ALAMUT EFSANELER

FARHAD DAFTARY
sr metinler
eviren
zgr elebi

Annem ve Babamn Ansna..

TRANSKRPSYON
ve
KISALTMALAR
Bu kitapta, Arapa ve Farsa
yazlar iin kullanlan transkripsiyon,
hemen hemen The Encyclopedia of
slmn yeni basksndan aynen
uyarlanmtr. Sadece u eklemeler
yaplmtr: dj iin j, k iin q ve c iin
ch.

Metinde
Hristiyan
takvimi
kullanlmtr.
Sacy'nin
aratrmasnda karmza kan baz
tarihler
ve
slm
dnyasnda
yaynlanm olan kitaplarn basm
tarihleri ise slmi takvime gredir.
Bunlarn
yanlarna
Hristiyan
takviminde karlk gelen tarihler
yazlmtr.
Notlar
ve
Bibliyografya
blmlerinde
sklkla
karmza
kacak olan baz sreli yayn ve
ansiklopedi isimleri iin ise aadaki
ksaltmalar kullanlmtr:

BSO(A)S Dou (ve Afrika)

Aratrmalar Enstits Blteni
EI2 slm Ansiklopedisi (yeni
basm)
EIR ran Ansiklopedisi
JRAS Royal Asiatic Society
Dergisi

Nizar
smillerini,
gizemli
Dan eyhi tarafndan ynetilen
eytani Haailer rgt olarak
gsteren
bu
resim,
Ortaa
Avrupa'sna ait az bilinen bir efsane
tasviridir.
Avrupallarn,
smil
Mslmanlar zerine kurduklar
efsaneler ve hayali kurgularn kk
Hallar dnemine dayanmaktadr
ve Dan eyhi ile temsil edilen
smil lideri etrafnda rlmtr.
Bu hayal rn masallar, zamanla
uyuturucu
gdml
vahet
efsanelerine dnm ve haha

kullanan manasna gelen "assassin"

kelimesinin, Avrupa dillerinde katil
anlamnda kullanlmaya balanmas
yznden
gnmze
kadar
gelmitir.
"Dan
eyhi
ve
O'nun
cenneti"ni
gsteren
yukardaki
tasvir, Paris Halk Ktphanesinde
bulunan, Odoric of Pordenone nin
(l. 1331) seyahatlerini anlatt el
yazmas Livre des Merveilles isimli
eserden alnmtr. Eser 15. yzyln
balarnda,
Burgonya
Dk
Korkusuz John iin hazrlanmtr.

NSZ
nemli
bir
Mslman
i
topluluu olan Nizari smilleri,
Ortaa Avrupa'snda Haailer
ismiyle nam salmlardr. irkin bir
ekilde haha kelimesinden tretilen
bu yanl isim, 12. yzyln
balarnda Ortadou'daki bu gizemli
tarikatn yeleriyle ilk olarak temasa
geen Hallar ve yanlarnda gelen
batl yazarlar sayesinde geni bir

kitleye yaylmtr. slm inancna ve

yaayna kar tamamen ilgisiz
olan Ortaa Avrupa halklar da
bunun sonucu olarak, Haailerin gizli
faaliyetleri ve onlarn gizemli liderleri
Dan eyhi ile ilgili bir dizi hikyeyi
kulaktan
kulaa
aktarmlardr.
Zaman iinde, Marco Polo'nun
kalemiyle zirveye ulaan Haai
efsaneleri hibir temele dayanmadan
oraya
buraya
ekilmiler
ve
"Haai"nin karl olan "Assasin"
kelimesi, ihmalkr bir etimoloji ile
Avrupa dillerine "katil, suikast"

anlamna gelen bir kavram olarak

girmitir.
Avrupallarn
yaydklar
bu
efsaneler ve Ortaa dnemindeki
Mslman yazarlarn dmanca
kaleme alm olduklar eserler,
Nizariler konusunda alan ve
deerlendirmelerde bulunan Silvestre
de Sacy ve 19. yzyln dier nde
gelen dou bilimcilerinin yaptklar
almalarn temelini oluturmutur.
Nizariler hakknda edinilen eksik
bilgilerle dolu ve saptrlm bu imaj,
ok yakn zamana kadar Bat'daki

akademik
evrelerce
kabul
grmtr. Ama gvenilir smil
kaynaklarna eriilmesiyle birlikte
smiller konusundaki almalarda
yaplan modern atlmlar, ge de
olsa Nizari toplumunun tarihinde
gerekle
masaln
birbirinden
ayrlmasn salamtr. smiller
konusundaki
modern
bulgular
nda hazrlanan bu kitap, bir dizi
Haai efsanesinin kklerinin ve ilk
ortaya klarnn izini srme, ayn
zamanda
da
bu
efsanelerin
saptrlarak dilden dile aktarldklar

dnemin tarihsel koullarn inceleme

amacn gtmektedir.
Silvestre de Sacy'nin bu kitabn
ek blmnde yer alan mehur
denemesi Haailer Hanedan ve
simlerinin Etimolojisi zerine Bir
Deneme eserini son derece ustalkla
ngilizceye eviren Azizeh Azodi'ye
gerekten ok ey borluyum, iradj
Bagherzade ve Anna Enayat da
kitabn basmna farkl ekillerde
katkda
bulundular;
onlara
minnettarm. Uygun bir kapak resmi
iin ngiliz Ktphanesi'nin ve dier

Avrupa ktphanelerinin Ortaa

dnemine ait koleksiyonlarn byk
bir dikkatle aratran ve en sonunda
Paris Halk Ktphanesi'nde, Ortaa
Avrupa'sna ait bir el yazmas
eserde, belki de Dan eyhi ve
O'nun cennetinin tek die dokunur
tasvirini bulan Farhad Hkimzadeh'e
zel bir teekkr borluyum. Kitabn
eitli taslaklarn bilgisayara aktaran
Caroline Keane'ye de teekkr
ediyorum.

GR
Edward Fitz-Gerald'n, mer
Hayyam'n rubailerini ngilizceye
evirdii eserin giri blmn
okuyanlar, " Okul Arkadann
yks"n
anmsayacaklardr.
ykde, ranl gkbilimciair mer
Hayyam ile Seluklu veziri NizamlMlk ve szde "Haai rgt"nn
kurucusu Hasan Sabbah arasnda
balant kurulmutur. ykde iddia

edildiine gre bu mehur ranl,

genliklerinde Niapur'da ayn hoca
tarafndan
eitilmi
snf
arkadalardrlar.

arkada
birbirlerine bir sz verirler. Buna
gre, ilerinden hayatta ilk kim
baarya ularsa, dier ikisinin
ykselmesine yardmc olacaktr.
Seluklu
vezirliine
ykselen
Nizaml-Mlk, aralarnda makam ve
kudrete ilk erien olur ve Hayyam'a
dzenli bir denek, Hasan'a da
Seluklu Devleti'nde nemli bir mevki
teklif ederek szn tutar. Ancak bir

sre sonra Hasan, Nizaml-Mlk'e

rakip olur ve sonunda Nizaml-Mlk
hile ile Hasan' sultann nnde
kk drerek bu rekabetten galip
kar. Hasan intikam yemini eder.
Msr'a gider, orada smil inancnn
srlarn renir ve sonra ran'a
dnp, suikastlaryla Seluklular
yldran bir tarikat kurar. Hasan'n
suikastlarnn ilk kurban da
Nizaml-Mlk
olur.
Bu
yk,
Ortaa Avrupa'snda "Haailer"
olarak tannan Nizari smilleri ile
ilikilendirilen
Dou
kkenli

efsanelerden biridir.
12.
yzyldan
balayarak
Nizariler, Batda da pek ok
efsanenin kahraman olmulardr.
Avrupallar daha dorusu Kutsal
Topraklar' ele geirmek amacyla
Hal hareketini ortaya karan
Katolik
Cermenler
ile
i
Mslmanlarn arasndaki ilk temas
12. yzyln balarnda Suriye'de
gerekleti.
O
srada
Nizari
smilleri,
Seluklu
Trklerinin
Mslman
topraklar
stndeki
hkimiyetine meydan okuyarak, yce

Hasan Sabbah'n nderliinde, yeni

bir blgesel devlet kurmulard.
Suriye'de
yaayan
bu
Nizari
smilleri,
bir
zaman
sonra
blgedeki eitli Mslman liderlerin
aralarndaki
ittifaklar
ve
dmanlklardan oluan karmak bir
an ve smil komular hakknda
doru bilgiler edinme zahmetine
kendilerini sokmayan, hatta Dou
Latin topraklarnda bulunan hibir
Mslman toplulua kar ilgi
duymayan Hristiyan Cermenlerin
ortasnda kaldlar. ok gemeden,

Hallar ve beraberlerinde gelen

batl gzlemciler, szde Haailer,
dier bir deyile gizemli "Vetus de
Mountanis" yani Dan eyhine
kendilerini adam mritler hakknda
bir dizi hayal rn hikyeler ortaya
attlar. Haai efsaneleri denen bu
hikyeler, slm ile ilgili her konuda
son derece bilgisiz olan ve
seferlerden geri dnen Hallarn
anlattklar hayal rn ve arpc
dou masallarna kar byk merak
duyan Avrupa'da ksa srede
poplerlik kazandlar.

