Anda di halaman 1dari 194

LAMPIRAN A

PERHITUNGAN NERACA MASSA

Kapasitas Produksi

= 150000 ton/tahun

1 Tahun Operasi

= 330 hari

1 Hari Produksi

= 24 jam

Kapasitas produksi dalam 1 jam operasi :


= 150000

ton
1000 kg
1 tahun
1 hari
x
x
x
tahun
1 ton
330 hari
24 jam

= 18939,394 kg/jam

Basis Perhitungan

= 100 kg

Kemurnian Produk

= 99,5 %
= 99,5 % x 100 kg = 99,5 kg

Komposisi Sabun Transparan :


Senyawa Sabun : 45 % x 100 kg = 45 kg
Etanol

: 19 % x 100 kg = 19 kg

Gliserin

: 15 % x 100 kg = 15 kg

Gula

:5%

Asam Sitrat

: 3 % x 100 kg = 3 kg

Pewarna

:3%

Air

: 2,5 % x 100 kg = 2,5 kg

Pewangi

: 7 % x 100 kg = 7 kg

x 100 kg = 5 kg

x 100 kg = 3 kg

Dimana sisa VCO dan RBDPO dalam produk sebanyak 0,5 % dari produk
merupakan impuritis.
Jumlah Senyawa Sabun yang berasal dari VCO : 20 % x 45 kg = 9 kg
Jumlah Senyawa Sabun yang berasal dari RBDPO : 80 % x 45 kg = 36 kg

Universitas Sumatera Utara

Kandungan dalam VCO


Kalium Laurat

: 46 % x 9 kg = 4,14 kg

Kalium Miristat

: 19,9 % x 9 kg = 1,79 kg

Kalium Palmitat

: 9,8 % x 9 kg = 0,88 kg

Kalium Kaprilat

: 6,8 % x 9 kg = 0,61 kg

Kalium Stearat

: 3,4 % x 9 kg = 0,31 kg

Kalium Linoleat

: 1,3 % x 9 kg = 0,12 kg

Kalium Oleat

: 6,4 % x 9 kg = 0,58 kg

Kalium Kaproat

: 0,4 % x 9 kg = 0,04 kg

Kalium Kaprat

: 6,0 % x 9 kg = 0,54 kg

Kandungan dalam RBDPO


Kalium Palmitat

: 44,3 % x 36 kg = 15,95 kg

Kalium Stearat

: 4,6 % x 36 kg = 1,66 kg

Kalium Miristat

: 1,9 % x 36 kg = 0,68 kg

Kalium Oleat

: 38,7 % x 36 kg = 13,93 kg

Kalium Linoleat

: 10,5 % x 36 kg = 3,78 kg

Senyawa Sabun = 45 kg
Konversi, X

= 95 %

Maka, jumlah VCO + RBDPO sebagai bahan baku :

45kg
= 47,368 kg
0,95

Berat VCO + RBDPO : 47,368 kg x 1000 = 47368 gr


Jumlah mol

47368
= 16,842 mol
2812,41

Berat KOH : BM KOH x 16,842 mol


: 56 x 16,842 mol
: 943,152 gr = 0,943 kg

KOH yang digunakan adalah KOH 30 % dan sisanya adalah Air 70 %


Maka, berat air yang dibutuhkan adalah :

70%
x 0,943 kg = 2,2 kg
30%

Universitas Sumatera Utara

LA.1. NERACA MASSA TIAP ALAT


LA.1.1. TANGKI MIXING KOH 30% (TM-01)
F3 KOH

F3

F4

F4 Air (H2O)

TM-01
F5KOH
F5Air

F5

Persamaan neraca massa pada tangki saponifikasi (TS)


F3 + F4 = F5
Alur 3
F3 KOH = BM KOH x 16,842 mol
= 56 x 16,842 mol
= 943,152 gr = 0,943 kg
Alur 4
F4 Air

70%
x 0,943 kg = 2,2 kg
30%

Alur 5
F5 KOH

= F3 KOH = 0,943 kg/jam

F5 Air

= F4 Air = 2,2 kg/jam

Tabel LA.1.1 Hasil Perhitungan Neraca Massa Pada Tangki Mixing KOH 30 %
(TM-01).
Komponen

Massa keluar

Massa Masuk (kg/jam)

(kg/jam)

Alur 3

Alur 4

Alur 5

KOH

0,934

0,934

Air

2,2

2,2

TOTAL

0,934

2,2

3,143

Universitas Sumatera Utara

LA.1.2. TANGKI SAPONIFIKASI (TS)


Fungsi : untuk mereaksikan trigliserida dengan KOH membentuk sabun dan
gliserol.
F1 VCO

F2 RBDPO

TS

F5 KOH

F6 Sabun

F5 Air

Persamaan neraca massa pada tangki saponifikasi (TS)


F1 + F2 + F5 = F6

Alur 1
F1 VCO

= 20 % x 47,368 = 9,474 kg/jam

Alur 2
F2 RBDPO

= 80 % x 47,368 = 37,894 kg/jam

Alur 5
F5 KOH

= 0,943 kg/jam

F5 Air

= 2,2 kg/jam

Alur 6
F6 Sabun

= 9,474 kg/jam + 37,894 kg/jam + 0,943 kg/jam + 2,2 kg/jam


= 50,511 kg/jam

Tabel LA.1.2 Hasil Perhitungan Neraca Massa Pada Tangki Saponifikasi


Massa Keluar
KOMPONEN

Massa Masuk (kg/jam)

(kg/jam)

Alur 1

Alur 2

Alur 5

Alur 6

VCO

9,474

RBDPO

37,894

KOH

0,943

Universitas Sumatera Utara

Air

2,2

Sabun

50,511

SUBTOTAL

9,474

37,894

3,143

50,511

TOTAL

50,511

50,511

LA.1.3. SEPARATOR (S)


Dari reaksi antara minyak campuran dengan KOH terbentuk 2 lapisan yaitu :
lapisan sabun dan lapisan impurities bersama gliserol. Dimana seluruh KOH akan
larut dan terikat pada Air. Dengan menggunakan Separator, Gliserol dan Impuritis
akan terpisah karena adanya perbedaan densitas.

SEPARATOR

F6 Sabun

F7 Gliserol

F8 Sabun
F8 Air
F8 Impuritis

F7 Air
F6 = F7 + F8
Alur 6
F6 Sabun = 50,511 kg/jam
Alur 7
F7 Gliserol = 3,311 kg/jam
F7 Air

= 0,75 kg/jam

Alur 8
F8 = F6 F7
= 50,511 kg/jam 4,061 kg/jam
= 46,45 kg/jam
Dimana, F8 Sabun
F8 Air
8

F Impuritis

= 45 kg/jam
= 1,45 kg/jam
= 0,5 kg/jam

Universitas Sumatera Utara

Tabel LA.1.3 Hasil Perhitungan Neraca Massa Pada Tangki Separator


Massa Masuk (kg/jam)

KOMPONEN

Massa Keluar (kg/jam)

Alur 6

Alur 7

Alur 8

Sabun

50,511

45

Air

0,750

1,45

Gliserol

2,811

Impuritis

0,5

SUB TOTAL

50,511

3,561

46,95

TOTAL

50,511

50,511

LA.1.4. TANGKI MIXING (TM-02)


Fungsi : untuk menghomogenkan sabun, etanol, gliserol, gula, asam sitrat, asam
stearat, pewangi dan pewarna.
F10

F10 Etanol, 300C

F11

F11 Gliserol, 300C

F12

F12 Gula, 300C


F15 Asam Sitrat, 300C

F15
F17

F17 Pewarna 300C


F19 Pewangi, 300C

F19

F9 Air, 40 oC
F9 Sabun, 40 oC
F9 Impuritis, 40 oC

F20

F9

TM-02
F20 Sabun Transparan , 40 oC

Persamaan neraca massa pada Tangki Mixing


F9 + F10 + F11 + F12 + F15 + F17 + F19 = F20
Alur 9
F9 Sabun = 45 kg/jam
F9 Air

= 1,45 kg/jam

F9 impuritis 0,5 % = 0.5 kg

Universitas Sumatera Utara

Alur 10
F10 Etanol (96%) = 19 kg/jam
Dimana Air yang di butuhkan adalah 4 % x 19 kg = 0,76 kg/jam

Alur 11
F11 Gliserin (99%) = 15 kg/jam
Dimana Air yang dibutuhkan adalah 1 % x 15 kg = 0,15 kg/jam

Alur 12
F12 Gula = 5 kg/jam

Alur 15
F15 Asam Sitrat = 3 kg/jam

Alur 17
F17 Pewarna = 3 kg/jam

Alur 19
F19 Pewangi (98%) = 7 kg/jam
Dimana Air yang dibutuhkan adalah 2 % x 7 kg = 0,14 kg/jam

Alur 20
F20 Sabun

= 45 kg/jam

F20 Air

= 2,5 kg/jam

20

= 19

kg/jam

20

F Gula

= 5

kg/jam

F20 Gliserin

= 15 kg/jam

F20 Asam Sitrat

= 3

kg/jam

F20 Pewarna

= 3

kg/jam

F20 Pewangi

= 7

kg/jam

F Etanol

20

F Impuritis

= 0,5 kg/jam

Universitas Sumatera Utara

Tabel LA.1.4 Hasil Perhitungan Neraca massa pada Tangki Mixing (TM-02).
Massa
KOMPONEN

Massa Masuk (kg/jam)

Keluar
(kg/jam)

Alur 9

Alur 10

Alur 11

Sabun

45

45

Air

1.45

0.76

0.15

0.14

2.5

Etanol

19

19

Gliserin

15

15

Gula

Asam Sitrat

Pewarna

Pewangi

Impuritis

0.5

0.5

SUB TOTAL

46.95

19.76

15.15

7.14

100

TOTAL

Alur 12 Alur 15 Alur 17 Alur 19

Alur 20

100

100

Untuk menghitung kapasitas 150.000 ton/tahun adalah sebagai berikut :


Kapasitas produksi dalam 1 jam operasi :
= 150.000

ton
1 tahun
1 hari
1000 kg
x
x
x
tahun
330 hari
24 jam
1 ton

= 18.939,394 kg/jam
Sabun Transparan murni Sebagai Produk = 18.939,394 kg/jam x 99,5 %
= 18.844,697 kg/jam
Komposisi Sabun Transparan :
Senyawa Sabun : 45 % x 18.844,697 kg/jam = 8.480,114 kg/jam
Etanol

: 19 % x 18.844,697 kg/jam = 3.580,492 kg/jam

Gliserin

: 15 % x 18.844,697 kg/jam = 2.826,705 kg/jam

Gula

:5%

Asam Sitrat

: 3 % x 18.844,697 kg/jam = 565,341 kg/jam

Pewarna

:3%

Air

: 2,5 % x 18.844,697 kg/jam = 471,117 kg/jam

Pewangi

:7%

x 18.844,697 kg/jam = 942,235 kg/jam

x 18.844,697 kg/jam = 565,341 kg/jam

x 18.844,697 kg/jam = 1.319,129 kg/jam

Universitas Sumatera Utara

Dimana sisa VCO dan RBDPO dalam produk sebanyak 0,5 % dari produk
merupakan impuritis.
Jumlah Senyawa Sabun yang berasal dari VCO : 20 % x 8.480,114 kg =
1.696,023 kg
Jumlah Senyawa Sabun yang berasal dari RBDPO: 80 % x 8.480,114 kg =
6.784,091 kg

Kandungan dalam VCO


Kalium Laurat

: 46 % x 1.696,023 kg = 780,171 kg

Kalium Miristat

: 19,9 % x 1.696,023 kg = 337,509 kg

Kalium Palmitat

: 9,8 % x 1.696,023 kg = 166,210 kg

Kalium Kaprilat

: 6,8 % x 1.696,023 kg = 115,329 kg

Kalium Stearat

: 3,4 % x 1.696,023 kg = 57,665 kg

Kalium Linoleat

: 1,3 % x 1.696,023 kg = 22,048 kg

Kalium Oleat

: 6,4 % x 1.696,023 kg = 108,545 kg

Kalium Kaproat

: 0,4 % x 1.696,023 kg = 6,784 kg

Kalium Kaprat

: 6,0 % x 1.696,023 kg = 101,761 kg

Kandungan dalam RBDPO


Kalium Palmitat

: 44,3 % x 6.784,091 kg = 3.005,352 kg

Kalium Stearat

: 4,6 % x 6.784,091 kg = 312,068 kg

Kalium Miristat

: 1,9 % x 6.784,091 kg = 12,884 kg

Kalium Oleat

: 38,7 % x 6.784,091 kg = 2625,443 kg

Kalium Linoleat

: 10,5 % x 6.784,091 kg = 712,329 kg

Untuk mencari Jumlah Senyawa Sabun yang terkonversi adalah :


100
18.844,697
=
47,368
A
100 A = 892.635,6
A = 8.926,356 kg/jam
Berat VCO + RBDPO = 8.926,356 kg/jam x 1000 = 8.926.356 gr

Universitas Sumatera Utara

Jumlah mol yang di butuhkan :

8.926.356
= 3.173,917 mol
2.812,41

gr KOH = BM KOH x 3.173,917 mol


= 56 x 3.173,917 mol
= 177.739,35 gr = 177,739 kg
KOH yang dibutuhkan adalah KOH 30 % sehingga total Air yang di butuhkan
adalah Air 70 %.
Air yang dibutuhkan =

70%
x 177,739kg
30%

= 414,724 kg

LA.2. NERACA MASSA TIAP ALAT


LA.2.1. TANGKI MIXING KOH 30% (TM-01)
F3 KOH

F3

F4

F4 Air (H2O)

TM-01
F5KOH
F5Air

F5

Persamaan neraca massa pada tangki saponifikasi (TS)


F3 + F4 = F5
Alur 3
F3 KOH = BM KOH x 3.173,917 mol
= 56 x 3.173,917 mol
= 177.739,35 gr = 177,739 kg
Alur 4
F4 Air

70%
x 177,739 kg = 414,724 kg
30%

Alur 7
F5 KOH

= F3 KOH = 177,739 kg/jam

F5 Air

= F4 Air = 414,724 kg/jam

Universitas Sumatera Utara

Tabel LA.2.1 Hasil Perhitungan Neraca Massa Pada Tangki Mixing KOH 30 %
(TM-01).
Komponen

Massa keluar

Massa Masuk (kg/jam)

(kg/jam)

Alur 3

Alur 4

Alur 5

KOH

177,739

177,739

Air

414,724

414,724

TOTAL

177,739

414,724

592,463

LA.2.2. TANGKI SAPONIFIKASI (TS)


Fungsi : untuk mereaksikan trigliserida dengan KOH membentuk sabun dan
gliserol.
F1 VCO

F5 KOH

F2 RBDPO

TS

F6 Sabun

F5 Air

Persamaan neraca massa pada tangki saponifikasi (TS)


F1 + F2 + F5 = F6

Alur 1
F1 VCO

= 20 % x 8.926,356 = 1.785,271 kg/jam

Alur 2
F2 RBDPO

= 80 % x 8.926,356 = 7.141,085 kg/jam

Alur 5
F5 KOH
5

F Air

= 177,739 kg/jam
= 414,724 kg/jam

Universitas Sumatera Utara

Alur 6
F6 Sabun

= 1.785,271 kg/jam + 7.141,085 kg/jam + 177,739 kg/jam +


414,724 kg/jam
= 9.518,819 kg/jam

Tabel LA.2.2 Hasil Perhitungan Neraca Massa Pada Tangki Saponifikasi


Massa Keluar
KOMPONEN

Massa Masuk (kg/jam)

(kg/jam)

Alur 9

Alur 10

Alur 11

Alur 20

VCO

1.785,271

RBDPO

7.141,085

KOH

177,739

Air

414,724

Sabun

9.518,819

SUBTOTAL

1.785,271

7.141,085

592,463

9.518,819

TOTAL

9.518,819

9.518,819

LA.2.3. SEPARATOR (S)


Dari reaksi antara minyak campuran dengan KOH terbentuk 2 lapisan yaitu :
lapisan Sabun dan lapisan impurities bersama Gliserol. Dimana seluruh KOH akan
larut dan terikat pada Air. Dengan menggunakan Separator, Gliserol dan Impuritis
akan terpisah karena adanya perbedaan densitas.

SEPARATOR

F Sabun
F7 Gliserol

F8 Sabun
F8 Air
F8 Impuritis

F7 Air

Alur 6
F6 Sabun = 9.518,819 kg/jam

Universitas Sumatera Utara

Alur 7
F7 Gliserol = 529,758 kg/jam
F7 Air

= 141,476 kg/jam

Alur 8
F8 = F6 F7
= 9.518,819 kg/jam 529,758 kg/jam
= 8.989,061 kg/jam
Dimana, F8 Sabun

= 8.480,114 kg/jam

F8 Air

= 273,248 kg/jam

F8 Impuritis

= 94,223 kg/jam

Tabel LA.2.3 Hasil Perhitungan Neraca Massa Pada Tangki Separator


KOMPONEN

Massa Masuk (kg/jam)

Massa Keluar (kg/jam)

Alur 6

Alur 7

Alur 8

Sabun

9.518,819

8.480,114

Air

141,476

273,248

Gliserol

529,758

Impuritis

94,223

SUB TOTAL

9.518,819

671,234

8.847,585

TOTAL

9.518,819

9.518,819

LA.2.4. TANGKI MIXING (TM-02)


Fungsi : untuk menghomogenkan sabun, etanol, gliserol, gula, asam sitrat, asam
stearat, pewangi dan pewarna.

Universitas Sumatera Utara

F10 Etanol, 300C


F11 Gliserol, 300C
F12 Gula, 300C
F15 Asam Sitrat, 300C

F10
F11
F12
F15
F17

F17 Pewarna 300C


F19 Pewangi, 300C

F19

F9 Air, 40 oC
F9 Sabun, 40 oC

F20

F9

F9 Impuritis, 40 oC

TM-02
F20 Sabun Transparan , 40 oC

Persamaan neraca massa pada Tangki Mixing


F9 + F10 + F11 + F12 + F13 + F14 + F15 = F20
Alur 9
F9 Sabun = 8480,114 kg/jam
F9 Air

= 273,248 kg/jam

F impuritis 0,5 % = 94,223 kg/jam

Alur 10
F10 Etanol = 3.580,492 kg/jam
Dimana Air yang di butuhkan adalah 4 % x 3.580,492 kg = 143,219 kg/jam

Alur 11
F11 Gliserin = 2.826,705 kg/jam
Dimana Air yang dibutuhkan adalah 1 % x 2.826,705 kg = 28,267 kg/jam

Alur 13
F12 Gula = 942,235 kg/jam

Alur 12
F15 Asam Sitrat = 565,341 kg/jam

Universitas Sumatera Utara

Alur 14
F17 Pewarna = 565,341 kg/jam

Alur 15
F19 Pewangi = 1.319,129 kg/jam
Dimana Air yang dibutuhkan adalah 2 % x 1.319,129 kg = 26,383 kg/jam

Alur 20
F20 Sabun

= 8.480,114 kg/jam

F20 Air

= 471,117

F20 Etanol

= 3580,492 kg/jam

F20 Gula

= 942,235

F20 Gliserin

= 2.826,705 kg/jam

20

kg/jam

kg/jam

F Asam Sitrat

= 565,341

kg/jam

F20 Pewarna

= 565,341

kg/jam

F20 Pewangi

= 1.319,129 kg/jam

F20 Impuritis

= 94,223

kg/jam

Tabel LA.2.4 Hasil Perhitungan Neraca massa pada Tangki Mixing (TM-02).
Massa
KOMPONEN

Massa Masuk (kg/jam)

Keluar
(kg/jam)

Alur 9

Alur 10

Alur 11

Alur 12

Alur 15

Alur 17

Alur 19

Alur 20

Sabun

8.480,114

8.480,114

Air

273,248

143,219

28,267

26,383

471,117

Etanol

3580,492

3580,492

Gliserin

2.826,705

2.826,705

Gula

942,235

942,235

Asam Sitrat

565,341

565,341

Pewarna

565,341

Pewangi

1.319,129

1.319,129

Impuritis

94,223

94,223

SUB TOTAL

8847,585

3723,711

2854,972

942,235

565,341

565,341

1345,512

18.844,697

TOTAL

18.844,697

565,341

18.844,697

Universitas Sumatera Utara

LAMPIRAN B
PERHITUNGAN NERACA ENERGI
Basis Perhitungan

= 1 jam Operasi

Suhu referensi

= 25 0C = 298 K

Satuan Perhitungan

= kkal/jam

Steam yang digunakan adalah Saturated Steam

(Reklatis,

1942)
Suhu

= 1000C

Tekanan

= 1 atm

Entalpi (Hvl)

= 2676 kJ/kg = 640,1913 kkal/kg

= 373 K

Data estimasi kapasitas panas (Cp) dalam kkal/kmol 0K


Air

(Perry, 1984)

= 1,0000 kkal/kg K = 18,0152 kkal/kmol

K
KOH

= 0,2123 kkal/kg K = 0,0038 kkal/kmol K

Gliserol

= 0,5605 kkal/kg K = 51,6200 kkal/kmol

K
Sabun transparan

= 424,0175 kkal/kg K

Asam sitrat

= 0,2030 kkal/kg K

Etanol

= 0,2920 kkal/kg K

Gula

= 0,1058 kkal/kg K

Pewangi

= 0,2137 kkal/kg K

Pewarna

= 0,3069 kkal/kg K

Data estimasi Hf (298 K)


Air

= - 58,7 kkal/kmol

Gliserol

= 584,9232 kkal/kmol

KOH

= - 33,3787 kkal/kmol

Sabun transparan

= - 95,6794 kkal/kmol

Asam sitrat

= - 83,0375 kkal/kmol

Minyak

= -122,18 kkal/kmo

Universitas Sumatera Utara

Tabel LB.1. Data Hf (298 K) (KJ/kmol) untuk Estimasi.


Gugus

Harga (KJ/kmol K)

- CH -

- 37,,9700

- CH2 -

- 20,6400

-CH3

- 76,4500

- OH

- 208,0400

-COO

-337,9200

- COOH -

-426,7200

(Sumber : Red, 1987)

Tabel LB.2. Data harga Cp setiap gugusan (kal/kg K)


Gugus

kal/kg K

CH

5,3

CH2

6,2

CH3

8,8

OH

10,5

COO

14,5

COOH

19,1

2,9

Sumber : Lyman, 1980 dan Reid

Nilai kapasitas panas (Cp) untuk komponen :


1.Cp RBDPO = (CH2-OOR-R-CH-OOC-R-CH2-OOC-R)
= CH2-OOC-(CH2)16CH3-CH-OOC-(CH2)16CH3CH2-OOC(CH2)16CH3
= 98 (-CH2-) + 3(-COO=) + 3(-CH3-) + 1(-CH=)
= 98(6,2) + 3(14,5) + 3(8,8) + 1 (5,3)
= 607,6 + 43,5 + 26,4 + 5,3
= 682,8 kal/kg K
= 0,6828 Kkal/kg K

2.Cp VCO

= 24(CH2) + 47 (CH3) + 5 (CH) + 18 (C) + 9 (COOH)


= 24 (6,2) + 47 (8,8) + 5 (5,3) + 18 (2,9) + 9 (19,1)
= 148,8 + 413,6 + 26,5 + 52,2 + 171,9

Universitas Sumatera Utara

= 813 kal/kg 0K
= 0,813 kkal/kg 0K

Neraca Panas tiap alat


LB.1. Tangki RBDPO
Steam
T=100 0C
P=1 atm

Tangki RBDPO

RBDPO
T=30 0C
P=1 atm

RBDPO
T=80 0C
P=1 atm
Kondensat
T= 100 0C
P= 1 atm

Neraca Panas Total :


Q1 = Q2
Q = m.Cp.dT
Neraca panas masuk :
RBDPO : Q1

= 7.141,085 kg/jam x 0,6828 Kkal/kg K x (30-25)


= 24.379,664 kkal/jam

Total panas masuk : 24.379,664 kkal/jam

Neraca panas keluar :


RBDPO : Q2

= 7.141,085 kg/jam x 0,6828 Kkal/kg K x (80-25)


=,268.176,306 kkal/jam

Total panas keluar : 268.176,306 kkal/jam

Qsteam = Panas keluar Panas masuk


= 268.176,306 kkal/jam - 24.379,664 kkal/jam
= 243.796,641 kkal/jam

Universitas Sumatera Utara

Maka jumlah saturated steam yang dibutuhkan


= msteam x (Hv 100 0C Hl 100 0C)

Qsteam

243.796,641 kkal/jam = msteam x (2676 kj/kg 419,1 kj/kg)


243.796,641 kkal/jam = msteam x 2.256,9 kj/kg
243.796,641 kkal/jam = msteam x 539,928 kkal/kg
msteam

243.796,641 kkal/jam
= 451,535 kg / jam
539,928 kkal/kg

LB.2. Tangki Saponifikasi

VCO
T=30 0C
P=1 atm

Steam
T=100 0C
P=1 atm

KOH
H2O
T=30 0C
P=1 atm

2
1

Tangki Saponifikasi

6
Sabun
T=80 0C
P=1 atm

RBDPO
T=80 0C
P=1 atm
Kondensat
T= 100 0C
P=1 atm
Neraca Panas Total :
Q6 = Q1 + Q2 + Q5
Q = m.Cp.dT
Neraca panas masuk pada alur 1
RBDPO : Q1

= 7.141,085kg/jam x 0,6828 Kkal/kg K x (80-25)


=268.176,306 kkal/jam

Neraca panas masuk pada alur 2


VCO : Q2

= 1.785,271 kg/jam x 0,813 kkal/kg 0K x (30-25)


= 7.257,126 kkal/jam

Neraca panas masuk pada alur 5


KOH : Q5

= 177,739 kg/jam x 0,212 kkal/kg 0K x (30-25)

Universitas Sumatera Utara

= 188,403 kkal/jam
H2O : Q5

= 414,724 kg/jam x 1 x (30-25)


= 2.073,62 kkal/jam

Total panas masuk = 277.695,456 kkal/jam

Neraca panas keluar pada alur 6 :


Sabun : Q6

= 9.518,819 kg/jam x 0,572 kkal/kg K x (80-25)


= 299.462,045 kkal/jam

Total panas keluar = 299.462,045 kkal/jam

Panas reaksi :
Reaksi :
O

O
CH2

C
O

CH

C
O

CH2

CH2OH
+ 3 KOH

CH

OH +

C
O

C
O

80 oC, 1 atm

Trigliserida

CH2OH

Kalium Hidroksida

Gliserol

Sabun

Minyak yang bereaksi = RBDPO + VCO = 8.926,356 kg/jam


Mol Minyak =

8.926,356 kg/jam
= 7,857 kmol / jam
1136 kkal/kg

Perhitungan panas reaksi :


QR

= H = H0298

QR

= [(Hf sabun + Hf gliserol) (Hf minyak + 3Hf KOH)]


= [(-95,679 + 584,9232) - (-122,18) + 3(-33,3787)]
= 711,560 kkal/jam

Qsteam = HR + Panas Keluar Panas Masuk


= 711,560 kkal/jam + 299.462,045 kkal/jam - 277.695,456 kkal/jam
= 22.478,149 kkal/jam
Maka jumlah saturated steam yang dibutuhkan

Universitas Sumatera Utara

= msteam x (Hv 100 0C Hl 100 0C)

Qsteam

22.478,149 kkal/jam = msteam x (2676 kj/kg 419,1 kj/kg)


22.478,149 kkal/jam = msteam x 2.256,9 kj/kg
22.478,149 kkal/jam = msteam x 539,928 kkal/kg
msteam

22.478,149 kkal/jam
= 41,631 kg / jam
539,928 kkal/kg

LB.3. Cooler
Air pendingin
T=30 0C
P=1 atm
Sabun
H2O
Impurities 8
T=80 0C
P=1 atm

Cooler

9
Sabun
H2O
Gliserol
T=40 0C
P=1 atm

Air pendingin bekas


T= 50 0C
P= 1 atm
Neraca Panas Total :
Q9 = Q8
Q = m.Cp.dT
Neraca panas masuk pada alur 8
Sabun : Q8

= 8.480,114 kg/jam x 0,476 kkal/kg K x (80-25)


= 222.009,385 kkal/jam

H2O : Q8

= 273,248 kg/jam x 1 x (80-25)


= 15.028 kkal/jam

Impurities : Q8

= 94,223 kg/jam x 0,458 x (80-25)


= 2.373,729 kkal/jam

Total panas masuk

= 239.411,754 kkal/jam

Neraca panas keluar pada alur 9

Universitas Sumatera Utara

Sabun : Q9

= 8.480,114 kg/jam x 0,476 kkal/kg K x (40-25)


= 60.548,014 kkal/jam

H2O : Q9

= 273,248 kg/jam x 1 x (40-25)


= 4.098,72 kkal/jam

Impurities : Q9

= 94,223 kg/jam x 0,458 x (40-25)


= 647,380 kkal/jam

Total panas keluar

= 65.294,114 kkal/jam

Panas yang diserap (Q) :


H out - H in = H9 - H 8
= 65.294,114 239.411,754
= -174.117,639 kkal/jam
Air pendingin yang diperlukan adalah :

m =
0
0

H
C
H
C

50

30
)

(-174.117,639) kkal/jam
(208,6 125,9)

(-174.117,639) kkal/jam
(82,7/4,18)

(-174.117,639) kkal/jam
(19,784 kkal/kg)

= 8.800,932 kg/jam
LB.4. Tangki Pengaduk 02
Steam
T=10 0C
P=1 atm

F13 Gula
F As.Sitrat
F14 Pewarna
T= 30 0C
12

F11 Gliserin 15
F10 Etanol T= 30 0C
F Pewangi
T= 30 0C
T= 30 0C

Tangki pengaduk 02
F9
Sabun
H2O
Impurities
T=40 0C
P=1 atm

Kondensat
T= 100 0C
P= 1 atm

F16 Sabun
F16 Etanol
F16 Gliserin
F16 Gula
F16As. Sitrat
F16 Pewarna
F16 Pewangi
F16 Impurities
F16 H2O

T=40 0C
P=1 atm

Universitas Sumatera Utara

Neraca Panas Total :


Q16 = Q9 + Q10 + Q11 + Q12 + Q13+ Q14 + Q15
Q = m.Cp.dT
Neraca panas masuk pada alur 9
Total panas masuk pada alur 9 = 65.294,114 kkal/jam

Neraca panas masuk pada alur 10


Etanol : Q10

= 3.580,492 kg/jam x 0,582 kkal/kg 0K x (30-25)


= 10.419,2317 kkal/jam

Neraca panas masuk pada alur 11


Gliserin : Q11 = 2.826,705kg/jam x 0,576 kkal/kg 0K x (30-25)
= 8140,9104 kkal/jam
Neraca panas masuk pada alur 12
Asam Sitrat : Q12

= 565,341 kg/jam x 0,684 kkal/kg 0K x (30-25)


= 1933,46622 kkal/jam

Neraca panas masuk pada alur 13


Gula : Q13

= 942,235 kg/jam x 0,307 kkal/kg 0K x (30-25)


= 1446,330725 kkal/jam

Neraca panas masuk pada alur 14


Pewarna : Q14 = 565,341 kg/jam x 0,593 kkal/kg 0K x (30-25)
= 1676,236065 kkal/jam
Neraca panas masuk pada alur 15
Pewangi : Q15 = 1.319,129 kg/jam x 0,638 kkal/kg 0K x (30-25)
= 4208,02151 kkal/jam
Total panas masuk pada alur 10 = 27.824,19664 kkal/jam
Jadi total panas masuk = 93.118,311 kkal/jam

Neraca panas keluar pada alur 20 :


Sabun : Q20

= 8.480,114 kg/jam x 0,476 kkal/kg K x (40-25)


= 60.548,013 kkal/jam

H2O : Q20

= 471,117 kg/jam x 1 x (40-25)

Universitas Sumatera Utara

= 7066,755 kkal/jam
Gliserin : Q20

= 2.826,705 kg/jam x 0,576 x (40-25)


= 24.422,7312 kkal/jam

Impurities : Q20

= 94,223 kg/jam x 0,458 x (40-25)


= 647,312 kkal/jam

Etanol : Q20

= 3580,492 kg/jam x 0,582 kkal/kg 0K x (40-25)


= 31.257,695 kkal/jam

Gula : Q20

= 942,235 kg/jam x 0,307 kkal/kg 0K x (40-25)


= 4338,992 kkal/jam

Pewarna : Q20

= 565,341 kg/jam x 0,593 kkal/kg 0K x (40-25)


= 5028,708 kkal/jam

Pewangi : Q20

= 1.319,129 kg/jam x 0,638 kkal/kg 0K x (40-25)


= 12.624,06453 kkal/jam

Asam Sitrat : Q20

= 565,341 kg/jam x 0,684 kkal/kg 0K x (40-25)


= 5800.398 kkal/jam

Total panas keluar

= 151.734,670 kkal/jam

Qsteam = Panas keluar Panas masuk


= 151.734,670 kkal/jam 93.118,311 kkal/jam
= 58.616,359 kkal/jam
Maka jumlah saturated steam yang dibutuhkan
= msteam x (Hv 100 0C Hl 100 0C)

Qsteam

58.616,359 kkal/jam = msteam x (2676 kj/kg 419,1 kj/kg)


58.616,359 kkal/jam = msteam x 2.256,9 kj/kg
58.616,359 kkal/jam = msteam x 539,928 kkal/kg
msteam

58.616,359 kkal/jam
= 108,563 kg / jam
567,318 kkal/kg

Universitas Sumatera Utara

LAMPIRAN C
PERHITUNGAN SPESIFIKASI PERALATAN

1. Bucket Elevator (BE-01) KOH


Fungsi

: Mengangkut Katalis Kalium Hidroksida (KOH) dari gudang ke


tangki saponifikasi .

