eejbefYeke meceef DeLe&Meee

DeLe& leLee #es$e

meceef DeLe&Meee kees DeLe&Meee keer Gme MeeKee kes He ceW HeefjYeeef<ele efkeee peelee nw pees efke mecemle DeLe&JeJemLee kes mlej Hej DeeefLe&ke eMveeW ee
DeeefLe&ke mecemeeDeeW kee DeOeeve kejleer nw ~
meceef DeLe&Meee kee #es$e
1)

meceef Deee kee efmeevle : meceef DeLe&Meee ceW je^ere Deee keer OeejCee, Gmekes efJeefYeVe lelJeeW DeeHe keer efJeefOeeeW leLee meeceeefpeke uesKeebkeveeW
kee DeOeeve efkeee peelee nw

2)

jespeieej kee efmeevle : meceef DeLe&Meee ceW jespeieej leLee yesjespeieejer keer mecemeeDeeW kee DeOeeve efkeee peelee nw

3)

cege kee efmeevle : jespeieej kes mlej Hej cege keer ceeBie leLee Hetefle& ceW nesves Jeeues HeefjJele&veeW kee Heueer eYeeJe He[lee nw ~ yeQkees leLee Deve efJeeere
mebmLeeDeeW kee Yeer DeOeeve efkeee peelee nw ~

4)

meeceeve keercele mlej kee efmeevle : meceef DeLe&Meee ceW cege mHeerefleke cege DemHeerefleke kee Yeer DeOeeve efkeee peelee nw

5)

Devleeje&^ere JeeHeej kee efmeevle : meceef DeLe&Meee ceW efJeefYeVe osMeeW kes yeere nesves Jeeues JeeHeej kee Yeer DeOeeve efkeee peelee nw ~
Devleeje^ere JeeHeej kes efmeevle , wefjHe, mebj#eCe Deeefo mecemeeDeeW kes DeOeeve kee meceef DeLe&Meem$e ceW keeHeer cenlJe nw
meceef DeLe&Meee Jeef DeLe&Meee mes kewmes efYeVe nw

1)

DeOeeve kee DeeOeej - Jeef DeLe&Meee Ske Jeeqkele, Ske enmLe, Ske Hece& kee DeOeeve kejlee nw ~ meceef DeLe&Meee mecHetCe& DeLe&Meee kes
mlej Hej DeLe&Meee Deewj egveeJe keer mecemeeDeesb kee DeOeeve kejlee nw ~

2)

meecetefnkelee keer cee$ee - meceef DeLe&Meee keer leguevee ceW Jeef DeLe&Meee ceW DeeefLe&ke ejeW keer meecetefnkelee keer cee$ee meerefcele nesleer nw ~

3)

efJeefYeVe ceeveleeSB - Jeef SJeb meceef DeLe&Meee keer ceeveleeSB Deueie Deeueie nesleer nw ~ keg ej Jeef DeLe& Meee kes efmLej ceeve efueS peeles nw
peye efke meceef DeLe&Meee cebs Gvns HeefjJele&veMeerue peevee peelee nw ~

1)

meceef DeLe&Meee keee nw

2)

meceef DeeefLe&ke ejeW kes oes GoenjCe oerefpeS

3)

meceef DeLe&Meee mes keee DeefYeHeee nw ? Fmekes #es$e kee JeCe&ve keerefpeS ~

4)

Jeef DeLe&Meee SJeb meceef DeLe&Meee kes eej cegKe Devlej keee nw ~

Deee Deewj GlHeeo kes eeere eJeen

1)

Deee Deewj GlHeeo kee eeere eJeen - Deee Deewj GlHeeo kes eeere eJeen mes DeefYeeee DeLe&JeJemLee kes efJeefYeVe #es$eeW ceW ceewerke Deee kes
eJeen ee JemlegDeeW Deesj mesJeeDeeW kes eeere He ceW eJeen (veF&) ceewerke eJeen SJeb JeemleefJeke eJeen keer OeejCee

1)

JeemleefJeke eJeen - Deee kes JeemleefJeke eJeen mes DeefYeeee en nw efke HeefjJeej #es$e eje eoeve keer ieF& GlHeeove kes keejkeeW keer mesJeeDeeW kee
eJeen GlHeeoke #es$e keer Deesj neslee nw leLee GlHeeoke #es$e eje GlHeeefole JemlegDeeW Deesj mesJeeDeeW kee eJeen HeefjJeej #es$e keer Deesj neslee nw ~

A)

GlHeeoke #es$e - HeefjJeej #es$e kee JemlegDeeW SJeb mesJeeDeeW keer DeeHetefle& kejlee nw ~

B)

HeefjJeej #es$e - GlHeeove kes keejkeeW kes mJeeefceeeW kes He ces GlHeeove kes keejkeeW (ee keejke mesJeeDeeW ) keer DeeHetefle& GlHeeoke #es$e kee kejlee
nw ~

2)

cege kee eJeen - cege kes eJeen mes DeefYeeee keejCe Deee DeLee&le ueieeve, yeepe, ueeYe Deewj cepeotjer kee GlHeeoke #es$e mes HeefjJeej #es$e keer Deesj
Gvekeer keejke mesJeeDeeW kes ceewefke HegjmkeejeW kes He ceW nesvesJeeues eJeen mes nw ~
meceeJesMe ee YejCe - meceeJesMe ee YejCe kes eJeen ej nw pees DeLe&JeJemLee ceW GlHeeove keer eefeee ceW Je=ef kejles nw GoenjCe - efveJesMe, efveee&le
Deeefo ~
JeeHemeer ee YejCe - Jes eJeen ej nw efpevekee GlHeeove keer eefeee ceW $eCeelceke eJeen He[lee nw ~

GoenjCe - yeele, Deeeele, mejkeej eje ueieeS ieS kej Deeefo

meke - kee DeLe& efkemeer Ske efJeMes<e mecee efyevog Hej ceeHeer peevesJeeueer DeefLe&ke ej keer cee$ee nw ~
GoenjCe - cege kee HeefjceeCe, Oeve ieesoece jKes iesntB keer cee$ee, keer ceW jKee Heeveer Deeefo ~
eJeen - kee DeLe& Ske DeeefLe&ke ej ner Jen cee$ee nw efpemes efkemeer mecee DeJeefOe kes oewjeve ceeHee peelee nw
GoenjCe -

GHeYeesie
efveJesMe
Deee
meefo ceW peue

1)

Deee Deewj GlHeeo kes eeere eJeen mes keee DeefYeeee nw ~

2)

ceewerke eJeen keer HeefjYee<ee oerefpeS ~

3)

JeemleefJeke eJeen mes DeeHe keee mecePeles nw ~

4)

eeere eJeen kes meceeJesMe ee YejCe keee nw ~

5)

efJeeere eCeeueer kes efyevee oes #es$eere eeere eJeen ceeC[ue yeveeFS ~

6)

ceewerke eJeen leLee JeemleefJeke eJeen kes yeere Devlej yeleeFS ~

7)

meke efkeme ekeej eJeen mes efYeVe nw ~

oes #es$eere DeLe&JeJemLee ces Deee kee eeere eJeen cegKe ceeveleeS
1) DeLe&JeJemLee ceW kesJeue os #es$e, DeLee&le HeefjJeej #es$e leLee Hecex ner HeeS peeles nw
2)

HeefjJeej #es$e HeceeX keer keejke mesJeeDeeW keer DeHetefle& kejlee nw leLee Hecex HeefjJeej #es$e mes keejke mesJeeSb eeHle kejleer nw ~

3)

HeefjJeej #es$e DeHeveer mecemle Deee kees GHeYeesie Hej Jee kejlee nw

4)