Kklerini, Mslmanlarn genel

olarak smillere kar duyduklar
dmanlktan
ve
Avrupallarn
Dou'yu masals bir lem eklinde
alglaylarndan
alan
Haai
Efsaneleri, eski alar boyunca
srekli
ve
sistematik
olarak
deiiklie urad. Sz konusu
arptlm efsaneler, ciddi Batl
aratrmaclar tarafndan bile, bu
esrarengiz
Dou
toplumunun
faaliyetlerini anlatmak iin kaynak
olarak kullanld.
Haai efsaneleri bylece daha

da hzl yayld ve bu yayl, sonraki

yzyllarda Avrupa'da, slm ve
slm dnyas iindeki gruplar
hakknda daha gvenilir bilgilere
sahip olunmaya balandnda dahi,
bu
konunun
tekrar
deerlendirilmesine engel oldu. Ama
slm hakkndaki almalarn daha
da ilerlemesi ve smillerin tarihleri
ve
doktrinleri
konusundaki
almalarda yaplan nemli modern
atlmlar, zellikle 13. yzyln
mehur gezgini Marco Polo adyla en
popler haline ulaan, arptlm

Haai
efsanelerinin
bazlarnn
sonsuza
kadar
ortadan
kaldrlmalarna imkn verdi. Nizari
smilleri'ni kapsayan en nl
ortaa
efsanelerinin
kklerini
bulmak,
ayn
zamanda
da
efsanelerin bylesine geni bir alana
yayld zamann tarihsel koullarn
incelemek bu kitabn temel amacdr.
Milyonlarca insandan oluan ve
dnyadaki smil nfusunun byk
ksmn oluturan Nizari smilleri,
gnmzde Asya, Afrika, Avrupa ve
Kuzey Amerika'da 25'ten fazla

lkeye yaylmlardr. u anda Kerim

Aa Han' 49. imamlar, baka bir
deyile ruhani liderleri olarak kabul
etmektedirler.
Kendi
balarna,
nfusu
bir
milyar
bulan
Mslmanlarn % 10'unu oluturan
smiller, i Mslmanlar iinde
nemli bir aznlk topluluu temsil
etmektedirler.
smillerin, 12 yzyl aan uzun
ve maceral bir gemileri vardr ve
bu sre zarfnda ok sayda irili
ufakl gruplara ayrlmlardr. 8.
yzyln ortalarnda, ayr bir i

topluluu olarak ortaya kmlar ve

tarihte iki kez devlet kurabilmilerdir;
bunlardan biri Ftm Halfelii, dieri
Nizari Devleti'dir. smiller ayn
zamanda slm dnyasnda, politik
ve bilimsel alanlarda da nemli bir
role sahip olmulardr. lerinde din
bilginleri,
filozoflar
ve
devlet
grevlileri bulunan mehur smil
Daileri,
baka
bir
deyile
propagandaclar, eitli alanlarda
saysz bilimsel incelemeler ortaya
koyarak, Ortaa slm dncesine
katkda bulunmulardr.

Ftm dneminin balarnda

birlik oluturmay baaran smil
hareketi,
1094'te
Nizariler
ve
Mustaliler olarak iki byk kola
ayrld. Bu aratrmann temel amac
olan
Nizariler
ran'da,
Suriye
blgesinde de ayr bir topra olan
bir devlet kurmay baardlar.
Merkezi, Kuzey ran'daki Alamut
Da'nda bulunan bir kale olan bu
topraklar dank devlet, Snni
slm'n ve Snnilerin Badat'taki
ismen szcs konumundaki Abbasi
halifesinin koruyuculuunu stlenen,

sayca kendisinden ok daha gl

ve i kart Seluklu Trklerinin
ortasnda btnln muhafaza
edebildi. Suriye Nizarileri, bu koullar
altnda bir de, Hristiyanln kutsal
topraklarn Mslmanlarn (ya da
yanl da olsa, kendi aralarnda
yaygn bir ekilde kullandklar isim
olan Sarazenlerin) egemenliinden
kurtarma amacyla 1096'dan itibaren
blgeye baarl seferler dzenleyen
Hallarla mecburen kar karya
kaldlar ve yeni bir dman edinmi
oldular. Dalara kurulmu pek ok

kalenin evresindeki kyleri ve baz

kasabalar kontrol altnda tutan
Nizari smil devleti, en sonunda
1256'da Mool istilasyla ykld.
ran'da,
Suriye'de
ve
baka
corafyalarda yaayan Nizariler,
bundan sonra birbirlerinden bamsz
i aznlklar olarak, nemli bir
politik
etkinlik
gstermeksizin
hayatlarna devam ettiler.
Nizari
smilleri'nin
batda
Haailer
olarak
tannmalarnn
sorumlusu olarak, Hallar ve onlarn
Katolik vakanvisleri ile Dou

Akdeniz'deki bu mezheple ilgili birinci

azdan bilgiler edinmi olan batl
gzlemciler gsterilebilir. Uyuturucu
bir
maddeyi
tanmlamak
iin
kullanlan Arapa kkenli haha
kelimesinden
tam
olarak
anlalmayan
koullar
altnda
tretilen ve sonrasnda Nizari
smilleri iin kullanlan bu isim daha
dorusu bu yanl kullanm, ok
gemeden Avrupa dillerinde yeni bir
anlam kazand; Haai (assasin),
katil kelimesinin karl olarak
kullanlmaya
baland.
Ayn

zamanda, bu son derece kk

drc ismin Nizari smilleri iin
kullanlmasna da devam edildi ve bu
tutum, smiller hakkndaki ilk
bilimsel almalar ortaya karan
Silvestre de Sacy ve 19. yzyln
dier gze arpan arkiyatlar
tarafndan da desteklendi.
Gnmze ok daha yakn
zamanlarda da pek ok batl slm
bilimcisi, belki de bu yanl
etimolojinin ve pheli kkenin
farknda olmadan, Haai kelimesini
Nizari smilleri'ne atfetti. Suriye

Nizarileri'nin tarihi konusunda en

nde gelen modern otoritelerden
olan, ayn zamanda da Haai
kelimesinin
etimolojik
kkeni
konusuyla zel olarak ilgilenmi bir
uzman
olan
Bernard
Lewis
almalarnda srekli bu ismi
kulland; hatta Nizari smilleri
stne
yazd
tannm
monografisinin isminde de yine bu
kelime geti. Konuya ortalama bir
uzman gzyle yaklaan Marshall
Hodgson da kelimeyi, almasnn
bal olarak kulland. Dolaysyla,

1930'da Alamut'u ziyaret eden nl

ngiliz gezgin Freya Stark (18931993) gibi uzman vasf tamayan
birinin, hl olduka popler olan
romantik seyahatnamesinin bal
olarak bu kelimeyi semesine
armamak gerekir ki; eserde
aslnda ran'daki daha ok Alamut
dnda
kalan
blgelerden
bahsedilmektedir. Kuzey ran'daki
ortaadan kalma Nizari kalelerinde,
en geni apl arkeolojik aratrmay
organize etmek zere 1960'da ran'a
giden Oxford'lu bir grup uzman kif

de, yanlarnda tarih danman

olarak tannm smil uzman
Samuel Stern (1920-69) olmasna
ramen
benzer
bir
seim
yapmlardr.
Gerekte,
bahsettiimiz halk uzun zamandr,
doru bir ekilde Nizari smilleri
olarak biliniyor olsa da, batda daha
ok Haailer ismi akllarda yer
etmitir ve hl da yledir. phesiz
Haai isminin yaylmas, tad
gizemli hava ve arpcl sayesinde
kendiliinden ve ok daha kolay
olmutur.

