Instituto Superior del Profesorado

Dr. Joaqun V. Gonzlez

Departamento de Lengua y Literatura
Latn III y Literatura Latina
Ctedra B: Prof. Mariana S. Ventura

TEXTOS Y EJERCITACIN
PARA
TUTORA

EL EPIGRAMA: CATULO Y MARCIAL

Mara Victoria Coce

Vernica Iribarren
Marcela Nasta
Mariana S. Ventura

1
Elegia
1) Corpus inscriptionum Latinarum, I 2.1732 (Warmington, ROL, IV 110,
adaptacin):
Tu secura spatiaris mente, viator.
Ego ante obitus tristes Helvia Prima fui.
Coniuge sum Cadmo fructa Scrateio,
concordesque pari viximus ingenio.
Nunc data sum Diti, longum mansura per aevum,
deducta et fatali igne et aqua Stygia.
2) Diomedes, De poematibus (Keil, Grammatici Latini, I, pp. 484-485, adaptacin):
Elegia est carmen compositum hexametro versu pentametroque. Hoc
genus carminis praecipue scripserunt apud Romanos Propertius et Tibullus et
Gallus, imitantes Graecos Callimachum et Euphoriona. Elegia autem dicitur
sive * (fere enim defunctorum laudes hoc
carmine comprehendebantur), sive **, id est miseratione. Huic
opinioni consentit Horatius, cum, ad Albium Tibullum elegiarum auctorem
scribens, ab ea miseratione elegos miserabiles dicit. Apud Romanos autem illud
carmen extremum atque ultimum nenia dicitur. Postea, quia elegia quoque
mortuo accinebatur, hic tractus novissimus mortuis vel morituris adscriptus est.
* : expresin griega que significa por alabar a los muertos.
** : expresin griega que significa en condolencia.
Vocabulario:
-accino, -is, -re, accinui, tr.: cantar (a alguien, en honor a alguien).
-Euphorion, Euphorionis, m.: Euforin, poeta griego del siglo III a.C., que ejerci influencia
sobre Catulo, Virgilio y otros poetas romanos; Euphoriona: ac. sg. siguiendo la declinacin
griega.
-tractus, -us, m.: movimiento lento, estilo moroso.
Contenidos de gramtica:
Participios, verbos deponentes, pronombre demostrativo hic, haec, hoc, pronombre anafrico is, ea, id.

Ejercitacin adicional:
a) Formar los participios de los verbos conjugados que aparecen en los textos del punto
1.
b) Declinar en forma conjunta:
1) hic obitus fletus, haec mulier mansura, hoc carmen compositum,
2) is viator spatians, ea vox loquens, id aevum permanens.
1

c) Enunciar los verbos siguientes y separarlos en dos grupos, uno de verbos en voz
pasiva y otro de verbos deponentes; analizar morfolgicamente y traducir:
arbitror captus sum utimini patieris premuntur credita eram profecti
sunt ignoscentur conabimur mortua erat secutus eris dicentur
loquebantur iussum erat egressae estis molimur
d) Sententiae Latinae: completar las oraciones siguientes con las formas indicadas y
traducir:
1) Vives, Catilina, meis praesidiis ............................... (oppressus, -a, -um).
2) Tarde sed graviter vir sapiens ............................. (irascor, -eris, -i, iratus sum).
3) Signa rerum ............................ (futurus, -a, -um) mundo a deis ostenduntur.
4) Est enim mundus quasi communis deorum atque hominum domus; soli
enim, ratione ......................... (utens, utentis), iure ac lege vivunt.
5) Atticus Ciceroni ex patria ............................ (fugiens, fugientis) multam
pecuniam dedit.
6) Cura pecuniam crescentem ............................. (sequor, -eris, -i, secutus sum) et
dives male dormit.
7) Novisti mores mulierum: dum moliuntur, dum ........................... (conor, -aris, ari, conatus sum), dum in speculum spectant, annus labitur.
8) Saepe stilum verte, bonum libellum ........................ (scripturus, -a, -um).
9) Cura oratoris dicturi eos ............................ (auditurus, -a, -um) delectat.
10) Verbum semel .......................... (emissus, -a, um) volat irrevocabile.

2
Iambus, epodi, satura
1) Diomedes, De poematibus (Keil, Grammatici Latini, I, pp. 485-486, adaptacin):
Iambus est carmen maledicum, plerumque trimetro versu compositum,
epodo sequente, ut
mala soluta navis exit alite
ferens olentem Maevium*.
Appellatum est autem **, quod est maledicere. Cuius
carminis praecipui scriptores apud Graecos Archilocus et Hipponax fuerunt,
apud Romanos Lucilius et Catullus et Horatius et Bibaculus.
Epodi dicuntur versus quolibet metro scripti, in quibus singulis versibus
singulae clausulae adiciuntur.
Satira dicitur carmen apud Romanos nunc quidem maledicum, quod
vitia hominum carpit, archaeae comoediae charactere compositum. Quod
carmen scripserunt Lucilius et Horatius et Persius.
* Ejemplo tomado de Horacio, Epodi, 10, 1-2.
** : expresin griega que significa por burlarse de alguien.
Vocabulario:
-quilibet, quaelibet, quidlibet: pronombre indefinido, cualquiera, el que quieras.

2) Gayo Valerio Catulo, Carmina, 83:

Lesbia me, praesente viro, mala plurima dicit:
haec illi fatuo maxima laetitia est.
Mule, nihil sentis? Si nostri oblita taceret,
sana esset: nunc, quod gannit et obloquitur,
non solum meminit, sed, quae multo acrior est res,
irata est. Hoc est, uritur et loquitur.

..............................................................................................
..............................................................................................
............................. Si aqulla, olvidada de m, se callara
estaras sana: ahora, ya que rezonga y me insulta,
no slo me recuerda sino, lo que es peor an,
est enojada. Esto es, se quema y habla.

3) Gayo Valerio Catulo, Carmina, 113:

Consule Pompeio, primum duo, Cinna, molebant
Maeciliam: facto consule nunc iterum,
manserunt duo, sed creverunt milia in unum
singula. Fecundum semen adulterio.
Vocabulario:
-molo, -is, -re, molui, molitum, tr.: moler, hacer girar la rueda del molino; aqu se usa en
sentido obsceno.
Contenidos de gramtica:
Ablativo absoluto, pronombre relativo qui, quae, quod, subordinadas relativas, pronombre relativo
anafrico, pronombre demostrativo ille, illa, illud, verbos irregulares eo y fero.

Ejercitacin adicional:
a) Declinar en forma conjunta:
1) ille iambus, illa navis, illud metrum;
2) qui scriptor, quae satira, quod vitium.
b) Completar las oraciones con el pronombre relativo que corresponda; analizar
morfosintcticamente y traducir:
1) Poetae novi, ............... lepidos versiculos scribebant, a Cicerone cantores
Euphorionis appellati sunt.
2) Clarissimus poeta novus, ............... postea Vergilius imitatus est, Catullus
Veronensis fuit.
3) Lesbia, ............... Catullus multos versus dicavit, miserum poetam saeviter
excruciavit.
4) Cicero quoque Lesbiam, ............... nomen Clodiam dissimulat, bene cognovit.
5) Clodia, ............... Metello nupta est, multos amantes habuit.
6) Cicero celebrem orationem Pro Caelio habuit, ............... amicum ab accusatione
Clodiae defendit.
7) Saeva verba, per ............... Clodia ab oratore derisa est, magno dedecori
matronae fuerunt.
8) Sed carmina, in ............... nomen Lesbiae inscriptum est, puellam perenni
famae commiserunt.
c) Analizar morfosintcticamente y traducir; a continuacin, reescribir las oraciones,
reemplazando los ablativos absolutos por subordinadas adverbiales o viceversa:
1) Pompeio consule, Catullus vivebat.
2) Officiis a poeta relictis, se otio amorique dederat.
3) Cum Lesbia Catullum amabat, fulgebant illi candidi soles.
4) Metello vivo, Lesbia multos amantes habuit.
5) Quoniam vir nihil sentiebat, a Catullo derisus est
6) Dum vir puellam dulce ridentem spectat et audit, nihil vocis superest misero
poetae in ore.
7) Omnibus laetitiis ex pectore expulsis, tandem Catullus salutem persequitur.
8) Postquam poeta per gentes et multa aequora vectus est, postremum munus
mortis caro fratri donavit.
d) Sententiae Latinae: analizar morfosintcticamente y traducir:
1) Non solum fortuna est caeca, sed etiam eos caecos facit, quos semper adiuvat.
2) Multi cives aut ea pericula quae imminent non vident aut ea quae vident
neglegunt.
3) Levis est fortuna: id cito reposcit, quod dedit.
4) Fortuna eum stultum facit, quem nimium amat.
5) Salve, bone amice, cui filium meum heri commisi!
6) Simulatio delet veritatem, sine qua nomen amicitiae non valet.
4

3
Canon
1) Marco Fabio Quintiliano, Institutio oratoria, 10, 43-44, 96-98 (adaptacin):
Non est dissimulanda nostri quoque iudicii summa. Verum antequam de
singulis loquar, pauca in universum de varietate opinionum dicenda sunt. Nam
quidam solos veteres legere iubeunt; alios recens haec lascivia deliciaeque et
omnia ad voluptatem multitudinis imperitae composita delectant. De qua
differentia postea diligenter nobis disserendum est. Paucos enim, qui sunt
eminentissimi, excerpere in animo est. Facile erit autem studiosis simillimos his
adiungere, si quos alios forte omissos ipsi valde probant. Sed nunc genera ipsa
lectionum, quae praecipue oratoribus convenire videntur, attingam.
[...]
Romani iambum non sane celebraverunt opus proprium sed aliis
quibusdam interpositum. Cuius acerbitas in Catullo, Bibaculo, Horatio
reperietur. At Lyricorum idem Horatius fere solus lectione dignus est. Si quem
adiicere voles, is erit Caesius Bassus, quem nuper vidimus; sed eum longe
praecedunt ingenia viventium.
2) Gayo Valerio Catulo, Carmina, 5:
Vivamus, mea Lesbia, atque amemus,
rumoresque senum severiorum
omnes unius aestimemus assis.
Soles occidere et redire possunt;
nobis cum semel occidit brevis lux,
nox est perpetua una dormienda.
Da mi basia mille, deinde centum,
dein mille altera, dein secunda centum,
deinde usque altera mille, deinde centum.
Dein, cum milia multa fecerimus,
conturbabimus illa, ne sciamus,
aut ne quis malus invidere possit,
cum tantum sciat esse basiorum.

