Ang Bisa ng Salita sa Ideolohiya ng Bayang

Malaya (1969) ni Amado V. Hernandez

Date: February 17, 2013Author: Edgar Calabia SamarCategory: PoetryTags: Amado V.
Hernandez, Freedom, Ideals,Ideology, Raymond Williams

Post navigation
SA BAYANG MALAYA: Tulang Kasaysayan (1969) ni Amado V. Hernandez, inaakda ang isang
buong ideolohiyao ang katipunan ng mga idea na tumatanaw sa daigdig sa isang partikular na
paraan, na laging tungo sa posibilidad na ideal. Maaari kung gayong sabihin na ang anumang
ideolohiya ay idea ng isang ideal para sa isang lipunan. Ganito, sa isang banda ang tinatalunton ng
pagpapakahulugan ni Raymond Williams sa ideolohiya sa aklat niyang Keywords: A Vocabulary
of Culture and History (1976), samantalang kinakatha niya ang dinaglat na kasaysayan ng
naturang termino bilang isang salita at sagisagmula sa pagbigkas umano rito ni Destutt de Tracy
noong 1796 bilang pilosopiya ng isipan hanggang sa salimuot ng kasalukuyang diskurso na
ginagalawan nito. Sang-ayon naman sa paghahalayhay ni Terry Eagleton sa aklat niyang Ideology:
An Introduction (1991), mapupuna ang naging trajectory ng pagtanggap sa implikasyon ng
salitang ito bilang positibo at negatibo, batay na rin na namamayaning ideolohiya ng bawat panahon,
o sa posisyon ng indibidwal na kamalayang nagtatasa sa kapangyarihan at hanggahan ng mismong
ideolohiya. Kung tutuusin, nagmula pa kay Marx, na isa sa mga pangunahing pinaghahanguan ng
mga kritikong nabanggit sa itaas, ang talaban ng mga pagpapakahulugang ito sa ideolohiya: sa
isang banda, maaari itong ituring bilang kamalayang lihis o isa nga lamang ilusyon; sa kabilang
banda, maaari din naman itong tingnan bilang kamalayan sa mga tunggalian sa lipunan at ang
mismong pagtatangkang labanan ito. Kahit si Amado V. Hernandez mismo bilang indibidwal, sangayon sa kritikong si Alice Guillermo, ay pinag-aagawan ng mga magkakaiba o magkakasalungat na
puwersang pampulitika at pang-ideolohiya. Sa harap ng ibat ibang posibilidad ng interpretasyon sa

kaniyang mga texto (at sa kaniya bilang texto), nauuwi sa kontestasyon ng mga nagsasalungatang
ideolohiya kahit ang pagbasa sa kaniya.
Sa pagtatasa kung gayon sa kontextong ideolohikal ng Bayang Malaya, mahalagang pansinin na
kumatha si Hernandez ng mga tauhangaya nina Tala, Magtanggol, Lantay at Dupilna paulit-ulit
na bumibigkas sa mga salitang malamang na iniinugan ng kontextong ideolohikal ng kaniyang
bisyon: kalayaan, katarungan, pagkakapantay-pantay, katuwiran, demokrasya. Kagaya ng iba pang
mga kaisipan, sa pamamagitan nga lamang ng salita naitutulay ng panitikan ang ubod at puwersa ng
isang partikular na ideolohiya.
Sa kamalayan ng akda ni Hernandez, halos iisa ang kahulugan ng ibat ibang salitang ito: lahat ay
umuuwi sa idea ng ideal, subalit hindi na lamang basta para sa kahit na anong lipunan, kundi para
sa kinikilalang bayan. Sa salaysay, nagsisimula ito sa Pinagbangunan kung saan itinatanghal ang
kadakilaan ng buhay sa nayon kakabit ng pagiging maralita. Sa puntong ito, nagiging kaduda-duda
ang tila-romantisasyon ng pamumuhay at paggawa sa lunan na ito (bilang Utopya na nga), sa
kabila ng paninikil at pananamantala ng mga asenderong gaya nina Kabisang Laki, kung hindi
aalalahanin na noon pa may binabagabag na ng sistemang amo-kasama si Magtanggol: Ang
puhunan ninyo ay tanging ang bukid,/ ang aming puhunay hirap, dugot pawis. Lumilinaw na
nagiging mahalaga lamang ang mala-paraisong paglalarawan sa Pinagbangunan sa gitna ng
pananamantala upang magkaroon ito ng alingawngaw sa pagtahak ng naratibo sa iba pang
lokasyon, ang Pugad na siya namang pagmumulan ng pagbabago ni Lantay, isang dating star
reporter, upang maging si Limbas, ang mahiwagang mandirigma at tagapagligtas ng bayan.
Pansinin na sa dalawang lokasyon, ang Pinagbangunan at Pugad, ang mukha ng ideal ay ideal
sapagkat huwaran at minimithi ng bayan, hindi dahil panaginip na imposibleng makamit. Si Lantay,
nang ikulong pagkatapos ng digmaan sa kabila ng kaniyang naging pakikipaglaban sa mga
Hapones, ay ayaw tumakas sa bilangguan at nananalig sa mga kinakatawan ng ideal na ito, ang
mismong ideal na ihihimutok ni Dupil bilang siyang dahilan kung bakit kaydaming bayaning nasawi!
Kung gayon, ang ideolohiya bilang idea ng ideal para sa lipunan ang pananalig na nagtutulak sa tao
para gawin at hindi gawin ang isang bagay.
Alalahanin na may ibat ibang diin ang ideolohiyamaaaring politikal, panlipunan, etikal. May
natatanging pagkiling si Hernandez sa Bayang Malaya sa isang uri ng ideolohiyang politikal na
naunang lumitaw sa dulo ng ikalabinsiyam na sigloang ideolohiyang sosyo-demokratiko. Tiwalag
na ito sa tradisyonal na Marxismo na ibig ng ganap na pagbabagong-panlipunan at siyang
iminumungkahi ni Dupil sa kanilang pagbaba mula sa bundok nang ideklarang tapos na ang
digmaan. Naniniwala si Lantay (Limbas) na maaaring magkaroon ng demokratikong reporma sa loob
mismo ng kapitalismo. Kahit nakabilanggo na, sa liham niya kay Tala, sinabi ni Lantay na bahagi ng

