Anda di halaman 1dari 10

Copyright A 2009 Helenice Aparecic:r llastos Iocha, Mercelo de Souza Mlgalfies

e Rcbeca Contij<>

/t

lir

J:

Rua Jornalista Orlando f)anras, 37


22231-O1O I l{io deJaneiro, lJ I rasil
Tcls : 0800-02 1 -7717 )
Fax: 2 1 -1799--1430
E- nrail : e di rora(o|[gn'.

li
. i '\

':- --

El)lT()l{A F(;V

I)ire itos tiest.r crlio rcscrvrros

-'

It

il\

i'

2l -3i99-1127

r I petli dosc J

ro

,t''

il

re(a)hv br

rvrwl'.lgv.brleditore

Impresso no Brasil

Sumrio

Printed n [Srazil

',/

\
\

Todos os direitc'ls reservados.A rcprodtri<.r no autorizada desta pubhcao, no todo oLl en


parte, constitui violao do copvrisht (Lci nu 9.61()/9t).

I
I

os

rcnceit<ts cmitdos nestc

liuro

srt

de intdr,t responsabrld,tde tlo atttor.

Apresentao

Este livro fiti e<'htrd<'r scqurro 3s rorr3s d6 Ac<t116 ()rtggrirtco ta L'g.a l)ort'llles.
aprovado pelo Dccreto Legis.tivo ne 5-l, rc l8 de .rbnl cic 1(),)5, c prornulgado pclo I)ecreto
no 6.583. clc 29 tle sctcrnbro cic lo( ll
1n

edio

Pnrr,rn-ro

nt

A aula como texto hrsrorioqraFra e ensino de hrstona

r3

HELEl.l ICE ROCHz\. l,.i/iCELu 1,\Cr\LHAES E REBECA CONTtiO

2009

D.AT.JIEL,iAO REIS

On rcrrunrs: Luiz Albcrto Moryarcinr

Rlvtso: Adriana Alves Ferreira

e Aeidis cle

lleltran

A.f

Lpi,e

s0F;ngi:F,,.i sA F.K ;
, JUt1iHA

Cnpa E pI\oJET() c;rtnlco: Sarrta F lg.

;o:,mfr.*

Ficha cataogrfica e laborada pela


Biblioreca lvario Henrique Simonsen / FGV

A escrita da histria escolur . rlcrnria c historiografia /


organizado por Helenice Aparccicia Basros Roch.. Nlarcer. de souza
Magalhes e Rebeca Gontijo.
Rio de.Janeiro: Ecitora FGV Zttl9
472 p

Parte I
Ensino de histria e historiogratia

33

Captulo

35

Escrrta da hrstna e enstno da histria:


paradoxos
tenses e
I

I"1.\NOLL i

UI

Captulo 2
ELIAS

Inclui bibliograa.
978-tt,22t-i.)7t-

ALLADU CIJII,4AI(,\F )

Na guinada subjetiva, a memna rem futuro?

Hisrona escolar e memra coletiva como se ensrna?

captulo

Captulo 4

CDD _ qO7

65

Como se aprende?

CAll',ll

Aula de hisrrra que bagaem levar?

l;!rr :: .'ll- r' ),. ll,\

l. lisrtiria
Estuclo e ensintt. 2 Ilistorittgraf,t l. Li.,.ros
didticos. I. Rocha, Flelenicc
Aparrcicla Lrrsros il \ragalrits. \l:ircclt,
de Sortza. lll. Gonti.jo. Rebcca. l\ lruntle.ro (etuio \:rgrrs.

5r

THOt\,4E SAt.BA

F! f\''' ,'. ItO]54

ISBN :

BI

r80
:

forttras alricatlas de cotltpreenso da realidade, tanto do presena utilizao


rc qr:rto r1o passaclo. I)ar:r traball-rar nessa chave' itrtcressalltc
literrias, utettslios, formas arquitetnicas e nrustcais, recorrendo

histrrce

as

de obras

O recurso

:r

inragens especialmente

a {btografas sobre os ten'as tratados.

fiutero quindo os assuntos se relacionan eslera da cultur:r.


ro presente e das
Mas. conro iazernos histria a partir cla nossa inscro

ver tro devetnos


preocupaes e possibilidades que ele nos oferece, A reu
assim cotno da
rcrosprezar o aspecto nrais poltico do estuclo da Africa,

Africa
valorizao da ascendncia africana. Acredito qlre a integrao da
do
papel
o
no conjunto dos nossos conhecimentos contribuir para mudar

Captulo 9
Em torno do passado escravista
as aes aFirmatrvas e os historiadores

esteve
ne{ro na sociedade brasileira, para entendertros col1o ele at agora
Irssociacl<t escravizao e

cono o fcrco trlttclott Par

r rrceita1:l das

cliver-

Se o rrtcislno e o
sidades cnlturais, pernritilrdo a igualdacle na ciiversiclatle'

csttrclo de
cvolucicxrisnro reprinriratn por nlttitt-r tenlpo o illtcressc pelo
obngatrio o sett ensiassurros alricatros, a lttte par:r ultrapasstlos torlou

ttrnra, devenros carninl-rar para a cotrstruo de uma itlragenr


na
positiva clas pessoas legras e mestias, historicanlerte desvalorizadas
etrsinados'
escoia, tanto 1as relaes nela existetltes quanto nos contedos
prinreiro passo nesse senticlo seria explicitar o eurocentrisnlo do eusi-

no.

L)essa

Url

as tnatrizes do
rro c cl:ts perspectivas ctllturais predonriteItes, desvendanclo
partir clc
preconceito racial. Isso rertr que ser trabalhado cotlr cada llrulo

su:is realiclades e possibilidades, e

o prolessor deve nostrar-se sensvel

qLlestes a screr trat:rc1as e s tnaneiras de trat-las.

Urlr dos nleios de abor-

dar qucstes clelicatlls, CorO as relativas s tnatreiras de etltettclertros

pcqr() e g .rflicano. ttsar situacs re.tis para rcfetir sobre eias, recorre ndtl
.r

ercntpltts

cla

Nos ltinros tellpos, etn clive rsrs p:rtds tlo rnrrrrclo, r.irih:rr:rrrr rnrprortrrcia
as

oprimidos otr clerrotuclos errr alqurrr perodo cle su:i histrria, enr concies
contrrias s conve-nces rrniverslis clc clircitt'rs hurrrancls. Essas rerr.incJicaes envolvenr tro so direttils; rcp:rrcs, c()no trrrribrn o (l.le se cor'-

verrciorrou chanrar dc r/clt'r dt'rttt'rrrr,r. ()rr se-ja. a q.rrlntia, por partc rlo

Estado e da sociedade. rlc tluc clettrnrirt.r,-los acontccirrrentos no

rrrrr;r l;icrrrtlt n:t

t;rtttlcl

ca

ttt:titlria cie rlirs' )ar:r

isst-l

.s l.r.ic:s.rcs ccvtrrr tlorrunr ()s corttetios e sL-rel) eltsitra.ltls lltuaiizatrdcr


Lllle
:rr.i titlij.t!.() tttf.ir: tlrr C' ttlrlt) ('()l\t.ltitC. tssitit t'()l() tCVettl ttf
rJcllll\ pJr' qLle
COlltlrcr-t-stt.tCttrlttr tltls cCJI'iSlcls t'lcls prcCOlCclt()s
elcs selaltt re.ttrrclltc srtpcrlitlos'

registrados na histria do p.rs. Os qrupos cictcntores rlc rrrerriix ras tlc siifiirerto, ressa perspecti\.a. pro.lent c cler,enr rcccber rccon hccirrrcrto.'