Vivamos, Lesbia ma, y amemos

y a los rumores de los ancianos demasiado severos
dmosles a todos el valor de un as.
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
Dame mil besos, luego cien,
luego otros mil, luego por segunda vez cien,
despus otros mil ms, despus cien.
.............................................................................
.............................., para que perdamos la cuenta
o para que algn malvado no pueda hechizarnos
cuando sepa que hay tal cantidad de besos.

Contenidos de gramtica:
Pronombres anafricos idem, eadem, idem e ipse, ipsa, ipsum, pronombres indefinidos quis, quid y
quidam, quaedam, quiddam, adjetivos pronominales, conjugacin perifrstica pasiva, verbo deponente
videor, verbos irregulares volo y possum, infinitivos objetivo, subjetivo y predicativo, subordinadas
adverbiales condicionales reales.

Ejercitacin adicional:
a) Analizar morfosintcticamente y traducir las oraciones incluidas en el siguiente
cuadro; a continuacin, construir perodos hipotticos uniendo la prtasis con la
apdosis que corresponda:
5

Prtasis
Si dicis: Equus est animal rationale,
Si ad naturam vives,
Si non est civis,
Si exemeris ex rerum natura benevolentiae
coniunctionem,
Si virtus amicitiam et gignit et continet,
Si fatum tibi est ex hoc morbo non
convalescere,

Apdosis
non est homo, quia homo est naturaliter
animal civile.
nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri
quidem cultus permanebit.
sine virtute amicitia non est.
falsa est definitio, quia equus animal sed
irrationale est.
non convalesces.
numquam eris pauper.

b) Hacer una lista de los infinitivos que aparecen en los textos de Quintiliano y Catulo;
a continuacin, incluirlos en el cuadro siguiente, completando los tiempos y voces
restantes de cada uno:
Voz
Tiempo

Activa

Pasiva

Presente
Perfecto
Futuro

c) Declinar en forma conjunta:

1) quidam senex, quaedam mulier, quoddam ingenium;
2) alius fructus, alia res, aliud genus;
3) solus poeta, sola varietas, solum animal;
4) idem orator, eadem lectio, idem opus;
5) ipse sol, ipsa summa, ipsum basium.
d) Sententiae Latinae: analizar morfosintcticamente y traducir:
1) Improbus est homo qui beneficium scit accipere et reddere nescit.
2) Forsan et haec olim meminisse iuvabit.
3) Periculosum est credere et non credere.
4) Omnia disce: postea nihil videbitur superfluum esse; coartata scientia
iucunda non est.
5) Cras vives? Hodie iam vivere, Postume, serum est!
6) Oratori etiam legendi sunt poetae, cognoscendae historiae, omnium bonarum
artium doctores atque scriptores eligendi et pervolutandi et exercendi causa
laudandi, interpretandi, corrigendi, vituperandi, refellendi. Disputandum est de
omni re in contrarias partes.
7) Vim vi repellere licet.
8) Vim vi defendere omnes leges omniaque iura permittunt.
6

9) A natura mihi videtur orta esse amicitia.

10) Imperare sibi maximum imperium est.
11) Neque enim est dissimulandum hoc quod obscurari non potest, sed prae
nobis ferendum.
12) Possumusne, o di, in malis insidiis et magno exitio esse salvi?

4
Lex epigrammaton
Gayo Plinio Cecilio Segundo (Plinio el Joven), Epistulae, 4.14 (adaptacin):
C. PLINIUS PATERNO SUO S.
Quamquam orationem et flagitas et exspectas, ego tamen lusus meos tibi
prodo. Accepturus es cum hac epistula hendecasyllabos nostros, quibus nos in
vehiculo, in balineo, inter cenam, oblectamus otium temporis. His iocamur,
ludimus, amamus, dolemus, querimur, irascimur, describimus aliquid atque
ipsa varietate temptamus plerisque placere. Ex quibus tamen si nonnulla tibi
petulantia videbuntur, cogitabis gravissimos viros, qui talia scripserunt, non
lascivia rerum neque verbis nudis abstinuisse. Scimus alioqui verissimam esse
illam legem huius opusculi, quam Catullus expressit:
Nam castum esse decet pium poetam
ipsum; versiculos nihil necesse est castos esse,
qui tunc denique habent salem et leporem,
si sunt molliculi et parum pudici.
[...]
Sed de hoc nolo plura dicere. Nam longa praefatione vel excusare vel
commendare ineptias ineptissimum est. Unum illud praedicturus sum: cogitare
me has meas nugas ita inscribere, hendecasyllabi. Qui titulus sola metri lege
constringitur. Proinde sive eos epigrammata sive idyllia sive eclogas sive, ut
multi, poematia vocare vis, ego tantum hendecasyllabos malo. Si quid de meo
libello dicturus es alii, a simplicitate tua peto te id mihi antea dicere. Vale.
Vocabulario:
-balineum, -i, n.: bao, establecimento pblico para tomar baos; la forma ms usual de la
palabra es balneum, -i, n., con sncopa.
Contenidos de gramtica:
Pronombre indefinido aliquis, aliqua, aliquid, conjugacin perifrstica activa, verbos irregulares nolo y
malo, subordinadas sustantivas de infinitivo + acusativo, subordinadas adverbiales concesivas en modo
indicativo.

Ejercitacin adicional:
a) Completar los cuadros siguientes traduciendo las oraciones al espaol o
reescribindolas en latn, segn corresponda.

1)
Latn
Scimus verissimam esse illam legem.
Scimus verissimam fuisse illam legem.
Scimus verissimam fore/futuram esse illam
legem.
Sciebamus verissimam esse illam legem.
Sciebamus verissimam fuisse illam legem.
Sciebamus verissimam fore/futuram esse
illam legem.

Espaol

2)
Latn
Cogitabis gravissimos viros non lascivia
abstinere.

Espaol

Considerars que los varones ms serios no se

privaron/privaban/haban privado de la
diversin.
Considerars que los varones ms serios no se
privarn de la diversin.
Cogitavisti gravissimos viros non lascivia
abstinere.
Cogistavisti gravissimos viros non lascivia
abstinuisse.
Consideraste que los varones ms serios no se
privaran de la diversin.

3)
Latn

Espaol
Pretendo que me digas esto.
Pretendo que me hayas dicho esto.
Pretenda que me dijeras esto.
Pretenda que me hubieras dicho esto.

b) Conjugar los verbos subrayados en el texto en el tiempo y persona correspondiente de

las conjugaciones perifrstica activa y pasiva; a continucin traducir.
c) Declinar en forma conjunta:
1) nullus lusus, nulla petulantia, nullum carmen;
2) gravissimus senator, gravissima oratio, gravissimum tempus;
3) ineptissimus versus, ineptissima imago, ineptissimum poema.
d) Sententiae Latinae: analizar morfosintcticamente y traducir:
1) His rebus pronuntiatis, igitur, eum esse hostem scivisti.
2) Credo id tibi faciendum esse.
3) Vis recte vivere?
4) Vidi eos in urbe remansisse et nobiscum esse.
9

5) Id factum esse tum non negavit.

6) Bellus homo et magnus vis idem, Cotta, videri.
7) Socrates putabat se esse civem totius mundi.
8) Credo deos inmortales sparsisse spiritus in corpora humana.
9) Nobiscum vivere iam diutius non potes.
10) Negavi autem mortem timendam esse.
11) Adulescens sperat se diu victurum esse*; senex potest dicere se diu vixisse.
(*victurum esse: infinitivo futuro activo de vivo, -is, -re, vixi, victum)
12) Dico te, Pyrrhe, Romanos posse vincere!
13) Amare et sapere vix a deo conceditur.
14) Nonne mavis illud credere, animos praeclarorum hominum divinos esse?