Nizari smilleri ile ilgili ortaya

kan ve Haai isminin aklda
kalclyla
yzyllar
boyunca
kuvvetlenen efsane ve mitlerin de bu
isme benzeyen bir tarihleri vardr.
12. yzyln sonlarndan balayarak,
liderleri "Dan eyhi'ne sorgusuz
sualsiz bal olan mritleri olduka
ilgi uyandran bu gizemli tarikat ile
alakal bir dizi efsane Dou Katolik
topraklarnda
ve
Avrupa'da
yaylmaya balad. "eyh'in emriyle
tehlikeli grevler stlenen mritlerin
kendilerini sorgusuz sualsiz kurban

edileri, bir sre sonra batl

gzlemciler tarafndan uyuturucu bir
madde olan hahan etkisine
baland. Bylece, pek de mantkl
grnmeyen kendini kurban etme
eylemine
aklc
bir
aklama
getirilmi oldu. Bunun yannda
gzlemciler, Nizarilerin ok saydaki
Mslman dmanlarndan ve Dou
Akdeniz'deki
Hristiyanlardan,
kendileri ile ilgili anlatlan hayal rn
detaylar can kulayla dinlediler ve
doruluu belli olmayan bu masallar
iyice saptrdlar. Tarikat ile haha

balantsnn kurulmasyla birlikte,

daha fazla sayda uydurma efsane
iin de bol malzeme ortaya km
oldu.
Gya
"eyh"
szde
suikastlarn, sistematik olarak ve
dzenli bir ekilde onlara iirdii,
hahatan elde edilen bir iksirle
kontrol altnda tutuyor, hahala
zihinleri uyuan mritler "Cennet
Bahesi" ad verilen gizli meknda,
yeryznde kurulmu bu cennetin
zevklerini bir sreliine olsun tatma
imkn buluyor ve byle bir mutluluu
sonsuza kadar yaayabilmek iin

liderlerinin verdii tehlikeli grevlere

gzlerini krpmadan atlyorlard.
Efsanelerin tamamyla yaylmas
ve artk Avrupa'nn genelinde,
uyuturucu kullanan ve insan ldren
gizli rgt Haailer olarak tannan
Nizarilerin gizli faaliyetlerini anlatan
salam kaynaklar olarak kabul
edilmeleri ok uzun zaman almad.
Bu popler efsaneler nesilden nesle
aktarldlar ve Haai ile haha
kelimeleri
arasndaki
balanty
kefederek, bu alandaki nemli bir
etimolojik srr ortaya karan

Silvestre de Sacy'yle balayan 19.

yzyl
arkiyatlar
tarafndan
kaleme
alnan,
daha
bilimsel
eserlerde bile, temel bavuru
kaynaklar oldular. Nizari smilleri
zerine Avrupa dilinde ilk bilimsel
incelemeyi
yazan
Avusturyal
diplomat ve arkiyat Joseph von
Hammer Prugstall (1774-1856),
Haai efsanelerinin gvenirliine
derinden inanmtr. Ve bu eser
1930'Iara kadar, Alamut dnemi
Nizarilerini anlatan temel bavuru
kayna olmutur.

Ayn dnemde, 19. yzyln

balarndaki Mslman yazarlar da
smiller hakknda kendi hikyelerini
yaratmlar ve daha ok smil
hareketinin kkleri ve amalar
zerine odaklanmlardr. zellikle,
genelde iliin alt gruplar hakknda
eksik bilgilere sahip olan ve muhalif
Karmatler le smilleri ayramayan
Snniler, smillere kar dier
Mslman gruplardan daha ok
sayda eletirel risale kaleme aldlar;
ayrca Karmatlerin Bahreyn'deki
yaptklar ktlkler iin smil

hareketini suladlar. smil kart

bu yazlar zamanla, slm leminin
byk ksmnn smillere kar
dmanlk
beslemesine
nemli
katklarda bulundular.
Mslman
yazarlar,
smil
hareketinin
itibarn
sarsmak
amacyla yazdklar aleyhte eserleri
Semerkant'tan Kuzey Afrika'ya kadar
yayarak, dinsizlik ve nihilizmle
ilikilendirilen
gizli
ve
aibeli
ahslarca kurulmu bir tarikat olarak
resmettikleri
smilzm'in,
kendi
yarattklar
"karanlk
efsane'yi

poplerletirdiler. Modern zamanlara

kadar smiller zerine yazlm
btn slmi eserleri etkilemi olan
bu smil kart yazarlarn ortak
zellii, smilzm'i slm' iten
kertmek iin kurulmu din kart
bir hareket olarak gstermeleriydi.
Sonra daha da ileri giderek, zellikle
Ftm
halifelerinin
iinde
bulunduklar smil imamlarnn,
Peygamberin kz Fatima ile kocas
ve ilk i imam Ali'den gelen Ftm
Ali soyunun devamna haksz yere
sahip ktklarn iddia ettiler. Tabii bu

yazarlarn ortaya attklar fikirlerin,

smiller ve retilerini ktlemek
iin en ufak bir frsat bile
karmayan pek ok ortaa slm
tarihisinin, din bilginin ve hukukunun
yazd eserlerde de yer bulduunu
zellikle anlatmaya gerek yoktur.
Mslman yazarlarn ortaya attklar
smil kart bu "karanlk efsane"
ve slm toplumunun genel olarak
smillere
kar
besledii
dmanlk, zaman iinde Bat'daki
Nizari smilleri ile ilgili anlatlan
hayal rn masallara katkda

bulunmutur.
smiller ise yaznsal birikimlerini
koruyarak veya retilerinin baka
insanlar tarafndan saptrlmasna
izin vermeyerek, bu oluumlara
kendileri olmaya almadlar. Tam
tersi,
yaamlarn
mecburen
saklanarak devam ettirdiler. nk
smiller, Ortaa slm dnyasnda
belki de en iddetli zulm grm
topluluktur; ok sayda blgede
katliamlara maruz kalmlardr. lk
zamanlarndan
balayarak,
bir
insann tehlikeli bir ortamda, nlem

olarak gerek inanlarn saklamas

ve farkl gstermesi anlamna gelen
ve takiyye ad verilen i ilkesi ile
kendilerini zdeletirdiler. Dorusu,
smil
doktirinlerinin
Ftm
egemenlii altnda aka dile
getirildii Ftm dneminin dnda,
smilzm hep byk bir gizlilik
ierisinde gelimi ve smiller, tabiri
caizse yeraltnda gizli bir ekilde
varlklarn
srdrmeye
mecbur
tutulmulardr. Bunlara ek olarak,
smillerin yazl eserlerinin pek
ounu kaleme alm olan dailer

daha ok din bilginlerinden olutuu

iin, bu insanlar tarihsel gereklerin
anlatmna
odaklanmamlardr.
Sonuta
btn
bu
etkenler,
smillerin ok saydaki rakiplerinin,
gerek
smil
inancn
ve
uygulamalarn saptrp, dnyaya
yanl bir ekilde aktarmalar iin
meydan vermitir.
Paris
ve
dier
Avrupa
lkelerindeki byk ktphanelerde
saklanan
orijinal
Mslman
yazmalarna ilk kez ulama ansn
yakalayan 19. yzyl arkiyatlar,

bilimsel
olma
iddiasyla
yola
ktklar smil almalarna, ite
bu koullar ve temel altnda
baladlar. Ne yazk ki onlar da ok
yetersiz sonular elde ettiler, nk
orijinal
smil
eserlerine
ulaamadlar ve bununla birlikte,
konuya Ortaa dnemi Hallarnn
dar ve hayalci bak alarndan ve
smil kart Mslman yazarlarn
kltc yazlarndan yaklamak
zorunda kaldlar. Bunlar arasnda,
sz konusu birikimin varsaymlar ve
pheli karmlardan oluabilecei

dncesini verebilecek tek kii,

zamannn en byk arkiyats
olan ve Nizari smilleri zerine
grlerini, bu kitabn sonunda
evirisini bulacanz, Memoire sur
la dynastie des Assassins adl
eseriyle kaleme alm olan Silvestre
de Sacy'dir (1758-1838). Genel
olarak smillerin ve bunun iinde
zellikle
Nizari
smillerinin
saptrlm kimlikleri 20. yzyln
balarna
kadar
arkiyatlar
arasnda kabul grmeye devam
etmitir. smillerin gerek anlamda

bilimsel olarak deerlendirilebilmeleri

iin, ok saydaki orijinal smil
eserlerinin zerine allmaya karar
verilmesine kadar beklemek gerekti;
sz konusu atlm Silvestre de
Sacy'nin lmnden neredeyse yz
yl gemesine ramen ne yazk ki
henz balamamt. imdi artk
nihayet, smiller ve zellikle ok
sayda
Haai
efsanesinin
kahraman olarak gsterilmi Alamut
dnemi Nizari smilleri ile ilgili
gerek ve hayal rn olan
ayrabilecek durumdaysak, bunu

modern
bilimsel
almalarn
bulgularna borluyuzdur.
Bu kitap, sz konusu bulgularn
nda, zellikle haha ve gizli
"cennet bahesi"nin getii Haai
efsanelerinin aslnda Avrupallar
tarafndan
uydurulup
etrafa
yayldn iddia etmektedir. yle
grnyor ki; zellikle slm ve
Ortadou hakknda ok az bilgiye
sahip olup da Nizari smillerini
incelemi olan batllar, 11 ve 12.
yzyllarda
aama
aama
ve
sistematik olarak zellikle Suriye

