepse ajo ka ne duam t dim

sht sa deprtim tirazhi mund t pritet n do vend n nj koh q demografia ka

shrbyer si shpjegim. Pra prdorim kompjuterin pr t printuar nj tabel t tepricave.
Teprica, do ta mbani mend, sht ndryshimi pr do pik t dhnash, ndrmjet vlers
s vzhguar dhe vlers s parashikuar nga ekuacioni. Dhe pr t zbuluar kt
ndryshim sht plotsisht nj problem ushtrimi. Ktu kemi nj pjes t tabels s
tepricave me t ciln na pajisi kompjuteri:
Njsia
Parashikuar
Vzhguar
Teprica
01A
0.37
0.41
0.04
01B
0.41
0.41
0.00
01C
0.35
0.41
0.06
02A
0.38
0.39
0.01
02B
0.36
0.39
0.03
02C
0.36
0.39
0.03
02D
0.35
0.39
0.04
03A
0.40
9.30
0.10
04A
0.39
0.34
0.05
04B
0.27
0.34
0.07
05A
0.36
0.25
0.11
06A
0.58
0.43
0.15
Ju mund t shikoni vlern e saj. N Distriktin 06A, p.sh, nj deprtim 43 prqind
duket i mir krahasuar me pjesn tjetr t zons, deri sa t shikoni se far parashikon
modeli regresion. Dhe kjo ju shtyn t krkoni m tej se far ndodh atje dhe se a ka
ndonj mnyr pr ta sjell zonn lart te tirazhi i saj potencial. Studimi zbuloi nj
numr vendesh me potencial t lart t parealizuar n periferit rreth Philadelphias.

Modelet jolineare
Ndoshta e keni vn re tashm se bota nuk sht ndrtuar n vija t drejta, t paktn
jo n t gjitha pamjet. Shum efekte jan jolineare. Klubi Harvard i qytetit t Nju
Jorkut , fjala vjen, zmadhoi prmasat e filxhaneve t kafes, i frymzuar nga shprehja
e Teodore Rusveltit se filxhani i dyt i kafes nuk shijon kurr aq sa i pari. Un
dyshoj se krijimi i nj filxhani me kapacitet sa dy filxhan e zgjidhi kt problem pr
shum pirs kafeje, por ish-presidenti kishte t drejt pr zvoglimin e rezultatit.
Efekte t tjera kan nj reaksion t vonuar deri sa t arrihet nj prag. P.sh, nj biznes i
ri mund t jet jofitimprurs derisa t arrihet nj mas kritike klientsh ose ndarje
tregu. Dollart e par t investuar rifitohen m ngadal se dollart e mvonshm.
Kur prdorim regresionin pr t kuptuar bashkvariancn sht e rndsishme q
gjithmon t shikojm fillimisht diagramn. Kjo do tiu tregoj nse po ndodh dika
jolineare. Nse sht nj kurb e thjesht, mund t rishprehni variablin e pavarur pr
t br modelin t prputhet. Mos sht kjo nj hile? Jo, kjo sht thjesht t pranoni
mnyrn sesi funksionon bota dhe t prpiqeni ta prshkruani at sa m me kursim q
t jet e mundur.
Xhon Tjuki (John Tukey) publikoi disa rregulla t thjeshta pr rishprehjen. Nse keni
nj efekt q fillon t leviz shpejt dhe pastaj ngadalsohet, ju mund ta tregoni at si
nj vij t drejt duke zgjatur fundin e ult t shkalls s variablit t pavarur dhe duke
shtypur fundin e lart. Nj rishprehje logaritmike sht njra mnyr pr ta br kt.

N librin e tij mbi eksplorimin e analizave t t dhnave, Tjuki propozoi nj shkall t

rishprehjes. Provojeni dhe poqese ju ndihmon, shkoni m tej. Nse vija prkulet n
drejtim t kundrt, lvizni prapa. Ktu sht shkalla e Tjukit:
Shkalla e Tjukit
X1
X2
X
Sqrt X
Log X
-1/(sqrt X)
-1/X
-1/X2
Kur Tjuki i referohet log X, ai sugjeron bazn logaritm 10, q trajton distancat nga 0
n 10, nga 10 te 100 dhe nga 100 te 1,000 duke qen se t gjith tregojn t njjtn
distanc lineare n tabel. Pr nj shembull sesi funksionon kjo, ktu keni diagrama t
efektit t prqindjes s pjesmarrjes pr mesataret e Testit t Arritjes Shkollore (SAT)
t shtetit.
Si nj rregull i prgjithshm, shtetet me prqindje pjesmarrjeje t ult priren t ken
mesatare m t larta SAT. Kjo sepse shtetet e renditura shum lart nuk krkojn test
pr universitetet e tyre publike. Nse popullata test-marrse sht e prbr n
mnyr dispropocionale nga student t shkollave t mesme q shpresojn t shkojn
n Harvard, rezultatet do t jen t larta. Por ky efekt u zbeh shum shpejt duke qen
se prqindja e pjesmarrjes ishte gati e barabart me 30 prqind (figura 8.6)
Si mund ta shikoni dhe ju vet, rastet nuk jan t shprndara n mnyr t
rastsishme rreth vijs s drejt m mirprputhur. Ato me rezultate SAT m t ulta
dhe m t larta synojn t jen mbi vijn, ndrsa ato n mes prkulen posht.
Megjithat, vija ka nj r-n katror t prshtatshme, 0.785 dhe sht prcaktuar nga nj
ekuacion i leht pr tu kuptuar:
Y = 1,114 (2.07 * X)
ku Y-ni sht mesatarja SAT e parashikuar pr nj shtet dhe X-si sht prqindja e
pjesmarrjes s tij. Prkthimi: Mesataret SAT t shtetit tentojn t zbresin me dy pik
pr do 1 prqind rritje n prqindjen e pjesmarrjes.
Kjo deklarat sht e sakt, por nuk tregon historin e plot sepse efekti nuk sht
uniform dhe modeli linear nnkupton nj efekt uniform. Por ne mund ta fiksojm
kt.

Faqe 166
Figura 8.6 Kuota e pjesmarrjes dhe mesatarja SAT e shtetit.

Prfytyrojeni kt diagram n nj faqe t gomuar. Zgjatni ann e majt dhe shtypni

djathtas dhe vija drejtohet. Pjesmarrja rishprehet duke qen se logaritmi i saj
prodhon t njjtin efekt (figura 8.7)
Tashm ne kemi shprndarje m t mir t rastit prreth vijs s drejt m mir t
prputhur. Varianca e shpjeguar sht prmirsuar me 86 prqind.
Dhe ekuacioni pr t prshkruar kt vij sht ende i drejtprdrejt:
Y = 1.125 ( 137 * Log X )

Srish, Y sht mesatarja SAT e parashikuar dhe X sht prqindja e pjesmarrjes.

Kjo gjithsesi nuk sht kaq e leht t vendoset me fjal. Mesataret SAT t shtetit bien
me 137 pik pr do 1 pik rritje n logaritmin e prqindjes s pjesmarrjes. Numrat
n boshtin vertikal t tabels nuk mund t interpretohen leht n mnyr intuitive.
Zgjidhja imedisa statisticien nuk do t jen dakord me muado t ishte t jipej nj
fjali deklarative e thjesht nga formula e par dhe pastaj ta cilsojn at me
prshkrimin sesi efekti sht n masn m t madhe n fundin e ult t prqindjes s
pjesmarrjes. Versioni i thjesht prmbledh drejtimin e prgjithshm dhe sht e
ndershme ta prdorim at aq gjat sa ju t tregoni se efekti nuk sht uniform gjat
gjith niveleve t prqindjes s pjesmarrjes.
Nj mnyr tjetr pr tu marr me efektin e pabarabart do t ishte t ndaheshin
shtetet n dy popullata, sipas piks prerse n rreth 40 prqind. Posht ktij niveli,
efekti sht pothuajse linear dhe mbi kt nivel ai sht gati zero. Do t krkonte dhe
nja dy fjali pr tu shpjeguar, por disa auditor do ta vlersojn kt.

Faqe 167
Figur 8.7 Logaritmi i pjesmarrjes dhe mesatarja SAT e shtetit

Regresioni logjik.
Nganjher ne kemi luksin e t dhnave t vazhdueshme pr variablet tona t
pavarura, por variabli i varur karakterizohet nga dikotomia. Mjeksia, shkencat
politike dhe marketingu jan fusha ku nj kusht i till sht i zakonshm. Pacienti
kurohet ose vdes, kandidati zgjidhet ose humbet dhe klienti blen ose jo. Secila nga
kto situata mund t kodohet si nj 1 ose 0, por nuk ka shkall t vazhdueshme.
Ne mund t krijojm dika q ka t njjtn trheqje intuitive si nj shkall e
vazhdueshme nse mendojm n kuptimin e probabilitetit t ndodhjes 1 ose 0.
Kushdo mund t ket t bj me, le t themi, nj 80 prqind probabilitet pr t qen i
kuruar, i zgjedhur, ose blers a shits.
Por trajtimi matematikisht i probabiliteteve sht i ngatrruar sepse, sipas
prkufizimit , probabiliteti kufizohet nga 1 pr sigurin dhe 0 pr pamundsin.
Kshtu regresioni logjik prdor m mir mundsin. N kt shtje gjendet nj
histori interesante rreth kompjuterave dhe fuqis s tyre n krijimin e mnyra t reja
dhe t dobishmedhe t ngatrruarapr t studiuar t dhnat.
Kur kompjuterat filluan t prdoren pr llogaritje statistikore, s pari u aplikuan n
statistikn klasike, njehsime t shpikura n shekujt e shtatmbdhjet e
nntmbdhjet pr t vlersuar t dhna me dor. Disa nga kto njehsime ishin kaq
t vshtira pr tu prdorur me dor sa zor se aplikoheshin, por sidqoft ishin t
mundshme.
Regresioni i shumfisht sht nj mjet i till. Ai ofron nj mnyr pr t prshtatur
secilin nga variablet e ndryshme t pavarura njkohsisht, kshtu q ju mund t
vlersoni efektin e secilit prej tyre mbi nj baz ku gjith-gjrat-e tjera-t jen-t
njjta.
Ky ishte nj mjet i dobishm kur statisticient vazhdonin ende t prdornin lapsin dhe
letrn. Kompjuterat e bn kt m t leht. Athere nj dit dikujt i lindi nj ide. A
nuk do t ishte e mrekullueshme, pyeste ai ose ajo, nse do t aplikonim testin ku
gjrat-e tjera-t jen-t njjta n nj variabl binar?

Mjeksia dhe shkencat politike s bashku kan shum gjra interesante pr t

investiguar sepse e kan kt karakteristik, nga pacientt e mbijetuar te rezultatet e
zgjedhjeve.
Regresioni logjik u shpik pr t br pr kto variable at ka regresioni i zakonshm
bn pr variablet e vazhdueshm. N vend q t prdor nj model t vijs s drejt,
ai prdor dika q duket m shum si nj S petashuqe. Aplikoni nj doz t vogl dhe
nuk ndodh asgj, rriteni at dhe kur efekti shfaqet, ai vjen i gjithi njhersh dhe pastaj
doza tjetr nuk shton gj n favor t rezultatit.
sht nj model i bukur por nuk mund t realizohet me laps dhe letr. N fakt, ai nuk
mund t realizohet me asgj nga ato q ty dhe mua na duken si llogaritje aritmetike.
N t vrtet ai duhet t bhet me nj sasi masive provash t vazhdueshme
prsritje, n gjuhn e kompjuteritderisa t gjendet nj kombinacion q prputhet
m mir me modelin logjik.
Do t ishte e kndshme nse rezultati i nj modeli logjik t mund t shprehej si nj
probabilitet, nj numr ndrmjet 0 dhe 1 i cili shpreh mundsin q efektimbijetesa
e pacientit, fitorja e republikanit, fardolloj gjjedo t ndodh. Por modeli nuk
sht kaq i pastr dhe nse provon t gjej prgjigje pr probabilitetin, nganjher ai
jep prgjigje m t mdha se 1nj pamundsi logjike.
Kshtu q projektuesit e tij e ngarkojn at t gjej prgjigje pr dika t lidhur me
probabilitetin, por jo me limit t lart: ndryshimin.
Nse ju keni harxhuar shum koh n pistn e garave, ka t ngjar ta keni kapur
ndryshimin menjher. Ktu ka nj shpjegim:
Trhiqni nj letr nga nj pako letrash bixhozi dhe ju keni 1 n 4 mundsi t kapni
kup. Raporti pr t gjetur kup sht 1 me 3 (ju provuat nj, jo tri)
Ose, ta shtrojm kt n nj mnyr tjetr:
Probabiliteti sht mundsia e objektivit (trheqja e nj letre kup) e pjestuar me
gjith mundsit (gjithsej katr grupekupa, mai, karo spathi): = 0.25.
Raporti sht mundsia e objektivit pjestuar nga gjith mundsit e tjera (karo, spathi
ma): 1/3 = 0.33.
Shndrrimi nga njri te tjetri sht i thjesht:
Raporti = P / (1 P)

Probabiliteti = Raporti / (1 + Raportin)

Kur raportet jan t barabarta, ne themi kemi 50-50 mundsi, q sht nj shprehje e
probabilitetit. Kjo sht e njjt si 1-me-1 ose raporte t barabarta.
N nocionin matematik, kjo shkurtohet te P = 0.5 ose raporti = 1.
N mnyr t ngjashme, 75 prqind probabilitet sht i njjt si raporti 3-me-1.
Srish statisticient nuk shqetsohen me pjesn me-1 dhe thon vetm raporti sht
3.
N pistn e garave, ata prdorin pjesn me-1 me kt rregullim: atyre iu plqen t
shmangin thyesat. Kshtu raporti i 1.5-me-1 do t shprehej si 3-2. Por n statistik, ne
do t thonim vetm se raporti sht 1.5.
Dhe nse ju mendoni rreth ksaj, do t vini re se probabilitetet m t mdha se 50
prqind llogariten pr raporte m t mdha se nj. Probabilitet m pak se 50 prqind
jan t barabart me raporte m pak se nj.
Paketat kompjuterike q realizojn regresionin logjik ju japin nj rezultat q
interpretohet si nj raport mundsie. Ktu kemi nj shembull nga mjeksia.
Nj lexues dshiron t dij sesi do ta ndryshonte nj veprim i veant rrezikun e tij
pr tu smurur. Nj burr i moshuar me hipertesion t patrajtuar kshillohet t marr
mjekime. Mungesa e trajtimit, i sht thn atij, ka katr prqind rrezik pr nj goditje

ose atak n dy vitet e ardhshme. Me trajtim, ai mund ta ul kt rrezik n 2 prqind.

Ky sht nj raport rreziku prej 2/4 ose nj e dyta. Marrja e ilaeve e ul rrezikun me
50 prqind.
Tani kijeni parasysh t njjtn histori n kuptimin e raportit. Patrajtim, raporti i tij i
nj goditje ose ataku sht 4/96 = 0.04167. Me trajtim, raporti sht 2/98 =0 .0204.
Raporti i mundsis rrumbullakoset te 0.49mjaft pran raportit t rrezikut pr t
mos krijuar ndryshim praktik.
Por nga q t shumtn e kohs nuk krijon ndryshim praktik, investigatort e shndetit
dhe shkenctart social kan zhvilluar vesin e keq t trajtimit t raportit t mundsis
dhe raportit t rrezikut sikur t ishin e njjta gj. N kohn q hera-her, ato nuk jan
as edhe afr njeri-tjetrit.
Ndryshimi fillon t bhet i rndsishm sapo ju t keni ln nj varg problemesh me
probabilitet t ult. Kur probabilitet e linjs baz arrijn shum mbi 0 .10, raporti i
mundsive jep rezultate t ngatrruara. (shikoni tabeln 8.6)
Nj shembull i skajshm ofrohet nga Arnold Barneti n Technology Review,
publikuar nga studentt e Instituti t Teknologjis s Massachusetts. Ta zem se nj i
burgosur zezak ka nj 99 prqind mundsi t marr dnimin me vdekje pr nj krim
t veant, krahasuar me nj 96 probabilitet pr nj t burgosur t bardh. Raporti i
rrezikut sht 1.03. Me fjal t tjera, i burgosuri zezak ka 1.03 her mundsi t marr
dnimin me vdekje nga i burgosuri i bardh (ose 0.03 her m shum)
Por provoni ta shndrroni kt n nj raport mundsie. Probabiliteti i 0.99 sht i
njjt me mundsin e 99 (99/1) dhe probabiliteti i 0.96 sht me mundsi t 24
(96/4). Raporti mundsis sht si pasoj 99/24. ose 4.1. Nse do t shkruanit q
zezaku sht 4.1 her i mundshm pr tu ekzekutuar n krahasim me nj i bardh, ju
do ta kishit gabim. Shum gabim.
Gazetart duhet ta kuptojn kt sepse gabime t tilla zvarriten n literaturn
shkencore. Ktu kemi nj shembull t jets praktike. N shkurt t vitit 1999 New
England Journal of Medicine njoftoi nj dshmi t anshmris pr motive racore dhe
gjinore t mjekut n trajtimin e pacientve me zemr. Nj pjes e dshmis ishte se
mundsit e zezakve pr trajtime speciale si pr kateterizim kardiak ishin 40 prqind
m t pakta sesa ato t t bardhve.

Tabela 8.6 Ndryshimet e Probabilitetit kundrejt ndryshimit t mundsive

Probabiliteti
Shanset Ndryshimet e probabilitetit
Ndryshimet e shanseve
(%)
0.10
0.11
0.20
0.25
100.00
125.00
0.30
0.43
50.00
71.43
0.40
0.67
33.33
55.56
0.50
1.00
25.00
50.00
0.60
1.50
20.00
50.00
0.70
2.33
16.67
55.56
0.80
4.00
14.29
71.43
0.90
9.00
12.50
125.00
0.95
19.00
5.56
111.11
0.99
99.00
4.21
421.05
Kjo ishte e vrtet, por raporti i rrezikut ishte m pak dramatik. N fakt, 84.7 prqind
e zezakve dhe 90.6 prqind e t bardhve n vargun e rasteve n studim ishin caktuar

pr kateterizim te specialisti. Ky prbn nj raport rreziku prej 93 prqindsh. Me

fjal t tjera, zezakt kishin vetm 7 prqind m pak mundsi pr trajtim te specialisti
krahasuar me t bardht.
Kur media e nxorri n pah kt histori, t dyja, shtypi dhe televizioni, e morn
raportin e mundsis dhe e interpretuan si nj raport rreziku, duke e njoftuar se
zezakt kishin 40 prqind m pak mundsi pr tu trajtuar te specialisti, krahasuar me
t bardht. N editorialin e mvonshm, gazeta fajsoi autort e saj pr paraqitjen e t
dhnave n nj mnyr q lejonte mundsin e keqinterpretimit. Por edhe gazetart
gjithashtu mbajtn njfar prgjegjsie.
Shembuj raportesh mundsie, t marra gabimisht si raporte rreziku jan gjetur madje
dhe n tekste.
Raportet e mundsis n analizn e tabelave kompensuese, nga Tomas Rudasi,
prdorin nj tabel nga punimi i famshm n fushn e sociologjis t Semjuel
Stouferit Ushtari amerikan nga Lufta e Dyt Botrore. Tabela tregon se 74 prqind
e ushtarve t vendosur n Veri, dhe vetm 40 prqind e atyre t vendosur n Jug, do
t plqenin, po tiu jepej nj alternativ, t vendoseshin n veri. sht e qart se 74
prqind sht 1.85 her m shum se 40. Fjalia e thjesht deklarative q prshkruante
kt do t ishte, Ushtart e vendosur n Veri, krahasuar me ata t vendosur n Jug,
jan 1.85 her m t prirur t paraplqejn nj kampim n Veri.
Por Majkll S-Ljuis Bek (Michael S.Luis-Beck), botues i serive Seijxh Pablikejshns
(Sage Publications) ku prfshihet kjo vepr, prdor raportin e mundsis n vend t
krahasimit. Ai prllogarit me korrektsi raportin e mundsis si 4.27, por pastaj
prdor fjalin q pason: Ky raport mundsie thot se ushtart n Veri jan tashm
m shum se katr her te prirur t paraplqejn nj kampim n Veri n krahasim me
ushtart n Jug. N librin e tij Rudas thot afrsisht t njjtn gj, ndonse jo kaq
qart.
Nj gabim i ngjashm sht gjetuar n nj vend njlloj befasues. Guid aplikimi SPSS
Base 8.0 prdori nj shembull nga nj studim zgjedhjesh ku pronart e shtpive kishin
79 prqind prqind pjesmarrje, krahasuar me vetm 54.4 prqind t qiramarrsve. Pa
diskutim, ky sht nj avantazh pr pronart e shtpive, q jan 1.45 her m t
mundshm nga qeramarrsit pr t votuar. Por autort anonim i shndrrojn kto
probabilitete n mundsi, duke gjetur saktsisht nj raport mundsie prej 3.161 dhe
duke e interpretuar at josaktsisht si m posht: Kshtu, nj pronar shtpie sht
afrsisht tre her m shum i mundshm pr t votuar sesa nj qeramarrs.
Gabim. Ndryshimi sht, sigurisht, vetm rreth 1 her e gjysm m shum ose 45
prqind m i mundshm.
Kshtu si mund t punojn saktsisht reportert me raportet e mundsis kur madje
edhe shkenctart kan telashe? Kshilla m e thjesht q mund tiu jap un sht:
mos prdorni kurr ose mos iu referoni raporteve t mundsis n nj reportazh
lajmesh. Shprehni lidhjen n kuptimin e raportit t rrezikut.
Ku probabilitet baz jan posht 10 perqindshit, raporti i mundsis sht nj
prafrsi mjaft pran raportit te rrezikut dhe q nuk prbn problem. Kur ky sht m
i madh ju mund ta shndrroni raportin e mundsis n nj raport rreziku, por kjo
krkon pak pun.
Ia vlen ta realizoni. Mbani mend se raportet e mundsis jan popullore n radh t
par sepse regresioni logjik prodhon raporte q jan prshtatur pr faktor t tjer
interferues kshtu q efektet mund t prezantohen mbi nj baz t gjitha-gjrat-jan-t
barabarta. Kur raportet e rrezikut jan n baz t raporteve t mundsis n teori, ato
nuk mund t nxirren n mnyr t drejtprdrejt.

Por nj mnyr pr t krijuar prafrime t mira sht publikuar nga dy shkenctar t

Institutin Kombtar t Shndetit. sht nj formul e thjesht q mund ta prdor dhe
nj gazetar:
OR
Rreziku relativ = ---------------(1 Po) + (P * OR)
Po prfaqson probabilitetin e rezultatit n nj grup kontrolli ose t patrajtuar.
Un e aplikova kt n studimin e famshm t Harvardit n nj dark me pije nga
studentt e kolegjit U.S. N nj nga raportet e hershme t ktij studimi, Henri
Vehsleri (Henry Wechsler) dhe kolegt e tij than se personat q pin shpesh n darka
ishin 7 deri n 10 her m t prirur sesa personat q nuk pin pije n darka pr t mos
prdorur mbrojtje kur bjn seks, pr tu angazhuar n veprimtari t paplanifikuara
seksi, pr t hyr n telashe me polict, pr t dmtuar pasurin, ose pr tu dmtuar
vet.
Deklarata ishte prfshir n nj tabel t raporteve t mundsis t prshtatura pr
seciln nga pasojat e paplqyeshme dhe ato krijonin vrtet distanc nga 6.92 n 10.43.
Por kur un prdora formuln Zhang-Yu pr t prafruar raportet ekuivalente t
rrezikut, hapsira ishte m e ult: nga 5.71 n 8.49. Ky sht ende nj rrezik relativ
mbreslns, por jo aq impresionues si 7 deri n 10 her
Gazetart mund t pyesin, Nse sht mjaft e mir pr shkenctart, prse nuk qenka
dhe pr ne? Prgjigja sht se gazetart duhet t jen dyshues ndaj t gjitha
burimeve, madje edhe ndaj atyre q kan pr autor doktort n filozofi. Shkenctart
q keqprdorin raportet e mundsis jan t ndrgjegjshm me problemin dhe ne
duhet t shqetsohemi bashk me ta.

Shnime
1. Ky shembull dhe ilustrimet shoqruese jan prshtatur nga punimi im Libri i
mbijetess s gazets (Bloomington: Shtypi i Universitetit t Indians 1985).
2. John V Tukey Eksplorimi i analizave t t dhnave (Lexime, Mass. Addison
Wesley, 1977), 172. X e Tukey jan Y e mi (pr t rezervuar m shum
njohuri pr variablet e varur).
3. Arnold Barnett, Si luajn numrat me ju, Technology Review Online, Instituti
i Teknologjis Massachusett, 1994.
4. Kevin A Shulman et. al., Efekti i racs dhe seksit n rekomandimet e
mjekve pr kateterizimin kardiak, Revista e mjeksin New England (25
shkurt 1999): 618-26
5. Keqkuptimet rreth efekteve t racs dhe seksit n referimet e mjekve pr
kateterizimin kardiak, Revista e mjeksis New England (22 Korrik 1999)
279-83
6. Duke msuar nga gabimi, Lewis-Beck tha, Un e kam rishikuar shnimin
dhe m duhet t pranoj se kur interpretimet e mia pr raportin e mundsis
mund t mos jen t vetmet interpretime t sakta, ky sht nj nga
interpretimet e sakta. (Komunikimi personal, 15 gusht, 2001).
7. Alex Reuter nga SPSS e pa problemin dhe sqaroi ndryshimin ndrmjet raportit
t rrezikut dhe raportit t mundsis n Guid aplikimi SPSS Base 10.0. Ai
doli me paralajmrimin t mos prdoret raporti i mundsis si nj prafrsi e
raportit t rrezikut pr probabilitetet posht .10.
8. Juan Zhang dhe Kai F. Yu, JAMA: Gazeta e Shoqats Mjeksore Amerikane
280 (18 nntor 1998): 1690-21.

9. Henry Hechsler et al., Shndeti dhe pasojat e dehjes n kolegj, JAMA:

Gazeta e Shoqats Mjeksore Amerikane 272 ( 7 dhjetor 1994) Wechsler e
shmangu kt problem n etapat e mvonshme t ktij studimi duke raportuar
raportet e mundsis pa i paraqitur ato si raporte rreziku (komunikim personal,
7 gusht 2001.

Kreu 9
Eksperimentet: n laborator, n terren, n natyr.
Botuesve ju plqejn eksperimentet n terren. Kur isha nj reporter i ri n Majemi, nj
botues i menur, por pak i krisur, i quajtur Bill Philips m drgoi rrugve pr t
testuar tolerancn e qytetarve majemas ndaj sjelljeve t vrazhda. Un u prplasa me
nj biznesmen q nxitonte, u hodha n fytyr tym cigarje ca zonjave t moshuara,
vonova trafikun n nj stacion autobuzi duke derdhur nj grusht monedhash n nj
nga t arat e ders s autobuzit dhe kmbngula t mblidhja do monedh para se
autobuzi t lvizte. Reagimi i qytetarve ishte i mir dhe njerzor dhe un ftoj do
reporter t Majemit ta prsris kt eksperiment sot. N 1 prill, ditn e gnjeshtrave,
Filipsi m vendosi n nj qoshe t Majemi Avenju dhe rrugs Flegler (Flagler) me nj
kulet t hedhur n trotuar e t lidhur me nj fije, n mnyr q un t mund ta
trhiqja sapo ndonj kalimtar mjaft naiv t prpiqej ta merrte. Nj fotograf ishte
fshehur pran nj dere pr t regjistruar sa her do t haja ndonj grusht. Ky sht nj
tjetr eksperiment q nuk ka guxuar kush ta prsris.
Marifete t tilla ndoshta nuk ia vlejn t kthehen n eksperimente prgjithsuese, por
ka dhe gjra interesante dhe shoqrisht t dobishme q s bashku t ken shkall
prgjithsueshmrie dhe mbresn e mendur t kopjes s Majemi Herald t vitit 1950
Disa shembuj:

Padituria rreth ndihmave

N vitin 1988, Dr. Inge Korlis (Corless), antare efektive n seksionin shkencor t
shndetit t Universitetit t Karolins s Veriut n epll Hill, po prgatiste nj kurs
mbi AIDS. Si pjes e hulumtimit t saj, ajo diskutoi me farmacistt lokal vetit
parandaluese t prezervativave ndaj smundjeve t ndryshme dhe zbuloi nj munges
shqetsuese njohurish n rradht e ktyre profesionistve. Pr t par nse vrojtimet e
saj ishin t vrteta pr nj grup m t gjer farmacistash, klasa ime e prparuar e
reportazhit bri nj eksperiment. Nj skuadr studentsh shprdau antart e saj n
do farmaci n epll Hill dhe n qytetin fqinj t Karboros pr t bler perzervativa
dhe pr t krkuar kshillat e farmacistit pr llojin m t mir kundr AIDS. Ishte
projektuar , nderkaq, paraprakisht nj shkall cumulative* pr t renditur secilin
farmacist sipas njohurive. Shkalla sht kumulative sepse donjeri q di ndonj fakt
t dhn n list zakonisht di gjithashtu faktet e mparshme.
1. Lateksi sht m i mir sesa lkura e kafshve ( poret n kt t fundit mund
t lejojn virusin)

2. Lateksi i lubrifikuar sht m i mir se lateksi i that (m pak i rrezikshm nga

thyerja)
3. Lubrifikimi me nj kontraceptiv sht m mir sesa lubrifikimi i zakonshm
(kontraceptivi mund ta vras virusin e AIDS)
4. Emri i kontraceptivit q vret virusin e AIDS n provat laboratorike quhet
Nonksinol-9.
Vetm 40 prqind e farmacistve dinin gjithka nga kto fakte t thjeshta. Ca m keq,
disa prej tyre kshillonin studentt blers t blenin prezervativ prej lkure qingji t
cilt jan nga m t shtrenjtt dhe m pak efektiv n mbrojtjen nga AIDS.
Ky ishte nj eksperiment terreni i thjesht dhe lehtsisht i prgjithsueshm, pr disa
arsye. E para, nuk ishte e nevojshme pr konkluzione rreth shkaksis ose
korelacionit. Thjesht prqindja e padituris ishte interesante n vetvete. Studentt
testuan disa hipoteza pr shkaqet e padituris, duke krahasuar reportazhe zinxhir me
farmaci t pavarura dhe farmacist t vjetr dhe t rinj. Nuk u gjendn ndryshime t
ndjeshme dhe ato nuk ishin as t domosdoshme q tia vlente mundimi pr ti
publikuar..
Ngritja e dyt n prgjithsueshmri vjen nga fakti se gjith farmacit n zonn e
prcaktuar ishin testuar. Testimi me an t mostrs u zhvillua brenda farmacive sepse
personi n detyr kur u shfaq studenti blers i prezervativit prfaqsonte gjith
farmacistt q punonin atje. Mbi t gjitha kta farmacist mund t merreshin si
prfaqsues t atyre n detyr gjat orve t favorshme pr studentt blers.
Reportazhi q rezultoi dhe u publikua n Darm Morning Herald (Durham Morning
Herald) kishte dy efekte sociale t dobishme. Ajo nxiti farmacistt lokal t bheshin
m t ditur dhe kjo kontribuoi drejtprsdrejti n njohjen e AIDS-it prej lexuesve t
gazets.

Masa energjike kundr pijes nga t miturit

Nj projekt hulumtimi shum m i komplikuar u krye nga nj klas m e hershme n
vitin 1982. Qllimi ishte t testonte efektivitetin e masave energjike t policis s
epll Hill kundr blerjes ilegale t birrave nga persona nn 18 vje. Kt her u
krkua nj prfundim shkaksor. Hipoteza: Kur polict ndrmerrnin masa energjike,
shitjet e birrave ndrpriteshin. Pr ta testuar kt u prdorn pr verifikim shitsit e
birrs n juridiksionet fqinj. U testua gjithashtu nj hipotez e dyt: Ka m shum
mundsi q polict t ruajn netve t fundjavs dhe kshtu kundravajtjet do t jen
m t shpeshta netve t tjera t javs.
N epll Hill nuk pati testim me an t mostrs. U vizitua do depo e prshtashme
dhe tavern. Adresat u nxorrn nga faqet e verdha t librit telefonik dhe u
grumbulluan sipas afrsis s tyre me epll Hill deri sa u arrit nj numr i
prshtatshm. Blersit ishin t gjith 18 vje kshtu q nuk do t thyhej asnj ligj.
Variabli i vlersuar ishte nse shitsit e birrs do t verifikonin moshn e ktyre t
rinjve duke i pyetur pr ti identifikuar. Verifikimi ishte vrtet i dukshm te
adoloshentt sepse ata kishin nj term zhargon pr t: karding.
U kryen 246 prpjekje pr t bler birr. Prqindja e prgjithshme e kardingut [birrs]
n epll Hill natn e t shtuns ishte 22 prqind, nj numr q, i marr m vete,
sugjeron se masat energjike t policis nuk ishin fort efektive. Megjithat, prqindja e
kardingut jasht epll Hillit ishte vetm 6 prqind, duke zbuluar mbi t gjitha nj
efekt domethns.

Prqindja e kardingut n epll Hill ra t hnn n dark n 7 prqind dhe nuk ishte
m tepr ndryshe nga prqindja jasht epll Hillit. Linja baz: Masa energjike e
policis pati nj efekt seleksionues n fundjav, asnjher n koh t tjera ku kishte
ende shum mundsi pr pirje ilegale nga t rinjt.
Kryerja e nj eksperimenti t till n terren nuk sht kaq i thjesht sa duket.
Punonjsit e terrenit duhet t trajnohen q t ndjekin sjellje uniforme q do t
krijonin t dhna t prcaktueshme nga ana sasiore. do 18 vjear ishte i shoqruar
nga nj i klass m t lart ose nga nj student i diplomuar q vzhgonte dhe
regjistronte prfundimin e do testi. Ne gjithashtu kishim caktuar nj rregull prsa i
prket pirjes gjat puns nga forca jon e terrenit. Kjo oi n disa situata sociale t
pafavorshme. Ne ishim t vetmit klient n klub, raportonte nj nga supervizort.
Kamarierja ishte shum e lezeme dhe pasi i shrbeu Wendit nj birr u ul prapa
banakut duke biseduar me ne. Wendi e onte gotn gjasme dhe pastaj e ulte at posht
srish pa pir asnj gllnk. Un shmangja vshtrimin e kamarieres duke shikuar me
vmendje jasht xhamit t ders n nj parking. Studentt u larguan menjher, me
mtimin se pan nj shok duke kaluar me makin aty pran.
Disa gazetar nuk ndjehen mir me konsideratat etike ndaj marifeteve t tilla.
Vzhgimi kontribues megjithat, sht nj tradit e nderuar n gazetari dhe shkencat
sociale. Dhe m n fund, kur monitorimi i opinionit publik sht i rndsishm dhe
on n standarte m t larta t mbrojtjes publike, jep miratimin e kualifikuar madje
edhe nj etiste e rrept si Sisela Boku .
Eksperimentet e terrenit jan t knaqshme kur jan t drejtprdrejta. N vend q t
pyetet pr sjelljen sociale n nj studim, ju keni mundsi ta vzhgoni at
drejtprsdrejti.
Kur hipoteza sht formuluar qartsisht q m prpara, ju mund t projektoni
eksperimentin pr t testuar hipotezn n mnyrn m efikase dhe t prdorni
proesin e zgjedhjes s rastit ose t testoni gjith popullatn dhe kshtu varianca e
gabimit do t minimizohet.

