Anda di halaman 1dari 13

26/07/2016

Imprimer:Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentodacompetnciacomunicacional

PatrickCharaudeauLivres,articles,
publications

http://www.patrickcharaudeau.com/Identidadesociale
identidade.html

Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentoda
competnciacomunicacional
In:PIETROLUONGO,Mrcia.(Org.)Otrabalhodatraduo.RiodeJaneiro:Contra
Capa,2009,p.309326.
Hpelomenostrsrazesquemelevamaconsiderarotemadasidentidadessociaisediscursivas
comoparticularmenteimportante.Aprimeiraque,nodomniodascinciashumanasesociais,e
diantedaexpansodasociologia,estetemajustificaaexistnciadeumadisciplinadalinguagem
emposiocentral,tecendoligaesentreelas:nohsociologia,nempsicologiasocialnem
antropologiaquenolevememcontaosmecanismoslinguageiros.Asegundadizrespeitos
cinciasdalinguagempropriamenteditas,poisotemadasidentidadessociaismostraa
necessidadededistinguiralnguadodiscurso,numsentidoinversoaodeumacerta
representaoquepretendequeodiscursosejasecundrioemrelaolngua:narealidade,o
discursoquefundadordalngua.Eseinsistememdizerqueatravsdalnguaquesedo
funcionamentododiscurso,necessrioprecisarquesetratadalnguaenquantodiscurso,
enquantoregistrododiscurso.Entretanto,estaposionodiznadaarespeitodosujeitoque
fala.Eeste,comefeito,oterceiroaspectopostoemevidnciapelotemadasidentidades:oda
existnciadeumsujeito,oqualseconstriatravsdesuaidentidadediscursiva,que,noentanto,
nadaseriasemumaidentidadesocialapartirdaqualsedefinir.esteterceiroaspectoqueme
proponhoadiscutiraqui.

1.Daidentidadeemgeral
Afilosofiacontemporneaprincipalmenteafenomenologiatemtratadoestaquestocomoo
fundamentodoser:aidentidadeoquepermiteaosujeitotomarconscinciadesuaexistncia,
oquesedatravsdatomadadeconscinciadeseucorpo(umestaranoespaoenotempo),
deseusaber(seusconhecimentossobreomundo),deseusjulgamentos(suascrenas),desuas
aes(seupoderfazer).Aidentidadeimplica,ento,atomadadeconscinciadesimesmo.
Masparaqueocorraatomadadeconscincia,necessrioquehajadiferena,adiferenaem
relaoaumoutro.somenteaoperceberooutrocomodiferente,quepodenascer,nosujeito,
suaconscinciaidentitria.Apercepodadiferenadooutroconstituideincioaprovadesua
prpriaidentidade,quepassaentoaseroquenoooutro.Apartirda,aconscinciadesi
mesmoexistenaproporodaconscinciaquesetemdaexistnciadooutro.Quantomaisforte
aconscinciadooutro,maisfortementeseconstriasuaprpriaconscinciaidentitria.oque
sechamadeprincpiodealteridade.Estarelaoaooutroseinstituiatravsdetrocasquefazem
comquecadaumdosparceirossereconheasemelhanteediferentedooutro.Semelhante:na
medidaemque,paraqueumarelaoexistaentresereshumanos,necessrioqueestes
compartilhem,aindaqueparcialmente,asmesmasmotivaes,asmesmasfinalidades,as
mesmasintenes.Diferente:namedidaemquecadaumdesempenhapapisquelheso
prprioseque,emsuasingularidade,cadaumtemfinalidadeseintenesquesodistintasdas
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=243

1/13

26/07/2016

Imprimer:Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentodacompetnciacomunicacional

dooutro.Assim,segundoesteprincipio,cadaumdosparceirosdatrocaestengajadonum
processorecproco(masnosimtrico)dereconhecimentodooutroedediferenciaoparacomo
outro,cadaumselegitimandoelegitimandoooutroatravsdeumaespciedeolharavaliador
oquepermitedizerqueaidentidadeseconstriatravsdeumcruzamentodeolhares:existeo
outroeexistoeu,edooutroquerecebooeu.Setomarmosopontodevistadacomunicao
linguageirasegundoE.Benveniste,noheusemtu,nemtusemeu,otuconstituioeu.
Umavezpercebidaadiferena,desencadeiasenosujeitoumduploprocessodeatraoede
rejeioemrelaoaooutro.Deatrao,inicialmente,porquehumenigmaaresolver,oenigma
doPersaaquesereferiaMontesquieu,queequivaleaperguntarse:comopossvelalgumser
diferentedemim?Descobrirqueexistealgumdiferentedesimesmodescobrirseincompleto,
imperfeito,inacabado.Daaforasubterrneaquenosmoveparaacompreensodooutrono
nosentidomoral,daaceitaodooutro,masnosentidoetimolgicodetomadadooutro,de
domniodooutro,quepodeiratsuaabsoro,suapredaocomodizemosetlogos.No
podemosescaparaestafascinaodooutro,aodesejodeumoutrosimesmo.
Paralelamenteaoprocessodeatrao,oderejeiosedporqueadiferenapercebida,mesmo
sendonecessria,nodeixadeser,paraosujeito,umaameaa.Adiferenaquepercebotornaria
ooutrosuperioramim?Seriaelemaisperfeito?Teriamaisrazodeserdoqueeu?Eisporquea
percepodadiferenavemacompanhadadeumjulgamentonegativo.Eimplicaaprpria
sobrevivnciadosujeito:comosefosseinsuportvelaceitarqueoutrosvalores,outrasnormas,
outroshbitosdiferentesdosmeussejammelhores,ou,simplesmente,existam.Quandoeste
julgamentoendureceesegeneraliza,transformasenumesteretipo,numclich,num
preconceito.Oesteretipotemprincipalmenteumafunodeproteo,constituindoumaarmade
defesacontraaameaaqueooutro,pelasuadiferena,representaparaoeu.
Vseentooparadoxonoqualseconstriaidentidade.Cadaumprecisadooutroemsua
diferenaparatomarconscinciadesuaexistncia,masaomesmotempodesconfiadesteoutroe
sentenecessidadeouderejeitlo,oudetornlosemelhanteparaeliminaradiferena.Orisco
estnofatodeque,aorejeitarooutro,oeunodisponhamaisdadiferenaapartirdaqualse
definirou,aotornlosemelhante,percaumpoucodesuaconscinciaidentitria,vistoqueesta
sseconcebenadiferenciao.Daojogosutilderegulaoqueseinstauraemtodasasnossas
sociedades(mesmonasmaisprimitivas)entreaceitaoerejeiodooutro,valorizaoou
desvalorizaodooutro,reivindicaodesuaprpriaidentidadecontraadooutro.Assim,no
simplessereumesmo,poissereumesmopassapelaexistnciaepelaconquistadooutro.Eu
umoutrodisseRimbaud.Completamos:Euumoutroeumesmosemelhanteediferente.