Hecex DeHevee mecemle GlHeeove HeefjJeej #es$e kees yeseleer nw ~

5)

mejkeej leLee efJeosMeer JeeHeej kee ve nesvee ~

umer Expindature
Cons
perveces (Real
s and
flow
d
o
o

Producers
Firms

House
Holds

Fa
.
nt
cto
E
r, S
ac
&
ervi
lo
to
ital
p
a
ces, La
r, P
yf
C
,
r
e
u
o
n
b
a
d,
L
ay m
on
ent,
le , M
i
f
o
r
Rent, W
ages, Interest, P

1)

eeere eJeen kes leerve He#e

GlHeeoke He#e - Fmekee mecyevOe GlHeeoke #es$e eje efkeS ieS JemlegDeeW SJeb messJeeDeeW kes GlHeeove mes nw ~ eefo Fmekee DeOeeve GlHeeefole JemlegDeeW
Deesj mesJeeDeeW keer cee$ee kes He ceW efkeee peelee nw ~ lees en Ske JeemleefJeke eJeen nw ~ eefo Fmekee DeOeeve GlHeeefole JemlegDeeW kes yeepeej Meguke
kes He ceW efkeee peelee nw lees en ceewefke eJeen nw ~

2)

efJelejCe He#e - en GlHeeove #es$e eje HeefjJeej #es$e keer Deesj efkeS ieS Deee (ueieeve, yeepe, ueeYe Deewj cepeotjer kes He ceW) eJeen ceW ekeej
kejlee nw ~ en Ske ceewefke eJeen nw ~

3)

Jee He#e - en HeefjJeej #es$e SJeb DeLe&JeJemLee kes Deve #es$eeW eje JemlegDeeW Deewj mesJeeDeeW kes Jee Hej efkeS ieS Jee kees eke kejlee nw
GlHeeove

Deee

Jee

GlHeeove

DeOeeve -3
je^ere Deee SJeb mecyevOere mecegee
je^ere Deee keer DeJeOeejCe - je^ere Deee kee DeLe& nw Ske osMe mes meYeer meeceeve efveJeeefmeeeW eje Ske Je<e& keer DeJeefOe ceW Deefpe&le kegue keejke Deee
kee pees[
1.

yeepeej keercele Hej mekeue osMeere GlHeeo (GDP )

efkemeer osMe keer osMeere meercee ceW Ske uesKee Je<e& ceW meYeer GlHeeoveeW (meeceeve efveJeeefmeeeW leLee iewj efveJeeefmeeeW) eje efpeleveer Yeer Deefvlece JemlegDeeW
Deewj mesJeeDeeW kee GlHeeove neslee nw ~ Gvekeer yeepeej keercele kes pees[ kees yeepeej keercele Hej (mekeue osMeere GlHeeo kene peelee nw ~

2.

yeepeej keercele mekej je^ere GlHeeo (GNP )

yeepeej keercele Hej mekeue je^ere GlHeeo Ske osMe keer osMeere meercee ceW meeceeve efveJeeefmeeeW eje Ske uesKee Je<e& ceW GlHeeefole Deefvlece JemlegDeeW
leLee mesJeeDeeW kes yeepeej cetue kes Deefleefjkele

1.
2.

efJeosMees mes eeHle efveJeue keejke Deee leLee

mLeeeer Hetbpeer kes GHeYeesie kee pees[ nw ~
efJeosMeer mes efveJeue Deee kes Ieke
kece&eeefjeeW keer efveJeue #eefle Hetefle& Heefjeefceke
mecHeeefe leLee GeceJe=efe mes eeHle efveJeue Deee
efJeosMees ces efveJeemeer kebHeefveeeW eje efveJeue eefleOeeefjle Deee

1.
2.
3.
3.

MP

MP

yeepeej keercele Hej efveJeue je^ere GlHeeo (NNP )

yeepeej keercele Hej efveJeue je^ere GlHeeo - Ske Je<e& keer DeJeefOe ceW GlHeeefole Deefvlece JemlegDeeW Deewj mesJeeDeeW kee yeepeej cetue + efJeosMeesb mes eeHle
efveJeue keejke Deee - efIejeJe ee Hetbpeer DeHeYeesie
MP

Deefvlece JemlegS - Deefvlece JemlegSb Jes JemlegS nw

efpevnesves GlHeeove keer meercee jsKee kees Heej
kej efueee nw ~
ceOeJeleea JemlegS - ves JemlegS nw pees DeYeer
GlHeeove keer meercee jsKee ces ner nw ~
4.

yeepeej keercele Hej efveJeue je^ere GlHeeo- Ske osMe keer Iejsueg meercee ceW meeceeve efveJeeefmeeeW leLee iewj efveJeeefmeeeW eje uesKee Je<e& ceW GlHeeefole
Deefvlece JemlegDees leLee mesJeeDeeW kes yeepeej cetue kes Jejeyej nw ~ Fmecesb efIemeeJe cetue Iee efoee peelee nw ~

5.

efveJeue osMeere GlHeeo - Ske osMe keer osMeere meercee ceW Ske uesKeeJe<e& ceW Deefpe&le keejke Deee (ueieeve + cepeotjer + Jeepe + ueeYe) kes kegue pees[
kees efveJeue osMeere Deee DeLeJee keejke ueeiele Hej efveJeue osMeere GlHeeo kenles nw ~

6.

keejke ueeiele Hej mekeue osMeere GlHeeo ee mekeue osMeere Deee (GDP ) keejke ueeiele Hej mekeue osMeere GlHeeo osMeere meercee ceW Ske
uespeeJe<e& ceW meeceeve efveJeeefmeeeW eje cepeotjer, ueieeve, Jeepe leLee ueeYe kes He ceW Deefpe&le Deee leLee Hetbpeer kes GHeYeesie cetue kee pees[ nw ~

7.

keejke ueeiele Hej efveJeue je^ere GlHeeo ee je^ere Deee (NNP ) Ske uesKee Je<e& ceW efkemeer osMe keer osMeere meercee ceW Deefpe&le kegue keejke
Deee (ueieeve + cepeotjer + Jeepe leLee ueeYe) leLee efJeosMeeW mes efveJeue keejke Deee kee pees[ keejke ueeiele Hej efveJeue je^ere GlHeeo DeLeJee
je^ere Deee kenueelee nw ~

8.

keejke ueeiele Hej mekeue je^ere GlHeeo ee mekeue je^ere Deee (GNP ) mekeue je^ere Deee Ske osMe ceW Ske Je<e& ceW meeceeve efveJeeefmeeeW
eje Deefpe&le keejke ueeieleeW kee kegue pees[ nw ~ efpemeceW Deeue Hetbefpe kee GHeYeesie (efIemeeJe Jee) meeqcceefuele jnlee nw ~

9.

je^ere eeespe Deee - Jen Deee nw pees efkemeer osMe kes efveJeeefmeeeW kees meYeer m$eesleeW Deefpe&le Deee SJeb ef JeosMeeW mes eeHle nesves Jeeues eeuet nmleevlejCe
Yegieleeve) mes GHeYeesie ee yeele kes efueS Ske Je<e& ceW eeHle nesleer nw ~

FC

FC

FC

10.

efvepeer Deee - efvepeer Deee Jen Deee nw pees efvepeer #es$e kees meYeer eesleeW mes eeHle nesves Jeeueer keejke Deee leLee mejkeej mes eeHle Jele&ceeve nmleevlejCe
Deewj Mes<e efJeMJe mes eeHle Jele&ceeve nmleevlejCe kee pees[ nw ~

11.

Jeweeqkeleke Deee - Jeweeqkeleke Deee JeeqkeleeeW leLee HeefjJeejeW eje meYeer #ees$eeW mes JeemleJe ceW eeHle keejke Deee leLee Jele&ceeve nmleevlejCe Yegieleeve
kee pees[ nw ~

12.

