Giordano Bruno Opera Latine Conscripta Vol 1 PT 1 Oratio Acrotismus de Immenso

Of
ÛIBRARYQ^
,ÊUNIVER%
^lOSANGELj>
^l-LIBRARY^
<Til30NVS01^
^/KBAINfl^
^BfOJIlVD-JO^
ÛMNGElfj^
ÔFCALIFO%
-ÛIBR/
5* c
y6>AHVH!
^l-LIBRARYQr
ÎOSAN
ÛIBRARYtf/:
e?
rjNVSOl^
:alifo%
EUNIV
Digitized by the Internet Archive

^DNVSOV^
in
%UA1N
2013
c?
%H3AIN
ÛlBRAi
O/-
ÔFCAl
J~l l/O-l
<WYf
|S
y0AHva
\WEUNIVER%
îlOS-AN
y
%MAIN
http://archive.org/details/jordanibruninola11brun
'o
<ô
Brr^
*VA\- LIUIW-\lll
'o
l>*/\
"
o
OlJDNV-SOV^
^/HHAINIHtf^
ûonv-sov^
tfE-UNIVERS/^
ÎOS-ANCELFJ^
,\WEUNIVER%
o
Âavaaii
JAlNn-]^
folWNV-SOV^'
^JUDNV-SOV^
^WEUNIVERS/a
^l-LIBRARY-Oc
Jr
cc
\
fy/OJIlVJJO^
\LIF0%
uiivdjo^
^/OJIIVJJO^
iLIFO^v
ÔFCALIF0%
\J5
ÂMvaain^
âuvmih^
^WEUNIVERS/a
ÂOSANCELFj^
%tiAiNnjv
^WEUNIVER^.
:5t>8
^HONVSOY^
^/MAINiHtf^
^WEUNIVERS^
^lOSANCELfj^
âOd ITVJ- JO-
ÔJIIVDJO
^fJHONV-SOV^
,\WEUNIVER%
ÔF-CALIFOftfc,
ce
*>
îuoNvsoi^
^yjAiNnjwv
^LIBRARYflr
ÛIBRARY^
Okmmw
^WEUNIVER%
IV
F-
^XJUONVSOl^
v^lOSANGELfj^
^tLIBRARYQ^
>-
o
WlllVDJO^
%)JI1V>J0^
^TiUDNV-Sm^
%83AINfl-3^
ÔKALIFOfcfc,
ÔFCALIFO/?^
vji \.t\i\i\Jn/ys
^WE-UNIVERJ/a
,^10S-ANGEL&*
!M2> 2
>
ÔJIIVDJO^
ÔF-CALIFOfcfc
Y/
^:
y.
r
I
(D
4->
c
S
G
O
ce
n
$3
<D
H
P*
cr
03
05
O
c
3
h
M
O
>
0}
pq
03
c$
H
-H
-P
0)
m
c
<D
crt
H
O
<D
>
O
co
EJ
<D
o
o
'c5
<D
u
0?
M*
o
05
o
<D
<D
*H
H
05
<H
<D
Oi
0}
0)
v<D
co
(D
*>
<H
is
o
*
i
01
10
<Q
05
'<D
-P
>
o
p*
H
CO
C
0?
05
0)
05
o3
o
o
o
O
O
<D
-P
-P
<D
<D
co
05
<D
<D
<8
05
H
>
O
v<D
0>
r*
c
o
-P
0)
05
T*
05
d
t!
r>
M
^
^
05
O
co
<D
05
M"
09
>
<D
-p
0$
G
H
-P
Jh
&
<D
<D
*<D
<L>
O
H
05
<D
1-3
05
05
03
CQ
<D
M
M
w
ih*
QJ
ce
o
c
cfl
H
P
CO
+>
-p
H
-P
<e
-p
t>
<
4
ce
tf
tf>
U3
h
3
PC
<L>
to
02
cfl
-p
ce
bO
G?
>
P*f-<
0)
tiP
fcO a
fc
<D W O
-P
*j
<n *-a
c3
^PO3
fc
tO
c-
JORDANI BRUNI NOLANI

OPERA LATINE CONSCRIPTA
VOL.
I.
Pars
I.

OPERA LATINE CONSCRIPTA
PUBLICIS SUMPTIBUS EDITA

RECENSEBAT
F.
FIORENTINO
VOL.
I.
Pars
CONTINENS
I.
1.
Oratio valedictoria.
2.
Oratio consolatoria.
3.
Acrotismus Camoeracensis.
4.
De Immenso
et Innumerabilibus (Lib. 1, 2, 3).
NEAPOLI
APUD DOM. MORANO
MDCCCLXXIX.
t-2.
FRANCESCO DE SANCTIS
CHE, SCRITTORE E MINISTRO
NON
SI
E MAI DIMENTICATO
DI
GIORDANO BRUNO
715504
AL CIIIARISSIMO
COMM. FRANCESCO DE SANCTIS

DEPUTATO AL PARLAMENTO
Carissimo prof. ed AMICO,
Paghiamo un
paga
debito vecchio, e poiche e tuo merito se
nel miglior
sta edizione
modo
si
a te voglio intitolare que-
possibile,
che tu da Ministro su la Istruzione Pubblica
volesti fare a pubbliche spese.
II
tuo provvedimento ha dato
a quesfopera un piu alto significato, 1'espressione cioe della

coscienza nazionale, che
s'
inchina ad uno de' piu gagliardi
caratteri che abbiano onorato
genere. Tu, Ministro
avevi scritte
di
non dico
1'
non dimenticasti
ma Tuman
Italia,
belle parole
Ie
che
Giordano Bruno.
Se in questa Italia arcadica (scrivevi tu)
vogliamo tro-
vare uomini, che abbiano una coscienza, e percio una vita,

cioe a dire che abbiano fede, convinzioni,
amore
degli
uo-
mini e del bene, zelo della verita e del sapere, dobbiamo mirare la
in
santi del
nuova
questi uomini
Italia e
De
di
Bacone,
mondo moderno, che portavano

una nuova
innanzi a Giordano
(1)
nuovi
Bruno
letteratura.
in questi primi
nel loro seno
una
inchiniamoci prima
(1).
Sanctis, Storia detta Letteraiura italiana, vol.
II
pag. 272.
b
Per lungo tempo
Bruno non
del
poranei tennero verso di

all' Italia
nuova
addiceva
si
secoli di schiavitu, Si,

lui;
ed
il
discorse
una riserva che ha
ammendare
di
contem-
della
la colpa
paura
di
tre
mio carissimo amico, inchiniamoci

a
modo
miglior
lui
si
di farlo,
tu sai che a me parve la

pubblicazione delle sue opere, dove
vive ancora il suo pensiero, donde si sprigiona ancora
la sua parola
fluida, calo-
rosa, e piena d'immagini; pur

quando
chio
latino.
Lodare
ei si
uomo
celebrare un
serve del veccui
di
neppure
le
nostre biblioteche pubbliche conservano

tutte le opere, e poche sono quelle che ne hanno
qualche raro esemplare
mi
parve cosa poco seria, e proffersi a
te gratuita 1'opera mia;
,
e dello averla
prontamente accettata qui
monumenti
grazie. I
ti
rendo pubbliche
statue si facciano pure

ricordino
segni esteriori alle moltitudini, che in
questa vecchia
le
siffatti
Italia,
tre secoli fa, c' erano
ciare vivi
prima
lo attestino,
nerazioni;
in
grado
quali
e lo rimproverino, se occorre,
ma
di
uomini
si
facevano bru-
di rinunziare alla liberta del

loro pensiero;
dotti sappiano
apprezzare
alle fiacche
ge-
qualche cosa dippiu, e siano
le geniali
divinazioni di questo lor
grande concittadino.
Quando
si
celebrava
il
settantesimo terzo anniversario

del
Goethe, a Francforte sul Meno

luminaria; a Berlino
il
Cosi, ajutato
da
me
te,
faceva la sera una gran
giorno stesso,
un' edizione completa di

quanto
sul conto di lui: a
si
s'
si
metteva mano ad
era pubblicato
di
meglio
la scelta de'Berlinesi
parve migliore.
mi son sobbarcato a questa
fatica
ne
;
so se
il
lungo studio .siami riuscito a bene:

vagliami almeno
grande amore; ovvero V esempio
stimoli chi sa piu di
il
me
a fare anche
tessi suscitare
di meglio;
si
nobile
che a
gara.
me non
parrebbe vero, se pd-
XI
In Italia lavori sul Bruno, dalla meta di questo secolo in
non sono mancati; piu notevoli fra
poi,
dello
Spaventa su
la teorica della
tutti,
saggi
critici
cogniziohe, e su 1'Etica; e la
Vita scritta da Domenico Berti, dove la prima volta compar-
vcro
documenti del processo veneto, dei quali
va pubblicati
sei soltanto,
1864, in occasione
il
il
Fulin ave-
di
nozze;
ma
quanto ad edizioni noi abbiam dovuto continuare a servirci.

di
quella del
per
le
opere italiane
le
Eccettuo 1'edizione del
dal Tugini,
le
per
che ora, esaurite, non
latine,
vendibili.
Ora
Wagner
trovano neppure piu
si
De umbris idearum
fatta
esempio che non ebbe imitatori.
due edizioni tedesche lasciano molto a desiderare,
quando anche fossero
la nostra pigrizia
e,
in
commercio, non iscuserebbero piu
diciamolo pure, non ajuterebbero molto
la intelligenza del pensiero bruniano.
cker
e del Gfrorer
quale, se dal
II
Bru-
qua, e stato detto avvolto in oscurita cimmerie,
in
si
deve, in parte almeno, o alla straordinaria rarita delle opere,
onde niuno aveva potuto leggerne piu

successe al Brucker stesso, al Bayle
ovvero, fatte
di
una, o due; come
e ad altri moltissimi
edizioni tedesche, alla poca accuratezza
le
con
cui erano state condotte.
Non ho nessuna
troppo severo verso
non
si
non
ista
guarda
a noi
intenzione,
di loro; nol posso,
in bocca, e se noi
il
rimproverare
debito di gratitudine, perche
riconoscere
il
come puoi
gli
perche a caval donato
non sapemmo
far di meglio,
errori altrui; nol debbo, per
dotti tedeschi
furono
pregio della filosofia bruniana. Senza
del Jacobi, dello Schelling, del Solger,
del
credere, di essere
dell'
perfino
1'
effigie di
conservata dal tedesco Wirthmann.
La
il
primi a
giudizio
Hegel, del Rixner,
Clemens, del Carriere, del Ritter, difficilmente
avrebbero badato
nostri gli
Giordano Bruno
ci fu
riconoscenza verso la
XII
nazione tedesca, pei meriti che ha verso del nostro Nolano,

consiglia adunque molto riguardo anche per le due edizioni
ci
venuteci di
la.
Ma,
fatta questa dichiarazione, e
sentendomi
quasi sgravato della coscienza, debbo tosto soggiungere, che
ne
il
Wagner, ne
Gfrorer hanno avuto pazienza pari allo
il
amore piu
scusabile
stra lingua
non era
il
Wagner, a
cosi piena,
cui la cognizione della
come poteva essere
al
no-
Gfrorer
quella del latino.
Augusto Federico Gfrorer incomincio

re latine del
Bruno
giovane ancora su
di
trentun' anno, e non abbastanza rifornito
studi filosofici. Pubblico
prima
co nel meglio la pubblicazione
che
egli,
il
quale di protestante
smo, piegando
di
la edizione delle ope-
mentre era bibliotecario a Stuttgart
opere logiche, e poi tron-
le
ne
s'
sa perche.
si
era buttato
poi al eattolicismo
si
al
sia fatto
continuare. Certamente
il
tempo non
cominciatane la stampa
il
1834, soltanto
gli
Puo
darsi
razionali-
scrupolo di
manco, perche inil
1846 abbandono
la biblioteca di Stuttgart per la cattedra di
storia a
Frei-
burg. Benche incompleta pero, benche con qualche scorrezione, Fedizione gfroreriana
Non
non
si
trova piu in commercio
(1).
m'indugio a darti nessun saggio degli errori incorsi in
quella edizione: ne vedrai qualcuno, dando unocchiata all'A-
crotismus Camoeracensis,
ch' e contenuto in questo
primo
volume, e che fa parte pure delFedizione del Gfrorer. T'indichero solo
il
criterio
edizione latina.
tedesco,
(1)
re
Ho
da quelle opere ch'
Bebbo alVamichevole
avendomi
grazie.
che ho seguito
egli
io
nell'
ordinare questa
cominciato dunque al rovescio dell'editore

egli
cortesia di
mandata
la copia
aveva posposte,
Eduardo
sua
e poi trala-
Zeller averla potuta ave-
qui gliene rendo pubbliche

sciate, valo a dire dai
tismus, che
sione
mi
Perche
che trattano della
ultime
ho voluto
latini,
premettendovi pero YAcro-
stimo piu importanti
io
filosofia naturale,
avendo
e poi, perche
come un sommario. E perche questa
n' e
dirai.
poemi
XIII
il
anziche
le
inver-
poemi,
opere logiche;
Gfrorer fatto gia conoscere queste
offrire ai lettori
poemi che sono
stati
finora quasi ignorati.
Ma
tra poco
clolfo
contenute in questo primo volume
delle opere
odi intanto due parole su V edizione italiana di
Wagner. Non
suasione, che
ma
fa al caso presente,
ti
additi di quali gravi
bocchi T edizione wagneriana.
Non
tera
al
Zambrini, rilevando
gli errori
delajo, lo battezza per Natanar II
addotte saro
talvolta
il
mite,
piii
Wagner non
ma non
mani
sa,
meno
le
ri-
giulet-
ragioni sopra
di giudicare
erra soltanto per imperizia,
ma
si
che
per
scusa. Delle Opere ita-
fatto,
ho potuto aver tra
la sola edizione principe del dialogo del

di
ma
quale in una
il
per
io
posso a
Bruno, per cercare che abbia
ed uno:
mende
commessi nel solo Can~
una certa sbadataggine, che non merita

liane del
opere
delle
usero la severa,
sta critica che ne fa Vittorio Imbriani,
A-
essendo mia per-
anche una edizione
sia necessaria
consenti che io
italiane,
diro
ti
principio, cau-
questo solo adunque ho potuto fare
qualche altro sbaglio ho rilevato qua e
il
riscontro;
la, nelle altre
ad occhio e senza bisogno di riscontrare
opere,
testo. Eccoti
il
ora
un saggio.
II
Bruno chiama
la dice
1'
ultima cotta
bilita
d'
Bruno
II
si
ed
il
Wagner
erinnico corno di Aletto
manco
duole che
gli
dei del-
degnano cacciargli una pagliuca, ed
si
gner cangiando
abisso luce inaccessa
Lo spaventoso ed
inaccesa.
diventa un coro.
1'
il
intendere.
manco
II
in
mancano
Bruno teme
di esser
il
Wa-
toglie ogni possi-
messo in qualche

briga, ed
il
Wagner
XIV
Jo caccia in
una brigata. L* horror
inverno, diventa un errore,

che non
clie
differisca dagli errori presi
namente, ed
il
si
come
sa
in estate.
sia, e
di
per-
Bruno ha: va-
II
Wagner: variamente. La principial
diventa principale, che non

e Ia stessa cosa.
Lo
facolta
sprofitlo
e convertito in sproposito,
senza riflettere che se ogni sproposito fosse uno sprofltto,
troppo si scapiterebbe nella
vita.
Lo scardar qualche cosa

diviene
al
che stava in mente

abbassati dal
muto
in
il
Maria:
Ia
Wagner
ciato,
del
annota:
di
Magnarii
Quando
racconciare
comica
olivo e subito spre-
maria diventa
affatto
di
pane
una ghiottoneria napoletana
di puccia unto atla perdicc
puccia=puzza; ne
di
non
tratto
del suo
ed
il
accorge che, cosi con-
il
Bruno introduce qualche pedante,

tu
gonfio, e contorto: al
Wagner, non
le trasposizioni,
perde. Eccotene
ci
pedante conclude
il
Wagner
so se per
lo scrupolo di
un esempio
il
La materia dunque
Wagner
di
cangia
Polimnio
utuna complectanlur omnia
corregge
come
sai
senza avvedersi che cosi la vis
principede-peripatetici.Gvzne, da parte
il Bruno non
se ne chiamerebbe contento.
ed
bagno
il
pensiero fllosofico dell'autore.
il
de-Peripateiici dal principe ec; ed
Uno,
Giove scno
di
una certa compassione verso Polimnio,

viene
la
1'
questo cibo, non che far gola,

fa stomaco.
lo fa parlare
La unitd
buona notte con
omniforme sostanza diventa a un
Bruno, ricordevole
tempo, parla
magnani : V
bagno
uniforme, falsando
II
Bruno.
al
Wagner
oglio:
so quale
cangia in scartare.
si
Wagner una vanita
dal
ma
vocu-
vocabula.
Frequenti poi sono le alterazioni

di senso, o le ambiguita
per causa della mutata
punteggiatura. Eccotene alcuni esempi.
.
II
Bruno
dice
Quello ch' e
dopo che posseva essere,

sempre
simo
composlo. Qui
it
come
leggilo ora,
o stenterai a capire
sempre
sere,
Similmente,
csscrc, c uno.
scrive
Bruno
II
Ed
scrive
Wagner
non
se
Bruno
ma
le
la
scrive:
quctto; perchc
sarcbbe
le spc-
suscita da lamateria,
le
che
il
senso, scri-
da
ta materia,
non
con
il
la possibititd assoluta
io
esscre in atto
scrive
non
:
la
c pri-
oltre
il
non precede
essere facesse sc sicsso,
fa ?
Leva
due punti che dividono
e confonde ogni cosa
Perche
atiuaiitd,
ne
si
il
capisce
Y oltre per inollre. Vedi
possono esscre, non e
ne iampoco poi che quella oitre
possere esserc, e con Vessere in
per
ta possibiliid assoluta,
cosc chc sono in aito
prima chc V
ct
per
fitsse fatto .
poi sta per dopo
te
pub
se quct che
che cosa
come
quale
va perd
tc
quella.
ne tampoco poi che quctta
prima che
Wagner
difatti,
lo
per
Vinteiletto ^jer le specie ideati e le
Perchc
periodo in due incisi
la
essere, e uno.
Vintclletlo
cose chc sono in atto, possono essere,
ic
posscrc essere
piii
c tuiio che pitb
cli
punteggiatura, altera
suscita
che V attualitd
II
pud
forme, se non
mcndicando da fuor di
quale
piu,
virgoleggiando per confondere,
formaiore e
scrive: 77
formaiore e
il
formc;
II
non capirai
dopo, che posseva cs-
e,
Qucllo,
e tuito, clie
Wagner, mutando
vendo
vedi, e chiaris-
va perd mendicando da fitor di quella.
lc
II
como
Wagner,
il
Quello che
il
cli
cic ideali; ct lc
non
scrivc
Bruno
Quctio,
concetto,
il
composto.
il
il
XV
non precedc
atto, e
il
qitct-
etc.
II
Clemens
s'
imbatte in questo testo,
lo
trova oscuro, ed
invece di pigliarsela col suo concittadino, donde lo

incolpa
il
Bruno, e
s'
ingegna
di chiarirne
il
cita,
senso con
le
ne
pa-
da cui
role del Cusano,
il
XVI
Bruno veramente ha mutuato que-
sto concetto (1).
gran parte, come vedi
negli esempi accennati, in
Ora
difetto di diligenza
difetto
che ha molto contribuito ad ac-
crescere la fama di oscurita, la quale ha sgomentato precipua-
mente
che non hanno letto
quelli
il
Bruno; e che hanno trova-
un commodo pretesto per ischermirsi dal renderne ragio-
to
ne.
Tornando
al
Wagner, noto che peggiore prova
chi versi latini che
Bruno premette
il
uomo
tandosi di una lingua, che ogni
Bruno
scrive
allo stesso dialogo, di
colto
Wagner muta
il
Impetitus tingas nigri
Ed
Wagner
il
aegra, quid obstat?
ad portum.
Bruno ha questo pentametro
II
deve conoscere,
Ad parium properare tuum, mens

Ed
po-
Qui e meno scusabile ancora, trat-
cui stiamo discorrendo.
II
fa ne'
glielo guasta,
Acherontis aquas.
correggendo impediius.
Bruno scrive semplicemente
II
At mage suhlimeis
Jordano Bruno
(1)
und
tentet
natura reeessus.
Nicolaus von Cusa, Bonn 1847, pag. 14. von
D. r Clemens. Ecco come scrive sul proposito.

Die ziemlich dunckeln
ferito
il
testo continua
man
die lateinischen
halt.
Nol nego,
gner non
le
ma
Worte des Textes lauten
Sie toerden verstandlich
also
und
Worte Cusa^s, deren Uebertragung

erano cliiare pure
avesse punteggiate a
le
modo
E dopo
deutlich
sie
sind,
parole del Nolano, se

suo.
ri-
icenn
daneben
il
Wa-

Ed
Wagner
il
deir enfasi con
crede obbligato a rinforzarglielo, e dargli
si
un Eja
bruniano sotto V
XVII
mage
che avrii trovato per verso
Nolano
del
effigie
nell'
opera del Rixner e
del Siber.
II
Bruno
scrive
Nulla ubi pressa CJiaos atri vesiigia parent;
crede di poter usare parent su
T editore nol crede
e gli
guasta
autorita di Virgilio; raa
1'
1'
esametro
correggendo
apparent.
Cosi in pochi versi
ammucchia
nia di correggere; senza dire che
questi errori per la
smatondo
in sette distici salta
un pentametro, senza accorgersi che un esametro rimane
in
sospeso.
S' e
che
il
tine
vera dunque
Wagner
dopo
s'
la notizia lasciataci
accingeva ad una edizione delle opere
finita quella delle italiane
gia incominciata,
ma non
finita; noi
che anzi V aveva
non
po della perdita. Se non che dubitiamo

abbia tolta in iscambio
e
1'
da Vittorio Cousin,
1'
la-
di
dorremo trop-
ci
forte,
clie
il
Cousin
edizione incominciata dal Gfrorer,
abbia creduta delFeditore medesimo che aveva condotta a
termine
la
Prima
ristampa delle opere italiane.
di licenziarmi dal
Wagner,
ti
voglio accennare due
o tre altri errori curiosi, che ho trovati qua e la senza raf-
fronto col testo originale, perche
non ho potuto averne,
oltre del
perfluo tornare dopo la

II
Bruno
scrive, nella
no scoprire
come
ti
ho detto
minuta scardassata
Cena
altro
Candelajo, sul quale e su-
delle Ceneri: se
dell'
Imbriani.
non sapran-
cid clie ascosto sotto questi siseni: e siseni
qui e errore di
stampa
in
vece di sileni.
E una immagine
XVIII
cotesta
Bruno non
dal
imitata da Platone, e adoperata piu volte
de' sileni
italiane.
Wagner non
II
ma
solo nelle opere latine,
nelle stesse opere
ed annota a pie di
se ne ricorda,
pagina: sisami, cecini, susine, zinzini, zizzanie, e via di
questo passo, accatastando parole italiane, greche, di vario
ed opposto significato, senza chiedersi mai
ma
in tal caso,
che diamine vorrebbe dire 1'autore?
Un' altra volta
Mafelina, che
me
Bnmo
i)
sei la
scrive
musa
Or qua
voglio, dolce
ii
di Merlin Coccajo
una
tu sai meglio di ogni altro,
ed
e,
bizzarro Folengo invoca invece delle suore di Elicona
Wagner
il
corregge, indovina come
Bruno
II
cosi la
ve che tutti
ed
spiriti
pensare che la
traverso a
che
nella
Wagner annota
il
li
tali
sono da VAnfitrite
a pie di pagina
storpiature,
e data al suo autore
si
linguaggio
ci
sono
moltiplicate a mille
non
Bruno
doppi dagli editori.
fama
dell'
mal pratici editori
zioni dei
uomo, che ammiratori
ma
E
do
e che si
esse sono state
dire che
vuol dire che
con
E buon
il
le
tutti
segno,
imperfe-
Bruno
e tal
nemici vogliono a gara conoscere;

si
puo
deve o accettare compagno
chi voglia
della taccia
dottrina e del
autore ha coperto
persuasi che mettere in disparte non
fronte
spirito
e stata studiata at-
le difficolta della
impugno
scri-
non intendo,
questi difetti, le edizioni sono state esaurite

e vuol dire che la
uno
d'
mi maraviglio meno
le
ed
chiama
Cabala del Cavallo Pegaseo
filosofia del
il
Messalina.
parla soventi della divina Anfitrite
natura
co-
nove muse che
delle
camminare
pei
in
nessun
mo-
o combattere di
poco frequentati sentieri
della speculazione filosofica.
Oggi
animi
1'
piii
antica esecrazione del
nome
e indebolita
pur negli
ombrosi, e nelle coscienze piu trepide: ne parlano

stessi ortodossi, e
gli
menticata la tragedia
di
Campo
de' Fiori.
ed accettiamo
rinfocolare ire assopite,

de' nostri
assennati tra loro vorrebbero di-
piii
XIX
il
Noi non vogliamo
tardo rinsavimento
avversari. Ci fu tempo perd che, fra noi,
il
nome
del
Bruno parve un simbolo
di riprovazione,
chi
non osavano
alcuni per paura, altri per ri-
Da
morso.
zione tra
carte,
s'
trovare
contemporanei.
A Roma
Vescovo
di
Papa Clemente
era stato ordinato
piu fran-
trovarne men-
di
non ho potuto
libro della Deposi-
VIII., sotto la data del 16
pagamento
il
di scudi
due
per haver clegradato fra Giorda-
Sidonia
di
fruga e rifruga nelle
non questo documento. Nel
se
marzo 1600
al
intende, dov' e lecito gittar V occhio,
Generale
teria
profferirlo
qui la insuperabile difficolta
ed
no Bruni eretico. Altrettanti scudi per la degradatio1
ne di fra Cipriano de Cruciferi sotto

registrato
la stessa data, e
immediatamente prima; onde e da indurre che

insieme con
Cipriano sara stato abbruciato
lui.
fra
Questi due
scudi pagati per la dissagrazione mi fecero male: quanto poco
era costata la vita

Gli antichi
tanto
di
avevano
1'
uomo
antro di Trofonio, donde chi ritor-
nava non rideva piu mai per
tutta la vita: noi
avemmo
Tribunale della Santa Inquisizione che levava non ad uno
ma
a tutti
all'
intorno
la gajezza ed
il
riso.
II
il
Vanini ac-
cenna evidentemente ad una dottrina del Bruno, e non ardisce nominarlo, e lo
chiama per dippiu semifilosofo
sione quindi e sfuggita a tutti, che io

II
Campanella, che
cito quasi
discorre della ragione degli studi

(1)
piii
mi sappia
1'allu-
(1).
chiari uomini la
dove
tacque affatto del Bruno;
Nonnulli semiphilosophi novi dixerunt supra coelum ultimum
creatum in/initum, quasi a Deo non possit procedere actio

pag\ 359.
finita.
esse
Amphit.
XX
scusato alquanto dalle sue condizioni allora
quando,
inescusabile poi,
scrivendo nella Metafisica di una dottrina del
libero,
suo gran concittaclino,
fa le viste di
non saperne
niente
e lo
chiama un certo Nolano (quidam Nolanus). Che piu? Gli

stranieri, entrati
stessi
appena
antro
in questo
Trofonio,
di
qual' era allora questa dolente Italia, erano colti dallo stesso
terrore.
Quel Valente Havekenthal, conosciuto sotto
Acidalius, latinista valoroso in giovane
di
Bruno,
il
il
(XII. Kal. Febr.) non gia
come
12
il
di febbraio
Bruno
e si maraviglia del ritorno del
biografi
hanno
citato la
hoc hominis qui in Italiam audet
dignissimis.
dice
Berti,
il
nominandolo
miror
Tu me
Ond'e avvenuto, che

sono nep-
si
(1).
Nolanus, Patavii nunc apud vos vivere
Miror
gennajo
di
da chi persegui-
prima menzione, e non
Quaeroetiam unum: Jordanus Brunus,
abiit?
di scottarsi le labbra.
pure avvisti della seconda

(1)
in Italia,
risaputo pero chi fosse
me, quasi temendo

i
21
che riputazione tenuto, non lo chiama piu di no-
ed in
tato,
Venezia.Da Bo-
tradito, fu imprigionato a
logna adunque scrive a Michele Forgacz
esplicitamente
era venuto
eta,
trovava a Bologna quel nefasto anno 1592
in Italia, e si
quando
nome
il
is
quem Witembergae
Itane est?
et docere dicitur.
ex qua
docebis et aut certum aut
E{ quid
ut ipse olim fatehatur
nec rumori fidem adhuc habeo,
falsum
etsi
nosti,
exsul
ipsum a
fulc
facies.
XII. Kal. Feb. XCII.
De
altero
sophistajam non miror:
ita heic
varia et incredibilia alia de
ipso quotidie audio. V. Non. Mart. XCII.

I
biografi tutti quanti citano, o copiano
della lettera del 21 gennaio, e
non
si
uno dair
accorgono che
lettera del 3 marzo, diretta allo stesso Forgacz, e
discorso sul
che
si
altro,
il
il
frammento
frammento
della
una continuazione
Bruno. Mi sembra cosi pel richiamo del
jam non
del
miror
ricongiunge col doppio miror della lettera precedente; e mi sem-
bra ancora, perche

italiano,
si
parla di un filosofo noto ad entrambi, ed intanto
perche a Bologna se ne dicevano tante.
;,
Dimenticato in
meno
Italia,
il
XXI
Bruno
fu ricordato in altre regioni
ne avro
infiacchite di questa nostra, e se qualche volta
agio, raccogliero le tracce della
stranieri
sua influenza negli scrittori
per ora torno alla nostra edizione
dico breve-
ti
mente come mi sono regolato.
Anzi tutto ho stimato dovermi attenere rigorosamente

edizione prima, corretta dallo stesso autore
correggeva da se
le
prove
di
stampa, e
Dov'
allora, era quasi inevitabile.
reggere, ne ho subito informato
il
perche
gli errori di
sono frequenti, benche non manchino qua e
mente
la;
il
alla
Bruno
parole non
come, special-
e stato necessita cor-
lettore
con apposita nota
riportando a riscontro la lezione del testo, perche ognuno fos-
grado
se in
verificare la opportunita della correzione fatta.
di
Piu frequente e stato
il
bisogno della interpunzione
manchevole nelF originale.
non sono un fuordopera

colarne bene
che, talvolta
terare
to
lo
spostamento
dell'
punti e
nel periodo
membri, ed a
pensiero
il
le
;
virgole
piii
come
una tenue virgola puo
parte degli errori
difFerente assetto alla punteggiatura,
le di
al-
autore, e dove questo dubbio m' e nail
da
Avendo
lettore.
me
scorti nelle
due edizioni tedesche deriva dalla soverchia licenza
un
sai
Se non
rilevarli definitamente.
di
molto
servono anzi ad arti-
ho voluto pure mettere su Y avviso
osservato che la
ho
fatto
di
dare
possibi-
il
guardarmene, scrupoleggiando anziche rimpastando ad
arbitrio.
Libero ognuno di ardire
quando poi
si
tratta di
una parte
esattezza
riferire
detto altrui
il
persuasione che stiano a martello

;
ma
io
stimo la
della onesta letteraria.
Intorno alle correzioni proposte
astenuto
scrivendo cose proprie
da questa persuasione
sere stato infallibile, troppo ci corre.
com' e naturale
altrimenti
me
ho
la
ne sarei
alla pretensione di es-
Non avro
quindi a male
XXII
osservazioni in contrario, se fatte da persone competenti,
le
e dopo altrettanto studio
che potevo
lonta
se la
1'
fare,
ho
fatto, e
mentre
opera
all'
potevi attribuire
le
isforzi
Quel
impor-
alla
ed e ragionevole
io.
mancato per buona vo-
riconoscenza
pregio di
il
non posso, per
io
non
mia cooperazione non corrisponde
tanza che tu hai data

tu
quanto ce ne ho posto
perche
nazionale,
che faccia, oltrepassare la
capacita del mio proprio cervello.
Detto
questa intenzione generale, diro volta per volta
di
del titolo, della data,
contenuto
filosofico
della
occasione
ciascun volume: nel
di
non entrero, perche non
voglio intro-
durre nella edizione, se non poche notizie bibliografiche,
serbandomi
apposito
ma non
su la
a tempo indefinito
filosofia del
Bruno
spese mie, per avere la mente e la
ma
un lavoro
di fare
conto mio
di
mano
ri-
sciolte a
ed a
mio modo.
Questo primo volume adunque conterra due orazioni, dette
una Valedictoria, con
cui
il
Nolano
tolse
commiato dall'Ac-
cademia
di
lebro
virtu di Giulio di Brunswich, padre di Enrico Giu-
lio,
le
Wittenberga
Y altra Consolatoria , con cui ce-
che fu suo protettore, e fondatore
lia in
Helmstadt.
che importi
Non contengono ne
esprimendo
alla scienza,
1'
dell'
germanica
che
in generale,
conda,
gli stessi
si
le
la
nazione
profugo e perseguitato ave-
onore ospitato ed accolto
di
di rico-
la se-
il
Bruno conservo
poi sempre costan-
Sono pero due importantissimi documenti per
la vita del nostro
giano
altra nulla
sentimenti verso la Casa di Brunswich in
particolare, alla quale

te gratitudine.
lui
1'
prima sensi
la
noscenza verso V Universita vittenberghese
vano con ogni maniera
Accademia Giu-
una ne
notizie.
Nolano
Ho
della quale
pur troppo scarseg-
posto queste due Orazioni in principio
perche fanno parte da
se, e si
ancora per fare cio che mol-
XXIII
to
probabilmente avrebbe fatto Tinfortunato
filosofo,
mostran-
do per prima cosa ranimo grato alla generosa nazione che
covero
il
Bruno
ri-
esule per la verita.
schiarimento nulla ho da aggiungere: data, luogo, occa-
sione, ogni cosa e indicata nelle orazioni stesse. Ci sarebbe
da
cercare se delle lodi date a Lutero se ne potesse indurre ch' ei

fosse passato alla religione riformata,
serito,
che parole
nali,
impugnato;
altri
,
ma non
e la rimetto
dei quali
come alcuni hanno
e discussione da fare in po-
ad altro tempo.
mi sono servito
rarissimi' origi-
appartengono alla preziosa
collezione di opuscoli, che gia appartenne al
Cardinale Va-
che ora e posseduta dalla Biblioteca Vittorio
lente, e
nuele di
Ema-
Roma.
Segue Y Acrolismus Camoeracensis. Avendo

di
as-
pubblicare prima
sofia naturale,
poemi
disegnato
contengono
che
latini,
io
la filo-
ho creduto opportuno premettere questo
che n'e un vero e preciso sommario.

posto in Francia
come programma
di
UAcrolismus
libro,
com-
fu
una pubblica disputa te-
nuta a Parigi la pentecoste del 1586,
ma
pubblicato a
Wit-
tenberga due anni dopo.

Merita qualche schiarimento
1'
intestazione
Camoeracensis ha portato un poco

grafo, che io sappia
rola. II
buon Brucker
ha spiegato
lo
dire
dair essere
confusione
di
titolo del
ne bio-
ragione di questa paal
No-
Bruno un Nolano Cameracese;
un Venezian da Bergamo. E
il
perche quel
aveva addirittura appiccicato
lani, ed aveva fatto del
me a
la
libro
scritto
cosi
co-
V equivoco nacque
:
Jorclani
Bruni
Nolani Camoerancensis Acrotismus, senza alcuna disgiunzione in mezzo.

stotele nella piii
II
Berti, scrivendo che
il
Bruno
assalto Ari-
munita rocca, nella Sorbona, par che non
intenda neppure a che cosa accenni
quel
Camoeracensis
XXIV
che non e certo posto a caso. Egli su

sostiene contro
autorit^ del Crevier
Bruno aveva
il
polemizzare in un' aula della Sorbona: ora
di
Storia
tro
1'
Bartholmess che
il
1'
dell'
se
dal titolo stesso del
indicazione del luogo
che vuol dire
Cambrai
di
dunque
imbroglio aclunque
quel Camoeracensis.
collegio,
era vescovo
Ed ecco
di
spiegazione di
come
c'
un
uno de'tre
Cambrai; onde, per farla piu corta,
come
spiegato
ci
nome
il
Cambrai.
disse collegio di
si
un Cambrai anche dentro
fosse
era una Navarra, una Borgogna, un Reims,

,
Quando Francesco
simili.
I,
con
intenzione di sollevare Y insegnamento filologico, che nella
Sorbona andava scadendo, fondo

deir ebraica
reali,
cioe
quali
della greca
non avevano
Cambrai
legio di
e cosi
avra
e della latina
memoria
il
il
per
il
professori
1'
e forse
sul nostro filosofo
Ma
mi son valso come

il
Bruno, Edgard Qui-
1842, una*lezione
ma, pubblicata dal Bruno stesso
Collegio
edificio del Col-
Collegio di Francia
prescelse un' aula di questo Collegio.

L'edizione, di cui
lo piu nel
Bruno. Su
della disputa tenutavi dal
net volendo fare,
proprio dove insegnare,
edificio
fatto
Cambrai sorge ora
collegio delle tre lingue,
il
pigliavano a prestito qualche aula
in
nella
consiste
prendevano nome dal fondatore
un Beauvais, un Mans
di
non gia nella Sorbona.
ebbe luogo in
la disputa
Parigi fu fondato da tre vescovi
del collegio fu abbreviato, e
1'
apparisce
che fu detto quindi collegio de' tre vescovi, perche
simili fondazioni
Parigi,
programma
programma ha Camoeracensis
il
un' aula del Collegio di Cambrai
Tutto
Crevier nella
Universita di Parigi, in una nota, non dice al-
non che
1'
il
dritto
il
di cio basti.
di testo, e quella pri-
1588,
di cui
ho detto
di
sopra; ed inoltre Tedizione del Gfrorer, delle cui correzioni,
come
vedrai, ho tenuto conto; takolta accettandole, tal'altra
XXV
rifiutandole, secondoche m'e parso
il
caso. L'esemplare ori-
Roma.
ginale appartiene alla biblioteca Alessandrina di
Questo volume contiene finalmente
poema
de Immenso
Innumerabilibus:
tre
libri
una con
la
A me
data del 1591; Faltra, del 1614.
sola, col frontispizio rifatto a
nuovo
del
quanti sono
tutti
Di edizioni ne corrono due, entrambe di Francfort,
otto.
una
et
primi
ma
sembrano
che
in quella
si
da
per seconda edizione. lo ho tenuto sotfocchio Tuno e Taltro
esemplare, di cui
primo appartiene
il
niversita di Bologna,
poema
Intorno a questo
meno
latine
questo
come
italiane
delle
poema
alla
Casanatese
consenti ch'io spenda qualche pa-
no.
sono state e sono tenute da
per alcune
sai
il
giudizio e giusto
quello di quasi tutt'
si
diparte da
del giudizio sfavorevole. II
Barthol-
mess altra ragione non allega della sua preferenza
dusse
in
il
il
in italiano le
opere
latino le altre predestinate all' obblio.

egli
salvo
secreto presentimento del genio, cioe, che in-
Bruno a scrivere
veramente
so;
assegna
ma paragonato
sotto. Egli stesso
il
primo luogo
alle italiane,
pero
ci fa
il
al
Tra
piii
le
degne, ed
opere latine
poema de Immen-
poema, per
lui,
rimane
per 1'opera capitale del Nolano, e che lo
ca Rodolfo Augusto.
biamo
dove arriva
visto,
1'
II
Zimmermann,
il
1690,
non comprende
clel
il
Du-
ha
letto tan-
Gfrorer, la quale,
come ab-
Ritter, delle opere latine
edizione
tuisce nessun raffronto.
al di
sapere che in Germania era tenuto
n'era caldo ammiratore, e ne consigliava la ristampa al
to fin
per
Bruno, qui mi limitero a mo-
critici del
prima origine
che questa
poiche per ora non posso entrare nelle
ragioni intrinseche di questo mio giudizio, che
strarti la
Roma.
di
non inutilmente.
rola dippiii, forse
Le opere
secondo
il
alla biblioteca dell'U-
nostro poema; percio non
isti-
XXVI
due scrittori tedeschi che 1'hanno
letto,
Clemens, giudicano assai favorevolmente

sto specialmente:
il
sistema del Nolano
esplicitamente
si
con
latini; e
tutte le linee fondamentali
in
V altro va
titolo
poemi
piii
avanti
al dialogo
detto
il
que-
lo dice un' esposizione poetica del
De hnmenso
il
lo stesso
e nelle
e preferisce
italiano che
qua-
Universo e
delV Infinito
(1).
Niuno
si
conseguenze
principali
mondi
primo
Carriere ed
il
neppure
de' precitati autori pero,
il
Clemens che
piii
accosta al mio giudizio, assegna le ragioni della sua pre-
ferenza
per
lui
perfettamente
ed
il
dialogo italiano ed
lo stesso
il
poema
hanno
latino
contenuto (genau denselben Inhalt)\
una maggiore
divario consiste in
mehr
(mit
il
precisione scientifica
wissenschaftlicher Sehdrfe) che
poema ha
il
in
paragone del dialogo.
Tra
poemi
numero
de,
vita de
si
ancora e da distinguere
figura dagli
et
Minimo
Monade
e
latini
uno, e
1'
altri
altro
due
il
De Mona-
che diremo per bre-
de Immenso
perche
il
de
aggira attorno ad un simbolismo de' numeri, ed
una raccolta
di tradizioni
di
opinioni altrui
anziche
IVutto delle meditazioni proprie del Bruno.^ L' autore stesso,
pur ammettendo questo poema nella sua trilogia poematica,

assegna un posto inferiore, e ne fa quasi una concessione
gli
alla
si
sapienza volgare de'medici, degl' indovini, e di quelli che
chiamavano secondo
(1)
il
V. Bartholmess, Jordano
linguaggio di quel tempo matema-
Bruno
Parigi, 1846, Vol. 2. pag.
Ritter, Geschichte de christlichen Philosophie,
Hamburg,
1850.
Funfter Theil, pag 598.
Moriz Carriere, Die philos, Weltanschaung Stuttgart, 1847,

F.
I.
pag.
Clemens
21.
217.
Jordano Bruno und Nicolaus von Cusa
p. 405.
Bonn
1847,

De Monade
tici (1). II
tendimenti
e affatto disforme adunque, e per
autore e per
dell'
hnmenso,
nia I)c
XXVIT
indirizzo che segue,
guari
non citano
altro che
il
De Monade
babilmente dal frontispizio, dove
indotti in errore pro-
due poemi sono congiunti
da un Item, che sara parso un Idest
poemi anzidetti nella mente
tre
una vera
il
la
trilogia, di cui
(2).
Nolano formavano
del
De Minimo doveva
il
fondamento, tra metafisico e matematico;

parte simbolica
Che
se
si
Minimo
Causa ed Uno
gorici, per la
Bruno
II
opere italiane,
De Monade
il
ncl
il
De
ai dialoghi alle-
cosi
1'
ed
il
De
suo poema
altro
Figura.
cl
magna ex
et Figitra, ibi
toritate experientiaque aliena sine ratione
manticis, medicis, et
fisica.
dialogo del
al
contenuto
il
poema dc Immenso giudica
Ubi de Nnmcro tractavimus
(2)
dimostrazione
la
le
maniera, se non per
De Monadc, Numero
De lmmcnso
volessero riscontrare con
essere quasi
De Monade
il
assomiglierebbe fino a un certo punto
Principio,
(1)
il
non ha
De Immenso,
egregio Berti, senza far menzione del
1'
poe-
secondo poema.
Libri infatti nella Storia della matematica
II
clal
primo avra no-
e la poca importanza del
nei piu al merito del
ciuto
1'
gHn-
secundum genus mathematicis.
Ecco come, con mia sorpresa, scrive
parte ex au-
sapimus atque loquimur cum
1'
lib.
2.
cap. XII.
ultimo e piu completo bio-
grafo del Bruno.
il
Vien dopo Topera
Brano espone
divide.
in
I)c
modo
Yita di Giordano
Duca Enrico
Monade.... Nella lettera al

tutto suo
contenuto
il
Brnno, 1868
pag.
de' tre libri
236.
Ora
il
Bruno, nella lettera citata, non parla gia
divide
il
poema Bc Monade, perche questo poema ha un
si
di tre
opere distinte,
di cui lo
stesso
De Monade, Numero
et
libus, et Infigurabili
Universo
Figura
^cr....tertio,
libri...
di tre libri, in cui si
Dc Monade
Adsunt ergo: primo de Minimo, Magno
et
Giulio
in cui si
libro solo;
ma
e una.
Mensura
W;r/....secundo,
De Immenso, Innumerabi-
XXVIII
Immenso
Ceneri;
ai tre dialoghi
Principio, Causa
al
Cena
dimostrativi, cioe alla
Uno; ed
ecl
verso e mondi. In quest' ultimo poema
all'
clelle
Infinito Uni-
scorge una
difatti si
larga sintesi, dove trova luogo la polemica della
fisica
ari-
copernicana; cose
stotelica, e la dimostrazione della dottrina
gia ventilate largamente ne' dialoghi italiani
esposizione della dottrina
con dippiu
la
sua propria, che ne' dialoghi
fisica,
quasi affatto manca.

In qual tempo incomincio a scrivere questo poema, e quale
ne fu T occasione
Ecco una domanda che richiede una
sposta, alla quale niun ajuto

grafi del
fatto
importante, come
il
creduto del tutto

riere,
dizi
possiamo aspettare dai bio-
ci
Bruno, parte per aver disconosciuto
poema, come ha
ed
il
il
Berti
affatto questo
parte per averlo tenuto
Bartholmess
lo
ri-
meno
parte finalmente per averlo
stesso col dialogo italiano,
Clemens. Ci ajuteremo adunque con
come
il
Car-
gli scarsi in-
che abbiamo raccolto. dalla lettura del libro, ingegnan-
doci di fondarvi sopra delle induzioni plausibili, senza preten-
dere
darle per certezza assoluta.
cli
suol parlare raramente di se, in
vare dalle sue opere, che
si
terlocutori
ecco
le
piii
non
si
faccia ne' dialoghi,
dove Y urto degFindigressioni.
Ora
furono certamente composti e stampati
tre concernenti la
1584. Intanto
il
sua
Bruno dimoro
filosofia naturale,
quivi se
appresso, almeno gran parte; e quivi
puo rica-
sveste della sua personalita
facilmente lo fa deviare in
I dialoghi italiani
mano
si
mie congetture.
a Londra
il
Bruno generalmente
riferisca alla sua vita; pochissimo
poi da'poemi latini, ne' quali

assai dippiu che
II
modo che poco
al
io
non
dentro
tutto 1'anno
ritengo abbia posto
poema >De Immenso.
dialoghi italiani erano scritti pe' circoli di Londra, dove
nostra lingua era allora intesa dalle persone
la
ma
volendo spandere la nuova
ropa, le opere italiane
va
latino
in
rifatto
per la rimanente Eu-
filosofia
non bastavano. Lo
le
piu colte
stesso
Bacone aveprima
opere filosofiche composte
in
Se pure altro motivo non fosse sopravvenuto, mol-
inglese.
to probabilmente
in
XXIX
latino
Nolano avrebbe rescritta
il
ma una nuova
occasione
la
la
ci fu,
sua dottrina
quale dovette
o generare o affrettare la sua risoluzione. Ne' dialoghi ita-
noi troviamo bensi accenni frequenti al Cusano, ed al
liani
Copernico
ma
di
Ticone Brahe nessuna menzione:
non dovette esserne informato
fino al 1584.
Ticone intanto aveva avuta dal Re
Hven
sa 1'isola di
di
Danimarca conces-
II
di quivi le
un pezzo
il
di
osservazioni
difFondevano per
tempo
si
nome
quivi ad osservare
1577 comincio
di
un osserva-
nel Sund, e quivi fabbricato
torio astronomico, ed alla isola dato quindi
niborgo.
Bruno
il
1'
astri
gli
Europa
questa fenice degli astronomi
Ura-
di
e per
come
lo
chiamo dipoi Keplero, fece dimenticare perfino Copernico. Alla

riputazione del
IV Landgravio
glielmo
datore
un
di
dei cieli
manici
nuovo astronomo concorse
Keplero:
stima di
astronomo anche
Gufon-
lui, e
altro osservatorio nel castello di Cassel.
Le
vie
erano esplorate allora esclusivamente da' popoli gerquali in breve spazio
di Assia,
la
il
to poco piu
Galilei,
ebbero Copernico
quando scriveva
che ventenne
il
il
Ticone
Bruno, era giovanet-
ed ignorato
addormentati, diceva mestamente
gFItaliani
si
sono
Nolano. Egli intanto ac-
cettava con allegrezza questo inaspettato favore che la divina
provvidenza
manico
(1)
ribus
(1).
gli
1'
arrecava dagli estremi
lidi
inaspettato favore erano
le
Dormitantibus
Italis
dell'
oceano ger-
osservazioni degli
ex Prussia et ex germanici oceani litto-
principes in nostrae philosophiae favorem divina providentia susci-
tavitatque solertiores astronomos. De Imm.,
lib.
VI. cap.
XIX.
XXX
cometa
del 1577, che
Ticone aveva di-
astronomi intorno
alla
mostrato girare
sopra delForbe lunare, non gia
luna,
il
di
come aveva preteso
Bruno,
di
Aristotele; e se al disopra, inferiva
sono delle comete, e queste sono alterabili
ci
immutabile incorruttibilita de*
cieli
Questa inferenza tanto ovvia, che
lo stesso
parole, (1) veniva cosi a proposito, che
mano
volo pose
poema
di cui
la
dunque un sogno vano.

Ticone, e poi
Keplero alquanti anni dopo, riprodussero quasi con
me
qua dalla
medesi-
le
Bruno
coltala a
subito ad un' altra opera, che fu appunto
il
sto scrivendo.
ti
In uno de' primi capitoli
il
Bruno
si
mostra impaziente
di
esprimere questa opportunita.

Ista fuere
mihi physica ratione reperia
Pluribii abhinc tustris, sensu interiore probata,
Sed tandem
et docti accipio
firmata Tichonis
Servatis Dani. (2)

(1)
II
Bruno aveva conchiuso
lita del cielo
dalle osservazioni di Ticone la variabi-
con queste parole;
Yisi iestantur nostra hac aetate cometae
Quos Stagirita putat tantum intra concava hinae
Ora
valere geni,
neque posse manere superne;
Nulla etenim pro
sorte putat variabile coelum.
De Imm.
(2)
Quare cum semel certo
generatum
reos,
si
constitisset,
fuisse, id saepius fieri posse, et
novum
Tychonis Brahe dani de
Prorcmium.
Ed
1619,
il
1.
cap. 5.
aliquid in ipso Coelo
cometas etiam esse aethe-
non penitus concludere, saltem verosimiliter conjectare
vulgo recepta opinione non immerito dubitare
II.
lib.
mundi
Uraniburgi
deque
licuit.
aetherei recentioribus
phenomenis,
\ib.
MDXCVI.
Keplero nella Cometarum physiologia pubblicata ad Augusta
ma
scritta a
Praga
il
il
1507, scriveva
Cometae indicio, totum hoc universum, adeoque et ipsum coelum, esse

corruptibile, et successu temporis (in partibus certe) alterabile pag.
III.
Quel landem dice

e
la
tutto,
XXXI -il
lungo meditare su questo tema,
recente comprova. Mi dirai
ma
sei poi sicuro,
versi siano stati scritti proprio in Inghilterra
sti
che
Francfort, e quindi o composti quivi, o per
mania
Non
sai
chiamare questi poemi opere
concordano nel
tutti
che que-
lo
meno
in
di
Ger-
Che
tutti sian
non mi
accordo, lo so; che
d'
1'
abbiano provato
consta. Della certezza mia poi posso darti
mostrazione tanto plausibile, quanto possono essere

ricavate mediante
storiche
1'
induzione.
una dile
prove
Con uno come
te,
tanto esercitato nella critica, faro piu presto a spiegarmi.

II
Bruno,
lo
meglio
sai
me
di
cosi aperta alle impressioni della
ha fantasia
cosi vivace
natura circostante, cosi in-
tenta a cio che vede succedere, che pur senza volerlo, pur
nelle trattazioni scientitiche,
e
quando scrive
qua
a quella, dove sono
Or dunque, una pagina avanti
versi concernenti Ticone,
era valso del seguente paragone.

1'
angolo
se per contrario
in
un
Ora
altro
ti
dall'
modo
qacsia casa,
di
ti
parra cosi e cosi
(1)
Sicut
ti
si
Calais
;
parra
(1).
sembra che possa saltare
la
Bruno
di
Inghilterra riguardi indietro,
possibile, e quindi ritengo
durante
il
Se dalla rocca
in capo
un
gone a chi vive e scrive fuori delF Inghilterra

par
dove
basta aguzzar bene la vista, e non lasciarsi
sfuggire gli accenni che da.
tu guardi
e la lascia trasparire
sua dimora
che
il
in quelFisola.
poema
simile para?
A me
non
fu incominciato
Aggiungerei anzi un'al-
ab arce Caleti angulus hujus domus ab altero ejusdem
domus angulo plus
distare videtur,
tremitas ab altera eoctremitate.
Quod
quam eminus
si
posita Britanniae ex-
a Britannia retrospicias Caletum,
vix unius palmae magnitudinem, illam regionem obtinenti exaequabit.it
De Immenso,
etc. lib.
I.
cap. IV.
XXXII
tra congettura, 1'indicazione, cioe, di quei libri che
credere composti prima che
sopra un' allusione piu vaga,
fondata
prima
per
trattata,
non
poco dalla terra,
assume
che
gradi
mano
di
ammessa
che,
sul cominciare del quarto libro
Taspetto
;
possono
la
e destituita di verosimiglianza.
sollevarsi a poco a
in
il
mano
nostro globo.
si
dileguano
T addensamento delle selve,
fiumi,
ma
si
una congettura
ragione del tempo trascorso e della materia
la
Bruno
II
partisse di la:
si
e stagni e laghi e
citta si
le
confondono
immagina
e dalTalto
La
le
di
contemplare
salita
si
fa per
lunghe strisce dei
prominenze
alla vista
de' monti;
;
rimane
lo
splendore delle acque da una parte, e V oscurita della terra

dall' altra
ed
Dic: ubi
poeta filosofo domanda
il
sylvarum species? ubi flumina, montes,
Stagna, lacus, urbes, brumae discrimen
aesius?
et
Ut tantum species candeniis mansit et atri?
maculat clarum oceanum nigra insula passim?
JJt
perche
di queste isole,
ceano risplendente,
ha
guo
in
s'
che nereggiano qua e
circoscriva meglio
si
mente, poco appresso esclama

e
rannicchiata Y Inghilterra
Respice
quam
Verso
fine
la
compagnia
di
1585
il
la tra
Timmagine
l'o-
ctfegli
vedi in che punto esi-
cociguo collata Britannia
del
(1)
Nolano
torno
puncio
in
esil (2)
Francia
in
quel Michele di Castelnuovo ch'era stato suo
protettore ed ospite a
(1)
De Imm.,
lib.
I.
(2)
De Imm,,
lib,
I.
Londra
cap. V.
cap. V,
ma
breve fu
la
sua dimora
XXXIII
Francia
in
perche quivi
della pentecoste del 1586,
sofica
Germania. E
della
Manica verso Parigi
no
la
monti non
mare tocca
un ricordo
non per
visibili
sono
del suo viaggio dalla
di salire e
non pare,
fin-
non tocchi-
altissimi gioghi delFAlvernia (1).
la
dove
flagella
la
e le altre quasi
di
maggiore
le
precise allusioni alTInghilter-
Imperocche
la
come
queste induzioni proviene,
di
scellerato (2)
ricorrerebbe col pen-
ugualmente precise concernenti
diremo fra poco.
cui
secolo
il
ci si
giacitura in cui stanno, perche nel libro
tramezzano fra
questi ricordi
nia,
avvio alla volta
alzino alteri a vista d' occhio, e
s'
sono linee indiscernibili, e non
siero, se
ra,
s'
in
della religione tolta a pretesto di scismi e lecito tra-
vedere
ma
Bruno
il
erano
giostra filo-
la
descrizione dell' insensibile declivio
maggiore altezza negli
Forse
Dopo
rimembranza
la
per cui a chi viene dal
Ugonotti
e gli
breve dimora appena
della
vestigi nel libro. Forse e
che
Lega
la
a dilaniarsi a vicenda.
e pronti
arnii
la
Germa-
verosimiglianza
vedi, dall' ac-
cordo tra la successione dei viaggi del Bruno, e la successione
degli accenni nel
Sono trascorsi due
(1)
poema.
anni, ed
Sic totius Galliae regionem
sensim ab Oceano septentrionali
cacumen. De Imm.
(2)
Cui
scire
Sunt
lib.
Bruno da Wittemberga va
il
montem unum
crescit
comperio qui
est ejus
IV. cap. XVII.
Seclum evectum scelerosum,
insanum
est,
crudelia
et
impia facta
pietas, et Relligio est in schismate
Servare, aique super
jura omnia
mundum
tollere vires.
De Imm.,
La precedente
esse
usque in Alverniam, ubi
allusione
potrebbe
riferirsi al
lib.
VI. cap. 2.
suo primo arrivare in
Francia, dopo tornato di Londra; e quesfaltra alla sua dipartita, o forse
anche ad un semplice ricordo quando era gia a Wittenberga.

verso Praga
sino
al
ed
poema
il
XXXIV
e gia proceduto, a nostro avviso,
decimottavo capitolo del sesto
libro.
poeta a questo
II
punto deve descrivere un fenomeno avvertito
cTallora dagli
fin
astronomi, ed e questo, che a chi s'avanza dal
Nord verso
Sud, alcune
mano
stelle prirna invisibili si
vanno
di
mano
in
disvelando a proporzione del suo progredire nel viaggio

per contrario, altre che prima
gioni boreali
si
vanno
air orizzonte. Mille
nella
vedevano, quelle
si
chi risalendo
il
give del iiume, verso

fortuita questa scelta
come
il
Bruno,
in
dell'
Elba
s'
il
poeta
inoltra verso
densi gioghi
e,
delle re-
immagini potevano rappresentare
corso
stessa ragione celando di sotto
tivamente questo fenomeno: quale presceglie

di
il
della
Quella
alle
Boemia
Io credo di no, perche
intui-
sor-
(1).
uno scrittore
una poesia, non mi capacito che
sia
andato
fantasticando un' immagine lontana da ogni verita, quando
a colorire
e
il
suo pensiero potevano occorrergliene cento vive
vere. Chi sa che non abbia veramente valicato 1'Elba per
tramutarsi da Wittemberga a Praga, e
mente
vista la costellazione dell'
zonte, e disparire
s'
1'
Orsa fuggire sotto
olimpo boreale, mentre
innalzava scintillante
1'
olimpo austrino
viaggio in battello non e priva
(1)
che non abbia real-
di
dall'
1'
oriz-
opposta parte
La congettura
del
ogni probabilita in tanto
Aspice, Leucorcis veluli digressus ab oris,
Qermanum Oceanum
per ripas Aibidos undae
Si petis, alta poli magis ac
mage
sidera fient;
Altior ipsa tibi se adtollit Parrhasis ursa.
Si vero ad fontes, versus juga densa Duemi,

llla
quibus tepido plus
fias
proximus austro
Adventes, Cynosura magis se deprimet, atque
Austrkus adsurget, Boreus
se condet
Olympus.
Be Imm.
lib.
VI. cap. XVIII.

tempo
1'
;
cioe
ultimi,
il
doveva essere
strade, quanta ce ne
pericolo e difficolta di
quel
xxxv
altra congettura poi di avere scritto
rimanente del sesto
ed
in
libri
settimo ed ottavo
il
dopo T arrivo a Praga, parmi tanto verisimife^ da rasentare
la
certezza storica. Cosi
ciato a
Londra
la
il
poema Dc Immenso, incomin-
1584, o
fine del
principio del 1585, sa-
il
rebbe stato condotto ad oltre la meta del sesto libro, circa

il
giugno del 1588.
Se non
annoiato
sei
ti
ne
diro
Bruno non
parti
queste congetture
di
te
un' altra e poi faro punto.
Della cortesia
certo sodisfatto
di
liani
ma
Oxford
di
il
da ragguardevoli signori,
e dalla
aveva ricevuto segnalate testimonianze
Elisabetta
e
dei dottori
cortesia
del
che
diva
stima,
di
sdebito largamente ne' dialoghi ita-
si
stampati a Londra. Quivi pero, con tutte
le
pro-
lodi
digate alla regina, toccc- sobriamente della potenza marittiina

Stato. Elisabetta agli occhi suoi era ben
di quello
la
grande
anfitrite aprisse le sue fimbrie,
ianto la sua circonferenza, che
Britannia ed Ibcrnia,
al
Bruno
le
si
1'
il
di
spregiando
le
Nel mezzo quasi del set-
poeta benche lontano
sforzo
1'
muta
(1)
le
eccelse
V. Opere
ital.
torri
ed.
e leva a cielo
ondate del mare
con arte da vincere quella del mitico

navi
benche non legato da
stile
imperterrita virtu del Britanno
vorticose
ma
imperio del generosis-
all'
lei (1).
obbligo di presente cortesia

soilecito
comprende una
imperio della fortuna non cor-
rispondesse ne fusse agguagliato
timo libro
gli
ed allargasse
desse un altro globo intcro;
stesso pareva che
simo spirito ed ingegno
come
degna che
onde
Wagner.
la
Vol.
Tifi
natura
I.
che
,
lo
che
circonda
trapassa con
avealo
pag. 145.
il
le
circonval-

lato
ed
mondo
XXXVI
non barbaro pianta
ospite
altro
(1).
Perche questa mutazione nel giudizio

potenza marittima
posito della
Nolano a pro-
del
Inghilterra
deli'
spiegazione mia sarebbe, che questi versi debbono es-
La
sere stati scritti dopo
conseguenza
lippo II,
della distruzione dell' invincibile
dominio
il
de'
Howard
all'
come
il
viaggio di la
cioe,
di
e dal
in
Fi-
Por-
La nimis imperterri-
Olanda.
al
armata
mari passo dalla Spagua
mi sembra una lode
ia virtus
1588, quando
agosto del
1'
togallo air Inghilterra ed
tende in un
le
coraggio del Drake e delAtlantico una chiara
dall'
allusione alJa fondazione della Virginia. Della qual cosa piu
mi persuado avvertendo che pochi versi piu
aveva espresso
si
fossero
ut
Se
rincrescimento, che
disserrati
vantaggio
Americam premeret
la cosa
aggiungere
sto
il
poema
un
chiostri deh"
oceano
Spagnuolo
violento
avremmo
un' altra data da
vale a dire
il
libro gli
Bruno era arrivato

dopo
1'
agosto
del
al
sedicesimo
15S8
poco
rimaneva dunque a comporre, che avra
finito dipoi.
(1)
Sed
quando haec superare datum
Sollicitus labor, et
est, stat
cura Britanno,
nimis imperterrita virius,
Quae mare centosum temnens, montesque superbos,

Beridens tanti numerosa volumina
Plusquam
precedenti intorno alla composizione di que-
capitolo del penultimo libro
piu di
del
poeta
il
violentus Iberus.
stesse appunto cosi,
alle
su
in
valli,
typhisia fabrefactis arte carinis,
Oris edomitis mediis, quas Juppiter asper,
Squallidus, et furvo
tristis
pallore coercet,
Celsas naturae turres trascendens avarus,
Occurret vultu
non barbarus hospes
amico.
Be Imm.
Lib. 7. cap.
XVI.

La stampa
dei
XXXVII
Monade
due poemi de
finalmente compiuta, a parer mio,
ragione
questa data
di
maiio alla stampa del
lo
prega
la sorella
Duca Enrico
il
con quella casa. Cosi
rentato
la data,
casione e
di
perche
il
ad assistere
menso,
novembre
il
cliiarito
quando fu cominciato a scrivere
iiid
veriid e vrccisionc
mento
(1)
dove
il
Monade
(2).
Bruno
Ed
in
dove
fin
di
si
auto-
questo poema, che noi
ci
nome de Im-
trova
si riirae
una quan-
con singohtrc
comprova allega un fram-
accenna a travagli
si
Foc-
Berti.
prelodato biografo del Bruno
di episodi, ne" quali
di
e finito
che una specie
libro e tutt' altro
visto doversi chiamare col proprio

il
di
ando, perche impa-
ci
sembra aver
ci
nozze
alle
Danimarca; ed insieme
appunto
1'
Giulio
Continuando a chiamare de
abbiamo
La
parti del suo ingegno (1).
come ha creduto 1'egregio
biografia,
1590.
del
stampare questo importante poema: chiarito
potuto,
era
premette un preludio,
vi
del re di
Ora queste nozze avvennero per

queiranno:
novembre
il
De Minimo
non lasciar negletti
di
Immenso
de
raccoglie da cio, ch' egli ponendo
si
dove dice Enrico Giulio andato
Giacomo VI con
a pericoli
lunghi
Nosti Jntnc, Daniae cui sceptra tenenlis
Juncta soror, nymphae alterius soror optima magno

Conjugis heroi,
Suspicit, affinis
Concelebrai
',
quem
clara Britg.nnia
regem
quoque qui connubia praesens
sacris
Ducis
alti
adstans hymenaeis.
De minimi
Giacomo VI
morte
di
Scozia
(clie
di Elisabetta) di cui
poi fu
qui
si
fa
Giacomo
I.
e gli lascio alcuni
stici.
Vita di Giordano
d' Inghilterra
I.
dopo
la
menzione, nel ritornare alla Scozia
ando a far visita a Ticone ad Uraniburgo
(2) Berti,
exisl. lib. 1. cap.
Brimo, pag. 237.
suoi di-
XXXVIII
viaggi di chi va in cerca della
fama
dal volgo, plauso, favore, ed anche
commuove
si
ne
fa,
veramente
della
domanda
tatta la vita del
Bruno,
bella descrizione, che
suo amore per la
il
pericoli superati,
Cominciamo
dai fini propostisi:
il
Nolano
il
<
tratto
filosofia, i
suoi
viaggi intrapresi
Bruno
scrive di questi
j
unde
illis
gloria vulgi
Aura, favor, plausus succedat,

Quaesitae species
L' egregio Berti se
mente accorto a questo

fatiche durate
delle
studiosi
che della
ci
ct utilitatis
(2).
avesse riflettuto,
non dal Bruno

filosofia
ma
facevano
sarebbe certa-
si
solo segno, che qui
Se ne sarebbe ancora accorto
cro.
doveva
da quella turba
come
Pirenei, e lunghesso
taciuti, invece,
altri
nell' Inghilterra,
circostanza
fatti
di
di
lu-
alla qualita de' viaggi de-
sono annoverati alcuni dal Bruno non
oltre
trattarsi
uno strumento
scritti, di cui
le
fatti
mai,
rive del gonfio Tago; e
allora sicuramente,
come
il
viaggio
ed in Germania. Se ne sarebbe accorto alla
clie coloro,
dunt patrias; ed
il
di
cui
il
Bruno
Bruno non
dice
padre grandi facolta da sperperare:
discorreva, opes
mai
di
tutt' altro!
fuh-
aver avuto dal
Scambiare co-
mestieranti della filosofia con 1'animo altero del Bruno,
con
le
sue mire disinteressate
Ed
il
Bruno
lo
assolutamente
impossibile.
dice egli stesso, volgendosi a cotestoro, su-
(1) Id.eod.
(2)
Berti
II
cosi.
testi
poi
fini propostisi? (1)
fini
guadagno.
non ravvisa nci seguente
chi
travagli per essa,
ed
per acquistarne
filosofia
Bruno, De Immenso,
lib.
VIII. cap.
1.
dopo descritti
bito
mali spesi affanni, ed intimando Ioro
duro Necquicquam: invano v

ai
descritti viaggi
il
un
affannate
contrapponendo
seguente verso, che chiarisce
reciso
il
contrasto ch'ei vuol porre tra loro e se stesso
At mihi non opus est terrarum eoccurrere fines
Ho
(1).
creduto indispensabile additare questo scambio del Berti
per due motivi; primo, perchc non
si
un
attribuisca al libro
valore autobiografico che nou ha, essendo molto rari e molto
vaghi
accenni che vi sono alla sua persona; secondo, per-
gli
che non
giudichi, indotti dall' autorita
si
Nolano dai versi
rattere del
lo
metterebbero
II
biografo,
allegati dal suo biografo,
poema dc Immenso non ha nessun modello a
Bruno
neir eta del
insomma
Se
si
menide, e
Empedocle tra
Lucrezio tra
no da notare.
II
latini.
greci, o al
Se non che
Bruno, vissuto
po inoltrata, con una
si
filosofia
non e
un entusiasmo dettato dal-
bisogna ricorrere agli antichissimi poemi

di
cui
vuole trovare un' ispirazione
attinta alle fonti vive della natura,

la scienza,
ca-
quali
tanti che furono composti in latino
o in quella precedente alla sua
un' imitazione.
il
contro ad ogni verita storica.
in sinistra luce,
possa paragonare, tra
di
tlel
clue
di
Par-
de naiura rerum
grandi differenze so-
in un' eta di riilessione trop-
preceduta e signoreggiante da
combattere, deve spendere molta parte dei suoi canti a polemizzare
e la
ebbero punto
di
polemica disdice
alla poesia: difficolta
due poeti greci, e poco Lucrezio.
II
contro Aristotele, e Tolomeo, e la teologia, che
che non
Bruno ha
gli attra-
versano la via ad ogni passo che muove. Seconda differenza
(1) Id. eod.
e la lingua
non nativa,
XL
ma
imparata a scuola, e quindi a
stento piegantesi agl' insoliti usi a cui la

crezio
da cui
egli
prende
coscienza di
vocaholi nuovi
ma
1'
e se
prende,
si
lo
che qualcuno
ra
ed
ma, scambio
giustifica,
e se ne
di
il
la
quaedam minus
.... pro
opusj rcrum, quocunque
sit
ma
si
fa
verbi,
gram-
dissimulare Tarbitrio
il
dritto.
Ad En-
De Minimo,
poca
nar-
latinita delle
esse latine insultet
dicta; msi sai che cosa risponde ai suoi*
Si
epiteti,
arroga
aveva rinfacciato
gli
sue parole ac stidius
Nolano non
il
ma
solo nonii,
Giulio, in quel preludio che precede
rico
Lu-
tutto punto: nuo-
di
ignorato, non sarebbero mancati
avesse
matici a ricordarglielo;
che
non
poeta.
con una liberta che talvolta sa di licenza. Ei
costrutti,
sa
sel
coniarli; e
il
prestito la piu parte del lin-
in
guaggio che adopera, non puo rifornirlo

ve idee richiedevano
torce
critici ?
novilate
e fonte
irahantur
Commodius, vocum authores erimusque novarum.
Grammatici verbis ;
li
La
qucm nos indicimas
observcnt asum,
teorica bruniana
rere, e
se la giusta
sia stata
da
suoi versi
c'
non so
misura dettata dalFurgente bisogno non
un impasto proprio
puoi confondere con nessun altro
una imbastitura
di
mosse
ti
liberta di
frasi altrui
fa
avessi tempo, vorrei
(1) ISruno,
De Minim.
ollis (1).
punto possa cor-
fino a qual
per avventura oltrepassata
lui
at noois verba ministrent
certo e che nei
un colorito che
perche
il
suo
stile
e questa originalita,
tu
non
non
questa
passar sopra alla violata purezza. Se

addurti qualche esempio di questo
lib.
I.
cap,
1.
stile,
XLl
ha sparlato chi meno
piu
di cui
competente
nel latino
e stimo
Bruno
il
Che
lasciati in
la lima, molti degli
tronco
ammoniscono
n' e
tal'
usata per un altro
ripetizioni, ed
le
accennati
probabilmente emendati. Talvolta
stati
meno
se V autore ne avesse ritardata la
stampa, se avesse levate
si
pratico
lontano dal seicento, che non sia
sia piu
nelle opere italiane.
poco di tempo
n' e
che facilmente riuscirei a provare che
sarebbero
difetti
difatti degli emistichi
altra la spezzatura stessa del senso
delle frequenti interruzioni dell'autore:
spiega, a mio avviso, con 1'averci lavorato a
giando, sotto diversi
cieli,
in disposizioni
ti
che
il
viag-
sbalzi,
d'animo spesso can-
giate.
Cosi com' e
con
tutt'
difetti
che noi non abbiamo stu-
un monumento originale
diato di occultare, e
Dopo T entusiasrno
siero filosoflco.
del nostro
de' primordi della
pen-
specu-
lazione greca, la scienza non era piu arrivata a riscaldare
r estro
ei
si
sente
questo
che
del poeta:
di
il
Bruno ama
come Lucrezio
poema
la natura,
percosso
piu che in altre opere
dall'
si
come un pagano;
acre tirso
palesa
in
non so
baccante, che THegel notava nella filosofia del Nolano.
Al suo sguardo
si
slargano
confini del
mondo
danzano come ninfe attorno a Febo citaredo;

sole,
quel
velati
da radiosa sindone,
si
pianeti
la terra ed
stringono in maravigliosi
ed occulti abbracciamenti.
Ita sol tellusqne propinqui,
Sensibu' clam nostris, miris complexibus haerent;
Dum
dea subque dei racliosa sijndone versans
Semet, et iltius circa orbem sancta pererrans,

Nititur ut toto
(1)
De ImmensO)
lib.
pro
vifibu' tota
VI. cap. 5,
il
fruatur
(1).

Carducci che descrive
II
XLII
gli
amplessi
Giano e
di
di
Came-
sena velati dai nembi del fumante apennino, non dice meglio
del
Bruno.
Se
Momo
il
del dialogo italiano
ti
fa conoscere che l'au-
tore appartiene al paese delle favole atellane, nel
tusiasmo, o
grei
1'
dove vivono
poema
l'en-
eroico furore te lo mostra nato nei campi fledelle olimpiche
ricordi
battaglie
della
natura.
Ma
vedo che mi vo dilungando dal tema a perdita d'oc-
chio: abbi pazienza, e rieccomi in carreggiata.
In che relazione sta

italiane
gone
La
Qual valore
di
queste
risposta
poema Dv Immenso con
il
Bruno attribuiva a
il
le
opere
quello in para-
non puo essere data con un giudizio formolato
espressamente dall'autore; puo pero essere indotta da alcune

circostanze,
II
liane
Bruno compose
:
il
Bruno spese
opere italiane, tranne

al
1'
il
poema dopo
&'
anni attorno alle
Candelajo, ed ha poi lavorato attorno
poema meglio che cinque

ingegno, e
un paio
in tutto
il
pubblicate le opere ita-
maggior maturita
anni; la
vor della maggiore importanza che 1'autore
Ce
inoltre un' altra considerazione
e,
che
alla introduzione de'
loghi italiani del Principio,
il
poema
come
era, secondo
Consenti ch'io
commento.
ti
se
mal non mi
primi due capitoli di questo
spondono puntualmente
TJniverso e moncli
gli attribuiva.
ch' e sfuggita finora
a tutti quelli che hanno scritto del Bruno
appongo; ed
del-
piu prolungata fatica stanno adunque a fa-
la
metta
il
Causa
se
1'
ecl
poema
ri-
due massimi dia-
uno,
e delYInfinito
autore volesse indicare che
suo disegno, la sintesi di entrambi.

sott'
occhio
il
raffronto, senza altro
II
primo capitolo
Est
del
mens qnae
,
Quamque juvit
xLin
primo libro dice:
vegete inspiravit pectora sensu,
volucrcs humeris ingignerc plumas,
praescriptam
Corque
acl
TJncle ct
fortunam
celso
licet et
rapere orcline metam:
contemnere mortem;
Arcanacque patent portae, abruptaeque cathenae,

Uncle pauci excessere, quibus paucique soluti.
numerosaque
Secla, anni, mcnses, luces,
Temporis arma, quibus non clurum
Immunes
pjroles
est aes,
aclamasque,
voluere suo nos esse furore.
spacium immcnsum
Intrepiclus
Exorior, neque
Quos falso
fama
me impingere
facit
statuit vcrus
sic finclcrc
cle
pennis
in orbes
principio error.
Actque alios munclo ex isto clum aclsurgo nitentes,
Acthcreum campumque ex omni parte pererro,
mirum
Attonitis
Ed ora
1'
leggi
il
ct
distans post terga relinquo.
noto sonetto che va innanzi
Infinito Universo e Moncli, e
dimmi
al
non
se
poesia tradotta dalF altra.
m' irapenna,
chi
mi scalda
e chi
core
il
Chi n on mi fa temer fortuna o morte

Chi
le
catene ruppe e quelle porte,
Oncle rari son sciolti, ed escon fore

L' etade, gli anni,
mesi,
giorni e
1'
ore,
Figlie ed armi del tempo, e quella corte,
cui ne ferro ne diamante e forte,
Assicurato m' han del suo furore.
Quindi
1'
ale sicure a 1'aria
Ne temo intoppo
Ma
fendo
cieli, e
o vetro
a Tinfinito m' ergo
E mentre dal mio globo

E per T etereo campo
Quel
porgo
di cristallo,
agli altri sorgo

oltre penetro,
ch' altri lungi vede, lascio al tergo.
dialogo delti
pare una

Riscontriamo ora
il
XLIV
secondo capitolo con 1'esordio dell'altro
dialogo, cioe del Principio,
Elitropio.
rati clal
Causa, ed Uno.
Qual rei nelle tenebre avvezzi,
che, libe-
fonclo di qualche oscura torre, escono a la luce,
molti degli esercitati ne la volgar filosofia et altri pa-
ventaranno
nuovo
ammiraranno
sole de
non possendo
soffrire
il
tuoi chiari concetti, si iurbaranno.
Ut reus in tenebris assuetus,
quando profunda
Exerit e cavea ad solem, attonita ora repente

Conqueritur, jubaris non sueto robore laesus:
Sic
quem
vulgaris philosophiae vinxere tenacla,
Quemque diu
fatuis pavit sermonibus usus,
Heic ubi non
poterit radios perferre nitentes
Fulgentis
Filoteo.
solis,
turbari fronte videbis.
11 clifetto
non
e di luce,
in se sard piu bello e piii eccellente
ma
il
di lumi; quanto
sole
tanto sard
agli occhi delle notturne strige odioso e discaro di
van-
taggio.
At non propterea lucem culpare
licebit,
Quae quo splendidior, quantoque augustior,

Pulchrior
est,
tanto impense
et
quam
hanc nocturna propago
Saeva strigum semper torvo insectabere vultu.
E non
tutto
il
continuo
il
raffronto
capitolo, perche
che
ognuno sara
si
in
potrebbe allargare a
grado
dopo questa indicazione, se ne avra voglia.

capacitarmi che
il
Bruno abbia
minciamenti de' dialoghi
italiani,
di continuarlo
Io,
non potendo
ripetuto in latino
che versano su
due co-
lo stesso ar-
XLV
gomento, per mero caso, o sforzato da penuria

fantasia, ne inferisco,
egli tanto ricco di
ha
il
ho
significato che di sopra le
ne capacito, in quanto che, sul
me
finiiOy
che
di
immagini,
che la ripetizione
attribuito.
tanto piu
finire del dialogo
delYIn-
in ordine di data e 1'ultimo di quelli intorno alla
filosofia naturale,
Nolano
il
fa dire
ad Aiberico Gentile, ch'e
uno degli interlocutori: a maggior apprensione per Vavvenire m" apparecchio. La maggior apprensione
si
riferisca
ideato, e di
appunto a questo poema che allora aveva dunque

cui probabilmente sono
1
che vi
latini
una preparazione
cotesta
suggellare
si
leggono circa la
Perche de
del
fine
me
nelle seguenti parole
che
quarto dialogo
dell'
Infinito.
natura di comete ne parte-
la veritd della
dialogo italiano
si
valeva
di
delle
comete
si
(1).
Nel
argomenti polemici, o diremmo
presupponendo
vera natura
versi
lampantissimo a
mia opinione
remo, facendo propria considerazione di quetle
ad hominem
incontrano nelle ultime pagine.
sembra Y accenno a questo poema
Ora
credo
io
la dottrina aristotelica
riservava discorrere
tale trattazione e capitale nel nostro
della
altrove.
poema per
1'
ap-
punto.
II
li
poema
si
ricongiunge co' dialoghi italiani
riassume, in parte
li
ed in parte
continua aggiungendovi del nuovo;
onde non m'accordo, nell'assegnare
il
loro posto relativo alle
opere italiane, ne con quelli che ne lo disgiungono affatto,

distinguendo due serie di
fordese
lo
ne con
gli
scritti,
altri,
una londrina, un'
come ad esempio,
il
altra franc-
Carriere che
reputa un semplice rimaneggiamento (neue Bearbeitung),
con questo solo divario, che qui
(1)
De
Vlnfinito
etc.
pag. 77.
il
Bruno
piglia le
mosse non
XLVI
ma
gia dalla natura,
dalle facolta della nostra mente.
Tor-
nero altra volta e piu diffusamente su questa differenza
per ora mi contento di aver dalla mia una grave autorita,

quella del Keplero
precursore
no
di
che
vinazioni attribuite dall'
tengono
al
sommo
molte verita sostenute dal
mi contento pure
(1):
Galilei indica questo libro
al
fisico
come
pisa-
accennare appena che molte di-
di
Humboldt
al
Keplero stessoappar-
Nolano, e propriamente a questo poema:
(2) dal
che Keplero neppure disconviene.

Certo fa meraviglia a vedere un uomo, che dichiara non
essere astronomo di professione, imbroccar quasi sempre giusto
mentre Ticone, fosse scrupolo religioso o ambizione
cli
escogitare un sistema proprio, faceva uno strano miscuglio

del sistema copernicano e del tolemaico
minor nome,
di
farneticavano.
II
per non dire
di altri
pur essendo astronomi, risibilmente
quali,
Riccioli
per esempio
ebbe
la
fortuna di
raccogliere contro Copernico ben settantasette argomenti; non
ebbe pero ugual fortuna nella scoperta degli argomenti a

favore: pesca di qua, pesca di
fatto di racimolarne
piii
di
al
la,
pover'uomo non venne
quarantanove.
mero anche questo; ma Copernico restava
(1)
Primum
exulto,
plero al Galilei. Si circa

tas
jam
carcer,
erant mihi
me
menso
il
et
sconfitto senza ri-
discursitantes invenisses plane-
illo
Bruni innumerabilitates
Innumerabilibus.
Sidereo
etc.
Pragae, 1610.
una giocosa citazione
del
De Im-
Keplero scrive ancora: ltaque non in-
suam
Bruno.
tra questi antecessori
et
infinito. pag. 24.
cum Nuncio
videbis Galilaee nostris antecessoribus
(2)
nu-
apud Bruni innumerabilitates parata vincula
imo potius eccilium in
Johan. Kepleri Dissertatio
Dove
bel
nonnihil recreari, scrive Ke-
tuis laboribus
unam fixarum
Era un
annovera
il
hic laudem. op.
V. Humboldt, Cosmos, pag. 279 nella trad. del Faye.
cit.
pag. 25.

medio con la maggioranza
un
te,
filosofo
come
nava a volere
XI, VII
di ventotto voti.
Bruno,
il
Tra questa gen-
incorrigibilmente
clie
osti-
si
navigar contro corrente, doveva
in ogni cosa
senz' altro soccombere.
Le ragioni
tutte fin qui discorse spiegano,
motivo perche
il
gente e
za:
lui fu lasciato
di
tutta temibile, e tutta vendicativa
aveva scossa
troppi
di
nome
il
fama,
la
troppo francamente
e,
di troppi
se vuoi,
non
giustificano
nelFombra: troppa
aveva
egli offesa;
provocata
la poten-
anche alteramente aveva
egli cantato:
rerum dominos, gcntemque togatam

Spemimus,
I
i
ct
spcrni niliilum rcputamus ab isdem.
padroni del mondo, la gente togata, e insieme con loro
cucullati pedanti gli
si
scagliarono addosso con
grido del Centauro Monico
1'
immane
popidus superabimus unumr
e la turba disprezzata lo sopraffece, e lo brucio vivo.
rogo
(1)
Ne
il
scampo da postume vendette: Manfurio, Polinnio
lo
Prudenzio, Gervasio, Coribante, implacati ancora, s'ammuti-
narono
armarono
grammatico convertito
nio, o
dai favori di
era quegli che
ci
penna
la
di
Gaspare Scioppio. Questo
al cattolicismo dalla lettura del
Giovan Matteo Wacker legato Cesareo,
voleva. Questo uccello di mal' augurio
trova a Venezia quando e assassinato

e bruciato
panella:
di tutto
teologo,
(1)
il
Bruno; a Napoli quando
il
Baro-
Sarpi; a
si
Roma quando
e in prigione
il
Cam-
erudito, loquace, faccendiere scrive, ciarla, briga; sa

,
s'
e,
intromette
di
tutto; e
grammatico, e
filosofo,
quel ch'e peggio, e neofito; vario ed instabile com-
De Immenso,
lib.
V. cap.
2.

pone
la
Morale Stoica
1'
LXVIII
oscena Priapeia
chiama molle ed
effeminata la filosofia di Aristotele, ed invidia ai passeri di

Ingolstadt
po
il
moltiplicati congiungimenti; al Ritterhausen,
rogo del Bruno, loda la tolleranza romana;
buone intenzioni
de' Luterani; col
accusa
gesuiti
va poi a mendicare
la
Papa,
al
mentito nome
quota
dole
Vargas
di
d'
eredita
del Madruzzi, in qualita di famigliare d' esso Cardinale; in-
memoria eroica
sulta alla
Bruno
del
Vaticano dal Datario pontificio

(si
eam impetraro
Ma
se
e
sii
da tre
temuta
II
sollecitare in
postumo derisore
uomo che
altr'
va a
e solo, e la sua voce,
secoli di silenzio
del
questo.
Gaspare Scioppio ha ancora imitatori, e
Bruno questa volta non

lita
la diaria, beato se 1'otterra,
beatus ero).
Bruno non poteva essere
fautori,
il
non affievo-
suonera chiara, ed ascoltata,
e sbigottira gli antichi e
nuovi persecutori.
lodato tu, mio carissimo amico, che hai pensato di mol-
tiplicar gli echi di quella
cacemente
voce a noi gradita, ajutando
la ripubblicazione de'suoi libri: era
vendicar davvero la immacolata figura
di
il
solo
effi-
modo
di
Giordano Bruno.
Di Pisa Faprile del 1879.
F. FlORENTINO.
ORATIO VALEDICTORIA
A
JORDANO BRUNO NOLANO

Al)
D.
(1)
HABITA,
AMPLISSIMOS ET CLARISSIMOS PROFESSORES, ATQUE
AUDITORES
IN
ACADEMIA WITEBERGENSI
ANNO
MDLXXXVIII.
VIIIMARTII
Typis Zachariae Cratonis.
(1) Doctore.
'
RATIO
De
Solis claritate, qui est sensibile illustrissimum
(Amplissime D. Rector
berrimi
ill.
atque Professores
DD. BB. Doctores
cele-
caeterique nobilissimi et
doctissimi auditores), de universi magnitudine,
quod
est
omni ratione dictante maximum, de magnificentia
Dei
quam
ipsa natura vociferante judicamus infinitam,
quis non temere (utpote de rebus per se manifestis)
verba facere videbitur? Nunquid voces quae notae et
quaedam sunt rerum,
signa
et
earum, quae vel natura
inditae vel usu conquisitae sunt, notionum, plus indicare,
quam
ipsa significatorurn praesentia et evidentia,
valebunt? Quale igitur ego operae precium facio
ubi
Sophiae laudes adorsus, tenebricosa meorum verborum

specie
ad tantae lucis fulgorem indicandum
intendere inveniar?
turos spero,
videtur
nervos
Verumtamen vos mihi condona-
quandoquidem
ita in
more positum
ut manifestissima dicendo obscuremus
esse
dum
de ineffabilibus effando exercemur, et utcunque balbutiendo
tempus insumimus. Laudabo illam,
si
qua ta-
4
men
laus esse potest
majestas
ubi sicut conceptus (cui tanta
affulserit) rei celsitudine et
ge est inferior
et angustior: ita et
amplitudine lon-
verba ad tantun ex-
plicandum quantum mentis oculis potui exhaurire

in
modum
ordinario
et fere
mirum
destituor.
quam
omnibus communi sermonis lepore
Attamen
absit a
me
malle ingratum silendo,
probaretur
certe
Deae
monte Paridi judicandae objiut illarum pulchrior aurei pomi dono com-
tres
cerentur
verat,
quo etiam.
illepidissimum dicendo judicari.
Cum
ille
eo subdeficiunt amplius
in Ida
coram
tribus
illis
in ordine dispositis erat
ambiguus, neque quo se applicaret
dum
satis
no-
omnes
postquam ali-
visus oculorum, et cordis affectus in
partes aequaliter distraherentur. Hic
quandiu stupore attooitus haesisset, Omnes (inquit)
que singulae dignissimae sunt ut vincant.
me
at-
feli-
cem, o fortunatum judicium meum, si vel tres Deae

essent unum numen, vel unum pomum essent tria poma. En hic majestatem non sine pulchritudine
et sa-
pientia, hic sapientiam cui nulla deest majestas et pul-
chritudo, hic pulchritudo
non absquesapientiaetmaje-
state. Avertite, avertite oculos vestros
a me, quia dis-
Non potero unam (o Mercuri) prae aliis probare nisi unam extra alias inspexero. Praesente igipereo.
,
tur primo Jovis conjuge: o majestas (inquit) admirabilis,
ut regalis et venerabilis effulget, adeoque vere
digna Jove: hac celsitudine, hac divinitate quid oculis
meis optabilius?
Jam
certo scio
hanc mihi
caeteris
om-
nibus anteferendam. Atqui (ait Mercurius) et alias oportet examinare. Adest ergo Minerva
maria
(inquit) qualis virgo haec?
o coelum
quae formidanda
cla-
,,
simul et
ritas,
nitas, quae
est
natura?
probetur
amanda
Jam
et
tertia.
strifice,
et
me
ut aliquid amplius mihi
Porro
(dicit
Qua coram
Mercurius) considerata
adstante, Juppiter (ait)
mon-
quod spectaculum? quaeexcessiva pulchritudo,
me
quae
absit a
hujus? Quid
adversus tantam lucem mihi sententiam
ferre contingat.
adhuc
pulchritudo? qui oculi? o aeter-
facies? qui splendor corporis
obligans, vinciens
adstringens, comprimens
absumens voluptas? tuetur suave quiddam, jocun-
dum
et
blandum, etiam
agendum
sti.
restat?
arrisit.
Omnes
Nil ergo aliud, Mercuri,
(ait ille)
vidisti et
examina-
Profer ergo judicium. AtParis: Pulchrum ergo do-
num, pulchrum pomum, pulchriori detur. Videtis

tores)
latim
(audi-
quemadmodum aeque omnes simul atque sigil(1) judex iste probarit: cum hoc tamen accidit
quocl ei contigerit esse
causa priorem, quae
fuit
ju-
dicii
ordine posterior: quia singularum praesens aspe-
ctus
memoriam
pulchritudinis caeterarum absentium
obliterabat.
Illud isthaec fabuia notat (A) (2)
quod mihi
et ple-
risque mortalium accidit, ubi de studio, Genio, fortuna,
seu fato subeundo quaestio
unt qui in potentias,

peria inhiant.
est.
Junoni
pomum
divitias, principatus,
regna
tribuet
Minervae qui consilium prudentiam,

,
imsa-
pientiam et intellectum rebus omnibus anteponunt Veneri qui amicitias
pulchritudinem
tur.
(1)
vitae tranquillitatem
mundi scena etiam
testo ha: sigillatum.
(2) Auditores ?
jocunditates et voluptates amplexan-
In hac etenim
II
sodalitates
si
haec omnia
6
atque singula omnibus atque singulis summopere placeant
fato nihilominus
ut omnibus
viendo obsequamur
sancitum est
ne possibile
sit
hujusce numinibus aeque inser-
triadis
,
et
aequalem consequenter favo-
rem ab omnibus expectemus. Uni non tribus, unum

non ternum licebit studii aureum pomum (nemps cordis affectum)
non perperam consecrare.
Meminerit ergo Parides suae Veneris
quod vul-
hominum diviimque voluptas, nubila discuquae cum Jove maximo

tiat. Efferant alii Junonem
moderatur universum. Ego vero quale mihi lumen et
numen affulserit praedicabo. Quid autem praedicabo?
Ipsiusne nudum vidi quippiam? Num faciem, frontem,
os, genas, oculos subfurato quodam oculi jactu quantu sidereo,
tulumcunque inspexi ? Forsan oculus mortalis tantae

pulchritudinis
cum
tanta majestate conjunctae (attsn-
tius intuendo) claritatem ferre potuit
tudinis
unquam?
firmamentum pulchritudo ejus,species
Alti-
coeli ih-
visione gloriae sol in conspectu adnuncians, vas admirabile,
opus excelsi
in meridiano exurit
terram
et in
conspectus ardoris ejus quis poterit sustinere? Tripliciter Sol
exurens montes, radios igneos exsufflans
et re-
Haec cum me torvo, minaci et dedignabundo vultu quo non Venerem

sed Minervam agnoscerem, tueretur, in eo maxime me
fulgens, radiis suis obcaecat oculos.
,
me in sui desiderium et
nam quod Venus adblandiendo facit,
devinxit, in eo tanto magis
amorem
adtraxit:
minime omnium adblandiendo perficit. At cur (inquies) morosa haec virgo? Quia (inquam) sapientia se
illa
non adeo
facile
et voluptates.
neque
Non
sunt,
communicat ut
divitiae
non sunt neque fuere
tot veri
effuse
7
philosophi
quam
atque principes
multi extant et extitere imperatores
non tam multis Minervam vel indu-
armatam vidisse licuit, quam multis etiam nudas Venerem et Junonem. Paris ille si vidit, non certe
inspexit, oculos non affixit. Hanc videre est caecum
tam
et
fieri
per hanc sapere est stultum esse. Ajunt Thyre-
siam pro inspecta nuda Minerva caecum esse factum.

Quis, hac contemplata, caetera videre non contemnat?
Ego vero illam vidi an vidisse somniavi? Vidi, si tamen videndo sensum et lumen oculorum non amisi.
Vidi; si tamen vidi, et non perii. Illam attentiore me,
ditatione oculis apprehendere, est mori, est exinanire.
Non videbit me homo et

Jam ergo silentes de
et
vivet.
quae vix Mercuriorum
iis,
nuntiorum Dei voces valerent enucleare
tantummodo circumstantias
et visui
strorum magis apposita indumenta
et
illa
ad eius
oculorum no-
ornamenta
scribenda deveniamus. Casside horribili
pectu praefulgida erat
de-
quodam as-
armata, quae vultum virgi-
nalem usque adeo suavissime inumbrabat. Sic enim
nunquam
inermis est
ille
cui ipsam obtigerit adsiste-
re, ad eventus fortunae vel consilio retundendos, vel
patientia superandos
militia vita
Dum
enim
nihil aliud est
hominis super terram
haec
est illa
quam
quae
sceleratorum evertit improbitatem, audaciam compri-
Aegaeon cum caeteris giregno depellere conantem (mon-
mit, et consilia dissipat. Sic
gantibus
Jovem
strum prope inexpugnabile )
e terra
matre
quinqua-
immensam flammam ex ore proflantem,

centum manus erant ut ensibus quinquaginta,
ginticipitem
et cui
adamantina claustra transfondere confideret; totidem-
8
que clypeis horribilia Jovis fulgura contemneret, obtruncavit, et ipsius pellem pectori suo gestamen adaptavit,
partim ad propulsanda pericula
ut gloriosum rerum gestarum

stavit
partim etiam
monumentum. Manife-
haec in eo bello gigantum (qui super altissimos
montes conscendentes adeo ingentia saxa dicuntur in
Deos jaculati, ut ex iis, quae in mare deciderant, insulae

productae habeantur) (1)
na vis (quantacunque sit
quemadmodum omnis humailla)
adversus Dei veritatem
insurgens, temeritas item, arrogantia, atque praesum-
ptuosa filiorum terrae ignorantia, vana
sit.
Ex iis enim
plurimos Minervam nullo prope negocio trucidasse,
fa-
ma est. Et quia maxime omnium in bellis gerendis omnis

solertiae
mater necessaria
visibiles, sive
est sapientia, sive
adversus invisibiles hostes
ideo belligerantum
capiantur,
numen habetur. Scutum clara trans-
parentia, et multis anguibus

tur, ea
illa
adversus
circumtectum
illi
tribui-
enim natura serpentum est utacutissimecernant:
ob id enim hortamur esse prudentes ut serpentes (quia

testante
Mose hoc animal
nimantibus),
est callidius cunctis terrae a-
nam nisi vigilantiae
et providentiae rebus
acumenpraesidem militiae corornaverit, quidnam existimabimus reli-
vel longe prospiciendis
roborarit et
quum
esse praesidii contra tot tantasque myriades eo-
rum, qui nos circumstant,
et nobis insidiantur,
Ejus scutum, quod prae se
ferret,
clarissimum et
stallinum (nempe diaphanum) effingitur

pientis veritas et
maximum adversus
habeatur.
cri-
quia ubi sa-
omnis vitae ratio conspicua
certissimum, atque
(1) II testo ha:
hostium?
fuerit
fortunae impe-
riosae insultus,
repugnaculum
stata galea, quia
efficitur.
non solum viribus
et
Datur
venit, sed etiam urbanitatis et moderationis

in rebus
illi
cri-
robore uti con-
cujusdam
omnibus ornamento. Cassidi huius Deae
gal-
lus gallinaceus adapertis alis in actu sese excutientis
insistebat,
tum
quia pugnax
gilantissimus est
spide insignis hasta
volucer
illi
tribuitur, quia
gnandum, tum ad expugnandum,

genii
acumine opus
acutae,
est
tum quia
vi-
tum ad propu-
debellandum, in-
et
hujus sunt rationes
tela
animam
atque
citae,
missiles.,
futurorum veluti praescius. Cu-
et
sit
sauciantes.
Ante ipsam quosdam adversus insurgere audentes

facie (1)
Gorgonis perterrefaciens, in lapides convertit,
quia adeo formidabilis et admirabilis est sapientia,

ut prae ejus timore et admiratione homines haereant
Quae
obstupescant.
et
aurora consurgens
ribilis
Sapientia
est ista
pulchra adeo
quae procedit quasi

?
Sophia, Minerva
sic electa
,
ita ter-
pulchra ut Luna,
electa ut Sol, terribilis ut castrorum acies ordinata.
Luna propter claram venustatem,

majestatem
castra propter invictissimam fortitudi-
nem. Solium habet

Lirici
Poetae
Sol propter celsam
solio Jovis
proximum juxta
illud
Proximos
illi
tamen occupavit
Pallas honores.
Et
et
Ego
illud prophetae:
sapientia in altissimis habito,
thronus meus in columna nubis: nonne enim in re-
(1) Leggerei meglio
facies.
,,
bus gerendis
Deo sinoctuam
potentia, facilitate, et authoritate
millimus est sapiens

illi
10
In margine
sacram insculptam vidi
illius solii
quia ubique etiam quae
caeteris sunt obscurissima videt sapientia juxta illud:
Tenebrae non obscurabuntur a
nox
te, et
sicut dies
luminabitur, et non est occultatum os (1)
quod
occultum. In campo vero
fecisti
meum
solii,
et
nempe
ejusdem corporeum simula-
historia, et
crum. Ubi
tibi,
Vulcani
opera, mirabilis habebatur descriptio universi,
operum Dei
il-
haec verba scripta erant. Ipse dedit
mihi horum quae sunt scientiam veram, ut sciam

spositionem orbis terrarum
di-
elementorum
temporum,
virtutes
initium, consummationem, et medietatem
vicissitudinum permutationes
anni cursus
lium
iras
hominum,
morum
stellarum dispositiones
bestiarum
mutationes
naturas anima-
vim ventorum
cogitationes
differentias virgultorum, virtutes radicum,
quaecumque caeteris sunt absconsa et improvisa.