O p;rssado, cono-1

N() rc' crrterirler. o rl()rcnto ltul cle strrrra itriptlrtnct.t, ptlis per-

serct

esquecidos, nras continurrro lerubnrcios n.r rrrcnrri.r cle grrrpros c nrc's

vida ci-rttcliltta dlls pcsso;rs'

Irritc-rrtt' l rccpclrcr

reivindicaes de poltic;rs de reprrao por parte rc qrtrpos Lluc f)nr

rias cottcctrreltt:s,

ot-r,j

se

tenr disctrtrtlo. t()rn()u-sc. rrrr trno cc rrrr'nrr-

cttt cle intcrcssc c rlc rrso poltieo dc nitritos -{rLlo\.

independeltclle te da elio orr cxprlic.ro rlos liisttrri.rtiorcs. (lorro bcrrr


argrlnentolr Manocl Slrlgarlo (uinrrrres (2()O7). "r'rvL'r(\ unl t(,i()
rtas sociedaces i'lcitlettt.tis cortL'nr1.()rint.ts e (ili'g.rnh,ir',rnr ir'.'.r oi

'

Sobre essr discuss:o. ver He vnrann (2()07)

182
Y

o
U

ots
'{

merurias e narrativrs
investimentos sociais nas tarefas de memria"' As
por meio cle stta patrisobre o passado alcanararl] grande visibilidade,
mesmo de rnuitas
monializao e,/ou musealizao, atravs da mdia ou
verses legtirnas do
recordaes e testemunhos que se impem como
e polticas
So evidentes en- nossos dias as demandas sociais
passado.

pelo passado.
usos do passado,
Em meio produo de rnuitas e diferentes vises e
disciplina? Qual o pacomo ficamos ns, hisroriadores? E a nossa prpria
partir de
encuanto conhecimento controlado, produzido

pel da histria,

especficas propostas
determinadas regras conpartilhadas, sobre questes
entendida como presen
ao passado, enr relao exploso da metnria,

como fora poltica? Que fazer com os passados


do especialista cla
que se recusar a passar? Qual o papel ou contribuio
do passado e das
histria, em cc)rrextos de conflito, a respeito dos usos

do passado o

preser-te,

dever de memria?
reivindicaes que rorar colo base a noo de

momento, a aprePara exame dessas questes propol]os, nunl primeiro


em documento
das justificativas e leituras do passado presentes

sentao

e das aes afireducativo fundarnental para a defesa do deuer de memria

a Educao
mativas no Brasil: as Diretrizes Curriculares Naconais para
Relaes

tnico-Racias

das

Na
para o Ensitto de Hstra e Cultura A-fro-Brasileira'

recente: as polsegunda parte, colocamos em foco um caso significativo


as polticas governamicas na imprensa, envolvendo historiadores, sobre
s populaes
menrais de ao afrmativa que conferem direitos especiais
obrigatoriedade
afrodescendenres. A destacaremos aquilo que se refere
e da cultlo ensino da histria da tica, da educao das relaes raciais

por nosso colega


rura afro-brasileira, privilegiando alguns artigos, escritos
cotnGes e por ns mestnas. Historiaciores da escravido,

Jos

t{oberto

nos posicionarlros
partilharnos cot Ges tttna forrn:ro setnelhante, llles
divulgao cientfica
de fbnna oposta enr relao questo.r conjugando

r A

escolha ileJos

lloberto

Ges justifica-se pela nr>ssa

clisctrsso cies l-)ircrri:r'' nos textos do historiador'

proximidlde acadmica e pela

e opinio poltica, tais polnricas envolverrt :r posio dos historiadores

r83

conlo especialistas e rclacior:n-se conr riitrentes lcittrras c usos poticos

clo p'assado escmvista br:rsilerro, constituindo caso expressivo para anlise.

I)esde a dcada de 1950, algurnas iniciativas do governo brasileiro indicaval uma espcie de "devcr do Estado" asstrmido ern relao s popula-

I
g

0
U

es afroclesccnrentes.

Enr 1951 foi s:rncionacla a Lei Alonso Arinos (Lei

no

1.390), cue torrou o prcconccitt; rrcial contraveno penal. E,rn 1985 a lei

foi anrpiiacla, incluinclo entre

as

contravenes penais a discrinrinao ba-

seada no sir na raa/cor, nlas tarlbrn ro sexo ou no estado


charrracla

Lei C.a (Lei

civil. Era

Iru 7.431).

I)os anos dc 1990 para c intcnsifcaralr-se as discusses sobre aes afirnratir,as e clircitos ce rep,rrao para as populaes afrodescendentes. Mas,
scrn trvitll, scLls trrrtl:rrrrcnt()s rcL)oLlsil i Constituio Fcderal de 1988,
cltrantlo fc<;ti cllr:r a ncccssiclacle de irtrplcntentar nredidas capazes de promor,'cr.

rr tlito. a igtraclade

sancion.rcla pela

lei e a valorizao da cliversidade

tnic:r c cultunrl brasilcira. A C,onstittrio de 19t8 garantru, tlos arts.215

2l(r. proteo

s rnaniiestacs das

sileiras, e estcntlcu

a.

noo

c.le

to tcrra aos descendcntcs


l)esdc cnto

(.)