buhy at malusog na demokrasya ang magkasalungatan ng kuro at loob, subalit kailangang

tungo iyon sa pagnanasa ng pagkakapantay at hindi lason lamang ng kapangyarihan.
Kagaya ng binanggit na, may ideolohiyang namamayani na pinapalaganap ng naghaharing uri sa
pagpapatatag ng status quo. Nakakahawig ng konsepto ng hegemony ni Antonio Gramsci ang
pangingibabaw nitong tinatawag din bilang ideolohiyang bourgeois. Kinilala rin ito ni Hernandez sa
kaniyang akda. Sa pamamayani ng ganitong uli ng ideolohiya, binibigyang-puna ni Hernandez na
rito, ang unang sinusugpoy lider ng kilusan/ at di sinusugpo ang kung ano-anong mga kabulukan.
Sa kabilang panig, ang anumang pagtatangkang lumaban sa kalakaran, kung ito ay ipinagpapalakay
na mapanikil, ay itinuturing namang ideolohiyang radikal. Malinaw na rito nabibilang ang kontexto ng
akda ni Hernandez. Anumang pagtatangkang lumaban sa namamayaning kalakaran ay hindi
maiiwasang pangunahing magmula sa uring api o walang-napapakinabang sa status quo, sa
kapitalistang oryentasyon ng ekonomiya, ito ang mga manggagawa. Kaya naman tinatawag itong
ideolohiyang proletaryo. Sa katotohanan halimbawa ng digmaan, ang baliw na sosyedad ang
sinisisi ng Ermitanyong nagpagaling kay Lantay, sapagkat sa kapitalismo ngay manghuthot ang
unang tuntunin ng lungsod. Pansinin na ang piyudalismong kinakabaka sa nayon ay
binibihisan lamang ng kapitalismo ng lungsod, subalit kasing-mapanikil.
Malinaw ang determinasyon ng uri rito, sapagkat para kay Hernandez, ang kalayaan ay
mananatiling isang malikmata/ habang nahahati/ ang taot lipunan parang asot pusa/ ngatngatang
palagi/ ang uring mayaman at uring kawawa. Sa kontexto ng ganitong ideolohiya kung saan
hinahanap ang kalayaan, natatangi ang espasyo ng bilangguan. Kung walang kalayaan sa labas
ng kulungan, ano nga ang magiging bisa ng piitan? Para kay Lantay, sa puso/ at diwang nasanla sa
mithi ng bayan,/ ang pagkabilanggo/ ay gaya ng apoy sa pandaying bakal. Kayat ang buhay niya ay
kuwento rin ng mga pagkapiit, kung panong ito rin umano ang pinagdaanan ng bayan sa kamay ng
mga Kastila, Amerikano at Hapones. Subalit matatagpuan sa dulo ng liham ni Lantay kay Tala, na
hindi niya dinaramdam ang pagkapiit sapagkat kung may katarungan at may demokrasya,/
mapapatunayang akoy walang sala. Ang pagkakapiit sa kaniya kung gayon ay di-tuwiran niyang
pagpapahayag na walang katarungan at demokrasya sapagkat naisakdal na nga siya upang ipiit.
Kaya naman, sa kabila ng pansamantalang pagpapaubaya sa tunguhing sosyo-demokratiko, hindi
binitiwan ni Hernandez nang ganap ang bisyong rebolusyonaryo o mapanghimagsik. Kinilala ito ni
Lumbera nang sinabi niyang namulat [si Hernandez] sa realidad na ang tunay na pagbabago ay
mangyayari lamang kapag may pag-agaw ng kapangyarihan sa naghaharing uri. Sa huling liham ni
Dupil kay Lantay na nananatiling nakabilanggo, ipinaalala niyang nagkatotoo ang kaniyang haka na
mauulit ang dating istorya kung saan ang mga nagtanggol sa bayan ay nakapiit at inuusig,
samantalang itinatanghal na bayani ang mga namumunong wala namang ginawa noong panahon ng
paglaban para sa kalayaan. Naunawaan na ito ni Lantay, kayat sa isip niya, alam niyang kahit siya