Jenis

: Spaced-Bucket Centrifugal-Discharge Elevator

Bahan

: Malleable-iron

Jumlah : 1 unit

Gambar LB.1 Bucket Elevator (BE -01)


Kondisi operasi :
- Temperatur (T)

: 30 oC

- Tekanan (P)

: 1 atm (14,699 psi)

Laju bahan yang diangkut = 177,739 kg/jam


Faktor kelonggaran, fk

= 12 %

(Tabel 28-8, Perry, 1999)

Perhitungan :
Kapasitas

= 1,12 x 177,739 kg/jam


= 199,0676 kg/jam
= 0,19906 ton/jam

Untuk bucket elevator < 14 ton/jam berdasarkan Perrys Chemical


Engineer Handbook, 7th Ed., hal. 21-8, diperoleh spesifikasi bucket
elevator sebagai berikut :
Tinggi elevator (Z) = 25 ft = 7,62 m
Ukuran bucket

= (6 x 4 x 4) in

Jarak antar bucket

= 12 in = 0,30480 m

Universitas Sumatera Utara

Kecepatan bucket

= 225 ft/mnt = 68,58 m/mnt = 1,143 m/s

Rasio daya/tinggi

= 0,02

Power poros

= 1 hp

Kecepatan putaran

= 43 rpm

Lebar belt

= 7 in = 0,17780 m =17,780 cm

Perhitungan daya yang dibutuhkan (P):


P = (Z x rasio daya/tinggi) + power poros
= ( 25 ft x 0,02) + 1
= 1,5 hp
Dimana:

= daya (kW)

= tinggi elevator (m)

Efisiensi motor = 80%


Power motor =

1,5 hp
= 1,87500 hp
0,8

Dipilih bucket elevator dengan power motor = 2 hp

2. Bucket Elevator (BE-02) Gula


Fungsi : Mengangkut gula dari gudang ketangki mixing.
Jenis

: Spaced-Bucket Centrifugal-Discharge Elevator

Bahan

: Malleable-iron

Jumlah : 1 unit

Gambar LB.2 Bucket Elevator (BE-02)


Kondisi operasi :
- Temperatur (T)

: 30 oC

- Tekanan (P)

: 1 atm (14,699 psi)

Universitas Sumatera Utara

Laju bahan yang diangkut = 942,235 kg/jam


Faktor kelonggaran, fk

= 12 %

(Tabel 28-8, Perry, 1999)

Perhitungan :
Kapasitas

= 1,12 x 942,235 kg/jam


= 1.055,3032 kg/jam
= 1,055 ton/jam

Untuk bucket elevator < 14 ton/jam berdasarkan Perrys Chemical Engineer


Handbook, 7th Ed., hal. 21-8, diperoleh spesifikasi bucket elevator sebagai berikut
:
Tinggi elevator (Z) = 25 ft = 7,62 m
Ukuran bucket

= (6 x 4 x 4) in

Jarak antar bucket

= 12 in = 0,30480 m

Kecepatan bucket

= 225 ft/mnt = 68,58 m/mnt = 1,143 m/s

Rasio daya/tinggi

= 0,02

Power poros

= 1 hp

Kecepatan putaran

= 43 rpm

Lebar belt

= 7 in = 0,17780 m =17,780 cm

Perhitungan daya yang dibutuhkan (P):


P = (Z x rasio daya/tinggi) + power poros
= ( 25 ft x 0,02) + 1
= 1,5 hp
Dimana:

= daya (kW)

= tinggi elevator (m)

Efisiensi motor = 80%


Power motor =

1,5 hp
= 1,87500 hp
0,8

Dipilih bucket elevator dengan power motor = 2 hp

Universitas Sumatera Utara

3. Bucket Elevator (BE-03) Pewarna


Fungsi : Mengangkut pewarna dari gudang dan ketangki mixing.
Jenis

: Spaced-Bucket Centrifugal-Discharge Elevator

Bahan

: Malleable-iron

Jumlah : 1 unit

Gambar LB.3 Bucket Elevator (BE-03)


Kondisi operasi :
- Temperatur (T)

: 30 oC

- Tekanan (P)

: 1 atm (14,699 psi)

Faktor kelonggaran, fk

= 12 %

(Tabel 28-8, Perry,)

Laju bahan yang diangkut

= 452,273 kg/jam

Faktor kelonggaran, fk

= 12 %

(Tabel 28-8, Perry, 1999)

Perhitungan :
Kapasitas

= 1,12 x 565,341 kg/jam


= 633,1819 kg/jam
= 0,6331 ton/jam

Untuk bucket elevator < 14 ton/jam berdasarkan Perrys Chemical Engineer


Handbook, 7th Ed., hal. 21-8, diperoleh spesifikasi bucket elevator sebagai berikut
:
Tinggi elevator (Z) = 25 ft = 7,62 m
Ukuran bucket

= (6 x 4 x 4) in

Jarak antar bucket

= 12 in = 0,30480 m

Kecepatan bucket

= 225 ft/mnt = 68,58 m/mnt = 1,143 m/s

Rasio daya/tinggi

= 0,02

Universitas Sumatera Utara

Power poros

= 1 hp

Kecepatan putaran

= 43 rpm

Lebar belt

= 7 in = 0,17780 m =17,780 cm

Perhitungan daya yang dibutuhkan (P):


P = (Z x rasio daya/tinggi) + power poros
= ( 25 ft x 0,02) + 1
= 1,5 hp
Dimana:

= daya (kW)

= tinggi elevator (m)

Efisiensi motor = 80%


Power motor =

1,5 hp
= 1,87500 hp
0,8

Dipilih bucket elevator dengan power motor = 2 hp

4. Bucket Elevator (BE-03) Asam Sitrat


Fungsi

: Mengangkut asam Sitrat dari gudang dan ketangki mixing.

Jenis

: Spaced-Bucket Centrifugal-Discharge Elevator

Bahan

: Malleable-iron

Jumlah : 1 unit

Gambar LB.3 Bucket Elevator (BE-03)


Kondisi operasi :
- Temperatur (T)

: 30 oC

- Tekanan (P)

: 1 atm (14,699 psi)

Faktor kelonggaran, fk

= 12 %

(Tabel 28-8, Perry,)

Universitas Sumatera Utara

Laju bahan yang diangkut

= 565,341 kg/jam

Faktor kelonggaran, fk

= 12 %

(Tabel 28-8, Perry, 1999)

Perhitungan :
Kapasitas

= 1,12 x 565,341 kg/jam


= 633,1819 kg/jam
= 0,6331 ton/jam

Untuk bucket elevator < 14 ton/jam berdasarkan Perrys Chemical Engineer


Handbook, 7th Ed., hal. 21-8, diperoleh spesifikasi bucket elevator sebagai berikut
:
Tinggi elevator (Z) = 25 ft = 7,62 m
Ukuran bucket

= (6 x 4 x 4) in

Jarak antar bucket

= 12 in = 0,30480 m

Kecepatan bucket

= 225 ft/mnt = 68,58 m/mnt = 1,143 m/s

Rasio daya/tinggi

= 0,02

Power poros

= 1 hp

Kecepatan putaran

= 43 rpm

Lebar belt

= 7 in = 0,17780 m =17,780 cm

Perhitungan daya yang dibutuhkan (P):


P = (Z x rasio daya/tinggi) + power poros
= ( 25 ft x 0,02) + 1
= 1,5 hp
Dimana:

= daya (kW)

= tinggi elevator (m)

Efisiensi motor = 80%


Power motor =

1,5 hp
= 1,87500 hp
0,8

Dipilih bucket elevator dengan power motor = 2 hp

5. Tangki VCO (T-01)


Fungsi

: Tangki penyimpan VCO.

Bentuk

: Tangki silinder vertikal dengan alas datar dan tutup datar.

Bahan

: Carbon steel, SA 285, Gr.C

Universitas Sumatera Utara

Jumlah

: 1 unit

Keterangan gambar :
Ht

Ht = Tinggi tangki

Hs

Hs = Tinggi silinder
Dt =Diameter tangki
Dt

Gambar LB.4 Tangki VCO (T-01)

Lama penyimpanan : 30 hari


Kondisi operasi :
Temperatur (T)

= 30 oC

Tekanan

= 1 atm

(P)

Data desain :
Laju alir massa VCO

= 1.785,271 kg/jam

Densitas VCO
Perhitungan :

= 883 kg/m3

A. Volume tangki
kg
jam
x 30 hari x 24
jam
hari
=
kg
883 3
m
= 1455,7136 m3
1.785,271

Volume Larutan,Vl

Faktor kelonggaran (fk) = 20%


= ( 1 + 0,2 ) x 1455,7136 m3 = 1746,856 m3

Volume tangki, VT

B. Diameter dan tinggi Shell


Volume silinder
1
2
V = D t . H s ( sH: D t = 3 : 2
4
3
3
Vs = D t
8

Universitas Sumatera Utara

3
3
1746,856 m3 = D t
8

Dt = 11,402 m = 448,9092 in
1
1
r = D t = x 11,402 m = 5,7011 m = 224,45458 in
2
2
Tinggi Silinder (Hs) :
Hs =

3
3
D t = x 11,402 m = 17,1034 m = 673,363 in
2
2

Tinggi total tangki (Ht) = Hs = 17,1034 m


Tinggi cairan dalam tangki (Hc)
Volume tangki (Vt)

= 1746,856 m3

Volume cairan (Vc)

= 1455,7136 m3

Tinggi silinder (Hs) = 17,1034 m


Tinggi bahan dalam tangki (Hc)

Volume cairan x tinggi silinder


volume silinder

1455,7136 x17,1034
1746,856

= 14,25289 m = 561,1364 in
C. Tebal shell dan head
Tekanan desain (Pdesain) :
Po = 14,696 psia
Phidrostatis = gHc = (883 kg/m3)(9,8 m/s2)( 14,25289 m)
= 123336 N/m2 = 17,267 psia
Poperasi

= Po + P = 14,696 psia + 17,267 psia = 31,9630 psia

Pdesain

= (1+fk)Poperasi = (1+0,2) 31,9630 psia = 38,3556 psia

Tebal shell tangki


Direncanakan menggunakan bahan konstruksi Carbon Steel SA 285 Grade C
(Timmerhaus,2004)
- Allowable stress (S)

= 13.700 psia

- Joint efficiency (E)

= 0,8

- Corrosion allowance (C)

= 0,125 in/tahun

- Umur tangki (n)

= 10 tahun

Universitas Sumatera Utara

Tebal shell tangki:

t=

(Walas dkk, 2005)

PR
+ nC
2SE 0,6P

(38,3556 psi) (224,45458 in)


+ 10 x (0,125 in)
=
2(13.700 psi)(0,8) 0,6(38,3556 psi)
= 1,643 in
Tebal shell standar yang digunakan = 2 in
(Brownell,1959)

d. Tebal tutup tangki


Tutup atas tangki terbuat dari bahan yang sama dengan shell.
Tebal tutup atas yang digunakan = 2 in

6. Tangki minyak kelapa sawit (RBDPO) (T-02)


Fungsi

: Tangki penyimpan minyak kelapa sawit (RBDPO).

Bentuk

: Tangki silinder vertikal dengan alas datar dan tutup datar.

Bahan

: Carbon steel, SA 285, Gr.C

Jumlah

: 4 unit

Keterangan gambar :
Ht

Hs

Ht = Tinggi tangki
Hs = Tinggi silinder
Dt =Diameter tangki

Dt

Gambar LB.5 Tangki Minyak Kelapa Sawit (CPO) (T-02)

Lama penyimpanan : 30 hari


Kondisi operasi :
Temperatur (T)

= 30 oC

Tekanan

= 1 atm

(P)

Universitas Sumatera Utara

Data desain :
Laju alir massa kelapa sawit (RBDPO)

= 7.141,085 kg/jam

Densitas minyak kelapa sawit (RBDPO)


Perhitungan :

= 823,6 kg/m3

A. Volume tangki
kg
jam
x 30 hari x 24
jam
hari
=
kg
823,6 3
m
= 6242,814 m3
7.141,085

Volume Larutan,Vl

Volume larutan untuk 1 tangki

= 4.992,2508 / 3 = 1560,7 m3

Faktor kelonggaran (fk) = 20%


= ( 1 + 0,2 ) x 1560,7 m3

Volume tangki, VT

= 1872,844 m3

B. Diameter dan tinggi Shell


Volume silinder
1
2
V = D t . H s ( sH: D t = 3 : 2
4
3
3
Vs = D t
8
3
3
1872,844 m3 = D t
8

Dt = 11,6700 m = 459,4507 in
r =

1
D t = 1 x 11,6700 m = 5,835 m = 229,7253 in
2
2

Tinggi Silinder (Hs) :


Hs =

3
3
D t = x 11,6700 m = 17,5051 m = 689,1760 in
2
2

Tinggi total tangki (Ht) = Hs = 17,5051 m


Tinggi cairan dalam tangki (Hc)
Volume tangki (Vt)

= 1872,844 m3

Volume cairan (Vc)

= 1560,7 m3

Tinggi silinder (Hs) = 17,5051 m

Universitas Sumatera Utara

Tinggi bahan dalam tangki (Hc)

Volume cairan x tinggi silinder


volume silinder

1560,7x17,5051
1872,844

= 14,5875 m = 574,3133 in
Tebal shell dan head
Tekanan desain (Pdesain) :
Po = 14,696 psia
Phidrostatis = gHc = (823,6 kg/m3)(9,8 m/s2)( 14,5875 m)
= 117740,5 N/m2 = 16,4837 psia
Poperasi

= Po + P = 14,696 psia + 16,4837 psia = 31,1796 psia

Pdesain

= (1+fk)Poperasi = (1+0,2) 31,1796 psia = 37,4156 psia

Tebal shell tangki


Direncanakan menggunakan bahan konstruksi Carbon Steel SA285 Grade C
(Timmerhaus,2004)
- Allowable stress (S)

= 13.700 psia

- Joint efficiency (E)

= 0,8

- Corrosion allowance (C)

= 0,125 in/tahun

- Umur tangki (n)

= 10 tahun

Tebal shell tangki:

t=

(Walas dkk, 2005)

PR
+ nC
2SE 0,6P

(37,4156 psi) (229,72536 in)


+ 10 x (0,125 in)
=
2(13.700 psi)(0,8) 0,6(37,4156 psi)
= 1,642 in
Tebal shell standar yang digunakan = 2 in
(Brownell,1959)

d. Tebal tutup tangki


Tutup atas tangki terbuat dari bahan yang sama dengan shell.
Tebal tutup atas yang digunakan = 2 in
7. Tangki Gliserin

Universitas Sumatera Utara

Fungsi

: Tangki penyimpan Gliserin.

Bentuk

: Tangki silinder vertikal dengan alas datar dan tutup datar.

Bahan

: Carbon steel, SA 285, Gr.C

Jumlah

: 1 unit

Keterangan gambar :
Ht

Hs

Ht = Tinggi tangki
Hs = Tinggi silinder
Dt

Dt =Diameter tangki

Gambar LB.6 Tangki Gliserin (T-05)

Lama penyimpanan : 30 hari


Kondisi operasi :
Temperatur (T)

= 30 oC

Tekanan

= 1 atm

(P)

Data desain :
Laju alir massa Gliserin

= 2.826,705 kg/jam
= 1260 kg/m3

Densitas Gliserin
Perhitungan :
A. Volume tangki

kg
jam
x 30 hari x 24
hari
jam
=
kg
1260 3
m
= 1615,26 m3
2.826,705

Volume Larutan,Vl

Faktor kelonggaran (fk) = 20%


Volume tangki, VT

= ( 1 + 0,2 ) x 1615,26 m3

= 1938,312 m3

B. Diameter dan tinggi Shell


Volume silinder

Universitas Sumatera Utara

1
2
V = D t . H s ( sH: D t = 3 : 2
4

3
3
Vs = D t
8
3
3
1938,312 m3 = D t
8

Dt = 11,80448 m = 464,7426 in
1
1
r = D t = x 11,80448 m = 5,9022 m = 232,371 in
2
2
Tinggi Silinder (Hs) :
Hs =

3
3
D t = x 11,80448 m = 17,7067 m = 697,11386 in
2
2

Tinggi total tangki (Ht) = Hs = 17,7067 m


Tinggi cairan dalam tangki (Hc)
Volume tangki (Vt)

= 1938,312 m3

Volume cairan (Vc)

= 1615,2 m3

Tinggi silinder (Hs) = 17,7067 m


Tinggi bahan dalam tangki (Hc)

Volume cairan x tinggi silinder


volume silinder

1615,2 x17,7067
1938,312

= 14,7556 m = 580,9282 in
Tebal shell dan head
Tekanan desain (Pdesain) :
Po = 14,696 psia
Phidrostatis = gHc = (1260 kg/m3)(9,8 m/s2)( 14,7556 m)
= 182202,2 N/m2 = 25,5083 psia
Poperasi

= Po + P = 14,696 psia + 25,5083 psia = 40,2041 psia

Pdesain

= (1+fk)Poperasi = (1+0,2) 40,2041 psia = 48,24517 psia

Tebal shell tangki


Direncanakan menggunakan bahan konstruksi Carbon Steel SA285 Grade C
(Timmerhaus,2004)

Universitas Sumatera Utara

- Allowable stress (S)

= 13.700 psia

- Joint efficiency (E)

= 0,8

- Corrosion allowance (C)

= 0,125 in/tahun

- Umur tangki (n)

= 10 tahun

Tebal shell tangki:

t=

(Walas dkk, 2005)

PR
+ nC
2SE 0,6P

(48,2451 psi) (232,37129 in)


+ 10 x (0,125 in)
=
2(13.700 psi)(0,8) 0,6(48,2451 psi)
= 1,7621 in
Tebal shell standar yang digunakan = 2 in
(Brownell,1959)
d. Tebal tutup tangki
Tutup atas tangki terbuat dari bahan yang sama dengan shell.
Tebal tutup atas yang digunakan = 2 in
8. Tangki Etanol
Fungsi

: Tangki penyimpanan Etanol.

Bentuk

: Tangki silinder vertikal dengan alas datar dan tutup ellipsoidal.

Bahan

: Carbon steel, SA 285, Gr.C

Jumlah

: 2 unit
He

Keterangan gambar :
Ht = Tinggi tangki

Ht
Hs

Hs = Tinggi silinder
Dt =Diameter tangki

Dt

Gambar LB.7 Tangki Penyimpanan Etanol (T-04)

Lama penyimpanan : 30 hari


Kondisi operasi :
Temperatur (T)

= 30 oC

Universitas Sumatera Utara

Tekanan

(P)

= 1 atm

Data desain :
Laju alir massa Etanol

= 3580,492 kg/jam
= 1514 kg/m3

Densitas Etanol
Perhitungan :
A. Volume tangki

kg
jam
x 30 hari x 24
jam
hari
=
kg
1514 3
m
3
= 1702,744 m
3580,492

Volume Larutan,Vl

Volume larutan untuk 1 tangki

= 1702,744 / 2 = 851,372 m3

Faktor kelonggaran (fk) = 20%


= ( 1 + 0,2 ) x 851,372 m3

Volume tangki, VT

= 1021,646 m3

B. Diameter dan tinggi Shell


Volume silinder
1
2
V = D t . H s ( sH: D t = 3 : 2
4
3
3
Vs = D t
8
3
3
1021,646 m3 = D t
8

Dt = 9,5356 m = 375,4170 in
r =

1
D t = 1 x 9,5356 m = 4,7678 m = 187,7085 in
2
2

Tinggi Silinder (Hs) :


Hs =

3
3
D t = x 9,5356 m = 14,3034 m = 563,12562 in
2
2

Tinggi total tangki (Ht) = Hs = 14,3034 m


Tinggi cairan dalam tangki (Hc)
Volume tangki (Vt)

= 1021,646 m3

Volume cairan (Vc)

= 851,372 m3

Universitas Sumatera Utara

Tinggi silinder (Hs) = 14,3034 m


Tinggi bahan dalam tangki (Hc)

Volume cairan x tinggi silinder


volume silinder

851,372 x14,3034
1021,646

= 11,9195 m = 469,2713 in
Tebal shell dan head
Tekanan desain (Pdesain) :
Po = 14,696 psia
Phidrostatis = gHc = (1514 kg/m3)(9,8 m/s2)( 11,9195 m)
= 176852,2 N/m2 = 24,7593 psia
Poperasi

= Po + P = 14,696 psia + 24,7593 psia = 39,4553 psia

Pdesain

= (1+fk)Poperasi = (1+0,2) 39,4553 psia = 47,346 psia

Tebal shell tangki


Direncanakan menggunakan bahan konstruksi Carbon Steel SA285 Grade C
(Timmerhaus,2004)
- Allowable stress (S)

= 13.700 psia

- Joint efficiency (E)

= 0,8

- Corrosion allowance (C)

= 0,125 in/tahun

- Umur tangki (n)

= 10 tahun

Tebal shell tangki:

t=

(Walas dkk, 2005)

PR
+ nC
2SE 0,6P

(47,346 psi) (187,7085 in)


+ 10 x (0,125 in)
=
2(13.700 psi)(0,8) 0,6(47,346 psi)
= 1,6559 in
Tebal shell standar yang digunakan = 2 in

(Brownell,1959)

d. Tebal tutup tangki


Tutup atas tangki terbuat dari bahan yang sama dengan shell.
Tebal tutup atas yang digunakan = 2 in

Universitas Sumatera Utara

9. Tangki Pewangi
Fungsi

: Tangki penyimpan Pewangi.

Bentuk

: Tangki silinder vertikal dengan alas datar dan tutup datar.

Bahan

: Carbon steel, SA 285, Gr.C

Jumlah

: 1 unit

Keterangan gambar :

Ht

Hs

Ht = Tinggi tangki
Hs = Tinggi silinder
Dt

Dt =Diameter tangki

Gambar LB.8 Tangki Gliserin (T-06)

Lama penyimpanan : 30 hari


Kondisi operasi :
Temperatur (T)

= 30 oC

Tekanan

= 1 atm

(P)

Data desain :
Laju alir massa Gliserin

= 1.319,129 kg/jam
= 912,28 kg/m3

Densitas Gliserin
Perhitungan :
A. Volume tangki

kg
jam
x 30 hari x 24
jam
hari
=
kg
912,28 3
m
= 1041,098 m3
1.319,129

Volume Larutan,Vl

Faktor kelonggaran (fk) = 20%


Volume tangki, VT

= ( 1 + 0,2 ) x 1041,098 m3

= 1249,3176 m3

B. Diameter dan tinggi Shell


Volume silinder

Universitas Sumatera Utara

1
2
V = D t . H s ( sH: D t = 3 : 2
4

3
3
Vs = D t
8
3
3
1249,3176 m3 = D t
8

Dt = 10,1969 m = 401,454 in
r =

1
D t = 1 x 10,1969 m = 5,098 m = 200,726 in
2
2

Tinggi Silinder (Hs) :


Hs =

3
3
D t = x 10,1969 m = 15,295 m = 602,1801 in
2
2

Tinggi total tangki (Ht) = Hs = 15,295 m


Tinggi cairan dalam tangki (Hc)
Volume tangki (Vt)

= 1249,3176 m3

Volume cairan (Vc)

= 1041,098 m3

Tinggi silinder (Hs) = ` 15,295 m


Tinggi bahan dalam tangki (Hc)

Volume cairan x tinggi silinder


volume silinder

1041,098 x15,295
1249,3176

= 12,7461 m = 501,8168 in
Tebal shell dan head
Tekanan desain (Pdesain) :
Po = 14,696 psia
Phidrostatis = gHc = (912,28 kg/m3)(9,8 m/s2)( 12,7461 m)
= 113955,2 N/m2 = 15,9537 psia
Poperasi

= Po + P = 14,696 psia + 15,9537 psia = 30,6497 psia

Pdesain

= (1+fk)Poperasi = (1+0,2) 30,6497 psia = 36,7796 psia

Tebal shell tangki

Universitas Sumatera Utara

Direncanakan menggunakan bahan konstruksi Carbon Steel SA285 Grade C


(Timmerhaus,2004)
- Allowable stress (S)

= 13.700 psia

- Joint efficiency (E)

= 0,8

- Corrosion allowance (C)

= 0,125 in/tahun

- Umur tangki (n)

= 10 tahun

Tebal shell tangki:

t=

(Walas dkk, 2005)

PR
+ nC
2SE 0,6P

(36,7796 psi) (200,72673 in)


+ 10 x (0,125 in)
=
2(13.700 psi)(0,8) 0,6(36,7796 psi)
= 1,587 in
Tebal shell standar yang digunakan = 2 in
(Brownell,1959)
d. Tebal tutup tangki
Tutup atas tangki terbuat dari bahan yang sama dengan shell.
Tebal tutup atas yang digunakan = 2 in

10. Tangki Produk Gliserol


Fungsi

: Tangki penyimpan Gliserol.

Bentuk

: Tangki silinder vertikal dengan alas datar dan tutup datar.

Bahan

: Carbon steel, SA 285, Gr.C

Jumlah

: 1 unit

Keterangan gambar :
Ht

Hs

Ht = Tinggi tangki
Hs = Tinggi silinder

Dt

Dt =Diameter tangki

Gambar LB.9 Tangki Gliserol (T-03)

Lama penyimpanan : 30 hari

Universitas Sumatera Utara

Kondisi operasi :
Temperatur (T)

= 30 oC

Tekanan

= 1 atm

(P)

Data desain :
Laju alir massa Gliserol

= 671,234kg/jam

Densitas Gliserol
Perhitungan :

= 1261 kg/m3

A. Volume tangki
kg
jam
x 30 hari x 24
jam
hari
=
kg
1261 3
m
= 383,2581 m3
671,234

Volume Larutan,Vl

Faktor kelonggaran (fk) = 20%


= ( 1 + 0,2 ) x 383,2581 m3

Volume tangki, VT

= 459,9097 m3

B. Diameter dan tinggi Shell


Volume silinder
1
2
V = D t . H s ( sH: D t = 3 : 2
4
3
3
Vs = D t
8
3
3
459,9097 m3 = D t
8

Dt = 7,3038 m = 287,728 in
r =

1
D t = 1 x 7,3038 m = 3,654 m = 143,86 in
2
2

Tinggi Silinder (Hs) :


Hs =

3
3
D t = x 7,3038 m = 10,962 m = 431,592 in
2
2

Tinggi total tangki (Ht) = Hs = 10,962 m


Tinggi cairan dalam tangki (Hc)
Volume tangki (Vt)

= 459,9097 m3

Universitas Sumatera Utara

Volume cairan (Vc)

= 383,2581 m3

Tinggi silinder (Hs) = `10,962 m


Tinggi bahan dalam tangki (Hc)

Volume cairan x tinggi silinder


volume silinder

383,2581 x10,962
459,9097

= 9,135 m = 359,6606 in
Tebal shell dan head
Tekanan desain (Pdesain) :
Po = 14,696 psia
Phidrostatis = gHc = (1261 kg/m3)(9,8 m/s2)( 9,135 m)
= 112893,4 N/m2 = 15,805 psia
Poperasi

= Po + P = 14,696 psia + 15,805 psia = 30,5010 psia

Pdesain

= (1+fk)Poperasi = (1+0,2) 30,5010 psia = 36,6012 psia

Tebal shell tangki


Direncanakan menggunakan bahan konstruksi Carbon Steel SA285 Grade C
(Timmerhaus,2004)
- Allowable stress (S)

= 13.700 psia

- Joint efficiency (E)

= 0,8

- Corrosion allowance (C)

= 0,125 in/tahun

- Umur tangki (n)

= 10 tahun

Tebal shell tangki:

t=

(Walas dkk, 2005)

PR
+ nC
2SE 0,6P

(36,6012 psi) (143,864 in)


+ 10 x (0,125 in)
=
2(13.700 psi)(0,8) 0,6(36,6012 psi)
= 1,4904 in
Tebal shell standar yang digunakan = 1,5 in
(Brownell,1959)
d. Tebal tutup tangki
Tutup atas tangki terbuat dari bahan yang sama dengan shell.
Tebal tutup atas yang digunakan =1,5 in

Universitas Sumatera Utara

11. Gudang produk sabun transparan


Fungsi

: Tangki penyimpan transparan.

Bentuk

: Dinding bata,pondasi beton,atap dari rangka plat dan seng.

Jumlah

: 1 unit

Lama penyimpanan : 30 hari


Kondisi operasi :
Temperatur (T)

= 30 oC

Tekanan

= 1 atm

(P)

Data desain :
Laju alir massa Sabun

= 18.844,697 kg/jam
= 1056 kg/m3

Densitas Sabun
Perhitungan :
A. Volume Gudang

kg
jam
x 30 hari x 24
jam
hari
=
kg
1056 3
m
= 10.759,859 m3
18.844,697

Kebutuhan ruang

Diasumsikan tinggi maksimum penyimpanan = 8 m


Direncanakan : P,panjang = L=,ebar
Panjang gudang, P =

10.759,859
= 36,674
8

Untuk menutupi kebutuhan ruang bagi peralatan, material pembantu dan


jalan maka diambil :
Panjang gudang

= 40 m

Lebar gudang

= 40 m

Tinggi gudang

= 16 m

12. Gudang bahan baku gula

Universitas Sumatera Utara

Fungsi

: Gudang penyimpan gula

Bentuk

: Dinding bata,pondasi beton,atap dari rangka plat dan seng.

Jumlah

: 1 unit

Lama penyimpanan : 30 hari


Kondisi operasi :
Temperatur (T)

= 30 oC

Tekanan

= 1 atm

(P)

Data desain :
Laju alir massa Gula

= 942,235 kg/jam
= 1212 kg/m3

Densitas gula
Perhitungan :
A. Volume Gudang

kg
jam
x 30 hari x 24
jam
hari
=
kg
1212 3
m
3
= 559,7435 m
942,235

Kebutuhan ruang

Diasumsikan tinggi maksimum penyimpanan = 8 m


Direncanakan : P,panjang = L=,ebar
Panjang gudang, P =

559,7435
= 8,3646
8

Untuk menutupi kebutuhan ruang bagi peralatan, material pembantu dan


jalan maka diambil :
Panjang gudang

= 10 m

Lebar gudang

= 10 m

Tinggi gudang

=6m

13. Gudang bahan baku Pewarna


Fungsi

: Gudang penyimpan pewarna

Bentuk

: Dinding bata,pondasi beton,atap dari rangka plat dan seng.

Jumlah

: 1 unit

Universitas Sumatera Utara

Lama penyimpanan : 30 hari


Kondisi operasi :
Temperatur (T)

= 30 oC

Tekanan

= 1 atm

(P)

Data desain :
Laju alir massa pewarna

= 565,341 kg/jam
= 1532 kg/m3

Densitas Pewarna
Perhitungan :
A. Volume Gudang

kg
jam
x 30 hari x 24
jam
hari
=
kg
1532 3
m
= 265,6955 m3
565,341

Kebutuhan ruang

Diasumsikan tinggi maksimum penyimpanan = 8 m


Direncanakan : P,panjang = L=,lebar
Panjang gudang, P =

265,6955
8

= 5,7629

Untuk menutupi kebutuhan ruang bagi peralatan, material pembantu dan


jalan maka diambil :
Panjang gudang

=7m

Lebar gudang

=7m

Tinggi gudang

=4m

14. Gudang bahan baku Asam Sitrat


Fungsi

: Gudang penyimpan asam sitrat

Bentuk

: Dinding bata,pondasi beton,atap dari rangka plat dan seng.

Jumlah

: 1 unit

Lama penyimpanan : 30 hari


Kondisi operasi :
Temperatur (T)

= 30 oC

Tekanan

= 1 atm

(P)

Universitas Sumatera Utara

Data desain :
Laju alir massa Asam Sitrat

= 565,341 kg/jam

Densitas Asam Sitrat


Perhitungan :

= 1257 kg/m3

A. Volume Gudang
kg
jam
x 30 hari x 24
jam
hari
=
kg
1257 3
m
= 323,823 m3
565,341

Kebutuhan ruang

Diasumsikan tinggi maksimum penyimpanan = 8 m


Direncanakan : P,panjang = L=,lebar
Panjang gudang, P =

323,823
8

= 6,3622

Untuk menutupi kebutuhan ruang bagi peralatan, material pembantu dan


jalan maka diambil :
Panjang gudang

=8m

Lebar gudang

=8m

Tinggi gudang

=4m

15. Separator
Fungsi

: Untuk memisahkan sabun dengan gliserol dan impurities


berdasarkan gaya Gravitasi, lama pemisahan 60 menit

Bentuk

: Tangki silinder vertikal dengan alas datar dan tutup datar.