10

5
Imitatio et aemulatio
1) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 1.109:
Issa est passere nequior Catulli,
Issa est purior osculo columbae,
Issa est blandior omnibus puellis,
Issa est carior Indicis lapillis,
Issa est deliciae catella Publi.
Hanc tu, si queritur, loqui putabis;
sentit tristitiamque gaudiumque.
Collo nixa cubat capitque somnos,
ut suspiria nulla sentiantur;
et desiderio coacta ventris
gutta pallia non fefellit ulla,
sed blando pede suscitat toroque
deponi monet et rogat levari.
Castae tantus inest pudor catellae,
ignorat Venerem; nec invenimus
dignum tam tenera virum puella.
Hanc ne lux rapiat suprema totam,
picta Publius exprimit tabella,
in qua tam similem videbis Issam,
ut sit tam similis sibi nec ipsa.
Issam denique pone cum tabella:
aut utramque putabis esse veram,
aut utramque putabis esse pictam.

Isa es ms pcara que el pjaro de Catulo,

...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
Se acuesta apoyada contra mi cuello y se duerme
tan profundamente que no se siente ni un suspiro;
y urgida por la necesidad de su vientre,
no mancha la cama con una sola gota,
sino que te despierta con su tierna pata
y pide que la bajes y la alivies.
Hay tanto pudor en esta casta perrita,
no conoce a Venus; y no encontramos
marido digno de tan tierna jovencita.
Para que el postremo da no se la lleve del todo,
Publio la ha representado en un cuadro,
en el que vers una Isa tan parecida,
que ni ella misma se le parece tanto.
Pon finalmente a Isa junto al cuadro:
............................................................................
............................................................................

2) Marco Fabio Quintiliano, Institutio oratoria, 10.85-89 (adaptacin):

Idem nobis per Romanos quoque auctores ordo ducendus est. Itaque, ut
apud illos Homerus, sic apud nos Vergilius auspicatissimum dederit exordium,
omnium eius generis poetarum Graecorum nostrorumque haud dubie
proximus. Utar verbis iisdem, quae ex Afro Domitio iuvenis excepi: Post
Homerum inquit secundus est Vergilius, propior tamen primo quam tertio.
Ceteri omnes longius sequentur. Nam Macer et Lucretius legendi
quidem sunt, sed alter humilis, alter difficilis est. Ennium sicut sacros vetustate
lucos adorabimus, in quibus grandia et antiqua robora iam non tantam habent
speciem, quantam religionem iniciunt. Propiores alii atque ad hoc, de quo
loquimur, magis utiles sunt. Quamvis lascivus quidem in herois quoque
Ovidius et nimium amator ingenii sui est, laudandus est tamen in partibus.
Cornelius autem Severus, etiamsi est versificator quam poeta melior, vindicare
sibi iure secundum locum potest.
Istos nominavimus, quia Germanicum Augustum ab institutis studiis
deflexit cura terrarum.

11

Contenidos de gramtica:
Grados de significacin de adjetivos y adverbios, subordinadas adverbiales comparativas de modo y de
cantidad; pronombre demostrativo iste, ista, istud.

Ejercitacin adicional:
a) Hacer una lista de los adjetivos en grado comparativo y superlativo de los textos de
Marcial y Quintiliano; a continuacin, pasar los que estn en grado comparativo a
grado superlativo y viceversa.
b) Declinar en forma conjunta:
1) nequior passer, purior catella, blandius suspirium;
2) proximus iuvenis, simillima tabella; auspicatissimum genus;
3) iste idem ordo, ista eadem species, iste idem ius;
4) uterque pes, utraque manus, utrumque genu.
c) Traducir las siguientes oraciones del espaol al latn empleando el vocabulario del
texto 2:
1) Macro es ms humilde que Virgilio.
.............................................................................................................................................
2) Quintiliano dice que Macro es ms humilde que Virgilio.
.............................................................................................................................................
3) Lucrecio es ms difcil que Virgilio.
.............................................................................................................................................
4) Quintiliano dice que Lucrecio es ms difcil que Virgilio.
.............................................................................................................................................
5) Virgilio es mejor que ambos poetas, Macro y Lucercio.
.............................................................................................................................................
6) Quintiliano dice que Virgilio es mejor que ambos poetas, Macro y Lucrecio.
.............................................................................................................................................
7) Ennio debe ser adorado por los lectores tanto como los antiguos robles son adorados
por nosotros en los bosques sagrados.
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
8) Ovidio es ms licencioso que los otros poetas picos.
.............................................................................................................................................
9) Aunque Quintiliano dice que Ovidio es licencioso, sin embargo considera que sus
poemas deben ser alabados en partes.
............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
10) Quintiliano dice que Cornelio Severo es mejor versificador que poeta.
.............................................................................................................................................

12

d) Analizar morfosintcticamente y traducir los siguientes textos:

1) Marco Fabio Quintiliano, Institutio oratoria, 10.46 (adaptacin):
Igitur, ut Aratus ab Iove incipiendum esse putat, ita nos rite coepturi esse ab
Homero videmur. Hic enim, quemadmodum ex Oceano dicit ipse omnium
fluminum fontiumque cursus initium capere, omnibus partibus exemplum et
ortum dedit. Hunc nemo in magnis rebus sublimitate, in parvis proprietate
superare poterit. Idem laetus ac pressus, iucundus et gravis, tum copia tum
brevitate mirabilis, nec poetica modo sed oratoria virtute eminentissimus.
2) Marco Fabio Quintiliano, Institutio oratoria, 10.93:
Elegia quoque Graecos provocamus, cuius mihi tersus atque elegans maxime
videtur auctor Tibullus. Sunt qui Propertium malunt. Ovidius utroque lascivior,
sicut durior Gallus.
3) Gayo Valerio Catulo, Carmina, 87:
Nulla potest mulier tantum se dicere amatam
vere, quantum a me Lesbia amata mea est.
Nulla fides ullo fuit umquam foedere tanta,
quanta in amore tuo ex parte reperta mea est.
e) Sententiae Latinae: analizar morfosintcticamente y traducir:
1) Trahit me nova vis: video meliora proboque, sed peiora tantum facio et
nescio cur.
2) Quaedam carmina sunt bona; plura sunt mala.
3) Ut via brevis est, ita ardua.
4) Optimum est: nihil melius, nihil pulchrius hoc vidi.
5) Plus operae studiique in rebus domesticis nobis nunc ponendum est etiam
quam in rebus militaribus.
6) Tot homines sunt, quot sunt sententiae.
7) Senectus est loquacior.
8) Plerique habere amicum talem volunt, quales ipsi esse non possunt.
9) Tua consilia omnia nobis clariora sunt quam lux.
10) Sumus sapientiores illis, quod nos naturam esse optimum ducem scimus.
11) Morte graviorem vitam exigunt.
12) Quid est turpius quam ab aliquo illudi?
13) Verba currunt, at manus notarii est velocior illis.
14) Multi putant res bellicas graviores esse quam res urbanas; sed haec sententia
mutanda est, nam multae res urbanae sunt graviores clarioresque quam
bellicae.
15) Dona iucundissima omnium, ut aiunt, semper sunt ea, quae auctor ipse cara
facit.

13

6
Excerpta Aeneidos
(Revisin)
Analizar morfosintcticamente y traducir los siguientes textos:
1) Ultimus dies Troiae (cf. Publio Virgilio Marn, Aeneis, 2.149-267):
Laocoon, qui sacerdos Neptuni fortuna factus erat, acrem taurum ad
aram in litore mactabat. Tum gemini serpentes, rapidiores quam venti mare
prementes, ab insula ad litora currunt. Iamque agros tenebant et, oculis igne
ardentibus, ora ferocissimis linguis sibilis lambebant. Dum alii Troiani fugiunt,
illi via certa Laocoonta filiosque eius petunt. Quamquam miserrimus pater
corpora puerorum a vulneribus defendere conatur, ea primum a monstris
capiuntur et devorantur. Nec Laocoon fugere potest. Ipse tantos clamores
horrendos ad caelum tollit, quantos ille taurus saucius ad aram proferebat.
Eodem tempore serpentes tutius perfugium in arce Minervae acris petunt.
Stultissimi Troiani putaverunt sacerdotem erravisse, cum hastam in
equum Minervae iecerat, et iuste poenas dedisse. Veritas acerbior erat! Portas
patefacere et equum in urbem admittere decernunt. Scandit fatalis machina
muros feta armis. Pueri innuptaeque puellae sacra circum canunt et equum
manu contingere gaudiunt. Delubra deorum, quibus ultimus erat ille dies, festa
fronde velantur per urbem.
vv. 250-267:
Vertitur interea caelum et ruit Oceano nox
involvens umbra magna terramque polumque
Myrmidonumque dolos; fusi per moenia Teucri
conticuere; sopor fessos complectitur artus.
Et iam Argiva phalanx instructis navibus ibat
a Tenedo tacitae per amica silentia lunae
litora nota petens, flammas cum regia puppis
extulerat, fatisque deum defensus iniquis
inclusos utero Danaos et pinea furtim
laxat claustra Sinon. Illos patefactus ad auras
reddit equus laetique cavo se robore promunt
Thessandrus Sthenelusque duces et dirus Ulixes,
demissum lapsi per funem, Acamasque Thoasque
Pelidesque Neoptolemus primusque Machaon
et Menelaus et ipse doli fabricator Epeos.
Invadunt urbem somno vinoque sepultam.
Caeduntur vigiles, portisque patentibus omnes
accipiunt socios atque agmina conscia iungunt.