ay nakabilanggo,/ ang bunying kilusay hindi mahihinto. Matindi ang pangitain ni Lantay sa wakas ng
naratibo: bilanggo siya subalit hindi gaya ni Elias na hindi na inabutan ng pagsikat ng araw, natanaw
niya ito mula sa pagitan ng mga rehas sa kaniyang munting bintana at nakitang may dugong
sariwa;/ anakiy namalas/ na akay ni Dupil ang bayang malaya.

ALEJANDRO ABADILLA, FILIPINO POET: Homage & Critique by

E. SAN JUAN, Jr.
Posted on November 5, 2011by philcsc

8 Votes

MEMORABILIA & SIPAT SA SINING NI ALEJANDRO G. ABADILLA,

MANLILIKHANG MAPANGHIMAGSIK
ni E. SAN JUAN, Jr.
Mahigit na apat na dekada na ang lumipas pagkamatay ni Alejandro G. Abadilla (AGA
ang maikling pantukoy ko rito sa awtor) noong 26 Agosto 1969. Bukod sa pamilya,
kaunti lamang ang nakiramay, bagamat pinarangalan siya ng Cultural Heritage Award
noong 1966. Hindi siya National Artist. Walang makatawag-pansing libing ang
nasaksihan noon. At bihira lamang, sa pagkaalam ko, ang nagtanghal ng pagdiriwang sa
malaking kontribusyon niya sa ating kultura liban na sa puta-putaking pulong ng mga
masugid na alagad ng makabagong panulaan sa MetroManila.
Sa katunayan, sa milenyong ito ng Internet at globalisasyong neoliberal, maliban sa
ilang akademiko, tiyak na wala pang 1% ng mahigit 99 milyong Pilipino ngayon ang may
kabatiran tungkol sa buhay at panitik ni AGA. Bakit? Ang literatura ay kahuli-hulihang
bagay na ipinapag-ukulan ng pansin ng sosyedad sibil at gobyerno sa tinaguriang
distribution of the sensibles, (Ranciere 2004) ang paghahati ng mga nadaramat