rrt. l1.r

du

prticas culturais. No art. 68 do Ato

Transitorias (ADCT no 68), concedeu direi-

cie escrrivos ritrar's da

as cliscusstlcs crcsccr;rrrr

E,st;rcio, atrar's cle str:rs inrrrcras

culturas populares, indgenas e afro-bra-

dircito

das Disposres Constitucior.iais

titulao dos quilonrbos.r

nruito c toraraln corpo quando o

agncns. cotlcou a intervir diretamente

(.on-.tirtrio ltc..cr.rl c]e 1t)f3.1ispt-rc: "\1e. () Estaco protcger

as

tttani-

tst.rcs.l:rs cultums poprrl:rrcs. irrJgcnes c ato-irntsicir:rs. e das clc outros grupos


iei tlisporrr sobre a fixao de
parricip.rrrres rc processo civilizetorio necion:il. i:t
^
d:t:s.()lcnrorltir'.rs.lc ut.r siqrriIc:rJo p.r os.liitrcntes scqr]ctIt()s i'tttict-,s Iree iott.tts".
().rrt. llr rl,r trrcsrrr.r (.on:tittrir'ii 'i1'Iil1"'r-r\n\Llt.r( I,.ttrittt,,tti,, e trltttrltl br.tstlctro os
bcrrs tlc r.trrc1. rrr:rr,'rirrl c irrrutcri.rl. t()r.\l()\ rnrir-rclu.rrrrctL'r)tr ctrr tort-jttttt.. Irrt..lorcs cr rctrrrrt.i,r. i.lentr.l,r.lc. .ro. rrrcrrtori:t tlos drtrcntc\ grttp()\ ftrtrrt,,orcs tl:r
socictl:rtlc br:rsil.:ir:r". No scu ii5'estrbce.e (rc l,'.tttt totrr..ttlos totlos os tlocutttettttts c
os tios r.lctcrrtr',rcs rlt rcrrrirust.lrrr.'i.rs ristorrt.rs tlt)\ .rtl{{)r tlLrilttlrrb,rs. () art. (r8 rl,ts
[)irp,t.ics lr,ur:tttirt,ts !1. (()])\i1tLl1o 13r.r'ilt'rr. (c l()i'1il ('\ir'lt(.t. ()\ rLl.Llc'rcltes rlas conrunicllcles tlos clurlorrrbos rluc estc'.janr

ocupr.11iql1; su.rs

tcrr:\ rcconhcci.-l:r r

propricdade definitiv:r. dt'r'endo o Estrrtio errutir-rcs os ttuos respectivos".

o
z
c
o

t84
c

Ic

propondo aes e poltrcas sobre

do tirilcronuiisnro prblico, apoio clo IItcra :s cottrttrtiilaces cluilonrbolas'


col:s as
verbas especiais para f, pcsqtrisa e sardc dos afiodescelltlctrtes'
do
r.rniversiclades prblicas, preferncias para obteno dos fnancianretltos

prouni e polticas

;.

Por e.renrpo, cotas llos colctlr-

sos

a qLesto.

MEC,

edr.rcacionais e cultr.trais especais inrplerlterltadas pelo

tos
;tr:\,S cle vrios progr:llS, colO os itrVctttltricls

pltrirllrritls

imateriais pontos/potrtires cle ctttr:rrl'


tt'tovitltel't()
Podernos rarcar bent niticlarente cl adetrsanlenttl desse

as mernrias coletutts emprt'endern, s<tbretudo se esto relacionadas a poltcas gouer-

n(inl(:ntais explictamt'nte diri.qidas

tttt

tnqa6flrarnento da memra nacional". Pare-

ce-ros igualrncnre iniportarte conpreender o papel dos historiadores nesse

tipo de processo. Em casos de disputas polticas por diferentes leituras do

passado, corr.o podemos (ou devemos) nos posicionar como profissionais

IJ

..
A

to I)edireitos cle nrerntria r'poltic.rs dc rcp;rrao. Entre ells. r purliceo


cttlttlrll
creto po 3.551, cle -{ cle eqost() clc 2(Xtt). qttc iltstlttt.r tll lltrllltittto

Ao

cla

cultrtra.rfro-brasilelr:. c rt l''rotrlttlq;ttl

se clefenciererl

joeo unra

ou corlbaterenr aes afrniativas no presente, est em

clacla vrso

laes raciais

tio

passado

a cpral disputada

-,

especialnrente da escravido e das re-

por c'liversos agentes sociais e polticos.

Nrlciotl:rl
do Decreto ne -1.228. cic nr.rio r'lc 20t)2. quc'irtstirrrirr o l)roqrrtrtt;l

[)ara a arrlise dos argurnclltos a favor clos direitos reparao e direcamen-

tedcral'
de Aes Afirnrativas no nrbito tla atrtlirtistra6 ptrlrlica

te ligados a detcrnrrnada leitura clo passado, varnos nos concentrar no do-

No governo de Ltriz Ipcro Ltrla

cla

Silva loi rcqrtlarttettrti;. ettr j:rneiro

(trrailttrc- \',ttiort'ii-
de 2003, a Lei na 10.639, qtre estabelecia as Dirr:trzes
()
,1(: I-h;1t5ra t'()ilntpara Erlucao clas Relaes Ernico-Raciais t'prtt Iit-itto
^
tq'
E,nr noverrrbro tlo n'c\ro rttto trt crt.ttllt. PcO I)ccr..tc)
ra

Afro-Braslera.t

cumento das Diretrizes Curriculares Nacionais para a


trico-Racias

Educao das llelaes

para o Ensino de Hstria e Cttltura Afro-Brasileira e seus

prin-

cipais frtndatnentos.

Loqo nas "Questes introclutirrias", o docunrento declara querer "ofere-

[\'rt.ial
4.gg6, a Secretaria Especial rle l)oticas de Prorttoc:o tla Iqr'ralcatle
Nepara coorclelrr as aircs ttcc:essitrias irriplarrt;to cl:r I)olticl

cer rna respost:, ertre oLrtras, na rea de educao, denranda da popula-

-{'81i7' c]e Irgr'ctttcional de Protttoo cia Ietr.ld.de [{lciel' C) l)ccrct6 rru


()s
bro cle 2003,:ritrcla reqltlattretlt:lv11 e aqilizar'' 9 tlireito tcrra p:ri

polticas cle reparaes,

(Seppir),

descendentes de escrevos. [)aralelarncrtc. e

p.irtir

cesse

o alrodcscenclente, no sentido de polticas de aes afirmativas, islo , de


e'

cle

cr'tlttt()
festaes culturais airo-br,rsilciras rcccbcrar tttrltt c1t 1-',ltrtnrirlio

ral ,Jo llrasil, collo o s.irtrb.r dc rot'l.r. o-iotlqo e t)

nlcdldas L),rr: r('ssrrcir os

lc.r.uL'.

particular valor pari o ristoriaclor corprcclrcrr i\

reconhecimento e valorizao de sua histria,

culttrra e iclenticlade". As reparaes justificarn-se da seguinte forma.