Projekt modern eksperimental

Eksperimentin e moshs s pirjes ne do t kishim dashur ta bnim dy her pr t qen
po aq t kujdesshm sa edhe ai i kryer nga hulumtues t shekullit t 17,. Njher para
masave energjike t policis dhe njher pas tyre. Kjo do t prjashtonte mundsin e
ndonj kushti t veant n epll Hill q shpjegon prqindjen e lart t kardingut
natn e s shtuns. Projektet eksperimentale mund t marrin nj mori formash dhe kjo
ju ndihmon pr t qen n rrjedh t tyre nse krijoni diagrama. Ja nj i till, t
prshtatur nga Semjuel Stouferi, studimi shteghaps i t cilit pr ushtarakt amerikan
n Luftn e Dyt Botrore sht cituar n kapitullin e mparshm:

Grupi eksperimental
Grupi kontrollit

Koha 1
X1
Y1

Koha 2
X2
Y2

Kushti eksperimentalmasat energjike t policis n shembullin e epll Hillit

sht paraqitur ndrmjet Kohs 1 dhe Kohs 2 vetm pr grupin ekperimental. N
teori, X dhe Y jan fillimisht ekuivalent, por n praktik kto kushte mund t jen t
vshtira ose t pamundura pr tu arritur. Nse keni kontroll t mjaftueshm mbi

situatn, mund t prdorni zgjedhje t rastit pr detyrn n grupin X ose grupin Y, por
masa energjike e policis nuk ishte e rastit dhe mbulonte vetm epll Hillin. Kshtu
gjja tjetr m e mir ishte t gjenit mundsisht sa m shum klube dhe depo t
favorshme si ato n epll Hill dhe mnyra pr ta realizuar kt ishte t gjenit disa n
t njjtin treg, por jo n t njjtin juridiksion policie. Nse do t ndiqet projekti
komplet, analizat mund t marrin formn e mposhtme:
X2 X1 = D(X)
Y2 Y1 = D(Y)
ku D prfaqson ndryshimin. Nse masa energjike e policis sht efektive,
athere D(X) duhet t jet n mnyr t konsiderueshme m e madhe se D(Y). Nse
t dy ndryshojn, athere ndonj forc e jashtme e mjedisit po vepron n gjith
komunitetin, dhe jo vetm n kt pjes t mbuluar nga departamenti i policis s
epll Hillit.
N fakt, projekti q u prdor ishte:
X2
Y2
Dhe fakti q kardingu [birra] ishte m e shpesht brenda juridiksionit t policis sesa
jasht saj u mor si dshmi q masa energjike ishte reale. Nj projekt tjetr i shkurtuar
i mundshm do t kishte qen:
X1 X2
ku situata n epll Hill pas mass energjike mund t ishte krahasuar me situatn
prpara. N kt rast, epll Hilli do t kishte vepruar si kontrolli i vet atij.
Vini re se n kt rast manipulimi eksperimental nuk sht dika e kontrolluar nga
hulumtuesi. Ky sht nj eksperiment natyror, ku manipulimi do t ishte zhvilluar
pavarsisht se n do t ishte apo jo nj hulumtues i interesuar prreth. Puna e
hulumtuesit sht shtje vlersimi dhe analize. Nganjhere ju mund t fusni edhe
manipulimin eksperimental dhe kjo ju jep kontroll m t madh n prdorimin e
zgjedhjes s rastit t variableve potencialisht t ngatrruara.
P. sh, studentt e gazetaris n epll Hill ishin t interesuar n testimin e shtjes
nse njerzit n qytetin e tyre jan m t kulturuar nga t tjert gjetiu. Nami i tij si
qytet i civilizuar sht i njohur mir, por a sht ky fakt apo mit? Dhe a mund t
vlersohet kjo gj objektivisht? Nj mnyr pr t evidentuar qytetrimin sht
vzhgimi i sjelljes s shoferve. Njerzit jan m pak t penguar n veprimet
shoqrore kur jan t mbrojtur nga njri-tjetri prej 2.000 paundsh mbules eliku dhe
xhami. Ne projektuam kt test t thjesht: Studentt, dy nga dy, hipn npr makina
dhe zgjodhn sipas dshirws kryqzimet me semafor, duke u sjell rrotull derisa t
ishin t part n rresht n kohn q ishte sinjali i kuq. Kur ndizej drita jeshile, shoferi
student vazhdonte t rrinte n vend dhe priste q makina nga prapa ti binte boris.
Pasagjeri ndrkaq prdorte nj kronometr pr t llogaritur kohn nga hapja e drits
jeshile deri n astin e boris s par t makinave prapa. Hipoteza: Koha e rnies s
boris n epll Hill ishte shum m e gjat se n qytetet e tjera. Kur erdhn
pushimet pranverore, studentt u shprndan npr shtpit e tyre dhe npr vende
pushimi dhe prsritn eksperimentin n kryqzime t rastit. Rezultati: nami i epll
Hillit ishte i prligjur. Q do t thot se koha deri n rnien e boris, ,mbi tet
sekonda, ishte m shum se dyfishi i asaj t qyteteve t tjera. N t vrtet, disa

shofer t epll Hillit nuk i bien fare boris, por presin me durim eljen e ciklit tjetr
t trafikut.
Nj tjetr eksperiment i famshm ku n manipulim u prfshi edhe nj grup militant i
t drejtave t njeriut nga Kalifornia e Jugut n vitin 1960. Nj profesor n Kolegjin
shtetror t Kalifornis, n Los Anxheles, rekrutoi pes zezak, pes t bardh dhe
pes meksikano-amerikan pr t ngjitur posterin Pantera e zez n prapakolpin e
makinave t tyre. T gjith udhtonin me makina sipas drejtimeve rutin prreth
rrugve t lira t Los Anxhelesit. T gjith kishin pasur t dhna t prkryera guidimi
pr 12 muajt e mparshm. T gjith firmosn deklarata pr t mos udhtuar n vende
jo t njohura t qytetit ose n mnyr t atill q t trhiqnin vmendjen e policis.
Eksperimenti u ndalua pas 17 ditsh. T 500 dollart e vn mnjan pr t paguar
gjobat e trafikut tashm ishin harxhuar. Ndalimi i par, pr nj ndryshim t parregullt
korsie, ishte br dy or pas fillimit t eksperimentit. Nj shofer mori tri gjoba n tri
dit dhe doli nga projekti. Gjithsej, t 15 shofert me sjellje t mparshme t
prsosur, mblodhn 33 thirje pr gjyq pr kontravajtje n qarkullim gjat 15 ditve
q shfaqn sloganet.
Pr gazetarin, studimet e rnies s boris dhe sloganit mund t ken qen mjaft
tinglluese, por madje dhe gazetart lypset ti din rreziqet e nj hulumtimi t till.
Kur eksperimentet nuk kontrollohen n mnyr t mjaftueshme, parashikimet e t dy
faktorve, t eksperimentuesit dhe t subjekteve mund t japin efekte fiktive. Ka disa
fakte q vrtetojn se parashikimet e msuesit kan t bjn shum me mnyrn sesi
nj fmij e kryen detyrn n shkoll. Robert Rozentali e demonstroi efektin duke iu
dhn msuesve lista nxnsish rezultatet e testeve psikologjike t t cilve tregonin
nj kryerje shembullore t detyrs. Nxnsit kryenin detyrn m mir sesa shokt e
tyre t klass, megjithse Rozentali e kishte plotsuar listn me zgjedhje t rastit. Ai e
quajti at efekti Pigmalion.

Efekti i Hawthornit
Nj problem i njohur m mir ndodh kur subjektet e nj eksperimenti e kuptojn se
po iu ndodh dika e veant. Pikrisht mendimi se jan t veant mund ti bj ata t
reagojn n mnyr t ndryshme. Fjala vjen, ka shum t ngjar, q duke ditur se
posteri i panters s zez sht prapa makins s e tij, shoferi i saj t ndihet i
veant.
Kjo dukuri sht quajtur efekti i Hautornit, sipas nj serie eksperimentesh n uzinn e
Hautornit (Hawthornit), icago, t Kompanis Elektrike Perndimore, n vitin 1927.
Gjasht gra u morn nga departamenti q prodhonte rele telefonike pr dyqanet e
mdha dhe u vendosn n nj dhom testi ku kushtet e puns s tyre mund t
ndryshoheshin dhe rezultati i tyre t vlersohej. Detyra e tyre ishte fare e thjesht:
pshtjellim kablli, armatura, lidhja e fijeve t kontaktit dhe izolimi i tyre duke i
fiksuar ato s fundi me katr vida n nj telajo. Ishte gati nj minute pun. Sa her q
nj puntore prfundonte produktin, e hidhte at n nj govat ku nj mats elektrik ia
shtonte totalit pr t llogaritur prqindjen e prodhimit n or.
Pr t gatitur bazn pr nj projekt para-test-post-test, prqindja normale e prodhimit
ishte vlersuar pa dijenin e puntoreve. Pastaj atyre iu shpjegohej eksperimenti:
qllimi ishte testimi i kushteve t ndryshme t puns, si periudhat e pushimit, ort e
ngrnjes, ort e puns. Ato ishin paralajmruar t mos bnin ndonj prpjekje t
veant por t punonin me ritm normal. far ndodhi m tej ka fituar statusin e
mitit n literaturn e t dyjave fushave, t shkencave sociale dhe t adiministrim-

biznesit. N t kaluarn, kjo sht par si nj histori tmerri, tani s fundi konsiderohet
frymzuese.
Variabli i dyt n eksperiment (Koha 2) ishte prqindja e prodhimit pr pes jav n
dhomn e testit ndrsa subjektet u prdorn n mjedisin e ri. Koha 3 ndryshoi leht
rregullat e ritmit t prodhimit pr cop. Koha 4, 5, dhe 6 ndryshoi faktort e mbetur
prreth. Dhe kshtu vazhdoi pr 11 observacione t ndara. Dhe pr do observacion,
prodhimi ngrihej lart, jo lart dhe posht sipas kushteve t ndryshuara. Vetm lart.
T hutuar, eksperimentuesit e kthyen testin prmbys. Ata hoqn gjith pauzat e
veanta t puns, ritmin e prodhimit dhe elementt e tjera. Prodhimi srish
prparonte. Ata rivendosn disa nga kushtet e veanta. M shum prmirsim.
Pavarsisht nga far bnin ata, prodhimi shkonte m mir.
Dika po ndodhte. Ishte efekti i testit Gjasht grat e dinin q ishin n nj
eksperiment, ndiheshin mir nga kjo gj, i knaqte vmendja e veant ndaj tyre dhe
ishin t etura t plqeheshin. Ato formuan nj struktur t veant sociale brenda
impiantit, kishin kontakt t shpesht me drejtuesit dhe mernin pjes n vendimet sesi
t manipuloheshin kushtet eksperimentale. Pjesmarrja e tyre dhe ndjesia se ishin t
veanta, shprfilli efektin e paralajmrimit fillestar pr t mos br prpjekje t
veanta dhe pr t punuar vetm me nj ritm normal. Studimi nuk zbuloi kurr se cili
nga kombinimet e periudhave t pushimit, orve t ngrnjes apo metodave t pagess
pati m shum efekt n prodhueshmri. Por nuk ishte pa vler. Kompania msoi se
prodhimi prmirsohej kur drejtuesit tregonin interes pr puntort, ndrsa kta ishin
angazhuar n nj bashkpunim me drejtuesit, duke ndjekur nj qllim t
prbashkt. Teoricient e drejtimit amerikan e uan kt ide n Japoni pas Lufts s
Dyt Botrore, ku ajo lulzoi dhe u rikthye srish nj dit n brigjet tona n vitin
1980. Ato gra t impiantit Hawthorne ishin rrethi i cilsis s par.
Nj nga defektet n projektin e hulumtimit Hawthorn ishte se ai prpiqej t bnte
shum. I shprehur n mnyr diagramatike ai do t dukej si i till:
X1 X2 X3 X4 X5 X6 . . .
Duke ndjekur sistemin e shnimit t Samuel Stouffer, vrejm shum vzhgime n
pika t ndryshme kohe. Nj manipulim eksperimental sht futur ndrmjet secilit prej
ifteve t bashkuara t vzhgimeve. Nj projekt m i mir do t kishte patur nj radh
prej Y paralel me X pr t prfaqsuar nj grup kontrolli me nj dhom t njjt t
veant dhe t njjtn sasi vmendje t veant, por jo ndryshime n kushtet e puns.
Akoma m mir, merrni nj grup t ndryshm (me zgjedhje t rastsishme, sigurisht)
pr do kusht eksperimental. Kryeni vlersime t prsritura dhe futni ndryshim diku
n mest themi, ndrmjet vzhgimit t tret e t katrt. N kt mnyr ju mund t
verifikoni q grupi i kontrollit dhe grupi eksperimental mund t jen t ndryshm
fillimisht, por prgjigjen ende n t njjtn mnyr pr kalimin e kohs dhe pr
efektet q jan vlersuar.
Faktort q lidhen me kalimin e kohs jan nj problem i vazhdueshm n
eksperimentet e terrenit. Subjektet tuaja plaken dhe menurohen, autort e politiks
publike ndryshojn mnyrat e tyre, metodat e regjistrimit t t dhnave ndryshojn,
njerzit q kryejn vzhgime, ndoshta dhe ju, gjithashtu, gjithka ndryshon. Mnyra
tradicionale q ka t bj me ndryshimet q lidhen me kohn realizohet nprmjet
imagjinats. Stouffer vuri re se projekti baz i hulumtimit, me t gjitha kontrollet dhe
garancit t hequara, duket kshtu:
X2

Nj vlersim i dikaja n nj pik t caktuar kohore. Ai ankohej pr shkencn sociale

t vitit 1940, por ajo ka ai thoshte sht ende e rndsishme n gazetarin e shekullit
t 21.
Me nj projekt t till dukuria shfaqet menjher dhe nuk ka nevoj t krahasohet me
asgj tjetr, ne nuk ka nevoj t dim shum prej do gjje thot ai. Por ne mund
ti mbushim faqetme analiza t shklqyera nse prdorim hamendsime bindse
pr pajisjen e kuadrateve t munguara me prfytyrimin ton. Kshtu mund t gjejm
q adoloshenti sot ka ide t shfrenuara dhe nxjerr prfundimin se shoqria po shkon
n djall. Rezultati sht nj lloj i krahasimit para-test-post-test:
X1 X2
Kuadrati jokorsiv nuk sht nj vzhgim, por t djeshmet tona me t dhna
hipotetike, ku X1 prfaqson ne dhe X2 rezultatet tona. Pjesa tragjiko-komike sht
se shumica e publikut, prfshir, kam frik, shum shkenctar social, jan kaq t
ndryshuar n kultur sa q nuk krkojn pr t dhna m t mira.
Q nga koha e Stouferit, shkenctart social jan br m t kujdesshm. Ka nj
prirje t shtohen m shum grupe kontrolli. Eksperimenti i posterit t panters s
zez, p.sh, mund t kishte prfituar nga ky projekt:
X1 X2
Y2
Y2 prfaqson nj grup kontrolli q udhton pa postera si nj test t mundsis q
policia merr masa energjike n Kohn 2. Grupi i kontrollit do t jet madje edhe m
mir nse t dy shofert X dhe Y t kishin secili nj poster t panters s zez ose nj
poster asnjans t aplikuar para do udhtimi dhe nse aplikimi do t kryhej rastsisht
pasi do shofer t ishte tashm n makin dhe t mos kishte nga ta dinte se cili poster
i ishte dhn. Nj projekt edhe m i plot mund t dukej kshtu:
X1

X2
Y2
Y1 X 2
Y 2

Ktu grupi pa poster ose ai me poster asnjans Y sht i pranishm n Kohn 1 pr t

verifikuar krahasueshmrin e tij fillestare. X1 dhe Y1 jan t pranishm si nj test i
mundsis q eksperimenti i bri dy grupet origjinale t shoferve m t vetdijshm
pr rolet e tyre si subjekte dhe i bri ata t veprojn n mnyr t ndryshme, si grat
n eksperimentin e Hawthornit. Nj efekt i till do t jet treguar nga nj ndryshim
ndrmjet X2 dhe X2 po ashtu si edhe ndrmjet Y2 dhe Y2.
Donald T Kempbelli (Campbell) me Julin Stenlin, n nj vlersim t hershm t
projekteve pr hulumtim social eksperimental dhe n dukje eksperimental, treguan q
projekti i mparshm prfshin katr teste t ndara t hipotezs. Nse polict jan
vrtet t paragjykuar ndaj panterave t zeza, athere atje do t jen ndryshimet q
pasojn n sasin e ndalimeve:

X2 >X1
X2 > Y1
X1 > Y1
2
2
X1 > Y1
2
Shtimi i grupeve t kontrollit mund t jet nj ide e mir n hulumtimin analitik kur ju
ktheheni te t njjtt persona q prgjigjen pr ta marr nj vlersim para-test/posttest. Majemi Herald e bri kt kur u vra Martin Luter Kingu, duke plotsuar
menjher pas ksaj nj studim t popullats e s tij zezake. Hipoteza ishte se
ideologjia e mosdhuns e Kingut ishte dobsuar pas vdekjes s tij dhe mbrojtsit e
dhuns kishin fituar terren. Fatmirsisht, studimi i mparshm kishte drejtuar pyetje
pr t dy llojet e qndrimeve dhe t dhnat se kush kishte qen intervistuar ishin
ruajtur. Me sugjerimin e Tomas Petgrju, Heraldi shtoi nj grup kontrolli me persona
t rinj q prgjigjen n valn e dyt t intervistave. Personat fillestar kishin pasur
koh pr tu menduar pr prgjigjet e tyre, mund t kishin ndryshuar nga eksperienca
intervistuese, madje mund t kishin lexuar rreth vetes s tyre n Majemi Herald. do
ndryshim n Kohn 2 mund t jet m tepr efekt i proesit t hulumtimit, sesa nga
ndonj ngjarje e jashtme. Grupi i kontrollit i vals s dyt siguroi nj verifikim t
ksaj.
Si doli, qndrimet e grupit t kontrollit ishin t padallueshme nga ato t panelit, duke
siguruar fakte se prvoja e t intervistuarit nuk i kishte ndryshuar subjektet e Heraldit.
Kjo njohje ishte e rndsishme, sepse kishte nj ndryshim t madh ndrmjet Kohs 1
dhe Kohs 2. Zezakt e Majemit, pas vdekjes s Kingut, ishin m t prkushtuar se
kurr ndaj filozofis s tij t mosdhuns. Proporcioni i interesuar ndaj dhuns nuk
ndryshoi.

Projekti i regression-mosvazhdimsis
Nj projekt i kshilluar nga Deniel Kempbelli mund t prshtatej mir pr
eksperimente natyrore. Ai e quan at projekt t regression-mosvazhdimsis. Ai
mund t prdoret pr vlersimin e efektivitetit t mimeve ose programeve edukative
pa qen nevoja t mbaheshin lloje t sakta t t dhnave. Kini parasysh problemin e
vlersimit t efektivitetit t bashksis Nieman. Programi mund t krijonte grupin e tij
t kontrollit integral pa qen nevoja t kthehej n zgjedhjen e rastsishme t shokve.
Nga rreth 30 finalist t zgjedhur pr intervista, nj komitet przgjodhi rreth nj
duzin fituesish. Do t ishte mjaft e leht pr ti renditur t gjith 30 finalistt n nj
shkall t vazhdueshme, sipas numrit t votave t marra nga secili n votimin e par.
Sikur t ishte nj komitet me 6 antar, numri i votave t mundshme do t renditej
nga 0 n 6, duke krijuar nj shkall 7 pikshe.
Hapi tjetr krkon shum m tepr. Ndiqini t 30-tt, s bashku fituesit dhe
pothuajse-fituesit, pr nj periudh disa vjeare dhe renditni arritjet e tyre me nj
metod objektive pr t par sa i ndjekin ato udhzimet e Egnis (Agnes) Nieman pr
t prmirsuar standartet e gazetaris. Ju mund tu jepni atyre pik pr kohn e
qndrimit n gazetari, pr mimet e marra, pr ndrtimin e reputacioneve n shkall
kombtare, pr ngritjen n rangje drejtuese, pr shrbim n organizata profesionale,
pr prgatitje reportazhesh n faqen e par etj. Nse przgjedhja e gjykimeve t

komitetit do t kishte forc parashikuese do t kishte korrelacion ndrmjet arritjes n

karierr dhe numrit t votave t raundit t par.
Kjo sasi e madhe sht m se e dukshme. Kontributi i Kempbellit ishte se dha t
kuptohej q nse nj program funksiononn kt rast, nj vit gjysm-karierr n
Harvardduhet t jet nj mosvazhdimsi prgjat vijs regression. Hipoteza joefekt parashikon nj vij t shesht, t drejt. Nse bashksit Nieman kan nj efekt,
do t jet nj pushim n drejtimin ndrmjet piks se t dhnave q prfaqsojn
humbsin e renditur m lart dhe fituesin e renditur m ult. Figura 9.1 tregon sesi do
t dukej kjo.
N nj koh q ju filloni t shikoni pr efekte fiktive, sht e vshtir t dini se ku
duhet t ndaloni. Donald T. Kempbelli, fillimisht me Xhuljn Stenlin (Julian Stanley)
dhe m von me Tomas D. Kukun (Thomas D.Cook), ka br nj prpjekje intensive
pr t kuptuar sesi duhen kryer gjrat si duhet. Pr t br kt, atij, s pari, iu desh
t rreshtoj gjrat q mund t shkonin keq. N Harvard, ata

Faqe 185.
Figur 9.1 Regresion-mosvazhdimsia

i quanin burimet e tij t variableve t fshehta Demont e Kempbellit. Ktu kemi

nj rreshtim t pjesshm:

Demont e Kempbellit
1. Historia. Nse vlersoni dika n dy koh t ndryshme dhe gjeni nj
ndryshim, kjo mund t jet pr arsye t nj numri ngjarjesh historike q u
zhvilluan n periudhn midis tyre.
2. Maturimi. Subjektet dhe eksperimentuesit vjetrohen, lodhen, mrziten njlloj
dhe ve ksaj ndryshojn gjat kryerjes s nj eksperimenti.
3. Testimi. Vlersimi i nj mnyre sesi reagon nj person ndaj nj ngacmuesi
mund t ndryshoj mnyrn sesi reagon ky person hers tjetr q paraqitet nj
vlersim. Testet e arritjeve shkollore jan t mirnjohura sepse msuesit
msojn far prmbajn testet dhe fillojn t japin msim prmbajtjen e tyre.
Shum shpejt t gjith fmijt jan mbi mesataren, tamam si n Lejk Oubegn
(Lake Wobegon).
4. Regresioni statistikor. Gazetart jan br leht pre e ktij. Nj kshill
shkollor njofton nj program pr tu fokusuar n rezultatet e dobta t
shkollave dhe pr ti prmirsuar ato. Ai zgjedh dy ose tri shkolla me rezultate
testesh m t kqia n vitin e mparshm dhe i mbulpn me kujdes dhe metoda
t reja msimdhnse. Sigurisht q vitin tjetr kto shkolla kan rezultate m
t mira n testet shkollore. Problemi sht se ato do ti kishin rezultatet m t
mira edhe sikur t mos kishin qen kujdesi i veant ose teknika e re. Arsyeja
sht sepse ka nj far sasie t gabimit t rastit n t gjitha testet dhe renditjet.
Shkollat n fund t lists u gjendn atje pjesrisht rastesisht. Jepini atyre nj
perzjerje me testimin e vitit tjetr dhe rastsia vet do ti vendos ato me
pran mesatares. Dukuria sht quajtur regression drejt mesatares, sepse
pothuajse kjo gjithmon i zhvendos pjesmarrsit e pozicioneve skajore, fund

5.

6.

7.

8.

9.

e krye, m pran mesatares n testin e dyt. Ekziston nj rrezik sa her q ju

zgjidhni skajshmrit e nj shprndarjeje pr proes. Shum arsimtar kan
dijeni pr kt, por dijenia nuk i ndalon ata t ken besim.
Przgjedhja. Nse grupet e krahasimit nuk jan zgjedhur me rreptsi rastsisht
, athere anshmrit e fshehura mund t shkatrrojn krahasueshmrin e tyre.
Vetzgjedhja sht lloji m i keq. Sikur t ishit ju duke e kryer eksperimentin
e panters s zez dhe ti linit studentt ti shfaqnin sipas dshirs posterat, ka
gjas t merrnit persona t paprgjegjshm dhe si pasoj shofert m t
pakujdesshm.
Zgjatshmria. Jo t gjith subjektet mbeten t disponueshm gjat gjith nj
eksperimenti q merr nj periudh t madhe kohe. Ata q pushojn s shfaquri
ose humbin mund t jen t ndryshm n nj far mnyre sistematike. N
vlersimin e programeve Head Start pr fmij parashkollor, p.sh, fmijt me
prindrit m t motivuar kishin m shum gjas ta mbaronin proesin. Heqja
selektive e m pak t motivuarve largoi fmijt q kishin situata familjare m
t dobta dhe ndoshta dhe qndrime t tjera kund tyre. Mungesa e tyre pr
krahasimet prfundimtare e bn Head Startin t dukej m mir nga ishte n
t vrtet.
Sigurimi i instrumentave. Shkalla vlersuese mund t ket m shum
lakueshmri n mes sesa n skaje. T dhnat e auditorve n momente t
ndryshme t debatit presidencial n nj shkall shtat pikshe mund t ken
luhatje m t gjera nga pika e mesit sesa kur krahasimi sht br nga nj pik
skajshmrisht e ult ose e lart.
Efekti Xhon Henri. Anetart e nj grupi kontrolli mund ta din q jan n nj
grup kontrolli dhe t prpiqen m shum nga rivaliteti. Studentt n disa
eksperimente arsimimi dyshoheshin se e bnin nj gj t till. Xhon Henri
(John Henry), ndoshta mund ta mbani mend, n baladn tradicionale t
popullit, ishte minator q nuk do t lejonte nj baromin ta shkatrronte.
Demoralizimi nga fyerja. Ky sht e kundrta e efektit t John Henrit. Grupet
e kontrollit e shikojn grupin eksperimental si t jet m i favorizuar dhe ata
reshtin s prpjekuri.

Shikoni Kukun dhe Kempbellin pr listn e plot t krcnimeve kundrejt vlersimit

eksperimental. Por mos u dekurajoni prej tyre. Si ka vn re Kempbelli vite m par
t gjitha vlersimet jan komplekse dhe t gjitha prfshijn komponente t
parndsishme q mund t krijojn efekte t dukshme. Nuk sht e nevojshme t
friksoheni nga kta komponente t parndsishm q t shmangni eksperimentet e
terrenit. sht e nevojshme vetm t jeni t vetdijshm pr gjrat q mund t shkojn
keq dhe ta trajtoni punn tuaj me skepticizmin e duhur.

Vlersime t uditshme
Nj mnyr pr t nxjerr n pah shum nga demont e Kempbellit sht t krkoni
vlersime joreaktive t dukuris q ia vlen t publikohet. T tilla vlersime ndodhin
nganjher n natyr. P.sh, ju mund t vlersoni moshn e shikuesve t nj ekzpozite
muzeumi duke prcaktuar gjurmt e hunds n vitrin dhe t vlersoni lartsin e tyre
nga dyshemeja. Ky shembull dhe shum t tjer vijn nga nj libr i mrekullueshm
nga Juxhen J. Uebi (Eugene J. Webb), Donald Kempbelli e t tjer me titullin praktik

Vlersime t uditshme. (sht vetm nj frik e librarve q na ka detyruar ta lem

at njoftojn autort) Vlersimet e tyre joreaktive prfshijn vzhgimin e thjesht t
sjelljes ku vzhguesi nuk ndrhyn n skenn e ngjarjes. P.sh, nj studim q ata
prmendin ekzaminon distancn sociale t t bardhve dhe zezakve n kolegj me
vzhgimin e shkalls s grupimit racor kur t bardht dhe zezakt zgjedhin vendet e
tyre npr klasa. U vzhguan efektet e historive me fantazma t treguara n nj rreth
fmijsh t ulur duke vn re tkurrjen e diametrit t rrethit t formuar prej tyre.
Prmbajtja e analizs sht nj vlersim joreaktiv. Ju mund t ndiqni shkalln e rritur
t fjalve q ishin tabu, si trap dhe dreq, duke treguar frekuencn e tyre relative n
gazeta t ndryshme dhe n koh t ndryshme. T dhna t arkivuara normalisht nuk
jan ndryshuar nga akti i vlersimit. Me arkiva moderne kompjuteri, dikush nuk
mund t jet dhe kaq i sigurt. Publikimi i nj gazete q vlerson aftsin e editorialit
t gazets me matjen e prqindjes s disa fjalve t shqiptuara keq mund t nxisin,
mbase, botuesit e gazets ti korregjojn keqshqiptimet n t dhnat baz elektronike.
T dhnat e mbajtura gjat kohs jan subjekte t ndryshimeve n efikasitetin e
mbajtjes s t dhnave. Kshtu t dhna t arkivuara mund t tregojn nj rritje n
veprimtarin kriminale pas nj periudhe t reforms s policis, nse njra nga
reformat sht m e mir n ruajtjen e t dhnave.
Webbi dhe kolegt gjithashtu prmendin rastin e tregtarit t automobilave t ikagos
q udhzonte mekanikt e tij t kontrollonin radion e do makine q sillej pr shrbim
pr t par n far stacioni ishte. Tregtari pastaj vendoste reklamat e tij n stacionet
m popullore. Dhe pastaj ka nj histori klasike t vlersimit t vmendjes n nj
ndeshje futbolli me monitorimin e manometrave n departamentin e ujit t qytetit. Sa
m i madh auditori aq m i madh gjat reklamave rnia e nivelit t ujit q iu hidhej
banjove t zons s vrojtuar.

