chng Vit Nam cng l l thng tnh, nhng khng c ti, khng hiu bit n ni n chn m m mui bt chc, th ch lm ra c nhng bn ng La sao ti m thi. Ch ngha Hu hin i l vn khng mi nhng n vn nh hng v cn ang l mt i vi mt nhm nh vn ngh s ta. Vit v n l kh, khng phi v cao siu m v n khng thng nht; tinh thn chung l mun vt qua gii hn ca ch ngha hin i, nhng hin i li l mt khi nim a ngha. Mt mt, v mt ngh thut, n ni tip tinh thn ca nhng tro lu tin phong thuc ch ngha hin i cui th k XIX u th k XX; mt mt v t tng n chng li tinh thn hin i ca ch ngha duy l Cn i, hc thuyt Khai sng. Ring v mt trit hc, n thuc loi phn trit hc bi n khng tin vo kh nng ca trit hc vi t cch s thng nht l lun v th gii quan. Nhn li hn th k qua, khi khoa hc pht trin ko theo s thay i trong ngh thut. Vi ch ngha hin thc, tiu chun ging tht l ch soi. Nhng khi con ngi lm ra my nh th chuyn v ging tht trong hi ha li tr thnh qu n gin. Mt lot tro lu ca ch ngha hin i ra i. Monet, ng t ca hi han tng, khi v nh th Rouen, ch trng th hin s khc nhau ca hiu ng quang hc do s chiu sng khc nhau m khng quan tm lm n ng nt. Khi khoa hc a ra nhng cng thc, lin kt nhng k hiu theo ci ng php ca ton hc, c th din t c nhng quy lut ca t nhin, th ch ngha tng trng bn ngh thut cng coi mu sc, ngn ng l k hiu biu t, biu cm. Van Gogh dng nhng tng phn mu hng du vi mu mu, mu xanh du vi mu xanh gt t mt bu khng kh ngt ngt, mt ni n chi trc tng. Baudelaire cho thin nhin nh mt khu rng biu tng, mu sc, m thanh, hng v u c mt s tng giao. u th k XX, da vo nhng pht minh v c bit l c hc lng t cho thy trong th gii vi m nh lut ngu nhin c tnh quyt nh, ch ngha
siu thc ra i. Bi T do kt hp ca A. Breton nh mt tuyn ngn, gm
mt lot hnh nh xut hin t do, kt hp ngu nhin, hon ton v ngha nu theo h quy chiu ca th hin thc. Ri mt lot ch ngha khc xut hin, nhn danh tin b hn, lm nn gng mt v cng a dng ca ngh thut hin i. Th k XX cng l th k ca nhng s kin v i. Cng vi thuyt Tng i, s pht minh ra thuyt gin n ca v tr, bc x tn d; cc nh bc hc tm ra iu phi thng: v tr thot thai t mt v n khng khip Big Bang. Con ngi cng c tham vng di mt vo ci cng tn ca th gii vi m; mun tm ra vin gch c bn cui cng, quy lut c bn cui cng ca vt l. Nhng ri nhng nm cui ca th k, thc tin chng t, v mt x hi, nhng ch thuyt ln nu khng vn dng sng to s dn n v; v t nhin, cc nh bc hc vi nhng nghin cu cng phu li nhn ra ci gii hn ca nhn thc. S pht minh ra Big Bang li t ra cho cc nh vt l bi ton v im 0 ca thi gian, ci trng thi k d cn phi c mt phng trnh ti hu thng nht c cc lc vt l, nhng n nay vn cha ai tm ra c. S v ca nhng th ch quan liu gio iu, s ni gin ca thin nhin chng li s ci to ca con ngi, chy ua chin tranh, phn bit chng tc, mt bnh ng gii, chnh lch giu ngho cng vi s pht minh ra l thuyt hn n, hiu ng cnh bm, hnh hc fractal, nhng h phi tuyn l nhng c s su xa tinh thn hu hin i xut hin. Theo Lyotard, chng ta ang sng trong thi hu hin i, thi m tt c nhng l thuyt c t thi nh sng u b v. Theo ng, tinh thn hu hin i sinh ra l chng li s c ti ca cc ch thuyt m ng gi l cc siu vn bn(mtarcit); cho khng c mt th nguyn l no ph qut cho tt c; chng li quan nim rng trt t v n nh l lun lun tt v coi s hn