Jeweeqkeleke eeespe Deee - Jen Deee pees JeeqkeleeeW kee meYeer eesleeW mes eeHle nesleer nw leLee Gvekes Heeme mejkeej eje Gvekeer Deee leLee mebHeefeeeW
Hej ueieeS ieS meye ekeej kes kejeW kee Yegieleeve kejvess kes yeeo yeeleer nw ~

eMve
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
i.
ii.
iii.
iv.

mekeue osMeere GlHeeo ner HeefjYee<ee oerefpeS ~

yeepeej keercele Hej efveJeue osMeere GlHeeo keer JeeKee oerefpeS ~
keejke ueeiele Hej efveJeue osMeere GlHeeo mes keee DeefYeeee nw ~
je^ere Deee leLee osMeere Deee ceW Devlej mHe keerefpeS ~
Jeweeqkeleke eeespe Deee keee nw ~
Deefvlece JemlegS leLee ceOeJeleea JemlegDeeW ceW Devlej mHe keerefpeS ~
keee efvevceefueefKele keejke Deee Yeejle keer osMeere Deee kee Ske Yeeie nesleer nw ? DeHeves Gej kes efueS keejCe oerefpeS ~
efJeosMeer yeQke keer Yeejle kes Gvekeer MeeKeeDeeW eje Deefpe&le ueeYe
Yeejle ceW Decejerkeer otleeJeeme ceW keee&jle Yeejleere efveJeeefmeeeW kee eeHle Jesleve ~
Ske Yeejleere kecHeveer keer eEmeieeHetj ceW Gmekeer MeeKee eje Deefpe&le ueeYe ~
eerve ceW Yeejleere otleeJeeme ceW keee&jle eerve kes efveJeeefmeeeW kee efoee peeves Jeeuee kece&eeefjeeW kee Heefjeefceke ~

DeOeeve -4
je^ere Deee kee ceeHe
1.

GlHeeo efJeefOe ee cetue Je=ef efJeefOe

GloeHe efJeefOe Jen efJeefOe ns pees Ske uespee Je<e& ceW osMe keer Iejsuet meercee kes Devleie&le eleske GlHeeove Gece kes GlHeeove ceW eesieoeve keer ieCevee
kejkes je^ere Deee kees ceeHeleer nw ~
cetue Je=ef - GlHeeo kee cetue - ceOeJeleeae GHeYeesie
GlHeeo kee cetdue = efJeeer + meke eefo Je<e&
kes oewjeve keg GlHeeo efyevee efyekee jn peelee nw ~

meke ceW HeefjJele&ve - meke - Deefvlece meke eejeqcYeke meke

GlHeeo efJeefOe - ee cegue Je=ef mes mecyeefvOele meeJeOeeefveeeW
1. Hegjeveer JemleggDeeW kes ece efJeee kes cetue Je=ef ceW Meeefceue vener efkeee peelee nw ~
2. Hegjeveer JemlegDeeW kes JeeHeeefjeeW keer oueeueer ee keceerMeve kees Meguke Je=ef kes Meeefceue efkeee peelee nw ~
3. ceOeJeleea JemlegDeeW kes Meguke kees cetue Je=ef ceW Meeceerue vener efkeee peelee keeeWkeer ceOeJeleea JemlegDeeW kee cetue - Deefvlece JemlegDeeW kes cetue
ceW Meeefceue neslee nw ~
4. mJeGHeYeesie mesJeeDeeW kee cetue Je=ef mes Meeefceue vener efkeee peelee keeeWefke Fvekes cetue kee Deveeceeve ueieevee keefve neslee nw ~
oesnjer ieCevee keer mecemee peye Ske Jemleg kes cetue keer ieCevee Ske yeej mes DeefOeke nesleer nw lees Fmes oesnjer ieCevee kenles nw ~ Fme kes HeuemJeHe
je^ere GlHeeo ceW DeveeJeMeke He ceW Je=ef nes peeleer nw ~
oesnjer ieCevee mes kewmes yeee peeS ?
Deefvlece GlHeeo efJeefOe
Fme efJeefOe kes Devegmeej oesnjer ieCevee keer ieueleer mes yeeves kes efueS GlHeeove kes cetue ceW mes ceOeJeefle& JemlegDeeW kes cetue kees Iee efoee peelee nw
~ kesJeue Deefvlece JemlegDeeW kes cetdue kees Meeefceue efkeee peelee nw ~
5

2.

i)
ii)

i)
ii)
iii)
iv)
v)
vi)

cetue Je=ef efJeefOe - mes DeefYeeee nw efke GlHeeove keer eleske DeJemLee ceW eleeske Hece& eje Jemleg kes Megu ke ceW efpelevee Meguke pees[e ieee nw ~
cetue Je=ef keer ieCevee kejves kes efueS efkemeer GlHeeove kes cetue ceW mes Gmekeer ueeiele kees Iee efoee peelee nw ~
GoenjCe - Ske DeLe&JeJemLee ceW kesJeue oes Hecex
Aee B nw Fve Heceex kes yeejs ceW efvecveefueefKele metevee kes DeeOeej Hej es %eele keerefpeS
A Hece& leLee B Hece& eje cetue Je=ef
B yeepeej keercele Hej mekeue cetue Je=efr ee mekeue osMeere GlHeeo
Hece& A kee efveee&le
20
Hece& A kee Deeeele
50
Hece& A keer HeefjJeejeW kees efyeeer
90
Hece& A eje Hece& B kees efyeeer
40
Hece& B eje Hece& A kees efyeeer
30
Hece& B eje HeefjJeejeW kees efyeeer
60

GoenjCe - 2 veeres efoS ieS Deebke[eW keer meneelee mes (i) yeepeej keercele Hej mekeue cetue Je=ef leLee je^ere Deee %eele kejs ~
GlHeeove kee cetue
(HeS)
i)
eeLeefceke #es$e
800
efleereke #es$e
200
ii)
iii)
le=leereke #es$e
300

2.

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Deee efveefOe
Deee efveefOe kee efJeefOe nw pees Ske uesKee Je<e& ceW GlHeeove kes eeLeefceke keejkeeW (ece, Yetefce Hetbpeer leLee Gece) kees Gvekeer GlHeeoke mesJeeDeeW kes
yeoues ceW eceMe cepeotjer, ueieeve, yeepe leLee ueeYe kes He ceW efueS ieS Yegieleeve keer ieCevee kejkes je^ere Deee kee ceeHe kejleer nw ~

keejke Deee keer ieCevee kes mecee meeJeOeeefveeeB

nmleevlejerle Deee - pewmes Je=eJemLee HeQMeve, yesjespeieejer Yeee, e$e Je=efeeeB, pessye Kee& Deeefo mes je^ere Deee mes Meeefceue vener efkeee peelee nw ~
iewj keevetveer keeeex- pewmes mceeEueie, eesjer pegS Deeefo mes eeHle Deee kees je^ere Deee kes Meeefceue vener efkeee peelee nw Fmekee keejCe en nw efke
Fme ekeej keer Deee kee keesF& uesKee vener neslee nw ~
Hegjveeveer JemlegS - pewmes Hegjeveer keej, Hegjevee cekeeve, Hegjeveee er.Jeer. Deeefo kees yesekej eeHle nesves Jeeueer Deee kees je^ere Deee mes Meeefceue vener
efkeee peelee ~
Mesej leLee yeeBC[dme kee yesekej eeHle nesves Jeeueer Deee kees je^ere Deee mes Meeefceue vener efkeee peelee nw ~ keeeWefke Fmekes HeuemJeHe JemlegDeeW
leLee mesJeeDeeW kee GlHeeove vener neslee ~
Deele#e kejes pewmes efyeeer kej GlHeeove kej Deeefo kes HeuemJeHe JemlegDeeW keercele ceW Je=ef nesleer nw FmeefueS es yeepeej keercele Hej je^ere GlHeeo
ee Deee ceW lees Meeefceue nesles nw ~ Hejvleg je^ere Deee ee keejke ueeiele Hej je^ere GlHeeo ceW Meeefceue vener nesleer ~
efveiece kej, ueeYeebMe leLee DeefJeleefjle ueeYe - leerveeW ner ueeYe kee ner Yeeie nesles nw ~ FmeefueS eefo je^ere Deee ceW ueeYe kees Meeefceue efkeee peelee
nw ~ FmeefueS eefo je^ere Deee ceW ueeYe kees Meeefceue efkeee peelee nw ~ lees efveiece kej, ueeYeebMe DeefJeleefjle ueeYe kee Deueie mes Meeefceue vener efkeee
peevee eeefnS ~
mes (ueeiele GoenjCe)