Nizarilerini konu eden bu efsaneleri

ortaya karmlar, zamanla bunlara
kendi dncelerini ifade eden
paralar ilave etmilerdir. Hallar
zamannda romantik ve hayal rn
dou masallarna zaten byk ilgi
duyan batllar,
bu gelimeler
sebebiyle, genel olarak Mslman
toplumunun
smillere
kar
besledikleri nyarg ve dmanlktan
byk lde etkilenmilerdir. Ayn
dmanlk daha nceden Snni
kalemler arasnda smil kart
"karanlk efsane"nin ve smiller

hakknda birtakm yaygn yanl

anlamalarn domasna da neden
olmutur. Nizarileri de iine alan bu
ok yaygn yanl anlamalarn,
kulaktan kulaa aktarlarak Hallar
dnemi Dou Katolik topraklarna
kadar ulam olmas mmkndr;
Hallar, dou topraklarnda yaayan
Hristiyan
topluluklardan
renebildikleri bilgilere ilave olarak,
yollarna kan, tarlalarnda alan
Mslman
kyllerden
ve
kasabalardaki
eitimi
kstl
kiilerden de bu yanl izlenimleri

edinmi olabilirler. Bu temastan

bahsederken, Suriye kkenliler de
dhil olmak zere, ayn dnemdeki
slm kaynakl eserlerde, benzer
efsanelere rastlanmadnn altn
izmek gerekir. Dorusu, tarihilerin
de
iinde
bulunduu
eitimli
Mslmanlar, Nizariler'e dmanlk
duysalar da, onlarn gizli faaliyetleri
zerine fanteziler kurmamlardr.
Benzer ekilde, uzun yllar Dou
Katolik topraklarnda yaam olan
Sur'lu William gibi, saylar az da
olsa Nizari smilleri hakknda doru

bilgiler edinmi olan baz batl

gzlemcilerin de Haai efsanelerine
hibir katklar olmamtr.
zet olarak unu diyebiliriz ki; bu
efsaneler, kaynan blgedeki yerel
topluluklarn edindikleri eksik bilgiler
ve yanl anlalmalardan alyor olsa
da, bir ekil almalar ve geni
kitlelere
aktarlmalarnn
asl
sorumlusu konuyu mantkla deil de
hayal gleriyle alglayan Hallar ve
Nizarileri inceleyen dier batl
gzlemcilerdir.
Yani
efsaneler
esasen, ite bu gzlemcilerin hayal

glerinin bir rndrler.

TARHTE ve
ORTAA
SLM
ESERLERNDE
SMALLER
smiller slm dnyas iinde
nemli bir i tarikatn temsil ederler
ve dier i topluluklar gibi onlar da
tarihlerinin
balangcn
Hazreti

Muhammed dnemine dayandrrlar.

slm'daki iki ana cephe olan ilik ile
Snnilik
arasndaki
blnmenin
temelinde, Hazreti Muhammed'in 8
Haziran 632'de lmnn ardndan,
daha yeni olumaya balayan slm
toplumuna kimin nderlik edecei
konusunda kan anlamazlk yatar.
slm dinine gre, Muhammed
peygamberlerin sonuncusuydu ve bu
yzden halefi baka bir peygamber
olamazd. Bununla birlikte Hazreti
Muhammed'in,
peygamberlik
dneminin zellikle son on ylnda

esas olarak ortaya kan, Mslman

cemaati ve devletinin yneticisi olma
vasfn stlenmesi gereken bir halefe
ihtiya vard. Hz. Muhammed
kendisinden
sonra
ynetimi
devralacak herhangi birini iaret
etmedii iin de, bu nemli grev
ounluun grne uygun olacak
birine verilmeliydi. nde gelen
Mslman
cemaatleri
arasnda
yaplan ksa mtalaann ardndan,
grler Ebu Bekir'in zerinde
birleti ve Ebu Bekir Allah'n
Resul'nn Halefi sfatna sahip

oldu. slm toplumunun nderine

verilen bu isim daha sonra "halife"
olarak sadeletirildi ve bat dillerine
"calipti" olarak geti.
Ebu Bekir Mslmanlara sadece
iki yl kadar liderlik etti. Ardndan
gelen 3 lider, Hz. mer (634-44),
Hz. Osman (644-56) ve Hz. Ali (65661) de O'nun gibi, eitli seimlerden
geerek lider oldular. Bu drt
halifenin hepsi, Mekke'nin etkili
kabilelerinden Kurey'e mensuplard
ve ayrca slm' ilk kabul edenler ve
slm dneminin balangc olarak

kabul edilen, Hazreti Muhammed'in

Mekke'den
Medine'ye
g
esnasnda O'na yoldalk edenler
(sahabeler) arasnda ne kan
kiilerdi.
Ama
bunlarn iinde
sadece, drdnc halife olan ve
ilik tarihinde ayr bir yeri olan
Hazreti Ali, peygamberin kendi
slalesi
Banu
Haim'den
gelmekteydi;
bunun
yannda
peygamberin amcasnn olu olmas
ve kz Fatma ile evlenmesiyle
birlikte damad olmas sebebiyle de
yakn akrabasyd.

Hazreti Ali'nin halifelii ekimeler

ve i savalarla geti ve bunlarn
sonucunda slm dnyas iinde bir
daha onarlamayacak dini-politik
blnmeler ortaya kt. Sonrasnda
bu blnme Snniler, iler ve
Hariciler olarak belirginleti. Olaylar,
Mekke'nin varlkl ailelerinden Banu
Emev'ye mensup olan Suriye'nin
gl valisi Muaviye'nin, Hazreti
Ali'nin liderliine bakaldrmasyla
balad.
Ali
661
ylnda
ldrldnde, kurnaz Muaviye
hemen halifelik unvanna el koydu ve

sonrasnda ilk slm hanedanl olan

ve liderliin babadan ola getii
Emevler Devleti'ni (661-750) kurdu.
Hanedanlklar
dneminde,
kurduklar slm imparatorluunu
zirveye tayan Emevler, Hazreti
Muhammed'in amcas Abbas'n,
Haim
Banu
Abbas
ailesinin
soyundan
gelen
Abbasiler
tarafndan, iyi organize edilmi bir
ayaklanma ile devrildiler. Abbasiler,
ran'daki Nizari smil devletinin
Moollar
tarafndan
yklnn
hemen ardndan, 1258 ylnda ayn

ekilde
Moollarca
ortadan
kaldrlmalarna kadar, yaklak be
yz
yl
boyunca
bakentleri
Badat'tan,
eitli
slm
topluluklarn, deiik derecelerde ve
birbirlerinden
bamsz
halifelik
sistemleriyle idare ettiler.
slm'n
verdii
mesajn,
Mslman dnyasnn ounluu
tarafndan kabul gren bir yorumu
olan ve ayrca halifelik sisteminden
de yana olan Snnilik retisinin
temelleri, tpk ilik gibi adm adm
geliti. Abbasi dneminin balarndan

itibaren,
Mslman
toplumun
ounluunu temsil eden ve "Ehli
Snnet
vel-cemaat"
olarak
adlandrlan Snni Mslmanlar gibi
eitli i gruplar da kutsal kitap
Kuran ve Peygamberin syledikleri,
yaptklar anlamna gelen Snneti
temel alarak oluturduklar kendi
dinsel retilerine ve kurallarna
sahip kmaya baladlar.
Hazreti Muhammed'in lmnn
hemen ardndan Medine'de, O'nun
yerini alma hakknn hukuki olarak,
peygamberin yeeni ve damad olan