Bahan

: Carbon steel, SA 285, Gr.C

Jumlah

: 1 unit

Tabel LC-1 Komposisi bahan dalam separator


Komponen

Massa (Kg/jam)

Densitas (Kg/m3)

Sabun

8.480,114

1029

Universitas Sumatera Utara

Gliserol

529,758

1261

Impurities

94,223

2965

H2O

414,724

1000

Total

9.518,819

5.256

Perhitungan :
Waktu pemisahan diperkirakan 60 menit

a.

umpan

= 5.256 kg/m3 = 69,3792 lb/ft3

impurities

= 2965 kg/m3 = 39,0060 lb/ft3

Volume larutan, V =

9.518,819
= 1,811 m3
5.256

Volume larutan pada saat pemisahaan =

1,811
= 0,0301 m3
60

Untuk fraksi 0,9 maka H/D = 0,78


(Table 10-64, Perrys, 1999)


sin cos
(Perrys, 1999)
Volume tangki Vt = L x R2

57,30
Dimana cos = 1-2 (H/D)
Cos = 1- (2 x 0,78) = -0,56
= 124,05 derajat
Asumsi panjang L = 2 m


sin cos
Maka, volume tangki : Vt = L x R2

57,30
1,811

124,05

sin 124,05 cos 124,05


= 2 x R2
57,30

1,811

= 5,257 R2

= 0,5869 m

R (radius) = 0,5869 m
Volume tangki (V)
V = Vs + 2 Vh =

D3 + 2

24

D3 =

3
8 3
D +2
D
24
24

10 3 5 3
D =
D
12
= 24
1,811 =

5 3
D
12

Universitas Sumatera Utara

D = 1,1144 m = 3,6554 ft, r = 0,5 x 1,1144 = 0,5572 m = 21,9384 inch


H = 0,8692 m = 2,8512 ft
Tinggi tutup (Hh)

=D/4
1,1144 /4 = 0,2786 m

Volume tutup tangki (Vh)

= 24

D3 =

24

(1,1144 )3 = 0,278

Volume cairan dalam shell (Vc Shell)


= V-2Vh
= 1,811 2(0,278) = 1,4488
Tinggi cairan (Hc)

Vc shell
1,158
=
= 1,333 m = 4,3733 ft
2
2
D
(
1
,
034
)

4
4

L = Hs + H = 2 (0,278) + 1,333 =1,8905 m


Tekanan hidrostatik :
P=xgxL
= 5.256 kg/m3 x 9,8 m/det2 x 1,8905 m = 97.381 Pa
Factor kelonggaran = 5 %
Maka : P design = (1,05) x 97.381 Pa
= 102250,07 Pa = 102,2500 kPa
2,492( umpan impurities)
impurities
Laju pemisahan, Vr =

(Wallas, 1988)
2,492(69,3792 39,0060)
= 4,0869 ft / min
18,52
=
( Hc) xD 4,373 x 3,655
=
= 3,911 mnt
4,0869
Waktu pemisahaan, Wr = Vr

Tebal shell tangki


Direncanakan menggunakan bahan konstruksi Carbon Steel SA285
Grade C (Timmerhaus,2004)

Universitas Sumatera Utara

- Allowable stress (S)

= 13.700 psia

- Joint efficiency (E)

= 0,8

- Corrosion allowance (C)

= 0,125 in/tahun

- Umur tangki (n)

= 10 tahun

Tebal shell tangki:

t=

(Walas dkk, 2005)

PR
+ nC
2SE 0,6P

(102,250 psi) (21,938 in)


+ 10 x (0,125 in)
=
2(13.700 psi)(0,8) 0,6(102,25 psi)
= 1,3526 in
Tebal shell standar yang digunakan = 1,5 in
(Brownell,1959)
Tebal tutup tangki
Tutup atas tangki terbuat dari bahan yang sama dengan shell.
Tebal tutup atas yang digunakan =1,5 in
16. Tangki Mixing (TM-01)
Fungsi

: Tempat menghomogenkan larutan KOH dan air.

Jenis

: Tangki pencampur berpengaduk marine propeller 3 daun


dengan tutup ellipsoidal.

Bentuk

: Tangki silinder vertikal dengan alas datar dan tutup


ellipsoidal.

Bahan

: Stainless steel, SA 240 tipe 304,18 Cr 8 Ni.

Jumlah

: 1 unit

Waktu tinggal : 5 jam

Gambar LB.10 Tangki Mixing (TM-01)


Kondisi operasi :
Temperatur (T) = 30 oC
Tekanan

(P) = 1 atm

Universitas Sumatera Utara

Data desain :
Tabel LC.2 Neraca Massa Masuk Tangki Mixing.
Komponen

Laju massa

% Berat

(kg/jam)

Densitas

Viskositas

( kg/m3)

(cP)

KOH

177,739

0,3

1514,3

0,0123

Air

414,724

0,7

1000

0,5060

592,463

Total
Laju alir massa
Densitas campuran

= 592,463 kg/jam
= 2514,3 kg/m3 = 8,9514 lbm/ft3

Perhitungan :
A. Volume tangki
kg
jam
x5
jam
hari
=
kg
2515,3 3
m
= 1,1777 m3
592,463

Volume Larutan,Vl

Faktor kelonggaran (fk) = 20%


Volume tangki, VT

= ( 1 + 0,2 ) x 1,1777 m3
= 1,4132 m3

B. Diameter dan tinggi Shell


Volume silinder

1
2
V = D t H s ( sH: D t = 3 : 2
4
3
3
Vs = D t
8

Volume tutup tangki (Ve)


Ve =

1
Dt3
24

Volume tangki (V)

V = Vs + Ve

Universitas Sumatera Utara

1,4132 m3 =

10
Dt3
24

Dt = 1,026 m = 40,3954 in
1
D t = 1 x 1,026 m = 0,5130 m = 20,197 in
2
2

r =

Tinggi Silinder (Hs) :


Hs =

3
3
D t = x 1,026 m = 1,5390 m = 60,5931 in
2
2

Tinggi Head (He) : ( He: Dt = 1: 4 )


He =

1
x D t = 1 x 1,026 m = 0,2565 m = 10,098 in
4
4

Tinggi total tangki (Ht)


Ht = Hs + He = 1,5390 m + 10,098 m
=1,7955 m = 70,6920 in
Tinggi cairan dalam silinder (Hcs)
Vl = Vs
Vl =
1,4132 m3 =

1
Dt 2 Hc s
4

1
(1,026 ) 2 x H cs
4

Hcs = 1,7100 m = 67,3262 in


Tinggi total cairan (Hc)
Hc = Hcs = 1,7100 m = 67,3262 in

C. Tebal shell dan head


Tekanan desain (Pdesain) :
Po = 14,696 psia
Phidrostatis = gHc = (2514,3 kg/m3)(9,8 m/s2)( 1,7100 m)
= 42153,6267 N/m2 = 5,9015 psia
Poperasi

= Po + P = 14,696 psia + 5,9015 psia = 20,5975 psia

Pdesain

= (1+fk)Poperasi = (1+0,2) 20,5975 psia = 24,7170 psia

Tebal shell tangki

Universitas Sumatera Utara

Direncanakan menggunakan bahan konstruksi Carbon Steel SA285


Grade C (Timmerhaus,2004)
- Allowable stress (S)

= 13.700 psia

- Joint efficiency (E)

= 0,8

- Corrosion allowance (C)

= 0,125 in/tahun

- Umur tangki (n)

= 10 tahun

Tebal shell tangki:

t=

(Walas dkk, 2005)

PR
+ nC
2SE 0,6P

(= 24,7170 psi) (20,197 in)


+ 10 x (0,125 in)
=
2(13.700 psi)(0,8) 0,6(24,7170 psi)
= 1,272 in
Tebal shell standar yang digunakan = 1,5 in
(Brownell,1959)
Tebal tutup tangki
Tutup atas tangki terbuat dari bahan yang sama dengan shell.
Tebal tutup atas yang digunakan =1,5 in

D. Pengaduk
Jenis : Marine Propeller tiga daun
Kecepatan putaran(N) = 60 rpm = 1 rps

(US Petent)

Effisiensi motor = 80 %
Pengaduk didesain dengan standar sebagai berikut :

( McCabe,

1994)

Jadi

Da : Dt = 1 : 3

J : Dt = 1:12

W : Da = 1 : 5

L : Da = 1 : 4

E: Da = 1:1

:
-

Diameter impeler (Da) = 1/3 x Dt = 1/3 x 1,026 m = 0,3342 m = 1,218 ft

Lebar baffel (J) = 1/12 x Dt = 1/12 x 1,026 m = 0,0855 m = 0,2804 ft

Lebar daun impeler (W) = 1/5 x Da = 1/5 x 0,3342 m= 0,0684 m= 0.224 ft

Panjang daun impeller (L) = 1/4 x Da = 1/4 x 0,3342 m= 0.085 m= 0.28 ft

Tinggi pengaduk dari dasar (E) = Da = 0,3342 m = 1,218 ft

Universitas Sumatera Utara

Viskositas campuran ( campuran )= 0,5183 cP

Daya untuk pengaduk :


Bilangan Reynolds ( Nre )
NRe

N x D a2 x (1s) (0,375 2 m 2 ) (1515,3 kg/m 3 )


=
=
= 567675,342

0,5183 cP x 10 -3 kg/m.s
NRe > 10.000 daya tidak bergantung pada bilangan reynolds.
Dari tabel 9-2 (McCabe, 1994), untuk impeller jenis marine propeler,
diperoleh kT= 0,32

k T x N 3 x D 5a x
P=
gc

(McCabe, 1994)

(0,32)(1 s) 3 (0,375 ft 5 ) 5 (8,9514 lb m /ft 3 )


P=
= 0.000416 ft.lbf/s = 0,2291 hp
32,174 lb m .ft/lb f .s 2
Karena effisiensi motor, = 80 %
Jadi, daya motor adalah =

0,2291 hp
= 0,28644 hp
0,8

17. TANGKI SAPONIFIKASI (TS)


Fungsi

: untuk mereaksikan RBDPO dan VCO dengan KOH


membentuk sabun.

Jenis

: Silinder tegak, alas dan tutup elipsoidal.

Bentuk

: Tangki silinder vertikal dengan alas datar dan tutup


ellipsoidal.

Bahan

: Carbon Steel, SA-283 grade C.

Jumlah

: 1 unit

Waktu tinggal : 2 jam

Universitas Sumatera Utara

Gambar LB.11 Tangki Mixing (TM-01)


Tabel LC.3 Neraca Massa Tangki Saponifikasi.
Komponen

Laju massa

Densitas

(kg/jam)

( kg/m3)

VCO

1.785,271

883

RBDPO

7.141,085

823,6

KOH

177,739

1514,3

Air

414,724

1000

Total

9.518,819

4220,9

Laju alir massa


Densitas campuran

= 9.518,819 kg/jam
= 4220,9 kg/m3 = 100,1798 lbm/ft3

Perhitungan :
A. Volume tangki
kg
x 2 jam
jam
=
kg
4.220,9 3
m
= 4,5103 m3
9.518,819

Volume Larutan,Vl

Faktor kelonggaran (fk) = 20%


Volume tangki, VT

= ( 1 + 0,2 ) x 4,5103 m3
= 5,412 m3

B. Diameter dan tinggi Shell


Volume silinder

1
2
V = D t H s ( sH: D t = 3 : 2
4
3
3
Vs = D t
8

Volume tutup tangki (Ve)


Ve =

1
Dt3
24

Volume tangki (V)

Universitas Sumatera Utara

V = Vs + Ve
5,412 m3 =

10
Dt3
24

Dt = 1,6052 m = 63,1977 in
r =

1
D t = 1 x 1,6052 m = 0.8026 m = 31,5988 in
2
2

Tinggi Silinder (Hs) :


Hs =

3
3
D t = x 1,6052 m = 2,4078m = 94,796 in
2
2

Tinggi Head (He) : ( He: Dt = 1: 4 )


He =

1
x D t = 1 x 1,6502 m = 0,401 m = 15,799 in
4
4

Tinggi total tangki (Ht)


Ht = Hs + He = 2,4078 m + 0,401 m
= 2,8091 m = 110,5961 in
Tinggi cairan dalam silinder (Hcs)
Vl = Vs
Vl =
5,412 m3 =

1
Dt 2 Hc s
4

1
(1,6502) 2 x H cs
4

Hcs = 2,6757 m = 105,3445 in


Tinggi total cairan (Hc)
Hc = Hcs = 2,6757 m = 105,3445 in
C. Tebal shell dan head
Tekanan desain (Pdesain) :
Po = 14,696 psia
Phidrostatis = gHc = (4220,9 kg/m3)(9,8 m/s2)( 2,6757 m)
= 110682,2418 N/m2 = 15,4955 psia
Poperasi

= Po + P = 14,696 psia + 15,4955 psia = 30,1915 psia

Pdesain

= (1+fk)Poperasi = (1+0,2) 30,1915 psia = 36,2298 psia

Tebal shell tangki

Universitas Sumatera Utara

Direncanakan menggunakan bahan konstruksi Carbon Steel SA285


Grade C (Timmerhaus,2004)
- Allowable stress (S)

= 13.700 psia

- Joint efficiency (E)

= 0,8

- Corrosion allowance (C)

= 0,125 in/tahun

- Umur tangki (n)

= 10 tahun

Tebal shell tangki:

t=

(Walas dkk, 2005)

PR
+ nC
2SE 0,6P

(36,2298 psi) (31,598 in)


+ 10 x (0,125 in)
=
2(13.700 psi)(0,8) 0,6(36,2298 psi)
= 1,3022 in
Tebal shell standar yang digunakan = 1,5 in
(Brownell,1959)
Tebal tutup tangki
Tutup atas tangki terbuat dari bahan yang sama dengan shell.
Tebal tutup atas yang digunakan =1,5 in

D. Pengaduk
Jenis : Marine Propeller tiga daun
Kecepatan putaran(N) = 60 rpm = 1 rps

(US Petent)

Effisiensi motor = 80 %
Pengaduk didesain dengan standar sebagai berikut :

( McCabe,

1994)

Jadi

Da : Dt = 1 : 3

J : Dt = 1:12

W : Da = 1 : 5

L : Da = 1 : 4

E: Da = 1:1

:
-

Diameter impeler (Da) = 1/3 x Dt = 1/3 x 1,6052 m = 0,5350 m = 1,7550 ft

Lebar baffel (J) = 1/12 x Dt = 1/12 x 1,6052 m = 0,1337 m = 0,4387 ft

Lebar daun impeler (W) = 1/5 x Da = 1/5 x 0,5350 m= 0,107 m= 0,51 ft

Panjang daun impeller (L) = 1/4 x Da = 1/4 x 0,535 m= 0,133 m= 0,438 ft

Tinggi pengaduk dari dasar (E) = Da = 0,5350 m = 1,7550 ft

Universitas Sumatera Utara

Viskositas campuran ( campuran )= 0,5183 cP

Daya untuk pengaduk :


Bilangan Reynolds ( Nre )
NRe

N x D a2 x (1s) (0,5350 2 m 2 ) (4220,9 kg/m 3 )


=
=
= 2331600,434

0,5183 cP x 10-3 kg/m.s


NRe > 10.000 daya tidak bergantung pada bilangan reynolds.
Dari fig.3.3-4, curva 1, geankoplis: Np=5

Np x D 5a x
P=
gc

(McCabe, 1994)

(5) (1,7550 ft )5 (100,179 lb m /ft 3 )


P=
= 0,0039 ft.lbf/s = 2,1477 hp
32,174 lb m .ft/lbf .s 2
Karena effisiensi motor, = 80 %
Jadi, daya motor adalah =

2,1477 hp
= 2,6846 hp
0,8

18. TANGKI MIXER -02 (TM-02)


Fungsi

: untuk menghomogenkan sabun, etanol, gliserol, gula, asam


sitrat, pewangi dan pewarna.

Jenis

: Silinder tegak, alas dan tutup elipsoidal.

Bentuk

:Tangki silinder vertikal dengan alas datar dan tutup


ellipsoidal.

Bahan

: Carbon Steel, SA-283 grade C.

Jumlah

: 1 unit

Waktu tinggal : 5 jam

Gambar LB.12 Tangki Mixing (TM-01)

Universitas Sumatera Utara

Tabel LC.4 Neraca Massa Tangki Mixer -02.


Massa Keluar (kg/jam)

Densitas
(kg/m3)

KOMPONEN
Alur 20
Sabun

8.480,114

1056

Air

471,117

1000

Etanol

3580,492

1514

Gliserin

2.826,705

126

Gula

942,235

218

Asam Sitrat

565,341

1665

Pewarna

565,341

982,43

Pewangi

1.319,129

912,28

Impurities

94,223

113,45

TOTAL

18.844,697

7.587,16

Laju alir massa


Densitas campuran

= 18.844,697 kg/jam
= 7.587,16 kg/m3 = 123,591 lbm/ft3

Perhitungan :
A. Volume tangki
kg
x 5 jam
jam
=
kg
7.587,16 3
m
= 12,419 m3
18.844,697

Volume Larutan,Vl

Faktor kelonggaran (fk) = 20%


Volume tangki, VT

= ( 1 + 0,2 ) x 12,419 m3
= 14,903 m3

B. Diameter dan tinggi Shell


Volume silinder

1
2
V = D t H s ( sH: D t = 3 : 2
4
3
3
Vs = D t
8

Universitas Sumatera Utara

Volume tutup tangki (Ve)


1
Dt3
24

Ve =

Volume tangki (V)

V = Vs + Ve
10
Dt3
24

14,903 m3 =

Dt = 2,250 m = 88,575 in
r =

1
D t = 1 x 2,250 m = 1,125 m = 44,287 in
2
2

Tinggi Silinder (Hs) :


Hs =

3
3
D t = x 2,250 m = 3,375 m = 132,862 in
2
2

Tinggi Head (He) : ( He: Dt = 1: 4 )


He =

1
x D t = 1 x 2,250 m = 0,562 m = 22,144 in
4
4

Tinggi total tangki (Ht)


Ht = Hs + He = 3,375 m + 0,562 m
= 3,751 m = 147,661 in
Tinggi cairan dalam silinder (Hcs)
Vl = Vs
Vl =
14,903 m3 =

1
Dt 2 Hc s
4

1
(2,187 ) 2 x H cs
4

Hcs = 3,751 m = 147,661 in


Tinggi total cairan (Hc)
Hc = Hcs = 3,751 m = 147,661 in

C. Tebal shell dan head


Tekanan desain (Pdesain) :
Po = 14,696 psia

Universitas Sumatera Utara

Phidrostatis = gHc = (7.587,16 kg/m3)(9,8 m/s2)( 3,751 m)


= 278.872,329 N/m2 = 39,042 psia
Poperasi

= Po + P = 14,696 psia + 39,042 psia = 53,738 psia

Pdesain

= (1+fk)Poperasi = (1+0,2) 53,738 psia = 64,486 psia

Tebal shell tangki


Direncanakan menggunakan bahan konstruksi Carbon Steel SA285
Grade C (Timmerhaus,2004)
- Allowable stress (S)

= 13.700 psia

- Joint efficiency (E)

= 0,8

- Corrosion allowance (C)

= 0,125 in/tahun

- Umur tangki (n)

= 10 tahun

Tebal shell tangki:

t=

(Walas dkk, 2005)

PR
+ nC
2SE 0,6P

(64,486 psi) (44,287 in)


+ 10 x (0,125 in)
=
2(13.700 psi)(0,8) 0,6(64,486 psi)
= 1,381 in
Tebal shell standar yang digunakan = 1,5 in
(Brownell,1959)
Tebal tutup tangki
Tutup atas tangki terbuat dari bahan yang sama dengan shell.
Tebal tutup atas yang digunakan =1,5 in
D. Pengaduk
Jenis : Marine Propeller tiga daun
Kecepatan putaran(N) = 60 rpm = 1 rps

(US Petent)

Effisiensi motor = 80 %
Pengaduk didesain dengan standar sebagai berikut :

Jadi

Da : Dt = 1 : 3

J : Dt = 1:12

W : Da = 1 : 5

L : Da = 1 : 4

( McCabe, 1994)

E: Da = 1:1

:
-

Diameter impeler (Da) = 1/3 x Dt = 1/3 x 2,250 m = 0,750 m = 2,460 ft

Universitas Sumatera Utara

Lebar baffel (J) = 1/12 x Dt = 1/12 x 2,250 m = 0,187 m = 0,615 ft

Lebar daun impeler (W) = 1/5 x Da = 1/5 x 0,750 m= 0,150 m= 0,492 ft

Panjang daun impeller (L) = 1/4 x Da = 1/4 x 0,750 m= 0,187 m= 0,615 ft

Tinggi pengaduk dari dasar (E) = Da = 0,750 m = 2,460 ft

Viskositas campuran ( campuran )= 0,52512 cP

Daya untuk pengaduk :


Bilangan Reynolds ( Nre )
NRe

N x D a2 x (1s) (0,750 m 2 ) (7.587,16 kg/m 3 )


=
=
= 8.232.787,928

0,52512 cP x 10-3 kg/m.s

NRe > 10.000 daya tidak bergantung pada bilangan reynolds.


Dari fig.3.3-4, curva 1, geankoplis: Np=5
P=

Np x D 5a x
gc

(McCabe, 1994)

(5) (2,460 ft 5 )5 (123,591 lb m /ft 3 )


= 0,021 ft.lbf/s = 11,615 hp
32,174 lbm .ft/lbf .s 2
Karena effisiensi motor, = 80 %

P=

Jadi, daya motor adalah =

11,615 hp
= 14,519 hp
0,8

E. Jaket Pemanas
Ditetapkan jarak jaket (J)

= 5/8 in = 0,02 m

Diameter dalam jaket (D1) = D+(2 x Tebal bejana)


= 2,250 + (2 x 0,02)
= 2,289 m
Diameter luar jaket (D2)

= 2 j + D1
= (2 x 0,02) + 2,289
= 2,329 m

Luas (A)

= /4 (D22 D12)
= /4 (2,329 2 2,289 2)
= 0,14505 m2

19.

Pompa Bahan VCO (L-101)

Fungsi : Memompa bahan dari tangki bahan baku ke tangki saponifikasi

Universitas Sumatera Utara

Jenis

: Pompa sentrifugal

Jumlah : 1 unit
Kondisi operasi :
Tekanan

= 1 atm

Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 1.785,271 kg/jam

Densitas ,

= 883 kg/m3 = 55,1257 lb/ft3

Viskositas,

= 5,1 Cp (0,003431 lb/ft.s)

Laju alir volumetrik,

1.785,271 kg/jam
883 kg/m 3
= 2,0218 m3/jam = 0,01981 ft3/s = 0,000561 m3/s

mv

Desain pipa:
Di,opt = 0,363 (mv)0,45()0,13

(Timmerhaus, 2004)

= 0,363 (0,000561 m3/s)0,45 (883 kg/m3)0,13


= 1,1893 in

Dari Tabel A.5-1 Geankoplis (2003), dipilih pipa dengan spesifikasi:


Ukuran nominal

: 1,25 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 1,38 in = 0,1149 ft

Diameter Luar (OD)

: 1,66 in = 0,1979 ft

Inside sectional area

: 0,0104 ft2

3
Q 0,01981 ft /s
Kecepatan linier, v = =
= 1,9069 ft/s
A
0,006 ft 2
Bilangan Reynold:
vD
NRe =

(55,1257 lbm/ft3 )(1,9069 ft/s)(0,115 ft)


0,00343 lbm/ft.s
= 139.170,4028 (Turbulen)
=

Untuk pipa Commercial Steel diperoleh harga = 0,000046

(Geankoplis, 2003)

Universitas Sumatera Utara

0,000046 m
= 0,00131
0,03505 m
Dari Gambar 2.10-3 Geankoplis (2003) diperoleh harga f = 0,00487
Pada NRe = 3.713,95 dan /D =

Friction loss:
1 Sharp edge entrance: hc

A v2
2,644 2
= 0,55 1 2
= 0,5 5(1 0)
A1 2
2(1)(32,174)

1 elbow 90o:

= 0,0597 ft.lbf/lbm
2,644 2
v2
= n.Kf.
= 1(0,75)
2.g c
2(32,174)

hf

0,0815

ft.lbf/lbm
1 check valve:

2,644 2
v2
= 1(2)
= 0,21733 ft.lbf/lbm
2.g c
2(32,174)

hf

= n.Kf.

Ff

(60)(. 2,644)
L.v 2
= 4f
= 4(0,00487)
D.2.g c
(0,0874 ).2.(32,174)
2

Pipa lurus 60 ft:

= 1,452 ft.lbf/lbm
2

1 Sharp edge exit:

hex

2,644

A1
v2
2

= n 1
= 1 (1 0 )
2(1)(32,174)
A2 2. .g c

= 0,1086 ft.lbf/lbm
F

Total friction loss:

= 1,920 ft.lbf/lbm

Dari persamaan Bernoulli:

P P1
2
1
2
v 2 v1 + g ( z 2 z1 ) + 2
+ F + Ws = 0
2

(Geankoplis, 2003)

dimana: v1 = v2
P1 = 1 atm
P2 = 1 atm
P = 0 atm = 0 lbf/ft2
tinggi pemompaan Z = 4 ft
maka : 0 +

32,174
(4) + 1,920 + Ws = 0
32,174

Ws = - 5,920 ft.lbf/lbm
Efisiensi pompa, = 75 %,
Wp

=-

Ws

(Geankoplis, 2003)

Universitas Sumatera Utara

=-

- 5,920
0,75

= 7,893 ft.lbf/lbm.
Daya pompa: P

= m Wp
=

1.785,271
lbm/s 7,893 ft.lbf/lbm
(0,45359)(3600)(550ft.lbf/s.hp)

= 0,0143 hp
Maka dipilih pompa dengan daya motor 0,5 hp.

20.

Pompa Bahan RBDPO (P-102)

Fungsi : Memompa bahan dari tangki bahan baku ke tangki saponifikasi


Jenis

: Pompa sentrifugal

Jumlah : 1 unit
Kondisi operasi :
Tekanan

= 1 atm

Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 7.141,085 kg/jam

Densitas ,

= 823,6 kg/m3 = 51,4173 lb/ft3

Viskositas,

= 6,73 Cp (0,00452 lb/ft.s)

Laju alir volumetrik,


mv

7.141,085 kg/jam
823,6 kg/m 3

= 8,6705 m3/jam = 0,085 ft3/s = 0,00241 m3/s

Desain pipa:
Di,opt = 3,6 (mv)0,45()0,13

(Timmerhaus, 2004)

= 0,363 (0,00241 m3/s)0,45 (823, kg/m3)0,13


= 2,245 in

Dari Tabel A.5-1 Geankoplis (2003), dipilih pipa dengan spesifikasi:


Ukuran nominal

: 2,25 in

Schedule number

: 40

Universitas Sumatera Utara

Diameter Dalam (ID)


Diameter Luar (OD)
Inside sectional area
Kecepatan linier, v =

: 2,067 in = 0,1722 ft
: 2,375 in = 0,1979 ft
: 0,0233 ft2
3
Q 0,068 ft /s
=
= 2,9202 ft/s
A 0,0233 ft 2

Bilangan Reynold:
vD
NRe =

(51,4173 lbm/ft 3 )(2,9202 ft/s)(0,1711 ft)


0,00452 lbm/ft.s
= 5.720,43 (Turbulen)

Untuk pipa Commercial Steel diperoleh harga = 0,000046

(Geankoplis, 2003)

0,000046 m
= 0,00027
0,01722 m
Dari Gambar 2.10-3 Geankoplis (2003) diperoleh harga f = 0,00867
Pada NRe = 5.720,43 dan /D =

Friction loss:
1 Sharp edge entrance: hc

A v2
2,9202 2
= 0,55 1 2
= 0,5 5(1 0)
A1 2
2(1)(32,174)

2 elbow 90o:

= 0,0728 ft.lbf/lbm
2,9202 2
v2
= n.Kf.
= 2(0,00867)
= 0,1907
2.g c
2(32,174)

hf

ft.lbf/lbm
1 check valve:

hf

2,9202 2
v2
= n.Kf.
= 1(2)
= 0,265 ft.lbf/lbm
2.g c
2(32,174)

(60)(. 2,9202)
L.v 2
= 4f
= 4(0,00867)
D.2.g c
(0,1722).2.(32,174)
2

Pipa lurus 60 ft:

Ff

= 0,899 ft.lbf/lbm
2

1 Sharp edge exit:

hex

2,9202

A
v2
2
= n 1 1
= 1 (1 0 )
2(1)(32,174)
A2 2. .g c

= 0,1325 ft.lbf/lbm
Total friction loss:

= 1,568 ft.lbf/lbm

Dari persamaan Bernoulli:

P P1
2
1
2
v 2 v1 + g ( z 2 z1 ) + 2
+ F + Ws = 0
2

(Geankoplis, 2003)

dimana: v1 = v2

Universitas Sumatera Utara

P1 = 1 atm
P2 = 1 atm
P = 0 atm = 0 lbf/ft2
tinggi pemompaan Z = 15 ft
maka : 0 +

32,174
(15) + 1,568 + Ws = 0
32,174

Ws = - 21,568 ft.lbf/lbm
Efisiensi pompa, = 75 %,
Wp

=-

Ws

=-

- 21,568
0,75

(Geankoplis, 2003)

= 28,758 ft.lbf/lbm.
Daya pompa: P

= m Wp
=

5.712,87
lbm/s 28,758 ft.lbf/lbm
(0,45359)(3600)(550ft.lbf/s.hp)

= 0,0125 hp
Maka dipilih pompa dengan daya motor 0,5 hp.
21.

Pompa Bahan Etanol (P-106)

Fungsi : Memompa bahan dari tangki bahan baku ke tangki mixer-02


Jenis

: Pompa sentrifugal

Jumlah : 1 unit
Kondisi operasi :
Tekanan

= 1 atm

Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 3580,492 kg/jam

Densitas ,

= 1514 kg/m3 = 94,519 lb/ft3

Viskositas,

= 1,891 Cp (0,01856 lb/ft.s)

Laju alir volumetrik,


mv

2.864,394 kg/jam
1514 kg/m 3
= 2,3649 m3/jam = 0,0231 ft3/s = 0,00066 m3/s
=

Universitas Sumatera Utara

Desain pipa:
Di,opt = 3,6 (mv)0,45()0,13

(Timmerhaus, 2004)

= 0,363 (00,00066 m3/s)0,45 (1514 kg/m3 )0,13


= 1,368 in

Dari Tabel A.5-1 Geankoplis (2003), dipilih pipa dengan spesifikasi:


Ukuran nominal

: 1,5 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)


Diameter Luar (OD)
Inside sectional area

: 1,38 in = 0,1149 ft
: 1,66 in = 0,1979 ft
: 0,0104 ft2

Kecepatan linier, v =

3
Q 0,0231 ft /s
=
= 2,230 ft/s
0,0104 ft 2
A

Bilangan Reynold:
vD
NRe =

(94,519 lbm/ft3 )(2,230 ft/s)(0,1149 ft)


=
0,00013 lbm/ft.s
= 279.116,4556 (Turbulen)
Untuk pipa Commercial Steel diperoleh harga = 0,000046

(Geankoplis, 2003)

0,000046 m
= 0,00131
0,01149 m
Dari Gambar 2.10-3 Geankoplis (2003) diperoleh harga f = 0,00487
Pada NRe = 147.308,461 dan /D =

Friction loss:
1 Sharp edge entrance: hc

A v2
1,784 2
= 0,55 1 2
= 0,5 5(1 0)
A1 2
2(1)(32,174)

1 elbow 90o:

= 0,0272 ft.lbf/lbm
1,784 2
v2
= n.Kf.
= 1(0,75)
2.g c
2(32,174)

hf

0,0371

ft.lbf/lbm
1 check valve:

1,784 2
v2
= 1(2)
= 0,0989 ft.lbf/lbm
2.g c
2(32,174)

hf

= n.Kf.

Ff

(60)(. 1,784)
L.v 2
= 4f
= 4(0,00487)
D.2.g c
(0,1722).2.(32,174)
2

Pipa lurus 60 ft:

= 0,670 ft.lbf/lbm

Universitas Sumatera Utara

1 Sharp edge exit:

hex

1,784

A
v2
2
= n 1 1
= 1 (1 0)
2(1)(32,174)
A2 2. .g c

= 0,0494 ft.lbf/lbm
F

Total friction loss:

= 0,8833 ft.lbf/lbm

Dari persamaan Bernoulli:

P P1
2
1
2
v 2 v1 + g ( z 2 z1 ) + 2
+ F + Ws = 0
2

(Geankoplis, 2003)

dimana: v1 = v2
P1 = 1 atm
P2 = 1 atm
P = 0 atm = 0 lbf/ft2
tinggi pemompaan Z = 20 ft
maka : 0 +

32,174
(20) + 0,8833 + Ws = 0
32,174

Ws = - 20,8833 ft.lbf/lbm
Efisiensi pompa, = 75 %,
Wp

=-

Ws

=-

- 20,8833
0,75

(Geankoplis, 2003)

= 27,844 ft.lbf/lbm.
Daya pompa: P

= m Wp
=

3580,492
lbm/s 27,844 ft.lbf/lbm
(0,45359)(3600)(550ft.lbf/s.hp)

= 0,0294 hp
Maka dipilih pompa dengan daya motor 0,5 hp.

22.