Vlersimi i hulumtimit.
Agjensit qeveritare prdorin shpesh vlersimin e hulumtimit pr t testuar
efektivitetin e programeve t tyre. Njohja e demonve t Kempbellit mund tiu
ndihmoj t vlersoni vlersuesit.
Nj shembull klasik sht marrja e masave energjike n Konektikat pr shofert e
dehur kur Abraham Ribikof ishte guvernator m 1955. Ai vendosi nj program t
prforcimit t intensifikuar t ligjit dhe prqindja vjetore e vdekjeve t trafikut ra me
12.3 prqind n vitin 1956. N rast se do t shikoni t dy vitet, keni nj projekt t
thjesht para-test/post-test dhe programi i guvernatorit duket t ket funksionuar. Por
nse ju verifikoni serit m t gjata n koh, shikoni se ishte variacioni i shtrir vit
pr vit dhe si viti 1955 qlloi t ishte viti i pikut. Reformat shpesh institucionalizohen
kur nj problem sht n pikun e tij. Duke qen se vetm fati mund t prgjigjet pr
pikun, nj vlersim n vitin q vijon, n saj t regresionit statistikor, ka t ngjar t
jet m pran mesatares afatgjat. Kjo mund t jet e gjitha ajo q ndodhi n
Konektikat.
Efekti i reformave sht shum i leht pr tu vlersuar nse ato jan paraqitur t
shkputura. Ju pastaj mund t shikoni pr efektin e tyre ndaj t kaluars n nj drejtim
m t gjat n koh.
N reformat e arsimit, efektin e Hautornit dhe ruajtjen selektive duhet ti shikoni si
faktor q do ti vlenin thuajse do administrate shkollore. Shkollat u kushtojn

shum vmendje eksperimentimit t nj teknike t re dhe studimet e tyre para-test /

post-test tregojn se ai funksionon. Gazetart i japin atij nj rol t madh. [ 189]
Pastaj ju nuk dgjoni m pr t dhe pas ca vitesh teknika sht harruar. Kjo sepse
efekti Hautorn zhduket gradualisht dhe me kalimin e kohs teknika e re provohet jo
m mir sesa e vjetra. Megjithat, askush nuk thrret ndonj koferenc shtypi pr tua
thn t tra kto.
Ruajtja przgjedhse (zgjatshmria e Kempbellit) ndodh vetm kur studentt m t
motivuar vazhdojn t jen t pranishm n nj program special. Pr t provuar se nj
program funksionon, administratort krahasojn ata q mbaruan me ata q nuk marrin
pjes. Pa dyshim ata e kryen detyrn m mir. Por mundsit jan q ata t ken br
kshtu n munges t programit t ri, sepse ata ishin m energjik, agresiv dhe m
mir t motivuar fillimisht. sht e vrtet, q madje shum prej ndikimit t
favorshm t nj arsimimi kolegji ka treguar prirje t zhduket kur e kaluara e familjes
sht mbajtur konstant. Studimi n kolegj ju identifikon si nj person me personalitet
mbi mesataren. Por nuk sht e thn q kjo tua jap kt forc. Kt e bjn genet
tuaja dhe ka t ngjar lidhjet tuaja familjare.
Nj nga aspektet irrituese t vlersimit t hulumtimit sht se realitetet politike
tentojn t punojn kundr projekteve t sigurta t hulumtimit. Nj eksperiment i
vrtet krkon zgjedhje rastsore t proesit eksperimental. Kjo sht mnyra m e
mir pr t siguruar se grupet e kontrollit dhe ato eksperimentale jan fillimisht t
barabarta. Por nse ka ndonj arsye pr t besuar se proesi eksperimental garanton
vrtet nj avantazh, athere m t aftt politikisht kan m shum shanse pr ta
siguruar at.
Nj plan eksperimental pr zhdukjen e varfris, thjesht duke iu dhn para njerzve
t varfr, u projektua nga qeveria federale n administratn e Lindon Xhonsonit. Ai
do t niste n Nju Xhersi dhe do t prdorte t tr komunitetet si njsi t analizs. N
kt mnyr, do t kishte kontrolle n munges t njerzve q jetonin pran njritjetrit n rrethana t ngjashme dhe merrnin trajtime t ndryshme nga qeveria. Por
askush nuk mund t zbulonte nj mnyr pr t vendosur se cilat komunitete duhej t
trajtoheshin dhe cilat duhej t kontrolloheshin.
Prpjekja shum ambicioze e qeveris federale pr t shprndar prfitime dhe mime
njlloj prmes zgjedhjes rastsore ishte nj projekt llotarie gjat lufts n Vietnam.
N teori, burrat n forcat e armatosuara duhet t ishin nj mostr prfaqsuese e
popullit. Ata nuk ishin madje as pran ksaj, sepse burrat n gjendje ekononike m t
mir t moshs s projektit ishin m t zgjuar dhe gjenin mnyra t shmangnin
sistemin, duke qndruar n shkoll fjala vjen, duke u shkruar n Gardn Kombtare,
duke u shtir si t smur, ose duke u larguar nga vendi. Faktikisht, duhej m shum
se zgjuarsi, sepse t qndroje n shkoll kushtonte para, ndrsa t hyje n Gard
nganjher siguronte lidhje politike.
Aty ku nuk prfshihet qeveria zgjedhja rastsore sht m e leht. Provat klinike t
drogs prdorin nj metod dyfish t fsheht, ku grupet e trajtimit dhe kontrollit
ndajn n mnyr t rastsishme nj test droge ose nj substanc pa efekt terapik dhe
as personi q merr drogn dhe as ai q e administron at nuk e njohin njri-tjetrin.
Madje edhe ksaj procedure nganjher i sht dhn nj prligjje politike: Droga e
re sht e pamjaftueshme dhe zgjedhja rastsore sht nj mnyr e drejt pr t
vendosur se kush duhet ta marr at. Megjithat, tradita e prdorimit t tregut pr
ndarjen e burimeve t pamjaftueshme ka t ngjar t jet e fort dhe mundsit pr
eksperimente t vrteta n arsimim dhe politikn sociale do t jen vazhdimisht t

ralla. Kjo e bn nevojn pr kujdes dyshues gazetaresk n pothuajse t gjitha

eksperimentet e lidhura me politikn, gjithmon e m t rndsishme.
Shnime
1. Phil Meyer, Edhe personat e vrazhd pushojn n Majemi, Majemi Herald,
27 korrik 1958, 26 A.
2. Melinda Stubee, Studime: Farmacista me munges njohurish pr tipat e
prezervativave Durham Morning Herald, 7 dhjetor 1988, 1B.
3. Shawn McIntosh, Gazetari i kujdesshm trimron djemt e mir pr t dal
jasht pr titull., Gazetar UNC (dhjetor 1982): 10
4. Sissela Bok, Alternativa e moralit n jetn publike dhe private. (New York:
Vintage Books, 1979, 212.
5. Ernest Nagel, ed, Filozofia e John Stuart Mill mbi metodn shkencore (New
York: Hafner 1950).
6. Thomas D. Cook dhe Donald T Campbell, Thuajse eksperimentim:Prfundime
te shestimeve dhe analizave pr zbatim n terren. (Boston: HoughtonMifflin,1979),3.
7. Samuel Stoufer, Vzhgime pr projektet studimore, Gazeta amerikane e
sociologjis (janar 1950)
8. Frances Kn Heusenstamm, Posterat n prapakolpe dhe polict Transaksion
(shkurt 1971)
9. Cituar n Cook dhe Campbell, Thuajse eksperimentim, 67.
10. George Caspar Homans, Faktori grup n produktivitetin e puns, rishtypur
n Hulumtimi sociologjik, Matilda White Reley, ed. (New York: Harcourt,
Brace & World, 1963).
11. Donald T Campbell dhe Julian Stanley: Projekte eksperimentale dhe thuajse
eksperimentale hulumtimi (Chikago: Rand-McNally, 1966).
12. Philp Meyer Juanira Green dhe George Kenedy, Zezakt e Majemit: Nj
studim n thellsi, Ribotim Majemi Herald, 1968.
13. Thuajse eksperimentim, kapitulli 2
14. Donald T Campbell, Reformat si eksperimente Psikologu amerikan (prill
1969).
15. Eugene J. Webb, Donald T Campell, Richard D. Schwartz dhe Lee Sechrest,
Vlersime modeste: hulumtimi joreaktiv n shkencat sociale (New York: Rand
McNally, 1966).

Kreu 10
Bazat e t dhnave

Ka dy lloje bazash t dhnash: ato q krijoni ju vet dhe ato q jan krijuar nga
dikush tjetr, zakonisht pa menduar pr veorit tuaja.
N ditt e hershme t gazetaris s sakt, doln n plan t par shum baza t dhnash
t dobishme pr gazetart. Pioneri i krijimit t bazave t t dhnave ishte Klerns
(Clarence) Xhonsi i Majemi Herlad, q n vitin 1968 udhhoqi nj investigim t
drejtsis kriminale t kontes Dade lidhur me disa raste kriminale. Ai pajtoi student
t drejtsis t Universitetit t Majemit pr t koduar informacionin e t dhnave
gjyqsore. Ata morn katr karta IBM pr t mbajtur t dhnat nga nj rast i vetm.
Mjeti kryesor analitik i Xhonsit ishte tabela e kryqzuar. Programi ishte i aft pr ta
br at plotsisht t leht. Universiteti i Miiganit kishte nj tabel t kryqzuar
rutin pr IBM 360 t quajtur Filter Tau, ndrsa Harvardi ishte tashm n rrugn e
publikimit t dyt t programit t tij pionier Data-Text pr IBM 7090. Por Xhonsi dhe
msuesi i tij shpirtror i kompjuterit, Klark Lamberti, drejtuesi i sistemit t
informacionit t Heraldit, nuk kishin dijeni pr kto zhvillime, kshtu q Lamberti
shkroi pr do tabel nj program pr standartin e COBOL, nj gjuh e orientuar nga
biznesi.
Si ndodh gjithmon, shum tabela ngriten shtje t reja t cilat krkonin m shum
tabela. Koha kompjuterike ishte e pamjaftueshme n punn e Heraldit 360 dhe Xhoni
kthehej shpesh te nj numrues-klasifikues, nj makin me prejardhje nga shekulli
nntmbdhjet, pr t krijuar tabelat e kryqzuara. Por kjo sigurisht, nuk ishte e
mundur kur variablet e pavarur dhe t varur nuk ishin n t njjtn sked n
strukturn katr-skedshe.
Projekti u braktis kur Xhonsit iu ofrua nj pun dhe ai u nis pr veri. Ndrkoh u
zbulua se nj gazetar i Heraldit kishte pajtuar tashm nj faqe t plot reklame n
Editor and Publisher pr t promovuar projektin. Takoni ekipin ton t ri t
reportazhit, thoshte reklama, bashk me nj fotografi t Xhonsit duke vshtruar
zymtazi nj shirit t pafund ouputsh, me kartn e nj njsie qndrore t prpunimit
q t kujtonte at t filmave vizatimor. Xhonsi u thrrit n Majemi dhe ai e
prfundoi projektin tri jav pas daljes s reklams.
Ndonse qllimi fillestar i Xhonsit pr dokumentimin e korrupsionit n sistem nuk u
realizua, serit tregonin nj prqindje befasuese t krimit t t rinjve, duke prligjur
m shum se nj t tretn e arrestimeve. Pr m tepr doli se shumica e arrestimeve
pr krime t rndsishme nuk kishte prfunduar me afate burgimi. Ndoshta gjetja m
e rndsishme ishte paefektshmria n sistemin e ruajtjes s t dhnave t kontes.
Njher, sherifi i kontes krkoi dhe mori nga Heraldi nj list t dhnash t
nevojshme pr arrestimin e disa deputetve q ishin nn hetim. Krkimi me dor do t
kishte marr qindra or, ndrkoh q kompjuteri i Heraldit e prodhoi kt
informacion pr disa minuta.
Sot agjensit qeveritare i mbajn t dhnat e tyre n kompjutera, ndrsa shum t tjer
jan n prdorim publik. Por nevoja pr t krijuar bazat e t dhnave tona ekziston
ende. Prpjekjet nga ana e medias s lajmeve pr t rinumruar votat e kontestuara t
Florids n zgjedhjet presidenciale t vitit 200, jan nj shembull.
N shkencn sociale ka nj tradit t gjat t analizave t prmbajtjes q lidhen me
problemet e ndeshura n prpjekjet e hershme t Xhonsi dhe n studimet m aktuale
t votimit. Si n do prpjekeje tjetr hulumtimi, detyrat e para jan konceptualizmi
dhe operacionalizmi. Ju duhet ti prgjigjeni dy pyetjeve: Si e prcaktoni at q ju
jeni duke krkuar dhe si do ta njihni kur ta shikoni? Nse ju filloni nj projektanaliz

t prmbajtjes duke pritur pr ti marr fluturimthi kto vendime, do t zhgnjeheni

dhe do t gjeni shum t dhna t panevojshme dhe versione t ripara.
elsi pr analiza prmbajtjesh sht t kini kujdes q puna juaj t jet e
kopjueshme. Ju duhet t shkruani prcaktime, rregulla t prera q t jen mjaft t
qarta n mnyr q nj investigator tjetr t mund t ndjek shtegun tuaj dhe duke
punuar sipas rregullavedhe prcaktimeve t njjta, t analizoj t njjtat t dhna dhe
t marr t njjtat prgjigje. Emri teknik pr kt kusht sht besueshmri.*
Nj tjetr detyr q duhet kryer m s pari sht t projektoni planin e t dhnave pr
analizn kompjuterike. Pastaj mund t krijoni forma kodimi q prputhen me kt
plan. Kjo nuk do tia ler fatit aftsin tuaj pr hyrjen lehtsisht t t dhnave n nj
form ku mund t analizohen. Kur reportert e Majemi Heraldit dhe ekipi i
prllogaritsve t tij u turrn t mirrnin t dhnat e mbledhura n numrimin e votave
n zgjedhjeve e vitit 2000, askush nuk u shqetsua t sigurohej q reportert dhe
prllogaritsit po prdornin t njjtat forma ose struktura t dhnash. Kjo krijoi
telashe n programimin e mevoshm dhe n, t paktn n nj konte t madhe dhe t
rndsishme, e bn besueshmrin ndrkoduese t pamundur pr tu kontrolluar.
Mnyra standart pr t demonstruar besueshmrin sht t keni m shum se nj
kodues pr t vlersuar mostrn e nj rasti tashm t klasifikuar dhe pastaj pr t
verifikuar prqindjen e tyre t pranimit. Nse ato pajtohen, ju keni dshmi t
kopjueshmris. Nse ato nuk pajtohen, ju duhet ti riprgatitni, t rishikoni
kategorit tuaja, t ndryshoni definicionet e tyre, t rivendosni kodues t zot, ose q
t katrta bashk.
Sa gadishmri pranimi duhet? Nj parim praktik sht t synoni pr 80 prqind
pajtueshmri.
Por n rastet kur po vlersoni dika q nuk ndodh shum shpesh, ju mund ta gjeni
kt lehtsisht vetm rastsisht. Zereni sikur po shikoni n 1,000 skeda votimi t
modelit t vjetr dhe doni t prcaktoni sa prej tyre kan gropza, q tregojn nj
prpjekje pr t votuar pr kandidatur t veant. Nse 90 prqind e tyre jan pa
gropza ju mund t parashikoni 81 prqind pajtueshmri rastsore.
Ky problem u prshpejtua n vitin 1950 nga W.R.Skot i Universitetit t Miiganit, i
cili propozoi nj mas vlersimi q krahason t vzhguarit me pajtueshmrin e
pritur. Formula pr pi-n e Skotit, si sht e njohur, vlerson shkalln e prmirsimit
mbi mundsin e pajtueshmris ndrmjet nj ifti koduesish.

Si t llogaritet koeficenti i besueshmris.

(Pi- e Scottit)
Dy kodues klasifikuan 868 skeda t perfomuara (t shpuara) votimi n Florida pr t
gjykuar nse nj shpim n nj vend t dhn ishte bosh, i pastr, apo kishte nj pjesz
q varet pas shpimit, nj gropz, ose nj shpim gjilpre. (Kto t dhna jan fiktive
por ilustrative t asaj ka USA Today dhe Majemi Herald po punonin n vitin 2001
pr rinumrimin e zgjedhjeve t vitit t mparshm). Rastet kur t dy koduesit jan t
nj mendjeje shnohen me shkronja t theksuara.
Koduesi A
Bosh E pastr Pjesz Gropz Shpim Shuma
Bosh
562
6
1
3
43
615

E pastr
3
Koduesi B Pjesz e mbetur 7
Gropz
0
Shpim
24
Shuma
596

89
3
0
0
98

0
12
0
2
15

0
0
17
46
66

0
0
27
23
93

92
22
44
95
868

Hapi i par sht t shikoni sa shpesh ata jan me nj mendje. Mblidhni vlerat n
diagonale. Ato prputhen n 703 nga 868 krahasime = 80.99 prqind.
Tani gjeni sa pritej q ato t prputheshin vetm rastsisht. Formula pr
pajtueshmrin e parashikuar n do kuadrat sht (R * C) / N.
Bosh = 596 * 615 / 868 = 422.28
E pastr = 98 * 92 / 868 = 10.39
Pjesz = 98 * 92 / 868 = 0.38
Gropz = 66 * 44 / 868 = 3.35
Shpim = 93 * 95 / 868 = 10.18
Shuma e prputhjes s parashikuar = 446.58 = 51.45%
Diferenca ndrmjet parashikimit dhe vzhgimit sht 80.99 51.45 ose 29.54.
Cili sht maksimumi i prmirsimit t mundsis q mund t ken arritur koduesit?
M e mira q ata mund t ken arritur sht 100 prqind pajtueshmri dhe kjo do t
ishte 48.55 pik prqindje m mir sesa mundsia.
Ata faktikisht arritn 29.54 pik m mir se mundsia. Dhe 29.54 / 48.55 sht e
barabart me 0.608 prqind t potencialit. Kjo 0.608 sht pi-ja e Skotit. Formula e
prgjithshme:
PO - PE
Pi-ja e Skotit = ----------------100 PE
ku PO sht pajtueshmria e vzhguar dhe PE sht pajtueshmria e parashikuar. Nuk
ka rregull t prer pr minimumin e Pi-s s Skotit, por shumica e literaturs n
hulumtimin e komunikimit masiv prmend vlera prej 0.75 ose m lart. E rndsishme
sht t kontrolloni q hert gjith iftet tuaja t koduesve n projektin e analizs s
prmbajtjes, kshtu mund t ndrmerrni veprime n rastet ku keni nevoj t rishikoni
procedurat tuaja ose t riprgatitni koduesit.
Nuk sht e nevojshme t prdorni kodues t shumfisht pr t gjitha rastet. Por do
kodues duhet t iftohet me nj tjetr n nj mostr mjaft t madhe q keshtu t mund
t verifikoni qndrueshmrin e tij ose t saj.
Kur analizoni testin dhe ka nj prkufizim operacional bazuar n frekuencn e fjalve
t caktuara ose vargje fjalsh besueshmria nuk prbn ndonj problem. Kompjuteri
do t gjej gjithmon t njjtn prgjigje nse prdor t njjtat t dhna.
N kapitullin 4, ju pat sesi nj hulumtim t dhnash baz u prdor pr t zbuluar
frekuencn e fjalve t caktuara t keqshqiptuara n gazeta. Lloje t tjera t analizs
t prmbajtjes jan t mundshme. Mund t ndiqni nj prirje sociale, p.sh, duke
llogaritur frekuencn e fjalve t shoqruara me prirjen dhe t vini re lvizjen e saj
gjat kohs dhe nga njra an e vendit n tjetrn. Shqetsimi i publikut pr problemin
e drogs, p.sh, mund t ndiqet vetm duke llogaritur frekuencn n koh t fjals
drog n gazeta. Duke kryer analiza t njjta pr fjalimet presidenciale, ju mund t
shikoni nse shqetsimi i presidentit udhheq apo ndjek shqetsimin e medias. Ju
mund t ndiqni pastaj sondazhet e opinionit publik t arkivuara n nj baz t dhnash

elektronike nga Qendra Roper e Universitetit t Konektikatit pr t par nse zyrtart

dhe media prgjigjen ndaj shqetsimeve t publikut apo nse shqetsimi i publikut
sht krijuar nga media. Pr ti dhn dorn e fundit ju mund t shikoni edhe t
dhnat e ekzaminuesit mjeksor q tregon numrin e vdekjeve t lidhura me drogn
dhe t prcaktoni n far mase publiku, media dhe reagimet zyrtare zvarriten t
gjith pas realitetit t problemit.
Makineri t krkimit standart do tiu japin frekuencn e reportazheve n t cilat teksti
i krkimit shfaqet pa nevojn pr t printuar do reportazh. Nga prdorimi i ksaj
aftsie, un isha n gjendje t ndiqja nj prdorim t nj fjale t vjetr pr t formuar
nj klishe relativisht t reprdorimin e fjals i argumentueshm pr t modifikuar
nj superlativ. Kjo krkoi vetm nj shpenzim t vogl kohe. Un zbulova se
shkruesit e gazets n lindje ishin t part popullarizues t shprehjes, por ajo
gradualisht u prhap n perndim dhe aty nga viti 1989, Los Angeles Times ishte br
prdoruesi m i rnd n databejz. Prdorimi i par i regjistrimit n sistem ishte n nj
regjistrim studjuar nga Ri Aregd (Rich Aregood) i Philadelphia Dayly News n
vitin 1978. Po t gjeni q un jam thuajse prgjegjs pr plotshpres, tha
Aregd, ju lutem mos ma thoni.
Nse t dhnat prmbajtjen e t cilave ju duhet t analizoni jan t disponueshme
vetm n form t shtypur ose mund t jen t arritshme nga nj numr arkivash t
ndryshme n linj, ju mund ti bashkoni ato me lehtsi relative. Studentt e mi krijuan
nj baz t dhnash t lexueshme kompjuterike nga mesazhet e CEO-se pr
aksionert n raportet vjetore t kompanive t gazetave publike. Disa nga raportet e
kohve t fundit ishin mbushur nga kompania e rrjeteve Web. M t vjetrat ishin
gjetur n biblioteka apo koleksione private, skanuar me nj lexues t karakterit pamor
dhe pastruar per analiz me prpunuesin e tekstit.
N vend t llogaritjes s shkalls t fjalve t vetme, ne krijuam dy fjalor, njri i
prbr nga fjal prdorimi i t cilave shpesh tregon nj shqetsim pr shrbimin e
komunitetit dhe tjetrin nga fjal q m shpesh jan t shoqruara me nj shqetsim
pr prfitueshmri. Me krahasimin e frekuencs s fjalve nga t dy grupet ne mund
t identifikojm diferenca q vazhdojn n kulturn e komunitetit dhe i bnte disa
kompani n dukje m t shqetsuara pr prgjegjsin sociale sesa t tjerat.

Bazat e t dhnave qeveritare

Zyra e shtypit e Qeveris nuk sht m furnizuesi kryesor i informacionit aktual m t
shumt. T dhna q kan vler kohore i gjen tashm t hedhura n mnyr rutin n
kompjutera pr prdorim t prgjithshm nprmjet internetit. Kshtu fjala vjen
tabelat me shum t krkuara nga Anuari Statistikor i Shteteve t Bashkuara. Shkoni
n www.census.gov, dhe do t mund t gjeni tabela t tilla si shpenzimet mjeksore
kombtare, t analizuara nga burimi si edhe objekti i pagess n format faqeje
elektronike, gati pr analiza t mtejshme. Prve ksaj, sasi t jashtzakonshme t
dhnash jan hedhur n kompaktdisqe nga nivele t ndryshme t qeverisjes. P.sh, un
kam n tavolinn time nj kompaktdisk q prmban emrin, adresn, demografin dhe
historin e pjesmarrjes n votim t do votuesi t rregjistruar n shtetin e Karolins
s Veriut. Un e prdor at pr testime me an t mostrave dhe pr t testuar hipotezat
rreth sjelljes s votuesve. Specialisti fiskal i kontes Orinxh, NC., m dha me
knaqsi ,n nj disk zip, pr analiza me studentt e mi, emrin e pronarit dhe taksat
pr do pron t patundshme n konte. Ka gjithashtu organizata private q plotsojn
dhe riformatojn raporte qeveritare pr analiza t lehta prfshir dhe kontributet e

fushatave politike. Jo m hert, por deri n vitin 1980 pr analizn e strukturave t t

dhnave t ktyre prmasave nevojitej nj kompjuter stacionar. Por tanim nuk sht
kjo nevoj. Kshtu pr t dekoduar t dhnat reportert po bhen gjithnj e m pak t
varur nga ekspertt e sistemeve t informacionit,.
Megjithat nuk ka asgj t keqe t krkosh ndihm kur nj struktur t dhnash
paraqet nj problem t panjohur. Nj nga prdorimet m t njohura t kompjuterit pr
t analizuar t dhna publike ishte nj studim mbi sistemin e drejtsis kriminale t
Filadelfias kryer n vitin 1972 nga Donald L.Barleti dhe Xhejms B. Stili (James
B.Steele) t Philadelphia Inquirer. Ata punuan me nj mostr t dhnash n gazet
dhe pajtuan punonjs pr t kopjuar informacionin n forma t kodimi q m pas
mund t konvertohej n nj kompjuter mesatar. Un i ndihmova ata pr t projektuar
nj sistem kodimi dhe shkrova nj program pr IBM 7090, nj kompjuter i vjetr i
mrekullueshm dhe aktiv n dukje q prdorte 10 piastra regjistrimi me prmasat e
nj aparati ftohs n vend t diskut t depozitimit. Programi ishte n Data-Text, gjuha
me nivel m t lart e zhvilluar n Harvard n dekadn e mparshme. Qllimi im
ndrsa ne drejtonim analizat ishte tiu msoja teknikn e programimit njrit ose m
shum antarve t stafit t ri t Inquirer, n mnyr q ata t mund ta bnin vet
programimin e tyre pr projektin tjetr. Un dshtova. Reportert e Inquirer fituan
shum mime pas ksaj, por e bn kt duke bredhur me kmb. Paarritshmria e
kompjuterave stacionar n kohfizikisht dhe konceptualishtishte pjes e
problemit. Sot, nj kompjuter personal i nivelit t regjistrimit mund t bj gjithka
q mund t bnin kompjuterat e vjetr dhe kshtu tashm sht hequr nj penges
kryesore.
Bashkpunimi im i par me reportert q prdornin nj program statistikor t fuqis
s lart pr t analizuar t dhna publike q kishin qen hartuar nga nj agjensi
qeveritare n form kompjuterike ndodhi n vitin 1978. Reportert ishin Ri Morini
dhe Fred Taskeri t Majemi Herald. N at koh, un isha n stafin e korporats t
Knight Rider n Majemi dhe Luiz Mekrejnoldsi (Louise McReynolds), asistenti im
hulumtues (q m von u b profesor historie n Universitetin e Hawait), ishte
msues. Morini, Taskeri dhe Mekrenoldsi siguruan nj regjistrim t t dhnave t
vlersimit t taksave nga zyra e kontes Dade, e hodhn n IBM-n e Herald 360 dhe
e analizuan me SPSS. N rastet kur prona ishte shitur brenda vitit t mparshm, ata
ishin n gjendje t krahasonin mimin e shitjes me vlern e vlersuar dhe t
llogaritnin shkalln n t ciln vlera e vlersuar barazohej me vlern e sakt t tregut
si krkohej nga ligji i Florids. Ata zbuluan se pronat e shtrenjta ishin vlersuar n
nj raport shum m t ult ndaj vlers s tregut n krahasim me pronat e lira dhe q
prona e biznesit arriti mundsi m t mira sesa prona rezidenciale. Specialisti fiskal
shprehu keqardhjen e tij. Kur analiza u prsrit vitin pasues pabarazit ishin
zvogluar n mnyr t konsiderueshme.
Misioni i trajnimit t Mekrejnoldit n Majemi, si dhe imi n Filadelfia, ishte nj
sukses. Morini vazhdoi t stjudjonte t dhnat e drejtsis kriminale n konten
Monroe, Florida dhe raportoi se krimet e lidhura me drogn ishin trajtuar me m
shum toleranc sesa ato q nuk lidheshin me t. Ai ndrtoi nj operacion sondazhi te
Herald dhe m von shkoi n Washington Post pr t drejtuar sondazhin e tij dhe
investigimet e bazave t t dhnave. Nga pikpamja e vllimit n vitin 1980 asnj
investigator i bazave t t dhnave gazetareske nuk matej me Eliot Zhasp (Elliot
Jaspin) t Providence Journal. Ai ndrtoi nj bobliotek me t dhna t regjistruara
q prfshinte gjith liencat shtetrore t shoferve, gjith t dhnat e korporatave
shtetrore, gjith t dhnat shtetrore t gjyqeve kriminale, gjith t dhnat e gjyqeve
civile gjer 10 vjet t shkuara. Ne kemi gjith t dhnat financiare shtetrore pr tri

vitet e fundit. Ne kemi gjith transaksionet e prons s patundshme pr dy vitet e

fundit. Ne kemi gjith t dhnat e regjistrimit t votuesve. Ne kemi gjith
kondravajtjet n trafik pr tre vitet e fundit. Pra, me fjal t tjera, nse ju jeni ndaluar
pr shpejtsi n Rud Ajlend ne kemi nj regjistrim t ksaj kundrvajtjeje.
N Providenc, puna e Zhaspnit ishte bazuar n tri instrumente shum t thjesht
analitik: hulumtime t thjeshta, prllogaritje frekuence dhe bashkrendim liste.
Shembuj:
Hulumtimi: Korporata financiare e banesave dhe e hipoteks s Rod Ajlendit u
krijua pr t subvencionuar hipotekat e shtpive pr blersa me t ardhura t ulta dhe
gjysm t ulta. Zhaspni siguroi nj dosje kompjuteri me t dhna pr 35.000
hipoteka t tilla, t klasifikuara nga prqindja e interesit dhe vrejti se huat me
prqindje m t ulta, n mnyr t veant t ulta pr kohn8.5 prqind kur
mimi i tregut ishte 13 - 19 prqindu ishin akorduar bijve dhe bijave t zyrtarve t
rangjeve t larta shtetrore.
Hetimet e mtejshme nxorrn n pah se nj bank pjesmarrse kishte shprfillur
rregullat q mbulonin limitet e mimeve, afatet e caktuara t mbylljes dhe procedura
t tjera pr t ndihmuar kta huamarrs me lidhje t mira.
Prllogaritja e frekuencs: Prokurori i prgjithshm i shtetit mbajti nj raport pr dy
vjett e tij n detyr dhe u lvdua pr prqindjen e lart t dnimit n rastet e vrasjeve
dhe mashtrimit t pasuris. Zhaspni prdori kompjuterin pr t ekzaminuar do padi
dhe pr t prllogaritur dnimet dhe nxorri se prqindja e vrtet e dnimit ishte
shum m e pakt nga ajo e pretenduar. N rastin e mashtrimit t pasuris prqindja e
dnimit ishte e ult n mnyr t pashembullt.
Bashkrendimi i t dhnave: Zhaspni shqyrtoi dy dosje, listn e kundravajtjeve t
trafikut n Rod Ajlend dhe listn e emrave t shoferave t autobuzave t shkollave.
Ai zbuloi se m shum se nj shofer n katr kishte t paktn nj kundravajtje dhe
disa kishin t dhna kriminale, nga marrja me drog deri te shantazhi.
Secili prej ktyre tri lloj manipulimesh kompjuteri gjendet lehtsisht brenda hapsirs
s nj programi bazash t t dhnave t kompjuterit personal t till si Access. Kur
ka shum pun pr tu br me kto programe, ato nuk jan m t favorshmet pr
analiza statistikore t llojit t kryer n studimin mbi drejtsin kriminale t
Philadelphias ose krahasimet e taksave t kontes Dade. Pr kto baza t dhnash,
materiali gjendet n krahasimet e nngrupeve, q sht shum e favorshme t kryhen
nga:
Tabela e kryqzuar: Barleti dhe Stili, p.sh, raportuan se 64 prqind e t dnuarve
zezak pr vrasje morn dnime prej m shum se pes vjet kur viktimat e tyre ishin
persona t bardh, por vetm 14 prqind morn dnime t tilla t gjata kur viktimat
ishin zezak.
Krahasimi i mesatareve: Ndershmria e takss s prons mund t vlersohet duke
prllogaritur raportin e shitjes ndaj vlersimit t takss dhe pastaj duke gjetur raportin
mesatar pr kategori t ndryshme t prons.
Pr kt lloj prllogaritjeje komplekse, SAS dhe SPSS jan instrumentat e programit
q duhet zgjedhur. S bashku ata mund t kryejn m shum gjra elementare t tilla
si klasifikimin dhe rastet e renditjes s rregullt pr variablet e dhna dhe t printojn
lista renditjeje. Ata e bjn gjithashtu t leht krijimin e variableve t reja nga t
vjetrat. Raporti i mimit t shitjeve ndaj vlersimit t takss, p.sh, sht nj numr i
krijuar nga kompjuteri q pastaj mund t prdoret si input pr nj tjetr etap t
analizave.

Duke qen konceptualisht m t vshtira jan sesa paketat e bazave t t dhnave m

t thjeshta, SPSS dhe SAS mund t kryejn detyra m t komplikuara. Pra, me tu
msuar, ato jan m t lehta n prdorim pr detyra shum analitike dhe ia vlen
mundimi.

Struktura komplekse t dhnash

Nj baz t dhnash m e leht pr tu prdorur sht nj format dosjeje i thjesht
drejtkndor. Nj dosje drejtkndore, sikundr e shpjeguar n kapitullin 5, sht e till
ku do rast ka t njjtin numr t dhnash dhe gjith t dhnat jan t s njjts
gjatsi. Duke i thn kompjuterit ku t krkoj pr do t dhn gjithka sht
absolutisht e thjesht.
Manuali im pr kursin e etiks dhe problemet profesionale sht nj shembull i nj
dosjeje drejtkndore t thjesht. Ka nj rregjistrim pr do student. do regjistrim
prmban emrin e studentit, numrin ID, grupin e identifikimit, shkalln e projektit,
shkalln e ekzaminimit, shkalln e raportimit t librit, shkalln prfundimtare t
ekzaminimit dhe shkalln e kursit. Nj regjistrim tipik do t duket kshtu:
GRIMES 4534 86 102 76 85 90 85
Un e ndrtova dosjen duke prdorur programin e faqes elektronike dhe pastaj e ova
n SAS. Komanda e mtejshme e proesit i tha SAS-it si t interpretonte numrat e
faqes elektronike:
INPUT NAME SSN KROUP PROJEKT PEER MIDTERM BOOKRPT FINAL
COURSE;
Duke qen se vlerat jan t ndara nga hapsira n t dhnat e paprpunuara, nuk ishte
e nevojshme ti thuhej SAS se ku t krkonte saktsisht pr to. Un duhet ti jepja
komandn e sakt. N nj koh q t dhnat ishin n SAS, ishte e leht t zhvilloje
kontrolle t vlefshme, t krahasoj nngrupe, t testoj pr shprndarjen normale dhe
t krkoje pikprerje natyrale pr komandn e shkalls s shkronjave.
Madje edhe dosje t mdha dhe t komplikuara mund t jen drejtkndore. Zyra e
Regjistrimit nxjerr nj dosje statistikore t kontes q ka qindra variable pr m
shum se tremij konte dhe konte ekuivalente n Shtetet e Bashkuara. Por ajo ka t
njjtat variable pr do vend dhe pozicionet e tyre relative jan t njllojt. Ktu sht
nj porcion i komands s inputit t SAS pr t lexuar kt regjistrim:
INPUT # 1 FIPS 1-5 SEG 6 TYPE 7 NAME $ 16-45 MEDAGE 53-62 0.1
Kjo komand i thot SAS t krkoj n pozicionet 1 deri 5 t regjistrimit t par n
do rast, t gjej kodin pesshifror t Informacionit Federal t Prpunimit Standart.
SEG dhe TYPE jan variable q ndihmojn t identifikohet ky regjistrim i veant.
Emri i kontes sht n shkronja n vend t numrave (i treguar nga shnja $) dhe kjo
sht n pozicionin 16 deri 45. Mosha mesatare sht n pozicionet 53 deri 62 dhe
kompjuterit i sht thn t fus nj pozicion decimaldomethn, t pjestoj me 10
do numr qe gjen atje. Kshtu nj numr 345 i koduar atje do t thot se mosha
mesatare ishte 34.5.

Dosjet jodrejtkndore
Nj dosje drejtkndore sht e drejtprdrejt: nj vend pr gjithka dhe gjithka n
vendin e vet. Thuajani kompjuterit ku ta gjej materialin pr nj rast dhe ai e di vet
pastaj se ku ta gjej at n prgjithsi.
Arsyeja m e zakonshme pr largimin nga forma drejtkndore sht numri i
pabarabart i atributeve pr do rast. P.sh, te t dhnat publike t procedurave
kriminale, nj padi e vetme mund t mbuloj nj numr kondravajtjesh ose akuzash
kriminale.
Numri mund t jet i ndryshm nga rasti n rast. Ju mund t manevroni n kt situat
me nj dosje drejtkndore vetm duke krijuar n do rast nj regjistrim t
mjaftueshm pr mbajtur t gjith informacionin pr rastin m t gjat. Padit me m
pak akuza sesa maksimumi do t ken hapsira boshe n regjistrim. Ne organizuam t
dhnat e drejtsis kriminale t Barlet-Stilit n kt mnyr pr t ruajtur thjeshtsin
e nj dosjeje drejtkndore.
Nj mnyr tjetr pr t organizuar nj dosje t till do t ishte q gjith informacioni
i identifikuaremri i t akuzuarit, oficeri q kreu arrestin, data, vendi i krimit etj
bashk me akuzn e par t padis, t futej n regjistrimin e par,. Regjistrimi i dyt
do t prsris informacionin e identifikuar dhe pastaj t jap t dhnat n akuzn e
dyt. do rast do t ket aq regjistrime sa jan dhe akuza n padi.
Me nj dosje t till, ju do t jini i lir ose t bni padin pr njsin e analizs ose t
mund ta trajtoni do akuz si njsi m vete. Secila, SAS ose SPSS, mund ta drejtojn
me lehtsi problemin e gjatsis s regjistrimit t pabarabart, ose t nj numri t
pabarabart t regjistrimeve pr do rast.