Ali bin Ebu Talib'e ait olduuna

inanan kk bir grup ortaya
kmt. Zamanla bu aznlk grup
byyerek Ali ias (Ali yandalar)
veya ksaca ia adn ald. slmn
ilk yzylyla ilgili, o dnemde kaleme
alnm
kaynaklarn
mevcut
olmamas nedeniyle iliin ilk ortaya
k ve geliimi karanlkta kalmtr
ve konu ile ilgili daha sonralar ortaya
km
eserler
de
gvenilir
deildirler. nk ya nyargl
Snniler, ya da i sempatizanlar
tarafndan tarafl olarak kaleme

alnmlardr. Kaynaklar olmasa da

bilinen gerek udur ki; smiller de
dhil olmak zere tm ia'nn temel
inanc, Hazreti Peygamberin aslnda
Ali'yi vsii olarak iaret etmi
olduudur; inana gre bu, kutsal
ayetlerde ak olarak yer almaktadr.
Hz. Ali'den sonra ia, slm
leminin
liderliinin,
Hazreti
Peygamberin ailesine yani ehl-i
beyte dhil olan Ali'nin soyundan
gelenlerin hakk
olduu fikrini
savunmulardr. Bu sebeple, ilk
halife yannda, daha sonra baa

geen Emevler ve Abbasilerin

liderlikleri de, Ali ve O'nun soyundan
gelenlerin ve sonrasnda kabul gren
imamlarn haklarnn alkonulmas
olarak grlmtr, nk iler
kendi nderlerini her zaman slm
leminin lideri olarak grmlerdir.
Bu gr, Hazreti Muhammed'in
sahabelerinin pek ok i grup
tarafndan
yozlamlkla
sulanmasnn
nedenini
aklamaktadr ki ayn sebepten
tr iler, ilk halife tarafndan
da kt muamele grmlerdir. Hz.

Ali'nin soyundan gelenleri slm

dnyasnn bana geirerek adaletin
yerini bulmasn salama arzusu,
Emev dnemindeki ve Abbasi
dneminin balarndaki ok saydaki
i
ayaklanmasnn itici
gc
olmutur. br yandan Snniler de
i kart tedbirler almlardr.
Muaviye'nin balatt bir politika
olan, Cuma namazlarnn ardndan
Hazreti Ali'yi cami minarelerinden
lanetleme
gelenei
bunun bir
rneidir. Deiik i topluluklarndan
pek ok Hz. Ali yanda ve onlarn

destekileri, Snni idareler altnda

zulm grmlerdir.
Burada genel olarak anlatlan i
bak asnn ortaya knda
kendilerine has bir dini otorite
anlay da etkili olmutur ve bu
anlay i ruhu ve dncesindeki
en temel elerden biri olarak
kalmtr.
Buna
gre,
Hazreti
Peygamberden
sonra
slm
toplumunun karsndaki en nemli
sorun, slmi retilerin ve ilkelerin
doru olarak aktarlabilmesiydi.
nk slm'n verdii mesaj

sradan insan aklnn alabileceinin

tesinde bir kaynaktan gelmiti.
Hazreti Peygamber'in lmnn
ardndan daha en balarda ia,
reticilik vasf tayan dini bir
otoriteye ve ruhani bir lidere veya
imama ihtiya duyulduunu fark
etmiti. Yani ia, liderlie ayn
zamanda
slm
aydnlanmann
doru bir ekilde aklanmas ve
yorumlamasn salayacak kutsal bir
fonksiyon da yklemiti. Kuran'n
hem grnen hem de grnmeyen
anlamlarn ve slm'n retilerini

eksiksiz
bilen kiide,
sradan
insanlarda olmayan kutsal bir k ve
bilgi yani ilim olmalyd ve byle
insanlar ancak Ali ile balayan ve
Peygamber'in henz tam olarak
berraklamam retilerinin tek
varisleri olan ehl-i beyt'ten kabilirdi.
ia say olarak kkt ama Ali
ve ardndan gelenlere olan sarslmaz
ballklar ve azimleri, ekillenme
srecinde iliin, Ali'nin ahsna
yaplan ve sonrasnda da devam
eden saldrlara ramen nasl ayakta
kalabildiini aklamaktadr. ia, ksa

bir zaman sonra Kuzey Irak'ta

kozmopolit bir nfusa sahip olan
Kfe ehrinde kuvvetli ekilde kk
sald. ilik tarihinin balangcndaki
en nemli olaylar da yine Kfe'de ya
da Kfe yaknlarnda meydana
gelmitir.
Bu
olaylar
deiik
ekillerde, i toplumunun genel
karakteristik zelliklerinin ortaya
kmasna ve iliin farkl bir ideoloji
ile dinamik bir hareket kazanmasna
katkda bulunmulardr.
Ali'nin lmnn ardndan ia, en
byk olu olan Hasan' yeni

imamlar olarak tand. Hasan ayn

zamanda Ali'nin ardndan Kfe'de
halifelik makamna da sahip olmutu.
Bununla birlikte Muaviye, derhal
harekete
geerek
Hasan'n
halifelikten vazgemesini salad.
Hasan'n 669'da lmnn ardndan,
Hz. Ali ve Hz. Fatma'nn ikinci
ocuklar ve Hasan'n z kardei
olan sonraki imam Hseyin ile
ia'nn, Emev ynetimine kar
bakaldr umutlar yeniden canland.
Hseyin sonunda Kfe'den gelen
davetlere olumlu yant verdi ve

Hicaz'dan Irak'a yapt kader

yolculuuna kt. Peygamber'in
torunu Hseyin'in ve akrabalar ve
arkadalarndan
oluan
kk
grubun 10 Ekim 680 tarihinde Kfe
yaknlarndaki Kerbel'da, bir Emev
ordusu tarafndan katledilerek ehit
olmalar, onlarn ilik tarihindeki en
yce
ehitlik
mertebesine
konmalarn salad. Bu olay ia
iinde yeni ve gl bir atein
tetiklenmesine neden oldu ve Ali
yandalar ile ehl-i beyt arasnda
radikal eilimlerin ortaya kmasna

yol at. Bu radikal eilimlerden biri

olan ve ilik tarihinde iz brakan elMuhtar hareketi birka yln ardndan
belirgin bir ekilde bu eilimi su
stne karmtr.
Ebu Ubayd olu el-Muhtar,
ynetim kart hareketini, Hseyin'in
ldrlmesinin
intikamn
alma
ars ile ortaya att. 685 ylnda,
Kfe'de baarl bir ekilde isyan
balatt ve Hz. Ali'nin nc olu
Muhammed'i yeni imam olarak
duyurdu. Muhammed, Hz. Fatma'dan
olmamt ve annesinin ismiyle,

bnel-Hanefiya olarak tannyordu

ama yine de el-Muhtar'n hareketinin
ismen nderi O oldu. el-Muhtar,
Muhammed'i ayn zamanda Mehd
yani gelecekten haber veren tanrsal
g olarak ilan etti ve O'nu
slm'daki
karmaay
sona
erdirecek, zalimlerin hkmranln
ortadan kaldrp, dnyaya adaleti
getirecek olan kurtarc imam olarak
gstermiti. Ortaya kan bu yeni
eskatolojik imam-mehdi kavram,
slm' kabul eden Arap olmayan
halklarn ilgisini ekti ve bu

topluluklar
el-Muhtar'n
tarafna
geerek kendilerini ia el Mehd yani
Mehd
Yandalar
olarak
adlandrdlar. ok ksa zamanda
Kfeyi kontrol altna alan elMuhtar'n baars uzun mrl
olmadysa da balatt hareket
Muhtariye ve daha sonra Kaysaniya
ad altnda devam etti.
ia'nn Arap halk iinde bir birlik
olarak ortaya kt ve tek bir imam
silsilesini (srayla Ali, Hasan ve
Hseyin) tandklar, ilik tarihinin ilk
yarm yzylndan farkl olarak, takip

eden dnemde Araplar ve Arap

olmayan halklarn dhil olduklar
birbirinden farkl i topluluklar
belirmeye balad. Bununla birlikte,
i imamlar artk sadece Hz. Ali
soyundan gelen ana kol olan
Hanefiler
(700
ylnda
len
Muhammed bin Hanefiya'dan sonra
gelenler), Hseyniler (Hseyin bin
Ali'den sonra gelenler) ve son olarak
Hasaniler'den (Hasan bin Ali'den
sonra
gelenler)
kmyor,
Peygamber'in Banu Haim ailesine
ait dier kollardan da kyordu;

nk ilerin gznde ok kutsal

olan Peygamber'in ailesi, kabileci
anlaya uygun olarak hl geni bir
kesim tarafndan tannyordu. ilerin
ehl-i beyt kavramn biraz daha
snrlandrarak,
buna
sadece
Ftmler olarak bilinen (hem Hasan,
hem de Hseyin soyundan gelenleri
iine alan) ve Peygamberin Hz.
Fatma (ve Ali) soyundan gelen birinci
dereceden akrabalarn ihtiva eden
grubu almalar, Abbasilerin sahneye
kmalaryla olmutur ve smiller
de dhil olmak zere ilerin ou