lon, bt n l lun lun xu. i vi hu hin i, mi s tht vnh hng s bin mt, thay vo l nhng biu hin ca nhng hin tng khng bn cht. Thi hu hin i l thi ca s la chn khng ngng, n l h qu ca s bng n thng tin. l mt thi khng phi ch thuc v nhng ngi giu c m mi ngi n ng u tr thnh mt cng dn th gii v mi ngi n b l mt c nhn c gii phng. chng li siu vn bn (ch thuyt ln), hu hin i pht huy tnh cht a dng, coi trng vai tr c nhn, cc nhm, coi trng cc l thuyt nh, nhng tiu vn bn (petits rcits). Nhng tiu vn bn ca hu hin i thng c cch nhn tm thi, ngu nhin, khng khi qut tnh thng nht, tnh n nh, tnh hp l hay s tht khch quan. Trong tt c mi kin u c quyn hin din, k c s bt ng v ni sai(paralogie). Khoa hc hu hin i nghin cu nhng bp bnh, v thng ca i sng. Lyotard vit: "Ni mt cch gin d nht, ngi ta coi "postmoderne" l s khng tin vo nhng l thuyt ln, siu vn bn (mtarcits) ( ni nhng ch ngha). Trong lnh vc ngh thut, cc kin trc s i tin phong. Venturi ph bnh
li kin trc n iu cc lc ca cc cao c mang nng tnh thc dng v
mt bng m li b qun tnh a dng. Nm 1972, nhng khi nh cao tng do Yamasaki thit k tng ot gii kin trc Pruitt-Igoe ti M b git sp. Nhng ngh s hu hin i chi b nhng tiu ch chung v ci p ca ch ngha hin i. Nhng nh hin i i hi ngh thut tr nn tin nghim v siu vit. Tri li, nhng ngh s hu hin i li mun ngh thut gn lin vi hon cnh x hi c trng c th, mang tnh thi s. H cng vt b tnh qu phi, hn lm, tnh avant garde ca cc nh hin i, bi s pht trin mnh ca tnh cng khai v cng cng. Edit Deak tuyn b: Ngh thut hu hin i sn sinh ra nhng c shock ca nhn thc ch khng phi nhng c shock ca ci mi. Cc ha s th hin tinh thn hu hin i bng s chm bim ma mai mt cch ngang bng, bi h thy thn phn ca con ngi tht gin n v ng ci. H cng ct t vi ngh thut tin phong nn sn sng th bt c iu g: s phi l, s phm thnh, s hn lon, s ng ngn, v s c chp. Ci phn cht lng c ln ngi bi s khc thng, s t do, v s ph v khun kh. Tc phm hin din nh l mt tng th ca s ri lon, phi trt t v v chnh ph. C ngi tuyn b thch s lai tp hn l thun khit, s bp mo hn l trn tra. Tnh nc i m h hn l s r rng. S ngang bng cng tt nh s v c tnh, bun chn cng tt nh phn hng, nguyn s tt hn l c thit k, s kt hp hn l loi tr, s phc tp hn l gin d, du tch c cng tt nh s cch tn, s tng phn v lp l hn l trc tip v r rng. Nhiu ha s khc t loi ngh thut object (vt th) m thay vo loi ngh thut process (qu trnh) khng kt thc trong sn phm. S dng nhng cht liu khng bn vng hoc hon ton phi cht liu (body art). T chi vic lm ngh thut theo cch truyn thng, h sn tm nhng chuyn ng mi. Ngh thut ca h phi quy c, phi trung tm. Ph bnh gia vn chng Ihab Hassan a ra danh sch ca nhng tnh cht i nghch gia Hin i - Hu hin i: Hnh thc (ng) - Phi hnh thc (m); c thit k -Tnh c; Tc phm nh ch cui - Tc phm nh hnh trnh, trnh din, happening; Sng to - Gii sng to; Tp trung - Ri rc; Lc thi - Lai tp. Barry Lewis , trong mt bi vit rt c th, bao gm ca ng v ca nhiu ngi, v ln bc tranh kh sinh ng v c th v vn chng hu hin i, cho n khng nht qun v th hin rt khc nhau nn kh a ra mt l thuyt mch lc phn tch, nhng vn c th ch ra c nhng nt c trng. Trong , hu nh mi s vic v con ngi u b bp mo; tnh trung thc v lnh mnh b ph b; nhn vt ty tin khng th gii thch ni v chnh tc phm cng tn ti nh mt n d v s ph v trt t. Trc ht l ph v trt t thi gian: ch ngha hu hin i lm mo m lch s mt cch c thc phn tnh, h cu nhng vn bn v nhng bin c ni ting, s si nin i, hay vic ho ln lch s v gi tng, lm sai lch c hin ti. Snhi phng (pastiche): mt loi hon v, xo trn nhng kiu vit c. Cc nh vn cho rng khng cn c th a ra c nhng cch vit mi, ch c th thc hin c mt s kt hp t s lm lt