Dosje hierarkike ose t ndrkallura.

Problemi me rregullimin e sapoprshkruar sht se ai shpenzon hapsir.
Informacioni els pr do padi duhet t prsritet pr do akuz t padis.
Sa m e thjesht do t ishte qen nse informacioni baz pr t akuzuarin dhe padin
t ishte dhn vetm njher dhe akuzat pr kt padi t rreshtoheshin pastaj njra-pas
tjetrs. Kjo lloj ndrkalljeje drejtohet me lehtsi nga secili program, SAS ose SPSS.
Secili prej tyre iu lejon ta vendosni kt informacion baz n krye t hierarkis s t
gjith elementeve n nivelin vijues.
Nj manual SPSS jep ilustrimin m t qart t dosjes s ndrkallur q un kam par
ndonjher. Prfytyroni nj dosje q regjistron aksidentet e automjeteve. Njsia baz
e analizs (observacionit) sht nj aksident. do aksident mund t prfshij do
numr mjetesh dhe do mjet mund t prmbaj do numr personash. Ju dshironi t
jeni n gjendje t prgjithsoni aksidentet, mjetet e prfshira, ose njerzit e ktyre
mjeteve t aksidentuara.
do rast do t ket nj regjistrim me informacion t prgjithshm pr aksidentin, nj
regjistrim pr do mjet dhe nj regjistrim pr do person. Numri total i regjistrimeve
pr do rast do t lkundet n varsi t numrit t mjeteve q u prfshin dhe t
personave n kto mjete. Skema organizuese pr rastin e par mund t duket si e till:
Regjistrimi i aksidentit
Regjistrimi i mjetit
Regjistrimi i personit

(Lloji 1)
(Lloji 2)
(Lloji 3)

Registrimi i mjetit
Regjistrimi i personit
Regjistrimi i personit

(Lloji 2)
(Lloji 3)
(Lloji 3)

Ky mund t jet nj aksident i dy mjeteve, me nj person n mjetin e par dhe dy

persona n mjetin e dyt. Pastaj do t jet nj format i ndryshm pr cdo lloj
regjistrimi. Lloji i regjistrimit 1, p.sh, do t jipte kohn, vendin, kushtet atmosferike,
natyrn e aksidentit dhe emrin e oficerit t investigimit. Lloji i regjistrimit 2 do t
jepte prodhimin dhe modelin e mjetit dhe masn e dmit. Lloji i regjistrimit 3 do t
jepte moshn dhe gjinin e do personi, do t tregonte nse ai ose ajo ishte apo jo
duke guiduar dhe t prshkruante do dmtim ose akuze penale q rndon mbi t,
nse ka t till.
N analizn e nj strukture t till t dhnash, ju mund t prdorni persona, mjete ose
aksidente si njsi t analizs dhe ta shprndani informacion nga njeri nivel i hierakis
te tjetri. SAS ose SPSS jan programet m t lehta n prdorim pr struktura t tilla
komplekse t dhnash.

Prmbledhja kundrejt t dhnave individuale.

N shembujt e sapoprmendur, t dhnat sigurojn informacion prsa i prket
personit ose aksidentit. N shum baza t dhnash qeveritare, volumi i informacionit
sht kaq i madh sa q vetm prmbledhja e ka br informacionin n prgjithsi t
disponueshm.
Regjistri i Shteteve t Bashkuara, p.sh, shprndan t dhna se n ciln ndarje
gjeografike ka observacione ose njsi t analizs. T dhnat pastaj i ndajn kto njsi
gjeografike n kategori demografike t ndryshmemosha, raca dhe gjinia, p.sh,--dhe
tregojn numrin e njerzve n kategori t ndryshme dhe kombinacione variablesh, por
ato nuk ju ln kurr t shikoni gjith trsin e nj personi. Pr kt arsye, ju nuk
mund t bni tabeln e kryqzuar n kuptimin q e prshkruar n kapitullin e
mparshm. Por mund t prodhoni analiza origjinale duke bashkuar kuadratet e vogla
n nj m t madh q ka m shum kuptim n testimin e ndonj hipoteze.
Kur prdorni t dhna t bashkuara, kini kujdes ndaj gabimit ekologjik.
Prgjithsimet pr popullatat nuk aplikohen gjithmon kundrejt do antari t ktyre
popullatave. P.sh, kur Xhorxh Uollisi (George Wallace) kandidonte pr president me
nj platform raciale, kishte pjes t Jugut ku vota e Uollisit ishte m e lart n konte
me prqindje m t lart zezaksh n popullat. Ky korrelacion nuk do t thot se
zezakt po votonin pr Uollisin. Votimi i reformave nuk ishte prfunduar plotsisht
dhe zonat me popullat zezake t madhe prfshinin edhe t bardht m t frikshm q
ishin pr Uollisin, ndrkoh q zezakt ishin t friksuar pr nj pjesmarrje t plot.

Problemi i t dhnave t papastra

Sa m t mdha dhe komplekse bhen bazat e t dhnave, aq m t mdha jan
mundsit pr t dhna t paplota dhe t kqia. Raportet e Krimeve Uniform n vitin
1988 treguan nj rnie t madhe n t gjitha llojet e krimeve n rajonin jugperndimor. Nj vshtrim i dyt nxorri n shesh se Florides i mungonte nj baz t
dhnash. Shteti po ndryshonte metodat e tij t raportimit dhe u largua nga raportet e

FBI-s pr at vit. Nj reporter i bazs s t dhnave duhet t kontrolloj dhe t

kontrolloj dyfish dhe t mos ndikohet nga ato q siguron kompjuteri, vetm e vetm
ngaq ato vijn nga nj kompjuter.
N vlersimin e informacionit t nj baze t dhnash, ju do t keni nevoj gjithmon
t dini se kush i futi t dhnat origjinale dhe kur dhe si e kryen ata kt. Shum baza
t dhnash qeveritare, si Raportet e Krimeve Uniforme, jan koleksione materialesh
t mbledhura nga nj numr shum i madh individsh, besueshmria dhe prpikmria
e t cilve nuk jan t njtrajtshme.
USA Today botoi nj artikull t nxjerr nga nj baz t dhnash t furnizuar nga
Agjensia e Mbrojtjes s Mjedisit, lidhur me nivelin e lart t dmtimit q i ishte
shkaktuar shtress s ozonit nga industrit q publiku i percepton si t pastra
relativisht: elektronika, kompjuteri dhe telekomunikacioni. Ato ishin burimi i nj
pjese t madhe t freonit 113, karbonit tetraklorid dhe metilit kloroform t hedhur n
mjedis.
Kompjuteri e bri relativisht leht nxjerrjen e sasis n paund t secilit prej tri
kimikateve shkatrruese t ozonit rrezatuar prej secils prej m shum se 75.000
fabrikave t raportuara. Pastaj u b renditja dhe kshtu USA Today mundi t
printonte listn e 10 prej shkatrruesve m t kqinj t ozonit.
Ajo q ndodhi m von sht shum domethnse. N vend q t merrte regjistrimin
publik t kompjuretizuar si paraqitej, USA Today ushtroi kontrollin e saj. Carol
Knopes, nga stafi i projekteve speciale, krkoi do material n listn e dhjet m t
papastrve dhe pyeti pr tri kimikatet. Tet nga dhjet fabrikat konfirmuan sasin e
dhn n regjistrimin kompjuterik.
Njra nga kompanit, Rheem Manufacturing Co. e Fort Smith, Arkansas, nj
prodhues i pajisjeve t ngrohjes dhe ajrit t kondicionuar, lshonte njfar sasie freoni
113, por kompania kishte njsit e saj t prziera t vlersimit dhe raportonte vllimin
n vend t peshs. Ajo kishte organizuar nj raport t prmirsuar me EPA duke
treguar nj numr shum m t ult dhe kshtu doli nga lista. Nj gabim i ngjashm
n kopjim u pretendua edhe nga nj kompani tjetr. Allsteel Inc. of Aurora, Illionis,
por kjo nuk kishte organizuar ndonj korregjim me EPA. Nga q raporti i USA Today
ishte bazuar n ato q tregonte regjistrimi qeveritar, gazeta e mbante Allsteel n list,
duke e renditur at t pestn me 1.337.579 pound, por duke shtuar kt shnim n
fund: Kompania thot sht gabuar n organizimin e EPA-s dhe numri aktual sht
142.800 pound.
Si rregull i prgjithshm sa m e madhe baza e t dhnave dhe sa m t ndryshm dhe
t distancuar individt ose institucionet q furnizojn informacionin e paprpunuar,
aq m e madhe mundsia e gabimit ose raportimi i paplot. Megjthat, hetimet e
bazs se t dhnave duhet t ndjekin kt rregull:
Mos e mbani kurr si ungjill at q ju tregon kompjuteri. Krkoni gjithmon tej bazs
s t dhnave , n dokumentet e shkruara ose n t dhnat e kontrollit t nxjerra nga
grumbullimet njerzore.
Doemos, nuk mund t kontrolloni do fakt q ju jep kompjuteri. Por mund t
kontrolloni mjaft nga procesi i testimit me an t mostrs prfaqsuese pr t siguruar
veten q t dhnat dhe manipulimi juaj i tyre jan t sigurta. Dhe kur pjes t t
dhnave jan vn mnjan pr theksim t veant, si n listn e dhjet m t t
papastrve, athere ju mund dhe duhet t kontrolloni do fakt thelbsor.

Regjistrimi i popullsis s Shteteve t Bashkuara

Nj baz t dhnash njhersh jashtzakonisht e madh dhe n nj shkall t asyeshme
i pastr, sht raporti i Regjistrimit t Popullsis t Shteteve t Bashkuara. Regjistrimi
sht i vetmi operacion i koleksionit t t dhnave i autorizuar nga Kushtetuta e
Shteteve t Bashkuara: numrimi do t kryhet brenda tre vjetsh pas sesionit t par
t Kongresit t Shteteve t Bashkuara dhe m pas do dhjet vjet, n mnyrn q do
t vendoset drejtprdrejt me ligj.
Regjistrimi i par u b n vitin 1700 dhe t dhnat e tij, si ato t regjistrimeve t
mvonshme, jan ende plotsisht t disponueshme n form t shtypur.
N vitin 1965, pr her t par Zyra e Regjistrimit filloi t shes n kaseta
kompjuterike t dhna nga regjistrimi i viti 1960. Kjo shkaktoi nj krkes
mbar,popullore dhe shiritat u zvendsuan nga kompaktdisqe dhe struktura t
dhnash t drejtprdrejta t transferueshme si teknologji e prmirsuar.
Shum nga t dhnat e regjistrimit jan n form t prmbledhur. Ashtu si kasetat e
Raportit t Krimeve Uniforme t prshkruara m par n kt kapitull, ato nuk japin
t dhna mbi individt por vetm numrin e prgjithshm t individve n seciln nga
ai numr i madh hojzash gjeografike dhe demografike. Instrumentet analitike t
disponueshme, megjithat, jan n prgjithsi t kufizuara si m posht:
1. Hulumtimi dhe rigjetja. P.sh, nj krim n qytetin tuaj duket t jet i motivuar
nga pikpamja raciale. Nse keni gati dosje t sakta t regjistrimit t popullsis,
mund t veoni blloqet q prfshijn lagjen n t ciln ndodhi krimi dhe t
ekzaminoni prbrjen e tyre raciale dhe karakteristika t tjera demografike.
2. Hojzat e bashkuara pr t krijuar tabela t kryqzuara rnsishme. N kt
prpjekje ju jeni i kufizuar nga kategorit q ju jep regjistrimi. Megjithat, ato
jan plotsisht t qarta dhe shum prej tyre mund t msohen nga hojzat e
rna pr t krijuar kategori m t mdha q ndriojn reportazhin tuaj. P.sh,
mund t ndrtoni tabela q krahasojn prqindjen e pronarve t shtpive
midis grupeve t ndryshme raciale n lagje t ndryshme t qytetit tuaj.
3. Analiza t nivelit agregat. Regjistrimi i ndan gjith Shtetet e Bashkuara n
blloqe qytetesh dhe ekuivalentt e tyre, kshtu q dhe kabina m e largt e
bariut sht n nj bllok t prcaktuar t regjistrit. Kjo i jep analistit
mundsin pr t klasifikuar do bllok n morin e dimensioneve dhe pr t
br krahasime. P.sh, ju mund t krahasoni prqindjen e familjeve t drejtuara
nga femrat me prqindjen e familjeve me t ardhura posht nj niveli t
caktuar. Kjo mund tiu tregoj q zonat me shum njerz t varfr kan
gjithashtu shum familje t drejtuara nga femrat. Suke qen se kjo analiz
pasqyron vetm totalin, nuk sht prov n vetvete se jan familjet e drejtuara
nga grat q jan t varfra. Por kjo t paktn sht nj informacion.
Analiza agregate sht shum e dobishme kur agregati vetdomethn,
blloku ose ndarja tjetr e vogl gjeografikesht po aq interesante, sa edhe
individt q e prbjn kt total. Shembull: Riprcaktimi i zonave ka krijuar
nj distrikt t ri n zonn tuaj. Nga bashkrendimi i par i blloqeve n zonat e
votimit, ju mund t prdorni analiza totale pr t par se far karakteristika
demografike t nj zone korrenspondojn me prfundime t caktuara votimi.

Mostra e prdorimit publik

Ka nj prjashtim t famshm n t gjitha kto detyrime q prfshijn t dhna

agregate. Regjistrimi dhjetvjear publikon dosje q prmbajn t dhna mbi
individt, kshtu q ju mund t bni korrelacione t nivelit individual dhe tabela t
kryqzuara sipas dshirs tuaj. Secila nga kto dosje prmban nj mostr t
regjistrimit t individit, me emrat dhe adresat e shuara dhe me identifikime
gjeografike kaq t prgjithsuara saq bie do mundsi e njohjes s ndonj personi.
Kto jan t dhna mostre, kshtu q ato mund t analizohen si dhe t dhnat e
studimit, si sht prshkruar n kapitullin e mparshm.
Mundsia pr zbulimin e ndonj lajmi sensasional nga t dhnat e regjistrimi sht
shum e madhe, veanrisht kur lajmet ndrmjejtse sugjerojn ndonj mnyr t re,
t pamenduar m par, t vshtrimit t t dhnave.
Lajmi i keq pr mostrn e prdorimit publik sht se ajo gjendet pran dosjes s
fundit pr tu publikuar. N mnyr simbolike, ajo shfaqet rreth dy vjet pas vitit n t
cilin sht kryer regjistrimi. Por at koh, gazetart q mbulojn regjistrimet jan
lodhur me t dhe mund t jen bindur parakohe se kan shtrydhur gjithka, t gjitha
t dhnat e mira. Por edhe nse nuk sht kshtu, vonesa prej dy vjetsh e bn t
vshtir bindjen se t dhnat jan ende t mjaft t freskta pr t qen interesante. Por
ato jan t tilla. Shum mundsi pr t testuar menurin tradicionale rreth
karakteristikave t popullsis jan t disponueshme n prdorimin publik t mostrave.

Mjetet ndihmse online

Zyra e Regjistrimit sht nj agjensi qeveritare e cila dshiron q ju ti shfrytzoni t
dhnat e saj. Pr t inkurajuar prdorimin e tyre, zyra zhvillon vazhdimisht prpunime
interaktive dhe mjete analize, n mnyr q ju t mund ti prdorni drejtperdrejt.
Midis m shum t prdorshmeve jan edhe mjete nxjerrjeje q do tiu sigurojn
nnstruktura t dobishme t dosjeve shum t mdha, t cilat do t ishte shum
problematike pr ti transferuar dhe pr ti manaxhuar n kompleksitetin e tyre.
Ka gjithashtu nj list t prparuar softwaresh t transferueshme pr t marr t dhna
dhe pr t kryer detyra statistikore t caktuara. Dhe n rast se doni t dini kufijt e
regjistrimit t zons ku ju banoni, n prdorim t drejtprdrejt online keni nj
program hartash mjaft te volitshme. Prfundimisht, zyra sht miqsore me blersit e
saj t prodhimeve CD-ROM duke ofruar programe moderne dhe korrektime n linj
t drejtprdrejt.

Struktura Gjeografike e Regjistrimit t popullsis.

Disa dosje regjistrimi jan lineare, t tjerat t ndrkallura. Ja hierarkia e pgjithshme e
regjistrimit:
Shtetet e Bashkuara
Rajonet
Krahinat
Shtetet
Kontet

Nenndarjet e kontes
Vendet (ose pjest)
Zonat e regjistrimit (ose pjest)
Grupet e blloqeve (ose pjest)
Blloqet
N pjest e vjetra t Shteteve t Bashkuara, nj bllok prcaktohet lehtsisht si nj
zon e rrethuar nga katr rrug. Blloqet e rinis time ishin t gjith drejtkndore dhe
t gjith kishin rrugica. Sot shum njerz banojn n grumbuj shtpish, n rrug
qorre ose rrug t vdekura dhe n vende t tjera ku do t ishte vshtir t prcaktohej
nj bllok. Njerzit q kryejn regjistrimet kan prcaktuar t tilla ku gjithsesi jetoni ju
apo kushdo tjetr. Nj bllok tani sht nj zon e rrethuar n t gjitha ant nga
karakteristika t dukshme t tilla si rrug, rrug t gjera, lumenj dhe udh
hekurudhore dhe nganjher nga kufij t padukshm si qyteti, vendi, ose kufizimet e
kontes, kufijt e pronave dhe shtrirjet e shkurtra imagjinare t rrugve. Dhe q nga
viti 1990 tr Shtetet e Bashkuara dhe Puerto Riko jan ndar n blloqe.
Blloqet prshtaten, ngjeshen pas grupe blloqesh , pa prekur linjat e grupit t bllokut.
Dhe n zonat e regjistrimit grupet e blloqeve jan ndrjallur te njeri-tjetri me
prpikmri t barabart dhe qndrueshmri. N nivelin e zons ju keni shans t mir
pr kryerjen e krahasimeve me regjistrimet e mparshme, sepse kto sektor jan
projektuar pr t qen relativisht t prhershme. Ato jan projektuar pr t mbajtur
lagje t stabilizuara ose popullsi relativisht t ngjashme prej 2.500 deri n 8.000
persona secila. Tani gjith Shtetet e Bashkuara jan ndar n zona. Ju do t gjeni zona
regjistrimi n gjith siprfaqet statistikore metropolitane dhe n kontet
jometropolitane. N regjistrimin e vitit 1990, siprfaqet q nuk kishin zona, kishin
siprfaqe me numrash blloqesh (BNA) dhe ju mund ti trajtoni ato si ekuivalente t
zonave fal krahasimeve me regjistrimin e vitin 2000. As zonat dhe as BNA-t nuk
kalojn ndonjher kufijt e kontes dhe nj konte e vetme nuk kaprcen kurr nj
kufi shtetror.
Rajonet e regjistrimit dhe sektort rajonal jan projektuar konform kufijve t shtetit.
Pra ju ktu keni nj herarki ku kategorit jan t qarta dhe t qndrueshme. Nga
blloku n grupbllok, nga zona n BNA, nga kontea n shtet, nga sektori n rajon,
sektoret nuk jan t komplikuar. do bllok sht vetm n nj grupbllok, do
grupbllok sht plotsisht i futur brenda vetm nj zone ose BNA. Por gjeografia e
vrtet e Shteteve t Bashkuara sht pak m komplekse dhe sektort e mbetur t
regjistrimit jan krijuar pr ta lejuar nj gj t till.
Nga njra an, n shum shtete qytetet jan lejuar t kaprcejn kufijt e kontes. T
tjer lloje sektorsh, si komunitete ose qendra administrative nganjher mundet t
ndrpriten me njeri-tjetrin. Sepse t tilla vende jan t njohura, kan status legal dhe
jan m t rndsishme n mnyr intuitive sesa grumbujt e blloqeve q staticient
formojn pr komoditetin e tyre; regjistrimet gjithashtu i njohin kto lloj vendesh. Nj
vend, n hierarkin gjeografike t regjistrimit, mund t jet nj qytet i inkorporuar,
ose qytet m i madh, ose ai mund t jet nj siprfaqe statistikore q e meriton
statistikn e tij thjesht sepse sht i populluar dendsisht dhe ka nj identitet lokal dhe
nj emr q njerzit e njohin.
far ndodh kur nj vend regjistrimi kaprcen kufijt e kontes ose nj tjetr kufi t
kategoris s futur te njera-tjetra m prer? Strukturat e t dhnave japin vlersime
pr pjesn e nj niveli t hierarkis q ndodhet brenda tjetrs. T dhnat prdorin
kode numerike t nivelit prmbledhs q prdoruesi t jet n gjendje ti bashkoj
kto vende mozaike n nj t tr. Ju mund t donit ta bnit kt gj pr reportazhe

me interes lokal. Kjo gjithashtu do t ishte e nevojshme kur duhen krahasuar vende q
jan t njohura publikisht dhe n lajme. Por pr prmbledhje mbarshtetrore, puna
do t jet shum m e thjesht nse ju prqndroheni n kategorit gjeografike q jan
ndrkallur te njera-tjetra me saktsi pa kaprcime: konte, zona, grupblloqe dhe blloqe.

Ritmimi i regjistrimit.
Hartimi i materialeve t lexueshme t kompjuterit sht m i thjesht se ai i
materialeve t shtypura. Kshtu q t dhnat online shfaqen, n prgjithsi, t parat.
Publikimi i par jan vlersimet e mandatuara n mnyr konstitucionale t caktuara
pr Dhomn e Prfaqsuesve. Presidenti i merr vlersimet e rregjistrimit t popullsis
aty nga fundi i vitit t regjistrimit. Kto vlersime prcaktojn sa prfaqsues do t
ket do shtet n Kongresin tjetr. M pas, mbshtetur n Ligjin Publik 94-171, do
shtet merr vlersime t detajuara pr siprfaqe gjeografike t vogla, pr ti prdorur
pr vendosjen e vijave kufitare pr zonat zgjedhore. Kto distrikte [zona] supozohen
t jen kompakte, t lidhura dhe me popullsi prafrisht t njejt. Kshtu q
legjislaturat e shtetit mund t ken n prdorim t dhna pr racn dhe etnin, kto
raporte prfshijn ndyshimet n kategorit racore, t origjins hispanike dhe t
grupmoshave. Afati i caktuar pr kto materiale sht fillimi i prillit t vitit pas
regjistrimit. Kur gjithka shkon mir, kjo arrihet edhe m par. Sapo Zyra e
Regjistrimit t Popullsis ta ket plotsuar detyrimin ligjor ndaj shteteve me
shprndarjen e ktyre t dhnave, strukturat e t dhnave PL 94-171 vihen n
prdorim t publikut.
Megjithse t dhnat PL 94-171 jan skica n kuptimin e informacioneve solide,
shpejtsia i bn ato interesante. Vlera t dukshme kan sidomos mundsit mjaft t
mdha pr rikrijim distriktesh dhe t prbrjes etnike dhe moshs t popullsis t
kategoris s votimit brenda kufijve t distriktit.
Nj tjetr vler t dukshme reportazhi prbn rritja e popullsis hispanike. Ndonse
hispanikt kan qen nj pjes e rndsishme e popullsis s Shteteve t Bashkuara
qysh prej aneksimit n vitin 1848 t nj pjese t territorit meksikan, regjistrimi ka
qen i ngadalt pr t zhvilluar nj metod t qndrueshme t numrimit t tij.
Regjistrimi i vitit 1970 ishte i pari q e bazoi klasifikimin hispanik mbi
vetprcaktimin e personit. Para ksaj, ky mbshtetej n tregues dytsor si ishin
mbiemri spanjoll apo gjuha e huaj e folur. Por qysh prej vitit 1970 rritja dhe lvizja e
popullsis spanjolle sht nj zhvillim n proes.
Kufijt e kontes rrall ndryshojn nga njeri regjistrim popullsie n tjetrin, kshtu q
nj krahasim i dhjet vjetve m par mund t tregoj madhsin relative t rritjes s
popullsis spanjolle n pjes t ndryshme t vendit. Pr t nxjerr prfundime lokale,
vlersimet n nivel blloku lejojn identifikime t prpikta t fqinjve spanjoll. Rritja
ose shprbrja e grupeve racore t ndryshme do t jet gjithashtu interesante n disa
siprfaqe.
Me kalimin e kohs t dhnat e regjistrimit po prmirsohen vazhdimisht. Problemi
sht se ato gjithashtu edhe vjetrohen. Ndrkoh q kemi n dor material vrtet
interesant, regjistrimi sht tashm disavjear dhe lexuesit e botuesit gjithashtu mund
t lodhen duke lexuar vazhdimisht at. Marifeti n trajtimin e tij sht t planifikoni
q m prpara kshtu q minutn kur shpallet struktura e re e t dhnave, ju mund ta
sulmoni at me nj program t parashkruar dhe nj strategji t menduar mir pr
analiza.

Analizat e t dhnave nga burime t shumfishta.

N vetvete informacioni nga regjistrimi rrall sht aq interesant se sa kur krahasohet
me informacionet e burimeve t tjera. Raporti i rezultateve t zgjedhjeve ofron nj
burim t qart, por ka shum t tjer, n varsi nga mnyra sesi prgatiten lajmet.
Nj reporter, fjala vjen, mund t kombinoj t dhnat e regjistrimit me ato t takss
mbi pronn e patundshme, pr t testuar besimin tradicional se vlerat e prons s
patundshme bien kur n nj lagje fqinje prbrja e popullsis ndryshon nga t bardh
n zezak. Juanita Grini nga Majemi Herald krkoi n historin e transaksioneve t
prons s patundshme me qytetin e saj dhe gjeti se me kalimin e kohs mimet n
lagjet e ndryshuara synonin t ngriheshin po aq sa n ato q mbeten t bardha. Ky
nuk ishte nj zbulim befasues pr studiusit social, q kishin kryer hulumtime mbi t
njjtin subjekt n t njjtn mnyr. Por ishte befasuese pr lexuesit e gazets s
Majemit. Dhe kta lexues nuk do t bindeshin se besimet e tyre intuitive kishin qen
t gabuara vetm me leximin e nj traktati socialoshkencor. Pr t bindur lexuesit e
Majemit, duhet tu jepni atyre adresat e Majemit, takimet e Majemit, mimet e
Majemit, si bri Grini .
Nj nga shtjet gjat lufts n Vietnam ishte ndershmria e draftit. Pr t minimizuar
kundrshtimin publik ndaj lufts presidenti Xhonson, aplikoi nj sistem przgjedhjeje
q anonte nga t pafuqishmit. Censi i arsimit ishte mekanizmi kryesor, por jo i vetmi.
T shkathtit dhe ata me lidhje t mira dinin sesi t hynin n njsit rezerv, si t
kualifikoheshin n statusin e kundrshtuesit pr ndrgjegje, ose, si nj shans t fundit,
si t largoheshin nga vendi. Kjo gjendje e gjrave arriti vetdijshmrin publike
vetm n mnyr t trubullt. Washington Post derdhi pak drit n vitin 1970 kur bri
lidhjen e statusit socialoekonomik t lagjeve me kontributin e tyre t trupave
ushtarake. Lagjet e brendshme zezake t qytetit drguan larg [t vriten] n luft m
tepr t rinj se lagjet fqinje m t fisme t Xhorxhtaun (Georgetown) dhe Klivlend
Paak (Cleveland Park). Nj situat e till sht m e besueshme kur ju t futni n t
numra.
Bill Dedmeni (Dedman) nga Atlanta Constitution fitoi mimin Pulitzer* pr nj
reportazh investigativ duke publikuar shifra t regjistrimit mbi racn dhe raporteve
federale t banks mbi huat e shtpive. Kurajoja e ktyre serive dukej vetm n
krahasimin sasior: Prqindja e huave pr ndrtim shtpish n lagjet e bardha me t
ardhura mesatare ishte pes her m e lart, krahasuar me lagjet zezake me t ardhura
mesatare.
Nj numr vetm nuk krijon dot nj artikull, ndaj edhe Dedmeni e mbshteti
mbledhjen e informacionit duke bredhur me shum me kmb. Artikujt e tij siguruan
nj przierje t mir t dhnash t prgjithshme dhe shembujsh t veant, si fjala
vjen q nj msues i pasur zezak duhej t provonte tri banka dhe t duronte fyerje pr
lagjen e tij para se t siguronte huan pr rinovimin e shtpis. Nj nga ilustrimet m
domethnse ishte nj ift hartash t zons metropolitane t Atlants. Njra tregonte
zonat q sipas regjistrimit ishin 50 prqind ose m shum zezake. Tjetra tregonte
zonat kur m pak se 10 prqind e pronarve t shtpive kishin marr hua nga bankat
apo institucionet e kursimeve dhe t huave. T dy modelet ishin nj goditje gati e
prsosur n shenj.
Dedmeni kishte ndihmuar. N vlersimin e dshmis s paragjikimit racor nga ana e
bankave, ai ndoqi nj prov metodologjike q kishte qen e vendosur nga hulumtues
universiteti. Duajt (Dwigt) Morris, asistentmenazheri i botuesit pr projekte t
veanta, inspektoi analizat kompjuterike. Nuk ishte nevoja pr kompjuter t

komplikuar stacionar ose paketa analizash t sofistikuara statistikore. Puna u krye me

prpunuesin baz t tekstit, manaxhimin e bazs s t dhnave, faqeve elektronike,
komunikimin dhe programet software grafike.
Ka shum reportazhe t mira t komplikuara prapa numrave t thjesht. Marifeti sht
t identifikohet numri q do t tregoj reportazhin dhe athere shkoni dhe gjejeni at.
Mjetet e reja pr manipulimin e t dhnave n rekordet publike duhet ta bjn at pr
gazetart m t leht pr t gjetur dhe nxjerr n pah t till numra dritdhns.

Shnime
1. Scott R. Maier, Bajtet e par t ndjekjes dixhitale: Analizat e para
kompjuterike t gazetaris t regjistrimeve publike, Gazetaria Amerikane
(Dimr 2000): 75-91
2. Botues dhe Publicist (26 nntor 1968): 1.
3. Ole R Hosti, Analiza t prmbajtjes pr shkencat sociale dhe njerzore (
Lexime, Mass, Addison-Wesley, 1969).
4. William A Scott, Besueshmria e analizave t prmbajtjes: Rasti i kodimit t
shkalls nominale, E prtremujashmja e opinionit publik 19, no. 3 (1955):
321-25.
5. Philip Meyer, Ndjekje e nj fjale ekuivoke, Revista Columbia Journalism
Review (janar- shkurt 1990): 10.
6. Shikoni p.sh, David Loomis dhe Philip Meyer, Opnioni pa sondazhe. Gjetja e
nj hallke ndrmjet kulturs s komunitetit dhe gazetaris publike, Gazeta
ndrkombtare e hulumtimit t opinionit publik (Vjesht 2000).
7. Elliot Jaspin,: Kompjuteri = mjet njoftimi, n Lidhje Kompjuterike: Raport
pr prdorimin e kompjuterit pr t msuar komunikimin masiv (Syracuse,
N.Y.: Universiteti i Syracuses, 1989), 21.
8. Bijt dhe bijat e udhheqsve t shtetit morn 8 prqind hua RIHMFC.
Gazeta Providence, 2 Qershor 1985, 2.
9. Jaspin, Kompjuteri = mjet njoftimi, 19.
10. R.I. Sistem dshtoi t kontrolloj plotsisht rregjistrime guidimi t
aplikantve t autobuzave, Gazeta Sunday Providence, 1 Mars, 1987, 1.
11. Guid e prdoruesit t SPSS X: (New York: MacGraw-Hill, Inc., 1983), 171.
12. Intervist me Carol Knopes, 21 Nentor 1989.
13. Impiantet nxjerrin jasht shum CFCs, USA Today 13 Korrik 1989
14. Kushtetuta, Neni 1, Seksioni II, Paragrafi 3
15. Zyra e rregjistrimit t popullsis t U.S. . Statistika historike e Shteteve t
Bashkuara, nga periudha koloniale deri n vitin 1970. B-centennial Edition
(Washigton, D.C.: U.S Zyra e Shtypit e Qeveris, 1975) dy vllime.
16. Majemi Herald, 22 Nentor 1964
17. Davis MacEntire, Vendbanimi dhe raca (Berkeley: Shtypi i Universitetit t
Kalifornise, 1960).
18. Bill Dedman, Zezakt e Atlantes humbin n garn e huave t shtpive,
Atlanta Journal Constitution, 1 Maj 1988, 1. Serite jan shtypur nn titullin:
Ngjyra e Parave nga departamenti t marketingut t Gazets-Konstitucion.

Kreu 11
Si t analizojm zgjedhjet.