keejke Deee kee JeieeakejCe

1.
kece&eeefjeeW kee Heefjeefceke - Fmekes Delveie&le
i)
vekeo cepeotjer leLee Jesleve
ii)
efkemce kes He ceW Deee
iii)
meeceeefpeke megj#ee eesspeveeDeeW ceW ceeefuekeeW kes eesieoeve
iv)
mesJee efveJe=e kece&eeefjeeW keer HeWMeve kees Meeefceue efkeee peelee nw ~
2.
eeeueve DeefOeMes<e - Fmekes Devleie&le mecHeefe leLee GeceMeeruelee mes eeHle Deee kees Meeefceue efkeee peelee nw ~ en DeLe&JeJemLee kes meYeer #es$eeW
Devleie&le efvepeer leLee meeJe&peefveke #es$eeW oesveeW kes ner GeceeW ceW GlHeVe neslee nw ~ eeeueve DeefOeMes<e efke efvecve cegoesb kees Meeefceue efkeee peelee nw ~
i)
ueieeve ee efkejeee leLee jeBeuer
ii)
yeepe leLee
iii)
ueeYe (ueeYeebMe + efveiecekej + DeefJeleefjle ueeYe)
3.
efceefele Deee mJejespeieej - Jeeqkele pewmes efkemeeve ess ogkeeveoej [ekej Deeefo DeHeves keejkeeW pewmes ece Hetbpeer Yetefce Deeefo keer meneelee mes
JemlegDeeW leLee messJeeDeeW kee GlHeeove kejles nw ~ Dele Gvns yeepe ueeYe ueieeve cepeotjer Deeefo kes He ceW efceueer pegueer Deee eeHle nesleer nw FmeefueS
Fmes efceefele Deee kene peelee nw

Deee efJeefOe eje je^ere Deee keer ieCevee

efJeosMeeW mes
=
efveJeue keejke Deee

efveJeue osMeere Deee ee

keejke ueeiele Hej efveJeue
osMeere GlHeeo

kece&eeefjeeW kee Heefjeefceke +

eeueve DeefOeMes<e +
mJeefveeesefpeleeDeeW efceefele Deee +
efJeosMeeW mes efveJeue keejke Deee

kece&eeefjees
kee Heefjeefceke +
eeeueve DeefOeMes<e +
mJe efveeesefpeleeW keer efceefele Deee

efveJeue je^ere Deee

ee keejke ueeiele Hej
efveJeue je^ere GlHeeo

efvecveefueefKele Deeke[eW keer meneelee mes Deee efJeefOe eje

i)
efveJeue osMeere Deee
ii)
mekeue osMeere Deee
iii)
efveJeue je^ere Deee
iv)
yeepeej keercele Hej efveJeue je^ere GlHeeo %eele kejs ~
(keje[ .)
i)
Deele#e kej
9000
ii)
DeeefLe&ke meneelee
1,800
iii)
cetue emJe
1,700
iv)
mJejespeieej keer efceefele Deee
28,000
v)
eeeueve DeefOeMes<e
10,000
vi)
efJeosMeeW mes efveJeue keejke Deee
(-)300
vii) kece&eeefjeeW keer #eefleHetefle&
24,000

3.

1.
2.
3.
4.

Jee efJeefOe
Jee efJeefOe, Jen efJeefOe nw efpemekes eje Ske uesKee Je<e& ceW yeepeej keercele Hej mekeue osMeere GlHeeo Hej efkeS ieS Deefvlece Jee kee ceeHe peeoe
nw ~ en Deefvlece Jee yeepeej keercele Hej mekeue osMeere GlHeeo kes yejeyej neslee nw ~
Deefvlece Jee kee Jeieer&kejCe
efyepeer Deefvlece GHeYeesie Jee - Fmemes DeefYeeee JeeqkeleeeW HeefjJeejeW leLee iewj ueeYeJeeueer efvepeer mebmLeeSB ee mesJee mebmLeeSB eje Deefvlece JemlegDeeW
leLee mesJeeDeeW Hej efkeS ieS Jee mes neslee nw ~
mejkeej eje Deefvlece GHeYeesie Jee - Fmemes DeefYeeee mejkeej eje Deefvlece JemlegDeeW leLee messJeeDeeW Hej efkeS ieS Jee mes nw ~ pewmes mesvee eje
GHeYeesie kes efueS JemlegDeeW keer Kejero Hej Jee ~
efveJesMe Jee - Fmemes DeefYeeee GlHeeokeeW eje Deefvlece JemlegDeeW keerr Kejero Hej efkeS ieS Jee mes nw ~ Fve JemlegDeeW kee GlHeeove eefeee ceW Deeies
eeesie efkeee peelee nw ~
efveJeue efveee&le - mes DeefYeeee Ske uesKee Je<e& ceW efkemeer osMe eje Mes<e efJeMJe kees efkeS ieS efveee&le leLee Mes<e efJeMJe mes efkeS ieS efveee&le leLee
Mes<e efJeMJe mes efkeS ieS Deeeele kes Devlej mes nw ~
efveee&le mes DeefYeeee osMe keer Iejsuet meercee ceW GlHeeefole Deefvlece JemlegDeeW leLee mesJeeDeeW Hej efJeosMeerDeeW eje efkeS peeves Jeeues Jee mes nw Fme kes
efJeHejerle Deeeele mes DeefYeeee Gme Jee mes nw pees efJeosMeeW ceW GlHeeefole JemlegDeeW leLee mesJeeDeeW Hej nesvesJeeues Jee kees kegue Jee ceW pees[e peelee
nw ~

efvepeer Deefvlece GHeYeesie Jee

+ mejkeejer Deefvlece GHeYeesie Jee
+ JeJemeeefeke mLeeeer efveJesMe
+ mejkeejer mLeeeer efveJesMe
+ efjneemeer cekeeve kes efvecee&Ce Hej efveJesMe
+ ceeue meteer efveJesMe
+ efveJeue efveee&le
= yeepeej keercele Hej mekeue osMeere GlHeeo

1.
2.
3.
4.

mekeue osMeere mLeeeer

efveJesMe

Jee efJeefOe mecyevOer meeJeOeeefveee kegue Jee kee ceeHe kejles mecee oesnjer ieCevee mes yeeves kes efueS kesJeue Deefvlece Jee kees ner Gmeces Meeefceue efkeee peevee eeefnS ~
je^ere Deee keer ieCevee kejles mecee ceOeJeleea JemlegDeeW kes Jee kees Meeefceue vener efkeee peevee eeefnS ~ keeeWefke ceOeJeleea JemlegDeeW kes cetue
kees Henues ner Deefvlece JemlegDeeW kes cetue ceW Meeefceue kej efueee peelee nw ~
Hegjeveer JemlegDeeW Hej efkeS peeves Jeeues Jee kees kegue Jee cesb Meeefceue efkeee vener peelee ~ keeeWkeer Hegjevee JemlegDeeW kee cetue Henues ner Gme Je<e& keer
je^ere Deee ceW Meeefceue kej efueee peelee nw ~
mejkeej eje nmleeveevlejCe Yegieleeve pewmes Je=JemLee HeWMeve, e$eJe=efe Hej efkeS ieS Jee kes FmeceW Meeefceue vener efkeee peelee keeeWefke Fvekes yeoues
ceW keesF& Jemleg ee mesJee eeHle vener nesleer
GoenjCe
8

efvecve Deebke[es mes keejke ueeiele Hej osMeere GlHeeo %eele kejs
i)
ii)
iii)
iv)
v)
vi)
vii)

ceos
mekeue osMeere efveJesMe
ceeue meteer efveJesMe
efIemeeJe
Deele#e kej
DeeefLe&ke meneelee
GHeYeesie Jee
efjneemeer cekeeve Hej efvecee&Ce Jee