nhng vn phong ang hin hu trong lch s vn chng. Mc ch ca li
lai tp ny c tnh git gn hn l nhi vn giu ct. Ph v cu trc: nh vn hu hin i gng ht sc p nt bn yu t ca tiu thuyt l ct chuyn, nhn vt, cnh tr v ti, ct chuyn b nghin nh thnh nhng bin c v hon cnh, nhn vt b phn tn thnh mt b ca nhng kht vng, cnh tr ch m t s si. H khng thch s lin mch v kt thc trong truyn thuyn thng, m a chung phng thc a kt, bng cch ban cho mt ct chuyn rt nhiu h qu c th c c. Tc gi c th trc tip ni chuyn vi c gi, cn t bc vo truyn nh mt nhn vt. Vi tc gi cn ph v kt cu vn bn, trong nhng khong trng, nh vn ghp vo nhng trch dn, hnh nh, biu , th, bn thit k hon ton khng quan h g n cu chuyn. C bn vn c mu khc nhau, ch in m, in nghing, kiu ch Gothic, ch vit tay, du k m, du nhn ging, v c nhng th linh tinh nhng ct, nhng ch thch chen chc bn cnh nhng vt bn tch c ph, du hoa th Tnh hn n: nh vn hu hin i s dng ph v cch to dng v tip nhn sung s vn bn, h em yu t ngu nhin vo tc phm. Cun The Unfortunates(1969) ca B.S. Johnson, l mt hp-tiu-thuyt khng ng gy, nhng phn ca tc phm c th c xo trn t do. C tc phm c sp xp n thun bi trt t ngu nhin, c khi l s ba bi ca bn tho trong cn phng. C nhng cun dng phng php ct-vn ca ha s Tristan Tzara, gm vic ct ri nhng cu vn trong mt s vn bn, xo trn ln, ri xp nhng mnh giy vn theo th t ngu nhin. Mt kiu to ngu nhin khc l gp i mt trang vn, ri ghp kht vi mt na ca mt trang khc. S hoang tng (paranoia): dng tm trng y s hi v ng vc ca thi Chin Tranh Lnh. Nhng nhn vt chnh trong vn chng hu hin i, theo Tony Tanner, lun c mt "nim kinh hi rng c ai ang v kiu cho cuc sng ca mnh; thy x hi c m mu chng li c nhn. Vicious circles: ngha en l vng lun qun ch ci c tnh i tt trong vn chng hu hin i, khi ranh gii gia ci ni ti ca vn bn v th gii ngoi ti b xa nha, nhng ch on mch khi tc gi bc vo trong vn bn v nhng tnh th nhng nhn vt lch s c tht xut hin trong nhng tc phm h cu. Cc nh ph bnh cho rng, tt c nhng s khc thng ca bt php hu hin i, ci triu chng ri lon ngn t, l do trong s rn nt ca x hi t bn, chng chnh l biu hin, theo Lyotard: hin nay chng ta ang trong mt hnh thc mi ca bnh thn kinh phn lit". Ch ngha Hu hin i cng nh mi tro lu xut hin khc u c phn c l. T tng chng gio iu, chng khun mu x cng, p t; u tranh cho bnh ng, dn ch, vai tr c nhn; ph v nhng quy phm ngh thut mn c l nhng mt tt. Nhng ta, tip thu n vi thc m mui, n l, cao mt cch phi l, p dng mt cch cc oan th kh m c ng h rng ri. V mt t tng, s cc oan theo tinh thn hu hin i s dn n s hn lon v chnh ph. Ngay Lyotard, nh t tng xy nhng tng nn u tin cho tro lu hu
hin i, cng rt cc oan khi cho tt c cc l thuyt c u v, bi