Pompa Bahan Gliserin (P-107)

Fungsi : Memompa bahan dari tangki bahan baku ke tangki mixer-02


Jenis

: Pompa sentrifugal

Jumlah : 1 unit

Universitas Sumatera Utara

Kondisi operasi :
Tekanan

= 1 atm

Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 2.826,705 kg/jam

Densitas ,

= 1260 kg/m3 = 78,6618 lb/ft3

Viskositas,

= 0,837 Cp (0,000562 lb/ft.s)

Laju alir volumetrik,


mv

2.826,705 kg/jam
1260 kg/m 3
= 2,2434 m3/jam = 0,0220 ft3/s = 0,00062 m3/s
=

Desain pipa:
Di,opt = 3,6 (mv)0,45()0,13

(Timmerhaus, 2004)

= 0,36 (0,00062 m3/s)0,45 (1260 kg/m3)0,13


= 1,23 in

Dari Tabel A.5-1 Geankoplis (2003), dipilih pipa dengan spesifikasi:


Ukuran nominal

: 1,25 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)


Diameter Luar (OD)
Inside sectional area

: 1,38 in = 0,1149 ft
: 1,66 in = 0,1979 ft
: 0,0104 ft2

3
Q 0,0220 ft /s
= 2,1159 ft/s
Kecepatan linier, v = =
A
0,0104 ft 2
Bilangan Reynold:
vD
NRe =

(78,661 lbm/ft3 )(2,1159 ft/s ft/s)(0,1149 ft)


=
0,000562lbm/ft.s
= 220.355,1581 (Turbulen)
Untuk pipa Commercial Steel diperoleh harga = 0,000046

(Geankoplis, 2003)

0,000046 m
= 0,00131
0,013505 m
Dari Gambar 2.10-3 Geankoplis (2003) diperoleh harga f = 0,0048
Pada NRe = 220.355,1581 dan /D =

Friction loss:

Universitas Sumatera Utara

1 Sharp edge entrance: hc

A v2
1,692 2
= 0,55 1 2
= 0,5 5(1 0)
A1 2
2(1)(32,174)

1 elbow 90o:

= 0,0244 ft.lbf/lbm
1,692 2
v2
= n.Kf.
= 1(0,75)
2.g c
2(32,174)

hf

0,0333

ft.lbf/lbm
1 check valve:

1,692 2
v2
= 1(2)
= 0,0890 ft.lbf/lbm
2.g c
2(32,174)

hf

= n.Kf.

Ff

(60)(. 1,692)
L.v 2
= 4f
= 4(0,00487)
D.2.g c
(0,1722).2.(32,174)
2

Pipa lurus 60 ft:

= 0,6034 ft.lbf/lbm
2

1 Sharp edge exit:

hex

1,692

A1
v2
2
(
)

1
0

= n 1
=
1
2(1)(32,174)
A2 2. .g c

= 0,044 ft.lbf/lbm
F

Total friction loss:

= 0,7949 ft.lbf/lbm

Dari persamaan Bernoulli:

P P1
2
1
2
v 2 v1 + g ( z 2 z1 ) + 2
+ F + Ws = 0
2

(Geankoplis, 2003)

dimana: v1 = v2
P1 = 1 atm
P2 = 1 atm
P = 0 atm = 0 lbf/ft2
tinggi pemompaan Z = 20 ft
maka : 0 +

32,174
(20) + 0,7949 + Ws = 0
32,174

Ws = - 20,794 ft.lbf/lbm
Efisiensi pompa, = 75 %,
Wp

=-

Ws

=-

- 20,794
0,75

(Geankoplis, 2003)

= 27,726 ft.lbf/lbm.

Universitas Sumatera Utara

Daya pompa: P

= m Wp
=

2.826,705
lbm/s 27,726 ft.lbf/lbm
(0,45359)(3600)(550ft.lbf/s.hp)

= 0,0698 hp
Maka dipilih pompa dengan daya motor 0,5 hp.

23.

Pompa Bahan Pewangi (P-108)

Fungsi : Memompa bahan dari tangki bahan baku ke tangki mixer-02


Jenis

: Pompa sentrifugal

Jumlah : 1 unit
Kondisi operasi :
Tekanan

= 1 atm

Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 1345,512 kg/jam

Densitas ,

= 912,28 kg/m3 = 56,9515 lb/ft3

Viskositas,

= 1,395 Cp (0,0009 lb/ft.s)

Laju alir volumetrik,


mv

1345,512 kg/jam
912,28 kg/m 3
= 2,2434 m3/jam = 0,0220 ft3/s = 0,00062 m3/s

Desain pipa:
Di,opt = 3,6 (mv)0,45()0,13

(Timmerhaus, 2004)

= 0,36 (0,00062 m3/s )0,45 (912,28 kg/m3)0,13


= 1,0031 in

Dari Tabel A.5-1 Geankoplis (2003), dipilih pipa dengan spesifikasi:


Ukuran nominal

: 1 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)


Diameter Luar (OD)
Inside sectional area

: 1,0490 in = 0,0874 ft
: 1,3150 in = 0,1096 ft
: 0,006 ft2

Kecepatan linier, v =

Q 0,0220 ft3/s
=
= 1,3911 ft/s
A
0,006 ft 2

Universitas Sumatera Utara

Bilangan Reynold:
vD
NRe =

(56,9515 lb/ft33 )(1,3911 ft/s )(0,0874 ft)


=
0,0009 lbm/ft.s
= 104.889,088 (Turbulen)
Untuk pipa Commercial Steel diperoleh harga = 0,000046

(Geankoplis, 2003)

0,000046 m
= 0,001
0,02664 m
Dari Gambar 2.10-3 Geankoplis (2003) diperoleh harga f = 0,006
Pada NRe = 10.054,8895 dan /D =

Friction loss:
1 Sharp edge entrance: hc

A v2
1,8907 2
= 0,55 1 2
= 0,5 5(1 0)
A1 2
2(1)(32,174)

1 elbow 90o:

= 0,0244 ft.lbf/lbm
1,8907 2
v2
= n.Kf.
= 1(0,75)
2.g c
2(32,174)

hf

0,0333

ft.lbf/lbm
1 check valve:

1,8907 2
v2
= 1(2)
= 0,0890 ft.lbf/lbm
2.g c
2(32,174)

hf

= n.Kf.

Ff

(60)(. 1,8907 )
L.v 2
= 4f
= 4(0,00487)
D.2.g c
(0,1722).2.(32,174)
2

Pipa lurus 60 ft:

= 0,6034 ft.lbf/lbm
2

1 Sharp edge exit:

hex

1,8907

A
v2
2
= n 1 1
= 1 (1 0)
2(1)(32,174)
A2 2. .g c

= 0,044 ft.lbf/lbm
Total friction loss:

= 0,7949 ft.lbf/lbm

Dari persamaan Bernoulli:

P P1
2
1
2
v 2 v1 + g ( z 2 z1 ) + 2
+ F + Ws = 0
2

(Geankoplis, 2003)

dimana: v1 = v2
P1 = 1 atm
P2 = 1 atm
P = 0 atm = 0 lbf/ft2

Universitas Sumatera Utara

tinggi pemompaan Z = 20 ft
maka : 0 +

32,174
(20) + 0,7949 + Ws = 0
32,174

Ws = - 20,794 ft.lbf/lbm
Efisiensi pompa, = 75 %,
Wp

=-

Ws

=-

- 20,794
0,75

(Geankoplis, 2003)

= 27,726 ft.lbf/lbm.
Daya pompa: P

= m Wp
=

1345,512
lbm/s 27,726 ft.lbf/lbm
(0,45359)(3600)(550ft.lbf/s.hp)

= 0,0365 hp
Maka dipilih pompa dengan daya motor 0,5 hp.
24. Cooler 01 (E-101)
Fungsi

: Menurunkan temperatur bahan yang keluar dari separator


sebelum dimasukkan kedalam tangki mixer 02.

Jenis

: Double Pipe Heat Exchanger

Jumlah

: 1 unit

Fluida Panas : senyawa campuran


Flowrate, W

= 8.847,585 Kg/jam

(Lampiran B)

= 8.847,585 Kg/jam x 2,2046 lb/kg


= 19.505,3858 lb/jam
T1

= 80 0C
= (132,5 0C x 1,8) + 32
= 176 0F

T2

= 40 0C
= (83,5 0C x 1,8) + 32
= 104 0F

Fluida dingin : air pendingin

Universitas Sumatera Utara

Flowrate, W

= 8.800,932 kg/jam

(Lampiran A)

= 8.800,932 kg/jam x 2,2046 lb/kg


= 19.402,5346 lb/jam
t1

= 30 0C
= (15 0C x 1,8) + 32
= 86 0F

t2

= 40 0C
= (25 0C x 1,8) + 32
= 104 0F

Perhitungan design sesuai dengan literatur Kern


Panas yang diserap (Q) = 174.117,639 kJ/jam = 165.031,0305 Btu/jam
(1) t = beda suhu sebenarnya
Fluida Panas
T1 = 1760F
T2 =1040F

Fluida Dingin
Temperatur yang lebih
tinggi
Temperatur yang lebih
rendah

T1 T2 = 72 F

Selisih

t2 = 104 0F

t2 = 72F

t1 = 86 0F

t1 = 18F

t2 t1 = 18 F

t2 t1 = 54F

Selisih

LMTD =

t 2 t 1
t
2,3log 2
t 1

54
= 38,9965 F
72
2,3log

18

(2) Tc dan tc

Tc =

T1 + T2 176 + 104
=
= 140 F
2
2

tc =

t1 + t 2 104 + 86
=
= 95 F
2
2

(3) Dari Tabel 8, hal. 840, Kern, 1965, kondensor untuk fluida panas cairan dan
fluida dingin air, diperoleh UD = 250-500, dan faktor pengotor (Rd) = 0,003.
Diambil UD = 400 Btu/jamft2F
Luas permukaan untuk perpindahan panas,
A=

Q
165.031,0305 Btu/jam
=
= 10,5798 ft 2
Btu
U D t 400
38,9965 o F
2 o
jam ft F

Universitas Sumatera Utara

Fluida dingin : air pendingin, annulus


(1) Flow Area (aa)
Dari tabel 11 hal. 844 (Kern, 1965) diperoleh :
D1 = 1,66 in = 0,138 ft ; pipa bagian luar (OD)
D2 = 2,067 in = 0,172 ft ; pipa bagian dalam (ID)
aa =

.( D22 D12 )
4

.(0,172 2 0,138 2 )

aa =

= 0,00834

Diameter Ekivalen (De)

De =

( D22 D12 )
= 0,077
D1

(2) Massa Velocity (Ga)


Ga =

w 19.402,5346
=
= 2.326.442,998 lbm / jam. ft 2
aa
0,00834

(3) Bilangan Reynold:


Pada tc = 95 F
= 1,28 cP = 3,0976 lbm/ft2jam
Rea =

De Ga

Rea =

0,077 2.326.442,998
3,0976

(Gambar 14, Kern, 1965)

= 57.830,6142

(4) Taksir jH dari Gambar 24 Kern (1965), diperoleh jH = 150 pada Rea

57.830,614
(5) Pada tc = 95 F
c = 0,98 Btu/lbm.F

(Gambar 2, Kern, 1965)

k = 0,345 Btu/jam lbm ft.F

c.

0,98 3,0976
=

0,345


De =
w

(tabel 5, Kern, 1965)

= 2,0630

0 ,14

=1

Universitas Sumatera Utara

k c. 3
ho = jH


De k
w

0 ,14

= 150

0,345
2,0630 1 = 1.386,496
0,077

Fluida panas : pipa dalam


(1) Flow area (aa)
Dari table 11 hal. 844 (kern, 1965) diperoleh :
D1 = 1,38 in = 0,115 ft
aa =

D 2 0,115 2 3,14
=
= 0,0104
4
4

(2) Kecepatan massa


Gp =

w
aa

Gp =

19.505,3858 lb/jam
= 1.875.517,865 lbm/jam.ft2
0,0104

(3) Bilangan Reynold


Pada Tc = 140 F
= 1,657 cP = 4,0099 lbm/ft2jam
Re p =

Re p =

D Gp

0,115 1.875.517,865
= 53.788,0133
4,0099

(4) Taksir JH dari Gambar 24, Kern, diperoleh JH = 130 pada Res = 53.788,0133
(5) Pada Tc = 140 F
c = 0,768 Btu/lbmF
k = 0,0633 Btu/jam lbm ft.F

c.

0,768 0,4138
=

0,0633

= 3,6459

0 ,14

0,0633
k c. 3
3,6459 1 = 260,8879 Btu / jam. ft 2

hi = jH
= 130
0,115
De k
w
1,38
ID
Koreksi hio = hi
= 216,8827 Btu / jam. ft
= 260,8879
1,66
OD
(6) Clean Overall Coefficient, UC

Universitas Sumatera Utara

UC =

h io h o
216,8827 242,8253
=
= 114,5619 Btu/jam.ft 2 .F
h io + h o 216,8827 + 242,8253

(7) Design overall coeficient, Ud


1
1
=
+ Rd
Ud Uc

1
1
=
+ 0,002
Ud 114,5619
Ud = 93,4579 Btu / jam. ft 2 F
(8) Luas yang diperlukan, A :
A=

Q
165.031,0305
=
= 45,2818 ft 2
Ud t 93,4579 38,9965

Dari tabel 11 (Kern,1965) diperoleh :


Luas eksternal (a) = 0,435 ft2/ft
Panjang hairpins yang diperlukan = A/a = 45,2818 /0,435 = 104,096 ft
Digunakan pipa dengan panjang 10 ft dengan 6 hairpins.
Koreksi Ud :
A = a.(24) = 0,435 x 12 = 5,22 ft2
Ud baru =
Rd =

Q
165.031,0305
=
= 810,7173 Btu / jam. ft 2 .0 F
A t 5,22 38,9965

Uc Ud 114,5619 93,4579
=
= 0,001971
114,5619 93,4579
Uc Ud

Universitas Sumatera Utara

LAMPIRAN D
PERHITUNGAN SPESIFIKASI ALAT UTILITAS

LD.1 Screening (SC)


Fungsi

: menyaring partikel-partikel padat yang besar

Jenis

: bar screen

Jumlah

: 1

Bahan konstruksi

: stainless steel

Kondisi operasi :
Temperatur

= 28 C

Densitas air ()

= 995,68 kg/m3

(Geankoplis,

1997)
Laju alir massa (F)

= 1.673,0238 kg/jam

Laju alir volume (Q)

1.673,0238 kg/jam 1 jam/3600 s


= 0,0005 m3/s
3
995,68 kg/m

Dari tabel 5.1 Physical Chemical Treatment of Water and Wastewater


Ukuran bar :
Lebar bar = 5 mm; Tebal bar = 20 mm;
Bar clear spacing = 20 mm; Slope = 30

Direncanakan ukuran screening:


Panjang screen = 2 m
Lebar screen

= 2m

Misalkan, jumlah bar = x


Maka,

20x + 20 (x + 1) = 2000
40x = 1980
x = 49,5 50 buah

Luas bukaan (A2) = 20(50 + 1) (2000) = 2040000 mm2 = 2,04 m2


Untuk pemurnian air sungai menggunakan bar screen, diperkirakan Cd = 0,6
dan 30% screen tersumbat.
LD-1
Universitas Sumatera Utara

Head loss (h) =

Q2
(0,0005) 2
=
2
2
2 (9,8) (0,6) 2 (2,04) 2
2 g Cd A 2

= 5,8809.10-9 m dari air


= 5,8809.10-6 mm dari air

1200

1200

20

Gambar LD.1 Sketsa sebagian bar screen , satuan mm (dilihat dari atas)

LD.2 Bak Sedimentasi (BS)


Fungsi

: untuk mengendapkan lumpur yang terikut dengan air.

Jumlah

:1

Jenis

: beton kedap air

Kondisi operasi :

Temperatur

= 30 C

Tekanan
Densitas air ()

= 1 atm
= 995,68 kg/m3

= 62,1585 lbm/ft3

(Geankoplis,

1997)
Laju alir massa (F)

= 1.673,0238 kg/jam = 1,0245 lbm/s

Laju air volumetrik, Q =

F
1,0245 lbm/s
=
= 0,0165 ft 3 /s
62,1585 lbm/ft3

= 0,9889 ft3/min
Desain Perancangan :
Bak dibuat dua persegi panjang untuk desain efektif (Kawamura, 1991).
Perhitungan ukuran tiap bak :
Kecepatan pengendapan 0,1 mm pasir adalah (Kawamura, 1991) :

Universitas Sumatera Utara

0 = 1,57 ft/min atau 8 mm/s


Desain diperkirakan menggunakan spesifikasi :
Kedalaman tangki 10 ft
Lebar tangki 2 ft
Q 0,9889 ft 3 /min
=
= 0,0494 ft/min
At
10 ft x 2 ft

Kecepatan aliran v =

Desain panjang ideal bak :

h
L = K
0

(Kawamura,

1991)
dengan : K = faktor keamanan = 1,5
h = kedalaman air efektif ( 10 16 ft); diambil 10 ft.
Maka :

= 1,5 (14/1,57) . 0,04402 = 0,4206 ft

Diambil panjang bak = 0,5 ft = 0,1524 m


Uji desain :
Waktu retensi (t) : t =

Va
Q

= panjang x lebar x tinggi


laju alir volumetrik
(10 x 2 x 1) ft 3
= 20,2238 menit
0,9889 ft 3 / min

Desain diterima ,dimana t diizinkan 6 16 menit (Kawamura, 1991).


Surface loading :

Q
=
A

laju alir volumetrik


luas permukaan masukan air

0,9889 ft3/min (7,481 gal/ft3)


2 ft x 1 ft
=
= 3,6991 gpm/ft2
Desain diterima, dimana surface loading diizinkan diantara 4 10 gpm/ft2
(Kawamura, 1991).
Headloss (h); bak menggunakan gate valve, full open (16 in) :
h = K v2
2g

Universitas Sumatera Utara

= 0,12 [0,04402 ft/min. (1min/60s) . (1 m/3,2808 ft) ]2


2 (9,8 m/s2)
= 3,863 x 10-10 m dari air

LD.3 Tangki Pelarutan Alum [Al2(SO4)3] (TP-01)


Fungsi

: Membuat larutan alum [Al2(SO4)3]

Bentuk

: Silinder tegak dengan alas dan tutup datar

Bahan konstruksi

: Carbon Steel SA283 grade C

Jumlah

: 1

Kondisi operasi :
Temperatur

= 30 C

Tekanan

= 1 atm

Al2(SO4)3 yang digunakan

= 50 ppm

Al2(SO4)3 yang digunakan berupa larutan 30 % (% berat)


Laju massa Al2(SO4)3

= 0,0837 kg/jam

Densitas Al2(SO4)3 30 %

= 1363 kg/m3 = 85,0889 lbm/ft3

(Perry,

1999)
Kebutuhan perancangan

= 30 hari

Faktor keamanan

= 20 %

Perhitungan:
Ukuran Tangki
Volume larutan, Vl =

0,0837 kg/jam 24 jam/hari 30 hari


0,3 1363 kg/m 3

= 0,1473 m3
Volume tangki, Vt = 1,2 0,1473 m3 = 0,1768 m3
Direncanakan perbandingan diameter dengan tinggi silinder tangki, D : H = 3 : 2
1 2
D H
4
1
3
0,1768 m3 = D 2 D
4
2
3
0,1768 m3 = D3
8
V=

Universitas Sumatera Utara

Maka: D = 0,5499 m ; H = 0,8249 m


Tinggi cairan dalam tangki

volume cairan x tinggi silinder


volume silinder

(0,1473 )(0,8249)
(0,1768)

= 0,6874 m = 2,2551 ft

Tebal Dinding Tangki


Tekanan hidrostatik,

Phid

= x g x l
= 1363 kg/m3 x 9,8 m/det2 x 0,6874 m
= 9.181,5546 kg/m.det2
= 9.181,5546

kg
1000 g
1m
x
x
2
m.det
1kg 100cm

= 91.815,5458 g/cm.det2 = 1,3371 psia


Tekanan udara luar,

Po

= 1 atm = 14,696 psia

Poperasi = 14,696 psia + 1,3371 psia = 16,0277 psia


Faktor kelonggaran = 5 %
Maka, Pdesign = (1,05) (16,0277 psia)
= 16,8291 psia
Joint efficiency = 0,8
(Brownell,1959)
Allowable stress = 12650 psia
(Brownell,1959)
Tebal shell tangki:
PD
2SE 1,2P
(16,8291 psia)( 0,5499 m)
=
2(12650psia)(0,8) 1,2(16,8291 psia)
= 0,0005 m = 0,0180 in

t=

Faktor korosi = 0,125 in


Maka tebal shell yang dibutuhkan = 0,0180 in + 0,125 in = 0,1430 in
Daya Pengaduk
Jenis pengaduk

: flat 6 blade turbin impeller

Jumlah baffle

: 4 buah

Universitas Sumatera Utara

Untuk turbin standar (McCabe, 1999), diperoleh:


Da/Dt = 1/3

; Da

= 1/3 x 0,5499 m

E/Da = 1

; E

= 0,1833 m

L/Da =

; L

= x 0,1833 m

= 0,0458 m

W/Da = 1/5

; W

= 1/5 x 0,1833 m

= 0,0367 m

J/Dt

; J

= 1/12 x 0,5499 m

= 0,0458 m

= 1/12

= 0,1833 m

dengan :
Dt = diameter tangki
Da = diameter impeller
E = tinggi turbin dari dasar tangki
L = panjang blade pada turbin
W = lebar blade pada turbin
J

= lebar baffle

Kecepatan pengadukan, N = 1 putaran/det


Viskositas Al2(SO4)3 30 % = 6,7210-4 lbm/ftdetik

( Othmer,

1967)
Bilangan Reynold,
N Re =

N Re

N (D a )2

(Geankoplis, 1997)

(85,0889)(1)(0,1833
=

6,72 10 4

x3,2808)

= 45.791,9556

NRe > 10.000, maka perhitungan dengan pengadukan menggunakan rumus:


K T .n 3 .D a
P=
gc
5

(McCabe,1999)
KT = 6,3
(McCabe,1999)

Universitas Sumatera Utara

6,3 (1 put/det)3 .(0,1833 3,2808 ft)5 (85,0889 lbm/ft3 )


32,174 lbm.ft/lbf.det 2
1Hp
= 1,3105 ft.lbf/det x
550 ft.lbf/det
= 0,0024 Hp

P=

Efisiensi motor penggerak = 80 %


Daya motor penggerak =

0,0024
= 0,003 hp
0,8

Maka daya motor yang dipilih 0,05 hp

LD.4 Tangki Pelarutan Soda Abu [Na2CO3] (TP-02)


Fungsi

: Membuat larutan soda abu (Na2CO3)

Bentuk

: Silinder tegak dengan alas dan tutup datar

Bahan konstruksi

: Carbon Steel SA283 grade C

Jumlah

: 1

Kondisi operasi :
Temperatur

= 30 C

Tekanan

= 1 atm

Na2CO3 yang digunakan

= 27 ppm

Na2CO3 yang digunakan berupa larutan 30 % (% berat)


Laju massa Na2CO3

= 0,0452 kg/jam

Densitas Na2CO3 30 %

= 1327 kg/m3 = 82,845 lbm/ft3

Kebutuhan perancangan

= 30 hari

Faktor keamanan

= 20 %

(Perry, 1999)

Perhitungan Ukuran Tangki


Volume larutan, Vl =

0,0452 kg/jam 24 jam/hari 30 hari


0,3 1327 kg/m 3

= 0,0817 m3
Volume tangki, Vt = 1,2 0,0817 m3
= 0,0980 m3
Direncanakan perbandingan diameter dengan tinggi silinder tangki, D : H = 3 : 2

Universitas Sumatera Utara

1 2
D H
4
1
0,0980 m3 = D 2 ((3/2D ))
4
3
0,0980 m3 = D3
8
V=

Maka:

D = 0,3050 m ; H = 0,4575 m

Tinggi cairan dalam tangki =

volume cairan x tinggi silinder


volume silinder
(0,0817)(0,4575 )
= 0,3813 m = 1,2508 ft
(0,0980)

Tebal Dinding Tangki


Tekanan hidrostatik,

Phid

= x g x l
= 1327 kg/m3 x 9,8 m/det2 x 0,3813 m
= 4.958,0395 kg/m.det2
= 4.958,0395

kg
1000 g
1m
x
x
2
m.det
1kg 100cm

= 49.580,3947 g/cm.det2 = 0,7191 psia


Tekanan udara luar,

Po

= 1 atm = 14,696 psia

Poperasi = 14,696 psia + 0,7191 psia = 15,4151 psia


Faktor kelonggaran = 5 %
Maka, Pdesign = (1,05) (15,4151 psia)
= 16,1859 psia
Joint efficiency = 0,8
(Brownell,1959)
Allowable stress = 12650 psia
(Brownell,1959)
Tebal shell tangki:

Universitas Sumatera Utara

PD
2SE 1,2P
(16,1859 psia)( 0,3050 m)
=
2(12650psia)(0,8) 1,2(16,1859 psia)
= 0,0002 m = 0,0096 in

t=

Faktor korosi = 0,125 in


Maka tebal shell yang dibutuhkan

= 0,0096 in + 0,125 in = 0,1346 in

Daya Pengaduk
Jenis pengaduk

: flat 6 blade turbin impeller

Jumlah baffle : 4 buah


Untuk turbin standar (McCabe, 1999), diperoleh:
Da/Dt = 1/3

; Da = 1/3 x 0,3050 m

E/Da = 1

; E = 0,1017 m

L/Da =

; L = x 0,1017 m

= 0,0254 m

W/Da = 1/5

; W = 1/5 x 0,1017 m

= 0,0203 m

J/Dt

; J

= 0,0254 m

= 1/12

= 1/12 x 0,3050 m

= 0,1017 m

dengan :
Dt

= diameter tangki

Da

= diameter impeller

= tinggi turbin dari dasar tangki

= panjang blade pada turbin

= lebar blade pada turbin

= lebar baffle

Kecepatan pengadukan, N = 1 putaran/det


Viskositas Na2CO3 30 % = 3,6910-4 lbm/ftdetik

(Othmer,

1967)
Bilangan Reynold,
N Re =

N (D a )2

(Geankoplis,

1997)

Universitas Sumatera Utara

N Re =

(82,845)(1)(0,1017

x3,2808)

3,69 10 4

= 23.275,2340

NRe > 10.000, maka perhitungan dengan pengadukan menggunakan rumus :


K T .n 3 .D a
gc
5

P=

McCabe,1999)
KT = 6,3
(McCabe,1999)
6,3.(1 put/det)3 .(0,1017 0,0905 ft)5 (82,845 lbm/ft 3 )
32,174 lbm.ft/lbf.det 2
1hp
= 0,0670 ft.lbf/det x
550 ft.lbf/det
= 0,0001 Hp

P=

Efisiensi motor penggerak = 80 %


Daya motor penggerak =

0,0001
= 0,0002 Hp
0,8

Maka daya motor yang dipilih 0,05 hp

LD.5 Tangki Pelarutan Asam Sulfat (H2SO4) (TP-03)


Fungsi

: Membuat larutan asam sulfat

Bentuk

: Silinder tegak dengan alas dan tutup datar

Bahan konstruksi

: Low Alloy Steel SA203 grade A

Kondisi operasi :
Temperatur

= 30 C

Tekanan

= 1 atm

H2SO4 yang digunakan mempunyai konsentrasi 5 % (% berat)


Laju massa H2SO4

= 0,1698 kg/jam

Densitas H2SO4

= 1061,7 kg/m3 = 66,2801 lbm/ft3

(Perry,

1999)
Kebutuhan perancangan

= 30 hari

Faktor keamanan

= 20 %

Universitas Sumatera Utara

Perhitungan :
Volume larutan, Vl =

0,1698 kg/jam 30 hari 24 jam


= 2,3024 m3
0,05 1061,7 kg/m 3

Volume tangki, Vt = 1,2 2,3024 m3 = 2,7628 m3


Direncanakan perbandingan diameter dengan tinggi silinder tangki, D : H = 3 : 2
1 2
D H
4
1
2,7628 m3 = D 2 (3/2D )
4
3
2,7628 m3 = D3
8
V=

Maka, D = 8,5955 m ; H = 12,8932 m

Tinggi larutan H2SO4 dalam tangki =


=

volume cairan x tinggi silinder


volume silinder
2,3024 x 12,8932
2,7628

= 10,7444 m= 35,2501 ft

Tebal Dinding Tangki


Tekanan hidrostatik, Phid

= x g x l
= 1061,7 kg/m3 x 9,8 m/det2 x 10,7444 m
= 111.791,5233 kg/m.det2
= 111.791,5233

kg
1000 g
1m
x
x
2
m.det
1kg 100cm

= 1.117.915,2326 g/cm.det2 = 16,2140 psia


Tekanan udara luar,

Po

= 1 atm = 14,696 psia

Poperasi = 14,696 psia + 16,2140 psia = 30,9100 psia


Faktor kelonggaran = 5 %
Maka, Pdesign = (1,05) (30,9100 psia)
= 32,4555 psia

Universitas Sumatera Utara

Joint efficiency = 0,8


(Brownell,1959)
Allowable stress = 12650 psia
(Brownell,1959)
Tebal shell tangki:
PD
2SE 1,2P
(32,4555 psia)( 8,5955 m)
=
2(12650psia)(0,8) 1,2(32,4555 psia)
= 0,0138 m = 0,5437 in

t=

Faktor korosi = 0,125 in


Maka tebal shell yang dibutuhkan = 0,5437 in + 0,125 in = 0,6687 in

Daya Pengaduk
Jenis pengaduk

: flat 6 blade turbin impeller

Jumlah baffle

: 4 buah

Untuk turbin standar (McCabe, 1999), diperoleh:


Da/Dt = 1/3

; Da = 1/3 x 8,5955 m

E/Da = 1

; E = 2,8652 m

L/Da =

; L = x 2,8652

= 0,7163 m

W/Da = 1/5

; W = 1/5 x 2,8652

= 0,5730 m

J/Dt

; J = 1/12 x 8,5955

= 0,7163 m

= 1/12

= 2,8652 m

Kecepatan pengadukan, N = 1 putaran/det


Viskositas H2SO4 5 % = 0,012 lbm/ftdetik

(Othmer, 1967)

Bilangan Reynold,
N (D a )
=

N Re

N Re =

(Geankoplis, 1983)

(66,2801 )(1)(6,6827 2,8652)2


0,012

= 488.046,1011

NRe > 10.000, maka perhitungan dengan pengadukan menggunakan rumus:

Universitas Sumatera Utara

K T .n 3 .D a
gc
5

P=

(McCabe,

1999)
KT = 4,1

(McCabe,

1999)
4,1 (1 put/det)3 .(2,8652 3,2808 ft)5 (66,2801 lbm/ft3 )
1Hp
x
2
550 ft.lbf/det
32,174 lbm.ft/lbf.det
= 426 Hp

P=

Efisiensi motor penggerak = 80 %


Daya motor penggerak =

426
= 496,87 Hp
0,8

Maka daya motor yang dipilih 500 hp

LD.6 Tangki Pelarutan NaOH (TP-04)


Fungsi

: Tempat membuat larutan NaOH

Bentuk

: Silinder tegak dengan alas dan tutup datar

Bahan konstruksi

: Carbon Steel SA-283 grade C

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
Temperatur

= 30 C

Tekanan

= 1 atm

Laju alir massa NaOH

= 0,0601 kg/jam

Waktu regenerasi

= 24 jam

NaOH yang dipakai berupa larutan 4% (% berat)


Densitas larutan NaOH 4%

= 1518 kg/m3 = 94,7689 lbm/ft3

(Perry,

1999)
Kebutuhan perancangan

= 30 hari

Faktor keamanan

= 20%

Perhitungan :
Volume larutan, (V1) =
Volume tangki

(0,0601 kg/jam)(30 hari)(24 jam/hari)


(0,04)(1518 kg/m 3 )

= 0,7125 m3

= 1,2 x 0,7125 m3 = 0,8550 m3

Universitas Sumatera Utara

Volume silinder tangki (Vs) =

Di 2 Hs
4

(Brownell,1959)
Ditetapkan perbandingan tinggi tangki dengan diameter tangki Hs : Di = 3 : 2
Maka :

Hs : Di = 3 : 2

Maka :

Vs=

Di 2 3 2 Di

0,8550 =

Di 2 (3Di )
8

Di

= 2,6599 f

Hs

= 3/2 Di = 3/2 (2,6599)

= 3,9899 m = 13,0868 ft
Tinggi cairan dalam tangki

volume cairan x tinggi silinder


volume silinder

(0,7125 m3 )(3,9899 m)
= 3,3249 m
0,8550 m3

Tebal Dinding Tangki


Tekanan hidrostatik, Phid

= x g x l
= 1518 kg/m3 x 9,8 m/det2 x 3,3249 m
= 49.462,6696 kg/m.det2
= 49.462,6696

kg
1000 g
1m
x
x
2
m.det
1kg 100cm

= 494.626,6958 g/cm.det2 = 7,1740 psia


Tekanan udara luar,

Po

= 1 atm = 14,696 psia

Poperasi = 14,696 psia + 7,1740 psia = 21,8700 psia


Faktor kelonggaran = 5 %
Maka, Pdesign = (1,05) (21,8700 psia)
= 22,9634 psia
Joint efficiency = 0,8
(Brownell,1959)