Hseyni silsilesinden gelen imamlar

tanmaya balamlardr.
Bu blnm ve oynak yap
ierisinde ilik iki farkl ana kolda ya
da eilimde gelimitir. Daha sonra,
Zeydiya isimli bir i tarikatnn
olumasna yol aan bir baka Ali
yanls hareket daha ortaya kt. lk
olarak el-Muhtar hareketinden, hem
retileri
hem
de
politikalar
asndan radikal olan bir kol dodu
ve Abbasi ayaklanmasndan ksa bir
zaman
sonrasna
kadar
i
btnlnn
bozulmamasn

salad. lk Kfe ilerinin iindeki,

dinsel adan lml grlere baskn
gelerek ste kan ve tarihiler
tarafndan genel olarak Kaysaniya
olarak isimlendirilen bu kol, Haim
ve Hanefi Ali soyundan gelen
birtakm kiileri imamlar olarak
kabul eden, birbirleriyle balantl
ok sayda deiik topluluktan
olumaktayd. Emev dneminin
sonlarnda, Kaysaniya'y oluturan
byk
ounluk,
zellikle
de
Haimler, ballklarn Abbasilere
ynelttiler. Bu ynelmeyle birlikte

Abbasiler, Emevlerin en sonunda

tamamen ortadan kaldrlmalarn
salayan insan ounluuna ve
propaganda
aralarna
kavumulard.
Kaysaniya,
gcnn
byk
ksmn, Emev idaresi altndaki
dier
blgelerde
ikinci
snf
Mslman muamelesi gren ve
yzeysel bir ekilde slm' kabul
etmi olan, Kuzey rak'taki Arap
olmayan halklardan alyordu. Arap
olmayan bu Mslmanlar, iliin
kstl bir Arap nfusundan ve kat bir

doktrinel yapdan, dinamik bir tarikat

hareketine dnmesinde etkili rol
oynadlar. Kayan ileri, baz inan
ve
retileri
kendilerine
gre
deitirdiler ve bu deiim zamanla
iliin
radikal
kanadnn
karakteristik yapsn oluturdu. Pek
ok Kaysani dncesi, sonralar
lml
iler
tarafndan
dinsel
meseleleri abartmakla sulanan
gulat (abartanlar) tarafndan ortaya
atld. lk i gulatlar pek ok
konuda olduka keyfi ekilde fikirler
uydurdular
ve kyamet,
ruhun

yeniden
dirilii,
cennet
ve
cehennemin aklanmas da dhil
olmak zere pek ok retinin
deimesinden
sorumluydular.
Ayrca dinler tarihini, peygamberlere
gre blmlere ayrarak periyodik
bir bak as da gelitirdiler.
Kaysaniya'nn
yaratt
bu
entelektel birikiminin byk ksm,
sonradan ortaya kan belli bal i
topluluklarnn retilerinin iinde yer
ald.
Ayn
dnemde,
sonradan
mmye adn alan, iliin ikinci

byk kolu ya da baka bir dille

kanad ortaya kt. Balarda kstl
sayda destekisi bulunan bu kol her
tr rejim kart politik faaliyetin
dnda kald. Merkezleri Kfe olan
mm ileri, Zeynel Abidin yani
Allah' Sayanlarn Ss ismiyle
ereflendirilen, Hseyin'in hayattaki
tek olu Ali bin Hseyin'i imamlar
olarak kabul ederek, Hz. Ali, Hasan
ve Hseyin'i izleyen tek bir imam
silsilesini tandlar.
Hseyni
silsilesinden
gelen
imamlarn ve mmye'nin, bir kimlie

sahip olmalar ve ia erisinde

tannmaya
balamalar,
Zeynel
Abidin'in olu Muhammed el-Bekir
(Bakr) ile olmutur. Emev dneminin
son yllarnda, farkl grleri
destekleyen ve yasal olan deiik din
okullarnn saylarnn artmasyla,
iler her konuya hkim, reticilik
vasf tayan bir imamn rehberliine
ihtiya duymaya baladlar. el-Bekir,
Hseyni silsilesinden gelen imamlar
arasnda, bu rol tam olarak yerine
getiren ilk kiiydi ve kendisini,
zamannn tek meru dini otoritesi

olarak kabul eden ve saylar gittike

artan bir taraftar kitlesine sahip oldu.
Sakin yapsna uygun olarak El-Bekir
ayrca, nemli bir i ilkesi olan ve
tehlikeli bir ortamda insann nlem
olarak gerek inanlarn gizlemesini
ifade eden takiyye kavramnn da
yaratcsdr. Bu ilke, On iki mam ve
smil ileri tarafndan uygulanm
ve zellikle smilleri yzyllar
boyunca
zulm
grmekten
kurtarmtr. Ardnda en byk i
topluluklarndan olan On ki mam ve
smil ilerini brakarak mm

iliinin
kklemesini
salayan
Muhammed el-Bekir, peygamberin
lmnden yaklak yzyl sonra,
732'de hayata veda etti.
mmye, el-Bekir'in olu ve halefi
olan ve Hseyni silsilesinden gelen
imamlar arasndaki en bata gelen
lim ve hocalardan biri saylan Cafer
el-Sdk ynetiminde byk lde
geniledi ve nemli bir dini topluluk
haline geldi. el-Sdk'n uzun ve
olaylarla dolu, otuz yla yakn sren
imamlk
dneminin
balarnda,
amcas Zeyd bin Ali'nin hareketi

ortaya kt. Emev kart bir

ayaklanmaya nderlik yapan Zeyd,
bu sayede Kfeliler tarafndan
saygn bir yere sahip olmutu. 740
ylnda Kfelilerin Emevlere olan
ballklarn
reddettiklerini
ilan
etmeleriyle Kfe'de balayan Zeyd'in
ayaklanmas sonusuz kald. Ama
bununla
birlikte
bu
hareket,
mmlerden farkl olarak, babadan
oula devam eden imam silsilesini
tanmayan bir baka i tarikatnn,
Zeydiya'nn ortaya kmasna neden
oldu. Zeydiler, ilk Kfe ilerinin

dinen lml ve politik adan sava

yaklamlarn
benimsediler.
mamlarnn (ki bu imamlar Hasan'n
da
Hseyin'in
de
soyundan
gelebilirlerdi) dini adan konumlarn
tanmlama konusunda daha snrl
idiler ve ayrca Hz. Ali'den nceki
halifeleri
ve
dier
Mslman
cemaatleri, Ali ve O'nun soyundan
gelenlerin
yasal
haklarn
tanmamakla
sulamaktan
kanmyorlard.
Zeydiler
politik
adan mcadeleci bir durua sahip
oldular ve o dnemin meru

saymadklar idarelerine kar silahl

bakaldrlar dzenlediler. 9. yzyln
ikinci yarsnda iki ayr devlet
kurmay baardlar; bunlarn biri
Taberiye'de ve Kuzey ran'da, Hazar
Denizi'nin gney kylarna yakn
blgelerde
idi,
dieri
ise
Yemen'deydi. Her iki blgede de,
Zeydiler ve komu smil cemaatleri
arasnda sonu gelmeyen rekabetler
ve askeri mcadeleler yaand.
Bu srada Abbasiler, Emev
dnemi boyunca gerekleen ve
sonusuz kalan ayaklanmalardan

nemli dersler almlard. Kendi gizli

isyan
hareketlerinin
organize
edilmesine zel bir dikkat gsteren
Abbasilerin dini-politik misyonlarnn,
dier bir deyile davalarnn, ehl-i
beyt adna olduu duyuruldu ve bu
sayede daha ok i tabanndan
destek ald. Ve Abbasiler 750
ylnda,
bir
ekilde
kendi
hanedanlarn ve hilafet dzenlerini
kurmay
baardlar.
Bu,
uzun
zamandr
Ali
yandalarnn
Emevlere stn gelerek, slm
toplumunun yeni idarecileri olmasn

bekleyen ileri byk d krklna

uratt. ilerin d krklklar
Abbasilerin zaferlerinden hemen
sonra
Snni
slm'n
sadk
taraftarlar haline gelerek, i
destekilerine ve Ali yandalarna
kar sert nlemler almalaryla
birlikte fkeye dnt.
Bu koullar altnda Cafer elSdk,
i
btnlnn
toparlanmasnda ana faktr olarak
ortaya kt. Her tr isyankr
hareketten uzak durmay dstur
edinen mm geleneini devam

ettiren Cafer el-Sdk, bir lim ve

hoca olarak zamanla byk bir ne
kavutu ve kendi yandalarnn
dnda, ok sayda Mslman da
O'ndan dersler ald, O'na dant.
Cafer el-Sdk, dnemin en byk
lim ve din bilginlerinden oluan bir
mm kurulu kurmay da baard.
Bizzat el-Sdk tarafndan idare
edilen bu kurulun youn bilimsel
uralar sonucunda mmye sekin
bir okula sahip oldu ve teolojik
dncenin belkemii haline geldi.
mm felsefesinin temeli, el-