.
10,000
5,000
2,000
1,000
2,000
20,000
6,000

I)

GoenjCe
i) Deee efJeefOe leLee ii) Jee efJeefOe eje efvecveefueefKele Deebke[eW mes meneelee mes yeepeej keercele Hej mekeue je^ere GlHeeo %eele kejsb ~
ceos
kejes[ .
i)
mJeefveeesefpeleeW keer efceefele Deee
400
ii)
kece&eeefjeeW kee Heeefjeefceke
500
iii)
efvepeer Debeflece GHeYeesie Jee
900
iv)
efJeosMeeW cesb efveJeue keejke Deee
(-)20
v)
efveJeue Deele#e kej
100
vi)
Deeue mebHeefe kee GHeYeesie
120
vii)
efveJeue osMeere Hetbpeer efvecee&Ce
280
viii) efveJeue efveee&le
(-)30
ix)
ueeYe
350

II)

GoenjCe
efvecveefueefKele Deebke[eW mes mekeue je^ere eeespe Deee %eele keerefpeS ~
i)
ii)
iii)
iv)
v)

1)
2)
3)
4)
5)
6)

ceos
je^ere
Mes<e efJee mes efveJeue eeuet nmleevlejCe
mLeeeer Hetbpeer kee GHeYeesie
efJeosMeeW mes efveJeue keejke Deee
efveJeue Deele#e kej

kejes[ .
2000
200
100
(-)50
250

eMve
Deee efJeefOe mes keee DeefYeeee nw ?
eeLeefceke #es$e keer JeeKee keerefpeS ?
Ske DeLe& JeJemLee ceW efleereke #es$e kee keee DeLe& nw ?
oesnjer ieCevee keer mecemee mes kewmes yeee pee mekelee nw ?
je^ere Deee kes ceeHe keer Jee efJeefOe mes keee DeefYeeee nw ?
Jee efJeefOe eje je^ere Deee kees ceeHeves ceW ueer peevesJeefue keesF& leerve meeJeOeeefveeeB yeleeFS ?
9

7)
8)
9)
10)
II)

oesnjer ieCevee keer mecemee keer JeeKee kejs leLee Fmemes yeeves kes GHeeeeW kees mecePeeFS ~
je^ere Deee kes ieCevee kejves kes efueS Deee efJeefOe kee JeCe&ve keerefpeS ?
Deee efJeefOe eje je^ere Deee ceeHeves keer eej meeJeOeeefveeeW keer meb#esHe ceW JeeKee kejsb ~
cetue efJeefOe eje je^ere Deee kees ceeHeves kes efueS keewve meer meeJeOeeefveeeB DeeJeMeke nw ~
GoenjCe
efvecve Deebke[eW mes
i)
Deee efJeefOe leLee Jee efJeefOe eje je^ere Deee kee Deekeueve keerefpeS
ceos
. kejes[
i)
kece&eeefjeeW kee Heefjeefceke
600
ii)
mejkeej eje Deefvlece GHeYeesie Jee
550
iii)
efJeosMeeW mes efveJeue keejke Deee
-10
iv)
efveJeue efveee&le
-15
v)
ueeYe
400
vi)
efveJeue Deele#e kej
60
vii)
mJeefveeesefpeleeW keer efceefele Deee
350
viii) ueieeve
200
ix)
yeepe
310
x)
efvepeer Deefvlece GHeYeesie Jee
1000
xi)
efveJeue osMeere Hetbpeer efvecee&Ce
385
Deeue Hetbpeer kee GHeYeesie
85
xii)
GoenjCe
efvecveefueefKele Deebke[eW mes (Dee) efvepeer Deee Deewj (ye) Jeeqkeleke eeespe Deee %eele keerefpeS ~
ceos
. kejes[
i)
efvepeer #es$e eje osMeere GlHeeo ceW nesvesJeeues Deee
4000
ii)
iewj efJeYeeieere meeJe&peefveke GeceeW keer yeele
200
iii)
mejkeeefj eMeemeefveke efJeYeeieeW mes Hetbpeerlej nmleevlejCe
150
efvepeer efveieefcele #es$e keer yeele
400
iv)
v)
Mes<e efJeMJe mes Hetbpeerlej nmleevlejCe
50
vi)
efJeosMeeW mes efveJeue keejke Deee
-40
vii)
efveiece kej
60
viii) Jeweeqkeleke ele#e kej
140
GoenjCe
efvecveefueefKele Deebke[eW mes keejke ueeiele Hej mekeue JeefOe&le cetue (cetueJe=ef) %eele keerefpeS
i)
ii)
iii)
iv)
v)
vi)

ceos
efJeeer
efkejeee
DeeefLe&ke meneelee
meke ceW HeefjJele&ve
kees ceeue kee ee
ueeYe

. ueeKeesb ceW
180
5
10
15
100
25

10

cege - DeLe&, efJekeeme SJeb keee&

1)

DeLe& SJeb efJekeeme - nce DeHeveer DeeJeMekeleeDeeW keer meblegef kes efueS Ske otmejs Hej efveYe&j jnles nw ~ Dele Fme efveYe&jlee kes HeuemJeHe ner
JemlegDeeW Deesj mesJeeDeeW kee efJeefvecee neslee nw ~

2)

Jemleg efJeefvecee eCeeueer - Jemleg efJeefvecee eCeeueer Gme eCeeueer kees kenles nw efpemeceW Jemleg kee efJeefvecee Jemleg mes efkeee peelee nw ~

3)

Jemleg efJeefvecee eCeeueer keer keefveeFeeB -

i)

DeeJeMekeleeDeeW kes oesnjs mebeesie keer keefveeF& DeeJeMekeleeDeeW kee oesnje mebeesie Jemleg efJeefvecee eCeeueer keer Ske HetJe& Mele& nw ~ DeeJeMekeleeDeeW
kes oesnjs mebeesie mes DeefYeeee en nw efke efkemeer Ske Jeeqkele keer Jemleg otmejs keer DeeJeMekeleeDeeW kees Deewj otmejs Jeeqkele keer Jemleg Henues keer
DeeJeMekelee kees Hetje kejleer nw ~

ii)

cetue keer meeceeve FkeeF& kee DeYeeJe - DeeHe efkemeer uesKee eCeeueer kee efJekeeme kewmes kej mekeles nw ~ peye keer DeeHekes Heeme keesF& cetue keer meceeve
FkeeF& vener nw ~ DeeHekes Heeme kewmes uesKee eCeeueer nes mekeleer nw peye keer Ske Jemleg kee cetue yeepeej ceW otmejer Jemleg kes He ceW efveOee&efjle neslee nw
Deewj peneB keesF& cege cetue vener nw ~

iii)

YeefJe<e ceW efkeS peeves Jeeues ee skes kes YegieleeveeW keer eCeeueer kee DeYeeJe

iv)

cetue mebee eCeeueer kee DeYeeJe

cege keer HeefjYee<ee :
cege keer HeefjYee<ee Ssmeer efkemeer Yeer Jemleg kes He ceW oer pee mekeleer nw efpemes meeOeejCeleee efJeefvecee kee ceeOece mJeerkeej efkeee peelee nw Deewj Fmekes
meeLe ner pees cetue kes ceeHeke Deewj cetue kes mebee kee Yeer keee& kejleer nw ~
cege kee JeieeakejCe i)
ii)
iii)

HetCe&keee cege
eefleefveefOe HetCe& keee cege
meeKe cege

cege kes keee& i)

efJeefvecee kee ceeOece
ii)
cetue kee ceeHeke ee cetue keer FkeeF&
iii)
efmLeefiele YegieleeveeW kee ceeve
iv)
cetue kee mebee
v)
cetue kee nmleevlejCe
vi)
meeKe efvecee&Ce kee DeeOeej
vii)
DeefOekelece meblegef kee ceeHe
viii) je^ere Deee kee efJelejCe
ix)
Hetbpeer keer lejuelee ceW Je=ef

11

cege keer Hetefle& keer ceeHe

M1 =

pevelee kes Heeme kejsvmeer + ceeBie peceeSB + efjpeJe& yeQke kes Heeme Deve peceeSB

M2 =

M1 + [eke KeeveeW kes yeele yeQkes ceW peceeS

M3 =

M1 + JeeHeeefjke yeQkees keer efveJeue meeJeefOe peceeSB

M4 =

M3 + [eke KeeveeW keer kegue peceeSB NSC es[kej

eMve
1

Jemleg efJeefvecee keer HeefjYee<ee oes ~

oesnjs mebeesie keer DeeJeMekelee kee keee DeLe& nw ?

cege kes oes keeeeX keer meb#esHe ceW JeeKee keerefpeS ?