Universitas Sumatera Utara

Allowable stress = 12650 psia


(Brownell,1959)
Tebal shell tangki:
PD
2SE 1,2P
(22,9634 psia)( 2,6599 m)
=
2(12650psia)(0,8) 1,2(22,9634 psia)
= 0,0030 m = 0,1190 in

t=

Faktor korosi = 0,125 in


Maka tebal shell yang dibutuhkan = 0,1190 in + 0,125 in = 0,2440 in

Daya Pengaduk
Jenis pengaduk

: flat 6 blade turbin impeller

Jumlah baffle

: 4 buah

Untuk turbin standar (McCabe, 1999), diperoleh:


Da/Dt = 1/3

; Da

= 1/3 x 2,6599 m

E/Da = 1

; E

= 0,8866 m

L/Da =

; L

= x 0,8866 m

= 0,2217 m

W/Da = 1/5

; W

= 1/5 x 0,8866 m

= 0,1773 m

J/Dt

; J

= 1/12 x 2,6599 m

= 0,0927 m

= 1/12

= 0,8866 m

dengan :
Dt

= diameter tangki

Da

= diameter impeller

= tinggi turbin dari dasar tangki

= panjang blade pada turbin

= lebar blade pada turbin

= lebar baffle

Kecepatan pengadukan, N = 1 putaran/det


Viskositas NaOH 4% = 4,302 . 10-4 lbm/ft.det

(Othmer,

1967)
Bilangan Reynold,

Universitas Sumatera Utara

N Re

N (D a )2
=

(Geankoplis,

1997)

N Re =

(94,7689 )(1)(0,8866 3,2808)2


4,302 10 4

= 1.864.025,3775

NRe > 10.000, maka perhitungan dengan pengadukan menggunakan rumus:


K T .n 3 .D a
gc
5

P=

McCabe,1999)
KT = 4,1
(McCabe,1999)

1hp
4,1.(1 put/det)3 .(2,9082 ft)5 (94,7662 lbm/ft3 )
x
2
550 ft.lbf/det
32,174 lbm.ft/lbf.det
= 0,0120 Hp

P=

Efisiensi motor penggerak = 80 %


Daya motor penggerak =

0,0120
= 0,0150 Hp
0,8

Maka daya motor yang dipilih 0,05 hp

LD.7 Tangki Pelarutan Kaporit [Ca(ClO)2] (TP-05)


Fungsi

: Membuat larutan kaporit [Ca(ClO)2]

Bentuk

: Silinder tegak dengan alas dan tutup datar

Bahan konstruksi

: Carbon Steel SA283 grade C

Kondisi operasi:
Temperatur

= 30 C

Tekanan

= 1 atm

Ca(ClO)2 yang digunakan

= 2 ppm

Ca(ClO)2 yang digunakan berupa larutan 70 % (% berat)


Laju massa Ca(ClO)2

= 0,0027 kg/jam

Universitas Sumatera Utara

Densitas Ca(ClO)2 70 %

= 1272 kg/m3 = 79,4088 lbm/ft3

(Perry,

1997)
Kebutuhan perancangan

= 90 hari

Faktor keamanan

= 20 %

Perhitungan :
Volume larutan, Vl =

0,0027 kg/jam 24jam/hari 90 hari


= 0,1140 m3
0,7 1272 kg/m 3

Volume tangki, Vt = 1,2 0,1140 m3 = 0,1368 m3

Direncanakan perbandingan diameter dengan tinggi tangki, D : H = 3 : 2


1 2
D H
4
1
3
0,1368 m3 = D 2 D
4
2
3
0,1368 m3 = D3
8
V=

Maka, D = 0,4257 m ; H = 0,6385 m

Tinggi cairan dalam tangki

volume cairan x tinggi silinder


volume silinder

(0,1140)(0,6385)
= 0,5321 m
(0,1368)

Tebal tangki :
Tekanan hidrostatik, Phid

= xgxl
= 1272 kg/m3 x 9,8 m/det2 x 0,5321 m
= 6.632,6400 kg/m.det2
= 6.632,6400

kg
1000 g
1m
x
x
2
m.det
1kg 100cm

= 66.326,4000 kg/cm.det2 = 0,962 psia


Tekanan udara luar,

Po

= 1 atm = 14,696 psia

Poperasi = 14,696 psia + 0,962 psia = 15,658 psia


Faktor kelonggaran = 5 %
Maka, Pdesign = (1,05) (15,658 psia)

Universitas Sumatera Utara

= 16,440 psia
Joint efficiency = 0,8
(Brownell,1959)
Allowable stress = 12650 psia
(Brownell,1959)
Tebal shell tangki:
PD
2SE 1,2P
(16,440 psia)( 0,4257 m)
=
2(12650psia)(0,8) 1,2(16,440 psia)
= 0,0003 m = 0,013 in

t=

Faktor korosi = 0,125 in


Maka tebal shell yang dibutuhkan = 0,013 in + 0,125 in = 0,138 in

Daya Pengaduk :
Jenis pengaduk

: flat 6 blade turbin impeller

Jumlah baffle

: 4 buah

Untuk turbin standar (McCabe, 1993), diperoleh:


Da/Dt = 1/3

; Da

= 1/3 x 0,4257 m

E/Da = 1

; E

= 0,1419

L/Da =

; L

= 1/4 x 0,1419 m

= 0,0355 m

W/Da = 1/5

; W

= 1/5 x 0,1419 m

= 0,0284 m

J/Dt

; J

= 1/12 x 0,4257 m

= 0,0355 m

= 1/12

= 0,1419 m

dengan :
Dt

= diameter tangki

Da

= diameter impeller

= tinggi turbin dari dasar tangki

= panjang blade pada turbin

= lebar blade pada turbin

= lebar baffle

Kecepatan pengadukan, N = 1 putaran/det

Universitas Sumatera Utara

Viskositas kaporit

= 6,719710-4 lbm/ftdetik

(Othmer,

1967)
Bilangan Reynold,

N ( D a )2

N Re =

(Pers. 3.4-1, Geankoplis,

1983)
N Re =

(79,4088 )(1)(0,1419 3,2808)2


6,7194 10 4

= 25.607,2065

NRe < 10.000, maka perhitungan dengan pengadukan menggunakan rumus:


P=

K T .n 3 .D a
N Re g c

KT

= 4,05

P=

1hp
4,05.(1 put/det)3 .(0,135 ft)5 (79,4088 lbm/ft3 )
x
2
550 ft.lbf/det
(4850,0323)(32,17 lbm.ft/lbf.det )

= 1,058.10 6 hp
Efisiensi motor penggerak = 80 %
Daya motor penggerak =

1,058.106
= 1,322.10-6 Hp
0,8

Maka daya motor yang dipilih 0,05 Hp

LD.8 Clarifier (CL)


Fungsi

: Memisahkan endapan (flok-flok) yang terbentuk karena


penambahan alum dan soda abu

Tipe

: External Solid Recirculation Clarifier

Bentuk

: Circular desain

Jumlah

: 1 unit

Bahan konstruksi

: Carbon steel SA-283, Grade C

Data:
Laju massa air (F1)

= 1.673,0238 kg/jam

Laju massa Al2(SO4)3 (F2)

= 0,0837 kg/jam

Laju massa Na2CO3 (F3)

= 0,0452 kg/jam

Laju massa total, m

= 1.673,0238 kg/jam = 0,9962 kg/detik

Universitas Sumatera Utara

Densitas Al2(SO4)3

= 2710 kg/m3

(Perry,

= 2533 kg/m3

(Perry,

1999)
Densitas Na2CO3
1999)
= 996,2 kg/m3

Densitas air

(Perry,

1999)
Reaksi koagulasi:
Al2(SO4)3 + 3 Na2CO3 + 3 H2O 2 Al(OH)3 + 3 Na2SO4 + 3CO2
Perhitungan:
Dari Metcalf & Eddy, 1984, diperoleh :
Untuk clarifier tipe upflow (radial):
Kedalaman air = 3-10 m
Settling time = 1-3 jam
Dipilih : kedalaman air (H) = 3 m, waktu pengendapan = 1 jam
Diameter dan Tinggi clarifier
Densitas larutan,

(1.673,1526 )
1.673,0238
0,0837 0,0452
+
+
996,2
2710
2533

= 996,247 kg/m3 = 0,996 gr/cm3


Volume cairan, V =

1.673,1526 kg/jam 1 jam


= 1,6795 m3
996,247

V = 1/4 D2H
1/2

4V
4 1,6795
D = ( )1/2 =

H
3,14 3
Maka, diameter clarifier

= 0,3566 m
= 0,3566 m

Tinggi clarifier

= 1,5 D = 0,5349 m

Tebal Dinding Tangki


Tekanan hidrostatik,

Phid

= x g x l
= 996,247 kg/m3 x 9,8 m/det2 x 0,5349 m

Universitas Sumatera Utara

= 5.221,9413 kg/m.det2
= 5.221,9413

kg
1000 g
1m
x
x
2
m.det
1kg 100cm

= 52.219,4129 g/cm.det2 = 0,7574 psia


Tekanan udara luar,

Po

= 1 atm = 14,696 psia

Poperasi = 14,696 psia + 0,7574 psia = 15,4534 psia


Faktor kelonggaran = 5 %
Maka, Pdesign

= (1,05) (15,4534 psia)


= 16,2260 psia

Joint efficiency

= 0,8

(Brownell,1959)
Allowable stress

= 12650 psia

(Brownell,1959)

Tebal shell tangki:


PD
2SE 1,2P
(16,2260 psia)( 0,3566 m)
=
2(12650psia)(0,8) 1,2(16,2260 psia)
= 0,0003 m = 0,0113 in

t=

1Faktor korosi = 0,125 in


Maka tebal shell yang dibutuhkan = 0,0113 in + 0,125 in = 0,1349 in
Desain torka yang diperlukan untuk operasi kontinu yang diperlukan untuk
pemutaran (turnable drive) :

(Azad,

1976)
T, ft-lb = 0,25 D2 LF
Faktor beban (Load Factor) : 30 lb/ft arm (untuk reaksi koagulasi sedimentasi )
Sehingga :

T = 0,25 [(0,3174 m).(3,2808 ft/m) ]2.30


T = 8,1361 ft-lb

Daya Clarifier
P = 0,006 D2
dimana:

(Ulrich, 1984)

P = daya yang dibutuhkan, kW

Sehingga,

Universitas Sumatera Utara

P = 0,006 (0,3174)2 = 0,000604 kW = 8,1093 x 10-9 Hp


Maka daya motor yang dipilih 0,05 Hp

LD.9 Sand Filter (SF)


Fungsi

: Menyaring partikel partikel yang masih terbawa dalam

air
yang keluar dari clarifier
Bentuk

: Silinder tegak dengan alas dan tutup ellipsoidal

Bahan konstruksi

: Carbon steel SA-283 grade C

Jumlah

: 1

Kondisi operasi :
Temperatur

= 30 C

Tekanan

= 1 atm

Laju massa air

= 1.673,0238 kg/jam

Densitas air

= 995,68 kg/m3 = 62,1585 lbm/ft3

(Geankoplis,

1997)
Tangki filter dirancang untuk penampungan jam operasi.
Direncanakan volume bahan penyaring =1/3 volume tangki

Ukuran Tangki Filter


Volume air, Va =

1.673,0238 kg/jam 0,25 jam


995,68 kg/m3

= 0,4201 m3

Volume total = 4/3 x 0,4201 m3 = 0,5601 m3


Faktor keamanan 20 %, volume tangki = 1,02 x 0,5601 = 0,6721 m3
Volume silinder tangki (Vs) =

.Di 2 Hs
4

Direncanakan perbandingan tinggi tangki dengan diameter tangki Hs : Di = 3 : 1


Vs =
0,6721 m3 =

3 .Di 3
4

3 .Di 3
4
Di = 0,6582 m; H = 1,9746 m

Universitas Sumatera Utara

Tinggi penyaring

= x 1,9746 m

= 0,9873 m

Tinggi air

= x 1,9746 m

= 0,9873 m

Perbandingan tinggi tutup tangki dengan diameter dalam adalah 1 : 4


Tinggi tutup tangki = (1,9746) = 0,1645 m
= x g x l

Tekanan hidrostatis, Phid

= 995,68 kg/m3 x 9,8 m/det2 x 1,9746 m


= 9.633,6144 kg/m.det2
= 9.633,6144

kg
1000 g
1m
x
x
2
m.det
1kg 100cm

= 96.336,1439 kg/cm.det2 = 1,3972 psia


Tekanan udara luar,

Po

= 1 atm = 14,696 psia

Poperasi = 14,696 psia + 1,3972 psia = 16,0932 psia


Faktor kelonggaran = 5 %
Maka, Pdesign

= (1,05) (16,0932 psia)


= 16,8979 psia

Joint efficiency

= 0,8

(Brownell,1959)
Allowable stress

= 12650 psia

(Brownell,1959)
Tebal shell tangki:
PD
2SE 1,2P
(16,8979 psia)( 0,6582 m)
=
2(12650psia)(0,8) 1,2(16,8979 psia)
= 0,0006 m = 0,0217 in

t=

Faktor korosi = 0,125 in


Maka tebal shell yang dibutuhkan = 0,0217 in + 0,125 in = 0,1467 in

LD.10 Penukar Kation/Cation Exchanger (CE)


Fungsi

: Mengurangi kesadahan air

Bentuk

: Silinder tegak dengan alas dan tutup ellipsoidal

Universitas Sumatera Utara

Bahan konstruksi

: Carbon steel SA-283 grade C

Kondisi operasi :
Temperatur

= 30 C

Tekanan

= 1 atm

Data :
Laju massa air

= 547,1044 kg/jam

Densitas air

995,68

kg/m3

62,1985

lbm/ft3

(Geankoplis,1997)
Kebutuhan perancangan

= 1 jam

Faktor keamanan

= 20 %

Ukuran Cation Exchanger


Dari Tabel 12.4, The Nalco Water Handbook, diperoleh:
- Diameter penukar kation

= 2 ft = 0,609 m

- Luas penampang penukar kation

= 3,14 ft2

Tinggi resin dalam cation exchanger

= 2,5 ft = 0,7620 m

Tinggi silinder = 1,2 2,5 ft


= 3,0 ft
Diameter tutup = diameter tangki = 2 ft
Rasio axis = 2 : 1
Tinggi tutup =

1
(2) = 1 ft = 0,3048
2

(Brownell,1959)
Sehingga, tinggi cation exchanger = 3,0 ft + 2(1) ft = 5 ft = 1,524 m

Tebal Dinding Tangki


Tekanan hidrostatik, Phid

= x g x l
= 995,68 kg/m3 x 9,8 m/det2 x 1,524 m
= 14870,860 kg/m.det2

Universitas Sumatera Utara

= 14870,860

kg
1000 g
1m
x
x
2
1kg 100cm
m.det

= 148708,60 kg/cm.det2 = 2,156 psia


Tekanan udara luar,

Po

= 1 atm = 14,696 psia

Poperasi = 14,696 psia + 2,166 psia = 16,852 psia


Faktor kelonggaran = 5 %
Maka, Pdesign

= (1,05) (16,852 psia)


= 17,695 psia

Joint efficiency

= 0,8

(Brownell,1959)
Allowable stress

= 12650 psia

(Brownell,1959)
Tebal shell tangki:

PD
2SE 1,2P
(17,695 psia)(0,609 m)
=
2(12650psia)(0,8) 1,2(17,695 psia)
= 0,00053 m = 0,0209 in

t=

Faktor korosi = 0,125 in


Maka tebal shell yang dibutuhkan = 0,0209 in + 0,125 in = 0,1459 in

LD.11 Tangki Penukar Anion (anion exchanger) (AE)


Fungsi

: Mengikat anion yang terdapat dalam air umpan ketel

Bentuk

: Silinder tegak dengan tutup atas dan bawah elipsoidal

Bahan konstruksi

: Carbon Steel SA-283 grade C

Jumlah

:1

Kondisi operasi :
Temperatur

= 30 oC

Tekanan

= 1 atm

Laju massa air

= 547,1044 kg/jam

Densitas air

= 995,68 kg/m3

(Geankoplis, 1997)

Universitas Sumatera Utara

Kebutuhan perancangan

= 1 jam

Faktor keamanan

= 20 %

Ukuran Anion Exchanger


Dari Tabel 12.3, The Nalco Water Handbook, diperoleh:
- Diameter penukar anion

= 1 ft = 0,3048 m

- Luas penampang penukar anion

= 3,14 ft2

Tinggi resin dalam anion exchanger = 2,5 ft


Tinggi silinder = 1,2 2,5 ft
= 3 ft = 0,9144 m
Diameter tutup = diameter tangki = 0,3048 m
Rasio axis = 2 : 1
Tinggi tutup =

1
(0,3048) = 0,1524 m
2

(Brownell,1959)

Sehingga, tinggi anion exchanger = 0,9144 + 2(0,1524) = 3,304 m

Tebal Dinding Tangki


Tekanan hidrostatik

Phid

= x g x l
= 996,24 kg/m3 x 9,8 m/det2 x 3,304 m
= 32247,127 kg/m.det2
= 32247,127

kg
1000 g
1m
x
x
2
1kg 100cm
m.det

= 322471,27 kg/cm.det2 = 4,677 psia


Tekanan udara luar,

Po

= 1 atm = 14,696 psia

Poperasi = 14,696 psia + 4,677 psia = 19,373 psia


Faktor kelonggaran = 5 %
Maka, Pdesign

= (1,05) (19,373 psia)


= 20,341 psia

Joint efficiency

= 0,8

(Brownell,1959)

Universitas Sumatera Utara

Allowable stress

= 12650 psia

(Brownell,1959)
Tebal shell tangki:
PD
2SE 1,2P
(20,341 psia)(0,3048 m)
=
2(12650psia)(0,8) 1,2(20,341 psia)
= 0,00061 m = 0,0241 in

t=

Faktor korosi = 0,125 in


Maka tebal shell yang dibutuhkan = 0,0241 in + 0,125 in = 0,149 in

LD.12 Water Cooling Tower (V-14)


Fungsi

: Mendinginkan air dari temperatur 54 oC menjadi 30 oC

Jenis

: Mechanical draft cooling tower

Bahan konstruksi : Carbon steel


Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
Fraksi suhu air masuk menara 60C = 0,7
Fraksi suhu air masuk menara 40C = 0,3
Suhu air masuk menara (TL2)

= 0,7x60 + 0,3x40 = 54C = 129,2F

Suhu air keluar menara (TL1)

= 28C = 82,4F

Suhu udara (TG1)

= 28 C = 82,4F

Dari Gambar 12-14 Perry dkk, 1999, diperoleh suhu wet bulb, Tw = 70F.
Dari kurva kelembaban, diperoleh H = 0,013 kg uap air/kg udara kering
Dari Gambar 12-14 Perry dkk, 1999, diperoleh konsentrasi air = 1,75
gal/ft2menit
Densitas air (54C)

= 987,12 kg/m3

Laju massa air pendingin

= 7040,737 kg/jam

Laju volumetrik air pendingin = 7040,737 / 987,12 = 71,756 m3/jam


Kapasitas air, Q = 71,756 m3/jam 264,17 gal/m3 / (60 menit/jam)
= 315,929 gal/menit

Universitas Sumatera Utara

Faktor keamanan : 20 %
Luas menara, A = 1,2 (kapasitas air/konsentrasi air)
= 1,2 (315,929 gal/menit) / (1,75 gal/ft2 menit)
= 216,637 ft2
(7040,737kg/jam).(1 jam).(3,2808 ft) 2
Laju alir air tiap satuan luas (L) =
(216,637 ft 2 ).(3600 s).(1m 2 )
= 0,0296 kg/s m2
Perbandingan L : G direncanakan = 5 : 6
Laju alir gas tiap satuan luas (G) = 0,3576 kg/s m2
Estimasi kG.a = 1,207. 10-7 kg.mol /s.m3 (Geankoplis, 2003).
Tinggi menara , Z =

1,746 (0,597)

29 (1,207.10-7)(1,013.105)
= 1,716 m
Diambil performance menara 90 %, maka dari Gambar 12-15 Perry dkk,
1999, diperoleh tenaga kipas 0,03 Hp/ft2.
Daya menara = 0,03 Hp/ft2 347,84 ft2 = 10,43 hp
Digunakan daya standar 11 hp

LD.13 Tangki Utilitas-01 (TU-01)


Fungsi

: Menampung air untuk didistribusikan

Bentuk

: Silinder tegak dengan alas dan tutup datar

Bahan konstruksi

: Carbon steel SA-283 grade C

Kondisi penyimpanan

: Temperatur 30C dan tekanan 1 atm

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
Temperatur

= 30 oC

Laju massa air

= 1.673,0238 kg/jam

Densitas air

= 995,68 kg/m3 = 62,1586 lbm/ft3

(Geankoplis,

1997)
Kebutuhan perancangan

= 3 jam

Universitas Sumatera Utara

Perhitungan :
Volume air, Va =

1.673,0238 kg/jam 3 jam


= 5,0408 m3
3
995,68 kg/m

Volume tangki, Vt = 1,2 5,0408 m3 = 6,0490 m3


Direncanakan perbandingan diameter dengan tinggi silinder, D : H = 5 : 6
1 2
D H
4
1
6
6,0490 m 3 = D 2 D
4
5
3
6,0490 m 3 = D3
10
V=

D = 1,858 m ; H = 2,229 m
Tinggi cairan dalam tangki

volume cairan x tinggi silinder


volume silinder

(5,0408)(2,2298)
= 1,858 m = 6,096 ft
(6,0490)

Tebal Dinding Tangki


= x g x l

Tekanan hidrostatik, Phid

= 995,68 kg/m3 x 9,8 m/det2 x 1,858 m


= 18.131,1565 kg/m.det2
= 18.131,1565

kg
1000 g
1m
x
x
2
m.det
1kg 100cm

= 181.311,5647 kg/cm.det2 = 2,6297 psia


Tekanan udara luar,

Po

= 1 atm = 14,696 psia

Poperasi = 14,696 psia + 2,6297 psia = 17,3257 psia


Faktor kelonggaran = 5 %
Maka, Pdesign

= (1,05) (17,3257 psia)


= 18,192 psia

Joint efficiency

= 0,8

(Brownell,1959)

Universitas Sumatera Utara

Allowable stress

= 12650 psia

(Brownell,1959)
Tebal shell tangki:
PD
2SE 1,2P
(18,1920 psia)(1,8581 m)
=
2(12650psia)(0,8) 1,2(18,1920 psia)
= 0,0017 m = 0,0658 in

t=

Faktor korosi = 0,125 in


Maka tebal shell yang dibutuhkan = 0,0658 in + 0,125 in = 0,1908 in

LD.14 Tangki Utilitas - 02 (TU-02)


Fungsi

: menampung air untuk didistribusikan ke domestik

Bentuk

: Silinder tegak dengan alas dan tutup datar

Bahan konstruksi

: Carbon steel SA-283 grade C

Kondisi operasi :
Temperatur

= 30 C

Tekanan

= 1 atm

Laju massa air

= 940 kg/jam

Densitas air

= 995,68 kg/m3

Kebutuhan perancangan

= 24 jam

Faktor keamanan

= 20 %

(Perry, 1997)

Perhitungan:
Volume air, Va =

940, kg/jam 24 jam


= 22,6579 m3
3
995,68 kg/m

Volume tangki, Vt = 1,2 22,6579 m3 = 27,1895 m3


Direncanakan perbandingan diameter dengan tinggi silinder, D : H = 2 : 3

Universitas Sumatera Utara

1 2
D H
4
1
3
27,1895m3 = D 2 D
4
2
3
27,1895 m3 = D3
8
V=

Maka, D = 2,8467 m
H = 4,2701 m

Tinggi air dalam tangki =

(22,6579 )(4,2701)
= 3,5584 m
(27,1895 )

Tebal Dinding Tangki


= x g x l

Tekanan hidrostatik, Phid

= 995,68 kg/m3 x 9,8 m/det2 x 3,5584 m


= 34.721,9485 kg/m.det2
= 34.721,9485

kg
1000 g
1m
x
x
2
m.det
1kg 100cm

= 347.219,4851 kg/cm.det2 = 5,036 psia


Tekanan udara luar,

Po

= 1 atm = 14,696 psia

Poperasi = 14,696 psia + 5,036 psia = 19,7320 psia


Faktor kelonggaran = 5 %
Maka, Pdesign

= (1,05) (19,7320 psia)


= 20,7186 psia

Joint efficiency

= 0,8

(Brownell,1959)
Allowable stress

= 12650 psia

(Brownell,1959)
Tebal shell tangki:

Universitas Sumatera Utara

PD
2SE 1,2P
(20,7186 psia)(2,8467 m)
=
2(12650psia)(0,8) 1,2(20,7186psia)
= 0,0029 m = 0,1149 in

t=

Faktor korosi = 0,125 in


Maka tebal shell yang dibutuhkan = 0,1149 in + 0,125 in = 0,2399 in
LD.15 Deaerator (DE)
Fungsi

: Menghilangkan gas-gas yang terlarut dalam air umpan ketel

Bentuk

: Silinder horizontal dengan tutup atas dan bawah elipsoidal

Bahan konstruksi

: Carbon steel SA-283 Grade C

Jumlah

:1

Kondisi operasi

: Temperatur

Tekanan

= 90 oC

= 1 atm

Kebutuhan Perancangan = 24 jam


Laju alir massa air

= 547,1044 kg/jam

Densitas air ()

= 995,28 kg/m3

= 62,1936 lbm/ft3

(Perry,

1999)
= 20 %

Faktor keamanan

Perhitungan :
Volume air, Va =

547,1044 kg/jam 24 jam


= 13,1875 m3
995,28 kg/m3

Volume tangki, Vt = 1,2 13,1875 m3 = 15,8250 m3


Direncanakan perbandingan diameter dengan tinggi tangki, D : H = 2 : 3
1 2
D H
4
1
3
15,8250 m3 = D 2 D
4
2
3
15,8250 m3 = D3
8
V=

Maka: D = 2,3768 m ; H = 3,5652 m

Universitas Sumatera Utara

Tinggi cairan dalam tangki

13,1875
x 3,5652 = 2,971 m
15,8250

Diameter tutup = diameter tangki = 2,971 m


Direncanakan perbandingan diameter dengan tinggi tutup, D : H = 4 : 1
Tinggi tutup

1
x 2,971 m = 0,5942 m
4

(Brownell,1959)
Tinggi tangki total = 3,5652 x 2( 0,5942 ) = 4,2369 m
Tebal tangki
= xgxl

Tekanan hidrostatik, Phid

= 996,24 kg/m3 x 9,8 m/det2 x 4,2369 m


= 41.342,6630 kg/m.det2
= 41.342,6630

kg
1000 g
1m
x
x
2
m.det
1kg 100cm

= 413.426,6302 kg/cm.det2 = 5,9962 psia


Tekanan udara luar,

Po

= 1 atm = 14,696 psia

Poperasi = 14,696 psia + 5,9962 psia = 20,6922 psia


Faktor kelonggaran = 5 %
Maka, Pdesign

= (1,05) (20,6922 psia)


= 21,7269 psia

Joint efficiency

= 0,8

(Brownell,1959)
Allowable stress

= 12650 psia

(Brownell,1959)

Tebal shell tangki:

PD
2SE 1,2P
(21,7269 psia)(2,3768 m)
=
2(12650psia)(0,8) 1,2(21,7269 psia)
= 0,0026 m = 0,1006 in

t=

Faktor korosi = 0,125 in

Universitas Sumatera Utara

Maka tebal shell yang dibutuhkan = 0,1006 in + 0,125 in = 0,2256 in

LD.16 Ketel Uap (KU)


Fungsi

: Menyediakan uap untuk keperluan proses

Jenis

: Ketel pipa air

Jumlah

: 1

Bahan konstruksi

: Carbon steel

Data :

Uap jenuh yang digunakan bersuhu 100 C


kalor laten steam 2676 kj/kg

= 1.150,9677 Btu/lbm

Panas entalpi steam

= 2676 kj/kg = 1.150,9677 Btu/lbm

Panas entalpi campuran

= 419,1 kj/kg = 180,2580 Btu/lbm

Total kebutuhan uap

= 661,9019 kg/jam = 1.459,2289 lbm/jam

Perhitungan:
Menghitung Daya Ketel Uap
W =

34 ,5 P 970 ,3
H

dimana: P

= daya ketel uap, Hp

= kebutuhan uap, lbm/jam

= kalor laten steam, Btu/lbm

Maka,
P=

1.459,2289 (1.150,9677 - 180,2580 )


= 42,3143 Hp
34,5 970,3

Menghitung Jumlah Tube


Luas permukaan perpindahan panas,

A = P 10 ft2/Hp
= 42,3143 Hp 10 ft2/Hp
= 423,1435 ft2

Direncanakan menggunakan tube dengan spesifikasi:


-

Panjang tube, L = 30 ft

Diameter tube 6 in

Universitas Sumatera Utara

Luas permukaan pipa, a = 1,734 ft2/ft

(Kern,

1965)
Sehingga jumlah tube,
Nt =

A
423,1435
= 8,1342 buah 9 buah
=
'
La
30 1,734

LD.17 Tangki Bahan Bakar (TB)


Fungsi

: Menyimpan bahan bakar solar

Bentuk

: Silinder tegak dengan alas dan tutup datar

Bahan konstruksi

: Carbon Steel SA283 grade C

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
Temperatur

: 30 C

Tekanan

: 1 atm

Laju volume solar

= 124,652 L/jam

Densitas solar

= 0,89 kg/L

(Perry,

1997)
Kebutuhan perancangan

= 7 hari

Perhitungan :
a. Volume Tangki
Volume solar (Va)

= 124,652 L/jam x 7 hari x 24 jam/hari


= 20.941,536 L = 20,9415 m3

Direncanakan membuat 1 tangki dan faktor kelonggaran 20%, maka :


Volume 1 tangki, Vl

= 1,2 x 20,9415 m3 = 25,1298 m3

b. Diameter dan Tinggi Shell


- Tinggi silinder (Hs) : Diameter (D) = 4 : 3
- Tinggi tutup (Hd) : Diameter (D)
-

=1:4

Volume shell tangki (Vs) :

Universitas Sumatera Utara

Vs = R 2 H s =
Vs =

2 4
D D
4 3

3
D
3

- Volume tutup tangki (Ve) :


Vh =

2 2
1 3
R Hd = D2 D =
D
3
6 4 24

(Brownell,1959)
- Volume tangki (V) :
Vt

= Vs + Vh
=

3
D 3
8

25,1298 m3

= 1,1775 D 3

D3

= 21,3416 m3

= 2,7738 m

= 109,2047 in

Hs

4
D = 3,6984 m
3

c. Diameter tutup
Diameter tutup

= diameter tangki = 2,7738 m

d. Tebal shell tangki


Direncanakan menggunakan bahan konstruksi Carbon Steel SA 283 Grade C
diperoleh data :
- Allowable stress (S)

= 12650 psia = 87218,714 kPa

- Joint efficiency (E)

= 0,8

- Corrosion allowance (C)

= 0.125 in/tahun

(Brownell,1959)
Volume cairan = 21,8665 m3
21,4565 m 3
Tinggi cairan dalam tangki =
3,7284 m = 3,1070 m
25,7478 m 3
Tekanan Hidrostatik :
PHidrostatik = g l

Universitas Sumatera Utara

= 890,0712 kg/m3 9,8 m/det2 3,1070 m


= 27.102,0048 kg/m.det2
= 27.102,0048

kg
1000 g
1m
x
x
2
1kg
100cm
m.det

= 271.020,048 kg/cm.det2 = 3,9308 psia


Tekanan udara luar,

Po

= 1 atm = 14,696 psia

Poperasi = 14,696 psia + 3,9308 psia = 18,6268 psia


Faktor kelonggaran = 5 %
Maka, Pdesign

= (1,05) (18,6268 psia)


= 19,5581 psia

Joint efficiency

= 0,8

(Brownell,1959)
Allowable stress

= 12650 psia

(Brownell,1959)
Tebal shell tangki:
PD
2SE 1,2P
(19,5581 psia)(4,281 m)
=
2(12650psia)(0,8) 1,2(19,5581 psia)
= 0,00270 m = 0,1065 in

t=

Faktor korosi = 0,125 in


Maka tebal shell yang dibutuhkan = 0,1065 in + 0,125 in = 0,2315 in

LD.18 Pompa Screening (PU-01)


Fungsi

: Memompa air dari sungai ke bak sedimentasi

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi

: Commercial Steel

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 1673,0237 kg/jam

= 1,0245 lbm/s

Densitas ()

= 995,68 kg/m3

= 62,1258 lbm/ft3

Universitas Sumatera Utara

Viskositas ()

= 0,8007 cP

Laju alir volumetrik, Q =

= 0,0005 lbm/ft.s

F 1,0245 lb m /sec
=
= 0,01648 ft3/s
62,1258 lb m / ft 3

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (0,01648)0,45 (62,1258)0,13
= 1,0051 in

Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :


Ukuran nominal

: 1 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 1,049 in

= 0,0874 ft

Diameter Luar (OD)

: 1,315 in

= 0,1095 ft

Inside sectional area

: 0,006 ft2

Kecepatan linear, v = Q/A =


Bilangan Reynold : NRe =

0,01648 ft 3 /s
= 2,7470 ft/s
0,006 ft 2
v D

(62,1585 lbm/ft3 )(2,7470 ft/s)(0,0874 ft)


=
0,0005 lbm/ft.s
= 29.853,4925 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 29.853,4925 dan /D = 0,000526
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,006

Friction loss :

A v2
2,4457 2
1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1 2
= 0,55 (1 0)
A1 2
2(1)(32,174)

Universitas Sumatera Utara

= 0,0511 ft.lbf/lbm
1 elbow 90o: hf = n.Kf.