Sdk
dneminde
ekillendirilen
imamlk anlayyd. Bu reti,
Hazreti
Muhammed'in
ardndan
insanln her zaman, her tr dini ve
ruhani
ilikilerinde
kendilerine
retmen ve nder olacak, yce, saf
ve masum bir lider ya da imama
ihtiya
duyaca
inancna
da
yanmaktayd. Bu imam, Allah'n
kendisine ltfettii yce bir ilme
sahip olacak ve Kuran ve slm'n
insanlara
verdii
grnen
ve
grnmeyen
btn
mesajlar
mkemmel
derecede
iyi

anlayabilecekti. Hz. Muhammed'le

noktalanan
peygamberler
dneminden sonra dnya byle bir
imam olmadan var olamazd. Doru
imam tanmak ve ona ballk
gstermek
her
inanann
asal
greviydi ve byle bir imam
reddetmek
imanszlk
anlamna
gelecekti.
Peygamberin
bizzat
kendisi, Allah'n emriyle Hazreti Ali'yi
halefi olarak ilan etmiti. Hz. Ali,
Hasan
ve
Hseyin'den
sonra
imamlk,
Hseyni
silsilesinden
gelenlerle devam etmiti ve Cafer el-

Sdk'tan sonra
da
ocuklar
araclyla sonsuza kadar devam
edecekti.
Hem On iki mam ileri hem de
smiller tarafndan tannan son
imam olan Cafer el-Sdk 765
ylnda ld. Halefinin kim olaca
konusundaki gr ayrl, mm
ilii
iinde
onarlmayacak
blnmelere yol at. Ayn zamanda
da, birka kk Kfeli gruptan
oluan smilliin, bamsz bir dinipolitik
hareket
olarak
ortaya
kmasna etken oldu.

8. yzylda ilk smil hareketinin

ortaya kmasndan, 909 ylnda
Ftm halifeliinin kurulmasna kadar
sren Ftm ncesi smillik, btn
smil tarihi iindeki en belirsiz
dnemdir.
Varlklar
Abbasilerin
zulm
altnda
srekli
tehdit
altndayken, smilliin entelektel
temelini
atan
ve
dini-politik
mesajlarn
yani
davalarn
Mslmanlarn
yaadklar
topraklara yaymay baarabilmi
olan Ftm ncesi smillerin
retileri ve tarihleri hakknda ok az

gvenilir bilgi mevcuttur. Grnd

kadaryla ilk smiller ok az yazl
bilimsel alma yapmlar, bunun
yerine retilerini daha ok kulaktan
kulaa yaymay tercih etmilerdir.
On ki mam ve smili topluluklarnn
olumaya
balad,
Abbasi
dneminin ilk yllarndaki i tarihi
hakkndaki bilgi ktl, aratrmalarn
zorluunu daha da artrmaktadr.
Sonu olarak, Ortaa smil
yazl kaynaklar zerine yaplm
modern almalara ramen, ilk
smiller
konusunda
yaplacak

incelemeler,
ounlukla
smil
olmayan
kaynaklara
dayanmak
zorundadr ki; bunlarn hemen hepsi
smil
dman
kaynaklardr.
Yaplan
tarih
almalar,
bu
kaynaklar arasnda zellikle mm
(On ki mamc) uzmanlardan elNevbehti ve el-Kummi'nin yazdklarn
dierlerine nazaran nemli bir
kaynak
kategorisine sokmamz
salamtr. iliin alt gruplar
hakknda olduka bilgili olan bu iki
uzman,
yazdklarnda
genelde
smiller ve dier On ki mamc

olmayan i gruplar tarafndan

tannan
imamlarn
iddialarn
reddederek, kendi imam silsilelerinin
me
ruluunu
kantlamaya
uramlardr.
mam Cafer el-Sdk, halefi
olarak en byk olu smil ilan
etmiti. Ancak smil olmayan
kaynaklarn ouna gre, smil
babasndan nce ld ve el-Sdk
baka bir olunu imam olarak ilan
eden net bir aklama yapmad. Bu
durum,
el-Sdk'n
lmnn
ardndan,
aralarnda
Musa'nn

(sonralar On ki mam ias

tarafndan
7.
imam
olarak
tannmtr) da bulunduu dier
olunun ve hatta en byk torunu
olan Muhammed bin smil'in ayn
anda imamlk makam zerinde hak
iddia
etmelerinin
sebebini
aklamaktadr. Bu yzden, merkezi
Kfe olan mm ias 765 ylnda
bir ekilde alt farkl gruba ayrld.
Bu
gruplardan
ikisi,
ileride
smilye'nin
ortaya
kmasn
salayacakt.
lk smil topluluklar olan ve biri

smil bin Cafer el-Sdk', dieri

O'nun olu Muhammed bin smil'i
imam olarak kabul eden bu iki grup
artk
mmye'den
ayrlmt.
Gruplardan biri smilin, babas
hayattayken ldn reddediyor,
O'nun el-Sdk'n gerek halefi
olduunu savunuyor ve bir gn
Mehd olarak geri dneceine
inanyordu, "smilye" isminin ortaya
kmasndan esasen sorumlu olan
mm kart yazarlar bu gruba,
"Saf smilye" manasna gelen elsmilye el-hlis adn taktlar. lk

smillerden olan ikinci bir grup daha

vard ve bu grup, smil'in babas
yaarken ldn kabul ediyor ve
en byk olu Muhammed'i yeni
imamlar olarak tanyordu. Bu ikinci
grup, smil'e yaktrlan sfatlardan
biri olan mbarek kelimesinden
gelen, Mbarekiye adn ald. Kfe
merkezli olarak ortaya kan ve
nemli saylara ulaarak dierlerine
gre ne kan bu iki grup
arasndaki ilikinin ekli hakknda
pek fazla ey bilinmemektedir.
Muhammed bin smil'in, 795

ylndan ksa bir sre sonra

lmesiyle, Mbarekiye kendi iinde
iki gruba ayrld. Mbarekiye'nin
ounluk ksm Muhammed bin
smil'in lmn kabul etmeyerek,
O'nun bir gn Mehd olarak geri
dnmesini beklemeye baladlar. lk
smil grubu iindeki en byk
topluluk olan bu tarikatn yeleri iin
Muhammed bin smil yedinci ve en
son imamd. Bu durum, smilye'nin
daha sonralar Sabiya ve Yedi
mamclar olarak adlandrmalarnn
nedenini de aklamaktadr. Bu

srada, Mbarekiye iindeki kk,

belli belirsiz bir grup Muhammed bin
smil'in lmn kabul etti ve O'nun
neslinin zerinden devam eden bir
imam silsilesini takip etti.
smilleri
ktlemeyi
ama
edinen mm (On ki mamc)
tarikatnn nde gelenleri, yeni
olumaya balayan smilye'yi,
radikal i gulat, zellikle de
Kitbiye ile ayn kategoriye soktular.
Oysa daha sonra ortaya kan
Ftm
smil
kaynaklarnda,
Kitbiye'nin kurucusu olan Ebu Kittab

bir kfir olarak tanmlanmakta,

kurduu topluluk da ktlenmektedir.
Gerekte, Cafer el-Sdk tarafndan
ortaya atlan imamlk silsilesini ve
mm retisini benimseyen ilk
smiller ile imamlarn tanrsallna
ve bunun yannda baka u fikirlere
inanan Kitabilerin bak
as
arasnda reti alannda derin
farkllklar vard. Ama politik alanda
ilk smiller, Kitabilerin ve mm
ats altnda vcut bulan dier u
gruplarn, devrimci dncelerine
katlyorlard.
Kfe'deki
mm

cemaati iinde,
politik adan
eylemci kanad temsil eden bu
gruplarn hepsi Abbasi idaresinin
yklmas iin altlar ve bylece,
mmye retilerince benimsetilen
pasiflik politikasndan ayrldlar.
Babasndan
farkl
olarak
Muhammed bin smil ahsen
herhangi bir isyankr hareketin iinde
yer almad. Buna ramen O da,
Abbasilerin i liderleri ve Ali
yandalar zerindeki zulmnden
kamak iin, Cafer el-Sdk'n
lmnden ksa bir sre sonra,