nararanasan at pakikibahagi niyon sa mga mamamayan. Sino talaga sa lipunang

nakapokus sa negosyo at paghahanap-buhay ang may malasakit sa kapakanan ng mga
taong dalubhasa sa paglikha ng kagandahan? Pagkakuwaltahan ba ang produkto ng
makata at pintor? Sino si AGA na dapat pagtuunan ng pansin? Sa dahilang ito, angkop
na sipiin ko sa pambungad ang ilang datos na maaring mapulot sa cyberspace o
Internet. Walang ibang pagpapatibay ng katotohanan ang mga sumusunod na ulat na
magagamit bilang panimulang antas sa pananaliksik.
Interogasyon ng Awtor Nasaan, Kailan?
Sumilang si AGA sa Salinas, Rosario, Cavite noong 10 Marso 1906. Kahuhuli pa lamang
noon kina Heneral Macario Sakay at Col. Lucio de Vega, na siyang nagpatuloy sa
rebolusyon laban sa hukbong Amerikano pagkaraang sumuko si Aguinaldo. Patuloy pa
rin ang gerilyang pakikidigma ng mga kawal ng Republika tulad ni Felipe Salvador
(nahuli at pinarusahan noong 1910), nina Papa Isio sa Negros, at mga pulajanes sa Cebu
(Constantino 1975). Pagkatapos ng haiskul sa Cavite City, nagtrabaho si AGA sa isang
imprenta sa Seattle, Washington, USA. Pinamatnugutan niya ang seksiyong Filipino sa
magasing Philippine Digest. Naging editor din siya ng Philippine-American Review at
nagtayo ng Kapisanang Balagtas upang itaguyod ang wikang Tagalog sa mga kababayan
roon. Bumalik si AGA sa Pilipinas, natapos ang BA sa pilosopiya sa Unibersidad ng
Santo Tomas, at naging konsehal sa Salinas, Cavite, hanggang 1934, bago nabuo ang
Philippine Commonwealth. Bukod sa nagsilbing ahente ng Philippine-American Life
Insurance, si AGA ay kumita ng kabuhayan bilang katulong sa pangasiwaan sa ibat
ibang pahayagan at magasin. Nakalikom siya ng maraming antolohiya ng tula, kuwento,
sanaysay, atbp., na siyang ipinagtawid sa buhay at kalusugan ng asawat walong anak.
Nabanggit din sa mga tala na naging gerilya si AGA noong panahon ng pananakop ng
Hapon, at nakaranas siya ng pagmamalupit ng Hapon, kaya siya nabingi. Di kaipalay
bayani rin ang makata sa panahon ng karahasan, kung saan ang mamamayang
tumututol sa poder ng status quo ay kabilang sa kolektibong lakas ng bansa, bagay na
dapat mapaglirip upang hindi manatili ang maling pasiya na ang indibidwalismo ng
makata ay walang kaugnayan sa kalagayang panlipunan. Sinapantahang iyon ay
pansariling udyok o hilig na hindi maipapaliwanag sa paraan ng agham-panlipunan o
agham-pampulitika. Kung hindi, paano maiintidihan ang programang sining-para-sa
sining nina Oscar Wilde, Walter Pater at Theophile Gautier kung hindi ipapasok ang
argumento na iyon ay reaksiyon nila sa utilitaryanismo at moralistikong puritan na

laganap sa kapaligiran? Kailangan ang konteksto, lumulukob na balangkas, at

pagkakaugnay-ugnay ng bawat sangkap at bahagi sa totalidad/larang (field, ayon kay
Bourdieu [1993]) ng diskursong tinatalakay upang magkaunawaan at
magkapagpalagayan.
Ang maikling karanasan ni AGA sa Amerika noong mga taong 1921-28 ang nagbigay sa
kanya ng kamalayan tungkol sa industriyalisadong lipunan at kalinangang Kanluranin.
Tandaan na ang kolonyang pag-aari ng Estados Unidos noon ay agraryo, mala-piyudal,
laganap ang sinaunang animistikong paniniwala ng mga tribu na hinaluan ng medyibal
na Katolisismong pang-madla. Ang milyung kinagisnan ng binatang AGA ay saklot ng
pananampalatayang bulag, pagsunod sa doktrina ng simbahan, bagamat may hinagap
na sa halaga ng karapatan ng bawat indibidwal salig sa katuwiran at rasyonalidad. Hindi
pa nakapaimbabaw ang mga demokratikong prinsipyong ipinaglaban nina Rizal, Del
Pilar, Bonifacio, Isabelo de los Reyes, at mga kapanalig na manunulat tulad nina Lope K.
Santos, Antonio Abad, Faustino Aguilar, Severino Reyes, atbp.
Katapat ng lumang kultura ng kolonyang Pilipinas ang makabagot teknolohikal na
kalakal at industriya ng Amerika at Europa. Dominante ang siyensiya at pragmatikong
pananaw. Bukod sa lumulubhang krisis ng kapitalismong pinansiyal na sumukdol sa
pagbagsak ng Wall Street noong 1929, bumulas ang modernismong sining (futurism,
surrealism, cubism) sa Europa at Amerika: noong 1922, nailathala ang The Waste Land
ni T. S. Eliot, Ulysses ni James Joyce, at Jacobs Room ni Virginia Woolf. Bukod sa
abstraksiyon sa pintura at stream-of-consciousness, at iba pang avant-garde na estilo,
ang teknik ng vers libre (simula kina Arthur Rimbaud at mga post-symbolist) ay
nagkaroon ng sopistikadong kalaliman sa panulaan nina Ezra Pound, W.B. Yeats,
Wallace Stevens, e.e. cummings at William Carlos Williams; at sa prosa nina Gertrude
Stein, F. Scott Fitzgerald, William Faulkner, Ernest Hemingway at John Dos Passos. Sa
katunayan, ang kilusang cubism ang siyang bukal ng paradigmang nagbibigaykahulugan sa fragmentasyon, pagsasalisi ng imahen, pagbubuhol ng tayutay at
talinghaga, at sari-saring pagsasaayos ng taludtod sa tula na bunyag sa Cantos ni Ezra
Pound. Marahil, sa mga pakikihalubilo niya sa mga intelektwal at kolega sa Seattle,
nasagap at naisadibdib (kundi naisaulo) ni AGA ang mga kaunlarang ito sa larangan ng
sining at agham at manipestasyon nito sa araw-araw na gawain at kalakaran.
Danas at Dalumat