Deklarata e mposhtme sht e vrtet, megjithse pothuajse cilido q sht i

prfshir n zgjedhje e mohon at.
Qllimi i hulumtimit t zgjedhjeve sht parashikimi i rezultatit t zgjedhjeve.
Botues, sondazhier dhe ekspert do ta mallkonin, shmangnin, ose shprfillnin t
vrtetn e ksaj deklarate, nganjher madje me shum pasion. Por ajo vazhdon t
jet e vrtet. Dhe nse ju vet do t kryeni studimin e zgjedhjeve, mund t msoheni
gjithashtu me kt fakt t thjesht: Dshtimi ose suksesi juaj do t gjykohet nga fakti
se sa mir e ka parashikuar rezultatin sondazhi juaj. sht nj test i arsyeshm dhe
nga m t ndershmit.
N votim, nuk ka shum mundsi pr t testuar vlefshmrin e nj sondazhi kundr
vlerave t bots-reale q sondazhi supozohet t prafroj. Arsyeja sht kaq e qart
sa edhe e thjesht: Nse ne mund t vlersonim vlerat e bots-reale, nuk do t kishim
nevoj pr nj sondazh n plan t par.
Ky rregull i prgjithshm ka dy prjashtime. Njeri sht rregjistrimi i popullsis s
Shteteve t Bashkuara, q kryen nj pun t guximshme n prpjekje pr t arritur
cilindo dhe pr t mbledhur disa informacione baz pr do person. Por madje dhe
regjistrimi ka zbuluar se mund t bj nj vlersim m t sakt t popullsis nse
kombinon teknikat e testimit me an t mostrs me prpjekjet pr t gjetur do
qytetar. Nj mnyr pr t kontrolluar vlefshmrin e nj sondazhi standart sht
krahasimi i demografis s mostrs s sondazhit me demografin e regjistrimit t
popullsis nga e cila sht nxjerr mostra. Kjo metod funksionon m mir n vitet
pran regjistrimeve.
Mundsia tjetr pr nj test t till t jashtm t vlefshmris vjen me do zgjedhje.
Nse 56 prqind e nj mostre thot se do t votojn pr Krokitin (Crokketin) pr
kryetar bashkie dhe nse gabimi i testit me an t mostrs sht 4 pik prqindje dhe
nse Krokiti merr ndrmjet 52 dhe 60 prqind t votave, sondazhi e ka kaluar testin.
Nj test i till ndan qullact nga t guximshmit n nj mnyr q krahasimi me
regjistrimin nuk bhet. Nse regjistrimi thot se popullsia sht 22 prqind zezake
dhe sondazhi gjen vetm 15 prqind, sondazhieri faktikisht do t ngrej supet dhe do
t prdridhet n nj vler* statistikore duke i sjell zezakt deri n kuotn e tyre. (Nj
sondazhier etik do t raportoj kt procedur) Por presioni i raportimit t zgjedhjeve
e detyron sondazhin t publikohet para kontrollit t vlefshm, q sht me t vrtet
drejtsi poetike. Nuk ka mnyr t fshiheni prej tij ose ta mbuloni at me procedura
kosmetike kompensuese.
Vreni gazetat n dy javt e fundit t do zgjedhje kombtare. Do t gjeni se
sondazhet m t dobt befas bhen t heshtura. Pyetni prse dhe do t merrni nj mori

arsyesh: Buxheti i votimit mbaroi, votimi trheq vmendjen nga shtjet, kjo mund t
ndikoj rezultatin e zgjedhjeve etj. Mos besoni asnjrn prej tyre. Arsyeja e vrtet
sht se sondazhieri nuk do q sondazhi t krahasohet me zgjedhjet. Me ndalimin dy
jav m prpara, ai ose ajo mund t pretendoj se sondazhi ishte i sakt prsa i prket
kohs q u realizua, nuk ka rndsi sesi doln zgjedhjet. Nse rezultatet e zgjedhjeve
ndryshojn nga rezultatet e sondazhit, votuesit duhet t ken ndrruar mendje. Duke
qen se votuesit e bjn kt vrtet nganjher.
Nj sondazh zgjedhjesh sht, sigurisht, i mir pr gjra t tjera q parashikojn
rezultatin e zgjedhjeve. Ai mund t tregoj far shtjesh motivojn votuesit. Ai
mund t vlersoj familiaritetin me shtjet dhe kandidatt. Ai mund t tregoj se
far koalicionesh jan formuar ose rinovuar. Ai mund t siguroj informacione nga
strategjia e kandidatit t rrjedhura nga fushata e vet kandidatit.
Por pr t kryer seciln nga kto pun t mira, sondazhi duhet t jet prfaqsues i
vlefshm i elektoratit pjesmarrs. Dhe zgjedhjet jan dshmia nse ai pati sukses. Ky
kapitull i kushtohet gjrave q ju mund t kryeni pr tu siguruar se sondazhi prqaset
me rezultatin e zgjedhjeve.

Testimi me an t mostrs
Shum pak organizata knaqen vetm me sondazhet e paravotimit. Nse nj sondazh
sht interesant, shum sondazhe jan m shum interesante. Orvatja pr m shum
sondazhe prmban nj tundim t fort pr uljen e kostos s procedurave dhe proesi i
testimit me an t mostrs sht nj objektiv i shpesht i ksaj uljeje. Duke qen
personale, intervistat shtpiake jan shum t ngadalta pr nevojat kompetitive t
medias moderne, ndaj edhe sot gjith sondazhet e zgjedhjeve bhen tashm me
telefon ose internet.
Nxjerrja me telefon e nj mostre prfaqsuese nga familjet bhet fare e thjesht, duke
prdorur metodat e numrit rastsor t diskutuara n kapitullin 6. shtja sht se n
far niveli duhet t ruhet rastsia n proesin e zgjedhjes s personit q prgjigjet.
Shum sondazhe prdorin ende metodn e kuots pr t zgjedhur rastsisht nj person
brenda familjes. Kjo praktik pati prligjje teorike n vitin 1970 sepse pjestar t s
njjts familje prireshin t kishin t njjtat pikpamje politike dhe t votonin njlloj.
Ronald Regan e ndryshoi kt. Dy prirje, rritja e lvizjes s grave dhe lvizja djathtas
e Partis Republikane, u kombinuan pr ta br qndrimin ndaj votimit t varet nga
gjinia n nj mnyr q nuk ishte br m par. Gazetart e quajtn dukurin
hendeku i gjinis kur grat ka t ngjar t ishin kryesisht m shum demokrate sesa
burrat.
Megjithse diferenca e gjinis mund t kontrollohej n njfar mase duke vendosur
kuota pr meshkujt dhe femrat, shkatrrimi i familjeve homogjene ofroi mundsin q
antart e familjes t mund t ndryshonin n mnyra t tjera t pakontrolluara nga
kuotat. Probabiliteti i testimit me an t mostrs deri n nivelin individual sht, pr
pasoj, procedura m e sigurt, por ajo ka nj kosto. Ajo krkon koh t caktuar pr t
prgatitur listn e antarve t familjes, pr t zgjedhur nj person rastsisht dhe pr
ti telefonuar m von srish nse ky person nuk ndodhet n shtpi. Irving Krespi, n
rezumen e tij t shklqyer pr menurin aktuale mbi sondazhet e zgjedhjeve, njoftoi
se dshtimi pr t realizuar telefonatat e prsritura on n prfaqsimin e
pamjaftueshm t demokratve: republikant, me sa duket, kishin m shum t gjas
t gjendeshin n shtpi n nj mbrmje t till tipike.

Sondazhet q prdorin telefonatat e prsritura caktojn prgjithsisht nj numr fiks

t tentativave, zakonisht nj, dy, ose tri dhe ia kushtojn nj a dy nett e fundit
kryerjes s ktyre telefonatave. Kjo procedur sigurisht zgjat periudhn e sondazhit,
dhe kjo sht nj kosto tjetr n kohn ju ndodheni nn trysnin e afatit t caktuar.
Ka nj mnyr tjetr pr testimin me an t mostrs. Disa shteteKarolina e Veriut
sht nj shembullmban nj baz t dhnash qndrore t votuesve t regjistruar.
Kjo krijon nj kuadr t shklqyer t testimit me an t mostrs sepse ju nuk
shpenzoni koh t flisni me persona cilt jan t paregjistruar, apo q nuk kan
pranuar t regjistrohen. Problemi sht se regjistrimet nuk jan n mnyr t
njtrajtshme t pastra dhe moderne. Pr zgjedhjet presidenciale t vitit 2000 n
Karolinn e Veriut, un nxorra nj mostr t personave q n mnyr operacionale i
prcaktova si votues aktiv. Votues aktiv sht ai q ka pasur ndonj kontakt me
bordin e zgjedhjeve t kontes brenda katr viteve t mparshm, qoft gjat votimit,
gjat regjistrimit pr her t par , apo pr ndonj ndryshim adrese. Un e testova at
duke shprndar nj pyetsor me post t porositur dhe vetm 18 prqind u kthyen si
t pashprndara. Kjo sht nj list shum e pastr, krahasuar me nj list numrash
rastsor telefoni.

Mospranimet
Kutikat e shpifuraato artikuj t vegjl q gazetat prdorin pr t br publike
metodat dhe kufizimet e sondazheve t tyrerall flasin pr mospranimet. Por
mospranimet jan nj nga burimet kryesore t gabimit n t gjitha sondazhet. Efekti i
tyre sht shum m serioz nga gabimi i testimit me an t mostrs ,sepse ju nuk
mund t vlersoni efektin e tyre, mnyrn sesi mund t specifikoni probabilitetin e
variacioneve t ndryshme t gabimit t testimit me an t mostrs. N fakt, elementi
m ngacmues pr kt burim gabimi sht se sht shpesh krejtsisht i
paparashikueshm. Shpesh ai mund t shkaktoj gabim prgjithsisht jo t dukshm.
Kjo sht e vrtet vjen pr arsye t rregullit t prgjithshm t mposhtm:
Anshmria e nj mostre do t jet e padukshme dhe e padmshme pr sa koh q ajo
nuk sht e lidhur me ndonj gj q ju prpiqeni t vlersoni.
Pr ta br rregullin e padmshm t anshmris pastrtisht intuitiv, prfytyroni nj
barel me moll. Ju doni t vlersoni raportin brenda fuis t mollve jeshile me
mollt e pjekura. Mollt ishin przier plotsisht para se t futeshin brenda. Pr kt
arsye, ju mund t nxirrni mostrn dhe t bni nj vlersim t sakt nga mollt n krye
t fuis, gj q bhet me lehtsi. Pozicioni n fui nuk ka lidhje me ngjyrn jeshile.
Tani zereni sikur fuia ishte prgatitur nga nj forc e keqe. Ajo nuk donte q ju t
dinit pr mollt jeshile dhe kshtu i vendosi t gjitha ato n fund t fuis. Merrni
nj mostr nga kreu, prgjithsoni pr tr fuin dhe do t gaboni. Ksaj here
anshmria e zgjedhjes suaj ishte e lidhur me elementin q ju po vlersoni.
Rregulli i anshmris s padmshme tingllon si nj dhurat pr sondazhiert. Por
nuk sht. Mnyra e vetme pr tu siguruar q nj anshmri sht e padmshme sht
t krahasoni mostrn e anshme me nj t paanshmeose, si n rastin e nj
zgjedhjeje elektorale ose nj regjistrimi, me popullsin e prgjithshme. Nj anshmri
q sht e padmshme n nj sondazh mund tiu jap nj ndjesi t paprligjurr
konfidence dhe tiu provokoj nj fatkeqsi n sondazhin tjetr. Kjo ndodhi n
bibliotekn Litrri Dajxhest (Literary Digest) n vitin 1936. Mostra e saj ishte

bazuar n listn e regjistrimit telefonik dhe t pronsis s automjeteve, q t dy

tregues pasurie relative. Pasuria nuk ishte e lidhur me zgjedhjen e votuesit n vitin
1932 dhe sondazhi i tij ishte drejt e n shenj. Athere Presidenti Rusvelt ndrtoi
koalicionin e tij Nju Dil (New Deal) me fermer, puntor dhe pakica dhe bri nj
rindrtim historik t partis q e linte zgjedhjen e votuesit t lidhur shum me statusin
ekonomik. N vitin 1936 Litreri Dajxhest prsriti n mnyr konfidenciale proesin
e anshm t testimit me an t mostrs, por bri nj gabim t tmerrshm dhe nuk
tentoi ta prsriste sondazhin. Xhorxh Gellp prdori nj mostr t paanshme, e
manaxhoi at drejt dhe u b sondazheri m i mir i kohs s tij.
Kjo histori ia vlen t kujtohet kur mendojm pr mospranimet. Industris s sondazhit
nuk i plqen t flas pr kt, por n mostrat telefonike prqindja e atyre q nuk
pranuann nj koh q mbetet plotsisht e qndrueshme n rreth nj t tretn
sht rritur gjat kohs. Mospranimi pr t marr pjes del t ket lidhje me moshn
(pleqt jan m pak t prirur t pranojn t intervistohen) me arsimin (m pak t
arsimuarit jan m shum kundrshtues) dhe me vendbanimin (banort e qytetit jan
pak t prirur pr t bashkpunuar) Vendbanimi sht m shum nj problem pr
intervistat kok-m-kok sesa pr intervistat me telefon.
Kta faktor i dhan nj republikani anshmri n intervistat telefonike. Si e deshi
fati, ata bn gjithashtu nj korregjim pr nj problem tjetr t ndeshur nga
sondazhet e zgjedhjeve: hoqn nga mostra ata q nuk votonin. Njerzve q nuk u
plqen t marrin pjes n intervista telefonike priren t jen po ata njerz q nuk
duan t votojn. Ky sht fat i mir pr sondazhiert, por sht i njjti lloj fati q
Litrri Dajxhest shijoi n vitin 1932. Nj model i mir korelacioni mund t kthehet
n t pakndshm n nj fushat t ardhshme zgjedhjesh. Dhe nj sondazhier nuk
mund t bj m shum se sa se t ket kujdes pr shtje q lidhen me njerzit e
moshuar, me m pak t arsimuarit dhe me banort e qytetit. Ndonj dit ata do t
bjn gjra t rndsishme q sondazhet tradicionale nuk do ta zbulojn. Mendoni
pr kt nse jeni i ri dhe shpresoni t bni emr n kt biznes. Nse do ta keni
gjithmon parasysh kt dit t pashmangshme dhe do t shmangni anshmrin q i
drgon sondazhiert tradicional t vrapojn kodrave, mund, mbase, t bheni
Gellpi i shekullit t 21.

Identifikimi i votuesit t mundshm.

Prqindja e ult e pjesmarrjes n zgjedhje n Shtetet e Bashkuara ua bn t vshtir
jetn sondazhierve. Tani sht e zakonshme q n sondazhe marrin pjes m pak se
50 prqind e popullsis s moshs s votimit. Pjesmarrjet e ulta krijojn dy probleme
t dukshme:
1. Ju keni nevoj pr mostr m t madhe. Pr t marr 3 prqind lejueshmeri
gabimi nga nj mostr prej 1.000, ju duhet te intervistoni m shum se 2.000
njerz pr ta mbyllur me 1.000 votues.
2. Ju duhet t gjeni se cili nga njerzit n mostrn tuaj t strmadhe do ti
prkas pakics s votimit.
Problemi i dyt sht edhe m i vshtir. Sigurisht, ju mund t pyesni njerz nse ata
kan ndrmend t votojn apo jo. Problemi me kt taktik sht se votimi
perceptohet si nj veprimtari sociale e dobishme dhe kshtu personat q prgjigjen
nuk duan t dalin sikur nuk marrin pjes. Rreth 80 prqind thon se jan regjistruar,

por faktikisht jan vetm 65 prqind prej tyre. Dhe ata q jan regjistruar e
mbivlersojn jasht mase mundsin e tyre t votimit.
Gjat viteve, sondazhiert kan zhvilluar nj numr stratagemash pr heqjen e atyre
q nuk votojn. N nj moment, Gellp Pul prdori nnt pyetje pr t parashikuar
pjesmarrjen e mundshme, i ndrtoi ato n nj shkall dhe iu kthye t dhnave
publike pas zgjedhjeve pr t par se kush votoi vrtet. Nga ky informacion, u shpik
nj procedur statistikore balancuese, bazuar n forcn parashikuese t secilit prej
nnt elementve. Disa nga kta nnt elemente ishin t drejtprdrejt dhe disa ishin
t trthort. Mostrat:
T flasim n prgjithsi, sa interes do t kishit ju n politik: shum, mjaftueshmrisht,
vetm pak, apo nuk keni interes fare?
Sa shpesh votoni: prher, thuajse prher, ndonjher apo rrall?
Ktu kemi figurn, imazhin e nj shkalle. Supozojm q kreu i shkalls, shnon 10,
prfaqson nj person q me siguri do t votoj n zgjedhje kt nntor dhe fundi i shkalls,
shnuar 0, prfaqson nj person q me siguri nuk do t votoj n zgjedhje. N far niveli
lart ose posht shkalls do ta vendosnit ju veten?

Parashikuesit m t mir ishin nj pyetje e regjistrimit, nj pyetje e drejtprdrejt rreth

planeve t personit q prgjigjet pr t votuar n zgjedhjet e ardhshme, shkallzimi i
shkalls dhe pyetja pr frekuencn e votimit. N krye t shkalls, ishin njerzit q
jepnin t gjith prgjigje pro votimit, pjesmarrja lkundej n 87 prqind. N fund t
shkalls, ishte vetm 8 prqind.
Mnyra e hapur pr ta zbatuar kt shkall dhe metoda e prdorur pr shum vjet nga
Gellp Pul, ishte prgatitja e t gjith personave q prgjigjen prgjat shkalls sipas
mundsis s votimit t tyre dhe pastaj vlersimi i pjesmarrjes. Nse pritej nj
pjesmarrje prej 50 prqind, athere njerzit q formonin gjysmn e poshtme t
mostrs n mundsin e votimit do t binin dhe parashikimi do t bazohej tek ata q
kishin mbetur.
Njerzit e Gellpit, duke ln sa t ishte e mundur m pak pr shansin, prdorn
gjithashtu shkalln e pjesmarrjes s tyre pr t vlersuar vet pjesmarjen.
Modifikimi i burimeve ekzistuese sht efektiv, por nj sondazhier i palodhur q nuk
pyet nga telashet e intervistimit t qindra apo madje dhe mijra njerzve, e urren
kshilln pr t flakur tej gjysmn e ktyre intervistave. Njsia e zgjedhjeve dhe
hulumtimit n CBS News gjeti nj mnyr pr ta shmangur kt. Duke prdorur t
njjtin lloj t t dhnave publike t regjistruara pr t gjetur cilin studim votuan me t
vrtet personat q prgjigjen, ata ndrtuan nj shkall t prqindjes s votimit duke
prdorur t njjtat parime si t Gellpit, por me m pak pyetje. Pastaj kto
probabilitete si vlera ata i prdorn gjat gjith mostrs. Nj person me 89 prqind
probabilitet t votimit merr nj vler statistikore prej 0.89. Personi q prgjigjet me
vetm 3 prqind shans sht vlersuar te 0.3. do intervist sht prdorur dhe
modeli i probabilitetit duhet, n teori, t projektoj n zgjedhje me t paktn po aq
saktsi sa dhe modeli q ul votuesit m pak t mundshm.
Megjithat Krespi njofton se organizatat e sondazhit q prdorin skema t tilla
balancuese kan m pak mundsi pr t qen parashikuese t suksesshme t
rezultateve t zgjedhjeve n krahasim me ato q pyesin plotsisht nga mostra votuesit
me mundsi t ult. Pol Peri (Paul Pery), statisticieni i qet q udhhoqi Gellp Pulin
n vitet e tij t prmirsimit metodologjik pas vitit 1948, u prpoq t prdorte nj
model balancues me t dhnat e tij dhe gjeti se rezultatet ishin thuajse identike.
Kshtu q ai u ngul te modeli i ndrprer, izoluar pr arsye t thjeshtsis s tijnj
virtut kur gjendeni nn trysnin e afatit t caktuar.

Nj arsye pr suksesin e metods CBC sht prdorimi i nj kontrolli t brendshm

pr t kapur votuesit t cilt gnjejn prsa i prket regjistrimit. Ato q u bn ishin
tri pyetjet e mposhtme:
Cilat kan qen zgjedhjet e fundit t fardolloji qofshin ku ju keni votuar? (PROVE)
Kur ka ndodhur kjo?
Kur ka qen hera e fundit q ju jeni regjistruar pr t votuar? Kur ka ndodhur kjo?
A jetoni n t njjtin komunitet ku keni qen dy vjet m par?
U b e mundur ndarja e votuesve q nuk mund t ishin t regjistruar legalisht sepse
disa deklarata kishin krkesa pr zgjatje t banimit. Ligjet e lvizjes s votuesit e
ndryshuan kt gjendje. Por CBS krijoi nj pastrim efektiv duke ju dhn nj vler
relative* 0 njerzve q nuk kishin votuar qysh prej lvizjes s tyre t fundit.
Pr zgjedhjet e vitit 2000, votuesit e mbetur ishin ndar n nnt kategori, n varsi
nga frekuenca e votimit t kaluar t tyre dhe interesit t tyre n fushat. Nj
probabilitet i ndryshm u prcaktua pr seciln kategori. Shkalla sht 88 prqind e
11 prqind. Pas 30 tetorit t vitit 2000 CBS-ja shtoi nj kategori t dhjet, njerz q
tashm kishin votuar me post elektronike ose n munges. Kta morn nj
probabilitet 100 prqind t votimit, madje edhe pse kishin lvizur qysh prej
regjistrimit t fundit. Nga gjith sondazhet e medias CBS-ja ishte m afr rezultatit
prfundimtar t vitit 2000.

Nj metod m pak e kushtueshme

Metoda CBS sht efektive, por e komplikuar. Metodat m t thjeshta jan m t lira.
Shum sondazhier zgjedhjesh prpiqen t identifikojn personat e mundshm q nuk
votojn n ball t intervists, kshtu q t shptojn menjher prej tyre.
Prse t shpenzoni 20 minuta n telefon me dik, intervistn e t cilit ju do ta flakni
tej n fazn e analizs? Nse prgjigjet e nj personi tregojn se ai ose ajo nuk do t
votojn intervistuesi mund ta prfundoj bisedn njerzisht dhe t vazhdoj me numrin
tjetr.
Por kini kujdes! Nse procedura krkon pr intervistuesin t ul receptorin pa
grumbulluar t dhnat demografike baz, mnyrat pr kontrollin e mostrs kundr
karakteristikave t njohura t regjistrimit kan humbur. Pra disa sondazhier me
buxhete t pakta projektojn nj studim pr t mbledhur t paktn at informacion t
shumt nga personat e mundshm q nuk votojn, aq sa t ken nj mostr t t
gjith popullsis pr ta krahasuar me informacionin e regjistrimit. Balancimi mund t
realizohet n mostrn totale pr ta br at prshtat regjistrimit dhe athere personat
q nuk votojn mund t largohen.
Ka dhe nj mnyr tjetr. Nevoja pr t mbledhur t dhna demografike nga njerzit
q ka pak mundsi t votojn mund t shmanget pa hequr dor nga krejt balanca
demografike. Zyra e Regjistrimit pyet pr pjesmarrjen n votim n Studimin e
Popullsis Aktuale t saj. Nga ky studim, dikush mund t nxjerr vlersime t
karakteristikave demografike t popullsis s votimit. Vlersoni mostrn tuaj t
votuesve t mundshm, pr t br me to vlersime demografike dhe i jeni shmangur
nevojs pr tu marr me personat q nuk votojn fare.
Por ktu ka disa probleme. Njri sht se studimi i regjistrimit sht dukshm jo
korrekt. Prher e m shum njerz, ndryshe nga sa ka ndodhur n realitet,
pretendojn t ken votuar.

Nj problem tjetr potencial sht se modelet e pjesmarrjes n zgjedhjet e kaluara

mund t mos jen t njjta me modelin e zgjedhjeve aktuale. Dhe studimi i
regjistrimit synohet t jet kombtar. Demografia e pjesmarrjes n qytetin ose shtetin
q po studioni mund t jet krejt e ndryshme.
Metoda e vjetr e Gellpit, flakja e votuesve t pamundshm, duket edhe sot shum e
mir. Ky sistem bazohet te individi, intervistat brenda shtpis. Intervistimi telefonik
shton nj komplikim, sepse telefoni vet sht nj lloj ekrani i personit q nuk voton,
n saj t anshmris s tij kundr m pak t arsimuarve. Kjo anshmri, si mund tiu
kujtohet, ka si burim prqindjet m t larta mospranuese midis m pak t arsimuarve,
si edhe pabarazin e deprtimit telefonik. Si pasoj, nse ju mendoni nj pjesmarrje
prej 50 prqind dhe nj rnie prej 50 prqind nga mostra tuaj, ju do t keni rn
shum. Nse nj e treta nga kta t thirrur nuk e pranuan intervistn dhe nse kta
jan t gjith persona q nuk votojn, ju keni eleminuar tashm nj porcion thelbsor
t problemit t mosvotimit.
sht pikrisht diku ktu q sondazhi pushon s qeni shkenc dhe bhet art. Ju duhet
t grumbulloni njfar prvoje n shtetin ose qytetin tuaj pr t zbuluar se cili lloj
reformimi i personit q nuk voton funksionon m mir. Disa sondazhier ia dalin
mban me nj metod t shkurtr t kndshme: nj pyetje kontrolli pr regjistrimin
dhe nj pr mundsin e votimit dhe llogarisin vetm ata q thon se jan regjistruar
dhe do t votojn me siguri. Kjo metod n prgjithsi eleminon shum m pak
votues t pamundshm nga sa jan teorikisht t nevojshm, por t mbeturit tentojn t
eleminojn vetveten duke mos pasur telefona ose duke mos pranuar t intervistohen.
Nj rrug e till e shkurtr sht e shpejt, e leht dhe e lir. Krespi njoftoi se
sondazhet q prdorin kt metod nuk e shijojn saktsin e atyre q prdorin nj
ekran t gjerdomethn, me m shum pyetje. Nuk u duk t kishte shum
ndryshim n sondazhet ku Krespi krkoi nse pyetjet ishin prdorur si ekzaminues
prball apo ishin aplikuar sipas faktit pr t larguar votuesit e pamundshm. Metoda
sipas faktit sht, megjithat, m e fort teorikisht, sepse ajo u jep nj mostr
popullsie t plot pr ta vlersuar kundr regjistrimit.

Drejtimi i pyetjeve
Shum sondazhe qndrojn shum pran gjuhs s Gallupit, me fare pak variacione:
Nse zgjedhjet presidenciale do t mbaheshin sot, pr cilin do t votonit pr kandidatt
republikan, Bushi dhe Kueili (Quayle), apo pr kandidatt demokrat, Dukaqis dhe
Bentsen? (Nse sht i pavendosur): Po t ishte sot: anoni m shum nga Bushi dhe Kueili
apo nga Dukaqisi dhe Bentseni?

Identifikimi partiak sht thelbsor, sepse etiketa partiake mbetet nj nga mjetet baz
t prdorura nga votuesit pr n arritur n nj vendim. Rendi n t cilin kandidatt
jan vendosur mund t prbj gjithashtu nj ndryshim. Fatkeqsisht, n literatur ka
nj t ar t madhe rreth natyrs s ktij ndryshimi. N nj eksperiment me
Sondazhin Karolina n vitin 1988, n zgjedhjet presidenciale n Karolinen e Veriut,
gjetm nj efekt aktual. Ne programuam sistemin ton CATI kshtu q intervistuesit i
vendosn kandidatt demokrat n fillim pr nj gjysm rastsore t mostrs dhe t
knaqurit republikan, t part n gjysmn tjetr. Bushi dhe Kueili ishin m mir kur
u vendosn t fundit. Dhe ndodhi q ata u vun n fund t lists n votimin e
Karolins s Veriut dhe ky version doli t ishte shum i sakt n parashikimin e

zgjedhjeve. Ky rezultat sht t paktn i qndrueshm ndaj teoris. Forma e pyetjes s

studimit duhet t jet mundsisht sa m e ngjashme me formn e pyetjes s
zgjedhjeve, deri n pozicionimin relativ t kandidatve. Prderisa kandidati pr
zevendspresident sht shnuar n votim bashk me kandidatin pr president, t dy
emrat duhet t jen n pyetjen e studimit.
Nj arsye q efekti i renditjes s brendshme nuk ka marr kurr shum rndsi mund
t jet se zgjedhja e rastit n shkall kombtare sht aplikuar shum mir. Megjithat
kur n intervistat personale Gellp Puli prdori nj flet votimi, u tregua kujdes t
prqasej renditja e kandidatit me votimin aktual n do shtet. Kjo renditje varionte
sepse prgjithsisht, partia n fuqi n do shtet prpiqej ta menaxhonte votimin n
interes t saj.
Faktori politik paramendon nj efekt parsor, n kuptimin q kandidatt e prmendur
n fillim duhet t jen t favorizuar. Por nse eksperimenti i vetm n Karolinn e
Veriut sht tregues, ata e kan t gjith gabim dhe faktikisht dmtojn kandidatt e
tyre me vendosjen e tyre n krye t lists.
Faktori shpesh sht i bazuar mir dhe nuk duhet t largohet sadopak n baz t nj
eksperimenti t vetm. Ndoshta efekti parsor ishte kryesues n nj periudh m t
hershme, kur njerzit kishin m shum koh ti shikonin gjrat dhe t thelloheshin n
to. Efekti aktual, nga ana tjetr, mund t jet produkt i informacionit t mbingarkuar
t epoks son. Me kaq shum t dhna q kalojn npr kokat tona, ka m pak
shanse mbase, q do grimc e tyre t qndroj atje pr shum koh. Po t jet kshtu,
sasia e prpunuar kohve m t fundit mund t ket fat m t mir dhe t mbetet. Ose
ndoshta efekti parsor mbizotron n komunikimin e shkruar dhe efekti aktual n
komunikimin gojor. Nse kjo sht e vrtet, prqasja e renditjes s votimit nuk sht
e rndsishme dhe ka t ngjar q ju mund ta neutralizoni efektin duke rrotulluar
renditjen e kandidateve.

Tratativa me t pavendosurit.
Nj ndryshim ndrmjet nj pal zgjedhjeve dhe nj sondazhi sht se n intimitetin e
dhoms s fsheht thuajse shum pak mund ta ken mendjen t mbledhur. N nj
sondazh nj pakic e konsiderueshme sht ende e pavendosur. Nse votimet duhet t
jen standarti nga t cilat do t gjykohet sondazhi, athere lipsen gjetur disa
procedura pr tu marr me t pavendosurit.
Kur afrohen zgjedhjet, prqindja e t pavendosurve fillon t ulet, por nivelet nga 10
n 15 prqind n ditt e fundit nuk jan t pazakonshme. Disa sondazhier t medias
jan mse t lumtur pr kt. Ekzistenca e t pavendosurve prbn nj shpjegues t
mir kur sondazhi del negativ. Nse nj sondazh tregon nj raport 40-40 me 20
prqind t pavendosur, rezultatet e votimit mund t jen 60-40 n secilin drejtim dhe
nj sondazhier mund t pretendoj se parashikimet e tij ose t saj ishin korrekte me
parat dhe me ata votues t pavendosur e t bezdisshm t cilt t gjith vepruan n
t njjtn mnyr.
(Sondazhiert mund t nxjerrin prligjjee t uditshme. Njher lexova pr nj
sondazhier t kapur me nj parashikim negativ, i cili mtonte se faji ishte i personave
q gnjenin n intervistat e tyre)
Pol Herri (Paul Herry) i Organizats Gellp luftoi pr vite t tr me problemin e
pozicionimit t t pavendosurve dhe arriti n prfundim se ulja e numrit t tyre ishte
shum m e leht nga gjetja se far do t bnin ata. Pyetja prirse, pjesa e dyt e
pyetjes dypjesshe e Gellpit, e prmendur m par, do ti ndante t pavendosurit gati

prgjysm. Prdorimi i ksaj sht i leht. Shtoni t prirurit te grupi i vendosur dhe
raportoni t dy totalet, por bjeni t qart se po e bazoni parashikimin e zgjedhjeve
mbi shuma ku prfshihen dhe t prirurit. Procedura prmirson qart forcn
parashikuese.
N intervistat personale, t pavendosurit mund t paksohen edhe m duke prdorur
nj votim t fsheht. N vend q ta pyes personin se si mendon t votoj,
intervistuesi ofron nj votim t printuar dhe shfaq nj kuti me nj dryn dhe nj etiket
t madhe, kutia e fsheht e votimit. Letra e votimit bn t mundur t replikohet plani
fizik i votimit real kshtu q paanshmrit pozicionale n zgjedhjet aktuale jan
vendosur po ashtu n sondazh. Kjo mund t jet nj prparsi e rndsishme n nj
shtet q lejon votimin e lists s kandidatve zyrtar t partis. sht m e leht t
simulohet opsioni i votimit t lists s kandidatve n letr sesa n nj intervist
telefonike. Alternativa e lists s kandidatve mund t ofrohet n nj studim telefonik,
megjithat dhe ju duhet ta kini parasysh at nse bni sondazh n nj shtet q prdor
votimin e lists s kandidatve dhe nse ka shtet dhe kandidat lokal q mund t
siguroj ndonj efekt prfitimi t pamerituar t ndonjrit nga njohja m e mir e
kandidatve kombtar.

Pozicionimi i t pavendosurve t mbetur.

Madje edhe pas pyetjes s anshme, mbetet nj brtham e fort e votuesve t
pavendosur. far duhet br me ta?Pol Perri gjeti si t sigurt q shum prej tyre nuk
do t votonin. N Gellp Pul 1976, p.sh, pyetja e anshme uli t pavendosurit n 5
prqind. Heqja e mosvotuesve t sigurt e uli at n 3.7 prqind.
Pr t shptuar nga kjo mbetje e fundit e personave t pavendosur jan provuar
mnyra t ndryshme. Ka mnyra t komplikuara dhe mnyra t thjeshta. Nj shembull
nga nj mnyr e komplikuar do t ishte prdorimi i regresionit logjik pr t
parashikuar zgjedhjen e kandidatit nga demografia dhe nxjerrjen e variableve t
preferuara. Kto jan modele si-regresion* q merren me variablet kategorike. Disa
sondazhier kan provuar ti ndajn t pavendosurit sipas preferencs s partive. Najk
(Nick) Panagakisi i Market Shares Corporation mendon se n zgjedhjet shtetrore
dhe lokale t pavendosurit tentojn t shkojn kundr pushtetarve. Puna ime me
Kerlajna Pul (Carolina Pol)l sugjeron se sht e vshtir t thyesh procedurn e
uljes s t pavendosurve nga prqindja baz n paraqitjen e parashikimit
prfundimtar. Kjo mbart virtutin e thjeshtsis. Dhe sht e bazuar n nj teori t
arsyeshme: Shum prej t pavendosurve t vshtir nuk duan t votojn, kurse ata q
duan do t tentojn t ndahen n t njjtn mnyr si ata q kan vendosur. Crespi e
rekomandoi kt praktik pasi krkoi n regjistrimet e nj numri sondazhiersh,
ndonse ai mendon edhe se mund t ket dika pr tu thn prsa i prket prligjjes se
ndarjes n pjes prkatsore.

Balancimi
Duke patur parasysh synimin pr t balancuar t dhnat tuaja, sht e rndsishme t
ngulni n mendje kt dallim: Disa vlera relative* jane vlera relative t projektura n
procedurn e testimit me an t mostrs. T tjerat jan vlera korrektuese t prdorura
pas faktit pr t fiksuar (ose mbuluar) defektet n mostr. Aplikimi i ktyre t fundit
sht i diskutueshm, i t parave nuk sht i till.