2Oscomponentesdaidentidade
Considerandosequeaidentidaderesultadeummecanismocomplexoqueconsistena
construo,nodeidentidadesglobais,masdetraosdeidentidades,cabeindagarquala
naturezadestestraos.Paratanto,partodealgunsexemplos.
1exemplo
Umpaidefamliachegaemcasa,eaoverqueseufilhoestfazendopilhascomos
pratosdeporcelanadeLimogesherdadosdesuaav,dizcalmamente:U!?eu
nosabiaqueospratosdavoverambrinquedo!Eomeninorecolocaospratosno
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=243

2/13

26/07/2016

Imprimer:Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentodacompetnciacomunicacional

armrio.
Umpaitemumaidentidadesocialtantoporfiliaobiolgica(genitordeumacriana)quantopelo
quealeidetermina(detmdireitosedevesubmeterseadeveresespecificadosnalei).este
conjuntoquelheconfereumaautoridadeparental,nombitodoquechamaremosdeidentidade
social.Mascadapaiconstri,almdisso,porseuscomportamentoseseusatosdelinguagem,
diferentesidentidadesdepai:autoritrio,protetor,compreensivo,castrador,indiferente,etc.
Estasidentidadessoconstrudasatravsdeatosdediscurso.Emseuconjunto,suaidentidadede
serresultardacombinaodeatributosdesuaidentidadesocialcomtalouqualtrao
construdosporseusatosdelinguagem.Noexemploacima,opaiconstriparasiumaidentidade
depainoautoritrio,irnico,eaoqueparece,dealgumqueestseposicionandoquantoao
queaquelespratosrepresentam.Masalmdisso,fazcomqueseufilhorecoloquenolugaro
objetodesuatransgresso.
2exemplo:
[Reuniodetrabalhodeumgrupodepesquisa:depoisdeelaborarumprojetoquedeveser
submetidoavaliaodeumacomisso,umdosmembrosdogruposugerequeseriaoportuno
saberquemfazpartedetalcomisso.]Segueseoseguintedilogo:
ANessacomissoeuconheoJF.
BBem,eutambmconheo,masteaconselhoanoirfalarcomele,porque
umapessoargidaedetestaserpressionado.
AMaseunodissequeiafalarcomele,eusdissequeeuconheooJF.
BBom,euseiquevocnodissequeiafalarcomele,masoqueeudisse,
simplesmente,queprecisoagircomprudncia.
Nestecaso,tratavase,paraB,demostrarqueela(B.umamulher)conheciaJFmelhordoque
A,mostrarqueeramaisprudenteoumaislcidaqueA,assumindoumaposiodeconselheira,
colocandoseacimadeA.Sabendose,almdisso,queBasuperiorhierrquicadeA,
compreendesequesuametatenhasidoreafirmaroseustatustantoparaAquantoparaogrupo.
Aidentidadeconstrudapelosatosdelinguagemserve,aqui,parareativaraidentidadesocial.
3exemplo:
[Em1988,porocasiodacampanhaeleitoralpresidnciadaRepblica,F.MitterandeJ.Chirac
compareceramaumdebatetelevisivo.Duranteodebate,F.Mitteranddirigiaseaseuadversrio
chamandoofreqentementedeSenhorPrimeiroMinistro,cargoqueesteefetivamente
ocupava.]
J.Chirac(umtantoaborrecido):SenhorMitterand,nomechamedePrimeiro
Ministro.Aqui,eunosouoseuPrimeiroMinistro,eosenhornooPresidenteda
Repblica.Somosapenasdoiscandidatosqueseapresentamaoseleitores.
F.Mitterrand(comumligeirosorrisonoslbios):Estcerto,osenhortemrazo,
senhorPrimeiroMinistro.
Esteumcasoemqueopoltico,comsuarplica,constriparasiaimagemdeumapessoaao
mesmotempodominadora,seguradesi,mastambmdistanteedesenvolta,permitindose
brincarcomseuadversrio,atraindoacumplicidadedopblicoaofazerironiaalmdisso,
assumeumaimagempaternalista(ora,ora,issoaquinopassadeumjogo)bemaogostodos
franceses.Nesteexemplo,aestratgiadediscursoqueconstridiversasmscarasdeidentidade
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=243