Jemleg efJeefvecee eCeeueer kes keesF& oes oes<eeW kees yeleeFS ?

efjpeJe& yeQke DeeHe Fbef[ee veW cege keer Hetefle& kees kewmes JeieeakejCe efkeee nw?

Yeejleere ceewefke eCeeueer keer JeeKee keerefpeS ?

12

yeQeEkeie JeeefCeeqpeke yeQke leLee kesvere yeQke

1)

JeeefCeeqpeke yeQke - Jen efJeeere mebmLee nw pees ueesieeW kes Hees DeHeves Heeme pecee kes He ceW mJeerkeej kejleer nw ~ Deewj Gvekes GHeYeesie DeLeJee efveJesMe
kes efueS GOeej osleer nw ~

2)

JeeefCeeqpeke yeQke kes keee&

i)

pecee mJeerkeej kejvee

efveefMele keeueerve ee meeJeefOe pecee Keelee
eeuet pecee Keelee
yeele pecee Keelee
DeeJeleea pecee Keele
$eCe osvee - vekeo meeKe, DeesJej [^eHe, ceeBie $eCe, DeuHe DeJeefOe $eCe

ii)
iii)
iv)
v)
vi)

ieewCe keee& i)
ii)
iii)
iv)
v)
vi)
vii)

efJeefYeVe ceoeW kee Ske$eerkejCe Deewj Yegieleeve

eefleYetefleeeW keer Kejero leLee efyeeer
Heee Yespevee
efJeosMeer cege kee ee efJeee
ueeBkej keer megefJeOee
ee$eer ewke leLee meeKe eceeCe He$e
JeeefCeeqpeke meteveeSB leLee DeeBke[s

kesvere yeQke
kesvere yewke osMe keer mebHetCe& yeQeEkeie eCeeueer kee DeOe#e nw
eleske kesvere yeQke kee Ske keee& nw ~ en DeLe&JeJemLee cege keer Hetefle& leLee meeKe kees efveebef$ele kejves kee keee& kejlee nw ~
kesvere yeQke kes keee&
i)
ii)
iii)
iv)
v)
vi)
vii)
viii)

vees peejer kejvee

mejkeej kee yeQke
yeQkeeW kee yeQke
yeQkees kee efvejer#eCe
Deefvlece $eCeoelee
osMe kes efJeosMeer cege kees<e kee mebj#eke
meceeMeesOeve ie=n kee keee&
meeKe cege kee efveeb$eCe

13

kesvere yeQke cege keer Hetefle& DeLeJee DeLe& JeJemLee ceW meeKe kes eJeen kees kewmes efveebef$ele kejlee nw ~
A)

ceewefke veerefle kes cee$eelceke GHeee

i)

iv)

yewke oj
JeeefCeeqpeke yeQkees keer kesvere yeQke mes Heb[dme keer ceeBie keer mebJesoueMeeruelee kee DebMe
cege yeepeej kes yeepe oj kee {eBee
yeepeej ceW mecegefele Heb[dme keer Hetefle&

B)

ceewefke veerefle kes iegCeelceke GHeee

i)

meerceevle DeeJeMekelee
meeKe keer jeMeefveie
ele#e keee&Jeener
vewefleke eYeeJe

ii)
iii)

ii)
iii)
iv)

eMve
1

Ske JeeefCeeqpke yeQke keer HeefjYee<ee oes~

yeQke kes eeLeefceke keeeex kes veece yeleeFS ?

yeQke keer efJeefYeVe peceeSB keewve meer nw?

JeeefCeeqpeke yeQke kes oes keeeex keer JeeKee oerefpeS?

kesvere yeQke kes eej ecegKe keee& yeleeFS?

cee$eelceke meeKe efveeb$eCe keer keesF& Ske efJeefOe yeleeFS?

meeKe efveeb$eCe kes iegCeelceke GHekejCeeW keer JeeKee keerefpeS ?

Kegues yeepeej keer efeeeDeeW eje Ske kesvere yeQke meeKe keer GHeueyolee kees kewmes efveebef$ele kejlee nw ?

14

mecee ceeBie, mecee Hetefle& leLee mecJeefvOele DeJeOeejCeeBS

mecee ceeBie - Jen kegue Jee nw ~ pees Ske osMe kes efveJeemeer Deee kes efoS ngS mlej Hej JemlegDeeW leLee mesJeeDeeW kees Kejeroves kes efueS Kee& kejves
kees leweej nw ~
mecee ceeBie = GHeYeesie Jee + efveJesMe Jee
mecee ceeBie Devegmetefe leLee Jee
Deee (y)

mecee ceeBie (AD)

20

10

25

20

30

30

35

40

40

50

45

60

50

mecee Hetefle& - DeLe&JeJemLee ceW mecee Hetefle& kee jespeieej mlej mes Oeveelceke mecyevOe neslee nw ~ Deve yeeles meceeve jnles Hej jespeieej kee mlej efpelevee
Tbee nesiee, GlHeeove kee mlej Yeer Glevee TBee nesiee ~

15

mecee Hetefle& Devegmeteer SJeb Jee

jespeieej kee mlej

mecee Hetefle&

10

10

20

20

30

30

40

40

50

50

60

60

GHeYeesie Heueve - GHeYeesie Deewj Deee ceW HeeS peeves Jeeues mecyevOe kees GHeYeesie Heueve kenles nw
C = f (y)

meerceevle GHeYeesie eJe=efe -

1
2
3
4
5
6
7

Deee

Deee ceW
HeefjJele&ve

GHeYeesie

GHeYeesie
ceW
HeefjJele&ve

(y)

(D y)

(c)

100

80

200

100

120

40

40
=
100

0.4

300

100

150

30

30
=
100

0.3

(D c)

eMve
mecee ceeBie mes keee DeefYeeee nw ~
GHeYeesie eJe=efe kee DeLe& yeleeFS
mecee ceeBie kes cegKe Debie ee mebIeke kes veece yeleeFS ~
HetCe& jespeieej keee nw ~
mecee ceeBie ceW keesF& leerve Ieke yeleeFS ~
efe$e keer meneelee mes mecee Hetefle& keer DeJeOeejCee keer JeeKee keerefpeS
GHeYeesie Heueve efkemes kenles nw ~ GHeegkele efe$e eje Fmekes JeJenej kees efoKeeFS ~

16

meerceeble GHeYeesie
eJe=efe
Dc
Dy

MPC =
-

Deee jespeieej leLee GlHeeove kes mevlegueve mlej kee efveOee&jCe

1.

Deee DeLeJee GlHeeove kee mevlegueve mlej keee nw ?