Nakatala pa rin sa mga makokonsultang Website ng Wikipedia (June 2011) at

WikiPilipinas (July 2010) ang pagdakila kay AGA bilang father of modern Tagalog
poetry, ayon kay Pedro Ricarte. Bakit? Dahil hindi siya sumunod sa nakaugaliang
tradisyon, itinakwil niya ang de-kahong balangkas na klasikong panulaang itinakda nina
Francisco Balagtas at Jose Corazon de Jesus, sampu ng ginagad na romanitikong
pagpapahayag at melodramatikong pamantayan na humubog sa mga awit at koridong
naimpluwensiyahan ng ebanghelistang Kastila.
Sa pagtataguyod ng free verse, na hindi gumagamit ng kinamihasnang pagbibilang ng
pantig at pagsusunod ng tugma, ang Ako ang Daigdig (1955) ni AGA ang nagpasimuno
ng unang pag-aklas o pagtakas sa tradisyonal na paglikha ng tula sa Tagalog. Kailangan
ang kalipikasyon dito. Sa Inggles, maraming halimbawa ang naisipi ni Bienvenido
Lumbera sa kanyang mahusay na pagsisiwalat na ang praktika ng malayang taludturan
ay matagal nang ginamit sa mga tula nina Rafael Zulueta da Costa, Marcelo Gracia de
Conception, at iba pa, na mga kapanahon ni AGA (1967). Litaw na alingawngaw iyon ng
praktika nina Whitman, Carl Sandburg, Amy Lowell, Ezra Pound, atbp. Tiyak na hindi
taga-hawan o pioneer si AGA. Matiyagang tinilakay ni Virgilio Allmario, sa kanyang
pormalistang analisis sa Taludtod at Talinghaga (1985), ang uri ng paglihis ni AGA sa
namanang ideolohiyang Balagtasista hinggil sa sukat at tugma, simula sa paggamit ng
bokabularyong kolokyal o pampalengke. Ngunit walang paliwanag kung bakit ganoon
ang istratehiya at taktika ng paglihis, kung bakit iyon ang napili sa mga alternatibong
inihandog ng mga pagkakataong naganap.
Noong 1935, itinatag ni AGA ang Kapisanang Panitikan at naglunsad ng maraming
kalipunan tulad ng Mga Kuwentong Ginto (1936; kasama si Clodualdo del Mundo); Mga
Piling Katha (1954; kasama sina F.B. Sebastian at A.D. G. Mariano), Tanagabadilla
(1964, 1965), at Parnasong Tagalog (1949; 1964)ang huliy naging mabiling teksbuk.
Ang unang koleksiyon ng mga tula niya ay lumabas noong 1955, pinamagatang Ako ang
Daigdig at Iba Pang Tula, na sumagisag sa kanyang ikonoklastikong rebelyon laban sa
makalumang panukatan at istandard sa sining. May dalawang nobela ring natapos si
AGA: Sing-Ganda ng Buhay (1947) at Pagkamulat ni Magdalena (1958, kasama si
Elpidio Kapulong), isang utopikot satirikong akda na hindi pa nabibigyan ng
karampatang kilates. Pinamatnugutan niya ang magasing Panitikan na nagpatuloy
hanggang huling dako ng dekada 60.

Sa huling yugto ng kanyang pakikipagsapalaran, dito ko inabutan si AGA. Noong 1964,