.ttttl. r' jtrilrs ttt:ttt i-

"iitf-li
corno j props Angei. rlc (,lstro ctlrlics l?tlttT.irt). e
itttrrs .le

(c

1-':tts.t.1t"7rl'

derrrancla

por replraes visa a qut: o Estado e a sociedade tomenr


clcsce

nclcntcs de airtcatros

Ie

gros, dos danos

p.ico1<ieicos. rrr.rtt'ri.rr\. \rci.rs. p..llticos e edtrcacion;ris sofridos sob

cr

rcgirrrc cscr.rvisra, berrr corno crrr virttrcle clas polticas explcitas otr

t.i!'lt.\ ,.c br.iniltrriile rto tla po1-,rrlao, dc t.ttlnutetro de priviliti t-. .ttr
11'615 alterott a Let ll', 1).-l(.). cic 'l ,lc.l.tcr() tic
de 2008'
gt'rt'1"'
i
rtt
"histna e cultu r:r .rfo-brasl er r:t c
estabelecer a obrigatoriedade da terntica

{ Em tnaro

Lei

n'

.1

Os fundamentos para as aes reparadoras


estabelecidas pelas Diretrizes

partir da r,rrlttrizrriO

Z
3

e'

.-

/:.

partir do ano cle 200t), qr.lanclo, o goverllo Fertratrdo Henriqtre Clardoso


vrias reiprincipalnlente, rto incio do governo Lula, foranl norttt:ttiz;tclas
(tle dizt:liti respeito a
vindicaes encabeadas por rnovitrtetttos llegros e

imaterial

da histria, professores e pescluisadores?

r85

qr,rs t's.'lurl\'()s L).r; qrLrp()s cottt irotler tie govcrtiar

c de influir

na

frrnrrrl.ro dc polticrrs, no prs-abolio. Visa tarnbm a que tais nre-

r86
g

didas se concretizeltr enr inlciativas c'le conrbatc ao r:rcisnto e : tod

dentes na dispora, na histria mundial e no processo de construo das

sorrc ric,.liscri tlt i rr:r.'..'

naes africanas ern direntes reas.

e
o
ts
q
I
o

,t

Para tanto, o docurnento se ancora no art. 205 da Constrtr.rio Federal,

da histria e da

euanto s deterrninaes nais especficas para o ensino


culura afro-brasileira e alricana, a preocupao nraior dar visibilidade

que assinala'. "o deuer do Estado


iguais dreitos para

de

garantir indistintamente, por rneio da educao,

alricapo, prope-se anpliar as balizas dos currculos escolares para a diver-

lV, que reconhece que todos

ctre

rept-

dia todas as formas de preconceito e discriminao, assitn coro o art. 208,


so portadores de

As polticas de reparao, segundo as Diretrizes, devenr fomentar aes

no d destaque aos ne!ros e seus descendentes somente no tenpo da escraviclo e do ponto cle vista cla subn-risso. A importncia do estudo da

afirnrativas baseadas tambm no Programa Nacional de Direitos Hunanos,'

histria cle orgapizrcs cqrr\. c()rl-o os quilornbos e seus renanescentes,


cle irrlapclaclcs relrqros.\ ()Ll rssociles recreatlv.s,lrtSticas, polticas e

todas as lormas de ensino, betn cono na

culturats Ileqras, p()r exellpo. r'incula-se tambnl exiencia de qlle

es Correlatas, realizada ern 2001 ,t"

as

na Conveno da LJnesco de 1960, direcionada ao combate ao racismo enr

III

Conferncia Mulrdial de

Conrbare ao llacrsmo, I)iscriminao Racial, Xenofobia e l)tscritt'tttta-

fti.t do Sr-rl.

caso de reparaes na rea de educao, o

docutnento defende rnedi-

seu esp:o e entorllo. Personaqens histricos negros conr diferentes inser-

das que ofrearn "garantias a essa populao [os

afro-brasileiros] de ingres-

no documento como fores enr seus telpos talbnr so nrencionados

so, permanncia e sucesso na educao escolar, de valorizao do patrirr-r-

ma de se clivulear e csrudar a participao eetiva dos africanos e

seus

nio histrico-cultural afro-brasileiro, de aquisio das competncias e dos

descendentes na histrra clo Brasil, seja na ecolomla, na poltica, na cultu-

conhecimentos tidos como indispensveis para continuidade nos estudos".T

o passado clos

clestacada a necessidade de valortzao e reconhecimento da diversi-

relaes tt-tico-raciais e pedaggicas em

IOS esPortes. Para as Dretrizes,

No

dade, "daquilo que distingue os negros dos outros grupos que compenr

descenclentes de atrcatros prccisa ser contado de otttras tlraneiras.

nlesmo cor-

populao brasileira". Mais do que isso, as Diretrizes propem que se co-

renclo o risco de po valorizar as nrtrclatres e os hibridisnros tras relaes


culturais, deve inch-tir tanto os jertos de ser e cle viver dos treqros t sells

nhea a histria e cultura dos negros atravs do combate a uma das rnais

clescepclcntes uo cotidi:rno quanto cclctrrrrcs col'lo as cotrqacl;rs. as roclas

a dernocrrrcia

o ensino da cultr-rra afio-brasileira, segundo

as Diretrizes,

() docutrtento ainda prope tlLle a histi>ria c a


cttltura.tfrtcatl,ts tlio scl.itll cll\113(l:s lctt'ls c()l o trctl vtlltrtltl 1t;1r'1 "

visoros:rs leitr-rras e rnenrrias coletivas sobre o passado nacional brasileiro:

racial. Para as Direfrizes, deve-se buscar

de santba, os nlaracattls etc.

rrrisna e p:r;:s rir\crrilin.rcr sotiitl.r:. I'is [r()cttrcllt tl.tr r-isibrlic].idc

historie clo contir-rcntc.rtirclr() c su, ln|rtrrt.lal. [.r. rl (.lcscttVolViittcttt,l


c1:r

hurrrrrri,-lede. trerrr cc'rrrro

1-.r11iplrci,r rlrrs.ifiic.rno,s

c tlc

cspccifc.;inrcntc dcscc)nstruir o rrrito rla cletrtocracia racial na sociecladc br.rsiie irrr; rtrito este quc drfunde a crena dc que, se os negros uo
rrtirrqem os esnos pf,tanares que os no negros, por falta de corn-

sctts tlcstct-i-

Ministi'rio

Diretrzes Curricularcs Nariorlar-'

p.

10

L) i rt' tri z

da Justra. 1996.

s C)urricul

are

s Nactort,l is

p.11-

o
J
l
(z

c
2

singularidade irredutvel.

sidade brasileira. Da a orientao parl qLrc o ensino de histria do Brasil

ra, na cincia, n:s artes oll

o
o
,
L

O documento recupera ainda o art. 3, IV,

cdado ou profissonal".

rcprc'115.,.t, ;ts

l>
.1

pleno desenuoluimento de todos e de cada utn, enqu(lnto pessoa,

divcrsiclacie clrr r--rpcrrnci:r r)cgn artcs c aprs .r dispora, principalnente


no lJrasil. Enr vez da rnera strbstrtuio clo etttocetrtristno europeu pelo

i.stiturc's escol:trc.'