Shembulli i dukshm i nj vlere relative t projektuar n nj studim telefonik sht

madhsia e familjes. Shum studime telefonike jan projektuar pr t siguruar vetm
nj intervist nga nj familje q przgjidhet me probabilitetin e zgjedhjes njlloj me
ato t gjith familjeve t tjera. Kjo do t thot se njerz nga familje t mdha n
numr kan m pak mundsi t intervistohen krahasuar me njerzit n familje t
vogla. Padrejtsia korigjohet lehtsisht me an t balancimit t madhsis s familjes.
Nj person n nj familje me katr t rritur llogaritet me katr her vleren relative t
nj personi q jeton vetm.
N koht e vjetra pa kompjutera, balancimi bhej me karta replikimi. Nj intervist
nga nj familje me katr persona do t kishte kartn e saj t kopjuar tri her. SAS dhe
SPSS-ja e bn balancimin m t leht. sht prgatitur gjithka matematikisht
brenda kompjuterit. Pr t ruajtur balancimin nga madhsia e inflacionit t mostrs
dhe pr t flakur tej testet tuaja statistikore, duhet t pjestoni do madhsi familjeje t
personit me madhsin e familjes mesatare pr t arritur n vlern relative
prfundimtare. P.sh, nse madhsia familjare mesatare, familja me katr persona do t
ket nj vler relative prej dy dhe nj familje me nj person do t ket nj vler
relative t nj t dyts.
Vlerat relative korrektuese jan nj shtje tjetr. Teoria sipas tyre sht m pak e
qndrueshme. N Kerlajna Pul ne, n mnyr tipike, morm 15 prqind persona
zezak, megjithse proporcioni i vrtet i zezakve n popullsin e aft pr t votuar
sht pran 22-shit. Balancimi 15 deri te 22 prqind bazohet mbi nj hamendje
teorike t ciln ne e dim q sht gabim: Q zezakt q nuk mund ti arrijm prmes
telefonit jan pikrisht si ata t cilt i arrijm. N fakt, ata jan m t varfr, m t
rinj, m jashttoksor dhe me mundsi m t madhe t jen meshkuj. Por ne gjithsesi
e bjm balancimin. Pse? Ndihmon parashikimin e zgjedhjeve. sht m mir me
zezak t paprfaqsuar, sesa pa zezak fare.
Vlera tjetr relative e vetme q ne prdorm n Kerlajna Pul ishte pr kategorin e
moshs. N disa zgjedhje ajo prbn nj diferenc, si athere kur sigurimi social
prbn nj shtje. Zakonisht sondazhi yn ka nevoj pr prshtatje prej jo m shum
se nj ose dy pik n seciln kategori.
Burimi pr balancimin e t dhnave sht nj publikim dyvjear i Zyrs s
Regjistrimit. Para do viti zgjedhjesh, ajo nxjerr pr do shtet nj raport me
karakteristikat e popullsis s aft pr t votuar. Raporti sht bazuar n vlersimet
dhe projeksionet nga regjistrimi m i fundit, por sht vlersimi m i mir nga sa ju
mund t gjeni jasht saj.
Disa sondazhier i mshojn m shum balancimit. N thelb ka tri mnyra pr ta
kryer at.
1. Balancimi sekuencor. Vendosni njhersh vlerat relative brenda nj njsie. Pas do
balancimi prllogarisni nj frekuence t re dhe kontrolloni variablin tjetr q synoni t
balanconi, pr t mundur kshtu t prcaktoni sa modifikim duhet. Vazhdoni n kt
mnyr deri sa t gjitha vlerat relative t jen brenda. Problem: Nj vler relative
ndikon tjetrn. P.sh, nse vlera juaj relative e par sht pr t paraqitur proporcionin
e zezakve, ju do t flakni tej balancn e seksit sepse personat zezak q prgjigjen
jan n mnyr dispropocionale femra. Fiksoni balancn e gjinis dhe raca kthehet
nga linja.
3. Ballancimi i hojzs. Gjeni nga t dhnat e regjistrimit se far proporcioni
popullsie gjendet n do kombinim t mundur t kategorive tuaja t balancimit. Nse
po balanconi nga mosha, seksi, raca dhe arsimimi gjeni far popullsie ka n do
kombinim, hojz mbas hojze. Problem mund t jen shum hojza. Prfytyroni 4
kategori t moshs, 2 t seksit, 3 t racs dhe 5 t arsimimit. Jan 120 hojza. Disa do

t jen shum t vogla. Nj pakic mund madje t jen bosh. Nj pakic rastesh t
devijuara n mnyr t shfrenuar mund t shkatrrohen pr t krijuar ndonj efekt t
madh t uditshm.
4.Balancimi ansor. Nj program kompjuteri i aplikon vlerat relative n mnyr
sekuencore, duke ndryshuar renditjen dhe duke kontrolluar marxhinalet pr t gjetur
zgjedhjen optimale. Ndalon kur gjen nj kombinim t thjesht t vlerave q jep
prafrime t mira pr marxhinalet (frekuencat totale) e variableve me vler relative.
Problem: Kjo krkon nj program t veant kompjuteri. Kur pash pr her t fundit,
as SAS dhe as SPSS nuk ma ofruan balancimin ansor, ndonse tani q ju lexoni kto
rradh, ato mbase mund ta bjn.
Eksperienca e Carolina Poll sugjeron se pr balancim sht m mir t jini
konservator. Tek e fundit n Karolinn e Veriut, telefoni vet sht nj ekzaminim i
paprshtatshm i mosvotuesit. Kur provojm t balancojm pr arsimimin ne e
shkatrrojm kt tipar me ngritjen e ndikimit te mosvotuesit me arsimim t ult.
Parashikimet tona m t mira t zgjedhjeve prodhohen kur balancojm sipas moshs
dhe racs dhe kur sht e nevojshme, edhe t gjinis. Crespi njofton se ato jan
variablet balancuese m popullore midis sondazheve q ai ekzaminoi dhe ata q
balancojn gjejn parashikime m t mira nga t tjert q nuk e bjn kt gj.

far duhet br dhe kur.

Ishte kaq e thjesht. Pr sondazhin e fundit para zgjedhjeve sondazhiert e morn
shtruar: mblodhn rezultate nga intervistues me post elektronike dhe rezervuan
procedurat m t komplikuara, prfshir dhe rregullime pr t pavendosurit dhe
personat q nuk votojn. Kjo synoi ti jepte sondazheve kombtare nj anshmri
kundrdemokrate n fillim t proesit. Mosvotuesit jan n mnyr disproporcionale
demokrat dhe kshtu, duke i larguar ata u duk sikur iu dha republikanve nj ngritje
e minuts s fundit.
Garimi i ka br sondazhet kombtare m t ndershme. Ekranet e mosvotuesve tani
sqaroheshin shum m shpejt. Kur sondazhet kombtare dhan rezultate t ndryshme
t theksuara n vern e von, diferencat nganjher mund t ndiqeshin me diferenca
n ritmin pr strukturn e mosvotuesve.
Sondazhet e vjetra ndryshojn nga t sotmet n nj mnyr tjetr t rndsishme. Ato
hamendsojn nj model t votuesit t vendosur dhe relativisht statik. Kjo
hamendson q n kohn q ju e kishit votuesin t fiksuar, ai nuk do t ndryshonte
shum. Ky hamendsim ishte nj nga shkaqet e disfats s madhe t vitit 1948, kur t
gjith sondazhet kryesore parashikuan se Tomas E. Dju (Thomas E. Dewe) do ta
mundte Presidentin Herri Trumen (Harry Truman). Sondazhet ndaluan shum shpejt
dhe shum nga demokratt e paknaqur q ishin betuar m par t mos votonin pr
Trjumenin u kthyen prap n vath aty nga fundi i fushats. Fushatat e sotme t
drejtimit t medias dhe rniet prkatse t besnikris ndaj partis, prodhojn
zgjedhje edhe m t paqndrueshme. T dhnat e votimit dhan t kuptohej se Xhimi
Karter i humbi zgjedhjet e vitit 1980 n 48 ort e fundit t fushats.
Nj paqndrueshmri e till e bn parashikimin e zgjedhjeve m t vshtir, por
arritjet e kaluara t sondazhierve serioz jan ende shum t mira. Ritmi tani
konsiderohet kritik. Gjith detajet e kujdesshme metodologjike t diskutuara m par

krkojn koh. Kur ndaloni ju dhe bni parashikimin tuaj? A mund ta bazoni at mbi
nj sondazh t marr natn para zgjedhjeve?
Sondazhet njnatshe jan t mirnjohura si t pasakta. Ato nuk t japin koh pr
thirje telefonike t prsritura, t nevojshme pr t gjetur njerzit q nuk jan
gjithmon n shtpi. Por ju mund t planifikoni nj sondazh pr tri ose katr net dhe
q do t mbaronin n koh pr publikim t dieln ose mandje t hnn para
zgjedhjeve. Me shnimin e rezultateve t secils nat, mund t ndrgjegjsoheni pr
lvizjet e mdha t minuts s fundit, megjithse nuk mund t jini i sigurt pr arsye t
ndryshueshmris s testimit me an t mostrs dhe prqindjet e pabarabarta t secils
dit.
Prfundimi n fundjav sht i favorshm sepse mund t intervistoni gjat dits pr t
telefonuar srish njerzit q nuk mund t arriheshin gjat nats. Pr t mbaruar
telefonatat e prsritura t dieln n dark, pr t shfrytzuar ort e hershme t
mbrmjes pr t br balancimin prfundimtar dhe kontrollin dhe pr t krijuar
parashikimin prfundimtar n koh pr gazetat e s hns n mngjes, sht i
nevojshm nj program popullor.

Studimet e posts dhe t internetit.

Ndrsa prqindjet e kooperimit bien, studimet e posts dhe internetit kan filluar t
duken m trheqse pr parashikimin e zgjedhjeve. Nj sondazh poste i kryer
rregullisht nga Kllambs Dispe (Columbus Dispatch) ka shnuar nj arritje t mir
kundrejt Bakai Pul (Buckeye Pol), m tradicionali n Universitetin e Shtetit t Ohios.
Xhon Krosnik (Jon Krosnick), nj studiues social q u habit nga suksesi i gazets, dha
disa shpjegime. Njri: pakica q prgjigjen n nj studim poste, ka t ngjar t jet
pjesa m e mundshme pr t votuar. Tjetri: nj votues q mbush nj pyetsor n
intimitetin e shtpis s vet sht n nj situat pak a shum si ajo e dhoms s
votimit. Ka koh pr t reflektuar dhe nuk ka presion social t jap nj pergjigje sa
pr t kaluar rradhn n nj bisedim telefonik t padshiruar.
Por far ndodh me paqndrueshmrin e mirnjohur t votuesve? Nj sondazh poste
ka nevoj pr dit apo jav kthimi prapa dhe kjo ju jep votuesve shum koh pr t
ndryshuar mendje. Ndoshta, sugjeron Kroniku, votuesit nuk ndryshojn mendje aq sa
na bjn t besojm sondazhet tradicionale. Ndoshta gjat gjith kohs n mendjet e
tyre ka nj alternativ t sigurt, por intervistuesit telefonik nuk ia dalin mban ta
hetojn. Studimi i vetadministrueshm shmang intervistuesin si nj burim gabimi.
Ideja e studimeve t vetadministrueshme sht mjaft trheqse pr ti br
sondazhiert komercial t shpenzojn shuma t mdha parash pr t siguruar t
dhna nprmjet internetit. Dy firma, Herris Interekti (Harris Interacti) dhe Nolixh
Netuorks ( Knowledge Networks), e provuan kt me rezultatet e vitit 2000, q ishin
t krahasueshme me ato t sondazheve tradicional. Duke qen se deprtimi i
internetit vjen sa zgjerohet, kjo do t jet nj metodologji pr tu par.
Formatet e vetadministrueshme jan jashtzakonisht t vlefshme kur pyetjet jan t
komplikuara. N rastin Kerolajna Pol t vitit 2000 , votuesve iu drejtua kjo pyetje:
A e mbshtesni apo e kundrshtoni ju planin pr t prmirsuar universitetin publik
dhe investimet e kolegjeve duke siguruar nj vlere prej 3 miliardsh nga kontratat
afatgjat?
N sondazhin e telefonik, 83 prqind e tyre iu prgjigj ksaj pyetje duke thn se ata
do ta mbshtesnin shtjen e kontratave. Por nj studim poste e saktsoi pyetjen ashtu
si do t shfaqej n votim:

Vot pro ose kundra: Vendim i shtetit t Karolins s Veriut pr shpalljen e huas s
brendshme pr prmirsimin e arsimit, q parashikon emetimin e obligacioneve t garantuara
nga shteti nprmjet kreditimit dhe fuqis taksuese shtetrore, me qllim sigurimin e parave,
po edhe do fond tjetr t vlefshm pr t paguar t gjith ose pjes t kostos t (i) rinovimit
t laboratorve, klasave, ndrtesave akademike dhe investimeve n trainimin e punonjsve
dhe sigurimin e kapitaleve t tjera t nevojshme pr prmirsime n 59 institucione t
Sistemit t Kolegjit t Komunitetit t Karolins s Veriut, rinovimin dhe zvendsimin e
klasave, laboratorve dhe ndrtesave akademike, sigurimin e kapitalit tjetr t prmirsimit
n t 16 zonat dhe ndrtesat n prbrjen e instituteve dhe t institucioneve t bashkuara dhe
Qendrs pr Televizionin Publik (UNC-TV) t sistemit t Universitetit t Karolins s Veriut,
n shumn prej 3 miliard e njqind million dollar.

Kur u vendos n kt mnyr, vetm 75 prqind than se do t votonin pr kontratn.

Vota aktuale: 73 prqind.
far duhet raportuar
Nj reporter i mir jep numra pr do etap t proesit: prgjigje ndaj pyetjes s
qllimit t votimit t drejt, prgjigje pr anuesit e shtuar dhe prgjigje pr anuesit e
shtuar dhe t pavendosurit e pozicionuar. Por cila duhet t theksohet?
Gjja m e ndershme q duhet br sht t theksoni numrat q mund t krahasohen
drejtprdrejt me rezultatin e zgjedhjevedomethn, at me anuesit e shtuar dhe t
pavendosurit e pozicionuar, at q arrin n 100 prqind. Kjo sht e vetmja mnyr
pr t siguruar besim t plot ndaj saktsis, ose pr t mbajtur faj t plot pr
kryerjen e sondazhit gabim. Organizata e Gellpit e zbuloi kt vite m par. Por disa
t tjer jo. Kapitulli tjetr do t hetoj arsyet e tyre dhe pasojat pr gazetarin e sakt.

Parashikimet e nats s zgjedhjeve

Dita e zgjedhjeve hap nj bot trsisht t re t mundsive t mbledhjes s t dhnave.
Gazetat dhe folsat e mediave jan t interesuar gjithashtu pr nxjerrjen e rezultatit
para numrimit zyrtar t votimit. Rrjetet televizive bjn m t shumtn n kt
fush, por edhe gazetat me botime t hershme kan interes gjithashtu n nxjerrjen e
rezultatit m prpara.
Ka dy metoda baz:
1. Parashikim nga zonat elektorale q raportojn hert.
2. Sondazhet e pas votimit*.
Prpjekjet e para t rrjeteve pr t kryer parashikime t hershme pr natn e
zgjedhjeve ishin primitive. N vitin 1960, CBS-ja prdori nj model t bazuar n
ritmin e votave n zgjedhjet e kaluara. Natn e zgjedhjeve kompjuteri nxirrte n
intervale t caktuara numrin e votave pr president q kishin marr demokratt apo
republikant dhe i krahasonte ato me votat e t njejtit proes n vitin 1956. Mbi kt
baz krijohej nj parashikim i hershm. Thuhej se Riard M.Nikson do ta mund
Xhon F. Kenedin.
Por kompjuteri nuk mund ta dinte se nga ku vinin kto vota . Kansasi kishte paraqitur
nj metod m t shpejt t numrimit t vots midis viteve 1956 dhe 1960 dhe
kshtu votat nga Kansasi republikan doln n t njjtn koh q Konektikati kishte
arritur katr vjet m par. Gabimi u korregjua kur arritn m shum vota

Nj mnyr m e mir sht ta bazoni modelin n gjeografi . Merrni do mostr

rastsore t zonave, mnyra m e sigurt, ose merrni nj mostr q e dini se do tiu
njoftoj m hert. Nse mostra sht rastsore, ju thjesht mund t bni prgjithsime
prej saj deri n gjith elektoratin. Nse ajo sht e prcaktuar, duhet t hamendsoni
se ajo do t shmanget nga e tra n t njjtn mnyr q bri n zgjedhjet e kaluara.
Metoda funksionon. Natn e zgjedhjeve t vitit 1976, un vija vrdall n studion
ABC n qytetin e Nju Jorkut, duke hedhur nj sy q prapa shpatullave t Dejvis
(David) Neftit, nj partner i Lui Herrisit (Louis Harris). Nefti kishte prgatitur nj
model t bazuar n raportimet e hershme t zonave. Kur mbrritn njoftimet e para t
votimeve un vura re se ndonse me nj shumllojshmrie t madhe t vendeve,
pjesmarrja ishte m e pakt se n vitin 1972. Duke qen se viti 1972 kishte patur
pjesmarrjen e votimit m t ult qysh prej vitit 1948, un shkrova nj artikull ku
thuhej se pjesmarrja n kto zgjedhje ishte m e ulta gjat nj brezi.
Kryetari i zyrs sime ishte i dshpruar. Gjith radiot trumbetonin at q ata e
perceptonin si nj pjesmarrje t lart. Disa madje flisnin pr pjesmarrje rekord. Por
kjo sht nj dukuri e zakonshme e dits s zgjedhjeve. Pas mbulimit t fushats pr
muaj t tr reportert e shrbimit t radios nuk kishin m asgj pr t shtuar pr
ciklin e mbasdites ditn e zgjedhjeve, kshtu q u telefonin npunsve t zonave dhe
pyesnin pr pjesmarrjen. Nnpunsit shikonin jasht dritareve, vinin re nj vij t
gjat njerzish dhe thonin dika t till si Uau, kemi vrtet pjesmarrje t madhe.
Ajo ka ata harrronin t kishin parasysh ishte se zgjedhjet e mparshme, me t cilat
po bnin krahasimin n mendje, nuk kishin qen zgjedhje presidenciale. Ndrkaq
edhe popullsia ishte rritur, kshtu q krkonte m tepr njerz pr t arritur t njjtn
prqindje pjesmarrjeje. Dhe ndoshta ishte m e rndsishme, nj pjesmarrje e
lart e bnte edhe punn e tyre t dukej m me kuptim. Un i shpjegova t tra kto
dhe artikulli im doli n qarkullim. Shum interesante ishte kur numri tjetr i
Kallmbia xhrnal rivju (Columbia Journal Review) botoi dy kryeartikuj krah pr
krah. Njri ishte me artikullin tim publikuar n gazetn Najt Rider (Knight Ridde)r q
bnte fjal pr pjesmarrje t ult. Tjetri ishte marr nga disa gazeta m t mdha, dhe
shoqrohej edhe me prllogaritjet e radiove pr pjesmarrje, gjoja, t madhe. Shifra
prfundimtare ishte 53.5 prqind, krahasuar me 55.2 prqind n vitin 1972 dhe 60.9
prqind n vitin 1968. Prqindja nuk kishte qen kaq e ult qysh prej gars midis
Trumen dhe Dju n vitin 1948.
Nganjher, kur jan n zona ku raportimi sht i ngadalt dhe kan afate t ngushta,
gazetat kan nevoj pr parashikimin e nats para zgjedhjeve. Nata para zgjedhjeve
ishte nj burim i prhershm acarimi pr Detroit Free Press derisa Majk
Maidenbergu paraqiti nj sistem t parashikimit t hershm n vitin 1969.
Maidenbergu , q m von u b publicist, prdori nj mostr probabiliteti n 20 zona
elektorale t Detroitit nga 1.111 q ishin gjithsej.
Kjo nuk sht shum, por ai e uli rrezikun duke e nndar n dy prmasa.
N kto zgjedhje raca ishte nj faktor. Riard Ostin ( Richard Austin), nj zezak,
kandidonte kundr sherifit Roman Grifs. Detroiti nuk kishte pasur kurr m par nj
kryetar zezak bashkie. Pr t gjetur prfaqsues t mir t qndrimit racor,
Maidenbergu nxorri nj mostr nga nj list q kishte qen e ndar n dy grupe, sipas
prqindjes s regjistrimit t vots pr Xhorxh Uollisi n zgjedhjet presidenciale t
vitit 1968. Njri grup ishte mbi mesataren n mbshtetje t Uollisi dhe tjetri ishte m
posht.
Brenda secilit grup, zonat ishin renditur sipas forcs s tyre historike demokratike.
Pastaj, pr t nxjerr t 20 zonat Meidenbergu prdori nj nisje rastsore dhe nj
interval t qndrueshm. Pr kontroll, ai krahasoi t 20 zonat me totalin pr zgjedhjet

e vitit 1968. Ato ishin afr, por jo plotsisht. Duke braktisur shkencn pr artin, ai
shtoi dy zona zezake pr t prmirsuar modelin dhe e prdori at pr nj tentativ n
zgjedhjet paraeleminatore t vitit 1969, parashikim i kufizuar me kujdes pr prdorim
n edicionet e hershme. Gabimi m i lart n do rac ishte m pak se 2 prqind.
I frymzuar, Meiedenbergu rishikoi modelin pr zgjedhjet e prgjithshme, duke
prdorur paraeleminatoret si pik referimi. Ai shtoi edhe tri zona t tjera pr nj total
prej 25. Kjo doli e sakt brenda nj pike prqindje. Disa gabime shkrimi krijuan
skicn e fituesit, Sherifi Roman Gribs, dukej m mir nga ishte, kshtu q at nat
Free Press ishte m i guximshme nga duhej t ishte. Por shpejt sistemi u b rutin.
Kur kryetari i par zezak i bashkis n Detroit u zgjodh prfundimishtishte
Kulmen Jang (Coleman Young)fakti q zonat zezake ishin m t ngadaltat n
raportim e bri mbrmjen jashtzakonisht t dyshimt. Kurt Luedtke ishte autoriteti i
publikimit dhe Nil Shajn (Neal Shine) autoriteti i manaxhimit. Parashikimet tregonin
se Jangu do t fitonte. Ktu kemi versionin e Shajnes pr far ndodhi m tej:
Kshtu faqja kryesore e edicioneve t vona mbante si kryelajm deklarimin e Jangut si fitues,
duke shpjeguar m tej se, megjithse vota e paprpunuar nxirrte ende Nikolsin n krye,
zonat e panumruara do ta onin patjetr Jangun n post.
Pastaj ne shkuam n London Chop House, ku morm nj seri telefonatash nga nj botues
lajmesh i tensionuar gjithnj e m shum q na tha se meqense ishte thuajse pasmesnat dhe
Jaungu po vazhdonte t humbiste me shifra t mdha, ne mund t donim, mbase, ta zbutnim
titullin Jaungu zgjidhet kryetari i par zezak.
Ne vendosm q edhe po t kishim gabuar, tani ishte tepr von pr t shptuar postet tona,
kshtu q porositm m shum vez t frguara dhe nj shishe shampanj pr t theksuar
historit q brezat e ardhshm t Free Press do t tregonin pr natn kur karriera e Ludkes dhe
Shajnes u prmbys ndrsa po hanin vez dhe pinin shampanj n Chop. Por Jaungu fitoi dhe
ne nuk i humbm postet tona.

Majk Meidenbergu nuk ishte duke pir shampanj at nat. Ai mori kopje t Free
Press posht n kshillin bashkiak dhe i kaloi t gjitha npr duar. Rezultatet e
votimit afishoheshin n nj drras t zez. Ato tregonin se Jangu po humbiste.
Antart e kshillit bashkiak, t tr grumbull, vshtronin sa drrasen e zez, sa
kryeartikullin e Free Press dhe kruanin kokat. Pastaj, ndrkoh q ata mbanin kto
gazeta n duar, numrat n drras filluan t ndryshonin. Zonat zezake mbrritn,
Kulemani fitoi dhe dukej sikur tr kt e kishte shkaktuar Free Press. Ishte si
magjike, kujton Meidenbergu.
Kur Meidenbergu e la Free Press, n rolin tij t parashikuesit at nat zgjedhjesh at
e zevendsoi Tim Kiska. Kiska e bri shprehi q t blinte nga nj kostum n do dit
zgjedhjesh. Kjo e bnte t dukej m autoritar, shpjegonte ai, kur i duhej t bindte
botuesit dhe gazetart pr mnyrn e drejt t interpretimit t numrave t tij. Por edhe
nse parashikimi i tij do t dilte gabim, ai do t kishte nj kostum t ri pr t veshur
kur t endej rrugve pr t krkuar pun.

Sondazhet pas votimit

Tani pr t br deklarimet e tyre t hershme rrjetet prdorin nj kombinim t mostrs
s rrethinave dhe sondazheve t pasvotimit. Sondazhet e pasvotimit, natyrisht, kan
nj qllim fisnik. Ato jan mjete t shklqyera pr vlersimin e forcave t fshehura n
nj pal zgjedhje.

Duke krahasuar paraplqimet me mundsit e kandidatit pr tu zgjedhur, ju mund t

zbuloni se cilat ishin temat e fushats q krijuan diferencn m t madhe. Nqoft se
jan formuar koalicionet e reja, ju mund ti identifikoni ato. Dhe duke qen se,
ndrkoh q mbaroni analizn, ju e dini tashm cili fitoi, nuk trhiqeni m nga
aspekti i gars.
Metodologjia e nj sondazhi t pasvotimit sht e drejtprdrejt. Nxirrni nj mostr
rastsore nga zonat. Intervistoni do votues t n-s q vjen nga kto zona duke
prdorur nj pyetsor dyfaqesh t vetadministrueshm. Sigurohuni q pyetsori t
ket fjalt votim i fsheht t tipit 24-pik ose m t mdha n krye. Mbani pr do
intervistues nj kuti me nj t ar n krye pr t marr votn. Ky lloj studimi ka kto
prparsi t dukshme:
1. Ju e dini se personat q prgjigjen jan votues, sepse po i intervistoni ata n
vendin e votimit.
2. Askush nuk sht i pavendosur n at koh.
3. Testimi me an t mostrs nuk varet m te familjet ose telefonat. Mostra juaj
do t jet gjithsesi dshmia m e mir e karakteristikave demografike t
votuesit.
Dhe ju keni tashm risigurimin e astit q mostra juaj sht prfaqsuese, sepse mund
t krahasoni prfundimin e zgjidhjeve t saj me zgjedhjet vet. N gjith hulumtimet
analitike, nuk ka test t jashtm t vlefshmris m t mir.
Ekziston, sidoqoft, ende problemi i mospranimeve. Sondazhet e pasvotimit nuk jan
pranuar nga rreth nj e treta e atyre q jan paraqitur. Prgjithsisht ata q nuk
pranojn sillen kshtu sepse nxitojn. Me sa duket, ngutja nuk lidhet me zgjedhjen e
votuesit, sepse parshikimet e miradministrueshme t pasvotimit jan krejt t sakta.
Sigurisht, sikundr do gj tjetr, ato mund t administrohen edhe n mnyr t dobt.
Disa parashikime zgjedhjesh testojn si pjes t dits ashtu edhe t zonave.
P.sh, Zona A mund t testohet me an t mostrs nga ora 8.00 n 10.00 dhe pastaj
intervistuesit shkojn n zonn B pr testimin me an t mostrs nga 11:00 n 1:00.
Kjo zgjeron numrin e zonave n mostr, por shton nj far ngatrrimi administrativ.
Un paraplqej t shkoj n m pak se 25 zona , por i mbaj intervistuesit atje gjith
ditn pr t siguruar nj mostr t mir prej secilit.
Vendosni nj procedur q nuk do ti lejoh intervistuesit t przgjedhin personat.
Vendosni t paktn dy intervistues n do vend, n mnyr q njeri t mund t
numroj nga larg votuesit, ndrsa tjetri t marr intervista. N kt mnyr mund t
kryhet fardo numri rregullash. Nse ju i lejoni intervistuesit ti zgjedhin personat,
ata do t krkojn njerz t kndshm, miqsor apo seksi. Paraqitja e keqe ose
krcnuese mund t lidhet mir me preferencn e votuesit. Kjo mund t shpjegoj se
prse gjat prpjekjeve t hershme t New York Times n sondazhin e pasvotimit n
zgjedhjet paraeleminatore presidenciale t vitit 1972 u shfaqn numrime t
pakompletuara t votuesve pr George Wallace, i cili athere kandidonte me nj
platform segracioniste, duke iu drejtuar kryesisht t varfrve t bardh.
N sondazhet e pasvotimit funksionojn m mir pyetjet e shkurtra dhe t thjeshta.
Nj list me po / jo mund t ndihmoj t ndahen prgjigjsit n kategori mbi nj
numr shtjesh kryesore t ngutshme. Pyetjet shum t thjeshta me mundsi shumprgjigjesh funksionojn mir.

Nj pyetje kur personi ka krijuar mendimin e tij pr garn kryesore sht nj element
kryesor i shum sondazheve pas votimit dhe ndihmon t shpjegohet dinamika e
fushats.
Disa legjislatura shtetesh kan provuar t ndalojn sondazhet e pasvotimit, duke
prjashtuar intervistat brenda nj largsie minimale nga vendi i votimit. Por ligje t
ktilla u cilsuan si shkelje e Amendamentit t Par. Prpjekja prfaqson nxjerrjen
n siprfaqe t nj shqetsimi me gazetarin e sakt dhe frytet e saj, i cili q ka t
ngjar t duket srish. Burimet e shqetsimit do t shqyrtohen n kapitullin tjetr.
Shnime
1. Irvin Crespi, Parashikimi parazgjedhor: Burimet e saktsis dhe gabimit
(New York: Fondacioni Rusell Sage, 1988), 44.
2. Robert M Groves dhe Lars E Lyberg, Nj shikim i prgjithshm i problemit
t mosprgjigjeve n studimet telefonike, t Robert Groves dhe t tjer
Metodologjia e studimit t telefonit (New York: Jon Wiley & t Bijt, 1988),
203205.
3. Paul Perry, Disa probleme n metodologjin e studimit t zgjedhjeve, E
prtremuajshmja e opinioni publik 43, no 3 (Dimr 1979): 320-21
4. Paul Perry, Disa probleme n metodologjin e studimit t zgjedhjeve, 322.
5. Crespi, Parashikimi parazgjedhor, 93
6. Kathleen Frankovic, Komunikimi personal, 2 Gusht 2001
7. Crespi, Parashikimi parazgjedhor, 82
8. Crespi, Parashikimi parazgjedhor, 115.
9. Perry, Disa Probleme n metodologjin e studimit t zgjedhjeve, 317.
10. Crespi, Parashikimi parazgjedhor, 116
11. Raporti pr zgjedhjet e vitit 2000 sht i arritshm online n
http:/www.census/population/www/socdemo/voting/tabs00.html. Pr nj
version m t hershm t shtypur shikoni Tabela t popullsis s aft pr t
votuar, pr Shtetet: Nntor 1988, Raporte aktuale t popullsis, Seri P-25
Zyra e Regjistrimit (Janar 1988).
12. Crespi, Parashikimi parazgjedhor, 3940
13. Nelson Polsby dhe Aaron Wildavski, Zgjedhjet presidenciale. Botimi i tret.
(New York: Charles Skribners Sons, 1971), 209.
14. Neal Shine, The Story behind the Receding Hairline, Detroit Free Press
Magazin, 9 Prill 1989.

Kreu 12
Politikat e gazetaris s sakt

Prparimet e teknologjis dhe sistemet sociale t trajtimit t tyre nuk zhvillohen me t

njjtin hap. Kur sistemet e vjetra sociale dhe kulturore thrriten pr t ndihmuar n

rrug t reja, prshtatja sht nganjher e ngadalshme dhe madje e dhimbshme.

Reaksioni ndaj ksaj dhimbje sht nj tem e zakonshme n histori. N Angli, hert
n shekullin e nntmbdhjet, luditt u prpoqn ti ndalnin rregullimet ekonomike,
rezultat i makineris s projektuar pr t eleminuar punn e krahut, duke i shkatrruar
kto makineri. Thuajse n t njjtn koh, Ieri Knel Kmishn (Erie Canal
Commission) la pa shfrytzuar nj mundsi pr t ndrtuar nj hekurudh, pr t ciln
ekszistonte teknologjia e nevojshme, duke paraplqyer hapjen e nj rruge transporti
detar, koncepti i s cils ishte n mnyr komode m familjar. Nuk duhet t jet m
supriz se e njjta prapambetje kulturore q iu kundrvu revolucionit industrial sht
ende e pranishme n epokn e informacionit. Gazetaria e sakt do t sjell disa fakte
q lidhen me t dyja palt - me praktikantt e gazetaris dhe klientt e saj.
N aplikimet e saj t hershme t mbulimit t levizjeve politike dhe sociale t viteve
1960 dhe 1970t drejtat civile, lvizja kundr lufts n Vietnam dhe ajo e
kundrkulturs s rinisnuk se krkohej ndonj paradigm. Aplikimi i metodave t
hulumtimit pr shkencat sociale dhe t sjelljes ishte thjesht nj zgjerim i gazetaris
me mjete t tjera. Rregullat baz nuk jan t ndryshme nga ato me t cilat ne kemi
vepruar gjithmon, Un i paralajmroja miqt e mi gazetar n botimin e par t
ktij libri n vitin 1973. Gjeni faktet, tregoni duan t thon dhe bjeni kt pa
humbur koh. Nse ka mjete t reja q t na shkathtsojn pr ta realizuar kt detyr
me forc, saktsi dhe menuri m t madhe, athere edhe ne do t bjm sht e
mundur pr ti prvetsuar.
Ky prshkrim donte t thoshte se gazetaria e sakt prfshin pak m shum sesa
sigurimin e rolit tradicional t gazetarit, me vetm nj prmirsim sasior modest n
shpejtsi dhe saktsi. Kur nj ndryshim sasior arrin njfar shkalle, kjo bhet
gjithsesi nj ndryshim cilsor. Disa vrejtje aktuale pr gazetarin e sakt jan
bazuar n hamendsimin se nj ndryshim i till i shkalls po ndodh apo ka t ngjar t
ndodh n t ardhmen. Kto vrejtje kan filluar t ojn n propozime pr t
rregulluar praktikn e gazetaris s saktose drejtprsdrejti me an t ligjit, ose n
mnyr jo t drejtprdrejt duke ushtruar trysni ndaj medias t ushtroj vetkontroll.
Shembull i ksaj jan prpjekjet n disa vende t ndryshme demokratike pr t
prjashtuar sondazhet parazgjedhore . Nj tjetr mund t vrehet n prmbajtjen
vullnetare t informacionit t sondazheve t pasvotimit nga rrjetet mediatike n
Shtetet e Bashkuara, deri sa votimi, n juridiksionin e t cilit sht marr sondazhi, t
ket prfunduar. Ekziston mundsia e ushtrimit t trysnis edhe pr forma t tjera t
detyrimit.