Est enim in me spiritus intelligentiae sanctus, uniet
cus, multiplex, subtilis, disertus, mobilis, incoinqui-
natus, certus, suavis, benevolus, acutus,
nignus
affabilis
securus
humanus, be-
omnem habens
virtutem
omnia prospiciens. Juxta solium illud Palladium vidi,

quod tum significatum tum vim insinuabat, qua tan,
diu civitas incolumis, tuta, et ab hostibus inexpugnabilis
perseverat, quandiu Palladium inviolatum in ea
servabitur.
Haec
est fulgor
et
emanatio sapientiae
quae rebus publicis administrandis adsistens
mum est
munimen. Jam ergo
(1) Nel testo os e ripetuto
due
si
potissi-
de genere eius quaeri-
volte.
tis,
Jovis est
filia,
11
sine matre, quia e Jovis capite par-
ta est, ut figurant Orphici Poetae, et revelatio confir-
mat prophetarum. Unde
Ego primogenita
prodivi,
Jovis
illud:
inquam
Dei, et emanatio
ante
ore altissimi
omnem
creaturam.
Vapor
capite nata.
quaedam
Ego ex
claritatis
est
enim
virtutis
omnipotentis sin-
cera, pura, illustris, intemerata, recta, potentissima,
superbenigna, Deo pergrata, incomparabilis pura, quia

:
nihil
inquinatum in eam
incurrit; illustris,
est lucis aeternae; intemerata, quia
cula majestatis Dei; recta, quia
potentissima^ quia
cum
sit
nam
candor
speculum sine ma-
imago
bonitatis illius;
una, omnia potest, et in se
permanens omnia innovat; superbenigna, per nationes

enim sanctas
constituit
nisi
eum
se transfert
amicos Dei et prophetas
Deo pergrata, quia neminem
cum
qui
sapientia inhabitat (1)
namque haec
diligit
;
speciosior Sole,
Deus
incompaet super
rabilis,
est
omnem
dispositionem stellarum luci comparata inve-
nitur prior.
capiantur
cum sit, non est mirum si omnes

nedum forma verum vel similitudine for-
mae
Audite Salomonem: Praeposui (inquit) illam
Talis ergo tantaque
illius.
regnis et sedibus
ratione
illius
et divitias nihil esse dixi in
non comparavi
quoniam omne aurum

est exigua, et
in
conspectu
in
illi
compa-
lapidem preciosum
comparatione ipsius arena
tanquam lutum aestimabitur argentum
illius:
super salutem et speciem et
omnem
pulchritudinem dilexi illam, et proposui pro luce habere illam, quia inextinguibile est
(1) II testo ha: inhabitant.
lumen illius.Venerunt
12
autem mihi omnia bona pariter cum illa, quia omnium

bonorum mater est. Infinitus enim thesaurus est hominibus
quo qui
tiae Dei.
Ergo
usi sunt participes facti sunt amici-
si
amicorum omnia communia sunt
ditissimus est sapiens.
quae ab
ista
Quid Juno dare
non accipias
Quid
est
tibi
quod
in
poterit
Venere
? Non est
omnium dominus di-
admiraris quod in ista nequeas contemplari

mediocris istius pulchritudo,quia
lexit illam.
mea,
Hanc ergo amavi
et quaesivi
et exquisivi
a juventute
sponsam mihi eam adsumere,
et
ama-
sum formae illius. Adivi ergo dominum et

deprecatus sum illum et dixi ex totis praecordiis meis:
Deus patrum meorum et domine misericordiae qui
tor factus
fecisti
omnia verbo tuo
hominem
et sapientia tua constituisti
ut dominaretur creaturae quae a te facta
da mihi sedium tuarumadstitricem (1) sapientiam,

noli me reprobare servum tuum. Mitte illam de coe-
est:
et
lis
sanctis tuis, a sede magnitudinis tuae, ut
sit,
ut
mecum
acceptum
ducet
me
sit
mecum
laboret, ut sciam quid desit mihi, et quid
apud
te; scit
enim
illa et intelligit, et
in operibus meis sobrie, et custodiet
me
dein
sua potentia.
Mittit certe illam
ma,
Deus
pater,
mens
illa
mittit illam (clarissimi auditores) sed
foecundissi-
qualem ? non
certe nisi qualis oculis mentis nostrae valeat adaptari,
umbra
in
videlicet lucis. Sicut sole inaccessibili, inap-
prehensibilique,et in infinitaluceoccultissimoperseve-
rante inseipso,per radiorum emissionem ejus perva-
dens claritas descendit ad nos, et per omnia se
(1) II testo ha: adsistricem.
commu-
13
Ut enim
nicat et diffundit (1).
est
primo essentia
solis
([imosolamente vix attingitur, secundo est subsistentia
quae proprium orbem obtinens
solis,
et absolute consi-
stens, vivit ubi vivit;tertio est adsistentia solis seu ope-
quae omnia comprehendit;
ratio,
et
comprehenditur ab
omnibus: haud aliter solem intelligentiae

siderare licet.
Primo
tripliciter con-
in essentia divinitatis,
secundo in
substantia mundi, qui est imago illius,tertio in luce sensus eorum, quae vitam et cognitionem participant. In
primo gradu a Cabalistis appellatur et notatur per sephirot cochma(2), in secundo ab Orphicis theologis nomi-
natur Pallas seu Minerva, in tertio communiter nomino
Sophiae inscribitur. Primo non mittitur, non cornmunicatur
non capitur
non comprehenditur , quia
omnino a rebus absoluta. Audi Jobum

invenitur
precium
ejus,
Sapientia ubi
quis est locus intelligentiae
est
Nescit
homo
nec invenitur in terra suaviter viven-
non est in me; mare loquitur, non

estmecum.Abscondita (3) estab oculis omnium viven-
tium. Abyssus dicit,
tium, volucres quoque coeli latet (id est numina,astra
Deos
ista,
mamento
istos igneos, et
aqueos orbes, qui super
discurrunt, et per aethereum
campum
fir-
veluti
(1) II testo ha: disfundit.
Le due parole da noi stampate
(2)
gono
al
scritte
correttamente dal Bruno, e
roth, ed
in corsivo nel testo
linguaggio abbastanza strano della Kabbala.

si
appartensono per6
debbono invece scrivere Sephi-
Achamot.
Sephiroth significa emanazione, ed

Clii
Non
Achamot
saggezza.
volesse conoscere tutti codesti gradi di dottrina cabbalistica,
potrebbe riscontrare la storia della Kabbala scritta dal Franck e dal

Matter.
(3) II testo ha: abcondita.
14
volitando regularissimo, citissimoque circuitu proprios
orbes conficiunt). Perditio et Mors dixerunt: auribus

nostris
audivimus famam
Deus
eius.
solus intelligit
;|
vias ejus, et ipse novit
locum
illius.
Secundo modo
manifestissima est sapientia in superficie et corpore
omnium creaturarum
auditur vox
illius:
ubique enim clamat
undique
quid enim sunt omnia quae viden-
tur astra, animalia, corpora, et illorum decor, nisi sapientiae voces, et vestigia, opera divinitatis quae indi-
cant altissimam providentiam, et in quibus tanquam in

libro clarissimo legitur historia divinae potentiae, sa-
pientiae et bonitatis? Invisibilia
enim Dei per ea quae
facta sunt intellecta conspiciuntur
habes ergo
scri-
pturam.Vis amplius audire concionatorum voces? Coeli

enarrant gloriam Dei, et opera
firmamentum,
rum non
et
manuum
non sunt loquelae
et
ejus adnunciat
sermones quo-
audiantur voces: in omnes aures, in
terram exivit sonus eorum. Tertio modo est

ritui nostro, sedet in
gubernaculo navis
omnem
insita spi-
puppi animae nostrae, praesidens
istius in turbatissimo
mari hujusce
pharus spiritus alioqui
seculi fluctuantis, ubi est etiam
in tenebris obambulantis. Itaque tres
domos habet
di-
vina sapientia, primam inaedificatam,aeternam,immo
ipsam aeternitatis sedem; secundam primogenitam,

quae
mundus
est iste
tam, quae
est
visibilis
hominis anima.
minus novit locum
illius.
tertiam secundogeni-
De prima
dicit Job:
Do-
De secunda Salomon: Ego
sa-
pientia habito in excelsis, id est in astris, in aeterno
firmamento.
eruditis
De
tertia subinfert, habito in consilio, et
intersum cogitationibus,
cum filiis hominum. Hic
et deiiciae
meae
esse
ergo tandem inter homines
sa-
15
domum
pientia aedificavit sibi
rationalem et intentio-
mundum,
nalem, quae est post
umbra
quae est ante mun-
ubi inspiciatur
primae domus archetypae et idealis,

dum, et imago secundae sensibilis et naturalis, quae
est mundus.
Hic excidit sibi columnas septem nempe septem ar,
tes,
Grammaticen, Rethoricen cum Poesi, Logicen,
Mathesim, Physicam, Ethicam, Metaphysicam. Pri-
mam quae regulet scripturam congruumque sermonem,

ad excolendam
humanam
quae persuadendo
conversationem. Secundam
et dissuadendo,
laudando et vitupe-
rando, accusando et defendendo animas et affectus ho-
minum
fraenet et moderetur. Tertiam quae intellectus
humani operationes
di, et
illas
ternas, concipiendi, enuncian-
argumentandi, dirigat et ad scopum adducat.
Quartam quae usum
rationem circa numeros, ma-
et
gnitudines, pondera, et
momenta rerum combinando
et
conferendo, Arithmeticam, Musicam, Geometriam, Pi-
cturam , Perspectivam Physionomiam

,
Astronomiam,
examinat
rit,
et species
Astrologiam,
divinationum plurimas inqui-
et perficit.
Quintam quae corporalium
substantiarum naturam speculatur in causis, principiis

et elementis
in
mundo,
et
quatenus quisque seipsum contempletur
mundum
in seipso
cultura, medicina, chimica, et,

species,
tae,
unde
perficitur agri-
secundum omnes suas
Magia. Sextam quae ordinem justitiae absolu-
moderativae, dispositivae, distributivae, et com-
mutativae applicet Juri Simpliciter, ad se ipsum, Oeconomico, ad domesticos, Politico, ad concives,
Civili,
ad proprium principatum seu imperium, Ecclesiastico,
ad caetum ejusdem
fidei,
Gentium ad homines univer-

sos, Naturali,
16
ad omnia quae sunt in nobis et circa nos,
Divino, ad ultimum finem et
primum
efflcientem qui
supra nos. Septimam qua captantur rationes uni-
est
versorum, quae sunt, principia et causae,, tum rerum
omnium, tum
et
omnis cognitionis, quae
est ab ideis,
substantiis separatis,et absolutis. Superhisce columnis
septem sapientia aedificavit
sibi
domum
inter
ho-
mines.
Quae domus,
si
ad memoriam hominum respiciamus,
primo apparuit apud Aegyptios,

daeis.
Secundo apud Persas,
et Assyrios in
Chal-
in Magis, sub Zoroastre.
Tertio apudlndos, in Gymnosophistis (1). Quarto apud
Thraces simulatque Lybicos, sub Orpheo

Quinto apud Graecos sub Thalete
et
Athlante.
et reliquis Sapienti-
bus. Sexto apud Italos sub Archita, Gorgia, Archimede,
Empedocle, Lucretio. Septimo apud Germanos no-
stris seculis: ut certe
cum Jove
et Imperio, coelestisque
curiae imagine, Minerva, haec Sophia successiva qua
dam
vicissitudine
solum vertisse
et sedes
mutasse
vi-
deatur.
Non
ri
credetis (o doctissimi auditores)
vobis,
si
falso adula-
divitias vestras penitius (2)inspicere velitis
vos qui inter alios oculatiores

re quo
me
estis.
Ex
eo enim tempo-
ad vestrates devolutum est imperium, plurima
artium, et
hominum
ingenia inventa sunt apud vos,
quibus apud exteras nationes nullum simile comperie-
Magno Suevo
batur. Alberto
similis
An non
(1) II testo
ha
(2) II testo
ha
illi
quis
eodem tempore
ipso principe Aristotele cui indignissi-
Gynosophistis.
penicius.
me
(utpote cucullatus) pro temporis
fuit
addictus, numeris multis
bone, ubi
est,
si
17
illi
illius
conditione
extitit ille superior?
Deus
Cusano adsimilandus, qui quanto maior
tanto paucioribus est accessibilis
Huj as ingenium
presbyteralis (l)amictus non interturbasset,non Py-
thagorico par, sed Pythagorico longe superius agno-
scerem, profiterer. Copernicum etiam qualem putatis

esse
nedum mathematicum, sed (quod est mirum
physicum? Plus
capitibus,
quam
ille
invenitur intellexisse in duobus
Aristoteles,,
et
omnes
Peripatetici in
universa eorum naturali contemplatione.
me ingenium promere
humi
nionem verissima,
obiter
Palingenium
credetis
repente poemate
quam
protulit
ille
Quam
in
subli-
illo
suo
mira, supra vulgi opi-
de dimensione universi,
substantia stellarum, natura lucis, orbium incolatu, et
anima sphaerarum ? An non praestant quingenta

(
inter tot vappas) carmina, Atticismo et
omnium
Romanismo
qui sub vexillo peripatetico comptius loquen-
do, et stultissime sentiendo, militarunt?

celso,
illius
Medico Para-
ad miraculum usque medico, quis post Hyppocra-
tem similis ? Quantum putem vidisset ille sobrius, qui

tantum potuit videre temulentus? Mitto plures, qui Atticas et Ausonias musas aptissime imitati sunt et imitantur et inter omnes Maiorem unum(vobisplusquam
plusquam imitatur.
satis notum) qui illas exaequando
Mitto quod et Germania suos habet Theutos novarum
,
scripturarum inventores, Salmoneas qui Jovis fulgura

aemulantur, novos Vulcanos, Prometheos, Dedalos,
Aesculapios,Endimiones, quorum minimo similem apud
(1)
II
testo scrive
praesbiteralis.
18
exteras nationes non invenietis
vit sibi
tia illa
quod
ut cognoscatis
temporibus hic sapientia aedifica-
hisce nostrae aetatis
domum. Et ne Reges Regibus invideant, scienastrorum, celsus nempe in coelum principum
oculus, qui in
primarum gentium prioribus divinae
sa-
pientiae vasis exortus est, juxta illud Manilii Poetae
Regales animos primum dignata movere
Proxima tangentes
coelo fastigia
rerum,
Qui tantum novere decus, primique per artem

Sideribus videre vagis pendentia fata.
Si Aegyptii
habuere principatu timendos, sacerdotio
verendos, et sapientia admirandos

illos
Hermetes,
illos
insiti astris
bentur; Graeci eaclem conditione
Chironem,
Trimegistos,
Mercurios, qui sub Erichtonii no-
mine, Orionis, et Ophiulci
filium,
illos
et
ea ratione ha-
suum Perseum
Jovis
Herculem; Persae Zoroastrem
Battrianorum Regem; Mcedi suum Gigem et Saborem;

Lybici ut olim
suum Athlantem,
ita et
proximis tem-
Regem; AAlphonsum Regem;

Numam, Caesaremque Dictatorem Augustum,
poribus Gamalielem, et Alulidem Damasci

lexandrini Ptolemaeum; Hispani
Itali
Antoninum,
et
Adrianum, pontificem
maximum Pau-
lum tertium apud Germanos non solum inveniemus

:
principes cultores ejus, quae
communiter recepta
est,
Astronomiae, quales audio fuisse Caesares Carolum

Quintum, et Maximilianum Secundum, a quibus modo
vivens Rodolphus non degenerat
neque ignotae
artis
fautores, instauratores,et promotores Christianum Ter-
tium, et Fridericum
Secundum Daniae,
et
Norvegiae
19
Reges, sed etiam diu olim perditae
quae vigebat apud Chaldaeos

erutores,
qualem scimus
et
et sepultae illius,
Pythagoricos, veritatis
magnum
gravium Gulielmum Hassiae, qui
in
Germania Lant-
proprii,
magis quam
sensus et intelligentiae oculis non Peripateticae
alieni
cum Ptolemaiet eam quae phy-
exorbitantis philosophiae caudatariam

cis
tantum
callet
astronomiam
sed
sice deferentes orbes, et sphaeris velut affixas vel in-
sculptas stellas non agnoscit, et cometas nihilominus
ejusdem
nos
in
cum
caeteris stellis substantiae, utpote aeter-
aethevea regione consistentes, aetherem, aerem-
que pervadentes, sursumque deorsumque a terra

terram exspatiantes,
(1 ) et
idcirco
et
ad
unum continuumcoe-
lum, sive aerem, sive aethereumcampumprotestantes.
Siquidem astra tum novae, tum antiquae apparentiae

alienas subire, penetrare , et pertransire sphaeras con-
vincuntur.Unde quis locus esse potestChymaeraeillius

impenetrabilis, indivisibilis
et inalterabilis
sentiae et naturae, illius medii, illius
quintae es-
mundani
centri,
continui regularisque ad geometricam amussim circularis
motus naturalium corporum, eorumdemque nullo
sensu, atque ratione quantitatibus et ordinibus effinctis

et aliis permultis
haec ipsa consequentibus, quae hic
esset recensere superfluum, ne intelligamus discrimen

inter fixos soles, et pluribus circumvagantes rationibus
animae virtute exagitante aerem penetrant immensum, nec non abhorreamus hanc
Tellures, quae propriae
Tellurem matrem nostram
unum
ex astris nihilo multis
circumstantibus indignius intelligere, et ea quae mille
(1)
II
testo ha: expaciantes.
20
irrefragabilibus argumentis physice
novimus
famosissimi principis observationibus
et istius
quae ab
aliis re-
latae circumferuntur, etiam atque etiam confirmata
vigebunt. Hic ergo sapientia aedificavit
Adde
sibi
Juppiter, ut cognoscant proprias vires
domum.
et absti-
neant, adde ut studio rebus majoribus adpellant, et
non
erunt homines, sedDii. Divinum, certe divinissimum

est illud gentis hujus
studiis
non
antecellit, in
At vero quis
fortis ille
est
ingenium quod
,
quibus non
quem
silentio
in
illis
tantum
delectatur.
praeteribam
Cum
armatus, clavibus et ense fraudibus et

,
vi
astubus et violentia, hypocrisi et ferocitate, vulpes et

vicarius tyranni infernalis, supersfcitioso cultu et
leo,
ignorantia plusquam brutali, sub titulo divinae sapientiae et simplicitatis
Deo
gratae, inficeret universum; et
voracissimae bestiae non esset qui auderet adversari et

obsistere contra, pro disponendo indigno et perditissi-
mo
seculo ad meliorem et feliciorem
formam, atque
statum, quae reliqua Europae et mundi pars protulisse

potuit nobis illum Alcidem, tanto ipso Hercule prae-
stantiorem, quanto faciliore negocio et instrumento (1)

maj ora perfecit, (an non enim etiam perfecisse dicam
eum, qui tam strenue atque frugaliter negocium tam

egregium est adorsus? ) Si quippe majus et longe per-
monstrum omnibus, quae

peremptum vides,
niciosius
titere,
De
(1)
II
clava noli quaerere,
testo
ha
instumento.
tot ante seculis ex-
penna
fuit.

Unde
ille?
unde?
ex ubertate fontis
gnem
Ex Germania,
Hic
istius.
ex
ripis istius Albis,
triplici illa
Cerberum
tricipitem illum
ctum orco
21
thiara insi-
ex tenebroso edu-
Hie stygius
vidistis vos, et ille solem.
ille
canis coactus est aconitum evomere. Hic vester et vetras Hercules de adamantinis inferni portis, de civitate
illa triplici
terfusa
vidisti
tum
circumdata muro,
et
quam
novies Styx in-
coercet, triumphavit. Vidisti, Luthere, lucem,
lucem, considerasti, excitantem divinum
audisti, praecipienti
illi
obedisti,
horrendo princi-
pibus atque regibus inimico inermis occurristi

oppugnasti, repugnasti, obstitisti,
spiri-
verbo
restitisti, vicisti, et
hostis superbissimi spolia atque trophaeum ad supc-
ros evexisti.
domum. hic excimelius sacrificii vinum mi-
Hic ergo sapientia aedificavit

columnas septem, hic
dit
sibi
scere adorta est, hic reformatiorem posuit Sacramen-
torum mensam. Hinc vocavit invitatos ut venirent,

ut venirent. Venerunt autem ex omni gente, natione,
et disciplinatae
Europae populo,
Itali, Galli,
Hispani,
Lusitani, Angli, Scoti, Polarium insularum incolae,
item Sarmatae, Hunni,
Illirici,
Scythae: ex Oriente,
Meridie, Occidente, et Aquilone.
Veni inter
dae
alios
ego
amore concitatus
istius ardore,
pro quo
istius
,
me
domus
sapientiae visen-
flagrans 'spectandi
subisse
Palladii
non pudet pauperta-
tem, invidiam et odium meorum, execrationes, ingratitudines eorum, quibus prodesse volui, atque profui,
extremae barbariei
ab
iis,
qui mihi
et avaritiae sordidissimae effectus:
amorem, servitium
et
honorem debe-
bant, convitia, calumnias, iniurias, etiam infamias.
22
Neque pudet expertum
esse irrisiones, contemptus
i-
gnobilium atque stultorum, quorumdam qui plane bestiae
cum
cultu atque fortuna sub imagine et
sint,
si-
hominum, temeraria superbiunt arroganPro quo incurrisse non piget labores, dolores,
militudine
tia. (1)
exilium: quia laborando profeci,dolendo
exulando
didici:
Ite
expertus,
quia inveni in brevi labore diuturnam
requiem, in levi dolore

sto exilio
sum
immensum gaudium,
in angu-
patriam amplissimam.
nunc, veteres philosophi, lustrate provincias, no-
vos adite populos, maria transite.I nunc Pythagora ad
Memphitioos vates^ Archita
in oras Italiae, Plato
in
Siciliam.I nunc, Thianaee, intra Persas, pertransi Cau-
casum, Scythas, Messagetas, opulentissima Indiae
re-
gna penetra latissimoque Phison amne trasmisso

perge ad Brachmanas, discurre per Elamitas Babilo,
nios,
Chaldaeos, Medos, Assyrios
Parthos
Phoenices, Arabes, Palestinos, Alexandriam,
Aethiopiam ut Gymnosophistas
in
solis
iis
mensam
videas in sabulo.
majora, et maiora
mundi regionibus
ijs
et
Syros,
perge
famosissimam
Ea enim
quae vos in
quaesivistis, ego in
et
universa
et
tot tantisque
una Germaniae
regione inveni.
Adde,quod cum Germanos doctrina adeo excultos
in-
venerim^ ut etiam cognoscerem eosdem minime om-
nium moribus
esse barbaros et agrestes
cum ad
vos
pro laribus vestris pellustrandis pervenissem, natione

exterus, exul, transfuga, ludicrum fortunae, corpore
pusillus,
rerum possessione
(1) II testo ha: arrogaotia.
tenuis, favore destitutus,
, ,
23
multitudinis odio pressus, et ideo stultis et ignobilissi-
mis
illis
scunt, nisi ubi
lium
nusquam
contemptibilis, qui
aurum
fulget, tinnit
nobilitatem agno-
argentum,
favor tripudiat et applaudit.
sibi
Vos
gravissimi, et morigeratissimi senatores
et simi-
doctissimi
non
sprevi-
stis, et studium meum, non a vestratum omnium studio prorsus alienum, non adeo improbastis, ut patere-
mini philosophicam libertatem, et vestrae humanitatis
specimen temerari: sed
insignis
illius
me
vestrae Minervae,
(inquam) virginis vestrae matris familias amore
caecum, desipientemque suscepistis, intraque vestros

lares fere biennii spatio fovistis, et Jovia
te pertulistis,
et iniquis
porrexistis, ut
tandem
quadam men-
meis minime placidas aures

potue-
nihil aliud vobis esse
rim, praeterquam occasio, materia, subjectum, in quo
specimen
vestrarum virtutum moderantiae,
et divitias
urbanitatis, et longanimitatis explicaretis
mundo contestaremini.
Adde quod cum de abscessu cogitarem
,
prosequenda
parte debiti mei, et
officii
istam intimassem
ut illum
quem
ribus et favoribus cumulastis,
rum cataclysmo
obrueretis
praesentia adstititis
ista
et
pubes
proque
valedictionem
tot tantisque
mens,
sed
doctissimi professores
agam
illa ratio, illa
plena
sufficiebat ut ingeniosa
mundi lampades,
reae. Jupiter alte, quas
hono-
tandem etiam gratia-
usque adeo favore
neque
vos senatores gravissimi
illa
cultissima juventus ista adsisteret
doctores celeberrimi,
mihi
coram
et
stellae aethe-
grates? Ubi, et unde
lingua, quae ad hoc apte
meos conceptus digerat et concinnet, et eloqui pro

dignitate valeam ? Agerem si possem. Sed praestat (o
24
Deus) eos videre quod concupiverim
quam quod
(1) eas referre,
audiant tam insufficienter, inepte, et in-
composite referentem, omni facundiae spiritu desti-
tutum.
Porro, quod licere existimo, numina elementorum,
omnium imprecabor. Vos Sylvarum istarum (sub quorum arborum frondibus toDriades
et Hamadriaties consedi ) Nymphas
des obtestor, ut quemadmodum vobis prope adstant
coelorum, et astrorum
Numae, Caesares, magni

lii,
ita et e
thi
duces, Marones, atque Tul-
gremio matris vestrae prodeant
hederae
lauri,
myr-
pampini, oleae, palmae. Vos numina
Faunos, Sathyros, atque Sylvanos imploro, excolite

agros, regite campos, greges et
armenta
fovete,
ut
quemadmodum hoc solum divinorum ingeniorum
est
feracissimum,
Arabiae
ita et agris felicis
felicis
et hortis
Campaniae
campis
Hesperidum non invideant.
Vos quoque Nymphae istorum fontium,

fiuminis istius, ad cujus ripas mihi
et
Nereides
aerem captasse
li-
argentum vertatur arena vestra et

sabulum vestrum in giebas auri, quemadmodum de
cuit,
adeste. In
Nilo, Euphrate, Tygri, Tago, Rhodano, Pado, et Tibride superbissimo tryumphatis.

culus, et
lampas universi
istius,
cedis tenebrarum,revertens,
Tuque
sol,
mundi o-
qui vicissitudini con-
revehensque lucem perpe-
tuo huic patriae feliciores dies, nienses, annos, et sae-
Tuque sydereum plaustrum regens Boooculos custodiae tuae a terra ista non avertis
cula reporta.
tes,
qui
unquam, aeterne excubans, abige hinc noctivagos lu(1) II testo
ha
quod concupiverim, eas referre quam
etc.
25
hoomnipotens, Deus
pos, immites ursos, vastatores leones, et caeteras

stiles
sylvarum feras:
et
Pater
ille
Deorum sub cujus imperio fortuna omnis est et

omne fatum, mea pariter atque vestrum omnium (au,
ditores celeberrimi) vota felicia reddat et confirmet.
Dixi.
ORATIO CONSOLATORIA

ITALl
D.
HABITA IN ILLUSTRI
celeberrimaque academia julia, in fine solemnissimarum
exequiarum in obitum illustrissimi potentissimique
Principis Julii, Ducis Brunsvicensium, LunaeburgenSIUM ETC.
Prima mensis
Julii
Anni MDLXXXIX
HELMSTADII
Excusa per Jacobum Lucium
ORATIO
principio
Illucl
me
Magnificentissime
excellentissimeque
Reverendissi-
Domine Prorector; Doctorum
magistrorumque omni virtutum doctrinaeque genere

insignitorum Senatus amplissime; et nobilissima, ingeniosissima cultissimaque studiosorum corona)
me
maxima sollicitudine, atque anxia cura vexat, quod

summopere vereor, ne quis minus libertatis et simplicitatis ingenii
dicii
mei gnarus, hoc ipsum leviore ju-
lance perpendens, in deteriorem partem inter-
pretetur quod
cipuus
finis,
me mea
homo
peregrinus, ignotus, et cui prae-
quo inter vos commoror,
est laterj: ita
sponte, a nullo (qui appareat) ascitus, vel
adhortatus, ultro vestris luctibus immiscear, et ad
thragicum veluti symposium minime lacessitus accedam. Subinde ne audaciae temeritatisque synto-
ma
atque effectum suspicemini, quia post usque a-
deo eloquentissimos et in dicendi facultate apprime

insignes; post
auditam (inquam) amoenissimam
et
dulcissimam, quantumvis lugubrem harmoniam, quasi
30
pro colophone appingendo, hoc crudo indigestoque
di-
cendigenere stomachum veluti delicatioribus auribus

atque palatis facturus, intrudar. Decuisset sane post
gustatos in Germanica Latiaque facundia torrentes,
quorum pollentis ingenii

manare uberrime audivistis,
fonte aurea
Charitum esse
et
quorum pectora
facile
judicarem, ut ex Italia nobi-
triclinia
aliquis Tullius resurrexisset, qui (opportune sive
lis
sit,
sive importune) tantae funebri orator accederet
solemnitati
cia,
ut ad ipsos eloquii patres in
Aegypto defunctos,
et
ventes adventasse
me
et in
videtis
jejuno
quaerere videmini unde prodam
quas
agam
principium
hac Academia vilepidae o-
hoc hispido
stylo balbutientem
iilepidoque
insua-
a quo
quid novi adferam
partes?
Horum
atque
finem audire cupiatis
si
Grae-
Italia,,
hominem a
rationis studio prorsus alienum,

vi
fluenta
illa
excusationem
causam,
rogo
at-
tendite.
Ut a
capite propositum
celeberrimi
non casu
ipsum adoriar (auditores
sed providentia
quadam
fa-
ctum esse censeo; ut nescio quo vento, seu tempestate
ad regionem hanc, hisce compulsus fuerim
die-
bus, quibus funeri celsitudinis eminentissimi, potentissimi,
Vidi
famosissimique vestri principis interessem.
universos
habitu
humanae gradus
civilitatis
luctuoso vultu
languido incessu
demissique animi signis aggravatos
lugubri
inclinati
heroas princi-
pes, comites, barones, generosos, nobiles, senatores,
cives, plebejos. Inde artes
omnes,
et
celebres facul-
atque virtutes, Religionem, Jus divinum, Theologiam, Civiles leges, Medicinam, Poesin, Oratoriam
tates,
facultatem
et
31
quae ad ingenii culturam
alias
et
conversationis humanae perfectionem plurimum conquas omnes atque singulas earum

ferre creduntur
:
productor, enutritor, promotor atque defensor illustris-
simus, et in tota Europa
nominatissimus Princeps
catus
tia
Julius in
ille
coelum avo-
sua dulcissima desiderabilissimaque praesen-
viduatas
num
mundi parte
cultissima
reliquerat.
Ilic nihil
ab
vidisse statu potui vel audisse.
quoque notavi generationis

pra exterorum fidem
Principem atque
istius
humano
alie-
Quinimo illam
mirabiiem,
et,
su-
insignem erga proprium
(I)
Dominum
cultum, observantiam,
obsequentissimique affectus notas. Cujus
officii
gra-
vissimas rationes non solum excultiorum generatio-
num
et
populorum antiqua consuetudine, verum quo-
quodam approbante antiquae
que divino
religionis
usu atque sanctione, per doctissimos Theologos et

Historicos, ex utroque testamento confirmatas audi-
Mirum
rum virili
vi.
omnes
ut
feliciter,
proque nervorum suo-
accuratissime in sui muneris obeundi stu-
dio sese gesserint.
Tunc, nescio an ego, mecummetipse
considerans, dixi, an aliquis peregrinus spiritus inti-
mioribus auribus meis insusurravit. Viden
o Itale
advena, ut ex omni genere eorum, de quibus opti-
mus Princeps benemeritus

extremi atque possibilis
est,
pro parte solemnitatis,
officii,
quod eidem praestare
tenentur, ultimum propriarum virium exprimunt et

effundunt?
Tu
quid somnias? quid ociaris? quid torpes?
quid moraris, ne statum quoque
(1)
Nel
testo
manca questa
tuum
tu ipse consi-
virgola e la precedente.
32
animo advertas, quam
deres, et illud
minus conveniat munus
nullo alio
quod certe omni
obire,
illuci
tibi
ratione a te inter praecipuos exigitur; utpote quidquid
ab
aliis
praestitum esse vides, atque praestandum
Peregrinus sum (inquis)
et extraneus.
Quid
Nola-
ita
gerendum tuum
Imo hac potissimum ratione

quiritur hic ab omni lege negocium,
ne?
quod peregrinus
es
ctas, nulla pars,
An
quocl extraneus,
ignoras tantum fuisse generosis-
cipis Julii inter virtutes alias

,,
re-
quod ad nullum ordinem spe-
et
simae et superhumanae humanitatis
rit, ordinaverit
illustrissimi Prin-
splendorem; ut decreve-
et sanciverit
quo in Julia Academia
non solum non haberentur, sed neque essent peregrini

et extranei ii, quorum possibilis est honesta conversatio, quorum professio vel studium circa Musas, et optimas disciplinas versaretur? An non summopere cavit
ne ulla bona ars, atque scientia, quae humano generi
usui esse possit, quaeque ad divinam cognitionem at-
que cultum gradus

ret,
esset, vel
ab
illa
saltem non aliena-
hoc in loco non se civem, patritiam,
et
domesticam
agnosceret; ubi nil aliud peregrinum et extraneum intelligi voluit
percupivit
riem
faxit
(quod etiam longissime abesse et exulare
quam turpem ignorantiam
feram barba-
atque cyclopicam illam inhospitalitatem
Deus, ut
illi
quod
plenius perpetuo pro voto succedat,
ne usquam Gaetica
illa
tantis ignorantiae
species sub titulo doctrinae vendi-
tetur. In
mentem ergo
torvitas loco gravitatis, et osci-
in
mentem
Itale ) revocato te
a tua patria honestis tuis rationibus, atque studiis pro

veritate exulem, hic civem. Ibi gulae et voracitati lu~
pi
Romani expositum,
hic liberum. Ibi superstitioso
33
insanissimoque cultui adstrictum

res ritus adhortatum.
tuum
et,
rae, jure
liberae
ma
tyrannorum
mor-
violentia
quatenus te capacem
ostendis, of-
efficis et
etiam et honoribus, saltein pro ejusdem votis et
intentione,
rum
hic ad reformatio-
hic optimi Principis amoenitate atque justitia
vivum,
ficiis
Illic
cumulatum. Musae enim
illae orcline
natu-
gentium, civilibusque legibus non immerito
quae
in Italia et
Hispania vilium presbytero-
pedibus conculcantur^ in Gallia discrimina extrepatiuntur, crebris in Belgia concutiun-
civili bello
tur fluctibus
quibusdam Germaniae regionibus
et in
infelicissime torpent
quillissime
degunt
hic solidantur, eriguntur, tran-
atque
cum
tuo vero principi

nis officia debes
optime
suis studiosis
pro principis arbitrio vigescunt.
Illi
ergo tu tanquam
susceptori atque fautori gratitudi-
sub quo non exul, non coactus
non
formidinis infernalis expunctas atque confossus aculeis;
sed civis,
liber,
peragas alacri
efficacia
quod
et
tibi
atque securus vivis. Perage igitur,
majori qua possis diligentia atque
munus
incumbit: hoc enim sub gra-
vissimae turpissimaeque (pro ingratitudine) infamiae

nota, sipraetermiseris.peregrinae peregrino tibi
injungunt, ut hic suo
omnium nomine,
Musae
in funebri sal-
si non
tem erga carissimum Principem
quantum pro ipsis atque pro ipso debes, saltem quantum per te potes exaequare. Illud enim tibi certissime
persuadeas volunt ut quodcunque et quantumcunque futurum est officium tuum et bono animi profe-
obsequio,
illo divinoque
ctum
magnanimi Principis Genio excipiendum ubi viderit,
atque compertum habuerit, suum votum, ingenium
affectu,
gratissimum ab immortali
34 atque suffragium
admodum
omnibus
ita
ab externis gratum accipi, quem-
a celsitucline sua gratiosissime est
oblatum atque concessum.
aliis
illis
Ex
bisce
clarius (doctissimi auditores) conjicere potestis,
non solum motus, sed etiam impulsus

peregrinus ego pro
tem
sed veluti
mea
parte
unde
atque coactus
memet non
et
uti par-
quoddam extrinsecus adjiciendum
ap-
posui.
Quod
subincle revera urget, et de
incultissimo dicendi genere
meo humillimo
et
non immerito inculcatur
quia, praeviis adeo disertissimis (1) Ilhetoribus atque
Oratoribus, ingenio tardissimus, doctrina tenuis et

gua, ultro
me
lin-
crassissimus offeram,ne vos (rogo) gra-
vius afficiat auditores, ne
inquam
temeritati
arro-
Neque enim ad tantum stultitiae sum adactus, ut ipsum quod

verum est ignorem nempe a me nilj.il 110:1 modo megantiae, atque animi insolentiae adscribatis.
lius, vel
dissimis
ideo
aequale
sed ne simile quiclem vestris cancli-
luculentissimisque Musis aclduci posse
meas
ineptias
crum
divini
facile videre potestis,
Daphnidis
tiam ad illum
cle
ac
illarum culturae atque splendori
velut aclmiscere consortesve facere
Quippe etiam
istius
non sum ausus.

ut nunc acl sepul-
quemadmodum
olim
e-
quo Mantuanus Poeta meminit, Tar-
di venere biibidci, Itaque
postquam suos ordines,
ritus,
caeremonias^pietatis finalisque ministerii actus edidere

Jovii currus, Junonii spiritus,
Pboebeae lampades, Pal-
ladiae mtisae, facundi Mercurii
-,
Charites amoenissi-
mae, coelestia nempe numina: permittite (quaeso vos)
(1) II testo
ha: disertissimus.
35
permittite accessum patere, et adventarc ultimos seor-
sim, atque solos; e montibus, sylvis, desertisque

pis,
cam-
agrestes (1), villosos, et hispidos Faunos, Sylvanos
cum eorum qualibuscunque
atque Satyros
lingua, idio-
mate, atque(ex sincero cordis aifectu) caeremoniis: ubi
non
se pro rei majestate atque dignitate, sed pro sui
muneris gratique animi

protestantur. Siquidem
omniparenti
non
non magnis
omni genere
officio
soli coelo
diis
modo
sed et terrae
sed etiam ex
non
urbanis, verum quoque
et
heroibus
peregrinis, et barbaris, tantus illustrissimi
Ego
splendor illuxisse potuit.
Julii
atque cultu adesse
sacratis bonisque laribus
solum domesticis, civibus,

extraneis
igitur qui Musa-,
rum (si quis alius) amantissimus, pro quibus patriam

domum, facultates honores et quidvis aliud extra
,
ipsas amabile, appetibile, atque desiderabile, contempsi, dimisi, perdidi;
nunc non eas
vere, et ex puro pe-
amare dici possem, si illustrissimum Principem

tantum talemque ipsarum (2) patroiium, tutorem, et defensorem, non colerem, et ab extremo hoc cffecto,
quod mortali parti solet atque debet consecrari^ desictore
diosus absisterem et abstinerem.
peregrino,
domestico
si
Non
officio (3)
desint ergo etiam
musae complevere.
Si coelestibus sidereisque cultibus apparuere
com-
pareant etiam campestribus hisce atque rusticanis.
Magna enim
et
parva
fecit
Deus,
et
ab omnibus,
juxta propriam facultatem atque captum, primitias,
atque
decimas
cultus
exigit
ha acrestes.
(1)
II
testo
(2)
II
testo ha:
(3) Leggerei
ipsorum.
domestica
officia.
et
honoris. Adsuinus

ergo nocturno,
36
et velut extraordinarii
temporis ac-
cessu Satyri, Fauni, Sylvani, quamvis lacrymas nullas
supra funere nobilissimo emit-
et luctus nullos
timus
et
exprimimus. Si enim lacrymae super tumulo
tuo requiruntur, et
illas,
quibus inspergantur, sacra-
tissimi cineres tui sitiunt (o
quas non paucas, non
non theatrinon hypocriticas, qualibus tyrannorum corpora
clefuere tibi,
cas,
Principum optime) non
etiam abluuntur
fictas,
sed sacratissimi amoris igne ex-
profuderunt oculi illustrissimi Principis
cussas
mogeniti
pri-
ac successoris tui Henrici Julii aliorum-
que illustrissimorum liberorum
consanguineorum
heroinae conjugis
heroum
affiniumque
domesticae
generositatis, nobilissimae curiae, ministrorum, popu-
lorum
denique coeli
ipsius
quo animam superis
quod ab eo tempore
reddidisti, et
libusque heroibus aggregatus
es,
magnis immortaad hunc usque ul-
timum funeralium honorum terminum
et ultra, la-
crymas suas lacrymis populorum tuorum admiscuit.

Quid enim (per Deum immortalem) credere possumus ab illa eadem die intempestivas et extraordinarias istas pluvias, ventos, et tonitrua, praeter
la-
crymas, suspiria, et querelas, quibus concelebrando
tuum funus
singuli quique dies
cibus obtulere
stris (si
num
Sic ergo potius
non
intermissis
modum
vi-
lacrymis ve-
quid possumus) posituri, rusticorum numi-
personae sine lacrymis adsumus
et
ad
celsi-
tudinem tumuli huius adducimus Sabaeorum aroma-
tum fumos; spargimusque
flores, rosas, violas
des, suaveolentia naturae matris dona,
consueta
grataque sunt
sepulcro.
fron-
etenim haec
Haec sunt quae
nostrae
campestres
37
montanaeque deae Nymphae
Najades, Dryades, Hamadryades et Napeae nostras

per
manus cumulatissime
in amoris, cultus, et obser-
vantiae signum offerenda tradere (1), priusquam ipsis
a multitudinis abhorrentibus concursu, secretius (2)

accedendi, e.t conveniendi tempus offeratur; ut muneribus hisce addant pro coronando sepulcro
earum ma-
nibus contextas corollas, non quidem ex
tristi
enim tanto heroi immortali minus
vel cypresso: has
convenientes existimant,
quem non
obiisse, sed
a vo-
credere debetis; at vero coronas atque
abiisse
bis
taxo
thiaras ex floridis rore marino, myrtho, hedera,
pam-
pino, palma, oliva atque lauro, typis Prudentiae, Sa-
pientiae, Fidei, Patientiae, Victoriae,
Pacis atque
Triumphi.
Moxque
illucl
esse volumus,
quemadmodum quas
que pietatis lacrymas

sunt
illas,
earum nomine significatum
vobis
effudistis,
pro actu effectu-
improbare non pos-
quibus coelum ipsum non solum adstipu-
latorem, sed et consortem atque comitem habuistis.
Caeterum ne lacrymae alicujus desperatioris effusiorisque tristitiae locum admittant; neve superflui extraque legem positi moeroris signa a prudentibus oculis
atque vultibus exprimi videantur, illud menti
omnium objectum
esse volunt, ut peractis hisce fu-
neralium solemnitatum muneribus,
maque
illustrissimi
universi
(2)
Julii
pia felicissi-
recordatione tranquillo
degamus animo; neque enim turbido
(1) Leggerei
II
Ducis
cum
testo lia
tradidere.
:
secretior.
illi
moe-
38
quando
rori porta ulla pateat oportet,

culis illud advertatur;
campus
si
unam
illustrissimi
plissimi
Ducis
intelligentiae o-
citra perfunctos actus
ploratui ullus vacare debeat;
tingat ut ad
mia
nempe
eum ipsum
con-
de tribus causis referamus, aut ad
Julii
personam, aut ad Ducatus am-
incornmodum, aut ad tuum tandem (Acade-
Julia) detrimentum.
Verum (o doctissimi, o sapientissimi auditores) quinam ex prima causa locus esse queat ubi Princeps
optimus omnia summa cum benedictione, coelique sin,
gulari favore perfunctus
pleno fuso
tunae evasit atque Parcarum
crymarum
valle,
ad beatitudinis
Ab hac
montem
manibus Forvidelicet
illum;
la-
ex hac
infernali Aegypto, ad coelestem illam Hierusalem; de
caeca tenebrarum abysso, ad lucis inaccessibilis pleni-
tudinem
a torrente calamitatum
ad consolationis
immensae flumina a carcere temporis^ in amplissimum aeternitatis sinum de vicissitudinali^ velutique

momentaneo principatu, ad illius aeterni regni (cujus
heredem illum constituit Optimus Maximus) adeptio;
nem
Postquam ergo ob ejusdem absentiam

debitas lacrymas profudistis (1), (eas enim patitur, at
que ordinat naturalis et humana quaedam sanguinis
lex) jam apud vos illius felicissimo statu coram oculis
evolavit?
exposito,moerori nullus amplius locus esto. Quis enim

jure plorabit pro parente, amico, beneficove domino,
peracta vitae hujus molestissima navi-
quanclo
ille^
gatione,
cum propriorum laborum mercede, praemio
atque corona portum salutis attingit, atque quietis
(1) II testo
ha profundistis.
:
,;
Num
vero
quod sccundo statuebatur loco
universis qui sub
popidis
tione vigebant, aliqua
sit
illius
ducatu
et
An non
pro
guberna-
ratione dolendum, hoc no-
omnibus maturius considerandum
bis ipsisque
quo.
39
relin-
dux
aman-
illustrissimus atque providissimus
diu ante cavit, ne ob istam
causam
subditis
tissimis suis (1) aliqua, pro ipsius absentia, tristitia ac-
cederet
An non
evidentissime constat,
lenter clivina potentia atque miseratio
quem
finem adstiterit,
diae
sicut
eum
etiam
malignitatis
ipsum
in
quam
usque in
illi
olim a millibus invi-
sicut
fortunae insultibus liberavit
et
in celsitudinis hujus
eodem aliquandiu
gradum
feliciter
evexit
conservavit
ut peracto hujus vitae cursu
effecit,
lucu-
ut
ita
instan-
teque ejusdem emigratione, posset populis suis Cel-
situdinem primogeniti et successoris sui Illustrissimi

Henrici Julii tanto animi splendore, prudentia, fortitudine,
doctrina, atque magnanimitate praeditam, et
patrem patriae loco suo optime meritum committere;
cujus eminentissimae virtutis fulgorem post Hal-
berstadensis episcopatus
rectoratus
et
aliorum
liujus
illustris
Academiae
titulorum administrationes
quas illustrissimo Duce parente superstite, adoiescens
summa cum
laude, et
omnium
satisfactione exercuit;
nunc certe firmata
aetate,,
ultro atque ultro, amplius
cum
latiore
amplioreque dominio atque
atque amplius
moderatione tanto magis illustrabitur, enitescet, propagabitur (2).
(1) Leggerei
(2) II testo
Ut
meglio
certe videre possitis illud illustris-
sui.
ha propagabatur.
:
40
simi Ducis Julii prudentissimo studio esse factum; ut
pluribus post ipsius funera saeculis
vobiscum
ejus
praesentiam melius atque melius agnoscatis.

Praetereo recensere quanta diligentia in populorum
suorum
usum, favorem, atque gratiam
utilitatem,
lustrissimos liberos suos curarit educandos. Illud
tantum mihi
memoria
quod hisce meis

licuit,
il-
unum
nulla aetas et oblivio delebit,
oculis videre, et auribus hisce audire
heroas pueros binos principes
filios
sinui et edu-
cationi vestrae commissos, certisque temporibus arctis-
simo adstrictos examini, a communibus nuptiis

chanalibus
et
compotationibus
quemadmodum neque
aversos,
prorsus
tantum
aspexit, sed
clesiasticis jugi frequentia
maxime
dignum
quam
alienos
et
studio feritatis intentos
post carnificinam fugacium leporum
nemo unquam
bac-
atque cervorum
scholasticis et ec-
conventibus interesse. Et
memoria seculorum (quod volo dicere)

quam magnifice, animose, et (non minus
illud
;
aetas pateretu^) docte in thes.es sub
magno
Ju-
ambos propositis gravibus argumentis opposuisse novimus.Ut (boneDeus)

tunc mihi pro multiplici affectu pectus subsultabat? Ut
risconsulto Borcholto disputatas
mire desiderabam
illic
pro exemplo universos Euro-
pae principes, et principum
filios
interfuisse
certe plerosque ex hisce puduisset ipsis
pere, loqui, audiri.

(1)
tenellos pro
Ut
didicissent
Questo inciso e intralciato
plerosque, e trasportarlo
tioribus, stupiditate etc.
quam
pro adultio-
res (1) stupiditate silentibus, et in auribus
genium habentibus
totum in~
iisdem pueros sa-
quemadmodum non
o bisogna riferire
innanzi; ovvero leggere
adultiores a
pro
ipsis
adul-
semper
omnium
etiam nostra hac aetate
ita
41
cissima non ubique

cipibus est alieno
commune
infeli-
atque proprium prin-
tantum ingenio,
judicio, lingua sa-
pere, consultare, loqui?
Non minori cura atque

et evidentia est
fama
sedulitate plenissima
educatam esse primogenitae
indolis
lustrissimi Principis Henrici Julii celsitudinem
il-
quae
incremento capiente aetate, diu ante praematurum nacta judicium, linguarum
virtutum
quantum cuicunque optimo
moderatori opus est

igitur
omnium^ doctrinarum, atque
culmen
attigisse potuit.
mentis oculos in altum
( si
principi atque
efferatis )
Quinam
ex dicta
caussa moestitiam populis ullam enasci posse videbitis ?
Ubi felicissimus inter Heroas collatus
lum tenens
una parte
rum
ille
animus coe-
conversisque in terram oculis videat
Duce
in
Illustrissimo Henrico Julio
ex
tum mi-
in ejus exequiis celebrandis gratitudinis et amoris
tum etiam pro
indicium
(1);
in multis
principum desideratissimas animi
populis gubernandis illas
atque corporis virtutes eximias

(
pro coelesti gratia, divino.que
mentis
ex altera vero parte
illi
adsistente favore
sub tanto, talique duce omnia ut reliquit, pacata, tranquillaîncolumique statu, utpote propter reformatiorem
religionem
justitiam
benevolentiam
atque gratitu-
dinem, populorum tanquam fortissimis vincubs obstri-
ctorum firmissimum obsequium
Num
tua tandem caussa dolere debeas, et quali ra-
tione erga Illustrissimum
fundatorem tuum hoc tem-
pore affecta esse debeas (Academia amplissima) non
(1) II testo
ha judicium.
:
42
immo
meis sed ipsius verbis,
factis
recensebo. Ipsam
beatissimam celsitudinem praesentem coram
igitur
gnosce, et
iis
atque affectu, animi

Julius
ille
a-
quibus te alloqui consuevit voce, vultu,

tui
intima pulsantem audito.
Caesar ad cujus celsum fortunae gradum
vim
superattingere non potui (quia per
patriae visce-
ribus illatam, atque crudelem illam. tyrannidem
num-
quam voluissem neque vellem) cujus tamen animum

et illustres virtutes
exaequare
stuclui, et (si
bus patriis possibile esset) superare; ut
possem
pria ratione et facto comparari
nomine
aliqua procui proprio
atavorum regum splendore compar eram
et
totum attamen
censeor: Nihil
Ille
effecit.
illi
pro mori-
et fortasse
amplius a superis fecisse
enim praetermisit qui quantum potnit
cum
manibus, non sine
e Pharii tyranni
mirabili divino favore, mediante propriae sedulitatis
atque solertiae virtute elaberetur, quando de extremo

vitae suae discrimine agebatur
ta,
in
illa
prope despera-
imo vere desperatissima cura, non magis
datus
est,
quam Musarum suarum,
sui recor-
libellorum suorum.
Molis in exiguae spacio stipantibus armis
Dux
Latius tota subito formidine
belli
Cingitur, hinc densae praetexunt littora classes,
tergo insultant pedites
Non
via nulla salutis;
fuga, non virtus, vix spes quoque mortis honestae.
Captus sorte
loci
pendet dubiusne timeret,
Optaretve mori: prohibent

Ostendit Fortuna viam
fata.
Ipsa salutis
tunc puppe relicta
pontum; siccos fert laeva libellos,

Dextra secat fluctus tandemque illaesus amico
Prosilit in
Excipitur plausu clamantis ad aethera turbae. (1)

(1) Questi versi
sono della fine del X. libro della Farsaglia di
43
omni casuum extremi-
Ita et tuus Julius (Julia) in

tate,
quos multos subiisse potui
quantum
mea composui. Te ( ut
pter eas quas
annis meditatus
sum
salutem tuam (pro-
potui eolui Musas)

scias
cum
salute
meae
cum adversum me
a primis aetatis
atque dilexi
undique vastissimi maris hujus, atque turbulenti saeculi fluctus effervescerent, et aestuarent,
cum ex omni
latere procellae nequissimae illius religionis
lentae
tyrannidis Tiberinae bestiae
me
et
vio-
fluctuantem
propulsarent; ut ab ipso materno sinu, paternis ulnis,

et totius natalis
domus amore
positumque invidiae,
et gratia
divulsum; ex-
livori, et maledictis sibilantium
serpentum, canum latratibus , sannis aprorum spu-
mantibus
rugitibus
dentibus
et
unguibus leonum
acerrime maligna fortuna concuteret. Hisce inquam

afflictantibus,
et
cum ex omni
latere circumdatus essem,
cominus mortem minitantibus,
vallatus premerer,
et
et intentantibus
vix in mortis honestae spem
ociosorum presbyterorum sententia adactus
cum
velut unica, pro
tabella superesset, te
meae
tunc
virtutis suffragio, naufragii
tamquam dimidium animae meae,
sub vexillo religionis, pietatis, et doctrinae (quae pro

parte luminis a coelo mihi irradiantis optima videbatur)
manu
hac
constantissime sustinui, ne ab undis
non solum mergereris, sed ne vel saltem

contaminareris. Dextram mihi tantum ( adhuc favori
perversitatis
et saluti
Lucano,
tuae intentam) quae reliquos labores suscipe-
fino
ad optaretve mori
il
resto e preso dagli undici esa-
metri, che Sulpizio fece per aggiungersi agli ultimi della Farsaglia
restata interrotta, non senza qualche alterazione negli uni
altri,
perche
il
Bruno citava a memoria.
e negli
ret,
44
pro scopulis evitandis, fluctibus superandis, et ut
ad tutum portum mei tuique communia viscera per-
duabus manibus altera tota
reliqui. Itaque e
ducerem,
meae
tuae, altera vero partim tuae, partim
ministrabat.
mium
Hac
asperas atque longas calamitates
nempe hujus pelagus immissus)

li,
oppugnavi,
que
me
vitae ad-
ergo dextera in agone positus niin saeculi
reppu-
subivi, pervasi,
tandemexceptum vi-
expugnavi, calcavi, superavi
avitissimo coelestis curiae plausu
deo; teque in optimo portu collocatam relinquo,
immo
habeo.
Memento ergo
num e
meum
meis
indidi
perpetuo
in
tui Julii,
cum
quam
velut u-
communicavi, ut mei amoris pignus
et
tuo
corde
te esset indelebilis
ctoris
Julia,
a coelis aspicio, cui ideo nomen
liberis
meorum liberorum
ut
mea
consisteret.
quorum
insculpsi;
,
eosdem
tibi
Ego
ut
te
animo
amor erga
educandos tradidi
lacte religionis, pietatis, doctrinae e tui pe-
uberibus exsucto,,
propriae
substantiae
amorem
tui
in visceribus
injectum conciperent
quo
te
tandem tamquam propria viscera diligerent, proindeque ipsi te vicissim adultiores alerent, regerent,
promoverent, et tutarentur,
mea
Julia.
Te ego Ju-
liam appello quae antequam appareres in cultu la-
pidum, fundamentorum^ parietum, colunmarum, tectique istius sensibilis

enutrita,
salva
me
me
me
nascente nata,
adolente adulta,
salvo.
Julius natus, et
me
lactente
fuoiente fiiîens
Ut vero eo tempore
cum
me
Julia nata qua
Julio vivente Julia vivens, o-
ptime cavi ne et esset defuncto Julio defuncta. Vivit tibi Julius,
vivit tibi.
Caro de carne mea, san-

guis de
45
quem adhuc
vivam tecum) primogenitus meus Henricus
meo
vivo, et
sanguinc, (in quo et per
Julius, spiritu nihilominus heroico, et Dei l)eneficiis
exornatus, sicut divino

tor
astitit: ita
tibi
muncre me vivcnte Rec-
etiam multiplici plenioreque gratia at-
quc suffragiorum
officio,
nunc
ille
te
ex toto e ma-
meum
meum con-
nibus meis suscipiet carissimam. Siquidem ut

in
nomen.
ita et
plius
vultum, et
et agnoscet.
i(Miiplal)itur,
fovebit, augebit,
fendet.
animum
Illc
tc
in te
amplius atque am-
ditabit, exaltabit,
atquc de-
Valc ergo (mca Julia) vale, aeternum valc
unum
quantum praecipere possum praecipio; teque quantum rogare possum rogo. Me ama;
ct si me vicissim quo ego te complexus sum amore
prosequeris, quos amavi ama, quos recepissem recict
hoc
pe
tibi
quos honorassem honora
protege
quos
pro-
texissem.
beatissime heroum, principum sapientissime, du-
cum
celeberrime, en ubi erat cor tuum, spiritus tuus,
animus tuus; en ubi totum, en ubi tantum studium.

Non antiquorum more templum idolorum erexisti, non
aras
immundis daemonibus, atque misanthropis
ritibus consecrasti,
spi-
non coenurn seu coenobium, vel
dormitorium monachorum
glirium nempe desidio(

sorum nidum ) fabricasti; non superfusis multa arcium propugnacula expensis, passimque munitissima
architecta quibus violentum populis rebellaturis frae-
num
immitteres extruxisti. Illud enim (o
pientissime
ducum
sa-
cognovisti, quam vires hujusmodi non
minus possint contra Principem, quam pro Principe comparari, quibus paratis, non solum contingat
46
metuere.
sibi
illis
pace
prudentia
sed etiam adeoque magis

Optime considerasti populos
illorum caussa
tyrannis
ab
maxime
longanimitate
benignitate,
atque
aeternum sub ecdem

regimine conservari. Talibus compedibus
manicis
justitia
detineri,
et in
muris^
jugis,
imperasti
propugnaculis
regnasti
atque turribus
vallis
regnas adhuc et imperas. Sic
tuos sola animi prudentia et invicti spiritus
hostes
robore perterruisti. Considerasti sapientiam atque re-
rum
peritiam omnibus propugnaculis et oppugnaculis
praevalere. Quapropter
tum populorum
salutem,
tum
principum magnitudinem atque potentiam, bona item
omnia
in
uno Musarum cultu
liam hanc
tuam
sita esse conspiciens, Ju-
nomen tuum
et aftectum
tuum
Musis consecrasti.
At nunc quid
sae
Ipsae
tibi
vicissim pro tanto
in aeternitatis
tibi
munere Mu-
templo statuam au-
ream erexere, cujus dexterae ensem cum lancibus

Astrea porrexit et applicuit laevae Minerva sa,
pientiae
et
pectori
librum concessit apertum. Pallas
fortitudinis
Capiti
adjecit.
quam
legis
atque magnanimitatis thoracem
corona
prudentiae
atque consilii
magnus Apollo pertexuit, est immissa.Sub

pedibus innumerorum variorumque monstrorum simulacra videre licet Invidiae, Fraudis, Irae, Gulae, Imtibi
pietatis
Superstitionis
Ignorantiae
Ocii
Luxus,
Detractionis, Avariciae, Tyrannidis, Violentiae, alio-
rumque millium.
Ibi
circum ex candidissimo
solido-
que argento proprias singulae statuas apposuere.Ubi

Clio
praeteritarum
rerum memoriam ante oculos

rerum gesta-
praesentis aeternique saeculi revocans,

rum tuarum gloriam
gravitate insignis
pas, quibus
47
decantat.
Melpomene thragica
homines
simum exitum tuum
elementa
Dii, coeli et
felicis-
decorarunt. Comica Thalia
pidis, blandisque jocis congaudens,
mere
pom-
funebres augustissimasque
iis
tuis heroicis consiliis et facinoribus sese
suerunt
vel
altissimis
le-
qui olim te-
oppo-
etiam nunc livore insano aegrotantes

tuis detrahere contenderent
laudibus
in
aenea tabella inscriptis hisce carminibus insultat:

En
super astra manens sannas contemnit inanes
Materiam
Calliope heroicis carminibus tuos,
gum
nostris, livide, tolle jocis.
gestus (1) decantante
atavorumque
re-
Terpsichore affectus cythara movet, imperat, auget
Plectra gerens Erato saltat pede, carmine, vultu:
bignat cuncta
Urania (2)in
manu
celsis
loquitur
Polyhymnia gestu.
mundani templi
laqueariis,solido
auro, atque hyacintho utriusque hemisphaerii coelestis
imagines universas vivo proprioque colore

sas continentibus,
nomen
expres-
illustrissimum tuuni circa
Erigones fulgentem spicam coelatum ostendit

Ibi
(3).
ad septentrionales(4)imagines oculis intendenti-
bus aspicere primo
licebit
Helicem, Cynosuram,Draco
(1) Invece di tuos gestas, sarebbe meglio: tua gesta.
testo ha: Uranie.
(2)
11
(3)
Una
lesti si
consimile interpetrazione simbolica delle costellazioni ce-
rinviene nel primo dialogo dello Spaccio della bestia trion-
fante, col quale

(4)
II
si
puo
illustrare tutta questa parte dell' orazione.
testo ha: septrentionales*
48
nem, Bootem, Coronam Ariadnae, Herculem, Aesculapium seu Serpentaurum, Lyram, Cycnum, Aquilam, Sagittam, Delphinem, quorum singulae singulas
virtutes tuas insinuant, propriisque notis descrihere
intelliguntur. Delphin philanthropiam et
tem, Thessalica sagitta post
cem
in
maturum
humanita-
consilium
feli-
peragendo celeritatem. Aquila amplioris do-
minii dignitatem, Cycnus puritatem, Lyra suavita-
tem, Aesculapius prudentiam, Hercules fortitudinem,
Corona majestatem
tiam,
Bootes custodiam
et vigilan-
Cynosura suhlimitatem atque firmitatem, Helice
inocciduum illustrissimae serenissimaeque prosapiae

tuae splendorem.
Secundo
formas
in
cum horeum
et
illas,
quae magis inter Tropi-
cingulum primi mohilis incumbunt
perspiciendae veniunt Falx adamantina seu ensis in-
curvus, Caput Algolis seu Medusae, Capra

dis,
cum
hae-
Crines Berenices, Deltoton seu Triangulus, Au-
riga seu Erichthonius, Perseus,
Andromeda, Cassio-
pea, Cepheus, Equiculus, Pegasus seu Bellerophontis
equus. Ubi
Pegasus alatus fuseque per aethera
cursum explicans
famam tuam universum orbem
pervadentem designat, Equiculus libertatem, Cepheus

(
qui et Cheicus, id est inflammatus) ardentem erga
Musas religionem atque justitiam zelum, Cassiopea

illustrissimae heroinae conjugium, Andromeda manicis atque
catenis alligata
Dei timorem atque
,
pietatem, quibus ita tui affectus atque opera devinciebantur, ut nihil praeter divinam et naturalem
ralemque justitiam
tibi
licere
arbitrareris
mo-
neque
committeres. Perseus triumphator, strenuae sedulita-
49
atque illaboratae virtutis tuao index et
tis,
testis est.
Berenices facilitatem et ornamentum aperit.
Crinis
Auriga Erichthonius qui carmine quercus adtraxisse

nativum eloquium et gratiam qua durissifertur
,
mas gentes
gulus
virtutum ternarium, Prudentiam qua nego-
omnia
tia
fecisti,
pra
in
proprium ohsequium emolluisti.Trian-
eam qua
et
cum
facta defendisti Virilitatem. Ca-
haedis (ex vi siderali) sollicitudinem, di-
gniorumque rerum curam. Caput
sum
qua eadem per-
es adorsus, Strenuitatem
tantur,
monstrum
Papalis,, cui
illud
Gorgonis
illud
(1), cui pro crinihus venenosissimi
reci-
angues implan-
perversissimae (2) Tyrannidis
supra capillorum
numerum
administrant universae contra
Deum
adsistunt et
naturam
et
homines hlasphemae linguae, quaeque pessimo ignorantiae et nequitiae veneno
a regionihus
istis
sum experimur.
mundum
inficiunt,
quod
tua virtute detruncatum et avul-
Gladius
ille
adamantinus monstri
caede rubens, mentis invictae constantiam, qua hor-
rendissimam illam feram

Tertio orhis
runt Pisces
des
illi
ohliqui
confecisti.
sidera respicientibus
Dionei, Phrygius
quem Aquarium
occur-
Ephebus Ganime-
appellant, Hispida species Ae-
gocerontis seu Capricorni, Chiron centaurus, Scorpius,

Libra, Astraea virgo, Leo, Cancer,
storis et Pollucis
simulacrum,
Geminorum Ca-
Taurus, Aries. Ubi
Aries aurato vellere effulgens, notat

cificum,
auctumque seculum post ferreum
(1) II testo
(2)
aureum
ha: recisus.
testo ha: perversissime.
et pa-
et turbi-
dum
ducatui
50
per te inductum atque confirma-
isti
tum. Taurus Europaeus vector, constantiam, gravi-
tatem
maturitatem. Castor atque Pollux invio-
et
quam
latam in amando et reamando legem,

atque
gratus,
miram laborum
tolerantiam.
instar inflammantis solis, latissimo

scintillat,
Eros
Cancer fervens, ardens
exigit verus et Anteros.
adustus,
justus
in distribuendo et retribuendo
et
Leo cujus cor
radiorum ordine
invictissimum magnanimitatis vigorem, quo
turbas et bella,
ne mota superares, antequam move-
rentur oppressisti. Astraea, naturalis continentiae et

castitatis
specimen. Libra, quanto cuncta moderami-
ne tum in
aliena,
tum
in propria persona gesseris.
Scorpius contracta cauda formidolosus, atque undi-
que ramosa brachia recurvans, fraudolentum atque
subdolorum temeritatem atque audaciam quam repressisti.
dam
Chiron superiore parte tantum homo, quos-
e tuis populis
quos a barbarie
humanitatis veram speciem evexisti,

pietatis,
in
artium atque
quo ab
inflectitur,
plius
in
superplantatis
studiis.
ad superna
Aegoceros
solis
cursus
apertam ampliationem dominii, atque am-
futuram exaltationem. Phrygius puer de Jovis

nectar effundens rationem adducit, qua
cellariis tibi
digne
musarum
inferis partibus
et feritate
Musae
truxerint
tibi
utpote
in
templo famae sacellum hoc ex-
numero beatissimorum numinum
de vino aeternae fruitionis participantum, adscripto.

Pisces in alta coeli parte constituti, ob
eam cau-
sam, quia Venerem atque fllium a Typhonis gigantis
furore
liberarint
eadem ratione
ostendunt celsitudinem
coelestis
incolatus
esstj
tuam
participem

nam legem
51
illam gominae diloctionis
Evangelicam
nc temeraretur a saevissimo atque truculentissimo

tyranno, intra proprios lares transfugam suscepisti,
susceptamque tuendam defendendamque confirmasti.
Ultimo ad inclinantem, infernamque
coeli
partem
subjacentem admirabiles offeruntur imagines 0-
tibi
rion, Procrinis et Sirius canis,
Hydra
Corvus
Cratera
Lepus, Argonavis
Lupus, Ara
Centaurus
Piscis Austrinus, Cetus (1), Eridanus
Corona. Ubi
Corona (quam Uraniscum appellant) superbiam,
nam
ambitionem, Tyrannidemque
profusam
et
significat;
et va-
Eridanus,
indiscretam elargitionem seu prodigali-
immoderatam concupiscentiam. Piscis

mutam ignorantiam. Ara superstitiosum cultum et
idololatriam. Lupus rapacitatem et saevitiam. Centaurus duplicitatem cordis et affectus. Cratera temutatem. Cetus
lentiam, helluositatem et ebrietatem. Corvus loqua-
citatem et scurrilitatem. Ilydra multiplicem mordacitatem

et
atque maledicentiam.
Argonavis avaritiam
fraudolentam usurpationem. Lepus pusillanimita-
tem
et
luxum. Canes duo terras immodicis ignibus
concoquentes, iram et invidiam. Orion tempestosus

et
horribilis,
crudelitatem atque feritatem. Hisce
gnificantur vitia, quae
si-
non minore virtutum nume-
ro conculcasti, snbjecisti, domuisti. Feritatem atque
crudelitatem
admirabili clementia: Iram et invidiam
patientia et longanimitate
quii maturitate
mone
Detractionem, gravis elo-
Loquacitatem circumspectissimo ser-
Helluositatem et ebrietatem abstinentia et so-
(1) II testo
ha
Coetus.
brietate
te
52
Duplicitatem cordis veritate atque sincerita-
Rapacitatem atque saevitiam mitissimo tractabi-
lissimoque
ingenio: Superstitionem
religione atque pietate
Mutam
et
Idololatriam
ignorantiam sapientia
atque doctrina: Immoderatam concupiscentiam

in affectibus temperandis
simonia et frugalitate
Rerum
modo
dilapidationem par-
Superfluam ambitionem atque
tyrannidem, patriae paternitate.

felicem ergo
quaterque tanto fun-
o terque
datore Julio beatam Juliam
Academiam. Vive, egre-
dere, vade, incede, consiste, sede gloriosissima inter
omnes mundi academias. Augustissima
ma,
celsissima Princeps, principis
soror, et
quam
illustrissi-
filia,
principum
longo ordine illustrissimorum nepo-
tum manet cathalogus amplissimus. Quam generose

orta, quam magnifice educata, quam gloriose adolescis. Vive, et pro hoc funebri habitu, quem ut portares digna effecta es, pro lacrymis hisce, quas sub
titulo filiae
fundere meruisti
inquam luctu
gaude etiam
in ipso
gloriare, quia digniores pro simili tan-
toque objecto academia nulla
fudit,
vel fundet
un-
quam. Fundator tuus, princeps tuus, dominus tuus,

parens tuustenet coelum, de coelo te respicit. Inde
tibi aderit. Ibi
pote
bit
illi
ille^
Deo Optimo Maximo
votis oblatis (ut-
gratissimus) quidquid pro te volet impetraqui in meliori statu
tibi possit
esse deterior.
DlXL
non
est
verisimile ut

CAMOERACENSIS ACROTISMUS
SEU
RATIONES ARTICULORUM PHYSICORUM

ADVERSUS PERIPATETICOS PARtSIIS PROPOSITORUM, ETC.
VITEBERGAE
Apud Zachariam Cratonem
ANNO
1588.
JORDANUS BRUNUS NOLANUS

Parisiensibus et aliis e generosissimo Galliarum rk-
gno philosophis sensatioris philosophiae dogma"

tum amicis, et defensoribus.
S.
Quamvis mihi urgentioribus

dito
negociis impe-
hac materia agere non
dc
pluribus
aliis
nihilominus tamen aliqua
me
licuerit
ex parte expectationi
vestrae satisfacere credo, ubi non adeo usque breves
quibusdam articulorum adnexae

veluti praefixae sunt rationes
plinis mediocriter
ritu
aliis
vero ex dictis
ut ipsis
qui in disci-
sunt versati, vel natura meliore spi-
donantur, plus
quam
tutum exsuscitandis
mediocriter ad veritatis ob-
sufficere nequeant. Iis porro qui
Talpae sunt, in aequo haec esse possunt atque meridiana lux. Valete.
FORMA EPISTOLAE AD REGEM

HENRICO
III.
GALLORUM POLONORUMQUE
JORDANUS BRUNUS NOLANUS.
CHRISTIANISSIMO
REGI
S. P.
Natura vociferante
dictata,
sensu indicante exami-
nata, exactaque ratione definiente sancita
quae pau-
56
communicavit
cis altior intelligentia
descere videantur
in
munitissima
ne invidioso contemptu
sor-
ne amplius inaudita causa taxen-
impune authoritate iniquius
tur, ne qua
mantur
quae multitudi-
quaeque
nis robustior error insectatur,

veritatis arce consistunt
(1) suppri-
haec in universitatum principe discutienda
proponantur, per magis ad hoc militiae genus idoneos

exagitentur, subque tuis (o
REX
potentissime
pro-
deant auspiciis. Vale.
FORMA EPISTOLAE AD RECTOREM

AMPLISSIMO, EXCELLENTISSIMOQUE DOMINO D.
RISIENSIS
Qui
ACADEMIAE RECTORI JORDANUS NOLANUS.
universitatis
Do-
quod pluribus abhinc annis per hujus
tum
rectores,
tum universum
professo-
collegium mihi non fuerit effusissime elargitum ?
II
(2)
II
testo
ha iniquiu.
Rettore delFUniversita di Parigi, a cui
questa lettera, era allora
me
S. P.
extraneum philosophum impendi
officii in
possibilis (4), est,
(1)
(2) PA-
(3) egregiae humanitatis actus (amplissime
mine) quid
rum
F.
J.
il
Bruno
il
Dottore Giovanni Filesac
corrispondono appunto le
iniziali
D.
J. F.,
che
si
scrive
al cui
no-
trovano nel
testo.
Giovanni Filesac, dottore in teologia, fu uno de' confessori del

Ravaillac, assassino di Enrico IV; percid figura da interlocutore
in
un dialogo del Voltaire.

(3) II
(4J
la
II
Gforer corregge quis, senza necessita.

Gforer corregge possibilis
:
mantenghiamo per
ferisce
ad
officii.
far piu
est,
sopprimendo
la virgola: noi
chiaramente capire che possibilis
si ri-
,,
57
Dum
non modo communi quadam, qua erga omnes

affecti estis humanitate, verum etiam certa haud vul-
me
gari ratione
cis,
tum
rum
adsistentia
vobis devinxistis, ubi
et in privatis lectionibus,
negocium
deo ut nullus mihi de
me
alma literarum parente,

(jiiam.
Jam
animo
sedet, nec
minus,
(1)
in pubbli-
continua doctio-
mei concelebrastis,
quam
un-
ubi per alias universitates mihi peragrare
possim neque debeam velut insalu,
istum articulorum nume-
memoriae pignore discutiendum

mihi suadere possem vel vobis peri-
quasi pro
proposui: ubi
si
pateticam disciplinam magis
quam veram
in
perpetuo
piobari, vel plus universitatem istam Aristoteli,

isti
a-
extranei, in hac
titulus occurrere potuerit
tato hospite iter arripere
rum
studii
tum
quam
Aristotelem universitati debere, ab istiusmodi pro-
ponendis proculdubio abstinuissem, ne forte quod in vestri
gratiam atque obsequium praestare aveo,
ausu quodam
hostili
id
ipsum
atque temerario, minorique (quam
decere possit) reverentia facere viderer.
sequium nostrum (qualecumque
sit
Oum vero
ob-
ipsum) prudentiae
magnanimitatique vestrae gratum futurum, vosque de
omnibus aequi bonique consulturos minime diffidam

favorem super haec cum excellentiae tuae, tum universi collegii
tam
certe mibi
sum
perte omnibus manifestum esse
pollicitus
potest:
quam
quod
si
a-
qua
cuicum-
(vel
nova) ratio nos excitet atque cogat
que
liceat philosophice in phiiosophia libere opinari
suamque promere sententiam: quodque si per me (cujus in hac parte non nihili fieri solet authoritas aut
(1)
Arliculi
si
chiamavano pure
le tesi
che
si
proponevano a
disputaro.
58
facultas
ad
satis
ubique terrarum
suetam exercitationem
et
apud vos con-
veritas frustra
exagitetur, consequenterque tanto
propugnanda
jam olim
nota, con-
Acade-
firmetur amplius, nihil certe praestabo tanta
mia indignum.
Si vero
quod magis sperarim
per
haec exsurgentis (1) philosophiae primordia, aliquid

quod posteritas commendare et amplecti possit atque
debeat, aperiatur,
ipsum sane
erit
hac vestra principe
universitate dignissimum. Vale.
EXCUBITOR
SEU
JOH. HENNEQUINI APOLOGETICA DECLAMATIO HABITA 1N AU-
DITORIO REGIO PARISIENSIS ACADEMIAE IN FEST. PENTEC
ANNO 1586 PRO NOLANI ARTICULIS.

Credendi consuetudinem, Illustrissimi
amplissimi
doctissimique DD., potissimam esse caussam, qua ratio
humana
a perceptione
eorum quae sunt per
se
manifesta impediatur, in fine secundi de sapientia declaravit Aristoteles
ubi
quantam vim haec habeat,
leges (inquit) declarant, in quibus plus fabulosa atque

puerilia possunt propter consuetudinem,
quam ea quae
sensibus expressius cognoscuntur. Sicut enim (adjicit

illius
Commentator Averroes)
sueverunt
ipso
(1)
ea perhibentur facultate praediti
tamquam
II
qui veneno vesci con-
proprio cibo reficiantur,
testo ha: exurgentis.
ut
tum
tum consequen-
quod
ter
caeteris est vitale
sibi exitiale
animo sunt
judicii
atque medicina
elargita dona, quique
sunt adepti, citra
idipsum
omnino dormientem
magnam
difficultatem
quaqueversum sese difposse concipere lumen, si quando ad arsupra communis sensus atque iidei am-
arduumque negocium
cem
experiantur. Porro quibus a fato meliora
animam non
fundens (1)
59
bitum revocati
licebit
duas contradictionis partes
et inter
constituti judicesordinarii exuti affectus caligine, tuni
intentius utriusque partis rationes exaudiant et
genter examinent
dili-
aequa lance quidquid sensibus
et
videtur apertum, vulgatum, concessum, constans, a-
micum, atque domesticum

fuerit
revocatum,
cum
bile
vulgus, servile
sicubi in controversiam
eo quod videtur absurdissimum
adversario, conferant. Ita
deorum hominumque
enim
fiet
tandem coram
ut
judicio non temere, velut igno-
atque stupidum pecus, in profun-
do obscuritatis atque ignorantiae barathro

in
tamquam
meridiana luce et expressa veritate constituti, cre-
didisse videantur: velut
suasum
esse potest
tatem quae sensum
ii
omnes quibus quoque
per-
divinam unquam esse posse veri,
vereque naturale
et
humanum
judicium subterfugiat atque reformidet.
Ego plane
auditores
videns, et ex
animo videns,
longe lateque sophisticae philosophiae tenebras titulo

et
existimatione lucis contra veritatis fulgorem ita
grassantes, atque praesumptuosissime triumphantes

ut ab
iis
undique tamquam ab ipso sole veritas tam-
quam cymmeria
caligo explodatur
(1) II testo ha: diffendens.
exsibiletur
et
ne
60
ipsa quidem contradictione censuraque digna
meque
existimetur: diu haerere,
sum ne opus tam ( primo tamen

,
tandem
continere coactus
arduum
aspectu)
in
caussa adeo neglecta suscipienda adorirer (1), quo

pro viribus laborarem e cathedra sapientiae extructum
aedificium,
tam bene ornatam, adeoque strenue muni-
Aristotelis similiumque authoritatem
tam
velle,
deturbare
eque fundo caliginis veluti sorclescentem eruere
veritatem. Porro quis in pectore accensae lucis ignem
(ne erumpat
in
aerem)
diutius
occultum continebit?
quibuscumque non obstantibus,
Iis igitur aliisque
cat
tandem
tis,
majestas verae
(si ita superis videatur)

lucis,
causae dignitas, occasionis
oblatae commoclitas, spesque in eo
xuum
est
rerum
vicissitudine
sita,
fieri,
ut
quod necessa-
quemadmodum
alternatim diurna lux noctisque tenebrae

cedunt,
ita
vin-
specimen verita-
mutuo suc-
in orbe intelligentiarum veritas et error.
Idipsum nostrorum etiam adversariorum testimonio

comprobatur,
si
(2)
ei,
quod asseruit Plato
consimile in primo de Coelo et
teorologicorum Aristoteles
neque semel, neque
bis,
mundo
dicit.
et
in Cratilo,
primo Me-
Necesse est (inquit)
sed infinities easdem
acl
nos
pervenire opiniones.
Nihil igitur impediat
mum
quod novarum opinionum de-
sectator, assertor, atque probator habear,
si
quip-
pe accusatores mei penitius intueantur, videbunt non

esse antiquam opinionem, quae aliquando
extiterit, sicut et
(1)
(2)
noi
II
II
nova non
haec ipsa cui nunc innitor, haud
ita
testo ha: adoriter.
Gfrorer legge: Si quidem, invece del solo
sembra bastare.
si del testo,
che a
hoc tempore recens
est et
gunt contemptibilior
antiqua, et
ma.
Nemo
apud eos qui minus
intelli-
ut aliquando non habita fuerit
apud naturae rerum
peritiores probatissi-
nemo
servus non ex antiquis regibus,
gum non ex
hominum
61
antiquis servis,
quandoquidem
ita
longa aetas atque fortuna permiscet.
non
similiter circa obscuras,
mus
opiniones? Hinc mihi,
quantumvis
et
An
radice
in
tandem
cere, probabitur certe planta sicuti
delitescet
res
et illustres existimabi-
obscuram atque salebrosam faciem contingat

simae arboris specimen
re~
inspi-
nobilis-
illustriumque fructuum ordo
ubi de principiis labor extitit
de iine
quidem excellentior habeatur,
gloriosior fructus tanto
quanto singularius quippiam in veritatis semita per-
paucorum
attrita pedibus
molimur enixius: ut inde
exoptatius emergat quod longis majoribusque tenebris
oppressum fuetat atque circumventum. Quod
si ita
cur nobis vitio vertetur quod augustiore lumine duce

ab Aristotelis familia deficiamus, eque vulgaris philosophiae veluti turba in
vertamus,
visse,
si
quandam
quando eidem
quasi solitudinem di-
Aristoteli a veritate desci-
atque magnis sapientiae parentibus ducibusque
praestantissimis degenerasse et defecisse licuit

si fallacis
sensus opinionisque lavore
becillitate
ad
injuria
tot,
Quod
et argutuli so-
phismatis industria, nec non malesuadae
temporum
fidei (1)
im-
atque tantos errores intrudendos
viam
sibi
stravit, et aedificium va-
stum magis quam robustum velutique quoddam propugnaculum apparavit cur non credam me saniore
:
(1) II testo
ha malesuadis:
il
Gfrorer pure.
62
magisque regulato sensu,vivis efficacibusque demonstrationibus et ipsiusmet sese explicantis naturae vo-
verum ingeniis nostris exorientis luminis fulgorem praenunciare, indicare, aperire ut pateat quam
probatum, verum, constans, firmumque sit quod proponimus et commendamus, quamque alienum, inconcibus
stans, et infirmum,
suoque ipsius pondere ruinosum
quod negamus atque despicimus,

nil
si
rerum natura
in
hoc magis potest esse dissonum
undique magis potest esse consonum
illo
:
vero nihil
quantumlibet
merces preciosissima occultetur, sub
enim
ipsa tamen apparenti impossibilium assertionum
sub sylenis
divinum
facie
specimen sublatescens, quod
illud veritatis
vi-
lissima credendi consuetudo in multicurva obliquaque
amotis
contortum intuetur, in apertum,
superficie
speculi
ipsis fallacibus intermediis, evadat.
Deorum (cum quibus

me videre arbitror) sine regno gloriam, quam inglorium coram stultissima multitudine regnum dum ilInterim malo coram oculis
lud etiam
possum mihi tuto
polliceri,
quod opinio ve-
ra durabit, inque sapientiorum ingeniis altas radices
aget
autem atque
fallax
(quantumvis
illud
sophistica, licet ad
modicum
prolixum tempus appareat) trium-
pharit, levissima etiam levissimo vento tolletur
que decidet
dimus quod
at-
siquidem in arido campo satum esse cre-
in sola opinione, cui nullius veritatis ful-
cra subtenduntur
est
fundatum. Licet igitur serior,
tamen aliquando exsurget veritas ipsa, quam

saepe communis opinio convellit quo enim istam arguendo altius infodit eo fortior tandem ( perversis
validior
etiam Geniis
rumpet
atque misanthropis spiritibus invitis)
in lucem.
e-
G3
Dicant igitur quicumque velint assertiones nostras

similes
ris
illis
apud Lucianum
esse quales
narrationibus habentur
in libro de ve-
dicant ipsam contra
morum probatissimorumque philosophorum

rapidissimum torrentem adnatare
tatis
sum-
authori-
improperent
nobiscum consentientium numerum exiguum, hinc
enim
nihil se
suo videbunt argumento consequutos
quo vel nos cum nostris insanire,
esse,
vel se
cum
suis permultis sapere videantur.
Nihil certe prodest
opinione vulgi valeamus,
si
vere aegrotemus, nihil obest
cum
grotantes (1) habeamur,
certe valebimus,
quod
amplius in hoc proposito magnifacimus, quan-
tanto
tum
plus
aegritudo
haec ab
et
si
ejusdem sententia ae-
si
secum habet momenti animi sanitas vel

quam corporis quandoquidem quanto
:
illa altius
excellitur, eo dignius quaeritur (2),
gloriosius invenitur
etiam
si
communis commen-
datio
non subsequatur, ubi plerumque magis
atque
stulti,
infirmi
se saniores atque sapientiores esse au-
tumant.
Et ut rem velut ab
esto
quod ego
alio
capite iterum exordiar:
sicut et caeteri (sive perpauci, sive
extent perplurimi) decipiar et errem, decipi tamen

et
erroris
menti
caligine
quaeso (3)
teneri
erit,
dum
ex una parte
unum
Nolanum proximum, praesentem, neotericum,
video
neque
satis multitudini
tissimum, utpote qui

(1)
si
non credam: quid argu-
II
cum
testo ha: agrotantes.
(2) II testo
ha queritur.
(3) II testo
ha queso.
probatum, imo potius ingraipsa
perparum propeque
nih.il
64
eonsentiat, cui etiam aliquod testimonium dare
quorumdam longe a memoria hominum sepositorum (sive famam sapientiae
videtur catalogus exiguus
verioris, sive
sensum spectemus ipsum
et authori-
tatem), quales sunt Chaldaei, Pythagorici, et divino-
rum quorundam
quorum sensus ad metaphoras
ex
alia
vero parte tot sapientiae humanae protoplastas,
cum
posterioribus
contractus
est
devolutus
et
adeo numeroso comitatu, qui de suggestibus universis, tot
seculis,
imperitarunt
tam egregie musis

jam magis ego una cum paucis ad
in tot regionibus,
hanc contemptibiliorem partem inclinem, aut saltem

(pro rata judicii) ex aequo inclinare possim atque
ad alteram.
Ab hac
sententia, quae,
hoc posito veluti
principio atque fundamento, veluti necessario subse-
quitur, inferrique posse videtur

te, (1) et
permittite
tinere judicium,
quaeso
supersede-
me meum adhuc suspensum
quoadusque
aiiis
in
re-
philosophorum
schola probatis magis convincar rationibus et argu-
eam
fortasse deferar sen-
Moram
istam aequo animo
mentis, ut tutius tandem in
tentiam
quam
mavultis.
vos mihi condonaturos ea ratione
eonfido, quia vos
non ignorare arbitrorquod mihi potuit
esse manife-
stum, utpote numerosius contubernium non esse
ita
perpetuo securius, adeoque firmum, ut ab uno indivi-
duo interdum
facile
praesertim ubi muitae
convinci nequeat et dissipari

lites,
multae confusiones, rixae
multae, innumerae discordiae, nil ordinatum,
rum,
nil
munitum,
et ubi
(1) II testo ha: supersedite. II
praeterquam
in
nil cla-
tituli,
pro-
Gfrorer corregge pure supersedete.
65
fessionis, et principii unitate, nihil
terquam
si
fuerint vel
conforme. Ubi, prae-
mercede conducti,
vel aliquo
jacturae timore compressi, omnes omnibus contradicunt, solus est quilibet, alterum
nullum omnino pro-
bant singuli, et ideo omnes, (1) omnium, praeter

proprio judicio,
stulti,
quam
quo quidem quodnam majus
fal-
sitatis caecitatisque indicium essepotest? Quid dice-
mus
si
ex hac
alia parte
convincatur oppositum, utpote
ubi consentientium, (2) sequacium, vel
(si
mavis) sec-
tariorum supercrescente numero, simile aliquid nequeat

evenire? Sordidi nimirum ingenii est
cum
multudi-
ne, quia multitudo est, sentire velle: siquidem vulgi
opinionibus et confirmatione
multorum
veritas
non
neque ideo doctum se quispiam habere dequod talis habeatur. Volens ergo fallitur qui te-
variatur,
bet,
mere
credit ubi temere credere
sine
ratione
non cogitur, ubi non
adstipulandum subscribendumve
scientiae nostrae, nostrae conscientiae
lumen non
ubi
suf-
fragatur. Illud ego considero, quod beatius est citra
opinionem (3) in
opinione sapere, praesertim

profiteri (4),
quam citra veritatem in

cum nimis usuveniat illud
rei veritate,
quod
nihil
ad errorem pronius (ipso etiam
vulgo contestante) vulgi opinione habeatur

stante quod
non ubi de
non ob-
veritate definiendum est, sed
ubi leges instituendae, religionum cultus sanciendus,

et eas
(1)
quae ad populorum convictum faciunt delibera-
Questa virgola manca nel
strare che
Vomnium va
(2) II Gfrorer corregge

(3) 11 testo
(4)
II
testo, e nel G-frbrer;
ma
giova a
mo-
conjudicio.
pure
cosi. II testo ha:
consentientum.
ha: opionem.
testo ha: proviteri.

vocem
tiones,
66
populi pro voce Dei
habendam
(ubi con-
senserit) esse censeo (1).
Hic igitur ubi libere conceditur opinari, longe lateque contemplari posse datur, ne frustra oculis sensus
et intellectus donati
rum
videamur, quos ad libitum stulto-
praestigiatorum et ignorantium occludamus, in-
que beneficum deum
et
naturam
nobis, et abjiciamus: quasi haec
num eorumdem
veritati veritas,
et adversari:
donis consistere
veraque lux
luci
effodiamus
ingrati,
dona cum
aliis
numi-
nequeant, et quasi
verae obsistere possit
potentiam illam discretivam et contem-
plativam, quae est de substantia, essentiaque naturae
nostrae
mus.
(2)
immo nosmetipsos reformidantes refugiaHuc divinitatis in nobis insidentis memores,
lucisque in arce animi nostri residentis, considerationis oculos
advertamus, ubi
si
rem
(ut par est) propius
inspectemus, illam certe notitiam nos videbimus

consequutos, qua
affinius, vel
esse
nil pulchrius, nil dignius, nil veritati
naturae conclamanti magis consonum et
adversus fallacia sophismata
et
somniantium divina-
torum credulitatem firmius invenitur.

Hinc videre licebit animum in immensum evolare
potentem, ubi jam olim hoc in arctissimoque carcere
detentus fuerat, unde quasi per rimas densioraque fo-
ramina ad distantissimos stellarum orbes obtusam oculorum aciem intendebat: cujus etiam alae (pro more)
(1)
Gfrorer corregge: circa eas: 1'aggiunta del circa non e per6
II
necessaria, perche
deliberationes esse
(2)
non
ci
II
senso corra. Ecco come intendo io et censeo eas

vocem populi pro voce Bei habendam.
il
Gfrorer aggiunge un interrogativo, che non e nel testo, e
va.
67
veluti cultro hebetis credulitatis (1) incisae
densarum nubium velamen
non
ultra
aspectum amplissimi
in
universi expediebantur, quique propriae technis phan-
deorum
adamantinum
tasiae fabrefactum, inter nos, invidentiumque
medium plusquam aeneum et

opinabatur intercedere: jam ex illo infinitae
gloriam,
tis, fatalis
mortalita-
irae, pluml)ci judicii, incertissimae salutis
Erinnyum aeternarum, adamantinorumque ostiorum atque catenarum nusquam existentium horrore solutus, (2) aerem atque spacium tot
partialis amoris,
tantorumque mundorum capacissimum, utpote infim-
tum
subit, quibus
redditus clarior caelum penetrat,
stellas discurrit, transvolat ultra
margines, ipsique octavae

illius et
illius,
imaginarias mundi
nonae
illius,
decimae
aliarum, quas philosophorum caecitas mathe-
maticorumque vanitas
sibi finxit,
sphaerarum moenia
evanescunt. Hic coram omni sensu atque
ratione, soler-
tissimae inquisitionis clavibus, (3) claustra veritatisreserantur, caeci illuminantur,
mutorum exsolvuntur
linguae, claudique pro spiritualibus, mentisquo
pro-
gressibus impediti solidantur, et eriguntur^ ubi non mi-
nus
ipsis
astra praesentia, atque ipsos astris
efficit
praesentes altius incumbens seseque attollens ratio,
quam
si solis,
lunae, caeterorumque astrorum per ha-
bitacula discurrerent, atque regiones: siquidem ea ipsa,
quam
huic
(1) II testo
quem
mundo
il
Gfrorer, ed ha ragione.
Nel testo manca ogni punteggiatura.
ratione solertissimae inquisitionis

rer mio.
similia,
quam
ha: habetis credutatis.
(2) Cosi corregge

(3)
incolimus
II
II
testo dice
Soluti.
Gfrorer divide cosi
clavibus etc.
Male,
a pa-
68
dissimilia,
quam minora
pejorave, aut
quam majora
meliorave possint existere, apertissime videbitur. Hinc
ad meliorem numinis
producimur
istius
atque matris (in cujus sinu
enutrimur, atque recipimur) contempla-
tionem promovemur, ne
eam
ultra, (1)
pus esse existimemus, aut
anima
sine
mentiuntur) corpora-
(uti
lium sentinam substantiarum. Manifestum quippe
quod
si
orbem lunae aliarumque stellarum
mus, in loco vel

et
simili vel forte pejore
tam bona, atque
cor-
erit
incolere-
degeremus, ut
fortasse meliora in ambitu circum-
ferentiae visibilis inveniuntur
quemadmodum
diver-
graduumque species in iis indiviquae sunt apud nos possumus agnoscere. Hinc
sas perfectionum
duis,
tot
totque sidera intelligimus esse
stellas,
numinum
decies
centenorum millium
templationi primi, universalis

cientis
adstantium.
phantasticorum
numini octo
est
Haud
et
infiniti
ultra
ultra,
aeterni
coneffi-
compedibus
ratio
mobilium
non ultra
decemque motorum manci-
adstricta
novem
numerum
Noscimus enim unum coelum, aetheream regionem et immensam, in qua ut hoc magnificum a-
patur.
strum, quod tellurem dicimus,
ita
et aiia infinita pro-
prias ab invicem distantias
obtinentia, ad perpetuam
vitam atque lumeu, propriis consistunt librata ponderibus.
Haec
illa
sunt flammantia corpora, quae glo-
riam majestatis Dei
et
opera
manuum
ejus
adnun-
Hinc ad infinitum infinitae causae effectum detegendum promovemur, et ad divinitatis contemplationem non tamquam extra, seorsum, atque longe a no-
tiant.
(1) Questa virgola
manca
nel testo, e nel Gfrorer.

bis,
69
sed in nobis ipsis (utpote ubique integre positam)
manuducimur,
quia scilicet haec magis ipsa nobis,
quam
est omnium essentiarum
nobis esse possimus, intima
ipsi
vere ea
et totius esse substantificum,
essentialissimumque centrum.
rum mundoruin
est: si
cultoribus
Unde non minus ab
alio-
apud nos, quam a nobis
apud ipsos esse perquirenda ducitur. Non etenim nos
minus lunae
et
cuicumque astro
astrum coelumque
sumus, quam universa ipsa nobis esse
possint.
tandem
quantumlibet
sibi
e nobis unus,
quantumvis
musisque clamans
canens
solus,
Hinc
atque sapiens, adver-
sus generalis ignorantiae myriades triumphabit. Inte-
rim decernendi judicium non ad edita convitia, inanes
somniantium authoritates, non ad lumine captorum

stimonia
strioris
sed ad virn regulatioris sensus et ad
ingenii
obtutum
si
de lumine
te-
illu-
cleque colore
vere unius videntis acquiescendum est judicio, quamvis
omnium
ignorflntia
qui fuere, sunt et erunt caeci, reclamet(l)
sapientis precium atque

quabit.
mitto)
mus
agere
omnium numerus
momentum nunquam
sique stultorum
Haec aliaque plurima (quae
cum
ita se
exae-
dicere praeter-
habeant, dubitemus, inquam, dubite-
interim, quoad liberius, atque sincerius

liceat.
unius
Neque obstent
causam
Aristotelis discipuli, quos
quanto ipso Magistro oculatiores esse non credimus,

tanto magis perperam ab hoc nostro sensu dicimus ab-
horrere. Minus
enim proprio duce videre possunt qui

(exempli gratia) vacuum ipso audito nomine contemnunt, quod Aristoteles multis
(1) II testo ha: relamet.
refellere nititur argu-
70
Infinitam universi
mentis.
molem
dimensionem
et
istam ut manifeste erroneam respuunt, ubi Aristoteles
causam pro viribus armatur.