3/13

26/07/2016

Imprimer:Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentodacompetnciacomunicacional

psicolgica.
4exemplo:
Porfim,osloganpublicitriodobancoBNPnaFrana:
Oseudinheiromeinteressa.
Estesloganaparecianumoutdoor,aoladodafotodeumhomemquerepresentava
umexecutivo(usandoternoegravataeoscabelospenteadosparatrs)emposio
frontal,numaespciedeclaroescuroaustero,olhandootranseuntebemnosolhos.
Oobjetivo,napoca,eraconstruirumacertaimagemdebanqueirocorrespondentequecircula
nasrepresentaessociais(equeteveorespaldodeumapesquisaprvia),masquegeralmente
nodeclarada:obanqueironoumaltrusta,elelucracomnossodinheiro.
Aidentidadeconstrudapelosloganvisava,aoqueparece,aproduzirumefeitodesinceridade,a
nomascararumacertaidentidadesocialdobanqueiro(aquecirculanasrepresentaes).O
discursoimplcitoseriamaisoumenoseste:eu,pelomenos,estoudizendoaverdade.Logo,
vocpodeconfiaremmim.
Vsenestesexemplosqueaidentidadedosujeitocomunicantecompsita.Elaincluidados
biolgicos(somosoquenossocorpo),dadospsicossociaisatribudosaosujeito(somosoque
dizemquesomos),dadosconstrudospornossoprpriocomportamento(somosoque
pretendemosser).Entretanto,como,dopontodevistadasignificao,osdadosbiolgicos
adquiremassignificaesqueosgrupossociaislhesatribuem,podesereduzirestescomponentes
adois:oquechamaremos,porcomodidade,deidentidadesocialeoquechamaremosde
identidadediscursiva.
Osexemplosacimanosmostram,porumlado,queaidentidadesocialnoexplicaatotalidadeda
significaododiscurso,poisseupossvelefeitodeinfluncianoestinteiramentedadopor
antecipaoporoutrolado,certoqueodiscursonoapenaslinguagem,suasignificao
dependetambmdaidentidadesocialdequemfala.Aidentidadesocialnecessitaserreiterada,
reforada,recriada,ou,aocontrrio,ocultadapelocomportamentolinguageirodosujeitofalante,
eaidentidadediscursiva,paraseconstruir,necessitadeumabasedeidentidadesocial.
Postulamos,pois,queexisteumadiferenaentreestesdoistiposdeidentidade,equepelasua
combinaoqueseconstriopoderdeinflunciadosujeitofalante.
Aidentidadesocial
Aidentidadesocialtemcomoparticularidadeanecessidadedeserreconhecidapelosoutros.Ela
oqueconfereaosujeitoseudireitopalavra,oquefundasualegitimidade.necessrio,ento,
verificaremqueconsisteestalegitimidade.
Anoodelegitimidadenoexclusivadodomniopoltico.Demodogeral,designaoestadooua
qualidadedequemautorizadoaagirdamaneirapelaqualage.Podesetersidolegitimadoou
noatomarapalavranumaassembliaounumareunio,aestabelecerumaleiouumaregra,a
aplicarumasanoouadarumagratificao.Oprocessopeloqualalgumlegitimadoode
reconhecimentodeumsujeitoporoutrossujeitos,emnomedeumvaloraceitoportodos,tal
comofoiconstatadonosexemplosqueexaminamos.Assimsendo,alegitimidadedependede
normasinstitucionais,queregemcadadomniodaprticasocialequeatribuemfunes,lugarese
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=243

4/13

26/07/2016

Imprimer:Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentodacompetnciacomunicacional

papisaosquesoinvestidosatravsdetaisnormas.
Porexemplo,nodomniojurdico,queregidoporumalgicadaleiedasano,osatoresso
legitimadospelaobtenodeumdiplomaeostatusinstitucionaladquiridoatravsdeum
sistemadeingressoporconcurso,aliadoaumsistemadenomeaopelosparesoupelos
superioreshierrquicos.
Dessemodo,aprofissoestprotegidapelasregrasdainstituio.Masnocasodehaveruma
desobedinciaaumadestasregras(osegredoprofissional,porexemplo)ouumcomportamento
queestejaemdivergnciacomrelaoaumanormaesperada(comoaperseguiojudiciriaa
jornalistasquedenunciamirregularidades),imediatamentesepeemquestoalegitimidadeda
aodosjuzes.Omesmoocorrenodomniodecertasprofissesliberais.Nocasodamedicina,
porserregidapelalgicadaexpertiseeterporfinalidadelutarcontraosofrimentoeamorte,a
legitimidadedealgunsdeseusatoresseriaquestionadaseestesviessemacometererrosmdicos
ouapriorizarseusinteressesfinanceirosemdetrimentodesuaatuaocomomdicos.
Nodomnioeconmico,queregidopelalgicadolucro,osatorestmporobrigaorespeitaras
regrasdeconcorrncia,enodomnioempresarialquelheadjacente,asleisdotrabalho.Em
nomedestalgica,noilegtimodespedirempregados,procurartomaramaiorfatiadeum
mercado,oumesmofazerumaculturaextensiva.Masquandoumaempresautilizacrianas,
exploraseupessoal,dispensasemcritrio,exerceummonopliodemercado,ouentoquandose
descobremosefeitosnefastosdeumapolticaeconmica(culturaextensiva),podeseataclaem
sualegitimidade(pornoterodireitodeagirdessaforma).Entretanto,tratasedeuma
ilegitimidadequantomoral,enoquantoaolucro.
Nodomniomiditico,queregidoporumalgicaaomesmotempodeinformaocidadede
concorrnciacomercial,[1]maisdifcilpremquestoalegitimidadedeseusatores,umavez
queamquinamiditicatemopodernotvelderecuperarsedeseusprpriosdesvios.[2]Mas
acorridadesenfreadaparaobteredifundirumfuro(asndromepaparazzi),adifusode
informaesfalsasenoconfirmadas(asndromedeTimisoara[3]),aenormeespetacularizao
namiseenscenedainformao,podempremquestoosacrossantodeverdeinformar.
Existe,entretanto,umaoutralegitimidade,aquelaqueatribudadefato,pelaforado
reconhecimento,porpartedosintegrantesdeumacomunidade,dovalordeumdeseusmembros.
alegitimidadeconferidapelaatribuiodeumprmio(comonosfestivais)oudeumttulo
honorfico,ouaentronizaonumasociedadecultural(aAcademia),ou,numoutrotipode
atividade,aperformanceouavitrianacompetioesportiva.Podeacontecerumcurioso
deslocamentoentreestalegitimidade,atribudaemnomedeumcertosaberfazer,euma
legitimidadedapalavra:adosantigosdesportistasquesetornamjornalistasoudosdiretores
decinemaquepassamaexerceracrticacinematogrfica,etc.adoengajamentopessoalque
permitefalaremnomedesuaprtica(eupertenoaopartidocomunista,euseidoqueestou
falando)adotestemunhoquepermitefalaremnomedeumaexperinciavivida(aconteceu
comigooueuestaval,possotestemunhar).Issoporqueopremiado,omedalhista,o
homenageado,oengajadoeatestemunhaestocomonumpedestal,nelesqueuma
comunidadepodeolharseereconhecerse.Estalegitimidadedapalavraprovmdeumsaber
fazer.
Aidentidadesocial(arigor,psicossocial,poisestimpregnadadetraospsicolgicos),pois,algo
atribudoreconhecido,umprconstrudo:emnomedeumsaberreconhecido
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=243