14

2) Aeneas et Anchises in inferis (cf. Publio Virgilio Marn, Aeneis, 6.679-901):

Pater Achises penitus conualle virenti forte recensebat animas nepotum
ad superum lumen ituras, ubi vidit filium Aenean tendentem adversum per
gramina. Lacrimis effusis, alacres palmas tetendit. Vox excidit ore: Venisti
tandem! Durissimum iter tibi vincendum fuit! Datur tua ora tueri, nate, et notas
voces audire! Tum Aeneas respondit: Tua me, genitor, tua tristis imago
saepius occurrens haec limina tendere adegit! Sic memorans, Aeneas largo
fletu simul ora rigabat. Ter conatus est ibi collo dare bracchia circum, ter frustra
comprensa manus effugit imago, levior ventis volucrique simillima somno.
Interea vidit Aeneas in valle reducta seclusum nemus et virgulta
sonantia silvae Lethaeumque amnem, qui domos placidas praenatabat. Hunc
circum innumerae gentes populique volabant. Strepebat omnis campus
murmure tali, quale auditur in pratis, ubi apes aestate serena floribus variis
insidunt. Horruit subito visu causasque requisivit inscius Aeneas. Tum sapiens
Anchises nuntiavit eas animas, quibus altera corpora fato debebantur, ad
undam fluminis Lethaei longa oblivia poturas esse; tum eas rursus ad auras
superiores reddituras esse. Deinde secreta rerum in ordine pandere incepit: Te
tua fata docturus sum. Ille iuuenis, quem vides nisus in pura hasta, primus
omnium ad auras aetherias surrecturus est. Siluius est tua postrema proles
Postquam Anchises animum Aeneae amore famae venientis incendit, exinde
bella, quae deinde gerenda erant, memoravit. Laurentes populos urbemque
Latini docuit.
vv. 892-901:
Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur
cornea, qua veris facilis datur exitus umbris,
altera candenti perfecta nitens elephanto,
sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes.
His ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam
prosequitur dictis portaque emittit eburna.
Ille viam secat ad naves sociosque revisit.
Tum se ad Caietae recto fert limine portum.
Ancora de prora iacitur; stant litore puppes.

15

7
Spectacula
1) Marco Valerio Marcial, Liber spectaculorum, 1:
Que la brbara Menfis silencie el prodigio de sus pirmides
Barbara pyramidum sileat miracula Memphis,
y el esfuerzo asirio no se vanaglorie de Babilonia;
Assyrius iactet nec Babylona labor;
......................................................................................
nec Triviae templo molles laudentur Iones,
......................................................................................
dissimulet Delon cornibus ara frequens;
......................................................................................
are nec vacuo pendentia Mausolea
......................................................................................
laudibus inmodicis Cares in astra ferant.
......................................................................................
Omnis Caesareo cedit labor amphitheatro,
......................................................................................
unum pro cunctis fama loquetur opus.
Vocabulario:
-Cares, -um, m.pl.: los carios: habitantes de Caria, regin del SOE de Asia Menor; su capital era
Halicarnaso (hoy Bodrum, Turqua).
-Delos, -i, f.: Delos, isla del mar Egeo donde segn el mito nacieron Apolo y Artemis; Delon: ac.
sg., siguiendo la declinacin griega.
-Iones, -um, m.: los jonios: habitantes de Jonia, regin de la costa centro-occidental de Asia
Menor (meseta de Anatolia, actual Turqua) y sus islas adyacentes.
-Mausolum, -i, n.: mausoleo: imponente tumba que Artemisia II hizo levantar para su esposo y
hermano Mausolo (Mauslus, -i), gobernante de Caria en el s. IV a.C.
-Trivia, -ae, f.: Trivia, apodo de la diosa Diana, as llamada por el hecho de que sola venerrsela
en las encrucijadas (trivium, -i: cruce de tres caminos).

2) Marco Valerio Marcial, Liber spectaculorum, 10 (8) (adaptacin):

Daedale, Lucano cum sic lacerabaris ab urso,
quam cuperes pinnas nunc habuisse tuas!
3) Gayo Plinio Cecilio Segundo (Plinio el Joven), Epistulae, 6.34 (adaptacin):
C. PLINIUS MAXIMO SUO S.
Recte fecisti, quod gladiatorium munus Veronensibus nostris promisisti,
a quibus olim amaris, suspiceris, ornaris. Inde etiam uxorem carissimam tibi et
probatissimam habuisti, cuius memoriae opus aliquod aut spectaculum
debebatur. Illud quoque egregie fecisti, quod tam facilis, tam liberalis fuisti.
Nam per haec etiam magnus animus ostenditur. Utinam pantherae Africanae,
quas coemeras plurimas, ad praefinitum diem occurrissent! Vale.
Contenidos de gramtica:
Modo subjuntivo: morfologa y sintaxis en oracin principal (subjuntivos volitivo, desiderativo,
potencial), modo imperativo, subordinadas sustantivas de quod.

Ejercitacin adicional:
a) Analizar la forma verbal suministrada, enunciar el verbo y pasar la forma verbal:
1) del singular al plural, o viceversa;
2) de la voz activa a la pasiva, o viceversa (si corresponde).
16

tangeres velitis sentirem sitis raperent feramur pugnaverimus sint

possit ponam narravissetis docerer prosit mittant pereamus fuerint
deleamini malim fecissetis eant esset delerent vellemus ferreris
morsa sis prodessemus laudati sint nolitis - munirentur servati essemus
fuisset timueritis fuerint potuisset delectati essent eamus afuissent
auctus sis auxissem fuissetis feratur vellent iremus feram vellemus.
b) Dicta Catonis, Prologus:
1) Completar las sentencias siguientes, conjugando el verbo que se indica en segunda
persona del singular del presente del modo imperativo; a continuacin, traducir:
Deo ............................... (supplico, -as, -are, -avi, -atum)
Parentes ............................... (amo, -as, -are, -avi, -atum)
Cognatos ................................ (colo, -is, -re, colui, cultum)
Foro ............................. (parco, -is, -re, peperci, parsum)
Cum bonis .......................... (ambulo, -as, -are, -avi, -atum)
Diligentiam ........................... (adhibeo, -es, -re, adhibui, adhibitum)
Quod satis est ............................ (dormio, -is, -ire, -ivi, -itum)
Meretricem ................................ (fugio, -is, -re, fugi, fugitum)
Liberos ............................... (erudio, -is, -ire, erudi, erutum)
.......................... ob rem gravem. (irascor, -eris, -i, iratus sum)
Virtute ........................... (utor, -eris, uti, usus sum)
Aleam ............................ (fugio, -is, -re, fugi, fugitum)
Nihil ............................ (mentior, -iris, -iri, mentitus sum)
Pauca in convivio .............................. (loquor, -eris, -i, locutus sum)
Illud ............................... quod iustum est (aggredior, -eris, -i, aggressus sum)
2) Reescribir las sentencias del punto anterior empleando el subjuntivo; qu
diferencia semntica hay entre las rdenes expresadas por medio de uno y otro
modo?
3) Analizar morfosintcticamente y traducir las siguientes sentencias; a continuacin,
reescribirlas, empleando las otras formas posibles de prohibicin:
Antequam voceris, ne accesseris.
Nihil temere credideris.
Maledicus ne esto.
Minorem ne contempseris.
Nihil arbitrio virium feceris.
Miserum noli irridere.
Alienum noli concupiscere.
c) Disticha Catonis: analizar morfosintcticamente y traducir:
1. Si deus est animal, nobis ut carmina dicunt,
17

hic tibi praecipue sit pura mente colendus.

2. Plus vigila semper neu somno deditus esto;
nam diuturna quies vitiis alimenta ministrat.
10. Contra verbosos noli contendere verbis:
sermo datur cunctis, animi sapientia paucis.
12. Rumores fuge neu studeas novus auctor haberi;
nam nulli tacuisse nocet, nocet esse locutus.
14. Cum te aliquis laudat, iudex tuus esse memento;
plus aliis de te quam tu tibi credere noli.
d) Excerpta auctorum Romanorum: analizar morfosintcticamente y traducir:
1) Turpia ne dixeris; paulatim enim pudor rerum per verba dediscitur. (Sen.
Liber de moribus 120)
2) Cave nunc iam oculos a meis oculis quoquam demoveas tuos. (Ter. Ad. 170)
3) Sapias, vina liques, et spatio brevi / spem longam reseces. (Hor. Carm. 1.11.67)
4) Utinam meliora videres! (Ov. Met. 11.288)
5) Praesentis fructus neglegamus, posteritatis gloriae serviamus; id esse
optimum putemus quod erit rectissimum; speremus quae volumus, sed quod
acciderit feramus. (Cic. Sest. 143)
6) Ne temere facias neque tu hoc dicas tibi non praedictum. (Ter. An. 205)
7) Utinam, Cn. Pompei, cum Caesare societatem aut numquam coisses aut
numquam diremisses. (Cic. Phil. 2.35)
8) Nemo umquam sine magna spe inmortalitatis se pro patria offerret ad
mortem. (Cic. Tusc. 1.15)
9) Sicelides Musae, paulo maiora canamus. (Verg. Ecl. 4.1)
10) Vivamus, mea Lesbia, atque amemus, / rumoresque senum severiorum /
omnes unius aestimemus assis. (Catul. 5.1-3)
11) Ne me dixeris esse contumacem. (Mart. 2.68.3)
12) Hominem malignum forsan esse tu credas: / ego esse miserum credo, cui
placet nemo. (Mart. 5.28.8-9)
13) Ars utinam mores animumque effingere posset! / Pulchrior in terris nulla
tabella foret. (Mart. 10.32.5-6)
14) Sic inter veteres legar poetas, / nec multos mihi praeferas priores / uno sed
tibi sim minor Catullo. (Mart. 10.78.14-16)
15) Hunc (sc. Ciceronem) igitur spectemus, hoc propositum nobis sit
exemplum, ille se multum profecisse sciat, cui Cicero valde placebit. (Quint.
Inst. 10.1.112)