Terrae quietem de qua stultos tantum dubitare stultis.
quasi contra egregiam
simi
omnium
existimant, multiplici fulcro
pro contra
asserentium gravitate, dignam existimavit Aristoteles
ad hanc enim causam pertinet quod medietas
mundo
cundi, et totus quartus de coelo et
se-
liber enixe
concludere contendit. Nos autem super haec crcdimus
caussam
rum
aristotelicis pugiunculis contemptibilem,et eo-
duci molestissimam, satis omnibus tandem melius
considerantibus optimam futuram.

ut Peripateticis
Quod
si
hinc accidit
omnibus opponar, eosdem (utpote meae
causae adversarios) formidare debeam
omnium
formidabo, qui magis
ctrinae,
quam ejusdem
fide,
eos
famaque
intelligentia
maxime
illius
commoti
do-
tanto
plures orationes quanto pauciores rationes, effundent
Ut ut autem sit non propterea ab incepto desistam

qui non huc me contuli, ut commender, sed ut quibus
rationibus damnari possim, appareat: non importune
,
oppositam partem negaturus, sed rationes quibus

ter sentire cogar, inquisiturus.
maxima ex
ali-
Quamvis non ignorem
parte eos qui ad disputandum pubblice se
conferunt, magis victoriam gloriamque exaucupaturos,
quam
veritatem
studiose
Nihilominus tamen
sive
ex
indagaturos
altera
que parte, sin minus ex neutra error

bus certe sperandum
vanum futurum. Ex
est,
sive
prodire.
ex utra-
sit aliquis,
omni-
studium nostrum minime
disputatione
enim
fiet,
ut qui in
principio insolentius falluntur, (1) tandem, veritate sae(1) II
Gfrbrer corregge
fallantur ; non bene, a mio avviso.
71
animnm refricante coaoti, sensim a falsitate desciscant. Quod si intelligentiae lumine non subitam
messem recipimus, sed tempore ad maturitatem jacta
pius
semina profectura expectanda proponuntur,

sane non
citra naturae
sed certo
bito,
Vos
ordinem
temporum
accidit,
scientiae
tia sit
ipsum
discursu, largitur universa.
igitur interea obsecro et obtestor ut
mum
id
quae non su-
(cum maxi-
impedimentum, imo ipsissima ignoran-
putare se scire, unde sophista non inquirat
ul-
a contradictorio aures avertens, et ingenium) ut
tra,
nempe saltem ad
nos in eo conveniamus principio,
tempus nos nescire existimemus, supponamus,
finga-
mus:ut hinc fortasse aliquid prudentiae luminique nostro possit accedere,
narum,
dum
vel adversariorum seu alie-
amicorum seu propriarum tenebrarum,
vel
aut saltem incertissimae lucis perspecta veritate, aut

ultro confirmemur, aut caecitatem
tes
reformemur, latescentibus sub
nebris excussis. Quoadusqueigitur
que vere
possit,
nostram agnoscenspecimine
lucis
visum
communiter omnes
sit
te-
quid quis-
constituti judices
ut sinceriorem sententiam producamus, de contrariis
assertionibus
Vos
igitur
exoro, ut
utramque existimemus esse possibilem.
ingeniosissimos scientiarum Professores
coram
veritatis majestate ita
rem gerere
vi-
quam
ae-
deamini, ut non tam iniqui et rigidi actores,
quiores pacatioresque judices in causa videamini, ne-
que tam oratiouis fervore,
quam rationum pondere
at-
que gravitate, vel confirmare vestram, vel alienam

convellere sententiam videamini.
Dixi.
CATALOGUS ARTIOULORUM
ARTICULI DE PHYSICO AUDITU

PRIMUM LIBRUM
IN
1.
Natura
2.
Duplex cognoscendi ordo
est
subjectum scientiae naturalis Aristoteli.

Aristoteli est in suo prooemio,
phy-
sicus et metaphysicus.
3.
Unum
4.
Sphaericum esse non
tollifc
5.
Ab hoc
hoc
ens infinitum Xenophani, bene.
nil
effluit,
in
infinitum esse.
nil influit.
secundum multas rationes ipsum
6.
Licet
7.
Non
8.
Materia prima
9.
Consideratio principii formalis currit
accipere.
necessario simplicia sunt compositorum principium.

Aristotelis
IN
Naturae nomine dignior
11.
Vix
12.
Locus
13.
Natura non
Natura non
medium
quam physica.
cum suo materiali.
est logica,
SECUNDUM LIBRUM
10.
invenies
magis
est materia.
considerationis inter physicam et mathe-
maticam.
14.
et
tempus necessario sexturn causae genus complent.

errat.
forte fortuna agit.
15. Necessitas naturalium aequaliter respicit
IN
omnes causas.
TERTIUM LIBRUM
16.
Male
17.
Motus non semper est actus imperfecti, nec actus imperfectus.

Motus species adaequant numerum praedicamentorum, vel su-
18.
definitur motus: actus existentis in potentia.
perant.
Motus melius definitur per alteritatcm, inaequalitatem, non ens.

Motus non magis in movente, quam mobili, ab, et in utroque
21. Argumentum inllniti ex numoro indeficiente, (1) non solvitur.
19.
20.
22.
Non
23.
Optimc Anaxagoras
cst corporis ratio, planitio terminari.
infinitum so ipsum firmare.
dixit:
(2)
quoque
25. Infinitum
dicitur, cujus, ct cui nihil cst cxtra.
2G. Impossibile est Aristoteli, ct aliis, finitum
universum probare.
27. lnfinitum dicimus, et ut materiam, ct ut actum.
IN
28. Translatio
29.
QUARTUM LIBRUM
corporum indicat locum esse spatium.
Loci non cst continere, sed tcrminare.
neque forma aliquo pacto.
30.
Locus neque materia
31.
32.
Neque centrum, noque peripheria locus est sphaerae.

Partes sphaerae non magis mutant locum recta, quam
33.
ldem
3-i.
Yacuum
cst
vacuum,
cst
unum
est,
spatium
locus,
plenum,
infinitum.
Aequivoce dicitur de recipiente
et
terminante.
35.
Non
sit
vacuum.
30.
ldem subjecto
37.
Vacuum
potest esse motus,

cst
circulo.
et Hesiodi Chaos.
si
non
vacuum continens
et disterminans.
cst a corporibus separatura, ipsis
imbibitum
uhum
continuum.
38.
Tempus non
39.
Malo motum mensurare tempus, quam tempus motum.
est in
coelo subjective, scd potius in tellure.
IN
QUINTUM LIBRUM
40. Quiescant omnia, nihilominus erit tempus.

(3)
1N
SEXTUM LIBRUM
42.
Continuum ex
43.
Tempus non habst continuitatem
(1) 11
indivisibilibus componitur.
Gfrbrer sopprime questa yirgola, ed altera
il
deU'inflnito ricavato dalla indefettibilitadelnumero
argomento dell'infinito non e

Nella numerazione degli articoli
senso. L'autore vuol dire: 1'argomenlo
non
sciolto daAristotele.il Gfrorer
sciolto dairindefettibilita del
fa dire: lo
(2)
a motu vel magnitudino.
il
24 e saltato nel testo;
si
numero.
puo
perft supplire
Intestazione, ch'e nel corso della esplicazione di essi articoli.

(3)
saltato simihnente l'ait. 11, che
si
pu6 facilmente supplire allostesso modo.
10
con
la
74
Magnitudinis et tcmporis non plus eaedem
divisiones,
quam
magnitudinis et numeri.
44. Infinitas
non potest eodem pacto esse
in
tempore
et
magni-
tudine.
IN
45.
Ex
SEPTIMUM LIBRUM.
principiis Aristotelis
lem esse motui
motum rectum
sequitur
comparabi-
circulari.
IN
OCTAVUM LIBRUM.
46. Latio non potest ostendi aliis motibus prior.

47. Lationis continuitas pendet a continuitate alius motus.
*
Cur nullum motum alium ab ea esse continuum

teles
48. Est
dicit Aristo-
quidem primus motor, sed non
in ordine
orbium, vel
stel-
larum.
49. Pueriliter dicitur circumferentia
mundi praecipua sedes primi
motoris.
*
Primus motor extra terrae circumferentiam non

Praecipua ejus sedes est in centro
50. In toto physico auditu ne
est.
telluris.
una quidem adducitur demonstratio.
ARTICULI DE COELO ET MUiNDO.

IN
PRIMUM LIBRUM.
51. Aristotelis nulla ratio concludit, universum esse perfectum.
52. Jmpossibile est esse Peripateticum, et probare universum esse
perfectum.
*
53.
Universum nobis nec perfectum, neque imperfectum est.

Ridiculeex differentia dimensionum infertlationum differentiam
et
numerum
Aristoteles.
54. Sphaericaquidem sunt astra, sed non ad geometricam amussim.

*
Ex
Latio recta (1) est partium non bene constitutarum, et quodam-
sphaericis corporibus nullum potest esse simplex.
rnodo praeter naturam.
(1) II
testo ha: resta.
75
medium terrae multiplicitcr ejus circumferentia agitur.

Motus simplex, qualem imaginantur Peripatetici, nullus est.
55. Circa
55.
Ll. Praetcr aercm, vel atomos,
53. Corpus
non
simplex mobile.
est
compositum non movetur sccundum praedominantis
ele-
menti motum.
*
Inimo nulla est simplicis elementi motio juxta

rentias, a mcdio, ad
medium,
tres illas difie-
mcdium
et circa
definitas.
corporum
59. Nulli sphaerarum, seu astrorum, seu
absolute gra-
vitas inest aut levitas.

60.
Omnia in loco suo circulariter moventur aut mancnt:

autem motus partibus est accidentarius.
,
61. Ubi non est
motus
rectus
circularis in natura, est ejus vel similitudo,
vel appetitus, vel inquisitio, et adpulsus ad ipsum.

02. Experientia non solum ex
caudis, sed etiam ex
sursum,
63.
quam quoquo versum moveri.
Gravissimum
se liabere,
61.
Totum
comctarum crinibus, comis, barbis, et

omni parte dcmonstrat, igncm non magis
et
levissimum
definit lationem
ita et
medias secundum rationcs

contingit.
partibus secundum
rationem, non autem partes
LIX.* 65. Ut
esse, et
omnibus corporum partibus
rem
et
secundum
toti.
tellus est ingenerabilis, incorruptfbilis
et inalterabilis,
astrorum reliqua.
66. Profundiori
igitur ratione sedes
incorporeorum Deorum sta-
tuenda.
67.
LX.
Per aethera intelligimus

tam aliquam essentiam.
68.
Mundus,
astrum, non
id est
non ignem, non aerem, vel quin-
astra,
universum
est
infinitum.
Mundus,
id est
ita.
69. Definimus ergo universum: substantiam
corpoream infinitam,
in
spatio infinito.
70.
*
71.
Universum
est infinitum
unum
continuum, seu magnitudine.
Mundi vero sunt multitudine seu numero infiniti.

Ergo extra singula astrorum seu mundorum est aer
et
spatium
infinitum, extra vero universum, nihil omnino.

*
Praeter infinitatem, alia ne
fingi
quidem potest causa, qua extra

neque vacuum neque
,
universum nec locus, neque plenum
tempus detur.
LXI. 72. Turpiter

(1)
II
testo
(1)
ha: Tupiler.
corporeum
mundum
atque sensibilem incor-

poreo atque
mundo, secundum localem situalem-
intelligibili
que clifferentiam,
76
dicens,
definit Aristoteles,
hoc, supra hoc, continens
extra
illud esse
lioc.
LXII. 73. Incessabilis motus non diviniora, sed infirmiora ostendit

corpora.
*
Nusquam idem
est locus vel terminus proprie
unde
incipit et
ubi desinit motus.
LXIII. 74. Mundus necessario

75.
est genitus
76. Potest sane aliquid genitum esse, quocl

77.
et
corruptibilis
versum vero ingenerabile est et incorruptibile.

Quod ergo ex inordinato factum est ordinatum (1)
Uni-
munclus
est.
minime corrumpatur.
Cum
Iioc ergo, quod astra dissolubilia sunt, stare potest, quod

non dissolvantur.
IN
LXIV.
LXV.
SECUNDUM DE COELO.
78. Coelum, cujus
Astrorum
79.
( si
motus
est incessabilis, aer est.
Dii sunt) nullus est,
quem primum
cliccre
possis.
;
Primus Deus
est infinitns spiritus,
omnia penetrans,
vivificans
compreliendens.
astrum est, non minus quam aliud, coelo affixa.

Corporum quod simplex est et incompositum, quale subsistit acr
solus, (consistentibus caeteris) ipsum nullo pacto generabilc vel
80. Tellus
81.
corruptibile est.
*
Atomis vero convenit non modo esse
in composito
secl
et
com-
poni.
82.
Ab
infinitucline
universi non male suscipitur ratio,
indifferenter unclique se habentia,
seca opportunitate certam

*
3.
qua astra
non ab extrinseca, sed
intrin-
lationem.
sibi definiant
Astra omnia ex quatuor vulgatis elementis sunt composita.
Horum tamen quaeclam
dicuntur ignes
sensibilia, ut soles, qui scintillant,
quia per ignem sunt

quaedam aquae super coelos,
,
ut tellus, luna, et quae circa liunc solem sensibilia, et circa alios
distantiores invisibilia.
LXVI.
84. Ignis purus, simplex, et absolutus
nusquam est, sicut et

humidum nutrimentum nusquam est apud nos et potius
aqua absolvitur ab igne, quam hic ab aqua.
extra
(1) II
teslo
ha
Ordiordinatum.
85.
Ubique
77
sumus, astrorum synodo
igitur, sicutin hac, ubi
circa
solem circumcursant tellures. Sol vero vel minorem circulum

dcscribit in medio, vel manet.
*
IIuc pertinet considerare
siatu,
sistit
quodammodo, quod
ahtur
ignis
con-
ct
aquae vero motu.
solo aequaliter calefiunt, et
bcne habcnt astra aquea distan-
atquc propinquiora.
tiora,
86. Poeticis similes figmentis sunt rationos, quas adducit Aristotcles

citius, quaedam tardius, quaedam pauquaedam
cioribus (1),
pluribus agantur motibus.
Nullius, praeter terram, astri possumus motus diilerentias deiinire, priusquam illius sicut hujus reddamur incolae.
pro
lioc
LXYII.
quod quaedam
87. Astra ultra
88. Circa
iilos,
cum
Saturnum continue
puta tellures, non possunt esse
sint planetae,
sensibiles, sicut nec
illis
regionibus praeter hunc solem
igncus ct amplissime scintillans

iis
sensibilia, solcs sunt.
est, aliquid est sensibile, (2)
qui
ex
quae moven-
corporibus est ignis et minus intonse lucidis,
tur circa ipsum, puta Tellus, Mercurius, Iupiter etc.

*
imaginaremur
Ita ctiam pueriliter
illos soles
per suas tellures
nobis deberc eclipsari, sicut et hunc solem per istas

bus, quac ad illam
svnodum
proximum solem nec
spectant.
simpliciter
illis
telluri-
Yidemus ctcnim hunc
neque ad totum hoc astrum
eclipsari.
LXYIII.
89. Yirtutc vcl
animae
illius, ellicaciter
comprimentis, seu continentis, aut

vitae spiritus, qui anima
astra, vcl
mundi
principia contraria
infinite diffusi et insiti illius
dicitur, immortalia servantur
eadem corundem astrorum substantia continue
re-
formatur.
*
jNlotus iis,
quem
cum
sit
a natura quae est anima, vcl a dicto spiritu,
velut animao omnis
dinem
est atque laborem,
animam
intelligimus
citra lassitu-
multo magis, quam nostri motus na-
turales.
90. Quissanae mentis conditioncm telluris, ca^terorumque astrorum,
nostra dctcriorem existimabit quoad corporis et animae dignitatcs
(1)
Iltestoha: paucioricus.
Gfrorerqul muta la virgola del tutto in un punto

virgola, staccando dippiu il secondo inciso dal primo; senza ottenere senso: io leggerei; aliquid est sensibiie ex iis corporibus igneis ct minus e/c.jSoppriinendo la virgola, ed il secondo esl; e cangiando Yignis
{2)
II
in ir/neis.
91.
Maxime
atque vanos oportet eos esse motores
sollicitos
qui
adeo vasta corpora, utpote tantos mundos, in substantia adeo

rarissima, subtilissima, nulla, et veluti opinariae (1) illius quintae essentiae infixos, ab extrinseco, et alieno mediante circum-
ver sent, et (2) tamen minuscula et fragmenta quaedam ad
bram
magnetem per vim
et
am-
formamque insitam
spiritualem,
moveantur.
LXIX.
mensuram motus
92. Circa
tius,
quam
illorum Geometria mentitur po-
metitur.
93. Potius a compositione,
quam
a simplici principio, motus species
definitur.
LXX.
Aut non magis aqua
94.
supra terram,quam terra supra
est
aquam, aut certe aqua medium
LXXI.
vexa continens
LXXII.
astri
hujus obtinebit.
Epgo praeter aerem nullum corpus
95.
Manet ergo unum
96.
est
alterum con-
superficie.
infinitum, immobile et informe
in
quo aer juxta extrinsecae figurae modulum omnia proxime

comprehendit.
Ad motus
velocitatem nobis
sphaericae,
rabiliter
quam
minus
(3)
confert magis
nil
cujuslibet figurae
alius
qui haec
iis
multo
si"
et
astra sint
incompa-
inclavata orbibus
infixa et
imaginantur.
97.
Nullum astrorum
est in medio, quia
universum undique acquale.
98. Ideo in quocunque astro hujusmodi inveniemus alios

tos polos;
lus
quandoquidem non
est e fixis stella,
non habeatur, hoc nostro vel exactior
illi
defini-
quae alicubi po-
vel ita, vel prope
exactus.
IN
LXXIII.
99. Materia tertii libri neque convenienter continuatur se-
cundo, nec
(3)
II
II
ipsi
convenienter (4) haec, quae quarti
Gfrbrer corregge:
cum
invece
Gfrorer qui aggiunge un
Biuno vuol
est.
edil Gfrorer hannno: opinaria.
(1) II testo,
(2) II
TERTIUM LIBRUM DE COELO.
dire:
di et.
quam
che fa dire
il
dee pre.nere a coloro che gTimmaginano inchiodati

ta, gli fa dire;
contrario
a noi preme poco la figura delTastro per
la
di cio
che vuol dire 1'autore.
sua velocita; molto meno poi
nelle sfere.
II
anoipreme incomparabilmente meno, che acoloro
Gfibrer, con la sua giuni
quali
grimmaginano
in-
fissi nelle sfere.
(l)HGfrbrer ha convenientur certo per errore

uno sproposito.
di
stampa,perche per correzione sarebbe
100. Ibi contra
platonicas superficies evaginans gladium atque vi-
brans, findit sibi vultum et suara
IN
LXXIV. 101. Grave
primam materiam
sustollit.
QUARTUM LIBRUM.
et leve
non dicuntur dc corporibus naturalibus,
naturaliter constitutis.
102. Heterogeneis telluris partibus universis,
103.
partium homoge-
et
motus, qui primo et per se convenit, est circularis.
neis,
Partium
quam
telluris nulla
est aptior ccntro vel
circumferentiae
alia.
Astra omnia, quae fixa dicuntur, ultra sensibiles planetas, per

se lucentin sunt,
naturam
104. Contra
utperselucet
est ergo
lioc
prope nos, puta
quod dicitur
telluris
sol.
omnes partes
appetere definite centrum, non minus enim adpellunt vicissitu-
quadam
dine
alio.
105. Est quippe et animal
quoddam
terra,
106. Cujus partes neque locum neque subjectum aliud agnoscunt a
suo toto, cui naturaliter et individualiter congruunt.

107. Difficile igitur est videre
partium naturalem aliorsum
extra
suum totum, adpulsum.

108. Impossibile est
bire
LXXV.
sphaeram
ullara perpendicularem
109.
Ex
principiis peripateticis sequitur,
nium esse aerem.

XXVI. 110. Grave et leve nobis est respective
autem absolute et naturaliter.
XXVII.
111.
An non omne
verso
Ex
su-
gravissimum om-
et rationaliter,
non
elementi gcnus perpetuo obtinet super-
semidiametrorumqnc omnium partcs
ficiem
Nonne quod
112.
rectumve
motum.
nobis est ascendens
aliis est
descendens et e con-
principiis peripateticis etiam sequitur,
non simplex elemen^
tum obtinere centrum, sed compositum, ut metallum.

LXXVIII. 113. Praeter aerem non est elementum, quod a compositione absolvas.
114.
Hunc autem hujusmodi praeterquam
circa globos
non agno-
scimus.
LXXIX.
115.
Ab
aere peregrinis impressionibus affecto male de
aere philosophatur Aristoteles.
Non minus
116.
80
naturaliter e fundo emergit,
quam fundo immcrgi-
tur aqua.
1
Ex
17.
positis a Peripateticis
concludas oportef, aliam esse naturam
illius ignis, qui creditur in concavo orbis lunae, ab ipso qui est
apud nos,
LXXX.
et
generatur
Idem appulsus
118.
in aere.
locum proprium contendentis
partis ad
gravitas dici potest atque levitas.
Ad
119.
Antipodes nostros et aliarum stellarum incolas ad certum
nunctum aethereae regionis relationes vicissitudinales ipsius

sursum atque deorsum necessario nos subire constat, quemad-
modum
si
terram circumeas, ipse
tibi oppositis
pedibus
ambu-
labis.
120. Gravius nobis est quocl plures sub iisdom dimensionibus partc
comprehendit.
PYTHAGORICAE, ET PLATONICAE
Peripateticis impervise assertiones,
quas probainus
et
defendimus.
DE NATUllA.
Natura
est
sempiterna
dentiae instrumentum
3.
et individua essentia
Per insitam
Quae quamvis ad certum finem omnia

ginatione consultationeve ducitur
fectiora progrediens
ficif;
G.
mundum
5.
sibi
2.
Divinae provi-
dirigat, nulla
Ab
4.
tamen ima-
imperfectioribus ad per-
eiilciendo, se
Indefatigabilis; 7. Niliil
sapientiam agens
ipsam quodammodo
eorum, quac habet, sorte nacta;
ef8.
Certis rationibus seminalibus certas necessario formas ubique explicat; 9. Quibus,
tamquam
principiis atque regulis,
motus omnes,
quodam tenore dotinit, et librata quadam moderatione, mdtiforme quidem ducit ad opus uniformi tamen ordine; 10. Ipsa est ars vivens et quaedam inteliccqui per se indoterminati sunt, certo
tualis
animae potestas, non alienam sed propriam, non extrinsecus
sed intrinsecus, non electione
tali,
scd ossentia
tali,
petuo figurans: utpote non sicut statuarius externe,

et
sed perinde ut Geometra,
cum discursu,
dum vehemen-
aiTectu figuras imaginatur, spiritum ejus
intimum ima-
instrumento operatur
ter
quodam
ginatione
materiam per-
movet atque
iigurat.
81
DE UNIVERSO.
Universum
(ni
horum utrumquc
vclis dicere
duplex corporcum et incorporenm et

unum infinitum ex incorporea et
infinitum) est
corporca, scnsibili inscnsibilique substantia consistens;
capacissimum
et
pcrfcctissimum ens
3.
Cujus
Omnium
2.
intclligibilis sub-
scmpcr et ubiquc cst; 4. Quinimmo ipsa est ipsum ubiNullam divisioncm admittcns 6. A motu aliena, ct consequenter supra providentiam constituta; 7. Ipsum quod cst corporeum, neque moveri neque manerc satis unquam commode dixeris, benc autem immobile: item quod idem permanet et mostantia tota
que;
5.
vetur; 8.
Ipsum innnitum cum
ipsius aliquid cst pars
sum
et
9.
rationem existens
Justitiam, et Judicium.
sit,
Omne
;
totum quoddam non
intellectum et
omne
est,
10. In eo tria licet contemplari:
Legem
in
neque
ens extra ca-
mente divina quae
Legcm,
est ipsa re-
rum omnium dispositio; Iudicium in mente animae mundi ad divinae legis normam singula decernente Justitiam in omnium ad;
pulsu atque voluntate singula juxta animae mundi decretum exequente.
DE MUNDO.
Mundus
tis, infiniti,
iste sensibilis (quia finitus) respectu
ens; 3. Platoni in
stici
lerc;
universi, unius, en-
nulla est pars; 2. Ideo recte Xenophani et Parmenidi non
maligno positus. non tamen malus; neque (ut Gno-
volunt) male institutus, contrarietatem a se non valens expel4.
Interim animal
cst,
a mcnte dependcns, perfectissimum,
animam
liabens; 5. Deus quidam ad intelmundi productus exemplar; 6. Ncc separatus ab efficiente

neque commixtus illi; 7. Secundum esse totum a I)eo depen-
propriam, sicut et nos,

ligibilis
suo,
fit sempcr, et simul scmper totus factus

8. Ideo
ipsum temporaneum credas, sive aeternum mentis oculis complectaris, ex nihilo a prima mente productus intelligitur aut pro-
dens, simul totus
sive
duci; 9.
da,
Ejus materialia principia sunt Terra, seu Atomi, seu Ari-
Abyssus seu Styx, seu Oceanus,
Spiritus, seu aer, seu coelum,
seu firmamentum; 10. Ejus prima accidentia

dici
(si
tamen accidentia
possunl) sunt tencbrae et lux, ex quibus subinde
est ignis, et
caligo in genere, quae nobis sunt secundaria elementa.
11
ARTIGULI DE NATURA ET MUNDO
Nolano in principibus Europae Accademiis propositi: quos Joh.

Hennecprinus nobilis Parisiensis sub ejusdem felicibus auspiciis
contra vulgaris et cujuscumque adversariae pbilosophiae professores triduo Pentecostes in Universitate
Parisiorum defen-
dendos evulgavit.
Brevibus adjectis rationibus.
Nihil
quod ad universalem fidem atque
nem infirmandam faciat

quam definituras, neque
religio-
dicturus et assertive un-
ad certum philosophiae ge-
quae secundum
humanam
rationem
nus pro
ea,
veritate
anteponendum statuendumque laboraturus,
est,
sed vel ad (illustrioribus philosophiae professoribus
dignam) exercitationem: vel ut quanta
sit
adeo vul-
gatae atque in ore plurimorum celeberrimae Peripa-
teticorum disciplinae firmitas, vel infirmitas elucescat:
Jordanus Brunus Nolanus subsequentes universis Europae Academiis discutiendos proposuit articulos, et
ego Joh. Hennequinus Parisiensis sub ejusdem clypeo

in
omnium
litterarum parente Lutetiae universitate,
publice defendendos exposui.
Eos
ita ipsi
ordinasse

placuit,ut
quae in
horum
libris
series
83
illi
seriei
perpetuo respondeat,
capitibus atque sententiis scientiae et
historiae de natura
apud Aristotelem comperitur.
ARTICULI
CIRCA PRIMUM PHYSICI AUDITUS LIBRUM.
ARTICULUS
I.
DE SUBJECTO SCIENTIAE NATURALIS.
Nusquam
Aristoteli naturalia, corporea, mobilia-
que entia esse subjectum scientiae non intelligunt Peripateticorum plurimi: neque Aristotelem ipsum ubi-
que naturam exclamantem exaudiunt.
ARTICULI PRIMI RATIO.
Hic nondum Aristotelicam, sed Aristotelicorum
fere
omnium notamus in propriis principiis ignorantiam.

Hic illud est in memoriam revocandum, quod cum inter philosophos quaeritur, an aliquid sciatur, aliis par-
tim, aliis vero prorsus affirmantibus vel negantibus, ad
veram perpetuo
cum
nita
illis
sit,
respicitur scientiae rationem
primo posteriorum analiticorum
nimirum de subjecto naturalis
contemplationis naturalis inquirentibus
dendum
(1)
Nol
non va.
est
corpus
testo c'6
quae
libro defi-
scientiae, seu
,
non obtru-
sensibile, mobile, naturale, (1)
un punto, che
fa
terminare qul
il
periodo e che

si
84
(i) subjectum scientiae debet esse aeternum,
immu-
verum, constans, simplex, unum, semper ipsum,
tabile,
ubique ipsum. Neque etenim universum ipsum, qua-
unum
tenus
concipitur
uniusque naturae
absoluta
substantia
sed certe ipsa universa natura, seu sub-
qua
stantia, scientificae (si
esc) obiicitur
contemplatio-
inquam quae principium motus omnis
ni. Illa
stoteli: illa
quae
haec astra, non aliquid certe
est Ari-
eorum, quae in
est substantia
seipsis
non hoc coelum, non

tale, quod (2) haud qui-
motionis principium admittunt
dem
scibilis,sed sensibilis, opinabilisve sibi vindicat(3)
rationem. Hinc subjectum scientiae demonstrativae-
que
(4) conclusionis
perpetuo specifice singulariter-
que sumitur, nusquam vero pluraliter atque numesiquidem de
raliter:
sole,
secundum speciem,
certe de solis natura, de animalis natura,
mae natura, quandoquidem
aut
deque ani-
de solibus, de anima, de-
que coelo, historia perpetuo dicitur esse non
Cur
(5)
igitur contra Aristotelis
morem,
et
scientia.
omnium
phi-
losophorum dicendi consuetudinem, ens mobile, ens

naturale, corpus mobile, corpus naturale et similia
scientiae subjectum adstruunt

lo
mutando
il
Cur ubi quaeritur,
si in sed:
senza necessita per
meno.
testo ha: quo.
(2)
II
(3)
II
testo ha: vendicat.
(4)
II
testo ha: demonstratinae.
(5) II Gfrorer
so perche.
cifico
II
cambia sjpeciem che sta benissimo
Brnno vnol
in
specimen non
dire che la scienza tratta del concetto spe-
soltanto e che degli individui discorre la storia
dottrina aristotelica
Che c'entra
lo
specimen?
secondo la

an de rebus naturalibus
mnes
in
dum
eandem
85
scientia,
sit
concorcliter o-
feruntur affirmativam, ut postmo-
contra eos ubique adeo aristotelica reclamante
praeceptione, sophistarum morc, ad excusationibus et
glossematibus colorandam atque pingendam potius,
quam ad negandam
falsissimam convictamque senten-
tiam recurrant: atque ita quod excusare nequeunt,
eorum pertinacis
ignorantiae turpitudinem illi soli non videant (1) qui
nihil omnino vident ? (2) Quid enim (per Deum immortam bene velare contendunt
ut
talem) aliud est dicere, de ente mobili secunclum ra-
tionem formalem, universalem, communem, quoad (3)

eius essentiam, ct simplicem quidditatem, non ratione
qua compositum, subsistens, particulare, materiale,

scientiae subjectum esse,
bile,
quam
docere non ens
sed entis mobilis naturam esse, quae
mova-
scibilis
let subire rationem? Quid, inquam, aliud est isthaec
loquendi forma,
quam
irresolutissimi, seque
ipsum de-
struentis et abnegantis indicium ingenii? Quid insu-
per
aliud est
de hominibus esse scientiam,
clicere
secundum specificam et universalem rationem, quam

dicere non de hominibus
sed de natura hominis?
Nonne modificationes istae de multis faciunt unum,
,
de plurali singulare,
turali
cle
naturalibus naturale,
cle
na-
naturam? Considerate an Aristoteles docuerit
unquam
dicere de Socrate
esse scientiam,
de Callia
de Platone,
secundum quod homo, de homine
esse
scientiam secundum rationem specificam, quoad ejus

(1) II testo ha: videat.
(2)
Nel
(3) II
testo e nel Gfrorer
testo
lia:
quod.
manca
1'
interrogativo.
86
substantiam, essentiam, naturam: an potius sint quo-
rundam Scoticolarum
latorum?
crate
dum
nec
cle
voces, atque similium cucul-
verius Peripatetici dicant, nec de So-
Platone
mine, neque de
nec de Jove, neque de ho-
aliud esse praeterquam histo-
diis,
riam: sed de natura hominis, deque natura deorum,

(si
qua forte apud nos) tanquam de universalibus
scientia dicitur. Consideretur
an Peripateticorum mo-
scientiae significationem, per
re,
an captiunculatorum more
prie, et propriissime,
stinguere consuescant. Sic

bus, de preputiis:
communiter, pro-
illi
di-
de soccis, de cicatrici-
Grammatici recte diphtongandi,
ac-
centuandi, et punctuandi: caupones (1) recte coquendi,
atque sophistice propinandi scientiam dicunt. Nec
minus aâsones bestiae recta domum redeunti scientiam tribuere possunt. Perpendite an juxta philoso-
phorum principum consuetudinem

cant:
diate, sed mediate,
cum
distinguentes
di-
mobile non primo, non imme-
particulare et
atque
secundo scientiae
subjici;
ipsius Aristotelis vestigiis insistentes animadver-
tere debeant, (2) sensibile, mobile, particulare, nec pri-
mo, nec secundo, nec mediate

per
se,
tum
nec immediate
nec
nec per accidens, esse posse scientiae subjec-
quemadmodum quod
est per se
per accidens quidem potest esse
ne
quod
est
sensibile
intelligibile,
per se particulare et mobile, nec per accidens potest

esse universale et immobile.
Unde nunquam
les in particularibus scientiae

(1) II testo
ha caupone
il
nomine usus
Aristote-
est,
Gfrorer corregge cauponae sbadata-
mente.
(2) II testo
ha debent:
il
neque
Gfrorer corregge pure debeant.
87
primo posteriorum Analiticorum
uti docuit
quiens. Qiti, yicod
omnis triangahis habet
libro in-
angulos,
tres
scivit,
quocl hic, qui est in scmicirculo, est triangulus,
siniiil
inducens cognovit. Neque uti docet ubique, ubi
dum
aliquid demonstrative sillogizzare contendit, sive
circa naturalia, sive cirsa divina, a physicis terminis
ubique abstinens, ad mathematicos adsumendos devolvitur,

tura,
quonon
de subjectis, sed de subjectorum na-
contemplativam speculationem esse insinuet. Qui
igitur de mobili, de corpore, de naturali,
immo
de mo-
eam
bilibus et naturalibus scientiam esse dicunt,iidem
ajunt esse
secundum quod
et
quatenus, ac
si
dicant,
oblique, excusatorie, reflexive, conversive, mediate, et
communiter loquendo, improprie,

et per accidens:
indirecte, secundario
iidemque non sunt philosophL, imo nec
Peripatetici, nisi secunclum quid, obliqui, reciprocales,

indirecti, secundarii, accidentales, et improprii, pro-
prie
autem captiunculatores,
fugacissimi, ettransvolae
pugiunculi.
IDEM EX CONDITIONE SUBJEGTI

INSINUATUR.
His ad majorem elucidationem (quando
istiusmodi quaestiones flmbrias (1)
ita
maxime
circa
dilatare
consueverunt, iisdem placere mihi certe suadere pos-
(sum plures additae subjecti scientiae conditiones,
qui-
bus designati homines nobiscum Aristotelis vocem
(1) II testo ha: simbrias.
88
audire cogerentur. Si enim primo scientiae subjectum
debet esse ens, quia non ens non est scibile
constat
quod apucl majorem, melioremquem philosophorum

partem naturalia (quandoquidem mobilia et incon,
non vera, et non entia habentur et appellantur, et (1) quod perpetuo constat atque manet,
constare atque manere dicitur, est natura. Si secundo
stantia sunt)
subjectum oportet esse cognoscibile, quia frustra scire
quaerimus impossibile
(etiamsi
gnoscibile
verum
sciri (2),
constat
maxime co-
non cognoscatur) haberi.maxime
ens, constans
talia
non sunt naturalia
ulla,
sed natura.
Si tertio debeat esse intelligibile, quia sensibile et
imaginabile, et opinabile, sensum, opinionem, atque
fabulam statuunt
rale ullum,
intelligibile
imo naturale
nimirum non
intelligibile nihil aliud esse
constat,
quam ipsam naturnm,
dem ex
naturalibus intelligibile resultat.
Si quarto oportet
laribus scientia
in
non
quam
et de
utpote
facit
omnibus vere
quod
II
se
in
dicitur, (3)
quibus ipsa
ad ejusmodi historiam, ut in Meteorologi-
Gfrorer corregge scitu invece
(3) II Gfrorer corregge dicatur, ed

II
et
habet: sive per particulare
cli
nessuna necessita.
sciri
stesso: lascio clunque la lezione clel testo.
(4)
sit,
facit acl ejus scien-
(1) II Gfrorer cangia questo et in sed, senza
(2)
omnibus
in
ubi est scientificum
omnino ordinatissime
quod
quod
natura. Hinc ubique natura quae-
ritur (4): sive per universale
tiam
ipsaque est quod tan-
esse universale, quia de particu-"

est: certe
omnibus verificetur
nihil aliucl est
est natu-
testo ha: quieritur.
ha ragione.
il
senso rimane lo

cis,
nus
in
iis
(1)
80
quae de animalibus, do
plantis,
ot id
ut item ubi inordinatio ost ex parte
aliis,
quao turbat ingenium cognoscentis.
cultatis,
suam de anima
Aristoteles circa
gediffi-
Unde
inquisitionem humi-
ipsam inter historias circa naturam ad-
liter sentiens,
numerat.
ipsum opus
Si quinto
est
ut in universis artis
inquisitivae partibus innotescat, vel saltem inquira-
constat ipsum verificari, comprehendiquo fma-
tur,
liter,
tum
in tota speculatione,
tum
et in univorsis
ejus (quaecunque et qualescunque sint) partibus. Finaliter,
inquam,
et objective, quia
duplicem in qua-
cunque arte subjectionem comprehendimus. Est
nim quod materiam adaequat
illam, utpote
citur operationi, ultra et extra
non extenditur,
vel
iis
actio
subji-
artificis
sicut est lapis vel lignum, vel aes,
omnibus commune,
tuni omnibus,
quod
quod
ete-
tum
in
arte statuaria,
quod
singulis subjicitur operationibus.
Est etiam quod finaliter adaequat artem, utpote quod
tanquam
extra quocl illa non
operationi
tuaria statua
actus
intendit
est
unum
multitudinem multiplex:
tenus denominat
objicitur, ultra et
sicut est in arte sta-
Hic subjectum
non
et singuli operis
unum
totale, sed
nisi
intentionis
juxta partium
quis naturale
ut frequenter capiunt
bus supra dictum est

est materia, et
ejusdem
quam totum opus
intendunt.
materialiter
finis
ii
non qua,
de qui-
compositum ex natura quae
ex natura quae est forma, vel natura
ipsum subsistens
(1) II testo ha: in
sed quod denominat habitum scien-
genus.
12
tiae,
vel historiae
90
qui contra divinum
cum, magicum, logicum, morale

guitur
mathemati-
et naturale clistin-
quandoquidem subjectum
explicite in recto
de tota physica, et de singulis ejus partibus praedicatur: subjectum autem quod finaliter est subjectum
et intentionis,
objectum vulgo appellitatur, quodque
objective considerari dicitur, certe est ipsa natura, ut
manifestat ipse Aristoteles, qui
ubique reddens rationem:
omnium tractatuum
quoniam
(inquit)
cle
natura
est consideratio ,
ad eam
quae de natura est historiam, hoc conducere
vicletur;
circa
est scientia,
naturam
quoniam methodus nobis
est
Si sexto operae precium
monstrentur,
illud
icl
est
quae
natura
ut ejus passiones de-
circumstent, (1) quae

illucl antecedant, quaeque
illi
concomitentur, quae
consequantur
cle
est,
utpote caussae et principia, ex quibus
est seu cognoscitur:
acl
naturam sane omnia spectare
videbuntur, cujus ubique rationes
modi
species
circumstantiae, indicia, effectus, atque rationes patefieri
volunt.
Si septimo deceat, ut eo nihil aliucl proprius adsi-
gnari possit intentionis subjectum,

gis meliusque est universale
semper
quod
iclem, intelligibile
illucl
jam quodnam ma-
aeternum, immobile,
magis, a sensibili semotum,
in materialibus in principio intenditur
in
pro-
gressu quaeritur, in fine contemplari licet, praeter ip-
sam naturam? Ad quid
aliud historiae atque tractatus
rerum naturalium advertunt ?

Si octavo Peripateticis
(1) II testo
ha
circumstant.
ex auctoritate eorum prin-
91
definiendum est do subjecto intentionis
cipis
propositum
ex
si
maxime suam
verbis auctoris philosophi, cujus est

perire intentionem
artis
a-
exaucupari de-
beant, audiant illum in principio primi de physico

auditu, ubi proponens quid
pia hujus philosophiae
de natura
tiae
agendum
circa princi-
sit
inquit: circa principia scien-
ipsum
re-
quoniam,
in-
in principio tertii libri, illud
petit.
Ubi tractatum de
quit,
de natura scientia
infinito adoritur
est, circa
magnitudines et mo-
tum, et tempus, et caetera, ideo hujus scientiae propria consideratio est de ipsa Circa principium octavi
.
libri,
adsignans caussampertractationisdeprimo motu,
et de
primo motore
quae de natura
considerationem hanc,
est spectare.
ait,
ad eam
Audiant illum in princi-
pio primi de Coelo, et notent an aliud proponat ah eo
quod
in
primo
tertio, et
octavo physicae auscultatio-
nis proposuerit? Ibidem inquit: scientiam de natura
plurimam(l) circa corpora, magnitudines, passiones
motus etprineipia
talis
et
substantiae versari,omniapro-
pter naturam, quae in ipsis invenitur et aperitur, perlustrari .Ubi indicat se
non per
se
intendere, deque ejusmodi quae
cipue inquirere, sed undique
ram
animum
bilibus
stantia,
et
cipio tertii
11
ubique
et
per se
II
naturae notitia subeat: minime
addixisse, sed
natu-
il
testo
ei
quod
mo-
in ipsis est sub-
immobile motus principium. Idem in prinde Coelo repetit, inquiens In iis quae in
:
plurima: correggo plurimam col Gfrorer, perche

plurima e riferito a scientia: STUaivjir/].... y\ TcXsiaxyj.
testo ha:
in Aristotele
(2)
naturam habent pre-
perscrutari (2), et ideo circa corpora et id genus
alia speculari, ut
(1)
corporum scientiam
ha
persecutari.
92
hac philosophia eonsiderantur, plurima esse ad

riam de natura
magis quam ad scientiam
histo-
quia plu-
rima contemplatio est circa corpora composita, unde

quasi ex historia, non ex perfecto universali scientiam
naturae persequimur. Audiant illum tandem in prin-
Metheororum (1) epilogantem, notentque, quod de

universis praecedentibus tractatibus^ non mobile, non
naturale, non compositum, non aliud hujusmocli sed
naturam et motum se inquisivisse resumit. Ejus haec
cipio
extant verba:
omni motu
De
primis igitur causis naturae, et de
autem et elementis secundum quod sunt disposita secundum superiorem lationem (id est secundum quod habent principium motus, utpote
naturali, de astris
naturam
in seipsis) similiter de generatio-
ne et corruptione, quorum principium

diant
eundem ibidem sequentes

,
est
natura Au.
tractatus superiori-
bus continuantem, indicantemque se aggredi historiam
eorum, quae
fiunt
secundum naturam, inordinatiorem
tamen. Idem ex prooemio
ricum
libri
de anima,
quem
appellat, considerans elicere possit. (2)
innumeris
aliis
aperit
locis
considerare poteritis
histo-
Idem
in
quos ista luce videre et
ubi perpetuo accipit
naturam
ut de quo (3) est scientia, consideratio, contemplatio,

historia;
coelum vero, elementa, mobilia omnia, corpo-
ra universa, tanquam circa quae naturae consideratio
(1) II
Bruno scrive sempre comequi Metheororum,
e le parolede-
rivate, con 17^;ilGfrorer corregge
sempre levandolVz, ed ha ragione.
quo historicam
apellat, cons. licere possit.Ro ac-
(2) II testo ha:
cettato la lezione del Gfrorer benche
si
a prooemio e leggere historiam invece

(3)
II
potesse anche riferire

di
historicam.
Gfrorer corregge qua, senza bisogno.
il
quo
,,
,
versatur, (1) et
93
tanquam ex quibus naturae species inAt ubi unquam de naturalibus,
telligibilis eminet.
de naturali, de ente mobili, dc corpore mobili, vel

de
aliis
hujuscemodi
methodum
scientiam, vel historiam dixit
considerationem
SECUNDUS ARTICULUS.
In prooemio physici auditus duplicem
di
rationem
cognoscen-
quarum haec quidem physica
est
illa
metaphysica, ah Aristotele insinuatam non capiunt:

ut
tandem
in speculationis istiusmodi progressu
non
minus extra Aristotelis eorum principis intentiones,
quam ex ejusdem
intentionihus fallantur atque fallant.
RATIO.
secundum articulum illud animadvertite

quod cum Aristoteles in prima prooemii parte dicit,
procedendum esse ex iis, quae sunt circa principia
Circa
scientiae de natura, notat
ordinem quem tenere de-
bet tractatus physici auditus inter caeteros suae naturalis
parte
philosophiae
dicit,
Cum
vero
in sequenti
innatam esse nohis viam, ex notioribus

notiora naturae: unde ah universalihus
nobis, ad
confusis,
libros.
hoc
est universis, totis, confusis, contractis,
compactis, indistinctis, veluti commixtis, ad particularia,
partes, simplicia, distincta, absoluta. pura, im-
(1) II testo
ha versetur:
lio
corretto versatur perche tutti
verbi
nel periodo sono aH'indicativo:il Gfrorer ritiene versetur,e corregge
emineat: bisognava pero correggere anche
gli altri.
94
mixta, a consideratione videlicet

per
modum
contractionis et impuritatis, ad contem-
plationem absoluti,
Ibi notat
contemplatione
et
solius, nudi,
atque puri.
ordinem quem habet contemplatio na-
turae, per naturalem philosophiam, quae physica di-
ad contemplationem naturae per divinam philo-
citur,,
sophiam
quae Metaphysica nominatur. Quid enim
Nonne a natura quemadmodum composita, utpote secundum quod hujusmodi, nempe ut est principium
rerum naturalium, ad eandem absolute capiendam
partim ex quinto Metaph. partim ex
sciplinae libris:
Nonne a
aliis
ejusdem di-
principio, caussa et elemento
rerum naturalium, od absolute capiendum principium,

caussam, et elementum, post habitam ejusdem distinctionem
aliis.
et
multiplicem rationem ex quinto Metaph. et
Nonne a materia
modi,
acl
solute,
materiam
ex octavo
et
et
et forma, actu et potentiahujus-
formam, potentiam
et
a cognitione unius materiae, unius motoris
gnitionem unius simpliciter,

titudine
seu
etc.
et incontracte (1),
pluralitate principiorum
cierumque motuum
actumab-
ncno Metaph. praesertim? Nonne
ad pluralitatem
entium
ad coa mul,
spe-
simpliciter,
differentia contrarietateque principiorum, et entium,
ad rationem differentiae contrarietatisque simpliciter,

ut sunt videlicet circa universaliter ens
a considera-
tione motus ut sequitur naturam, estque subjective in
naturalibus universis,
ad considerationem ejusdem
absolutiorem, distinctiorem, simpliciorem, ut videlicet

entis
passio,atque specierum ejus differentiam con-
(1) II testo ha: in contracte.

stituens: a ratione
finiti
05
contracti ad naturalia, (1)
ad ejusdem distinctam, incontractam

rationem
ex
absolutam
et
decimo Metaph.: Nunquid non a con-
sideratione circa substantiam
mobilem
in physicis
ad considerationem circa substantiam absolute, simpliciterque
capiendam progreditur: a contemplatione
moventium intelligentiarum ut sunt motrices

ad
earundem contemplationem prout sunt: a contempla,
tione unius principis motoris

principis absolute
dem non
ad eam quae est unius
ex cluodecimo Metaph.
quemadmodum
videt,
Quis tan-
a speculatione natu-
rae circa species sensibiles seu naturales, ad specu-
lationem ejusdem circa species in seipsis, partim in

tertio et quarto,
partim in tertiodecimo,
et
decimo Metaph., ubi de universalibus, de
quarto-
principiis,
de numeris, de ideis, iisque quae sunt circa haec,
examinando et disputando inquirit? Hinc proportio

Physicae ad Metaphysicam concluditur esse, 1. sicut considerationis de simo, ad considerationem hinc
quidem nasi secundum

sicut cognitio
cundum
sum 3.
:
ctum
et
se,
inde vero curvitatis. 2.
secundum nomen ad cognitionem

,
significati
sicut confusi mixtique conceptus ad distin-
immixtum:
absolutum:
ad
4. contracti
concreti ad abstractum: 6. rationabilis

bile:
7. ut scientiae
speculativi ad
lescentis
se-
defmitionem, et partium ejus sen-
ad sapientiam
contemplativum:
8.
ad
il
intelligi-
ut intellectus
9. ut notitiae
puerorum, qua appellant omnes
(1) II testo ed
5.
ado-
viros pa-
Gfrorer hanno: contracti. ad naluralia; l'edi-
tore tedesco non ha capito
il
senso.
96
ad notitiam adulomnes feminas matres

tam aliorum distinguentium unumquodque termini
enim confuse in physicis accepti in sua significata
significatorumque species distinguuntur in Metaphysicis, ut maxime patet ex quinto Metaph., uhi omnes
tres
et
significationes
adducuntur substantiae, causae, prin-
elementi, infiniti, caeterorumque quae in natu-
cipii,
ralibus, nonnisi obiter et
ad modicum distinguuntur.
Metaphysicus enim distinguit horum unumquodque

utpote qui ens non secundum
unam contractamque
rationem, sed secundum omnem, ahsolutam, et in-
contractam,
omnes
tat,
quam solummodo
rationes dividendo
quod quam
et in
Aristoteles lucrari pertenalias
feliciter faciat,
ARTIC.
Unum
distinguendo
aperiemus.
III.
ens infinitum immohile bene posuit Xeno-
phanes, et ejus discipulus Parmenides, et hujus

pulus Melissus, nec
disci-
eos insectatur Aristo-
feliciter
teles.
RATIO.
Xenophanes ex
ipsius Aristotelis verbis
voluit esse, quicquid est. Si ejus
non ens , non
potest esse principium
in nihilum labi nequeat,

existit
sique
ex nihilo
ei
quod
fiat oportet:
non
est id
esse
non
quod
quod
potest.
est
si
est
omnia
aliquid
si
aeternum
est nihil,
quidquid
fiunt, nihil
accedit
et
est,
prae-
iterum
quia in eo quod est paucius,
amplius
inque minore majus
97
Ipsum quoque ens, mole infinitum sit oportet, quia

sicut non habet principium temporis quando factum
sit, ita neque termini unde factum sit: similiter neque
temporis instans , neque magnitudinis terminum in
quem
Idem unum
mutuo
desinat.
invicem
sit
necessario
invicemque aliud
alii
oportet, quia plura ad
sese
terminare oportet,
finem esse.
Simile quoque undequaque sibi, quia dissimilitudo
jam proxime
negata, pluralitatem statuit. Ipsum idem
praedictis rationibus, aeternitatis, immensitatis, unita-
undequaque
tis,
similitudinis
Non enim movetur
pers
tur
enim
tale
sit
neque forma
non
oportet.
sit
vacuum, quod extra
esse nequit. Doloris, aegritudinis
scibile
tur
in
immobile
quod aliquid excedit
nisi
plenum, vel
tale vel in
tum
et
infini-
morbique ex-
quod neque
situ transponi-
diversificatur. Alteri
quoque admi-
oportet,
admixtione enim quod non est procrea-
erit,
quod erat
interit
admixtio item ex multis
oportet. Haecille, qui ens et
verum
appellabat,
sit
quod
mente intellectuque conprehenditur, rerum substantiam, naturam universam: caetera vero quae sensum
communem
et
imaginationem pulsant
quaeque
in
vultu et facie naturae esse videntur plura, diversa,

contraria,
entia,
mobilitf
alterabilia, admiscibilia,
ille
non
non vcra appellabat. Unde Parmenides ejus
so-
cius atque discipulus, se ab intellectu ad opinionem,
ab eo quod est verum ad

entis contemplatione
proficisci,
bile, sicut
cum
id
quod
est apparens,
ab
ad non entis ratiocinia dixit
post positum
unum
infinitum et
immo-
Xenophanes, ad ponendum duo contraria
principia, hinc calidum, lucidum, leve, inde frigidum,

13
98
obscurum, grave converteretur. Adversus
doxa
examinatos
intelligentia
Aristoteles
non
conjicio
cum
sed
istos ortlio-
quid rationis habeat
gravior
occasio
dabitur, ad singulas aristotelicae invectivae
partes
respondebimus.
ARTIC. IV.
Ex
unum
eo quod Parmenides dixit
aequale, atque sphaericum, et Melissus

infinitum,
minime
undique
unum
contradictio sequitur inter
sibi
asserit
sed
illos,
potius alter alterum exponit.
RATIO.
Quod
non
est finitum
duntaxat: quod
centro
est ubique aequale,

si
aequalitas
sed a
centri
non
differente distantia vel aequidistantia rationem obti-
solummodo erit quod ubiestque ex onmi parte sphaericum.
net, undique aequale
que centrum habet,
illucl
Sicut juxta intelligibilem

tura, in universi (1)
propriam
in
hoc
modum
universo conjicitur, in quo
mundus, nullus
rentia dicitur alteri, qui sibi
undique
in
universo
(1)
II
non
orbis in circumfesit
in centro, quia
aequalis habetur
parvumque horizontem
oportet,
Deo, in na-
est in
una substantia, juxtaque rationem
sensibili
nuila stella, nullus
ad
magnum
respectus. Infinitum igitur
sit
quod undique aequale esse debeat.
Gfrorer cjrregge
in universo
non bene, perche qui
il
Bruno parla della sfericifa dell'infinito, non gia deH'unica sostanza

comune a Dio, alla natura, aH'uhiverso.
99
ARTI(\
Unum
dem
V.
igitur infinitum ens dicimus, ex
quod
nihil effluat proprium, et in
quo qui-
nihil influat
peregrinum.
RATIO.
Particularia ea ratione corruptionem subire dicuntur, quia partium constantiam, ordinem, et
triam,
quam ad hoc
vel illud
integrum constituendum
quandoque nacta sunt, amittunt: ubi velut a

continentis
in
unum
mundi
giones emigrabunt.
unde iterum
pareat ubi
dis-
ad diversas veluti re~
Quod sane continue
compositum optime consistero videtur)

e
diversis
regionibus, diversae veluti partes
concorditer coalescebant
sidium perpessurae, ab uno
quidem
symme-
(etiam
cum
efficiunt: si-
quocumque composito (licet ubi magis apminus) quaedam sibi cognata, propriaque
effluunt, aliis influentibus peregrinis, et
haec quae ad vitae
quoadusque
suppetentiam faciunt, extrusa
non
fuerint, et quae ad compositi fatale detrimen-
tum
sufficiunt intrusa
unum idemque
non
fuerint
constare, vivere,
creditur esse individuum.
Universum
vero infinitum, cui nihil est extra, nec certe quodpe-
regrinum
illi
accedat habet, nec quo ejus domestica
ab ipso recedant agnoscit.
ARTIC. VI.
Ipsum certe
substantialiter est
immensum
chaos,
immensus
vel aer
100
vel atomi infinitae:
ad
quibus
rerum generationem atque vicissitudinem,
ordinatri-
cem, segregatricemque oportet praeesse mentem, spi-
ritumque omnibus infusum , omnia vivificantem
exa-
gitantem, alentem.
RATIO.
Juxta multiformem rationem

et ordines atque
per multiplices vias
media, ad rerum naturalium con-
templationem accedentibus multiformis multiplexque

,
occurrit
idemque verus atque
et judicandi
modus
scientificus definiendi
quocirca nulla
et contemplationis via^
sententia
est
quam non omnino
philosophus attulerit, quae nobis in aliquo ordine

et certa
men
quadam
ratione
indignus
,
non probetur. In omni ta-
philosophandi genere, (licet ipsum non omnes
expresserint vel curarint,
quam
utpote qui magis ad
praxim, velad definitam quandam potius,
ali-
quam
ad universam contemplandi rationem adspiraf unt ) (I)

alterum intelligimus quod rerum est substantia atque
materia, alterumque quod
omnium
sit
efficiens, di-
rector, et ordinator.
ARTIC.
VII.
Logice quidem definientibus aut mathematice
compositorum principia videbuntur
plicia
literae
(1)
II
ita
sim-
enim
atque syllabae principia sunt dictionum

Gfrorer corregge: adspirarint.
et

lineae figurarum
atque
figurae:
gemus
101
alioqui prius natura sunt dictiones
haud secus
in natura tutius intelli-
simplicia et particularia composita
chaos, exirc atque segregari,
et universali
ex uno
quam ex
hinc indeque positis simplicibus coalescere.
RATIO.
Certe aliter literae atque syllabae extant dictionum

principia, et lineae figurarum, quarn vulgata elementa
dicuntur
et
enim sunt
sicut
corporum: haec
intelliguntur principia
veluti res, illa veluti signa
non physice punctus
fluit
esse possit materiale principiuni,

ficiem, neque
quaedam. Porro
in lineam, ut cujus
neque linea
superficies in corpus
in super-
sed abstractive
post corporis habitum sensum, istos subire placet pro-
nimirum ubi non sunt eaedem vel siminaturae resolutiones ad vcra secundum naturam
gressus
les
ita
ncc philosophicae sunt neque
principia comparata,
quod si ita est, philosophi

non rationem naturae conforaccommodant,logici suntnon physicktemcra-
frugaliter disciplinales
illi
qui
mant
rii
naturam
et
rationi
machinatores, non frugi abstractores mathematici,
magis itidem sophistae quam philosophi.

ARTIC.
VIII.
quam materia illa prima

rerum naturalium principium quam sane
Nihil jejunius fingi potest

Aristoteli
ex ipsiusmet Aristotelis decretisemedio sublatam esse
comperimus
si
102
non mathematicum
logicumque, sed
potissimum res naturales exigunt princi-
naturale
pium
RATIO.
Anaxagora
Si petas ab
quid est materia
quid
primum subjectum rerum naturalium? Re-
videlicet
spondebit, compactum, conipositum, confusum, mix-
tum quoddam. Habet

cles, liabet
habent
Melissus
et alii certe
quod
similiter
Empedo-
afferat
Democritus, Pythagoras, Piato,
non nomine, nec ratione aliqua definit quid
primum
adducit
autem
quid adducant. Aristoteles
quoddam ens
sit illud
quod ideo reale non
quam physicum
dixerim, quia magis logicum
recte
tandem principium apparebit. Quale enim

primum subjectum, quale primum principium, quod
consideranti
ab esse sequentium non absolvitur, quod nullam ex

sed
omnem
tem, esse potest? Quale quod potius
quam
ut quo alia indigeant assumitur?
teles
ipse
ex suis fundamentis
manifestum
struat,
phiae locis
et
est
aliis
indigum,
Quod
Aristo-
hanc materiam
iis
iisdem argumentis
tertii libri
de Coelo agit con-
tra puncta, lineas, atque superficies platonicas:
nullum grave ex non gravi

fieri
II
testo ha:
ibi
nulium corpus ex non
vere atque constanter affirmat. Mitto
nunc rationes quas

(1)
de-
ex plunbus propriae philoso-
praecise ex
quibus circa principium
corpore
se,
aliunde habere (1) dicitur actualita-
et
in Dialogis de principio
omnem aliunde
et hapere.
causa

uno,
et
et in
iis
103
qnae de generatione circa materiae
actualitatem adduxi.
ARTIC. IX.
Cur, ubi circa naturalia consideratio
principium secundum
formam ad metaphysicam
siderationem prorsus referatur

tio
instituitur,
con-
nulla Aristoteli ra-
cst.
RATIO.
Ejusdem
finire,
artiiicis
nemo
est qui
esse,
materiam atque formam de-
abnuat,
et pluribus in locis ipse-
met Aristoteles testificatur. Cur igitur pro principii

secundum formam habenda ratione ad Metaphysi,
cam
transmittitur
physicum sit eo
(1)
cum
quod
tale
est
principium non minus
secundum materiam? Nun-
quidenim ipsum, quatenus principium

tione, e
ra-
est, ulla (2)
materia queat absolvi? Nunquid quod perpetuo
materiam recipit, etin materia
consistit, et citra
mate-
riam non comperitur, metaphysicum esse potest Aristoteli?
At, et quicquidsit de hoc, ubiin metaphysicis
Deum)
definit,
per
de rerum naturalium formali principio magis
quam
in physicis de materiali?
An
fbrte tunc
secundum formam determinat, cum planumeros nititur destrueAn talibus secundum formam principiis sublatis,
de principio
tonicasideas, et pythagoricos
re?
(1)
II
tesfo
lia:
sit,
eo quod,
(2) II Gfrorer corregge niilla, invece di ulla,
non so perche.
com'e nel
testo:
104
quippiam est quod eorum loco substitutum ab Aristotele

possimus intelligere?
An quemadmodum
illud nobis innuit,
quo omnia naturalia sunt mate-
unum,
rialiter
definivit,
certum
ita ibi
quae
in natura
hic Aristoteles
aliquid, et certa aliqua
specierum faciant diversita-
tem, utpote unde naturalia adeo numerose secundum
formam
diversificentur?
CIRCA SECUNDUM LIBRUM

ART. X.
Naturae nomine dignius esse formam quam materiam
nusquam probare
nem quoque
potuit Aristoteles. Privatio-
naturae nomine insignire, nescio
quam
tute potuerit.
RATIO.
Nusquam
ostendit Aristoteles,
naturalium constantia
res corrumpantur,
cum
ubi
sit
formarum
quippe omnes particula-
neque communiter neque praecise
rationem ejus principii, quod semper maneat oportet,

haberepossunt(l). Ipsae
si
epotentia materiae educun-
non extrinsecus ab
tur, et
materia veriori modo sunt
nem
efficiente
et a
inducuntur, in
materia actus ratio-
habent. Hinc quod est forma Aristoteli
non ens
qui universum
actum
et veritatem
aliis
est
ad mate-
riam referunt, quandoquidem haec formarum omnium

parens est et genitrix
(1)
II
non
est contra
formarum
Gfrorer corregge: possint, senza ragione.
ulla
105
qualemcunque capiat Aristoteles
materiae
ipsius
Quod vere perseverat materia
principium.
non minus particularis
quae est in
me
est,
et in lapide,
semper manet, quam universalis
ma
ad universales
appellatur Aristoteli,
nisi
recursum) habet novum esse
quam in
Quaenam
superficie
faciat
et abesse, noviter in-
est principium
et
,
si
evanescit.
ulla
quae
ante et supra particularia non est Peripateticis
sit
Quae
est in particularibus
quae
corruptibilis, et
lis
quicquid autem for-
materiae apparet
forma
igitur
quia
non
est universalis et in-
est post particularia, intentiona-
est et logica. Jactet igitur
quamtumlibet Aristoteles
logicam materiae et formae distinctionem, quia nun-
quam
ut realis philosophus, reale et
formam
physicum prin-
cipium
adducet
cus (1)
recurrat ad ideas, vel Pythagoricus ad nu-
rneros.
Porro
ordinatricis
exagitantis,
nisi
vel factus Platoni-
haec sunt in natura ex vi mentis
si
vel
non
ex natura materiae seipsam casu

est
quod formam constituamus prin-
cipium, sed vel efficientem et materiam, vel solam
materiam
sub alicujus
contrarietatis conditione et
moderamine. Sed de actu materiae
formarum
cipio
in ea,
partim
defmiemus, ubi
titu
(1)
et
de existentia
partim diximus in dialogis de prin-
ubi
de generatione pertractabimus
et de privatione et
materiae appe-
quid nobis videatur, aperiemus.
II
testo lia
Platonitus.
14
106
ARTIC.
XI.
Harmonicam tutius
inquies, quam inter phy-
Astrologiam, Perspectivam, et
naturalis philosophiae partes
sicam mathematicamque considerationem medias.

RATIO.
Astronomiam
Si
Perspectivam
Harmonicam
nemo illum
et
physicae partes fassus esset Aristoteles ,
naturalem philosophiam perfecisse existimare potuisAtqui cur has inter mathematicam
set.
medias appellabimus
disciplinas,
cum
et
physicam
inter abstra-
ctum a materia, et cum materia conjunctum medium imaginari nequeamus ? Nonne et Aristoteli phy,
quam Perspectivus accipit ? Nonne

physicos numeros Harmonicus ? Nonne physicum accipit circulum, et quandoque lineam et figuram Asica
est
linea
strologus, ubi
sive imaginata sint haec, sive realia,
sive intrinseca, sive extrinseca sphaeris ipsa
tur
semper cosmicam materiam respiciunt.
ARTIC.
Locum
et
lium caussae
biles
dican-
XII.
tempus necessariae sunt rerum naturaet
ad nullam positarum quatuor redaci-
propterea tamen
illas
non
destitit Aristoteles
contra antiquorum consuetudinem sine ulla ratione

praetermittere.
107
RATIO.
Quis a tempore et loco
ctionem absolverit
fieri
vel esse dixerit
teatur
rerum naturalium produ-
quis liorurn quidpiam citra
non per
quis haec
cum causam
facti
defectusque ra-
temporisque penuriam
loci
se causas fa-
plurimum adducimus
ut
temporis opporfcunitatem atque loci
tionem
haec
Quis confidat
haec ad aliquod vel plura vulgatarum causarum ge-
nus referre
cum neque
pars rei sint
veluti materia
et forma, neque efficientis praecisam rationem habeant:
sed et continentis, adstantis, circumstantis, consistentis,
conservantis
et
quam ad rerum
ahsint.
neque
finis
sunt rerum magis
non a finis ratione longe non

Imo neque exemplar ad formam quae rei pars
finem,
si
est, reducitur; neque minus finis ad efficientem redu-
citur,
quam exemplar
et ideo
non minus meretur
quam fi~
materiam cum
stinctum causae genus nominari exemplar

nis.
Aut
igitur ad capita efficientem et
Platone causarum
di-
numerum reducamus
aut pari ra-
tione ad pariter causasplurespositis(l)progrediamur.
ARTIC.
Nunquam
XIII.
natura errat: sique interdum monstra non
produceret, erraret.
(1) Ii
vuol dire
Gfrorer corregge: positas; e non intende

:
o riduciamo le
il
senso.
II
testo
cause al numero di prima, o ammettiamo-
ne pih di quelle poste da Aristotele.
108
RATIO.
Non
quantum et quale in se est qui

praestat quod melius commodiusque fieri potest, expeerrat qui facit
ditque magis, et subjectum materiae opus pro

ctae materiae ratione tractat.
Imo
sicut intellectus at-
que sensus se habet ad objectum suum, quod

lius
quam ipsum
aliterque respiciat
subje-
sit,
errat
me-
si
:
ita et
natura ad proprium subjectum, in quod
si aliter
quam ipsum aptum natumque
errat: neque
igitur in universali,
neque
sit pati
agat,
in particulari error est.
ARTIC. xiv.
Natura fortuitum
rrihil
esse potest.
RATIO.
Quidquid sane natura
facit, intendit,
intendebatque
facere, undique certas determinatasque habet causas,
certum determinatumque flnem; quod autem fortuitum

dicitur, absolute a fortuna non est, sed ad hunc vel illum, cujus est incertus insperatus inexpectatusque
eventus. Sed pro ampliore quaesiti resolutione notan,
dum, naturam agere omnia,

nia item
unam
et
non unum
esse substantiam
sinealia:
quae non
flt
om-
sed est.
Cui sane enti innumerae adveniunt dispositiones, qua-
rum hae quidem sunt finis,illae vero ad flnem. Pcrro

cum non sint ipsa rerum substantia et id quod est
,
niliil est ita flnis
ut ad aliud
non tendat, vicissimque
109
ad omnia tendant omnia, diversorumque respectu,
et
fl-
nis sunt et ad finem, et contra finem. Distinguentibus

igitur
facit
naturam,
omne:
et
in
eam ex qua
fit
omne,
quatenus ipsa est omnia
et
eam quae
ut actus po-
tensque formare et omnia (1) possibilitate et potens

onmia fieri apparebit quemadmodum in iis qui di:
agere propter finem
cuntur
nem
iis
et in
natura agit propter
agentibus finem, natura agit finem
quae sunt ad finem, natura est ad finem,
sunt
una
natura
finis^
sunt fine
est
est finis.
In
iis
et in
iis
quae
quae a certo remota
natura a certo fine remota
omnium rerum
in
fi-
substantia,
est. Si
unum
etenim
subjectum
una natura, de uno praedicata omnia certe verificantur. Si natura imaginetur extra rerum substantiam
,
ut quiddam per se existens, atque sepositum, rationabilius
sane esset quaerere, an agere propter finem
secundum unam,
vel alteram contradictionis
illi
partem
contingat. Sed ubi natura est ipsauniversalisrerum substantia, et
ipsum quod
est, in diversis
sane contrariis-
que habitis suppositis, diversas contrariasque adsumit

denominationes
stantiae est, in
tineri
et habitudines.
Ejusdem quippe sub-
eodemque naturae gremio
dicitur con-
cui de frigore destruente conqueri
eodem construente gaudere
de
et cui
contingat. Ubi igitur
om-
nia agant propter finem, natura agit propter finem:
si
nihil ita agit, natura non agit: ita si quaedam agunt,

quaedam vero non agunt, circa unam rerum substan-
tiam contraria contradictoriaque concurrent.

terim per ipsas dispositiones
(1) II testo
ha:
omni apossibilitatc.
Dum
in-
et ordines in ipsis ordi-
110
nibus, et in diversis subjecti partibus, aliisque disposi-
tionibus
incompossibilitas
repugnantia
eadem subjecta
consistit. Istud in
atque fuga
linea erit manife-
stum, in qua simul duo recti anguli, alter rectus alter
vero curvus
maxime
alter
rectus alter
maxime
cur-
vus, rectus pariter atque curvus exoriuntur, rectus

simul et curvus intereunt. Ita una est contrariorum
natura
illis
subjectumque prorsusque eadem substantia
subjicitur.
Idem
igitur principium,
que naturalium omnium natura
medium,
finis-
eademnempeusia
ejus quod est bonum et malum, bonum et non bonum,
calidum et frigidum amicum et inimicum idem est
quod omnium horum denominationem suscipit de eodem (inquam) omnia verificantur, atque praedicantur.
est:
artic. xv.
Rerum
naturalium necessitatem ad omnes causas
aequaliter referimus
quia temere Aristoteles diversa
causarum genera ea ratione comparat
ut ad
earum
aliquam necessitas magis referatur.
RATIO.
Temere quaeritur
an
prolificationis necessitas
ad
patrem magis conspiciat, an ad matrem, cum tam male

sit.
haec sine
illo^
quam
iste
sine illa prolificare pos-
Similiter an materia plus concurrat
In omnibus item necessario
an
efficiens.
circumstantibus
juxta
diversum causandi genus, comparatio ulla locum non

admittit.
Porro
in
eodem causae genere consideran-

ti,
agens unus
si
locus unus
cum
cum
alio
una materia cum
tempus unum cum
alio,
rantur, accidet sane
alio
ut rei necessitatem
ad hoc atque ad
liter
111
illud
alia
confe-
non aequa-
referamus.
CIRCA TERTIUM LIBRUM UBI DE MOTU

ARTIC. XVI.
Actus existentis in potentia secundum quocl hujusmodi, non magis definitio motus
torum aliorum
definire.
quam
est,
rnul-
quae eadem ratione facillimum est
Sic etenim quies est actus existentis in po-
secundum quod hujusmodi vita est actus

existentis in potentia anima est actus existentis in
tentia
potentia:
quem
sane definiendi
modum utpote nugacem
spernimus.
RATIO,
Omnis quidem forma

potentia
est,
sive suhstantialis illa
diate suscipere dicitur

talis,
Aristoteli actus existentis in
quae suhjecto
sit,
quam imme-
prima materia, sive acciden-
in actu existenti superindncatur.
Ita igitur actus et potentia
ubique horum alterum et
ad invicem referuntur, ut
sit
alterius
et
ad alterum
sit.Hinc potentia vitam hahentis entelechia (1) anima

est, vita
estperfectio vivere potentis, et quies ipsa, cui
motus opponitur, non minus actus existentis

est.
Imo
etsi
omnis motus
est propter quietem, potiori
ratione haec actus ejusmodi erit,quam

(1) II testo ha: endelechia.
in potentia
ille
possitesse.
112
ARTIC. XVII.
Nec tute motum actum imperfecti, neque sat vere actum imperfectum dixeris unquam, interdum enim est actus perfecti, perpetuoque actus perfectus
est,
ad
si
quod ad ipsum
illud,
est in potentia, se-
cundum quod hujusmodi, respexerimus
(1).
RATIO.
Omni motui minime

imperfecti,
convenire constat, esse actum
motus enim coelo ut actus
perfecti con-
venit apud Aristotelem ipsum, et apud nos qui (2) globis universis.
turaliter
coelum
definit
Haec
quod
non enim
Aristoteli:
coelum,
est ratio ejus, ut
non moveretur
si
quam corpus
sane est actus perfecti

stenti in
mum
maxime
sibi
moveatur na-
non
esset sane
neque profundius
circulariter mobile. Ille
qui convenit
subjecto exi-
naturali dispositione
attingenti entelechiae (3)
actus perfecti est anima

lis
altius
ita
et
terminum
motus
iste
et ulti-
ut ergo
natura-
tanquam propria
concomitatur. Nec obest
qui animae praesentiam per se
passio
consequitur
quod omnis motus

(1)
imo
est propter indigentiam,
ne dica-
manca la punteggiatura nel testo. II Gfroquoad ipsumest in potentia, fa un vero gar-
questo periodetto
rer poi correggenclo
buglio.
(2)
frase
II Gfrorer sopprime il qui, forse per non avere

va integrata motus qui convenit.
:
(3) II testo lia un'altra volta: endelechiae*
inteso, che la
mus ipsum
rerum
in
actum pcrfecti, quia gradus sunt

et unaquaeque suis numeris
esso (1)
speciebus
perfecta intelligitur. Porro
ab
comprehendatur
alia
imperfectum non
113
species
quia
comprehendat
vel aliam
dicitur.
una numeri
imperfectum non
Ilinc
est
astrum, quia coelo indiget, imperfecti non sunt soles,
neque
hoc
est
terrae, quia
suffragantur, quatenus
natura inditum, ut
illis
habeant ad
mutuo
Quocl
alia.
si
alia
perfectionis ratio eousque
intendatur, ut ipsum perfectum
unum
digeat,
horum ordinem
sit
quod nullo
perfectum universum,
erit
in-
neque di-
cetur perfectum quasi perfecte factum, sed quatenus

in eo nihil est infectum: itaque
perfecti, quia
quod
unum
motus
duntaxat immobile quod est ens,
Quod subinde actum imperfectum

motum, non satis videre possum, quomodo
sensus.
dixerit
excusare possit ut universaliter
quatenus mobile
est
valeat
quis
alius
posset
quam motus
cabile,
quis alius actus, vel perfectio
quam
non
aedificatio
est
mus enim
II
est
si
motum
quia mo-
actus
esse
quatenus aedifi-
nunquid aedificium
esse
?
potest
at aedificium
nacta (2) perfectio, et
mobili, quatenus mobile: do-
actus perfectus aedificabilis
potentiam non ad
motum
sed
quate-
rem
con-
testo ha: esso.
mente
aedificabilis
non convenit
(3) notat
(1)
motus, sed post
actus qui
nus
im-
universum, sed non ad hoc respexit Ari-
est
stotelis
bilis
est actus
nata;
se
nonche
di
nacta usato passiva-
trova pure qualche esempio; e nacta talvolta sitrova scam-
biato con nata.

(3) II testo ha:
quatenus, notat,
15
stitutam
114
utpote aediflcium
aedificabilis
autem, qua-
tenus notat potentiam ad aedificationeni, motus qui-
dem
ille
bile
primo modo
actus perfectissimus
est, et
ultimus. Aedifica-
potentiam ad
dicit
motum
esse, et
domus est ejus actus perfectus, aedificabile secundo modo notat potentiam ad motumêt ideo aedificatio
ideo
est ejus actus perfectus.
tenus mobile
est,
Perpetuo igitur mobilis, qua-
motum actum
an motus
set Aristoteles. Mitto nunc,
quem
qui sensu
non
perfecti dicere debuis-
percipit, nulJa
sit
definiendus,
unquam
definitio-
tione percipiet.
RATIC. XVIII.
Motum non
in quatuor, vel sex tantum, sed in
nibus reperiri praedicamentis
dicere
om-
debuisset Ari-
stoteles.
RATIO.
Certe sicut in substantia est niotus Aristoteli, quia
tanquam in proprio subjecto (1)

secundum substantiam motus est Aristoteli, quia tales
accidens est in ea
babentur generatio
dum
cum
quantitatem est motus

est
motus
in qualitate
in
quanto et secun-
secundum losecundum qualitatem
in loco, et
et
motus. Ita in relatione, et ad relationem
est
ipsi
et
et corruptio
aliquando moventur qui
quod modo
intelligitur;
(1)
est
quod
fit
pater, qui
quod prius non
si in
testo ha: subiecto.
quibusdam
Secundum,
erat,
fit
quia et
dominus,
animo motus
liceat abnuere, sunt
115
non potest: ex motu enim locamotu secundum generationem , et secundum

quantitatem necessario sequitur motus secundum liacerto in quibus negari
et
li,
bitudinem, et relationeiu, qua aliquid dicitur genitum,

filius,
pater, dextrum, superius, majus, minus, aequa-
Pariter ad actionem
le.
passionem, seu
motus non
ipsa
quando
et
si
cum stans fit

dumquod est
uxoratum
et
et in actione
seu agere
passione motus est,
si
ad
haec
sunt. Similiter in situ, et ad situm, in
ad quando
ad habere,
pati, et in
in ubi et
ad ubi
in habere, et
quis recte judicet, videbitur esse motus,
sedens
cum hesternum
fit
hodiernum
quodnon estannulatum
annulatum. Cur igitur mo-
domi,fit in foro:
fit
uxoratum
et
nunc quidem quatuor, nunc vero sex tan-
tus species
tum faciat Aristoteles, addiscere vellem

Nunquid et totidem P r aedicamenta ?
libentissime.
ARTIC, XIX.
Magis definiunt motum qui ipsum

qualitatem
et
non ens quoddam
actum ejusmodi, qualem
qui
alteritateni, inae-
esse dixerint
quam
astruit Aristoteles.
RATIO.
Non
tas
quod Aristoteles inde urgeat, quod
alteri-
et non ens in iis quae non movenmota quiescunt, verificatur: quicquid est hoc,
inaequalitas
tur, vel
non
est
est illud
inaequale
ab aliquo
et quicquid uni est aequale
et nihil esse potest
sive
in
motu
alteri est
quod alterum non
sive extra
motum.
sit
Cum
116
quippe alteritas, inaequalitas
et
non ens
distingui-
tur in absolutum intrinsecum, et ad idem subjectum,

et in respectivum, extrinsecum,
ad diversa subje-
et
moto
cta, videbitur prorsus alia ratio in
et
quie-
scente. Quod enim movetur in seipso, et ad seipsum,
semper
est
alterum et inaequale
idemque: siquidem per

et in
non
et
non ipsum
motum magis non
ens datur,
entitate esse, quia perpetuo aliud et aliud
esse recipit, aliam aliamque quantitatem, aliam aliam-
que qualitatem: quod vero jam

respective duntaxat
non ens
atque quiescens,
est,
inaequale et alterum
dicitur.
ARTIC. xx.
Motum dicere possumus magis esse in movente,

quam in mobili, item magis in mobili quam in movente, nec non aequaliter in utroque, et ab utroque.
RATIO.
Motus primo
est in
movente, ut in principio acti-
tanquam
vo, primo, et per se: in mobili

ctivo
et materiali
ter: aequaliter
sideranti
patet
aequaliter in utroque
manifestum.
tertium
Primum
puta quod
sit
formali-
dicitur,
non magis
quam subjectum
motus
dicatur. Ideo
una proveniens
secundum
et
facile
aequaliter in utroque
efficiens,
ab ipso motum:
sit
nec magis subjectummotum dicitur,

ille
ab utroque, originaliter; ut recte con-
formaliter, inde elucescit, quia
movens
in subje-
quam ejus movens
est ratio aequalis ab utroque
quia ex movente
eque moto
re-

sultat motus,
sic ut
ex vidente
rante et operis subjecto

est,
et ideo patet
templari licet quatuor,
et
operatio
viso, visio
quae ut
autem ab
formaliter dicitur, ut
originaliter
117
ope-
in
ipsis
provenit,
ipsis
etiam quartum.
con-
Ilic
nempe operantem,
operabile,
operationem, opus.
UBI DE INFINITO
ARTIC. XXI.
Illud propriissimum, quocl
communem
facit dubi-
tationem, per id quod in cogitatione non deficit nu-
merus,
mathematica magnitudo
et
Aristoteles.
Non enim
nusquam
diluit
plus debet habere imaginatio
naturalis, vel naturaliter posse debet,
quam
natura:
quinimo quid aliud crediderim esse imaginativam potentiam, praeterquam naturae
umbram
aemulatricem?
RATIO.
Unde ex
parte hujus potentiae naturalis est
infi-
nitum, ut imaginatio quantitatem quantitati addendo
non quiescat,neque illi terminetur dimensio simpliciter,

et aliquid extra mundum nequeat non fingere, sive
vacuum
turali
sit illud,
talis
sive plenum.
tantaque
naturam certa ratione
Unde etiam
potentia
illi
inest
non secundum
respondentem
bulationis gratia, natura pedes
non
alicui na-
Nisi
effecisset
am-
anima-
neque contribuit potentiam ad terminum, quem

non attingat neque decet ut naturale quidpiam ,
libus:
118
terminum quem natura
praescripsit (vel
forte
non
exsuperat) excedere possit: unde enim hoc a natura?

contra naturam, citra natu-
Si in
natura
ram,
et certe tale ultra
nil frustra,
tendatur oportet. At inquiet quis
mus
nunquam
naturae vires
quod a pari posse-
credere esse homines majores coelo, vel
gnum
quam coelum
saltem,
phitarum sententiam
mea
dum meorum quodnam
igitur
in
tam ma-
anthropomor-
est, juxta
ex eo loco
introducitur: coelum, sedes
in-
quo Deus dicere
terra, scabellum pe-
templum
aedificabitis
Porro non propterea quod imaginatio
mihi
illud
po-
test,
necesse est idem naturam posse, vel efficere.
Ad
hoc dicitur
quod nec naturae potentiae
cum unum
repugnat, ut
ens,
sit
nec rationi
una substantia, unum
infinitum informe, illud possis denominare
modo
ciei
seu sumere sub cujuscunque formae, vel spe-
ratione
quia tandem adeo non est absurdum
accipit Aristoteles in
esse
hominem unum,
modi substantiam
molem
et
licet
quantitatem
tionem hujus
astri
primo physicae auscultationis,
ut
si
omne quod
quis heracliteam referat propositionem,

est,
quolibet
vel aliam aliquam hujusce-
enim species
et
figuram
quoad earum
sequuntur condi-
quod habitamus, unde
minimum specierum connascentium
magnum
et
in eo intra defini-
quosdam ( etsi indefinite ) terminos contineantur,

nulla tamen species absolute certum definitumque ratione ulla numerum habetatque molem. Hincquaedam
tos
species animalium, quae
majoribus maiores
animalibus nascuntur, in
in minoribus
minores apparent.
Sic majores sunt vermes, in quos (1) corrumpitur caro

(1) II testo ha: in quo.

quam
equina,
119
caro passeris. Quia igitur non est pars
materiae, ex qua non possit esse homo, est sane in

potentia naturae, ut infinitum
hominem, imo
fecerit infinitum
et infinita quaelibet species.
apparuit
Non
hominem
est
ut
ficus
esse,
Ita
homo,
homo,
quia
neque figuratum.
infinitus asinus, infinita,
inquam quia infinitum est unum idemque

in una substantia unum ens
totum indifferens
quo homo
in
sit infinitus
opus (inquam) ut appareat
(inquies) infinitus
?
imo ut
Sed ubi (inquies) unquam
infinitum neque terrninatum est
Ergo
faciat,
est vere, asinus est vere,
vere est quicquid
est:
quod vero non
aurum
vere, et
est infinitum, u-
num, immobile, sed figuratum, finitum, mutabile, non

est verum, sed non ens, sensibile, opinabile. Quod igitur imaginatio quidlibet infinitam ad-
tur
non
fallitur
veritatem appellit,
molem
persequi-
naturam imitatur, et ad
quam sensus, ad veritatem inquam
sed altius
primi intellectus, qui non potest intelligere nisi unum,
neque potest
est
intelligere nisi intinitum. Infinitum
quod potest
quod
est
nomen
illud
operatur
quod potest, quod agit
indescriptibile, ineffabile, et
enim
unum idemque
est
ideo uiium est
illi
omnia nomina
illi
convenire possunt, et riullum nomen.
Ex
iis, si
cui a-
liqua videntur absurda, ipse ampliore indiget declaratione, cui
non
est hic locus: interim
ne temere judicet.
ART. XXII.
Negamus
Aristoteli corporis rationem esse planitie
terminatum, sicut et numeri rationem numeratum esse
non concedimus
iste,
petit
120
enim
in principio philosophus
quotiescunque tales adsumit definitiones.
RATIO.
Cum
inquit Aristoteles: est de ratione corporis esse
planitie
terminatum, et ex hoc inducit, corpus infini-
tum non
esse,
suo more ex suppositione falsorum, pro-
priorumque principiorum
corpus infinitum esse
omnis corporis
incedit.
Supponenti
superficie terminari
ratio, sed finiti
art.
non
vero
erit
tantum corporis.
xxm.
Nulla quoque ratione fulcitus Anaxagoram arguit

infinitum seipsum firmare asserentem.
RATIO.
Infinitum, quia infinitum

trepidat: infinitas
tio,
enim
est
maxime non nutat , non

maxima immobilitatis ra-
ideo infinitum seipsum, firmare dicitur: quia ex sua
ratione habet, atque natura firmitatem.Quare (inquies)
non
defertur? ex intrinseca causa, respondebimus, quia
non habet extra se spacium, quia

non habet terminum unde et quo feratur. Seipsum firmat igitur quia ipsum est sibi ratio firmitatis: neque
enim vi, neque natura est alicubi, quia est universum
infinitum est, quia
et ubique.
121
ARTIC. XXIV.
Nobis non est impossibile simul infinitum dicere

corpus, et locum
quemdam
corporibus esse.
RATIO.
Si
non
superficies, sed
nullum corpus, neque
maximum,
sive
sive
spacium quoddam locus
est,
ulla pars corporis illocata erit
minimum,
sive finitum
sit
ipsum,
sive infinitum.
artic. xxv.
secundum quanti-
Infinitum et nos dicimus, cujus
tatem accipientibus semper aliquid accipere extra
Neque abhorremus ab hac
est.
definitione. Infinitum est
cujus nihil est extra: item, cui nihil est extra.
ratio.
Omnium particularium
aliquid est extra: quia in
num quod
influit,et est
finitorumque compositorum
omnibus
est
proprium quod
semper peregrieffluit.
Omnium
particularium aliquid est extra, et sphaera totius e qua

participant, et ideo
quod
vero nihil
neque
niti
est,
in ipsis est, erat extra. Infifuit,
neque
erit extra: et ideo
infinito soli convenit, ut ejus nihil sit extra universaliter,
hoc
est
neque actu, neque potestate.

16
122
ARTIC. XXVI.
Finitum Aristotelis
est
ignotum, falsum,
et
impos-
notum, verum, atque necessarium estinfinitum
sibile:
plurium philosophorum.
RATIO.
Omnia videmus perpetuo ad
aliquid
finiri,
sive sen-
su indicante, sive imaginatione persuadente, sive ratio-
ne argumentante. Et
difficilius est
persequi
bandi terminum omnium, extra quod

corpus, neque
vacuum, neque
hoc enim quomodo
sit
locus,
nunquam
praeceptor Aristoteles , neque alius
(1)
curam
pro-
nullum
est
neque spacium
potuit persuadere
;
et ideo finitum
ipsum, et terminus universalis, est inconveniens, falsus

et impossibilis, ut per alias proprias rationes indicavi-
mus
tum
in dialogis de infinito universo (2).
idest
incompletum, imperfectum, mancum, finem
desi-
non autem negative, quod neque perfecte
dici-
neque imperfecte.
(1) Leggerei meglio col Gfrorer:
deve, a terminum.
II
bilmente in mente
il
(2)
infini-
terminatur, nisi quod est privative infinitum:
derans;
tur,
Nullum
flnitum
Questa menzione
le altre
extra quem, riferendolo, come
si
Bruno, se ha scritto extra quod, aveva proba-
due precedenti
dimostrano che questi
di sopra.
de' dialoghi italiani

de' dialoghi
articoli
De
la
De
Vlnfinito Universo, e
Causa, Principio ed Uno,
furono formolati dal Bruno stesso.
123
ARTIC. XXVII.
Infinitum dicimus non solum ut materiam, sed et ut
actum.
RATIO.
Non est materia infinita

sed ubique actus
est
enim vacuum
cuum
sine aliqua potentia et actu,
alicujusque formae particeps

sine aere vel alio corpore
capias ut spacium, sive ut disterminans;
non
sive va-
non
est
locus sine locato.
CIRCA QUARTUM LIBRUM, UBI DE LOCO.

ARTIC. XXVIII.
Translatio corporum indicat magis locum esse spa-
cium
quam quidcunque
aliud.
Est igitur receptacu-
lum corporum magnitudinem habentium, ad nullam

quatuor causarum reducibile, sed per se quintum causae genus referens.
RATIO.
Propter translationem
lum manifestum
dam
est
locum esse
potentiam obtinere: sed
tentia
quinam
(1) II testo ha:
non sosed et quan-
inquit Aristoteles
aliquid
o Aristoteles
haec po-
(1) esse potest in superflcie potius
quam
qui ha
lo stes-
quinam: deve
so significato, che nelForaziano:
dire
qui
quinam, dove
fit
Moecenas
il

in spacio
124
cur potentiam tendendi ad locum
prohibitum, per superflciem
spacium
dicis potius
suum non
quam per
Individuum secundum latitudinem, mathe-
maticus (inquam) locus tuus, quomodo naturalem
lam vim admittere non nequeat
ul-
quae enim physica
qualitas potest superficiei corporis esse propria, ut trahat, alliciatque
locandum
quinam
(1) tripliciter di-
mensionatum una dimensio continebit?
Illud sane, in
quod transfertur corpus opus est ut capiat id vero

quod capit, spacium est, non superflcies in tali enim
,
loco, qualis est inter
dum
duos
(cuius dimensiones
circulo) locari
non
istos circulos
corpus
soli-
omnes sunt aequales externo
potest.
Quomodo ergo
superficiem,
externo circulo aequalem, sufficere ad loci rationem

facies
rit
Nonne corpus undique
necessario aliud
ab extrema
illa
tius, vel ejus
plenum requinullum corpus esse quod spacium

se ipso
medium
circumferentia, usque ad
cujuscunque partis occupet
to-
Cur enim
Hesiodus citatur rebus faciundis locum, vacuum, spacium, chaosque praeponens, ubi
ristoteles) superficiem
sint, esse
in
non
ille
non tecum
(o
A-
continentem, (quae, nisi corpora
spacium quoddam supposuit,
potest) sed
quo mirabilem illam potentiam prioremque omni-
bus esse oportet: ipsum sane
rum, quodque sine
aliis
alio-
esse posse intelligitur. Proin-
de quod duo corpora non sint simul
una corporis continentis
quo nullum
est, sine
non prohibebit
superficies, sed differens
utrisque debetur spacium.
Hoc neque elementum
quod
est,
neque ex elementis, non enim elementa corporea ha(1) II testo
ha un'altra
volta:
quinam.
bet
non
neque incorporea
sensibile
nem
habet.
125
haud quidem corporea quia

,
haud incorporea
Porro vacuum
est
quia
seu
magnitudi-
spacium
quo sunt corpora magnitudinem habentia
in
sive ele-
menta sive ex elementis constantia percipias. Esse

autem duas dimensionis species, alteras quidem spacii, alteras vero ejus quod in spacio, neque impossibi,
le est,
neque inconveniens, sed maxime necessarium.
Neque est quod locum ad definitam aliquam quatuor

causarum referre cogat Aristoteles cum ipse nobis
cum tempore sextum causae genus constituat, et Pla,
toni
ni,
exemplar addenti, septimum. Nec negamus Zeno-
quod cum locus
ut in quo aliquid
Quae non
sit.
sit
sit, alicubi sit
non autem
est
alicubi,
translata augentur
accedit in
iis
alicubi
quod
in alio
non mutant spa-
cium, sed amplius adsumunt spacium,
tum
enim
si illis
augmen-
quae a solo extrinseco principio, ex-
trinsecus additione facta, maiora fiunt.
artic. xxix.
Loci nimirum continere est
minime autem ter-
minare.
RATIO.
Continere quidem
est principii,
stituit:
loci est
quod tantum
certe tutius dixeris
et
,
terminare autem aljus

corpus locatum con-
tale
illud
cum, esse locatum, quam e contra;
quod terminat
lo-
nisi loci significa-
tionem quis transferat ad vas in quo aqua vel aer

continendus, ejusdem mole atque figura terminetur:
126
aqua
alioqui ideo mihi tantus locus est in aere et in
quia ego tantus sum, et ideo terrae tantus locus est

in coelo sive spacio universi, quia terra tanta est.
quidem
Differentia
est
inter
quia spacium est
nomen
spacium
respectivi: hinc
locum
spacium haec
et
absoluti
locus
nomen
est locus propter locatum, et
locatum majus, spacium majus exigat oportet

si ita
locus
est
potius (1) locatum terminat locum
locatum: locatum enim
spacium ad esse
(2)
locum
cum: quamvis nullum spacium
nullum corpus
porro
ut
est,
est sine eo,
sit
ubique locus, et non alicubi in loco
Zeno
quod
qu^tm
contrahitque
,
tantum lo-
sine corpore, sicut
quod occupet, spacio. Loci
alicubi in spacio
sit
definit
talem locum
et spacii est, ut sit

;
si
bene percipiant
et Aristoteles.
artic. xxx.
Stultum
coactare,
est
cum
locum ad esse materiam vel formam

possit esse, sitque aliud.
RATIO.
Potuit sane Plato dixisse, materiam esse recepta-
culum quoddam,
et
locum quoddam receptaculum
se.Non propterea calumniae locus
(1)
Nel
juxta Ari-
testo potius e ripetuto.
(2) II testo
vi premette
il
erat, ut,
ha adesse
il
Gfrbrer non solo
una virgola, che non e nel
lo lascia tale
testo, e
guasta
il
locato contrae lo spazio ad esser luogo,quel tal luogo
luogo.
es-
quale
ma
senso, ch'e:
,
quel tanto

stotelis
censuram
12
receptaculum
illi
idem
quod
fuerit
materia, et materia idem ac receptaculum.
Porro
si
Plato vel alius quispiam dixerit locum es-
materiam, talem
se
lem
tem
per qualem
et
pars
in
sed rei subjectum propter receptivam faculta-
et quia sicut
materiam oportet, ad quaqua et quae non sit rei
intelligat
eidem loco diversa succedunt cor-
pora, ita diversae formae eidem subjecto permanenti
Cur autem locum ad esse materiam vel formam obliget Aristoteles non satis indicat postquam
in suis cathegoriis locum quantitatis speciem declaravit
et postquam doctor iste negat (1) locum esse
materiam vel formam, cum longe absit ab eo ut sit
pars rei. Determinat tandem esse aliquid, quod neque
similiter.
materia, neque forma, neque compositum quid
sit;
sed
ferme quid logicum, suo more , et nescio quale semi-
mathematicum ubi locum formam quandam
astruit,
quia, uti forma, terminus rei est: oblitus ejus rationis,
non minus
bene quam contra Platonem. Quomodo enim acciden-
quae militat contra seipsum Aristotelem
formae rationem obtinet respectu ejus
talis
inest ut
forma
sit alius,
nempe
quomodo
cui
continentis corporis superficies

erit, si
non
cum
locus est locati forma,
item ad locatum confert, et quid locato

ris
quid
corpo-
contentiideo forma, quia corporis continentis su-
perficies est
(2) Si porro locus
quiore et generaliore, physica

ficatione,
spacium
rei locatae
suum terminum
locus
negat e ripetuto nel
non terminus, sed
et rationali
aequale
magis
est,
antisigni-
habet sane
in spacio, sicut et res, et

testo.
(1)
II
(2)
Nel testo manca Tinterrogativo.
cum
128
re ipsa, cujus locus est: conterminatum item,

rei
terminativum
nusquam
intelligitur.
ARTIC. XXXI.
Totum fluvium non dicimus

cium ipsum potius
medium
in
esse
quo fluvius
locum
quid extra,
illa
sed spa-
Neque sphaerae
est.
aut ultimum locus esse potest
quod implet
sed spacium
et ideo quamvis corpori
non
sit ali-
nihilominus in loco.
erit
RATIO.
Si locus sit spacium, inquit Aristoteles, infinita erunt

ioca, translato
enim aere
et aqua,
omnes. At nobis non inconvenit
idem facerent partes

partes aquae esse in
aqua, sicut in toto: in spacio autem sicut in loco quas
sane finitas sive infinitas accipias

illis
num
finita infinitaque
debebuntur, quae repleant, spacia
Sique velis u-
continuum corpus aliqua ratione indefinitum
cundum partes
accipere,
aqua transfertur,
non urgebo.
et partes
Cum
se-
itaque tota
aquae consequenter transfe-
runtur, non est necessarium quod locus transferatur

et
consequenter
loci sit locus
transferuntur, ita
dum tamen
ut
enim totum
et partes
totum atque partes locum mutant
spacium, quod universi spacii pars
est,
im-
mobile permaneat. Quamvis igitur partes non mutent
locum tamen cum toto mutant, ubi in

aliud spacium transmigrant. Aequivoce sane ad locum,
situm
in
toto,
qui est pars spacii universi, dicitur locus qualis est vas:
quod cum aqua plenum
de loco in loco transferatur,

cum locato
locus
129
transferri dicitur
minus locatum quoddam
est vas
proprie
quam
patet ratio, quare non totum fluvium
autem non
aqua.
Ex
aliusmodi
vel
quidpiam dicimus esse locum, sed spacium in quo

vius
est.
spacium
coelo et
medio
Non coelum
ultimum locus
est.
est
nec
in loco
coeli
sed spacium id
erit,
quod
enim, non quaedam
et ultimo terminatur. Sic
tantum corpora sunt
flu-
quiddam sed
Non inquam medium in
est locus,
quo coelum
in
his
universum corpus
et
et
corporis universi partes, in continuo sunt illocata, quia

in loco illud
nens ipsum
vere locus
sit,
cui
corpus aliquod est extra, conti-
sed quicquid corpus
est,
est, in
loco est. Talis
qui nihil rei est, qui neque major, neque
minor: superficies vero continentis, aliquidalicujus corporis,
quod continere dicetur,
est
quatenus item con-
tinens contento major est certissime. Talis locus est pro-
pter translationem
in translatione
enim non tantum
terminum ad quem, quanto magis spacium

quod deserat, per quod feratur, et in quo sistat et ut
motus sit in loco,longe magisincomparabiliter quaeritur
spacium in quo quid movetur, quam intra quem termioportet esse
Neque tantum per positionem superficiei corporis

continentis, quantum perspacii positionemlocatumponi
necesse est. Talem oportet esse locum immobilem. Ita
nus.
enim
cum
superficies corporis continentis, sicut et contenti,
proprio moveantur subjecto, oportet.
Talem quo-
que esse locum immediate adsistentem locato,
cum
semper inter duas superficies duorum corporum,

quid mediet oportet, ipsum vero est aliud
loci
genus,
quod vacuum interjectum disterminansque dicimus.