5/13

26/07/2016

Imprimer:Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentodacompetnciacomunicacional

institucionalmente,deumsaberfazerreconhecidopelaperformancedoindivduo(experto),de
umaposiodepoderreconhecidaporfiliao(serbemnascido)ouporatribuio(sereleito/ser
condecorado),deumaposiodetestemunhaportervividooacontecimentoouterseengajado
(omilitante/ocombatente).Aidentidadesocialempartedeterminadapelasituaode
comunicao:eladeveresponderquestoqueosujeitofalantetememmentequandotomaa
palavra:Estouaquiparadizeroqu,considerandoostatuseopapelquemeconferidopor
estasituao?Entretanto,comoveremos,estaidentidadesocialpodeserreconstruda,
mascaradaoudeslocada.
Aidentidadediscursiva
Aidentidadediscursivatemaparticularidadedeserconstrudapelosujeitofalantepararesponder
questo:Estouaquiparafalarcomo?Assimsendo,dependedeumduploespaode
estratgias:decredibilidadeedecaptao.
Acredibilidadeestligadanecessidade,paraosujeitofalante,dequeseacreditenele,tantono
valordeverdadedesuasasseres,quantonoqueelepensarealmente,ouseja,emsua
sinceridade.Osujeitofalantedevepoisdefenderumaimagemdesimesmo(umethos)quelhe
permita,estrategicamente,responderquesto:comofazerparaserlevadoasrio?Nesse
sentido,podeadotardiferentesatitudesdiscursivas,asaber:
deneutralidade,atitudequelevaosujeitoaapagar,emseudiscurso,qualquervestgiode
julgamentoouavaliaopessoal.aatitudedatestemunhaquefalaparaconstatar,para
relataroqueviu,ouviu,experimentou.Naturalmente,estanopodedespertaramnima
suspeitasobreosmotivosqueateriamlevadoafalar,eacimadetudo,darmargemaque
sepensequefoisubornadaporalgumparadefendersuacausa.Descartandoestescasos,
odiscursotestemunhalumdiscursodaverdadeemestadobrutoquenopode,por
definio,serquestionada.Nacomunicaomiditica,acondiodecredibilidadesetraduz
porumdiscursodeautenticaodosfatos,comoreforodosdepoimentosdas
testemunhas[4].
dedistanciamento,quelevaosujeitoaadotaraatitudefriaecontroladadoespecialista
queraciocinaeanalisasempaixo,talcomoumexperto,tantoparaexplicarascausasde
umfato,comentarosresultadosdeumestudo,quantoparademonstrarumatese.
deengajamento,quelevaosujeito,contrariamenteaocasodaneutralidade,aoptar(de
maneiramaisoumenosconsciente)porumatomadadeposionaescolhadeargumentos
oudepalavras[5],ouporumamodalizaoavaliativatrazidaaseudiscurso.Estaatitude
destinaseaconstruiraimagemdeumsujeitofalantecomoserdeconvico.Averdade,
aqui,confundesecomaforadeconvicodaquelequefala,eesperasequeesta
influencieointerlocutor.
Taisatitudesdiscursivasestoaserviodeumaatitudedemonstrativa,aqualimpeargumentos
eumcertomododeraciocnioqueooutrodeveriaaceitarsemdiscusso,poisaverdade
apresentadacomoincontornvel,independentedossujeitosqueadefendem,qualcadaumdeve
submeterse.Persuadirooutroequivale,nestecaso,acoloclonumuniversodeevidnciasque
excluiapossibilidadedediscusso.
AsestratgiasdecaptaosurgemquandooEufalantenoest,paracomseuinterlocutor,numa
relaodeautoridade.Seestivesse,seriasuficientedarumaordemparaqueooutroacumprisse.
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=243