Deee (DeLeJee GlHeeove) kes mevlegueve kes mlej mes DeefYeeee Deee / GlHeeove kes Gme mlej mes nw efpeme Hej mecHetCe& DeLe&JeJemLee keer mecee Hetefle&
mecee ceeBie kes yejeyej nesleer nw ~
mecee Hetefle& = mecee ceeBie
mecee Hetefle& = Deee = GHeYeesie + yeele
mecee ceeBie = GHeYeesie Jee + efveJesMe Jee
Fme ekeej mevlegueve leye neslee nw peye
GHeYeesie + yeele = GHeYeesie Jee + efveJesMe Jee
mecee Hetefle& = mecee ceeBie
keueeefmekeer / HejcHejeJeeoer efJeeej Oeeje keer Devleie&le
Deee / GlHeeove kee mevlegueve mlej

1
2
3

mecee Hetefle& leLee mecee ceeBie efkeesCe

mecee Hetefle& mecee ceeBie kes yejeyej nesleer nw ~
Fve oesveeW ceW mevlegueve DeLe&JeJemLee ceW HetCe& jespeieej kes mlej Hej neslee nw ~
jsKeeefeef$ee GoenjCe - eefo efkemeer DeLe& JeJemLee ceW HetCe& jespeieej keer efmLeefle Heeeer peeleer nw lees keueeefmekeer DeLe&MeeeereeW kee en efJeeej Lee Ssmeer
DeLe& JeJemLee ceW GlHeeove DeHeves Gelece leLee efmLej mlej Hej nesiee pewmee keer efe$e ceW efoKeeee ieee nw ~ efe$e ceW oy De#e Hej keercele mlej leLee
ox De#e Hej GlHeeove kees eke efkeee ieee nw ~ GlHeeove OL Hej efmLej nw ~ DeLe& JeJemLee ceW efmlej GlHeeove OL keercele mlej mes
eYeeefJele vener nesiee FmeefueS keercele mlej kes mecyevOe ceW mecee Hetefle& Ke[er jsKee efoKeeee ieee nw ~

17

yeele efveJesMe efkeesCe - ( S - I Approach) keueeefmekeer DeLe&MeeeqeeeW kes Devegmeej yeele yeepe oj kee Heueve DeLee&le S = f (r) nw yeele leLee yeepe
keer oj kee ele#e mecyevOe nw DeLee&le yeepe keer TBeer oj Hej yeele DeefOeke leLee kece oj Hej yeele kece nesleer nw pewmee efke efe$e ceW efoKeeee ieee nw ~
efke yeele S S kee {ueeve veeres mes THej keer Deesj nw Fmemes eke neslee nw keer yeele yeepe keer oj kes meeLe ye[leer jnleer nw ~

18

efveJesMe iegCeke leLee Gmekee keee&kejCe

efveJesMe ceW efkeS ieS HeefjJele&ve kees iegCee kejkes Gmekes HeuemJeHe Deee ceW ngF& Je=ef kee Devegceeve ueieeee pee mekelee nw ~
iegCeke keer OeejCee efveJesMe ceW eejeqcYeke HeefjJele&ve kes HeefjCeece mJeHe Deee ceW nesvesJeeues Deefvlece HeefjJele&ve kes mecyevOe ceW Jekele kejleer nw
K=

Dy
DI

K = iegCeke

D y = Deee ceW HeefjJele&ve

D I = befveJesMe ceW HeefjJele&ve

meerceeble GHeYeesie eJe=efe

MPC =

iegCeke

Dc
Dy

K=

1-MPC

1-0

=1
1

K=

3
1

K=

2
3

K=

4
4

K=

5
9

K=

10

K=

19

1 - -1
3
1
1 - -1
2
1
1- 3
4
1
1-

4
5
1

1-

9
10
1
1-1

=1
=

1
2
3

= 1.5

1
1
2

= 2

1
1
4

= 4

1
1
5

= 5

1
1
10

= 10

1
0

leeefuekee ceW mecee ceeBie leLee mecee Hetefle& kes He ceW GlHeeove Deee leLee jespeieej kes mevlegueve kes mlej kees efoKeeee ieee nw ~
mecee ceeBie leLee mecee Hetefle& kes He ceW meblegueve
jespeieej kee mlej
(000 eefceke)

mecee Hetefle&
kejes[eW . (AS)

mecee ceeBie
(kejes[eW .) (AD)

20

10

10

25

20

20

30

30

30

35

40

40

40

50

50

45

60

60

50

AD = AS meblegueve

HetCe& jespeieej

eMve
1

Deee DeLeJee GlHeeo kes mevlegueve mlej keer HeefjYee<ee os ~

mes kee yeepeej efveece keee nw?

efe$e keer meneelee mew DeuHe jespeieej mevlegueve DeJeOeejCee keer JeeKee keerefpeS ? Gmeer efe$e Hej HetCe& jespeieej mevlegueve eeHle kejves kes efueS
peefj Deefleefjkele efveJesMe Jee kees efoKeeS ~

Deee kes mevlegueve mlej Hej efveeesefpele yeele leLee efveeesefpele efveJesMe keees yejeyej nesves eeefnS ? jsKee efe$e keer meneelee mes JeeKee kejes ?

GHeYeesie (C) + efveJesMe (I) Jee mes meneelee mes Deee kes mevlegueve mlej keer DeJeOeejCee keer JeeKee keerefpeS keee mevlegueve mlej Hej
yesjespeieejer nes mekeleer ns JeeKee keerefpeS ~
eMve

efJeJesMe iegCeke keer HeefjYee<ee oes ~

efveJesMe iegCeke kees %eele kejves kee met$e oes ~

eefo iegCeke kee cetue 4 nw lees efkemeer DeLe& JeJemLee kes efveJesMe ceW 100 kejes[ keer Je=ef nesves mes Gmekeer Deee Hej keee eYeeJe He[siee ~

efveJesMe iegCeke leLee meerceevle GHeYeesie eJegefe mecyevOe keer JeeKee keerefpeS?

Ske leeefuekee keer meneelee mes iegCeke kes keee&kejCe keer JeeKee keerefpeS ~

efveJesMe iegCeke keee DeLe& nw ? meerceeble GHeYeesie eJe=efe Deewj efveJesMe iegCeke kes yeere mecyevOe keer JeeKee keerefpeS ~

20

vetve Deewj DeefOe ceeBie keer mecemeeSB

vetve ceeBie - vetve ceeBie Jen efmLeefle nw efpemeceW mecee ceeBie DeLe& JeJemLee ceW HetCe& jespeieej kes efueS DeeJeMeke mecee Hetefle& mes kece nesleer nw ~
i)
ii)

mecee ceeBie kee mlej HetCe& jespeieej kes efueS DeeJeMeke mecee ceeBie kes mlej mes kece nw ~
vetve ceeBie efmLeefle ceW DeLe& JeJemLee ceW mecee ceeBie HetCe& jespeieej kes efueS DeeJeMeke mecee Hetefle& mes kece nesleer nw ~

DeefOe ceeBie Jen efmLeefle nesleer nw efpemeceW mecee ceeBie DeLe& JeJemLee ceW HetCe& jespeieej kes efueS DeeJeMeke mecee Hetefle& mes DeefOeke nesleer nw ~

1
2
3
4
5
6

eMve
vetve ceeBie mes keee DeefYeeee nw ~
DeHetCe& jespeieej mevlegueve mes keee DeefYeeee nw ~
DeLe&JeJemLee ceW DeefOe ceeBie keer HeefjYee<ee oerefpeS ~
vetve ceeBie mes DeeHe keee mecePeles nw?
jsKeeefe$e keer meneelee mes DeJemHeerefleke leLee mHeerefleke DevlejeueeW keer JeeKee keerefpeS ~
jsKeeefe$e keer meneelee mes efkemeer DeLe&JeJemLee ceW vetve ceeBie keer efmLeefle keer JeeKee kejsb ~