2,4457 2
v2
= 1(0,75)
= 0,0697 ft.lbf/lbm
2.g c
2(32,174)

1 check valve = hf = n.Kf.

v2
2,4457 2
= 1(2,0)
= 0,185 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

(70)(. 2,4457 )
L.v 2
= 4(0,006)
=1,786
D.2.g c
(0,1149).2.(32,174)
2

Pipa lurus 70 ft = Ff= 4f


ft.lbf/lbm

A
v2
1 Sharp edge exit = hex= 1 1
=
A2 2. .g c

(1 0)

2,4457 2
= 0,092
2(1)(32,174 )

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 2,1862 ft.lbf/lbm
Kerja yang diperlukan, -Wf ;
v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 2,4457 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :
2,4457 2 0 32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+
+ 2,1862 + 0 = 0
2 x 32,174
32,174
62,16

P1 = 2446,0788 lbf/ft2
= 2446,0788 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,9866 lbf/in2
144 in 2

Sehingga,
-Wf =

2446,0788 2117,92
+ 0,0929 + 3 + 2,1862
62,16

= 10,5584 ft.lbf/lbm

Universitas Sumatera Utara

Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .

550
.
10,5584 ft.lbf / lbm x0,0146 ft 3 / s x 62,16 lbm / ft 3
=
= 0,0175 hp
550 ft.lbf / s.hp

Untuk efisiensi alat 80%, maka :


Tenaga pompa yang dibutuhkan =

0,0175
= 0,021hp
0,8

(Geankoplis, 1983)

Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.19 Pompa Sedimentasi (PU-02)


Fungsi

: Memompa air dari bak sedimentasi ke klarifier

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi

: Commercial Steel

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 1673,0237 kg/jam

= 1,0245 lbm/s

Densitas ()

= 995,68 kg/m3

= 62,1258 lbm/ft3

Viskositas ()

= 0,8007 cP

= 0,0005 lbm/ft.s

Laju alir volumetrik, Q =

F 1,0245 lb m /sec
=
= 0,01648 ft3/s
3
62,1258 lb m / ft

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (0,01648)0,45 (62,1258)0,13
= 1,0051 in

Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :


Ukuran nominal

: 1 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 1,049 in

= 0,0874 ft

Universitas Sumatera Utara

Diameter Luar (OD)

: 1,315 in

Inside sectional area

: 0,006 ft

= 0,1095 ft

0,01648 ft 3 /s
Kecepatan linear, v = Q/A =
= 2,7470 ft/s
0,006 ft 2
Bilangan Reynold : NRe =

v D

(62,1585 lbm/ft3 )(2,7470 ft/s)(0,0874 ft)


0,0005 lbm/ft.s

= 29.853,4925 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 29.853,4925 dan /D = 0,000526
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,006

Friction loss :

A v2
2,4457 2
1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1 2
= 0,55 (1 0)
A1 2
2(1)(32,174)

= 0,0511 ft.lbf/lbm
1 elbow 90o: hf = n.Kf.

2,4457 2
v2
= 1(0,75)
= 0,0697 ft.lbf/lbm
2.g c
2(32,174)

1 check valve = hf = n.Kf.

v2
2,4457 2
= 1(2,0)
= 0,185 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

(70)(. 2,4457 )
L.v 2
Pipa lurus 70 ft = Ff= 4f
= 4(0,006)
=1,786
D.2.g c
(0,1149).2.(32,174)
2

ft.lbf/lbm
2

A
v2
1 Sharp edge exit = hex= 1 1
=
A2 2. .g c

(1 0)

2,4457 2
= 0,092
2(1)(32,174 )

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 2,1862 ft.lbf/lbm

Universitas Sumatera Utara

Kerja yang diperlukan, -Wf ;


v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 2,4457 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :
2,4457 2 0 32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+
+ 2,1862 + 0 = 0
2 x 32,174
32,174
62,16
P1 = 2446,0788 lbf/ft2
= 2446,0788 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,9866 lbf/in2
2
144 in

Sehingga,
-Wf =

2446,0788 2117,92
+ 0,0929 + 3 + 2,1862
62,16

= 10,5584 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .

550
.
10,5584 ft.lbf / lbm x0,0146 ft 3 / s x 62,16 lbm / ft 3
=
= 0,0175 hp
550 ft.lbf / s.hp

Untuk efisiensi alat 80%, maka :


Tenaga pompa yang dibutuhkan =

0,0175
= 0,021hp
0,8

(Geankoplis, 1983)

Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.20 Pompa Alum (PU-03)


Fungsi
Jenis

: Memompa alum dari tangki pelarutan alum ke klarifier


: Pompa sentrifugal

Universitas Sumatera Utara

Bahan konstruksi

: Commercial Steel

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 0,08365 kg/jam = 5,1226.10-5 lbm/s

Densitas alum ()

= 1363 kg/m3

= 85,0898 lbm/ft3

= 6,72 10-4 cP

= 4,5158.10-7 lbm/ft.s

(Othmer,

1967)
Viskositas alum ()

(Othmer,

1967)

Laju alir volumetrik, Q =

F 5,1226.10 - 5 lb m /sec
=
= 6,0201.10-7 ft3/s
3

85,0898 lb m / ft

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (6,0201.10-7)0,45 (85,0898)0,13
= 0,01103 in
Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :
Ukuran nominal

: 0,125 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 0,269 in

= 0,0224 ft

Diameter Luar (OD)

: 0,405 in

= 0,0338 ft

Inside sectional area

: 0,0004 ft2

Kecepatan linear, v = Q/A =


Bilangan Reynold : NRe =

5,36.10 - 7 ft 3 /s
= 0,001 ft/s
0,0004 ft 2
v D

(85,0898 lbm/ft3 )(0,001 ft/s)(0,0224 ft)


=
4,5158.10- 7 lbm/ft.s

Universitas Sumatera Utara

= 6357,4660 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 6357,4660 dan /D = 0,0020
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,008

Friction loss :

A v2
0,0012
1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1 2
= 0,55 (1 0 )
A1 2
2(1)(32,174 )

= 3,352.10-8 ft.lbf/lbm

v2
0,0012
1 elbow 90 = hf = n.Kf.
= 1(0,75)
2.g c
2(1)(32,174 )

4,5722.10-8

v2
0,0012
= 1(2,0)
=
1 check valve = hf = n.Kf.
2.g c
2(1)(32,174 )

1,2192.10-7

ft.lbf/lbm

ft.lbf/lbm

(30)(. 0,001 )
L.v 2
=4(0,008)
=1,305.10-6
D.2.g c
(0,0224).2.(32,174)
2

Pipa

lurus

30ft=Ff=4f

ft.lbf/lbm
2

1Sharp

A
0,0012
v2
exit=hex= 1 1
= (1 0)
=6,09.10-8
A2 2. .g c
2(1)(32,174)

edge

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 1,5675.10-6 ft.lbf/lbm

Kerja yang diperlukan, -Wf ;


v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

Universitas Sumatera Utara

v1

= 0 ; v2 = 0,0024 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :

0,00198 2 0
2 x 32,174

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 1,5675.10 -6 + 0 = 0
32,174
85,0898

P1 = 2373,196 lbf/ft2
= 2373,196 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,480 lbf/in2
144 in 2

Sehingga,
-Wf =

2374,196 2117,92
+ 6,0962 x 10 8 + 3 + 1,5675.10 -6
85,0898

= 6,00 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .

550
6,00 ft.lbf / lbm x 7,9224.10 - 7 ft 3 / s x 85,0898 lbm / ft 3
=
= 7,3542 x 10 7 hp
550 ft.lbf / s.hp

Untuk efisiensi alat 80%, maka :


Tenaga pompa yang dibutuhkan =

7,3542 x 10 7
= 9,1928 x 10 7 hp (Geankoplis,
0,8

1983)
Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.21 Pompa Soda Abu (PU-04)


Fungsi
klarifier

: Memompa soda abu dari tangki pelarutan soda abu ke

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi

: Commercial Steel

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm

Universitas Sumatera Utara

Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 0,04021 kg/jam = 2,463.10-5 lbm/s

Densitas soda abu ()

= 1327 kg/m3

= 82,8423 lbm/ft3

(Othmer,

= 2,4797.10-7 lbm/ft.s

(Othmer,

1967)
Viskositas soda abu () = 3,69 10-4 cP
1967)

F 2,463.10-5 lbm /sec


Laju alir volumetrik, Q = =
= 2,973.10-7 ft3/s
3

82,8423 lbm / ft
Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (2,973.10-7)0,45 (82,8423)0,13
= 0,008 in

Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :


Ukuran nominal

: 0,125 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 0,269 in

= 0,0224 ft

Diameter Luar (OD)

: 0,405 in

= 0,0338 ft

Inside sectional area

: 0,0004 ft2

Kecepatan linear, v = Q/A =


Bilangan Reynold : NRe =

2,973.10 - 7ft 3 /s
= 0,0007 ft/s
0,0004 ft 2
v D

(82,8423 lbm/ft3 )(0,0007 ft/s)(0,0224 ft)


=
2,4797.10- 7 lbm/ft.s
= 5.566,3901 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 5.566,3901 dan /D = 0,0020
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,008

Universitas Sumatera Utara

Friction loss :

A2 v 2

1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1


A
1 2

0,0007 2
= 0,55 (1 0)
2(1)(32,174)
= 4,721.10-9 ft.lbf/lbm

2 elbow 90 = hf = n.Kf.

v2
0,0007 2
= 2(0,75)
= 1,288.10-8 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

v2
0,0007 2
1 check valve = hf = n.Kf.
= 1(2,0)
= 1,717.10-8 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

(30)(. 0,0007 )
L.v 2
Pipa lurus 30 ft=Ff=4f
=4(0,008)
= 3,67.10-7
D.2.g c
(0,0224).2.(32,174)
2

ft.lbf/lbm
2

A1
0,0007 2
v2

1Sharpedgeexit=hex= 1
= (1 0)
=8,584.10-9
A2 2. .g c
2(1)(32,174)

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 4,11.10-7 ft.lbf/lbm
Kerja yang diperlukan, -Wf ;
v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 0,0007 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :
0,0007 2 0 32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+
+ 4,11 x10 7 + 0 = 0
2 x 32,174
32,174
82,8423
P1 = 2366,4539 lbf/ft2
= 2366,4539 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,4336 lbf/in2
2
144 in

Universitas Sumatera Utara

Sehingga,
-Wf =

2366,453 2117,92
+ 1,875 x 10 8 + 3 + 8,9788 x 10 7
82,8423

= 6,00 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .

550
6,00 ft.lbf / lbm x 4,3941x 10 7 ft 3 / s x 82,8423 lbm / ft 3
=
= 3,971 x 10 7 hp
550 ft.lbf / s.hp

Untuk efisiensi alat 80%, maka :

3,971x 10 7
Tenaga pompa yang dibutuhkan =
= 4,964 x 10 7 hp (Geankoplis,
0,8
1983)
Maka dipilih pompa yang berdaya motor 1/20 hp

LD.22 Pompa Klarifier (PU-05)


Fungsi

: Memompa air dari klarifier ke tangki filtrasi

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi

: Commercial Steel

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 1489,5498 kg/jam

= 0,9121 lbm/s

Densitas ()

= 995,68 kg/m3

= 62,1258 lbm/ft3

Viskositas ()

= 0,8007 cP

= 0,0005 lbm/ft.s

Laju alir volumetrik, Q =

F
0,9121 lb m /sec
=
= 0,0146 ft3/s
3
62,1258 lb m / ft

Desain pompa :

Universitas Sumatera Utara

Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (0,0146)0,45 (62,1258)0,13
= 0,9981 in

Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :


Ukuran nominal

: 1 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 1,049 in

= 0,0874 ft

Diameter Luar (OD)

: 1,315 in

= 0,1095 ft

Inside sectional area

: 0,006 ft2

Kecepatan linear, v = Q/A =


Bilangan Reynold : NRe =

0,0146 ft 3 /s
= 1,411 ft/s
0,006 ft 2
v D

(62,1585 lbm/ft3 )(1,411 ft/s)(0,0874 ft)


=
0,0005 lbm/ft.s
= 20.172,958 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 20.172,958 dan /D = 0,0004
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,006

Friction loss :

A2 v 2
1,4112

1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1


= 0,55 (1 0 )
A1 2
2(1)(32,174 )

= 0,01701 ft.lbf/lbm
2 elbow 90o: hf = n.Kf.

1,4112
v2
= 2(0,75)
= 0,0464 ft.lbf/lbm
2.g c
2(32,174)

1 check valve = hf = n.Kf.

v2
1,411 2
= 1(2,0)
= 0,0618 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

Universitas Sumatera Utara

(70)(. 1,411)
L.v 2
=4f
=4(0,006)
=0,4520
D.2.g c
(0,1149).2.(32,174)
2

Pipa lurus 70 ft = Ff
ft.lbf/lbm

A
v2
1 Sharp edge exit = hex= 1 1
=
A2 2. .g c

(1 0)

1,4112
= 0,030
2(1)(32,174 )

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 0,6082 ft.lbf/lbm
Kerja yang diperlukan, -Wf ;
v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)

Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 1,411 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :
1,4112 0

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 0,6082 + 0 = 0
2 x 32,174
32,174
62,16
+

P1 = 2344,1338 lbf/ft2
= 2344,1338 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,2787 lbf/in2
144 in 2

Sehingga,
-Wf =

2344,1338 2117,92
+ 0,0308 + 3 + 0,6082
62,16

= 7,2787 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .

550
.
7,2787 ft.lbf / lbm x0,0146 ft 3 / s x 62,16 lbm / ft 3
=
= 0,01207 hp
550 ft.lbf / s.hp

Untuk efisiensi alat 80%, maka :

Universitas Sumatera Utara

Tenaga pompa yang dibutuhkan =

0,01207
= 0,0150 hp
0,8

(Geankoplis, 1983)

Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.23 Pompa Sand Filter (PU-06)


Fungsi

: Memompa air dari tangki filtrasi ke tangki utilitas TU-01

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi

: Commercial Steel

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 1489,5498 kg/jam

= 0,9121 lbm/s

Densitas ()

= 995,68 kg/m3

= 62,1258 lbm/ft3

Viskositas ()

= 0,8007 cP

= 0,0005 lbm/ft.s

Laju alir volumetrik, Q =

F
0,9121 lb m /sec
=
= 0,0146 ft3/s
3
62,1258 lb m / ft

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (0,0146)0,45 (62,1258)0,13
= 0,9981 in

Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :


Ukuran nominal

: 1 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 1,049 in

= 0,0874 ft

Diameter Luar (OD)

: 1,315 in

= 0,1095 ft

Inside sectional area

: 0,006 ft2

Universitas Sumatera Utara

0,0146 ft 3 /s
= 1,411 ft/s
0,006 ft 2

Kecepatan linear, v = Q/A =


Bilangan Reynold : NRe =

v D

(62,1585 lbm/ft3 )(1,411 ft/s)(0,0874 ft)


=
0,0005 lbm/ft.s
= 20.172,958 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 20.172,958 dan /D = 0,0004
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,006

Friction loss :

A v2
1,4112
1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1 2
= 0,55 (1 0 )
A1 2
2(1)(32,174 )

= 0,01701 ft.lbf/lbm
2 elbow 90o: hf = n.Kf.

1,4112
v2
= 2(0,75)
= 0,0464 ft.lbf/lbm
2.g c
2(32,174)

1 check valve = hf = n.Kf.

v2
1,411 2
= 1(2,0)
= 0,0618 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

(70)(. 1,411)
L.v 2
=4(0,006)
=0,4520
D.2.g c
(0,1149).2.(32,174)
2

Pipa lurus 70 ft = Ff

=4f

ft.lbf/lbm
2

A
v2
1 Sharp edge exit = hex= 1 1
=
A2 2. .g c

(1 0)

1,4112
= 0,030
2(1)(32,174 )

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 0,6082 ft.lbf/lbm
Kerja yang diperlukan, -Wf ;
v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)

Bila :

Universitas Sumatera Utara

Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 1,411 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :
1,4112 0

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 0,6082 + 0 = 0
2 x 32,174
32,174
62,16
+

P1 = 2344,1338 lbf/ft2
= 2344,1338 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,2787 lbf/in2
144 in 2

Sehingga,
-Wf =

2344,1338 2117,92
+ 0,0308 + 3 + 0,6082
62,16

= 7,2787 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .

550
.
7,2787 ft.lbf / lbm x0,0146 ft 3 / s x 62,16 lbm / ft 3
=
= 0,01207 hp
550 ft.lbf / s.hp

Untuk efisiensi alat 80%, maka :


Tenaga pompa yang dibutuhkan =

0,01207
= 0,0150 hp
0,8

(Geankoplis, 1983)

Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.24 Pompa Utilitas (PU-07)


Fungsi
kation

: Memompa air dari tangki utilitas TU-01 ke tangki

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi

: Commercial Steel

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P

= 1 atm

Universitas Sumatera Utara

Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 436,8142 kg/jam

= 0,267 lbm/detik

Densitas ()

= 995,68 kg/m3

= 62,1258 lbm/ft3

Viskositas ()

= 0,8007 cP

= 0,0005 lbm/ft.s

Laju alir volumetrik, Q =

F
0,267 lb m /sec
=
= 0,004 ft3/s
62,1258 lb m / ft 3

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (0,004)0,45 (62,1258)0,13
= 0,5746 in
Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :
Ukuran nominal

: 0,75 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 0,824 in

= 0,0686 ft

Diameter Luar (OD)

: 1,050 in

= 0,0874 ft

Inside sectional area

: 0,00371 ft2

0,004 ft 3 /s
Kecepatan linear, v = Q/A =
= 1,159 ft/s
0,00371ft 2
Bilangan Reynold : NRe =

v D

(62,1585 lbm/ft3 )(1,159 ft/s)(0,0686 ft)


0,0005 lbm/ft.s

= 9.201,7241 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 9.201,7241 dan /D = 0,000887
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,0085

Friction loss :

Universitas Sumatera Utara


A v2
1,1592
1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1 2
= 0,55 (1 0)
A1 2
2(1)(32,174)

= 0,0114 ft.lbf/lbm

v2
1,1592
3 elbow 90 = hf = n.Kf.
= 3(0,75)
2.g c
2(1)(32,174 )

= 0,04704 ft.lbf/lbm

v2
1,1592
1 check valve = hf = n.Kf.
= 1(2,0)
= 0,0418 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

(50)(. 1,159)
L.v 2
=4(0,0085)
= 0,517
Pipa lurus 50 ft= Ff = 4f
D.2.g c
(0,2957 ).2.(32,174)
2

ft.lbf/lbm
2

1 Sharp edge exit = hex

A1
1,1592
v2

= 1
= (1 0)
=0,021
A2 2. .g c
2(1)(32,174)

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 0,6389 ft.lbf/lbm
Kerja yang diperlukan, -Wf ;
v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 1,0686 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :
1,1592 0

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 0,6389 + 0 = 0
2 x 32,174
32,174
62,1258
+

P1 = 2345,4165 lbf/ft2
= 2345,4165 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,3061 lbf/in2
2
144 in

Sehingga,

Universitas Sumatera Utara

-Wf =

2345,4165 2117,92
+ 0,021 + 3 + 0,6389
62,1258

= 7,3196 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .

550
7,3196 ft.lbf / lbm x0,0022 ft 3 / s x 62,1258 lbm / ft 3
=
= 0,00356 hp
550 ft.lbf / s.hp

.
Untuk efisiensi alat 80%, maka :
Tenaga pompa yang dibutuhkan =

0,00356
= 0,00445 hp
0,8

(Geankoplis,

1983)
Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.25 Pompa Utilitas (PU-08)


Fungsi
tower

: Memompa air dari tangki utilitas TU-01 ke cooling

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi

: Commercial Steel

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 436,8142 kg/jam

= 0,267 lbm/detik

Densitas ()

= 995,68 kg/m3

= 62,1258 lbm/ft3

Viskositas ()

= 0,8007 cP

= 0,0005 lbm/ft.s

Laju alir volumetrik, Q =

F
0,267 lb m /sec
=
= 0,004 ft3/s
3
62,1258 lb m / ft

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)

Universitas Sumatera Utara

= 3,9 (0,004)0,45 (62,1258)0,13


= 0,5746 in
Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :
Ukuran nominal

: 0,75 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 0,824 in

= 0,0686 ft

Diameter Luar (OD)

: 1,050 in

= 0,0874 ft

Inside sectional area

: 0,00371 ft2

0,004 ft 3 /s
Kecepatan linear, v = Q/A =
= 1,159 ft/s
0,00371ft 2
Bilangan Reynold : NRe =

v D

(62,1585 lbm/ft3 )(1,159 ft/s)(0,0686 ft)


0,0005 lbm/ft.s

= 9.201,7241 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 9.201,7241 dan /D = 0,000887
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,0085

Friction loss :

A v2
1,1592
1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1 2
= 0,55 (1 0)
A1 2
2(1)(32,174)

= 0,0114 ft.lbf/lbm
3 elbow 90 = hf = n.Kf.

v2
1,1592
= 3(0,75)
2.g c
2(1)(32,174 )

1 check valve = hf = n.Kf.

= 0,04704 ft.lbf/lbm

v2
1,1592
= 1(2,0)
= 0,0418 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

Universitas Sumatera Utara

(50)(. 1,159)
L.v 2
Pipa lurus 50 ft= Ff = 4f
=4(0,0085)
= 0,517
D.2.g c
(0,2957 ).2.(32,174)
2

ft.lbf/lbm
2

1 Sharp edge exit = hex

A
1,1592
v2
= 1 1
= (1 0)
=0,021
A2 2. .g c
2(1)(32,174)

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 0,6389 ft.lbf/lbm
Kerja yang diperlukan, -Wf ;
v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 1,0686 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :
1,1592 0

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 0,6389 + 0 = 0
2 x 32,174
32,174
62,1258
+

P1 = 2345,4165 lbf/ft2
= 2345,4165 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,3061 lbf/in2
144 in 2

Sehingga,
-Wf =

2345,4165 2117,92
+ 0,021 + 3 + 0,6389
62,1258

= 7,3196 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;

Universitas Sumatera Utara

WS =

W f .Q .

550
7,3196 ft.lbf / lbm x0,0022 ft 3 / s x 62,1258 lbm / ft 3
=
= 0,00356 hp
550 ft.lbf / s.hp

.
Untuk efisiensi alat 80%, maka :
Tenaga pompa yang dibutuhkan =

0,00356
= 0,00445 hp
0,8

(Geankoplis,

1983)
Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.26 Pompa Utilitas (PU-09)


Fungsi
TU-02

: Memompa air dari tangki utilitas TU-01 ke tangki utilitas

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi : Commercial Steel


Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30oC

Laju alir massa (F)

= 904 kg/jam

= 0,55359 lbm/s

Densitas ()

= 995,68 kg/m3

= 62,1258 lbm/ft3

Viskositas ()

= 0,8007 cP

= 0,0005 lbm/ft.s

Laju alir volumetrik, Q =

F 0,55359 lb m /sec
=
= 0,0089 ft3/s
3
62,1258 lb m / ft

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (0,0089)0,45 (62,1258)0,13
= 0,7956 in
Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :

Universitas Sumatera Utara

Ukuran nominal

: 1 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 1,049 in

= 0,0874 ft

Diameter Luar (OD)

: 1,315 in

= 0,1096ft

Inside sectional area

: 0,006 ft2

0,0089 ft 3 /s
= 1,4843 ft/s
0,006 ft 2

Kecepatan linear, v = Q/A =


Bilangan Reynold : NRe =

v D

(62,1585 lbm/ft 3 )(1,4843 ft/s)(0,0874 ft)


=
0,0005 lbm/ft.s
= 14990,3492 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 14990,3492 dan /D = 0,00046
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,0055
Friction loss :

A2 v 2
1,4843 2

1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1


= 0,55 (1 0 )
A1 2
2(1)(32,174 )

= 0,01883 ft.lbf/lbm
1 elbow 90 = hf = n.Kf.

v2
1,4843 2
= 1(0,75)
2.g c
2(1)(32,174 )

1 check valve = hf = n.Kf.

= 0,0256 ft.lbf/lbm

v2
1,4843 2
= 1(2,0)
= 0,0684 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

(60)(. 1,4843) = 0,1292


L.v 2
= 4(0,0055)
D.2.g c
(0,0874).2.(32,174)
2

Pipa lurus 60 ft = Ff = 4f
ft.lbf/lbm

1 Sharp edge exit = hex

A
v2
1,4843 2
= 1 1
= (1 0 )
= 0,0342
A2 2. .g c
2(1)(32,174 )

ft.lbf/lbm

Universitas Sumatera Utara

Total friction loss : F = 0,2764 ft.lbf/lbm


Kerja yang diperlukan, -Wf ;
v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 1,4778 ft/s

P1

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :

1,4778 2 0
2 x 32,174

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 0,2764 + 0 = 0
32,174
62,1258

P1 = 2323,7154 lbf/ft2
= 2323,7154 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,1369 lbf/in2
144 in 2

Sehingga,
-Wf =

2323,7154 2117,92
+ 0,0342 + 3 + 0,2764
62,1258

= 6,6214 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .

550
2323,7154 ft.lbf / lbm x 0,0089 ft 3 / s x 62,1258 lbm / ft 3
=
= 0,00664 hp
550 ft.lbf / s.hp

.
Untuk efisiensi alat 80%, maka :
Tenaga pompa yang dibutuhkan =

0,00664
= 0,00833 hp
0,8

(Geankoplis,

1983)
Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.27 Pompa H2SO4 (PU-10)

Universitas Sumatera Utara

Fungsi

: Memompa H2SO4 dari tangki H2SO4 ke tangki kation

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi : Commercial Steel


Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 0,1355 kg/jam

= 8,299.10-5 lbm/s

Densitas H2SO4 ()

= 1061,7 kg/m3

= 66,2801 lbm/ft3

= 5,2 cP

= 0,012 lbm/ft.s

(Othmer,

1967)
Viskositas H2SO4 ()

(Othmer,

1967)
Laju alir volumetrik, Q =

F 8,299.10 - 5 lb m /sec
=
= 1,2521.10-6 ft3/s
3

66,2801 lb m / ft

Desain pompa : Asumsi aliran laminar


Di,opt

= 3,9 (Q)0,36 ()0,18

(Walas,1988)
= 3,9 (1,2521.10-6)0,45 (5,2)0,18
= 0,0111 in
Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :
Ukuran nominal

: 0,125 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 0,269 in

= 0,0224 ft

Diameter Luar (OD)

: 0,405 in

= 0,0338 ft

Inside sectional area

: 0,0004 ft2

Kecepatan linear, v = Q/A =

1,2521.10 - 6 ft 3 /s
= 0,0031 ft/s
0,0004 ft 2

Bilangan Reynold : NRe =

v D

Universitas Sumatera Utara

(66,2801 lbm/ft3 )(0,0031 ft/s)(0,0224 ft)


0,0035 lbm/ft.s

= 576,819 (Laminar)
16
N Re

Untuk laminar, f =

(Geankoplis,

1997)
=

16
576,819

= 0,0277

Friction loss :

A v2
0,00312
= 0,55 (1 0)
1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1 2
A1 2
2(1)(32,174)

= 8,376.10-8 ft.lbf/lbm
3 elbow 90 = hf = n.Kf.

v2
0,00312
= 3(0,75)
= 3,426.10-7 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

1 check valve = hf = n.Kf.

v2
0,00312
= 1(2,0)
= 3,045.10-7 ft.lbf/lbm
2.g c
(
)(
)
2 1 32,174

Pipa lurus 20 ft = Ff = 4f

(20)(. 0,0031)
L.v 2
= 4(0,0277)
= 1,505.10-5
D.2.g c
(0,0224).2.(32,174)
2

ft.lbf/lbm
2

1Sharpedge

A
0,00312
v2
exit=hex= 1 1
= (1 0 )
=1,522.10-7

A
2
.
.
g
(
)(
)
2
1
32
,
174
2
c

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 1,593.10-5 ft.lbf/lbm

Kerja yang diperlukan, -Wf ;


v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

Universitas Sumatera Utara

v1

= 0 ; v2 = 0,0031 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :
0,0031 0 32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+
+1,593.10 - 5 + 0 = 0
2 x 32,174
32,174
66,2801
P1 = 2316,766 lbf/ft2
= 2316,766 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,088 lbf/in2
144 in 2

Sehingga,
-Wf =

2316,766 2117,92
+1,5229.10-8 + 3 + 1,593.10- 6
66,2801

= 6,000 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .
550

6,000 ft.lbf / lbm x 6,5612.10- 7 ft 3 / s x 66,2801lbm / ft 3


= 9,054.10 7 hp
550 ft.lbf / s.hp
Untuk efisiensi alat 80%, maka :
=

Tenaga pompa yang dibutuhkan =

9,054.107
=1,1317.10 7 hp (Geankoplis,
0,8

1983)
Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.28 Pompa Kation (PU-11)


Fungsi

: Memompa air dari tangki kation ke tangki anion

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi

: Commercial Steel

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 436,8142 kg/jam

= 0,267 lbm/detik

Densitas ()

= 995,68 kg/m3

= 62,1258 lbm/ft3

Universitas Sumatera Utara

Viskositas ()

= 0,8007 cP

Laju alir volumetrik, Q =

= 0,0005 lbm/ft.s

F
0,267 lb m /sec
=
= 0,004 ft3/s
3
62,1258 lb m / ft

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (0,004)0,45 (62,1258)0,13
= 0,5746 in
Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :
Ukuran nominal

: 0,75 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 0,824 in

= 0,0686 ft

Diameter Luar (OD)

: 1,050 in

= 0,0874 ft

Inside sectional area

: 0,00371 ft2

Kecepatan linear, v = Q/A =


Bilangan Reynold : NRe =

0,004 ft 3 /s
= 1,159 ft/s
0,00371ft 2
v D

(62,1585 lbm/ft3 )(1,159 ft/s)(0,0686 ft)


=
0,0005 lbm/ft.s
= 9.201,7241 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 9.201,7241 dan /D = 0,000887
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,0085

Friction loss :

A v2
1,1592
1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1 2
= 0,55 (1 0)
A1 2
2(1)(32,174)

= 0,0114 ft.lbf/lbm

Universitas Sumatera Utara

3 elbow 90 = hf = n.Kf.

v2
1,1592
= 3(0,75)
2.g c
2(1)(32,174 )

1 check valve = hf = n.Kf.

= 0,04704 ft.lbf/lbm

v2
1,1592
= 1(2,0)
= 0,0418 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

(50)(. 1,159)
L.v 2
=4(0,0085)
= 0,517
D.2.g c
(0,2957 ).2.(32,174)
2

Pipa lurus 50 ft= Ff = 4f


ft.lbf/lbm

1 Sharp edge exit = hex

A
1,1592
v2
= 1 1
= (1 0)
=0,021
A2 2. .g c
2(1)(32,174)

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 0,6389 ft.lbf/lbm
Kerja yang diperlukan, -Wf ;
v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 1,0686 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :
1,1592 0

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 0,6389 + 0 = 0
2 x 32,174
32,174
62,1258
+

P1 = 2345,4165 lbf/ft2
= 2345,4165 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,3061 lbf/in2
144 in 2

Sehingga,
-Wf =

2345,4165 2117,92
+ 0,021 + 3 + 0,6389
62,1258

= 7,3196 ft.lbf/lbm

Universitas Sumatera Utara

Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .

550
7,3196 ft.lbf / lbm x0,0022 ft 3 / s x 62,1258 lbm / ft 3
=
= 0,00356 hp
550 ft.lbf / s.hp

.
Untuk efisiensi alat 80%, maka :
Tenaga pompa yang dibutuhkan =

0,00356
= 0,00445 hp
0,8

(Geankoplis,

1983)
Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.29 Pompa NaOH (PU-12)


: Memompa NaOH dari tangki NaOH ke tangki anion

Fungsi
Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi : Commercial Steel


Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 0,0479 kg//jam

= 2,9378.10-5 lbm/s

Densitas NaOH ()

= 1518 kg/m3

= 94,7662 lbm/ft

(Othmer,

= 0,00043 cP

= 2,8909.10-7 lbm/ft.s

(Othmer,

1967)
Viskositas NaOH ()
1967)
Laju alir volumetrik, Q =

F 2,9378.10-5 lb m /sec
=
= 3,0999 x 10-7 ft3/s
3

94,7662 lb m / ft

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (3,0999 x 10-7)0,45 (94,7662)0,13

Universitas Sumatera Utara

= 0,0083 in

Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :


Ukuran nominal

: 0,125 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 0,269 in

= 0,0224 ft

Diameter Luar (OD)

: 0,405 in

= 0,0338 ft

Inside sectional area

: 0,0004 ft2

3,0999 x 10-7 ft 3 /s
Kecepatan linear, v = Q/A =
= 0,0007 ft/s
0,0004 ft 2
Bilangan Reynold : NRe =

v D

(94,7662 lbm/ft3 )(0,0007 ft/s)(0,0224 ft)


2,8909.10 7 lbm/ft.s

= 5.695,20838 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 2.984,1922 dan /D = 0,00205
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,011

Friction loss :

A v2
1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1 2
A1 2

= 0,55 (1 0 )

0,0004 2
2(1)(32,174 )

= 1,409 x 10-9 ft.lbf/lbm

v2
0,0004 2
3 elbow 90 = hf = n.Kf.
= 3(0,75)
2.g c
2(1)(32,174 )

5,7660

10-9

ft.lbf/lbm
1 check

v2
0,0004 2
valve = hf = n.Kf.
= 1(2,0)
= 5,1253 x 10-9
2.g c
2(1)(32,174 )

ft.lbf/lbm

Universitas Sumatera Utara

(20)(. 0,0004) = 1,37.10-7


L.v 2
= 4f
= 4(0,015)
D.2.g c
(0,0224).2.(32,174)
2

Pipa lurus 20 ft = Ff
ft.lbf/lbm

A
v2
0,0004 2
1 Sharp edge exit hex= 1 1
= (1 0 )
= 2,562x10-8
A2 2. .g c
2(1)(32,174 )

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 1,5205.10-7 ft.lbf/lbm

Kerja yang diperlukan, -Wf ;


v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)

Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 0,0004 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :

0,0004 2 0
2 x 32,174

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 1,5205.10 -7 + 0 = 0
32,174
94,7662

P1 = 2402,226 lbf/ft2
= 2402,226 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,682 lbf/in2
2
144 in

Sehingga,
-Wf =

2402,226 2117,92
+ 2,562 x 10 -9 + 3 + 1,5205.10 -7
94,7662

= 6,000 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;

Universitas Sumatera Utara

WS =

W f .Q .