t87

rB8
L

As repercusses das Diretrizes e os diferentes


sentidos do passado escravista

petncia ou de interesse, desconsideranclo as desigualdades secuares


que a estrutura social hicrrquica crie con prejuzos pr os negros.s

r89

u
g
v

o+
j
I

o
=
c
U

Nesta parte do captulo pretendenos levantar algunras questes sobre o

o
o

pouco, de fato, como todo doculnento legal de grande envergadtlra, a


avaliaes marriquestas. Muitos dos especialistas (historiadores, antrop-

papel do profssional de histria nas clisctrssires sobre aes afirmativas

rcparao p.trrr as poptrl.rcie s airodcsce nde rrtcs. r'aendo-nos de

logos, educadores) favorveis sua implementao destacaram a existncia


de imprecises no texto aprovado' Tambm destacaram a oscilao ertre

alqunras nranifsrares publicadus n:r inrprcns.r escrica brasileira. Alm de

o
z
v
o
ts

O texto global

da,s

Diretrizes fot alvo cie muits controvrsias e se presta

uma perspectiva pluralista e historicamente construda das identificaes


raciais, e outra naturalizada e essencialista n construo de quem seria

"branco" Ou "negro" n

Sociedade brasileira.e Em meiO aOs problemas,

especialistas favorveis s Drt'trzrs consideraran- que essas oscilaes e

as

clircitos

c1e

lornalistas corrhecidos, historiadores rrrtcr"'ier.rrn no debate, cornbatencio


ou apoiarrclo as rneditlas irrrplernentatlas. o qLle noslra o quanto a queslo

divide o nrerio acadnrico.r1 C)s iristoriadores quc abordaranr a temtica no


jornal, posicionanclo-sc cor-o especialistas e disctrtrndo o legado da escraviclo e as relatcs racias no llrasil. cscolherarl colo cidados participar

clisptrtl sobrc os slqlrlc-lrlos rlrt rrreniria trr cscravido e da sociedade

diferer-rtes tenclncias rla costruo da ideptidade tegra expressaval vA-

cla

riaclas perspectivas e detnanclas sociais presetttes nos movitrrentos legros,

cscravist:r Iro []r.rsil clc hojc.r

leqitinratncte orgalrtzaclos c

cepazes cle se

azeren representr li propo-

[)lr:r.rrrr t,r. t]ivcrgrrcra irttclectrrlrrs e ucrrrnriclrs, o debate sobre

sio de polticas pblicas. Sua irnplementao tambm seria alvo de nego-

aes afrrnrrrrivrrs crtvolvetr e ertr-olve,.liscusscics;cerca do papel da

ciaes, e nela os professores de histria, formados nas universidades bra-

rra validao de accs polticas c

culturais

c-le

as

histria

carter afirmativo. Mais ain-

da, estr ern -jogo a prrpria legrtirriiclade do hrstoriador para intervir no

sileiras, teriam papel fundamental.

"revanOS crticos dO clocunlento, por SLlx vez, ettlatizaram o Carter


chista" cla lei, 1a medida er que a p:rlavra "revanche" efetivane-te apare-

julgar-rento sobre event()s do passado que possern jusrifrcar ou no, no pre-

ce no documento associada ideia de reparao." Tambn-r questionaran


a produo e divuleao de nrna viso reificadora das identidades raciais,

nrativ:ts.

que reria a capacidade de criar no pas dios e conlitos at ento irlexislentes. Nesse cortexto,

as

leituras sobre o passado escravista e sobre a qlles-

serte, os dircitos cle qrup-ros socr;ris. os r/clcrtrs da rnt'ntrti e as polticas afr-

l seguir alquns dos artiqos publicados por historiadores ra irnprrenslr di:iril. corttrarios ou a trrvorliveis s aes afirnrativas,
crtre elris .rs prriprils Dirt'tr:t:s. Iltcrt:sse-nos tonr o debate co-o un
Consiclcrure ros

rltrstrar es ftrrrr.r.rs cr)ncret;s pel.rs qu:ris se do.rs

rrr r:rcial na socieclade brasileira presentes nas Dretri:cs iro octtlt.tr itrt-

cstutlo de caso

port.te espeo nas crticas dos seus opositores'

relaes crtrc conhccrnie nto histirrrco.

' 1)irt rri:t- ('rrrritulart:s \iiiiori,li-'. . p. 1l


' \,,i,rc.r, possirilitl.itlcs c inritcs tl;rs 1)irctri--t'., r'cr Abrctt c Mltt'rr (3ttttXl
'.\,,irj,r i t.ie rl \cr rl.'jr'rrlcritc elc scres lrtrrrr:rtos cscret'izecicls c f.lrc.,ilos ctlrrtlrtl

" ['.tr.t cxt'rrirlor .lt pul,r,.r!ocs ;t.t irttl.t-,'1t.,t. .,r'r (ot'i ir1t]-1.
(2(l()+): (.,rrr';rl[ (]()(i+: \'r.t1t 1.r rl){l+) 'frrlrrlrr )l)r)/) S,rrr9'

js.s[r-lcrtrs trti]rrjrros ()u a scn()\'crtcs, tarbrrr : difcl clcscrlbrir-sc tiescett'-lclttc citls


trrr
esr'LrVrzltorcs. tcner, ertttrtlra veladanrcnte, revanche dos que' ror cittco sculos'
srtltr tt:sprcz:ttlos t'trtrrsslcrlc-los" (Diretrzes Currirulares xiacionais

", p'

1'+)'

LLle p()ssl

rturas polticas

N,l,rqqjc ill)(lt. I citt, l)tiit'r -\i.r,'rr )(rtt, \1.rti,rr r]rtrtr,,.


''r 'lanrbe rn reglstr.l()\
l.irbtc.t.,icr .t..rtlt'tntt.r\ r (ltr.rrr.r\ c l.rr rtr

c1o

\'

passedo c fbr-

.l S . ( ) C

. I

tivas. Ver N4rrsgic c Frr'(J(lt-1). Azcvc.io lJittt-1]' Fri (J{ttt51 N.r tlclc..t ,ls ,iircr .rtrrnativas. ver (urrrrlres (2{l(19); $il1'1 e Sili'no (2()ol

r90
g

memrias coletivas. Alnr de mostrar un-a hist>ria pressionada


tt1 sinepela memria, como nuitos historiadores lo Brasil c na Fr:rtta
cotrio
lizado, queremos entender conlo a histria ttrterlere e se I11nttll

mao

sg

elemento importante nas disputas memoriais. No se trata de lazer

histria dos debates realizados' nlas de buscar perceber cot.o e cluanclo

o*
T

t9t

<Je

un'ra
cr

no caso, a nemrie da escravido no pas

tArertr Lll p()rto clc terrso crlre os historiadores, suas interpretaes e

leituras do passado. (lorrro as polmicas historiogrficas no cansam de

importante historiador da
Jos Roberto Pinto de Ges,
trtBrasil, foi um dos que mais se destacaram nesse tipo cle cotnbate de tne
tcxto eproclas contradies e fragiliclades por ele apontac{as t-to
escravido trtr

lhantcs cftr passudo.