trong thc t ch c l thuyt no v hon ton c m chng ch cha hon chnh, chng u gp phn nh nhng vin gch lt con ng tim cn n chn l; cn nu tt c l sai v v th th gii khng th c nn vn minh hm nay. Trong vn chng ngh thut, s cc oan ca ch ngha hu hin i s bin n thnh tr chi lp d, v ngha. Mt s nh ph bnh ngi Vit hi ngoi tuyn truyn hu hin i mt cch phi l: Cuc u tranh ln nht ca gii cm bt Ty phng trong khong gn mt na th k va qua chnh l thot ra khi bng ma ca tham vng th hin ci ti v ti hin hin thc. Ci ti v hin thc l ton b cuc sng loi ngi, vn chng khng th hin n th th hin h khng chng? Ri: Ch cn li hai mi quan h chnh: quan h gia tc phm vn hc vi chnh n v quan h gia tc phm vn hc ny v nhng tc phm vn hc khc. C l nn vit cn ct t mi p t ch quan ln vn chng th ng hn, cn vit nh trn khc g cho tc phm c th t sinh ra ri t thng thc nhau! C ngi khi cao hu hin i rt cao ngo khi nhn vn chng trong nc, nhng ch bng con mt th thin nng cn: Mi ngi cm bt dng nh c mt ci khun chung c c sn ngi ta ch lm mi mt cng vic n gin l "rt" cu chuyn ca mnh vo. Ging nh ca nhc, mi loi nhc u c nt hay ring nu nhc s lm ra n c ti v ca s ht n hay. Vn chng hu hin i cng vy, nu nh vn c ti cng c th vit hay. Nhng hnh thc ngh thut lun ch l ci v, ci tm thi, nay l mi mai l c ri. Ch c s c o v su sc l nhng ci bt bin, l nhng thuc tnh vnh cu lm nn gi tr ch thc ca vn chng. S c o thuc v ti vn, s su sc thuc v tr tu ca mi tc gi. Bn cht mun i ca vn chng mi mi phn nh tinh thn v cuc sng con ngi, khng cn n s khun ca cc ch ngha cc oan n cng lun bin i, bi tinh thn v cuc sng ca con ngi lun bin i. Tinh thn hu hin i v ang phng pht u trong vn chng Vit Nam cng l l thng tnh, nhng khng c ti, khng hiu bit n ni n chn m m mui bt chc, th ch lm ra c nhng bn sao ti m thi. Cng c nhng nhm cc oan ng l lm ra c vn chng hu hin i th thit nhng tic l ch mi dng thp nht ca n. V d nh tnh phn khng, phn khng cao cp tc l phi c kh nng phn tch s yu km ca ci c v a ra c ci mi tt hn thay th, cn ch chng i sung th qu n gin. C ngi mnh ming tuyn b chng ti vit th l chng i y. C iu, s chng i khng phi l phm cht cao qu vt qua ch ngha hin i m ch n gin l quy, ci thi khng cn n ngh s m nhng k bt ho v hc cn lm tt hn. C qu nhiu s th b, bn thu, nhy nha v hn hc, thm ch lu manh, trong vn chng hu hin i ny. Trong vn chng c hn lon, th tc, bn thu, bi cuc sng c phn nh th, nhng coi chng l c trng, l thi php th phi l, phi m, phi lun v cui cng l phi nhn ha nhng c tnh ca vn chng. Bi l con ngi bnh thng ai cng bit phn bit tt vi xu, sch s
vi bn thu, lch s vi th tc ngi ta ch thng rc ch khut lp ch
c ai li trng ra trong phng khch, m vn chng nh phng khch ca tinh thn, khng th qung ba rc, u tp v th b ln c. c nhng nh ph bnh, nhng trang web mang danh x hi hu hin i vn minh cao loi vn chng , c cng c o ha ci lp d, nghim tc ha ci bng phng, su sc ha ci v ngha, cao siu ha ci tm thng, v cui cng l nhn bn ha ci phi nhn tnh, bi k cng i phn tch mi thm ca thi ra, t v mu sc cho rc ri; c hai, c s sng to v thm nh, hon ton c th ni thc cht ch l s x rc tr tu m thi. ng La ----------------------------Bi vit c tham kho: Art of the Post Modern Era ca Irving Salder (Nh Huy dch);Ch ngha hu hin i v vn chng ca Barry Lewis (Hong Ngc Tun dch); bi ca Thy Khu v vi ngi khc v ch ngha hu hin i.