550
6,000 ft.lbf / lbm x 1,6243 x 10 -7 ft 3 / s x 94,7662 lbm / ft 3
=
= 1,6793.10 7 hp
550 ft.lbf / s.hp

.
Untuk efisiensi alat 80%, maka :
Tenaga pompa yang dibutuhkan =

1,6793.10 7
= 2,0991.10 7 hp (Geankoplis,
0,8

1983)
Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.30 Pompa Kaporit (PU-13)


Fungsi
TU-02

: Memompa kaporit dari tangki kaporit ke tangki utilitas

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi : Commercial Steel


Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 0,00258 kg/jam

= 1,5817.10-6 lbm/s

Densitas kaporit ()

= 1272 kg/m3

= 79,4088 lbm/ft3

(Othmer,

= 6,7197.10-4 cP

= 4,5156.10-7 lbm/ft.s

(Othmer,

1967)
Viskositas kaporit ()
1967)

F 1,5817.10 -6 lb m /sec
= 1,991.10-8 ft3/s
Laju alir volumetrik, Q = =
3

79,4088 lb m / ft
Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,36 ()0,18

(Walas,1988)
= 3,9 (1,991.10-8)0,36 (6,7197.10-4)0,18

Universitas Sumatera Utara

= 0,0023 in
Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :
Ukuran nominal

: 0,125 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 0,269 in

Diameter Luar (OD)

: 0,405 in

Inside sectional area

: 0,0004 ft

= 0,0224 ft
= 0,0338 ft
2

1,991.10 -8 ft 3 /s
Kecepatan linear, v = Q/A =
= 4,9794.10-5 ft/s
2
0,0004 ft
Bilangan Reynold : NRe =

v D

(79,4088 lbm/ft 3 )(4,9794.10 -5 ft/s)(0,0224 ft)


4,5156.10 7 lbm/ft.s

= 196,3051 (Laminar)
Untuk laminar, f =

16
N Re

(Geankoplis,

1997)
=

16
196,3051

= 0,0815
Friction loss :

A v2
1 Sharp edge entrance=hc=0,55 1 2
A1 2

=0,55 (1 0 )

(4,9794.10 -5 ) 2
2(1)(32,174 )

= 2,1193.10-11 ft.lbf/lbm

v2
(4,9794.10 -5 ) 2
1 elbow 90 = hf = n.Kf.
= 1(0,75)
= 2,8899.10-11
2.g c
2(1)(32,174 )
ft.lbf/lbm
1 check

v2
(4,9794.10 -5 ) 2
valve = hf = n.Kf.
=1(2,0)
= 7,7066.10-11
2.g c
2(1)(32,174 )

ft.lbf/lbm

Universitas Sumatera Utara

L.v 2
(20).(4,9794.10 -5 ) =1,120.10-8
=4(0,0819)
D.2.g c
(0,0224).2.(32,174)
2

Pipalurus20ft=Ff=4f
ft.lbf/lbm

A v2
(4,9794.10 -5 ) 2
1 Sharp edge exit=hex= 1 1
= (1 0 )
=3,853.10-11
2(1)(32,174 )
A2 2. .g c
ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 1,1373.10-8 ft.lbf/lbm
Kerja yang diperlukan, -Wf ;
v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 4,9794.10-5 ft/s

P1

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :

(4,9794 x10 5 ) 2 0
2 x 32,174

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 1,1373 x10 8 + 0 = 0
32,174
79,4088

P1 = 2356,1464 lbf/ft2
= 2356,1464 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,3621 lbf/in2
2
144 in

Sehingga,
-Wf =

2356,1464 2117,92
+ 3,8533 x 10 11 + 3 + 1,1373 x 10 8
79,4088

= 6,00 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;

Universitas Sumatera Utara

WS =

W f .Q .

550
6,00 ft.lbf / lbm x 1,991.10 -8 ft 3 / s x 79,4088 lbm / ft 3
=
= 1,7254 x10 8 hp
550 ft.lbf / s.hp

.
Untuk efisiensi alat 80%, maka :
Tenaga pompa yang dibutuhkan =

1,7254 x10 8
= 2,1568 x10 8 hp (Geankoplis,
0,8

1983)
Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.31 Pompa Utilitas (PU-14)


Fungsi
domestik

: Memompa air dari tangki utilitas TU-01 ke distribusi

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi : Commercial Steel


Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 904 kg/jam

= 0,55359 lbm/s

Densitas ()

= 995,68 kg/m3

= 62,1258 lbm/ft3

Viskositas ()

= 0,8007 cP

= 0,0005 lbm/ft.s

Laju alir volumetrik, Q =

F 0,55359 lb m /sec
=
= 0,0089 ft3/s
3
62,1258 lb m / ft

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (0,0089)0,45 (62,1258)0,13
= 0,7956 in

Universitas Sumatera Utara

Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :


Ukuran nominal

: 1 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 1,049 in

= 0,0874 ft

Diameter Luar (OD)

: 1,315 in

= 0,1096ft

Inside sectional area

: 0,006 ft2

Kecepatan linear, v = Q/A =


Bilangan Reynold : NRe =

0,0089 ft 3 /s
= 1,4843 ft/s
0,006 ft 2
v D

(62,1585 lbm/ft 3 )(1,4843 ft/s)(0,0874 ft)


0,0005 lbm/ft.s

= 14990,3492 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 14990,3492 dan /D = 0,0005
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,0055

Friction loss :

A v2
1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1 2
A1 2

= 0,55 (1 0 )

1,4843 2
2(1)(32,174 )

= 0,0188 ft.lbf/lbm

v2
1,4843 2
1 check valve = hf = n.Kf.
= 1(2,0)
= 0,0684 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

(120)(. 1,4843) = 13,1604


L.v 2
Pipa lurus 120 ft = Ff = 4f
=4(0,0055)
D.2.g c
(0,0874).2.(32,174)
2

ft.lbf/lbm
2

1 Sharp edge exit = hex

A1
v2
1,4843 2

= 1
= (1 0 )
= 0,0342
A2 2. .g c
2(1)(32,174 )

ft.lbf/lbm

Universitas Sumatera Utara

Total friction loss : F = 13,2820 ft.lbf/lbm

Kerja yang diperlukan, -Wf ;


v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 1,4843 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :

1,4843 2 0
2 x 32,174

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 13,2820 + 0 = 0
32,174
62,1258

= 3132.143 lbf/ft2

P1

= 3132.143 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 21,7509 lbf/in2
2
144 in

Sehingga,
-Wf =

3132,143 2117,92
+ 0,03423 + 3 + 13,2820
62,1258

= 32,6325 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .

550
32,6325 ft.lbf / lbm x 0,0089 ft 3 / s x 62,1258 lbm / ft 3
=
= 0,032 hp
550 ft.lbf / s.hp

.
Untuk efisiensi alat 80%, maka :
Tenaga pompa yang dibutuhkan =

0 ,032
= 0,04105 hp (Geankoplis, 1983)
0,8

Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.32 Pompa Anion (PU-15)

Universitas Sumatera Utara

Fungsi

: Memompa air dari tangki anion ke deaerator

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi

: Commercial Steel

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 436,8142 kg/jam

= 0,267 lbm/detik

Densitas ()

= 995,68 kg/m3

= 62,1258 lbm/ft3

Viskositas ()

= 0,8007 cP

= 0,0005 lbm/ft.s

Laju alir volumetrik, Q =

F
0,267 lb m /sec
=
= 0,004 ft3/s
62,1258 lb m / ft 3

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (0,004)0,45 (62,1258)0,13
= 0,5746 in
Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :
Ukuran nominal

: 0,75 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 0,824 in

= 0,0686 ft

Diameter Luar (OD)

: 1,050 in

= 0,0874 ft

Inside sectional area

: 0,00371 ft2

0,004 ft 3 /s
= 1,159 ft/s
Kecepatan linear, v = Q/A =
0,00371ft 2
Bilangan Reynold : NRe =

v D

(62,1585 lbm/ft3 )(1,159 ft/s)(0,0686 ft)


0,0005 lbm/ft.s

= 9.201,7241 (Turbulen)

Universitas Sumatera Utara

Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 9.201,7241 dan /D = 0,000887
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,0085

Friction loss :

A2 v 2
1,1592

1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1


= 0,55 (1 0)
A1 2
2(1)(32,174)

= 0,0114 ft.lbf/lbm
3 elbow 90 = hf = n.Kf.

v2
1,1592
= 3(0,75)
2.g c
2(1)(32,174 )

= 0,04704 ft.lbf/lbm

v2
1,1592
1 check valve = hf = n.Kf.
= 1(2,0)
= 0,0418 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

(50)(. 1,159)
L.v 2
Pipa lurus 50 ft= Ff = 4f
=4(0,0085)
= 0,517
D.2.g c
(0,2957 ).2.(32,174)
2

ft.lbf/lbm
2

1 Sharp edge exit = hex

A1
1,1592
v2

= 1
= (1 0)
=0,021
A2 2. .g c
2(1)(32,174)

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 0,6389 ft.lbf/lbm
Kerja yang diperlukan, -Wf ;
v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 1,0686 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Universitas Sumatera Utara

Maka :
1,1592 0

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 0,6389 + 0 = 0
2 x 32,174
32,174
62,1258
+

P1 = 2345,4165 lbf/ft2
= 2345,4165 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 16,3061 lbf/in2
2
144 in

Sehingga,
-Wf =

2345,4165 2117,92
+ 0,021 + 3 + 0,6389
62,1258

= 7,3196 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .

550
7,3196 ft.lbf / lbm x0,0022 ft 3 / s x 62,1258 lbm / ft 3
=
= 0,00356 hp
550 ft.lbf / s.hp

.
Untuk efisiensi alat 80%, maka :
Tenaga pompa yang dibutuhkan =

0,00356
= 0,00445 hp
0,8

(Geankoplis,

1983)
Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

LD.33 Pompa Cooling Tower (PU-16)


Fungsi

: Memompa air dari cooling tower ke air pendingin

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi

: Commercial Steel

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
Tekanan

= 1 atm

Temperatur

= 25 oC

Laju alir massa (F)

= 7.040,737 kg/jam

= 4,311 lbm/s

Densitas ()

= 995,68 kg/m3

= 62,1258 lbm/ft3

Universitas Sumatera Utara

Viskositas ()

= 0,8007 cP

Laju alir volumetrik, Q =

= 0,0005 lbm/ft.s

F
4,311 lb m /sec
=
= 0,0693 ft3/s
62,1258 lb m / ft 3

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)

= 3,9 (0,0693)0,45 (62,1258)0,13


= 2,00 in
Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :
Ukuran nominal

: 2 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 5,047 in

= 0,4205 ft

Diameter Luar (OD)

: 5,563 in

= 0,4635 ft

Inside sectional area

: 0,1390 ft2

Kecepatan linear, v = Q/A =


Bilangan Reynold : NRe =

0,4984 ft 3 /s
= 3,5858 ft/s
0,1390 ft 2
v D

(62,1585 lbm/ft 3 )(3,5858 ft/s)(0,4205 ft)


0,0005 lbm/ft.s

= 174.236,0822 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 174.236,0822 dan /D = 0,0001
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,0035

Friction loss :

A v2
3,5858 2
1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1 2
= 0,55 (1 0 )
A1 2
2(1)(32,174 )

= 0,1099 ft.lbf/lbm

Universitas Sumatera Utara

2 elbow 90 = hf = n.Kf.

v2
3,5858 2
= 2(0,75)
2.g c
2(1)(32,174 )

1 check valve = hf = n.Kf.

= 0,2997 ft.lbf/lbm

v2
3,5858 2
= 1(2,0)
= 0,3996 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

(150)(. 3,5858 ) = 0,8552


L.v 2
= 4(0,003)
D.2.g c
(0,2058).2.(32,174)
2

Pipa lurus 150 ft = Ff = 4f


ft.lbf/lbm

1 Sharp edge exit = hex

A
v2
3,5858 2
1 1
= (1 0 )
= 0,1998
A2 2. .g c
2(1)(32,174 )

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 1,8643 ft.lbf/lbm
Kerja yang diperlukan, -Wf ;
v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 3,5858 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :

3,5858 2 0
2 x 32,174

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 1,8643 + 0 = 0
32,174
62,1258

P1 = 2432,7121 lbf/ft2
1 ft 2
= 2432,7121 lbf/ft x
= 16,8938 lbf/in2
2
144 in
2

Sehingga,
-Wf =

2432,7121 2117,92
+ 0,1998 + 3 + 1,8643
62,1258

= 10,1283 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;

Universitas Sumatera Utara

WS =

W f .Q .

550
10,1283 ft.lbf / lbm x 0,4984 ft 3 / s x 62,1258 lbm / ft 3
=
= 0,570 hp
550 ft.lbf / s.hp

.
Untuk efisiensi alat 80%, maka :
Tenaga pompa yang dibutuhkan =

0,570
= 0,7132 hp
0,8

(Geankoplis, 1983)

Maka dipilih pompa yang berdaya motor 1 hp

LD.34 Pompa Deaerator (PU-17)


Fungsi

: Memompa air dari deaerator ke ketel uap

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi

: Commercial Steel

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
P = 1 atm
Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 436,8142 kg/jam

= 0,267 lbm/detik

Densitas ()

= 995,68 kg/m3

= 62,1258 lbm/ft3

Viskositas ()

= 0,8007 cP

= 0,0005 lbm/ft.s

Laju alir volumetrik, Q =

F
0,267 lb m /sec
=
= 0,004 ft3/s
3
62,1258 lb m / ft

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (0,004)0,45 (62,1258)0,13
= 0,5746 in
Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :
Ukuran nominal

: 0,75 in

Schedule number

: 40

Universitas Sumatera Utara

Diameter Dalam (ID)

: 0,824 in

Diameter Luar (OD)

: 1,050 in

Inside sectional area

: 0,00371 ft

= 0,0686 ft
= 0,0874 ft
2

0,004 ft 3 /s
Kecepatan linear, v = Q/A =
= 1,159 ft/s
0,00371ft 2
Bilangan Reynold : NRe =

v D

(62,1585 lbm/ft3 )(1,159 ft/s)(0,0686 ft)


0,0005 lbm/ft.s

= 9.201,7241 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 9.201,7241 dan /D = 0,000887
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,0085

Friction loss :

A v2
1,1592
= 0,55 (1 0)
1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1 2
A1 2
2(1)(32,174)

= 0,0114 ft.lbf/lbm

v2
1,1592
3 elbow 90 = hf = n.Kf.
= 3(0,75)
2.g c
2(1)(32,174 )
1 check valve = hf = n.Kf.

= 0,04704 ft.lbf/lbm

v2
1,1592
= 1(2,0)
= 0,0418 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

(50)(. 1,159)
L.v 2
Pipa lurus 50 ft= Ff = 4f
=4(0,0085)
= 0,517
D.2.g c
(0,2957 ).2.(32,174)
2

ft.lbf/lbm
2

1 Sharp edge exit = hex

A
1,1592
v2
= 1 1
= (1 0)
=0,021
A2 2. .g c
2(1)(32,174)

ft.lbf/lbm

Universitas Sumatera Utara

Total friction loss : F = 0,6389 ft.lbf/lbm


Kerja yang diperlukan, -Wf ;
v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

v1

= 0 ; v2 = 1,0686 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :
1,1592 0

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 0,6389 + 0 = 0
2 x 32,174
32,174
62,1258
+

P1 = 2345,4165 lbf/ft2
1 ft 2
= 2345,4165 lbf/ft x
= 16,3061 lbf/in2
2
144 in
2

Sehingga,
-Wf =

2345,4165 2117,92
+ 0,021 + 3 + 0,6389
62,1258

= 7,3196 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .

550
7,3196 ft.lbf / lbm x0,0022 ft 3 / s x 62,1258 lbm / ft 3
=
= 0,00356 hp
550 ft.lbf / s.hp

.
Untuk efisiensi alat 80%, maka :
Tenaga pompa yang dibutuhkan =

0,00356
= 0,00445 hp
0,8

(Geankoplis,

1983)
Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

Universitas Sumatera Utara

LD.35 Pompa Bahan Bakar 1 (PU-18)


Fungsi
KU-01

: Memompa bahan bakar solar dari TB-01 ke ketel uap

Jenis

: Pompa sentrifugal

Bahan konstruksi

: Commercial Steel

Jumlah

: 1 unit

Kondisi operasi :
Tekanan

= 1 atm

Temperatur

= 30 oC

Laju alir massa (F)

= 44,5052 kg/jam

= 0,0272 lbm/s

Densitas ()

= 890,0712 kg/m3

= 55,5656 lbm/ft3

Viskositas ()

= 1,2 cP

= 0,0007 lbm/ft.s

Laju alir volumetrik, Q =

F
0,0272 lb m /sec
=
= 0,00049 ft3/s
3
55,5656 lb m / ft

Desain pompa :
Di,opt

= 3,9 (Q)0,45 ()0,13

(Walas,1988)
= 3,9 (0,00049)0,45 (55,5656)0,13
= 0,213 in
Dari Appendiks A.5 Geankoplis (1997), dipilih pipa commercial steel :
Ukuran nominal

: 1/2 in

Schedule number

: 40

Diameter Dalam (ID)

: 0,622 in

= 0,0518 ft

Diameter Luar (OD)

: 0,84 in

= 0,0699 ft

Inside sectional area

: 0,00211 ft2

Kecepatan linear, v = Q/A =


Bilangan Reynold : NRe =

0,00139 ft 3 /s
= 0,6592 ft/s
0,00211 ft 2
v D

Universitas Sumatera Utara

(55,5656 lbm/ft 3 )(0,6592 ft/s)(0,0518 ft)


0,0007 lbm/ft.s

= 2.354,7083 (Turbulen)
Untuk pipa commercial steel, harga = 0,000046

(Geankoplis,

1997)
Pada NRe = 2.354,7083 dan /D = 0,00088
Dari Fig.2.10-3 Geankoplis (1997), diperoleh harga f = 0,013
Friction loss :

A v2
0,6592 2
1 Sharp edge entrance= hc = 0,55 1 2
= 0,55 (1 0 )
A1 2
2(1)(32,174 )

= 0,00371 ft.lbf/lbm
1 elbow 90 = hf = n.Kf.

v2
1,06866 2
= 1(0,75)
2.g c
2(1)(32,174 )

2 check valve = hf = n.Kf.

= 0,00506 ft.lbf/lbm

v2
0,6592 2
= 2(2,0)
= 0,0270 ft.lbf/lbm
2.g c
2(1)(32,174 )

L.v 2
(20)(. 0,6592) = 0,1355
= 4f
= 4(0,013)
D.2.g c
(0,0874).2.(32,174)
2

Pipa lurus 20 ft = Ff
ft.lbf/lbm

1 Sharp edge exit = hex

A
v2
0,6592 2
1 1
= (1 0 )
= 0,0067
A2 2. .g c
2(1)(32,174 )

ft.lbf/lbm
Total friction loss : F = 0,17806 ft.lbf/lbm
Kerja yang diperlukan, -Wf ;
v22 v12 g ( Z 2 Z1 ) P2 P1
+
+
+ F + Wf = 0
2.g c
gc

(Geankoplis,1983)
Bila :
Wf

=0

Z1

= 0 ; Z2 = 3 ft

Universitas Sumatera Utara

v1

= 0 ; v2 = 0,6592 ft/s

P2

= 1 atm = 14,696 lbf/in2 = 2117,92 lbf/ft2

Maka :

0,6592 2 0
2 x 32,174

32,174 (3 0) 2117,92 P1
+
+ 0,17806 + 0 = 0
32,174
55,5656

P1 = 2294,8912 lbf/ft2
= 2294,8912 lbf/ft2 x

1 ft 2
= 15,9367 lbf/in2
144 in 2

Sehingga,
-Wf =

2294,8912 2117,92
+ 0,00675 + 3 + 0,17806
55,5656

= 6,369 ft.lbf/lbm
Daya pompa, Ws ;
WS =

W f .Q .

550
6,369 ft.lbf / lbm x 0,001222 ft 3 / s x 55,5656 lbm / ft 3
=
= 0,0007764 hp
550 ft.lbf / s.hp

Untuk efisiensi alat 80%, maka :


Tenaga pompa yang dibutuhkan =

0,0007764
= 0,000970 hp
0,8

(Geankoplis,

1983)
Maka dipilih pompa yang berdaya motor 0,05 hp

Universitas Sumatera Utara

LAMPIRAN E
PERHITUNGAN ASPEK EKONOMI
Dalam pra rancangan pabrik sabun transparan digunakan asumsi sebagai
berikut:
Pabrik beroperasi selama 330 hari dalam setahun.
Perhitungan didasarkan pada harga peralatan tiba di pabrik atau purchasedequipment delivered (Peters et.al., 2004).
Harga alat disesuaikan dengan nilai tukar dolar terhadap rupiah adalah :
US$ 1 = Rp.9.025 ,- (Bank Indonesia, 11 Maret 2011)

LE.1 Modal Investasi Tetap (Fixed Capital Investment)


LE.1.1 Modal Investasi Tetap Langsung (MITL)
LE.1.1.1 Biaya Tanah Lokasi Pabrik
Menurut keterangan masyarakat setempat. biaya tanah pada lokasi pabrik berkisar
Rp 2.000.000/m2.
Luas tanah seluruhnya

= 12.320 m2

Harga tanah seluruhnya

= 12.320 m2 Rp 2.000.000/m2 = Rp. 24.640.000.000

Biaya administrasi tanah diperkirakan 5% dari harga tanah seluruhnya


Biaya administrasi tanah = 0,05 Rp. 24.640.000.000 = 1.232.000.000,00
Biaya perataan tanah = 0,05 Rp. 24.640.000.000 = 1.232.000.000,00
Total biaya tanah (A)
=24.640.000.000 + 1.232.000.000,00 + 1.232.000.000,00
= 27.104.000.000

LE-1

Universitas Sumatera Utara

LE.1.1.2 Harga Bangunan


Tabel LE.1 Perincian Harga Bangunan. dan Sarana Lainnya
No
1
2

Nama Bangunan
Pos Keamanan

Luas (m2)

Harga (Rp/m2)

Jumlah (Rp)

30

1.000.000

250

800.000

Rp. 200.000.000

200

1.000.000

Rp. 200.000.000

Rp. 30.000.000

Tempat Parkir
Taman

Areal Bahan Baku

200

1.500.000

Rp. 300.000.000

Ruang Kontrol

150

1.500.000

Rp. 225.000.000

Areal Proses

4.000

3.000.000

Rp. 12.000.000.000

Areal Produk

500

1.500.000

Rp. 750.000.000

Perkantoran

250

1,500,000

Rp. 375.000.000

Laboratorium

150

1,500,000

Rp. 225.000.000

10

Poliklinik

50

1.500.000

Rp. 75.000.000

11

Kantin

80

1,000,000

Rp. 80.000.000

12

Ruang Ibadah

80

1.500.000

Rp. 120.000.000

13

Gudang Peralatan

100

750.000

Rp. 75.000.000

14

Bengkel

100

750.000

Rp. 75.000.000

15

Perpustakaan

80

1,000,000

Rp. 80.000.000

16

Unit Pemadam Kebakaran

100

1,000,000

Rp.100.000.000

17

Unit Pengolahan Air

1.000

1.500.000

Rp. 1.500.000.000

18

Pembangkit Listrik

300

1,500,000

Rp. 450.000.000

19

Pengolahan Limbah

400

1,500,000

Rp. 600.000.000

20

Area Perluasan

2000

750.000

Rp. 1.500.000.000

21

Perumahan Karyawan

1500

1,500,000

Rp. 2.250.000.000

22

Sarana Olahraga

400

350.000

23

Jalan

400

350.000

Jumlah
Total harga bangunan saja (B)

12320

Rp. 140.000.000

Rp. 140.000.000
Rp. 21.490.000.000

= Rp. 21.490.000.000,-

Universitas Sumatera Utara

LE.1.1.3 Perincian Harga Peralatan


Harga peralatan yang diimpor dapat ditentukan dengan menggunakan
persamaan berikut (Timmerhaus et al, 2004):
X I
Cx = Cy 2 x
X 1 I y
m

dimana: Cx = harga alat pada tahun 2010


Cy = harga alat pada tahun dan kapasitas yang tersedia
X1 = kapasitas alat yang tersedia
X2 = kapasitas alat yang diinginkan
Ix = indeks harga pada tahun 2010
Iy = indeks harga pada tahun yang tersedia
m = faktor eksponensial untuk kapasitas (tergantung jenis alat)
Untuk menentukan indeks harga pada tahun 2010 digunakan metode
regresi koefisien korelasi:
r=

[n X i Yi X i Yi ]
(n X i 2 (X i )2 ) (n Yi 2 (Yi )2 )

(Montgomery,

1992)

Universitas Sumatera Utara

Tabel LE.2 Harga Indeks Marshall dan Swift


Tahun

Indeks

Xi.Yi

Xi

Yi

No.

(Xi)

(Yi)

1989

895

1780155

3956121

801025

1990

915

1820850

3960100

837225

1991

931

1853621

3964081

866761

1992

943

1878456

3968064

889249

1993

967

1927231

3972049

935089

1994

993

1980042

3976036

986049

1995

1028

2050860

3980025

1056784

1996

1039

2073844

3984016

1079521

1997

1057

2110829

3988009

1117249

10

1998

1062

2121876

3992004

1127844

11

1999

1068

2134932

3996001

1140624

12

2000

1089

2178000

4000000

1185921

13

2001

1094

2189094

4004001

1196836

14

2002

1103

2208206

4008004

1216609

Total

27937

14184

28307996

55748511

14436786

(Sumber: Tabel 6-2 Timmerhaus et al, 2004)


Data : n = 14
XiYi = 28307996

Xi = 27937

Yi = 14184

Xi = 55748511

Yi = 14436786

Dengan memasukkan harga-harga pada Tabel LE.2, maka diperoleh harga


koefisien korelasi:
r =

(14)(28307996) (27937)(14184)
[(14)(55748511) (27937) 2 ] [(14)(14436786) (14184) 2 ]

= 0.98 1
Harga koefisien yang mendekati 1 menyatakan bahwa terdapat hubungan
linier antar variabel X dan Y. sehingga persamaan regresi yang mendekati
adalah persamaan regresi linier.
Persamaan umum regresi linier: Y = a + b X
dengan:

= indeks harga pada tahun yang dicari (2010)

Universitas Sumatera Utara

= variabel tahun ke n 1

a, b = tetapan persamaan regresi


Tetapan regresi ditentukan oleh :

b=

(n X i Yi ) (X i Yi )
(n X i 2 ) (X i )2

a =

Yi. Xi 2 Xi. Xi.Yi


n.Xi 2 (Xi) 2

Maka :
a

(14184)(55748511) (27937)(28307996) 103604228


=
= 32528,8
3185
(14)(55748511) (27937) 2
b =

(14)(28307996) (27937)(14184) 53536


=
= 16,809
3185
(14)(55748511) (27937) 2

Sehingga persamaan regresi liniernya adalah:


Y=a+bX
Y = 16,8088X 32528,8
Dengan demikian harga indeks pada tahun 2010 adalah:
Y = 16,8088(2010) 32528,8
Y = 1256,8703
Perhitungan harga peralatan menggunakan harga faktor eksponsial (m)
Marshall & Swift. Harga faktor eksponen ini beracuan pada Tabel 6-4
Timmerhaus et al, 2004. Untuk alat yang tidak tersedia, faktor eksponensialnya
dianggap 0,6 (Timmerhaus et al, 2004).
Contoh perhitungan harga peralatan:

a. Tangki RBDPO
Kapasitas tangki. X2 = 7.141,085 m3. Dari Gambar LE.1. diperoleh untuk harga
kapasitas tangki (X1) 1 m pada tahun 2002 adalah (Cy) US$ 5700. Dari tabel 6-4.
Peters et.al., 2004. faktor eksponen untuk tangki adalah (m) 0,57. Indeks harga
pada tahun 2002 (Iy) 1103.

Universitas Sumatera Utara

Purchased cost, dollar

10

103

102

Capacity, gal
104

105

105

Mixing tank with agitator


304 Stainless stell

104

Carbon steel
310 kPa (30 psig) Carbon-steel tank (spherical)

103
10-1

P-82
Jan,2002

10

10

103

Capacity, m3

Gambar LE.1 Harga Peralatan untuk Tangki Penyimpanan (Storage)


(Peters et.al., 2004)

Indeks harga tahun 2010 (Ix) adalah 1256,8703 Maka estimasi harga tangki untuk
(X2) 2.442,7465 m3adalah:
5.712,87
Cx = US$ 5700
1

0 , 57

1256,8703
1103

Cx = US$ 3.064.479,13 (Rp 9025,-)/(US$ 1)


Cx = Rp . 27.963.372,030 ,-/unit
Dengan cara yang sama diperoleh perkiraan harga alat lainnya yang dapat dilihat
pada Tabel LE.2 untuk perkiraan peralatan proses dan Tabel LE.3 untuk perkiraan
peralatan utilitas.

Universitas Sumatera Utara

Untuk harga alat impor sampai di lokasi pabrik ditambahkan biaya sebagai
berikut:
-

Biaya transportasi

= 5%

Biaya asuransi

= 1%

Bea masuk

= 15 %

(Rusjdi,

= 10 %

(Rusjdi,

= 10 %

(Rusjdi,

2004)
-

PPn
2004)

PPh
2004)

= 0,5 %

Biaya gudang di pelabuhan

Biaya administrasi pelabuhan = 0,5 %

Transportasi lokal

= 0,5 %

Biaya tak terduga

= 0,5 %

Total

= 43 %

Untuk harga alat non impor sampai di lokasi pabrik ditambahkan biaya sebagai
berikut:
-

PPn

= 10 %

(Rusjdi, 2004)

PPh

= 10 %

(Rusjdi, 2004)

Transportasi lokal

= 0,5 %

Biaya tak terduga

= 0,5 %

Total

= 21 %

Universitas Sumatera Utara

Tabel LE.3 Estimasi Harga Peralatan Proses


No

Nama Alat

Jumlah

Ket*)

Tangki RBDPO

Tangki VCO

Tangki ethanol

Tangki gliserin

Tangki pewangi

Tangki gliserol

Pompa 01

1
1

Pompa 02

NI

Pompa 03

NI

10

Pompa 04

NI

11

Pompa 05

NI

12

Pompa 06

NI

13

Pompa 07

NI

14

Pompa 08

NI

15

Pompa 09

NI

16

Pompa 10

NI

17

gudang sabun

NI

18

gudang gula

NI

19

gula asam sitrat

NI

20

gudang pewarna

NI

21

Pencetakan

NI

22

Cooler 01 (E-101)

23

Tangki mixer -01

24

Tangki mixer 02

1
1

25

Saponifikasi

26

Separator

27

BE 01

28

BE 02

4
1
2
1
1

NI
NI
NI
NI
NI
NI
NI

I
I
I

Harga/unit

Total Harga

(US$)

(Rp)

927.024,43

33.465.581.920

3.064.479,13

27.656.924.150

247.176,24

4.461.531.132

704.767,91

6.431.007.145

602.309,47

5.496.073.958

394.507,93

3.599.884.845

2.305,04

21.033.519

3.411,02

31.125.529

1.253,45

11.437.748

990,28

9.036.293

990,28

9.036.293

990,28

9.036.293

990,28

9.036.293

990,28

9.036.293

990,28

9.036.293

990,28

9.036.293

1.776.019,12

16.206.174.509

198.978,89

1.815.682.389

148.714,51

1.357.019.859

148.713,94

1.357.014.729

1.097.473,54

10.014.446.010

155.761,45

1.421.323.230

15.599,61

142.346.456

15.599,61
15.599,61
15.599,61

142.346.456
142.346.456
142.346.456

323.538,48

2.952.288.675

226.196,90

2.064.046.723

Universitas Sumatera Utara

Tabel LE.3 Estimasi Harga Peralatan Proses


29

BE 03

30

BE 04

31

BE 05

113.272,70

1.033.613.359

113.272,70

1.033.613.359

300.479,19

2.741.872.571
98.870.951.678

Harga total

11.816.143.741

Impor

87.054.807.938

Non impor
*)

Keterangan : I: untuk peralatan impor. NI: untuk peralatan non impor.