6/13

26/07/2016

Imprimer:Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentodacompetnciacomunicacional

Acaptaovemdanecessidade,paraosujeito,deassegurarsedequeseuparceironatroca
comunicativapercebeseuprojetodeintencionalidade,isto,compartilhadesuasidias,suas
opiniese/ouestimpressionado(tocadoemsuaafetividade[6]).Deveentoresponder
questo:comofazerparaqueooutropossasertomadopeloquedigo.Nestecaso,oobjetivo
dosujeitofalantepassaaserodefazercrer,paraqueointerlocutorsecoloquenumaposio
dedevercrer.
Sernecessriotentarpersuadir(fazerpensarrecorrendorazo)ouseduzir(fazersentir
recorrendoemoo)ooutroque,ento,deverpensarousentiroquefoisignificado.Assim
sendo,osujeitopodeescolherentrediferentesatitudesdiscursivas,dentreasquaisdestacamse:
umaatitudepolmica,tentandoantecipar,paraeliminlas,aspossveisobjeesque
outro(s)poderia(m)apresentar,oquelevarosujeitofalanteaquestionarcertosvalores
defendidospelointerlocutorouporumterceiro.Tratasededestruirumadversrio
questionandosuasidias,e,atmesmo,suapessoa.
umaatitudedeseduo,propondoaointerlocutorumimaginrionoqualdesempenhariao
papeldeheribeneficirio.Estaatitudemanifestasequasesempreatravsdeumrelato
noqualaspersonagenspodemfuncionarcomosuportedeidentificaoouderejeiopara
ointerlocutor.
umaatitudededramatizao,quelevaosujeitoadescreverfatosqueconcernemos
dramasdavida,emrelatoscheiosdeanalogias,comparaes,metforas,etc.Amaneirade
contarapiaselargamenteemvaloresafetivossocialmentecompartilhadospoistratasede
fazersentircertasemoes.
Assim,aidentidadediscursivaseconstricombasenosmodosdetomadadapalavra,na
organizaoenunciativadodiscursoenamanipulaodosimaginriossociodiscursivos.Ao
contrriodaidentidadesocial,aidentidadediscursivasemprealgoaconstruiremconstruo.
Resultadeescolhasdosujeito,maslevaemconta,evidentemente,osfatoresconstituintesda
identidadesocial.Examinandoseosexemplosiniciais,constatasequeoraaidentidadediscursiva
reativaaidentidadesocial(ex.2),oraamascara(ex.1),oraadesloca(ex.3e5).
nestejogodevaivementreidentidadesocialeidentidadediscursivaqueserealizaainfluncia
discursiva.Segundoasintenesdosujeitocomunicanteoudosujeitointerpretante,aidentidade
discursivaadereidentidadesocialformandoumaidentidadenicaessencializada(eusouo
queeudigo/eleoqueelediz),ousediferenciaformandoumaidentidadedupladeserede
dizer(eunosouoqueeudigo/elenooqueelediz).Noltimocaso,ousepensaque
odizerquemascaraoser(mentira,ironia,provocao),ousepensaqueodizerrevelaum
serqueignoraasimesmo(denegao,revelaoinvoluntria:suavozotraiu).

3.Asidentidadesemsituaodecomunicao
Ojogoentreidentidadesocialeidentidadediscursiva,eainflunciadaresultante,nopodemser
consideradosforadeumasituaodecomunicao.asituaodecomunicao,emseu
dispositivo,quedeterminaantecipadamente(graasaocontrato[7]queadefine)aidentidade
socialdosparceirosdoatodetrocaverbal.Almdisso,estalhesforneceinstruesquanto
maneiradecomportarsediscursivamente,isto,definecertostraosdaidentidadediscursiva.Ao
sujeitofalanterestarapossibilidadedeescolherentremostrarseconformeasinstrues,
respeitandoas,oudecidirmascarlas,subvertlasoutransgredilas.
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=243

7/13

26/07/2016

Imprimer:Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentodacompetnciacomunicacional

Assim,antesdeprocederanlisedasestratgiasconcernentesidentidadediscursiva,
necessrioconsiderarquaissoascaractersticasdaidentidadesocialdecadasituao,bemcomo
asinstruesquesodadasidentidadediscursiva.
Paraexemplificaraseqnciadestesprocedimentos,comparamosabaixoassituaesde
comunicaopolticaeasdecomunicaopublicitria.
Asituaopoltica
Noqueconcerneaosujeitopoltico,aquestoseria:Estouaquiparadefenderquaisidias?e
comofazeraderiraestasidias?Comefeito,osujeitopolticoseencontranumaduplaposio:
seroportadoreogarantidordevaloresfundadoresdeumacertaidealidadesocial,e,aomesmo
tempo,promoveraadesodomaiornmerodecidadosaestesvalores.Ohomempolticoest
colocado,pois,entreopoltico,sededeumpensamentoarespeitodecomoviveremsociedade,
eapoltica,queconcernegestodopoder.
CompreendeseentocomooresultadodestacombinaoproduzumEuns,umaidentidade
dosingularcoletivo.Ohomempoltico,emsuasingularidade,falaportodos:enquantoportador
devalorestranscendentes,suavozavozdetodos(Juntosconstruiremosumasociedade
melhor).Mas,aomesmotempo,dirigeseaestestodoscomosefosseapenasoportavozde
umterceiro,oenunciadordeumaidealidadesocial.Apartirdeento,estabeleceumpactode
alianaentreestestrstiposdevozes(avozdoTerceiro,avozdoEU,avozdoTUtodos)que
acabamporfundirsenumcorposocialabstrato,muitasvezesexpressoporumaconstruo
indefinida(Nosepodeaceitarqueosdireitoslegtimosdoindivduosejamvilipendiados)ou
porumns(Sequeremosdefendernossosinteresseseguardarnossaindependncia).
Aidentidadesocialdainstnciapolticasedefineatravsdeumprincpiodelegitimidade,oqual
sefundamentaemsoberania.Apesardisso,alegitimidadeatravsdasoberaniainstitucionalno
una:variaemfunodaposioedospapisqueosatoressolevadosaassumirnas
situaesdetrocasocialnasquaisestoengajados,oquefazcomquevariemosdiscursosque
proferem.
Podeseconsiderarqueexistemduassituaesbemdistintas:adecandidaturaaosufrgiodos
eleitoreseadegoverno.Aprimeiracolocaosujeitopolticonaposioemquedevedefendere
promoverumprojetodesociedadeidealinscritanumsistemadevalores,proporumprogramade
realizaodoprojeto,eengajarsesemhesitaoparaqueestesecumpra.Asegundacolocao
sujeitopolticonumaposioemquedevedecidir(tomarmedidasconcretas,assinardecretos,
fazercumprirasleis,promoveraesdedefesa,dehostilidade,derepresso)eemquedeve
justificarasrazesdestasdecises.Oquefazcomqueostiposdediscursoqueemanamdetal
posiosejam,emparte,performativos,pois,nestecaso,dizerfazereemparte,sejam
justificativas,poisnecessriofornecerexplicaes,tantoantecipadas(preverobjees)quantoa
posteriori(responderacrticaseareaesdeprotesto).
Essaidentidadesocialdesempenhaumduplopapel:porumlado,forneceinstruesaosujeito
obrigandooaconstruir,atravsdeseudiscurso,umnsenunciadorquereneoEuinstncia
poltica,oTuinstnciacidadeumElevozdeumTerceiroderefernciaquefundamentaos
valoressobreosquaisseapiaporoutrolado,aidentidadesocialconstituiabasesobreaqualo
sujeitopolticopodertentarconstruirumacredibilidade,sejarejeitandoosvaloresaosquaisse
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=243

8/13

26/07/2016

Imprimer:Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentodacompetnciacomunicacional

ope,sejareforandoosvaloresquedefende,sejaaindajustificandoosvaloreseaesque
cumpriuequesoquestionados.
Asituaopublicitria
Aidentidadesocialdainstnciapublicitriacontrariamenteaoquesepossapensarbem
diferentedaquecaracterizaainstnciapoltica.Ainstnciapublicitriapropeumsonho(p.ex.
permanecerjovem),massemantmexterioraodestinatrio,cujavozavozdodesejoque
constriosonho.Noh,a,pactodealiana,poisapublicidadesedirigeaoindivduo(Asua
belezafazdiferena),nohidealidadesocial,apenasasingularidadedodesejo(Gillette,uma
carciadeamor).[8]Trsgrandesdiferenasaparecementreodiscursopolticoeodiscurso
publicitrio.
Aprimeiraqueaspropriedadesdiscursivasdepersuasoedeseduosoinversamente
proporcionaisnestesdoistiposdesituaodecomunicao.Nodiscursopublicitrio,dominaa
atividadedeseduo,nodiscursopolticoaatividadedepersuaso,oquefcilde
compreender:odiscursopublicitriotentatocaroquehdesingularnoindivduo,dirigindoseao
desejoodiscursopolticotrataoindivduocomosujeitocoletivo,dirigindoserazo.Tratase
ento,paraosujeitopoltico,dedestacaraseriedadedaatividadepersuasivaoque,alis,
explicaoporqu,quandohexageronocomportamentosedutordospolticos,sefaamtantos
comentriosirnicos,caricaturas,zombarias,suscetveisdedesacreditarquemagedesta
forma.[9]Oquenoocorrecomosujeitopublicitrio,quenuncaacusadodeexcessona
tentativadeseduo.
Asegundadiferenaresidenofatodeque,nodiscursopublicitrio,oanunciantenoseconfunde
comoproduto,aopassoqueopoltico,aomesmotempo,oauxiliardaidealidadesocial(ele
estaserviodestaidealidade)eaquelequepropeoprojetopoltico.Votaremtalpoltico,,ao
mesmotempo,votarneleeemseuprograma.Comprarumdeterminadoprodutopelamarca,
compraroprodutoenoamarca.Issoexplicaporqueosujeitopolticodevademonstrar
convico,aderindoaseuprprioprojeto,engajandosenapropostaqueapresentaaoscidados,
aocontrriodainstnciapublicitria,quedevemostrarsefrvola,comofontegeradoradeprazer.
Aterceiradiferenaestnofatodequeainstnciapublicitrianoprecisa,apriori,de
legitimidade.Oqueatornalegtima,justamente,serbemsucedidaenquantoatodeseduo
persuaso(eporissoelatambmdispensaacredibilidade).Jainstnciapolticapressupeuma
posiodelegitimidadequeprecisaserconstantementereiterada,e,almdisso,gozarde
credibilidade.