humiling siya ng introduksiyon para sa kanyang 1655 Piniling Mga Tula ni AGA, at iyon
nga ang maituturing na siyang unang masusit masinop na panunuring nakasulat sa
Inggles bago mailathala ang maikli ngunit matalas na kuro-kuro ni Bienvenido Lumbera
sa Brown Heritage (1967). Kaipalay wala pang ganoong katalisik na pag-hihimay ng
panulaan ni AGA ang matatagpuan.
Laro ng Talambuhay
Sa okasyong ito, nais kong isingit ang ilang gunita upang mabigyan-konteksto ang
sosyo-estetikong diskriminasyong sumusunod. Sa di ko matiyak na aksidente o sugal ng
pagkakataon, nagkatagpo kami ni AGA marahil sa pamamagitan ni Roger Mangahas
nang nagtuturo pa si Roger sa University of the East. Nooy abala si Roger sa
paghahanda ng antolohiyang Manlilikha at iba pang proyektong pampanitikan.
Kababalik ko pa lamang mula sa pagtatapos sa Harvard University noong Hunyo 1965 at
nag-umpisang magturo sa University of the Philippines, at minsan isang linggo sa
Centro Escolar University. Kontribyutor din ako sa Free Press sa Filipino ni Ben Medina
Jr at Graphic Weekly.
Kaya ang mga pook ng aming mga huntahan ay sa Mendiola, Legarda (kasama na sina
Florentino Dauz, Teodosio Lansang, at iba pang kabalikat sa dating Philippine College
of Commerce ni Dr. Nemesio Prudente); sa Espanya, Morayta, Quiapo, Sta Cruz, at mga
restoran sa Soler at Florentino Torres sa Avenida Rizal. Sa pusot budhi ng mga binatang
alagad ng sining nakakintal ang masalimuot na pakikibakang sosyo-pulitikal ng bansa at
matalas na paghihimay ng mga paraang magagamit upang malutas ang bawat suliranin
sa gitna ng magusot at nag-aapoy na lansangan ng MetroManila.
Nasa sukdulang yugto na ng Cold War ang kasaysayang pandaigdig na ginagalawan
namin noon, matapos magtagumpay ang Pulang Hukbo ni Mao Tsetung sa Tsina at ang
gerilyang pangkat nina Fidel Castro at Che Guevara sa Cuba noong 1960. Limang taong
pagkatapos nangyari ang nakaririmarim na masaker ng isang milyong komunista sa
Indonesia sa kamay ng diktadurang Suharto at US-CIA. Noong 1966-67 ang
pagpupulong ng mga kaibigang panitikero sa Soler, Sta. Cruz, at Quiapo. Matagal na
ring nasugpo ang rebelyong Huk ng rehimeng Magsaysay kakutsaba ang CIA ni Edward
Lansdale. At sa dilig ng alimbukay ng Rebolusyong Pangkultura sa Tsina sumibol at
lumago ang nasyonalismong ipinunla nina Claro Recto at Lorenzo Tanada, na kalaunay

namulaklak sa First Quarter Storm ng 1969-70. Pumapasok na ang napipintong

pagbulusok ng imperyalismong U.S. na sinikap igupo ang masang Biyetnam, na walang
humpay namang nagtanggol sa kanilang soberanya hanggang matamo ang tagumpay
noong 1973. Ang modernismong kanluranin ay naigpawan at nailakip sa bagong bugso
ng postmodernismong nagpalabo na sa isyu ng identidad: kung ano ang pagkukunwari o
pagpapanggap sa katunayan at realidad. Sa patlang ng mga pangyayaring nabanggit
sumulpot ang postmodernong salinlahing kinabibilangan ko at mga kasama.
Muling Pagdalaw sa Nakaraan
Malaki ang agwat sa edad namin ni AGA, ngunit ang pook at lugar ng paghinog ng
kamalayan ay iisa. Isinilang ako sa isang ospital sa Oroquieta, Santa Cruz, malapit sa
Karerang San Lazaro (binuwag nat pinatayuan ng SM at Ayala Condominium) at
Simbahang Espiritu Santo, bago sumiklab ang WW2 nang si AGA ay naglalako ng
insurance. Taga-Montalban Rizal, ang ama ko na naging kalihim ni Senador Eulogio
Rodriguez; at ang ina koy may ninuno sa Cavite at Pampanga. Kapwa sila kasama nina
Loreto Paras at iba pang manunulat sa Inggles sa U.P. sa Padre Faura noong mga
dekadang 1930-1935. Dahil tubo sa Blumentritt at nag-haiskul sa Jose Abad Santos
High School sa Reina Regente, malapit sa Binondo at San Nicolas, noong 1950-1954,
kabisado ko ang entablado ng dulaang tanghalan ng mga diskusyon at pagpapalitangkuro ng mga kaibigan at kakilala ni AGA. Aksidenteng gulong ng kapalaran at naging
kaklase ko sa Andres Bonifacio Elementary School si Cesar Abadilla, anak ni AGA, kaya
ng basahin ko ang Diwang Ginto at Diwang Kayumanggi, hindi na banyaga si AGA sa
aking musmos na isip. Tulad ng Ang Panday ni Amado Hernandez, ang Ako ang
Daigdig ay palaging paksa ng talakayan ng mga kamag-aral kot guro sa haiskul at
unibersidad (tulad ni Franz Arcellana, propesor sa Inggles na unang pumuri kay AGA).
Mahiwagang inog o sayaw ng kapalaran!
Sa makipot na sosyedad ng Maynila noon, maaaring kakilala ng mga magulang at
kamag-anak ko si AGA. Kaibigan ng magulang ko si Ignacio Manlapaz, may-ari ng
Manlapaz Publishing Company, na siyang taga-limbag ng mga klasikong akda nina Lope
K. Santos, Julian Cruz Balmaceda, at iba pang awtor. Naging kasama ko noong dekada
50 sina Roger Mangahas, Mauro Avena at iba pang kontemporaryong manunulat mula
sa Arellano, Torres at Mapa High School. Nakilala ko rin sina Anacleto Dizon, Pedro
Ricarte, Mar Tiburcio, Bienvenido Ramos, at iba pang kasangkot sa Liwayway at mga
publikasyong nakasentro sa downtown ng Sta. Cruz. Sa pakikisalamuha ko sa mga