Scstrndo Iv1;rrthr Abre u (2006), a pesquisa histrica vinha amplanrente


conpro\'.rrdo o "engenho e arte" dos escravos, rlas tais atributos deviam
cravido. ()s clcst endentes de africanos, embora aviltados desde o incio da
cscmvido nas Anrricas por deias que os qualifcavanr como subordina-

c irricriorcs, ercortr:ranr

clos

vado para as Dretrzes, nruitos de seus achados de pesqtrisa cos ultirlos:I()s


sobre a histria cla escraviclo serviram pare entbasar s.1: erqtltrterltltr

rcierrtrrl,rrlcs c cie sr'tr

O poder da pesquisa histrica

sobre a experirlcia escrave para desesta-

bilizar deternrinados enquadramentos da memria coletiva sobre

a socie-

ces. (ue consolrclar:l:r sLla presela, a clespeito de todas as tentativas de


e

rclusio

e rrrarginalizao. Imptrseram-se

intelccttnis, rlepors

cJa escravicio'
cacio em 1989 por dois tanrbrn irnportantes historiadores
Silva. os autores, con sua pesquisa e reflexo,
Joo Jos Reis e Eduardo

tlo
dialogaram com o maniquesmo das construes lnemoriais etlr toruo
coIstrLrescravo subrnisso (Pai Joo) ou rebelde (Zurribi). Desafiaran- a
memorial em torno de Zumbi, cuja luta representaria a tnica ortna
o

possvel de combate escravido, ao colocarem en relevo a resisttttrt't


Historicoticliana presente na vicla clos que pern-aneceram na escravido'

I lcscemete, en n()Ilentos difert:ntes, PaiJoo e Ztlnrbi podcriarn Scr


escraCes (2001) evocou exatamente a capacidade cie negocia.o clos
"o engetrho e : erte" dos escra'u'os. el'
\ios, clestscada pela histctriografia

cle

tribur:o. resno

cla

lrltur.r c poprrlao estiis

Mls. :itiral, qucnr


A

essc respcito,

os

sonhar, um dia, corn a existncia de uma


ser nl:rcrs africanas.

so os descendentes de africanos?

o nraqo da arl4urnc'ntao dos opositores das polticas

afrni.rtirr.rs cnr b.rsc recilris. historiadores or no, est claramente exposto

no:rtlqo dc'(ric-s

(2()()-1)

intirularlo "C) racisnro vira lei". Para o alrtor, "a

idcie tc r.ra prrect'rrrcc'ituosrr, rro cleveucio o inclivduo aqir ou se rel;rcionar corl

Lr.rse t-'rrr

criterios racr.iis". L)efensor cle polticas universalistas para

rrrinor.ir,\ Llilrrclr'lts "r.tci.ris". (ocs consiricrotr cluc rlrlrlclr-rcr polticrr errr

i)c

o csprito

1;rto..r rrot'o.lc r.rc.r

c1

clrr

(.orrstrtirro reprrblit::rna.

o ccrnc tl.i tisctrsso. [)c rrnr eclo est:o os cluc

t'onsitlt'r:rrn.rs i..lenti.1.tt1.'s r-.rr'i.ris. r r itlcrrtr.l.rclc ncgr. cn cs[lcciul. corno

para millttnizar o peso do estignla de ser desceit-

por cinnte de seres hunranoS escravizados, "desprezados e nassacrados'

culturalmente num pas onde

abolio da escravido, tiveram que aceitar sua con-

qr,re fosse para

b.rscs r.i.'r,ris.rt-ont.rr-r

nla pessoa.

prprios ternlos

prprio v:rlor, ros als varrados carpos da vida. Nas

irrrnnracirs rcligiosas, los cluilorrrbos, os encortros festivos, nos grupos

foi o
dade escravista no exatamente unla novidade. LJrn bonr erernplo
artigo acadmico "Entre Zumbi e PaiJoo, o escrvo que negocia"' publi-

seus

se1pre carriinhos de reconstrr,ro de stras

f:rrrrri;rrcs c rct-rc;rtivr.rs. clc's criaranr orqanizaes evidentener-re poiti-

afirmativas de tnaneira geral'

o
F

ria. Alm

as aes

o
o

clenronstrar. o conhecinrento enrprico conun no irnplica leituras serre-

ser entcndidos corno parte ativa da resistncia dos afrodescendentes es-

seus significados-

colltra

,{

I-os cotlconhecimento histrico foi acionaclo conto itrstrurttetlto polticcl


cleterrontos pblicos em torno do passado e do enquaclranterrto cle ttrrt;r

minada nemri coletiva

"cnqcnho e erte" anulari:i a e-xperrncia cie opresso e estigma? Esse cer-

f.

1+

t92

\)
U

g
E

I
I

a
.!

construo histrica engendrada na experincia coletiva de'opresso e clis-

clclo cle cscr:\/os esta\:a aberto a todos e que houve intensa nrestiasenr.

crirlinao ligada nremria cla escravido nrodertra. l)efndenr, portento, a ideia de um passado que precisa ser reparado. L)c otltro, os tltlc pell-

A f rta

l, c() t () d t sti rr qu i r os aro-descendentes escravizaclos clos a flrodescen-

.lcntcs proprietrios cle t: scravos, para fins cie reparao?

193
ts

sam, como Ges, que a noo de raa no pode ser scparad:r de stta origen-r

o
o

idcra tle qtre o rt-'gro unr personagenr historicancrte cxcludo

biolgica pretensanLente cientfca e hoje ciefinitivatnetlte abandotrld:t'


ento, possvel ic-lentificar oLl rep;r:r as Pesso:s a parrir tlcsscs
No

pir('cc cttisa cle qelte (ue ntenoscaba rnuito a llossa prospia corno

atributos. O passado escravista no podcria ser rcivindicaclo para rep:ra-

po'o. Na verdlcle,

z
v

es no presente.

nrros 195(), qLre ficou quardada na estufa acadrtrica at rccenterente,

Mais at do que "o engenho e arte dos escravos". a lcstl!{cl e a llJrcante presena dos afrodescendentes no mundo dos livres durante tl pero-

cltterld<l qrupos de ativistas, polticos e inteectuais resolver:rrrr dissemi-

evidncia cada vez nrais colocada ctn rclevo pela l'ristorio-

ProJeto cle rcensenharia social, ao fnal do qr.ral a socicdade brasileira

_seria,

do escravista

grafia em geral

so

o principal argurnento hisrtlnct> trazitltl

C
F

n-la na sociedacie ern gera, no mbito de unr anrplo e anrbicioso

tcrit strbstitr-rdo o orgulho da rnestiagen e da rrristura pelo

cctra

orqtrl[o

c1e

Icgr() ort clc ser br;tttco. As bases clc urrta socicdade bicolor, onde

os

pblica por especialistas da hrstrra para desleqltu.r.ts poltrc.rs rrlrrtrrtttr';ts


e atuar nas clisputas pelo enqu:rclranclto cl;r ttrettrri;t cla cscrru'itlo tro p.ls.