18

8
Latine loqui
1) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 1, Epistula:
Spero me secutum in libellis meis tale temperamentum, ut de illis queri
non possit, quisquis de se bene senserit. [...] Absit a iocorum nostrorum
simplicitate malignus interpres nec epigrammata mea inscribat: improbe facit
qui in alieno libro ingeniosus est. Lascivam verborum veritatem, id est
epigrammaton linguam, excusarem, si meum esset exemplum: sic scribit
Catullus, sic Marsus, sic Pedo, sic Gaetulicus, sic quicumque perlegitur. Siquis
tamen tam ambitiose tristis est, ut apud illum in nulla pagina latine loqui fas sit,
potest epistula vel potius titulo contentus esse. Epigrammata illis scribuntur,
qui solent spectare Florales. Non intret Cato theatrum meum, aut si intraverit,
spectet. Videor mihi meo iure facturus si epistulam versibus clusero:
[...]
Cur in theatrum, Cato severe, venisti?
An ideo tantum veneras, ut exires?
2) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 3.92:
Ut patiar moechum, rogat uxot, Galle, sed unum.
Huic ego non oculos eruo, Galle, duos?
3) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 7.98:
Omnia, Castor, emis: sic fiet ut omnia vendas.
4) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 10.81 (adaptacin):
Cum duo venerunt ad Phyllida mane fututum
et nudam cupiebat sumere uterque prior,
promisit pariter se Phyllis utrique daturam,
et dedit: ille pedem sustulit, hic tunicam.
5) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 11.47:
Omnia femineis quare dilecta catervis
balnea devitat Lattara? Ne futuat.
Cur nec Pompeia lentus spatiatur in umbra,
nec petit Inachidos limina? Ne futuat.
Cur Lacedaemonio luteum ceromate corpus
perfundit gelida Virgine? Ne futuat.
Cum sic feminei generis contagia vitet,
cur lingit cunnum Lattara? Ne futuat.

Por qu Ltara evita todos los baos preferidos por las

mujeres? ............................................................................
Por qu no pasea tranquilo en el bosque de Pompeyo ni
busca los umbrales de Isis? ...............................................
Por qu baa en helada agua Virgen su cuerpo cubierto
de ungento lacedemonio? ................................................
Ya que evita as todo contacto con el sexo femenino,
.............................................................................................

19

Contenidos de gramtica:
Subordinadas adverbiales finales y consecutivas, subordinadas sustantivas de ut (con matiz final y
consecutivo), pronombres relativos indefinidos quisquis, quidquid y quicumque, quaecumque,
quodcumque, subordinadas relativas indefinidas, supino.

Ejercitacin adicional:
a) Declinar de manera conjunta:
-quicumque interpres, quaecumque pagina, quodcumque temperamentum.
b) Analizar morfosintcticamente y traducir; cuando corresponda, reescribir las
oraciones reemplazando las subordinadas relativas en relativas indefinidas o viceversa:
1) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 1.33:
Amissum non flet cum sola est Gellia patrem,
si quis adest, iussae prosiliunt lacrimae.
Non luget quisquis laudari, Gellia, quaerit;
ille dolet vere, qui sine teste dolet.
2) Marco Valero Marcial, Epigrammata, 6.87:
Di tibi dent et tu, Caesar, quaecumque mereris:
Di mihi dent et tu, quae volo, si merui.
3) Marco Valero Marcial, Epigrammata, 5.59:
Quod non argentum, quod non tibi mittimus aurum,
hoc facimus causa, Stella diserte, tua.
Quisquis magna dedit, voluit sibi magna remitti;
fictilibus nostris exoneratus eris.
c) Excerpta auctorum Romanorum: analizar morfosintcticamente y traducir:
1) Haec habui de amicitia quae dicerem. Vos autem hortor, ut ita locetis
virtutem, sine qua amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia
praestabilius putetis. (Cic. Amic. 104)
2) Sic vive, ut nec a superioribus contemnaris, nec ab inferioribus timearis. (Sen.
Liber de moribus 78a)
3) Brevem tibi formulam dabo qua te metiaris. (Sen. Ep. 124.24)
4) O rem non modo visu foedam, sed etiam auditu! (Cic. Phil. 2.63)
5) Nec deprecaturi sumus ut crimen hoc nobis propter multa praeclara in rem
publicam merita condonetis. (Cic. Mil. 6)
6) Quod facere te moneo, scio certe te fecisse; nunc admoneo, ut animum tuum
non mergas in istam sollicitudinem. (Sen. Ep. 24.16)
7) Quare tamen deus tam iniquus in distributione fati fuit, ut bonis veris
paupertatem et vulnera et acerba funera ascriberet? (Sen. Dial. 1.5.9)
20

8) Neque di neque deae faciant ut te fortuna in deliciis habeat. (Sen. Ep. 96.4)
9) Imusne sessum? (Cic. de Orat. 3.17)
10) Quamobrem, ne sit aes alienum quod reipublicae noceat, providendum est.
(Cic. Off. 2.24)
11) Decrevit senatus ut L. Opimius consul videret ne quid detrimenti respublica
caperet. (Cic. Cat. 1.4)
12) Daturne illa hodie nuptum? (Ter. An. 301)
13) Edicto tota provincia pervulgato, nulla fuit civitas, quin ad id tempus
partem senatus Cordubam mitteret. (Caes. Civ. 2.19.2)
14) Legem enim brevem esse oportet, quo facilius ab imperitis teneatur. (Sen.
Ep. 94.38)
15) Magna exercitatione durandus est animus, ut conspectum mortis
accessumque patiatur. (Sen. Ep. 28.16)
16) Nemo adeo ferus est ut non mitescere possit. (Hor. Ep. 1.1.39)
17) Quamobrem placuit ei ut ad Ariovistum legatos mitteret, qui ab eo
postularent ut locum conloquio deligeret. (Caes. Gal. 1.34.1)
18) Non censet lugendam esse mortem, quam immortalitatis consequatur. (Cic.
Sen. 73)
19) Philosphiae servias oportet, ut tibi contingat vera libertas. (Sen. Ep. 8.7)
20) Ita vixi ut non frustra natum existimem. (Cic. Sen. 23)
21) Est a nobis paulo ante dictum tria esse quae orator efficere deberet: ut
doceret, ut delectaret, ut moveret. (Cic. Brut. 80)
22) Fieri potest ut recte quis sentiat, et id quod sentit polite eloqui non possit.
(Cic. Tusc. 1.6)

21

9
Editio librorum
1) Gayo Plinio Cecilio Segundo (Plinio el Joven), Epistulae, 5.12:
C. PLINIUS TERENTIO SCAURO SUO S.
Recitaturus oratiunculam, quam publicare cogito, advocavi aliquos, ut
vererer, paucos, ut verum audirem; nam mihi duplex ratio recitandi, una ut
sollicitudien intendar, altera, ut admonear, si quid forte ut meum fallit. Tuli
quod petebam, inveni qui mihi copiam consilii sui facerent. Ipse praeterea
quaedam emendanda adnotavi. Emandavi librum, quem misi tibi. Materiam ex
titulo cognosces, cetera liber explicabit. [...] Ero enim vel cautior in continendo
vel constantior in edendo, si huc vel illuc auctoritas tua accesserit. Vale.
2) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 1.25:
Ede tuos tandem populo, Faustine, libellos
et cultum docto pectore profer opus,
quod nec Cecropiae damnent Pandionis arces
nec sileant nostri praetereantque senes.
Ante fores stantem dubitas admittere Famam
teque piget curae praemia ferre tuae?
Post te victurae per te quoque vivere chartae
incipiant: cineri gloria sera venit.

..........................................................................................
..........................................................................................
........................................................................................
..........................................................................................
No te decides a admitir a la Fama que est ante tu puerta
y te cuesta recibir las recompensas de tu trabajo?
Que los escritos que han de sobrevivirte comiencen a vivir gracias
a ti: la gloria llega tarde a las cenizas.

3) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 4.17:

Facere in Lyciscam, Paule, me iuves versus,
quibus illa lectis rubeat et sit irata.
O Paule, malus es: irrumare vis solus.
4) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 2.20:
Carmina Paulus emit, recitat sua carmina Paulus.
Nam quod emas, possis iure vocare tuum.
5) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 1.38 (adaptacin):
Quem recites, meus est, o Fidentine, libellus:
sed male cum recitas, incipit esse tuus.
6) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 1.52 (adaptacin):
Commendo tibi, Quintiane, nostros libellos
(nostros dicere si tamen libellos
possum, quos recitet tuus poeta):
si de servitio gravi queruntur,
assertor venias satisque praestes.
Et, cum se dominum vocabit ille,
dicas esse meos manuque missos.
Hoc si terque quaterque clamitaris,
impones plagiario pudorem.