17
ali-
130
ARTIC. XXXII.
Minime verum
est,
quod recta movetur magis mu-
quam quod
tare locum,
circulo torqueatur.
RATIO.
Nihil sane mutat
quod
est universi
locum
si
corporis,
quod circulo circa pro-
Idem totius corporis

nec propterea non existimabo
prium centrum movetur,

considerabo spacium
ad universale spacium
referatur.
ipsum totum mutare locum, quia ubi circulus
iste cir-
omnes singulaeque ejus partes

non minus quam si recta moveantur, (A/B) quia quod est spacio A fit in spacio B et
quod in spacio B fit in spacio A. Putare autem quod
tantummodo partes locum mutent, toto in eodem loco
ca centrum movetur,
locum mutant
consistente
accidit
iis
qui
tantum per extrinsecam

intelligunt haec
superficiem et
extremum suae molis
esse in loco
quia uno inconvenienti dato, plura se-
quuntur.
ARTIC. XXXIII. UBI DE V/.CUO.
Cur non idem vacuum, locum, spacium, plenumque

dixerim: neque enim illis adstipulamur qui , ideo quia
aer aliquid
est,
vacuum
esse dicunt.
RATIO.
Vacuum spacium
utpote in quo actu nihil
sit
nos
131
non ponimus, sed spacium certe
modo
aliud corpus necessario
primo ab aere
repleri
natum
in
quo modo
est.
vacuum, spacium
sunt corpora;
vacuum,
mmime
non
sit.
quo
Cum vero
vero, in quo nihil est.
locum dicimus sine corpore, ipsum non re
(1)
mus colorem pomi

pomo,
Hinc no-
vel terminus, in
cum
sed ratione a corporibus sejungimus. Sicut
in
Est enim nobis ens
infinitum, et nihil est, in quo aliquid

bis definitur
unum
contineatur , quodque
citra illud
esse qualitatem
dici-
visibilem
illam
corporeum, tangibile, gustabile,
odorabile, et quicquid aliud, colorem sine subjecto et
concomitantibus accidentibus
non modo vere
sed
etiam verum definimus, neque mentimur, atque (2) si

dicamus, colorem pomi esse sine substantia subjecta,
sapore, et caeteris. Dicentibus item
cium sine corpore,
idest
spacium
vacuum
illud
esse spa-
continens citra
corpus contentum, non accidit sane idem esse vocem,
punctum,
et
vacuum, quia
spacia
illa
non
sunt, in qui-
bus aliquod corpus esse possit.
Non potest sane Aristoteles negare, esse spacium

unum idemque, in quo erat aqua, et modo est cubus:
quod cum neque aer, neque cubus sit, quid erit? quomodo
cuum
definietur
illud
quomodo nominabitur
non dicetur? quod
nisi esset,
quare va-
non haberet
certe corpus ubi alterius corporis loco succedat, neque
locum unde recedens,
alteri
movetur, ubi aliquid aliud

aliud: quia
(1)
(2)
cedat. Nihil
est,
illuc
sed unde cessit aliquid
cubus iniectus in aquam non est in spa-
Questa virgola roanca nel testo e nel Gfrorer; e

II
enim
Gfrorer corregge ae : ed e lo stesso.
ci
va.
quo
cio in
sed
si
est,
132
sed in quo erat aqua, et ubi nihil est
quid aliud esset, ipsum esse non posset. Unde
quanam movetur,
quidquid movetur,
nisi
per vacuum,
aliud est? neque

quo
eniin per vacuum moveri intelligimus, vel in vacuo
utpote per spacium,
esse, in
quod
quo
illic
nihil est
in
neque movetur, ne ipsum quidem,
movetur, ibique
est. Ubi quoque densatio fit

non minus quam ubi translatio
et rarefactio, oportet,
fit,
nihil
partem
parti cedere, et consequenter corpus cor-
pore trudi, in eodem loco; id non est possibile,
nisi sit
spacium a corporibus distinctum, successive
unum
atque alterum recipiens. In spacio vero, in quo nihil

esse videtur, aer certe est, inter
aerem vero atque
pus sensibilius, nihil physice mediare dicimus,
corlicet
mathematice aliquid inter duas diversorum corporum

superficies
dium
semper
nominare
si
alia ratione
Quod sane mecerte poteris, quam
intelligere oporteat.
velis,
non
aliter
vacuum, locum, quod
(1)
non
sit
spatium,
sed spatii terminus. Sitque revera, ubi nullum est corpus,
non tamen spatium, sed
vacuum
appellare libet,
spatii
extremum, quod
si
vacuum corpora disterminans
esse intelligatur, loci, spatii, locatique conterminum.
Dicimus quoque, quod cum aqua migrat
majus subjecta materia spatium
cum
exigit,
in
aerem,
minus vero,
aquam transmutatur aer. Non propterea sequitur interdum alicubi vacuum esse sine corpore, natura
enim ita providet, immo necessario naturaliterfit, (2)
in
quod terra vel
sole,
nunc ad unum

ferisce a
(2)
medium.
Iltestoha:s#.
nunc ad alterum
qut, non accorgendosi che
il
quod
si
ri-
133
tropicum accedente, in hisce semper sequalis transmu-
Neque enim
tatio succedat.
obest,
quod plus aeri^
fiat
ex aqua (ut ex vasibus, quae ex mutatione humidi in

spiritum perfringuntur, est manifestum), quia
modica aqua migrat in multum
aeris,
multum
si
hinc
aeris (1)
modicam aquam mutatur, dum vitatur contrariuma contrario.Ad id autemnon oportetcirculumvel

alibi in
motum rectum
definire,
undique enim aucta aqua vel
totum corpus majus minusve redditur.
aere, undique
Non enim minus
tardiusve crescit totus lacus,
subterraneis emergat aqua,

bus, vel e coelo pluat.
tandem idem
quod non
et
Ex
iis
quam
si
omnibus manifestum
vacuum ipsum,
defluat e monti-
esse locum, spatium, plenum,

est aer
si illi
est
vacuum,
sed primurn, cui
vacuum replere convenit. Dicitur plenum, quatenus

habet molem cujus est susceptivum: vacuum, ut sine
illa intelligitur
locus, ut continet.
ARTIC. xxxiv.
Vacuum
tur.
Ipsum
est spatium, in
unum
est
quo
tot corpora continen-
infinitum, cujus partes ibi
tantum
sine corpore esse intelligimus, ubi corpora corporibus
continguntur (2) et alia moventur intra
(1) II testo
testo,
ed
(2) II testo
ma
non
ha
modicum
io accetto la
c'e
ne
acris:
Gfrdrer ha corretto com'e nel
sua correzione.
ha contiguantur:
il
il
alia.
il
Gfrorer corregge continguantur;
verbo contiguo, ne
il
continguo.
II
Bruno avra fog-
giato questo verbo per esprimere la contiguita, che delresto si espri-
me
bene col contingo.
134
RATIO.
Vacuum
est,
a quo corpora recipiuntur, et in quo
corpora continentur: recipiuntur autem ab eo,
dum
eodem
nihil
spatio
semper immobili permanente, (quo
fixius esse potest,) aer vel aliud alii (1) in ipso cedit.Inte-
rim igitur
ante
vacuum
nihil per
ibi nihil extiterit,
ferri intelligitur, quasi
quia aer
est,
ubi nullum aliud
corpus sensibile apparet; qui sane aer ipse esset locus,

ipseque esset vacuum,
si
non moveretur,
si
non cede-
ret corporibus aliis
eodem succedentibus
Porro quia ubi erat
aer, ibi aliud est corpus, ubi
in spatio.
una
non
quod se
aeris pars extiterat, alia convincitur adesse, ideo
ipse est natura loci, spatii, vacui. Hic
torqueat Aristoteles, quod,
magnitudinem, quantum
(2)
aequales. Sicut
vacuo
quali
et loco,
enim
est,
cum cubus tantam habet

habet vacuum, propterea
eaedem sunt dimensiones cubi
quam
non
atque vacui, potius
differt
corpus cubi ab ae-
locatum videlicet a
loco, ita
dimen-
siones corporis a dimensionibus spatii seu vacui diffe-
rant oportet. Neque propterea sequitur, quod eadem ratione quotlibet dimensiones in
eodem erunt
loco: incon-
venit enim simul duplices esse locatorum dimensiones;
dimensiones autem locati atque
loci simul,
compositas-
que quodammodo esse, prorsus est necessarium. Nus(1) II testo ha: alio.
(2)
II
Gfrorer corregge: quantam, mostrando
senso, che e
pa.
II
il
luogo di
di
non intendere
il
cubo ha tanta grandezza, quanto e il vacuo che occuAristotele a cui allude il Bruno, dice appunto cosi:
,
'AXXa lujvxal 6xu6o? Ix l ôoutov \kifzQoq, oaov xaziyzi xo

xevdv.
135
quam enim tantum corpus

sit
locabitur
nisi
tantundem
(quod ipsum capiat) dimensione spatium. Oportet
locum facere corporibus, praeter

cujusque molem, non enim aliter exceptio et collocatio
fit, nisi in eodem spatio C (quod est quid aliud a duo-
igitur, o Aristoteles,
bus) in quo erat A,

tur, suas
quae sunt
B.
fiat
Cum
enim cubus transfer-
easdem secum habet dimensiones, ibidem

spatii,
perpetuo permanentibus,
inêodem successive
dum
iis,
infinita
corpora cedant.
sibi
artic. xxxv.
Non igitur ullus

omne enim movetur
motus,
erit
si
non
sit
vacuum,
aut e vacuo, aut ad vacuum, aut
in (1) vacuo.
RATIO.
est,
Nulla necessitate (inquit Aristoteles,
vacuum
locum corpora
quod
si
motus
tum quia (contra Melissum)

plenum, tum quia in motu secuudum
esse oportet:
potest alterari
concedimus
sibi
cedant oportet.
Nos ad
liaec
non oportere esse spatium,

corpore, tale enim vacuum et
et consentimus,
motum
faciat sine
natura respuit, etnos, ulla ratione non cogente, ponere non debemus
sibi
sed
vacuum
esse potest, in quo
cedant, succedantque corpora,
si
spatium idem
revera est, quod jam ab aere occupatum, ab aqua
nunc occupetur, postmodumque ab alio aliquo possit

occupari, ab hisce omnibus distinctuin consequenter.
(1)
II
testo
ha
in ex:
il
Gfrorer pure.
136
Necesse est enim aliud quid vere esse a
spatium, in quo aer mihi,
me
et ab
aere
ego aeri vicissim ce-
et
dimus.
Quod item
inquit Aristoteles oportere
motum
in tempore, et ideo, ut
motus
oportet, cui mire obstat
vacuum, quia nulla
portio velocitatis inter
id,
sit,
esse
temporalem esse
est pro-
quod per plenum movetur,
quod per vacuum; istud sane nobis non obest, quia

non tale ponimus vacuum, quale alicubi vel aliquanet
diu immoretur sine contento aliquo corpore. Nihilomi-
nus tarnen
etsi illud
temporalem.
sit,
non
Non necessarium
tollit
est
motum
propterea
moveri in
instanti,
quod movetur per vacuum. Oportet enim etiam spatium non esse indivisibile, neque corpus quod movetur: ubi vero spatium est corpus divisibile, licet nulla
sit
ex parte medii resistentia, quid necesse est
in instanti fieri
Si
motum
enim ponatur quod ego per lineam
AB moveri debeam
a termino
A ad
terminum B,
inter
quos terminos neque aer neque aliud corpus intermediet,
nunquid non propter molem meam atque distantiae
B, quae est 50passuum, nihilominus mihi conficiendi
erunt 50 passus,
quamvis
quam
aere mediante
Procul dubio,
velocitatis differentia soleat accedere etiam
a dividendo medio luto, aqua,vel aere, nihilominus
men aliae
ta-
tarditatis velocitatisque rationes reliquuntur;
oportet enim successive alternatimque passus exten-
dere
et successive pars
mino, moveatur per
quodam
post partem recedat a ter-
medium
et attingat
terminnm,
et
ordine distantiae partes, etsi nihil contineant,
Neque propterea accidit, ut aliquid per

nihilum moveatur: vacuum enimnon estabsolute nihil,
pertranseat.
137
sed nihil eorum, quae nioventur; est
tium locus
necessarium
et
tamen verum spaomnium receptaculum,
quod non minus debet esse verum

stoteli,
ut in
eo
sibi
necessarium Ari-
et
quam
diversa cedant corpora,
eidem materiae necessario verissimeque esse oportet,
eodem diversae recipiantur formac
in
subjecto.
Qua-
tuor igitur nobis in genere sunt velocitatis tarditatis-
quc rationes: aut quia medii
enim atquc
fert (1), facilius
aqua
aut
quia
ct spatii
citius
fert
aut differt terminus ad
quem
est
ditfert
locum
motus
dii-
quam
cedit aer,
ipsum quod fertur
velocius fertur, quod magis valet sibi

re
dimensio
quia
aperi-
sicut dif-
terminus minus naturalis a magis naturali, et na-
turalis a praeternaturali,
ad quos majori vel minori
sponte vel violentia feratur. In his omnibus, quod ad
motuiu spectat, vacuum
non motum
tantum
nihil
vel quietem sed
conducere videtur, cui
locum
et
continentiam
Ut enim materia aequaliter

ad omnium ibrmarum receptionem, ita spa-
est administrare.
se liabet
cium ad omnium locandorum continentiam

ter;
indifferen-
quae (2) quidem propria natura hinc indeque hac
illacque hucillucque
versum definitemoveri
Quatenus aliquid feratur per
id,
contingat.
quod erat plenum,
tamen per id, quod est plenum: et id, quod

movetur in orbe, movetur sane in spatio, in quo nihil,
quod vero movetur motu recto. opus est, ut aliud illi
non
(1)
fertur
11
Gfrorer aggiunge qui
testo, ch'io
1-e
seguenti parole, che
mancano
cum quam multum
aut quia, quod est in medio et ceclere debet, est
differens .
(2)
II
nel
ho sotfocchio: velocins enim transitur spatium modi-
Gfrorer corregge
qua.
18
cedat. In
iis
138
non
virtutem acquiri a me-
itidem, quae pelluntur vohmtarie, et
cum ratione, (1) dicit Aristoteles

aere, vel alio, cum potius ab
dio
eo impediantur
sed
ipsum, quod fertur, innatam vel impressam habet virtutem, qua ad illam loci differentiam, ad
tandiu
pellit:
pelli-
quae virtus impressa quandiu durat
feratur,
tur,
quam
ut ubi quis pilam
vitati proportionale impressit;
sursum
jaciat,
le-
illi
ad cujus certe lationis
medium, quamvis ad lationem
differentiam nihil facit
simpliciter sit necessarium, quia, nisi sit spatium, per
quod
Non tamen
feratur, nulla latio esse potest.
ejus est definire propter quid
quod movebitur
ideo
stabit
alicubi.
Ex hoc
quod vacuum nullam habet
igitur,
non necesse
tiam,
est
corpora
in
vacuo quiescere, ut
motu
videtur Aristoteli, sed per vacuum, vel a

naturaliter vel alia ratione indito
vacui non
est,
ut
natum
sibi
non impediri, quia
determinet, sed ut
sit illud,
quod aliud quiescat, vel moveatur, vel
in quo, vel per
ut
motum
differen-
est se habere, (2) per se
ipsum
vel ad alia
Immo tale naturaliter oportet esse spatium, quale cum nullam ad motum differentiam habeat, vel faciat, non magis faveat una, quam alia ratione motis: non magis iis, quae moventur, quam iis,
sese habeat.
quae quiescunt;
ter
et ideo spatium,
moveantur, potius debet
quod
aliudve,
(1)
II
vacuumquam
vel cedere debeat.
Gfrorer sopprime questa virgola e Y
della frase, e legge
scontrato
(2) II
resistat,
per quod res naturali-
intelligi
il
non cum ratione
ei, ch'
Sed decet
e a principio
dicit Aristoteles .
testo di Aristotele, e la correzione e giusta.
Gfrorer sopprime questa virgola.
aer
Ho
ri-
quo haec mutuo
esse, in
cuum non
tollit
139
atque cedant. Va-
resistant,
proportionalitatem motus, licet cnira
tollatur ratio velocitatis,
quae est ab obsistente, rema-
net tamen ratio quae est a cliversitate terminorum, ut
sursum
deorsum, ratio item, quae est a qualitate
ea quoque, quae est a mole mobilis, ea tandem,
spatii,
quae
et
est a virtute pellentis extrinseci vel intrinseci:
medium
igitur
nec
est,
nec esse potest velocitatis
tardi-
Tandem qualecunque et quodcunque sit

medium, per quod res ferantur, contra rationem videtur quod dicitur ab Aristotele, mobile a medio habere
tatisque ratio.
quod moveatur, cum per medium

descendant
et
quaquaversum
alia ascendant, alia
deferri
videmus haec
quidem et illa tunc nuncque tardius, illa vero et

nunc tuncque velocius; in quibus, quamvis quod
in medio, (quod Aristoteli
magis, aliquando minus
medium
resistit,
est
dicitur) aliquando
impurior
ut aqua
magis quam purior, haecque magis quam
quam tamen medium per
ista
sese habere vim,
aer,
qua
nun-
pellat,
ostendi poterit.
ARTIC. xxxvi.
Vacui non solum continere, sed

et ideo
ipsum locum
corpus
est,
dam
et disterminare est:
sine corpore, vel spatium, in
esse dicimus, neque alia
ratione,
locum atque vacuum
quam
quo
levi qua-
differre sentimus.
RATIO.
Vacuum certe
etiam oportet esse, quod disterminet:
14
quod(l) enim tellurem ab aere
nuum, nunquid
discernit,
ne
tellus ac telluris superficies?
sint conti-
aerne an
Nonne disterminans aliud ab iis esse

oportet? Ibi igitur ponimus vacuum sine corpore, nbi
corpora corporibus contiguantur. Ibi vacuum non est sic
aeris superficies?
mathematice spatiuminterjectum, quia

necessario, et inter utriusque
pora
si
est inter
superficiempositum;
enim duo corpora sunt contigua, quae
sisve motibus moventur, vel
oppositis diver-
quorum alterum movetur,
movet, vel alterum quiescit, non
alterum
communem
duo cor-
est
quod
habeant superficiem, sed inter utriusque
proprias, aliquod spatium, vel spatii terminus esse debet,
quod qualecunque
inscribi
non
rum: haud
screta,
unitas
cuum
poterit,
aliter
si
sit, aliter,
neutrum
sit
vacui nomine,
esse potest extremo-
quam, ubi unitas
intermedium aliquod
sit,
quam
est a dualitate di-
opus
est,
quod neque
neque dualitas, neque numerus; ut igitur va-
rationaliter est in numeris, atque mathematicis,
ita realiter intelligatur in physicis
disterminans.
Non
medium contiguorum
corporum: si enim esset spatium, haberet extremum distinctum ab extremo duorum corporum; et forte opordatur vacuum, (2) spatium, sed
teret
adhuc quaerere ininfinitum, quid mediet
inter illa
extrema, ubi vacuum est locus secundum aliam ratio-
nem, quia
est locus, qui continet,
et est locus,
qui
terminat.
Vacuum
vero spatium, in quo corpora continentur,

(2)
che
il
quid.
Sopprimerei questa virgola, ch'e nel testo, e nel Gfrorer, per-
Bruno qui parla clello spazio vuoto, una volta come intervallo,
come contenente; come si scorge dal perioclo seguente.
un'altra
unum
est
infinitum, cujus partes alicubi sine corpore
esse intelligantur,
contigua, ut
ita
141
nempe
ubi
corpora corporibus sunt
unum continuum
tamen nocesse
est,
ramque contentam,
igitur quanivis
facere
non videantur;
inter vere continentem, sphae-
aliquid extet
vacuum
interniedium. Hinc
in universo sit
unum
conti-
nuum, propter corporum distinctionem habeat, quod

in insitum et comprehendens distinguatur; quemadmo-
dum quamvis ima continua lux, quae

est, eam tamen, quae in aqua est, ab
est,
in
aquaetinaere
ea,
quae in aere
dicimus terminari, tanquam a corpore, et a quo*
dam
inter
utrumque corpus medio, tanquamab extre-
mo. Hinc certe continentiae dimensionum specifica diversitas

est,
non
obsistit,
quia, ut in alio articulo dictum
dimensiones vacui ad corporis dimensiones collo-
candas non sunt incompossibiles, sed sunt adeo necessariae, ut nullae aliae sine aliis esse possint,
quae
si-
cut dimensiones spatii minores corpus minus, majores
corpus majus recipiunt
ita et
nullae nullum. Mitto,
quod non solum dimensiones vacui

stantia est,
liaec
bus,
neque accidens,
si
quod neque sub-
peripatetice significent
nomina) concurrunt cum corporis dimensioniquod
est substantia
quaedam;
(1) et
cum dimen-
sionibus lucis, vel coloris alicujus, quae dimensiones

corporis
non
luci,
diaphani adaequant,
dimensiones
illas
sed corpori illuminato proprias dicendo per-
sisterent Peripatetici: sed

(1)
licet
nosinterim non urgebimus.
Gfrorer aggiunge qui un scd.
14^
ARTIC. XXXVII.
Vacuum tum separatum quid a corporibus, tum

ipsis imbibitum, tum unum continuum clicere non formidamus:
id
enim necesse
est.
RATIO.
Non
ita
vacuum corporibus insitum
dicimus, ut ex
pleno et vacuo corpora componantur, (quamvis forte
bene dictum
sit
apud
usurpant) sed quia,

teat, et spatii
eos, qui vacui
cum omne
quent, ut
aere
corpus collocari opor-
dimensiones, quae ipsum excipiant, ex-
quirat, oportet ut spatii dimensiones
mensionibus
nomen pro
harum
continuitas
quasi correlative
mutuo
cet physice vere
realiterque
corporibus non
est,
cum
corporis di-
respondeant, et se invicem adae-
sibi ita
cum
illarum continuitate
se ponant.
sit
Vacuum
igitur
li-
separatum, tamen a
sed ratione dictitante concipitur.
Concipitur autem per analogiam corporum eodem in

spatio succedentium. Sic materia Aristoteli logice concipitur,
sine
logice
forma
ulla,
tamen
quid est non intelligitur
per cujus analogiam cognoscitur.
Intelligitur ergo
vel quatenus
ipsa
vacuum
naturam
vel quatenus ipsis
a corporibus separatum,
refert a corporibus distinctam.
adeorum
distinctionem interjicitur.
Corporibus item dicitur insertum, imbibitum, insitum,
ob dimensionum ejus
cum
illorum dimensionibus con-
cursum. Continuum tandem
unum
infinitum dicitur,
quatenus, citra habitudinem ad particularia,
unum
est
143
omnia recipiens, continens, terminans, comprehendens,

aliud ab universo, a particularium mole, etparticula-
rium terminus, diversas suscipiens denominationos.
Quod tandem ad totam hanc materiam spectat, occulere nihil visus
ripateticus,
catam
est super
hoc negotio Simplicius Pe-
magis quam suus princeps, qui post
Aristotelis intentionem, melius
tandem
explidefi-
vacuumquidem per se spatium et corporum quoddam receptamhmi, quod etiam habet apniens, inquit:
titudinem ob diversas ipsorum differentias, forte non-
Etenim in raris et densis

oportet esse quendam locum et intervallum , aliud a
corporibus, qtcod quidem comprehendit rarum. Non
durn ex
dictis
sublatum
est.
enim a corpore proximo
fit,
sed in ipso intervallo, a
quo corpus proximum imjndsum. vel densum
excessit.
omne corpore
privatum intervallum confutare, nam vacuumhoc actu,
Videtur etiam Plato
vacuum
revera, et
quod evertat coniinuationem,

intercidat,
ut
prorsus non
est,
et
consensum universi
neque quicquam confert,
sit.
UBI DE
TEMPORE
AUTIC. XXXVIII.
Tempus, quod
est
mensura motus, non
sed inastris, et primus
non
est alibi,
quam
ille
est in coelo,
motus, quem concipimus,
in terra subjective.
RATIO.
Si
tempus ponatur nobis, ut Aristoteli,mensura mo-
144
non propterea ponetur
tus,
motus
subjective
ille,
in
coelo,
cujus non est
quo omnia tempora
metiri dicuntur, sed certe in astro;
si
et
motus
quippe motus
quo omnia velocissimo raptu circa terram exa-
ille,
gitari videntur, in terra subjective re vera comperiatur, tot
sane erunt in universo tempora, quot sunt
et astra.
Neque enim
dem
si
unum
potest esse tale
omnium motuum mensura
ut
so,
in univer-
existat: quandoqui-
nos essemus in alioastro,apertissime constaret
brevissimum
motum omnium
esse alium
cut in luna constat alium esse
dierum spatio
octo
et viginti
cipit,
quod hoc astrum,
ab
isto, si-
motum diurnum,
ubi
sua superficie
re-
in
spatio viginti quatuor
tellus,
horarum. Proinde cum tempus ut quid fluens imaginetur,
ipsum continue regulatissimeque
oportet
fluens intelligere: at
lius
quinam motus iste diurnus ilmotus super linea

diurnus neque aequalis? si non
potest esse mensura, quando
aequinoctiali
non
sit
aequaliter per regulatos duos alios
motus
quorum
nonae spbaerae
alter dicitur octavae, alter
dicitur proprius,
tum
unde
et irregulate
circuitus
producatur
duas partes aequales accipies
tum
ille
At
in
exorbitet,
regularitei
motu
illo
ubi duos fingeres
quas
mo-
An si provideas dividendo hanc

mensuram unam, motum unum et distinguendo in
tus (1) proportionales?
duobus
circulis
aliquid
promovebis
meridiano videlicet
,
ut
tandem
certa
unius vel alterius circuli habeatur
Porro revera omnes
(1) 11 testo
ha: motur.
circuli
et aequinoctiali.
lex
partium
qui videntur
ej
ve-
145
non sunt
rificantur in coelo per nostros astronomos,

nisi
usurpato nomine
culi
canones judicari possunt. Regula igitur motus
circuli,
neque
per
fideliter
diurni, sive a sole capitur solo, sive a terrae
motu, sive ab utroque, sive ab
non
et
si
tantum
sive ab aliis cir-
neque esse potest geome-
cuitibus, nulla cst prorsus,
trica:
liis,
cir-
quippe regulariter dividere lineam belicam
est possibile, et
motus supra ea aequalis omnino
quonam
exacte ad rationem, non est naturalis:
igi-
tur pacto se commetiri poterunt motus atque tempus?

ubi
enim
sibi
aequum, quod aliorum aequalitatem
est ista temporalis
tatem judicet
tur
omnium
mensura
ubi est illud
et inaequali-
Quia primus motus Aristoteli habeba-
regulatissimus
utpote cui motus octa-
vae sphaerae hic singularis esset primus, ideo ex ipso

capta est ratio temporis et mensurae durationis
nium: at quid nunc diceret,

ret,
diurnique motus
si
alios
motus comperi-
mensuram millegeminis
latisque commotionibus turbari videret
ad quot et quanta errata unius
praesumtio
hominem istum
cadunt sex
illae rationes,
asserebatur,
tanquam per ipsum
tio successiva,
2 quia
sit
quia
Jam
coeli
tempus
mensuretur dura-
maxime famosus, 3
sit
vides,
quomodo
adegerit! Ecce
irregu-
ignorantia atque
quibus motus
omnibus communis, 4 quia

primus omnium,
rei
om-
sit invariabilis,
quia
5 quia
sit
sit
minimus, utpote velocis-
Postquam de ratione mensurae est 1 ut agnoscatur per ipsam (1) alterum quantum est, 2 ut sit
simus.
cum mensurato
unius generis
(1) II testo
ha
aut simpliciter aut per
tpsa.
19

easdem conditiones,
146
(1) alterum, vel
longitudinem, vel successionem

ut
sit
nota,
immo
utrumque habeat
vel intensionem;
notior, utpote per
quam
alia inno-
eadem ne deceptionem causet

ut nihil sit, quod hanc
in judicio; 5 ut sit minima
mensuram subterfugiat, minima autem non simpliciter,
sed secundum sensum.
4
tescant;
ut perstet
artic. xxxix.
quam tempus
motum novimus du-
Potius motus est mensura temporis,
mensura
motus: verius enim per
rationem,
quam
e contra:
mensurari contingat
se
mensura motus
temporis
erit
quamvis enim haec mutuo
nunquam quoddam tempus

quidam motus mensura
ni prius
extiterit.
RATIO.
Cum
tempus
cet absolute
sit
duratio quaedam, quae quidem
mente capi
possit et deiiniri,
bus absoluta non invenitur
tamen a
li-
re-
quia relative ad durans
et durantis dicitur. Sicut igitur locus unus, infinitum
unum,
nito esse oportet, ita

ratio,
Et
commune pro universo infiunum tempus commune, una du-
infinitum spatium
nec finem neque principium ullum recognoscens.
veluti sub
infinita
uno
infinito spatio,
continuo,
communi
particularium loca, propriaque spatia intelli-
guntur, quae singulis quibusque quadrant: ita sub com-
(1)
Nel
testo
manca
la virgola: nel
Gfrorer pure.
147 muni ima onmium

tiones atque
duratione, diversis diversae dura-
tempora appropriantur. Differunt autem
duratio atque spatium, quia undique, in generali, et

particulari,
spatium immobile manens, tempus vero
velocissime fluens intelligitur in
moventur, tardius in
me
in
iis
iis,
quae nullam suscipiunt alterationem,
immensum
licet
consequenter durare intelligun-
et
dum tamen
tempus dicimus;
salem,
si
collocare
ea quidem
qua non eorum, quae moventur modo, sed et
omnium, quae sunt

tur,
quao citissime
quae aegrius mutantur, mini-
quae horum sub tempore

ratione,
iis,
sicut
locum univer-
spatium, ita et tempus universale
aeternitatem dicimus. Sub una igitur duratione alia
di-
horum
cuntur aeterna,
alia simpliciter temporalia, et
alia maioris, alia
minoris aetatis, et in his accidit menti
accipere tempus,tum ut
mensuram tum ut mensuratum;
dumvicissim tum quantitatem durationis per motum,
tum motus quantitatem per durationem inquirimus: interim tamen nunquam tempus est mensura motus, nisi
ipsum prius ut motus
semper tempus
(1) definitum capiatur.
Immo
alicujus revolutionis quantitas est, et
propterea magis, atque per se, motus est temporis
mensura, minus autem, atque per accidens, tempus est
mensura motus:
tandem,ut verius dicamus non mo-
ita
motum, quam motum metiri per tempus;

dum postquam motus quandam durationem pro mensura accepimus, per ipsum alias motus durationes exafcum (2)per
minamus.
Ex quo
constat, nos certe cognoseere de
tempore per motum potius, quam de motu per tempus.

(2) Cosi
ha
il
testo ed
motu.
il
Gfrorer: io leggerei:
tempus per motum.
Et
148
certe, ubi videt Aristoteles
exemplo eorum septem,
qui Sardibus (1) apud heroas dormierunt, quod nulla

est perceptio temporis,
ob id quia nulla est perceptio
motus, debebat poteratve concludere,
motum esse
tem-
mensuram, potius quam tempus motus.
poris
ARTIC. XL.
Nibilominus tempus esse dicimus,
si
omnia quieve-
Propterea non tempus sed temporis cognitionem
rint.
motui alligare debuit Aristoteles.
RATIO.
Certe
motus non
si
le diceretur,
eademque
esset et mutatio, nihil tempora-
omnium tempus, una

quae aeternitas dicitur: immo tem-
idem unumque
duratio,
pus quod est
esset
cujusque rei aetas, (2) nullum esset.
Esse igitur temporisjuxta suas speciespendeta motu.
Jam
omnia quiescere, accidetne propterea haec non durare ? immo durant, una eademque
omnia duratione durant. Sed nullo existente motu,
si
accidat
motus
nulla durationis ejus erit mensura. Erit igitur
mensura temporis, seu durationis omnino
in
iis,
quae
certam definitamque durationem admittunt, sed revera
cum placuit
accipere tempus mensuram motus, tempus motum diur-
magnaex
(1)
II
parte id olfecit Aristoteles, cui
testo
ha: Sardis:
il
Gfrorer corregge Sardibus
il
Bruno
par che abbia voluto conservare la forma greca del testo aristotelico,
che dice: sv SapooT.
(2) II testo ha: aeta.

num
esse voluit, et ideo
non accepit durationis speciem
secundum
absolute, sed
149
esse ad
quandam
motiis spe-
ciem contractum. Si nusquam igitur fuisset motus,
di-
versae non essent durationis species, sed una, et sine
nomine (quod a
*
differentia originem habet) aeternitas.
Sed siponantur omnia quiescere, curnumerus temporis
a numero motusahsolvi nequeat, ego non satis vi-
dere possum, nisi pro principio

gniflcatio
omnino
coarctata
sit,
haheam
ut temporis
si-
legi illius peripateticae definitionis
quam (ut fieri dehet) temporis ratum respective capiatur, ut tum uno
potius
tum absolute
tum alio modo sit; ex
tio
iis
autemmodistempus non mo-
motum numerans, atque mensurans, sed ut per

motum mensuratum numeratumque capiatur. Quod
autem ad quietem attinet, et hanc per motum mendo ut
surari dicimus
atque tempus; quod
si
omnia
quie-
non propterea desinet tempus esse durationis

mensura, quia una erit omnium duratio, una quies.
verint,
Unde
sicut rehus motis, unius
tumjudicamus,
quietem, et
ita
motum
per alterius
omnium
tunc unius quietem per
omnium
mo-
quietem per unius quietem
(nisi
inaequalitatem de ratione temporis esse velis atque
mensurae,) tempus judicahit: quandoquidem mensura

duplex
tius,
alia,
est,
ut
cum
dies
quae sumitur a parte respectu to-
mensuratur per horam,
alia
sumitar a toto ad totum, et haec duplex

quata videlicet, ut uhi toto pondere
que lihrarum, ponderamus ponderahile
brarum, vel
ni
cum
illi
adae-
est quin-
totidem
li-
ulna ligni mensuramus ulnam pan-
et proportionalis,
terrae
est:
quod
quae
ut
cum gradu
coelesti
correspondentem mensuramus.
gradum

Haec omnia
150
ita definita
durationis speciem
de tempore, ubi ipsum non
sed ipsam durationem credimus
unde tempus perpetuum aeternitas

est,
est,
secundum species innumerabiles. Si
finitum aetas
cui vero libeat,
tempus pro mobilium duratione usurpare, non
infitia-
dummodo interim, hoc

non impediatur a contemplatione plurium, quae modo
bimur,
habito pro principio,
aliasquetetigimus etdeterminavimus.
temporis cognitio motui alligata
quam
sufficit
feliciter,
mensura motus
fingive,
quam
est,
non potest
mon-
nobis,
locum: quia tempus, quod aequalis
strasse
tholica
et
sit,
inde constare potest; hic enim
Quam bene etiam
et
ca-
aliter percipi,
per motuim sive naturaliter a circui-
tione solis, vel lunae, vel alterius astri, sive artificialiter
a fluxu aquae
vel
pulveris
punctorum, de quibus nullum non

et
vel
conversione
sensibiliter ab alio
concipimus. Et pro satis
a se ipso varium non
comperto habemus, nusquam motus quantitati
et
fi-j
gurae geometrice aequali, physice aequalem motum,
molem, atque figuram respondere.
CIRCA QUINTUM LIBRUM.

ARTIC. XLI.
Quidquid in quinto
in species, de
motuum
libro
ubi de divisione motus
motus unitate atque
pluralitate, de
atque quietum contrarietate habetur, post-
praedicamentale, logicumque est, minime quidem physicum.
151
RATIO.
Quis considerationes
quibus totus quintus
illas,
li-
ber physici auditus expenditur, logicas esse ignorat,

praeter
eum
qui inter naturales et rationales consi-
derationes distinguere nequeat
Talia quoque logica
sunt ratiocinia, qualia, quid ad physicam conferre
comtemplationem, nihil certe
possint, vel boni addere
video:
judicaremque prorsus haec
meum
hoc negotium
futilia
siquidem
otio indignius esse judicarem,
deque ingeniis, quibus
talia
sunt curae,
curandum
non censebo.
CIRCA SEXTUM LIBRUM.

ARTIC. XLII.
Nunquam
physico propositio vera
(quodcunqne
ni; sicut et
sit
illud)
quod
est,
continuum
ex indivisibilibus non compo-
indivisibile
moveri nequeat.
(vi-
de 32, 86.)
RATIO.
Priusquam Aristoteles supponeret, continuum
in
infinitum esse divisibile, dividique in semper divisibilia,
indicare debuisset,
aequaliter
globus
sit
sint iuaequalia,
qualia.
cum
divisibile
cum hoc pomo
quomodo totum universum
terra ista, et totus iste
quomodo haec
licet finita
per divisionem in infinitum sunt ae-
Sive enim aequales, sive proportionales par-
152
tes intelligas, in quas fiat divisio,
acceptum de majori
cipi poterit
semper
ei
quod
est
in infinitum divisibili, aequale ac-
de in infinitum
divisibili
minori: quia par-
tes quas semel accepisti a majori majores, acceptis ite-
rum
atque iterum a minori mole minoribus, (1) adae-
quabuntur necessario. Quod

que
actu aequale
est
si
ita,
cur non utrum-
totum? Quomodo non omnia
continua aequalia non sunt,
ad aequales tandem
si
constituendas magnitudines, per proportionales saltem

partes devenire possunt ? cur non aequale actu est
magno
in utroque, puta in
partes
elici
et parvo,
si ita intinitae
ex uno ut ex alio?
possunt
quomodo
aequalia sunt in potentia, actu vero inaequalia

aequalis ista potentia aequale aliquid
in
quo fun-
quodque aequalem constituat actum, non
detur,
quomodo
gnoscit?
cur
co-
finita inaequalia sunt, infinita ae-
qualia? Dicis aequalia in potentia: at quis est actus
hujus potentiae? dicis nullum: at quaenam est baec

potentia, cujus nullus est actus? Dicis
boc
ferre po-
tentiam mathematicam, minime vero physicam: at cur

in infinitum divisibile accipis (2)
cum nusquam
physicis,
quantum physicum
in
natura neque natuâlis ratio
in infinitum dividendo progrediantur, sed in quibus-
dam
minutis sistat oportet? Mitto quod neque matheGfrorer divide con una virgola cosi
(1) II
strando
di
noribus:
non intendere
il
testo
non
lia
il
ne
una massa piu grande,
volte da
(2) II
una massa
piii
mole, minoribus: mo-
la virgola del Gfrorer,
parmi poi questo. Nella divisione

sola da
senso. Io ho trasposto la virgola
si
le parti
dopo mi-
ne la mia.
II
senso
maggiori, prese una volta
agguagliano
alle minori, prese piu
piccola.
Gfrorer frappone qui una virgola che non e nel testo, senza
accorgersi che
quantum
sta per quantita, ed e oggetto di accij)is.
153
matici accipiunt infinitam sempliciter lineam, cujus

nullus usus esse potest, sed
accipiunt, quia
illis
secundum quid
infinitam
infinitum est quantumcunque, et
quod non definitae sumitur quantitatis, quatenus
semper amplius acciperc
post acceptum
nodo,
cum
AB
linea
lplum in infinitum
it
illi
duplo major
divisibilis
non
liceat.
linea
sit
erit?
si
in
illis
Quo-
D, per
puncto
aequalis, et aequaliter in infinitum divisibilis
A
B
D
duplex, quia lineae magnitudo
Ibi sidivisibilitas est
cur infinitas partium non
est duplex,
erit
consequenter infinitum, quodest in linea A,
duplex, et
duplum
sit
ad infinitum quod est in linea B, et infinitum in

(sive in potentia
dietas infiniti in
sive in actu, nihil differt)
sit
me-
A? Quomodo unum infinitum
est
ma-
sit,
jus alio in potentia vel in actu? an infinitae partes
unius sunt majores

(ut diximus)
cum
minori, tot certe

ut
partibus alterius? Atqui
infinitis
liceat
quotcunque accipere partes a
tandem
licebit accipere et duplicare,
semper partes majorcs adaequare
enim lineae
AB
possint. Partes
bis divisae in partes aequales,
aequales partibus lineae
BD
semel divisae
ta et infinities divisibilis (1).
Non
sunt
et in infini-
differt si toties
vel
utrumque
majus vel mi-
quoties fiat divisio. Porro licet aequaliter

sit
quia in infinito non est
divisibiie,
nus, et infiniti digiti

finitae
non sunt minus, quam sunt
in-
parasangae: stabit tamen semper verum, quod
(1) II testo
ha
divisibili.
20
154
quam
illa, quam
duplo sunt plures partes aequales in linea A,
in linea
unde an in plura
ista linea, et duplo
rint aliL
majorem obtineat potentiam,
Tandem cur non
consequenter
nitum
judicat Aristoteles,
semper
linea divisibilis sit in

et
divisibilis sit
propterea
quod cum
divisibilia in infinitum,
adhuc
in infinito sint infinita
divisibilia,
vide-
in infi-
non remanere locum,
illi
quare in primo pbysicorum tam strenue urgeat adversus Anaxagoram^ ut ex cujus sententia consequatur, in infinito esse infinita infinities
Cur non
grediemur, ubi in
infinifca infinities
quam linea, et
quam superficies ?
superficies,
plura,
et infinities (1) ultra infinities infinita pro-
corpus
plura divisibilis est
infinities
in infinita
Aliud sane est magnitudo
mathematice , aliud magnitudo physice sumpta. Est
autem naturae
dam, quod
in
ipsum
dividenti terminus
videlicet in plura alia
mathesis citra praxin (2)
tum contemplationem
re, faciat
per
velit infinite divisibile
est
et
tan-
adsume-
illas
ultimo minimas
ad quas nullum artificium instrupossit;
quam,
ultra
nullus actus naturae neque alterius causae pro-
egregie non physicorum

ludat ingenium
Ex
corpus componitur
(2)
ad
aliquo propius accedere
grediatur, quid rationis est
(1)
ratio
ad arbitrium. Facit certe natura divisionem,
partes devenire
cum
cum
dividitur,
omnem et usum ad vanam
quam consentaneum
mento
non
quod etiamsi
facta fuerit divisio;
quod-
indivisibile
II
II
paxim.
quod tam
subtiliter et
more sed mathematicorum
minimis
illis
due
volte.
omne
corporibus
corpus inquam sensibile
testo ripete infinities

testo ha:
quod

in riiinima illa
cuni
155
fuerit
resolutum, nullam
retinere potest compositi speciem
illa
enim prima
ex quibus omnia conflantur corpora,
sunt,
propriissima fiunt
omnium
iis
dinatis,
in
os
iis
nullain
os,
habet formam: caro nullam carnis:
speciem lapis
lapidis
lapis et caro
et
quae
corporaliter subsistentium
materia. In eas partes resolutum
sed ex
certe
non
ossis
nullam
differunt,
diversimode compositis, compactis et or-
caro, lapis
os et caetera fiunt diversa.
Ex
horum duo est diviex horum quatuor compactum in quatuor ho-
liorum duobus compositum in

sibile,
rum
est divisibile.
Et
necessarium
ita
viduum additum individuo
faciat
est,
ut indi-
majus, quia indi-
vidua corpora physica sunt, non vanae mathemati-
corum
species.
ARTIC. XLIII.
Minime omnium fcempus a motu continuitatem habere dixerim, vel a magnitudine, quoadusque id
lius
probaverit Aristoteles;
nusquam vero
me-
illud ipsi (1)
concesserim, quod ait esse manifestum, et magnitu-
dinem a tempore continuitatem obtinere, quia magnitudinis et temporis

17.
eaedem
sint divisiones.
(vide
37.)
RATIO.
Si cessante
illo
(1)
motu non
desinit labi
continuitatem habebit
II
testo Iia
sibi.
tempus, cur ab
cum tempus mensuret
156
omnem motum, nulli certe motui alligabitur. Immo dum

nullus motus comperiatur
nec probetur continuus re-
non tamen propterea durationem ipsam, tem-
gulariter,
pusve ipsum irregulariter continuum dicemus. Si item
omnia ad hoc spatium quiescere

propterea
essetve
illa
hora non
momentum.
tur per se
illi
tempus, videbi-
continuitatem convenire
est;
quia per se
quod autem mensuret motum
mensuretur a motu, mensuret magnitudinem
magnitudine mensuretur, accidit
quoddam
est, et
quod habet per
extraneum.
se,
illi,
ego non
et a
adventitium
Jam quomodo
illi
ratio ejus
quodammodo pendeat ab
respicit per accidens,
non
intelligantur,
a semisse, et a puncto,
Si rite deflniatur
quantum continuum
et
differet
eo,
quod
satis video.
ARTIC. XLIV.
Licet tempus et magnitudinem infinita concesserim
atque ponam: non tamen ideo isthaec eodem pacto in
magnitudine,atque tempore dixerim reperiri. (vide 81.)
RATIO.
Quomodo item
eodem pacto sit in tempore

nisi quia utrumque continuum quoddam est, et utrumque mihi (non Aristoteli)
immensum; an propter illam mathematicam in infinitum divisibilitatem ? Porro tempus Aristoteli esse de-
et
infinitas
magnitudine, non capio,
bet divisibile in infinitas partes aequales, quia aeter-
num
est^
magnitudo autem, quae convexo
natur, divisibilis est in
illas
coeli termi-
proportionales et imagi-
157
Tempus inquam physice, realiter et vere est

ihfinitum, magnitudo autem geometrice etyarie. Temnarias.
pori item
ultra
infinitas
partem
phantasia
est in praxi,
licet accipere,
infiniti
quia semper partem
magnitudini vero est
in
continui in semper divisibilia divi-
sihilis.
CIRCA SEPTIMUM LIBRUM

ARTIC. XLV.
Ex suis principiis (velit nolit) fateri dehet Aristoteles, motum circularem motui recto comparalbilem esse,
cum alicuhi tetragonismi possibilitatem supponat et
asserat.
RATIO.
Motus sane
circularis recto comparabilis cst,
neam rectam comparare
circulari possibile est
si
li-
sique
temporis continuitas, motus corporisque mohilis conti-
nuitatem consequitur, cur non proportio

citatem et tarditatem in
regulares
Sed de
iis
motu per duas
erit inter velo-
lineae species
quac sunt circa geometrici tetra-
gonismi possibilitatem, partim ubi de somnii interpretatione discussimus, partim aliis in locis definiemus.
CIRCA OCTAVUM LIBRUM, UBI DE PRIMO

MOTU ET MOTORE.
ARTIC. XLVI.
Quod
dicit Aristoteles
se priorem,
non probatur
lationem caeteris motibus esnobis.
158
RATIO.
Cur
latio caeteris
mobile atque motus
motibus prior
ut nihil moveri incipiat
quam non movebatur,
habent
erit,si ita se
nisi certe
post-
novam aliquam
dispo-
sitionem acquisiverit, quo illuc hinc deferri incipiat.
Mitto quod,
mundo
naturaliter
esse coeli motus,
quae a
motu gubernantur. Nullum
coeli
nantibus et
aliis,
existente aeterno,
quam
non potest prius

eorum,
alteratio
quippe, ita opi-
instans esse potest, in quo non conti-
nua rerum mutatio perseveret. Quod
si
ad non prius
tempore vel duratione, sed ad prius natura recurrat

Aristotelis mentio, nos quoque,
veatur localiter
priusquam aliquid mo-
novam natura praecedentem
disposi-
tionem, vel ab extrinseco efficiente seu movente, vel
ab aliqua intrinsecus in subjecto mobili innovatione
mo-
imbuisse oportere asseveravimus. Cur enim nunc

veri incipit,
cum
prius non moveretur,
novitas
si alia
aliqua non illud adalterat?
ARTIC. XLVII.
Necessarium
est lationis continuitatem alius
continuitatem consequi
nem
esse
alium
motum non
continuum?
eam
continuentur.
latio-
(vide 61. 73.)
Nos vero ideo continuam dicimus lationem, ut

tus per
motus
cur igitur dixit praeter
alii
mo-
159
UATlO.
Ideo sane est motus, ut generatio, seu alterationum
minime autein ea ratione generatio alteratioque est, ut localis motus consequatur.

vicissitudo compleatur;
Ideo est motus, ut ea, quae sunt composita, serventur;

et
omnino motus omnis ab indigentia aliqua derivatur.
Quod enim omnicompos
est,
nulloque indiget, ut
illi
addatur accedatque, non est quod moveatur. Tale au-
tem de corporibus
subsistentibus, viventibusque nul-
nunquam frustra coeleste corpus

movetur, nimirummotus ejus continuitatem continui-
lum
tas
est.
alia
Si
igitur
perpetuo concomitatur. Porro
consideravit
Aristoteles in particularibus quibusdam, quae
tur ad
moven-
novam generationem, ex quibus cum genitum

quae ad quantitatem mo-
fuerit quippiam, quiescunt;
ventur, ubi adaucta imminutaque fuerint, non ultra
progrediuntur; at ex talibus non debebal nequepoteral

illud inferre universale,
quo assereret
unam solamque
lationem de motus speciebus esse continuam. Astra
enim omnia, ut
tellus et luna,
quaepraecipua mundana
sunt corpora, ne instans quidem praetereunt, in quo
non etiam alterentur; similiteret

ipsis reperiuntur, subjecta
particularia,
in quibus
non
quae
est
in
quod
unam, certamque motionis, alterationisve speciem spectes, sed communiter alterationem et mutationem. Ubi
vero universalis propositio formanda est non respi,
seu dissodebemus ad hoc compositum

lubile, ad hoc individuum,sed ad ipsam subjectamphydivisibile
cere
sicamque materiam
quae nihilominus continuo sub
alteratione fluctuat,
160
quam
globus universalis variis
la-
enim in quibusdam
quaedam alterationes lateant, quae in aliis evidentius
tionis differentiis agitetur. Licet
sese promunt,
cet etiam
non tamen inde abesse
secundum quasdam
intelliguntur;
li-
species intendi remitti-
que, incipere et desinere videantur, in alterationis ta-
men
genere, non minus continenter
ragunt,
stoteli
quam coelum
motus
ille
suum cursum
pe-
vel globi coelestes^ in quibus Ari-
continuus regulariter reperitur, per-
severatque. In caeteris enim, licet continuus, irregularis
tamen, trepidansque
et
quodam modo non continuus
consequenter habetur motus, quia quod augetur, caleflt,
decrescit, discit, etc,
non ita temporibus aequalibus,
aequalem magnitudinem, calorem, mensuram
et
do-
ctrinam recipit; sicut quae in circuium moventur,

aequales aequalibus temporibus arcus in suo circulo
describunt. Sed an talis aequalis
arcuum
descriptio,
an geometricus iste circulus, seu geometrice regularis
superfluum
latio reperiatur,
multoties
est
amplius ambigere:
enim attenclimus, non mathematicam sed
physicam regularitatem spectandam in rebus
quam
quam
mutuo
regularitatem non magis
referre licet
caeteras universas motionis species

se concomitantur, ut
esse,
ad
unam
quae
ita
mutuo invicem concau-
sare videantur.
ARTIC. XLVIIl.
Est sane primus niotor,

universalis, a quo
vegetant, vivunt
porum
et
id est praecipuus,
unusque
per quem omnia moventur,
in ordine
autem aethereorum cor-
nullus motor aliqua ratione primus invenitur.
161
RATIO,
Motus diurnus
primus motus
Aristoteli
est, cui
vulgoque philosophorum
consequenter secundus, tertius,
deinceps sunt caeteri a Saturni usque ad lunarem
et
sphaeram computati.
fixis, vel
Aliis
supra fixas
alios
dus, vel tertius, et ultra, (1)
rum.
Jam
ultra
motum diurnum
in
motus intuentibus, secun-
motus
est a sphaera fixa-
qui erit hic primus motus
si ille
aliique,
qui generaliter in universo, quasi continuo uno circa
terram devoluto, reperiuntur apparere, in terra ipsa

vere esse
convincentur
dum primo
ad
noctisque vices circa proprium centrum ad so-
diei
lis
subjective
gemino convertitur adspectum hemisphaerio; secun-
do ad annuas tempestates variandas, circa solis regio-
nem
intra certos hinc inde positos polos;
sui ipsius
bi,
tertio ad
renovationem, velutique renascentiam,
aliosque
mundi
ali-
cardines designat, qua certis
non autem perpetuo, quaedam
di-
ejus
stributa
seculis,
membra
frigore torpeant, alia vero calore exaestuent,
alia
superfluentibus undis subjaceant, subque vortici-
bus contineant praeruptos anfractus, quaedam continuis aeris apertioris tempestatibus exponantur,
nunc
has,
nunc vero
dam
vicissitudinum distributione torridae Zonae sub-
jacentes
caetera,
illas
proprii corporis partes justa qua-
aequinoctialis lineae cingulo praecingit, et
quae istud consequuntur, ad tropicos atque po-
los accidentia (2) in aliis

(1)
subinde conceptis in propria
Questa virgola manca nel testo, e nel Grfrorer.
(2) II G-frorer
corregge
accedentia.
21
162
Dunique interim pariter
superficie lineis atque punctis.
caetera ad solem nobis affinia moventur astra, quinam
erunt orbes horum deferentes (1)? qui motus primi ? qui-
nam
secundi
globo
motus
Si
qui videtur universi, soli
ille,
proprius, qui erit extrinsecus
ille
motus gene-
extra omnia, cujus phantasiae pareat (2) motus
ralis
iste
sit
unicus et individuus, qui in hoc parvo, solo singu-
larique globo convincitur ?(3)
Quod discrimen est, si
omnia circa parvam cymbam temere moveantur,
vel
fere
instantaneo, rapidissimo et dispergente motu, vel frugaliter
haec suum cursum peragens caeteris manenti-
bus moveatur
tum motus
et
convertatur
si
naturalis possibilisque
possibilis infinitorum circa
inquam vel unus
unum. An non
qui nobis videtur primus et universalis,

lus est, sed
per
alii
(4) igitur hic,

aliis
ex uniuscujusque proprio astro
idem nulatque
alii
innumerum mundorum seu stellarum nume-
rum appareant ? (5) dum

centrum, ut
conversis
ces
tan-
intraalia, velim-
sit
vel ipsi orbes circa proprium
tellus haec, convertantur, vel circa aliud
medium, diurnae
lucis atque
commutentur, ut aperte
in luna apparet ob
causam, quia nobis finitimum
primus motus
tenebrarum
eam
astrum. Nullus ergo
est
est generalitate
vi-
quadam,
si
astris
omni-
bus a propria anima propriis motibus moveri conveniat.
Nusquam primus
(1) II testo
(2)
II
ed
il
est motus,
Gfrorer hanno
testo ha: cuius
tempore caeteros
deserentes.
phantasiam pariat : ho accettata
zione del Gfrorer, che parmi piu appropriata.

(3)
Nel testo manca 1'interrogativo.
(4) II testo
ha an :
:
(5) L'interrogativo
il
Gfrorer corregge
manca
an non.
nel testo, e nel Gfrorer.
la corre-
163
vel natura antecedens, localis, (1)
prius
ex astris tempore
si
non reperiatur unum, neque natura patitur ignea
astra sine aqueis
neque aquea sine
igneis,
neque spa-
tium inane. Si ergo ex corporibus nullum est
neque motus
neque motor ullus
ullius
primum,
quan-
erit (2):
doquidem cujusque mobilis motor propria anima
est.
ARTIC. XLIX.
Plus
quam
quam puerilis
naenia est
primum motorem, tan-
in praecipua sede, in circumferentia
locare. Secl
quod
Aristoteli et
tamque dissitum ab iisdem
col-
vulgo primusmotor
cernitur, a nobis extra ter-
non reperitur, sed
rae circumferentiam
mundi
in
medio ter-
rae principaliter procul dubio residet.
RATIO.
Jam
si
habeant, quae proxime supra dicta
ita se
sunt de primo motu, quis est

rentia locus? Nulla
enim
ratio
ei
mundi circumfe-
in
estpro ultima circum-
immensi,
ferentia, nullus terminus, nullus finis aeris
neque habet totum hoc aethereum ejusve pars

circa terram vertatur,
motus esse
sunt sensibiliores,
(1) II testo ed
il
mun-
quorum quidam nobis
quidam parum sensibiles,
insensibiles
Gfrbrer hanno: antecedens locales, che direbbe
contrario di quel che
Bruno
(2) Qui, per chiarire
Gfrorer.
circuitus,
ut
talis ullus coeli
potest: sed ipsum est in quo corpora
dana suos percurrunt
il
neque prorsus
il
sostiene.
senso, aggiungerei
prinius
come
fa
il

At
alii.
esto
universum
164
sit
finitum, (1)
unum conti-
nuum, unus mundus, unum corpus sphaericum, circa,

centrum mobile, quod tamen ullis demonstrationibus
fieri
non potest verisimile
Ratio haec multum
(2).
facit
motum
ad
terrae convin-
cendum, item ad praesens propositum, quia cum
versum non
ferentia et
uni-*|
continuum mobile, quomodo a circum-
sit
non ex omni parte
agit
quod
plures
si
concedes esse motores, cur prior, superiorque potius
quam secundus
et inferior? Dices quia
movet. At an non naturaliter
movetur ? An non multus

paucus ? Si
dicis
Mitto, quod
gubernare
major atque minor
ignis facilius movetur,
propter influentiam, dicis
illa nihil facit
vertit, pellit, girat,
et
ita
rem
quam
fictam.
ad virtutem motoris, qua
movetque, quia aliud
aliud est movere, licet
majorem orbem
est influere
non
influat nisi
movendo. Nos enim de primo motore, qua motor

quaerimus
est,
(3).
Argumentatur enim hanc dissolutionem
et inconti-
nuitatem, quod fictorum orbium deferentium diversis-
omnes convertuntur; quomodo igitur

possunt unum continuum corpus efficere ? quomodo in
simis motibus
unico motu concurrere possunt, quiunius tantum continui est,
quod discontinui prorsus esse nequeat
qui-
nirnmo eos qui moveant primo motu, oportet esse

tot motores,
quot sunt
coeli,
orbes, epicycli, astra et
omnia quae per diversum motum

testo ha:
(1)
II
(2)
Lacunam
quid deesse.
(3)
universus
discontinuitatis argu-
si flnitus.
hic indicat editio originaria
Nota del Gfrorer
manifestumque
).
Item quaedam desunt. (Nota del Gfrbrer).
est ali-
menta
faciunt,
165
quo quid absurdius
vel
motorem unum
pulsibus distractum ita omnia movere, quo
diversis
quid inconvenientius?
Quae causa
erit,
ut potius obti-
quam inedium? cum in continuo

nulla pars movetur sine totius motu ideoque motus
non magis est centri, quam circumferentiae, quia prorneat peripberiam
Neque
sus unus idemque continui totius.
est
verum,
quod pars circumferentialis velocius moveatur, quam

pars centralis, quia
ut
est
unum
haecparscum
illa,
etillacum
ista,
continuum, simul moventur. Neque verum
semper, quod velocius est illud quod aequali tem-
pore majus spatium praeterit:
locum habet
talis
in diversis mobilibus,
enim comparatio
non inter partes
unius continui, ubi non minus velocitas partium
cir-
cumferentialium sequitur velocitatem partium centraliorum,
quam
velocitas centraliorum partium sequitur
circumferentialium velocitatem; ideoque proprie una
eademque
est
omnium
quod ubi motus
tarditas
vel velocitas.
est a natura, seu
Mitto,
ab anima, convinci-
tur perpetuo esse a medio, a centro, sicut experimur

in nobis ipsis, et
argumentamur
in omnibus,
tum mo-
tum et motus speciebus. Unde cum terra sit

animal quoddam divinum, et a propria anima princi-
bilibus,
piumhabeat, eidemque vere conveniat motus

nus, qui universalis
tius in
suo centro,
rentia recoimoscit.
o
ille
diur-
motus apparet: motorem suum po-
quam
in
sua vel aliena circumfe-
166
ARTIC.
In universo
L,
tandem physico auditu
adduxit Aristoteles, syllogismis ne

tulit
e multis, quos
unum quidem
at-
demonstrativum.'
KATIO.
Ubi principium, causam, naturam, motum,

tum, locum, vacuum, tempus
nis subjecta
male
et reliqua
definita sunt, nihil est
iis
magis quam
ne
et Aristoteli et
infini-
consideratio-
quod vere de
de non ente demonstrari possit. Non-
omnibus confirmata sententia est,
quod ante demonstrationem de subjecto praecognoscere oporteat, quid
ceptu
malae
sit
ipsum
definitionis
Jam subjectum
non
est
rum: ex quo, quicquid de ipso

stica praedicatur induciturque,
sub con-
ipsum , non
est
ve-
in conclusione syllogi-
tanquam de non ente
inducitur , et remanet argumentationis forma seu species
sine
subjecta materia, provenitque
gicum magis
faciens ad ingenii juvenilis exercitium,
quam physicum
quodque ad veridicam mentis
neat formationem.
Finis in
aliquid lo-
physici auditus articulos.
perti-
1G7
CIRCA PRIMUM LIBRUM DE COELO ET MUNDO.

ARTIC.
Ex
quae
ipsis,
LI.
in principio libfi de coelo
mundum
Aristoteles, pueriliter aclmocluin
pmeponit
esse perfe-
ctum inducit: quinimmo Peripatetici omnes medium ad

probandam mundi perfectionem non habebunt.
potissima Aristoteli ratio
Ibi
festum
sit
est,
quod,
cum mani-
intra magnitudinis species corpus esse per-
fectum, patebit etiam, universum, ratione qua corpus,

esse perfectum, quia per partes discretas,
lam
excludit, est
formam tandem suam
fectum: itidem ratione,- qua universum

sicut
nul-
omne: per partes continuas, quibus
constat, est totum: per
dicitur;
quarum
enim ideo corpus
est
est,
est per-
perfectum
perfectum inter
magnitudines, quia non transit in alius generis magnitudinem, ita est et perfectum in genere rerum, quia
non terminatur ad aliquid aliud, quod

quandoquidem extra universum nihil
fectum non
sit
est.
sit
extraipsum,
est, alioqui per-
Hic oportebat addere, quod extra non
aliquid sui,et ad
ipsum pertinens, quia decet (1) esse
ibiinfinitum et immortale, vitam vivens sempiternam.
At
(o bone!)
si
ideo dicitur perlectum, quia nihil est
eadem ratione omnia individua sunt pernamque sicut haec terminantur ad aliud diversum, ita et mundus ad aliud diversum (quod est intelultra ipsum,
fecta:
(1)
II
testo ed
conveniente.
il
Gfrorer hanno
dicet,
che non
rai
par dare senso

ligibile)
terminatur. Neque obest, quod in genere cor-
porum perfectissimum
non
est corpus; hinc
est
universum, quia extra ipsum
etenim nulla sequitur pro ipso ra-
tio, nisi circularis et
tra
1G8
petens quod est in principio.
Ex-
enim hoc finitum ab Aristotele imaginatum, nos
intelligimus infinitum spatium

infinitos.
Quod
si ita
jam
astraque seu
Aristotelis
mundos
universum per-
fectum est, etejus perfectionis difficultas intacta et non
improbata remanet: universum quoque,

ideo etiam perfectum
in
quod
erit,
si sit
infinitum,
quia extra ipsum non
fluat vel terminetur;
unde aperte vana
quitur haec perfecti definitio,
et
consideratio
est,
relin-
per-
fectionis universi, sub ratione non decidente atque
scernente, sive finitum
sit
di-
illud, sive infinitum, labo-
rat sub aequivoco, utpote sub diversis genere ratio-
nibus.
ARTIC.
LII.
Constat apud nos, sphaerica esse astra, eque sphaericis
corporibus nullum esse, nec esse posse simplex.
Corpus enim solidum, atque

sistat elementis
opus
est:
sensibile
ex plurlbus con-
nullum quippe elementorum
(ut elementi veramobtineat(l)rationem)sensibile esse

potest; et
ostendemus hanc sphaericitatem
astris con-
venientem non esse exactam geometrice, seu ad matheseos
normam,
sed juxta physicis corporibus conve-
nientes differentias.
(1) II testo ha: obtinet.
169
ARTIC.
Quam
persuasione motus, ipse movetur et nos
levi
movere contendit
tionum
LIII.
Aristoteles
differentias concludit
ubi trium
suarum
la,-
ex trium magnitudinum
seu dimensionum differentia. Nos enimnullum sursum

vel
deorsum
nisi respective intelligimus,
mus unquam
dextri:
ad
principium, unde motus, esse rationem
unum
quippe situm quod est dextrum ad
alium secundum alias

ta sinistrum,
sint
loci differentias invenietur,
ante, supra. Mitto quod,
mundana corpora
deorsum esse
neque dicere-
poterit,
cum
pu-
infinita
et infinita rnundi dimensio,
nec
neque medium, neque sursum.
imaginamur coelum,
sphaera enim altitudo,
In corpore etenim rotundo, quale
sex differentise concurrunt; in

latitudo et longitudo
idem sunt, nec non motus,
qui
secundum altum
imum, sub polo habitantibus dicitur secundum latitudinem: his quidem dextrorsum, illis vero sinistrorsub aequinoctio habitantibus dicitur
et
sum. At motus accessus et recessus ad polos, qui est
secundum latitudinem ad dextrum sinistrumque aequinoctialibus, erit idem secundum difterentias altitudinis (puta
sursum atque deorsum) polaribus. Neque item
est ratio,
quare unus polorum dicatur sursum, alter
vero deorsum, praeterquam diversorum accolarum respectu.

rei
Quod vero
dicit Peripateticus
esse ex natura
distinctionempartis superioris, ubi nobilior estcceli
motus, quare polus antarcticus debeat ea ratione superior appellari,
quod nobiliores
tiae stellas contineat,
quam
et nobilioris influen-
arcticus:
hac nuga, obli22

non
tus, (1)
zodiaco,
verbis
.
170
utitur ubi nobilior coeli pars
sub
illi sit
neque persilasionem habet Aristoteles pro

quibus
istis,
illae stellae istis
cornparentur.
Porro nobis, quibus astra universa in aere con-
tinentur, infinitum cpmplectente spatium,
minus neque
alia ratione
terram
coelo
quam
unde non
contentam
que firmatam intelligimus
omnis quaestio de localibus
coeli differentiis.
alia astra
at-
perit
ARTIC. LIV.
Nulla apud me, naturaliter se habentis
(2),
natura-
quam circa medium appellat Aristoteles. Porro nos non unam dicimus circa medium lationem, sed certe plures quam astra,
lis latio est
praeter eircularem,
quia terra multipliciter movetur circa proprium cen-
trum, et non uno
modo
circa solem, ut pluribus alibi
demonstravimus. Est porro motus circa medium duplex in specie universi: alter
aqueorum astrorum, seu
tellurium circa ignea astra, sive soles: alter partium
medium (neque enim per
cujusque astri circa totius

luna movetur circa terram,
rum
dum
se
differentias distantia-
et
relationum ad solem percurrii) ita tamen (ut in
tellure
hac) ut non magis circa centrum, quam a cen-
tro et ad
centrum per omnes sphaericae dimensionis
differentias
(1) II
moveantur; circuitus enim hic non
Gfrorer traspone cosi
le
parole deltesto: hac
tur, oblitus: ho creduto poter conservare
1'
aggiunge
qui,
geo-
nuga non
uti-
ordine del testo, e rime-
diarvi con chiudere oblitus tra due virgole.

(2) II Gfrorer
acl
a schiarimento, mobilis.
metricam, sed physicam (ut
mus) normam
alibi
pluribus
insinuavi-
perflcitur.
ARTIO. LV.
Circa terrae centrum non est alia
praeter-
latio,
quam partium ejusdem, quae non magis circa centrum

moventur, quam a centro et ad centrum secundum
omnes
differentias;
totius.
Haud enim
etiam aquae, quae

aliter
convexa
telluris
sunt
flumina bene consideranti
ca centrum movebuntur; motus enim,

flcie
membrum
quem
in
cir-
super-
peragunt, circumferentialis
esi
omnino, minime rectus.
ARTIC. LVI.
In naturalibus nullum simplicem
motum
verifl-
eorum pequia nusquam natura
care possunt peripatetici philosophi, neque
dissequa astronomorum turba,

fert
geometricum circulum, ut supra innuimus,
et alias
pluribus demonstrabimus.
ARTIC. LVII.
Quid absurdius
dici potest,
quam quod corpora com-
secundum corpoream substantiam, in ipsis praedominantem, moveantur, si metalla, quorum substan-
posita,
tiam aqueam profitetur Aristoteles, ad fundum aquae

feruntur? sique ait idem Aristoteles esse quaedam, quae
composito agantur motu, composita
.?
172
ARTIC. LVIIL
Nullam sphaerarum motu recto
agitari videmus,
quia certe nulla gravis est aut levis. Frustra igitur
princeps Peripateticorum corpora superiora per latio-
nem
comparatinferioribus.Dicamus igitur sentiamus-
que melius
cum in loco suo moveantur

dum interim partes omnium
omnia,
culariter moveri,
suum locum
ubicunque
positae
fuerit
(si
cir-
extra
detur aditus) recta ad ipsum,
transferentur
quare omnes motus
motuum species,
motum quaerunt et
naturales, naturaliumque
circulares
sunt vel circularem
imitantur.
Nullam
igitur
corporum partem gravissimam
quam eandem levissimam
dicere
non
dicis,
itemque
possis,
mediocriter se habentem, et interdum neque gravem
neque levem; quandoquidem secundum sphaericae dimensionis differentias omnes, partes agitantur omnes.
Interea pessime asserit Aristoteles eo ferri totum, quo
pars fertur; sive enim sursum, sive deorsum

tur gleba
nunquam terram
ferri possibile est
cessarium est, eo naturaliter
quorsum
ferri
quo
fer-
sed ne-
glebam, quo, vel
terra fertur.
ARTIC. LIX,
Non magis
ingenerabilia, incorruptibilia,
tabilia et inalterabilia esse caetera astra

ista (si
rem
inaugmen-
quam
tellus
penitius intuebimur) videbuntur. Propte-
rea non sequitur quod divina corpora tollamus e me-
173
dio,(l) locum, sedesque deorurn, fortunatorumque ani-
morum
evertamus, incorporeis qiiippe substantiis quis
corporeas pro locatione sedes necessario destinabit

(
!ur
ergo ad aliud
genus, in quo, aeterno aevo frui
coeli
dicuntur mentes, oculos non adtollimus

per
eam (quae
Adde
igitur
corporum naturalium
infra habebitur)
distributionem, quod,
quemadmodum non bene Anaxa-
goras utitur nomine aetheris (sinonmentitur de
illius
opinione, ut facere consuevit in omnibus, Aristoteles)
pro igne, quasi omnia astra ignea

Peripateticus per
sed
ligit,
sint, ita
nec beno
aethera nou astrum currens intel-
orbem deferentem.
ARTIC. LX.
Mundum
esse finitae quantitatis
Aristoteles, nec quivis alius

nisi
unquam probare
nomine mundi utatur pro
significatione, quibus
idem
nusquam probat
est
ea,
poterit
quae apud nos
mundus
et
est,
astrum. Di-
cimus ergo universum substantiam infinitam
molem
infinitam in spatio infinito, sive vacuo, plenoque in-
Unde universum unum est, mundi vero innumundana corpora singula finitae sint
magnitudinis, numero tamen omnia infinita sunt: ne-
finito.
meri: licet enim
que enim
finis
immenso,
in
unum)
lum.
ullus praescribi
quo
potest spatio aetheris
tot astra (sicut et tellus est
veluti disseminata consistunt;
Mundorum
(1) II Gfrijrer
vero
aggiunge un
unum
astrorum
itaque coe-
utpote astrorum extra
et.
quem-

aerem
libet,
174
infinitum, ut
ligimus; extra universum
unum
continuum, (1)
autem revera nec
intel-
nec
locus,
plenum, neque tempus datur: quocl manifestius patet

ex eo, quod interminatum quiddam est, quam ex alia
causa, quae possit ab Aristotele produci in medium.
ARTIC. LXI.
Hic neque ipsemet se noverit extricare,

tur afferre
modum, quo
mundum
extra
coga-
si
est aliquid
non senescens, intransmutabile,
inalterabile, impassi-
optimam vitam habens, per
se sufficiens, totoque
bile,
aevo perseverans. Quomodo enim

materialia sunt,
non ideo
quae
ea,
illi
corporea
finita et
cum ad certam loci, situsque

vertantur? quomodo sensibile intelligi
possunt,
minime
intelligi
differentiam repotest locali dif-
ferentia ab intelligibili terminari?
ARTIC. LXII.
Cur (2) item incessabilem motum ad diviniorem
ra-
tionem potius referre potuit, quam ad infirmiorem,

quia
cum
aberrat?
(3) vulgari, sensus perturbatione ducitur et
Cur etiam quod eundem
(1) II Gfrorer,
dorum
vero
nisi
senza intendere
il
dicit esse
locum, un-
senso, corregge cosi: JExtra
mun-
utpote astrorum, quemlibet aerem inflnitum
et
unum continuum.
(2) II Gfrorer corregge: Quidni, invece di Cur.
(3) II
Gfrorer sopprime
vulgari vuol dire con

batione.
II
testo
1'
il
cum
uomo
perche non
del volgo, e
non
accorge che
s'
veramente dopo vulgari non mette virgola
lo sbaglio del Gfrorer.
il
cum
accorda con pertur:
da qui

quem
de incipit et in
lariter fertur,
non
175
finit (1)
efficit,
motus
ut recentiores astronomi ad-
testentur hujus hominis philosophiam in
dicae antiquorum
esse
quod circu-
ejus,
iis,
quae mo-
astronomorum ohservantiae deerant.
fundatam?
ARTIC. LXIIl.
Mundus quem
,
antiqui philosophorum parentes ge-
nitum esse dicunt, postmodumque sempiternum, inter

quos est Empedocles, non est universum,sed haec machina huicque machinae similes; de ipsa quoque et de
ipsi
simihhus dictum intelligitur de generationis, cor-
ruptionisque vicissitudine,
quam
novit Anaxagoras:
quorum neutrum quippiam contra naturae rationem

adserere conflrmamus, utrumque enim
recfce philoso-
De universo
incorruptibile, nemo phi-
phantihus prohari posse conspicimus.
veroquod ingenerahile
losophorum
ter
sit et
est qui contenderit:
eorum inquam
universum atque mundos discrimen
faciunt, qui-
que infinitam substantiam cognoverunt.
lllud
quod ex inordinato factum esse ordinatum

particulares
mundos
qui in-
ergo,
dicitur,
ad
refertur et animalia quaedam: un-
de in universo non sequitur generatio et corruptio,

sed ejus dispositionis conditio et in ejus partibus vicissitudo et ordo. Ita et proportionaliter
(1) II iesto
ha
(2)
finis:
il
Gfrorer
finit,
dire.
(2) II
astro,
uno eodemque suo modo perseveanimalium, plantarum, aliorumque multorum
quod incolimus,
rante,
hoc
Gfrorer corregge: in
uno
etc.
come parmi debba veramente
176
vicissitudo generationis corruptionisque periicitur. Licet etiam dari nequeat ingenitum corruptible,(l) quid
impedit, quo minus esse possit genitum, quod
corrumpitur? haec etenim astra,

talem nihilominus nacta sunt
sint,
licet
minime
omnia genita
animam
et tale
illis
adstat efficiens primum, quale hanc velut ab extrin-
perpetuo materiam tenacissimis vinculis valeat
seco
cohibere. Perpetua igitur haec bene adtestatur Plato,
ab
pythagoricis et siculis
aegyptiis et
philosophis
edoctus (quantumvis non sine potentia ad dissolutio-
nem, exqu6
stant), qui
contrariis elementis composita (2) exi-
primum Deum circumstantes
loquentem introducit
nequaquam
sibi
Deos
vos quidem dissolubiles
al-
estis,
vero dissolvemini
CIRCA SECUNDUM LIBRUM DE COELO ET MUNDO.

ARTIC. LXIY.
Immortale
incessabilis
illud
coelum atque divinum, cujus motus
neque principium habens neque
omnia continens,
nihil aliud
finetii,
secundum substantiam
esse dicimus,
quam aerem, neque
motum, quam
aeris.
ejus alium
esse
Porro aerem duplicem cogno-
scimus: talem videlicet^ qualis est turbulentus atque

tempestuosus, qui est pars substantiae telluris et ad
unius globi istius constitutionem concurrens: et tran(1)
11
testo ha: incorruptibile: IlGfrorer corrujptibile: ho accettata
quest' ultima lezione,

(2) 11 Gfrorer,
non
come
migliore.
d'accordo col testo, legge:
contrario al senso, e da sopprimere.
non
existant: io credo
il
177
quillum alium, qualis est circa tellurem permeantibus

astris
undique cedens, omnia continens, universa su-
stinens. (vide 2.)
ARTIC. LXV.
Coelum Diis antiqui atque recentiores attribuerunt,

ubi
illi
per Deos vere astra ipsa intellexerunt
quibus nullum fateri possum

se; licet Chaldaeis ex
globum,
sol
medius
iis,
primum Deum
ex
esse pos-
quae sunt apud nostrum
inter astra
haec septem, templum
magnique Dei tabernaculum habeatur, et Pythagoricis

Deus
sit
infinitus
spiritus
omnia penetrans
prehendens atque vivificans (vide
unum
terra est, quae
comprehenditur
ter
3.).
com-
Astrorum
igitur
non minus digno altoque
quam quodcunque ex
aliis
coelo
aliud. In-
haec ingenerabile, incorruptibileque est aer im-
mensus, utpote corpus spirituale, omnia stabiliens
at-
que firmans, qui aut est prima subsfcantia, aut certe
ex omnibus
proximus, qui primum est
illi
atomis atque
spiritu
(qualia suntastra,
solidiora
efficiens,
ex
spissioraque corpora
astrorumquemembra)compaginans.
Ipse est figuratum firmamentum (1) per vectorem Atlantem, omnia sine labore sustinentein, et cui lassitudi-
nem
nullum grave contranitens iuTellures superiores igitur non sunt
et imbecillitatem
ducit (vide
3.).
graves neque leves
sua in
neque terra
regione infinita consistit.
(1) II Gfrorer traspone:
gerlo
sicut
medio con
1'
ista
firmamentum figuratum
immagine
ubi mole
Non minus
igitur
per congiun-
di Atlante.
23
178
non habent quo caundique ad aerem indifferens
neque
alia ratione, caetera astra
quam ista tellus

quamobrem non aliunde motum
dant,
ab opportunitate vitae,
sibi
decernunt, quarn
igneorum quidem corporum
ab aquis, aqueorum vero ab ignibus, frigidorum a cacalidorum afrigidis, quo se mutuo foveant.
lidis,
igitur revolutio celerior astra sustinet, ut dicit
neque quintae
docles,
somniat Aristoteles.
iis
illius
essentiae conditio
in
ignea intelli-
vel ignes sunt, puta soles qui per sese lu-
guntur,
:
Empequam
Astrorum vero quaedam, quia
igneum excedere Oceanum constat
cent
Haud
alia vero
cum
in
iis
aqua exsuperet,
cumeant proprios, a quibus refbveantur,

tellures aliae,
et cir-
ignes, sunt
quae ex diaphana superficie, lucentibus
lumen emittunt
expositaa radiis,
infirmius.
ARTIC. LXVI.
Hic minime nobis, aliisque rectius judicantibus credibile est purum, simplicem, immixtumque ignem alicubi subsistere nec constare posse, ubi
lis
vacuus
congruit
naturae non
neque aquam seorsum alicubi subsi-
et inanis, bonitati dignitatique
sicut
stere possibile est
unde ne aquea quidem animalia
nutrirentur atque vegetarent
mutuae
mundus inco-
quibus etiam aliquid
voracitati praeesse oportet, ex quibus con-
stent et ubi sistant. Necessario igitur ex astris ita constitutis
quaedam
quemadmodum
quaedam vero intra alia
circa alia moventur,
tellures circa istum solem
170
circuunt (1), sicut igneus iste sol in medio aqueorum
corporum. Fit autem, ut planetarum quorundam circa solcs,bi quidem majores, hi vero minores circuitus
conficiant
ut tarditate elongationem (2) compensent
motu distantius
atquc velociorepropinquius.Soli autem in meclio sufficit, ut minorem per circuitum moveatur, aut (ut quiut
inquam aeque
dam
calefiat tardatiore
judicant) maneat. Ilaec
ita
si
>
quam longe
sint,
Aristoteles noster aberrat a veritatis scopo, ubi cau-
qua stellarum quaedam tardius , quae-
sam
adducit,
dam
velocius,
quaedam
bus motibus exagitantur, cur

risque, bi vero
quaedam pauciori-
pluribus,
una tantum
ille
pluribus innumeri-
stella
torquean-
illustres
tur orbes.
ARTIC. LXVII.
Astra igitur omnia, ultra Saturni distantiam, quo-
rum
motus videtur,
nullus
sunt, sivesoles: ad
ras suas
neum
les
est.
illos
at
scintillant
exiguum enim, ut iste (3)
ignes
intra ter-
itidem intra terras moveri consenta-
Ipsorum
tellures seu
propter distantiae
ra corpora
ut istae ad
unum
utpote
aquae non sunt
momentum,
ita
et quia sunt
visibi-
mino-
ad suos soles proportionabiles,
istum, et quoniam, quae speculari-
non adeo longius
ter lucent,
quae
diametrum
visibilitatis
servant, ac principaliter splendentia. Hinc Saturnus

Jupiter, Mars,
Venus, Mercurius
(1) II Gfrorer corregge:
dal qual ultimo

(1) II testo
(3) II
il
et
Luna
quae sunt
circumeunt.&e pero circumeo,e
circueo,
Bruno ha cavato: circuunt.
ha elongationi: accetto
la correzione del Gfrorer.
Gfrorer corregge: istum, senza necessita.
180
tellures,
faciem ostendunt nobis igneis astris persimi-
lem, ob
eam quam modo diximus propinquitatem
enim ab
ipsis
non
accideret,
si
id
a nobis tantum dista-
quantum regiones aliorum ignium ultra Saturnum. E speculo enim propinquo lumen simile apparet
atque e propinqua candelae luce, sed ambobus distanrent,
tiam nactis
specularis
longe incomparabiliterque citius
quam verae
lucis evanescit.
Quamvis
visio
igitur
circa alios soles ultra istam circa nos regionem astro-
rumque synodum
sint (ut
sario sunt) aliae tellures:
ad
communem
vitam neces-
neque tamen ad sese osten-
dendum nobis, neque ad eos
soles eclypsandos
habent
Apud nos enim Luna Solem eclypsat non

propter eam, quam ad ipsum possit habere, propinquitatem, sed ob eam, quam ad oculos nostros adeppotentiam.
ta est.
ARTIC. LXVIII.
Optime
alicubi
dictum extat ab anima cogente seu
operante, aeterna servari corpora
illa:
tas copulatas, ordinatasque servat
haec enim uni-
animalium partes
quae anima recedente dissolvuntur. Porro anima

immediate
atque proxime
facit
principaliter causa
illa,
primo autem atque
quae dicitur omnibus insitus
vitae spiritus et infinite diffusa

igitur inde
id
mundi anima. Nequit
negotiosam tristemque consequi vitam; non
enim eadem conditio est animalibus illis atque nobis

ibi enim omnia natura et naturaliter potentissime
:
aguntur, ubi non a continente mutuata vita et anima,

sed propria est
nec aliquid extraneum atque repu-
181
gnans habent,quod mota vectent trahantque
(1);
neque
proximum habent,in quod commigrent, mutenturve

oppositum
tum
sibi
(2),
sed libere contrarium evadunt, et cogna-
persequuntur. Sicut igitur nos absque laborc
sollicitudineque videmus, respiramus, dormirnus, et in
anima opera
nobis
vitae peragente
humores
spiritus-
quc vitales continue circumeunt,ita praecipua

di
membra
laborem
munminime
illa
divinissimaque animalia sollicitum
quibuscum couvenientissime
subire decet,
aguntur omnia. Quid igitur ab anima cogente formidat Aristoteles
Detur igitur
(vide 6.)
so circumcirca spatio aeque facillima
progressio, definiat
sitas certos
illis
illis
ab immen-
quaquaversum
certus vitae finis atque neces-
determinatosque circuitus, qui non reve-
hentibus sphaeris (in quibus veluti clavi adfixa consistant) neque pellentibus gyrantibusve ministris
meent
sed per
in praecipuis
eam animae vim, quae

integris
re-
tanto certius
divinioribusque
corporibus
agnoscitur, quanto ignobilior nobis est conditio, qui-
bus
illa
spiritum corpusque suppeditant, quique vivi ex
eorundem gremio prodimus
dem
resoluti recipimur.
lius
incomparabiliter,
haec tan-
et alimur, et in
Astra igitur sunt, quae (faci-
quam
aves per aerem, pennis
dividendum) per aethereum spatium se transferunt:
enim non minus natura comparatum
est,
quam
id
vul-
gares imaginari possint terrae, in medio quiescere, (3)

(1) 11 Grfrorer
dere
il
corregge: vectet, trahatque, mostrando di non inten-
senso.
(2) Ii G-frbrer
per la stessa ragione, aggiunge un in
va: avverto che la virgola

(3)
non e nel
che non ci
testo.
Questa virgola e la precedente mancano nel testo e nel Gfrorer:
mi par necessaria ad evitare che
si
possa intendere: in medio terrae.
Cur
naturaliter convenire.
lius, vel
182
igitur
aerem vel aere subti-
spiritualissimam, vanissimamque^ utpote adeo

,
nempe
quae tam vasta soliclissimaque corpora rapiat
potius,,
rariorem, quintam illam essentiam quaerimus
quam
penetretur ab
illis
et
pervadatur? (vide 17. 56.)
ARTIC. LXIX.
Frustra Aristoteles horum circularem

luti
geometrice regularem persuadere
ve-
motus regularitatem habent, ea certe non

ad circulum, sed ad eamcausae rationem, propter
tur ullam
est
motum
nititur. Si igi-
ii
quam moventur. Neque bene
Aristoteles ad simplex
aliquod principium et elementum, motus differentias

refert,
quae ad ipsa integra, ex heterogeneis partibus
constantia, animalia referendae erant, astra videlicet
quorum
substantia ex quatuor elementis necessario
conflatur. (vide 41. 42.)
ARTIC. LXX.
Hinc ab omni ratione atque sensu alienum constat

circa aquam, ignis circa
quod aqua circa terram, aer
aerem
ricam superficiem
Aut
igitur
terram;
licet,
ista
corpus et unicam sphae-
concurrunt omnia. (vide 30.31.)
non magis dicere possumus aquam supra
quam terram
super aquam: aut,
verissimam Thaletis sententiam
confirmemus,
initio
unum
fingitur, ubi in
et
si
comparare
Theologorum
qui terram fundatam super aquas ab
praedicarunt (vide 78);
simum, concretissimum
et
aqueum enim
est spissis-
consequenter gravissimum.
183
ARTIC. LXXI.
Haec
nullum
si
habeant, de praecipuis eorporibus
ita se
est
quod convexe sphaericam superficiem
habeat, praeter aerem
coelum denominare
astra
licet,
purum
totidem certe
coeli
quem
si
sunt quot
cum moveri contingat, evenit,

unum modo in aliud sese recipiant. Quod
quibus tamen
ut
modo
si
quis quaerat a nobis , quis
in
seu ccelum,
ne corporum ordo
et
tandem
in
hac
infinitudi-
quae perfectae universitatum
re-
giones? regiones singulas dicimus, quae singulas ad
proprium solem planetarum synodos complectuntur, ad
aliammundi siimificationem.
o
ARTIC. LXXII.
Certis ergo legibus infinita astra in
feruntur , universo uno infinito
immenso
spatio
immobilique manente
(pide 2.); cujus sicut nulla est circumferentia, ita nec

ulla forma, et in
re singula;
quo aetheris
est finire atque termina-
quae non minus apta sunt ad
campum,
per se moveantur per aethereum

gis
si
secundum
motum
deferentis lationem),
si
(sive
maquam
sive
angularis,
sphaericae sint figurae(W&27.29.). Nullum interea
astrorum
sol,
quodcunque e t qualecunque
inquam,
fuerit, sive tellus, in
circumferentia dicere possis, ubi
sit illud
medio vel
omnium
sive
in universi
singula cir-
cumquaque infinitum spatium habere convincentur.
quomodo omnia dicere possis in medio,

Apparebit autem omnibus astrorum incolis
Hinc habes
vel nulla.

medium
se universi
184
obtinere; sicut
enim
et in superfi-
cie cujusqueglobi,hemisphaeriihorizontisque centrum
in quolibet
rum desumi
aetheris
certis
mensi
eque quolibet puncto, respectu diversopotest
itainquacunque regione punctove
immensi maneas
in
orbem
astris
numeris intervallisque ab invicem distinctis,imspatii
faciem prospicies. Denique
circa propriae magnitudinis
tum immensum,
veluti
undique
universisque
cum
revolvetur,, to-
astris
universum,
unum motu rapidissimo circumvolvi

quod, cum tellus ad suam suorum-
continuum
videbitur. Hinc
centrum
dum ipsum
est,
que vitam (ne vel frigoretorpeat, vel absumatur igne)

ad solem, unde fomentum capiat, omniquaque convertitur, efficitur ut ejus vertiginis ignorantia
deferentes orbes
fixorum
stelliferumque illud omnia raptans
imaginari faciat, et universam naturae
in sensibus
perturbatioribus ignorantiam confirmet;
cum tamen,
(quale unum
ut
istis in
medio quiescere videtur
ex nobilissimis
astris) in
ita
hac aethereae regionis parte
regulate pro naturae exigentia

nitos polos peragrans
suum spatium ad
defi-
circa proprium centrum con-
vertitur, atque solem.
CIRCA TERTIUM LIBRUM.

ARTIC. LXXIIl.
Tertii libri intentiones sunt ejus pars consideratiolibris de generatione et corruptione,

ad finem disputationis hujus de mundo,
nis,
quae est in
nec
facit (1)
(1) II
Gfrorercorregge: faciunt, senza necessita.
185
hanc motionem
nisi fortasse Aristoteles sapiat et
nem quandam
appellans. Ibi ratione
nerationem esse ex supcrficiebus,
primam
i
<
ssc
e medio;
latio-
qua destruit gc-
suam materiam
tollit
generationem enim elementorum non
ex non corpore decernit.
CIRCA QUARTUM
LIBRUiVJ.
ARTIC. LXXIV.
Disciplina de gravi et levi, quae est
apud Aristote-
lem, prorsus perversa est, pro quo (1) hasce verissimas
ponimus propositiones. Grave
et leve
non dicuntur de
corporibus naturalibus, naturaliter constitutis, nec de
nec (2) partibus earum: si terreno globo et cuicunque astro constantes in iina sede
ipsis integris sphaeris,
conveniat habere partes. Porro partes telluris natura-
circularem motumhabent, ut patet in aquis emer-
liter
postquam emerserint, redeunt,
gentibus, quae,
in aliis
dum
ejusdem heterogeneis partibus
in ea et lapides
non secus quam

tinuo
tum
fit
extruduntur
tum
manifestum,
et intruduntur;
ubi
in (3) animalibus accidit, in quibus con-
emissio et immissio
ossis,
est
sicut et
carnis,
omnium: particulae enim
tum aliorum homogeneorum ad
cutim transmittuntur. Effluxus igitur influxusque par-
tium continuus
ticularibus
est in terra, sicut et in animalibus par-
unde evenit ut partes centrales quando-
que circumferentiales evadant, vicissimque de circuni(1) II Gfrorer legge:
qua.
(2) II Gfrorer ripete
il
(3) II
de.
Gfrorersopprime questo
in.
24

ferentia
tant.
centrum, aliasque locorum
Hinc continue
mare
18G
sit,
differentias repe-
facies telluris variatur, ut
modo
modo montes appareant,
ubi undae fuerant,
ubi valles subsederant, (quodque frequentius apparet)
modo vaporum exaltatio, modo pluviarum casus eveniat, modo lutosum aliquid in lapides inspissetur, modo
spissi lapides in
pulverem resolvantur
in
quibus
omnibus nullum violentum concesserim, sed naturalem prorsus
tummodo
omnem motum: illud enim
appello,
violentum tan-
quod extra vel contra naturae opus
atque flnem contigerit. Contra naturam igitur
omnes
telluris partes
quandoad
centrum non
est,
globi circumferentiam transferantur,
que de terra dicimus, idem
ut
obtineant, neque ali-
Quod-
in sole inque caeteris astris
intelligimus, in quibus ex iisdem principiis compositio

verificatur. Nihil ergo
et
ad medium
ferri
non
natum, quia particulae

pefiuntur,
quam
natum
sit
est ferri a
medio, quod
(natura illud imperante)
telluris
non plus quiescere comLonge
cujusque animalis particulae.
igitur a naturali contemplatione desipit

stoteles (vide 22.),
quod
si
quod
ait
Ari-
quis transponat terram, ubi
nunc est luna, non fertur partium unaquaeque ad ipsam,
suum locum. Immo dicimus
partes unius terrae
non habere majorem potentiam, ut
sint partes alterius,
sed ad
quam
partes unius animalis, ut sint alterius animalis
partes.
lis,
Motus quoque rectus
nulli sphaerae est natura-
sed partibus sphaerae extra propriam regionem
positis,
quae in suaesphaerae corpore non recta move-
buntur, sed ut dictum est supra in articulo proprio.
Haec
circulatio
non geometrica,. sed physica
est.
187
AKTIC. LXXV.
Si
(jiio
gravissimum
tondit ad
est,
quod rapidissime velocissime-
medium, gravissimum omnium aer
est,
Immo
nul-
post ipsum gravior est aqua, ultimo terra.
lam terra simplex gravitatem habere videbitur

partium consistentia gravitas
est, alio
si
ex
quoque gravita-
suinpto principio et causa. Si gravissimum in me-
tis
dio debet
esse
compositum
id
sit
oportet,
maxime aqua praedominetur; quare purum
in
quo
terrae illud
elementum, ejus corporis centrum obtinere impossibile

est.
Corpora enim spissa suntgravia, spissioraque
graviora, omnis
autem
spissitudo esta concretione par-
tium seu atomorum, onmis concretio ab agglutinatione, agglutinatio
omnis ab aqua.
ARTIC. 1AXVI.
Seipsum apud nos accusat Aristoteles, ubi super

antiquos, qui simpliciter grave simpliciterque leve
non
cognoverunt, sejactat. Nobis enim grave et leve respective duntaxat>
minime autem
simpliciter dicuntur.
Qui enim absolute grave esse potest,
ubi,
si
ignis a
nobis tanquam ad sphaeram suani ad solem ascende,
ret, solaribus ipsis
ab
illis
descendere
certe dicetur, sicut et
ascendit ad nos descendens
ARTIC. LXXVII.
Nusquam natura
practicat leve
sursum
et
grave
188
deorsum, (quomodocunque capias sursum atque deor-
sum)
sive eo respicias
quod
altissimi
montes
quod ubique
aquarum
et
est
medium,
planities in
sive
convexa
terrae superficie perpetuo concurrunt.
ARTIC. LXXVIII.
Aut elementum nullumab

aut
si
aliquod ejusmodi
alio
absolutum invenitur,
ipsum
est,
est aer; ignis
quamvis penetrativissimus, nunquam tamen

quo vel in aliquo simplici
quale est
humidum
pingue
ab
nisi
ali-
vel composito invenietur,

,
vel huic proportionale.
quod aer circa globos purus
Satis interim est,
reperiatur,
enim
alicubi
quandoquidem ad circumferentiam cen-
trumque compositorum hujusmodi
nihil
potest esse
simplex, praeter minima. (vide 39. 37.)
ARTIC. LXXIX.
Non bene
inde
demonstratur aer in sua sphaera
gravior, quia utres aere pleni citius descendunt
quam
vacui; ibienim inspissatus aer est, etplures sub minori
dimensione partes obtinens, neque
motu concurrere
potest, ut et
non perinde movetur, atque
cum
aqua
in
totius sphaerae
cymba
vel dolio
in fluvio atque (1) mari.
Mitto quod hic, qui in utribus inspissatus deprimitur,
idem calore attenuatior sursum tendere
dicitur.
Frustra
igitur Aristoteles aliquid vere de aere vel alio elemento

definire nititur,
(1)
II
postquam ipsum a sua naturali
Gfrorer corregge:
vel.
dispo-

sitione
teli
semotum
non
189
acceperit.
Ad
haec, cur aqua Aristo-
sua
est levis in regione
ad su-
e profundo
si
Cur item aer ad
perficiem terrae videatur emergere?
regioncm illam non ascendit, ubi ignisnihil aliud
ignis
praeter attritum aerem esse creditur, et sistente coelo

nihil esse posse praeter
Si item
aerem convincetur?
omnia gravitatem habent praeter ignem, certe
ignis, qui in
concavo
coeli fingitur,
eo qui apud nos est, ad quos
a quo
(vide 39.)
enim deorsum
cum
aequivoce est
nunquam
inde descendit;
trudi potest? quid est quocl
ipsum
huc? quomodo in horum compositionem vcnit

quomodo (consequenter) elementi munus exequitur
pellat
(tride
29. 39.)
ARTIC. LXXX.
Gravitas et levitas nihil aliud est praeter appulsum
partium ad locum suum, in quo vel moveantur vel
quod
quiescant, et per
pars
tum
nata
est, esse
gravis
tum
ferri
debeant, pro quo quaelibet
levis esse intelligitur, quae, ubi
degens, nec gravis est neque levis; relin-
quitur ergo gravis levisque ratio
per absolutas enim differentias

est.
mundi
Quocirca bene Plato in Timaeo
esse aliud
locales
sicut
Timaeo, esse
etiam
cum
Hunc
ex
am-
frustra refricat
gravius bene dicebatur
quod ex pluribus
quod ex paucioribus.
non
si
est et undique oppositis pedibus
bulabit unusquisque ipse sibi.