4.Identidadesemodelodeanlise
Estareflexosobreadiferenaentreosdoistiposdeidentidadeservedebaseaomodelo
comunicacionaldeanlisedodiscursoquevenhopropondo,definidoemtornodetrstiposde
competnciaedetrstiposdeestratgias,osquaisretomoemseguida.
Umacompetnciacomunicacional(ousituacional)quecorresponde,nosujeito,suaaptidoem
reconheceraestruturaoeasrestriesdasituaodecomunicao,naqualsodeterminadas,
entreoutras,ascaractersticasdaidentidadesocialdosparceirosdatrocalinguageira,enaqual
seorganizam,numdispositivo,asrelaesqueseinstauramentreestesparceiros:seustatus,
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=243

9/13

26/07/2016

Imprimer:Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentodacompetnciacomunicacional

seupapelsocialeolugarqueocupamnarelaocomunicacional.apartirdesteconjuntode
traosconstituintesdaidentidadecomunicacionaldossujeitosquealegitimidadeisto,aquilo
quejustificaseudireitopalavraearelaodeforaqueseinstauraentreelesso
determinadas.Estaidentidadesocial(atribudaporestatuto)masincluiigualmenteasinstrues
quepresidemconstruodaidentidadediscursiva.Umacompetnciasemnticaque
corresponde,paraosujeito,suaaptidoemorganizarseusdiferentestiposdesaberes(osquais
constituemsuasreferncias)eemtematizlos.[10]Umacompetnciadiscursivaque
correspondespossibilidadesdeorganizaoenunciativa,narrativaeargumentativadodiscurso,
emfunodasrestriesdoquadrocomunicacional,organizaograasqualseconstri,entre
outrascoisas,aidentidadediscursivadosujeito.Masnecessrioigualmentequeosujeitotenha
umacompetnciasemiolinguistica,aquallhepermitecombinarformas(escolhadasformasem
relaocomosentidoeasregrasdecombinao),emfunodasrestriesdalngua,eem
relaocomasrestriesdoquadrosituacionaleosdadosdaorganizaodiscursiva.Aidentidade
discursivaencontraaquisuacorporificao.
Asestratgiasdiscursivas,porsuavez,sedefinememrelaoaocontratodecomunicao.Parao
sujeito,trataseinicialmentedeavaliaramargemdemanobradequedispenointeriordo
contrato,parajogarentre,ecom,asrestriessituacionaiseasinstruesdeorganizao
discursivaeformal.Emseguida,escolher,entreosmodosdeorganizaododiscursoeosmodos
deconstruotextual,emrelaocomosdiferentesconhecimentosecrenasdequedispe,os
procedimentosquemelhorcorrespondamaseuprprioprojetodefala,smetasdainflunciaque
pretendeexercersobreointerlocutor,escondiesqueeleseimpe.Estasestratgiasso
mltiplas,maspodemseragrupadasemtrsespaos,cadaumcorrespondendoaumtipode
condioparaamiseenscenediscursiva.Soasestratgiasdelegitimao,decredibilidadeede
captao,quenoseexcluemumassoutras,masquesedistinguemporsuafinalidade.As
estratgiasdelegitimaoadvmdanecessidadedecriaroudereforaraposiodelegitimidade
dosujeitofalantequandoestetemdvidasquantomaneirapelaqualooutropercebeseu
direitopalavra.Precisaentopersuadirseuinterlocutordequesuafalaesuamaneiradefalar
correspondemposiodeautoridadequeseustatuslheconfere.Asestratgiasdecredibilidade
levamosujeitofalantenomaisaassegurarsualegitimidade,(emboramuitasvezesestejam
ligadas),masafazercreraointerlocutorqueoqueeledizdignodef.Asestratgiasde
captaolevamosujeitofalanteafazercomqueointerlocutordsuaadesoabsoluta(no
racional)aoqueelediz,e,almdisso,suaprpriapessoa.
Estestrstiposdeestratgiasconstroemumaidentidadediscursivaprpriaaosujeito,aopasso
queocontratodecomunicaoconstri,porsuasinstrues,umaidentidadediscursiva
convencional,aquesecolocaemconformidadecomocontrato.Assim,nonveldasestratgias,o
sujeitocomunicantepodeescolherfalaremconformidadeounocomasinstruesdadaspelas
restriesdocontratodecomunicao,efazervalersuaespecificidadeidentitria.
Terminareipropondoumnovoesquemaqueretomaaidiadeumarepresentaopiramidaldo
funcionamentodacomunicaolinguageira:

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=243

10/13

26/07/2016

Imprimer:Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentodacompetnciacomunicacional

Comentrios
(1)Abasedosimaginriossociodiscursivosolugardeestruturaodasdiversas
representaessociais.Estassosociodiscursivasporquesorepresentaesconstrudaspelo
dizer,sendopoisperceptveiseidentificveisnosepelosdiscursosquecirculamnosgrupos
sociais.Resultamdediferentestiposdesaberes,quemuitasvezesencontramsemisturados:
saberesdecrena,deexperinciaedeerudio.[11]Dentreessasrepresentaes,esemquese
possadistinguircomclarezasuasdiferentesdimenses,algumassodeordemcultural,outrasde
ordemsocietal,outrasaindadeordemcomunitriaeoutrasdeordemgrupal.[12]Estes
imaginriossociodiscursivosexigemdosujeitoumacompetnciasemntica.
(2)Oquadrosociocomunicacionalolugaremqueseestabilizamastrocassociaisconstituindo
dispositivosdetrocaquefuncionamcomocontratosdecomunicaoequeforneceminstrues
sobreasmaneirasdesecomportaratravsdalinguagem.Podeseigualmentedizerqueolugar
daconstituiodosgneros,masqueserochamadosdegnerossituacionaissignificandoque
umlugardeinstruodocomodizer.Exigeumacompetnciacomunicacional(ousituacional).
(3)Onveldamiseenscenediscursivaolugaremqueosujeito,tendomergulhadonos
imaginriossociodiscursivos,elevandoemcontaasrestriesdoquadrosituacionaledesuas
instrues,procedeorganizaodeseudiscurso,eportanto,constriparasiumaidentidade
maisoumenosindividuada.Nestenveldevemseracionadasascompetnciasdiscursivae
semiolingstica.[13]
Podeseconcluir,numprimeiromomento,queadistinoentreidentidadesocialeidentidade
discursivarevelaseoperatria:semidentidadesocialnohpercepopossveldosentidoedo
poderdaidentidadediscursivasemidentidadediscursivadiferentedaidentidadesociale
reveladoradoposicionamentodosujeito,nohpossibilidadedeestratgiasdiscursivas,esem
estratgiasdiscursivas,nohpossibilidadeparaosujeitodeseindividuar,oquecorresponderia
aumsujeitosemdesejo.
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=243