.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
Si se quejan de una dura esclavitud,
acude como defensor y prstales ayuda suficiente.
Y cuando aqul proclame ser su dueo,
di que son mos y manumitidos.
Si gritas esto tres o cuatro veces,
hars que el plagiario sienta vergenza.

22

Contenidos de gramtica:
Gerundio, gerundivo, subordinadas relativas con verbo en modo subjuntivo.

Ejercitacin adicional:
a) Formar los gerundios y gerundivos de todas las formas verbales del texto 2.
b) Analizar morfosintcticamente y traducir; cuando sea posible, reescribir las oraciones,
reemplazando las construcciones de gerundio por construcciones de gerundivo o viceversa.
1) Veterem iniuriam ferendo invitamus novam.
2) Consul, vir maximae dignitatis, otium consumere solet in operibus sublimibus
scribendis.
3) Multi dolorum vitandorum causa semper levia opera faciunt.
4) Multi autem propter gloriae cupiditatem sunt cupidi bellorum gerendorum.
5) Transitus ad senectutem nos avocat a rebus gerendis et corpus facit infirmius.
6) Semper periculos metuendo sapiens vitat malum.
7) Mali desinant insidias rei publicae consulique parare et ignes ad inflammandam
urbem.
c) Analizar morfosintcticamente y traducir; a continuacin, pasar los verbos de las
subordinadas relativas al modo subjuntivo, observando el matiz adverbial adoptado en
consecuencia:
1) Sunt multi qui leges contemnunt ac de exitio huius urbis cotidie cogitant.
2) Quid tibi iam in hac urbe placere potest, in qua omnes te metuunt?
3) Romulus legatos circa vicinas gentes mittit, qui societatem conubiumque novo
populo petunt.
4) Vehementer Sullam probo, qui tribunis potestatem ademit.
5) Exercitui Caesaris luxuriem obiciebant, cui semper omnia ad necessarium usum
defuerant.
d) Excerpta auctorum Romanorum: analizar morfosintcticamente y traducir:
1) Tonsorem puerum ad genas aequandas mihi rogavit Rufus. (Mart. 8.52-53,
adapt.)
2) Nihil est enim virtute amabilius, nihil, quod magis adliciat ad diligendum. (Cic.
Amic. 8)
3) Aedui legatos ad Caesarem sui purgandi gratia mittunt. Haec faciunt
reperandorum suorum causa. (Caes. Gal. 7.43.3, adapt.)
4) Non censet lugendam esse mortem, quam immortalitatis consequatur. (Cic. Sen.
73)
5) Quae causa iustior est belli gerendi, quam servitutis depulsio? (Cic. Phil. 8.4)
6) Inita sunt a Catilina consilia urbis delendae, civium trucidandorum, nominis
Romani extinguendi. (Cic. Mur. 37)
7) Scribendi recte sapere est et principium et fons. (Hor. Ars 309)
23

8) Sunt autem quaedam officia etiam adversus eos servanda, a quibus iniurias
acceperis. Est enim ulciscendi et puniendi modus. (Cic. Off. 1.11)
9) Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci, / lectorem delectando pariterque
monen-do. (Hor. Ars 343-344)
10) Quis est qui nullis officii praeceptis tradendis philosophum se audeat dicere?
(Cic. Off. 1.2)
11) Catilinam post dominationem Lucii Sullae libido maxima invaserat rei publicae
capiendae. (Sal. Cat. 5.6)
12) Brevem tibi formulam dabo qua te metiaris. (Sen. Ep. 124.24)
13) Non pudendo, sed non faciendo id quod non decet, impudentiae nomen
effugere debemus. (Cic. de Orat. 1.26)
14) Troiani, cremata patria, domo profugi, sedem condendaeque urbi locum
quaerebant. (Liv. 1.1.8, adapt.)
Sunt voces quibus hunc lenire dolorem possis. (Hor. Ep. 1.1.34)
15) Omnis loquendi elegantia augetur legendis oratoribus et poetis. (Cic. Or. 3.11)
16) O miserum senem, qui mortem contemnendam esse in tam longa aetate non
viderit! (Cic. Sen. 19.66)
17) De severitate ac disciplina maiorum circa educandos formandosque liberos
pauca praedixero. (Tac. Dial. 28.3)
18) Natura homini addidit rationem qua regerentur animi appetitus. (Cic. N.D.
2.12)
19) Et discas oportet et quod didicisti agendo confirmes. (Sen. Ep. 94.47)
20) Me et via fessum et qui ad multam noctem vigilassem, arctior quam solebat
somnus complexus est. (Cic. Rep. 6.10)

24

10
Scholastici
1) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 5.56:
Cui tradas, Lupe, filium magistro,
quaeris sollicitus diu rogasque.
Omnes grammaticosque rhetorasque
devites, moneo: nihil sit illi
cum libris Ciceronis aut Maronis,
famae Tutilium suae relinquat;
si versus facit, abdices poetam.
Artes discere vult pecuniosas?
Fac discat citharoedus aut choraules;
si duri puer ingeni videtur,
praeconem facias vel architectum.

................................................................
................................................................
................................................................
................................ que no tenga contacto
con los libros de Cicern o de Marn,
que abandone a Tutilio* a su propia fama;
si hace versos, rechaza al poeta.
Quiere aprender oficios que den dinero?
Haz que aprenda a ser citaredo o flautista;
si el joven parece duro de seso,
hazlo mensajero o arquitecto.

*Tutilio era un maestro de retrica contemporneo de Marcial.

Vocabulario:
-rhetor, -oris, m.: orador, maestro de retrica; rhetoras: ac. pl. siguiendo la declinacin griega.

2) Petronio, Satyricon, 1-3 (adaptacin):

Num alio genere furiarum declamatores inquietantur? Cum in foro veniunt,
putant se in alium orbem terrarum delatos esse. Ideo ego adulescentulos
existimo in scholis stultissimos fieri, quia nihil ex his, quae in usu habemus, aut
audiunt aut vident, sed piratas cum catenis in litore stantes, sed tyrannos edicta
scribentes. Levibus enim atque inanibus sonis ludibria quaedam excitando
effecistis ut corpus orationis enervaretur et caderet, cum Sophocles aut
Euripides invenerunt verba, quibus deberent loqui. Ad summam, quis postea
Thucydidis, quis Hyperidis ad famam processit?
Non est passus Agamemnon me diutius declamare in porticu, quam ipse
in schola sudaverat, sed adulescens inquit, non fraudabo te arte secreta.
Sicut ficti adulatores, cum cenas divitum captant, meditantur quid gratissimum
auditoribus futurum sit, sic eloquentiae magister, tamquam piscator sit, imponit
hamis eam escam, quam sciat appetituros esse pisciculos.
Contenidos de gramtica:
Pronombres y partculas interrogativas, subordinadas sustantivas interrogativas indirectas, subordinadas
adverbiales comparativas de grado, subordinadas adverbiales comparativas condicionales.

Ejercitacin adicional:
a) Convertir las siguientes oraciones en interrogativas indirectas o directas, segn
corresponda:
1) Cur in theatrum, Cato severe, venisti? An ideo tantum veneras, ut exires?
25

2) Quaeris, Lupe, cui magistro tradas filium.

3) An artes discere vult pecuniosas?
4) Num alio genere furiarum declamatores inquietantur?
5) Quis postea Thucydidis, quis Hyperidis ad famam processit?
6) Num pictura quoque alium exitum habuit?
7) Adulatores meditantur quid gratissimum auditoribus futurum sit.
8) Cur parentes obiurgatione digni sunt?
9) Quis umquam venit in templum et votum fecit, ut ad eloquentiam
perveniret?
10) Eumolpus Encolpio quaerit utrum omnibus formosius videatur quidquid
sculptores Graeculi fecerunt an massa auri.
b) Completar los cuadros siguientes traduciendo las oraciones al espaol o
reescribindolas en latn, segn corresponda.
1)
Latn
Quaerit cui magistro tradat filium.
Quaerit cui magistro tradiderit filium.
Quaerit cui magistro traditurus sit filium.
Quaerebat cui magistro traderet filium.
Quaerebat cui magistro tradidisset filium
Quaerebat cui magistro traditurus esset.