Aristoteles,
nullum
dicit: in coelo
quidem sursum, aliud vero deorsum
omni parte simile
in
respectiva tantum,
est, levius
autem
190
CONCLUSIO.
Videant igitur domini Peripatetici, an ex
fide viri,
exque credendi consuetudine deceptis, an firma aliqua

ratione munitis, una
oculis
cum eorum
principe,
antiquam philosophiam intuentihus,
gentis veritatis semina sordescant.
postquam quorundam novas
(si
tam
torvis
ista
resur-
Nos etenim
interim,
quas habent pro sua
causa) rationes audiverimus, propositorum articulorum
ampliores rationes elucidahimus.
FINIS.
JORDANUS BRUNUS NOLANUS

DE IMMENSO ET INNUMERABILIBUS
SEU DE UNIVERSO ET MUNDIS
Ad illustrissimum
et
Brunsvicensium
sium Episcopum
reverendissimum heroem Henricum Julium

et
Lunaeburgensium Ducem
etc.
Halberstaclen-
EPISTOLA DEDICATORIA ET CLAVIS.
ILLUSTRISSIMO, REVERENDISSIMOQUE PRINCIPI

HENRICO JULIO BRUNSVICENSIUM ET LUNAEBURGENSIUM DUCI
HALBERSTATENSIUM EPISCOPO
JORDANUS
Apud
N,S.
(1)
Aegyptios primum, successu vero temporum
apud Persas,
venit,
B.
atcpue
Ttomanos (Princeps optime) usu-
ut de sapientibus fierent reges,
unde
sent sacerdotes;
et
de regibus es-
scientia, potestate, et authoritate
insignes, merito dicerentur TrismegistL
Ne philosophus
sordide egenus naturae sensus, et rationis lucem, po-
tentiorum formidine supprimeret:

crita veritatem
Ke
sperans
litatis, stidtitiae,
(1)
che contiene
insulsissimi sycophantae
tre
Bruno Nolanus Salutem.
poemi De Monade,
il
expayescens, ignobi-
atque malitiae ad statuum confusio-
dedicatoria veramcnte
pubblicando prima
qui,
et
et tartaros
Questelettere significano:
Questa lettera
hypo-
pro sacrariorum applausu ddulteraret.
rex ad unius insolentis
,'vocem, coelos
et ignobiliter
premessa a tutto
De Immenso,
De Immenso abbiamo
servendo alla intelligenza
creduto
e
cli
il
volume
De Minimo:
premetterla
di esso.
25

nem, regnorum
ligiones,
dissipationem,
brachium,
fieret idolum,
194
et
et
proprium dedecus,
Ne
instrumentum.
leges, re-
atque cultus qui ad rerumpublicarum statum,
augitmentum,
ei
defensionem sunt, pro cujusque gentis
captu, commodo, et defensione aut
aut revelati:
mox
diversi generis
ficti,
aut inventi,
impostorum praetex-
tibus evaderent materia fallaciae
fomes abusus,
ignis enormitatis itniversae. Sic prudentia
et
rerum,po-
testas agendi, et ratio perficiendi (quasi funiculus tri-
plex) ad principis gloriam, reipublicae utilitatem,

seculi
exemplum praeeminebat,
gebat,
Sic
(inquam) Sapientior
et
praepollebat, praefulille,
rermn
potens, vel
contemptor, ex mercenaria non mentiebatur avaritia;
Sacerdos
ille
honore illustris,ex perditissima non im-
ponebat ambitione;
ad bonitatem
pagandam
fervore,
tum
Rex
in pectore
tum
ille
idem
et
ad sapientiam
et
hominum consequenter pro-
veritatis
lumine
tum sanctimoniae
nobilitatis valore praeditus,
veram
inter
mortales divinitatis imaginem (non ulli idla in re inferior) testabatur
Sub ignoraniiae
capite, et perversarum
sitggestionitm pectore (seit reconditorio) potestatis bra-
chium,
stulti
quanam
meliits statua praesentabimus,
quam
unius robustissimi, in medio humilis,paventis,
et
inermis populi, ancipitem, funestitmque casu, fortuna-
que circumrotantis gladium? Cui nempe de

sticorum armento magistcr
morum;
ignobili rv-
de insolenti ca-
ptiunculatorum, vel grammaticorum academia institu-

tor doctrinae; de
195
somnolento
et praestigioso
liaeantro revelator areannset
melancho-
maximi altitonantis pau-
per emissarius,ad consummatissimam usque temulen-r

tiam inurbanitatis, ignorantiae, et impietaiis pocula ab
ineunte aetate propinarunt.
mihi simplicius
tinet,
est
rum more eloqui coner

non minus ingenitae,
quam
Genio adultae,
tiae, et
Jam quod ad propositum aU
ingenium,
quam
ut rhetorico-
ut Illustrissimae Celsitudini tuae

et
interno
aliunde
quodam praestantiore
j<rl</<'
sint virtutes, gra-
ornamenta; qualia usque adeo
illustris,
consul-
ta,atque gravissima nobilissimorum,prudentissimbrum,
omni
<>i
ut
tibi
dore
ma
spectabilitatis
nunc
genere insigniiim curia (quae
adstat, ita et
)<<)</)'</<<<>
semper
contestatur.
adstitit)
Nec non
Celsitudine iua convenere
ita
eximio splenin
Nat'ura, ingenium,
fortuna, ut fortunata naiura populorum,
fortuna sacerdoium
rum
mo)
i/fs
et
illustrissi-
ingeniosa
naturali ingenio, academia-
prhiceps jure (quam hoc seculo possibile est

sies (1):
ut
quodam
et
opti-
divino consilio, triplici praela-
ordine, quae sapienter praemeditando proposi/nîs.
potenter exequendo perfioias,
et irreprehensibiliter
</<>-
fendendo conserves. Ego, cuiin Germaniam, tanquam

pacatiorem Europae regionem, hac fluctuanfi ternpestateacto, non tantum ex fama,
sensu
ei
probatissima
(1) II testo ha: sies.
quadam
quantum expresso
experientia
eximia
196
tanti Ducis claritas innoiuit, inhumaniter,
etsacrilege
nitatis
me gerere
viderer, si expressius istud divi-
simulacrum aliquo possibili cultu non proscque-
observarem, colerem. Triplex
rer,
guiiatis (1)
igifoir
meae depromptum munus.
Princeps,) offero.
Primum quod ad
antististem, tertium
populorum
Numero
et
et divinatio, (2)
Figura
liber, in
Mensura
mdet
Secundo de Mo-
quo
revelatio, fides,
imaginationum, opinionum,
et experi-
agnoscit vel vestigia.
Immenso, Innumerabilibus,
et Infigurabili
in quibus evidentes,, ceriiorcs. etfortis-
libri,
mundorum
Simae sunt demonstrationes, qualiter

pitblicae disponantur^
to
et
et disciplina
intellecturti.
mentorum fundamenta quaedam
universo
sacrorum
spectat.
quibus doctrina, eruditio,
Teriio de
et sa-
quod ad principem pastoremque
primorum principiorum
nade,
et
exi-
raaxime
eruditum
Adsunt ergoprimo de Minimo, Magno

i/t
ex arca
(tibi, ter
pientem, secundum quod ad episcopum
libri,
prophane
gubernatori
unum
subsit, et
sine fine
regnum
res-
infini-
naturae comprehensibiliter,
et
incomprehensibiliter ordo mctnifestetur. ln primo volu*
mine studiose cupimus,

i
in
tertio
in
secundo incerti quaerimus,
clarissime invenimus.
sensus , in secundo verba,
(1) II testo ha:
in tertio
area exiguitaris.
(2) Qiiesta virgola
manca
In
nel testo.
primo plus
res.
valet
Primum
est
107
circa nobis innata, secitnditm
circa
circa inventa.
Primumin methodo
secundtcm (ut
licet)
Primum
audita,
tertium
certe mathematica,
divina, tertium vere naturali,
habetobjecta simplicia,
secundum
abstracta,
tertium composita. Ia primo sapientia habet corpus, in
sectmdo umbram,
in tertio
animam. Inprimo elementa
sunt terminus, minimttm, magnitudo, subjectasunt
li-
/icd.
anguhts,
et
triangulus: doctores, templum Apolli-
nis,
Minervae
et
'eneris,
quae constructa sunt
circulis
<d tingentibus, penetrantibus, continentibus: in quibus
figurae, nttmeri, et mensitrae
omnes
sitnt implicitae,
-quaesitae, explicitae, in virtitte definitionum, aooioma-
tum
rei,
monas
theorematitm. In secundo
numerus
est qitalitas
est sitbstantia
intema, seu differentia spe-
cifica; figura est accidens exterhts et signitm.
dem contemplamur
i.n
circitlo,
numerum
Mona-
in tripliciar-
chetyporttm reliqitorum triade, figitram elementaliter
quidem
in
singitlis,
monadem omnia
differunt,
est
tiae
effective
autem in omnibus. Per
numerum
concordant, per
praecipite
per figuram maxime contrariantuf. Monas
enim individua
quaedam
principiorum
rei sitbstantia,
numerus
explicalio, figitra vero ab

situ
el
ordine
qiiodque absohtte vcrum:
dimanatio.
numero
est substan-
explicatorum
Monade
est
rst jivopria in specie
bonum: figura
ritas aliter
est certa relatione
pulchrum.
Nam
ve-
est alibi, bonitas alia est aliis et alibi^pul-
chritm aliter est
aliis alibi et
aliquando.
Monas bene
198
habehti docct servare, male vero habenti variarc
lo-
cum; numerus nomen; ftgura habitum.

Li
tertio
ad lucem datur
a tenebris per colorcs
in-
gressus. Distinctio colligitur inter ftnem, ftnitum ct in-
Rursum
ftnitum.
Denuo
/.
inter cfftcicntem,
motum, quietem,
inter
lux
cl
immobilitatem.
aer ; praecipua subsistentia (sub uno exi-
et
V omnium pmicipe
et ab
omni ordine
lem, tellurem, et Coelum. TJtque
naturalis etpraecipuum ignorantiae
tum
sit
non videre
rum, motuum
in
absoluto) so-
impedimentum
tiae
e'x
et efjc-
universo praecipua elementa sini
istratur ut in
.
elementum,
scien-
fundamen-
rebus conf&nnitatem substantia-
et virtutum. Infertur perfectio universi
unitate, veritate, etbonitate,
in efftcacia potentiae
vae, in dispositione potentiae passivae^ et in dignitate effectuum.

In
%
lia
Quae perfectio vera
esse
non
potest,
innumerabili multitudine, in immensa magnict in
perspecto coordinationis ornamento. Sic
encyclopedia
quadam eruuntur,
diriguntur, ap-
plicantur. Triplici etiam ordine in unius scakie scric
cum
inguuntur, ut
litate veritas.
cum
brevitate sit facilitas,
veritate certitudo.
cum
Nec non
faciih re
considerata dignitas, in propositorum diversitate ordo,

in
mediorum paucitate
ficat, ratio
ratur.
qua natura
contemplatur, deus omnia
Hacc
putantur
sufftcientia;
et
sunt,
quorum plura a
absurda, prqpms
si
in
signi-
onvnibus ope-
longe visa, defbrmia.

spectentur, formosa
199
erunt etvcra,proxime autcm nota, ut pulcherrima pariter
atque certissima erunl comprobata; quorum cerie
claritate diffvgient
tenebricosa
commenta,
illa
consueiudo credendi cogit esse vera
et
pulchra;
q\
q\
rationis (vellevi) trutina invenientur incerta etin
cunda; ac tandem sub naturae luce ejus, quae de noslris
sensibus et demonstrationibus enitescet (quantum-
libet
fugiendo longius re<;edant) turpissima
bilia
cognoscentur.Quae an
mam
ita sc
Celsitudinem tuam rogo, ut
et impossi-
Kabeant, Illustrissi-
tanquam apprime
sapiens scienter examinet, tamquam. episcopus sincere

judicet, el
tanquam princeps potenter abignorantmn,
malignorum,
et
ignobilium contemptu, calumniis,
violentia defendat.
$u, voce, et
sole,
vl
Quando egoipse tenebrasipsas au-
calamo oppugnavi, expugnavi, sustuli:
tionis adsistente
et
ra-
lumine, naturae ipsivs adstipulante
Dei optimi ptaedestinante gratia: quem rogo,
mentem nosiram magis atque magis ad veritatem
illuminei, coridtro
adbonitatem accendat,
et Ilhtstris-
simae Celsitudinis iuae brachium amplius exaltet at-
qve amplius. Yale.
LIBER
CAPUT
I.
I,
Est mens, quao vegeto (1) inspiravit pectora sensu,
Quamque
juvit volucres humeris ingignere plumas,
Corque ad praesrriptam
Unde
et
Fortunam
licet
metam
celso rapere ordine

et
contemnere mortem;
Arcanaeque patent portae, abruptaeque catenae,
Quas pauci excessere, quibus paucique

Secla, anni, menses, luces,
soluti.
numerosaque
Temporis arma, quibus non durum
proles,
est aes
adamasque,
Immunes voluere suo nos esse furore.

Intrepidus spacium
immensum
Exorior, neque fama facit
Quos
sic findere
me impingere
pennis
in
orbes,
falso statuit verus de principio error,
Ut sub conficto reprimamur carcere vere,
Tanquam adamanteis
Nam
cludatur moenibu' totum.
mihi mens melior; nebulas quae dispulit
Fusim, (2) qui reliquos arctat,
Quando adeo
Undique qua
illius
2)
Questa
Olympum,
fecit,
facile occurrit penetrabilis aer.
Quapropter dum tutus

(1) II testo
disjecit
speciem vanescere
illas,
iter sic
carpo, beata
ha: vegele.
virijola
mancanel
testo.
26
202
Conditione satis studio sublimis avito
Reddor Dux, Lex, Lux, Vates, Pater, Author,
Adque
mundo ex
alios
isto
dum adsurgo
Iterque:
nitentes,
Aethereum campumque ex omni parte pererro,
mirum
Attonitis
et distans post terga relinquo.
Quod universa pro suae
essentiae conditione ad ipsum, ad
dinata sunt finem, aspirent, trita
nimium sententia
est.
quem
or-
Bona vero
tanto eminentius efficaciusque perquirit unumquodque, quanto perfectiorem sortitum est naturam.
Hoc
est
quod simpliciasimplex, cor-
poreum corporea, divina divinum assequi contendunt.
Inter universa
liomo duplicis oppositique boni desiderio fertur, quatenus tum corpore,

iis,
tum animo, pro viribus atque captu quam optime
quae circum
in
megacosmo
luptatem perfruatur,
et
disponatur: ut
consistunt, ad necessitatem atque vo-
omnium pro
suae nobilitatis consequutione,
atque complemento ordinem, dispositionem, atque naturam contempletur, in confinio aeternitatis atque temporis, inter
exemplatum
utriusque particeps substantiae, extremorum

tium, in horizonte naturae constitutus.
Ex
rem animi, quam
quanto
corporis
curam
gerit,
archetypum
mundum
intelligibilem inter sensibilemque
quodammodo
et
positus
intersti-
geminis autem tantomajo-
stantia est, istud vero extrinsecus adjectum
ille
intrinseca rei sub-
quoddam:
ille
aeternus
unusque perseverans, istud ad momenta quaelibet
aliter aliterque
compositum
est, istud
quiddam
atque figuratum:
ille
ipsemet existens
vero
circa consistens. Ille platonicis individuus, impassibilis, per
se motus, stans per substantiam, baerens divinis,
dominus materiae,
a rnaterialiber, incompositus, persevivens, ubiquetotus, vim habens

infinitam, subjectum veritatis aeternae, divina
ciens omnia, superans omnia: hoc infra
mente formabilis,
omnia
fa-
patiens ab omni-
bus, (1) sensibilibus duntaxat actuabile formis, subiectum opinionis,
vim habens undique
finitam,
(1)
Nel testo manca la virgola.
(2)
Anche qui manca
la virgola.
nusquam nisi
in toto (2),
locoque totum,

viiac subjectum
203
organum, compositum
vivcntis
mntenao man-
cipatum, formac subserviens, procul a divinis, per substantiam fluctuans, ab alio
qualecunque
motum,
bonum
passibile,
dividuum. Porro ad quoclcunquc,
adspiret atquc contcndat,
si
non fortuna sed cum
quam bruta animantium sortead
ratione geri desiderat, meliori
cumstanscoelum atque mundos
(sic
Heic objecta
pictura, liber, atque speculum ubi rospiciat, legat, et contem-
illi
pletur (1)
summi boni vestigium,legem,
ne,ratione et imagine
summam
quadam,unde
et
simulacrum,
in dispositio-
species eliciat intelligibiles, ubi
veluti sensibilibus (2) auribus exhauriat
harmoniam,qua tan-
per scalarn prospecierum gradibus adaliussupernisese
quam
cir-
enim astraappellamus) oculorum
aciem intcrnique sensus intentiones convertat oportet.

est
et
contemplationcm adtollat, Sic velut
in spacio
(3)
mundi
universum, in quo
semet exerceat, ratione pellustrat.

Hic
mens
dum omnia
in
quidem
quam
primo vcro, etvoluntas

in
praecipuum esse
curat, atque facit, illud
ducit, ut
primo bono conquiescat: quando-
in
conquirenda bonitate, adipiscendisque bonis bumanus nun-
intellectus et affectus expletur;
unde evidentissime constat
non ad particularia bonaatque vera, quae ultra semper aliud
et aliud
attendant et cor,cupiscant;sed universalebonum,atque verum, extra

et ultra
quod nullum queat verum
reperiri,
atquebonum (4).Quoties
enim aliquam superesse noscendam veritatem

superesse
in
igitur in veritate
bono finibus incluso, inquisitionis
appetitus est, ut
omnia
(1)
II
II
(3)
II
(1) II
testo
quandiu aliquod
est;
haqui una virgola, che non
inquirimus,
terminum habente,
et
et expetentiae finis erit. Insitus
unicuique: appetit sem-
fiant, (5) singulis et
per esse quidquid aliquando
("2)
et
bonum comparandum judicamus, aliam semper
semper appetimus. Non
aliud
ubique videre,quidquid alicubi videt;
ci
va.
testo ha: sensibilius.

testo ha: ispacio.
senso del precedente periodo
si
coglie chiarainente
la sintassi pero
mente non corre.

Ut
omnia
fiant nel testo non e chiuso tra due virgole. e riesce oscuro.
grammatieal-
204
universaliter habere, quidquid singulariter habet; toto frui qui parte fruitur;
omnibus dominari tanquam etiam
omnibus subjicitur appetit;
et
possit,
hoc etiam quod
consequutis non est contentum
ubi
aliquid ulterius remanserit assequendum. Sic materia particularis,
sive corporea, sive incorporea ipsa
expletur nunquam, et conse-
sit,
quutis ab aeterno particularibus formis, in aeternum
nihilominus
consequendas concupiscens, non est contenta; sensus seipsum non

quia quocunque procedat versum,
nit,
semper
(1)
fi-
et ubique in centro
se videt esse horizontis, sive per terrae superficiem, sive per univer-
continentiam, alios subeundo mundos
si
tarit.
locum prospectus commu-
Imaginatio et intellectus ultra positum
numerum
magnitudi-
et
nem, atque spacium, tum ad mathematicum tum ad physicum obje-
ctum non
unquam. Haec quippe
sistet
etiam infinitum circumstat spacium,

receptio, formabilitas, materia.
Quod
quam utnaturae
tura universalis,
infiniti
sunt
fetura
capacitas,
ita et possibilitas,
si
sicut
non minus magnifica est na-
particulariscujusque pro captu, et
naturae (etiam pro ejus immensitate) universalis exaequare possit

appetitum: inconveniens omnino apertissime esse videmus,
si
quis
existimet intentionem et affectum singulis et omnibus ingenitum,

insitum, inseparabilem
et consubstantialem
quodammodo
sit
frustraque ad falsum et impossibile respiciens objectum
ex
alia parte
natura atque efficiens
ille
irritum,
quoniam
(quocunque appelletur nomi-
ne) universalis,finito vero atque bono contenti, (2) infinitam particu-
larium rerum adspirationem usque adeo injuriose compescant, atque
deprimendo defraudent; nec non
finiti
boni
veri et entis principia
contra infinitum malum, falsum, et inane consistant. Neque nos ab

istius lucis
apprehensione perturbet, quod et desiderium praesentis
vitae (sicut
omnia particularia
rant) defraudatur
La viigola nianca
nel testo.
(2)
La
nel testo.
manca
cum materia
comprehendere nequeat
sigillatim,ita,
(1)
virgola
forma perpetuari deside-
inde enim istud evenit, quod,
cularis universos simul actus
comprehendit atque
in praesenti
quod praesens
est,
parti-
successive
tantum cogno-
205
atque desideratrper naturae crgo dictaraen vult esse semper, per
scit
est a contractione
eam vero (quae
formac ad hanc materiam,
et li-
mitatione materiae ab liac forma) ignorantiam, vult scmper cssc hoc
quod
enim aliud unde venit
est; nescit
et
quo vadat. Idco
instrumenta corporis equini sunt comparata
cui
corporis
humani
et
sciret
omnium reliquorum instrumenta
si
anima,
eam manere
seriatim
vcl
confuso ordinc quodam, neque defunctionem praesentium instrumen-
torum ad futuram deinceps (secundum innumerabiles species) vitam
nontimetmor-
pertinere quippiam, non tristaretur.^lmma sapiens
tem,
immo interdum
ergo substantiam
sifas,
illam ultro appetit
omnem
ultro occurrit.
illi
pro duratione aeternitas
Manet
pro loco immen-
pro actu omniformitas.
Non levem
igitur ac futilem
atqui gravissimam perfectoque ho-
mine dignissimam contcmplationis partem persequimur, ubi divinitatis,
naturaeque splendorem, fusionem, et communicationem non
Aegyptio, Syro, Graeco, vel

et ignobiliore
et
Romano
individuo
quadam materia cum attonitorum
inventum confingimus
regia, in
immenso
fientis et
omnia
et
somniamus: sed
in
non
in cibo,
facientis potentia;
,
unde
et
potu
seculo perquirimus,
augusta omnipotentis
aetheris spacio, in infinita naturao geminae
quam magnorumque aniraantium
in
mundorum
tot astrorum,
numinum
nentium atque saltantium absque numero atque
omnia
in-
uni altissimo concifine
juxta proprios
ubique fines atque ordines, contemplamur. Sic ex visibilium aeterno,
immenso
et innumerabili effectu, sempiterna,
immensa
illa
majestas
atque bonitas intellecta conspicitur,proque sua dignitate innumerabilium deorum,

enarratione,
mundorum dico
immo ad
adsistentia, concinentia, et gloriae ipsius
oculos expressa concione glorificatur: cui im-
menso mensum non quadrabit domicilium atque templum

majestatis plenitudinem agnoscendara atque percolendam
ad cuius
numera-
bilium ministrorum nullus esset ordo. Eja igitur ad omniformis dei
omniformem imaginem conjectemus oculos, vivum etmagnum

admiremur simulacrura: hinc
sus
ubi, velut in
isus anteccdit, ratio de puppi
clavum
illius
animae prora, pharus sentenet, in
speculam lumen
206
intelligentiae tollitur, ut de toto horizonte praeterita,

tat,
memoria, repe-
praesentia meditetur, et futura praevideat. Hinc miraculum
gnum
a Trismegisto appellabitur
ipse sit deus, qui conatur
ctum
sine fine (ubique
omnia
homo
qui in
fieri, sicut
deum
transeat quasi
deus est omnia
tamen finiendo) contendit
ma-
ad obje-
sicut infinitus est
deus, immensus, ubique totus.
CAPUT
II.
Discrimen inter lucem et tenebras, diurnum et nocturnum.
Ut reus
in tenebris assuetus,
quando profunda
Exerit e cavea ad solem attonita ora, repente
Conqueritur jubaris non sueto robore laesus:
quem
vulgaris sophiae vinxere tenacla,
Quemque
diu fatuis pavit sermonibus usus,
Sic
Heic ubi non poterit radios perferre nitentes

Fulgentis
solis,
turbari fronte videbis.
At non propterea lucem culpare
Quae quo
Pulchrior
splenclidior,
est,
licebit,
quantoque augustior, (1)
difficilem,
Mens me sacra
rarum
vultu.
perferre laborem
jubet, coeca
dum
Captivos animos sacris numeris
tendit abysso
in
amoenum
Abducere aspectum circum sublime micantum,

Queis cultu vario natura exornat
Non
ullo adstrictum fine,
Quo non
sit
II
Olympum
immenseque capacem,
numerus divinam concelebrantum
Virtutem; tantum
(1)
quarn
tanto impense hanc nocturna propago
Saeva strigum semper torvo insectabere

Altum,
et
testo ha: angu&lior.
dominum quia
curia tanta

Addecet
207
solium semper super omnia celsum,
et
Et majestatem immensam
margine templum.
sine
Ut varias tamen usque adeo species animantum

Terra
paucis
dedit,
humana
forma
est
tributa,
Perpaucique homines veri sunt, quique deorum

Alta inter multos habiti sunt indole digni;
Non
talpas hinc
aliter
contemplabere, (1) dium
Sicubi in aethereum aspectum adventasse
Horrentes iterum
telluris
fodere
licebit,
dorsum
Matris, (2) tentabunt veterem adremeare cavernam.
Nocturnus Bubo, dirum mortalibus omen,
Ut primum Cvpriam viderit claro ex oriente

Surgentem,
et valvas, rapida vertigine, matri
Adproperae rerum,
Non
feret
ille
Armentum,
cui
(3)
Phoebi monstrare parentis,
Jovem refugax pervadere apertum.

injunctum colere antra Acherontis
Atque interdictum
est
sublimem
Incurvo ad Orcum ventre,
tollere
vultum,
et cujusque
serenae
Lampadis aspectus, cornu iinperiosa recurvo,
Hoc
adiget noviter, revocabitque illud Erynnis.
Porro
felici
cognata animantia
Antrorum ad umbras,
Ad
soli,
noctis fugientia ab umbris,
tenebrasque sinus materni, quando molestae
In noctis tinem trahit orbita temporis
illa,
Sublatis sublime oculis, animoque refecto,
Respirant, grates vicibus referuntque benignis,

Insueto cordis plausuque Orientis adorant
Atria, de
quorum
stabulis crinitus Apollo
(1)
Questa virgola mancanel
(2)
Questa virgola manca pure.
(3)
Questa virgola, e
le
testo.
due precedenti mancano neltesto.
208 ~-
Auratis currum vectantem tela

Extulit,
diei
atque operum coelo gratissimus
alto
Admonitor, spacium nostri percurrit Olympi,
Quando
oculos tantos oculum collegit in
Argum Mercurius Phoebi

Ad
unum, ut
virtute peremit.
primo videantur aspectu,
isthaec, quaeso vos, qnaliacunque
(si iniqui judicii titulum abhorretis) adtendite
ut qui vobis insa-
nire videtur, saltem, quibus insaniat rationibus, cognoscatis: gratae
sub echinorum asperitate castaneae

nis preciosissimae
absconduntur
(1)
formose puer nimium ne crede
Est sententia,
quam prima eminus
ctione indignam judicavi, quae
ximo vera comperta

cessaria
est,
cle
et contradi-
sile-
colori.
fronte stultam
propinqno
demumque
possibilis, et
penitius considerata
tum primum
atque justitia
ubi ex opinionibus, sectae

est ut
de pro-
tum
ne-
terras deserere incoepit
quaestum facere coeperunt. Inde quippe
tanquam ad propriam atque liberorum vitam pro par-
opinionibus
tis
subque
tum evidentissima comprobatur.
Sapientia
ortum
quandoque merces occultantnr.
ad
adversariorum usque ultimam internecionem
propugnarent. Ejusmodi auspiciis
tum
religio atque philosophia in-
terempta jacet, tum respublicae, regna, atque imperia, cum sapientibus, principibus, atque populis turbantur, perduntur, exterminantur.
Heic non ea nobis philosophia proponitur
omnium
quae ad miserorum
miserrimos, qui pro pane lucrando philosophantur
atti-
neat et adspectet: sed eorum tantum nobile respicit ingenium, qui

vel partis uti possunt, vel aliter,
quam
opinione, fide, et assertio-
ne serviendo, ad vitam necessaria comparant
tem per se colendam, rebus
Primum
(1) II
ditari
oportet
testo ha: conslaneae.
vilioribus
et veritatis
majesta-
non submittunt.
et philosophari postea.
Dives est qui
multa habet,
ditior cui
pauca
209
sufficiunt, ditissimus qui
haec omnia
contemnit: portat quas habet divitias, divitiarum amator, et
illis
affligitur
quas non habet. Considera qualiter prius divitem esse
porteat,
quam philosophum. Et rogo ne
et Aristotelis,
bellos
quorum
non editos
iste fertur
romanorum nummorum
cet
thagorici libros (unde

fecisse
tari
te Platonis historia fallat
Speusippi philosophi defuncti
talentis atticis tribus
o-
li-
septuaginta duobus videli-
millibus: ille
autem
Timaeum nobilissimum
tres Philolai
Py-
illum dialogum per-
decem millium denariorum precio comparavit. Di-
dicitur)
ergo prius oportet et postea philosophari. Porro illud a
duum
famosorum sapientium gestibus accipiamus, ut quantaslibet divitias

haud quidem pro gloria
et opinione, sed pro sapientiae
verae a-
deptione profundamus.
CAPUT
Dispositio
synodorum ex mundis
in
III.
universo. Distinctio inter astra lucentia per se
Our planetae, qui sunt circa
et per aliud.
Ut solem hunc circa
Tellus,
alios soles,
non videntur.
Luna, aliger Hermes,
Saturnus, Venus et Mavors, et Juppiter errant,
Et numerus fasso major, nam caetera turba

Partim pro vicibus, partim non cernitur unquam,
Sic circum
quemque alium: nam Iege necesse
fit
est
Naturae, flammas fomentum sumere ab undis.
Maximu'
(1)
Mutuum,
(2).
quando hic vult circum undique multa minora

ut vires immittant, atque remittant
Proficuas; ubi conveniens distantia

Conciliat;
nam
pacem
de adversis vita atque nutrimen
Devenit, harmonicis quia seposita intervallis
Concurrunt, motusque vagos contemperat aestus.

ha
maximu
(1)
Iltesto
(2)
Qnesta virgola e
la
sta per
maocimus; perci6
l'ho segnato
con l'apostrofo.
precedente mancano nel testo.
27
210
unumquemque Phoebum cytharoedum
Sic circum
Nymphae choreasque
Plures discurrunt
frequentant,
(1) vegeto sensu, ac clara ratione videmus,
Quas
Quando unam ad normam venit abstans atque propinquum,
Nec
primorum principiorum
variat numerus
Conformem
speciem ut nequeant coalescere ubique.
in
Sic meliorantes vesana protervia fruges
Non
perget temerare, volens ea promere sensu
Quae non sunt
sensus, (2) atque
unum
In lunaeque
specie,
unum
telluris et
dicere solem,
unum;
Altius atque ullos ita non errare planetas
Ut non apparent;
Sic unus
tantum
et sol ita
siet,
corpore maior,
ut spectabilis unus
Sensu coram inope, ac bruta ratione represso,

Qui solem ex
astris fixis
non concipit unum,
Sideraque totidem soles quae fixa videntur,
Quaeque ut
scintillent species rutili efficit ignis.
Major ut exigua distantia mole videri

Cogit ut et nullas circum discurrere Lunas.
Ut
circa
hanc navim varias mare
cymbas
findere
Sentimus, cujusque datur loca posse notare,
Non
sic
Idem
si
in reliquis
longe lateque remotis

pariterque videmus
fiat pariter,
Siccine distante in sylva male sane notabis
Ut
circa
Credere
hanc Iaurum varias errare volucres?

te
tamen hoc jubet experientia multa;
Vel saltem a
simili
stupidum suspendere sensum.
Praediscas, ne naturae breviata facultas
testo
ha: qua.
(1)
II
(2)
Nel testo, invece della virgola,
c' e
un punto; e
cosi negli altri
due
incisi
che seguono

locis,
Ac
causa
Atque
haec apprehensio rerum;
(2)
quales hinc esse videntur,
constemus quales inde esse videmur,
ita
templis ubi
Scilicet e
Ergo
siet nostra
ita subsistant
Nosque
visoque lioc corpore, (1) materie
Hisce
si
211
Lunae despiciamur.
principio admirer, duhitemve, nec almae
Occludam valvas ad mentis lumina, ne
sic
Sensibus inveniar frustra donatus ab aevo.
Ceu hunc solem circa video terere aera multos,
mundos
Sic infinitos circum consurgere
Oceano,
illustres alii
(3)
fucrint (4) ubi soles, (5)
Concludam, aut dubitem non
(6)
Qui veluti constant peregrina
Ut speculum obversas
Non
gnorans, mole minores, (7)

luce, potentes
parteis atque propinquas,
in
(8)
parte ex omni, non versumquaque remittunt
Conceptam speciem sacratae lampadis. Ergo

nostri inconstantia sensus
Illud principio
Edoceat, ceu principium
tibi
cognitiohis
Debeat objectis conlatis pluribus
Atque facultatum
esse,
variis currentibus
una
Testibus; est enim diversis insita rebus
Lux
veri,
et
veluti
tenebrarum splendet ab orbe.
Universum philosophiae momentum, quo a pravae
dispositionis
ignorantiae atqne sophismatis finibus elongatur, est univsrsi im-
(1)
(2)
Nel testo
(3)
Questa virgola manca nel testo.
(1) II
testo
c'
ha
fuernit.
(5)
Questa virgola manca uel
(6)
Gnorans non
c' e:
(7)
Nel testo
(8)
Questa virgola e
c* e
testo.
un punto.
il
testo.
credo aver
il
Bruno usato non gnorans invece
punto.
la
seguente mancano.
di
ignorans.
212
mensitatem a mundi distinguere unitate,finitudinem rerum, et materiei, (1) potentiae
Vide
num
divinae activae et naturae passivae repugnare.
stellae sint
ejusdem substantiae et ex
mentis, atque tellus, an vero
Num
sicut tellus in
et sol, et
omnia
astra;
iis
conilentur ele-
aliis ?
medio aere vel aethere

an vero medium
consistit
luna
ita et
sit istius fixionis causa
illa
vero omnia orbibus sint affixa solidissimis, qui gyratorum quorun-
dam
pulsibus atque tractibus torqueantur.
Num
augium
motus
istius diurni,
(2), solstitiorum,
atque variationis ejus polorum
quam
aequinoctialiumque punctorum mutatio con-
sequitur, causa sit subjective in tellure vel extra illam.
Quam
vulgus comprehendat,
qui et
eorum
Quam
levis definierint Peripatetici, et
bene de natura gravis atque
quam
solide naturali
motu distinxerunt
anti-
principiis atque caussis.
famoso
illi
elementorum ordini natura respondeat.
Quamque bene universum
in suas distribuatur parteis
atque
mem-
Et plura quae ex horum capitibus atque fundamentis prae-
bra.
positis atque jactis consequuntur.
Ponimus hoc quod summa probabimus evidentia

niverso praecipua primorum corporum genera, Soles
(3).
Duo
in u-
nempe atque
Tellures.
De primo genere
singularum
quam
illae
loco,
non major, neque
aliter sol iste
quarum
spectabilis esset,
a loco istius solis et a nostris sunt spectabiles regionibus.
De secundo genere
circa solem
fixae (quas appellant) stellae sunt, de
est Luna,Mercurius,etreliqui planetarum, qui
tum annuis
discursitant motibus
uno eodemque aethereo spacio,
coelo,
quam Tellurem consistere videmus,
tum
diurnis.
Omnia
campo, firmamento non
et
in
aliter
ponderibus librata propriis
consistunt.
Neque
est
quod ad universi speciem magis obtinere medium
(1)
(2)
Questo nome par coniato da cciyri, splendor.
(3)
II
testo ha: eudentia.
testo.
di-

cere possis,
quam quodcunque
213
aliud;
cum
constet (l)circa
omniapa-
undequaque immensum pro innumerabilium astrorum seu mun-
riter
dorum continentia spacium
Unum primorum
posse, illud indicat,
patere.
corporum genus absque
alio consistere
minime
quod diversorum oppositorumque concursu ad
motum, ad generationem
rerum consistentiam natura provideat.
et
quibus absque ingenio atque ratione largiti sunt oculi,ita nega-
Ii,
bunt circa alia astra fixa, nempe solcs ,discurrere planetas, sicut
apparent:
cum
et
omnis ratio
dictet,
vitatem,
tum maxime propter vim luminis remissiorem
speculo,
quod
ctat
lucis
umbram
fixorum astrorum quocunque
sunt speciei, ea, quae ad specificae
omnino oportet esse eadem.Neque ad

illis
quae est in
alio tellures,
quae sunt circa
in iis
quae ejusmodi
naturae consistentiam faciunt,

fabulas, sed ad
eam, quae sub
occultatur, sapientiam conversi esse judicabimur,
daemon, seu furor homericus
nempe
stellis,
non
atque imaginem non ipsam lucem obje-
hoc fixum astrum, non apparere possunt. Porro
silenis
et
quod tum propter corporum par-
(2),
inducit
Jovem cum
quod
diis ceteris,
ad Oceanum juxta Aethiopas epulari. Aethiopes sunt
opaca planetarum corpora, in quibus elementum aquae dominatur,

qui et hospitalium
et
numinum
conditione celebrantur. Qui vero
deorum
epulantum retinuere nomen, sunt ignea astra quae, dicendis causis,
magis principe conditione

nutriantur, alia
insinuabimus.
(1)
(2)
II
II
testo ha: conster.

testo
ha
dii
quam vulgus
Homerciu*.
nominitantur: sed
ii
quomodo per aquas
capiat ratione, planius in
sequentibus
214
CAPUT
IV.
Sensu non minus probatur infinitum, quam sophistae putent finitum esse manifestum. Ut
magnum
corpus opacum
reat.
Ut mundi
abeant
(2) in
Non
et
inter
duo parva lucida, ac
mundorum synodi
ut
in,
si sit nihil
punctum
intermedians, dispe-
distantia (1) tenuentur et
nihilum.
non
sensus,
tollit
astruit insinuandi
Judicium immensi, siquidem neque convenit

Stulto etenim tantum (3),
olli:
verum reputabitur
esse
Sensibus expressuni, turba importuna sophistae.
An non
quidquid adest oculis comprensile semper
Admittit reliquum ulterius quo contineatur,.
Teque ad consimilem formam perducit euntem?
Ut sensu quoque
Materiam
teste tuo sine fine procursus
tribuat.
Aspicis ut turri ex alta conspectus horizon
Convexum plano
Ac
non
si
continuare videtur,
liceat cursu
Et natura parens
At modo curn
Continue
sic
sic
sibi
contendier ultra,
moenia
liceat loca
fixerit illic
marginis adproperare
praesentem, absentemque videbis,
Et panter procul ac proprius sese insinuare.

Undique enim
Non
simili
pro sorte aberitque aderitque,
secus esse putes, quando omnia
Stellifera cavitate
means
perstringit
margo recurva,
Olympus,
Apparens varia longe virtute micantum,

Arctans subjecta haec fatalibus omnia
Et
tibi
si
praesto est currus rationis, adito
(1)
Iltestoha: distatia.
(2)
II
(3) II
testo ha:
testo
vinclis.
abe an.
non mette questa virgola, che mi pare opportuna a chiarire
il
senso.
et

Quo
215
pedibus non ire datur; distantibus et te
quodque ex
Junge
astris,
Quem
par componit substautia principioruni,
Unde
illis
cognoscito
muhdum:
Tellures Solesque agnoscere possis,
ibi
Quos Cereres Bacchosque vocat veneranda
Nam
tibi
Alterius
Quam
Non
si
liceat,
fieri
mundi hujus sede
cujuscunque incola
sol ille hinc est hic
vetustas.
relicta,
solis,
maior non
erit illinc,
facientque sui sensum currentia circum haec
Sydera, ne ad
minimum
siquidem accedentia punctum,
Sensus enim docuisse potest, quam corporis atri

Millibus est pecies numeris absumpta, priusquam
Lampadis accensae perdat distantia sensum.

Addito ut et majus quantumvis corpus opacum (1)
splendentem inter stellam lumenque videntis
Si
Praegrandi atque globoso dorso interjiciatur,
Dummodo
servetur tantum distantiae utrinque,
Quanto utrinque suo consumpta

Filo
Nil
est
area tractu,
quantumvis directo intersituetur,

visum intra apparebit lumenque
Contra
videntis.
alterius proprius sit finibus
si
horum
(Finitimo ut Lunae Tellus turbatur ab orbe,
Lunaque
Telluris) labor et defectus utrinque
Constabit varius.
Ergo quid
ubi splendens (2) area solis
dices,
Major tam multo
est
circumgyrantibus astris
Tot numeris absumpta, velut de corde Leonis,
Deque oculo Tauri
potis est
comprendere quisque,
Luminis augusti unde extenuata potestas

(1) II
testoha: apacum.
(2) II testo
ha: spendens
216
ne major
Istius est solis,
Quam
reputem haec tenuata
citius solis
De mole hac
specilla
subito in nullum labentia corpus?
Ergo non tantum
Verum
sit Basilisco ?
sensus Apollinis hujus,
tibi
etiam Synodi
quanta planetis
totius,
Circa istum solem et spacii comprenditur orbe,
Obteritur sensus, tenuatur, et adnihilatur:
Inde ubi conspectum geminae concurrit in
Lampadis aspectus vix
Cum tamen
unum
stamine septae,
ullo
a sole hoc solem illum abstare necesse est
Distans a nostro
quantum hoc
sole est Basiliscus;
Hinc aditum nactus plus contemplere profunde
Ut credas totum hoc
oculis lustrabile nostris
Non tantum terram, solem, magnam synodumque,

Si
ad infinitum spacium conlata ferantur,
Non
ullam possint rationem partis habere.
Namque
infiniti poteris sic
dicere partem,
Ut
stultus poterit sine sensu
Ut
libet
Multique
Non
innumeros quamvis
illos
tum
soles,
stet credere soles
unumquemque
planetae,
numerus vult major haberi,
ideo nutnero
Innumeri
circa
verba referre.
numero
sine suntque planetae,
Innumerae ut monades aequant diades triadesque

Innumeras. Ulnas neque quisquam dicere plures
Ausit in immenso
Ne numerum,
et
quam
passus, et parasangas;
numeros, finem finesque requiras,
Heic ubi nec numero locus est ullus neque
Nec
Non
potis est
numero numerus
conferrier
fini,
ulli.
aliter desipit dicens finem universi constare sensu, quia nihii
ultra stellarum fixarum
orbem illum extimum
est luminis
quod
ille

indicet; sicut et
217
finem unius sylvae quispiam sensu constare ideo dixe-
Nos vero
rit,quia ulterius arbores nullae videantur.
contra, uni-
et,
versi infinitatem sensu constare dicimus, quia uitcrius ad horizontis
margines adproperantem sensus semper horizontis centrum
comitem individuum:
periphcriac
et
punctum
facit (ubi illo se contulcrit) esse
docet sensus, quod
in
si
facit esse
eidem quemcunque ejus quae apparebat
ita ut
astrorum
centrum. Hinc
quocunque essemus,
alio
pari-
ter nos in centro esse, et tellurem non minus inde ad circumferentiales partes pertinerc videretur.
Ita nec sensu iudice decipietur asserens, stellarum
quam
ad invicem esse proximiores,
sint
Luna
Tellus et Saturnus; ut apparent Pleiades,

tiatur
solcm
soli
xao (1), quam
cum tamen natura non
plus esse propinquum, fixam
cum
sit sol iste
fixarum quasdam
et Tellus, Solet Tellus,
nempe
altero de proximioribus,
steliam
pafi-
quem ex ma-
gnitudinis ratione viciniorem cognoscimus.Id vero ita(antequam aliter in posterioribus probetur) sensu
sicut ab arce Caleti angulus huius
quoque constabit esse possibile:
domus ab
angulo plus distare videtur,
quam eminus
mitas ab
Quod
altera cxtremitate.
si
tum, vix unius palmae magnitudinem

obtinenti exaequabit.
Ex
altero
ejusdem domus
posita Britanniae
extre-
a Britannia retrospicias Cale(2), illam
ingentem regionem
hoc incipere poteris et de
iis
dubitaro
quae nostris antagonistis sensu, suorumque instrumentorumusu
xime constare pcrhibontur

Alchazeles arabs
ma-
(3).
mahumetanus theologus,
a quo ot
quidam Chri-
stianorum didiccre, irrefragabilo (4) in llbro destructionum contra

aeternitarios adducit
argumentum ex
duodecies plures fuisse annos
menses quam
horas.
si,
et
Unde
dies,
quam
(2)
La
(3)
II
rneasos,
quod oporteret
infinitos
trigesies circiter plures
quatuor sup ra viginti vicibus plures dies
cadit simile
quam
argumontum contra immensitatem univer-
mundorum innumerabilitatem:
(1) II testo
co,
quia plures essent tellures
ha: sixae.
virgola parmi opportuua a chiarire
il
senso.
testo ha: perbibenlur.
(1)11 testo ha: irrefraqibile.
28
quam
218
soles, et deinceps alia mille. In cujus puerilis
argumenti et omnino
(quia est ab extraneo inconvenienti (1)) alieni, (2) solutione in libro
quam
destructionis destructionum nescio
Sed nos hanc stultitiam
in
iis,
feliciter laboret
quae de minimi existentia
Averroes.
et
contem-
platione dicta sunt, fusius elusimus.
CAPUT
Ut inuniverso ubique
re
sit
medium, ideoque non minus ubique
mundos quam tellurem
iater
quae
V.
sol est unus.
consistere videamus.
Cometas
nihilo
Omnia
a planetis differre
in
aetheris medio consiste-
astra circuire, etiam fixa,

nisi situ
ad nostrum aspe-
ctum, quo eorum lux tanquam de obliquo speculo nobis objiciatur interdum.
Centrum
igitur spacii
Undique enim
immensi statuetur ubique,
quaque
et
Ergo quo haec deceat
est
ferri,
versum dimensio
tanta.
non terminus urget
Corpora naturae, sed convenientia vitae

Spectata a sensu atque animo qui est insitus
ollis.
Inde opus esse nequit totum ut per inane feratur,
Et
adeant palando recessus,
spacii incertos
Sed peragunt orbes
vitai circa
elementa
Oceano undantes mundi, intra quos breviore

Soles circuitu vel nullo forte vagantur.
Delius hic varians apparet dimetron usque,
Non
quia circa ipsum sem'ta (3) est eccentrica Terrae
animae
Insita, sed quia vult
Corporaque
in
vis cuncta moveri,
proprium semper versarier orbem.
Hic etenim effectus vitae
est,
vitae hoc quoque signum,
(1)11 testoha: inconvenient.

(2)
(3) II testo
ha semta: ho
Lucrezio scrive
testo.
scritto sem'ta, perche si
vegga che
sta in luogo di semita. Cosi
inifum per initium.
Ut videas
init'utn
motus a corde
Lib.
creari. >
II,
De
nat. rer.
219
Vitae hoc principium, vitam hoc quoque concomitatur.

Sic igitur fixum scintillans dicimus astrum.
Ignea
Nam
nam
apparent collata planetis:
sic
quis corpus cernat contentius
si
Quain suevit vulgus,
facile est potis
horum
ille
negare,
Seclusis septem, reliqua aeque abstantia ab orbe hoc.
Confer enim e minimis spica

Qualibet aut
Temporibus
Ista fuere
magna quae
cum
Virginis (1) unam,
plus distabit ab
illa,
varie distare videbis.
variis
mihi physica ratione reperta
Pluribus abhinc
Sed tandem
sensu interiore probata,
lustris,
et docti accipio
firmata (2) Tichonis
Servatis Dani, ingenio qui multa sagaci
atque aperit conformia sensibus hisce.
Invenit,
Ergo
perit
coelum quod
tantis fixa tenaclis
Sidera contineat, quodque
Queis
mage non
Quam
ligni nodo,
Ergo
unum
plurima raptet,
liceat propria virtute
moveri,
ligno constante, (3) cieri.
quam
loco constans
possit findier aether
(Finditur ut dubio procul omni) concipe tandem,
Atque sophistarum misera haec

Visi
deliria pelle.
testantur nostra hac aetate cometae,
Quos Stagirita putat tantum

Ora valere
geni, neque posse
intra
concava Lunae
manere superne,
Nulla etenim pro sorte putat variabile coelum
(1)
Spica va intesa nel significato
che riferisce e traduce un verso
Spicum
di
illustre
di stella della costellazione di
Arato
II
(3)
Ho
rezza.
ha
in
Cicerone
tenens splendenti corpore Virgo.
De nat.
testo
(2)
Vergine. Cosi
deor. Cap. 42.
firmatae.
chiuso tra due virgole
ligno constante, benche nel testo non sia, per piu chia-

quod non
Fissile
sit,
220
non
non penetretur.
cedat, (1)
At supra Lunam peregrina haec corpora
constant,
Et modo Telluris versus properantia partes,
Nunc
magis atque magis
illi
Ergo penetratur spacium ne
Nec plenum prorsum,
fierique remota.
inane,
fiat
at vero substantia
quaedam
Quae spacium primo repleat, quae pervia cunctis

Corporibus
fiat,
possunt ubi corpora mundi
Legibus aeternis motus subigi atque
Non remanebit
locus gravitati etlevitati,
quietis.
qua minus Tellus
liqui muncli in aethereo spacio consistere possint, ac ad
et re-
unam magis
regionem ferantur,ruitent,praecipitentur, quam ad aliam.Sed causa
motus
et quietis
et spacio,cujus est
tantum continere,
quas compositionis eorum natura
dictat, ratio-
Quae etiam non permittunt mundorum corpora
incerto cursu
capere, sed ab
nibus.
non erita loco
aliis,
quocunque, ideo sine lege
quoniam quoquoversum aequalitcr
ferri,
iisdem suVjectuni cedere potest spacium: locus quippe non est omnis,
sed una duntaxat ex omnibus ad
Quod etiam
fixae
moveantur
distantia inter duas quaslibet
quae
alio
alia (licet
motum
causa conferens.
stellae facile conjici potest, notata
primae magnitudinis uno tempore,
non multo propter
apertas
tempore anni poterit conveniri. Et Solis motum proprium ne-
cessario
eum cognoscimus duodecim mensium
est in circulo
medio inter planetarum
rum tropicorum
punctis terminatur;
moveatur.
Non
manentem
propterea desinimus
et sicut alios
dum
(1) II testo
II
ha
caedat.
testo ha: aequibililer.
cum
diameter duo-
Tellus interim aequabili-
motu diurno
et
annuo
antiquis sclem in rnedio
Aplanem nominare
facit ut deinceps a sole tanto
spacio compleri, qui
circulos, cujus
ter (2) absque illa copernicana inclinatione
(2)
promptasquo causas)
stellam
proprius stellas
satis
appellemus
enim
fixas,
221
quanto eorum motus
minus atque minime mo-
differcntiis scnsus
vetur.
Astronomi nostri temporis

atquc princeps) talia
cle
quorum
Tliico
Danus nobilissimus
cometis (quos nos occultas
Tellures seu
astra intelligimus esse, quia ad oppositionem specularem (qua fiat in

eis
angulus repraesentationis a sole ad nostrum visum) raro
deve-
niunt) talia de cometis certissime rcfeiunt et testantur, ut non possintin ea amplius

inter
cum vulgo
illam igneam
Scd de
iis
et
qua accensionum materia
infra, alio in loco fusius disseremus.
pereat illud non
fissile,
rarum involucra cum

nobis via
fide consistore,
infimam aeris rcgionem accensa praedicctur.
cum
octavi mobilis
satis est
quod
non penetrabile coelum: uni astro tot sphae-
epicyclis, et epicyclulis obligata
offendi, et
illa
Nunc
janua
illa
adapcriri,
assecutione sensus
jus quod incolimus astri, dispereat.
et incipiet
qua colligamen
illud
eorum motuum, qui sunt hu-
Unde celebcrrimus
ille
naturae
vultus sensim incipiat enitescere.
CAPUT
VI.
Vaiiae Peripateticorum principum de locatione universi assertiones, et de eo quod

finit
universum. quod neque locus
sit
neque spacium.
Huic spacio cupiens Stagiraeus fingere finem
Promere non potuit valeant qui

Et quaerens ubi
Nulla cum
Nec
facie,
muros;
convexa supremi,
sint axis
neque corpore contineatur,
spaeio, nec inani,
Quod
sistere
ullo
neque de genere horum
capiat quicquam, vel quod comprendere possit:
In se concludit (pueriliter) esse locatum.

Si caret extremo, subtilis
Machina
tota loco,
Vel geminus cardo

(1)
Cosi
il
testo:
Averoes
centrum cui
magnum
megliomi parrebbe terminet.
inquit,
innititur, esto;
qui terminat (1)
axem.

Praecipua ergo
loci ratio
222
contemnitur
illi,
Per quam non usquam mundum perhibebitur

Quin
Nempe
Ut
dum
et
ut
ratio ulterius perquirit et urget,
convexum primum dicatque locatum,
parteis inquit
Inque
ergo
illa
esse.
quae
in partibus insituantur
ista est,
inque ista est
illa
vicissim.
Pergo tamen, totum,cupio quoque scire, (1) quid extraest?

Respondet sensu viduata voce sophista:
Divinum
Mens
unum, constans,
ens,
cuncta gubernans.
nihil indiga,
sibi sufficiens,
(2)
sine fine beatum,
Sic factus nobis sophus iste propheta repente est
Implicita (3) filum quia perdidit in Labyrinto.
Pcrro
dic:
fieri
(4)
quanam
ratione potestur,
Ullo ut finitum dicas non corpore corpus,
Non
plano planum, spaciosum non spacioso
Quare infinitum generis comprendis
Quod non
alius,
quantum, neque quanti terminus
est
isto
in
Ordine, quo physice ac proprius perquirere suemus.
Natura hoc siquidem divina haud

Totum, nec varia pro sorte
Quae ratione
Immensa
locus
non
est
minus intra
est intus et extra:
ulla est, atque locata.
hic (5) igitur pro majestate colendus,
Corporea nihilominus ad simulacra relatus
Innumeros inter divos haec sidera mundos
Quos lymphas mens sacra vocat flammasque ministras,

Spirituumque choros, concentu quique perenni
(1)
Questa virgola e
che cosa
c' e
la
precedente mancano nel testo
(2)
Mancano
(3)
Leggerei: Implicito.
(4)
(5) II
il
senso e
voglio sapere
fuori di tutto lo spazio?

i
due puuti nel testo: ce
li
ho messi per chiarire
il
senso.
due punti mancano nel testo.

testo ha:
hunc;
il
quale mi sembra non dar nessun senso.
ancora
223
Immensi innumeras templi inlustrant regiones:
nam
Principe
tanto tanta est quoque curia digna,
Nec quemquam numeri finem decet
esse
deorum,
Quos credo tantos divina animalia mundos

Qui volucres
dicuntur ab ore,
coeli sacro
Est quorum nullus numerus celsique tonantes.

Esset ut ergo
Nempe
malum
non
Sic male
spacio non esse repletum,
pariter spectabile totum
fiet
Undique enim spacii
Heic quis
eadem natura, voluntas
est
eadem, forma et subiectio prompta.
Efficienti
illas
in Acroamaticis,
accidens
liuic
adeo augustam molem non esse creatam,
quam
catio Simplicio
Peripateticorum nugas numerabit
coelum esse
Ait Aristoteles
in loco per accidens.
Sed istud per
varias accipiat explicationes videto.
primum
distinguitur juxta
Coeli signifi-
Aristotelem, ut primo
denotet universum, secundo partem ab elementorum sphaeris reli-
quam,
ma
coelorum extremum reliqua omnia complectens. Pri-
tertio
significatione est in loco per accidens,
quae sunt coeli et elementa. Secundo,
rum
alii
ad
alios finiuntur. Tertio
idest
modo neque per
accidens est in loco; sed per se est primus locus,

perficies corporis
omnia
continentis.
per suas partes,
per suos orbes, quo-
(1) idest
ibi
se,
neque per
enim
est su-
Gilbertus Porretanus vult
il-
lud (2) esse in loco per accidens, idest per superficiem proprii corporis
convexam, quem omnes ideo exsibilant
perficiem illam oportet
cum
peripatetici, quia su-
proprio subjecto corpore esse mobilis-
simam, locum vero Aristoteles ubique vult esse immobilem, non

subjecto, sed extra subjectum(3), attingentem immediate.
hispanus,
(1)
Qui deve
(2) II testo
(3)
cum
La
Aristotele
ripetersi un' altra
Avempace
ultimum coelum octavam sphaeram

volt&per accidens, tralasciato nel
ha: illum. Sbagliato, perche
si
riferisce
intel"
testo.
a coelum.
virgola neltesto non c"e, e deve andar qui, perche Aristotele dice cosi
nepifyovTcc nepzc ax/vvjrov npMTOV.
in
TO TOV
224
ligens stellarum fixarum advectricem, dicit illud esse in loco per

accidens,idest, per superficiem proprii corporis
mam
idest
Saturni sphaeram immediate continet
Sedistum primo eadem
spicit universi.
sibilabunt, quia
quam
illa
ratione,
medium
re-
qua Gilbertum, ex-
non minus haec superficies concava mobilis
est,
convexa. Proindeque hoc est definire locum secundorum
mobilium, non primi et universi
nisi
(quod uni est per se quidquid
tionis
convexam, qua septi-
recurrat ad
illius
proposi-
alteri per accidens est)
con-
versivam, et non exsibilabitur, sed per contemptum relinquetur in

pace. Averroes
idest
omne corpus contentum
ait
esse in loco per
juxta veram locati et directam definitionem
superficie corporis continentis est
se,
nempe quod
complexum. Universum vero,
si-
cut et ultimum coelum, est in loco per accidens, nempe non per id
quod
est extra, sed per id
cum Avempace
quod
est intra: sicque concurrit aperte
et Themistio, volens
cationem immediate esse
coelum juxta tertiam
signifi-
per superficiem extremam totius
in loco
quod complectitur: mediate vero per centrum universi. Coelum vero

juxta primam
esse
respicit, et in
non esse
tis
significationem in loco
intelligit in totius
immobili et constantissimo
ad quod secunclum partes omnes
quo habet fixionem. Thomas vult ultimum coelum
in loco per se, idest, per
neque per accidens
centro
idest per
externam superficiem contineninternam contenti superficiem
immediate, et per centrum totius mediate. Similiter neque ipsum
universum vult per accidens esse
in loco, idest, por centrum: forte
quia centrum non habet rationem quantitatis continuae, ideo neque
per
se,
dum
neque per accidens, neque secundum genus, neque secun-
cum
prae-
rursum, reductive tamen, (proprius
quam
speciem potest esse locus; sed potius habet aliquid
dicamento
ubi, et aliquid
centrum ad quantitatem continuam (1)) ad situm: sed
est in loco
per
accidens, idest, per eas quibus continuatur, integratur, et quas continet parteis,
ter,
quarum data per
(1) II testo ha:

('2)
quatenus
divisibilitatis ratione
conlinuo.
Questa virgola manca
sunt in loco potentiali-
possibile, vel impossibile, (2) divisione, essent
uel testo.

in loco actualiter.
Puto eum
sicut ego (seclusis universis)
quia
mcum
idest
cum
caput est in
225
intelligere sic
sum
in loco,
nihilominus in loco per accidens,
cerebrum
collo,
universum esse
in capite,
nucha
ccrcbro,
in
cerebro, ct undiquc et ubique pars parti haeret, usque ad
infinitum, ne
quando exteriores partes non secundum totam superfi-
ciem esse in loco(l), sed secundum

inter Peripateticos principes
eam qua tangunt
alias. Isti
sunt
sub quorum vexillis reliqui militant
universi.
De
eo quod intelligunt extra convexitudinem illam
fusius in fine
dicetur.
CAPUT
Disgressione
quadam
loci deflnitio
VII.
ex parte, qua tum superficies, tum immobile quiddam
esse oporteat, discutitur.
Corporis inde hujus spacium, quod continet istud,
unum numero
Pluria non
Corpus
in
simul obtinet
hoc spacio simul haud
Ad spacium
et sic
in pluribus esset.
corpus, spaciumque ad corpora non est
Diversa ratione alibique alibique putandum.
Nam vacuum
nihil obsistens admittere posset,
At minime excludit patrantem, vimque capacem,
Nec minus
est nullis
arctatum tinibus ipsum
Ponere conveniens, quam
sit
sine fine
bonumque.
Materies ergo est mundi infinita decenter
Excogiiata (2) mihi,
quam nusquam concava Lunae,
Non usquam emensi
facies stellantis
Olympi
Terminet, at spacium replet quod concipit ultro,
Innumeras
(1)
com'
(2)
stellas,
nempe, haec vaga corpora mundos,
L'inciso precedente grammaticalmente non corre:
il
senso per6
s'
intende
e.
II
ttsto ha: exogitata.
29
lo lascio

Quae
226
minus
nihilo foecunda
fingere possis,
tibi
Quara Tellus, iisdem quia sunt compacta elementis,
immensum
Talibus
(1)
spacium splendescit ab astris.
Sic phvsice ad aniplum lux est sine fine refusa,

Spiritus illustris quia complet, continet, implet
Quae sunt igne suo circumspectata
vel unda.
Si velut esse potest infinitum simulacrum,
Iramenseque capax templum, imperium sine
fine,
Usque adeo admirans magnum dominum atque parentem,

Est insensatae raentis, quae corpora vastam
Sic speciem nobis perhibent, vasta esse putare,
Vel quoque quod factum est divino robore dignum.
Nam
ad speciem veri
si
Exaequant punctum qui
unum
sint conlata, nec
effectus
nomine gaudet.
Ergo quantumvis momentum corporis
exit,
Majestatis habet diae vestigia nulla,
Attamen
est,
veluti dictum est, extare necessum.
Ponere quandoquidem non
ullo tine
Convenit hac caussa, quia
certis intervallis
repressum
Dissepti inter se sunt (haec animalia) (2)
Quae coram
deitate nihil sunt,
si
mundi
nuraerari
Finita possunt tandem ratione, nec uni

Illi
conveniat
numerum hunc
attingere tantum,
Qui innumero numero innumerorum nomina

Credere praecipiunt et
sic
oracla prophetae,
Tam raultos quae ajunt coram deitate

Quam nullus alius multos comprendat
ministros,
Siccine demittis clypeum et amplecteris
Nempe
(1)
Nel testo
(2) II
alias nos adducis

la virgola
non
c'e, e
testo ha: haec (animalia)
'
ab
ipsa.
aram?
temere ad rationes:
mi par che
mundi.
dicit.
ci vaila.
227
Queisque per immensura spacium totum iusinuat se

Spiritus hic simplex infusus totus ubique?
Quare, inquam,
Sumere naturam divinam
Quam
confuso nomine
(1) sic te,
stulte
finis,
videmus,
ratione alia scio finem principiumque
Et medium
centrum, et totum constanter ubique
et
Evertis miserande etiam ad
Namque
Natura
mundum
extra (2)
est divina,
si
ibi
quam
confugis aram;
discrimine posta locati
spacii vacuique
Abjecti vicibus supplens, conterminat inde
Corporis et spacii et faciei munere functus,
Nempe manet spacium
sublato nomine vero.
Esse deuin heic intus quidvis, extraque jubebis,
Natura occulta qui sensum excuset ineptum,
Omnia nempe
potens. Nihilominus urgeo,
vls
si
Respondere manens sacratam tutus ad aram.

Dic:
Epicureo
(4)
Extremas
si
(3)
cui percurrere ad oras
volucrem jaciatque sagittam
liceat,
Margine ab extrema, nonne ad externa feretur?

Scilicet
(1) llo
chiuso
intorctum validis pro viribus
ibit,
inquam
il
tra clue virgole per mostrare, che qui
Bruno risponde con una
in-
terrogazione alla interrogazione precedente, ch' e una obbiezione posta in bocca ad Aristotele.
testo ha:
extram.
(2)
II
(3)
Nel testo manca
(4)
Nel testo
il
punto.
mancano idue
Lucrezio, a cui appartiene

I. lib.
1'
punti, che sono necessari
ipotesi riferita dal
ad intendere
Bruno. Ecco,
difatti
De Nat. rerum.
Praeterea,
Omne quod
si
jam
finitum constituatur
est spatium: si quis procurrat
Ultimus extremos, jaciatque volatile telum

Id validis
Quo
utrum contortum viribus
fuerit
ad oras
:
ire,
missum mavis, longeque volare:
A.n prohibere aliquid censes,
obstareque posse
il
sinso. Qui allude a

versi lucreziani, nel

Metaque delato
Unde
(1) ulterius sic transilietur
aliud spacium tibi constituatur oportet,
Quod quoque
Si
228
si
claudas, parili
argumento aperimus.
non pertransit jaculum, quod
Est,
quod
statuas prohibere (2) obstareque pollens,
ibi
quod
pariter, quicquam,
Dimensum
mittitur, ultra,
Dimensum hoc
non ut actu
aliud,
undique claudat;
et
animorum
est
Contentum corpus, formae actu materiesque.

Sed scio quid
(3)
sacratam tutus ad aram,
dices,
Corporis et spacii et vacui
fit
terminus, omnis, (4)
Solvensque hos nodos unus qui est omnia solus.

Oranes talem accipiunt locum per accidens
quidem
loci definitio
competere
quali ne per accidens
enim
possit. Si
est superficies
cor-
poris, sive contenti sive continentis, sive concava sive convexa, ministri est (5),
quod non potest esse immobilis
ultima definitionis loci differentia requirit

telem, sed omnes quomodocunque
in loco et
alioqui
secundum locum,non
locum esse locatum
corpus, movetur
motum
loci
non solum juxta Aristo-
debet esse motus, oporteret enim

,
Iltestoha: probibere.
(3)
Questo periodo manca atfatto
pollens prohibere, et obstare, et
(1)
non
di
sit
differen-
mo-
punteggiatura. Io l'ho inteso cosi:
ut corpus esl contentum actu
Questa virgola e
la precedente
La sintassinon
animorum,
il
et
raancano nel testo: ce

1'
quicquam, quod
ibi
staluas
senso correrebbe.
materies actu formae.

le
ho poste, perche omnis va
inciso seguente.
corre. Invece di quel ministri, che
metterei manifestum, ed
est
quod tmdique claudat, dimensum parilcr ; dimensum
con corporis, non gia con terminus, ne con

(5)
illa
quia superficierum non est alia
jaculum, quod mitlitur^ non pertransit ullra,
hocaliud,
ipsum
moveri per
lelo.
(2)
Si
et
tunc non esset quod
locum naturalem a vase: proinde
tia esset superflua in definito
(1) Sottintendi
quod cum
Si dicant superficiem
accidens, quia motus per se corpori convenit

Aristoteles distinguat
quam immobilitatem
definientes: et merito, quia
sicut vas vini
secundum locum.
non parmi
ci
abbia nulla da fare,
immobilis. Superficies itemque est corporis continentis,
alia
bilis,
229
immediata corpori contento
liun est
quia sic inter superficiem ac
superficiem mediat spacium, sicut intcr punctum et punctum linea

et
(
rursum urgebimus,
si ita,
utcunque tangat
Non
mediet? (2)
hinc superficiem contenti, inde continentis, quid
est
via verbis, quibus effutiant Peripatetici, ni ve-
extra proprias egrediendo metas, concedere inane, et repetere
lint,
antiquorum sententiam, qua spacium
Non
est in
plus
sapiunt, qui ad
alii
ullo pacto. (3)
nitionem:
sit
non
ocum
recurrunt, quod non
neque per accidens,
juxta allatam
Quod aliam ad hoc servitium
(rogo) quae
Horum universorum
excusavit
se,
erit locus,
locus, vel loci genus.
sit
centrum
genere superficiei, neque pcr
tetice scntiamus, ideo
scilicet,
et
velis loci assignare defi-
nullus Aquinate melius
quodam
habitudinem
quam
(4) in loco cor-
quod formaliter
cst in
distantiam
superficies illa obtinet
loco immobile
Ex
ad
hujus ergo ra-
quiddam judicandum
probat, ex eo
idque ab Aristotelis sensu non abhorrere
sc.
immobilitatem
loci
centrum, polos, et universi extimam superficiem.

tione,
peripa-
conveniat, non per accidens, sed per
illi
qui hinc quidcm pro materiali
ordinem
si
definitionem,
loci
poris continentis acccpit superficiem, inde vero formale
est
qua spacium tangit
(l) inter superficiem
ipsum innuente, quod concavum lunac sursum,
et
id
centrum terrae
deorsum immobilia sunt. Ex qua sane propositione non male qui-
dam presbyter
tele
definitur
peripateticus solis elementis locum, qui ab Aristo-
(5),
convenire
lum pro secunda, atque
ait,
et
juxta definitionem illam coe-
tertia significatione,
non esse
Sed urgetur: quo coelum moveatur secundum locum

de loco extimae superficiei
(1)
La
virgola
manca
in loco habet.
;
et
quomodo
dubitet Aristoteles. Sed ad Aquinatem
nel testo, ed e opportuna a chiarire, che
si
tratta di
una nuova ob-
biezione.
testo
ha qui una virgola, e
ci
va un interrogativo.
(2)
II
(3)
Nel testo
c' e
(4)
Mancala
virgola, ed e necessaria per mostrare che questo
una virgola.
spondenza del formale che viene appresso.
(5)Qnesta virgola e
la
pro materiali
e in corri-
jam proprius
redeo, cui
230
locus non erit superficies corporis continentis
neque contenti, sed quod circa utramque, (1) vel circa quod
utraque
unde etiam proprii
est:
loci ratio
prorsus extra illam
illa
defi-
nitionem est petenda.
CAPUT
rhantasiam motus diurni ab externo
impedimentum
esse,
illo
VIII.
principio versus hoc
mundi medium incurvo,
quominus universi conditio apprehendatur, sed eam purgant
piimo, indistinctio spacii a spacio: secundo, inconvenientia potentiae aeternae sine

actu;
cum
actus hujusmodi etpotentia non
quantum
tis flniti,
infinite ociantis, et
ditferant: tertio,
Deus non tantum ageu-
potentiam naturalem impedientis titulum su-
sciperet.
Adde
ut inepta loci est
finitio,
Concludam nusquam, neque

cui
Et
(2)
Nam
Non
ratio,
posse locatum
nomen quadrare putandum,
praecipue hoc
Icl
dici
qua mihi totum
ut reliquis ideo siet esse locatum, (3)
sunt pars ejus spacium quod replet inane.

locus est facies ejus quod continet ergo
Corporis, aut clusi quod contineatur ab
Nam cum
illo;
contento aut hoc quod continet
iret.
Sic veluti locus est motus, foret atque locatum,
Sic foret atque locus motus, velut estque locatum.
Ergo
extremum
si
locus est immobile quiddam,
Est interjectum ambabus spacium faciebus,
Cujus adhuc finem
(Nam
(1)
II
geminas inter
testo ha:
esser piu chiaro

(2)
(3)
Ripeti
II
testo
cedente.
quis perquireret ultra,
spacii proprius debet
Extrema nunquam
Si
si
et
il
quoque terminus
esse)
potis est consistere fine,
facies
spacium esse necesse
utraque, e potrebbe stare,
riferito
est.
a corporis conlineniis e conlenti: per
senso ho corretto utramque, riferendolo anche questa volta a super/icies.
ut est inepta ratio.
ha un punto, che non
ci
va perche
,
il
nam
si
rannoda sdVideo del verso pre-
231
Et ex Peripattticis plurimi, Aristotclis sentcntiae contra vacuum

acqniescere non potuere
est insectatus, cujus
porum
est
quam prae
cacteris
omnia argumcnta ad cam quae naturalium
causam spectant(l):ubi quippe nulliuscorporissuntdi-
mensiones.spacii dimensiones esse decebit,
Quinimo
illae
quibus
illae recipi
pos-
dimensiones nusquam absque dimensionibus
istis
esse possunt. Est ergo spacium, quantitas

triplici
cor-
ineodem spatioquodabomnibus aliudquoddam dimensum
esse oporteat
sint.
audactius Philoponus
in
quaedam continua physica
dimensione constans,in qua corporum magnitudo capiatur, (2)
natura ante omnia corpora,et citraomnia corpora consistens, indifferenter omnia recipiens, citra actionis passionisque conditiones, immiscibile,
impenetrabile, non formabile
illocabile, (3) extra
et
omnia
corpora comprehendens, et incomprehensibiliter intus omnia continens.
Quo
qualius.
rum
loci
munus
actuale habcnte
locato nihil potest
esse ae-
quo ne cogitatione quidem dimensiones locatorum corpo-
erunt separabiles. Quod primo
tiam aequalitatis,
quam cum
sit
quantitas patet per differen-
contcntis atque comprehensis corpori-
bus habet. Sccundo quod continua quantitas, de
non est dubi-
illo
tandum, cui nulla physicarum magnitudinum aequc potest esse continua
quippe actualis divisio est impossibilis. Quod tertio
cujus
inter physica
omnia natura primum
primo nccessarium
ct
etenim locandis corporibus praeesse oportet
mutuo iisdem succedentibus immobilcm
mum
et
cum
ipsum
locatis esse, et
consistere, et
omnibus de-
recedentibus remanere. Quod quarto physicum, patet quia a
naturalium rerum cxistentia non ullaabsolvi ratione potest. Quinimo
rerum efficiendarum,seu quacunque sorte produccndarum,potentiam
tum activam concomitatur omnino

nisi
(1)
tum
vcl totam possibilitatis rationem ad
inscparabiliter passivam
Questo periodo, senza punteggiatura ncl testo, e perci5 un po' confuso
cosl:
Cuius omnia anjumcnla spectant ad eam causam

'
quae
est
va ordinato
corporum natura-
lium ineodem spalio, quod oporleal esse quoddam dimensum, aliud ab omnibus.
(2)
(3)
Questa virgola
testo.
manca pure
nel testo.
ipsum referre profundius
;,
sapiendo
malimus. Heic
distributio in
tibi
pauperrima
non
omnia
est
illa
naturae et naturalium
materiam, formam, atque compositum non satisfaciat
inde enim spacium praeternaturale

teret,
232
et antenaturale judicare opor-
enim materia neque forma. Quod quinto indifferenter
recipit, inde patet
ex hoc: quod
difficultas in recipiendo
omnis
a recedentis et succedentis potentia et impotentia corporis proficiscitur.
Quod sexto
nil
agat
nilque patiatur, manifestum ex eo quod
nullius est particeps vel susceptivum
formae vel
qualitatis
per ac-
cidens enim valde ubi rationem loci locatum adaequantis recipit
cum
adaequati
ita figura sicut et
Quod septimo
tur.
magnitudine concurrere
immiscibile, clarum est, quia corporum invicem
cedentium secundum partes mixtio est

sed sibi invicem cedentia suscipere.
trabile: id
intelligi-
enim penetratur
fiunt, (1) vel discontinuae
spacii vero
Eadem
non
est cedere
octavo ratione impene-
cuius partes a partibus distantiores
sunt aut discontinuabiles, tales, per
conditionem secundam, (2) spacii nequeunt esse parteis.
harum
Nono non
formabile: hoc enim materiam oportet esse seu subiectum et omnino

alterabile. Est
decimo
illocabile,
quum
spacii
non debeat esse spa-
cium, neque loci locus. Undecimo, extra omnia comprehendens, quia
quando finem omnia habuerint atque figuram
ultra ea
minime
non poterimus intelligere spacium comprehendens. Duodecimo, in-
comprehensum, quia non
est intus ut
ita
comprehendatur, sed
ita
ut exaequet propriis dimensionibus alienas, sicut diaphanitatem di-
cimus
in crystallo, exaequative.
locatum ipsum aequalius
ut
Tertiodecimo
aequale locato, quia
Rethorum more loquar) non
potest
esse sibi. Quartodecimo, ne cogitatione extra corpora, siquidem cor-
pora
tare
ne cogitare quidem
nisi alicubi
se dicere possint plurimi,
possunt quae non intelligunt
possumus
quemadmodum
non
sic
licet
et alia
optime cogi-
multa dicere
possumus corpus abstrahere
a spacio, cogitatione, sicut a corpore spacium. Quintodecimo, neque

(1)
k
2)
frase.
Nel testo la virgola non
Manca questa
c' e.
virgola e la precedente nel testo:
ma
ci
vogliono per articolare bene la
nequc accidens, quia non
substantia
quod cst in rcbus, sed potius

quid
sit
da(l),
233
de duratione)
quadam
cst
quo rcs
in
ante locata
cx quo rcs sunt, neque
localitcr sunt, natura, (quid-
cum
locatis, post locata.
Secun-
attentione ad praedicamentum spectans quantitatis, et
continuae quantitatis generi subalternatur: hoc quippe, quo vel ante

vel extra corpora necessario consistit, accidentis non capit rationem:
itaque per accidens ad vulgo

ceretur.
nominatorum gcnerum aliquod redu-
Nobis vero interim quiddam extra genus intclligcndum
sicut unitas et terminus,
est:
neque ad substantiam pertinent, neque ad
quodam cum
accidcns (2), nisi secundo (3),
discretam vel continuam respectu
sed
iis
relatione ad quantitatem
spacium multo magis ad
necessitatem existentiae rerum naturalium concurrit, pro quo locum
atque materiam
unum idemque
nem
pluribus inculcare taedet.
dum
sit litigatoribus,
Plato esse voluit
Ex
iis
sed ejus rei ratio-
facile patebit
quid responden-
qui ex petitione principiorum volunt
omni
di-
mensionis deberi locum; et locis vim attractivam, expulsivam, alterativam, imo et gcnerativam
tribuunt
usque ad illam Presbyteri
spacium
neoterici facultatem, qui eo processit usque, ut, cogitatione,
ab intcrvallo
idest
admodum plurima
intervallum ab intervallo sejungens
IX.
Pleraque ex praepositis resumuntur
qua extra
est
(1)

testo ha:
(4)
Questo luogo intricato,
do,
esl
caasa, qua
capercmus;
(4)
capiamus
mundus caperemus
ubi iste
testo.
neque adccidens.
(3)
Nec
et confirmantur.
mundum quoque non
Quae mundo absente hoc
(2) II
strenue
persequatur deinccps.
CAPUT
Nec causa
testo.
al sclito,
per difetto
di
punteggiatura,
non capiamus quoque exlra
videlicet
dimensum spacium,
ubi est
mundum
mundus
io
1'
ho inteso
cosi.
quae, absente hoc

isle,
quocl ni
abessel.
30
sit>
mun-
mundus
234
Dimensum spacium, quod
Non
ni
sit,
mundus
abesset.
fugere urgemur spacium plenum vel inane,
Phantasiae
istius devincti
Quo extrema
carcere gyri,
a medio pariter distare videntur,
Lampadibus sensum
diurni
fixis faciente
motus, quo circum cuncta rotantur,
Illius
Praeter tellurem media in statione (1) manentem.
Quidquid
mundo spacium concedere
id est,
Quod moli par
oportet
sublata mole manensque
sit,
Credideris, aliudque putes comprendere posse
Aequale huic mundo, positus
si
cesserit iste.
Quale igitur spacium, sublato hoc corpore mundi,
Non
Id
potis es fugere, (2) a

ita,
si
mundo inquimus
quod spacium a spacio discrimen habebit
Praeterquam quia sors Fati
Ut nihilum spacium reliquum
At quare aeternum
Atque
esse seorsum.
sanxit iniqua,
sine fine receptet?
stat contentiva facultas
alia a proprio
Si aeternis actus
sic
quae non cognoscitur actu,
non
differt
atque potestas?
Forte voluntatem vis ista vetare Deorum, (3)

Utpote naturae valeat quae (4) obsistere rerum
Cum
vere natura manus
Vis, Actus, Ratio,
sit
cunctipotentis, (5)
Verbum, Vox, Ordo, Voluntas.
Naturae cursum quicunque ergo impedit,
ille
(6)
est
Excors, insanus, calomastix, impius, exlex,

(1)
Iltestoha: instalione.
(2)
Questa virgola, e
(3) II
testo
le
due precedenti mancano nel
ha un interrogativo, che ho trasposto
pone soltanto una virgola.

(1) II
(5)
testo ha:
qua.
(6) II testo
ha un
interrogativo.
testo.
testo.
in fine del
verso seguente, dove
il
testo
235
Numinis intemerata etenim natura ministra
Legum
suppeditans justarum vera elementa,
Cui Deus obsistens
Multum equidem
si
quis fingatur adesse,
defit Genius-
Spectandus nobis,
quo possit haberi
titulo laudisque
Heic habes argumenta:
quorum varia nequeat

2.
est.
1.
vehendus.
ex indifierentia spacii inclusiet exclusi,
esse potentia, et par consequens neque actus.
ex co quod sensus undique superatur, nusquam superat. 3. eadem
materia,
eadem
potens Dcus
isto,
potentia,
idem spacium, idem
spacium, hunc exacquans
mundum, ab
ponere cogimur, est indifferens.

ens non
finiti
enti,
vcrum
5.
eo quod extra
mundo
mundum
bonum tanquam nihilum malo
falso opponeretur. 6. infinita
causa injuriose
potest habero efficientis. 7. inclignum majestate
et bonitate ejus,si finitis adstantibus possit
argumento ex
sacris
contentus esse ministris:
desumpta authoritas non refragatur
licet
pro indefinito a nobis numero sciant excusare, neque enim
infinitum
ita et
aeque ubique
dicetur effectus causa, quinimo ad finitum eifectum neque no-
men neque rationem
cui
efficiens,
et natura. 4. proin circumscripto ab hoc spacio
divina bonitas atque potentia indefinite tantam esse affirmare
audebunt.
CAPUT
X.
Nova energia quadruplex adducitur argumentum,

non numero
et
una apud nos pariter atque vulgus
efficax authoritas, ad propositum.
Sive igitur spacium hoc,
mundum quod
continet istum,
Mentis decreto seu casu perficiatur,
Quaerimus an
Cum
clusi spacii ista potentia constet
reliqui exclusi, nihilum
Non eadem, an
Nunquid ubi
quod continet extra,
per se nullo discrimine capta est
est riihilum discrimina fingere possis
Anne
ubi discrimen nullum est, varia estque potestas
Quod
si
non quicquam
est,
ulla
quod sorte repugnet,
236
Quominus atque ipsum inveniatur corpore plenum

Quin potius spacium
Dedecet ergo
Quam
est res
quaedam nata
repleri:
(1)
(2)
nequicquam tanta facultas
siet
Deus
faciat frustra
natura manere.
et
suspicias ingenti corpora gyro,
Ergo age
Quae mira
hunc solem
circa
serie acta cientur,
quaeque familia
Quosque
alios ultra queis
Inde per
immensum quod visum terminat atque
soles
promunt ut promere possunt
Praestringit, quia se
Consimiles species, neque finem pollicitantur.
Dum
variis varia stellis distantia
Ad minimam
molem
usque procul visus superatur horizon.
Hinc infinitum sensus ratioque reclamant,
Nempe eadem forma

Donatum
parili
totum materiesque,
est per
spacium patet undique honore,
Permanet atque eadem rerum
Vim conceptivam
Pro
nil
finit
materiei,
quod semper
sine fine aditu est
Ac Deus
potentia semper,
illa
et implet et explet,
ubique et undique praesto
efficiens et
est.
Talibus a causis, elementis, principiisque,
Quae non
deficiunt,
Dicendum nihilum
Nusquam
ne et possint adnihilari,
spacii
non esse repletum
ut abesse potest pollens producere
Semper ut
est spacium,
Esse bonum
Foecunda
est,
est
non
esse
vis
promptaque materiei,
malum
est,
et
testo qui
(2) II t<?sto
in spacio
ha punto.
ha un
et pater adstat,
versum quaque remittens
Non unquam exhausto praegnans
(1) I
Bonus
mater genitalia semina rerum
Undique concipiens
Hinc velut
mundum,
altro punto.
hoc concepta
de fonte mariti.
est
machina mundi,
237
est potis esse alio in spacio
Quae
Necnon quidquid habet sinus

Undique deprompsisse potest
Nam
concepta seorsum,
immensa potestas
iste
specie, aut genere
unum:
tantum spacium quod mundum continet istum,
Mundo
isto ablato, nullo discrimine
ab
illo
Distaret spacio quod circumquaque seorsum est.
Ergo
possum recta ratione repletum
ita et id
Credere, ut hoc video
Cum
Uni una
Cum
cum
nihil obsistat,
Innumerae partes,
quam
et
ditet copia
rerum,
quoque principiorum
sint
ubique atque undique praesto, et
est ratio, similis simili,
aequa coaequo.
ratione igitur paribus paria tribuuntur
Materiae, spacio, praesentique
efficienti:
Oppositum vero ac diversum non sapienter.
Adde etiam:
(1) infinitum si superaret
Ut nihilum immensa mundum
Namque
infinito
Est nihilum
inane
retineret in alvo,
collatum finibu' (2) pressum
ad ipsum quia nulla proportio restat.
Istud idem dicet,
si
conferat
efficienti,
Cui sine fine vigor, finitum denique factum:
Quisquam
Quam
infinite potius
reprendet avarum
merito bene pro factis extollat eundem.
Nempe bonum
dicunt quod se diffundit (3), habetque
Effectum bonitatis, ut hinc doctoribu' sacris
Inventa est ratio
geniti,
quod tantum adaequet
Virtutem, deus atque siet genitans genitusque.
At nos dum physice sanctum perpendimus actum

mancano
(1)
Questi due punti
(2)
Ivapostrofo raanca nel testo: l'ho messo perche
fare soventi Lucrezio.

(3) II testo
ha: dissundil.
nel testo.
si
veda
clie
staper
/inibios. Cosi suol

Quo
se diffundet, bonus et dicatur ad extra (1),
Et sine
Cum
malus, (2) bonus et
fine
certa foret tantarum copia rerum,
si
trutinam
numeri possent ratione,
(3)
Nominibus dotata
quoque adacta
suis
Quemadmodum quoque bonum

haud
foret
non
num
est esse, et
dus
finite erit ille,
tanto a rebus proprium magis abstrahat actum.
Quod
Ad
238
esse;
bonum
perpetuo non esse
non
alius,
malum autem
sam
neque ex parte
rum
spacii,
et affirmative esset
efficiens,
lus.
est) esset finitum sin-
efficientis,
ita
neque ex parte
Nullum ociosum
'111.
Primo
IV.
Quinimo
majoris continentis
finito effectu finite
effectus iste,
infinitum,
quem
tibi objectas
bonus esset
tanquam rem
imo ad innumerabilis
quodcunque
magnum
Nel testo
tum demum tanquam centrum
manca questa
Manca pure
testo
ha
II
(1)
opportuna a chiarire
trulinam ad: ed
(3)
il
senso.
metro nol comporta.
testo.
Qui mi sembra doversi ripetere
Le due
il
il
nullwn.
virgole tra cui ho chiuso
il
nihil esl
mancano
diffe-
in nihilum cva-
virgola.
la virgola, ed e
finiti
corpus a momento
nescit.
(6)
et
non
potens et nolens idipsum positive
idemque pro
rentias, nihil est, (6) sicut
(1)
sicut
pro infinitae autem actionis repressione esset infinite ma-
magnam, mundum ad
(-2)
ava-
et
comunicare et diffundere,
non se diffundens (5) potest esse bonum.
potens est privative malum,
mundi
tibi
infinitum diffusissimum et uni-
ad bonorum effectum se
potest
sine causa
mun-
Si ergo
neque aliam fingere possis cau-
impedimentum.
tanti boni esse
malum
a similibus causis bo-
quomodocunque nomen
versalissimum. II. Nullum neque exparte

rei factae,
esse hic, et
mundum.
quoque dictum
(ut supra
gulare, et individuum,
videri.
mundum
aliter in simili spacio
malum
iste solus est et
accipiatur
est
creata
(4)
nel testo.
239
CAPUT
mundus
Etiamsi
iste sit
perfectus, non
tollit
XI.
esse innumerabilibus qui sint
eadem
ratio-
ne perfecti, vel magis, ubi spacium, pater efficiens bouus et potens, materia obsequens, effectus laudabilissimus.
Nec bene cunctarum huic mundo
perfectio
rerum
Largita est liorum sensu, firmataque voce.
etenim quae possunt undique tantis
Infinita
In spaciis et
tam multis succedere semper,
Omnia
qui poterunt isto contenta putari
Si vir
enim summus, donatus
Quanta homines cuncti

Quid vetat esse
et
indole tanta,
ditantur, sic statuatur,
homines,
alios
illique subesse
Ordine in hoc generis, et partibu' materiei
Quae
se ita propterea amplificat; vel
qua ratione
Harmoniae tantae ac numeri servarier ordo

valere queat, nisi pluria distribuantur?
Ille
Optima namque monas, numerum quae complicat omnem,
unum dumtaxat
Corporea pro sorte
Arcens innumeros
Non
satis
Totum
Et
est
ullo sine limite
se fundens extra omnia,
simili bonitate
(1)
in
omni
synodum extra omnem stellarum pergere mente
spacium templi
Cosi ha
sit
sit
sui siet obvia imago.
Est Deus immensus, vestigia
cum
cum
potens foecundat inane; (1) ut
Te via sacra jubet nihilominus,
Sic
mundos.
unum, quia mens foecunda per amplum
Per totum generosa

Sic
idipsum est
il
testo; io leggerei
et
illic
sic bonitatis,
magni speciem simulacri
con quest' altra punteggiatura: se fundens exlra, omnia
in omni, et simili bonitale polens, ec.
non ha senso.
et velut
II
se
fundens extra omnia pel Bruno
: ,
240
Haud
jure asseritur
non occurrere ubique,
sibi
Undique, qua et versum vertatur cunque, potensque
Et bonus haud rebus parce insinuatur agendis.
Innumeros iuxtaque gradus divina potestas

Innumeris
in subjectis recolenda subibit
Qualia sunt Tellus, Sol, Luna et liquidus Aer.
non credetur ab
Deficiens faciens ita

Si quanta est spacii,
si
quanta potentia inanis
Ad complectendum, exaequandum,
quantum
Materiae, (1) et
ullo,
petit
concipiendum
ampla potentia
in
ipso
Consistens, substrata modis adeo numerosis, (2)
Foecundus
Deficiens
Aut opus
tantum valet actus
(3)
nunquam
illias
mirae signum bonitatis,
Temporis atque
Adde ut
et
sufficiensque.
quia terminus ipsum
efficiens,
loci
nusquam mensura
immensum
coercet.
quoties intelligo (4)
templum,
Nullius adversi argumenti vincla subibo
Cogetur potius confusus abire minister

Stultitiae,
tanto lucis splendore repulsus,
Cui temere
immensum spacium corpusque negatur;
Adstruiturque simul gemina
Et
illa
potentia frustra,
nullis bonitas subjectis insinuanda,
At tam parca
sui,
ac tam sordida, tamque remissa.
Immensum natura sinum quando

Usque adeo frustrata
dolet,
explicat, ut quid
sublataque tanta
Inhausto (5) a fonte est fundendae gloria lucis?
(1)
(2)
(3)
II
testo
ha una virgola
qui,
(1) Iltesto ha: intellego. II

(5) II testo ha:
In hausto.
testo.
testo,
ed
come purelaprecedente.
io l'ho tolta,
perche
il
foecundus va con actus.
Brunq suol usare 1'ortografia lucreziana.
24!
Quale putem ingenium sobole fraudantis avita
Mundorum innumeri
mane
numeri, quos margine nulla im-
capit spacium, quo (1) contemplarier apte
Alta queat deitas, virtutisque actio et actus,
Cum
nihil impediat,
Quid speculum
contra nihilumque reclamet
fme negem,
sine
et
dignum simulacrum
Promere naturae ne corporeo clueatque
modo
Infinita
Cur non
substantia, visque perennis
explicite
Ut deus implicite
Nempe
immensum quoque
in toto est,
per effectum
sibi
et
creditur esse,
totus ubique
non occurrat abunde
Et quid ego reputem plus
ire
quod
cur non
Possibile et facere et
Atque necessum
Nec
Ut
non
est,
Sic neque velle

Illi
et
fieri,
intelligit
potis
est
ille
et
excors,
factum placitumque
opus venientia prorsus
potis est facere id
qualis
et
bonum producere: porro
fine
non placeat
Illi
ex ore prophano,
Sacrilego, (2) auditu indignum, quain
Effectum sine
talis
quod non
placet,
in
unum;
haudque probatur:
nequit esse profecto.
potest quod non
vult:
namque moveri
congrueret, seque ipsum posse negare.
Infmitae caussae et principio
nequidcm
aliquid, nisi infinitum:
municat, seu (potius)

et multitudinis
et
suam magnitudinem
in
magnum
immo
(3)
com-
rerum corporearum
atque potentiae vestigium
(4), infinitum
ma-
absque numero subjiciat oportet. Sic ab uno consi-
quo leggerei quos.
(1)
Invece
(2)
Questa virgola mancanel testo.
di
potest esse
ergo se rebus corporeis
existentiam explicat, objectum pro captu ejus es-
sentiae simulacrum,
gnitudine
niliil
si
testo ha: corporis.
(3)
II
(1)
Nel testo nianca la virgola, che serve a distinguere vestigium da inftnitwm*
31
242
unum
mile
modo.
neque
est,
imago eorporeo potest esse
aliter divinitatis
Ut quippe repugnat
finito actio
infinita
vel
subjectio
ita
et infinito efficienti finiti formatio, infinitoque spacio seu materiae

finita formabilitas
rale
quoniam
actio
sive voluntarium dicas
quanta
in infinito
quod negare
et effectus,
principium sive natu-
natura
est
tanta est potentia
ita est facile, ut et impossibile est
probare.
Licet autem sigillatim ad individua respicienti, sub ea, qua sin-
gula sunt, ratione proxima atque immediata ad finitum principium
atque caussam referri debeant

finitus respicit
quandoquidem finitam potentiam
effectus, in universitatis
nitum efficientem primum singula

rabilia
cognoscunt. Heic
authoritate
fendendo
tuenda
vel
(1)
immenso innume-
non
sophistice, vel pro
gloriae de proposito
pro
infi-
in
omnia
et
quisquam
si
tamen computatione
quocunque de-
conservatione, vel pro servili et mercenaria
quadam
fide
ignobilissime contestanda, sed serio pro veritatis atque propria dignitate (2) contemplari: illud primo sibi ante rationis oculos proponat
oportet, ut consideret uter
eorum, qui duas contradictionis partes
tuentur, exigere probationem debeat ab altero:et cujus

sit
ostendere et probare. Quilibet dicet,
est dubia sententia.

cipiis
(3)
decere probationes, cujus
Ejusque subinde dubia est sententia, qui a prin-
contrarium ejus quod ab
sequive possit, (4) affirmarit.
na essentia est
infinita.
Modum
est simplicissima
II.
illis
consequatur
Principia communia
Modum
essendi
essentia
in
(3) II testo ha:

(4) II testo
conDivi-
sequi-
qua nulla compositio potest esse
quisqnam.
Manca un verbo
I.
possendi consequitur operandi modus. IV. Deus
eodem idem
posse, agere, velle, essentia, potcntia, actio, voluntas
(1) II testo ha:
sunt.
modus possendi
vel diversitas intrinsece. V. Consequenter in
(2)
inter-
per se manifestis et ab utraque altercantium parte con-
cessis, aliud, vel
tur. III.
eum
maxime
finito:
aggiungerei
velil.
quia ptincipiis.
ha: conseqai ve possit a/Jirmarit.
et
est ess<
quidquh
243
do eo verc dici potcst, quia ipse ipsa cst veritas. VI. Consequcn-
Dei
ter
voluntas est super omnia
idcoquc frustrari non potcst
neque per aliud. VII. Consequenter voluntas
modo
necessaria, sed ctiam cst ipsa necessitas, cujus
nequc pcr seipsam

divina est non
oppositum non cst impossibilc modo, scd ctiam ipsa impossibilitas.
modo,
VIII. In simplici esscntia non potest essc contrarictas ullo
neque inaequalitas: voluntas, inquam, non est contraria et inacqualis

potentiae. IX. Necessitas ct libertas sunt
dandum quod, cum agat
immo omnino non
potius
sitas et natura,
non
finita
fieri;
in
quo
non est ratio quae

in simili spacio
major
neque
istum
ille
dum
rei
veriiatem
neque
esset
biliter melius est
Mundus,
faciat esse finitum. XIII.
quam non
facere.
quam
ruere illum
est in
quam
secun-
infinito
ordine
habitudi-
esse, dignius estfacere
Ponere ens
sinere non ens
et
,
quod
verum improportiona-
et nihil.
(2),
XV.
Potentia et
tunc enim potentia ad impossibile
XVI. Potentiam infinitam (extensiva
actu esl spacium infinitum.

testo
intelligere. XII.
spacium extra mundum,
uno uniuscujusque
in
ad essc frustrari est
II
simile
naturalis frustrari non debet, et ad infinitam durationem
referretur.
(2) Si
boc mundo
qua hic formidet
spacium csse sine proprio actu
(1)
spacio, quod,
non esset huic mundo impedimento
est esse,
bonum, quam non
siva)
isti
sursum vero atque deorsum secundum cer-
quae sunt
nem. XIV. Mclius
voluntas
mundus
extra istud
ratio
in boc spa-
quandoquidem ubique medium
tam eorum
esi/
est
tollat
X. Potentia in-
mundus
est
mundo remanens
buic
aequale
neces-
quae enim impossibilis, vel ad
XI. Sicut
potest csse in simili spacio
Huic spacio
agendo, quam
infinitum; non est, inquam, potens
nisi sit possibile
possumus
agat: sed
libore
(1) necessitas requirit.
impossibile potest esse potentia
ablato,
non
libere ageret, aliter
facerc infinitum, nisi sit potens
cio, ita et
est formi-
necessitate naturae,
imo naturac
est,
unum, unde non
lia:
sic
actu
malum
sive
XVII. Sicut hoc spacium
natura.
devc sottointendere un'altra volta: non debet.
sit,
sive inten-
infinitum poni
sicut et
potest recipe-

re hunc munclum et ornari
ipso indifferens
XVIII. Ornamentum
ita et simile
istius
similem concepisse.
spacii,hnjusque mundi perfectio nihil est,
ornamento atque perfectioni
non
acldat vel subtrahat vel sufficientiae vel incligentiae, (1) prae-
quod
stet
quodcunque spacium ab
non absente principio
simili
244
exigat
ita actuari
XIX. De deo
istud.
et
illud,
cujuscunque
alius
quam actuatum rerum
de natura
rebus maximis nihil temere
quominus
spacii,
plenitudine sit
quam optime sentiendum. XX. De
citra
sensum atque rationem defen-
denclum.
Hisce ita constantibus
causam
qua
probandum
infinita essentia
est adversario.
atque potentia
cum
constare possit potentia activa infinita
rum:
III.
simile
qua
spacio quod hoc
semper accipimus esse
spacium:
mundo
finite
esse
I.
operetur:
vim
possibilitate finita re-
absente comprendimus
minime
et
qua
II.
cui
ultra adjectum possit esse
IV. qua, tota materia est finita et margine
illius
extimi
comprehensa: V. qua, Deus non vult quantum potest: qua, esse
coeli
plures hoc nobis manifesto mundos, non
sit
conveniens. VI. Neces-
cum
sitatem in
Deo
et actione
non concurrere. VIII. Posse aliud quam vult
aliud esse a libertate. VII. Potentiam
quam
potest. IX. Alia
velle,
quam
(2)
habere nomina
quod vult, posse
quam
voluntate
velle aliud
habeat. X. Posse aliud
aliter esse haberi
quam
sit
vere,
et necessitatem esse aliud et citra divinam voluntatem, et e conver-
Posse item velle quod non vult, stante quod non possit esse quod
so.
non
est.
CAPUT
Ad
id
quod dicunt
Item
XII.
infinitae potentiae activae
eam posse quae non
non respondere possibilitatem reruni.
faciat neque velit, neque consequenter probet.
Praeteritum, praesens, quiquid capis, atque futurum,
Ante Deum praesens unum

(1)
(2)
II
testo ha: qua.
testo.
est
unumque perenne;
245
Utque simul nequeunt contradictoria
stare,
Sic et quae ad partem sunt contingentia utramque,
Temporis
Omne
istud
etenim quando est (quoniam
Eligit ergo
Non
Deus quod
futuri.
est) est esse
vult, dat, scitque,
necesse.
(aoitque
variare potens ipsum non seque negare:
Quod
Nec
habent pro conditione
vult atque potest est
potis est facere
Nempe ipsum fatum

Ergo
alius
quam
Sic aliud fieri
sit
quam
unum
prorsus idemque,
quod non vult esseque factum,

divina est ipsa voluntas.
veluti
fit
non
est potis esse,
non posset ab
illo.
(
Est siquidem natura Dei substantia simplex,
De qua quantumvis praedicent nomina
mille,
Nullo re pro signata discrimine distant,

Diversos quamvis actus referant rationi,
Sensibus, et variis effectibu': (1)
dum
speculamur,
Est quoque de objecto varius conceptus eodem,

Ingeritur variis in
Nam
mentem namque
veluti in sphaera
fenestris.
longum, latum, atque profundum
Conveniunt, atque objectum capiuntur ut unum:
Non
secus in mole hac, quae non finita probatur,
Altum quod
Et
tibi
Majori
dicam nihilominus imum,
dicis,
quod latum
id ratione
est,
decet
mihi longum
verum
est,
atque profundum.
esse putari,
Sicubi natura est quae totum totaque ubique est;
Quanta
ejus bonitas, tanta est sapientia, virtus,
Actus, amor, vita, imperium, decus, atque potestas.
Atque ideo
Omni ex
(1)
nihilo est major, sed cunctivalenter
parte sibi occurret, totaliter
Questi due punti, e la virgola seguente
mancano
omne
nel testo.