Enfatiza-se especialrrerte o altssirn<.t nrtnero dc atitlclcscclclelltcs ltVrcs

rnonrrrt'l:rs a rodo llol.erto. Mas urn despropslto e

proprietrios de escravos.

nhuttr la:o cie vercade conl losso passado histrrico, corlo vinros.la

isso unra inveno de socilocos paulistas, nos

sLr

Para ilustrar seu ponto de vista sobre

brltttc'<ts so respottsatrilizatlos

pelo sofriniento

cJos

negros, esto sendcr

nio

qtrarda nc.-

despropositt> cla repara:o, (es

(2004) refere-se ao sofrimento de una escrava chatnacla Irrs, r'iolc'trte-

Otttros historiaclores, porm, entre os quais nos inclulos, consideram

se rvr"tttrir
hobol
lhe de reparao; afinal, ela j estava llorta. Ao cotttritrit-r.

qtte, rpeslr da diversidacle que nlarcor-r a experincia escrava no Brasil (ou

mente espancada e morta por seu feitor. Para o atltor, nada pode ri:t

menagen no permitir que se use o seu trrste cesttttr> cot.l() tlesctllp.r pltra
a criao de novas formas de

discrinrinao e privileios (...).

Ess.r

ttlio cr:t,

certalnente, a luta dela".

Em ou[ro artigo, citou cono exernplo a cidade de Srtbarr. tr.t qtt:tl. 1't'.rr
volta de 1830, 43% dos doniiclios cle pcssoas de cor possuatrt cscri\.()s.
Em Campos, no estado clo Rio cle Janeiro, u1l ter(l iirr ci:rssc sctlhorial
seria "de cnr", o qtre tanrbnr teria ocorrido na IJ;thirt c ctrt I)ertt.ttttlttl..-o.

clc toclo "cttqenhit e arte" dos escravos), da diversiclade tanrbnr da expe-

rirrcil

ros .ifiodcsccrtcletrtes livres e dos intercrnbios positivos produzidos

pcla tttesrii{rn. lottge cle ser r:nr dcspropsito, at rnesrrro politicarnel-

tc

rrct-e

ssrio tlar errr direitos de reparao.

Seqrttrdo lVllrtha Abrr'u (2LX)6), essa recorhecida e diversificada presen.t rlos rlcsctn.icntes r.lc.ttiit:;rnos ne socredade c cultura coloniars e poste-

ri()rlclltc tt.tt-iolt:tis

t>r. pttssi,,.elrtrente,

unra cies razcies quc irnpcdiranr

(-rr.r'.o rlt'ret'.risrno' It'gis;rtrt'os cxplciros dc e.rclrrso


rtr trstr ntt.1i11'p tlizcr

secreqao.

por exettplo. Isso so foi possvel, segurldo (ocs, p()r(tc rio lr:rsil : cscrilviclo "no ercontreva legitiniidrcle em bases raci:tis". I)ar;r cle. t.ls r.l.(()\

\'1

er:rl strficientes para l-tostrar que Iro hr o qlle ser rep.r;(o pcllr:rlt-lctl:lt'ltr

\'()t() (l()\ ltl'crt,\ ('. () neroto .('l.Lll)llc.o. solrrc o clr.ircr tcqertcrltivct

brasileira em relao aos descerdentes cle aiic:rrtos cs(rr\'izlcitls. tltrtrl vcz


que e escravtdo no estava baseada na ideia tnoderna de raa' que o lner-

u('t.lt.rirrrr. Iisrctrlc:(.1]tc, iptirpcns tertatlv;s

c5\c sCIttii). ('()n(),ts rliscusss. no [rc-rorlo irripcriel. sctbre cts tlireitos t]e

(;(')c\.

)(

)l

r94

ilas popr-rla:es clcscentlcrrtcs cic aiicartos, ott ainda as propostas polticas


rrsc dcierrclrda por rndicos, juristas e nluitos tnte..c braptlr-rearrlto

continuava esti!{r.trzanclo tocio acltrele no brent:o quc s( eveltrlr:sse for:r


das suas recles de relao pcsso:rl.

Ent seu artico, lal conro fzera Crics, M:tttos citotr crcnrpios corcret()s

lcctu:iis tlc respcito.


sc tornaran- proprierrios de escravos,

produzidos pelas pesquisas sobre racializao no lJrasil, conro o clc Antriicr

seri:r preciso tarnbrtr consiclerar os que lularatn contra as proibies dos

Rebouas, jurista renornado, ainc-i:r qLle :utoc-liclat:r, e conscllrciro tlo lnpc-

bandeiras de luta pelo direito

rador, caso exerplar cle asccnso social cic urn tllro de liberr:r Lur. rlcsrlo

telpos do cativeiro e que cotrtitruarirtnr

:ssir, vivencior-r inirrems sitlracs c'le constrrrnqinicrrto. Alrrr te tcr rlrrc

jongo ativada na ltirna

prover no ser escravo fugido par: co\cqulr vl;U;r crtrc Sllvackrr c o I\io

{9 laclo da experincia dos que

c.rrr1.|ctrrrblirs..joneos. rl:rrcrtus e santbas


r Lll prutrirrrirnio corstrLltlo rios
r

rer serriclo por nruito tepo. Toda a memria

clo

cli'cacla pelos ciescendentes de escravos para coIstruir suas identidades

conquistar clireitos pode ser totnada nessa direo.l5 inegvel que se iegitambm como brasileiros
cor apolo de setores intelectuais
tlar:ll.

c rilrrirartr

esp:os cle

visibilidade e reconhecilento de sua prest:na,

el't

deJaneiro, foi charnado de nriservel reto d: l{ainl-raJingl. rlu.rncio secrc-

trio clo presidente da Provncra

c1c-

Sergipc. Scgttnclo o t;rrtrr-rso jtrrrsta,

.r

nica raa que existia era a raa hun'rrrna, cla l stra lrrtrr, enr rore clr uriio
nacion:rl, pea presena da populao alroclescertril:nte n()s colscllros

...r

rcrros rLtslc:ls, rcitgtt;sos, csportivos, eclucativos e poiticos.

rrronercyrria. Piotteiro tla ao.tfrttrrrttr.-.t, Ir:o obtcvc surr'::,r. Seil t1lio.

I)ortanto, prrra alrrr tlas controvrsi:rs histricas e historiogrfc:rs, a


rrrcrrrri;t c:octiva qlle csta enr joeo, a presen: do passado lo prcsette,

engenheiro abolic.ionista Anclr l{ebouas. ntrtri.t c tivLrq.rr'. i rcsl r()-

sprrs t11rrrr:rs de

apropriao e represer-tao. Aquelas vitrias no assegura-

.o

tr

antirrecista clo pai. Por isso, tlrnbrrr.rprri.tr'.r pc>ltre.ts rlc rcp.rr,ro.

cronro a doao dr tcrras aos recnr-lilrertos

poltic.s crc rro trnrrii

ril 1: iqualdade de cor-rdies educacionais e econmicas, tanrpouco


csrrsegriirapr rprpedir eviclentes expresses do racismo no llrasil. Seria

inrplenrentadas. [)esiiudido cor a reprblica

necessrio coloc-las ern relevo nos currculos escolares, como as Drctr-

reu ra illia da Madeira, no nreio do Atlntico.