Espaol

2)
Latn

Meditantur
futurum sit.

quid

gratissimum

Espaol
Consideran qu es ms grato para los oyentes.
Consideran qu fue ms grato para los oyentes.
auditoribus
Consideraron qu era ms grato para los oyentes.
Consideraron qu haba sido ms grato para los
oyentes.
Consideraron qu sera ms grato para los
oyentes.

c) Tcito, Dialogus de Oratoribus, 28-29 (adaptacin): completar el siguiente texto con

los pronombres interrogativos e indefinidos que se indican y traducir:
...................... (quis, quae, quid) enim ignorat et eloquentiam et ..................... (ceteri,
-ae, -a) artes descivisse ab illa vetere gloria non inopia hominum, sed desidia
iuventutis et neglegentia parentum et inscientia praecipientium et oblivione
moris antiqui?
Nam pridem ........................ (quisque, quaeque, quidque) filius, ex casta
parente natus, non in cellula emptae nutricis, sed gremio ac sinu matris
educabatur, cuius praecipua laus erat tueri domum et inservire liberis.
26

At nunc natus infans delegatur Graeculae ..................... (aliquis, aliqua,

aliquid) ancillae, cui adiungitur unus aut alter ex omnibus servis. Horum fabulis
et erroribus virides statim et rudes animi imbuuntur; nec ..................... (quisquam,
quaequam, quidquam) in tota domo pensi habet, ..................... (quis, quae, quid)
coram infante domino aut dicat aut faciat.
d) Excerpta auctorum Romanorum: analizar morfosintcticamente y traducir:
1) Igitur posthac non scribam ad te quid facturus sim, sed quid fecerim. (Cic.
Att. 10.18)
2) Dubitabam tu has litteras essesne accepturus, erat enim incertum visurusne
te esset tabellarius. (Cic. Att. 15.9)
3) Plures occiderat quam supererant. (Liv. 35.12.14)
4) Vides ut alta stet nive candidum / Soracte nec iam sustineant onus / silvae
laborantes geluque / flumina constiterint acuto? (Hor. Carm. 1.9.1-4)
5) Si vicinus tuus equum meliorem habet, quam tuus est, tuumne equum malis
an illius? (Cic. Inv. 1.51, adapt.)
6) Difficile est dictu quanto in odio simus apud exteras gentes. (Cic. Man. 22)
7) Consultabat utrum Romam proficisceretur an Capuam teneret, an iret ad tres
legiones Macedonicas. (Cic. Att. 16.8.2)
8) Eius sermone ita cupide fruebar, quasi iam divinarem id, quod evenit: illo
exstincto, fore neminem unde discerem. (Cic. Sen. 4.12, adapt.)
9) Lacedemonii, Philippo minitante se omnia que conarentur prohibiturum
esse, quaesiverunt num se esset etiam mori prohibiturus. (Cic. Tusc. 5.24)
10) Servi colant potius dominus quam timeant! (Sen. Ep. 47.17)
11) Servus an liber, pecuniosus an pauper sit, consideratur. (Cic. Inv. 2.30)
12) Intuendum est non unde veniant sed quo eant. (Sen. Ep. 44.6)
13) Parvi sic iacent, tamquam omnino sine animo sint. (Cic. Fin. 5.42)
14) Quid proxima, quid superiore nocte egeris, ubi fueris, quos convocaveris,
quid consilii ceperis, quem nostrum ignorare arbitraris? (Cic. Cat. 1.1)
15) Utrum Parthi transierint necne, praeter te video dubitare neminem. (Cic.
Fam. 2.17.3 adapt.)

27

11
Laudationes
1) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 7.23:
Phoebe, veni, sed quantus eras, cum bella tonanti
ipse dares Latiae plectra secunda lyrae.
Quid tanta pro luce precer? Tu, Polla, maritum
saepe colas et se sentiat ille coli.
Vocabulario:
-Polla, -ae, f.: Pola Argentaria, viuda del poeta pico Marco Anneo Lucano, quien, al igual que
su to Lucio Anneo Sneca (Sneca el Joven o Sneca el Filsofo) y Petronio, se haba suicidado
en 65 d.C. por orden del emperador Nern.

2) Algunos epitafios de poetas famosos:

Epitafio de Calmaco:

, ' .

Tus pasos te han llevado junto a la sepultura del Batada, experto

en el canto y tambin en la burla oportuna cuando lo pide el vino.

(Calmaco, Epig. 35, autoepitafio)

Epitafio de Homero:
, , ,


.

Viajero, aunque la tumba sea pequea, no pases de largo,

sino vierte sobre m una libacin, y venrame como a los dioses.
Pues al sumamente honrado por las Musas de Pieria,
al divino poeta de la epopeya, a Homero, albergo.

(Annimo, Antologa Palatina, 7.2b)

Epitafio de Safo:
'
, .

Mi nombre es Safo y tanto super a la cancin

femenina, cuanto el Menida super a los hombres.

(Antpater de Sidn, Antologa Palatina, 7.15)

Epitafio de Gneo Nevio:
Inmortales mortales si foret fas flere,
flerent divae Camenae Naevium poetam.
Itaque postquam est Orcho traditus thesauro,
obliti sunt Romae loquier lingua Latina.
(Aulo Gelio, Noctes Atticae, 1.24.2)

.................................................................................
.................................................................................
As pues, cuando fue entregado al tesoro del Orco,
en Roma se olvidaron de hablar en lengua latina.

2) Gayo Plinio Cecilio Segundo (Plinio el Joven), Epistulae, 3.21:

C. PLINIVS CORNELIO PRISCO SVO S.
Audio Valerium Martialem decessisse et moleste fero. Erat homo
ingeniosus, acutus, acer, et qui plurimum in scribendo et salis haberet et fellis,
nec candoris minus. Prosecutus eram uiatico secedentem; dederam hoc
amicitiae, dederam etiam uersiculis quos de me composuit. [...]
Quaeris qui sint uersiculi, quibus gratiam rettuli? Remitterem te ad
ipsum uolumen, nisi quosdam tenerem; tu, si placuerint hi, ceteros in libro
28

requires. Adloquitur Musam, mandat ut domum meam Esquiliis quaerat, adeat

reverenter:
Sed ne tempore non tuo disertam
pulses ebria ianuam videto.
Totos dat tetricae dies Minervae,
dum centum studet auribus virorum
hoc quod saecula posterique possint
Arpinis quoque comparare chartis.
Seras tutior ibis ad lucernas;
haec hora est tua, cum furit Lyaeus,
cum regnat rosa, cum madent capilli,
Tum me vel rigidi legant Catones*.

Pero cudate de tocar a su elocuente puerta con mano

ebria en el momento equivocado.
Los das los consagra enteros a la austera Minerva,
cuando dedica a los odos de los cien jueces
discursos que los siglos venideros puedan
comparar incluso con los escritos del Arpinate.
Irs ms seguro a la luz de los faroles nocturnos;
esa es tu hora, cuando delira Baco,
cuando reina la rosa, cuando se humedecen los cabellos.
Entonces podran leerme hasta los rgidos Catones.

Meritone eum qui haec de me scripsit et tunc dimisi amicissime et nunc

ut amicissimum defunctum esse doleo? Dedit enim mihi quantum maximum
potuit, daturus amplius si potuisset. Tametsi quid homini potest dari maius,
quam gloria et laus et aeternitas? At non erunt aeterna quae scripsit: non erunt
fortasse, ille tamen scripsit tamquam essent futura. Vale.
* Los versos citados por Plinio corresponden al epigrama 10.20.12-21 de Marcial.
Contenidos de gramtica:
Subordinadas adverbiales condicionales en subjuntivo, subordinadas adverbiales tmporocausales.

Ejercitacin adicional:
a) Completar los cuadros siguientes, reescribiendo y traduciendo los perodos hipotticos
como corresponda:
1)
Perodo

Latn

Espaol

Real
Potencial
Irreal de Presente

Si foret fas, Camenae flerent Naevium

poetam.

Irreal de Pasado

2)
Perodo

Latn

Espaol

Real
Potencial
Irreal de Presente

Remitterem te ad volumen, nisi quosdam

versiculos tenerem.

Irreal de Pasado

29

3)
Perodo

Latn

Espaol

Real
Potencial
Irreal de Presente
Irreal de Pasado

Daturus fuisset amplius, si potuisset.

b) Laudatio Turiae (E. Wistrand, ed., 1976, seleccin y adaptacin): analizar y traducir
el siguiente texto; extraer los perodos hipotticos y pasarlos del modo indicativo al
subjuntivo o viceversa, atendiendo a la consecutio temporum:
[...] Domestica bona pudicitiae, opsequi, comitatis, facilitatis, lanificii studii,
religionis sine superstitione, cultus modici, cur memorem? [...] Post meum
exilium, nisi parasses quod me servaret, cavens saluti meae, inaniter opes
Caesar polliceretur ad reddendum. [...] Nam Caesare absente, cum per te de
restitutione mea M. Lepidus conlega praesens interpellaretur et ad eius pedes
prostrata humi, non modo non adlevata sed tracta et indignum in modum
rapsata es. Sed firmissimo animo, cum eum admoneres edicti Caesaris
restitutionis meae et palam ea praeferres, auctor meorum periculorum notuit.
[...] Pacato orbe terrarum, restituta re publica, fuerunt optati liberi quos
aliquamdiu sors inviderat. Si fortuna procedere esset passa sollemnis
inserviens: quid utrique nostrum defuit? [...] Ultumum huius orationis erit
omnia meruisse te neque omnia contigisse mihi ut praestarem tibi. Legem habui
mandata tua. Si quid extra mihi liberum fuerit, praestabo. Te di manes tui ut
quietam patiantur atque ita tueantur opto.
c) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 5.34: analizar morfosintcticamente y
traducir; qu particularidad presenta el perodo hipottico de los vv. 5-6?
Hanc tibi, Fronto pater, genetrix Flaccilla, puellam
oscula commendo deliciasque meas,
parvula ne nigras horrescat Erotion umbras
oraque Tartarei prodigiosa canis.
Impletura fuit sextae modo frigora brumae,
vixisset totidem ni minus illa dies.
Inter iam veteres ludat lasciva patronos
et nomen blaeso garriat ore meum.
Mollia non rigidus caespes tegat ossa, nec illi,
terra, gravis fueris: non fuit illa tibi.
Vocabulario:
-Erotion, nom. sg. fem.: Erocin, nombre de origen griego (, , : pequeo dios
del amor) de una pequea esclava nacida en la casa del poeta, muerta pocos das antes de
cumplir los seis aos; Marcial le dedica tambin los epigramas 5. 37 y 10. 61.