Aeque
Ne
24G
infinitum centrum est, aeque omnia
manus
breviata
finit;
patrantis tanta putetur,
Quam
tanta exagitat virtus, sapientia, arnorque.
Nunc
valeat Genii species male suada maligni
Credens finitum hoc totum, et quod
Actus
et effectus, sicque
differat ultro
audens jungere
unum
in
Objectum simplex quae non consistere possunt.

Infinita virtus
neque a seipsa
si
tate suae naturae agit
voluntate
in
nec ab
finitur,
alio,
non agit necessitate naturae
eorum morem quae
tunc necessi-
alia
a se
et
sua
necessitati subsunt; sed ipsa est
(ut saepe dicimus) necessitas. Agit ergo necessitate, quae neque ab

intrinseco et per se, neque ab extrinseco et per aliud frustrari potest.
Non
primo, quia non potest aliud esse atque aliud
do, quia ista necessitas, (1) reliquorum
omnium
non secun-
lex est. Antevertens
ergo naturam illam, necessitatem, et voluntatem, et potentiam
quominus procedat secundum totam potentiam quae est
esse potest,
ipsa bonitas, aut nihil; et
potentia, aut nihil
rerum
quae
secundum totam bonitatem quae
est infinita, aut
non
ipsius;
diffun-
imperfectum aliquoties objectum: proindeque affectu atque
latentia undique turbatur:
quod
si citra
turbatam voluntatem,
atque cognoscitivae potentiae cursum absque ignorantia

sionibus ageremus;
definita esset
duorum oppositorum (2),
et
consultamus
definimus affectu. Deus ut natura

bus, eoque convenientissimo
agit; et
voluntas
Idcirco
cum
cum
incertique tandem
cum
modo
sit
testo.
(3)
II
ha Tantica forma
unum
oplv,,
sit
et
cum
turbato
perfectissimus, uno de duo-
et quia
bonitate, et bonitas
in ornni specie
(2)
testo
et aliis pas-
operatio nostra perpetuo
ad melius. Antequam enim operemur, inter utramque
viam haeremus
(1)
est ipsa
quae se
aut non ab ipso. Nostra agendi libertas fertur imperfe-
dit infinite,
cte, et in
niliil
non coactus agit
cum
optimum
libere
necessitate concurrit.
(3),
unum
necessario a-
git et
cere
non
atque
utque non potest esse
aliud,
quam
247
nisi
bonus, non potest aliter fa-
faciat.Quare necessitate naturae
unum et(l)alterum
bonum
facit,
atque melius;
oppositorum, quod est deterius, neque ejus
potentiae, neque voluntatis, neque necessitatis objectum poterit esse
unquam
vel subjectum. Caveat ergo presbyter
qui
ille,
divinam
libor-
tatem aeque inter contingentia et possibilia collocat atque nostram

neque imperfectioni naturae adscribat quo
ab ea aversa
finita,
uno modo hirundo

re
non posset
telam atque
quam non absque maximo

nidum quo meliore
facit
sic et
formicae cavcam
de quorum
retia:
Salomon qui sapientissimus

dixit.
et
adcommodatiore face-
varieque aranearum species
omnium sensu
citra
errore persequeretur:
morem
definire formidavit
Ad
imperfectionem ergo lucis et coelestis cujusdam vigo-
referendum
est
quod homines ambigant consultando,
in
quae ad victum, cultum, et defensionem pertinent, quod
omnes sapercnt
omnes.
Non
optime
quam de
aestuant.
omnibus
si
optime
et consequenter uno modo gubernarentur
melius ergo rite consideranti de hominis libertate sen-
ticndum, qualis ea cunque
tate
ille
praecipitantium sententias
Quis novit an spiritus hominis ascendat sursum, aliorum vero
deorsum
ris
ad alteram partem de-
sit
iis
Non
sit,
aut
unquam
fuerit
quae sub incertitudine versantur

est ergo
vel esse possit,
vertiginisque casu
dignum ut Dcum ex hujusmodi gcneris
liber-
aeque vel inaequaliter ad duo contradictoria volenda, vel agen-
da, velle vel agere posse refcratur: id
enim totum a contingenti, am-
biguoque, et fluctuante inter contraria principio demanat: sed
illius
generis est libertas, quae idem est quod ipsa necessitas, cui nihil
superstat majus, cui nihil obsistit aequale, cui omnia
atque per omnia obsecundando subjiciuntur.
(1)11 testoha:
e/;ma civorrebbe veramente: aut.
omnibus
248
CAPUT
Ubi
XIII.
tendit imaginatio de quantitate
in infinitum
potentia quae est

est in materia:
in
continua et de numeris, activa item
elemento, receptiva item quae est in spacio, formabilis quae
cur intellectus
atque faciet extrase
ille
qui intelligendo facit,
cur optimus agens,
num, cum omnis natura exigat
Dum numerum
infinitum
finituin ponit
intelliget,
finita
numero
et
volet,
magnitudine bo-
numero, molem moli superaddit,
Apponens monadi plura
et
complurima multis,
finem meditatio quemlibet ultra.
Percurrit
Ergo sophista cave,
ne, tactus
Usque adeo impurum

Ut, rninus illum
persistas
lumine tanto,
dogma
tueri,
actum quam nostra potentia
possit
Promere, concludas, vel promere nolle reare

Plane pollentem frustra.
At.vero ut
sterilis
Tempus,
immensum
et
non
est
mens
spacium,
illa,
perenne
numerum irinumerumque
Discursu nullo conceptans, atque labore,
Multo plusquam
Non
sua per naturae elementa
vi distractus fundit
Sic sequitur tali
Quicquam
Quam
Ille
sol
lucem atque calorem,
ex conceptu verius esse
consistens, pulchrum, verumque,
bonumque
nostros queat ante oculos substernier
ut
naturam resque extra
ergo
intelligit esse,
Sic sunt omnino, non est quicquam impediensque
Nam
species concepta deo est effectio resque
Sic ergo
expansum infinitum
Innumero numero quae sunt
Ceu perfecta monas
Omnia substentans
et multiplicata
distincta sub ipso,
tota intima et extima tota,
graditur super omnia (nempe
Sola ipsa in toto, et totum consistit in ipsa)
Alte comprendit cui

Debile
Quem
tibi
in
superadjiciatur.
nil
praeterea indicium
tibi
non dabit
ignis,
exigua contractum monstro
Lignorum quem
In
249
si
favilla,
fotrix substantia pascat,
non finitum excrescet semperque manebit
Ergo
virtutis
si
(1)
tantum, corporis hujus
Se praefert species, qufnam trepidare decebit,

Ancipitique animo
populo sese addere, ut erret
Tuto cum multis, quam stare a partibu' veri

Et se fidenter
profiteri nobilitatum
Splendore insignis sophiae, divisque propinquum
Ajo principium primum virtute superstans

Principiis atque
iis
quae horum glomeramine fiunt;
Voto, opere, inferius
quando
Sic ergo
in
tibi
non fingatur,
et actu.
spacium virtute capaci
Materia est semper cupide substrata, valensque
Formator praesens,
prompta, et semina praesto,
vis
Quis cursum tantae bonitatis praepedit error?
Nunc spacium tantum
Ac
nunc tanta potentia inane
est,
est,
privata suo quaedam natura tenore,
Nempe
locus,
vacuum, cupiens natura, capaxque
Materiae adsimile, aut substantia materiei est

Fiendique facultas, non temeranda Platoni,
Urget compleri, justas tollitque querelas

Affectantis opus pulchrum,
verumque
bonumque
Importunus amor stimulat
(2)
Quod neque cognoscat
neque complectatur avitum.
(3J
vim concipiendi
(1)
T/ interrogativo rnanea nel tesio.
(2)
II
testo ha: stmtihit.
(3)
II
testo
(t)
Avitum parmi ricavato da aceo, benche questo verbo manchi
ha
(4)
cognoscl.
di
participio.
32
Anche
250
Indeque ab adverso grandi stimulo bonitatis

exagitans, animansque perennis
molem
hic
Spiritus
Plenique tudo (1) patris, per
Quantum mens
potis est
quam
decet esse beatum,
non invidiosa beare,
Quis circumciso sensu, et ratione retonsus
Usque
Quantam
Ne
ut tantam nequeat comprendere lucem,
est,
amor
(2)
malum
sine fine
Finitumque
hic geminus,gemina ista potentia praestat,
bonum immenso
(3)
Ne aeternum
sancta de mente triumphet,
infelix genitor
Dede manus ergo,
contrastet inani,
genitrixque querantur.
nec Stagiraeus inepto
tibi
Garritu sensus praestringat.

Vestigium, simulacrum, et speculum
infinitatis in
omnibus quae
videmus atque singulis experimur; ad hanc imaginationis

lectus
numeros numeris,
et
et intel-
magnitudines magnitudinibas, et species
speciebus adjicientis, absque vis termino contendit, hancque conte-
Hoc sensus non
statur (4).
ubique se esse in centro
detestatur visus, qui quocunque pergat,
aeque quoquoversum respiciens
horizontis
formatione indicat; hoc appetitus animalis, seu rationalis, qui adeptis
unquam non
dum
(5):
est contentus,
quandiu aliquid remanserit adipiscen-
ubi quippe majora quaeque sperantur, prima sordent.
Hoc
principiorum naturalis potentia etiam activa: una enim facula innumerabiliter accensibilibus, et infinito accensibili proposito sufficiens esse
videtur.
nel cap.
XI
En
il
Bruno ha detto: sobole fraudantis
puo intendersi
(2) II
(3)
(4)
dit
altrimenti,
Stainvece
(1)
II
testo
quo nos cunque vertamur,
ut
ha
testo ha
di:
deserit.
avita: e ne in questo luogo, ne nell'altro
che per desideralo.
etpleniludo.
Fitumque.
io la
punteggiatura, che nel testo era cosi: absque vis, termino conten-
hancque conlestatur.
numeros
(5) II testo
non
quanta.
Ho rimessa
adjicientis
infiniti species
II
etc.
ha: adpiscendum.
senso
e:
vis inlellectus et
imaginationis absque termino

DE MAXIMO ET IMMENSO
LIBER
CAPUT
Vulgata sententia
est:
parvus error
I.
in principio,
quippe omnia sunt seinina et elementa,
in
II.
magnus
in fine est;
parva
et niiniina
quibus specierum tota pene substantia
coosistit.
Occursu geminum perplexus quando viarum

Ancipiti temere meditatur mente viator,
Qua
sibi
pergendum, via quae carpenda minus
sit:
Tristis ut erroris (1) sibi suasio nulla relicta est
Securus graditur cantu silentia (2) captans,
Quando non multo aut
niliilo
differre videntur,
Arcte principio communi namque propinquant

Heic multas centrum methodos ubi terminat unum,
Immensum quae protenduntur

Ast tractus, adolente
Sensim
Non
sit
si
Non
discrimina crescent
complebitur amplius error.
et sensibilis
aliter si forte inter nihil esse putabis,
Num
Ac
via,
in intervallum.
vel non
sit
quicquam quod contegit omne;
de quantis ea controversia multurn
possit sophiae
cursum variare, nec
Solemnes metae turbentur principiorum:

(1) II testo
(2)
ha: erorris.
Iltestoha: soleniia.
hilo
252
Stellarum nempe est eadem et natura animantum,
Atque elementorum manet haec concordia discors,

Sive intra fines numerus
Rem
seu super
sit,
illos.
vero melius ultra speculando, videbis
Vastorum errorum monstra
Nempe
et portenta creata;
oculis rationis erit satis undique apertum,
Quam
lateat species
legum naturae utriusque,
Ignisque extinctus, lux suffocataque mentis

Altero ab istorum,
Quae quantum
Tantum ex
iis
primis prima haec,

iis
putaverunt, an hoc
illo
modo
sententia
sit
Aristotelis
se habeat
nobis
et
illi
diligentia definiendum.
est.
II.
contraimmensitatem multis (tanquam pluribus argumentis) constans
argumentum adducitur
illud
et
examinatur.
primum sensu comprendere
namque
sit
sine fine
primum monstrare
istud
oportet,
decebit
Corpus enim simplex vel mixtum cernimus
Hocque nequit
Ergo
immensum
plures ex veteribus philosophis
maxima cum
Inquit Aristoteles, an simplex
Corpus,
illis.
omnis veri cogniiio consistit atque
communis mihi
partibus ex primo motu
Ergo
illis,
ex impossibilibus unum. In eo enim quod res
CAPUT
Primum
istaque ab
media haec, haec ultima ab
quemadmodum
summa: itaque de hoc
Haec
membra
inquit Aristoteles: non parvi referre, sitne
infinitumque corpus,
hoc vel
in contraria pellunt;
a tenebris lux distat, falsaque veris,
mediis longe
Quambene
namque
esse,
sine fine dari, nisi praesit et
in eo satis est si
Non elementorum
illud.
demonstravero finem.
corpus simplex neque coeli
Esse infinitum, patet hinc, quod mobile gyrans

Primum
253
occurret sine mole profundo
infinite
Et pertransibit, duplici fluxuque notato

Centri,
quorum
alter medii per compita coeli
Tendatur qui cum coelo
gyrum moveatur;
in
Alter non ullum raptatus circinet orbom,
Et quem sustineat
coeli dissector horizon,
Nunquid non medii
fixam, sive una ex parte
Hanc reliquam
Terminus
transibit linea coeli
in centro,
sit illi
ex utraque per ipsum
sive
Transeat et quaedam sine cardine dimetrus exstet?

Adde: velut spacium, geminum intercrescere fluxum
Tanto plus constat, quanto majore recessu
medio capitur; quod
sine fine recedit,
si
Linea tunc nulla est quae
illuc,
ubi linea sistit
Altera, discurrens valeat pertingere tandem:
spacium sine
Sic (1) pertransiri
Porro quis usque adeo
fuit
Immense expansum quando
negandum
fine
unquam
est.
stultus, ut illud
idemque
fateatur,
Dixerit inversum, aut centrum confinxerit
illi?
Parmenidis sensus, Xenophanis, atque Melissi
Unum
principium,
Immotum
unum
dicunt omnes ratione coacti,
mundi innumerique moventur.
In cujus spacio
Perge ergo
mentem revoces quinam
in
Provocat has
(2) liteis queis strenuus
An non commentis
haerens propriis
ille
sophorum
usque triumphas
testo ha: si invece di sic.
fioo
negandum
testo
ha
messa
luogo
di et
io
II
(3)
Laque probatum
in
la
puateggiatura
nel testo c'e
hac.
(2)
Avverto che tutta
l'ho
est,
improbatum,
il
procul horrens
mente illorum praeconcipis imque probatuin,
(1) II
adde
ens sine fine repertum,
di
(3)
questo periodo, da
solo punto e virgola
dopo capitur.
2134
Principio adsnmens technis illudere
fictis
Continuas, et de coelato facibus orbe
totum
Constituis
Inde superficie
Cardinibus
Huicque
Ut
tibi
tibi
est,
cum
hinc centro, quodque revinctum

certo super axe rotetur
certis,
infiniti
mobile, quale repressum
(1)
succurrit opinio deinde
sensu
sit
disceptatio nullo,
Phantasia haec etenim, mota
tellure, peribit,
Qua circum totam gyret quantumlibet

Tendatur sine
fine
mihi, tibi fine
ultra
premendum.
Quapropter cumulos nebularum discute tantos
Aera per liquidum jactu contende oculorum,

Illius
lumine finem
et spacii noli sine
Asserere, et parili, qua pergis pergito semper
Consimile ad spacium (quid turbat posse?), tenore.
Undique quodque vides circum confinia terrae

Transparens, itidem circa confinia Lunae,
Solis,
et
astrorum reliquorum corpora crede.
Innumerosque hujus generis comprendere mundos
Immensum
spacium, qui certis intervallis
Distent, quo
non interimantur, quin potius
Ordine, quo dictum
se
valeant refovere vicissim.
est,
Immensum spacium hoc immensus

}
et aer,
abunde
Cognoscunt omnes totum non posse rnoveri:
Quonam
tendet enim spacium
si
non habet extra?
Interea innumeris passim splendescere mundis,
Ordine quos certo circumvolvi, atque rotari
Quidnam posse
(1)
LTintetrog-ativo
mancu
vetat
nel testo.
quid non conclamitat esse
255
Omno
Sic argumentari incipit Aristotelcs:
aut compositum
et ita infinitum
positum. Cui respondemus esse
corpus aut simplex
tum
simplex,
non potest esse compositum infinitum,
nisi
tum partium supputata multitudine.
Aristoteles
est,
aut com-
tum compositum, quia
infinitum
sit,
ex"quo com-
inquam tum computata magnitudine
ponitur, simplex: infinitum

tius,
corpus, aut simplex est,
Sufficit
orgo mihi
corporis infinitao sunt lineae, quae producuntur a meclio,
sunt distinctae quantumvis
cum sensim
modicum
a centri
Infiniti
quarum,
si
ut esse possunt) re-
distantia in infinitum crescat, sicut finis non da-
tur in longitudinem
omnino non
pariter
mitti.Ideo neque
tempus quo
esse convenit. Si
enim
AD
fit
et
poterit in latitudinem ad-
motus, neque spatium ipsum, finitum
AC
sunt infinitae, spacium inter Dêt
non poterit esse finitum, nullum ergo esse poterit, quod

pleat,
to-
inquit
videre non esse simplox corpusaliquodintorminatum et
immensum. Primum autem de primo cxaminando corpore.
gione,
motum ex-
tempus.
Neque
posita fixa linea
principium quo linea
AD
linea vero
AD
incidat in lineam
AC.
AC
mobili
poterit esse

Neque
erit differentia, si
earum
vel alteram (1)
256
ponas ambas motas invicem occurrere
stare, ut infinita infinitam possit incurrere, et
deinde praeterire: heic enim nulla tardioris ex una et velocioris ex
ambabus motis
terit esse
ullum inter impossibilitatem
immensamAC,
AD
qua immensa
immensam GE. Quinimo
vel
concurrere tempus adhoc,ut linea infinitavel
Ad
Neque discrimen po-
lineis esse differentia poterit.
oportebit
transeat
immensum
minimum moveatur.
haec, qui poterit motus circularis esse non extante circulo? quo-
modo vero
vel circulare erit vel circulariter agitabitur
cui non magis
infinitum
secundum figuram moveri convenire potest
quam
esse figuratum ? Inconvenit ergo infinitum moveri, sicut impossibile

est,
immensum tempore
quae ad
num
ubi nescirem referre,
tum verba recenseat
ut
nomen
spacium
praeteriri.
Haec
num autem magis
extra proposi-
enim certa sunt haec omnia
vel fingere norit
Non habebat sane vir
ita et certe
iste
more
unum
qui (2) infinitum mobile statuerit
quid ergo oportuit tot multiplicare rationes atque verba
optime
similia,
et
redeunt, sunt quae adducit argumenta,
veriora,
ad propositum facientia.
nihil
jus
finito
unum omnia tandem
philosophorum hic princeps
ut pejus
quam andabatarum
neque ad homines, neque ad hominum sensus
diglaclietur, ubi
Vide infinitam materiam
astra in spacio, haec

pora, quae sine
nemo cum
in spacio,
moventur
sunt,
quorum
nemo
dixit
unquam
ratione poterit inficiari.
rendo propriis
et
move-
haec non movetur. Vide
haec appellata sunt mundana cor-
numero
infinitum mobile
singula moventur, universum

;
in universo infinita mobilia)
Quam
turpiter, in principiis hae-|
et negatis, disputat iste dialecticorum pater,
imo
gices universae (qualem in calce elenchorum profitetur) inventor,
que completor
inter
universum
et
rnundum, nullum accipit
lurem moveri imaginatur omne, quod

II
testo ha: altero.
(2) II testo
ha
q.
illi
lo-j
at-
discri-
men, antiqui vero capiebant: universum appellat hoc quod circa
(1)
ad
Ostendit
rectos habeat oculos. Vide prius infinitum spacium, hoc non

tur.
cu-
tel|
non asserebant. Hoc inteh

ligit in
infinitum sub
257
oadem mofus
neque
fundamentis
Quin etiam
diurna
non intelligebant,
quam
se strenue pugil iste torserit (2), vidimus.
postquam finitum sub hac imagine mobilis rapiditate
mundum
qualem etiam Epicurei
concepit,
non costituentes
ut vel
(1),
iili
in
brutum non posset unquam imaginari. Hisce
infans, et vocale
jactis
norma
diurni et revolutionis
immcnsum unum continuum cxcrescere, quod
sibi
proposuere
(3),
vei
finem rebus
saltem aliquid praestare posset,
dubium aliquod de unitate mundi
fulcm de pluralitate
et alii
possit intrudere menti
immensitatem saltem externi
spacii
vel
ex-
tenuare.
CAPUT
III.
PONIT ET SOLVIT SECUNDUM ARGUMENTUM.
Secundum
ad
quali pulsu
raui: 3.
motus (quae per rectam lineam
reliqua
ex.
tur ct examiaatur
sibi
inculcando
1.
sursum
et
est) specie
conveniens ascendere et descendere partes
motum rectum non
argumentum
deorsum non ex natura

,
adci-
rei esse; 2.
et alio
ae-
quocunque
esse astri ullo pacto, ideo nec telluri convenire.
4.
Iisdem
omnia astra constant elementis, quae duplex ad genus omnia reducuntur ex superabundante
et
dominante igne vel aqua.
nongravibus
dispositis
in
minima ratione physice grave, sed
vel
Mox
5.
Ex
iis
innumerabilibus suo ut sunt ordine
suo loco, non modo infinitum non sequitur, sed ne
quod coelorum ductu est conatus
Hoc elementorum
finituin
logice, arithmetice, geometrice.
recto concludere
in
orbem, (4)
motu
Nititur, atque alias vires exprimere frustra.
Non unquam
Et
(1)
II
infinito
(Stagirites inquit) ab ullo
mihi ratione probari
motum sursum,
atque deorsum;
testo ha: frudamentis.
(2) II testo
tralasciato
il
ha: setor serit:& uno sbaglio tipografico in luogo di se torserU,

se,
Abbiamo pero
perche erastato ripetuto dall'autore per inavvertenza.
(3) II testo ha:

(4)
fit
et leviore
fingi,
Tractu
pote
propotuere.
Questa virgola mauca nel
testo.
33
Namque ambo
ii
258
motus cum
sint contraria
quaedam
Atque pari metro ut vigeant contraria opus
Quod poterit motus sursum
Si definitur centro contrarius
Unius extremi quare
sit,
sine fine probari

illi ?
(1)
fine videre
si
Alterius possum finem, quoque credo sequenter
Quam
media arctari deceat quoque
limite certo.
Sic igitur fines nequeunt protendier ultra
quam
Aeris atque ignis,
Quod
si
Tellus surgat et unda.
(ut et est certum)
Qui poterunt
Illud item
fines
finem decet esse locorum
extra istos ire locata
apprime gravitas, levitasque docebunt,
Et quod naturae nulla
inclinatio
vana
est,
Corporibus siquidem praescriptus terminus
Haec tandem
Quae scandunt,
Te,
triplici
in
sine fine foret:
argutum absurdo,
Primum
est,
Infiniti
mensura invenientur
Namque
quod gravitas
corpore tanto
quod dicere
si
finiti
corporis, atque
in una.
gravi, quocl sit finito pondere,
Sive infinita ex massa subtractio

isto
mox absurdum
Quod gravitas tandem

Aequalis potuit,
(si
vis,
dixisse pudebit.
tantum
Ponderis apponam, quo tandem aequabitur
Ex
qui
ideo ut certe quandoque quiescant.
Addito praeterea ut levitas
Aut gravitas
est,
gremioque receptet avito
sistat,
illi.
fiat:
sequiturque secundum,
finitae molis ut esse
quantumvis superaddas,)
Major, subjecta hac, (2) infinita inveniatur.

(1)
narlo
(2)
rire
il
Leggerei raeglio:
:
ille,
ille si riferirebbe
Questa virgola e
senso.
la
perche
di centri
essendovene un
solo,
non occorre determi-
a molus.
precedente mancano nel testo: e mi sembrano necessarie a chia-

Cum
250
grave praeterea atque leve, haec duo principia extent
Tardi et velocis, major
Improperatus
tibi
tertius error
quod tunc
erit,
sine fine citato
Aequetur currens quod non sine
Nam
tine
citatum
est.
tarclum et velox gravis et levis esse sequuntur.
Et quia conferri nequeunt sine
Ac quod
fine
quod extat,
finitum est, illud fateare necesse est,
Ut non finitum
vel
non motabitur, aut
si
Huic, ratione aliqua, tribuatur posse moveri,
Ut grave finitum,
moveatur tempore
(1)
oportet.
unquam
Mobile enim ternis simul esse in partibus
Non
aliqua poterit nobis ratione
Ergo nec
suasum
instanti potis est aliquando
Quisquam, quantumvis pollens sine
Omnis quapropter
cui
finito,
Namque
operae est virtus
pulsu,
movere
fine sit ille.
tempore fluxio obibit
Atque a
Finito
(2) veloci aequabitur ultro,
momento,
et
finita ut
suppetat omni, (3)
pondere adacto.
SOLUTIO.
Tu vero solidum
Namque
primum
in eos
Per discrimen
rationis concipe lumen.
ejus
jacularis inania verba
quod sursum
est atque
Quale ullum non est ponentibus hoc sine
fine.
Quid medium, quidve extremum praesumis,

(1)
Questavirgolamanca:
grave finitum. Altrimenti
si
l'ho
messa perche
il
oporlel ut grave finilum
tanporc; che non avrebbe portato 1'inconvenieute, a cui

(2)

Questa
namque
vii-gola
testo,
inanca nel testo:
est virtus finila, ut
et hisce
senso e: opor/et moveatur tempore, ut
sarebbe potuto intendere
(3)
deorsum,
si
moveatur
vuole sforzare 1'avversario.
ed e necessaria, perche veloci va con qequabitur1'
ho messa
perche parmi doversi intendere cosi:
suppetat omnioperae, finito pulsu
elc.
260
Principiis haeres propriis, illisque negatis
Hoc
est principiis ostendere velle petitis.
Ergo age
Ut
respires, et nostra liaec concipe clicta,
sensum
ratio
moderetur habenis,
propriis
Innumeros noscens mundos, spaciumque capaci

Cuncta sinu claudens, itidemque fatebitur
Quod, solem hunc
Finitis,
illud
circa, atque illum, discurrere gyris
varii possunt debentque planetae.
Sic et nos de Tellure
In medio
hunc profitebimur esse
mundum, quia
coeli
magnus horizon
Tellurem, ut centrum cohibens, punctumque videtur.
Ut
certe riihilominus
qui Cynthiae ab oris
iis,
Respiciunt circum dispersos undique mundos,
Et Tellus medium circa revoluta videtur,
Ut quodcunque extra
Non
aliter
est
spectatum sensile lumen.
breviora terens per compita Apollo
Circuitus, medii qui errantibus ambitus
istis,
(1)
Temporis hoc ipso quo circinat intervallo,

Illius
augustae
Cuncta
Non
sibi
suadet et incola
lucis,
circum medium versarier astra
illud
igitur proprie est
mediam
sortita
cavernam
In toto Tellus mater, sed ad hanc regionem
Mundique aspectus
tanti,
quantus capit illam
Sensibus objectam (2) speciem, qua cuncta putantur
Lumina
caelato circumversarier orbe.
Perspectum
est nobis
quantum videre
vetusti,
Et quae terrenis descendere multa videntur,

Ascendunt
(1)
aliis.
Questa virgola e
(2) II
la
At quae
sublata volabunt,
testo ha: obiestam.
201
Anticephi (1) dicent Lunares lata deorsum.
Ergo ad
sunt haec discrimina mundos,
finitos
Non autem ad totum immensum

Unde
et
Illinc
ima petens
dum motu
idem corpus,
ire,
fertur eodem,
hinc dicetur in altum.
inter fines proprios flnita
Ergo
referenda putandum:
feruntur
Corpora, nec cursu infinito pergere recta

Consequitur dictis sapientum haec ipsa putanda.
Indefessa tamen proprios revoluta per orbes,
ln medio, aut circum
Aevo
felici
(2) spectata perenni
seclorum aetate fruuntur.
De gravibus levibusque
Nobis,
medium,
quae
alia est sententia prorsus
consona
certis vero- stat
signis.
Motus enim rectus gravium leviumque quid

Totius asseritur,
si
tantum partibus
esse
isce (3)
Convenit, a propria quae sunt regione revulsae
Nam
totum
et partes in toto
Recta autem
Frustumque
ferri
circulo aguntur.
profugum refugumque videmus
e laribus propriis,
Adspirat, seu sint
quacunque locorum
sursum seu posta deorsum
Ad laevam dextramque, antrorsum

Hinc aer
liquidus,
Non certam
Ut
sibi
sive retrorsum.
lymphae, peregrinus et ignis
ad sedem, sed circumquaque feruntur,
Scilicet ut propria
integris ista referre,
quadam gravitate premantur,
Forte premantque aliud, plane stultissima vox
(1)
Vocabolo coniato
(2)
(3)
11
testo
conveniens opus est aliisque fovendis.
At vero mundis de
due vocali.
ha
iisce,
dall'
ma
autore secondo
la
1'
analogia
di
est.
anlipodes.
testo.
misura del verso non andrebbe senza
la contrazione delle
262
Nam
velut istae atomi, in radiis quas cernere solis
Possumus, haud gravitate premunt hunc aera quaquam(l),

Sic infinito
campo vastissima mundi
in
Corpora sunt nihilum, quo tantus
tanquam
Possit,
ista sit
findier aer
mole premente gravatus
Libera sed peragunt qualem, dictante benigna
Natura, cursum norunt magis esse decentem.
Porro atomi exagitatum hunc
Motum
aeris insequitantur
spirantis, qui pars est corporis hujus.
Externus vero, mundos qui continet, aer
Non
vehit atque agitat neque pressus sustinet
Verum
ita firmat eos, ut parte tranabilis
illos,
omni
Consistat, proprioque actis obtemperet ultro
Appulsu, nihilo ut ab avita praepediantur
Hac metodo, quae natura
Non
praescribitur
illis.
gravis est igitur Tellus magis in regione
Hac, quam
sit
propria in regione Venus
(2) Pyroentes,
Cynthia, Apollo, Dios, Saturnus, Mercuriusque,
Quotquot
immenso sunt
in
scintiliantia (3)
campo,
Unus, continuus, quae circumplectitur, aer.

In quibus, et veluti parteis, (4) Telluris aguntur
Membra,
ubi comparibus, totidemque, iisdemque elementis
Conflantur quae haec in nostra regione videntur.
Ergo
Telluris quia
eadem conditione
Congaudent omnes celebres
(1)
Questo
(2)
Le due
care che
si
riunito
un
con Yhaud precedente: haud quaquam.
virgole fra cui e posto Pyroentes
tratta di
(3) II testo
(4)
quaquam va
effectibus isdem
mancano
nel testo:
ci
vanno per
indi-
altro pianeta, di Marte.
ha: scincillantia.
Questa virgola e
la
precedentemanoano nel
con membra, non gia con parleis.
testo: sono necessarie, perche telluris
va
2G3
Nil vetat esse quidem quod terrae partibus
Idem conveniat quod terrae partibus
Cumque
infinitas Tellures asserere
Subjectum sine
Et
levis,
fine gravis
illis
istis.
ausim,
fateamur oportet
et medii, frigentisque atque calentis:
Nunquid propterea dogma hoc absurda sequentur
Innumerum hinc
numerum gravium
igitur
esse fatemur,
quibus haud poterit conlectum dicier unum,
Quod
grave
sine tine
est,
veluti millena librarum
Conligat e variis mensuris computus unus

Subjectis plumae in quibus illud distribuatur.
Secundo circa secunda simplicia corpora quae motu recto aguntur,
eodem effuticndo tenore aerem verberat

posset nominare, qui
postquam enim neminem
ignem unum posuerit continuum infinitum, sur-
sum mobile ad ulteriorem terminum/vel deorsum,

riorum contrarii sunt motus, contrariorumque
trarii.
ait
tamen: contra-
motuum
termini con-
Termini contrarii per lineam rectam, seu per diametrum de-
finiuntur, hi sunt
sursum atque deorsum; contrariorum vero
terum finitum esse oportebit,
si
unum non
erit infinitum.
Jam
et al-
nobis
compertissimus est terminus eorum quae moventur recta deorsum et
ad centrum, in quo quiescant densa, spissa, frigida, gravia

igitur possibile,
non
est
sursum non esse terminum, sed infinitum superstare
rarum, calidum, leve: quod

terit esse sine fine:
si
extrema
finita
sunt
medium non po-
adducit exempla et geometrarum more
strationes ad propositum, propriae imaginationis
nihil
demon-
autem quod
ad antiquorum et nostram faciat sententiam. Nos enim gravitatem,

levitatem,
medium
monstrabimus,
et
extremum, sursum etdeorsum nulla esse de-
motum
item secundum naturam nullum esse rectum
neque in toto subjecto mundo

constitutis.
orientis
neque
in partibus
Ostendemus insuper motum

ad
occidentis punctum;
mundi
naturaliter
illum circularem qui est ab
rursumqueaBpuncto recursum
ad
datum, neque dari posse, neque recta, seu
in natura
nusquam
motum ab A
diametraliter
264
in B, et
in
esse ex dictamine na-
turae.
Proinde pirtium naturalium, quae sunt in eterogeneis Telluris et

aliorum astrorum membris, qualiscunque supponatur vel ponatur
motus partium quae sunt
quando teneant sphaerae medium
quam
(1) aliqua
medium,
suum
illa
assignari
(2) sui fiant
modo deorsum ab antipodum
atque
rem
differentiis, ut
iis
planetae
horizonte,
qui plus
deorsum
est
tellus tellurem
tellus
trum referrentur
puncto
ibi
capiuntur.
modo
cui
modo
vel
modo sursum
dextri
fit
a no-
modo dexter modo
spectat
mundorum
si-
ut ad tellu-
suum uniuscujusque a quovis suae
maxime
partes
servandam ordinantur atque conspirant; hinc

solem quantumlibet vicinum
tingentem haberet, non esset
in
quadam
minusque ab aequatore distant
circumferentiae puncto medium.Sic enim

in toto
neque
modo inmediis intersursum atque
Quod vero ad singulos
polis.
in suis partibus,
suum
et illa
mundum, qua astrorum
quibus vicissim, sicut nobis,
nister,sicut habitantibus sub polo:
deorsum
suum habet haec
planetas medius quisque proprios
modo deorsum
sinistri, et
Itaque
et per se possunt in toto vel in partibus
capientibus in ea significatione
sursum
stro,
ita
sed tantum positione et habitudine
sol erit inter
suum haec habet sursum,
synodus,
modo
tellus, alius vero luna
hae differentiae simpliciter
Rursumque
ita ut ali-
aliquando vero extremum, nun-
superficiem proprii superegreditur astri.
mundus
sicut alius est
moventur per totum,
in toto et
ille
in potentia
alterius. Sit Tellus
adunionem
et si sol solem,
vel etiam con-
partium unius ut ad cen-
A, Luna
nimirum particula Telluris
quae se attingant
circuibit
suum
vel
descendet versus A: particula vero Lunae C circuibit vel descensum

faciet in A. Sic
Rursum
et I
aeque undique
ad B,
et
L ad A,
et
ferentur ad
M et N
descendit usque ad B, ascendit usque ad C,

(1) II
testo ha:
(2) II testo
ha
mim quam
;
deorum.
aliq.
ad B;
BF,
et
et
ad A.
ad A.
descendit usque ad A,

ct descendit (1)
205
usque ad C. Haec ad
communem sensum
dicta sint et
partes recta ferri debeant:

spacio posito inani, per quod
naturam enim motus
Haud
aliter
quam
non cognoscitur.
iste rectus
nostri corporis partes in sua veluti sphaera at-
que regione (de propinquis ut cerebro, corde, brachio
non loquor, sed prioribus) quoquoversum

prio feruntur,quae
perent
eadem extra
(2)
et similibus
impetu appulsuque pro(3), tor-
Partes Telluris atque Lunae
impetum eum perderent,
illam manerent, quiescerent
speciem denique mutarent.
seorsim positae
secundum
sicut
neque partes maris
extra propriam sedem fluxum non concipiunt illum atque refluxum.
Et valde
rationi atque experientiae
que magis a suo recedit loco

ctet atque feratur, ut
consonum
est, ut
quanto quid-
tanto minori ad illum impetu respe-
maxime tandem,
ultra definitum
quendam
ab-
scedens terminum, ne respiciat quidem; etiamsi aer, qui est supra
(1)
Parmi debba
dire
ascendil.
quoquo versum.
(2) II
testo ha:
(3) II
testo ha: quescerent.
34
260
extimam superficiem (quem aethera
Telluris
astra discursitant
gus mediam regionem appellat,
ipsum
dicunt, quia per
ejusdem esset conditionis, atque

et inter telluris
iste,
quem
membra cum
vul-
sapien-
tibus antiquis computat Aristoteles: quanto enim plus aquae subest,
tanto
supernatare posse pondus experimur
gravius
haud
aliter
quanto plus subest aeris, tanto magis superinsistere volucris poterit:

ut patet in
rem
quae immotis pennis volant superne, quo, crebris ae-
iis,
ictibus verberando, (1) pervenerant. Itaque
non solum ex parte
minoris appulsus ex distantia, sed etiam ex minoris attractus, ex parte

multi medii sustinentis, ratione, pro leviori habetur quidquid ab imo
longius absistit loco.
volumus
principiis:
pora constituens,et
Hoc non ex
nam
in
nostris
vulgus de partibus Telluris, cometarum cor-
si
cogatur definire quare tam vasta
inquam, multa materia constantia

in illa
non potest esse
sed ex vulgatis assertum
incensiva (2) aeris regione collocans, aliam non
posset adferre rationem
adeo potenti
illa
corpora,
tam,
quam multa ab usque
parte igne, (cui aeque potens in inferioribus hisce
locis), (3)
non descendat naturaliter potius, quam
violenter circumraptetur. (4) Sed haec absurda ex aliis parentibus,

liis
et nepotibus, et
portune
quaquecircum
unum falsum
excusare,iisque
certumque
fi-
famulantibus absurdis, im-
alio falsiore principio,
quorum
tota in auribus est
perpetuo demonstrantes
anima persuasum, ratum,
efficere poterunt.
(1)
Questa virgola, e
(2)
II
testo
infinitis
ita
ha
le
due precedenti mancano nel
incentiva
testo.
V ho mutato in incensiva, sebbene non sia voce latina, perche
risponde al concetto che vuol significare.
manca un
(3)
Qui
(4)
L' autore ha dimenticato, parmi,
e circumraptetttr
verbo: per esempio: leneniur, riferito a

il
a rnulta materia: come sta ora
dant, e circumraptentitr.
quam multa
constantia illa corpora, ed ha

il
(corpora).
riferito
descendal,
periodo, dovrebbe leggersi: descen-
Minime grave
267
Levissimum
<5J
<o
Levius
Minus grave
<tt
<5J
Leve
Grave
60
<*)
Leve
Grave
Minus leve
Gravius
Minime leve
Gravissimum
03
r
CAPUT
IV.
ARGUMENTUM TERTIUM.
Tertium ex absoluta universi natura
tum
vel
recto,
Particulari
infinitum
continuum
tum
motu
circulari
elementa compleotitur atque coelu
nihil infinitum sibi constituere
sicut ipse sibi confinxit
unum
(ut seilicet
motu exagitabile)
quasi hinc
r.ifellitur
terminum.
sit
II.
Quod non
coutinuum unum
ita
aqua.
Corpus non ullum infinitum repperiatur,

infinitum quoque quod generale
Commento
Non
(I) II
negandum
orditur tali monstrare sophista.
inrtnitas species
testoha: qua-
supponere rerum,
I.
nobis est
ignis; inde
At postquam monstrasse putat quia (1) particulare
Mox
argumentum inculcando
est,
vero
Sed
Ut
dare
definitas
sum
268
ratione coactus,
motus sunt atque elementi
definitae
Compertae species
duplici ratione volente.
Partibus ex hisce
infinitis,
Aut lympha
Non
quaelibet ignis
quibus est gravitas levitasque tributa,
est,
quidem sunt quando
finita
Ultra opus est quodque ex
Ac spacium
Unde
istis
sine fine valere,
decet esse capax sine fine profecto,
infinitus valeat peragi
Quod plusquam
Nemo
corpora tanta.
(1)
quoque motus
satis est dictu
etenim loca ad
illa
a ratione alienum:
meat quae visere nunquam
Posse dari credat, ceu quivis aestimat Orcum

In nullo esse Joco, non curat tendere ad
Orcum.
RESPONSIO.
dictis
porro nostris non
ista
sequuntur,
Circulus est (2) quibus infinitus principiorum,
Nec per inane immensum atomos mundosque vagari,

Ceu
Epicurei,
Nam mirum
volumus
sine fine deorsum.
ut potuit talis sententia
mentem
Indugredi infinitum contestantis, ut ullus
Terminus aut medium qua transitus est minimorum,
(3)
Queis natura dedit perfundier undique circum,
Continue ad
(1)
Quando va
imum
uaito col
casu influitantia
quidem; ed
il
quandoquidem
dici
divi.so,
come
suole
il
Bruno con
altre parole in servizio del metro.

(2) Intendi:
(3)
nobis, quibus circulus principiorum est infinilus.
Minimorum
qui sta per
atomorum. Lucrezio
1'usa pure nello stesso senso.
Praeterea nisi erii nxinimum: parvissinia quaeque
Corpora constabunl ex partibus
infinilis. lib.I-
26y
Malint
quam
Ac longum
nomine
fluxus generali
ferri,
per tractum delata subirent,
si
Impetis adpulsus vi definita profundi
Ora
infinito spacio
Ponimus
defuncta superne. (\)
interea specierum de variarum
Concursu totum consistere, non tamen
illas
Innumeras, atqui haec quae constituuntur ab
illis,
Tellures, Soles, Lunaeque, atque id genus astra.
Unde
locus non esse potest quo tale sequatur
Absurdum,
sine fine gravis, sine fine deorsum;
Proxima sedrepetunt connaturalia quaeque,

Telluris corpus ad istud,
Ut partes hujus
Lunai partes ad Lunam, per regiones
Quasque suas
quare haec
sic
motus terminus
Ut certa mundus donatus margine quisque

Tertio circa totum argumentatur dicens.
partem perspectum
est, (2)
immensum non
deinceps videamus, an infinitum
sit
arctat,
est.
Ex accommodatis
ergo ad
esse corpus: sequitur ut
corpus universum
de toto infinitatis genere dicentes. Corpus omne aut
(3)
primum
immensum
aut
determinatum. Si est immensum, aut est ex inter se similibus
ab invicem dissimilibus partibus. Si ex dissimilibus, aut est ex
certis
definitisque specie, vel ex infinitis.
manifestum
est,
aut
At non essc ex infinitis speciebus
quia numerata sunt simplicia corpora secundum
speciem, et simplicium corporum simplices motus atque qualitates.
(1)
Non credo
inutile dichiarare
1'
intelligenza di questo luogo abbastanza intricato: la-
sciando nel testo inalterata la punteggiatura.
gredi
mentem
transitus
minimorum (alomorum)
eircum,
hacc Epicurei
Nam mirum,
ut talis sententia poluit in-
(Epicuri) conteslantis infinitum, ut ullus terminus. aut
malint dici influitantia continue ad
generali nomine fluxus: ac
si
medium, qua
esl
quibus (minimis) natura dedit perfundi undique
imum
casu
quara ferri
(minima), delata per longum tractum, subirenl definita
ora profundij vi impelus, adpulsus; defuncta spacio infinilo supeme.

(2)
testo.
(3)
Questa virgola raanca nel
testo. ed e
opportuna a chiarire
il
senso.

Quod
oportet esse
cis corporis
motum,
cipium, quoque simplicem), qui
formam,
et
fieri
Ut, inquam, ignis
sit infinitas?
sunt motus et qualitates (quoniam simplicem simpli-
finiti
si
270
sit
motus
(1) illius
prin-
potest ut ex ipsis consistere pos-
interminatus, aqua
intermi-
sit
nata? Ita non hinc infinita levitas consequetur atque gravitas? an
non et loca infinitaesse magnitudine oportebit? quod

dent deorsum, quod dabitur spacium
corpore, quod spacium sursum, vacare poterit
tum ex una
tate
poterit esse parte, et non
non ascendet grave

,
infinita
Leve
ascendet
interminatum
Si circulo
si
recta
vel
esse,
motu
Vel motu gravis
necesse est
hoc autem vel
levis
et tunc
et tunc
erit (2)
quonam
quonam descendet
extra quocl neque locus esse poterit neque
motum
infini-
infinita levi-
non descendet gravitate. Si vero
ipsum uno dumtaxat motu exagitabile
immensum
infinito
Et quomodo
ex altera
ex similibus universum constitutum partibus intellegas
recta, vel circulariter
descen-
ita
si
occupatum ab
est
si
vacuum
redibunt partes, quas in primo explicamus
velis,
argumento.
Quia
rum
immo quodcunque
et
(3) qualitatum conditiones
qualecunque etiam citra praedicta-
moveri non
poterit,
siquidem neque
sua moveri poterit natura, neque externa vel violenta aliqua
non
natura, quia motus hujusmodi ad locum sibi convenientem est alium:
non
violentia, quia a loco sibi convenienti est alio.
mensum
Atqui extra im-
ubi poterit conveniens vel inconveniens esse locus?
Ponatur
praeterea casus ut grave infinitum transeat, infinita gravitate

nite
ponderans
et certi
et
infinite
Questa virgola, come
la
ferri
debeat?
(2) II testo
ha: velerit.
(3) II testo ha:
An
tibi in
infinitum tendere, (4)
precedente e la seguente mancano nel testo
sarie a cansare parecchi equivoci.
(1)
finiti
debent esse termini: quid enim est quod perpetuo quorsurn
nunquam quousque
(1)
movebitur deorsum; atqui omnis motus
inii-
praedicrarum.
testo.
e sono neces-

aliud est
quam non
ad partem nullam
in
271
quam
finem tendcre, quod quid est
contendere
Sed, o bone, qualem tu fingis distinctionem contrariorum corpo-
rum, nequc a nobis expressam
certum est hujusmodi infinitum,
neque a natura constitutam
unum
vidisti,
vel duo, neque moveri posse
neque consistere, neque gravis suscipere rationem neque levis,neque

ad locum aliquem appulsum habere, neque a loco
neque
in loco,
neque circa locum aliqucm, seu centrum, circumferri. Vide an

quid adversus intentionem nostram, cui
unum
est
ali-
continuum spa-
cium; in quo, ut supra dictum est, discretos retinent diversa corpora

sine
numero, sed determinatarum, ut explicavimus, specierum ordi-
nes atque recessus.
Quo
quibuscum disputas
te alio proripis
quid somnias; quid vagaris;
contra quale agonizas
sum? Infinitum universum
immensum
et univer-
est immobile; in infinito universo infinita
universorum generum sunt mobilia, quorum singula finibus et regionibus sunt contenta propriis
circulos, et
dum
suos quaeque astrorum peragunt
non in infinitum evagantur. Haec ex partibus eteroge-
secundum speciem
neis
speciem,
finitis
finita et
determinata corpora quae secun-
determinatisque consistunt elementis, et forte
ad eandem tandem omnia referri poterunt substantiam,
quod non
urgemus: haec elementa, sive unius sive plurium capiantur specierum,
si
effluxum ab integro
erit finitus,
secundum numerum
secundum materiae
videlicet
erunt; alterabilia vero

actus:
mundo non
scilicet et in particulari: et aeterna,
numerum eundem,
secundum parvas
quorum alterationem excessivam
corruptionis
nomen
velit
11
testo ha:
impcbiemus.
et
si
singula astrorum
magnas
dispositiones et
quis ad generationis et
promovere, non impediemus (1) neque ur-
gebimus, qui nihilum de nominibus

stente, sollicitamur.
(1)
habent, illorum etiam motus
veritate in suo
ordine consi-
272
CAPUT
V.
Digressio quaedam, quod
si
veluti dissolubiles,
ex natura compositionis, sunt mundi,
dissolvantur partibus a toto corpore diffluentibus

tatione atomos (seu
Attamen atque
Quod
non inconvenit universah agi-
quomodocunque appelles prima corpora)
illud si velles dicere
infinite vagari.
tandem
mutantur, senio torpentque relapsi
si
Mundi, ceu Tellus senio confecta videtur,

Illud item invenias profitendum,
(Quod patet
magnaque cuncta
mundi,
in parvis) pereant animalia
Nempe immutentur,
labantur, dissolvantur.
Materies veterem speciem pertaesa, recentem
Aucupet
(1) assidue, fieri
quod concupit omne,
Viribu' proque suis omni enti consimilari:
Qualem Anaxagoras
intelligit esse, potestque
effluxus proprii et peregrini influxus adurgent. (2)
Si
Tunc
certas variando vices, fluxumque
atomorum
Credere in immensum haud dubia ratione valemus.
Ac
veluti varios anirnas tentare recessus
Perpetuo
est
notum,
sic
versum totum,
Inferri
Singula
nam
fine
corpora materiei
nil
posse vetabit:
ac nihilominus ordine certo
Hos varios peragunt cursus
Quod
si
ille
faciesque resumunt.
a rebus non esset fluxus, et
ille
testo ha: ancupet.
(1)
II
(2)
Qui Tautore accenna a due dottrine, delle quali una e veramente
F altra no.
sagora:
ma
corpi composti di parti
pori \Jtopoi) p e i quali
siinilari,
i
testo
ha adurget, e deve
Anassagora,
corpi accolgono gliefflussi (^JTopÔSa) delle parti
similari provenienti dal di fuora, furono, invece concepiti

II
di
o di omeomerie, furono concepiti da Anas-
dire adttrgent, corae
da Empedocle.
ho corretto
omnes perpetuari,
Influxus, possent res
Ceu
273
semper easdem.
vires certe retinerent
Ergo ut nativi major confluxus habetur,

magis vegetant, ultroque adolescunt
Sic magis atque
Certam usque ad metam, qua adtacta exinde
fatiscunt
Corpora, namque premens eadem est contrarius ordo.
Semina
circum
(1) uti
dum
corpora conglomerantur,
Atque atomi ad parteis adduntur continuandas,

Interea proprios consurgit corpus in artus;
Ut partes autem
Tam
Hoc
Ut
exglomerantur eaedem,
e centro
bene composti fiunt divortia sensim.

si
principibus contingat (2),
in
solet in parvis,
Concedam
Quando
facile,
corporibusque
atomos circum sine
fine
ac circum per inane vagantes
succedunt alteritates
infinitae
Corporibus, quae
mox una
e regione repulsa
Excipiant aliae. Interea ne credito posse

Tales naturae (3) canones consistere,
Hac forma excursus
Ad metam non
fiat declivis,
ut
nisi
e propriis
Quae cavet opponens

Attamen esse
(1) II
testo ha:
in
demigrent sedibus
(5),
eandem.
hac quae patefacta
consistant, ratione
Tandemque
unquam
impingant, sistantque vagari,
Donec fortunam incurrant peragrando
Nam
nempe
te mille
isce (4);
absurda sequentur.
nequit, quia passim corpora
somnia
non va.
II
senso e
uti corpora
magna
conglomerantur circum
mina.
(2)
Questa virgola raanca nel
testo.
narurae.
II
testo ha:
(4)
II
testo ha: iisce;
(5)
(3)
ma
scrivendo isce
si
est,
vede megliola contrazione.
testo.
35
se-

Concipiunt
274
haec quae pelluntur ab
aliis
astris,
Ut quoque materies nostra hinc demigrat

Plato in Timaeo ita
rum
summum deum
et illinc.
deos alloquentem,ex Chaldseo
Vos quidem dissolubiles
arcanis, introclucit:
estis,
nequaquam
vero dissolvemini. Cui affine est illud,quocl in vulgatis divinismonu-
mentis habetur. Deus
stetit
in sinagoga
Deorum. Hos Plato aperte
quae omnia ex quatuor integrata intelligebat
intelligit esse astra,
(1)
elementis,sed propter dominium lucis ignes habebantur omnia,praeter
Lunam
et
antichtonam Tellurem
ta ministras dei, (2)

similes sint Sancti
apud nos, volucres
divina
similiter
flammas ignis appellant,

coeli,
monumen-
stellas coeli
quibus
terram viventium, aquas
super coelos obtemperantes ordini altissimo.
quo nos dissolvimur,ordinecorrumpuntur, ut
animalia
Illa
scilicet
si
eo
eaclem elementa
ad aliorum compositionem individuorum, excursione quadam facta a

proprio supposito, procedant
hoc certe nescimus, ut certe scimus
composita esse, et consequenter dissolubilia)
omni jndicante natura potentiam superstare

,
cum
nitae virtutis, quae
justitia
(3)
certum
et
providentiam
moderatur totum
est
tamen,
in infinito, cujus
aeternitate possint vigere, vel tempori subesse.
voluntate haec in
Naturae porro suae destituta non unquam possunt aeterna
secundum numerum, quia eorum

virtute, intrinseco
infi-
quodam a
esse
singula, ut sol et tellus, finita sunt
principio non possunt
habere seu reci-
pere effectum infinitum,consequuntur enim se tria haec, Esse, Posse,

Operari.
tum
est,
Tunc
dico,
successione
si
principia
quadam
prima horum corporum
veri, per singulos vero progressus perpetuo certum
terminum ea incurrere
(1) II testo ha:
oportet.
inlelligebant.
(2)
(3)
Nel testo la parentesi
si
effluunt; cer-
in infinitum et universali agitatione
chiude dopo composiia esse.
mo-
definitumque
275
CAPUT
Quartum argumentum
madmodum
et
si
solvitur,
duo
quod
VI.
est ex. toto
motuum
genere, et ostenditur que-
adtingant vel admisceantur corpora,
infinita se contingant, vel
non sequitur actio velpassio
infinita nisi extensive;
unde nullum esse posset inconve-
niens.
Rursum principium ex
aliis
motus speciebus
Concipiens, vires sic orsus viribus addit.
Et corpus sine
fine
nequit consistere, quod quid
Finitum peragat, quod ab ipso vel patiatur:

Passio nempe omnis velut est in tempore motus,
Exiget et tempus. Quare contingat oportet
Finitum ut corpus, comprensum margine certa,

(Si
quando haec possis
Qua
et infinitum,
Atque data
se inter collata putare)
forma
afficiatur
possit parili virtute
Namque duo
eadem,
moveri
cognata proportio constat
liaec inter
Efficiensque minor poterit quod major habere,

Perficietque minor, vi quod majore peractum est.
Nec
pariter faciet quisque sine fine potenter
Subjecto in
quoquam
Exigitur ceu
Nam
vis,
sicuti locus
finito
namque
Quae
haud
Finitum
poterit finitus habere
(2)
(3)
sine fine est,
vis, materiei,
mensurae
subsit, (1) inepta est.
et patiens, (2) infinitum efficientem
Quodnam
(1)
formae
definitae
tempus
finitum et quod sit utrumque.
Complexu corpus comprensum quod

Sic infinitae
ibi
ferre potest, ubi certa proportio, (3) agentis
Questa virgola e
la

Questa virgola nianca, e
gia con proportio.
l'lio
messa perche
si
veda che agcnlis va con virlulem, non
Virtutem
faciat vi
cum
276
patiente coire
Proinde infinitum duplex hinc indeque ponas,

Actio nimirum ex
Nam
non
istis
ulla sequetur.
nunquam
complebitur actio
infiniti
Contra infinitum, neque principiatio
Nam
quantum hoc
Immensis, inquam,
urget,
si
fiet
tantum contra
(1) stat et illud.
rerum summa duobus
Consistat primis, quae sunt contraria, certe
Gignitur aut nihilum, quia
Nempe
e distinctis
lis
dominatur avara:
actio nulla sequetur
iis
Tantarum ad prolem usque adeo dignam specierum,

Altero ab alterius depulso finibus aeque.
At vero
si
forte
Quod grave;
locum
Nam
levis occupet illud;
sique gravis leve: tunc
Aut aeque alterutrum
(2)
immensa potestas
penetrat, vel sistit utrinque;
aut par obsistens est hinc, illincque resistens
Aut tantum hoc
illud
illinc,
superatur et
Quarto per omnes mutationis species argumentatur
assumens
Omne quod
principium quod omnis mutatio est in tempore.
istinc.
in tem-
pore mutatur est finitum. Sit ergo ab infinito calefactum aliquid, vel
pulsum, vel
sit
quocunque passum modo:
alio
de termino in terminum, oportet
tempore:
sit
tempus
illud
eam
et
cum omnis
in definito
(annus), quo minus
est
mutatio
quodam
mensis
esse
hunc
effectum, qui est finitus, habere oportet proportionem ad aliquem
effectum, qui in parte istius temporis promitur ab agente finito
habeat ergo ut
quadruplo major; sequitur nimirum
sit
druplicata virtute
agentis, vel agente finito quadruplo
illius finiti
majoris virtutis idem possit a
quod qua-
finito
produci effectus, qui ab infinito
productus est aequali tempore. Quinimo non est opus, ut multum

(1)
Nel testo cotitrastat e unito inuna parola sola. Cosi usa
(2)
La punteggialura
cli
di
scriverla sempre.
questo periodo e stata tutta messa da me, specialmente ne' pri-
mi tre versi, dove nel testo manca
atfatto.
277
adjiciatur quo agcns finitus et tcrapus finitum majori agat, in qua-
cunque proportione, virtute majorem cfiectum
illo
et tunc finitus
agcns majorem infinito agente producet effectum.
Item sicut
tutis
si
cst ratio
ad virtutem,
absurdum
magnitudinis ad magnitudinem,
ita est
etiam ratio temporis ad tempus. Itaque
est, (ut et certe est), infinitum, et finitum pari
pore commutare id quocl majus est
tempore commutabit quam quod
seu majoris virtutis
rainoris
est virtutis.
sequetur quod infinitum non in temporc mutabit.

ristotelis verbis
quinimo et finitum a
usque absumitur, ut patet

in infinitum
ita est et vir-
procedcre
finito
Addo
si
ita
A-
hisce
minimum
instans
ut visus vel visibile devanescat et absu-
tatem, et obtusitatem anguli
cadit
qualitatis
propter acui-
enim angulus lineae super
minimus. Sic tempore quo mobile
et
Id
tcm-
minori
analogia visibilium: non enim oportet
in
matur proptcr cxcellentiam vel defectum
neam maximus
ad
cumfcrentia pertransit minimo certum spacium,
in
magna
minimum
li-
cir-
inclusae
minoris circumferentiae proportionale spacium pertransibit in non
tempore, et
maxima
rationc
tandem
in
non tempore
transibit
mi-
nimi circuli partem: quid enim minus potest essc minimo, sive simpliciter
minimum
mum tempus,
capias, sive
secundum naturam?
quo aliquis naturalis motus
Si,
inquam, mini-
perfieri potest
capiatur
ACNPRTSQODB
secundum spacium
AE
in majori circulo,
motui, quo aliquid moveatur
non
erit
tempus naturali
secundum BF, tanto minus secundum
CG, DH. Itaque non

et
est
278
quod
et
ad infinitam usqne magnitudinem
virtutem recurrat Aristoteles ut et non in tempore motus con-
sequatur, et transitio (1), sed in hoc nullus error
CAPUT
VII.
Respondetur ad quartum argumentum, ostendeudo

sit
actio atque passio;
attingant extremitate.
sit
III.
quoraodo iu
I.
infinito
ubique
casu quo una se duo
infiuita
(2)
finita
contraria
casu etiam quo invicem misceantur in corpus unum. IV. ca-
unum contrarium
su quo circa
sarium
non sequatur actio
II.
est.
fiuitum,
immensum
sit
alterum. V. quod tamen neces-
contraria aeque extensive ponere et materiae magnitudine, et numeri raul-
titudine infinita.
At vero immenso, quod nullus terminus ambit,

Actio non ulla est prorsus, neque passio
porro
Ipsius est in se cunctos comprendere fines.
Mox
nihil ipsius pars est,
verum omnia
Consistunt, definitis virtutibus acta
Per numerum innumerum,
infinito
in ipso
robore ubique
Finita virtute valet per singula,
nempe
Rebus dans cunctis quod agant,
et
(3),
quod patiantur,
Ordinibusque suis varientur consequitanter.
Quanquam ergo innumerae
partes patiantur agantque, (4)
Adversi mundi hinc, atque
illinc
Et
sic
Actu, at
finitis
II
11
testo
ha
incle repellitur
qui sunt sine fine per
transiiios.
testo ha: seduo.
(3)
(4)
testo.
uno
omne
spacium. Quare natura refutat
Distincti
(1)
unum
contra stent, sic concilientur in
Immensum immenso non
(2)
sint sine fine,

;
Ut gemina hacc
Continuum
Quae
siet
270
sine fine sient contraria, et
hinc, reliquum
vero
unum
siet illinc,
rationis opus capit, atque insana mathesis:
Quando
in natura, (1) hinc
duce frigore, et inde calore
Milite finito pugnabitur undique passim,
Et nusquam numero innumero consurgere contra

Constabit:
numerum
Innumerum gerere
Bellum
vero innumerum, numerumque
dum semper
perenne
in spacio sine fine
contraria sunt et ubique,
Et semper numero numerus contra
Innumerum innumero non
stat ubique, et
ulla in sede repugnat,
dum
Atqui extra ad libitum ratio
supputat, exit
Altera vis isthinc sine finibus, alteraque
Addere praeterea
dictis illud
illinc.
quoque possis,
Ut quamvis planum duo corpora terminet unum,

Quae, parte e reliqua,
Ambo
magnum
infinitum in corpus consurgere ponas, (2)
Mutuum
et obsistant
Adversam quae vim
Nusquam etenim
haud
vis sine
Partibus ex
Contra
istas
Proxima
et
illis
omnis
procul hinc, hisque inde remotis;

pollebit et illas,
tantum pars partem
attingit et urget.
virtutis sine fine ille actus adesset,
Undique fmitum
finito antistat,
(1)
(2)
II
(3)
testo ha:
testo
taliter
concurrant tota haec contraria in unum,
Nusquam
(4) II
(:])
vis tanta potest conlecta videri,
neutrum partes
(4) sed
iine sequetur,
sine fine obtundere tentet
Atqui extensa viget dimensaque
Imo
per inane profusa,
ponas
agendo.
testo.
mutuum t
et obsistant:
ha qui una virgola, che non
ci
va.
il
mutuum
invece va con obsUtant.
280
Credimus hoc totum tenebris ac
Frigoreque
affectis
unum
Sincere hoc
compactum
luce, calore
partibus, et nil
reputari posse vel illud.
Sic vis finita est finitae opposta decenter,
Ordine ut ex
tali
Mutuo namque
Vincens
sit
consistentia rerum.
ubi se vincunt contraria passim,
pace hunc, quem nactum
in
est,
honorem
sedis
Possidet ad tempus, donec victoria versas
Concipiendo
Et
vices,
imperiosa feratur,
alio
fuant paullo ante serena:
facie turbata
Hostis ut in pace est, quia vinctum supprimit hostem.

Sic ergo adversis ex
Nam
De
passim
serie
adversis,
fatali,
quae
Foedere discisso
mox
talis
corpora constant.
istis
adversa triumphant
rota temporis alteret
atque
respublica finem
Incurrat, teneatque recens ea regna potestas.
Immo
Tellurem frigens suppone elementum,
et
Continue effusus
Algens ex
ipsi
quam
circumplectitur aer,
tantum regione propinqua,
Ast reliqua, liquidum qua cselum tangit, adurat
Aethereum spacium quoque mox
Nec non Hyppasi ausimus
Num
sine fine putemus,
sensui adstipulari,
tu propterea poteris concludere firmo
Tanquam ex
Deductam
principio, in nihilum
algentis
vim
quod oporteat esse
corporis; atque, repente
Vel sensim, exitium tandem incurrisse perenne?

Id
fieri
qui posse putas,
Pars partem oppugnat?
proxima tantum
si
(1)
nequeunt distantia longe
Seposita propriae virtutis fundere sensum:
(1)
Questo interrogativo manoa nel
testo:
ed
il
qme
scritto qiti.

Neinpe infinitum,
Corpus
in
Queis a
281
partibus, infert
finitis
externum propriae vestigia formae,

interdum vincatur,
finito
Contra stans,
et ultro
semper servetur eadem.
serie
infmitum nova fercula namque ministrat
Illi
Perpetuo, et quantum vis corporis egerit hujus
Tantum
suppeditat; quia spissum fortius istud
Innata semper remanet virtute tenaci.
Ambae
hinc consistunt species: isthaec quia vincens
Egestis gaudet
Illa
lucrum jacturaque par sunt:
etiam semper tantum instauratur, et ullam
Jacturam minime
incurrit, quia suppeditabit
Et quod contra stans
Egestum proprias
carpsit,
dum
carpit et ultra.
ideo sedesque revisit,
Indolis antiquae speciem noviterque resumit,
Seu ex
finito sit corpore,
Imbellem imbelli
Quem
seu sine
fine.
imbellis ratione refutat,
laudis falsae,
non veri cura
Heic sunt ploraque bene allata
et
refixit.
optime habent,si dignius appli-
centur ad propositum,nempe eorum qui infmitampotentiam referunt
ad actum finitum
dum
An non
a secundis numinibus
ctum, veritus ne minus
adduceret
effectum infmitae seipsam moderantis
et finitum
efficaciae praedicant.
aptius
Timaeus finitum asserens mun-
altissimo praecipiente
eifeclui
numine
produ-
inadaequatam causam impertinenter
(1)
Heic ulterius est advertendum ut ab omni corpore extensive virtus

profundatur, non intensive, quia sicut ubi pars una corporis est
non est
alia; ita
unde pars una corporis
agit,
non agit
ponatur casus ut duo infinita corpora concurrant in
(1)
L'interrogativo
manca
alia:
ibi
ergo licet
unum terminum,
nel testo.
36

ut corpus
AB,
et corpus
BC
poterit agere nisi usque ad

similiter
G valebit
Pars item
in E, et
282
terminum BI, ibi nimirum pars
in
partem E,
in
et
nisi
non autem
non
in E, et
in D.
reddetur intentior atque fortior per partem F, non au-
tem per partem
pars item
roborabitur adsistentia partium 0,
H, non autem partium L, Q, M. In corpore ergo
usquam
usque ad partem D:
infinito
non intendi
poterit infinite virtus.
N G
LQ
Ponatur insuper casus, quod concurrant
tum pugnaret contra
finitum,
misceantur, semper fini-
proximum contra proximum vicinum,
pars tangens contra tangentem, ut
tingens contra adtingentem, ut
contra
contra 0, et
Proptereaque supposito quod Hyppasum

sensisse, qui circa finitum
et
et
contra
ad-
M contra K.
Heraclitum accipimus
hoc frigidum corpus, (1) infinitum objecit
spiritum igneum, (de cujus opinione non possumus perfecte definire
quando ignorantum sophistarum relatu
afferantur),
non propterea
se-
quitur neque repentina neque tarda corporis infiniti contra finitum

victoria, per ea
tandum quod
quae
qui
(2)
unum
proxime posita sunt atque conclusa. Et noprincipium,
unamque substantiam
professi
sunt, eandem iidem contrariis ad diversorum contrariorumque com-
positorum productionem intellexerunt procedere dispositionibus. Et

quia de duabus dispositionibus in superis lucem dominari atque
gnem
viderant, ideo
significatio ignis
ignem potius infinitum ex sensu
apud eos non
est
eadem, atque
ergo quorum caremus monumentis,
(1)
(2) II testo ha:

(3)
II
testo
testo, ed e
q ue.
non ha questi due punti.
quam melius
opportuna
acl
i*
professi sunt; et
alios: (3)
sapientum
fieri potest, sentien-
intendere
il
senso.
dura, ut
283
quid minus definite, vel vere, oos dixisse accipiamus,
si
tcm aliquo modo probabiliter
(1) intellexisso.
sal-
Sed de opinionibus
liisce alias.
CAPUT
VIII.
QUINTUM ARGUMENTUM, ET RESPONSIO.

Ad quintum (quod
ia
verbis huplicatur)
rum specierum non inconvenire,

riam neinpe sub omnibus,
Unum
ostenditur, infinita plura diversa-
unumque
infinitum constituant: mate-
sub singulis speciebus infinitain esse, necessum
ergo dicam infinitum continuumque
quod componatur, idemque:
Principiis variis
Materia ut
Telluris,
et
argumentum
ut universum
solis sine fine est,
(2)
materiesque
quidnam mirum absurdumque sequetur
Attonitis oculis, tumido spectabilis ore,
Inducas sine fine dari uno in corpore posse
Nempe
infinito
Dissimili specie,
per plurima rursus in uno
quorum unumquodque
decebit
Materia immensa pariter constare. Quid obstat,

bone,
cum
multis ens constans
immensam molem
Cuilibet
sit
substernier
speciebus,
?
Immo
Esse operae precium sapienti haec ipsa fateri
Ostendam, manifesta
Namque
satis
meditantibus apte,
infinitum quidquid componit et ornat,
Finibus adstringi nequit, ut quoque multiplicantur
Per numerum species quas concupit adsimilare

Consimiles spacium; definitis elementis
Innumeras cerno
tellures,
Materiam immensam
(1) 11
(2)
testo
ha
manoano
et orbes.
lapidis, ligni
probaliler.
Questi due punti
solis
nel testo.
atque metalli
est.
Et carnis,
densi,
rari,
284
calidi,
atque rigentis,
Sique lubet, pondus, motum, lucem, atque tenebras,
Subjectum passim (ut
Namque
infiniti est
Nec minus
Ordine
At
est
finita
ex
dixi) sine fine videbis.
quidquid sine fine, ut et ipsum

iis
quicquam numero,
ac serie, canones synodumque.
continuum cernas concurrere
si
Omnia, ceu plenum,
Majus
ibi
unum
atque minus, numero vel mole, nequibunt
Dum innumerum
Tellures,
in
lux, aer, inane, Iocusque,
Extra finitum confingier intervallum
Unumque
nisi spectes
(1),
reputo solem terramque vagantem,
interea solem circumdare plures

illo
hos circum numerante planetas.
Tellurem quamvis populos comprendere multos
Civibus et multis populum consurgere quemque,
Undique nimirum populus numerosior exit

Orbibu' terrarum, tellures solibus unis.
Atque
uno, a numero numerus non
infinito in
Differt:
atque monas numero coaequabitur omni
Mille infiniti non sunt plus,
Et vicibus non
Non
finitis
Hujus
secl
et alterius
duo, tresve,
comprensilis unus.
igitur plures soles,
In toto poteris,
quam
quam
dicere cives
tantum ab ordine mundi
numero quae constituuntur
Mensura, ac propriis momentis, ordine certo,
Innumero nempe atque immenso non locus

Esse potest
pluris, modici,
Quae numeri
(1) II testo qui
et
mensi discrimina cernimus
ha un punto.
ullus
pauci, atque minoris,

esse.
est.

Quoniam quidquid
285
in infinito est, (1) infinitum oportet esse, si
ex
eo infinitum constitui intelligatur, non inconvenit infinitos intelli-
gere soles ct tellures, ex quibus,tanquam primis in synodos
rum concurrentibus,
universitas est innumerabilium astrorum, quo-
rum propriarum singula specierum varietate exomantur
ut et
sub speciebus innumerabilia contineantur individua singulis
immensa
est
illis
sic
et
astrorum materia, non minus immensa corum, qui sub
forma ignea sou

sibus offcruntur
quominus
mundo-
quam oorum
solis,
ubi licet
non
qui sub aquea seu telluris
sint nobis
sensibilia
sen-
quid prohibet
similia similiter se habentia principia, atque
ex principiis
earundem specierum composita, similibus rationibus extent sensibilia
quibus et efficionfia sunt atque servantia? Ut stupide Peripateti-
corum princeps
quasi nostrum ex hac regione sensum judicem fa-
ciens atque causam,oxtra coelum neque locum, nequo sensibile quip-
piam esse
colligit hisce verbis.
Ac
si
omne corpus
sensibile
agendi, capiendi,et quasi patiendi habet, aut utramque;

test ut
immcnsum corpus
sit sensibile:
atqui
nitum corpus
est extra ooelum. Ita et
Vesuvium
montem
esse credidi
non po-
omnia corpora, quae
neque finitum, neque
loco sunt, sensu percipiuntur omnia, ergo
(2)
fleri
ego puer
ut nihil
vim
in
infi-
sic nihil ulfra
quod sub sensum ca-
deret, habebatur.
Infiniti
quidquid e^t sino fme ut et ipsum: hoc ut intelligas, illud
quoque sciendum est

hunc, vel
synodum
niti
quo non concludas tellurem hanc, solem
(3) istam
cunque similem aliam,

finitas,
tibi,
vel
planetarum circa hunc solem,
quotquot numerabiles accipias
quia sunt in infinito, seu
aliquid sunt habenda,
infinit.ic.
et
quam-
esse in-
Tunc quippe tanquam
quando ad incircumscriptum
sub ratione indefmita capiuntur. Ut vero
sic finita et
et
infi-
immensum
terminata sunt,
nullam ad infinitum habcntia proportionem sunt, eatonusque nihil

ipsius vel in ipso osse intelliguntur. Sic extensive infinita est lux, te-
(1)
ha
(2) II
testo
(3) II
testo ha:
testo.
Vesunium.
synodum
islam,
planetarum
etc.

nebrae,plenum,inane;
sic
286
non sunt plures, quam
soles, tellures;
quam
tellures, animalia et plantae.
CAPUT
Digressio
universo
quaecbm ex
IX.
resumens commemoranda
dictis
astrorum synodi
infinita sint mobilia, infinitae
(1)
ut in immobili infinito
ut Heracliti
(2)
sensus stat
contra Aristotelis rationes invalidissimas: minimeautem securus est(si ex relatis verbis veliinus judicare)
secundum naturae veritatem:
stantiae speciein, universoium corporum
dum
(3),
ut
non commode ad unam sub-
naturam redegerant
heic supponitur: ut errantium circa
antiqui
hunc solem male
alibi
est definitus
proban-
numerus
mundorum.
Novimus
ut
tantum spacium comprendere possit
Tot numero sine
Quorum
alii
fine suis
regionibus orbeis,
in reliquos vires jaculentur, ut ignes
Oceanos circumstantes
feriendo, vicissim
Frigoris et parili plagas virtute reportent.
Mutuum
interea refovent,
mutuumque alimenta
Vitai vegetes ultro citroque ministrant

Heic, ubi discrete contraria distribuuntur (4),
Undique
finita ut
Namque
infinito
Non
Quid
perimat pereatque potestas:
quamvis
ulla alteritas,
non
Quas sane partes non
latio nulla.
crescat,
proliibet partes ne
Atque locum mutando,
sit
non minuatur,
commutentur
(1)
II
(2) II
ipsius esse, sed ipsi
(3) II
in uno,
tamen aut totum aut integrum dicere
testo ha:
commemoranoa.
testoha: Heracli.
testo ha:
capiantque?
(5) vices tribuant
Inquam; vel potius toto consistere

Si
in ipso,
propandum.
(4)
Questa virgola e la precedente mancano nel
(5)
Questa virgola mancapure.
testo.
possis
Quod
pressum
nullis
Infinita
Undique
Et de
duo
sibi
finita
sit
287
finibus.
Ergo simul
sint
partibus obvia passim,
simul liaec virtute coibunt,
infinito infinitum
non patietur,
Dico infinito in spacio frigus calidumque
Per spacium
tensam atque tenebras,
tensa, et lucem
Quae natura suo
distinxit in ordine passim
Altera ab alterutris, ut sunt contermina ubique
Quare naturam ad rerum

Sic dico
respiciamus,
si
nusquam, utquod possum dicere ubique
Quidquid comprendens quod non comprenditur usquam,
Nec
faciens patiensve aliquid possesque putare.
Ergo elementorum
virtus, finitaque moles
Quantumvis subjecta datur, ceu finxerat
ille
Qui nihilum coelos aliud cognorat ab igne,

Vel nihilum coelos cognoverat aera praeter,
Cujus in
immensum pandatur
Non tamen
E medio
Quod
Seu
Non
nec, in
immensi progressu temporis
ullo,
quod paullo diximus ante.
seu fmita est circum dimensio coeli,
magnum semper
nisi
corpus sine fine supersit,
vicina poterit de parte
movere
Corpore in extento quia vis extenta

Intense
(1)
putanda
poterit,
ceu namque propinqua
tota est moles, neque virtus esse propinqua
Tota potest. Ergo non actio tanta sequetur
(1)
11
est.
nunquam calidum caussare vigorem
Certam ultra metam
Non
campum,
reliqua haec tollens elementa repente:
Colliget adtendens
Nam
fimbria
iccirco Stagvrita sapisse putetur,
testo ha: exiencta.
magnae dimensio
Undelibet, quanta est
Ducere nec juvat absurdum
Quod duo
vicissim
contra stantia ab uno.
sibi
ut sunt sine
Quisnam
molis,
reliquo de absurdo
sint sine flne loco peregrina,
Obvia, et extremo
Namque
288
fine,
infans poterit
loco peregrina putare
legem quis ad ordinis ullam
sursum deorsum, dextrum atque sinistrum,
Regere:
si
Et sunt
finiti,
et sunt discrimina
finis,
Heic ubi plura simul certo sunt ordine clausa?
Sed quidnam Ephesio
infinitus proderit ignis
(1)
?
Quid Metapontino tam multus serviet aer?
Cur corpus
Non
sine fine volunt
comprendere
mundum
heic,
semper
alibi, simili similem finireque
Virtute sphaeram? (2) simili quia stante tenore,

Dissimilis casus rationem reddere oportet.
Dicere quapropter mundos, ut et esse videmus
Hoc uno
Cum
in spacio, parili
tellure suo libratos
forma atque colore,

pondere circum
Undique, (ubi haud spacio est
statuibilis ullus),
finis
Nil contra sensum inducit, nihil a ratione
Diversum,
quod naturae cunctiparenti
nil
Conveniat minus
Exigat
et
efficiens, patiens,
Ut tantum
Nec
(3),
sciet
non
illa
immensa
capiensque
potestas
(4) necesse
est ve.rum, substans, sapiensque, bonumque.
Heraclitus sejunctam (5) fingere lucem
Ignis, nec calidum nullo insistente vapore.
(1) 17
interrogativo
manca
nel testo.
(2)
Questo interrogativo manca pure.
(3)
Parmi che invece
di
minus
sia stato posto per inavvertenza:
il
Bruno avrebbe dovuto scriveret magis;
ovvero ha adoperato
(1)
(5)
II
testo ha:
sejunclam.
il
minns per non.
che
il
/ninu
289
quem
Nullus enim est ignis,
nullus substinet
humor;
Naturae humenti accedens quapropter habendus,
Aut humens natura
siet
Conditione, quia est
illius
(1)
pro materiei
forma reperta
Et lux atque calor. Nullis rationibus usus,
Naturam humentem asseruitque Thelesius ignem.

ignem
Secl quid tantopere est
Nonne opus
quoque
est aliam
Sidera qua rara non
tibi
multiplicari?
mox
adducere causam,
velut aethera, massa,
sint,
Corporeque in denso faciant consistere lucem
Non
ignis natura
quidem communis,
Sensibus inspicua haud
Et simul adnectens parteis

in
raro, atque
Atque haec
Non
si
tanta
omni non comperiatur
Conciliat,
quodque
in igne.
ut tot per saecla perennet,
est,
et
stellas,
virtus
in corpore coeli,
sine subjecta est terra,
Qui solidat
esse putatur.
quaedam quoque
inspissatrix vigeat
Quae
et ipsa
substantia, inani
vacuum spacium quaeque
Persimilis,
Ergo
ullis
immensoque
liquore,
corpora cuncta, atomosque
est unclae vi conciliatum (2),
Terraque Cecropio quondam
(3) est
Terrea discipulo saltem
dicta Plotino,
vis
Lumine naturae ingenito
id
cogente
reputata Platoni,
fateri.
Esse quidem haud poterit cliversis partibus unum,
Nec per
se rari ac spissi discrimen habebit,
At dubio procul omne, isthaec contraria prima

Perficiunt per
se,
mediis aliisve reportant,
Unde cadant actus
ha qui un punto, che non
(1)
II
testo
(2)
II
testo ha: concilatnm.
(3)
varii,
Iltestoha; Cercopio
ci
variique vigores.
va.
quandam.
37
290
Proxima nec lunae
est
eadem
qua
substantia,
sit
Sic spissum corpus, proprio non lumine gaudens,
Ut Stylbon(l), Venus,
Qui nec
et Tellus, reliquique planetae
referunt solis magis eminus (2), astra.
Naturam
Ergo sunt iisdem mundi composta

Sidera
quae
scintillant, ut scintillantia tot,
duplici
tot,
(3) elementis
tantum splendentia caussa,
Cujus subjectum vis ignea, et unda repertum
Haec
est.
sunt passim spacium disposta per amplum,
ita
Ne mutuo
perimant, sed aniica pace fruantur.
Quando reluctantur coeuntes foemina masque,

Spiclaque contorquent, nexuque Cupidinis acri
Bella gerunt, genitalis adest hinc pluvius humor,
Foecunda mater quem Tellus
concipit alvo,
Et Phoebus prius ardescens exsuxerat
alte
Crinibus auratis, gemina haec nectentibus ora:
Nec
sol
immenso tantum spacio
est satis
unus,
Fertur ut insauo proinpsisse Epicurus ab ore
Corpore cui
Nostri
quam
stellae nihilo
majore putantur,
(4)
valeat visus comprendere sensus.
At passim innumeros, dum circum vertimur,

Accipimus
magnum
esse
pariter per inane micantes,
Unica Titani neque conjux creditur
uui,
Unica pulsanti neque Phoebo nympha choreas

Ducit, et harmonicos
numeros
Ast veluti Tellus cum Luna

(1)
OT/A_pcoy, nitens,
si
chiama tanto
il
feliciter explet.
est,
Mercuriusque
pianeta di Mercurio,
come
quello di Venere: qui
intende di Mercurio.
s'
(2)
Questa virgola e
(3) II testo ha:

(4)
la
composti.
Allude ad un' opinione di Epicuro; onde questo verso va inteso cosi.
stellae
putantur corpore nihiio mojore, quani
ec.
Cui (Epicuro

Cum Venere
Non
2<>L
adnexus, quo currant passibus aequis;
aliter fortasse Jovi,
Marti, ac Seniori
Consortes natura dedit, qui tempore certo,
Aut
nunquam
raro, aut oculis
su-nt
lumina
Non siquidem hos tantum reputabimus

Atqui
no
esse planetas,
quos inclitus ordo reposcit.
infinitos,
plurima ab igne,
sic igitur calefiunt (1)
Lux
nostris.
multis medians clarandis sufficit una.
Infinitum infinite, hoc cst intensivc, non agit neque patitur:

luiu vero iinite,
hoc est cxtensive, agit ac patitur. Ubique, inquam
finitus ealor finito frigori

telluri,
infinl-
finita
cum hoc
ignis aquae,
lux
finitis
occurrunt tenebris
ipsum esse infinitum
stat ubique
sol
in-
ignea corpora, ct ex alio praedominante
finitos esse soles et tellures,
elemento aquea; finita individuorum singula sunt atque species, sed
onmia individua (sub indefinitarum mcdiarum specierum numero,

definitarum
primarum quae sunt elementa
sunt infinita, ct infinita
materia, qua constant omnia, et non est finitum
est
omnia continentur, finiuntur, finiteagunt,
mensuratum
ergo sigillatim
finis
eonferatur, est
nullum.Hoc
infinitam, cuius
est
est et
centrum
est
finite
spacium
in
patiuntur. Ubique
quod ad (2) universum
est ubique
circumferentia nusquam.
quod undique sphaericum dixit universum Parmenides
finita
unde
scilicet
idem
quo
si
quod sphaeram definivitXenophanes
sphaera finita ab uno tantum puncto

admittit,
ct
est latum,
vero ab omni. Sic infinitum
indifferentiam
Hoc
quia
dimensionum
longum, atque profundum;
nusquam
in-
est circumferentialiter,
ubique est centraliter.

In
iis,
agit in
nus.
(1)
(2)
quae secundum
loci
agunt
differentias, proximius, eiiicacius
subjectum,quam remotius: majus item vehementius, quammi-
Majus remotius exaequare proximioris calorem potcst
II
II
testo ha:
testoha:
cat/iunl.
cla.
et supe-
rare. Ideo ignis, quantus est E, accendit,
ipsum F;
stantia
et ignis,
DE,
quantus (1)
secundum distantiam EF,
quadruplo
efficacior
absumet E,
di-
DF
di-
duplo saltem efficacius accendet F, secundum
et
stantiam. Hinc artium et medicinae doctor Calefacius pro urbe qua-
dam
capiencla
commentum
excogitasse fertur.
Ad
milliaris
inquit
quadrantem, quam trium milliarium circuitus complectitur, urbi
vi-
cina est sylva, qua tota igne flagrante, cogentur sane, tanto cominus
aestu compulsi
deserere
cives ultra Sarni ripas proprias
domos diffugiendo
(2).
Huic sane argumento Aristotelis horum Peripateticorum principis

autlioritas
apprime suffragatur, qui
aethereus ignis (3) sine
fine;
ait: si a circulo
oportebit tellurem
DF, sursum
est
corpus finitum, ne
ad temporis quidem instans contra adeo intensam caliditatem posse
(1J II testo
(2) II
(3)
II
ha
testo ha
testo
ha
quanlum.
deferere.
aetherewm
ignis.
293
argumcnto supcrius
consisterc, secl huic (1)
satisfaccre non praeter-
misimus.
Proptcr infantiam autem pcripatetici argumenti, non roborari (2)
Chaldeorum, aliorumque ejus scntcntiae sapientum, qui
IIeracliti(3),
Luci ooclesti infinitum ignem profitentur, intelligimus: praeter

si
humidam naturam ab
quam
ignc non abstraxerinf.
CAPUT
X.
SEXTUM ARGUMENTUM A DEFINITIONE CORPORIS
(4),
DILUITUR.
Sextum
ptum
argumentuin ex indistincta et mutila corporis
principale
eliditur:
quianon est de corporis natura esse
1.
pertinet esse figuratum:

stal
infinitum corpus
3.
ex distributione corporum naturalium:
continue'infinitum:
Quam
sibi
Immensum
Dimensum
5.
(1)
definitione
coutinuum infiguratum non esse con-
spacium universum
est infiguratum et
continxit finitio corporis idem
excludit quoniam dimensio triplex

facit,
ac certum mole, atque figura; (5)

sibi
dogmata vana
resarcit: (6)
infinitum quanto (7) non congruat, atque
testo ha: //>".
11
(2) Sottintendi:
(3) II testo ha:
argumenlum
Hecaclili.
(1)
(5)
Nel testo
manca
testo.
al solito la punteggiatura.
Va
inteso cosi.
Finitio corporis, q/uam idem (Avistoleles) sibi con/inxil, excludil
niam,
(6)
i
immensum y quo-
etc.
Questi due punti
mancano
nel testo:
servono a indicare che
due seguenti versi sono
domini aristotelici ricostruiti con lapetizione di principio contenuta
zioue del corpo.

(7)
desum-
ad speciem corporis
dimensiones spacii a corporis dimensionibus longe aliae sunt.
Principioque potens
Ac
1.
fuiitum: 2
Quanlo
sta per quanlilati.
nell'
anzidetta defini-
294
membrum quoque
Principis
haud bene
Porro
quo constat, quantum
et
sit
Proposito plura adnectam,
An non
et spacium,
illa
differitatis.
assertio
quam haec
vana
est,
caussa requirat.
quod corpus continet,
(1)
ipsum
In longum, iatum, distinguitur atque profundum?
An non dimensum
An
est
an non dimensio trina est?
perseveras spacium Stagyrita negare
Cum tibi
Quam sit
plus multo debet
materies
fieri
manifestum,
ratione reperta,
tali
Heic ubi succedunt obeuntia quanta vicissim.
Nam
certum
est
Aereum corpus
spacium quod nunc me continet,
is
aequale receptis,
diversum, naturaque tertia constat,
(2)
nullo variabilis actu:
Nam
finis
Quam
haud proprie
Plana
reputabitur
ille,
tua confinxit, peregrina lege, Minerva,
Planum seu
est
Quae manet una eadem

locus
mox
succedet quando recedam,
Quod, dubio omne procul, quantum
Aque
et
facies ejus
infinita
quod continet, heic nam
prostabunt inter utramque,
Dico superficiem contenti, conque tenentis. (3)

Scilicet ut
puncto interjecta est linea bino,
Sic facies inter spacium jaciatur oportet,
Quaerere cujus adhuc possis qui terminus exstet
Atque
ita
perpetuo ulterius sine
fine
vagari.
Quin etiam partes antiquo ex dogmate servans,

Hjstruis ipse tibi, incostanti voce,
<
Effugium,
(1
(2)
iii
cum
Questa virgola e
Iltestoha:
una
sillaba.
Conque
iis.
II
ia
viarum
contenti vis, conque tenentis
precedente mancano nel
Bruno scrive quasi sempre
L'avvertiamo questa volta per

lenenlis sta per: el contenentis.
testo.
ii,
tutte.
iisdem ec, coutraendo
le
due vocafl
295
extendens, quoque contrahit illam,
Corporis hanc faciem
Atque hanc dissolvens locus ultra desinit
Utque superficies proprio cum corpore
Ergo haud perpetuo
capientis
Extremum
quem
locus est
esse,
defit.
corporis ipsum
stabile dicere possis,
Sed spacium aut spacii amplectentis fors quoque finem,
Quem
nihil
Vox
illius
etiam
reputes vel corporis hujus.
corpus erit dimensio triplex
tibi
centro in longum egrediens, latum, atque profundum,
Quamvis non longam
Quod
tota in toto est,
omni ut quoque
Lux, calor, algor, odor, color,
Undae conveniens
Cur
tibi
non
et transluciditatis
dimensaque lege putantur
simili
non sunt
liaec
Sum
Ne
at
lati;
non longa,
contentus ego, mihi
possit spacium, (1)
Sed
si
Conjicies,
(2), aspicias,
in
corporc tanto,
at passio longi.
dum quoque
confiteare
quiddam quoque corporis
quam
virtutem, tua
Vindicat
corpora tanta;
Mensaque non sunt haec, sed menso

lata,
tinnit in aure:
species, et in aethere constans,
Audio quid referas
Non
profundam
dicas, latam atque
finitio
esse.
jure
superesse negotia multa
queis persuasor non prorsus ineptus
Spectandus venias. Omni regione penetrat
Lux spacium, atque omnes
per partes continuatur,
Et mage continue spacium replere videtur,
Quam
lignum,
lapis,
et ferrum,
in quibus exstat inane
Immixtum, aut interjectum quod credere malim.
Vix fuga
te eripiet
(1)
(2)
II
('>)
Qui, ed appresso
quando accedentia
testo, ed e opportuna.
testo ha: vendical.

il
Bruno usa accedenlia per accidentia,
(3)
quaedam
296
non
Asseris, ut
Nam
concedimus
inviti
et
nos
non ipsa implent, sed cum replentibus, inque
Isdem, (1) non veluti partes concurrere constat.
Verum
ubi discrimen finitio continet illud
Proin doceas: (2) quid plus diffusa (3) per aera lympha,
Vel lignum
Lignum
in spacio tenet acceclentia
(ais) est corpus,
praeter
per se subsistit, at
In reliquo lignum densum,
durum atque
illa
resistens,
Sicque coloratum, lux se non sustinet ipsa,
Lux
abit in nihilum vanescens, materiesque est
Lignea perdurans,
Omnia concedo
alia
haec, centenaque millia plura,
Dummodo continuum
Nam
partes linquatur in omnes.
sapor, atque color, gravitas, densatio, cuncta haec
Non minus
Per
redimendaque forma.
accedunt ligno spacioque, nec ipsa
se consistunt,
Nec magis
Quam
quam
(4) lux, calor, algor, odorque:
est constans quidquid
lignum
facit esse,
quidquid luci perhibet quoque, ut ipsa
Post obitum
At non de
ligni subsidet terra
lucis specie subsistit
Quicquam, quod lucem quis
Nec volumus
Verum quod
plane, neque
residet,
(5)
est,
humor,
affirmare fuisse.
ista
negare.
est substantia
rerum,
neque mole notatum.
Nulla dividuum affirmat ratione subesse,

Materies nempe est rerum substantia quaedam,
(1)
Iltesto ha: Iisdem.
(2)
(3)
II
(4) II
(5)
due punti mancano nel

testo
ha
testo ha:
dissusa.
qnam.
Qnts da qneo.
testo.
ipsa.
abactae
possumus
quodque
Corpus Aristoteli non
vel
sit

Quae molem
297
formae pro conditione.
recipit,
Hinc moles sequitur formam, formamque figura.
Ergo quidquid
agit subjectum corporis altum,
Amplum, spissumque,
id
non
sed quid
est substantia,
Accedens. Igitur quidquid dimensio profert,

t
Atque
totum
capit,
est accedens
quam
Nil magis est ligno,
luci.
Corporis ut ratio minus huic,
Unde
et
Hinc
vere
colligo
quam convenit
illi.
idem corpus Physicae datur, atque Mathesi,
Et spacium
Corpora
ergo per illam
si
Perpetua
est melius substantia dicta Platoni;
mutuo transmutant, inque

donatum
(1) serie
is
Hactenus intento
vicissim
meare.
est posse
haec fecisse videntur.
satis
Elsi quantitatis differentiae sint finitum et infinitum, et
neutra primarum
cies, et
harum
quantitatis specierum, (quae sunt linea, superfi-
corpus), definitionem ingrediatur: ubique
tamen Aristoteles,
quasi naturae corporis repugnans, accipit atque ponit infinitum
corpus
omne
quippe
vult
(2)
figuratum. Infiniti porro figuram
esse
corporis, saepius allatis rationibus, spliaericam (3) dixerunt antiqui
plurimi post
Xcnophanem. Talem
necessario dimensiones
est ostensum. Infiniti
nimo
(5),
cum
(4)
intelligimus esse et spacii, cujus
corporis concurrunt dimensionibus, ut
vero plani figuram
circularem esse retulimus;
in iis
quam eandem
quae de mifinis,
terrnini,
atque minimi contestamur, et allatae sunt, quibus sphaericum est
minimum, sphaericum
est
magnum,
et
sphaericum
est
maximum
(6),
differentiae.
(1)
II
(2) II
(3)
II
testo ha: iis.

testo
(4) II testo
(5)
non ha qnesti due punti, senza
quali infinitum parrebhe stare con corpus.
ha: Infmiti.
Questa virgola e
eccislentia: Lib.
(6)
testo ha: sphoericwn, dixerunt.
1.
la
K una
citazione del de
cap. XII.
Questa virgola manca pure nel
testo.
38
Minimi

Spacium,
in
298
quo corpora recipiantur, nescio quomodo quisquam
non omnino mente captus
possit effugere,
ipsumqne non essequip-
piam omnino a corporibus distinctum. Moxque apparet quemad-
modum
ita coecitas coecitatem, ignorantia
in ordine
eorum
qui plus verbiculis atque ratiociniis,
ipsum quod longitudine,
ipsum consequenter corpus
desinat esse spacium, vel in et
cumin
quod vel recedente corpore
erit,
cum
dimensionibus
tribus spacii e-
duo se
cum
simul corpora non compatiuntur, quia tres dimensiones
non
defi-
spacio intelligere opor-
runt dimensiones corporis. Ideo autem (inquit Aristoteles)
aliis
tribus
possunt esse dimensionibus. Ast, o bone, corpus mathemati-
cj est in genere quantitatis, et tunc definitur; quantitas trium dimen-
sionum: et
sic
esse, consistentiaque substantiae abstrahit.
ab
pus physice est in genere substantiae,
et
Cor-
tunc definitur; substan-
dimensiones, seu substantia corporea
tia tres concipiens
vulgus, differentia mediante, a genere generalissimo
sic
enim
ad primum
subalternum genus (corpus) immediate descendit; proximam nempe

substantiae speciem Sic et dimensiones in proposito dupliciter acci-
pimus, primo physice et hoc pacto bifariam, et
scilicet ut
sunt in
ratione Loci, et ita non sunt corpus, neque pars corporis, neque accidens, ut in superioribus ostendimus: et ut sunt in ratione locati, et
ita
constituunt speciem
ciente, necessaria
illa
test
dimensionum
,
quantum
eam
(1)
11
cum
incompossibilitas
loco incompossibilitas, ubi
testo ha:
quantum ideoque:Vk un
;
il
senso pero e questo. Se
che coteste dee averle anche

lo
sequi po-
secundum
rei
et dimensiones
nequeunt sine aequalibus conceptantis spacii esse dimensioni-
inciso tralasciato
pure
suffi-
per seque manifesta distinctione stante, tantum
veritatem corpus non potest ullum esse sine loco

illius
Hac
substantiae, quae dicta est.
spacii atque corporis
locati
lo spazio
spazio che quello occupava
del corpo, e le tr e dello spazio.
latitudine, atque profunditate defi-
nitur quantum, ideoque (1) quae tria

teat,
quam rerum
naturae attendentes, exorbitant; ajunt pro completa corporis

nitione
ignorantiam consequitur
po'di viluppo nella sintassi, forse per qualche

il
corpo
si
definisce per le tre dimensioni, poi-
ne consegue o che
spostato
il
ovvero che siano coesistite insieme
corpo
le tre
si
dilegui
dimensioni
Neque
bus.
quemadmodum
rere,
iM
dimensiones
spacii
ejus generis alia
ita corporis accidentia poteris asse-
diaphanitatem, colorem, humiditatem, odorem,
cum dimensionibus aequa
non sunt quanta,sed quanti;non
quae
scilicet,
est albedo, vel duritas, sed tricubiti
tricubita
dor
299
(1),
quac Platonicis
est in tricubito lapide,

;
non tricubitus splen-
sed tricubiti; spacium vero non est corporis cujuscunquc spa-
cium
sed natura
quaedam a corporibus
,.
corporumque partibus
accidentibus, physice et realissime distincta,

tra, et post
quam
et
oportet ante, ex-
corpora quaecunque definita, intelligere; et a cujus con-
nullum, vera imaginatione, corpus absolutum comprehendere
sortio
poterimus.
CAPUT
XI.
SEPTIMUM ARGUMENTUM A MEDIO DEFINITO, ET EXTREMO

DEFINIENDO.
Septimuin, quod ex positis ab adversantibussequitur argumentum, examinatur: irrationaliter scilicet localibus
(liscriininantiuin.
Ubi
illis
nihil est
venire"; nihil circumferentiale,

et
differentiis
medium;
Ut
sit
nihil esse.
sibi
quam
confinxerat
liceat
magis ac magis adjicere
Sed reliquum esse decet, velut unum

Crassius in medio, gravius,
Confirmat finem totius ut
Secum
in-
ille,
simplicius sursum, leviusque, nec hisce
Perpetuo
Gyro
nequeas
quod ncqueat paribus rationibus centrum comprobari:
probatur absolute grave et leve
Scalaque naturae,
tum universum, tum prima corpora naturae
cpiod nihilominus circumferentiale
et
est
ultra,
oppositorum
mage compositumque
illud
adactum
extremum rapida vertigine coelum
conripiens totum retinensque superna,
Ut segni medium tenuit pro pondere
tellus.
At vero immenso medium extremumque negatur,

(1)
oou
1'
11
testo ha:
ultiina:
aquae, che non pu6 stare: suppongo che
ed aequu corre col senso.
siasi
scambiata
la
prima vocale
300
Magnaque quotquot sunt mundorum corpora
circum,
Sunt totidem pariter sursum, pariterque deorsum

Caelicolae ut nobis
Nec
sunt
ii,
sumus
iisque vicissim,
definitum cunctis reputabitur (1),
Nostratis mundi
Unum
si
gyrum
si
unum
concipiemus,
campum aethereum,
qui cuncta perambit.
Singula deinde suis ut sunt atque omnia membris,
medium cuique
Sic
Haud
aliter
Quidquid
et
est
imum, extremumque supernum,
lunae certum est de corpore sursum
externum subjectus spectat horizon,
Nimirum coelum
est cui dicitur illa deorsum.
Proinde velut medium Tellus propriumque deorsum
Haud
noscit propria
Sed centrum massae,
quicquam de mole remotum,

(2)
cordis
mediamque
(3)
cavernam,
Vita unde in corpus diffunditur optima totum,
Praecipuamque animae sedem quam credere
medium lunae
Sic
Membrum, quod
Ergo
Nec
illi
tibi
quod omnes
et reliquis decet esse,
Connectit partes, in quod conspirat et
omne
refovent animantisque undique vires.
adsistunt, confluctant (4) undique ad illurn.

sit
mirum quod
dicitur inque remotis, (5)
Sensibus abspicuum; nostro quia prorsus
Apparet
simili in
quam nos
Esse nequit,
orbe
infera nobis
inferna in sede locatos
seguente mancano nel testo.
(1)
Questa virgola e
(2)
la
in
discrimine dicta potestas.
Quandoquidem antipodum sedes magis
testo ha: mecliaque.
(3)
II
(4)
Covfluctant sta per confluctuant.
(5)
ho inteso
motis.
possis
cosi:
Aec quod
Dove abs'picuum
testo: ce
dicitur
sit
1'
ho posta per staccare remotis da sensibus
tibimirurn,
e voce foggiata dal
et
Bruno
abspicuum sensibus in (orbibus)

in
signitWto
d'invisibile.
io
re~

Credamus, miseroque
Nec casum metuas
Quam
jure
ii
301
.polo,
praestantibus
et
illis,
illis.
ima ruinam,
in
timeant, ne nos in concava coeli,
Illorum pedibus quae sunt subjecta, ruamus
Undique
Qua
telluris
facies quia respicit
radii a centro
Non magis
altum
extremam ducuntur ad oram.
(1)
a luna recident, plantaeque, hominesque,
Saxosi montes penetrabunt aera circum
Ad
nos usque magis,
Praecipiti (2)
quam
Pindus, Otympus, et Athlas,
metuant cursu loca celsa subire.
Melius diu multotiesque definituni

biqne, seu finem
cum
est, in infinito
ferentiae extimae positione,
quam
corporum naturalium esse nullum

manifestius.
Et ordo
neque sensui, neque

test.
Nec non
ille
raiioni,
illae (3)
dicendis
sufficientissime
punto manca.
(1)
Nel testo
lltestoha: frecipili.
(3) II
il
testo ha: ille.
simpliciter in ordine
et per ulterius
suo loco dicenda
naturalium corporum, seu sphaerarum,
neque naturae,
differentiae,
velut ex pythagorico
(2)
medium
ullo
congruere modo po-
sursum atque deorsum, dextri atque
tanquam ex natura rerum,

riliter
esse u-
in ipso saltem spacio nequeas ap-
prchendere. Pluribus manifestavimus
fiet
medium
principio coincidens, et centrum absque circum-
dogmate
quam
sinistri,
insulse atque pue-
deducantur,
commonstratum. habebitur.
dictis
atque
302
CAPUT
XII.
ARGUMENTUM A PERFECTIONE UNIVERSl

COMPREHENSUM TERMINIS EXIGAT,
Argumentum quod
QUAE PROPRIIS
SOLVITUR.
a definitione perfecti, universique perfectione per Aristotelem
allata
(1
deduci potest, multiplici ratione
refellitur.
Fineque supposito, perfectum concipit unum
Ac totum
iccirco perfectio nulla
Sphaeram
infinitam, proprio sibi fine negato, (2)
Ut quaecunque
sui,
Finem perpetuo ex
Non
immenso
erit
Perfectum
dicit
Definit proprius,
Non migrat
Atque
Nam
manebit
et
quae comperiuntur in
alio capientia.
perfectio,
Quare
qua ratione
mundum, quia terminus

veluti
illa,
quoque corpus
illum
in
ullam
quanti speciem, ceu linea, punctus,
superficies fluitant in corporis actum.
postquam punctum per longum
fluxerit, atque
Linea per latum, (3) facies dederitque profundum,

Materies superest nulla, ut dimensio quarta
Succedat: moles hinc perfectissima corpus

Astruitur. Samio celeber ternarius hinc
est,
Hincque sacerdotes terna vice thura ministrant,

Et primum primo hoc numero Deus impare gaudet.
Nam
tria,
principium, medium, finisque, creata
Cuncta movent, adigunt,

Et quia, natura
testo ha:
et certo limite claudunt.
veluti dictante, solemus
pcr Arislolelem, allata deduci
(1)
II
(2)
Questa virgola ela precedente mancano nel
(3)
Questa virgola mauca nel testo: l'ho messaperpiu chiarezza
etc.
testo.