21

vetve leLee DeefOe ceeBie kees erke kejves kes GHeee

jepekees<eere veerefle kes GHeee
1)
2)
3)

mejkeejer ee meeJe&peefveke Jee mes mecyeefvOele jepekees<eere GHeee

mejkeejer Jee keer efJee JeJemLee ee meeJe&peefveke Deee eeeqHle mecyevIeer GHeee
mejkeejer Jee mes mecyeefvOele jepekees<eere GHeee
i) meeJe&peefveke efvecee&Ce
ii) meeJe&peefveke keueeCe
iii) osMe keer megj#ee leLee keevetve

mejkeejer Jee keer efJee JeJemLee ee mejkeejer Deee mes mecyeefvOele jepekees<eere GHeee
1)
kejeOeeve, meeJe&peefveke $eCe SJeb Iees keer efJee JeJemLee
2)
kej - ele#e kej, Deele#e kej
3)
meeJe&peefveke $eCe
4)
Iees keer efJee JeJemLee
jepekees<eere veerefle SJeb vetve ceeBie
1)
2)
3)
4)

kejeW ceW keceer

meeJe&peefveke Jee ceW Je=ef
Iees keer efJee JeJemLee ceW Je=ef
meeJe&peefveke $eCe ceW keceer

jepekees<eere veerefle SJeb DeefOe ceeBie

1)
2)
3)
4)

kejeW ceW Je=ef

meeJe&peefveke Jee ceW keceer
Iees keer efJee JeJemLee ceW keceer
meeJe&peefveke $eCe ceW Je=ef

ceewefke veerefle kes GHeee

cee$eelceke GHeee
i)
yeQke oj
ii)
Kegues yeepeej keer efeeeS
iii)
vetvelece vekeo efveefOe DevegHeele ceW HeefjJele&ve
iv)
lejuelee DevegHeele ceW HeefjJele&ve
iegCeelceke GHeee
i)
$eCeeW keer meerceeble DeJeMekelee ceW HeefjJele&ve
ii)
meeKe keer jeMeeEveie
iii)
ele#e keee&Jeener
iv)
vewefleke eJeen
22

eMve
1

yeQke oj keee nesleer nw ~

jepekees<eere veerefle kes keee DeLe& nw ?

ele#e kejeW kes oes GoenjCe oerefpeS ?

DeefOe ceeBie kees erke kejves kes GHeeeeW kee JeCe&ve kejeW ?

vetve ceeBie mes keee DeefYeeee nw Fmes erke kejves kes efueS oes ceewefke GHeee yeleeFS?

23

mejkeejer yepe leLee DeLe&JeJemLee

mejkeejer yepe Ske efJeeere Je<e& keer DeJeefOe kes oewjeve mejkeej keer eeeqHleeeW (Deee) leLee mejkeej kes Jee kes DevegceeveeW kee efJeJejCe neslee nw ~
mejkeejer yepe kes GsMe
1)
2)
3)
4)

Deee leLee mecHeefe kee Hegve efJelejCe

mebmeeOeveeW kee Hegve DeeJebve
DeeefLe&ke efmLejlee
meeJe&peefveke GeceeW kee eyevOe

yepe kes Ieke

i)
ii)

jepemJe yepe
Hetbpeeriele yepe

yepe eeeqHleeeB
i)
jemJe eeeqHleeeB
ii)
Hetbpeeriele eeeqHleeeB
yepe Jee
i)
jepemJe Jee
ii)
Hetbpeeriele Jee
yepe Ieee
i)
jepemJe Ieee
ii)
jepekees<eere Ieee
iii) eeLeefceke Ieee

eMve
1

mejkeejer yepe keer HeefjYee<ee oerefpeS ?

Yeejle kes efJee Je<e& mes keee DeefYeeee nw?

mejkeejer yepe kes oes Yeeie yeleeFS ?

jepemJe eeeqHleeeW mes DeeHe keee mecePeles nw ?

mejkeejer yepe kes eej GsMeeW kees efueKees ?

eeLeefceke Ieee, jepekees<eere Ieee leLee jepemJe Ieee mes DeeMee nw?

24

efJeosMeer efJeefvecee oj
efJeosMeer efJeefvecee oj Ske osMe keer cege keer Ske FkeeF& kes yeoues ceW otmejs osMe keer cege keer efkeleveer FkeeF&ee efceue mekeleer nw Fmekee ceeHe nw ~
efJeefvecee oj keer eCeeefueeeB ee ekeej
1)
efmLej efJeefvecee oj eCeeueer
2)
vece efJeefvecee oj eCeeueer
efJeefvecee oj keer eCeeefueee ueeYe leLee neefveeeB
1)
efmLejlee
2)
Devleeje&^ere JeeHeej kees ye{eJee
3)
meceefiele veerefleeeW ceW mecevJee
neefveeeB
1)
2)
3)

efJeMeeue Devleje&^ere efveefOeeeB

Hetbpeer keer meerefcele ieefle
peesefKece Hetbpeer kee efvelmeeefnle nesvee

efJeosMeer efJeefvecee yeepeej - Jen yeepeej nw efpememeceW mebmeej kes efJeefYeVe osMeeW keer je^ere kejWefmeeeW kees yesee peelee nw ~
keee&
1)
nmleevlejCe keee&
2)
meeKe keee&
3)
peesefKece mes yeeeJe
eMve
1

efJeosMeer efJeefvecee oj mes keee DeefYeeee nw ?

ueeseMeerue efJeefvecee oj kees mecePeeFS?

efmLej efJeefvecee oj keer JeeKee keerefpeS?

mevlegueve efJeefvecee oj kee efveOee&jCe kewmes neslee nw ?

25

Yegieleeve Mes<e
Yegieleeve Mes<e kee mecyevOe efkemeer osMe kes Mes<e efJeMJe kes meeLe ngS meYeer DeeefLe&ke uesve osve kes uesKeebkeve kes efjkee[& mes nw ~
Ske osMe kee Yegieleeve mevlegueve Gme osMe kes efveJeeefmeeeW leLee efJeosMeeW cesW efkeS ieS meYeer DeeefLe&ke meewoeW kee eceye uesKee nw ~
Yegieleeve Mes<e kes DeeefLe&ke meewos
1)
Me ceos
2)
DeeMe ceos
3)
Hetbpeer DevlejCe
Yegieleeve Mes<e kee eeuet Keelee leLee Hetbpeer Keelee
eeuet Keelee - Jen Keelee nw efemeceW JemlegDeeW Deewj mesJeeDeeW kes Deeeele Deewj efveee&le SJeb Ske He#eere DevlejCeeW kee efnmeeJe efkeleeye jKee peelee nw ~
eeuet Keeles keer ceos
1)
JemlegDeeW kee Deeeele leLee efveee&le
2)
mesJeeDeeW kee Deeeele leLee efveee&le
3)
Ske osMe mes otmejs osMe kees Ske He#eere DevlejCe
Hetbpeer Keelee
Hetbpeer Keelee Jen Keelee neslee nw pees Ske osMe kes efveJeeefmeeeW SJeb Mes<e mebmeej kes efveJeeefmeeeW eje efkeS ieS Gve meYeer uesve osveeW mes mecyeefvOele nw efpeveceW efkemeer
osMe keer mejkeej Deewj efveJeeefmeeeW keer Heefj mecHeefeeeW Deewj oeefelJeeW ceW HeefjJele&ve neslee nw
Hetbpeer Keeles keer ceos
1)
2)
3)

mejkeejer meewos
iewj mejkeejer Deewj efvepeer meewos
ele#e efveJesMe
eMve

Yegieleeve mevlegueve mes DeeHe keee mecePeles nw ?

JeeHeej Mes<e keer HeefjYee<ee oerefpeS?

Yegieleeve mevlegueve ceW Me ceoeW leLee DeeMe ceoeW kees yeleeFS?

Yegieleeve Mes<e Keeles kes eeuet Keeles Deewj Hetbpeer Keeles keer eej - eej ceos yeleeFS ?

Devegketue Yegielevee mevlegueve mes DeeHe keee mecePeles nw ?

JeeHeej Mes<e ceW 5000 kejes[ HeS kee Ieee nw Deewj Deeeele kee cetue 9000 kejes[ . nw ~ efveee&le kee cetue efkelevee nw ?

JeeHej Mes<e 5000 kejes[ Hees kes Iees kees eke kejlee nw Deewj DeeeeleeW kee cetue kejes[ 9000 . nw ~ efveee&leeW kee cetue keee nw ?

26