manunulat sa Pilipino sa buong taon ng 1966-67, bukod kay Ka Amado V. Hernandez at

mga kasapi sa KADIPAN (tulad ni Ponciano Pineda), ang pinakamatinding
pakikisangkot ko sa nalalabing henerasyon ng mga panitikerokabilang na sina
Lamberto Antonio, Federico Licsi Espino, Pablo Glorioso, Teo Baylen at mga kasapi sa
ibat ibang pahayagan at imprentaay dumaan sa mga pahina ng magasin ni AGA, ang
Panitikan.
Ang mga akdang natipon ko sa librong Ang Sining ng Tula (Phoenix Press, 1975) ay
unang nailathala sa rebyu ni Abadilla, na mahalagang synergesis noon ng mga lumat
makabagong pananaw at mapangahas na saloobin sa sining at kalinangang Pilipino.
Mabusisi, mapaglaro, ngunit malikhaing kolaborasyon ang nangyari. Katuwang ako ni
AGA sa paglalathala ng ilang bilang ng rebyu at paglalako ng ilang aklat niya upang
maipanustos sa mga pangangailangang pang-araw-araw.
Ang bunga ng pakikipagtulungan namin ni AGA sa isang taong iyon ay masisinag sa
iskolastikot pedagohikal na komentaryo ko sa kanyang mga tulang nalikom sa Piniling
Mga Tula ni AGA (Limbagang Pilipino, 1965). Ilan lamang tula ang hango sa naunang
kalipunan, ang Ako ang Daigdig (Silangan Publishing House, 1955); ang bahaging
Trilohiya ay nakaungos nat nakasampa sa baytang ng postmodernismo. Bukod sa
unang pagtambad ng kanyang radikal na pagbalikwas sa pahina ng Liwayway bago
sumiklab ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, ayon kay Pablo Glorioso, ang
panghihimasok ni AGA (dalawang taong matanda kaysa kay Jose Garcia Villa, kilalang
ama ng modernismong literatura sa Inggles sa Pilipinas) ay nagsimula na sa
paglalagalag niya sa Estados Unidos noong dekada 1920-28, at sumupling sa
pamamahala ng Talaang Bughaw noong dekada 30 nang siyay bumalik sa Pilipinas
naitatag ang organisasyong Panitikan noong 1935. Nalinang, lumaki at umunlad ito sa
kolaborasyon niya kay Clodualdo del Mundo sa unang antolohiya ng mga maikling
kuwentong Tagalog noong 1936.
Paglalakbay ng Kaluluwa
Nagsimula ang Talaang Bughaw ni AGA noong 1932, ayon sa ilang tala, panahon ng
mapusok ang debate tungkol sa independensiya nina Quezon, Osmena, Roxas,
Sumulongkabilang na ang oposisyon nina Benigno Ramos, Crisanto Evangelista, atbp.
Noong 1931 pumutok sa Pangasinan ang insureksiyon ni Pedro Calosa at mga kolorum,
na susundan ng rebelyon ng Sakdalista sa Mayo 1935 ng mga pesanteng inaapi sa timog