Post unum, atque duos,
Coepimus a
ternis
303
(1)
omnes
ubi solum et dicimus ambos,
et dicere cunctos.
Siccine Pythagoras numerator, gesticulatrix
Techna sacerdotum, sanctorum somnia, graecae

Grammatices numerus
triplex, dimensio trina,
Perfectum ut capiat mundum, succurrere possunt
Huic Physico
logicorum ingrata parenti,
ratio,
Qui docuit veris propriisque ostendere verum
Nunc quae non
caperet sicco pro themate rethor
Suadens, utque nimis temnit jejuna poeta,
Ut mundum
(2)
promat perfectum,
colligit.
bone, quod corpus, quia triplex terminus
Nec
qui,
illi,
reliquum, quae non perfecta probabit
fluit in
Fragmina
At
Quae
(3) propriis
clauduntur
(4) finibus,
atque
Nil reliquum admittunt, quo perficiantur abunde.
Testantur quoque se perfecta animalia, plantae, et
Membra
suo
in genere, ut
dens
(5),
vero mundi perfectio devenit inde,
Si
Quod, veluti corpus quantum,

Ultra, ceu
punctum
Sic
dum
(6)
non tendit ad ullum
in filum se flumine tendit,
Hocque superficiem fluxu
genit,
istaque corpus
naturae finitur corpore corpus,
In reliquum
Ufc
cornu, pilus, et unguis.
mundus non ullum corpus
abibit,
terrae (7) ad lymphas referuntur, ad aera lymphae.
Claudicat haec ratio, siquidem quoque constitit illud,
(1)
Questa virgola manca nel testo, e
(2) II
testo
(3) II testo
ha
II
testo ha:
(5)
II
testo ha: des.
(7)
II
testo
invece, dopo solum.
ha: quo.
(4)
(6) II
c' e,
mumdnm.
clundunlur.
non ha questa virgola, ne
testo ha: lerra.
la
preoedente.
Quod
30-1
nulla possit Stagyrita ostendere sorte,
a toto hoc nihilum superesse, et eidem
Conjecto
Adjectum quicquam frustra
fingatur, et exstet
supervacuus mundus qui subjiciatur.
Ille
Perfecti
Non
ratio nurneri
non
quam quot
sunt
sunt
Sed numerator
Ergo
quia plures
est,
,
numerus neque parcior
erit perfecte, et
computus
ejus.
mundi partes prospexerit omnes,
licet
numerum
Digerat et rerum
Perfectam
non
tribuet,
Gnosticus et Manes
Oceanum non
sapiens ad amussim
perfecti rationem.
mundum,
qui corpore constat,
esse mali, sibi posse probari
Desperant prorsum. Samiusque philosophus anceps,
Ex
perfecto
commixtum
Unde mali atque

Si quaeras
Tunc audire
cur
licet:
quaeras
Ultra
si
Tunc
referet;
notat imperfectoque,
boni seriem duplicemque reponit.

sit
perfectus
mundus?
et illud
quia non finitur ad ullum.
cur non finitur ad ullurn
quoniam perfectus mundus habetur
Sic ratio est ratio rationi, quodque erat ante
Principium, evadit conclusio: circulus estque
Non geometrarum
Vix eadem
It
vapor
in
Proin velut
lympham, lympha
efficiens facit
nam
et melius constaret,
Namque adeo
Xel testo
hunc
ex elementis: (1)
redit inque
vaporem.
tot partibus,
idem
tot credo potuisse creare.
aliter si conflasset,
Quominus
(1)
morem: siquidem physicorum
ratio est, nisi forsitan
Perfectum non
Atque
in
nihil esse
due puuti non
ci
sono.
bonum
quid prohiberet
quam modo
valet,
constat
ut meliori
isto

Conditione capax
Unum
nequeat consistere,
quotl in genere est
Pro generis captu, pro voto
Unique versum
Nulla
ratio
tlabit
fine
putandum
est
constituentis.
et quidquid contraria conflant,
istud
(2)
Deitas,
non simplex absque solutum
Supposito, ac certo perfectum
Compostum siquidem,
praeter
Physis optima
infinitum solum.
Nempe
305
seu
seu non sine
sit,
fine,
perfectum, nulla negabit:
Namque bonum, verum,
et
perfectum dicitur unum,
Immixtum, simplex, abstractum,
iinmobile, per se,
Xenophani immensum, sphaerale ens Parmenidique.

Praeterea exquirani: nunquid
si
linea tanta
Fingatur, quae ultra coeli convexa feratur,
Longior, effecta est causam perfecta per istam
Num
quoque: (3) mundano perfectius orbe reporto,
Extra
si
At mihi
capiam comprendere cuncta trigonon

si
(4) subjecta carere
referas:
Perfecti univoca ratione, quia ordine
Non comprensa
Inquam,
(5)
Mathesis
eodem
minus debent conferrier. Ergo,
sufficiens ratio
non esse putetur
Perfecti haec tantum, quia nil conterminat ipsum.
Adde quod
Non minus
et
caussa
est tenuis,
Nam
nulla
Hinc
poteris,
si
quam
sint
(2)
Vale: et universum.
geometrica
ista
ficta.
pars partem perstringit, ut aer
(3)
Questi due punti, e
virgole seguenti
mancano
nel testo.
(1)
Questi due punti e la vitgola seguenle
mancano
nel testo.
le
(5)
(6)
Questa
v.irgola
ab
perfectio,
absolutum. La virgola, che segue absolutum manca
Val
ei
mundi
niundum perfectum dicere parte
(1)
::
((>),
manca
nel testo, uel pari che la seguente,
nel testo.
(1),

Orbem
305
complexus lunae
telluris;
(1),
elementa; (2)
Concava Mercurii Lunae orbem sphaera, ubi tandem

Perfectus nihilo
Qui
niundus ab orbe superno
sit
Addam:
differt.
perfectus et ipse
supremus
Orbis erit tantum pro parte liac ultima, quae
Comprendens
Neque tandem pars ea primum
reliquas.
verum ultima tantum,
Perfecti ratio est, facies
Planum convexi quae
dicitur.
Constabit quod perfectum
Et nihilo
siet; (4)
cum
Ejus enim reliquis constant
In longum et latum haerentes.
Quam
mundi
tenui constet
Quam neque
Ex bonitate
partibus,
Quam
rum
per
una
Ideoque videto
perfectio techna!
forma probet, neque
pars, neque
(3)
illa
undique partes
vis,
neque fiml
datus, neque terminus efficientis
PerTectus, qui perfectam contingere
Hoc opus
sit
metam
nihilum quare appetat ultra.
efticiat,
nugatoriis universi perfectionem astruit rationibus
qu a-
prima.est, quia non finitur ad aliud, quia scilicet est finitum
Cujus tamen ratiocinii medium plus ad nostrum faceret
se.
propositum,
quam
ipsius:
etenim perfectum verius
erit
quod neque
actu neque potentia, neque re, neque imaginatione finitur ad aliud;
omnem
sed
actum, potentiam, imaginationemque
tractavimus
et
figura
(1)
Questa virgola manca.
(2)
Qui
il
orbem
testo
ibi
ha un punto che non
telluris;
complexus lunae
magna ex
1)

Questo punto
e virgola
ci
va;
il
senso essendo questo:
(perstringil) elevnenta;
testo.
manca
hoc
pure.
Numerl
parte ex authoritate expe-
orhem lunae; ubl landem, sitperfectus mundus qui

(3)
aliam
de quibus perpendendis iocus nobis esset, ubi de
listicas,
git)
finit
quas verosimiliores subnectit cabba-
est infinitum. Mitto rationes
ul aer (p
concava sphaera Mevcwii,
nihilo differt
...
307
loquimur, cum
Hentiaque aliena (1), sine ratione sapimus atque
banticis, medicis, et secnnclum genus mathematicis.
Omne
ad
aliiul
jfectionis
1
proinde perfectum
est,
quia est
non terminatum individuum,

ratio.
Mox
illi
urao praecipuarum
et
concJudendum
enumerationem
paucioribus male constaret,
ei
sua individuitate (2)
in
haec est intrinseca per-
fuisset, posl
speeierum na
quemadmodum mundus ex
superaddita plura essent
mundo
su-
pervacua; quod item species aliter efformatae atque ordinatae melius
haberent
lKiii
Momi
conlra clamores
Gnosticorum
atque
Manichaeorum: quorum rationibus tum authoritatem divinorum adderem, quibus omnis creatura, (3) vanitas,
tatur
tum
(-1):
rationem, quia
et
et
nihil,
non cnsrcpu-
bonum,
est finita bonitate
niln'1
quod non possit esse melius: quidquid potest melius esse, habet
aliquos mali
simpliciter
deteriorisque gradus
illustre
niclius.
quod
Hoc
et
per se
et
unum ubique
cujus perfcc.ta imago
simulacrum nullum esse
el
imperfectus
est, ut
lux et tenebrae, tristitia

in alteratione sunt
unitatis
sunt indifferentia
ca'i
lum
maximo
et
unum
malum
unum
frigklum
et
veniunt: qua
rationale
verum,
liln'o
(1)
(2)
II
testo ha: individilate.
(3)
II
testo ha: crcurin-c
(1)
II
testo ha: repulalur.
Tum
elc.
et
forma,
omnia ubique
rationem
universum singularisirrationale in animali
et
unum
hoc ostendimus
(nempe maximo
et in
ut in
dc Minimi existcntia.
testo.
et
in infinito in
sic in infinito
per universum sunt
coinciclentia saepius
coincidontia anguli in
mundus quicunque
bonum, materia
atque motu, quae omnia
Quemadmodum
el
et
nisi infini-
potest,
gaudium, concurrunt;
et
veritatis et bonitatis
simo jure dicitur.
est
totum, Deus, naturaque universalis:
tum: finitum ergo quodlibet est imperfectum

sensibilis
absolute
quo neque majus esse potest quipp.iam, nequc
et
est
est
ab omnibus obscuritatis gfadibus non est ab-
solutum. Ideo perfectum simpliciter

infinitum,
quemadmodum quod non
minimi cum
schemate
cle

Modo ergo
308
corporeo divinitas secunda, explicata, nusquam tota,
praeterquam
in infinito
unam partem habet,
(omne enim corpus
ita est
dispersum, ut ubi
(1) aliam nullam habeat, aut habere possit) in
sua tantum universitate et ordinibus sub immensitatis ordinatione
cum
innumerabilibus: ubique principium quod
nempe centrum quod ad
tens,
circumquaque refertur infinitum. Hoc
secundum
tate procedit
fine concurrit
admit-
infinitum circumquaque et ad quod
esse totum
est
quod ab aeterno a
divini-
ut infinitae communicatio boni-
tatis, actus effcctusque divinae omnipotentiae externus; unica illius
et
minime
multiplicabilis imago, illustre speculum,
stissimum, in quo
illi
concinentium deorum laudes sine fine atque
numero undique occurrant, neque turpissima

voragine quasi terrefiat: et hoc,
tatis
ret appetitus
tibi
sicut
per
si
illa
inani-
quo humanus non conquiesceilla.
perfectum est quod nonfinitur ad aliud,
viclebor, stantibus
universo finito
in
infinitaque
optimi expleatur atque maximi voluntas
Et (per fidem nostram)

an non
templum augu-
hujus definitionis terminis, aliquid
perfectius imaginari,
si
vel corpus imaginer
majus
qui non desinunt sphaeras alias atque alias phantasiare su-
illi
eam quae octava
et
ultima
fuit
Aristoteli, temporis subjectum;
cujus nulla ratione motusexorbitet, intensionis remissionisque signa

concipiat.
trianguli
Mundi, inquam,
mundo
erit
imaginatione perfectior imaginatio
mundi superantis, quia diameter mundi
tandem
longitudine
circumscripti; vel lineae
perfectionis
mundanae caussa
finitur
erit
ab
contingit esse
terminum
Questa virgola nmnca nel
et sortis,
illius
su-
eadem ratione sua-
qua eidem extremum
hoc habet ut universi perfecti (quatenus
est perfectum) causa siet.
(1)
Quidquod
ad convexam
perficiem per accidens reducibilis:quandoquidem
rum quibus componitur partium,
illa.
dinmetrum
testo.
300
CAPUT
XIII.
UTCUMQUE PROBATUR PERFECTIO 1MMENSI.
Data ex
iroxiiiH> dirtis
occasione, aliae probabiliores, quibus uniyersum
immensum) perfectum
definitur, rationes
(<iuo<i
ponimus
adducuntur.
Accipe nunc quibus immenso est perfectio causis:
Non
quia
factum, (1) perfectum dicitur; et non
sit
completum, finem vel quod
adeptum
Quod
sit
Quod
certis constet numeris, simili ratione
Qua
suemus
species
sit
speciebus
distinctas ?
Dicere perfectas, velut et sunt participanter
At vero quoniam
Et genus
Ac
veluti
Quo sub
omnis contenta sub ipso
est,
nihilum, quantumvis digna, relata
iii
Ipsum ad
modus, ordo, potestas,
series,
et species
semper
simpliciter
ad ipsum
finitur,
consistunt tot particularia mundi,
Quorum adeo
affabre conspirant
membra
suumque
Perficiunt totum. Quanto ergo eminentius esse
Perfectum credam hoc,
quod perfecta coire
in
Noscimus innumera! An, sublato hoc nomine, rebus

Conveniens
Illi
reliquis,
generis pro conditione,
tentabo praetexere dignius
unum
At quis pro tanti nomen modo

Instituet?
Quare proprium
versum, ut
Omnis,
(1)
(2)
et
nomen
(2) praeco,
La virgola manca
sit
liber,
testo.
nel testo.
sibi
significati
sufficit
definitio,
titulus,
Uni-
resque
ratio,
simulacrum.
310
In proprii meta generis producere parvos
Exiguae possunt caussae perfectius actus
Quam
magis immensa
Quam
nihil impediet,
et generalior illa valebit
nilum cui obstet, et ullo haud
Detrectante, (1) suis quae sanciat omnia fatis

Sicubi praeterea est formae genus
Omnis item
omne repertum,
omnis numerusque,
species distincta,
Actio, opus, series, medium, ordo, idea, potestas,
Materies, spacium, motus, tempus, locus, actor;
Praeterea quod
Materies amphitrites
Perfectum sique
Certa dispostis
ipsissima forma,
formarum
sit
materierum
sit
est multis
serie,
quod partibus exstat,
coeuntibus apte,
et
Quid dices ubi concurrunt cuncta optima

Unica corporea
est divinae mentis
in
unum
imago,
Vestigium, statua, archetypus, scriptura, sigillum,
Quam
Militis
metuunt, recolunt, celebrant. mirantur, adorant,
innumeri duplex exercitus obstans
Undique consurgens fata
contraria,
in
pacem
Ordine sublimi harmonicae servandoque
Nec quia naturae
in
Et sua monstra parit species non una,

Artirlcis
legis.
gremio non optima quaeque
licebit
carpas molimina tanta potentis,
Quidquid enim exiguum
est,
imbecille, inque
minutum
Totius incurrit complendam ad nobilitatem.
Nunquid enim pictura
Quando auruin aut
An non
et
tibi
tunc optima
tyrius color
tiet
optimus undique fulget
furva e nelmla micat optime
an
Esse gradus poterit, qui pro serieque locoque
(1)
ullus
311
Corpus ad integrum bonus haud

In
ac toto
fine,
et
sit,
optimus ipso
ut vix nunc reputabitur usus
Ullius esse, (1) ulli quia non confertur, at
in
Prospicuus facieque tenus venit obvius uni
Sensibus
in
Quo mage
specie cui non
adcommodus
exi.t
diversae adpositus venit adgeneusque.
Harmoniam nec vox, quamvis

Altaque, perspicue peracuta
Tot mediis
se
clarissima, conflat,
inter contraria prorsus
iactis
uno
sed ordine in
Nobiliter tanto magis ars praefulget
et alte
Incumbit, quia quisque sonus variantior exit,
Longedo, brevitas, cursus, mora, scansio, casus,

Progressus, repetitio, continuatio, pausa.
Proinde quibus templum, divinaque machina tota,
(Proxima quando
etiain
pulcherrima
membra
videntur),
Subsistunt parteis nihilominus anteriores,

Simplicior quibus est substantia,
principiique
Plusque elementorum sunt proxima conditioni,

Ipsa procul dubio
Quae
Porro
si
si
Judicio,
mage sunt informia semper,
prospicias, (2)
facile
et
contemnere
ad seriem veniant conlata, sagaci
variam,
illam virtuti
mque perennem
Cunctarum
extolles primordia nobilitatum,
Queis sine
nil
Esse bonum,
pulchrum,
nihil
magnum, perfectum
enim non
fit
est spectabile,
nullum
dicier ausit.
Nil ergo incusa sapiens, contemnito nilque

Si quid
possis.
perfectum sensibus, ipsum
Stat perfectivum, aut perfectile, perficiensve.
(1)
Qupsta virgola nianca nel
testo.
(2)
Questa virgola nianca nel
testo.
Perfectum distinguitur
re.
in id
Perfectum simpliciter
gine.
Primum
quod
est in toto totum.
est
quod
quod simpliciter,
in toto et in
Primum
esse,
secundum
in
gene-
Omnium horum
in
est
intellectus universi,
corporeum
illius
im-
fini,
ad quem potest ordina-
respectu, secunda
quadam
ra-
universumex mundis totque vere
tione simpliciter perfectum dicitur
numinibus illustrissimum,
ima-
genere definitur quasi factum
in
numeris absolutum;
copulatum.
quod
omni parte totum, secundum
est divinitas
mensum simulacrum. Perfectum
tum
et id
est duplex, in essentia videlicet et in
bonitas absoluta atque veritas
suis pro capacitate
312
quod innumerabilia
in suo genere per-
tanquam unum perfectionem omnium complectens, reducuntur,
fecta
referuntur- uniuntur.
mundorum
praecipua
diata
Horum
quippe nullus est
mundus
sigillatim, vel
synodus, vel synodorum quantuscunque numerus
quadam ad deum
collatione referendus
quadam per immensum ex innumerabilibus
sit,
qui
sed tantum me-
et infinitis
simula-
crum, imaginem, ideam unam, verbum unum omniaportans, specu-
lum incomparabilis
sapientiae, potentiae, atque bonitatis.
malum
Nihil est absolute imperfectum,
omnis substantia absolute

stantia,
est bona.
sed ad aliquid tantum:
Principia sunt ipsa rcrum sub-
quae semper manent: tamen per ordinem aliquorum respe-
ctu et deordinationem respectu aliorum,

et mali accidentales
perfecti et imperfecti, boni
compositiones et nomenclaturas accipiunt: op-
tima enim quaeque ordialiter(l)in
iis,
quae abjectissima viiissimaque
censentur, inexsistuntait in pictoris pixide colores contemnuntur, qui
mux
cum
(1)
in
ordinem picturae explicati, momentum
efficiente continere videbuntur.
Avverbio coniuto da
orclior.
illius
praecipuum

DE MAXIMO ET IMMENSO
LIBER
III.
CAPUT
I.
Ut Peripateticorum similiumque philosophantum sensus a

atque puerorum
principiis perinde se
habeat
quos eodem instituendos ordine suscipimus, quo nos optima mater
erudiit natura.
Sic
quondam puero
Cum gremium
mons peramoene Cicadae,
mihi,
geniale
tuum primaeva foveret
Viscera, blandiri tua lumina sancta recordor.
Ut fueras hedera,
Et corni,
et
ramis redimitus olivae
et lauri, et myrthi, rorisque marini,
Castanea circumcinctus, quercu, populo, ulmo,

Conjugio
uviferae vitis felicibus, utque
Ruvida porrexit tenerae manui manus uvam,

Indice distencto dixti mihi: respice ad austrum,
Respice
germanum
Germanus meus,
Si te illuc
Cumque
mihi ab
ille
tibi
parte Vesevum.
quoque vult bene
mittam, nunc dic
illo
illa
vis ire
credis
manebis
posthac. Vitreis tunc versus ocellis,
Prospectans formam informem, relegensque figuram
Furvi dumtaxat cumuli: dnrso

Dixi,
ille
repando,
incurvus dentato tergore, coelum
Contiguum findens?
(1) II
ille
monte Cicala,
toto discrimine
di cui qui si parla, e vicino
mundi
a Nola, e dirimpetto
al
Vesuvio
40
(1)
314
Hinc abstans, fumo turpisque umbrante, nec
Muneribus
Nec
pollens, nec
dulces
Obscurus, tetricus,
At tu subridens
mei, atque
Ille
enim sunt poma nec uvae,

arbore et hortis,
ficus: caret
illi
trux,
tristis,
tamen
tibi
est
tibi
sit,
avarus.
vilis,
germanus amansque
bene vult. Vise ergo, nec ejus
Blanditias contemne, scio nihil
Quod
ullis
faciet,
molestum
ille
nolensque manere redibis.
Ergo ubi adesse datum
est
illic,
propiusque tueri
Vesuvium Baccho celebrem, multoque superbum

Arbusto, ubertim e ramis pendentibus uvis,
Fructibus omnigenis, varia quos alma figura
Atque colore parens promit natura, benigno

Adspirans coelo patriae, nihilumque deesse
quas noram, rerum
Illi,
proin pluria centum
Attonitus novitate meos tunc arguo
primum
Mendaces oculos. Dumque haereo, num mihi
Imponat
falsa specie, festivior
Germanus
Quem
tuus,
ille
fors
nunc
ille
patrem Campania
felix
vocat, ingentis clypeo qui corporis, austri
Invisum avertit cara a regione rigorem

Et jubet
ut,
furiis,
quas Scylla atque atra Charybdis
Suggessit, positis, huic mitior irrepat orbi
Ulnis
me exceptum
refovens, variisque coronans
Frondibus, et palmas ignotis fructibus implens,
Atque sinum: memini insciolum ut

Ingenio officium, (1) pueri
(1)
Questa virgola nianca
dum
supposta derivazione da aveo.
Qui
il
testo
ha una virgola.
avitum
praestabat avaro. (2)
ce 1'ho posta, perche ho inteso
aviium offleium avaro ingenio pueri. Avitum
(2)
ridebat,
il
testo cosi
dum pracstabal
sta nei solito signifioato di desideralo, di
315
Linquit opns tnnicae puerilis fimbria, curam
Femora non ullam innectunt nudata. Sed
alte
Arboreis gaudens opibus, inbiansque recepi
Auribus baec placido senior quae protulit
ore.
Heic remane ergo, tuique lares contemne Cicadi
Dives opum quam sim cernis, cultoque renidens
Aggere, quarn pleno mibi gestit copia cornu.
Hinc oculos adverte
tuos,
Extremum
meus germanus,
tenet
ille
spectato Cicadam,
ut atro
Vertice contingit coelum, piceique coloris
Veste tegit fuscos artus, bumilisque, pudensque,

Caerulea involvit miserum caligine corpus.
Tunc ego:
eras et tu, tua ad arva priusquam
talis
Venissem, similisque
tibi
Praesentem cum me
accipiet.
spectabitur
ille,
Sic inde recedent
Et nebulae, et coelum, niundi mediumque redibit
Rursum
illuc
Accessi
mecumque ubicunque manente
Sic
mecum,
puerum docuere
ut seniper comitatus ab ipso
remansit.
prius dubitare parentes,
Et veluti rerum faciem distantia mutet

Servatis rebus, (1) sibi per totum alma et ubique
Naturae constet majestas, nec meliora
Tam
facile
Proxima, ut
aut pejora putem distantia, quain sunt

et
tandem coelum nos
quam sumus
Sit milii
Telluris
quacunque siem
Esse mihi Occasum
At quoniam
bic,
iis
qui coelum sunt quoque nobis.
in regione,
videbo
parili distantia et
Ortum.
idem vultus mihi subvenit
Cautior en sensus comprendo conditionem,

(1)
(2)
testo.
repertum
esse, (2)
illic,
,:
316
Qui quoniam radios circum undique
projicit aequos,
Viribus atque aequis aeque contendit in omneis

Diffusus parteis, speciem sic ipse figurat
Nempe
hic finit spacium,
sibi
non
spaciumque
se
Quo
per se sine fine (1) capit quocunque recedat.
Non
ideo visus mentitur,
nam
quantum
sibi
Possibile est aequis radiis monstrare, reportat
Et quocunque abeas, mensuram servat eandem.

Defectus rationis
erit,
praesentia tantum
Cunctarum quae sunt rerum momenta

Ut
multi, astrorum
Quae prope
tantum isthaec maxima credunt
sunt, stellas
non majore esse figura
Ut quoque Tellurem medium rerum
Cum tamen
putare,
inveniam medium
esse putarunt,
in toto
omneque
Partibus ut cunctis pariter pars quaeque relata
Ergo non
Ast
facile
parte,
est.
certa finitur margine coelum,
amplum
aetherea haec regio, stellaeque per
Tenduntur spacium
sine fine
Quod brevibus non
sint ea sensibus obvia, si
nec inde neganda
quae
Ultra stelliferum convexum contineantur.
Et quia Aristoteles arctatum corpus habendum hoc

Finibus apprendit, quia sat convincitur
Interiisse vagi subjectum temporis
Et trepidans turba
Cum
est,
quae
illius
illud
unde
sensibu' adhinnit,
trepidet mire subjectum temporis illud.
Est operae ergo almo doctori mobile primum
Jam nonam ac decimam sphaeram

Illustrem
Undecima
stellis,
sed
(1) II
testo
motum suppeditantem:
est noviter superaddita
Nec data propterea

ha sine
sine.
superaddere, nullis
est
subsidiatrix
populo pax grata sophantum
Nam
317
duodena caput jam jamque
efferre videtur:
Insanus medicusque ignem succendit, ut inde
Innumerae simul occurrant, concentra reportans.

Istis
nimirum tanta
Namque
Qua
est confusio adorta,
apparentis mundi vertiginis hujus
definitum est tempus generale diurnum,
Principium tribuunt huic, quae supereminet omne,
Sphaerae constanter:
sibi
nec adeo usque propinquum

in undis
Agnoscunt, velut infehx Narcissus

Subjectis speciem complecti tendit
Proxima cum tam
sit,
frustra
at illa
tam quaeritur extra
Et magis atque magis protendens brachia,
Amplius
et ultra
adproperans, tanto iliam cernit abire:
Quoque
ipse accedens,
Interea
occurrit, ridenti adridet, et ore
hoc longius
Oscula quae hic parat, concinnat et
Ut praeter planum
nihil
Ergo ubi complexu
hic
Turbat aquas:
hunc
recedens.
illa
illa
vicissim;
siet inter et illam.
votum concludere
tentat,
species, et spes confusa recedunt,
Ut tandem noscat vanum simulacra laborem

Injunxisse viro, quia proxima praetereundo,
Ut sua seque suos

Devius
Quam
infelix
fines exquireret ultra,
tam longius exulat a
se,
spaciosa magis sibi coeli templa subire
Suadet, et augustam
divum pertingere
in
aulam.
Ut philosopho ea credenda non sunt, quae nequeunt evidentius

probari, ita neque temere sunt reprobanda quae certa
incusari (1) ratione. Esto (ut penes
me
an universum ponere debeamus (3) terminatum necne

(1) II
(2) II
3)
II
testo ha: incusare.

testo
ha
testo ha:
pacla.
povere debeanus.
non possunt
nullo est pacto) (2)

?
Cum
dubium,
constet
318
singulorum quemlibet esse finitum,
sic
versum
immensum,
esse non
riuntur et nascuntur,
humanam speciem exortam
sic et
interituram: qued etiam
credendum colligemus
uni-
quod hominum singuli mo-
sicut ex eo
secundum peripatetica
esse atque
principia est absur-
dissimum; cui suppositum est ut hoc pacto ab individuo ad speciem
argumentando deducere non

nes ut ut valere
(cum tamen
capitis et obtusioris ingenii,
est
nihil valeant)
quam
apud aliquem hebetioris

doctrinae queat
ut robur nostrae
concludere, ubi de
mundo simpliciter
et universo quaestio
omnia quippe argumenta quae sunt ex motu, ex
sursum
et
om-
tantum respectu individuorum, particulariumque
intueri, possunt
mundorum
liceat. Aristotelis profecto rationes
deorsum, extimi
et intimi,
centri et
diiferentiis
circumferentiae
actionis et passionis, calidi et frigidi, rari et densi, gravis et levis,
sunt passiones
finiti
nec probant sed supponunt finitum, petunt
fi-
nitum, accipiunt finitum. Universam igitur Aristotelis subtilitatem,

tenuitatem, inanitatemque contemplantibus apparebit, (etiam nullis
a contradicente adductis rationibus), pro
quam
perdita causa susce-
perit patrocinium.
Si a infinitum
universum profitente quaeratur, ubi
est
universum?
In infinito spacio respondebo. Ubi est infinitum spacium?
Nusquam,
ubi sit terminus: ubique sine termino; neque est quod tanti spacii (1)
terminum quaeras complectentem, vel
aliud spacium in quo collo-
cetur et a quo recipiatur. Ubi vero tu terminatum dixeris univer-
sum, neque nosti spacium a corpore distinguere, neque locum seu

intervallum intelligis quod occupet
extra
illius
neque quod inoccupatum
universum? In
Ubi sunt suae partes ? In

in seipso,
toto.
seipso.
Ubi
Ubi
est
est
ipsum? In suispartibus.
totum
immo etiam nusquam. Quare
In suis partibus ite-
quia extra universum
non estlocus, neque spacium, neque vacuum, neque corpus. Hoc
timum quod nunc

(1) II
dixisti,
testo ha: spacie.
(2) II testo
(2)
convexitudinem praedicemus; quid respondes interro-
ganti: ubi est
rum,
ha: in occupalum.
ul-
ostendas velim, et videamus uter nostrum
319
Quarc extra universum non
meliorem afferat rationem.
spacium, \acuum, corpus, motus, tcmpus
Responde
tu:
est locus,
quia haec
omnia sunt passiones corporis, vel sunt partes corporis, vel corporis
circumstantiae, vel ipsa corpora; ideoque ubi nullum est corpus,
ibi
totum vero corpus, quod vel simplex
est
esse
non possunt
ullo pacto:
vel compositum, est ultimi coeli superficie
sum? Quia
tota corporea materia est intra ultimi
At, o philosophorum
tibi
aequipollere
et
superficiem.
nunquid non
videntur propositiones istae, quibus probas, quas
quam
illi
pro conclusione habes? Con-
haec colligenda: Ergo Dniversum est finitum: cui certe ae-
clusio est
quipollent:
Ultimum
universi
bosum, cujus centrum tenet

finis est
materia est
non
coeli
logicorum omnium eoryphaee
pro principio, inquam, accipis,
Universi
conclusum.Quarc conclu-
finita,
convexum
tellus,
est,
Universum
Universum
est (1)
glo-
circulariter movetur,
motus diurni temporjsque subjectum, Tota rerum
Totum spacium
est finitum
est locus, extra istud temporis
per haeres in principio
Extra istum locum
subjectum non est aliud. Ita sem-
eaque assumis, quae cum ipsa conclusione
aequivalenter omnino refutata sunt
sunt,inquam, quae nihilo praeter
quinimo sunt ipsa conclusio;
quam
voce a conclusione differant,
penes eos qui praeter auditus sensum, etiam alicujus intelligentiae

sunt participes.
Nunc,
si
pus, corpus
lubeat, quacrc a mc: ubi est locus, spacium,

?
In Universo.
Ubi
cst
Universum
ln
vacuum, tcm-
omni
loco, spario
temporc, corpore. Extra universum est aliquid? Minime.
Quianeque
locus,
nec spacium
et extra
est.
est,
Quare
neque spacium, neque motus, neque corpus. Quare
neccorpus? Quia haec ornnia
universum
Quare infinitum
Quia
?
nihil est extra.
Quia non est
postquam aliud ad aliud semper
finis,
finiri,
in universo.
Cur
quem
id ?
Cur nou
Quia infinitum
vel possis ostendero,
sensus et nostrae rationes
confirmarunt; postquam activam passivamque,'concupitivam expleti-
vamque potentiam,
tibi sine
sine termino necessario esse
compertum
est.
causa Deus infinitae virtutis volens et efficiens est
ut est agere potens
(1) II testo
ha;
ei.
Ubi
finitus,
quod nunquam aget neque volet,et consequenter
320
potens facere quod non vult, potentiam aliam
imo
et contrariam
habens voluntati, et voluntatem potentiae contrariam. Ubi nos potentiam passivam activae correlativam agnoscimus, et nullam esse
potentiam quae non referatur ad aeque possibile definimus.

nihil prohibet
cere duo,
ab uno
infinito principio (cui
quam unum
non
finitum, et innumerabilia
sit
quam duo)
eodem genere perfecta multiplicata provenire. Ubi
infinita in
ab uno non
si
oporteat esse, nisi unum, cur non tanta abunitate tantum erit
Cur
(
effectus
facere infinitos mundos, sed natura non estca-
pax, materia non est tanta,
mundi
infiniti
tantundem
spacii
non possunt, quia hic
fieri
est tota materia. At, o Reverendissime, cur
et
non
et
tantundem mate-
non potest esse sub eadem potentia? An non
ego de infinita possum praesumere potentia
homines generare: sed
nitos
unum?
vim suae causae referendo mentietur? Potest equidem
inquit Presbyter
riae et
Ubi
plus difficile fa-
infiniti
possum quippe
me homines non
infi-
possunt gene-
quia finita est materia seminis, finitum est tempus, finitae quae
rari,
submitti possunt genitrices. Nugator ego
Qui ejus
tibi ?
Cur non
et
mihi tu
potentiam activam in Deo ponis, cui nullam potentiam
rei
passivam respondere asseras. Differt (inquis) divina potentia, atque

tua.
rea
At non
ita
(inquam) tuae nugationes, atque meae.
ambo (amabo) distinguamus
in
agens naturale quod tota virtute
Sed inte-
eorum, quae mobilia sunt, sphaera
efficit,
ab agente voluntario quod
moderata. Subindeque credamus agens illud voluntarium quod est
divinum
et
immutabile, in quo voluntas
et cui virtus
pro voluntate satis
est,
cum
immo
virtute non repugnat,
ipsa est voluntas quod
si-
cut non potest velle nisi quod vult, et non potest a sua immobilitate,
unitate, et simplicitate deficere, ita
Neque distinctionem
nariam introducamus
plicet
non potest facere,
nisi
quae vult.
potentiae in absolutam et ordinatam, vel ordiillo
ubi non libertatem protestetur, sed im-
apertam contradictionem. Est perfectio
in nobis (si ita placet)
ut possimus multa facere quae non facimus:blasphemia vero est facere
Deum
currit
alium a Deo: voluntatem eius aliam atque
cum
alia,
unam quae
potentia, aliam quae abhorreat a potentia, in melius con-
tradictoriorum alterum,vel deterius.
:,
321
CAPUT
Melioribus alis in coelum mdnuducimur.
II.
Moxque nos
compcrimus.
constitutos esse in coelo
miserande senex, tanto cui tempore coelum,

Sideraque, et
Ante
mundi
series spectabilis huius
oculos, vicibus tantis repetendo, dedere
Materiam sensus
Naturae a
libro,
tu pronus, (1) lumine, et aure
a luce, a voce revulsis
Scrutaris nubes, nebulosa volumina vertens,
Cernuus, incurvus, gibbosus, pandus, Athlantis

Instar, ut est coeli suppressus pondere, cuius
Aspectu careat, Stagyreo e flumine monstra,

Phantasiae nassa, (2) expiscaris stultitiarum;
Ut sensum
multa ratione refixum
infantis,
Amplius insolides: doctorem ut funera tantum
Tandem cum pompa
excipiant
Advolet in quintas naturas,
et spiritus illas
scilicet astra.
Eia age, o venerande senex, requiesce, repone,
Tandem
respira, et coelo meliore fruare
Erigere, et clauso hoc
Quid non
Totius ut
Num
(2)
(3)
similis,
repertus
Telluris horizon,
quoque, sidereae reliquas regionis ad oras
Assumptus,
(1)
de carcere prodi.
te docuit saltem (3) dubitare,
Totum per gyrum
Ne
demum
mundum
videas in imagine eadem,
medium rursus
quo non pedibus
videare tenere
(4) liceat Telluris
ab orbe,
Nel testo manca questa virgola.
Questa virgola e
II
la
testo ha: saliem.
(4) II testo
ha: pedibis.
41
Non
juvat ingenii cursum intentare per alas?
Eia igitur fingas primum,
Certum
(si
nolle fateri
confingas, inquam, te linqu^re nostrae
est),
Telluris sedes, et recta scandere versus
Finitimum lunae corpus.

Sursum,
sursum
(si
An
An
non,
nunquid eunti
liceat plus dicere forsan),
magno consurgat corpore
Accidet ut
Amplius
Dic:
tellus
maior terrae apparebit horizon
quam multum
crescit distantia,
tam
fit
Tenuius hoc oculis corpus spectabile coram,
Ne vultum
(1) coeli populetur
illius,
imago
Amplius ut nullus veniat subiectus horizon,
Luminibus
coeli est ubi pars expressius acta
Maior? (2) Nec multum
Usque adeo, quo
Nam
tibi
sit
est
opus ut tollare superne
Tellus sub imagine Lunae;
distanti saltem ad sex millia
passum,
Arboris aut montis species non ulla manebit
Sed globus obiectus tantum, vel circulus
atris
Distinctus maculis, obversi spicula solis
Quales admixta tenebris
(Nam
secus in nubis
cum
luce colorant:
formam consurgit opacae
Coelantis rutilas concreto corpore stellas,
Qui semper magis atque magis tenuetur, ut
altis
Amplius adproprians scandendo recessibus, unde
Tum demum,
in stellam recidens sublimia solis
Atria claudentem, conceptet munia noctis):
Nempe
(1)
manca
testo.
(2)
I/interrogativo
(3)
Questa parentesi roanca nel testo
col
nam.
(4)
II
(3)
ea (4) subiectus tantummodo portat horizon,
testo ha: ea.
nel testo.
;
parmi qui
si
chiuda quella segnata cominciata

Qualem,
Lunam
si
323
teneas, dabit orbita
Si
Venerem
Ut
tot distingtlas candentia sidera
(Quos
Veneris,
coeli e
Unde operae
Solem
si
Lunae,
Solis abunde.
mundos,
media nequeas regione videre,
tantum suffundi lumine
est
Atque ubi non,
solis,
congenea cum lumine
nisi
solis
Natura, valeas minimo consistere puncto),

Accidit interea ut, tibi
(Si
dum
tenuatur horizon,
hanc speciem proprio hoc tunc nomine
licet
Ut melius formam
dici),
maior
integri, distantia
Interea explicitet, quia quamvis mole minore
Occurrat, species plus attamen

Obiicit ante oculos, quia
Quo magis a
illa
figurae
maiorem explicat arcum,
tanto secedit corpore visus. (1)
Ergo maris tandem
species terraque subibit
Ordine quo mediam sphaeram compingit ab alto
Spectandam,
et tenebris sic
mixtam cernere lucem
Conveniat, veluti facies maris insita solem

Concipiet, terrae speciemque adposta reportat.
Amplius hinc
Et forma
et
Ut tandem
si
te
exportes plus, plusque recedens,
moles pariter tenuabitur ultro,
species prius
Et quod, splendente,
Ho
inteso
queas videre
il
testo cosi: Ul dislinguas tot
media regione
cidil inlerea ut,
mam
dwm
tibi
integri orbis, quia
coeli,
Questa virgola
bat splendenie
yine
fili,
e la
unde operae
man-
candentia sidera, mundos, (quos neest
tanlum suffundi lumine
solis.)
ac-
tenuatur horizon.... nt distantia maior interea explicilet for-
quamvis
plus figurae ante oculos, quia
(2)
partem a splendente revulsam
In questo periodo ho dovuto aggiungere la piu parte della punteggiatura, che
(1)
cava.
cit
(2)
absumatur opaci:
is
occurrat mole minore, alkxmen
illa
species obji-
elc.
precedente e
la
seguente mancano
il
senso e
quod monslra-
partem revulsam a splendenle,tum demum suppressum in nulla ima-
faciat videri
partem conlinuam cum parle.
>
324
demum
Monstrabat, nulla tum
imagine
in
fili
Suppressum, faciat partem cum parte videri
Continuam: ex toto hinc splendens reputabitur astrum.

Versus quapropter terram e regionibus
Nunc
altis
illam aspiceres variae sub imagine lunae,
Ut lunae
luna vicissim
telluri
tellus,
Sint coelum, infernus, medium,
Respectu ad solem, vicibus,
Mercurio Venerique Venus
extremumque
Mercuriusque
(1)
motu, quia non mage
Et mole,
et forma, et
E radiis,
Quam sit
Veneri Tellus, Lucinaque distant,
Lucinae
Alma Venus
sensuque suo proprium atque alienum

nisi vis rationis,
edocta, sibi atque
Concipiat
Omnia
siquidem
telluri,
solis
remota
et Telluri a sole
Confundunt motum,
Usu
eodem
atque figura
luce,
sit
in
quod convenit apte
aliis
sic
ab acri
circum versa videntur
velut ipsa intra omnia versa est.
motus subiecta
Sic etiam semper
Ni vere immotum
sit
laterent,
constituibile
quiddam,
Cujus ad aspectum mundi distinguere motus
Apprime
Hoc
Nunc quidnam
valeas.
ipso poterit,
Motus concipiant
quo perstante omnia certa

proprii discrimina
Prae cunctis reputare
Versum?
Num
certius esse
non
licet
est ea
solum ut
Nonne
siet
Uni-
mater stultitiarum,
Ut spacium immensum, nullo
spectabile fine,
Mundis distinctum innumeris, quos dicimus

Usque adeo magnis
Aut rursum ex
(1)
II
testo
ha:
fit.
alio
sibi sufficientibus
quod
sit
astra,
ex se,
virtute propinquum,
Continuum
unum
efficiant
325
versabile circum
Hunc punctum, usque adeo immensis gyrisque

Tempore tam modico, quam convenit ut
rotentur (1)
ipsum
siet
Inversum circa proprium proprio ordine centrum,
Quo mortem
vitae fructusque reportet
fugiat,
Ferventi a segete spiculorum, vivida
Quae
solis
plenum circum jaculatur
virtus
Sic igitur lunae
Quod proprium
si
orbem
constituaris in orbe,
centrum vertatur
circa
Hanc ipsam rerum
in
te
Consimilique modo,
habebis
circum conditionem,
fias
ubicunque, videbis
Te circum rerum faciem constanter eandem

Et semper proprii
At vero
solis
Quod circum
Tunc plane
Nam
in
cunctis imitamina motus.
quando de sedibus omne
motum lumen
est
facile
esset
medius synodo
Quorum natura
est
spectare liceret,
eorum apprendere
mundorum
leges;
finitimorum,
est Telluri consimilaris
Naturae, et specie consistunt partibus iisdem.
Indeque prospectans alios circum undique
Tantaque constanti videas plantamina

Si
manet omnino, ut Samii
Nec tam
soles,
luce,
dixere, quietus,
distanti circum e regione volucres
Haec circum,
veluti
circum
te errare videbis
Lumine quae non sunt tanto neque corpore tanto

Ut nostrae
Et
(1)
Telluris in regione propinqua,
reliquis Tellus simile
astrum comperietur.
L'autore scrivendo rolentur, ed efjiciant ha avuto
periodo spacium
immensum ; ma mundi innumeri.
in
mente non
il
vero soggetto del
326
Si versus abstantes aetheris partes a Tellure daretur avelli
quaquam continget
horizontis crescere
molem
quanto quippe a
lure magis elongabere, tanto visualis angulus super
nor efficietur, ut patet super basi
dinis absistit, tanto

,
minor angulus ad easdem
bus
tandem
angulus
et
Extra umbram quoque
stitutus
non videt aliam iucem,
nisi solis, et
Umbra
quippe noctis est quae
facit videre stellas,
ex luce
fit (2)
facit, (qui
solis
cum
informis
telluris
con-
admodum
diei.
umbra
diei,
Ergo
si
in
vacuo extra tellurem aethere esse
nihil esset visibile praeter tristissimum
vastissimum
telluris
circa ibi
non
corpus
nisi
quam
in
astrorum corpore
tellure ipsa vel simili loco,
et
et
quem neque
rapidissima revolutione, sustineat;
est ulli peregrino,
possibile. Ideo physice judicanti
liceret
infaustissimumque solem,
sensu nihil praeter ipsius calorem esset sensibile
quo
et
lenebris telluris admixta, alios videre
ex duorum istorum contrariorum contemperamento prove-
niunt), colores.
alio
magnitu-
visibilis
(1) tendit extremitates
in oculo nullus est, et basis nulla, et totus
triangulus in lineam evanuit.
quae
tel
basi mi-
cujus angulis magis atque magis ad rectitudinem accedenti-
basis
,
eadem
ne-
productis triangulis a punctis
3.4. Ideoque oculus quanto magis a specie
2.
1.
AA
praeterquam
non invenietur
astris, consistere
felicior
animalia terrestria
non possunt usquam
ulla statio,
praeterquam
in
feliciter consistere.
Sed redeamus ad ea quae paulo ante sumus adorsi. Interea dum

horizontis species per
majorem recessum tenuata videbitur
accidit:
ut visus, quanto magis eminus est constitutus, tanto majoris arcus

globi superficiem finientis speciem apprehendat, ut
tandem integrum
sufficienti
acl
hemisphaerii
elongatione facta) deveniat aspectum.
Ubi quia aquea terreaque astrum
est superficie distinctum
accidit
ut ad objectum solis maria inter continentes aridae partes et insulas
interluceant: atque informis corporis opaci figura ex conterminatio-
ne lucidi corporis est conspicua.

lius
Hoc quod
schemate demonstretur.
(1) II
testo
(2) II testo
ha dopo easdem uaa virgola che non

ha
sit.
ci va.
dicitur
in subjecto faci-
Typus in quo ostenditur quomodo, recessu sursum,
ita hori'
zontis diminuitur diameter, ut et aspectus hemisphaericus, etcir-
cumferentialium Telluris partium augeatur.
Ibi
specula horizontis artificialis (quem appellant) est
pondet arcus globi

tionis est 2.2., cui
1.1., cui res-
AA. Horizon primae (quam accipimus) diminu-
respondet arcus globi BB. Horizon tertiae diminu-
tionisest 3.3., cui respondet arcus C.C. Horizon quartae diminutionis

est 4.4., cui
arcus D.D. respondet. Ita
dum
tenuatur horizon, etiam
328
certa analogia,comprensio arcus usque ad paralleli diametricardines
E E concrescit.
In qua distantiae differentia, vel circiter, constituti vi-
deremus Tellurem iisdem omnino accidentibus perspicuam, quibus

hinc videmus lunam.
Neque enim
superficies ad objectum solis,ad
aliter Telluris affecta esse potest
aspectum lunae,vel
unde ab opposito contra solem loco imago
loci,
cularis.
Neque enim
cunque
videri, praeter soles,
ita
omnia situantur
nempe quae
alius
cujuscunque
spe-
illa reflectitur
astra, ut possint
fixa sunt.
unde-
Itaque quanto
angulus visualis minoratur ex una parte amplius; tanto major in

arcu hemisphaerico arcus comprehenditur, et horizon tanto minor
magis magisque redditur: horizon, inquam,

lius
perseverare, qui
ex consueto
si
ita liceat
nomen
il-
unus
et
et proprio significato
unius est conditionis atque mensurae.
Non solum
Tellure, arcus comprehensio illa adolescit
verum
ergo sublatis a
et illius
quae
erat occulta) lucis species exsuscitata, duplici demergit ratione, et
hac qua ad ulteriorem basis oculus procedit apprehensionem,
qua ad oppositionem magis atque magis specularem
enim
in ipso speculo consistit,
non
Lux
adpellit.
eminus convenienti distantia consti-
etenim, qua ad solem splendent aquae, existentibus in aqua
est visibilis
lunam atque solem
et radios et semitas versus
undis speculantur, et ea quae ad illam partem consistunt

visibilia
altiora vero tenentibus
horizon Telluris recedenti ad
speciem
cum suo
lum
et
Qui
non videt imagines quae a speculo re-
flectuntur, sed ad oppositum et
tutus.
hac
et
et
Lunae
totum resplendet. mare.
Lunam
usque, tenuatus
species adaucta in
illis
in
sunt
Sic ergo
erit in
Lunae
formam eandem, qua Tellus
heic sensibilis est horizonte.Quare et sic tellus lunae est coe-
astrum,
quemadmodum
telluri luna.
Deinceps videbimus ut
et tellus et luna mercurio et veneri mercurius sint atque venus, par-
vae toto lucentes corpore
stellae.
Hoc ubi
primum mente compre-
henderis ut telluri sunt similes undique mundi, et horum circa eun-
dem hunc ignem (nempe solem )
latentes plurimi
quorum
nonnulli
videntur aliquando: quae ratio est (inquies) ut potius haecinnumerabilium
mundorum corpora
ea
successione
gyrum rapidissimum
,!
329
tanto circa tcllurem tempore conficiant, quanto mihi mirabile vidctur, ut ipsa circa proprium conversa centrum ad
circumstantium
motum circum
go)
in
putat,
quam
in sensus facultate,
prchendere,
cum
mc promoveat
aspectum? Et
telluris intra
cum
tellus
omnium
stcllarum
sonsus illarum potius
si
comprehendat, an est (ro-
moveatur, aliter motumillius ap-
quam apprehendat? An non ubique experimur quod,
vehiculo agimur minime succussorio interruptoque cursu, neque
aliquam impingentes materiam, continuo regulatoque ducimur
ctu,
moveri nullo nos sensu percipiemus,
nisi
conlatione
aliquid quod est fixum, et certo fixum esse noverimus?
sensus
instruit
urget ne
sibi
immo
En
sensu fallentem sensusmetipse
principium tribuatur erroris
illud,
tra-
quadam ad
ut
sensum
corrigit
et
quod a ratione potius
imbecillitate proficiscitur.
CAPUT
Tellurem non esse (cum infinitum
sit
III.
universum)
in
medio,
nisi ea,
qua omnia
in
medio
dicere possumus, ratione.
Sic ergo,
in
quavis centrum est regione, videnti
Immensum spacium
Ut
totum
rationis lumine
cernenti, oculi radio, qui tenditur aeque
Undique, perpetuo medium par obviat
Et suus
ipse locus
centrum ad
mediam
(1)
spectabile, (2)
Aequalis circum definit linea fluxu

Simpliciter vero
illi.
quantum
tellurem, aliudve
Corpus, vel punctum, non est ratio, neque sensus,
Nec
vis naturae statuens, ut pluribus apte
Monstratijm est
(1)
La punteggiatura
di
alibi.
Quod
questo periodo
tellus deinde,
manca
relata
affatto nel testo, tranne la virgola
totum.
(2)
testo.
42
dopo
330
Ad
quoclcunque meat circum e regione propinqua, (1)
Sit
medium, quanam poteris ratione probare
Quo sensu
Unde
qua natura
nihil capiunt, nihil
Ad quam non
queis denique signis
unde exposcere possunt,
referantur legibus, et quae
ullis
Solem duntaxat novit rerum esse parentem,
Quarum
ipsa
est
mater
simili
qua
sorte, planeta
Indigus est omnis, qui circum haec atria currit

Consimili specie; ,(2) et concretum partibus iisdem
Quemque
Nonne ad lucem diam, atque calorem
Consimiles.
legemque capessant
Est, ut vertantur (3), potius,
numero astrorum
Dicito: (4) de
Quod
tibi
tellurem circa confingere possis
Postquam vertigo subtracta

nihil
quando inversum
(5),
Sentiat esse suum, quo abeant
Quamlibet haec, medii
soli
Nec lunam
Questa virgola
II
testo
somniet esse
se circa erit, ut
illa
omnia,
motum
non
?
circuit atria solis,
nempe, oppositosque
Quocl, solem circa
(2)
sibi
inferne videat, nunc esse superne,
Conjunctos
(1)
dum
est illa diurna,
quod non, quidquid
est
Pergyrans
Hos nunc
an foret urium
tanto,
Continue norma physice discurrere eadem
Qua
decet partus simili de fonte referre
medium gyrantia
ideoque est
et illa,
tanturn mirabere, quae comes et pars
e la precedente
raancano nel testo.
ha qui una semplice virgola; ed
spostato la punteggiaiura, perche
il
senso e
il
punto e virgola, invece, dopo iisdem.

el
Ho
quemque, concretum iisdem partibus
decel referre etc.

(3)
Questa virgola e
la
(4)
Questi due punti
mancano
(5)
Questa virgola e
la
II
nel testo.
senso
e:
nonne esl polius, ut
etc.
Cum
una
tellure
Atque locum
Non
Quae
siet
non multo
forte minore,
plus nacta
fuerit
soli
anni circumflua tractu
est
Quae cum mole
331
propinquum,
inverso patitur flammantia dorso
sic
vitam revolumine spicla diurno
capit ad
Sed mediam circa terram conversa receptat
De
tota lucem facie, et contemperat aestus.
tormina tantum
Phantasiae nec
te crudelia
Perturbent,
quae capitosa protervia
Invitis
sibi
astris,
Tellurem
finxit,
atque omni luce, volentum
circa, (1)
centrum convertier omne
Veraque cum deessent
sibi
constipulantia, sanctae
Contra naturae lucem, farcimina mille
Apponunt,
mutilisque integrant orbibus orbes
Ut quando a centro amotam hoc
plus, plusque
propinquam
Huic centro videant stellam quamcunque meantem,
Hanc ipsam
adfixant orbi, qui nec siet ipse
Hoc medium agnoscens,
sed pars siet
Quod totum tandem membris de

Compositum,
Stultitiae
illius
talibus exstet
nullo certe pro fine, nisi ut sint
commenta usque
rati tot
perire,
Quae sophiae lucem extinxerunt denique

et si toto est
Cujus averroicas
tetigit
quoque nausea nares,

facit,
ut coelo astrum,
conficto inficiari rebus apertis
Convenit, ut serves
De gravis atque
(1)
sacrae.
suppressa liaec corpore techna,
Cui non coelum astroque fidem
Nec de
acceptata prius fundamina firma;
Indignum esse
Porro
una,
medium graviora
levis
tenere,
natura ignarus,
Questa virgola manca uel testo ed
necessaria, perche
et
il
expers
senso e circa teHurein,
332
Luminis, ut nulla rationis lance ministra,
Amens
mentiris rerum momenta, putasque
sophiae nebulis involvier hisce.
Divitias
Porro naturae
Nempe, quod
indiciis
de millibus istud
et vobis oculos suffodit apertos,
Duntaxat referam, quod per
se sufficit
eadem semper pars
Scilicet
est
Telluri,
quam
Seu proprior
illa
unum.
propinqua
per maculas cognoscis easdem,

sublato corpore,
soli,
fiat,
Seu depressa magis prope nostras luna feratur
Auras
quod non accideret,
si
fixa per
Conversum varios raperet raptata
axem
recessus.
Ergo ad tellurem quo semper vertat easdem

Umbras;
vel proprio se
motat corpore, vel
si
Infixam vehit hanc epicyclus, te graviora,
Dum
leviora fugis, miserande, pericla sequantur,
Quando astrum simul hunc motum
coelum infernum coelumque supernum,
Discindens
Aut (quod
perquirit et orbis
et ipse negas)
Sed capias absurdorum
tantum per inane
(et tibi)
feretur.
utrumlibet horum,
Fingere cogeris rursum caussamque recentem,
Qua
putem magis, orbem astrumque
facile esse
rotari,
Astro orbem secum rapiente, astrum orbe vicissim
Quam
si
per semet libratum permeet astrum
Principio interno, velut et minima ire videmus
Innumera,
Adde
in toto parteis
etiam: (1) ni
Orbem cum
Majorem
(1) I clue
punti
stella
cui est
mancano
omneisque feruntur.
sit discissio
tanta, opus esset
parvum conscendere, cumque hoc
minor hic adfixus,
nel testo.
et ipsum,
Qui terram atque elementa

ut
Dissolvi,
Aut
333
tibi
comprendit, oportet
sursum scandatque epicyclus
astrum,
et
secum raptet tellurem elementaque circum,
Ut lunae corpus circum variare videtur
Quod quoque
Astrum
si
fiat,
distantia
intra et terram.
non variabit
Reliquum ergo
est,
modo
ut
fingas
Astri alium motum, quo convertatur eodem
Tempore
in
amplexu parvi
quo super
orbis,
illa
Eccentri facie se epicyclus vertit, ut umbrae
Pars eadem
reliquis propior servetur
ad orbem
Tunc non absurda minora sequentur,
Telluris.
Absurda unde astrum non fixum
Ut clavus
tabulae, sed
sic erit orbi
adhuc dum gyrat habebit
Motorem extra orbes magnum, parvumque, polosque

Atque axem proprium cognoscens,
Tum tandem
redibit
illa
ad capita, unde prius
te avexit,
Componeres coelo rapienti haud mobile per
ut ipsum
se.
Quapropter propria aut facias virtute meare
Praecipuum corpus, velut
Aut
si
motorem cura
et
mutilamina possunt
isthaec detinet extra
Perstantem (quod natura indignum esse putamus),

quare axi infixum potius rotat
Dicito:
Per sese hoc vectat spaciosa per atria
Cum
et
non
coeli,
nulla gravitate ruat, neque pondere pressum
Esse suo possit, quo seque aliudque fatiget
Aere
in
immenso positum proprioque
Unde ad tellurem non
Quam
tellus vicibus
Se incitare, nec
(1) II testo ha:
videantur.
recessu,
plus sese incitet ipsum,
videatur (1) ad extera versis
est alius telluris
ad illam
Vultus
dictum
(uti
Quocirca
a simili
334
quam
est)
telluris siet ejus.
vis perpendere totum,
si
Respice tellurem circum: (1) quid sustinet ipsam
quam
Respice
Quae puncto
Truditur
facile in plano
attingit
Quo
tibi
quanto, suspensa, minore
Appulsu toto peteret
demum
cunque
libera fiat
si
Quam
reliquos?
Fragmen
Parteis,
Ergo
liam,
natura
convenit, oras?
agentem,
concitet arte,
bene provida, qua vel
est perfectum, niliilum
avita sequantur
artificialis sit
quodque obligat extra.
tantus non
modo
facit
scnsus nostri
quae non magis versus unam partem se extendit, quam a-
cum
aequalis linea et
eadem
in oculo
oculum centrum altera
laris figurae describit

ris telluris figura
remanens fixa extremi-
se vertit extremitate, circu-
horizontem) sed etiam atque maxime orbicula-
quae ab oculi acie linea per directum procedente
minorem propriae
minus
sibi
et constent propria in regione, agitentque
tate una, circa
tanto
sibi
diffugiat contraria,
Quod horizon
facultas,
recessus,
liceat confingere
massam
syracusia qui
satis est
illa
stat
An non minimo quocunque movetur
Nec tantum externum
Nempe
quando suspensa suo
iibet,
Impulsu ad quasvis, ubi plus
Sed
imum
potis est protrudier actu
nec ad certos plus pertinet
Jure,
movetur
illa
quae non requiescit, at
officio
Ast quanto
massa
superficiei
partem reddit perspicuam, quanto
alte oculus super circumferentiae
nim circumferentia
ABIKC
super
quam
punctum
adtollitur. Sit e-
tollatur oculus ab
A in E;
ab
hoc nimirum puncto ad contactum circumferentiae extremum non
(1)
Questi due punti mancano nel testo.
potest videre ultra B, jacta linea visuali
nea
ECM. Quod
prehendet ultra
hinc quidem
EBL;
et C,jacta visuali
fines arcus
EDN,
DG, ut patet productis visualibus
inde vero
EGO. Major rursum
lineis
erit horizontis
comprehensio a puncto H, unde linea visualis non comprehendit

tra fines arcus
li-
oculus tollatur in F, tunc linea visualis non com-
si
IK,
ufc
rizontis contactum, hinc
patet productis rectis a puncto
quidem HIP, inde vero
ul-
ad ho-
HKQ.
Hinc multae apud vulgus receptae reteguntur ineptiae: una eo-
rum
qui de magnitudine horizontis artificialis definiunt, aliis sexa-
ginta, aliis septuaginta, aliis plurium, aliis
sum ad amussim
perfecti
visus;
pauciorum millium pas-
cum tamen quot
sunt
hominum
speculatorum staturae, et differentiae situationum, tot sint etiam

horizontis hujus (imo etiam, ut videbimus, majoris, naturalis,
danique
ibilis,
differentiae.
per
quam
de
Non
est
pos-
horizontis magnitudine possit universaliter
ieterminare quispiam ad naturam

)ciose
mun-
autem una communis mensura
geometricam vero ad artem
bene possumus per singula (quibus linea extra circumferen-
:am excrescit*) puncta, ad quanti arcus comprehensionem geminae
ad contactum
336
productae lineae deportentur; quod nos ex
circuli
iis
quae de minimi inventione scripsimus, demonstrative persequi docuimus.
Et
nimirum, perfecto existente globo, haec unica atque
potissima esset ratio, qua de magnitudine comprehensi circuitus

vel radii, vel diametri a centro horizontis (a
oculo) per artem geometrice judicandum
naturae
se habentibus
ita
quam
sit:
sit id
respicientis
nempe
sed ad praxim (rebus
difficile
quis non videt
Altera ineptiarum est quod de Lynceo ex historicis plures prodiderunt;
quorum Varro
prospexisse
affirmat
eum centum
triginta millia
passum
exque lybicana specula numerum navium a Cartha-
gine exeuntium manifestissime notasse: quod certe

antedictis terminis) fieri
non potest;
nisi et
stantibus paulo
argonautica fabula
illa
succurrat quod et parietes visu penetrarit et ad inferos usque visus
aciem transmiserit. Circumspectius sane de

tus est,
quam Varro,
Valerius.
Castorem
tis
Ille,
illo
Homeruspoeta locu-
Apollonius, Aristoteles, Pausanias, Theocritus,
pro ulciscendo
raptuduarum Idae(l)fratris sponsarum,
Pollucem multa sepositos regione visurum,
(2) et
conscendisse summitatem
ait
mon
unde longius speculatus raptores sub
abiete latentes facileprospexerit. Sedincomparabilitercircumspectiorern judico

tis
Sed
artem diaboli
potuit ostendere
et illud est
illam, qui melius de
cacumine excelsi mon-
omnia regna mundi, quam de antro Trophonii.
ad propositum addendum, quod quamvis altum mon-
tem quispiam conscenderit, ad terrenaeglobositatisrationem, non

quod
sicut et altissimus
lineam superare
mons vix
quod
bent partes lineae
potest unius milliaris perpendicularemi
facile induci potest
AH, quae
EFH
Bella parant, repeluntque suas

Inesatta e pure la frase:
rapirono due spose,

testo
ha
ad ulterioris arcus compre-
Lidae, ed e sbaglio: Ovidio, che nel V. de' Fasti ne fa menzione, scrivj
(1) II testo ha:
II
ex proportione quam ha-l
est horizonti perpendicularis, ad eas
quae a terminis illarum partium
(2)
estj
ad unius miJiaris ulteriorem promoveat aspectum,;
ita plus se
ma
duarum Idae
fratris
el fraler el Idas.
sponsarum;
in verita
Castore e Polluce|
fidanzate una a Linceo, Faltra ad Ida suo fratello.
Crastorem.

hensionem
in
337
contactum circumferentiae protenduntur, nempe non
ita est ratio inter
AC, CG,
GK
sicut ratio est inter
AE, EF, FH.
demonstrare posDicunt tellurem esse in medio, et hoc nulla luce

eorum quae circumcurrere videntur; neque enim magnitudinem,
sunt
illam , sed
neque motus regularitatem eandem planetae servant ad
omnes quoque peripateticis imbuti principiis mathematici ob(ct ut
attinet, diximus ut,

servant) ad solem. Quod vero ad fixas stellas
solis alio propter
recedentibus ab hac synodo,.ct in magnitudinem
propinquitatem adsurgente astro

lem:
si
eandem non servabit mo-
sol iste
quippe in regione oculi Tauri essemus,
circa illum planetae discurrentes viderentur
qua nobis hinc
ea,
ille
iile
esset nobis sol, et
solcm vero istum in
apparet, magnitudine appareret
planetarumque istorum non magis sensus ullus esset
et telluris,
quam ex hoc
loco sensus planetarum illorum esse possit.
Averrois tempore, exorti sunt

pateticos,
iili
eccentrici et epicicli inter peri-
ex quorundam astronomorum suppositionibus, magis ad
supputatoriam commoditatem adinventis
turam
creditis
quam secundum
rei
na-
scd insulsissimi philosophi ubi compererunt variari
diametros errantium super tellure, et per consequens ruere omnes

rationes medii
centri
quintae cssentiae
regularitatis ejus
unde aeternitas ejusdem consequatur) continuitas, ut
si
motus
vel minirao
puncto intenderetur vel remitteretur, ad finem certe tendere natura

vel violentia cogeretur
motus quippe naturalis versus terminum
magis intenditur, violentus(l) vero remittitur;(2) quinimotantara

corporc
se,
ut
si
illo
in
a centro sjmmetriam circumferentialium partium ades-
quis vel quantura est unius formicae
pondus uni loco plus
adjiceret, constitueretur ibidem potentia ad retardandum
motum,
et
consequenter ad quietem totius atque finem aliquando; (3) hinc ut

succurerent huic exitio, laborarunt ut aliquo pacto irregularitatem
(1) II
testo ha: violentius.
(2)
Qui
(3)
Qui
il
il
testo
testo
ha un punto.
ha un
altro punto;
ma
e chiaro che
il
senso continua, e che
sempre insulsissimi philosophi.
43
il
soggetto e
338
ad geometricam reducerent regularitatem, et erranti a

ticis
naturae suppetias facerent. Quidquid
sit
viis peripate-
(inquit Averroes)
hoc,
mo-
conditio centri et gravis et principia nostra non patiuntur non
do coelum plus minusque terrae

partes
praesertim vero astra
fieri
propinquum
quandoquidem
nibus hujus generis philosophis ordinati sunt
sed neque
illius
om-
ita Aristoteli et
coeli,
ut pars circum-
ferentiae concava vel convexa non descendat ad penetrandum par-
tem
alterius vel ascendat
centrum
tellus
cujus
si
neque
sit
aliquod coelum, cujus non
aliquid telluri
remotius (quomodocunque
tibi fingas),
nunc propinquius
fiat
sit
nunc
mo-
effugere non poteris, quin
tus aliquis sit in coelo vel partibus, qui linea recta versus tellurem
non definiatur, qualis

tatis definibilis;
est
diametro epicycli, vel quantitate cxcentrei-
quod, quid aliud
philosophiae convellere
Haec
est,
ille
quam
principia naturalis nostrae
super libro de coelo: qui, vel in-
vitus, propriae doctrinae inconstantiam
cum
natura tandem animad-
vertere potuisset, quando non ex auditu, sed ex visu
de stellarum
circuitibus circa tellurem voluisset judlcare.
Quod vero
astra non sint afflxa orbibus, sed suo ipsamet centro,
animoque adpellant quo
illis
conducit atque lubet, in libro
illo
ta-
,
;,
bellaqne
est in vultu lunae
quae
illa,
330
optime legerc possumus. Sem-
per cnim easdcm partes opacas habet versus nos

sive in opposito augis, sive in
quibuscunque
Quod
sus acccssusque loca inveniatur.
ABCD,
cujus centrum est
cyclo moto
scilicet
telluri
aliter
est in
ergo ut
umbra
imum
semper
illa
in
se
moveatur
astro affixo
tenet
est in D, tenet
motum
,
et analogia
sed omnino centri ipsiusmet

tibi
quo astrum per
incommodum subeas quando epicyclum cum
eodem omnino feratur ordine, quo solum
imum
imum M. Jam
illum non esse epicycli, in
incommodum
frustra fugis
ut majus
est in A, pars
eadem salvetur habitudine
(1) affixum astrum
Quandoquidem
astri.
G; quanclo est in
versus tellurem, oportet credere

sit
A,tenet imum,
in
sinistrum locum G.
imum N; quando
C,tenet
quo eo pacto
portio variaret: illa
omnino evenit: quia quando astrum
certa opaca lunae tenct
quando
ipso defcrcnte corporis lunae epi-
GHNM existente
et in
sit,
reces-
G, eodem astro moto in B, teneret dextrum
C teneret supremum G,
At vcro
auge
summi
esset affixa in epicyclo
si
eadem umbrae
pars quac,corpore lunae
proximusque
in
F, tunc
differentias situales
sive in
locis inter
sine epicyclo
astrum moveri dicimus, unde majoris adhuc corporis penetrationem

per aethereum coelum cogaris confiteri,
Quid ergo
Ad novam modo
scilicet fingas epicycli
pus receptaculo,
verti
ita
te
quam
confugere oportet phantasiam, ut
incavam esse sphaerulam,
atque lunae corpus circa proprium.
prium centrum F, quadrante
illa
(1) II
(2) II
testo
ha
testo ha:
lunae cor-
illa
fit.
quadranre.
centrum convertatur
epicyclus circa pro-
promovet partem
in B,
opaca corporis, quae erat in
nobis proxima, facta est in nobis proximo

epicycli parte tenente C,
Nempe dum
(2) circuitus,
eoclem temporis intervallo pars
dem
et in eo
opposito ordine circa proprium centrum circum-
ut aequali tempore epicyclus circa
D, haec teneat M,
negaveris.
eadem lunae pars teneat N,
tandem conversa
in
similiter deinceps, eailla
A, haec iterum
tenente
sit in
G.
340
Quod
si ita est,
jam non
quam
continua, inter
orbem
et
astrum pars
erit
coeli, seu orbis, orbi
nihil intermediet, sicut
quod secundum varias partes densius
nodus inligno,
est atque rarius, (1)
hoc ejus-
non praejudicante, itaque cum vulgata peripatetico-
dem
continuitati
rum
physica non constabit mathesis; neque cummathesi,(2) physica
illa.
Quod
si
proprium motum per seipsum suamquemet animam
habebit astrum
jam
et illius
partes linea recta
nempe ejusdem
diametro) definientur accessum habere et recessum a centro, quod

est a peripateticis (ut
cum Averroe diximus)
alienum. Praeterea quae,
laboriosissime vana, stultitia haec, ut malis post tot turbas hunc mo-
tum
astro tribuere,
aliis,
tum
potest
illum
motum,
tum natura,tum supputatione
praesertimque eo te adigat necessitas
qui sine reliquis
facillima consistere
quandoquidem non
de causis conficti sunt orbes, et orbes in orbibus,eccentrici,
aliis tibi
epicycli
ratione,
quam unicum
sphaeruli, gyruli, et
strum per se moveri
facias
si
sed
qui succurrere possunt
cum
coelo.
Jam
alii
ne a-
post tot fugas et
nugas vides ut cogaris stellam a propria anima, intrinsecove, vel

saltem immediate adsistente moveri, quod sicut
cur non melius circumvehere
eam
potest inrotare,
quid enim repugnat in spacio
An
non sufficientissimas habes rationes a sensu naturaque rerum desumptas
quibus per se
sine difficultate ulla
astra non aliter se
habeant in coelo, teneantque, quam similiter astrum hoc, quod nos

incolimus, tellus
satis erunt
cui
At quae
rationes, studio errare volenti sophistae
non quod (3)
satis est atque
cere, vel pertinaciter haerere, vel fugere, vel
portune sensus omnes abnegare,

Aristotelem? contra tantos
quam
et
erumpere
adversus tales
intelligere tecum.
(1)
(2)
(3)
Qui
manca un
testo.
testo.
verbo, come, p.
es.,
cernilur.
lux Veri,
secl
vel vin-
devinctum tandem imin illud: tu ne contr a
Malo cum
illis
errare,
341
CAPUT
Tellurem non magis esse coelum lunae,
Lunaribas descendunt;
bis lunae.
Maculas
in
et ita
quam
informem esso
IV.
luna esttelluri.
telluris
luna esse quod continens
Quae a
nobis ascendunt,
superficiem lunarjbus, sicut no-
in tellure,
lucem vero quod mare.
Atqui propositum rursum repetamus, ut astrum
Quodcunque excipiat mundo
liunc qui ascendit ab
Illi
descendens certe reputabitur aeque,
Ac
si
mundum
quis
Namque
ita
Ut sunt
ii
ex
illo
pervenit ad istum
nos sursum sumus
nobis: et
iis,
non variabile
Praebemus specimen, medium
ac fulgida
(Si
non
finita consistat
stella,
coeli
retinentibus
Ut nobis medium coelum retinentibus

Ceu sylvae quacunque
i.sto,
ii
illis;
sunt.
sies in parte, videris
margine) semper
Arboris in media truncum statione tenere,
Quem
circum tantum currunt animalcula, cuique
Conveniat variis vultum pro casibus esse
Commotum,
ut
montem video
variare propinquum
Et vultum, atque habitus anni per tempora; at illum

Longius abstantem similem esse per omnia saecla
Contueor, cui 'adproperans infantis inani
Olim me inveniam sensus meditamine tentum.
lunae specula huc igitur
Concessum
Ipse
tibi
fuerit,
si
advertere lumen
quod tu concedere posses
sapiens, mentisque profunda revisens,
Quid (rogo) comprendes aliud quam lumen
Oppostum ad solem quae dat mare,
Horum
et
et insula
permultis loca sunt variantia seclis
umbram,
semper
ut vix cognoscat generatio praesens:
Pauxillo,
Qui
312
ut et possint discrimina tanta videre
fit
Longinqua usque adeo spectantes
An non
nostrum
et
Praeterea
reputas
est
iis
ibi
mundum
in
posse videri
Lucinam, quantam esse vides de partibus
An non ingentem
invariabile seclum
tantam
tibi
e regione
istis ?
consurgat oportet
Corpus, quod quamvis distantia tanta pusillum
umbram
Objectet, quanta ingentem telluris ad

.
(1)
Sic se habet interdum, ut comprendat praetereuntis
Majorem formae partem, monstretque rotundi

Corporis effigiem: poteris
Hoc sensu
Isto
illum
Quacunque
Hoc
dictante
ti-bi,
mundum
credere certus,
non esse minorem
nisi
in specie,
majus, minus
modo
qua ratione videmus,
perfecta anitnalia,
id;
quorum
non multo haec attamen absunt
De puncto ejusdem mensurae, quam
ferat
una
Atque eadem species minimum magnumque capessens
Hunc
intra, atque illum finem (2), qui
Quam
perfectus equus
Tamen
Perfecto.
Qua
haud longius abstant,
magnus minimo
abstat (3) ab uno
heic est demonstratio nulla,
terrae ac lunae
quis possit differitatem
ut moli moles collata cluescat.
Finire,
Non tamen
est
dubium quod
si
telluris
ab
illo
Corpore spectemus corpus splendentis, opacique
Omnino
(1)
Qui
(2)
II
il
testo
II
ha una
(4),
eadem accedentia comperientur.

virgola.
testo ha: atque illum, ftne qui elc.
(3) II testo
(4)
liaec
ha: obslat.
que va
unito con la parola seguente,
menti mancherebbe la misura.
come
se
il
verso finisse con opaci; altri-
Exiguumque
Lumine
Ponitur
deficiat,
;
quod corpore lunae
esset corpus
quoties solem inter et illam
eclipsis terrae est lunaribus, illo
Tempore quo
solis
habetur
telluri eclipsis
Consimili lunae specie tellusque refulget

Spicla reflectendo, vitreo de corpore ponti
Oppositam ad partem conspecto,
Et quoque nocturno
Ergo quod
Ne
Ne
quam quod
in ea solis
(2)
telluris
opacum,
opacum
tantum objectamine
quam
reputes aliud, vitrei
Quale
luna favore.
telluri
et tanto spectas in corpore
credas aliud,
Quodque
(1) a sole recepta,
fulget,
corporis actum,
etiam oceani tellus de partibus
Restituit, (3) specimen, quoties solem
illud
quoque tergo
Luna
vel e laterum concepit partibus, ut
Nunc
tellus pleno splendens spectabilis orbe,
Nunc una ex
Nunc
soli
parte,
conjuncta
Illinc tellurem
ex
Jam quoque dum
Ad
stellas,
Nam
cornua surgat,
contraque reposta
sole
Aethereo solem puncto,
facile
sit
sic circa errare videres
Et variare vices cum
Non
aliave, in
siet,
est
tellus
ut cernis ab isto
et variare
Dianam.
tantum per inane vagatur,
aspectum credas variare micantes
miro quae distant intervallo:
quanto a centro gyri ac sole abstat, habetur
Exiguum, ut tanto
Quam quoque
(1)
Questa virgola e
(2)
II
(3)
Questa virgola e
fiat
vicinior
illis,
per multum moles mutabilis exstet:
la
preccdente mancano nel testo.
la
seguente mancano nel
testo ha: quali.

testo.
Namque
344
navis raptim mare ubi percurrerit altum,
Stare putatur
ei
multum qui
Corporeque exiguo reputabitur esse
Quod centum
propior forsan
ab
distat
fit
illa,
nec obstat
unde
passibus,
Sensibus haud videt adjectum esse notabile quicquam.
Attamen
Candentis
quo
est axis gyri,

solis,
circuit oras
propians plus atque recedens,
Subtrahitur tamen hoc examen
Accessu siquidem tanto
differitatis
quantam
est variatio,
Nonnisi subtilis captet meditatio. Porro

Finitimos nobis solem lunam atque planetas
Communi
occursu, quia
nempe admota
vicissim
Atque remota adsunt absuntque magisque minusque,

Nil prohibet semper varia sub mole videri.
Attamen abscessus
Mundorum
si
tantus
fiat
synodo, ut tenuetur
ab
ista
solis
imago haec,
Alteriusque siet magni praesentia solis;
Tunc opus
est faciem
errantum horum esse peremptam,
Consimilesque alias illum consurgere circa
Quandoquidem
est
eadem coeunfum
principiorum
(1)
Conditio prorsus, fuerint ubicunque reposta.
Nam
de uno ac simili simile ac
Cumque
unum
esse videmus,
semper constant contraria ubique.
suis
Quocirca fixos ubicunque
est cernere soles
congeneos, opus est quoque credere firme
Isti
Consimiles illum circa discurrere nymphas,
Quas non plus hinc
Hae
(1) L'
(2)
11
ho
possint,
quae sunt
scritto cosi,
testo ha:
aspicias,
quamq.
quamquam
ita luce et
(2) inde videri
mole minores.
per mostrare che sta per cocimiium.
II
testo
ha coeunlum.
345
Medii ergo imaginationem praetermittamus eam,
lam gravium leviumque, superioris

luris
sphaeram
regione
si
habitudinem
et inferioris ad partes
convexum ubique
Cum
tellus sit
mam minimamque
qua non
sit
isto
versus alios,
quam
medium
sicut et circa
horizontis est centrum.
ejusdem speciei atque luna, reliquique planetae,
unaquaeque species
strfe
tel-
undique enim omnibus aequale est
coelum. Sic quippe in universo ubique est

telluris
extra
il-
quam ad quodcun-
positus inveniare, non magis ad istud
ascendere versus istud
aliis
naturalem
extra tellurem quippe in aetherea
que astrorum aliud videbere: neque magis ab

ab
et
(ut
omnes cognoscunt)
sit
hominum
quantitatem, sicut adultorum
statura minor, et ratio qua non
et
determinata ad maxi-
sit
est ratio
statura major,(mon-
nihilominus in tanto rerum illustriorum ordine praetermissis),
ita et in
ordine planetarum
atque constantium
quantamlibet, sed ad certam latitudinem alia
aliis
astrorum non ad
majora
intelligere
oportet et minora.
Tellure annuo motu circa solem se convertente pariter atque reliqui
planetae
quorum nonnulli semper sunt
raro, qui obliquiores ad
nostrum aspectum
et hac de causa comati, vel barbati
perspicui
nonnulli
solis radios excipiunt, qui
vel caudati apparent, ut pro-
jectus defluentis imaginis objecti luminis speculari a superficie(nem-
pe aquea) repercussi, respectu nostro, sursum vel deorsum, dextror-
sum
vel sinistrorsum, labitur: nonnulli vero
non per eam
coeli
partem deferuntur,
sole conceptos radios emittendo,
nunquam apparent
qui
qua ad nostrum aspectum a
praesentiam eorum in coelo conte-
stentur. De quo aeque rationabiliter dubitare quispiam posset, atque

aliquis qui
quas per
non
sibi
vel tot esse
alias per
aerem discurrere volucres existimet, quam
unicam patentem fenestram ipse videat pertransire
tantum umbrarum
ideas
quot in antro Platonis
constitutus a lumine aversus in profunditates (1) ejus
rando valeat colligere pervagantes:
sic
illo
caveaeenume-
enimin latitudinecoeli(quam
amplitudine zodiaci definitam accipimus) tantum ad aspectum no(1) II testo
ha: profunditatis.
44
346
strum a sole repercusso lumine tellures
seu ad
eandem sjnodum
spectantes planetae venire possunt, sicut a partibus oppositis tantum
imagines reflectuntur conversis ad speculum, et umbrae conversisad

vestigia lucis. Nulla
tamen interea
ratio est, ut,
tam
latissimo
rema-
nente circa solisorbitam campo consimili et uno,perhanc tantummo-
do partemet non alias
mundi.Testes sunt
possintatqueconsistere animaiia ista (1),
ferri
quos cometas appellamus; testes aliquando,licet
ii
rarissime, ab occultis corporibus

eclipsationes.
sum,
et
solis,
Ad hujusmodi astrorum
ab historicis adductae (2)
conspectum, aspectum, occur-
decursum accidit,majori minorique elongatione vicissim facta,
astrorum conspicuam magnitudinem sensibiliter variari

etiam colorem, et alia minus observata accidentia.
minus abjunctos non

conficit tellus circa
sic
ita:
enim diameter
Ad
orbis,
soles
quinimo
vero e-
quem annuum
solem non est tanti momenti, ut ad stellarum
fixarum aspectum, majori accessione facta diametri corporis illorum,

varietatem aliquam valeat accipere
arcem duobus tribusve
ut ad
milliaribus abstantem, vinginti vel triginta passibus adproximantes,
nihilum videbimus magis

et longe alia ratio est
illius latitudini
adjectum esse
ad aspectum luminosi corporis,
ad opaci vel illuminabilis corporis aspectum

tionibus approprianti augetur diameter
generis atque alterius.

est et repetetur
in
eadem
Lucidum quippe corpus
consistit
magnitudine
(3) siet
neque enim iisdem
visibilitatis in
,
ra-
corpore unius
ut saepe repetitum
absumpto longe majori intermediante
Sed
sensibile.
quam
(4) opaco,
visibile.
Quocirca non eisdem gradibus, quibus planetas majores nobis
fieri
atque mindres experimur, debemus de apparente majoritate atque

minoritate (5) solis hujus et
Et adverte,
me
(1)
Questa virgola e
(4)
testo.
la precedente
che qui va con eclipsaliones.
(3) II testo ha:

II
quem.
testo ha: inter mediante.
(5) II testo ha:
concipienda pensitare et aestimare.
heic de substantiali illa astrorum luce meminisse.
(2)
solis,
illius
minorate.
mancano
nel testo
e servono
a levar 1'equivoco del

Non
est
347
enim semper corporis luminosi censenda magnitudo eadem
esse vel perseverare, ut putavit et docuit Epicurus
quia nocturnis
eminus positae lampadis non minor quamcorninus positae
in tenebris
lingua videatur, unde judicat per distantiam luminosi corporis non
magnitudincm
nempe intensam virtutem
sed colorem, visibilitatis
variari, quia fax
tandem non
in
punctum
secl in
tenuem
(in
eadem
latitudine) splendorem desinendo, majori elongatione videri cessat.
Sed
non animadvertit accidens
ille
quod dominatur
illud
in nostris
lampadibus, quae etiam eminus positae majorem interdum videntur
habere flammam
quam
vicinae: quia aer circumstans vaporosus, (1)
iiluminatus venire videtur in ignitae flammae partem, ut aptius ilam-
mae partem eminus metiatur

nebulam non
ita
quam cominus,
(2),
de propinquo possumus aspicere
vaporem
sicut
(
et
propter minorem
intermcdiae materiae spissitudinem) ut et de remotiore loco,ettanto
quidem remotiore, quanto nebulam
accidit esse rariorem.Iccirco
decebat ea ipsa inductione concludere de omni lumine
atque semper, et inde procedere ad lumina

sistentia.
Sed
non decet
in
in
non
hujusmodi
purissimo aethere con-
disputationem hanc plura heic multiplicare verba
quam quot bene
natis et
non lucifugis sufficere possint
ingeniis.
CAPUT
Solvuntur argumenta, quibus
et
luminum,
ad physicam
medio tellurem statuunt ex aequalitate umbrarum,
in
et meridionalis lineae, et id
et
geometricam
(3)
quarum operaticnum normam
Nunc cape
(1)

testo ha:
(3) II
testo
(4)
II
ha
testo ha:
mentialur.
:
juod
enormem
gemetricam.
enorme.
(1)
omnium
reli-
constituunt.
signa, quibus media in statione
porta, tartessiaco
(2) II
genus aliorum. Ineptia constituti tanquam
regulam meridiani,
Tellurem videant. Quia
V.
si
quam
testo.
minus abstat eoa

limite,
Phoebus
manentem
Mane
oriens
mundo majorem
Et serotino tenuatior
At vero
348
ostenderet orbem
iret in axe.
liquido coeli labentia
campo
Sidera, sive aequis seu subducantur iniquis
Passibus, aequali adveniunt facie atque recedunt.
Quin etiam punctus, de quo contractior umbra
Quam
est,
super erectae Phoebus de corpore plantae
Projicit (1),
occasum haud aequis
libraret et
ortum
Lancibus, at peragranda minor majorve peracta
Pars
foret, et
gemino non aeque abstaret ab imo
Celsa tenens proni candens fastigia
Non
(2)
etiam aequales aequa intervalla reponent
Umbras
Cum
coeli.
occiduis et eois passibus, aequo
distant radio ignipedes Titanis anheli.
Sed specimen puerile ferunt meditamina tanta,
Namque
ubi sit tellus
motu conversa diurno,
Se circum proprio lucem tenebrasque refluxu

Concipit, atque suo,~quacunque e parte, receptat
Aequales umbras,
si
centro permanet ipsa:
Si aeque distantis de stellae corpore
lucem
Excipit, et speciem submiserit ipsa globosam,
Perpetuo aequalem proprii dat corporis umbram
Cum
sic
abjunctum
est de
Gnomoque convexum super
ejus fixus,
Mensura umbrarum fundet
vestigia, fixo
Si globus, inverso pro lumine,
Sic aequas
lumine corpus opacum,
gemino de cardine
eadem
permanet axe.
projicit
umbras,
Aequas de punctis utrinque abstantibus aeque,

Emicet
et quavis
lucis
(1)
(2)
Leggerei questo verso
vigor e regione.
testo.
cosi:
Celsa lenens, proni scandens vesligia coeii.
340
proprii vertigine corporis, unibras
Ergo quia,
Concipit, atque jacit fixa de luce, sequuntur
Quae circumveniunt stupidum spectacula vulgus.

Mitte ut non
Gyrante a
verum
sole,
est aequales posse redire
aut terrae a versamine, quando
Arcubus aequatis aequatae gnomonis umbrae
Nunquam
respondent, quia solis linea spira est
Tellurem cingens, moveatur utrumlibet horum.

Inde geometricum centro de gnomone cyclum
Describunt, pariterque putant coeleste secari
In geminas spacium parteis, velut ambitus
Et mediae punctum exacte lucrasse
Secum
ille
diei
Mensura hac omnia deinceps
constituunt.
Agnoscunt, proprios intra ortus atque recessus;

In parteisque secant geminas sic omnia secla
Mitte etiam ut motu, quo centrum circinat hujus

Illius
centrum, remanente utrolibet horum,
Scilicet aut solis vel terrae corpore, plane
Testatur neutrum alterutri centrum esse meanti,

Si,
velut agnoscunt, varia est dimensio solis
Temporibus
Unde
Non
At
licet
ulli
Si tixa
est.
quodam terram cognoscere signo
prorsus centrum posse esse planetae.
media
fixis
quia par distantia non
variis,
est,
ut paullo diximus ante,
omnino constant
statione vicissim
Singula, qua ratione queas media esse putare
Omnibus,
At
circa
in
quavis fuerint regione reposta.
centrum
stellae si stella
moveri
Debeat, (1) haudquaquam reperire geometra posset.
(1)
Questa virgola, ed
il
punto seguente mancano nel testo.
Naturam
ipsius
Omnia, ut
Stulte
Nec
350
moderari lege novantem
e quovis quidvis disponat
ob idque
disponi res credunt lege mathesis.
vis est cycli, aut
Si melius spectes
Decernunt
Spiralis
mensurae, sed numerorum,
quando de
eclipsibus apte
siquidem in longum latumque meanti
servit naturae motus, ut ultro
Ordine continuo detur successio rebus. (1)

Spira est in facie, inque ipso spectanda profundo
Quam
male cyclorum canones aequare laborant,
Quamlibet ad tempus male cautos
Nec
fallere suerunt.
studiis poterit nostris ea spira reponi,
Naturae quae
sit
Nec natura aequa

Per
rationis opus
Quam minime
spirae conformis (2), at
inquam
procedit lege reperta
numeratoque ordine
firme,
patitur glomeratio materiei
Fluctuat haec etenim in natura compositorum.

Illudque adjiciam ut melior via simpliciorque, et
Firmior, et rebus mire conformior esset

Spiralis, cujus
rationem forte docebo.
Interea cycli valeant,
si
quando
fideli
Obsequio magis occurrant, quia terminus idem,

Principiumque, abitusque, aditusque nihil
Seu punctum veniat seu fluxum forsan
Ut reputes medii fluxus membra

Sic igitur
quamvis puncto haec
in
tibi
prodest.
unum,
adsequitasse.
definit horizon
Est quibus exoriens, atque in quibus occidit astrum,
Non tamen
Dummodo
(1)
aequales geminos monstrabimus arcus,
principio veri formatus ab
Questo punto manca nel testo.
(2) II testo
ha
eonformis.
uno
351
Extiterim, et sensus non sim delapsus ad umbras,

Illo
de sensu qui non circumvenit unquam.
circumdat
anni
Quod tamen
et
Tempore,
ad certum spacium perpendiculares
et
solem
tellus
in
Solis conceptat radios, tropicosque relinquit
Aequali abstantes spacio
regione polorum,
Spira nec non e media,
quam
Libraque
sublime recingit
definit, terrae
portitor Helles
Convexum, aequate gemino de cardine
distat,
Perque globum tenebras totum cum lucibus aequat

Et quia phoebeos non obliquo excipit axe
Dum
gyrat radios
Est sole medium,

Contestata
quo tempore non magis
quam
illi
sol,
nec est sol qui se luce diurna
Inrotat, at propria tellus vertigine
Ipsa
suum
illa
judice sensu,
circa
centrum
rapitur, causatque videri
Lancibus aequatis circum procedere solem.
Quod vero ad lunam
spectat post ista
videndum
Ut proprium circa centrum pro luce diurna
Non
sese invertat, tellurem circuit illa
Istud ob officium, et velut
Qui
nitidi
unum
incurrat in orbem
circum pariter magna atria
solis
Vertitur, et gemini circumactat corpora mundi,
Queis gemini adversa respondent parte planetae,
Aequo
qui radio opposita de parte feruntur
Dimetrus ut geminos
liosce orbes terminet una,
Quod proprio monstrare
loco decernimus inde.
Plura sunt argumcnta quibus tellurem
in
medio constitutam esse
volunt.
I.
Et ex eo quia medium debet esse omaium gravissimum, pro quo
352
plura dicta sunt circa stultitiam conficti ordinis in elementis non ac-
cipentium ut naturae constitutio alia
sit
coram sensibus atque
ne: quibus non alium ordinem aspicimus praeter
rum
in
omnibus atque singulis
toto astro
non
aliter liceat
telluris partibus
globosum est
concursum
elementa ordinata conjicere,
campo
universi accipimus in uno aethereo
medium
omnium elementout in
quam
(1) in
eadem ordinataprincipia:ideoquemelius ordinem
nostro corpore sint
discurrunt
ratio-
ubi circa solem planetae
sicut quod grave dicunt
et
in aethereae regionis
telluris
medio libratum,
corpus et
similiter et den-
sa spissaque aliorum astrorum corpora dicere debebunt in suis locis
gravia atque media.