Shqetsime intime
Nocioni se nj gazetar duhet t shqetsohet nga nj shkelje e mundshme e intimitetit
mund t duket befasues dhe kontradiktor n vetvete. Shkelja e intimitetit sht thuajse
pjes e prshkrimit t puns s gazetarit. Gjithsesi, ka precedente pr vzhgimin e
vetkontrollit n disa rrethana. Kodet e disa prej shoqatave profesionale kryesore n
gazetari e njohin detyrn pr t mbrojtur intimitetin. N sistemet etike utilitare, t
prdorura me apo pa vetdije nga shum gazetar, e drejta e intimitetit sht paksa
m e rndsishme se sa nj shqetsim m i ngutshm pr t njohur t drejtat e
publikut. shtja pr gazetarin e sakt sht nse fuqia e metodave t saj shton nj
barr morale q nuk ekziston pr metoda m pak t fuqishme.
Ekspozeja e Elit Zhaspn (Elliot Jaspi) dhe Maria Miro Xhonson (Jonson) mbi t
kaluarn kriminale t shoferve t autobuzve shkollor t Rud Ajlendit sht nj

shembull. Q individt e emruar ishin shofer autobuzsh shkollash dhe q ata

kishin preedente kriminale, t dyja ishin shtje t informacionit publik. N nj
artikull mbi sigurin e avionve n Miluoki Xhrnll (Milwaukee Journal) Xhejms
Rauen (James Rowen) bashkoi t dhnat publike t dnimeve t guidimit n gjendje
t dehur me liencat e pilotve. Pa kompjuter, asnj reporter nuk do ta realizonte
ndonjher kt lidhje. Ndryshimi sasior n sasin e kohs dhe prpjekjeve pr t
hulumtuar dhe lidhur kto t dhna ka uar n nj ndryshim cilsor t gjrave q
gazetart mund t zbulojn.
A sht kjo shtrirje e gazetaris me mjete t tjera ende gazetari, apo sht dika e re
dhe e ndryshme q duhet rregulluar? Rregullatort i kan syt mbi ne. Ndonse
ushtrimi i liris s shtypit nuk mund t rregullohet drejtprsdrejti, barriera ndrmjet
gazetarit dhe burimeve t informacionit mund t vendosen. Nj teori aktuale e
rregullimit q mbetet ende pr tu testuar plotsisht, thekson se nj dokument publik
sht publik vetm kur sht mbi nj cop letr q mund t lexohet nga nj person.
Nse i njjti informacion sht n nj medium q mund t lexohet nga nj makin, ai
nuk sht, kjo teori qndron, nj dokument publikose t paktn jo i njjti lloj
dokumenti publik dhe jo subjekt i t njjtave lloje rregullash.
Teoria sht e re dhe e pranuar prgjithsisht. Avokatve dhe gjyqtarve u plqen t
arsyetojn pr analogji dhe analogjia ndrmjet nj shnimi n letr dhe nj t baze t
dhnash elektronike sht e leht t kuptohet. Por disa agjensi qeveritare kan filluar
t mtojn pr nj ndryshim thelbsor ndrmjet ktyre dy lloj t dhnash.
Kur Boston Globe krkoi t dhnat e kompjuterizuara t Departamentit t Thesarit pr
t siguruar nj artikull mbi pastrimin e parave, Departamenti i nxorri t dhnat por pa
dshir dhe me disa kushte baz. Ai krkoi nj deklarat t hollsishme pr
informacionin e krkuar dhe pr mnyrn sesi do t prdorej. Ai krkoi m tej, nj
marrveshje ku t prcaktohej se programet e kompjuterit pr analizimin e
informacionit nuk do t nxirrnin identitetin e individve dhe bizneseve.
N rast se hulumtimi n baz t dhnash rezulton n shfaqjen e pavetdijshme t
identifikuesve personal, kushtet e Thesarit krkojn nga prdoruesi q t ndrpres
hulumtimin derisa t merren masa t prshtatshme sigurie; t dorzoj gjith t dhnat
e identifikuesve personal te zyrtart e Thesarit dhe t mos kryej zbulime t
mtejshme t informacionit.
Teoria demokratike thot se informacioni publik duhet t jet njlloj i hapur pr gjith
pjestart e shoqris. Kjo sht plotsisht e leht kur lidhet me dokumentimet
shkrimore t cilat mund ti shikoj dhe ti shqyrtoj kushdo. Por t dhnat e
komplikuara t kompjuterit krkojn ekip t veant dhe aftsi t veanta q,
prgjithsisht, nuk i gjen te qytetart e zakonshm. shtja se kush duhet t paguaj
koston e lejes mbetet ende nj shtje e hapur. Disa agjensi qeveritare vendosin tarifa
t veanta pr prdorimin apo kopjimin e t dhnave publike t kompjuterizuara dhe
kto tarifa mund t manipulohen leht pr t krijuar bariera pr lirin e informacionit.
Megjithat, koha punon pr ne. Agjensit po zbulojn prparsin e futjes s
raporteve dhe t dhnave t paprpunuara drejtprdrejt n linj pr t shmangur
debatet e prgjigjeve ndaj krkesave t pafund pr kopje.
Gjetja e informacionit sht m e leht kur reporteri apo qytetari kureshtar dshiron
nj pjes t veant, t caktuar, t informacionit dhe sht n gjendje t jap ndonj
hollsi t tij: nj pron t patundshme, nj ertifikat lindjeje, apo nj list t
kontribuesve t fushats. sht zakonisht shum e qart se sht detyr e qeveris t
siguroj informacionin dhe t paguaj shpenzimet e sigurimit t tij, ose t krkoj nj
tarif nominale. Por a duhet qeveria t mbshtes nj ekspedit peshkimi? Kur
bashkohen dy pal baz t dhnashbaza t dhnashbaza t dhnash dhe ti hedh nj sy

npr to pr t par se far ndodhi me nj veprimtari , a duhet q kjo t jet subjekt i

t njjtave rregullash hyrjeje? Akti i Jets Private i vitit 1974, nj nga projektet e
fundit t ish-senatorit Sem Ervin (Sam Ervin), vendos bariera n rrugn e agjensive
qeveritare q do t kishin dshir t shkmbenin dhe t prqasnin t dhna. Nj
propozim i administrats s Reganit pr ta transferuar Zyrn e Regjistrimit t
Popullsis nga Departamenti i Tregtis n Departamentin e Thesarit u kundrshtua
me motivin se agjensia q kontrollon t dhnat e taksave mbi t ardhurat nuk duhet t
mbaj gjithashtu dhe t dhnat e regjistrimit. Nga ana tjetr, nj gazetar i shkatht
mund t gjej nganjher mbajtsit qeveritar t t dhnave pr t siguruar asistenc
aktive n prqasjen e tyre. Milwaukee Journal, p.sh, i krkoi lej Departamentit t
Transportit t Wiskonsinit pr t prqasur t dhnat e tij t kompjuterizuara t
patentave me nj list t pilotve t liencuar hartuar nga Administrata Federale e
Aviacionit. Me mirsjellje npunsit e shtetit e furnizuan reporterin James Rowen me
emrat e 302 pilotve t Wiskonsinit q kishin qen dnuar pr guidim makine n
gjendje t dehur. Shtatmbdhjet prej tyre ishin ndaluar t pilotonin avion
pasagjersh.
Publicistja Kethrin Grehem (Katherine Grahamm) e Washington Post pak para
vdekjes n vitin 2001, paralajmroi Komitetin e Gazetarve pr Lirin e Shtypit pr
nj superaksion t mundshm t ligjvnsve dashamirs t friksuar nga shkelja
potenciale e jets private q ishte br e mundur nga fuqia e kompjuterave dhe
interneti.
Ajo tha Npunsit e shtetit dhe ata federal po mendojn nse duhet t ndryshojn
rregullat dhe t mohojn mundsin e prdorimit publik t dokumenteve gjyqsor q
kan qen gjithmon t hapur ndaj publikutthjesht sepse ato jan tani t arritshme
n form elektronike.
Se far barierash do t ngrihen n t ardhshmen kundr krkimesh t tilla kjo mund
t varet fare mir nga detyrimi i vetimponuar i gazetarve q din si ti krkojn t
dhnat publike t kompjuterizuara. Identifikimi i alkoolikve q pilotojn avion
pasagjersh apo ngasin autobuz shkollash i shrben nj qllimi t pastr publik dhe
nuk jan t shumt ata q jan gati t debatojn se e drejta e jets private t pilotve
ose shoferve t autobuzave sht m e rndsishme se mirqenia e pasagjerve q
ata shrbejn. Por nse gazetart prdorin kompjuterin pr t nxjerr n pah fakte
shqetsuese private vetm pr t br shou me virtuozitetin e tyre dhe pa ndonj
prfitim t qart publik, mund t rezultoj nj reagim i ashpr. E pakta, gazetart
duhet ti imponojn vetes t njjtat standarte morale dhe t njjtat detyrime q
krkohen pr informacionin e mbledhur me qllime t tjera. Kur na duhet t
diskutojm nse nj dokument elektronik ka t njjtin status legal si nj dokument
shkrimor, duhet s paku, ta trajtojm kt dokument me t njjtn ndjeshmri.

Prcaktimi i opinionit publik

Gazetaria e sakt sht n formn e saj m t mir kur debaton konfliktet midis
grupeve me interesa t veanta, duke vlersuar mbshtetjen dhe potencialin e tyre pr
arritjen e nj efekti. Kur e bn kt, ajo niset nga modeli i referendumit t opinionit
publik, virtuti i vetm i t cilit sht i leht t kuptohet.
Me model referendumi un kam parasysh nj pikpamje t opinionit publik q thot
se n do shtje t dhn autort e politiks duhet t udhhiqen nga ajo q mendon
shumica. N modelin e referendumit do vot e qytetarit llogaritet saktsisht si e
barabart.

N botn reale nuk sht kshtu, dhe madje as pr ato pak shtje q faktikisht jan
t vendosura me referendum. Se edhe n ato raste vendimet merren nga ata q
paguajn kostonn koh dhe energji t konsumuare votimit. Asgj n kt vend
nuk vendoset nga nj mostr prfaqsuese e publikut.
Pse, athere, i hyjm ne kaq shum telasheve pr t siguruar dhe intervistuar nj
mostr prfaqsuese t publikut? Ndoshta nga q ajo sht atje. Dhe sepse, n mnyr
intuitive, ndjehemi mir me objektivitetin e referendumit, model i vendimmarrjes nga
ana e shumics.
Pjesrisht pr kt duhet fajsuar Xhorxh Gellp, pioneri amerikan i sondazhit, ,
sepse ai mbshteti shprehin e perceptimit t sondazhit si nj referendum t
vazhdueshm me an t t cilit do t mund t bhet e njohur shumica.
Por vzhguesit e politiks amerikane, duke filluar q prej Aleksis d Tokvil (Alexis
de Tocqueville), e kan ditur se sundimi i shumics s pastr nuk sht as i mundur,
as edhe ndoshta, i dshirueshm . Tokvil shqetsohej se kontrolli i pastr popullor
do ti pengonte m t zgjuarit dhe m t mirt t shfrytzonin dhuntit e tyre pr t
mirn shoqrore. Ai prshndeti formacionet e grupeve t interesit si mnyra t
prqndrimit t pushtetit t pakicave pr t krijuar nj garanci t nevojshme kundr
tiranis s shumics.
E konceptuar n mnyr origjinale gjat lvizjeve shoqrore t protestave t vitit 1960
gazetaria e sakt ishte nj mnyr shprndarjeje e mjeteve t reporterit pr t br
objekte t thumbit gazetaresk temat q m par ishin t paarritshme, ose t arritshme
vetm me vshtirsi. Ishte jashtzakonisht e dobishme dhnia e nj mundsie dgjimi
pakics dhe grupeve disidente q luftonin pr prfaqsim.
Qeveria prfaqsuese e Shteteve t Bashkuara ka ngjallur gjithmon tension midis
blloqeve kompetitive, si edhe e kishte parashikuar Xhejms Medison (James
Madison), presidenti i katrt dhe nj nga autort e Kushtetuts s vitit 1787. Por
modeli referendum sht shum i thjesht pr kompleksitetet e qeveris prfaqsuese
n nj shoqri t madhe dhe t mbarsur me konflikt. Shumica i dshiron gjendjet
konfliktuale. Prbrja e shumics ndryshon nga nj shtje te tjetra. Disa votues jan
shum t ndjeshm pr shtje t veanta dhe ata do t hiqnin dor nga pothuajse
dogj tjetr pr tia dal mban asaj. Tregti e till sht quajtur allishverish politik
dhe zhvillohet thuajse hapur ndrmjet prfaqsuesve t zgjedhur, por ju mund ta
shihni origjinn e saj n punn e grupeve t presionit pr shtje t veanta. Si shum
demokraci moderne, edhe ne qeverisemi nga koalicione t prkohshme. Proesi i
formimit t ktyre koalicioneve, gjithmon m pak formal dhe m i vshtir pr tu
ndjekur sesa n demokracit parlamentare t Europs, ia vlen t ndiqet, por ai krkon
nj lloj t veant t votimit t opinionit publik, prfshi dhe njohjen se jo t gjith
opinionet jan njlloj. Ne mund ti shrbejm demokracis m mir duke shpenzuar
m pak prpjekje pr t gjetur far mendon shumica dhe m shum pr t shqyrtuar
qndrimet e nngrupeve t specializuara pr ti ndihmuar ata t msojn rreth njritjetrit.

Zgjedhjet
Njerzit q votojn jan nj nnstruktur interesante dhe e lvizshme e popullsis s
prgjithshme. Vlersimi i qndrimit dhe sjelljes s tyre sht shum i rndsishm
dhe sfidues. Kjo prpjekje ka qen nj nga aplikimet m popullore t gazetaris s
sakt.

Pr shum gazetar, prpjekja pr t vlersuar dhe madje pr t parashikuar sjelljen

elektorale ka qen motivuar nga kompetitiviteti i thjesht. Fakti m interesant pr nj
pal zgjedhje sht se kush fiton. Nse ju arrini ta zbuloni para kohe, sht lajm sipas
prcaktimit klasik. Litrri Dajxhest demonstroi vlern e lajmit t parashikimeve t
zgjedhjeve n nj seri studimesh nga viti 1916 deri n vitin 1936. Pikrisht n astin
q teknologjia e tyre dshtoi, Xhorxh Gellp demonstroi se ajo mund t ishte e
prsosur. Ai kreu nj arritje t suksesshme votimi. Ai jo vetm q parashikoi se
Franklin Ruzvelt do t fitonte zgjedhjet e vitit 1936 me shumic drmuese, por
parashikoi gjithashtu se sondazhi Litrri Dajxhest do t tregonte t kundrtn. Ai
dha madje edhe nj vlersim t sakt t prqindjes q sondazhi i Dajxhestit do ti
jepte Elf Lendnit (Alf Landon). (Ai e bri kt duke kontrolluar nj mostr t vogl
nga t njjtat lista t prdoruesve t telefonit dhe automobilave q Dajxhesti prdori
pr t rekrutuar dy milion personat e tij.) Kjo e stabilizoi namin e Gellpit dhe e bri
sondazhin t besueshm. Qysh athere, teknologjia sht prmirsuar deri n at pik
sa nj sondazh kombtar konsiderohet dshtim vetm kur ai gabon n parashikimin e
zgjedhjeve me m shum se dy prqind. N zgjedhjet presidenciale t vitit 1988, nuk
ndodhi asgj e till.
Kur un isha korrespondent n Uashington n vitin 1960, vzhguesit u prqndruan
kryesisht n dy sondazhe gazete t publikuara n shkall kombtare, ato t Xhorxh
Gellpit dhe t Lui Herrisit . Intervistuesit i kontaktonin personalisht qytetart npr
shtpit e tyre, i postonin rezultatet n qendr dhe rezultatet e secilit sondazh
analizoheshin dhe raportoheshin pa nxitim gjat disa javve.
Kompeticioni, teknologjia dhe proesi me hap m t shpejt i zgjedhjeve
presidenciale e ndryshoi kt ecuri. Tani ka shum organizata sondazhi kombtare n
terren q n javt vendimtare t fushats raportojn do dit nj sondazh t ri . As
publiku dhe as njerzit e shtypit nuk jan prshtatur sa duhet me kt densitet t t
dhnave t sondazhit.
Meq vet proesi i zgjedhjes s presidentit ka ndryshuar, aspektet e padshirueshme
dhe shqetsuese t ndryshimit disa njerz i lidhn me sondazhet dhe filluan tua
hedhin atyre fajin.

Nj list ankesash
Pes kan qen ankesat baz rreth sondazheve t zgjedhjeve:
1. Ka shum sondazhe. do gazet dhe stacion televiziv mendon se duhet t bj
sondazhin e vet, ankohej redaktori Xhek Xhermnd (Jack Germond).
Kshtu q ne vazhdojm t vlersojm t dukshmen. Kjo, t paktn, sht nj
problem vetkufizimi. Sondazhet jan krijuar si reagim ndaj nj krkese t tregut t
lir pr informacion. Kur ata thjesht rishprehin t dukshmen, krkesa do t bjer.
2. Sondazhet nuk jan ende mjaft t sakta. Kjo ankes dgjohet n mnyr tipike n
fazn e hershme t nj fushate presidenciale, kur sondazhe t ndryshme t botuara
brenda pak ditsh nga njeri-tjetri japin n mnyr t dukshme rezultate t ndryshme.
Doemos, sht e kuptueshme q ato nuk mund t jen t gjitha t sakta.
Nj pjes e madhe e ktij problemi, n mos jo i gjithi, vjen pr arsye se metodologjin
e tyre m t mir dhe m t shtrenjt organizatat e sondazhit e rezervojn pr sprovat
e fundit, ato q do t krahasohen me rezultatet e zgjedhjeve pr t siguruar kshtu nj
vlersim t sondazhit. Sondazhet e hershme ln m shum hapsir pr gabim, kjo
pr nj mori arsyesh metodologjike, prfshi mostrat m t vogla dhe metodat m pak

t sakta pr t identifikuar votuesit e mundshm. N nj komb ku vetm thuajse

gjysma e popullsis s aft pr t votuar merr pjes n zgjedhjet presidenciale,
identifikimi i atyre q do t votojn sht njhersh i rndsishm dhe i
vshtir.Diferencat ndrmjet sondazheve jan gjithashtu t tepruara edhe pr shkak
t konceptit gazetaresk t raportimit t piks s ndarjes ndrmjet dy kandidatve, dhe
jo t prmass s shumics kryesuese. N vitin 1988, fjala vjen, n sondazhin
prfundimtar Gellp pr zgjedhjet presidenciale u raportua nj kryesim 12 piksh
pr Xhorxh Bushin, ndrsa studimi i fundit i Herrisit i dha Bushit nj kryesim prej 4
piksh. Sigurisht, dukej se njeri apo t dy sondazhet duhej t ishin seriozisht t
gabuar. Por nuk ishin. Gellp i dha Bushit 56 prqind nga vota dypartiake dhe
Herrisi i dha atij 52. Bushi faktikisht mori 54 prqind, kshtu q t dy sondazhet ishin
t sakt n pik prqindje, thuajse brenda gabimit t testimit me an t mostrs. Nj
tjetr ankes sht e lidhur me nj tjetr pasaktsi:
3. Sondazhet shpesh interpretohen n mnyr t gabuar. Kjo, gjithashtu, duket t jet
nj problem i vetzgjidhshm. Tri dekada m par un shkrova pr Columbia
Journalism Review nj artikull mbi keqinterpretimin e sondazheve nga gazetart,
ndrsa nj rilexim sot tregon se media ka br progres t konsiderueshm pr
kuptimin dhe interpretimin e sondazheve t zgjedhjeve. Ndonj hamendsim i
rndomt i asaj kohe, q nj sondazh i kryer n nj qytet ose vend t vetm ka vler
prgjithsuese pr tr kombin, ose q nj sondazh n gusht mund t parashikoj
vendimet e votuesit n nntor, nuk qndroi gjat. Gabime bhen edhe sot, por ato
jan m t holla: p.sh, dshtimi pr t br dallimin ndrmjet nj sondazhi t t
rriturve t moshs s votimit dhe nj t votuesve t mundshm. Shtimi i sondazheve
doemos, do ti detyroj gazetart t bhen m t aft n interpretimin e tyre. Kt do
ta krkoj informimi i tregut. Mirpo nga na tjetr kjo vetm do t prkeqsoj
ankesn tjetr n list:
4. Sondazhet jan si shum t sakta. Logjika e ksaj ankese sht se sondazhet ishin
relativisht t padmshm edhe kur n m t shumtn e kohs ishin gabim, sepse
askush nuk i merrte seriozisht. Por kur ata kan t drejt, publiku u beson dhe reagon
ndaj tyre dhe kjo ka t ngjar ndikon qndrimin e votuesit. Nj paralele t ksaj
logjike e gjejm te ligji anglez pr shpifjen i shekullit t XVII, sipas t cilit, sa m e
madhe e vrteta n nj deklarat shpifse, aq m i madh dmi.
Kjo ankes sht e lidhur me nj element shum t diskutuar :
5. Sondazhet ndikojn rezultatin e zgjedhjeve. Deri koht e fundit, bashksit e
sondazheve orvateshin t mohonin efektet e sondazhit mbi vet proesin zgjedhor,
duke i quajtur ato ose mosekzistuese ose t paprfillshme. Vetm n vitin 1980 Albert
E Kolin ishte n gjendje t shkruante se t tilla shqetsime jan zhdukur pr
munges t fakteve mbshtetse. Tanim jo. Duke u br m i sofistikuar si
hulumtim, ky pozicion sht br i vshtir t mbahet, veanrisht gjersa hulumtuesit
krkojn efektet e trthorta ndrmjet kontribuesve politik, vullnetarve t fushatave
dhe miratuesve. Sondazhet e hershme jan nj problem i veant. T tilla sondazhe
jan m sakt teste pr njohjen e emrave sesa pr t parashikuar fituesin.
Konsumuesit e pasofistikuar t t dhnave t sondazheve nuk e njohin gjithmon kt
kufizim dhe kjo mund ta bj t vshtir pr nj sfidues pak t njohur t siguroj
prkrahjen e duhur t nevojshme pr nj sfid serioze kundrejt nj titullari t
mirnjohur. Prkrahsit potencial, duke shprfillur t dhnat e emrit t njohur pr nj
parashikim zgjedhjesh, ndjehen t trembur. Ky gabim kontribuoi n humbjen e
Hjubert Hamfrit kundrejt Riard M. Niksonit n vitin 1968. Hamfri mbeti pas n
sondazhet e para dhe nuk mundi t gjente prkrahjen e nevojshme financiare pr t

angazhuar koh televizive nga fundi i fushats. Duke qen zgjedhjet shum afr, nj
shtys e medias s von mund t kishte krijuar diferenc.
Kontribuesit e fushats vazhduan ta bjn kt lloj gabimi. Nj sondazh prej 47
kundrejt 30 prqind duket mir pr titullarin dhe e bn t vshtir pr kundrshtarin
t mbledh para, thot sondazhieri Gordon S. Blek (Black). N t vrtet, ne e dim
nga hulumtimi se nj titullar me m pak se 50 prqind t votave sht n rrezik t
madh. Zgjidhja demokratike, sigurisht, nuk sht t paksoj sondazhet, por ti
msoj ata q i prdorin t marrin vendimet e duhura n mnyr racionale.
Atje ku krkohen efekte t drejtprdrejta mbi votuesit, efektet shpesh jan fort t lehta
n kuptimin statistikor, por kjo nuk do t thot se atyre iu mungon rndsia e
mirfillt.
N zgjedhjet e afrta nuk ka gjra q mund t merren si efekte t paprfillshme.
Zgjedhjet presidenciale t viteve 1960, 1968 dhe 2000 mund t kishin qen
prmbysur nga do numr i faktorve normalisht t parndsishm.
Ankesa ndaj efekteve t zgjedhjeve krkon t bhet pyetja nse efekte t tilla jan t
mira apo t kqia pr demokracin. Madje dhe sondazhiert duke u prpjekur t
mbrojn veten e tyre shpesh nisin me supozimin se efekte t tilla jan t kqia. Por ka
edhe nj argument tjetr q duhet pasur parasysh. Faktikisht, n zgjedhjet e sotme t
drejtuara nga media, informacioni i siguruar nga sondazhetq nga sondazhet
kryesore e deri te thirrjet e nats parazgjedhore, mund ta ndihmoj proesin.
Q kjo tingellon si nj nocion radikal sht nj tregues i faktit sa ne i kemi harruar
rrnjt e teoris s demokracis.
N Shtetet e Bashkuara shenjtria e votimit ka m tepr nj cilsi emocionale, thuajse
mistike, sikur demokracia t jet nj religjion, sesa nj mnyr praktike q mundson
qeverisjen e popullit. Ne jemi nj komb emigrantsh dhe pr ata q vijn nga vende
jodemokratike ose m pak demokratike, e drejta e votimit simbolizon ndryshimin
midis tiranis dhe kontrollit popullor. Ne priremi t harrojm se votimi i fsheht sht
nj import nga Australia dhe nj zhvillim i jashtzakonshm i kohve t fundit n
historin ton dhe se qllimi i tij nuk sht t mbroj intimitetin e qytetarit, por ta
bj m t vshtir pr politikant e korruptuar ta sigurojn at me ryshfet. Nj
qytetar, vota e t cilit sht e panjohur, ka m pak gjas t paguhet pr t votuar n
nj mnyr t caktuar, sepse ai nuk ka mnyr dshmimi se e plotsoi pjesn e tij t
kontrats. Zgjedhjet e hershme postkoloniale n Shtetet e Bashkuara u kryen n syt e
gjith publikut. N Virginia, p.sh, votuesi hynte n sall, qndronte prpara sherifit
dhe shpallte votn e vet. Madje n disa raste kandidatt ishin t pranishm pr ta
falenderuar personalisht. Nse nuk ishin ata, ishin prfaqsuesit e tyre pr t
rregjistruar votn.Votimi n qendrn elektorale t qytetit Nju Inglend , model arketip i
demokracis n Amerik, sht br n syt e publikut. Dhe votimi me regjistrim
sht praktik standarte pr trupat legjislativ. Votimi taktik, ku dikush e prmban
votn, derisa shikon sesi votojn pjestart e tjer dhe merr vendimin bazuar n kt
informacion, sht nj praktik e pranueshme n trupat legjislativ dhe ka kuptim t
prsosur.

Ndrtimi i konsensusit
Nj demokraci prfaqsuese n nj vend t madh dhe kompleks prballet me
problemin e formimit t shumics efektive nga segmentet e ndryshme dhe t vogla t
interesave. Nuk ka kurr mjaft burime pr kdo pr t marr gjithka q dshiron.

Problemi i mbledhjes s bashku t mjaft prej synimeve konfliktuale pr t br

politikn m t mir dhe m koherente sht ajo q ka shqetsuar filozoft q nga
agimi i mendimit t dokumentuar njerzor. Ekonomistt e quajn at optimizim.
Filozoft moral q shqetsohen pr t jan quajtur utilitarian. Shkenctart politik
e quajn at formim konsensusi. N do fush ku problemi sht marr parasysh,
informacioni sht thelbsor pr t arritur nj zgjidhje. Kjo nevoj pr informacion
sht jashtzakonisht e rndsishme n politik, ku mjeti kryesor i formimit t
konsensusit sht ndrtimi i koalicionit. Pr t ndrtuar nj koalicion, ju duhet t dini
far krkon secili grup dhe si e krkon atme fjal t tjera, far do t jap grupi
pr ta pasur at.
N demokracit parlamentare europiane proesi i ndrtimit t koalicionit ndodh
kryesisht pas zgjedhjeve, kur antart e grupeve t specializuara q prfaqsojn
pakicat e madhsive t ndryshme arrijn marrveshjet me njri-tjetrin pr t formuar
qeverin. N Shtetet e Bashkuara, me dy partit e saj, me sistemin q fituesi merr
gjithka, ndrtimi i koalicionit duhet t zhvillohet para zgjedhjeve. Kjo diferenc
strukturore shpjegon, t paktn pjesrisht. pjesmarrjen historikisht m t madhe n
votime n Shtetet e Bashkuara sesa n Europ. Nse dy partit kyesore politike e
kryejn detyrn e tyre si duhet, proesi i formimit t koalicionit do ti ket sjell ata
shum m afr gjat kohs s zgjedhjeve, sa q votuesit t jen relativisht shprfills
n zgjedhjen prfundimtare.
Por partit kryesore n Amerik nuk e kan kryer kt detyr me aq shkathtsi sa n
t kaluarn. Diskutimi q zhvillohej nga partit kombtare n kuvendet e emrimit t
kandidatve pr president, prmes nj serie votimesh e duke iu afruar gjithmon e m
tepr nj shumice efektive, ishte nj metod shum efikase e ndrtimit t koalicionit.
Por kuvendi i fundit shumvotimesh u mbajt n vitin 1952, kur n prpjekjen e tret
demokratt emruan Adlai Stevensonin. Rrjedha e informacionit n masmedia sht
shum efikase sa q gjith aktort e din se far lshimi mund t bj secili n
negociata dhe cili do t jet rezultati para se t arrihet n kuvendin e qytetit.
Roli i medias u b edhe m i madh pas reformave t partive t vitit 1970, t cilat ia
hoqn pushtetin profesionistve t partive dhe ia dhan at bazs s partis. Ky
ndryshim u krye kryesisht prmes normave q inkurajonin shtetet ti zgjidhnin
delegatt e tyre me an t zgjedhjeve paraeliminatore. Nj nga efektet e ksaj t
ashtuquajture reform ishte se przgjedhja e kandidatit krkohej te joprofesionistt t
cilt ishin m t interesuar n promovimin e synimeve t tyre t ngushta ideologjike,
dhe jo n gjetjen e nj kandidati q mund t merrte qendrn e gjer t spektrit, ku
mundsia e fitores ishte m e madhe. Xhorxh Mekgoveni(George MacGoven) (i cili
kryesoi komisionin q shkroi rregullat e reja pr partin demokratike) n vitin 1972
dhe Xhorxh W. Bushi n vitin 2000 ishin shembuj t kandidatve t rinj jocentrist.
Ndrtimi i koalicionit n sistemin amerikan nuk ishte kurr kaq i leht sa n sistemet
parlamentare dhe dobsia e partive politike e ka br at edhe m t vshtir. Dhe kjo
vendos nj barr t rnd mbi masmedian, e cila duhet t furnizoj tani votuesit e
bazs me informacion , pr t cilin m par kishin nevoj vetm profesionistt e
partive. A do t ishte e arsyeshme t mendohej se duke i dhn votuesve informacion
t sakt pr secilin, pr forcn relative t votimit dhe preferencave t grupeve t
ndryshme t elektoratit, do t sillej ndihm dhe jo dm?

Votimi taktik

Merrni rastin e zgjedhjeve t hershme, fjala vjen. Le ta zem se ju jeni demokrat dhe
alternativa juaj e par sht Ralf Nejder (Ralph Nader), alternativa e dyt sht Bill
Bredli (Bradley) dhe alternativa m e pak favorizuar sht Al Gore. Ju keni nevoj
pr informacion sondazhi pr t marr nj vendim racional. Nse sondazhet tregojn
se Gori sht prpara dhe se Bredli ka nj shans ta mund at, kurse Nejdri ska gj
n terezi, vota juaj do t vlente m shum po t votoni pr alternativn e dyt. Prse t
mos prfitoni nga ky informacion?
Sjellim nj shembull tjetr. N vitin 1980, kandidatt ishin Ronald Regan, Xhimi
Karter dhe nj disident i moderuar, republikani i shkputur, Xhon Anderson. Nj
votues centrist mund t paraplqej Karterin, pr aq koh sa ai ka mundsi t fitoj.
Duke qen se informacioni i dhn thot se Karteri do t humbas, ky votues mund
t doj ta hedh votn pr Andersonin pr t protestuar ndaj ndikimit t Partis
Republikane nga krahu i djatht reganian.
Kini parasyh edhe nj mundsi. Sistemi amerikan funksionon me shum efikasitet kur
presidenti dhe kongresi jan n duart e s njjts parti. Nj votues racional q sht i
vetdijshm dhe e quan t rndsishm kt fakt, mund ta prdor n mnyr t
arsyeshme informacionin e sondazhit pr fituesin e mundshm t Presidencs pr t
vendosur sesi t votoj pr kandidatin n Kongres.
Prfundimisht mbetet shtja e pjesmarrjes. Nj votues mund ta shfrytzoj
racionalisht informacionin kur zgjedhjet do t jen ose jo pran pr t vendosur, po qe
se mundsia e ndikimit t rezultatit sht ose jo e mjaftueshme pr t prligjur
prpjekjen e votimit.
Jo kushdo dshiron t jet racional pr kt gj. Kushrinjt e mi kalifornian
shprehin keqardhje kur mediat shpallin se zgjedhjet kan mbaruar para se ata t kishin
mundsin pr t votuar. Ata thon se kjo i bn t ndihen t pafuqishm. Un, nga ana
tjetr, mendoj se ata duhet t jen mirnjohs sepse kan m shum informacion mbi
t cilin t veprojn n krahasim me mua, q m duhet t votoj qorrazi pr Ist Koust.
Ndonj dit, u them atyre, do t ket zgjedhje shum t afrta dhe spikeri i rrjetit do
ti shikoj n sy dhe do tu thot se rezultati varet te votuesit e bregdetit perndimor.
Athere kushrinjt e mi perndimor mund t dalin nga vaskat e tyre t ngrohta dhe
t sulen n sondazhe duke u ndjer me t vrtet t fuqishm.
A mund t prdoren vrtet sondazhet pr t siguruar n kt mnyr udhheqje
taktike ndaj votuesve, apo kjo sht thjesht nj teori boshe? Le t shikojm, n rastin
e skajshm, thirrjet e para telefonike nga rrjetet mediatike natn e zgjedhjeve.
Mundsia m e mir pr studimin e rezultateve vjen n rastet e skajshme sepse ato
ln pak hapsir pr delikates. Rasti i skajshm sht nj komunikim paraprak i nj
shumice n nj pal zgjedhje q pritej t ishin mbyllur. Dhe shembulli m i mir jan
zgjedhjet e vitit 1980, kur Presidenti Xhimi Karter mbronte postin kundrejt
kundrshtarit Ronald Reagan. Duke zhfrytzuar sondazhet e pasvotimit dhe t dhnat
e mostrs s rrethinave, NBC-ja njoftoi shkurt pas ors tet n dark se Reagan kishte
fituar. Presidenti Karter e njohu menjher rezultatin edhe pse n shum shtete, nga
Nju jorku deri n Kaliforni, sondazhet ishin ende t hapura.
Ndr shum studime t plota t efekteve t ktij komunikimi t hershm pr
qndrimin e votuesit ishin investigimet nga shkenctart politik. Xhon E. Xheksoni
(John E Jackson) i Universitetit t Miiganit, prdori t dhna nga studimet e panelit
t kontrollit dhe Majkll X. Delli Karpini (Michael X. Delli Carpini) i Universitetit t
Rutgersit shqyrtoi t dhnat e bashkuara t votimit n nivelin kongresional t
distriktit. T dy gjetn fakte q dshmonin se me tu marr vesh se Karteri e kishte
pranuar humbjen, pjesmarrja midis votuesve t ndikuar potencialisht ra,. Me fjal t
tjera reagimi ishte racional.