:c.:poIt;l.

() rctcrido artigo de Hebe Mattos, enfrn. brtsclvrt trirzL-r; tori;'r ro\'.s


evidncias prodr,rzidas pela pesquisa histrrrca rlc c1r-rc . r.!i c()r ('orl() cs-

fle[rt: iVlatros (2(]())) rlrrrbrrr .ccarou no acreclitar que as polticas


.rtrrrrrtiyrts esti\'csscrn inrrugur;urclo ttttt:t nova identificao pela r;,r
pclr cr. colrio se

tlgr:rs;:pr)lt.r

iss,.r

,1,-,

riurc. trvessc eristido. Unra das prinreiras pesquisa-

r preselCr

dos afroc'lescctrdetltes entre a populao livre

t.rrrrbrrr ertrc os scrhores rr cscrltr-c'ls, ca cotrsidcr.l qr"re tal preseni estcr,e

lgpg.' .'lr'conscguir tirniintiir ott cornbater o racistno no pas. Ilaseada

rta

re

cnr-instaurlcla. sequir,r

cc'rrri

o imperador para o exlio, indo, depois, buscar suas rlzes rrl Atiica. Vlor-

tignra e identidade lieados nrenrria da escrrtvirlro:rtrtccrrlcrrtnt. rto lJr.t-

sil, o disr'trrso r'ir'rttfico racista. Corr-;trq.\'. ('oro (\ otttr()\.u[()r-('s ('it;rdos, clivtrlq:ro crcntfica e opinio poltica. P:rrrr e rut()r:, sc ho-;c sc tcrtr
rluelrrar css.r i'tic'lr tlo silncio, nascicla lo corteNto cl.t sot'ictllrrlc,.:scr.tvist.r.

o otrjetivo trairsfnr;r o cluadro de clesisualdadc racr,r (lrc "o sili'rrcrir

Mattos afirttr;r
icsrul\, historiclr rca(')tc sol.rc pr(cc\s()\ clc r.rci:rlrzlto.
r1c. )() nr.irinrrr..'1.r tcri.i cigrl(ir.rlo ttnlt csp[i" tle trca titl stltlcitl etrr

rro conse qtrirr rcvcrtcr".

rcl.icrt, et>r ti.r popt1l.,.i,, Ir,,'rc ern strrt.tq'o tirrrrrtl de iutrld.tclc, ttlas,.ltic

ptulo fri irr-'rrslr

I)o

1-lonto clc vist:r clo conhecirrrento


as frrrirris

histrico. l()ss() 1rl',-jctirrr rc\.'t'.r-

de relao entrc hrsr;r.r. lcittir.rs tlo p.1i,.i,1,,.

encluadnrrncnt() tic nrclrrrrias. Historiaclorcs qrc trvcr. .lli frrrn.rt'rr


(..r[-C ! i.. ](i ('\aiir). rr: tirrtllllt'li,iri,,'
-\1,'ttt,'tl.i' ,i,' ..il;l ('ll{) rrO-ij.
.rt.rirnrr:r .lc l le t c i\1.rttot c \1.rrtll.l .\rr.'Lr: r'-/'1ll{()', ',1f,1'1" r' , /i'1i'ii: rrtrisc't

'

ri,r t'l),rc-,i.t (2rlri71. e ottt tllrct-.o gcr.rl .le I Icbe \'1:rttos t' \1'lrtlt:r Abrctr'

rir',rilnrir'.r scnrcllr.rrrfr e (plc user rrretorlologi:rs c tcruc.: tlt'pc:trri\J p.


recrclas poclenr

r95

irzer clilerentes leittrras

e apropriecs poltices clo passriclo.

,:

tseldo crlol vr'z

Dl:ls

Scm dvid.r, o profssional de histria no

dores esto potco rePresent:dos nesse cenrio. no rleixlnt de st'r

rlls.rer
rrrDrlilr:t

r1.' rrrovinrcrrtr'rs
srr.Ls

r('qr(x qttL'r'o sc fortllcccndo: rnedida

quc

pr<:cluo do

tidl

couheci-

tnuiias vezes conto

tlc urrr:r vr'rrlirlc. A rtrcrntiri.t. entctttliri.t r-olrtcl a presetra

p.tssliiri,r t() Ircirfr'. iiss()Lt cl.t;trti1-trll: scr

cltt

tlll-jcttl .lO.'t'rttllccttlrctittl itts-

toriogr:ifco. As rcprc\ct)riiies ltrrbltr.ts rlo plrsseclo. lll-('st'tt('s tttls,list:ttrsos iifcilris e ()s livrtts.'lirlricos. I)()r r'\cplo. pltssltrrl l tcr tLle lf-rclltlrr lt'itrrr.rs c r-rrstcs.rirern.itir';rs..r'rir',tr.l,ts.los tttrlr-itttetttos stlciliis ott
.tc-t-rt'.,.1,'

cllts

aqirtct.t: tltl govcrtto.

A;res:rr 11iss.. c.nsitltr:rr()\ (,.lcfi'tr.lct.r)s (.c c l()\\\'t'l ttttst-.tr til c()-

rrlr,'. ilct() ilsr,rlit,) i'()rlr{)1rr-'titr) !'()).r rr'.rttl.tilc t frqtr,.lo.tiri:ttttl ttt


l.e.ri

i..'rsrlo .rbst,irrtiz.trio. N,r nir'itot- tl-.ttitt',ri

.1., |,11irr-1.1-1r1'1,1.1g111.. .

c\-

plit:r.'o lllsrtirtt'i ' \c- 1)crs('qLttt't ttrtltitlrl' 't [()l l)'tt. [rti:'rtVc] 't t'')1\[ ir"()
rle trttt crtttlttr-ititCr'.(r it-ittr',, t't.tt'ttritt-;ttttt'ttic i.r)tt'r) t,itl '"ir't'o ll.t',\.iio.

1" l\4.rttos cf :1..

)(lO1)

ten o poder de dizcr conro

da,ra ser ido no presente o que aconceceu no passaclo. Mas ele pocle ser

r'Dundo ocidcrrtll.

A crtic;r, os vrlorcs clernocrticos, o reconhecimeto cos agentcs socilis

de uso tlo passado e dit pri)pril hisrria,

cxlrc\jio

coltrluisr'rr'

did:s gor-ernenrertt:tis crrrretl novrs reslfos plra


ch,.les

tnrportlntcr

I
1

en que se cxpande a proftsso do historiador e emergem disputas pelo

;
:

Anda mungkin juga menyukai