Luzon. Nabuksan ang utak at damdamin ng mamamayan sa tagisan ng mga ideolohiya

at prinsipyong pampulitika.
Nakakawing ang kamalayan ni AGA sa mga aktibistang intelektwal ng 1896
himagsikang nagpunla ng mga ideyang hustisya sosyal at demokratikong
pagkakapantay-pantay na siyang klima ng kaisipan noong dekada 1930. Hindi
maibubukod ang pananaw ni AGA sa henerasyong nakalipas. Ang aktibismong
pansining ni AGA ay nagbubuhat pa noong panahon ng Ilaw at Panitik (1916-1935) nina
Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantesayon sa tala ni Teodoro Agoncillona
tumalikod sa praktika ng naunang henerasyon nina Pedro Gatmaitan, Inigo Ed.
Regalado at iba pa. Tulay si AGA mula sa mga beterano ng 1896 rebolusyon at
sosyalistang intelektwal ng Komonwelt kasangkot sa Philippine Writers League
(Salvador Lopez, Arturo Rotor, Manuel Arguilla). Samakatwid, ang pormalistikong
pagbalikwas ni AGA ay may talaangkanang tiyak: iyon ay nagbubuhat sa katutubot
haluang daloy ng ating anti-kolonyalistang tradisyon mula sa mga propagandista ng La
Solidaridad hanggang sa kilusang makabayat demokratiko nina Angel Baking, Renato
Constantino, Amado V. Hernandez, Monico Atienza, Jose Maria Sison, at mga
pangkating tumatangkilik sa pagtatamo ng awtentikong kasarinlan, hustisyang popular,
at pambansang demokrasya sa kasalukuyan.
Sa gayon, lumalabas na hindi idiosynkratikot namumukod ang tendensiyang
pasalungat ni AGA. Bukod sa ilang negatibong katangiang nilagom ni Agoncillo tulad ng
sentimentalismo, tuwirang pangangaral, at de-kahong pangungusap, makikita rin sa
praktika ng kapanahon ni AGA ang malawak na guniguni at, kaugnay nito, ang
paggamit ng ibat ibang sukat sa mga taludtod ng isang tula. Sa masaklaw na pag-aaral,
may masisinag na mapanlikhait eksperimental na simbuyong tumitibok sa mga tula
nina Jose Corazon de Jesus at Cirio Panganiban, bago pa naging iskandalo ang
malayang taludturan ni AGA. Ngunit kung hindi sa anyo, himig o istruktura, sadyang
makabago ba ang tema ni AGA?
Kamakailan, naisusog na ang ideolohiya ng panitik ni AGA ay simple lamang. Ito ang
layunin ng pagbuo sa sarili na siyang pinakamahalaga sa makata. Sa isang panayam
noong Marso 2002, naimungkahi ni Virgilio Almario: Katumbas ba ng kanyang sarili at
pagsasarili ang damdamin na masugid ibantayog ang sarili laban sa lipunan? Hindi
anti-sosyal si AGA, lamang ay naniwala siya sa pagiging payak na walang bahid na
pagkukunwari at pagpapanggap {Lazaro 2002). Hindi ang tema ng pagsasarili o

autonomiya ang dapat pagtuunan ng pansin, kundi bakit namamayani ang

pagkukunwari at pagpapanggap? Tutol si AGA sa ipokrisyang gawi at mapangmatang
ugali na namasid niya sa paglunsad ng Komonwelt ni Quezon at sa lipunan ng
Republika noong dekada 50 at 60. Ngunit saan nagmula ang pagkukunwari? Bakit
naging batas ng buhay panlipunan ang pagpapanggap? Ito ang hindi masagot ng
akademikong kritisismong pinatnubayan ng diktadurang Marcos-E.U at kasalukyang
status quo.
Ang proyekto ng pagsasarili ay hindi abstraktong pagsisikap na walang aspektong
pulitikal sapagkat ang sarili o kaakuhan ay konseptong diyakritikal o diperensiyal. Ibig
sabihin, nakalubog ang kahulugan noon sa multidimensiyonal na relasyong panlipunan
o pakikipagkapwa, tulad ng salita o elementong kangkap ng sistema ng wika. Nakalubog
din iyon sa tradisyong mapanuri at mapang-uyam ng kalinangang pandaigdigan. Mula
pa nang batikusin nina Cervantes, Moliere, Voltaire, Anatole France, Rizal, Mark Twain
at iba pang satirikong pantas, ang pagkukunwari ay bunga ng reipikasyon sa
ekonomyang pampulitika ng burgesyang lipunan. Ito ay nagbubuhat sa labis na
pagpapahalaga sa hitsura ng balat at paimbabaw na anyo, at pagtrato sa tao bilang isang
nabibiling bagay. Ang pagsamba sa salapi at produktong itinitinda ay isang ugat,
kaipalay pinakamatibay na ugat, ng pagkukunwari at pagpapanggap, sampu ng
kolonyalismong isip at ugali (kulturang kolonisado) ng mga kababayang naligaw ng
mistipikasyon ng imperyalistang ipokritikal: demokrasyang pambalat-kayo, kalayaang
huwad. Naisaad ko nga sa aking obserbasyon tungkol sa kaletsihan ni AGA sa aking
1964 introduksiyon: Ang mga kaletsihan [ni AGA] epitomize the poets idiosyncracies
in the blend of sympathy, sardonic burlesque, and sublime apostrophes that shade into
the mock-heroic, or into saeva indignatio ni Jonathan Swift (San Juan 1965). Hindi
kaya ito ang kaibuturang ideya o paninindigang kinahumalingan ng mapanudyong
sensibilidad ni AGA?