II.
Opaca etiam
suis incolis ad telluris fulgens corpus atque nihi-
lominus sidereum erunt
medium volunt
II T.
Ad
id
esse
illa
unde
et perit illud
argumentum
quo
coecum, lumine carens, crassum hoc.
quod medium
est
densissimum, a quo quanto magis cor-
pora recedunt naturalia, eo sunt rariora, respondet ipse sensus qui (2)
non minore densitate atque colore patefacit lunam,
mo
(usque ad majorem
non
constituit,
quam
sit in
et sine solidissi-
tellure soliditatem) corpore astra
quae nihilominus mundos esse probavimus.
IV. Nec alia oportet considerare quibus animadvertamus in illud
eorum theorema. Mixtum, ex quatuorque elementis compositum maxime debet a simplici corpore distare
et coeli
calem tantummodo apta, tota regione debet ab

tus speciebus est
materia ad
eo,
motum
lo-
quod omnibus mo-
obnoxium, esse sejuncta. Scimus autem nos
et
plu-
ribus efficacissime probavimus, coelum, aerem, aethara, spaciumque
immensum
lus
tum
esse
reliqui
circa proprium
unum, quod vere
est
firmamentum per quod tum
ejusdem speciei planetae discurrunt,
centrum (in morem quo
tur) conversi forte interiores circulos in
tellus
(1)
II
t^sto ha: qua.
(2)
II
testo ha: q,
et
quo soles
motu diurno exagita-
planetarum medio conficiunt.
V. Et quod ajunt contraria maxime distare,
tionem atque sensum
et in
tel-
est
omnino contra
ra-
ostendimus pluribus in dialogis de caussa

principio et nno
si
quam
353
ostcndimus ut ignis substantia
et in superioribus
habet, praeter lucem et calorem,(quae potius inter acciden-
tia a Peripateticis
enumeranfur, vel inter fo-rmas modias intor sub-
naturam qua
stantiam et accidens),
dum formam qua aquam vulgo nominamus,

monto
Hoc ex
terrae.
midum
non absolvitur ab
et
ele-
petendum, nusquam enim extra hu-
dictis est
potest consistere ignis.
VI. Proinde cur frigidum
nempo
lido,
aqua secun-
persistat, ipsa est
igne,
quod
est
maxime
in orbis
illis
montes sunt frigidiores quam
extreme ca-
distare dicunt ab
lunae concavo, quando
alti
planities, et planities frigidior interio-
ribus terrae partibus? (1) (In membris quippe subterraneis aquae non
glaciantur, non nivoscunt, non inspissantur, sed potius accenduntur,
sed potius multos undique de subterraneis locis ignes
mis fluminibus
et calidissimis
(2)
in altioribus
quae frigidarum impressionum mater
per antiperistasim
Neque me
illud in superficie esse
causam, qua
illud
que nocossario rerum ordine,nunquam

por aooidcns referatur potius
dicis,
est.
per accidens, nempe
et illud est
quam
quod
quod perpetuo
aliter se
millies, illud
dum nafuram
quod
distinguis
semper vel ut plurimum,
est
et naturaliter
habens,ad principium
calidum aerem illum
L' interrogativo manca.
(2)
11
(3)
Nel testo
testo
telluris v' e
(i) II testo
nisi
frigidum.
per accidens ab eo quod est secun-
quia hoc est in omnibus vel in plurimis

illud vero in paucioribus atque raro.
quod congregationes aquarum, vastissimique
(1)
est ita, ex-
per se,et ad naturam ipsissimam?
per accidens vero frigidum,quod nullo fuit seculo
Et postea
effugies ar-
siquidem et oportebit te ostendere locum ubi per
se ista fiant: ot roddere
Mirum quippe
ejusregioni-
media ipsaregione ae-
bus, constantissime vero, aut saltem primo in
gumcntando respondetis,
liquidissi-
interdum erumpere qui concre-
scunt in superfioie tclluris(3):) constantius
ris,
cum
Adde
(4) vulcani qui sunt in
ha cali&issimus.
:
il
periodo da in
membris
fino
telluris
non e chiuso tra parentesi, e dopo
un punto.
ha
vastissimque.
45
354
visceribus aquaeet spiritus magis calidi,pr[mo per se sunt ab
vitaque telluris
quem
nisi
quippe spiritus
advector esset
ille
anima
calor
vel ad triginta usque passus, virtute sua vivifica protenderetur:

si
ille
domorum retundunt multo minus ad centrum usque,
tegulae
quod
animal quoddam tellus compertum fuerit,quod altiore intendentibus
animo atque
frigidius.
Et ostendimus
dium usque
fundare
oculis estapertum,
in
non poterit existimari corpus interius

sit
ad me-
aquam,se inserere(2) aquam
et pro-
praecedentibus ut necessarium
telluris sorbere (1)
utque tandem elementum tuum illud frigidissimum
ibi
queat esse principalius. Adde quod in tellure circapartespolares
gus vigere magis, est concessum; (sed de

tice quid sentiam, alias
si
ideo sunt frigidiores quia
iis
quam
lineae
dabitur occasio aperiam) quaequidem non
maxime
AC
distent a coelo,sed potius quia lon-
et aliis inter illas
cum tamen secundum eam, qua

(1)
Leggerei
(2)
II
testo
sorberi.
ha
in serere.
fri-
qui sunt sub polari ver-
gius a jactu radiorum solarium absistunt, quia lineae
giores sunt
ne-
contraria
AB,et
AD
lon-
extremas mediantibus:
maxime
distare debent, ra-

tionem,
non
puncto
elementum
et naturalis constitutio inter
major distantia a puncto
sit
355
quam
in II,
debet transmutari
si
a puncto
in
B, et a
in D. Et ostenclemus ea quae dicuntur dc gencratione pcrpe-
tua elementiex confrictu concavi orbislunae
quod
ignis atque terrae
in
cum elemento
subiecto,
ignem, oportet lunae contiguum esse ae-
rem:si est jam ignis,oportet utsinetransmutationeet citraconfrictum

illum
Utcunque tamen
sit.
tensior est ignis
sit,
videbitur, ut et concessum, quod in-
ubi velocior, et potentior est confrictus
ldeo in
cingulo telluris et aequinoctiali illa linea erit intensissimus ignis

terminis IK, et
LM
erit rcmissior,
polorum vero punctis
in
nullus. Istis ita se habentibus et ex tuis principiis deductis
quaeso ut contraria maxime distant
Ubinam
est
maxima
Nunc
distantia,
toties definis
trum
xime
distet a punctis circumferentiae
definita
coelum
in
si
distantia per
respicias, et
est,
AEFG
et E,
maxime
illa
me
et
ita distent.
Aut
tibi
meliorem
distinctionem
dem
(1)
est
II
distinguas, de
(1), et
testo ha: geonelrica.
quia
te
et
tibi
nempo
et
atque
quintae et in
ergo. et in fini-
occultatum
ut non sint quae
nunc porrigo (quia per
geometrica
Maneamus
permittamus
alius contrariorum definitionis
eam quam
iri
ad cen-
munitionibus novarum distinctionum
tibi
tibi
permittes superius ascendere ut
essentia nihil est contrarium.
bus nostris contineamur
ita vel
distant sunt
pplos orbis concavi lunae respicias
trum, succurrasque
neque
diametro maximo distant duo
majore distantia de contrarietate disseram

quinta
te
globum, omnino similia (lve
et I si telluris
polos orbis terrae. Heic non
ma-
sed duabus ratiun-
semidiametrum, scd per diametrum:
calida. Similiter tota

si
per totam diame-
quod nunquam a
tua sphaera, et tuo ordine
eadem potius
frigida
quarum prima
estmaxima
modo quae
si
ostende
video ut Jibcnter velles te occultare in ccntro, quod
non potes
culis
et
in
ofdine mundi. Quid haeres
in
quam
dicas
maxima
te
:
et
maxime, sed quae
distantia accipiendo
ipsum non posses invenire
maxima
distantia alia qui-
haec est per diametrum et non facit neque

definit contrarietatem proprie
356
dictam sed improprie
archipodialiter, nominaliter, suppositionaliter et
metaphorice
quomodocunque
Alia vero est physica: et haec est per semidiametrum
ter.
centrum maxime
licec
(quidquid
tam
sit
de
illa
clistare
B H
maxime
prehendaris, effugium
ali-
sci-
Dic mihi:
in
distat
centrum C
amplius pateat,
tibi
puncto
in proposito ra-
centrum idem
distat
quid hic lates, o miserrime, unde nullum
Immo
quam
A E F G maxime
concentrico
qua
intelligimus a circumferentia, et ita
contrariorum definitione
esse nolumus) a circulo
a circulo
de,
Sed
C.
si
et
com-
centro friges? Frigeo.
heic te in saxum, quasi G-orgone visa, transmutatum video. Un-
tanquam a
contrario,
tibi
maxime
distas?
noctialis circuli, qui in circumferentia telluris
Ab H et I
ab
punctis aequi-
A et F aequinoctia-
libus punctis seu tota circulari linea quae est in circumferentia concavitatis lunaris orbis. Periisti, miser.
distat a frigidis
gidis aliis
AD,
duobus polaribus de circumfere.itia
vel ibi
AG
semidiametrorum
influxus
omnes
et
AE?
est
est
AC
Proinde, quare
Si a coeli
tibi
communis terminus,
et
D? Cur non
et in
quod consequenter
potius unius
AB
centrum quod omnium
quam
alte-
non omnium pro convenientia simul,vel nullorum
pro indifferentia ad omnes erit subjectum

?
telluris
et E, et fri-
semidiametri accipis,vel heic
virtutis coelestis incurrunt
rius contrarii est,et
nus
magnae circumferentiae duobus punctis
majorem distantiam eam quae

et
Nunquid hoc centrum magis
receptaculum
et
termi-
(inquam) latione imprimente calorem atque frigus
intensione vel remissione per sui
motus
et velocitatem rapiditatem-
que majorem, velminorem, vel minimam, vel nullam, nempe quae

est
secundum
E, et
illis
trnm C
tibi
que distare
A
G
differentias circulorum qui accipiuntur ab
parallelorum qui accipiuntur ab
usque
in
usque in
an cen-
non videtur ab omnibus impressionibus atque causis ae?
Ad
alia quippe,
quae sunt extra centrum, omnia duae
tantum possunt esse aequales a circumferentia
lineae, et ideo ali-
ter atque a'iter ex aliis atque aliis circumferentiae partibus se ha-
bebunt omnia: ad centrum vero omnia undique

rallelos circulos capiuntur. Illic ergo recta
similia,
omnis
quae per pa-
coelestis et
quomo-
357
docunque (1) circumferentialis synodi est constantissima periodus,

quia nihil deest, ideo Ditis nuncupata est regia, aliisVestae tem-
ibi
E enim
plum.
et
medio sunt unum
et G-,
necnon
termini qui
quae diametraliter sunt opposita, A itcm
et convenientia
et
quatuor
lineis
alii
similiter
E,
et
termini, B, H, D,
unum
sunt
et E,
enim omnes
ad subtensionem circulorum ductis sunt invicem
oppositi et contrarii, iidem lineis proprii infiuxus ad
aiia
F inC
et G,
hi
et
centrum
directis
ubi non est possibile ut contraria sint contraria neque
neque diversa.Et ostendimus,ostendemusque hoc rursum,quod et
per naturae ipsius praxim est manifestum, quod haec virtus quae est
in centro
praecipuaque animae telluris sede, omnia
machina ubique contemperat.Sicut
proprii
videmus sub linea aequinoctiali
in tota corporis
hujus
in superficie corporis
calidas, frigidas, et
temperatas esse
regiones habitabiles per maria, montes, fontes, fiumina, et alia quae

in
reliquisejusdem corporispartibushabentur.Etostendemus aliquan-
do qualis debeat necessario esse habitatio in punctis
et D.
er-
go (ut redeamus ad argumenta ex communibus positis et concessis)

a
C non magis
distat,
astrum oriens quam occidens,nocturnum quam
diurnum, tropicale quam aequinoctiale

aliter (2)
quam quomodo secumque
per circumfcrentiam agat. Similiter et frigidae impressionis
vires illuc undique aequaliter iniluunt, et inde
tanquam a corde
stribuuntur in omnes corporis partes aequabiliter. Illuc
netarum
quorum
alios frigidos
alios calidos
siccos dicunt astronomi) aequaliter

bi
undique
alios
omnium
humidos
di-
plaalios
ire influxus ajunt. Sicu-
igitur contraria sunt simul, sicubi sunt (in indifferentia
quadam
et indivisibilitato (3) principii,et primi ultimique subjecti atque finis)
unum
quo
dere
quale in dialogis de causa, principio et uno retulimus
alibi
si
meminimus saepissime
ibi
et de
propriissime debebimus adtcn-
(veluti facimus) principia vulgaria
cum
hisce consequentibus
conferre velimus; heic enim non ex propriis verioribusque principiis,

sed
cum vulgo philosophantum

testo ha: quonwdfiq.
(1)
II
(2)
Leggerei:
(3)
agirnus.
quam quomodocimque
Iltestoha; indivitate.
se allter etc.
Quod
propter
umbram aequalem, quam
CH
quae est CD,
nempe CB. Per
suppositiones, tellus
nente sole in A.
dummodo
sole,
tellus medians, respectu solis orientis et occidentis, dicitur
gnomor.e
projicit,
358
ei
Unde
umbrae quam
movetur
accidit ut in
circa
in vulgari pbilosophia sunt posita,
ab
ullis
umbra
sit
mavis)
ipsa distantia a
radius orientis
BA
secundum
et ra-
quae
ea,
potest esse aequalis
diem, alter post meridiem: quia sol qui oritur a puncto
unde procedat
occasum
punctum
(si
im-
duobus punctis, quorum alter capiatur ante meri-
semicirculum per
in
puncto
proprium centrum C, ma-
quacunque
centrum C maneat
ex
projicit
sol occidens in
dius occidentisDA erunt aequales. Porro neque
mo neque
puncto
nostra principia, positiones, atque
BHD
sol et
sol oriens in
in E, sed transit per
citra vel ultra
At vero
citra vel ultra G.
quem
capies semicirculum
quam
constituisti lineae
punctum
nonfacit
E, reversurus ad
in helica seu spirali
quosnam duos
citra vel ultra
A,
orientis
hujusmodi,
accipies, a
meridianae
Cum
vel sol tibi
puncto A, aequa'es arcus
gyret, vel mihi tellus invertatur, sol ad semicircularem oppositionem
non oritur
tur continue ad
hoc
neque ad circularem rursus reflexionem exori-
et occidit;
unum
vel ad alterum se inilectendo tropicum.
alids.
Proinde et illud addendum,
quemadmodum haec
non multa est ex revolutione unius

evidens efficiatur,
soli,
neque solem
hujus
fieri
diei,
telluri
geometrice
rei judicio
valde
unquam
fieri
posset centrum,
cavendum
est ne propterea
illi
sit
solem
telluri
minorem vero quia
valde enim urget quod alteratio magnitudinis solaris vel
lunaris vel aliorum quae
majora videntur orientia quam meridiana
orientemG, quanta esse non potest inter oculum C
Hoc
si
minor. Sed
propter vaporis matutini intermediantis copiam inter oculum
solem.
quae
semper magis atque magis
modo major appareat modo
majorem judicemus, quia propior
remotior
differentia,
ut etiam bene perspicienti appareat, neque tellurem
citra medii alterationem ille

in
Sed de
et
meridionalem
et
nihilo secius potest accidere a meridie diversis anni tem-
poribus. Quia constitutus sol in puncto verticali meridiei
nobis
359
existentibus in punctoCpropinquiui sane erit propter perpendiculari-
tatom lineae CA: et
minus magni.tudo
ibi
ab aeris nobis propin-
solis
minor apparebit. Nobis
qui vapiditate (1) alterabitur et consequenter
voro existcntibus in puncto B, sole vero constantc in puncto meridiei
A, qualis est ubi magis versus Capricorni tropicum inclinat
magis absistat quanto linea
men minus tum

et
BA
major
quam
est
etsi sol
nihilo ta-
qnia plus aeris intermediat inter visum nostrum
solem A, tum quia acr intermedians est crassior
magis abstans minus
est subtilitatus: necessario
maximum tandem
rebit:
CA;
linea
tenentibus nobis
quoniam a
sole
astrum majus appa-
punctumG, astro vero me-
ridionalem punctum in tropico Capricorni A. Aristoteles notavit, Euro

flante sidera videri majora.
Audio Bathen Machilinensem
inter prae-
cipuos mathematicos referre ad instrumentorum super ea re suspi-
cionem quod Ptolemaeus, Geber
et
Albategni (2) erraverint (ut ipse
multis versuum millibus ostendit) circa quantitatem diametrorum

solis et lunae.
Jam
sol
si
de suae magnitudinis substantia propter
propinquitatem nobis major
debeat apparere
majorem
propter
medii vapidi extenuationem et raritatem minor necessario videbitur: atque ita ratio una ab alia impedietur
simus) ratione. Quod
si
ita est ut sol
necessarium esse monstrabimus)
ne firme judicare pps-
medius maneat
motum
et
solum (quod
rotationis astri circa pro-
prium centrum recipit; oportebit motum accessus
illius
atque re-
cessus ad tropicos atque a tropicis in telluris astro cognoscamus ut
centrum ejus non aequinoctialem sed designatam

neet;etquia
mus
cum hoc constantem (per annui
illam versus proprios polos retinere aspectum
quadam recta
qualis est axis
(1)
Formato da vapiclus.
(2)
Tolomeo
meno
il
si
fu dai suoi detto
sca, fu
il
fiori
astronomo spagnuolo, vissuto
il
licebit in linea
tellus
circa la
meta
BHD
in
ha: eclypicam.
nono secolo.
del secondo secolo:

il
Batan nella Mesopotamia;
A/balani, e dai Latini Albategniits. L'Albategni,

e fiori circa la meta, del
centro
secolo undecimo; ed Albategni,
chiamava Mohamed-Ben-Geber, nato
Tolomeo arabo,
(3) II testo
GE, per quam
noto astronomo alessandrino, che
noti sono Geber,
quale propriamente
onde
ecl jpticam (3) deli-
dico cursus seriem) vide-
di stirpe principe'*
360
nunc magis appropiet versus tropicum E qui

cum, nunc vero versus
circum solem annuum
Cum junior
cessi
respicit
polum
qui constat versus arcticum
G-
antarcti-
dum
interea
terit iter.
essem pro supputationum commoditate maxima
continuum motum
unum
tellurem circularem
soli circa
con-
et per-
fectum a quo nunquam exorbitet per lineam aequinoctialem AF, cum
quo motu concurrerent omnes
stellae fixae,
per
suum angulum quo
spacio vertitur circa
trum
C,
cum G
una,
et
horarum quatuor
et viginti
C annuum vero quo per rectam lineam cen;
nunc versus tropicum
ageretur
ipse est
omnes motus tribuebam,diur-
hic esset annuus. Telluri vero caeteros
num quidem
quarum
ad antarcticum, nunc versus arcti-
ubi nullus est sensus vel ratio
quae
(1) te sollicitet
ad variandam astrorum magnitudinem versus hunc polum vel ilium:

quia accessus
iste
non
spectu eorum. Motus
punctaque
est
ille
ut dictum est supra
momenti
tanti
re-
deinde qui polos facit trepidare et auges
solstitialia, et aequinoctialia variat irregulariter, est
pro-
pter renovationes quae sensim fiunt in partibus terrae, quia non
semper zona
frigida debet esse frigida
eadem; sed necessarium
est,
scere et feriare partes, et ad
et aestualis illa debet esse
omnes ab omnibus
affectibus interquie-
marium
accessus et recessus
omnes
(ut
a terris notant) consequenter promoveri dispositiones. Variabitur
ergo terrae centrum et respectus ad polum
cujus motus regulam
geometrice velle praescribere male regulati ingenii est
tum astronomis faciendum

rationes tabularum
ad incertum
(1)
II
testo
ha: q.
restat
suarum renovent tanquam non
non breve tamen
sed hoc tan-
ut notabili poli facta mutatione

in
aeternum, sed
usque aliquod tempus duraturas.
CAPUT
Irregulariter recursus seu revolutiones
dium esse
alios
posse.
Nam
si
unus
3G1
nullum consequenter circulum circa me-
fieri,
in tellure
VI.
raotus est irregularis, oportet motus
quantumlibet regulares pertubari.
Ne quoque
tellurem mecliam, centrumque quod ambit
Omnis quae sursum natura

Regula
Qui, nullam ad
Nunc magis
inde putemus,
est,
motus reputata
praeteriit
Et famosa viget
diurni,
tropici inconstantia bini
normam, modo
plus concedit in austros,
obliquat cursus aquilonis in oras,
Nec legem servat
vel simplicis
Vertigo, usque adeo rnuitum
Mendacem minus
efficiat
una
sibi
caudam
diei
defit ut
annus
arripientis
Ore anguis noviterque artus exesse voratos.
Nec minus
Quod
est
ullum de circumdantibus astrum
repetat semel acta, suos iterumque resumat
Digestos annos: non solum ut proxima quaeque
Principium arripiat revolutio, vel semel, idem,
Aut semitae ejusdem tangat
vestigia rursum,
Praeteritae simili repetens serie acta diei
Et virtute pari
(1)
subsumens, namque profecto
Innumeris opere est subjectis stantibus iisdem.

Ergo, seu coelo totum rapiatur ab uno,
Vel pro
(Cui
telluris siet
haec variatio motu,
mage ad innumeros mutatio convenit
Innumeris ad eam quam
sit
uni,
variatio mundis)
Linea non unquam poterit punctumque resumi,
(1)
II
omnes
testo ha: pars.
46

Sumptum quod
fuerat,
verum
modo
Consimili speciemque
362
paris atque propinqui
referentis, ut illa
Praesenti haud tanto differt in tempore, quanto
Obtusi ad
normam
Quicquam
vel multum: est porro distantia tanta,
sensus appareat esse
Quantam non solum
Verum
Ex
rota temporis
ejus,
etiam illorum quae circum, atque undique currunt.
diversis,quos in tellure comperimus esse, motibus etiamsi
qua circum astra regulariter moverentur

potest facile ad regulam vel
enim
tice
efficit
circularis
unum
motus non
unius
mirum
quia (1) non esse
motum revocare.Mathema-
est in materia,
cunque sit,immo neque ullam formam vere

dixerunt (et non omnino male), neque
reli-
in
quaecunque
et qualis-
materia esse Platonici
hominem verum, neque verum
equum. Verum punctum veramque lineam geometra nusquam suam

inveniet,
quinimo
(si sapit)
vulgo definita sunt,

nulla, vel
quae
neque esse credat,
ille deliniat.
nisi
haec
Quod ad motus ergo
quod ad uniuscujusque sensum
in tellure
atque luna. Telluri convenit non perpetuo

igneo astro obvertere
cum
quam'
eorum
attinet
(2) propius accedat,mensura reperitur: cujus rei causa
est quia eterogeneis astra, iisque transmutabilibus
partibus:
aliter,
cedere oporteat
ut
cesse est et irregulariter
menta naturaliter
in
ita
manifestum est
unam eandemque
ettandem polum unum
quod sane
omnia constant
faciem
in alterius poli lo-
sensim, atque continue
sicut naturalia corpora et
fieri ne-
corporum ele-
continua sunt alteratione atque motu, ne vel duo
possis instantia referre. in quibus
idem compositum omnino
se
modo
habere possit eodem,et omnino iisdem constare partibus, quandoque
undique et ubique elementariorum corporum non intermissum necessario
innuxum invenimus
sensibiles
(1) II testo
(2)
motus astrorum
ha: qua.
Iltestoha:
q.
esse atque effluxum.

attinet,
valde
mirum
Quod vero ad magis

est pro nullo
eorum
303
motus alicujus per lineam
circulariter lato sperent astronomi partes
posse assequi circularem
menta atque bases omnes

logo, naturae
lo oculos
qua
in
motus circuire intelligimus;
avertunt,et
quam jucundas,
meliores fruges revocare contendimus.
lorum (1) arcus

in
unum
ita
naturae specu-
et eos qui a
communis matrisvocibus occludunt aures, clum
laboriose ad quasdam,haud scio
ne
arcanae philosophiae funda-
illius
constitnit Aristoteles. Atqui nos alia sub
circu-
quadam
ratio-
componimus, ut regulate
circulum coeant. Nos
ineptias aspirant, ad
Nos aliquando duorum

et certa
unum circulum
in
duos dissolvere
docuimus inaequales, geometrice: primum quando tcrlium radium

per duos qui angulum rectum contineant, inquirimus et invenimus:
secundum quando unam basim semicirculi facimus angulum

rectum subtendentem. Sic
et proportiones
in eo
motuum regularium
colli-
gere possumus,, et multas successive differentias ex anguli recti subtensi
rationo deducere
non frustra semina quaedam operum
ut
geometricis principiis occultentur. Duas quoque regulares eli-
in
cas sen spirales in unani regularem componere,

in
unamque regularem
duas dissolverj regulares proportionali novimus (2) methodo, ac-
cepta nempe unius inflexus, ab alterius inflexus termino
longitudinem ac latitudinem
in
secundum
utraque comparandarum componen-
darumque)dimensione: ut postea duplicis trianguli medio, longitudi-
nem cum
longitudine ct latitudinem
cum
tionem spiralium vel elicarum duarum

tra, contrario
unam
in
in
latitudine
unum
quam mire
II
tpsto ha
(2)
II
testo ha: novinus.
('>)
II
testo
sto
il
si
iis
quae de mensura
te capiet
ex ocio sup-
duraturam pertexere legem.
ha de/inuimus. K importante assodare, per

libro
colligas; vel e con-
cinculorum.
(1)
niaue, che
ra-
melius de naturalium corporum motu
poteris definire ct ad longissima secula
in
definivinius (3) est petenda. Et ex hac praxi
petente voluptas
Harum contemplationum
duas resolvas ordine.
principium et praxis ex unionis schemate
componens
la
cronologia delle opere brn-
de mensura era stato gia coraposto, <puando l'autore era arrivato a que-
punto del presente poema.
364
Vides ut ad haec usque tempora nihil habeamus editum, quo (vel
si
natura geometrice circuiret) prope possimus ad exactiorem aliquam

data rationem (l)dividendi circuli accedere, quibus hypocaustarii cu-
jusdam
scientia
capitis
,
omni ignorantia turpior triangulorum sphaericorum

sinuum tabulae succur-
et qualibet inertia inertiores illae
runt, quas lanutissimae seculi nostri auriculae mirantur, amplectuntur, exosculantur. Frustra
enim per
tot
ctus quaerunt, quod nos simplicissima
confusionum praecipites anfra-
quadam
et
demonstrativa ra-
tione pure geometrica inventum damus, ita ut disciplinati et nostra-
rum inventionum
Quantum vero
amici facillime possint (adtendentes) percipere.

interea haec scientia faciat ad comprehensionem
An non
ejus (quae nulla est) regulae, aliis relinquo judicandum.
demus motum illum,quem continuum regularem, immo
et
mensuram
ipsam atque regulam omnis durationis, temporis, atque motus

intensibilem, non remissibilem
in
rihilum evanuisse?
vi-
Ille
non
tanquam
per se manifestus editus est ab inexpertissimo abstractissimeque perito philosopho, et a
coecorum multitudine acceptatus

nunc
tatis ipsius invariabilitate concelebris:
usu creditus, ab octava
et
ris
inquam ab
cum
illius
illo
illa ipsis sensibili
subjecto)ad imaginariam
et
cum
divini-
in fide, et authoritate,
sphaera aufugit (tempo-
nonam sphaeram;
qua
in
majestatem persequerentur devotissimi astronomi
ad
phantasticam decimam evolavit illam; rursusque inde ad undecimam,
semper potentissimum
et ita
cet esse
et
pernicissimum
omnium, umbras eorum
minus antecedendo
fugiet,
quam
(qui a tergo
ipsis
ut
tempus certe de-
lucem reliquerunt) non
umbrae persequutoribus neu-
tiquam praevias suas praeterire posse tenebras concedetur. Eo ergo

devenimus,ut orbes
ficti,
ii
olim ad supputationum commoditatem
naturam ipsam claudicantem esse volunt
titudine sine fructu et necessitate delirantem,
(2)
sunt
con-
a stultitia, circa nostra tempora, sophorum veri habeantur, qui
potius
(1)
(2)
Iltesto
II
testo
et in
quam
orbium mul-
illam aristoteli-
ha: exactionem aliquam data ratione.
ha qui un sunt superfluo. Probabilmente 1'autore aveva
conficti.
Omesso
il
qui,
il
sunt non va
piu.
scritto:
qui
ad....

cam mensuram
365
sublatam habeant
et aequidistantiam
terminis hisce quos acceptarunt manentibus, nulla
Motum
quae etiam,
est.
illum simplicem atque regularem in astris non dari poss<\
jam undique compertissimum
(mitto quod actu non dari

cillime concludimus
quod
et Aristoteli ct
stum supponitur, motum simplicem non
est)
indo fa-
omnibus tanquam manifecorporis simplicis essc
nisi
possc: porro in quocunque subjecto diversae sunt partes, atque con-
opus quoque
trariis, ut
est,
qualitatibus distinctae, quae primis
tuor elementis sunt adnatae, et formae
quodammodo
motum appulsumque
arabes volunt) substantiales; oportebit omnino

unius,
motu appulsuque
alterius interturbari.
qua-
(ut Peripatetici
Quod vero ad motus,
quos in suo universo contemplantur Peripatetici, atque consimili farina insaginati astronomi,si aliquis unus regularis atque simplex est,
is
maxime
suo
est diurnus,
gressi sunt ad
quasi motus
cum
quapropter
irregularitatem vidissent in
contra aristotelicas suppositiones et positiones, e-
illo stellifero
motus diurni primum subjectum coelum
illius
principium a circumferentia esset petendum om-
nino, etiam ubi quispiam infinitum dixerit universum.
mus motum
illum
motorem
altissimum eorum nullum esse
et
diurnum
cujus sedes praecipua

in Ditis regia
sit in
centro.
phvsicique motores,
quorum
interitu,vultus
redit.
circulis,
Et hic motor,
eundem rebus vultum
novaturus in gyrum spiralem
canone possis
En quo
et
Nos
sed telluris
devenit
ille
dii illi
inveni-
primum
inter alios essea tellure, et
contemplandus veniat. En ubi
tum virtutis(2),omnis
nullis circulis
(1) superius,
illum
animam
altitonans ut
phvsici
meta-
tum naturae tum sophiae

nullis
geometriae regulis,
restituit, sed
semper omnia
in-
hunc, quem nullo etiam geometrico
satis assequi, compellit
ire.Quid ergo opus est circulos
orbes orbibus apponere, quasi veritatem aliquando geome-
tricam adsequuturus, et non tuam ineptiam naturae, sed naturae or-
dinem ad tuas sjmmetrias aptaturus aliquando

(1) 11 testo
? (3)
ha coecum, che non darebbe nessun senso.

:
(2)
(3)
L' interrogativo
manca
testo.
nel testo qui, e nel periodo seguente.
Sed perperam

omnia, invito Genio
366
Minerva. Quid spiralis motns compositionem,
et
vel distributionem, vel (ut dicere mavis) clivisionem in duos circulos
confabricas,
si
spiralem
ex duobus imparibus
motum
atque lineam non magis possis dicere
compositum quam ex duabus
circulis
ut et
certe longe magis deceret existimare) spiralibus, vel ut et Aristote-
omnem motum
les
qui non est rectus perfecte et circularis perfecte
ex recto circularique compositum affirmat? Quinimo

circulum ex recto
ab
sit,
illo
minimo
et
curvo compositum dixit Plato
non accepimus, sed ejus rationem ex
ipsum verum
quod quomodo
quae a nobis de
iis
dum
dicta sunt apprime cognoscere licebit. Interea,
motus, vel alius planetae, vel

tat
et
geometrico; non est error et deviatio
rum theoricorum
symmetrum
telluris
ipsius, ut libet, coeli, a circulo exorbi-
quam geometrica
ars nostro-
ametro
nolit geometricis ratiociniis resarcire ut de
constituant: invito enim deo volunt et
deum
et
aliquando ad geometricae disciplinae regulas revocare; hinc

centricos orbes praescripserunt et epicyclos, sed non est
naturam
ec-
illis
quod epicy-
excusant apposito quod non apposito excusarent similiter ec-
clo
centrico
epicyclo;
neque est quod eccentrico excusant quod non apposito
dumque ambabus
dentes, et caput ad
istis
rationibus aegrotanti naturae
me-
geometricam sanitatem pessime indispositum ha-
benti nihil proficere vident, addunt epicyclorum epicyclos, neque
propterea febris
illius
tempus aliquod (quia
fervor remittitur
dies
sed
istis
sufficit,
tandem aperit omnia) de
ut ad
sanitatis va-
leant aliqua specie praesumere, aeternos in certis motibus invenissc

se canones, a quibus antecessores infelicissime praevaricarint: sed
paulo post, ut hisce annis, accidit ut vel novo, a capite Arietis

solis
exortu,
(1)
accommodatiores multo inventae
sint
Alphonsi ta-
bulae.
(1)
tore,
II
testo ha:
sono
le
novo a capilc Arielis
tavole astronomiche, che
solis
il
exorium. Queste
re di Castiglia
tavole, di cui qui parla l'au-
compose
il
1252, e riformo 1256.
367
caput vn.
Persequitur propositum de vanitate circuloium, et anni
illius
mundani phantasia
platonica ct aliorum.
Ergo yides numeris quantis
perit illa sophistae
In proprios ingentis pollicitatio secli
Exortus reditum
Rursum
Nempe
Dictis,
queamus
ohitas et obire vices nihilominus omnes,
iterum ad Trojam ut magnus mittatur Achilles.
Dogmate
Mens
capientis, ut inde
divini fuerat formata Platonis
pulicis,
cum
Culcitra
cimicem cum solaretur amicis
fera sors socios divelleret ambos,
excussa, famulus de culmine tecti
jam jamque daturus
Praecipites variam in sortem
(Sem'nudis
(1)
manicas aptabat namque
Cime$ ora rigans lacrymis
Non mea me vexat
lacertis)
non me mea,
sors aspera,
dixit,
quod meus
iste
Spiritus invisos miserosque hos deserat artus
me
Sed violenta premunt mage
Linquere (chare pulex)
Quae mihi
Ille
refert
te
:
tollunt,
fatis
mihi
nam
te
cogor male iniquis,
te
non reddere possunt.
ne te vexes, vexatio
Ista infelicem
divortia,
nam me
confodit et atterit. Unus,
Nou geminus, meus
atque tuus quia spiritus
est,
Unanimis cimex, longe plusquam mihi sim nam

Intimus ipse mihi es: quapropter
Cura magis, quae
(1)
Sta per seininudis.
me
tua vexat
nulla mei est. Licet ergo revellat
368
Juppiter ipse tonans duo nostra haec corpora iniquus,
Tunc tamen
mea
Te,
quo spiritus
efficiet,
relinquat
mea mors, quondam mea
sors,
Quando ipsum memet
Immemorem
iste
vita,
facietque relinquere
Ut faciatque
Ne
tui.
plores, sanguis
spes,
meque
esse mei faciens, vix credere
mea
possum
meus,
Corpora nostra simul scio certe aliquando futura.

Dicere plura libet
Jam
sed
jam divellimur he heu
vale, dulcis amor, post bis ter millia
Annorum, adde quibus quoque

Millia,
centum
bis tria, bisque tricena
(quod faustum spero felixque futurum)
Tu me iterum
repetes, iterum teque ipse revisam.
Propositum repeto.
Perspectum
satis
est,
ut (1) nullum circinat
astrum
(2)
Nostrum orbem, gravitate sua media arce manentem

Legibus adscriptis,
nisi,
quod pars una putandum
est
Telluris vitae et consors, lunare, perennis (3).

Stultitiae laqueis te involvens, ficta reportes
Corpora diversis compacta ex orbibus, unde

Integrae tandem statuas concurrere sphaerae,
Cunctis
cum
reliquis,
centrum violenter
unum.
in
Monstrosos sine fine mihi conflarier orbes

Audio, qui ad nihilum valeant,
nisi
sidera
nodo
Contineant arcto, recidant ne forte super nos
Quo
disperdatur telluris machina, caecum
Inque chaos rapido cursu ruat omne repente.
Quod mage nos
nihilo
(1)
II
testo ha: ur.
(2)
11
testo ha qui
(3)
Questo punto non e nel testo
riodo.
II
senso e
un punto, che non
nisi lunare,
monstravimus esse timendum,
ci
va.
e raancano pure le virgole,
quod puiandum
esl ecc.
onde
io
ho diviso questo pe-

Quam
Non
ne mole sua
nixum
ullis
369
corpus in
telluris
fulcris ita
Aut quia commodius motores
Hoc medium
At nos quam
Quam
possint
illa
corruat unquam.
illa
rotare
immania pondera circum
possint ea currere pulsu, (1)
facili
facile et proprio sistant libramine ubique,
Perque suas gyrent methodos, ostendimus
alte:
Promptius utque magis quavis pernice volucrum
Versum quaque meent, immensumque aera

Intima nempe animae vis concitat
findant,
nec ullum
illa,
Impediens obstat, pollens turbare perennem,

Ordinibus propriis peragentem secla, (2) vigorem.
ergo adspirat stulta haec confictio, centrum
Illo
Ut
sit
cunctorum
grave pondus,
tellus,
imo
in
Subsidens, et pars magni turpissima mundi,
sacrum
tenebris, sentina
malorum,
Invitis
(3)
Sitque
basis rapide circumcurrentis olympi,
Diis
etiam
naturae et cunctipotentis
invitis,
ut valeant stolidi
Vocibus,
commenta
sophistae:
Et temere radios effundens lux rationis
rerum speciem
Objectat
caligine mentis
In tanta insani ut palpent vestigia vulgi.
Ergo favent
splendoris abuti
ceptis, et vi
(Si quis inest menti) malunt, errata tuendo,
Confingunt sphynges, scyllasque, biformia monstra,
Ne
Et
studio
siet
tandem
sine multo errasse putentur,
ingenio parta ignorantia
At quid opus varios

(1)
II
fuit
grandi.
exaltare labores
(4)
testo ha la virgola avanti di pulsu.
precedente raancano nel
(2)
Questa virgola e
(3)
Leggerei
(4)
Questo iuterrogativo ed
la
testo.
invisis.
il
seguente mancano nel testo.
47
370
Quid torquere animum eccentris
tot,
totque epicyclis
Qui solidos facerent orbes, inque axibus essent

Suspensi, interdum qui non concurrere in uno
Subjecto valeant, solidoque, ex impare massa?

Crassius esse (1) loco partis reputetur in uno
Inque
alio
densum minus
minusque profundum,
esse,
Impleat ut vacuum, et centrum servarier apte (2)
Confictum mundi
Phantasiis, neque
Effugiis contra
possit,
sit
(3) locus
omnibus: inde
praescriptus terminus ullus
physicum sensum, ac rationem.
Hoc tamen indignum Stagyritae
principiorurn
Fontibus, haud temere clamavit Averroes. Astri

(Inquit)
si
corpus, ratione aliqua, ire
Est magis atque minus
Absurdum
.telluris
propinquum
partibus, illud
sequitur, nullo ingenio impediente,
Concita quod duplici coeli sint corpora motu,

In rectum et curvum; triplici specie quoque, circum
Mundanum
Motus;
niedium, muncli a medio, ad mediumque,
non simplex
et hic mixtus,
simplicis esset
Corporis, absurdum ac mirabile consequeretur
Nempe,
ut Aristoteles erraverit
Maximus
ingenio, qui
ille
sophorum
naturam efficientem
Noscendo exaequat. Naturam errare putatis

Astrologi
Efficitis
vel
grave corpus enim
medio esse remotum
suspensum, contra Stagyraei
Invictos canones, sapiens quibus
ille
putavit
Undique librato circumlabi aethera tractu.

(1)
Questo esse manca nel testo; ed
(2)
II
(3)
Tutto
il
verso non andrebbe.
testo lia: servarie raple.

il
periodo
Debbo avvertire
ceduto da punto.
manca
di punteggiatura, ed e molto dubbio:
1'
ho
rifatto alla meglio.
pure, che Inde nel testo e scritto con la iniziale majuscola,
ma
non e pre-
371
Coecus ut ingenio viguit sophus
Nempe Arabis Graecus

Attamen
praestinxit lumina, tanti
quanto damnarit iniquum,
fuit,
iste
Vel nolens, sensum: quia

Illius
profundo,
iste
dum
studet intemeratum
sensum servarier, ecce profundat
Judicium contra illum qui perstrinxerat

Ulterius
curam
Tantum fama
aciemque oculorum.
sapiendi,
viri tulit
hoc de corde triumphum,
metuens ne fortassis desciret ab
Quod
ipsi
Contempsit visum. Sensus tamen
(1)
illo,
reclamat
ille
Occultus, membris conlatis principiorum
Queis erat imbutus commentis astrologantum,
Materiam
Qua
erroris praesenti a luce trahentum;
manifesta
siet
nova
Iux, ronstante recessu et
Astrorum accessu ad tellurem, quod minime olim
quem dum excusare
Vidit Aristoteles:
laborant,
Adsciscunt nebulas, implentes aethera caecis

Orbibu', monstrorum
varia est complexio,
iniquos
Appingunt multos, quia tandem prodeat unus
Non minus
occultus
qui colligat esse
testis,
Tellurem coelo centrum,
et si
hoc deneget astrum.
In natura circulus ideo non ullus est, ne similes

effectus aliquando redire possint
astra ad telluris aspectum omnia ad omnino
habeant posituram. Et
mirum quod, cum non
eorum quae composita sunt
in
iidem numero appareant.

(1)
Qui
il
testo
ha uu punto.
est,
quo
eandem aliquando venire

sit
possibile ut
quippiam
duobus instantibus eandem prorsus
habeat dispositionem habitumque omnino

in tanta universi varielate
omnino iidemque
nullum quippe signum
unum
credant hoc ipsum
posse comprobari, ut quandoque omnes
In antiquioribus qui tot
motuum
singularnm
differentias et
diffe-
rentiarum irregularitatem non percepere, haudquaquam usque adeo

demiror, ut in hominibus circa nostra tempora, quibus
licuit
plura
cognoscere haec, quibus stantibus (quamlibet adhuc sub fide vel spe
geometricantis naturae consistant) oporteret per millena millium
anni
illius
mundani numeros
materia atque substantia est aeterna
composita quae constituit
),
est, vel in
militer habentem,
cum
autem non
est
et in aeterno
Forma
(per
erit
unquam,
sicut
si-
veritate posse asseverare. In rebus naturalibus
qua omnia
fiant
promovere vicissitudinemque
duarum partium quae
et,
vero, circa hanc ean-
neque
fuit
motu,
duobus instantibus, omnino eandem se
vicissitudo successioque sancita est,

culi
mutatione.
dem materiam, numero eadem neque

neque possibile
eadem numero
multiplicari. Atqui nobis
eodem
in
ex omnibus: cir-
facere, nisi indivi-
circulo consistunt. Si iidem circuli
spiraeve redirent, eosdem effectus et individua (1) restituentes, quem-
admodum
adsimiles restituunt, liceret effectus eosdem,
dividua certis in quibus

potentia in natura
(2)
eademque
partibus repetentia aspicere: porro
nusquam manifestatur. Adde quod
ciamus, neque in mechanicis circulus
nisi
si
in-
talis
recte inspi-
prima quadam
et
remota
conditione promovet, sicut in rotis puteorum fontium et molendino-
rum
ubi circulus est materia
ejus
unquam
ulla
centrum
et basis spirae,
non autem
mensura,sive addextramet sinistram,sive sursum
atque deorsum perquiratur.
CAPUT
Urget coelum unum esse,
(3)
VIII.
spacium unumaethereumimmeusum,
et distinguere
sensibilesmundos duplicem (ignis videlicet et aquae) speciem.
insensati claro qui lumine viso
In tenebras ruitis. Descitis ab indice veri

testo ha:
indidua.
(1)
II
(2)
Leggerei
(3)
quibusvis.
testo.
Ad
373
bruti nebulas capitis de fontibus ortas,
Inscitiae
mero temulenti somnia vana

Vestros authores creditis isthaec
Percolitis.
quae pervia vestris
Si percepissent, oculis
Importune adstant, voluissent fingier unquam
Haec quibus
inventis tumidi consistitis? (1)
An
non,
Deceptae potius revocato robore mentis,
Natura gravis atque

Nossent ut
Et facile
tellus
levis mediique reperta,
etiam
siet incola
vultu Triviai se insinuasset
in
Luce micans corpus constans

Calcanti lunam, Veneris
Quin
et,
coeli,
ut
illa,
in
imagine lunae
Veneremque
tenenti?
suos peragendo per aethera cursus,
Aspectus variat, potuisset et ipsa putari
Posse vices
pariles, sensu
adstipulante, tueri.
Postea, ceu tellus lucem est patefacta per illam,
Coepissent ex
iis
quaedam paria
esse putari
Corpora, nec mundi sub eadem sorte negari,
Cum
nihil
ostendant aliud meliusve minusve.
Atque velut nullo haec fulcimine
Nec rapiente
in aethere
vaga cuncta
vadit, sic et
sistit
teneri
Nervis cognossent paribus quoque concita
ferri.
Hinc subit ut spacium tenet haec unum omnia
Nec medians
aliud deceat reputarier hilum,
Aeream praeter naturam,

Telluris intra
Qui vapidus
molem,
qualis habetur
et corpus Triviai,
(2) pars est astrorum in corpore tantum.
Inde subit geminumque genus comprendere

lucis
(1)
(2)
coeli,
L' interrogativo qui, e appresso,
Vapidus, e qnalis
si
manca
nel testo.
riferiscono ad aer sottinteso.

Nam
374
propria specie solis
Illius:
cum
corpore constat
(1) in luna, tellure, aliisque planetis
Circumfusa
cluit simulacri
Hinc quoque subjecti
lucis
impressio tantum.
discrimen apertum
est.
Scilicet
aequoreo lucem de corpore fundunt
Tellus,
Luna, Venus, Mavors, reliquique planetae;
Major
Unde
haec inter rutilo
at
sol fulget
ab igne.
huncque
et consequitur soli (2), circa
planetis,
Luminis adscribi diversam materiei
Naturam, propriam nempe

Illi,
istis
illi,
peregrinam
scintillans radios rota perjaculatur,
His, lucis specimen submissius atque quietum.
Quando
igitur nota est substantia facta planetae,
matrem tellurem de genere horum
Noscimus
et
Hisce
perspectis, ubi nos juvat ista propinqua
ita
Corpora mundorum claro distinguere sensu,
Lux una
est princeps per se,
Compare cum
quae sola refulget
non praedita conditione,
reliquis
Cujus et est medium retinere, ac nobiliores
Perpetuo servare vices; arcemque
Utque Dei templum, lux ardens
tueri,
araque
coeii
Militia in tanta, in populo celeberrima tanto,
De
statione sua spectare errantia circum.
Tellurem esse astrum,
modum. Moveri? Mirum
tibi
in
Veneris? Absurdissimum.
tellus huic similis distaret
(1) II testo
(2)
11
testo
contra sensum esse videtur
modum. Alicunde
in
Satis ad-
imagine Mercurii et
Jam ergo responde mihi putasne quod

:
a nobis quantum hinc luna
distat,
si
majoris
ha una semplice virgola.
ha
hwnc, diversam
solis_, e
etc.
non ha dopo
la virgola.
II
senso
e:
adscribi soli,
el
planetis circa
quantitatis appareret
aequalis, et
ot sic
tem
minor
et
plana? Prorsus.
et
Jam
apparet? Non. Si plus, nonne etiam
Credo. Sic ergo rotunda
ergo vidcs
quemadmodum
An non
quantitatem non est differentia.
reputabitur? IIoc non
bus
quam luna
minima
iste
intelligo.
Cur non
parva,
inter quantita-
insuper
ita lucida
Nunquid non glo-
o bone?
sic
majori parte est aquis circumtectus? Nonne, inquam, oceani
superficies, atque
reliquorum marium mediterraneorum, amplissimam
liujus superficiei
partem circumplectitur? Nemini dubium. Jam ergo
fingito
duo globosa corpora
in aethera,
superficie resplendens, quale est
nonne istud aqueum vitrea de
sol,
alterum igneum,
et
flammanti
alterum tale quale tellus est

radiabit, ad illius
facie illa aequoris
flammei objectum, quasi de speculi area, lucis praesentis imaginem

rejectans
Certe. Sic ergo credere potes quod
nos orbem lunae
si
incoleremus, et ex eo loco respiceremus ad lianc nobis conspicuam
tellurem
ipsa ex superficie maris ad astri solaris fulgorem objecta
lumen ejacularetur;
nobis ex adverso positis
lumen
diurnum a
et
sole reciperemus
a solc recipit. Valde verisimiiia

fateberis
inter solem et iuiiam
inter solem et tellurem
vicissitr.dines
remus; quia quod nobis est eclypsis

et
quod nobis
lunaribus apparet
sol
et
tellus illinc et
mihi adtendes,
si
in vicissitudine inter-
interpositionis lunae
eclypsium easdem spectaeclypsis telluris,
solis, illis est
est eclypsis lunae, lunaribus est eclypsis soiis, proptcr
telluris interpositionem
est
Amplius
omnino vera. Ergo quod apparet
positionis telluris
haec
sicut
dicis.
nocturnum hinc
et ita
inter
umbra
in
eorum oculos atque solem.
corpore telluris, quando a tergo illorum
sicut et nobis a luna tenebrae
prohibct ne ad
Similiter
diurnae
eandem speciem substantiae
fiunt.
referas
Quid ergo
hunc
mundum
atque illum? Illae ergo sunt aquae ab aquis distinctae per firma-
mentum
coelum; per
mundi seu
tellures,
fundantur: aquae
cut et
istae
quae
unum nempe aethereum spacium
non
aliter
illae nostri
in
in
quam hoc nostrum astrum
quo omnes
firmantur,
respectu superiores appellantur
hujus sunt superficie telluris
sim respectu, superiores appellantur. Ita quippe
istae,
si-
illorum vicis-
versus sensi-

bilis coelestis
376
horizontis circumferentiam, apparent
sicut et no-
illis,
bis illae.
Omnia
astra appellantur ignes a Chaldaeis, propter
formam qua
splendent, quaedam et principium quo alia splendere faciunt, alia
per seque ipsa splendent. Et animalia ignea ministrosque
igneos
deosque innumerabiles, divina oracula appellant, nec non poeta pythagorico informatus ore refert
Vos aeterni ignes

Testor
Eadem
numen.
et
formam
non
orantis, ajens:
violabile
vestrum
(1)
sunt quae aquas omnia appellant, ut Moses uno nomine
appellavit, pro
substantiam
more Aegyptiorum sapientum, quia
aquam
inteliigit esse: velut et
et
ipsam ignis
Mercurius Trismegistus
naturam humidam, cum quaclam a luce actuatione. Aegyptii enina

et Cabalistae
ignem inter principia seu primas substantias non ad-
numerant, sed quiddam ex illorum concursu proveniens esse

gunt. Sed de principiorum
intelli-
ponendorum diversa apud diversos me-
thodo non est heic locus. Terram quoque, prophetarum arcana (quae
est in participatione
omnium
stellarum omnino necessario) in coelo
ponere non verentur: beatos inquiunt pacificos quia illam posside-
bnnt terram. Alii credunt se visuros bona Domini in terra viventium, seu beatiore
quam
ista sit,
hoc est dictu, in aquis quae sunt
superiores. Plato vocat tellurem antiquissimam
Deorum
omnium
qui sint intra coelum.
Addit ingentes terrae regiones habitari nostris mirum in

altiores, ubi lapides
modum
vant
modum
mirum
in
praestantiora atque pulchriora, ubi homines diutissime vi-
conforme hoc
appellant.)
Ad
ei
quod terram viventium vates Ebraeorum
quas tanquam ad cognata astra justos
volare ex hoc
(1)
et metalla et animalia sint nostris
Virg. Aeneid.
mundo
lib.
//.
nostri majores
- Nota
dell' ed.
(utex
et heroes
relatis in
ad-
de Somnio

Scipionis
377
habemus) crediderunt. Astra hujusmodi
suque praedita contestanlur etiam Chaldaei
Unde ergo
qui ubi Jobi verba sunt:
sapientia venit? quis est loous
intelligentiae? Abscondita est ab oculis
quoque
os,
omnium viventium,
volucrcs
volunt, secundos de-
coeli latet: intelligi per coeli volucres
angelos, qui sunt astra
intelligentia sen-
Rabini sapientiores,
et
divinae infinitae majestatis finito
mo-
do celsitudinem annunciantes atque contestantes. Anaxagoras ab

ut
semper ignorantia inimi-
solis
substantiam terream intel-
Atheniensibus (1) est interfectus

cissima (2)
fuit sapientiae
lexit et igneam,
humido
in
),
illa
quam subinde
corpus lucidum concretam;
uno verbo lapidem ardentem

senserit de substantia
quod
definivit.
An
vero
divina et animali,
cum hoc non
dubium
inde a populo digne morte plectendus judicatus
aethera appellarunt flammantia (3) astra
a.r,b
altius
est: et fortasse
Fere omnes
est.
Tpu aiOsiv, id est urere,
vel ardcrc; sed Aristoteli placet ut dicantur potius olko xou aai OsTv,
ex ast
bona
idest
semper
et Ociv
quod
est, si rite intellecta sit.
est currere.
Utraque denominatio
Plotinus de mente Platonis adversus
Gnosticos terram intelligit in coelo, quia necessario solida est astro-
rum
substantia, et soliditas sine terra nulla est.
a densitate partium (4),
lucem
illius
faciat Aristoteles, obiitus est
te
praetereat ut
tamen vel minus animadvertit
ut fingeret causam differentiae qua solidissimus
densissimus non luceat per
Nec
suae essentiae quintae soliditatem et
se, sol
ille
globus lunaris et
vero et scintillantia reliqua
sic
luceant.
Nec mentitus
cst Cicco
Aesculano Floron spiritus
lunae interrogatus quid esset, respondit
sequuntur: quibus verbis
Unus
Aristoteles
(1)
II
testo ha: Atlienientibm.
(2)
II
testo ha:
immicissima.
(3)
II
testo ha:
flammantiar.
(4)
Questa virgola mauca nel
qui de
ut terra terra
eum aenigmata loquutum
cum sua
unus ponderat Aristoteles
est
umbra
et
quae
existimavit.
multitudine (quae tota ut
nonplusquam
essentiam illam quintam raaxime adhin-
testo.
48

nit,
378
et pythagoricis
nescio quibus platonicis
mysteriis ad literam
interpretatis.
Cum (1
ergo
omne quod
lucet
luceat ut ignis, aut secunda

cet, ut
apud
quadam
nos, aut per se atque praecipue
participatione per ignem scili-
diaphanum corpus opaco aliquo terrninatum, quod omne hu-
midum
est vel
dammodo
ex humida substantia concretum; vel utriusque quo-
particeps principii, quia videlicet lux^humidae concretae-
que substantiae vel profundius haeret, ut

ficialius
quodammodo,
quadam
puri concretione,
ut in noctilucis
in
carbunculo, vel super-
secundum genus; quae
quam spumeus, unctuosusqne
(2)
aeris
quidam
spiritus continere videtur,accidit.Quibus itase habentibus,consenta-
neum sane
est, ut
non
nisi
quam igneum, aqueumque

luceant
urgente aliqua ratione ad aliud principium

referamus, quod a nobis longius remota
sicque ex astris alia aquea vel aquas dicimus
ignea seu ignes, ut et eorum, haec propria,
illa
prospicua. Interea quia aqua non consistit sine terra
humida vigere
potest nisi in
alia
vero
vero aliena luce sunt

et ignis
non
substantia, vel accendi: ex iisdem intel-
ligimus omnia astra composita principiis: atqui propteralium in
aliis
principiorum ordinem: nec non alius atque alius in diversis praedo-
minium
forma atque denominatio
evenit, ut in his
sit
ab igne, in
vero ab aqua. Proinde quia a similibus iisdemque accidentibus
illis
via est ad
argumentandum de
simili
eadem omnino sub analogia tellurem

ad aethereum spacium
eademque substantia, videmus

esse atque
lunam ad solem
et
nec non duo haec astra ad alia duo ultra
solem,in eadem vel circiter distantia remota,Venerem
scilicet
atque
Mercurium: cur aSius diversaeve substantiae credi poterunt? et dixi-
mus
mo
et
dicemus iterum quae aliquando, una vel
alia
via,haerere ani-
faciamus:,ut tellus atque luna ab astro Veneris et Mercurii ne-
cessario in eorum, qua duo
illi
planetae nobis videntur, specie, debent
omnino fulgida astra apparere
(1)
Questo
(2)
II
testo
cum
ha
rimane
in
illa
ergo esse in eadem astri specie,
sospeso, ed e affatto superfluo,
vuctuosusque.
379
quod credere impediat,
nihil est
vclut circuitu (1) non ita
sic alia
cxparte,fixa igncaque, quae
conspicuo intra suos planetas agitantur ad
aliam astri speciem,stante eodem, propter eadem omnibus communia

principia,
Neque
qui
cam
universorum genere.
heic practcrmittam illam rccensere Aristotelis phantasiam,
coeli
simplicissimam substantiam tot gradibus densitatis ra-
ritatisque distinctam adducit absque differentia aliquarum circa ean-
dcm materiam
qualitatum; quasi densitas et raritas nunc sint quali-
tates primariae et absolutae, quas in libris de Generatione et
rologicorum
fecit esse
ex primis contrariis
consequenter in subalternis seu subordinatis

teneantur: quod
si
non ex prima
illa,
ita
oppositorumgradibus
contrarietas secunda ista est,
unde quaeso deducetur? cur non docuit? Proinde obscuras

casve in luna partes
opa-
nempe lucem ad op-
positas reflectere partes: decurrit quippe lux per corpus
quod opaco aliquo non terminatur: sicut
diaphanum
stannum vel
cristallus cui
plumbum non haerct subjectum,vel aliudumbrantis

(2), ulterius
illas
de rariore coeli esse substantia, ne solis va-
ait
leant radios repercutere et illius similitudinem,
porisgcnus
Meteo-
calido atque frigido, et
vel umbrosi cor-
ab ipsius corporediffluentemrecipit imaginem
atque lucem: sicut ei alabastrum ubi spissius ibidem est albius, ubi
vero rarius
ibi
nigricans apparebit.Quod
si
res ita haberet, (3) neces-
sarium omnino esset, ut ea ratione qua raritate sua

refiectit,
sed ultro quasi per
diaphanum
solis radios
diffluere corpns efficit
non
con-
seqnenter eveniret, ut tempore quo lunae corpus inter visum nostrum
atque solem mediat, quibusdam tantum

lunae corpore, quae
illas,
illius reflectere
illis
partibus sol deficeret a
valeant radios: per raritates vero
quasi amplissima foramina penetrans, enitesceret. Quid dices?
Rarae quidem sunt
partes, sed
non usque adeo, ut per eas lux trans-
fundi possit. At ego subnectam, neque ergo
testo
ha
sunt, ut nobis
cirtuitu.
(1)
II
(2)
(3)
Leggerei: se haberel.
tam rarae
testo.
La
virgola dopo haberet
manca
nel testo.
solique oppositae
ant.
Haeres
certum
eaedem
Jam
ergo
380
partes, solis
si
tibi in
est (ne tellus illa in istius
lucem ad nos reflectere neque-
nostram venire sententiam nolle
morem
densas habeat hasce terrae
partes, a quibus propter asperitatem superficiei lux non repercutitur;
maris
et leniores illas
oppositionem
alias,
quae non solum ad tantam distantiam
et
sed ab eminentioribus quoque circa littora locis ad
solem, lunamve obversis reflectunt conceptae lucis radios),
averte
(1)
(rogo te) hincpedemversusPlinii naturalishystorici saltem scholam.
Dicet enim
iste
ille tibi
non tam insensata verba quam augustisimus
academiarcha tuus. Sidera haud dubie humore terreno pascun-
tur, quia orbe dimidio
dum
suppetente ad hauriendum ultra,
aliud sunt
iste
nonnunquam maculosa cernuntur,
quam
a terra raptae sordes
sensus arridet, respondebo
istius
mundi
dummodo
stultitia est deo.
(2):
scilicet
cum humiditate aquea
nescio;
Deus
scit
Heic ego
Ingenium
IX.
te appello,
veneranda praedite mente
cujus, obscuri infamia secli
tetigit,
Murmure
et
vox non
est suppressa strepenti
stultorum, generose Copernice, cujus
Pulsarunt nostram teneros monumenta per annos
Mentem, cum sensu ac ratione aliena putarem
Quae manibus nunc

Qui
II
(3)
II
il
testo
testo
nec
satisfaciet
DE LUMINE NlCOLAI CoPERNlCl.
(2)
si
nobis stultior, coram diis quoque stultissimus et negle-
CAPUT
(1)
(3): sapientia
Et haec mihi responsio
ctissimus non inveniare.
Non
non-
vijusta. Maculae enim non
testo ha
un punto.
ha respondeco.
:
ha deus
:
sil.
attrecto, teneoque reperta

Posteaquam
Lapsa
in
381
dubium sensim vaga opinio vulgi

examine digna,
et rigido reputata
est,
Quamtumvis Stagyrita meum,
nocteisque diesque,
Graecorumque cohors, Italumque, Arabumque sophorum

Vincirent animum, concorsque familia tanta.
Inde ubi, judicium ingenio istigante, aperiri
Coeperunt veri
pulcherrimaque
fontes,
Emicuit rerum species, (nam

Vertentis
secli
Destinat,
haud
melioris
me Deus
non mediocrem
Atque ubi sanxerunt rationum
Tum demum
licuit
facilis
millia,
tibi
veri
natura reperta,
quoque posse favore mathes
Ingenio partisque tuo rationibns

(Jt
altus
media de plebe, ministrum)
veluti
Conceptam speciem,
illa
uti.
Timaei sensum placuisse libenter
Accepi, Aegesiae, Nicoetae, Pithagoraeque
Jam
Quod
non
tibi
tellus
tantum media esse negatur,
reliqui potueresatis
Verum
multo ante videre
etiam annali gvro circum atria
solis
(Citima ceu reliqui haec septem concentrica)
Dum
ferri,
raptim circa proprium quoque concita centrum
Mundani
specie
Tantorum unde
motus
fallitque
subit vultus
diurni,
circumque rotantum,
Delirae soboles quae sunt compertae mathesis.
Miruro. o Copernice, ut e tanta nostri seculi caecitate quando omnis philosophiae lux
sequentium
est,
cum
ea quae aliarum quoque rerum inde con-
extincta jacet. emergere potueris
ut ea
pressiore voce proxime praecedente aetate in libro
rantia Nicolaus Cusanus enunciarat

eo
nempe clvpeo confisus quod
si
quae sup-
De docta
igno-
aliquanto proferres andacius
opinio vera per se ut susciperetur
non esset
efflcax
382
saltem pro majori
quam
in supputationibus astro-
nomicis affert commoditate sub specie suppositionis admitteretur.
Heic quibus
te verbis divinus ille tuus
Genius
incitarit,
ego referam.
Hominis philosophi cogitationes a vulgi judicio sunt remotae,

propterea quod
tatem per
phiae
illius
se; cui
studium
istud
sit in
mercenarium
rebus omnibus inquirere veriet ignobile,
buente terrae globo quosdam motus, statim
dendum
cum
tali
opinione explo-
tamen prorsus a rectitudine opiniones fugiendas
alienas
etiam sub philoso-
recepta mendacia anteponit; quamvis ergo sciaste tri-
titulo,
censeto; neque adeo cures quid de te stulti mortalium existiment

sed qualis coram diis in aeternitatis libro describaris
paucioribus notus comperere, tanto ad

accedes, qui in
omnium aspectum
et
deum
est.
unum
At
quanto
cultum venire etiamdedignantur,
tu: Difficile (inquiebas) est
sibi soli
unum
ille
pro dignitate
persequi bonum, vel
fugere malum, absque eo quod alterum
tissime non incurratur. Antiqui
et
similitudinem propius
quorum optimus maximus nemini praeterquam

notus
quoddam frequen-
caventes, ne res pulcherrimae,
multoque clarissimorum philosophorum studio investigatae, ab

contemnerentur, quos aut piget
dere
nisi
quaestuosis, aut
ullis literis
illis
bonam operam impen-
aliorum exemplo ad liberale studium
si
philosophiae excitentur, tamen propter stupiditatem ingenii inter
paucos philosophos, tanquam multi fuci (sub eodem

titulo) inter apes versantur
currerentur: alterum
quorum
accidit ut
est,
duo
alia inconvenientia in-
quod plurimi ex invidentia quadam
eosid fecisse arbitrantur; alterum quod veritas

se ipsam insinuabat,
xerit, ut quasi in
quidquid
sit
de
illa,
quae tunc paucis
postmoclum ab universorum oculis se subtra-
profundissimum detrusa latesceret.
iis,
et gloriosiore
Verum tamen,
contemptus, qui mihi propter novitatem et absur-
ditatem opinionis metuendus erat, propemodum
me
impulit ut insti-
tutum opus prorsus intermitterem: verum amici
me
diu cunctantem
atque etiam reiucfantem retraxerunt; hortantes ut
communem
(1) II testo
meam operam
utilitatem conferre non recusaremdiutius (1).
ha: divilus.
ad
Fore enim
383
mea
ut quanto absurdior plerisque haec
videretur
motu
doctrina de terrae
tanto plus admirationis atque gratiae habitura esset
postquam liquidissimis dernonstrationibus caliginem absurditatis ablatam viderent. Illud animadverti quod adversarii
istis
alias
de rebus
cum
rationes habentes, et constantissimam terram supponentes
regularissima coelorum circa ipsam revolutione, non satis sibi constare possunt, ubi usque adeo de
motu
pua mundi luminaria sunt, videntur
solis, et
lunae, quae praeci-
incerti, ut
nec vertentis anni
perpetuam magnitudinem demonstrare

neque naturalis
cui licet
diei,
tisfacere videantur, nil
observare possint;
et
immo
ad sensus nostri imbecillitatem
sa-
tamen habent quod longarum observationum
respondeat differentiis.
Secundo quia non est
modum
illis
ratio cur propter
varium indagandi
mihi improperent, ubi in constituendis motibus tum
lunae, ut dictum est
solis et
tum aliarum quinque errantium stellarum,
neque iisdem principiis (1) et assumptionibus ac apparentium

volutionum
circulis
motuumque
demonstrationibus utuntur.
homocentris solum,
alii
sunt, etsi motus aliquos diversos ex
tamen
certi
iis
Nam
re-
namque
eccentris et epicyclis, quibus
quaesita ad plenum non assequuntur.
rint; nihil
Alii
tamen
qui homocentris confisi
componi posse demonstrave-
quod nimirum phaenomenis responderet, inde
magna
statuere potuerunt: Qui vero excogitaverunt eccentrica, etsi
ex parte apparentes motus congruentibus per ea numeris absolvisse

videantur; pleraque tamen interim admiserunt, quaeprimisprincipiis
de motus aequalitate videntur contravenire.

Tertio quia
ejus certam
rem praecipuam,
aliaque
ac
si
quis e diversis locis
membra optime quidem
corporis comparationem depicta sumeret
spondentibus, ut
(1)
11
mundi formam ac partium
simmetriam non potuerunt invenire, vel ex
ligere: sed accidit eis perinde
pedes, caput
idest,
testo ha: principis.
col-
manus
sed non ad unius
nullatenus
monstrum potius quam homo ex
illis
illis
invicem re-
componeretur;
384 qnam methodum vocant
itaque in processu demonstrationis
praeteriisse aliquid necessarium, vel alienum quippiam ad
nime pertinens admisissc inveniantur:
id
certa principia sequuti (1) essent
nam
si
quod
poteses non essent fallaces, omnia quae ex
si
illis
minime
vel
rem mi-
accidisset,
assumptae illorum hy-
illis
sequuntur, procul du-
bio verificarentur.
omnium philosophorum, quos habere
Quarto quia
libris, et
motus ab
di
potui, relectis
viso an ullus unquam opinatus essetalios sphaerarum mun-
qui
iis
cum
tanta incertitudine positi sunt apud mathe-
maticos vulgi, repperi apud Ciceronem, Nicetam sensisse terram

moveri, et apud Plutarchum, Echfantum, Heraclidem, Pythagoricos,
Timaeum, unde
et
occasionem nactus coepi et ego de mobilitate ter-
rae cogitare.
Quinto quia quamvis absurda opinio videretur, tamen ob
bertatem
aliis
ante
rum phaenomena
me
li-
concessam; quibus ad demonstrandum astro-
licuit quoslibet
effinxisse circulos
existimavi et
mihi licere experiri, an posito terrae aliquo motu pro revolutionibus
orbium coelestium inveniendis, firmiores facilioresque prodirent demonstrationes. Et repperi quod
si
reliquorum errantium siderum mo-
tus ad terrae circulationem referantur, et pro cujusque sideris revolutione supputentur,
non modo illorum phaenomena inde sequantur;
sed et siderum atque orbium
lum ipsum
omnium
ordines, magnitudines, et coe-
ita connectat, ut in nulla sui
partepossit aliquid transponi
sine reliquarum partium atque totius universitatis confusione.
Sexto, quia
in
primo
libro
dum
in
progressu operis hunc sequor ordinem, ut
communem
universi constitutionem
rae, et in reliquis libris confero
cum motibus
ter-
reliquorum siderum atque omnium
orbium motus cum terrae mobilitate,
ita ut
omnes apparentiae
sal-
vari possint, non dubito quin ingeniosi atque docti mathematici mihi
adstipulaturi sint, praesertim

exigit,
non obiter cognoscere,
(1) 11 testo
ha sequi.
(2) II testo
ha: philosophiam.
si
et
quod haec philosophia

expcndere voluerint.
(2) in primis
Septimo quia
si
quidam
e theologis
matliematuni ignari, de
illis
385
fortasse crunt, qui
tamen judicium
sibi
omnium
sumere, propterlo-
cum aliquem Scripturae male ad suum propositum detortum,
meum
fuerint
moror
hoc institutum rcprehendere
ausi
et insectari, illos nihil
adeo ut etiam illorum judicium tanquam stultum atque
te-
mcrarium contemnam.
Octavo,
nam mathematica mathematicis
nostri labores si
hi
non
ne abhorrcre non videbuntur
calumniarum fme immunis maneam

:
non
est
fi-
ideoque, doctissimorum et pru-
(1);
dcntissimorum judicio et authoritate
bio
quibus et
scribuntur,
opinio, a reipublicae ecclcsiasticae
fallit
frctus,
futurum arbilror ut a
et illaesus, licet sit in
remedium adversus sycophantae morsum.
prover-
(2)
DEFINITIO TRIPLICIS TERRAE MOTUS PER CoPERNICUM. (3)
Cum
igitur mobilitati terrenae tot tantaque errantia
vcniant tcstimonia
jam ipsum motum
nus apparentia per ipsum tanquam
qucm
triplicem omnino esse oportet.
in
siderum con-
summa exponemus
quate-
hypothesim demonstrentur
Primum
diei
noctisque (4) cir-
cuitum, qucm noctimcrinon Graeci vocant,circa axem
casu in ortum vergentem, proutin diversum mundus
telluris
ferri
ab
oc-
putatur,
aequinoctialem circulum describendo, quem acquidialem dicunt nonGracci vero isomerinon
nulli,
id est, ab occasu similiter in
Martem cum
testo ha:
sibi
Secundus ab
(5).
annuus qui circulum signorum
ortum procurrens
Unde
incumbentibus.
II
Queste otto considerazioni sono desunte
libro di Copernico
dalcap.II. dellib.
(5)
II
(()) II
fit
motus ccntri
(G) inter
Venerem
quasi letteralmente
intitolata
dalla Pretazione del
a Paolo
III.
definizione e tolta dali' opera copernicana teste citata, e propriamente
I.
ha: noctis.
testo ha: isimerimerinon.

testo ha:
et
utipse sol simili motu Zo-
De revolutionibus orbium coelestium
Anche questa
(I) II testo
est
abhorre non videabuntur.
(1)
(2)
(3)
illo
describit circa solem in consequentia*
percurrens;
ma
Toriginale
di
Copernico ha procurrens.
49
,;
386
diacum pertransire videatur, quia Capricornum centroterrae permeante, sol
Cancrum videatur
inceps
eodem
pertransire, ex Aquario
motus
ordine, alios. Tertius
circulum qui per medium signorum

portet aequinoctialem circulum, et
inclinationem
quoniam
si
fixa
est,
tas; sed
hyems
et sic de-
ad hunc
cujus superficiem intelligi o-
axem
terrae habere convertibilem
manerent,
non
et
dierum
simpliciter sequerentur, nulla appareret
Leonem,
(1) est consequens
et
motum
nisi centri
noctium inaequali-
semper solstitium vel bruma vel aequinoctium vel aestas vel
eadem temporis
vel utcunque (2)
qualitas sui similis maneret;
sequitur ergo tertius cleclinationis motus annua quoque re volutione, sed

in praecedentia, id est, contra
motum
centri reilectens. Sicque,
ambo-
bus invicem aequalibus et obviismutuo,evenit ut axis terraeet inipso
maximus parallelorum
spectent, perinde atque
aequinoctialis in
si
eandem
quam
si
motu quo centrum
talia sint, ut oculis
(3)
magis subjici quam
A B C D quem
describamus circulum
dici desiderent,
repraesentaverit annuus centri
terrae circuitus in superficie signiferi
E centrum
et sit
Ipsum circulum secabo quadrifariam subtensis diametris
BE
ni,
D.
Punctum
Arietis.
teneat Cancri principium,
Jam assumamus centrum
plano
quod
GA
dimetiens,
sit
Copernico ha: ad hunc circulum, qui per
FG
Librae,
ejus soi.
AE
C, et
C Capricor-
primum inAsuper
II I, sed
non
in
eodem
circulorum sectio communis
aequinoctialis videlicet et signiferi. Ducto
(1)
terrae
quo designabo terrestrem aequinoctialem

nisi
terrae
ipsum esset centrum mundi.
Demonstratio Triplicis Motus.

Haec cum
mundi partem
immobiles permanerent, solque interim per
obliquitatem signiferi moveri cernitur eo
nec aliter
fere
quoque diametro
medium signorum esl,
FAH
ad
elejus super/iciem,
oporlel inlelligi etc.

(2)
(3)
II
testo
ha
utriomque..
Questa dimostrazione
rezioni neces
Ho
ccrretto
pure
tolta
utcunque secondo
da CoperniQO,
al
1'
originale di Copernico.
luogo citato
donde ricavo
le cor-

GA
rectos angulos (1) ipsi
strum, et
limes
Flimes maximae declinationis in Au-
I,sit
maximae
declinationis in
bentibus, terrestres videbunt
Soiem circa
brumalem conversionem facientem
atl
Solem conversa
efficit:
387
Boream.
declinatio
declivitas aequi
lineam per revolutionem diurnam detornat
ha-
centrum sub Capricorno
quam maxima
quoniam
Istis ita se
sibi
ilis
Borca
ad
AE
tropicum hiemalem
parallelum secundum distantiam,quam(2)subBAHangulus inclinationis
comprehendit.
Proficiscatur
F maximae
B peregerint
modo centrum
terrae in consequentia, ac
tantundem
declinationis terminus, in praecedentia: donec utrique in
quadrantes circulorum; manet interim
semper aequalis
ipsi
A E
E A
angulus
B, propter aequalitatem revolutionum; et
dimetientes semper ad invicem
F A H
ad
FB
H; et
GAI
ad GBI,
aequinoctialisque aequinoctiali parallelus: quae propter dictam cau-
sam apparent eadem

cipio,
nis in
immensitate
in
coeli.
Igitur ex
Librae prin-
sub Ariete apparebit, concidetque sectio circulorum
unam lineam G B
(1)
Copernico ha: rectos
(2)
II
testo ha:
qm.
et
E, ad
quam
angulos.
llo corretto
sccondo
1'
commu-
diurna revolutio nullam ad-
originale copernicano.
mittet declinationem,
388
omnis declinatio
secl
erit a lateribus; itaque sol
verno videbitur.
in aequinoctio
Pergat centrum terrae cum assumptis conditionibus,et peracto
semicirculo, apparebit Sol
Cancrum ingredkatF austrina aequino-
ad solem (1) conversa faciet illum Boreum
ctialis circuli declinatio
aestivum,tropicumpercurrentempro ratione anguli
videri
F ad
nationis.Rursus avertente se
communis
I in
tus, videbitur
progressu
ED
caclet
denuo, unde Sol in Libra spectaconfecisse.
Ac
ad Solem paullatim se convertens
in principio
quae
lineam
unde digredi
EC F incli-
tertium circuli quadrantem, sectio
Autumni aequinoctium
HF
in
(2) coepimus.
eodem
cleinceps
redire faciet ea
(3)
Aliter
H
E
Sit itidem in subjecto plano
circuli erecti
AEC
ad ipsum planum
communis
dimetiens, et sectio
quo circa
in
et
id est
sub
Cancro et Capricorno designetur per vices circulus terrae per polos,

qui
et
sit
DF
I,
et axis terrae sit
dimetiens circuli aequinoctialis.
convertit qui
sit
Quando
igitur
qui est sub
scribet parallelum aequinoctiali

et distantem
LI
E, tunc
in
ille
motus
circa
Borea
axem
de-
Austrinum secundum dimetientem
tropicum Capricorni
ve ut rectius dicam: motus
ciem insumit conicam,
ad solem se
circa E, atque aequinoctialis circuli incliaatio
secundum anguium
KL,
F, Boreus polus D, Austrinus
circa
in sole
apparentem,
axem ad visum A E
centro terrae habentem fastigium
superfi,
basim
vero circulum aequinoctiali parallelum. In opposito quoque signo
omnia
pari
modo
eveniunt, sed conversa.
(1)
testo ha: solam, corretto allo stesso modo.
(2)
II
testo ha: egredi.
(3)
Copemico haal
di
si-
sopra dellafigura; Parles Boreae:
al di sotto
Partes Auslrinae.
389
Patet igitur quomodo occurrentes invicem bini motus, centri
quam
et inclinationis,
cogunt axem terrac
in
omnia quasi
nere, ac positione consimili, et apparere
in-
eodem libramento masint solarcs
motns.
QUOD NON OMNINO AEQUALES SINT MOTUS CENTRI

ET 1NCLINATIONIS.
Dicebamus autcm
pemodum
(1)
annuas revolutiones pro-
centri et declinationis
esse aequales,
quoniam
si
adamussim
aequinoctialia solstitialiaque puncta
(2) idesset, oportcrct
ac totam signiferi obliquita-
tem sub stellarum fixarum sphaera haudquaquam permutari
cum modica
sit differentia,
(4) quibus illa
jam
nisi
cum tempore
anticipaat:
quam ob causam
cum non
sufficeret,
spcramus motu terrae nos conscquuturos

et
hypothesi utemur
solis raotu
nunc recentio,
X.
astrorumque fixorum ejusdem generis,
Quo
et
et
de
aliis telluris
motibus, quos
medium
quivisti altipeto
(1)
Continua la diraostrazione
(2)
II
testo ha:
Copernico
11
di
lia:
XXI.
testo ha: utentur.
porpendere gyrum,
exindeque reclivem
Copernico.
adamissim.
due puuti mancano nel
(3)
(4)
(5)
solis
fertur candens intra astra liquentia, nec tu
Sensu
testo.
quem
quo tamquam principio
geometricos putavit Copernicus, qui adhuc miris se suppositionibus implicuit.
Attamen
nona
demonstrationibus aliorum.
(5) in
CAPUT
De
vigin-
idcirco
decimam superaddunt; ncdum tamen finem adsequuti
rcs
sed
crediderunt aliqui
sphaeram quoque stellarum fixarum moveri quibus

sphaera superior placuit. Quae
grandescens pate-
quidem ad nos usque partium prope
facta est: (3)a Ptolemaeo

ti
non
fixam serie servare polorum
Difficili
remanens eccentricus
Niteris. Interea et
ulla ratione
Nam
motum, sortemque duorum
Telluri adscribis
Non
390
variam
ille,
datus, circumflexu' (1) axis
solis,
vario pro tempore,
molem
Orbita de medio puroque ostendere templo

Assuevit, cujus dignum est pernoscere caussam.
Et
praeteriit veluti temerarius
te
ille
est
Mercurii ac Veneris cursus, quia corpora tanta

Sole magis
nunquam
nobis propiora recurrunt:
Ut bene dixerunt qui tempus adusque Platonis

Lustrarunt
oculis,
Genio meliore, micantum
Stellarum cursus. Quidquid confictio Mauri
Suadet mendacis, maculam qui in sole notarit
Tempore quo junctus
fuerat Cyllenius
Et mirum cur non specie

Illo
telluris
olli.
adactum
videam, ceu consistentia mundi
te
Astrorum
clara fuit sine pondere in amplo
tibi
Aethere, nec coelis rapientibus indiga (2)
Unde
locus
non
esse queat,
ferri;
quo tanta vehantur
Corpora, totque istud circa excurrentia seclum,
Unde
nihil capiant, nihilum cui distribuantque,
Nec
fuerint
Uni.
At
Atque
te
uno super axe infixa vehenti

vexans intorcta corolla protervo
infelici
nimium pede
Majores adigens
alias in
torquet, et urget
supposituras
Ut geometrando pariter vexeris, ut

(1)
II
(2)
II
(3)
II
(4)
II
testo ha: circum/luxiis.

testo ha: indujna.
testo qui
ha un punto.
testo ha: corrolla potcrvo.
ii
queis
(4)
(3)
391
Ociavam sphaeram permultis nona
retardat,
Inque dies simplex species trepidantior exit,
monstra vehens accessus atque recessus
Millia
Signifer infernus
Tam
morosum exinde supernum
rigide Helligeram
Quo ruat
hanc belvam tractarier
in praeceps perfractis cornibus,
audit,
atque
Obtusam quassans testam, nutantis olympi

Claustra movet. Varie hinc turbantur pondera librae,
Nescio quo nimium temulenta Astraea superna

Nectare, subjectam exagitat, tractamque capillis
Concutit et quassat
fatis
violenter iniquis.
Insimul hinc auges multorum insania multa

Proripit, inde poli subjectaque corpora tanta
Hoc nutant
nutante, suoque ex ordine cedunt, (1)
Quamtumvis
Ergo
discreta sient longo ordine cuncta.
telluris
Ut bene
hoc variatio
facit
cognosti, sed
centri,
caussam adducere nostras
Pertinet ad parteis, quibus innotescat ut
ille
Debeat ad normam nusquam spectare mathesis.
Namque
superficies maris, arentisque profundi,
Sublimisque, suis vicibus variantur, et uno
Temporis
in puncto,
nihil
unum
constat idemque.
Quocirca et sensim centrum mutatur obitque

Sensim, non brevibus ita conjectabile
seclis
Legibu' quae frustra cupiant apprendier
ullis.
Profuit ergo nihil quod terram noveris astrum
Aera per magnum,

Ut spacium
inferres
Lumina raptarent
testo
circa ignes (2) templa meantem.,
unum
sine fine, nec ulli
orbes. Proinde
omnia
ha caedunt. Sta per excedunt suo ordine.
(1)
II
(2)
Leggerei
ignis.
solis
392
Ut supera astra ferant naturam, tantaque totque

neque sunt cognata
Scintillant etenim,
plarietis,
amplam
Praedita nec parili consistunt mole, sed
In speciem adsurgunt elementi flammiferantis.
Quaeque minora
Concipias
vides, ea dissita longius esse
spaciumque ultra haud sine
fine deesse,
Consimilis similes ut habetque potentia dotes.
Ergo manent, velut

Et velut
Qua nec
manet
sol,
sic quilibet ille
iste suis,
non
Vallatur, quos
iste
undique
soles,
planetis
ulla ratione videmus,
et inde valent isti
hoc cum sole
videri.
coelum neque mobile primum,
Ergo
tibi
Nam
subjecta duo haec periere, ut voce prophetae
nec
sit
Praedictum vera
Quandbquidem
nostra hac aetate futurum
est,
accessit favor et sententia divurn,
quam mox
Veri pro specie,
justique sequetur
Judicium et sanctae fundamina relligionis,
Speratumque diu seclum succedet
Nam
relegata dabit tenebrarum
in
orbe hoc.
numina
in
orcum,
Erroresque vagos cum pondere lancis iniquae,
Quae lucem mentita
diu, palantia crudis
Per noctem ducibus mortalia corda dedere.
Ergo
renitebit sancto de pectore diae
Naturae
mundum
species,
diffusa per amplurn,
Immensique operis moderator verus
et
unus
Noscetur vere magnus, cui numina plaudunt

Infinita,
Totque
sua quae
quot in
At vero manifestum
tu, et
immensum
luce serenant,
cunctis vivunt animata minora.
est,
tellurem constanti esse ad polum vul-
ab antiquis ut Timaeo et Pythagoricis circa polum versa an-

nuo motu dicta
393
est ct ad stellas
omnes
fixas invariata et constans
(sccundum generalem dico rationem) invenitur
mea
spicienti potuit
illa
imaginatio,
quam
nempe ad solam relationem eam quae
ad pauca ergo re-
junior habui, dcservire:
solem et tellurem
est inter
pro anni varietate, etad reliquum nobis luminare majus, quod est
Luna
socialiter
cumTellure solem annua revolutione circumlustrans:
sed ubi propositum
certissimum
fuit, altius
contemplationis oculos adtollere,
vel modica Telluris facta a polo ad polum reces-
sit,
sione,respectum
eum
qui est verticis nostri ad fixarum stellarum
verticalem variari et horizontem alium
fieri
curavi ut ea de re
Copernicum consulerem, de quo tantum audieram quod cum

quis terram circa solem et nroprium
statuerit,
Centrum quippe
discurrit
ficere
et
quam ego cogitabam

Telluris
ille
alium hunc motui
ex antiquis perceperam.
et
secundum ipsum verius
inter polos zodiaci
hoc pro quadruplici anni tempestate poterat
sed reclamantibus mundi polis et tota
larum constantia cum
anti-
centrum moveri ad annuum
diurnumque motum consentiret: comperi ut
polum
cum
illa
ei suf-
reliquarum
verticali circulo et horizonte
stel-
quos in pro-
posito statarios cognoscere oportet) quasi a natura revocante ad
suppositiones divertere coepit
cum sua
vertibilem inclinationem appellat:
rum usu non incommodam

et abstrusis et absurdis
illa
quam
inveniant
inflexione
licet
quam
con-
mathematici pro eo-
utpote qui magis implicitis
naturae torminibus assuerint
suas
alias
construere tabulas pro cnjusque motus regula et anomalia), mihi
tamen nunquam
satis
Tellus assequitur finem

lucis ac
tencbrarum,
naturae adcommodata visa
est.
suum variandorum temporum,
calicli
atque
frigidi, si
cum motu
ponat obliquum circa solem circuitum absque tertio

tis
est
enim ad augmentum
pendicularis radius
et
mensurae
diurno com-
illo
motu. Sa-
decrementum dierum, ut
modo per lineam aequinoctialem
do per lineam hanc vel illam tropicalem
enim
Satis
et
solis per-
Telluris
modo per has
mo-
vel illas
intermedialcs emicet. Sic spirales circulos esse oportet, sole sensim
exortus alios atque alios subeunte. Tertius ergo
ille
declinationis
50
motus contra centri motum
hoc tantum quaerit ut axis
reflectens,
maximus parallelorum
terrae et in ipso
fere
394
mundi partem
spectent: hoc
autem non ad naturam
menta pro quibus Tellus moveatur
eandem
aequinoctialis in
mo-
rei et
sed ad astronomica phaenome-
cum
na, idque (quod ego capere possum) magna
que Genii remurmuratione quadam; de qua,
si
difficultate at-
videbitur, alias. Mihi
vero longe magis naturae consentaneum videtur, ut Tellus, ultra
motum diurnum, quo
proprii aequinoctialis circulum describit
pro
secundo annuo motu,, eodem ordine ab occasu ad ortum aequinoctia-
lem terat
nostri seculi lineam; ab utroque
rum aequidistantem cumque hoc axem

:
nempe designatorum
orbis proprii
polo-
omnino habere
versus polum et polares parallelos immobilem. Sicut etjudicamus
planetarum reliquorum singulos immobilem habendo axem ad
sibi
constitutos polares circulos, quos axis extremitatibus delineent; annuos* circa
medium
solem
percurrere circuitus
quod manifeste in
luna comperiri potest, quae in tanta aspectuum varietate certam ad
Tellurem perpetuo fixam videtur habere partem. Omnia vero mihi

facile constare videntur, si
rantia sidera, ut
et ipse
nostrum aspectum
pricorni;
solem concipiamus
medium
inter er-
circulum internum terat, cujus diameter ad
finiatur
ad duos tropicos, Cancri videlicet et Ca-
ad aspectum vero lunaris mundi, qui latius circa terram
vagatur, duplici videbitur de causa

ca, devectio illa solis
alios
sic
intrinseca videlicet et extrinse-
major: de Venere et Mercurio infra dicetur,
enim praetermitto. Hinc evenit ut
et
diameter
nunc tardius, nunc vero velocius moveri videatur
solis varietur, et
ipse,
cum tamen
Tellus annuo circuitu aequaliter ad aspectum generalem fixarum
stellarum
men
annuum peragat
circa
mundi nempe
polos
cursum
interim in una zodiaci medietate plus immorari videtur
in alia
quod minime esset
nisi aliqua ratione obliquato illo
culo interdum concursum interdumque occursum variante

lure. Suffragatur huic sententiae
nempe
alios) similes conficere
quod
sol ta-
quam
suo cir-
cum
Tel-
et reliquas stellas fixas (soles
circuitus inveniuntur
quod physica
novi ratione antequam idem audissem observatum mathematicis nostri
temporis.
395
Invcniquepostea a Mirandulano rolatnm, quod Loo Hcbracus insignis mathcmaticus, quasi vetoribus
instrumentum cujus canones

litate praecellentes
cum
parum
fidens, excogitavit
se vidissc testatur
novum
mathematica subti-
quo medio cluas non erraticas bis codcm anno
observasset, dicit priorem observationem ab altera duobus di-
scrcpasse gradibus. Scd Peripateticus alioqui philosophus, hac luce
ante oculos objecta, ad naturac scnsum minime oculatior est cffcctus,
ad aeris quippo statum putat differentiam illam esse refercndam

sod hoc stupidi est capitis assercre,non enim ab aere distantiae ratio,
sed magnitudinis tantum (quidquid
ille
possit) variatio potest inten-
medio causari, quae ad duorum graduum differen-
siore rariorequc
tiam centrum unius fixae ab alterius fixae centro multum abest ut

vel puncto discriminare possit. Ille vero qui distantiam metitur,
a peripheria tendit ad peripheriam, sed ad centrum
terum distantiae terminos
sibi constituat oportet.
cipiendum tantum, quocunque possumus facillime
non
unum atquc
al-
Porro ad hoc pcruti instrumento.
Aliud quod desiderassem a Copernico haud quidem mathematico

sed philosopho,
est,
nc octavam illam sibi confinxisset sphaeram tan-
quam unum omnium
stellarum a centro aequidistantium concepta-
culum. Egregio tamen fecisse compcritur, quantum certe mire ab
homine plus mathematico quam physico; quia ex illaparte nullum
motum: sed omnem polorum
cognoscit
tatem et
quamcunque aliam quam
telluris (ni fallor, quia
tasse
ncc non piguit
canones
cum natura
illi
et
re-
tropicorum et augium varie-
reliqui appingunt, a
motu
(1)
omnia ejusdem clogmata non vacavit perscruquanclo
nihil
tum
suos
tum aliorum astronomicos
habere commune optime sciam ) tanquam
a proprio principio atque primo subjecto petendam judicavit.
Proinde nec in eam possum currere sentontiam qua Mercurium

atque Venerem minores circulos aTelluris atque Lunae circulo comprehensos
constituit efficere
hoc enim nullo potest salvari pacto
ad eam quippe sufficientiam Venus
(1)
Qui nel testo
c'
et
Mercurius per latituclinem a
una virgola, che ho trasportata avanti.

sole abscedunt
396
quanta sufficere posset ut inferiorem sub sole semi-
circulum percurrentes non moclo in lunae magnitudinem et speciem
atque colorem devenirent, sed alterum horum astrorum (nempe Ve-
nus quae majoribus a sole medio recedit semidiametris ) ad eandem

circiter
nam
cum
tellure
rationem vicinissima
Lunae magnitudinem usque adauctus
impingeret. Mercurius vero ad

circa
Lu-
iret intra tellurem et
intra tellurem item atque solem; quinimo prope in tellurem
easdem cum luna ad conjunctionis circumstantes partes inter
Tellurem appareret atque solem. Nobis vero sicut Timaeo et Pythagoricis universis
ultra solem perpetuo evagari comperti sunt duo
Venus
illi
planetae. Ita quippe se habent Mercurius atque
tia
atque propinquitafce ad solem ex altera regionis parte, sicut ex
ista Tellus
in
atque Luna. Sunt ergo
milii
in distan-
quatuor haec astra tanquam
duobus orbibus computata, quemadmodumCopernicus ex Luna et
tellure
non sine laudabili ratione
haud quidem respectu
constituit,
quam habent
habito ad discontinuitatem et absolutionem,
atque minores ad solem habitudines

socialem illam concurrentiam
inter se,
sed ad continuitatem
quam annuo motu habent
nempe
circa solem,
Confusa ergo ista quodammodo, atque alia distinctissima ratione in

uno, solis atria complectente, circulo, circa eundem polum, super ea
dem ejusdem
aequinoctialis
metraliter oppositi sunt
illi
(quam
ita
nunc volo appellare) linea dia-
duo planetae
istis
duobus
illinc scilicet
Mercurius atque Venus, hinc vero Luna atque Tellus. Unde

ut ita semper Mercurialibus et Venereis luna et tellus
cum
fit,
(1)
sole con-
juncta videatur, sicut lunaribus et terrestribus Venus atque Mercurius.
Quomodo vero eodem modo
habeant magis particularibus

circuli
quem
terunt circulo
et propriis
illi
bus est majus ocium, atque de
Sunt ergo orbes duo

nae;
(1)
B
II
A et
vel vario
medio
iis
ha
sit.
simili
vel diverso se
motibus circa
solari
istius
concentricum;
magni
aliis
qui-
cura major,definiendum relinquo.
B, quorum
vero Mercurii et Veneris qui
testo
A quidem
est Telluris
annuum gyrum
etLu-
aequali passu

conficiunt circa
centrum E, ubi
lum
AB
ejus circulo
circuit luna
397
intelligo et corpus solare et circu-
concentricum. Proinde sicut circa
motu nunc ad conjunctionem cum
nunc ad oppositionem
in
M, nunc
in
sole
fieri
tam; nunc vero magis Telluri (1) propinquam
ita
et
Venerem
convenit, ut
Venus
Tellurem
obvia in 0,
dichotomia L, nunc in dichoto-
mia N, unde accidat Lunam a sole nunc magis
rium
illi
circa
Tellure remoet inter
Mercu-
Mercurium elongationes
et
appropiationes augeat a sole et ad solem, et per diffcrentias locorum

et irradiationum quas describunt rectae hinc
BN
BA, BL,
sole recedentibus,
ita et confusiore ratione
(1) lltesto
ha:
AI,
AG,
inde vero
Tellus et Mercurius vicissim a corpore solis minore
videant elongatione feriare? hinc vero
magis a
AB,
tellure.
quod
in
Venere inde vero
Luna
hoc schemate, ut compendiosiore,
designamus quandoquidem neque
facile est
398
nobis circulorum multiplicatione vel (ut revera naturae consenta-
neum)
spiralium
praesertim
dum
ita
cum
felicem compositionem ut possimus
rnultum nobisadsit
monstrasse locum
ocii:
ris et lunae, circa
sice
sufficiat, ut ipsi
per se ipsos, melius
et
Veneris et Mercurii, circa

hactenus mihi
magis definiendum superest
satis.
ha:
phaenomenas.
inquirendas.
quam ego
A phaenomena
E solis
tellu-
inquirenda (1)
Si quid aliud interim
in sequentibus ubi
disseremus fortasse commeminisse juvabit.
(1) II testo
ideo solertioribus Astronomis rei tantae
indicare possim, reiiqua persequantur, ubi circa
sibi constituitur
adducere
vix in rebus ad ut physicum hoc institutum aperien-
phy-
de motu telluris
INDICE
Lettera
al
Comm. Francesco
de Sanctis
....
pag.
ix
1.
Oratio valedictoria
2.
Oratio consolatoria
27
3.
Acrotismus Camoeracensis
53
4.
De Immenso
191
Liber
Liber
II
Liber
III
et
Innumerabilibus
201
251
313
*dT
UNIVERSITY OF CALIFORNIA LIBRARY
Los Angeles
This book
CD
on the
last
date stamped below.
U ?F
LO-URL
ftflC|MJV
iJf*
r?
DUE
DECl 2
^fCAU
is
MAY 31
ACNOV
mW
4
1
01201 e
47584
ÛIBi
Aj
Di
1
yo\wm
,M-m\ms/A
îos-aw
î
3 1158 01231 0867
0%,
ÊUNIVEI
.J;U)bANli:
ÛIBR ARY/L
^<3
>
ÔdllVDJO^
ÔFCALIFORi
\WW
OV^
ÔFCAi
^/ÂINn-JWV*
vvlOSANGI

Giordano Bruno Opera Latine Conscripta Vol 1 PT 1 Oratio Acrotismus de Immenso

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Giordano Bruno Opera Latine Conscripta Vol 1 PT 1 Oratio Acrotismus de Immenso

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Of

Digitized by the Internet Archive

^aOd ITVJ- JO-

JORDANI BRUNI NOLANI

JORDANI BRUNI NOLANI

PUBLICIS SUMPTIBUS EDITA

et Innumerabilibus (Lib. 1, 2, 3).

COMM. FRANCESCO DE SANCTIS

Carissimo prof. ed AMICO,

debito vecchio, e poiche e tuo merito se

a te voglio intitolare que-

che tu da Ministro su la Istruzione Pubblica

volesti fare a pubbliche spese.

tuo provvedimento ha dato

a quesfopera un piu alto significato, 1'espressione cioe della

inchina ad uno de' piu gagliardi

caratteri che abbiano onorato

genere. Tu, Ministro

Se in questa Italia arcadica (scrivevi tu)

vare uomini, che abbiano una coscienza, e percio una vita,

mondo moderno, che portavano

nel loro seno

Sanctis, Storia detta Letteraiura italiana, vol.

Per lungo tempo

poranei tennero verso di

secoli di schiavitu, Si,

una riserva che ha

mio carissimo amico, inchiniamoci

tu sai che a me parve la

rosa, e piena d'immagini; pur

serve del veccui

nostre biblioteche pubbliche conservano

prontamente accettata qui

statue si facciano pure

tre secoli fa, c' erano

di rinunziare alla liberta del

qualche cosa dippiu, e siano

divinazioni di questo lor

settantesimo terzo anniversario

Goethe, a Francforte sul Meno

faceva la sera una gran

un' edizione completa di

lungo studio .siami riuscito a bene:

parrebbe vero, se pd-

In Italia lavori sul Bruno, dalla meta di questo secolo in

non sono mancati; piu notevoli fra

Vita scritta da Domenico Berti, dove la prima volta compar-

documenti del processo veneto, dei quali

quanto ad edizioni noi abbiam dovuto continuare a servirci.

Eccettuo 1'edizione del

che ora, esaurite, non

trovano neppure piu

esempio che non ebbe imitatori.

due edizioni tedesche lasciano molto a desiderare,

quando anche fossero

commercio, non iscuserebbero piu

diciamolo pure, non ajuterebbero molto

la intelligenza del pensiero bruniano.

qua, e stato detto avvolto in oscurita cimmerie,

deve, in parte almeno, o alla straordinaria rarita delle opere,

onde niuno aveva potuto leggerne piu

una, o due; come

edizioni tedesche, alla poca accuratezza