30

d) Excerpta auctorum Romanorum: analizar morfosintcticamente y traducir:

1) Minus saepe pecces, si scias quid nescias. (Pub. M 67)
2) Si vincimus, omnia nobis tuta erunt; sin metu cesserimus, etiam illa adversa
fient. (Sal. Cat. 58.9-10)
3) Cum defensionum laboribus senatoriisque muneribus aut omnino aut magna
ex parte essem aliquando liberatus, rettuli me, Brute, te hortante, maxime ad ea
studia quae, retenta animo, remissa temporibus, longo intervallo intermissa,
revocavi. (Cic. Tusc. 1.1)
4) Nisi exeunt, nisi pereunt, etiamsi Catilina perierit, scitote hoc in re publica
seminarium Catilinarum futurum. (Cic. Cat. 2.10.23)
5) An Philippus, Macedonum rex, voluisset Alexandro, filio suo, prima
litterarum elementa tradi ab Aristotele, summo eius aetate philosopho, aut hic
suscepisset hoc officium, si non studiorum initia pertinere ad summam
credidisset? (Quint. Inst. 1.1.23)
6) Nam, cum id posset infitiari, repente praeter opinionem omnium confessus
est. (Cic. Cat. 3.5.15)
7) Ni te plus oculis meis amarem, / iucundissime Calve, munere isto / odissem
te odio Vatiniano. (Catul. 14.1-3)
8) Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? Qui cum imperator bello
Persico servitute Graeciam liberavisset propterque invidiam in exilium
expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit. (Cic.
Amic. 42)
9) In tantum aes alienum inciderunt ut, si salvi esse velint, Sulla sit iis ab inferis
excitandus. (Cic. Cat. 2.9.20)
10) Certe sive mihi Phyllis, sive esset Amyntas, / mecum inter salices lenta sub
vite iaceret. (Verg. Ecl. 10.37 y 41)

31

12
Amici et clientes
1) Gayo Plinio Cecilio Segundo, Epistulae, 6.28:
Scio quae tibi causa fuerit impedimento, quominus praecurrere
aduentum meum in Campaniam posses. Sed, quamquam absens, totus huc
migrasti: tantum mihi copiarum qua urbanarum qua rusticarum nomine tuo
oblatum est, quas omnes improbe, accepi tamen. Nam me tui ut ita facerem
rogabant, et uerebar ne et mihi et illis irascereris, si non fecissem. In posterum,
nisi adhibueritis modum, ego adhibebo et iam tuis denuntiaui, si rursus tam
multa attulissent, omnia relaturos. Dices oportere me tuis rebus, ut meis, uti.
Etiam: sed perinde illis ac meis parco. Vale.
Vocabulario:
-qua... qua..., nexos coordinantes copulativos correlativos: por un lado... por otro...

2) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 11.35:

Ignotos mihi cum voces trecentos,
quare non veniam vocatus ad te
miraris quererisque litigasque.
Solus ceno, Fabulle, non libenter.
3) Marco Valerio Marcial, Epigrammata, 11.57:
Miraris docto quod carmina mitto, Severe,
ad cenam cum te, docte Severe, vocem?
Iuppiter ambrosia satur est et nectare vivit;
nos tamen exta Iovi cruda merumque damus.
Omnia cum tibi sint dono concessa deorum,
si quod habes non vis, ergo quis accipies?
4) Petronio, Satyricon reliquiae, 71-72:
Trimalchio amici, inquit, et servi homines sunt et aeque unum lactem
biberunt, tametsi illos malus fatus oppresserit. Tamen me salvo cito aquam
liberam gustabunt. Ad summam, omnes illos in testamento meo manu mitto.
[...] Et haec omnia publico, ut familia mea iam nunc sic me amet, tamquam
mortuum. Gratias agere omnes indulgentiae coeperant domini, cum ille,
oblitus nugarum, exemplar testamenti iussit afferri et totum a primo ad
ultimum, ingemescente familia, recitavit. [...]
[...] Immo iam coeperam etiam ego plorare, cum Trimalchio ergo inquit
cum sciamus nos morituros esse, quare non vivamus?
Vocabulario:
-lac, lactis, n.: leche; lactem: ac. sg. anmalo, atestiguado en este pasaje, en Apul. Met. 8.19, 8.28
y en Gell. 12.1.17.

32

-fatus, -i, m.: destino; variante poco usual de fatum, i, n.; slo se atestigua en Petronio (cf.
adems 42.5 y 77.3) y en inscripciones.
Contenidos de gramtica:
Proposiciones sustantivas dependientes de verbos de impedimento y de temor, usos de cum.

Ejercitacin adicional:
a) Extraer de los textos de Plinio y de Petronio las proposiciones adverbiales causales y
concesivas; reescribirlas empleando el subordinante cum o reemplazndolo por otro
posible subordinante, segn corresponda.
b) Analizar morfosintcticamente y traducir las oraciones siguientes; a continuacin,
reemplazar los ablativos absolutos o las construcciones de participio por la subordinada
adverbial de cum (temporal, causal, tmporocausal o tmporoconcesiva) que resulte ms
adecuada al sentido de la oracin:
1) Ex Italia denique missus, consul tamen exsilium durum bene fert.
.............................................................................................................................................
2) Mensa exposita, nihil impedivit quominus convivae tantum vinum biberent,
quantum invenire possent.
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
3) Hostibus semel collatis, eo tempore ipso verbis duris responderunt atque
repente pugnare coeperunt.
............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
4) Iunone secunda, tandem pax inter Latinos et Troianos composita est.
.............................................................................................................................................
c) Completar las oraciones conjugando los verbos indicados en el tiempo y el modo que
correspondan y traducir:
1) Cum iste .................................... (sum, es, esse, fui), vir ingenio mediocris,
tamen eum semper ferebamus.
2) Cum consul in exsilium .................................... (mitto, -is, -ere, misi, missum),
nullum auxilium tum oblatum est.
3) Cum a hostibus ................................. (cognosco, -is, -ere, cognovi, cognitum),
amici se ad vos nave furtim contulerunt.
4) Cum auxilium ................................... (fero, fers, ferre, tuli, latum), uno anno
haec moenia condere potuimus.
d) Excerpta auctorum Romanorum: analizar morfosintcticamente y traducir:
1) Quid obstat quominus sit beatus? (Cic. N.D. 1.95)
2) Miltiades, timens ne classis regia adventaret incensis operibus Athenas
redivit. (Nep. Milt. 7)
33

3) Nullam moram inteponendam esse putavimus quin videremus hominem.

(Cic. Ac. 1.1 adapt.)
4) Naves vento tenebantur quominus in portum venire possent. (Caes. Gal.
4.22.4)
5) Ornamenta metuo ut possim recipere. (Pl. Cur. 464)
6) De pietate autem Attici quid plura commemorem? Cum hoc ipsum vere
gloriantem audierim in funere matris suae, quam extulit annorum XC, cum
esset VII et LX, se numquam cum matre in gratiam redisse, numquam cum
sorore fuisse in simultate, quam prope aequalem habebat. (Nep. Att. 17.1)
7) Nec quin erumperet prohiberi poterat. (Liv. 26.40.4)
8) Potuisti prohibere ne fieret. (Cic. Caec. 33)
9) Dolo erat pugnandum, cum par non esset armis. (Nep. Han. 10.4)
10) Id paves, ne ducas tu illam; tu autem, ut ducam. (Ter. An. 349)
11) Non deterret sapientem mors quominus in omne tempus reipublicae
suisque consulat. (Cic. Tusc. 1.91)
12) Hoc foedus veretur Hiempsal ut satis firmum sit. (Cic. Agr. 2.58)
13) Druentia flumen, cum aquae vim vehat ingentem, non tamen navium
patiens est. (Liv. 21.31.10)
14) Sententiam ne diceret recusavit. (Cic. Off. 3.100)
15) Metuo ne non sit surda atque haec audiverit. (Pl. Cas. 575)
16) Socratis ingenium immortalitati scriptis suis Plato tradidit, cum ipse litteram
Socrates nullam reliquisset. (Cic. De orat. 3.60)
17) Pavor ceperat milites, ne mortiferum esset vulnus. (Liv. 24.42.2)
18) Cum quiescunt, probant; cum patiuntur, decernunt; cum tacent, clamant.
(Cic. Cat. 1.21)
19) Nec deprecor iam, si nefaria scripta / Sesti recepso, quin gravedinem et
tussim / non mi sed ipsi Sestio ferat frigus, / qui tunc vocat me, cum malum
librum fecit. (Catul. 44. 18-21)
20) Cum religio obstaret, ne non posset nisi a consule dici dictator, augures
consulti eam religionem exemere. (Liv. 4.31.4)

34