11/13

26/07/2016

Imprimer:Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentodacompetnciacomunicacional

Numsegundomomento,podeseconcluirquenuncasepodeasseguraracaptaototaldeuma
identidade,equeaprudnciaaconselhariaaquesefaledetraosidentitrios,sendouns
psicossociais,outrosdiscursivos,paraevitarcairnaarmadilhadaessencializao.
Entretanto,aquestoidentitriaumaquestocomplexa.Porumlado,porqueresultadeum
entrecruzamentodeolhares:odosujeitocomunicantequeprocuraconstrulaeimplaaseu
parceiro,osujeitointerpretanteestenopodeevitar,aseuturno,deatribuirumaidentidade
queleemfunodeseusprpriosapriori.Poroutroladopelofatodeque,pormaisquequeira
evitaraarmadilhadaessencializao,todosujeitotemodesejodesever(oudeverooutro)
constitudocomoumaidentidadenica,odesejodesesaberseralgumacoisa,isto,uma
essncia.estemovimentodeessencializaoconstitutivodoprocessoidentitrioqueleva
afirmaodequeaidentidadenopassadeumailuso[14].Comoumamscaraqueseria
mostradaaooutro(easimesmo),masumamscaraque,sefortirada,deixaverumaoutra
mscara,depoisoutra,eoutraaindaTalveznosejamosnadamaisdoqueumasucessode
mscaras.Masnaimpossibilidadedeseresolveresteenigma,manteremosadistinoentre
identidadepsicossocialeidentidadediscursiva,porpermitircompreendercomoseprocessaeste
jogosocialdesubstituiodemscaras.
Traduoefetuadaapartirdooriginalemfrancspor:
AngelaMariadaSilvaCorra
[1]Ver,denossaautoria,Lediscoursdinformationmdiatique.Laconstructiondumiroirsocial,
Paris,NathanINA,1997,cap.4.
[2]Ibidem,cap.13e14.
[3]N.T.:TimisoaraumacidadedaRomniaqueficouconhecidacomoumlugarondehouveum
massacreemdezembrode1989.Onmerodepessoasmortasqueaimprensadifundiu,na
verdadeeraumaestimativafantasiosa,cemvezessuperioraoquerealmenteocorrera,
caracterizandoseassimafalsidadedasnotciasligadasaoepisdio.Aessepropsito,podese
consultar:http://www.acrimed.org/article1.html
[4]Ibidem,cap.11.
[5]Exemplo:opolticodaextremadireitafrancesa,J.M.LePen,aoatacarseusadversrios,
prefereotermotablissement[estabelecimento]emvezdestablishment.
[6]VernossoUneproblmatiquediscursivedelmotion.Aproposdeseffetsdepathmisation
latlvision.In:Lesmotionsdanslesinteractions.Lyon,PressesuniversitairesdeLyon,2000.
[7]Arespeitodestanoo,vernossoartigoLedialoguedansunmodledediscours,Cahiersde
linguistiquefranaise,17,Genve,UniversitdeGenve,1995,p.141178.
[8]Referimonosaquiscaractersticasgeraisdocontratopublicitrio,oquenoexcluia
possibilidadedeseutilizarumaestratgiaquejoguecomostermosdocontrato,oumesmoque
ostransgrida,comofoiocasodeBenettonemsuascampanhasdepromoo.Vernossoartigo:
Lediscourspublicitaire,genrediscursif,Mscope,8,Versailles,CRDP,1994,p.3444.
[9]Issocomeou,naFrana,em1959,comaprimeiracampanhatelevisionadaparaaeleioem
sufrgiouniversaldoPresidentedaRepblica.JeanLecanuet,queapareciapelaprimeiravezaos
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=243

12/13

26/07/2016

Imprimer:Identidadesocialeidentidadediscursiva,ofundamentodacompetnciacomunicacional

telespectadores,haviatomadoaulasdeposturaededico.Oshumoristas,caricaturistase
outroscomentaristasatacaramsemperdoocomportamentoartificialdopoltico,oqueacabou
porserlhedesfavorvel,aocontrriodoquepretendia.
[10]Sobreaquestodaorganizaodossaberes,vernossoartigoTiers,oestu?Aproposdu
tiersdudiscours,inLesnonditsdudiscours.LavoixcacheduTiers.LHarmattan,Paris,2004.
[11]Cf.nossoartigoTiersoestu?,op.cit.
[12]Evidentemente,nemsemprefcilfazerarepartioentreessasquatroordens.
[13]Paraestesdiferentestiposdecompetncia,vernossoartigo:CHARAUDEAU,P.Da
competnciasocialdecomunicaoscompetnciasdediscurso.In:COLLESL.etalii(ds),
Didactiquedeslanguesromanes.Ledveloppementdecomptenceschezlapprenant,Louvainla
Neuve,DeBoeckDuculot,2001,3443
[14]Cf.BayartJ.F.Lillusionidentitaire,Paris,Fayard,1996.

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=243

13/13

Anda mungkin juga menyukai