Tabel LE.4 Estimasi Harga Peralatan Utilitas


No
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19

Nama Alat

Jumlah

Ket*)

Harga/unit (Rp)

Total Harga (Rp)

SC

Rp

29.434.863

Rp

29.434.863

V-03

Rp

34.295.017

Rp

34.295.017

V-04

Rp

25.823.204

Rp

25.823.204

V-05

Rp

159.582.560

Rp

159.582.560

V-06

Rp

100.721.463

Rp

100.721.463

V-08

Rp

64.453.063

Rp

64.453.063

V-09

Rp

140.093.157

Rp

140.093.157

V-10

Rp

67.197.991

Rp

67.197.991

V-11

Rp

140.093.157

Rp

140.093.157

V-12

Rp

474.777.315

Rp

474.777.315

V-13

Rp

116.484.278

Rp

116.484.278

V-14

Rp

44.656.235

Rp

44.656.235

V-15

Rp

3.135.717

Rp

3.135.717

V-16

Rp

368.516.433

Rp

368.516.433

V-17

Rp

536.603.100

Rp

536.603.100

V-01

NI

6.000.000

Rp

6.000.000

V-02

NI

8.000.000

Rp

8.000.000

V-07

NI

6.000.000

Rp

6.000.000

P-01

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

Universitas Sumatera Utara

20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35

P-02

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-03

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-04

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-05

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-06

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-07

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-08

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-09

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-10

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-11

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-12

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-13

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-14

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-15

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-16

NI

10.000.000

Rp

10.000.000

P-17

1
NI
Harga total

10.000.000

Rp

10.000.000
5.314.707.336

Impor

2.655.552.821

Non impor

2.636.952.746

*)

Keterangan : I: untuk peralatan impor. NI: untuk peralatan non impor.

Total harga peralatan tiba di lokasi pabrik (purchased-equipment delivered):


Total = 1,43 x (Rp. 87.054.807.938 + Rp . 2.655.552.821,-)
+ 1,21 (Rp. 11.816.143.741- + Rp. 2.636.952.746)
= Rp. 129.221.556.509,76
Biaya pemasangan diperkirakan 15 % dari total harga peralatan (Timmerhaus.
2004).
= 0,15 x Rp. 129.221.556.509,76
= Rp. 19.383.233.476,46
Sehingga total harga peralatan ditambah biaya pemasangan adalah:
Total Harga Peralatan (C) = Rp. 148.604.789.986,23

Universitas Sumatera Utara

LE.1.1.4 Instrumentasi dan Alat Kontrol


Diperkirakan biaya instrumentasi dan alat kontrol 40% dari total harga
peralatan
(Timmerhaus et al.
2004).
Biaya instrumentasi dan alat kontrol (D) = 0,4 Rp. 148.604.789.986
=Rp. 59.441.915.994,49

LE.1.1.5 Biaya Perpipaan


Diperkirakan biaya perpipaan 50% dari total harga peralatan
(Timmerhaus et al. 2004).
Biaya perpipaan (E) = 0,5 Rp. 148.604.789.98
= Rp. 74.302.394.993,11
LE.1.1.6 Biaya Instalasi Listrik
Diperkirakan biaya instalasi listrik 35% dari total harga peralatan.
(Timmerhaus

et

al.

2004).
Biaya instalasi listrik (F) = 0,35 Rp. 148.604.789.98
= Rp. 52.011.676.495,18

LE.1.1.7 Biaya Insulasi


Diperkirakan biaya insulasi 60 % dari total harga peralatan. (Timmerhaus et al.
2004).
Biaya insulasi (G) = 0,6 Rp. 148.604.789.98
= Rp. 89.162.873.991,74

LE.1.1.8 Biaya Inventaris Kantor


Diperkirakan biaya inventaris kantor 15% dari total harga peralatan dan
pemasangan.
(Timmerhaus et al. 2004)
Biaya inventaris kantor (H) = 0,15 Rp. 148.604.789.98
= Rp. 22.290.718.497,93

Universitas Sumatera Utara

LE.1.1.9 Biaya Perlengkapan Kebakaran dan Keamanan


Diperkirakan biaya perlengkapan kebakaran dan keamanan 30% dari total harga
peralatan dan pemasangan.
(Timmerhaus et al. 2004)
Biaya perlengkapan kebakaran dan keamanan ( I ) = 0,3 Rp. 148.604.789.98
= Rp. 44.581.436.995,87

LE.1.1.10 Sarana Transportasi


Tabel LE.5 Biaya Sarana Transportasi
Tipe

Harga/ Unit
(Rp)

No.

Jenis Kendaraan

Unit

1
2
3
4
5
6
7

Direktur
Sekretaris
Manager
Bus Karyawan
Truk
Mobil Pemasaran
Ambulance

2
5
5
2
10
12
1

Fortuner
Avanza
Kijang Inova
Bus
Truk
Avanza
Minibus

Rp. 457.000.000
Rp. 165.000.000
Rp. 290.000.000
Rp. 410.000.000
Rp. 350.000.000
Rp. 165.000.000
Rp. 110.000.000

Mobil Pemadam
Kebakaran

Truk Tangki

Rp. 450.000.000

Total
(Sumber: www.autocarprices.com)
Total MITL

Harga Total (Rp)


Rp 914.000.000,00
Rp .825.000.000,00
Rp.1.450.000.000,00
Rp. 820.000.000,00
Rp. 3.500.000.000,00
Rp. 1.980.000.000,00
Rp. 110.000.000,00
Rp. 900.000.000,00
Rp. 10.499.000.000,00

= A+B+C+D+E+F+G+H+I+J
= Rp . 549.488.806.954,55

LE.1.2 Modal Investasi Tetap Tak Langsung (MITTL)


LE.1.2.1 Pra Investasi
Diperkirakan 20% dari total MITL.

(Timmerhaus et al. 2004).

Pra Investasi (A) = 0,2 x Rp . 549.488.806.954,55 = Rp. 109.897.761.390,91

LE.1.2.2 Biaya Engineering dan Supervisi


Diperkirakan 40% dari total MITL.

(Timmerhaus et al. 2004).

Biaya Engineering dan Supervisi (B) = 0,40 Rp . 549.488.806.954,55


= Rp. 219.795.522.781,82

LE.1.2.3 Biaya Legalitas

Universitas Sumatera Utara

Diperkirakan 15% dari total MITL.

(Timmerhaus et al. 2004).

Biaya Legalitas (C) = 0,1 Rp . 549.488.806.954,55= Rp. 82.423.321.043


LE.1.2.4 Biaya Kontraktor
Diperkirakan 20% dari total MITL.
Biaya Kontraktor
109.897.761.390,91

(D) =

(Timmerhaus et al. 2004).


0,2 Rp . 549.488.806.954,55 = Rp.

LE.1.2.5 Biaya Tak Terduga


Diperkirakan 20% dari total MITL.
Biaya Tak Terduga

(E) =

(Timmerhaus et al. 2004).


0,2 Rp . 549.488.806.954,55 = Rp.

109.897.761.390,91
Total MITTL = A + B + C + D + E = Rp. 631.912.127.997,73
Total MIT

= MITL + MITTL
= Rp . 549.488.806.954,55 + Rp. 631.912.127.997,73
= Rp. 1.181.400.934.952,27

LE.2 Modal Kerja


Modal kerja dihitung untuk pengoperasian pabrik selama 3 bulan (90 hari).
LE.2.1 Persediaan Bahan Baku
LE.2.1.1 Bahan Baku Proses
VCO
Kebutuhan

= 1.785,271kg/jam

Harga

= Rp 20.000 ,-/kg

Harga total

= 90 hari 24 jam/hari 1.785,271kg/jam Rp 20.000,=

Rp. 77.123.707.200,00

RBDPO
Kebutuhan

= 7.141,085kg/jam

Harga

= Rp 5.000,-/kg

Harga total

= 90hari 24 jam/hari 7.141,085 kg/jam Rp 5.000,=

Rp. 77.123.718.000,00

Universitas Sumatera Utara

KOH
Kebutuhan

= 177,739 Kg/jam

Harga

= Rp. 30.000

Harga total

= 90 hari x 24 jam/hari x 177,739 Kg/jam x Rp. 30.000


= Rp. 1.151.7487.200

Pewangi
Kebutuhan

= 1.319,129 Kg/jam

Harga

= Rp. 150.000

Harga total

= 90 hari x 24 jam/hari x 1.319,129 Kg/jam x Rp. 150.000


= Rp . 427.397.796.000,00

Pewarna
Kebutuhan

= 565,341 Kg/jam

Harga

= Rp. 55.000

Harga total

= 90 hari x 24 jam/hari x 565,341 Kg/jam x Rp. 55.000


= Rp. 67.162.510.800,00

Gula
Kebutuhan

= 942,235 Kg/jam

Harga

= Rp. 20.000

Harga total

= 90 hari x 24 jam/hari x 942,235 Kg/jam x Rp. 20.000


= Rp. 40.704.552.000,00

Gliserin
Kebutuhan

= 2.826,705 Kg/jam

Harga

= Rp. 24.000

Harga total

= 90 hari x 24 jam/hari 2.826,705 Kg/jam x Rp. 24.000


= Rp. 146.536.387.200,00

Asam Sitrat
Kebutuhan

= 565,341 kg /jam

Harga

= Rp. 9.000

Harga total

= 90 hari x 24 jam/hari x565,341 kg /jam x Rp. 9.000


= Rp. 10.990.229.040,00

Ethanol
Kebutuhan

= 3580,492 Kg/jam

Harga

= Rp. 17.000

Harga total

= 90 hari x 24 jam/hari x 3580,492Kg/jam x Rp. 17.000

Universitas Sumatera Utara

= Rp. 131.475.666.240,00

LE.2.1.2 Persediaan Bahan Baku Utilitas


1. Alum (Al2(SO4)3
Kebutuhan

= 0,11008 kg/jam

Harga

= Rp. 2.500

(PT.

Bratachem,

2010)
Harga Total

= 90 hari 24 jam/hari 0,11008 kg/jam Rp 2.500,-/kg

= Rp. 594.432
2. Soda Abu Na2CO3
Kebutuhan

= 0,05944 kg/jam

Harga

= Rp. 3.500

(PT.

Bratachem,

2010)
Harga Total

= 90 hari 24 jam/hari 0,05944 kg/jam Rp 3.500,-/kg


= Rp. 449.366,40

Kaporit
Kebutuhan

= 0,002582 kg/jam

Harga

= Rp 11.000,-/kg

(PT.

Bratachem,

2010)
Harga total

= 90 hari 24 jam/hari 0,002582 kg/jam Rp 11.000,-/kg


= Rp.61.348,32,-

NaOH
Kebutuhan

= 0,02513 kg/jam

Harga

= Rp.7.350,-/kg

(PT.

Bratachem,

2010)
Harga total

= 90 hari 24 jam/hari 0,02513 kg/jam Rp 7.350,-/kg


= Rp.16.623,50,-

Solar
Kebutuhan

= 124,652 ltr/jam

Harga solar untuk industri = Rp.7.680,-/liter

(PT.Pertamina,

2009)
Harga total

= 90 hari 24 jam/hari 124,652 ltr/jam Rp. 7.680,-

/liter

Universitas Sumatera Utara

= Rp. 2.067.827.097,60,H2SO4
Kebutuhan

= 0,07101 kg/jam

Harga

= Rp.35.000,-/kg

(PT.

Bratachem,

2010)
Harga total

= 90 hari 24 jam/hari 0,5471 kg/jam Rp 35.000,-/kg


= Rp.223.681,50,-

Total biaya persediaan bahan baku proses dan utilitas selama 3 bulan (90 hari)
adalah Rp . 689.135.414.156,42

LE.2.2 Kas
LE.2.2.1 Gaji Pegawai
Tabel LE.6 Perincian Gaji Pegawai
Jabatan
Dewan Komisaris
Direktur
Staf Ahli
Sekretaris
Manajer Produksi
Manajer Teknik
Manajer Umum dan Keuangan
Manajer Pemasaran
Kepala Seksi Proses
Kepala Seksi Laboratorium R & D
Kepala Seksi Utilitas
Kepala Seksi Pergudangan
Kepala Seksi Listrik
Kepala Seksi Instrumentasi
Kepala Seksi Pemeliharaan Pabrik
Kepala Seksi Mesin
Kepala Seksi Keuangan
Kepala Seksi Administrasi
Kepala Seksi Keamanan
Kepala Seksi Personalia
Kepala Seksi HUMAS
Kepala Seksi Distribusi
Kepala Seksi Penjualan

Jumlah
1
1
1
5
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1

Gaji/bulan

Jumlah gaji/bulan

(Rp)

(Rp)

15.000.000
25.000.000
8.000.000
4.000.000
10.000.000
10.000.000
10.000.000
10.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000

15.000.000
25.000.000
8.000.000
20.000.000
10.000.000
10.000.000
10.000.000
10.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000
5.000.000

Universitas Sumatera Utara

Karyawan Produksi
Karyawan Lab dan R & D

62
5

2.000.000
1.500.000

124.000.000
7.500.000

Karyawan Utilitas

1.500.000

7.500.000

Karyawan Pergudangan

1.500.000

7.500.000

Karyawan Teknik

10

1.500.000

15.000.000

Karyawan Bagian Keuangan

1.500.000

12.000.000

Karyawan Personalia

1.500.000

6.000.000

Karyawan Pemasaran

1.500.000

6.000.000

Dokter

4.000.000

8.000.000

1.500.000

6.000.000

Perawat

Tabel LE.6 Perincian Gaji Pegawai


4

Petugas Keamanan

12

1.300.000

15.600.000

Petugas Kebersihan

1.100.000

8.800.000

Supir

1.500.000

9.000.000
Rp. 415.300.000

160
Total gaji pegawai selama 1 bulan = Rp. 415.300.000
Total gaji pegawai selama 3 bulan = Rp. 1.245.900.000
LE.2.2.2 Biaya Administrasi Umum

Diperkirakan 10% dari gaji pegawai = 0,1 Rp. 1.245.900.000 (Peters et.al.,
2004)
=

Rp . 124.590.000,00

LE.2.2.3 Biaya Pemasaran


Diperkirakan 10% dari gaji pegawai = 0,1 Rp. 1.245.900.000. (Peters et.al.,
2004)
= Rp . 124.590.000,00

LE.2.2.4 Pajak Bumi dan Bangunan


Dasar perhitungan Pajak Bumi dan Bangunan (PBB) mengacu kepada
Undang-Undang RI No. 20 Tahun 2000 Jo UU No. 21 Tahun 1997 tentang Bea
Perolehan Hak atas Tanah dan Bangunan sebagai berikut:

Universitas Sumatera Utara

Yang menjadi objek pajak adalah perolehan hak atas tanah dan atas bangunan
(Pasal 2 ayat 1 UU No.20/00).

Dasar pengenaan pajak adalah Nilai Perolehan Objek Pajak (Pasal 6 ayat 1
UU No.20/00).

Tarif pajak ditetapkan sebesar 5% (Pasal 5 UU No.21/97).

Nilai Perolehan Objek Pajak Tidak Kena Pajak ditetapkan sebesar Rp.
30.000.000.- (Pasal 7 ayat 1 UU No.21/97).

Besarnya pajak yang terutang dihitung dengan cara mengalikkan tarif pajak
dengan Nilai Perolehan Objek Kena Pajak (Pasal 8 ayat 2 UU No.21/97).

Maka berdasarkan penjelasan di atas. perhitungan PBB ditetapkan sebagai berikut


:
Wajib Pajak Pabrik Pembuatan Sabun Transparan
Nilai Perolehan Objek Pajak (NPOP)

Tanah

Rp. 1,232,000,000.00,-

Bangunan

Rp. 3,696,000,000.00

Total NPOP

Rp

Nilai Perolehan Objek Pajak Tidak Kena Pajak

(Rp.

Nilai Perolehan Objek Pajak Kena Pajak

Rp

Pajak yang Terutang (5% x NPOPKP)

Rp.

4.928.000.000,8.000.000,-)
4.920.000.000,12,300,000.00 ,-

Tabel LE.7 Perincian Biaya Kas


No.
1.
2.
3.
4.

Jenis Biaya
Gaji Pegawai
Administrasi Umum
Pemasaran
Pajak Bumi dan Bangunan
Total

Jumlah (Rp)
Rp. 1.245.900.000,00
Rp . 124.590.000,00
Rp . 124.590.000,00
Rp. 12,300,000
Rp. 1.507.380.000,00

LE.2.3 Biaya Start-Up

Universitas Sumatera Utara

Diperkirakan 15% dari Modal Investasi Tetap.

(Timmerhaus et al.

2004).
= 0,15 Rp. 1.181.400.934.952,27
= Rp. 177.210.140.242,84
LE.2.4 Piutang Dagang

PD =

IP
HPT
12

dimana:

PD = piutang dagang
IP = jangka waktu kredit yang diberikan (3 bulan)
HPT = hasil penjualan tahunan

Penjualan:
1. Harga jual gliserol= Rp 40.000,-/kg
Produksi gliserol = 671,234 kg/jam
Hasil penjualan gliserol tahunan yaitu:
= 536,99 kg/jam 24 jam/hari 330 hari/tahun Rp 45.000,-/kg
= Rp. 212.646.931.200,00
2. Harga Jual Sabun transparan = Rp 30.000,-/kg
Produksi Sabun transparan = 18.844,697 kg/jam
Hasil penjualan Sabun transparan tahunan yaitu:
= 15.075,76 kg/jam 24 jam/hari 330 hari/tahun Rp 30.000,-/kg
= Rp. 4.477.500.007.200,00
Hasil penjualan total tahunan = Rp. 4.690.146.938.400,00
3
Rp. 4.690.146.938.400,00
Piutang Dagang =
12
= Rp. 1.172.536.734.600,00
Perincian modal kerja dapat dilihat pada tabel di bawah ini.
Tabel LE.8 Perincian Modal Kerja
No.
1.
2.

Jenis Biaya
Bahan Baku Proses dan Utilitas
Kas

Jumlah (Rp)
Rp . 860.846.668.316,42
Rp. 1.507.380.000,00

Universitas Sumatera Utara

3.
4.

Start Up
Piutang Dagang

Rp. 177.210.140.242,84
Rp. 1.172.536.734.600,00

Total

Rp. 2.212.100.923.159,26

Total Modal Investasi = Modal Investasi Tetap + Modal Kerja


= Rp. 1.181.400.934.952,27 + Rp.
2.212.100.923.159,26
= Rp . 3.393.501.858.111,53
Modal ini berasal dari:
- Modal sendiri

= 70% dari total modal investasi


= 0,7 Rp . 3.393.501.858.111,53
= Rp . 2.375.451.300.678,07

- Pinjaman dari Bank

= 30% dari total modal investasi


= 0,3 Rp . 3.393.501.858.111,53

= Rp . 1.018.050.557.433,46
LE.3 Biaya Produksi Total
LE.3.1 Biaya Tetap (Fixed Cost = FC)
LE.3.1.1 Gaji Tetap Karyawan
Gaji tetap karyawan terdiri dari gaji tetap tiap bulan ditambah 3 bulan gaji
yang diberikan sebagai tunjangan. Sehingga :
Gaji total = (12 + 3) Rp. 415.300.000 = Rp. 6.229.500.000,00

LE.3.1.2 Bunga Pinjaman Bank


Bunga pinjaman bank adalah 15% dari total pinjaman.

(Bank Mandiri. 2010)

= 0,15 Rp . 1.018.050.557.433,46
= Rp. 152.707.583.615,02
LE.3.1.3 Depresiasi dan Amortisasi
Pengeluaran untuk memperoleh harta berwujud yang mempunyai masa
manfaat lebih dari 1 (satu) tahun harus dibebankan sebagai biaya untuk
mendapatkan,menagih dan memelihara penghasilan melalui penyusutan (Rusdji.
2004). Pada perancangan pabrik ini. dipakai metode garis lurus atau straight line

Universitas Sumatera Utara

method. Dasar penyusutan menggunakan masa manfaat dan tarif penyusutan


sesuai dengan Undang-undang Republik Indonesia No.17 Tahun 2000 Pasal 11
ayat 6 dapat dilihat pada tabel di bawah ini.

Tabel LE.9 Aturan depresiasi sesuai UU Republik Indonesia No. 17 Tahun 2000
Kelompok Harta

Masa

Tarif

Berwujud

(tahun)

(%)

Beberapa Jenis Harta

I.Bukan Bangunan
1.Kelompok 1

25 Mesin kantor. perlengkapan. alat perangkat/


tools industri.

2. Kelompok 2

3. Kelompok 3

16

12.5 Mobil. truk kerja


6.25 Mesin industri kimia. mesin industri mesin

II. Bangunan
Permanen

20

5 Bangunan sarana dan penunjang

Sumber: Waluyo. 2000 dan Rusdji.2004


Depresiasi dihitung dengan metode garis lurus dengan harga akhir nol.

D=

PL
n

dimana: D

= depresiasi per tahun

= harga awal peralatan

= harga akhir peralatan

= umur peralatan (tahun)

Tabel LE.10 Perhitungan Biaya Depresiasi sesuai UU RI No. 17 Tahun 2000


Komponen
Bangunan
Peralatan proses dan utilitas
Instrumentrasi dan pengendalian proses
Perpipaan
Instalasi listrik

Umur

Biaya (Rp)

(tahun)

Depresiasi (Rp)

Rp. 21.490.000.000,00

20

Rp. 1.074.500.000,00

Rp. 148.604.789.986,23

10

Rp. 14.860.478.998,62

Rp. 59.441.915.994,49

10

Rp. 5.944.191.599,45

Rp. 74.302.394.993,11

10

Rp. 7.430.239.499,31

Rp. 52.011.676.495,18

10

Rp. 5.201.167.649,52

Universitas Sumatera Utara

Insulasi
Inventaris kantor
Perlengkapan keamanan dan kebakaran
Sarana transportasi

Rp. 89.162.873.991,74

10

Rp. 8.916.287.399,17

Rp. 22.290.718.497,93

10

Rp. 2.229.071.849,79

Rp. 44.581.436.995,87

10

Rp. 4.458.143.699,59

Rp. 10.499.000.000,00
Total

10

Rp. 1.049.900.000,00
Rp. 51.163.980.695,45

Semua modal investasi tetap langsung (MITL) kecuali tanah mengalami


penyusutan yang disebut depresiasi. sedangkan modal investasi tetap tidak
langsung (MITTL) juga mengalami penyusutan yang disebut amortisasi.
Pengeluaran untuk memperoleh harta tak berwujud dan pengeluaran
lainnya yang mempunyai masa manfaat lebih dari 1 (satu) tahun untuk
mendapatkan. menagih. dan memelihara penghasilan dapat dihitung dengan
amortisasi dengan menerapkan taat azas (UURI Pasal 11 ayat 1 No. Tahun 2000).
Para Wajib Pajak menggunakan tarif amortisasi untuk harta tidak berwujud
dengan menggunakan masa manfaat kelompok masa 4 (empat) tahun sesuai
pendekatan perkiraan harta tak berwujud yang dimaksud (Rusdji. 2004).
Untuk masa 4 tahun. maka biaya amortisasi adalah 3% dari MITTL
sehingga:
Biaya amortisasi

= 0,03 Rp. 631.912.127.997,73

= Rp. 18.957.363.839,93
Total Biaya Depresiasi dan Amortisasi
= Rp. 51.163.980.695,45+ Rp. 18.957.363.839,93
= Rp. 70.121.344.535,39

LE.3.1.4 Biaya Perawatan Tetap


Biaya tetap perawatan terbagi menjadi:
1. Perawatan mesin dan alat-alat proses
Perawatan mesin dan peralatan dalam industri proses berkisar 2 sampai 20%.
diambil 10% dari harga peralatan terpasang di pabrik (Peters et.al., 2004).
Biaya perawatan mesin

= 0,1 Rp. 148.604.789.986,23


= Rp. 14.860.478.998,62

2. Perawatan bangunan

Universitas Sumatera Utara

Diperkirakan 10% dari harga bangunan.

(Peters et.al.,

2004)
= 0,1 Rp. 21,490,000,000.00
= Rp. 2,149,000,000.00
3. Perawatan kendaraan
Diperkirakan 10% dari harga kendaraan.

(Peters et.al.,

2004)
= 0,1 Rp. 10.499.000.000,00
=

Rp. 1.049.900.000,00

4. Perawatan instrumentasi dan alat kontrol


Diperkirakan 10% dari harga instrumentasi dan alat kontrol.

(Peters et.al.,

2004)
= 0,1 Rp. 59.441.915.994,49
= Rp. 5.944.191.599,45
5. Perawatan perpipaan
Diperkirakan 10 % dari harga perpipaan.

(Peters et.al.,

2004)
= 0,1 Rp. 74.302.394.993,11
= Rp. 7.430.239.499,31
6. Perawatan instalasi listrik
Diperkirakan 10% dari harga instalasi listrik.

(Peters et.al.,

2004)
= 0,1 Rp . 52.011.676.495,18
= Rp . 5.201.167.649,52
7. Perawatan insulasi
Diperkirakan 10% dari harga insulasi.

(Peters et.al.,

2004)
= 0,1 Rp. 89.162.873.991,74
= Rp . 8.916.287.399,17
8. Perawatan inventaris kantor

Universitas Sumatera Utara

Diperkirakan 10% dari harga inventaris kantor.

(Peters et.al.,

2004)
= 0,1 Rp. 22.290.718.497,93
= Rp. 2.229.071.849,79
9. Perawatan perlengkapan kebakaran
Diperkirakan 10% dari harga perlengkapan kebakaran.

(Peters et.al.,

2004
= 0,1 Rp. 44.581.436.995,87
= Rp. 4.458.143.699,59
Total Biaya Perawatan = Rp. 52.238.480.695,45

LE.3.1.5 Biaya Tambahan Industri (Plant Overhead Cost)


Biaya tambahan industri ini diperkirakan 5% dari modal investasi tetap.
(Peters

et.al.,

2004)
Plant Overhead Cost = 0,05 x Rp . Rp. 1.181.400.934.952,27
= Rp . 59.070.046.747,61
LE.3.1.6 Biaya Administrasi Umum
Diperkirakan 10% dari biaya tambahan
= 0,1 Rp . 59.070.046.747,61, = Rp. 5.907.004.674,76
LE.3.1.7 Biaya Pemasaran dan Distribusi
Diperkirakan 5% dari biaya tambahan
= 0,05 Rp . 59.070.046.747,61, = Rp. 2.953.502.337,38

LE.3.1.8 Biaya Laboratorium. Penelitian dan Pengembangan


Diperkirakan 5% dari biaya tambahan industri.

(Peters

et.al.,

2004)
= 0,05 Rp . 59.070.046.747,61, = Rp. 2.953.502.337,38
LE.3.1.9 Biaya Asuransi
1. Biaya asuransi pabrik adalah 1 % dari modal investasi tetap

Universitas Sumatera Utara

(Jamsostek, 2010)
=0,01 Rp. 1.181.400.934.952,27
= Rp. 11.814.009.349,52
2. Biaya asuransi karyawan
Premi asuransi 1% ditanggung oleh perusahaan dan dibayar 2 % langsung
dari gaji karyawan. (Jamsostek, 2010)
Maka biaya asuransi karyawan

= 0,01 x Rp. 4.983.600.000,00


= Rp. 49.836.000,00

Total Asuransi

= Rp. 11.863.845.349,52

LE.3.1.11 Pajak Bumi dan Bangunan


Pajak Bumi dan Bangunan adalah Rp. 49.200.000,00
Total Biaya Tetap (Fixed Cost) = Rp . 364.094.010.292,52
LE.3.2 Biaya Variabel
LE.3.2.1 Biaya Variabel Bahan Baku Proses dan Utilitas per tahun
Total biaya persediaan bahan baku proses dan utilitas selama 1 tahun adalah:
= Rp. 3.443.386.673.265,66
LE.3.2.2 Biaya Variabel Tambahan
Biaya variabel tambahan terbagi menjadi:
1. Biaya Perawatan dan Penanganan Lingkungan
Diperkirakan 5% dari biaya variabel bahan baku
= 0,05 Rp. 52.238.480.695,45
= Rp. 2.611.924.034,77
2. Biaya Variabel Pemasaran dan Distribusi
Diperkirakan 5% dari biaya variabel bahan baku
= 0,05 Rp. 2.953.502.337,38
= Rp. 147.675.116,87

LE.3.3.3 Biaya Variabel Lainnya


Diperkirakan 5% dari biaya variabel tambahan

Universitas Sumatera Utara

= 0.05 Rp . 59.070.046.747,61
= Rp . 2.953.502.337,38

Total Biaya Variabel

= Rp . 3.449.099.774.754,68

Total Biaya Produksi = Biaya Tetap + Biaya Variabel


= Rp . 364.094.010.292,52 + Rp . 3.449.099.774.754,68
= Rp. 3.813.193.785.047,20

LE.4 Perkiraan Laba/Rugi Perusahaan


LE.4.1 Laba Sebelum Pajak (Bruto)
Laba atas penjualan = Total penjualan Total biaya produksi
= Rp. 4.690.146.938.400,00 Rp. 3.813.193.785.047,20
= Rp. 876.953.153.352,80
Bonus perusahaan untuk karyawan 0,5% dari laba atas penjualan
= 0,005 Rp. 876.953.153.352,80
= Rp. 4.384.765.766,76
Pengurangan bonus atas penghasilan bruto sesuai dengan UU RI No. 17/00 Pasal
6 ayat 1 sehingga:
Laba sebelum pajak (bruto) = Rp. 872.568.387.586,04
LE.4.2 Pajak Penghasilan
Berdasarkan UURI Nomor 17 ayat 1 Tahun 2000. Tentang Perubahan
Ketiga atas Undang-undang Nomor 7 Tahun 1983 Tentang Pajak Penghasilan
adalah (Rusjdi. 2004):

Penghasilan sampai dengan Rp 50.000.000,- dikenakan pajak sebesar 10 %.

Penghasilan Rp 50.000.000,- sampai dengan Rp 100.000.000,- dikenakan


pajak sebesar 15 %.

Penghasilan di atas Rp 100.000.000,- dikenakan pajak sebesar 30 %.


Maka pajak penghasilan yang harus dibayar adalah:

10 % Rp 50.000.000

= Rp. 5.000.000 ,-

15 % (Rp 100.000.000 - Rp 50.000.000)

= Rp. 7.500.000,-

Universitas Sumatera Utara

30 % (Rp. 872.568.387.586,04. - Rp 100.000.000)


261.740.516.275,81
Total PPh
261.753.016.275,81

= Rp.

=Rp.

LE.4.3 Laba setelah pajak


Laba setelah pajak

= laba sebelum pajak PPh


=

Rp.

872.568.387.586,04

261.753.016.275,81

Rp.

= Rp . 610.815.371.310,22

LE.5 Analisa Aspek Ekonomi


LE.5.1 Profit Margin (PM)
PM =

Laba sebelum pajak


100 %
Total penjualan

PM =

Rp. 872.568.387.586,04
Rp. 4.690.146.938.400,00

100%

PM = 18,60 %

LE.5.2 Break Even Point (BEP)


BEP =

BEP =

Biaya Tetap
100 %
Total Penjualan Biaya Variabel
Rp . 364.094.010.292,52
100
Rp. 4.690.146.938.400,00 Rp . 3.449.099.774.754,68

%
BEP = 29,33 %
Kapasitas produksi pada titik BEP = 29,33 % 149.250.000,24 kg/tahun
= 43786435,13 kg/tahun
Nilai penjualan sabun transparan pada titik BEP = 29,33 %
4.477.500.007.200
=

Rp. 1.313.593.053.883,44

Universitas Sumatera Utara

LE.5.3 Return on Investment (ROI)

Laba setelah pajak


100 %
Total Modal Investasi

ROI =

Rp . 610.815.371.310,22
Rp . 3.393.501.858.111,53

ROI =

100 %

ROI = 17,999 %
LE.5.4 Pay Out Time (POT)

1
1 tahun
0,17999

POT =

POT = 5,556 tahun =6 tahun


LE.5.5 Return on Network (RON)
RON =

RON =

Laba setelah pajak


100 %
Modal sendiri

Rp . 610.815.371.310,22
100 %
Rp . 2.375.451.300.678,07 .

RON = 25,713 %
LE.5.6 Internal Rate of Return (IRR)
Untuk menentukan nilai IRR harus digambarkan jumlah pendapatan dan
pengeluaran dari tahun ke tahun yang disebut Cash Flow. Untuk
memperoleh cash flow diambil ketentuan sebagai berikut

Laba diasumsikan mengalami kenaikan 10% tiap tahun

Harga tanah diasumsikan mengalami kenaikan 10% tiap tahun

Amortisasi dihitung untuk 5 tahun

Masa pembangunan disebut tahun ke-nol

Jangka waktu Cash Flow dipilih 10 tahun

Perhitungan dilakukan dengan menggunakan nilai pada tahun ke-10

Cash Flow = Laba sesudah pajak + depresiasi + harga tanah +


Amortisasi

Dari Tabel LE.11. diperoleh nilai IRR = 24,2332 %

Universitas Sumatera Utara

Anda mungkin juga menyukai