Prve ksaj Delli Karpini gjeti dshmi intriguese se votuesit e prdornin

informacionin n mnyr racionale nprmjet mnyrash shum m t holla nga sa
kisha prmendur un. N distriktet ku sondazhet ishin hapur pas komunikimit t
NBC-s, pati nj rnie n votn demokratike dhe 2 prqind ngritje n votn pr Xhon
Andersonin. Dhe pati afrsisht nj 5 prqind lkundje ndaj kandidatve republikan
pr kongres. Ekziston ndonj segment i konsiderueshm votuesish vrtet t
sofistikuar q t hedhin votn e protests pr Andersonin, kur e din q Karteri do t
humb, apo t votojn pr nj kongresmen republikan sepse mendojn se n Shtpin
e Bardh do t jet nj republikan?
Ngritja e republikanve n Kongres, prcaktoi Delli Karpini, erdhi nga distriktet me
nivel m t lart t ardhurash dhe arsimimipikrisht nga njerzit, pr t cilt
kushdo mund t besoj se bjn t tilla llogarira. T dhnat e nivelit individual t
Jacksonit prmbanin nj marrdhnie t qndrueshme, ndonse t pamjaftueshme nga
pikpamja statistikore: ishte m tepr e mundshme pr republikant krahasuar me
demokratt, q t ndalonin votimin me t dgjuar komunikimin paraprak apo
pranimin e humbjes nga ana e Karterit. Republikant synojn t qndrojn m lart se
demokratt n statusin socialoekonomik.

Kur prognozat jan t gabuara.

T gjitha kto prfitime jan sigurisht te diskutueshme nse komunikimet paraprake
jan t gabuara, si ishin n vitin 2000 kur rezultati i zgjedhjeve presidenciale
stimuloi votn n Florida. Por pr kt dshtim nuk duhen fajsuar sondazhet e
pasvotimit. Parashikimet e nats s zgjedhjeve fillojn me sondazhet e pasvotimit n
shtete ku vota nuk sht afr, pastaj gradualisht ndryshojn n varsi nga modelet e
ndrtuara nga zonat e zgjedhura. Modeli Florida n vitin 2000 kishte disa probleme,
dhe jo m i pakti prej tyre ishte nj sked memorizuese difektoze nga zona elektorale
216 n konten Volusia. Rezultatet e zons mendoheshin t ishin drguar n shtabin e
kontes me modem, por nj rregullim komunikimi e detyroi nj punonjs ti onte
skedat memorizuese me dor. Diku gjat rrugs, skeda u manipulua dhe kur ajo u fut
n kompjuterin kryesor rregjistroi 16,022 vota negative pr Al Gorin dhe 2,813 vota
pozitive pr Xhorxh W. Bushin. Kjo pr nj zon ku kishin votuar vetm 412
persona. Kjo ishte e mjaftueshme pr t prmbysur modelin n mbar shtetin pr nj
parashikim t fort pr Bushin. Ndrkoh q gabimi u zbulua dhe u fiksua, rrjetet
kishin njoftuar fitoren e Bushit dhe Gorit kishte pranuar me shum nxitim. N fakt,
vota mbarshtetrore ishte nj nyj virtuale dhe iu desh Gjykats s Lart t Shteteve
t Bashkuara pr t vendosur prfundimisht q Bushi ishte fitues.
sht e vshtir t diskutoni pr perdorimin racional t t dhnave t zgjedhjeve nga
votuesit nse media nuk mund ti marr ato n rregull. Disa ndryshime n burimet e t
dhnave mund t ndihmojn. Por pr t kursyer para, organizatat kryesore t lajmeve
bashkojn prpjekjet e tyre t grumbullimit t t dhnave kshtu q nse nj i merr
gabim, ato i marrin gabim t gjith. Prjashtimi i vetm n vitin 2000 ishte
Asoshietd Pres, e cila u mbshtet n rrjetin e saj t reporterve dhe e shmangu
komunikimin e parakohshm pr Bushin.
Madje edhe parashikimet m t sakta t zgjedhjeve i zemrojn politikant, t cilt
besojn se dmtohen prej tyre. Kandidatt pr postet n n rang shteti dhe ato vendor,
duke shpresuar pr efektin e fitimit t pamerituar ose pr pjesmarrje t lart, mund t

thon saktsisht se zbulimi i hert i rezultateve sht i dmshm pr ta. Por n t

vrtet kto efekte varen nga situata. Ato nuk jan subjekt pr tu kthyer n shtje
ideologjike. Dhe ankesat rreken t shprfillin pyetjen nse dmi sht i padrejt. N
teorin demokratike asgj nuk thot se zgjedhjet duhet t vendosen nga votues q
kujdesen aq pak pr rezultatin, i cili u nevojitet si motivim i jashtm pr t marr
pjes n sondazhe.
Prgjithsisht, mund t ket pasur ndonj rast kur prdorimi racional i informacionit
pr at q bjn ose mund t bjn votuesit e tjer, t ket ndihmuar proesin
demokratik. Votuesit e kan pasur gjithmon kt lloj informacioni pr t vepruar.
Risia sht se shpesh her sondazhi e bn informacionin m pak t gabuar. Kur
parashikimet e hershme tregojn q zgjedhjet jan afr, ata mund t stimulojn
pjesmarrje. Pritej q Riard Niksoni ta mundte Hjubert Hamfrin n shumicn e
votave n vitin 1968, por rezultatet doln t ishin jashtzakonisht afr. Nse asokohe
do t ishin realizuar parashikime t hershme t mira n vend, pjesmarrja mund t
kishte marr shtytje nga votuesit e motivuar prej dijenis se ata kishin nj mundsi t
jashtzakonshme pr t krijuar nj diferenc.
Kjo teori e votuesit racional nuk pyet shum pr gjith problemet. Mund t ket ende
votues q do ta prdorin informacionin n mnyr jo racionale. Por kjo nuk sht
kundr ligjit n nj demokraci. Pa dyshim kishte votues q e kundrshtuan Majkll
Dukakisin pr arsye t origjins greke, ose dikush votoi kundr Xhorxh W.Bushit
sepse vinte nga Teksasi. Un nuk kam dgjuar ndonj argumentim se informacioni
pr origjinn e nj kandidati duhet t jet shqetsues, pr faktin se votuesit mund ta
prdorin at n mnyr iracionale ose t padrejt. Nj demokraci e cila prpiqet ta
mbroj votuesit e saj nga informacioni q ata mund ta prdorin n mnyr iracionale,
pushon s qeni nj demokraci. Vendimi i votimit as mund t imponohet n nj mjedis
steril t lir nga informacioni dhe as duhet t ndodh.

Shqetsimi n media
Organizatat e masmedias q mbulojn shpenzimet e sondazheve jan t shqetsuara
pr rolin e tyre t ri, por ato nuk kan alternativ tjetr prvese ta kryejn at, duke
qen se votuesit e bazs duhet t pranojn prgjegjsin e re dhe m t rndsishme.
Kur Majemi Herald raportoi detajet e aventurave seksuale t Geri Herts (Gary Harts),
kjo ishte si prgjigje e ksaj nevoje t re. Votuesve iu dha nj pamje e kandidatit q
n koht e mparshme do t mund t shihej vetm n dhomat e mbushura me tym ku
negocionin tregtart e fuqishm. Nga q sistemi i zgjedhjeve paraeleminatore e ka
nxjerr vendimin jasht atyre dhomave dhe e ka vendosur drejtprsdrejti n duart e
votuesve, media ka nj detyr shum m t madhe se m par q tu jap ktyre
votuesve informacionin e nevojshm me t cilin ata ta ushtrojn kt pushtet.
Efekti i vagonit muzikor sht nj nocion q u aplikua n mnyr origjinale me
delegatt e nj konvente kombtare pr caktimin e kandidatit presidencial, ku synimi i
nj delegati ishte t gjendej n koh n ann e fituesit pr t krijuar kshtu nj
diferenc dhe pr ta vendosur fituesin nn njfar detyrimi kundrejt delegatit. Kjo
sht nj dukuri e dobishme, ndihmuese n ndrtimin e koalicionit dhe jo m pak e
dobishme kur n vend t salls s konvents aren bhet kombi n prgjithsi.
Ndrkaq media vazhdon ende t ndihet fajtore pr kontributin n efektin e vagonit
muzikor edhe pse ky kontribut sht n formn e informacionit t sakt.

Kjo brerje ndrgjegjeje sht shum e shpesht kur n kt informacion prfshihen t

dhna sasiore. Proesi i zgjedhjeve krkon informacion dhe media nuk mund dhe nuk
duhet t shmang pajisjen me informacionin q ka potencial t ndikoj mbi rezultatin.
Por kur informacioni sht rreth vet votuesve, n proes shfaqet nj cirkularitet i
caktuar q i shqetson njerzit e medias.
Fakti shtes q sondazhi prfshin numra i jep atij nj mistik t veant, duke e br
t duket m shum si nj pseudongjarje, krahasuar me rastin nse investigimi do t
kishte filluar nga nj medium lajmesh duke prdorur thjesht metoda cilsore.
Pr m tepr, prdorimi i numrave dhe i metods shkencore i jep informacionit t
sondazhit m shum besueshmri sesa informacioni me mnyrat e raportimit
tradicional. Po kur informacioni sht i gabuar, kjo besueshmri e rritur, n mnyr
paradoksale, rrit koston n shoqri. Dhe kshtu, me mimin e nj mase t caktuar
vetgjymtimi intelektual, disa organizata dalin jasht mnyrs s tyre duke i veshur
numrat e tyre me ambiguitet.
Ata e bjn kt duke shprfillur prpjekjet e sondazhierve pr t krijuar nj numr
q mund t krahasohet drejtprsdrejti me rezultatin e zgjedhjeve (si rezultat i ksaj
duke sakrifikuar nj test t drejtprdrejt t vlers s sondazheve) dhe duke u ngjitur te
votuesit e pavendosur dhe t anuar, sikur ekzistenca e tyre t tregonte nj pasiguri t
madhe mbi rezultatin.
Fjala vjen, kur Nju Jork Tajms raportoi rezultatin e sondazhit prfundimtar t Gellpit
n nntor t vitit 1988, ajo e fshiu parashikimin baz t Gellpit pr nj fitore t
Bushit prej 56 prqind t vots s dy-partive dhe raportoi vetm numrat m pak t
rafinuar, pr t mos br t njohur shifrn e Gellpit pr masn e t pavendosurve.
Times nuk mendoi me sa duket q lexuesit e saj ishin n gjendje ta kuptonin kt
pohim. USA Today prdori parashikimin e hapur t Goldon Blekut me 55 prqind pr
Bushin n nj faqe grafike, por nuk e prmendi at n shpjegimin shoqrues, i cili
theksonte votuesit e anuar dhe ata t pavendosur. Sondazhet e tri rrjeteve nuk synonin
ndarjen e t pavendosurve. Kushdo q do t donte t krahasonte sondazhet e tyre me
rezultatin e zgjedhjeve duhej t bnte kshtu pas faktit, duke zbritur t pavendosurit
nga baza e prqindjes. Disa gazeta madje ishin br t dyshimta nga prfshirja e
votuesve t anuar n shifrat e tyre prfundimtare. (Anuesit, si do ti mbani mend nga
kapitulli i mparshm jan persona q japin nj zgjidhje vetm kur iu drejtohet nj
pyetje pasuesep.sh, Sot, fjala vjen, nga cila an do t anoni?) Nj shpjegim i ktij
qndrimi t uditshm mund t jet se media dshiron t shmange testin e vlefshm,
t qart dhe ti ler votuesit e anuar dhe t pavendosur si nj mbules pr gabimet e
mundshme t sondazheve t tyre. Edhe nj shpjegim tjetr, m i holl, mund t jet
gjithashtu i pranueshm: Ankesat ndaj sondazheve i kan br manaxhert e medias
t ndihen fajtor pr prpikmrin e tyre dhe kshtu ata krkojn ta fshehin at.
Kjo ndjesi faji nga ana e saj mund t ket n themel thyrjen e njrs prej normave t
gazetaris: q media duhet t vzhgoj dhe t raportoj here pas here dhe jo t marr
pjes. Publikimi i sondazheve mund t duket n mnyr shum t rrezikshme afr
pjesmarrjes. Kjo pozit tregon nj far paditurie pr mnyrn sesi funksionon
demokracia n Shtetet e Bashkuara. do vendim pr t botuar kt dhe pr t mos
botuar at, prbn n t vrtet nj pjesemarrje.
Nuk do t kishte kuptim q demokracia t gjallonte n nj mjedis steril, pa
informacion. Dhe nj sondazhier i medias n nj artikull t botuar pikrisht pas
zgjedhjeve t nntorit t vitit 1988 shkroi se formimi i konsesusit sht rreziku i
vrtet n sondazhin e mediave. Kjo pikpamje ekziston gjersisht dhe tregon sesa
varfrisht disa prej nesh amerikanve, i vlersojn hollsit e sistemit ton dhe teorin
prapa tij. Formimi i konsesusit sht qllimi i proesit zgjedhor. Nse gazetaria e

sakt, n formn e parashikimeve dhe sondazheve t pasvotimit, ndihmon elektoratin

t komunikoj me veten dhe t sjell konsensus, athere ka shpres edhe pr botn e
re e t guximshme t demokracis s drejtprdrejt q po prpiqet t na sjell
teknologjia e komunikimit masiv.
Nse gazetaria e sakt mund ta prqafoj me gjith shpirt iltrsin e metods
shkencore, rreziqet e saj potenciale dhe abuzimet do t jen t vetkorregjuara. Nj
gazetari e bazuar n metodn shkencore l nj gjurm ku gabimi mund t zbulohet
dhe e vrteta t verifikohet. Krkund kjo nuk sht kaq e vrtet sa n rastin e
sondazheve t votimit. Publiku do ti besoj sondazhet pr aq sa ato meritojn t
besohen, as m shum e as m pak. Krahasimi i sondazheve me rezultatet e
zgjedhjeve sht nj mnyr e mrekullueshme pr publikun t gjykoj dhe gazetart
nuk duhet t krijojn pengesa pr ta ndaluar ose errsuar kt gjykim. Nse saktsia e
formave t tjera t gazetaris mund t futeshin n nj test t tille, tregu i ideve do t
rivlersonte furnitort e s vrtets n mnyr t vazhdueshme dhe me efikasitet.
Gazetart duhet ta mirpresin fatin pr tu futur n nj test t till.

Shnime
1. Roger Burlingame, Marshimi i njeriut t hekurt (New York: Grosset &
Dunlap, 1938), 239.
2. Philip Meyer, Gazetaria e sakt (Bloomington: Shtypi i Universitetit t
Indians, 1973), 15.
3. Elliot G. Jaspin dhe Maria Miro Jonson, Sistemi R.I, nuk arriti t
kontrollonte plotsisht dokumentet e guidimit t aplikantve t autobuzve,
Providence Sunday Journal, 1 Mars 1987, 1.
4. James Rowen, 3% e pilotve kan penalizime pr guidim n gjendje t
dehur, Milwaukee Journal, 12 Shkurt 1989, 1.
5. Cory Dean, Prdorimi i kompjuterit pr shtrimet e pyetjeve t reja legale,
New York Times, 29 Shtator 1986, A12.
6. Rowen, 3% e pilotve kan penalizime pr guidim n gjendje t dehur.
7. Katherine Graham, fjalim mbi punn e gjykats dhe shqetsimet e jets
private, me rastin e marrjes nga ana e saj t mimit pr veprimtarin gjat
jets nga Komiteti i reporterve pr lirin e shtypit, New York, NY. 22 Maj
2001.
8. George Gallup, Udhzues pr vzhguesin e kualifikuar t sondazheve
(Princeton, N.J. Princeton Opinion Press, 1972).
9. Aleksis de Tocqueville, Demokracia n Amerik, (New York: Librat
Schocken 1961), 192. (Botuar n Origjinal 1835)
10. James Madison, Federalist no 10, Federalisti (New York: Putnam, 1888).
11. Pr diskutimin e shklqyer t vshtirsive t modelit mazhoritar, shikoni
James M Buchanan dhe Goedon Tullock. Prllogaritjet e pranimit: Bazat
logjike t demokracis kostitucionale (Ann Arbor: Shtypi i Universitetit t
Michiganit, 1962).
12. George Bushi fitoi zgjedhjet me 54 prqind t vots dypartiake. Prqindjet e
dhna atij nga sondazhe t ndryshme, (bazuar te votuesit e vendosur n
sondazhet e rrjeteve, plus votuesit e pavendosur t caktuar n mbetje) ishin:
USA Today (Gordon Black) 55; CBS; 55; ABC; 55; NBC; 53; Harris, 52;
Gallup, 56.

13. Cituar te Michael Traugot, Marketingu i Presidencs: A kemi ktu nj tirani

t sondazheve t medias? Gannett Center Journal (vjesht 1988): 60.
14. Philip Meyer, E Vrteta n sondazh Columbia Journalism Review (Vere
1968)
15. Shikoni, p.sh, kapitullin mbi efektet e vagonit t muziks n librin Gallup t
vitit 1972 Udhzues pr vzhguesin e kualifikuar te sondazheve. .
16. Albert E. Collin, Eksplorimi i lidhjes ndrmjet sondazhit dhe shtypit Publik
Opinion Quarterly 44, no. (Dimer 1980): 44561
17. Richard L. Henshel dhe William Johnston Emergjenc e efekteve t vagonit
tw muziks: Nj teori, Sociological Quarterly 28, no. 4 (1987): 493511.
18. Gordon S. Black, Komunikimi personal, 16 Janar 1989.
19. Neil Spitzer, Zgjedhjet e para, The Atlantic (Nntor 1988): 20.
20. Ka votues t till. Kushrira ime Marillyn Cozine nga Danville, California, m
shpjegoi se ajo hodhi nj vot taktike pr John Andersonin n vitin 1980 mbi
bazn e parashikimeve t medias.
21. John E. Jackson, Raportimi i nats parazgjedhore dhe pjesmarrja e
votuesve, Anerican Journal of Political Science 27 (1983): 61535.
22. Michael X. Delli Carpini, Ekspoze e votuesve? Pasojat e rrjeteve mediatike
Komunikimi paraprak i gars presidenciale t vitit 1980 Journal of Politics 7
(Skurt/Mars 1984):4850.
23. Philip Meyer, rregullimi q oi n komunikimin e fitores t Bushit, USA
Today, 29 Nntor 2000, 15A.
24. Pr nj ekspozim t shklqyer t ktij argumenti n kontekstin spanjoll,
shikoni Jose Ignacio Wert, Prdorimet dhe keqprdorimet e sondazheve n
media, punim i paraqitur n sesionin e bashkuar t IAMCR-WAPOR mbi
masmedian dhe opinionin publik, Barcelon, korrik 1988.
25. Identifikimi i sondazhit si pseudongjarje ishte popullarizuar nga Daniel
Boorten m 1961, kur t dyja sondazhet dhe prdorimi i tyre nga media e
lajmeve ishin m pak t sofistikuara se sot. Pr nj diskutim t dobishm t
konceptit, shikoni Collin, Eksplorimi i lidhjes midis sondazhit dhe shtypit,
449.
26. Udhtimi i Bushit dhe Dukakisit n Perndim pr dyluftimin prfundimtar t
fushats, New York Times, 7 nntor 1988, B14.
27. USA Today, 7 Nntor 1988, 1. Botuesi q inspektoi prodhimin nga grafika dhe
redaktori q bri rishikimin prfundimtar t shkrimit kishte pikpamje t
ndryshme n at q duhej raportuar.
28. Michael Traugot, Marketingu Presidencial, 64.

Shtes: Tri gjra pr tu vlersuar n t dhnat e rregjistrimit.

Diversiteti etnik.
Kur u bn t njohura rezultatet e para t rregjistrimit t vitit 1999, Shon Mekintoshi
(Shawn MacIntosh), athere n USA Today, dhe un kuptuam se diversiteti i rritur i
vendit ishte nj histori e mir. Nga q nj gazet kombtare mbulon nj goxha

hapsir gjeografike, ne na duhej nj mnyr pr ta prfshir konceptin e diversitetit

racor dhe etnik n nj numr t vetm.
E realizuam kt me nj indeks t thjesht t bazuar te probabiliteti. Nj dekad m
von, regjistrimi i vitit 2000 i komplikoi gjrat duke krijuar kategorit shumracore
dhe duke e ndar n dy kategorin e banorve t ishujve aziatiko/pacifik. Pol (Paul)
Overbergu, i cili n at koh kishte zvendsuar Mekintoshin n sektorin q mbulonte
regjistrimin n USA Today, punonte bashk me mua pr t adaptuar indeksin e vjetr
n sistemin e ri. Doli nj pun m e leht nga e prisnim.
Pr ta shpjeguar at, le t fillojm me regjistrimin m t thjesht t vitit 1990. Ai
pranonte dy kategori etnish kombtare, spanjoll dhe jospanjoll dhe katr kategori
racore: t bardh, zezak, t lindur amerikan dhe aziatik apo ishullar t
Paqsorit. (Qysh prej vitit 1970, regjistrimi e ka trajtuar statusin spanjoll si nj
dimension m vete nga raca. Kshtu spanjollt mund t klasifikohen n do kategori
racore)
Indeksi i diversitetit sht thjesht probabiliteti q dy persona t nxjerr rastsisht nga
nj popullsi e dhn, t ndryshojn t paktn n nj kategori t racs ose t etnis. Si
ndodh me do probabilitet, ai mund t shprehet ose n shifr djetore ose n prqindje.
Nga t gjitha prllogaritjet e mposhtme, proporcionet e prdorura jan bazuar n
popullsin q vendosen n nj nga kategorit specifike. Tjetr sht hequr nga baza.
Hapi 1: Prlllogarisni probabilitetin q dy persona t jen antar t t njjtit grup
racor:
Pr = (A2 + B2 + C2 + D2)
Ku A, B, C, dhe D jan proporcione n popullsin e bardh, zezake, t lindur
amerikan dhe aziatik apo ishullar t Paqsorit. P.sh, nse popullsia sht 0.5 e
bardh, probabiliteti i przgjedhjes s dy t bardhve rastsisht sht 0.25.
Probabilitetet e gjetjes se nj ifti t njjt t secilit prej katr grupeve t mundshme
jan shtuar.
Hapi 2: Prllogarisni probabilitetin q dy persona t przgjedhur rastsisht nga nj
popullsi t jen ose t dy spanjoll ose t dy jospanjoll:
Ph = (H2 + N2)
Ku H sht proporcioni spanjoll dhe N proporcioni jospanjoll.
Hapi 3: Prllogarisni probabilitetin q dy personat tuaj t przgjedhur n mnyr t
rastsishme jan t njjt n t dy racat dhe n statusin spanjoll-jospanjoll.
Pr * Ph
N kt rast ne shumzojm sepse t dy dimensionet, rac dhe etni jan gjra t
pavarura. sht nj shtje ose, jo nj shtje dhe si n hapin 2.
Hapi 4: Zbritni rezultatin nga 1.
1 (Pr * Ph)
Rezultati sht probabiliteti q dy persona jan t ndryshm pr t paktn njrin nga
t dy dimensionet.

Prshtatja pr rregjistrimin e vitit 2000

Hapi m i rndsishm pr regjistrimin e vitit 2000 sht t shtoni nj term duke
njohur ndarjen n dysh t kategoris aziatik - ishullar t Paqsorit: aziatik dhe

havajan vendas/paqsor t tjer. Do t lem D-n t jet pr aziatikt dhe E-n pr

havajant vendas dhe ishullar e tjer t Paqsorit.
Kshtu, duke i vendosur t gjith s bashku pr t krijuar formuln pr regjistrimin e
vitit 2000, ne kemi:
DI = 1 ((A2 + B2 + C2 + D2 + E2) * (H2 + N2))
far mund t themi pr njerzit shumracor? Do ti lem ata n bazn e prqindjes
pr llogaritjen e asaj ka kemi futur n ekuacion, por nuk do ti prfshijm n
ekuacion.
Sipas standartit, kjo u lejon atyre t prfaqsojn diversitetin. Logjika e ktij veprimi
sht se n nj ift shumracor do person ka t paktn nj karakteristik racore q
sht e ndryshme nga t paktn nj karakteristik te tjetra. Nga q t dy, si numri i
tyre ashtu edhe numri i ishullarve havajan dhe t Paqsorit sht i pakt, efekti i
ndryshimeve sht shum i vogl dhe krahasimet me regjistrimet m t hershme (vitet
1970 deri 1990) jan prafrime t mira. Nse jeni duke trajtuar nj popullsi me nj
proporcion jashtzakonisht t madh t aziatikve dhe ishullarve havajan/t
Paqsorit, ju mund ti ngjishni ata n nj kategori t vetme pr krahasim m t mir
me regjistrimet e mparshme.

T ardhura t pabarabarta
Nj tregues social q ia vlen t ndiqet sht pabarazia e t ardhurave. Ai mund t
bhet pr zona numerikisht t vogla nga regjistrimet dhjetvjeare ose pr Shtetet e
Bashkuara si nj trsi nga studimi i popullsis aktuale.
Mediat e lajmeve zakonisht njoftojn mbi pabarazin e t ardhurave duke krahasuar
kuintilet: proporcionin e t ardhurave t marra nga i pesti m i pasur kundrejt t
ardhurave q merren nga i pesti m i varfr. Metoda sht mjaft intuitive, por ajo
humbet informacion n mes t tri kategorive. Koefienti Gini e kap at t gjith n nj
numr.
Ai bazohet n modelin e mposhtm:

Faqe 249
Figura.

Shkallt e t ardhurave dhe t popullsis jan kumulative. Boshti horizontal sht

prqindja komulative e popullsis dhe boshti vertikal sht prqindja komulative e t
ardhurave.
Vija e drejt diagonale sht vija e barazis. sht quajtur kshtu sepse prfaqson
nj situat hipotetike ku 10 prqind e popullsis merr 10 prqind t t ardhurave, e
kshtu me radh. Nse kjo t ishte e vrtet, koefienti Gini do t ishte zero.
Kurba tregon at q ndodh realisht. T ardhurat akumulohen me nj prqindje m t
ngadalt sesa popullsia n fillim dhe me nj prqindje m t shpejt n fund. Sa m
shum q kurba anohet posht vijs s drejt aq m e madhe sht pabarazia. Nse ajo
anohet plotsisht n fund dhe djathtas grafikut, do t thot se nj person ka gjith t
ardhurat dhe Gini mund t barazohet me 1.

Koefienti Gini prllogarit thjesht siprfaqen ndrmjet diagonales dhe kurbs si nj

proporcion t siprfaqes s gjysms s katrorit. Formula pr prllogaritjen e tij merr
parasysh faktin se t dhnat e t ardhurave jan njoftuar n kategori: Pr t dhnat e
regjistrimit, ka m tepr kuptim q si njsi t t ardhurave t prdoren familjet dhe jo
ato idividuale.
Gini = 1 SUM (Xi Xj) * (Yi + Yj)
ku X sht proporcioni kumulativ i familjeve, Y sht proporcioni kumulativ i t
ardhurave, i- sht nj kategori e dhn e t ardhurave dhe j- sht kategoria
paraprirse e t ardhurave. Gjetja e gjersise s kategoris kryesuese krkon disa
vlersime.
Provoni ta bni kt n pjesn e pasme t nj zarfi t vjetr; ju do t shikoni se kjo i
prafrohet siprfaqes posht kurbs nse ju ndrtoni nj seri drejtkndshash nn t,
nj pr seciln kategori t t ardhurave dhe mblidhni siprfaqet e tyre. Sa m t
grimcuara kategorit tuaja t t ardhurave aq m t sakta do t jen.
Nj faqe elektronike funksionon shum m mir se lapsi dhe letra dhe shkallt jan
shpjeguar n detaje pr ju nga J.J. Thompson n Nj instrument pr vlersimin e
pabarazis s t ardhurave, Nieman Reports (pranver 1997).
Nj numr si Gini ka m shum kuptim n nj krahasim gjeografik ose historik, kshtu
q ktu ka pak. Gini n Shtetet e Bashkuara arriti n vitin 1968 nj ulje t
vazhdueshme prej 0.388 (kur ishte president Lyndon Jonson). M von ai u ngrit
prsri lart, (me pak zig-zage) dhe n vitin 1998 qndroi n shifrn 0 .456.
Kjo kontraston me shifrat e listuara nga Banka Botrore pr vende me histori dhe
forma qeverisje t ndryshme. Pabarazia e t ardhurave tenton t jet m e madhe n
Amerikn e Jugut - p.sh, Brazili me 0.601 (1995) ose Kili me 0.565 (1994).
Pabarazia e t ardhurave sht shum m e vogl n disa vende me t cilat ne e
krahasojm shpesh veten, si Suedia me 0.250 (1992) ose Kanadaja me 0.315 (1994).
Nga q pabarazia e skajshme e t ardhurave lidhet shpesh me pastabilitetin shoqror,
ia vlen t ndiqet pavarsisht vendit ku jeni.

Ndarja (Segregacioni)
Segregacioni [ndarja] sht nj kushtzim relativ dhe kshtu ju duhet t stabilizoni nj
baz t krahasimit. Nj baz logjike sht popullsia m e gjer brenda s cils njsia
q do t vlersohet sht e futur si te njra-tjetra: p.sh, nj shkoll brenda nj konteje.
Kjo sht logjika sipas Indeksit t Pangjashmris, i prdorur shpesh nga sociologt
pr t krijuar nj numr t vetm q vlerson masn e segregacionit n nj popullsi.
Kjo jep nj numr ndrmjet 0 dhe 1 q prfaqeson proporcionin e t gjith studentve
t secils rac q duhet t ndryshojn shkollat sipas kushtit q do shkoll t ket t
njjtn przierje racore si distrikti n trsi. Me fjal t tjera, sa m i lart numri, aq
m i madhe segregacioni
Formula:
D = S t i|pi P | / 2TP (1- P)
t- sht numri i studentve n nj shkoll t veant.
p- sht prqindja e t bardhve n t njjtn shkoll.
P- sht prqindja e t bardhve n tr distriktin
T- sht popullsia e gjith shkollave n distrikt.

S- dhe t poshtshnuarat ( i ) do t thon se llogaritjet duhet br pr do shkoll

dhe rezultatet t mblidhen.
Vizat vertikale |.| do t thon se diferenca brenda tyre sht absolute (nuk lejohen
vlera negative)
Ktu kemi nj shembull hipotetik t nj distrikti prej 1,800 nxnsish n katr
shkolla:
Shkolla
A
B
C
D
Shuma

T bardh Zezak
300
100
250
250
100
300
250
250
900
900

Shuma
400
500
400
500
1,800

Mnyra m e leht pr tu marr me formuln sht t krijoni nj faqe elektronike me

do shkoll n radhn e saj. Shuma n qoshen m t ult djathtas jepet numratori i
formuls.

Shkolla
A
B
C
D

Madhsia (t)
400
500
400
500

Shkolla %
T bardh (p)
0.75
0.50
0.25
0.50

Distrikt %
T bardh (P)
0.50
0.50
0.50
0.50

|p-P|
t(p-P)
0.25
100
0.00
0
0.25
100
0.00
0
Shuma; 200

Emruesi sht i drejtprdrejt. N kt shembull:

2TP (1 - P) = 2 * 1800 * .5 * (1 - 0.5) = 900
Dhe kshtu D = 200 / 900 = 0.222.
Pr t verifikuar kt, kthehuni pas te tabela e mparshme dhe gjeni kush duhet t
ndryshoj pr ti br n t gjitha shkollat t bardht dhe zezakt 50-50. Kjo mund t
bhet me lvizjen e 200 studentve t bardh prej A te C (ose 200 student zezak
nga C-ja te A-)
Secila mnyr sht 22,2 prqind e njrs ose tjetrs race q duhet t ndryshoj pr ti
dhn t gjitha shkollave t njjtn balanc racore si edhe distriktit si trsi.
Nj mnyr tjetr pr t interpretuar D- sht se balancimi do t thot shmangje i do
proporcioni shkolle t t bardhve nga proporcioni i prgjithshm i t bardhve
shprehur si nj fraksion i maksimumit t tij teorik.
Perdorimi i proporcioneve t t bardhve n kto prllogaritje sht arbitrar. Po ashtu
do t funksiononin edhe proporcionet e zezakve. Formula sht kufizuar n rastin
dy-kategorish. Nse keni m shum raca, do tiu duhet ti ngjishni ato n dy
kategorip.sh, n aziatik dhe joaziatik.
Lloji i faqes elektronike: Pr |p-P| sipas Excel, prdorni funksionin AbC ( ). Vendosni
zbritjen brenda parantezave dhe nuk do t keni shenj minus.

Shnime

1. Ne i njoftuam prpjekjet tona n Indeksi i diversitetit etnik t USA Today

International Journal of Public Opinion Research. (Pranver 1992)
2. Burimi im sht J.J Thompson : Gazetari dhe koefienti Gini: Nj prqasje
statistikore pr t mbuluar t ardhurat e pabarabarta. Tezat M.A.,
Universiteti i Karolins s Veriut n epll Hill, 1995, ia atribuojn formuln
e vlersimit pr t dhna t grupuara Mike Fullerit, Letrat ekonomike 3
(1989), 189.
3. Kto figura jan gjetur n www.worldbank.org.
4. David R. James dhe Karl E Taeuber, Matja e segregacionit te Nancy Tuma,
ed, Metodologjia sociologjike 1985, publikuar nga Jossey-Bass.

FUND