Hicaz'daki
Ali
ailesinin
reislik
koltuunu
brakp,
saklanmak
zorunda kald. Bu olay, ilk smillerin
tarihinde,
Ftm
Halfelii'nin
kuruluuna kadar sren, uzun
gizlenme dneminin balangcn
simgeler. Bu dnem Ortaa dnemi
smil kart yazarlarn, smilliin
kkleri zerine dmanca ykler
uydurmalar
iin
ideal
ortam
salamtr.
850 ylndan ksa bir sre sonra
birdenbire ahlanan birleik smil
hareketinin ortaya kna kadar, ilk

smillerin bundan sonraki tarihleri

hakknda
pek
fazla
ey
bilinmemektedir. Bu yllardan sonra
smillik artk, iyi organize olmu,
tek merkezden ynetilen ve retiler
anlamnda daha detayl bir altyapya
sahip, eylemci bir hareket olarak
ortaya kmt. Mesajlar, dailer
(haberciler)
adn
tayan
misyonerlerden oluan a sayesinde,
slm cemaatinin byk bir ksmna
hzl ve gizli bir ekilde yayld.
Mesajda artk hareketin, henz
ortaya kmam, beklenen Mehd,

Muhammed
bin
smil
adna
yrtld
syleniyordu.
Muhammed
bin
smil'in
bir
sreliine saklandna, yakn bir
zamanda tekrar ortaya kyla
birlikte dnyaya adaleti getireceine
ve insanlk tarihinin yedinci ve en son
an balatacana inanlmaktayd.
lk smiller kendilerine has bir
kozmolojik sistem ve dinler tarihine
dnemsel
bir
yaklam
gelitirmilerdi. Bu arada, Ftm
devri ncesi smillerin, kendilerini
kesinlikle hibir zaman smiller

eklinde
adlandrmadklarn
belirtmekte de fayda vardr. Bunun
yerine,
hareketlerini
herkes
tarafndan kolayca anlalabilecek
ekilde el-dava yani dava, ya da eldava el-hidaye yani hak olarak
ynlendiren
dava
eklinde
tanmlamlar, bylece tarikatlarnn
sekinci bak asn ve dier
Mslmanlar da aralarna davet
etmeyi kutsal bir grev saydklarn
belli etmilerdir. Ksa zaman iinde
smiller, ayn dnemde yaayan
dier topluluklar tarafndan ktleyici

bir tabir olan malahida yani kfirler

olarak anlmaya balanmtr.
Muhammed
bin
smil'in
lmnden balayarak 9. yzyln
ortalarna kadar sren smil
tarihinin ilk dnemi boyunca, bir grup
liderin, birleik ve genilemi smil
hareketinin olumas iin sabrla ve
gizli bir ekilde alm olduu belli
olmaktadr. Hareketin liderliinin
babadan ola gemesini salayan
kiilerle ayn aileden olan bu liderler,
kken olarak ilk smil gruplarndan
birine bal idiler ve muhtemelen,

Muhammed bin smil'in lmnn

ardndan
blnen
Mbarekiye
tarikatnn alt gruplarndan birinin
imamlarydlar. Hangisi olursa olsun,
kendilerini korumak iin takiyye
prensibine gre hareket eden bu
liderler, sz konusu dnemde aka
imamlk iddiasnda bulunmadlar;
bunun yerine hocalk ya da
Muhammed bin smil'in temsilcisi
kavramlarn
benimsediler.
ok
gvenilen yeler dnda kimsenin
bilmedii
kimliklerini
daha
iyi
koruyabilmek iin "Kutsanmlar" gibi

birtakm isimler de kullandlar. Bu

gizlenme durumu, sz konusu
liderlerin sonuncusu ve Ftm
halifeliinin kurucusu olan Abdullah
(Ubeydullah)'n Yemen'deki smil
topluluuna yazm olduu bir
mektupta aka anlatlmtr.
Sz konusu liderlerin abalar
nihayet 873 yl civarnda Abbasi
Halfelii'nin zlmeye balad
dnemde meyvesini verdi. Bu dnem
boyunca Irak'ta, Yemen'de, dou
Arabistan'da ve ran'daki pek ok
blgede saysz dailer ortaya kt

ve onlar sayesinde saylar gn

getike oalan yandalar edinildi.
smil davasnn baarl bir ekilde
yaylyor
oluu,
Badat'taki
halifelerin
ve
onlarn
Snni
destekilerinin
davaya
kar
besledikleri dmanl artrd; bu
durum ayn zamanda, sonralar snaaariye veya On ki mamclar
adlaryla tannacak olan mm
ilerinin de kskanlk duymalarna
neden oldu. Bunun tek sebebi, bu iki
i topluluunun el-Sdk'tan sonra
farkl imam silsilelerini tanm

olmalar deil, bunun yan sra ayn

retinin savunucular olan bu
topluluklarn, kendi imamlarn slm
leminin tek ve gerek lideri olarak
grmeleriydi.
lk
smillerin
balatt, geri gelecek olan bir
Mehd'yi iaret eden ve eylemci bir
nitelik tayan bu hareket zellikle,
kendi liderlerinin sessizliklerinden ve
politik
alandaki
pasifliklerinden
holanmayan mm ileri arasnda
byk ilgi uyandrmt. Btn
bunlar, 873 ylnda len Niapurlu
byk mm limi el-Fadl bin

adan'n, neden smilleri ktleyen

ve tezlerini rtmeyi ama edinen
ilk eseri yazan kii olduunu da
aklamaktadr.
Irak'ta yrtlen smil davas,
Hamdan Karmat ve bayardmcs
Abdan'n blgesel otoritesi altnda
ortaya kp yerletiinde genel
durum bu ekildeydi. Hamdan
Irak'ta, kendi adyla yani Karmat
olarak tannan pek ok yanda
toplad. Ksa bir sre sonra bu isim,
Hamdan Karmat tarafndan organize
edilmeyen ve baka blgelerde

yrtlen smil hareketleri iin de

kullanlmaya baland. 870'li yllarda
smil'i davas Irak dnda da pek
ok blgeye yaylmt. Dai Ebu
Seyid el-Cenabi, ran'da baarl
grevler grdkten sonra, Hamdan
tarafndan Bahreyn'e yolland ve 899
ylnda burada bir devlet kurdu. 879
ylnda smil hareketinin merkezi
ynetimi, Yemen'e iki dai yollad ve
bu dailer blgede elde ettikleri
kuvvetli kabile destei sayesinde
kalc bir baarya imza attlar.
smilliin,
Kutama
Berberileri

arasnda
baarl
bir
ekilde
yayld ve Ftm Halfelii'nin
kurulmas
iin gerekli zeminin
hazrland
Marip'te
hareketi
balatan dai Ebu Abdullah el-i de
buraya Yemen'den yollanmt. 873
ylnda smil davas, orta ve
kuzeybat rann pek ok noktasnda
ve dailerin blgesel kararghlarn
Rey'de kurduklar Jibal blgesinde
de ortaya kmt. Yaklak otuz yl
sonra, aa yukar 903 ylnda,
dava
resmen
Horasan'a
ve
Maverannehir'e tand ve ksa bir

sre iinde Buhara'daki Samani

hanedanlnn da iine szd.
9. yzyln ortalarndan 899 ylna
kadar smillik, Mehd Muhammed
bin smil'in ad altnda, tek vcut bir
hareket
olarak
boy
gsterdi.
Hamdan Karmat ve dier ba dailer,
hareketin balamasndan ksa bir
sre sonra Suriye'deki Salamiyah
ehrine yerleen ve kimlikleri son
derece gizli tutulmaya devam eden
liderlere
olan
ballklarn
srdrdler. 899 ylna gelindiinde
ise smil hareketi, gelecekteki

Ftm
halifesi
Abdullah'n
(Ubeydullah) blgesel otoritesini
kurmasndan ksa bir sre sonra
byk
bir
blnme
yaad.
Abdullah'n, kendisi ve 9. yzyl
boyunca smil hareketini organize
eden ve yneten selefleri iin
imamlk iddiasnda bulunacak kadar
zgveni artmt. ok gemeden
Abdullah,
Hamdan
ve
farkl
blgelerdeki dier ba dailere,
bundan byle davalarn Mehd
Muhammed bin smil'in ad ile deil
kendi ad ile yaymalar konusunda

talimat verdi.
Abdullah (Ubeydullah) el-Mehd
'nin aklamalar, birleik smil
hareketinin 899 ylnda birbirine rakip
iki kola ayrlmasna neden oldu. Bu
kollardan daha ok Yemen, Msr ve
Kuz
ey
Afrika'daki
smil
cemaatlerini kapsayan, Abdullah'a
olan balln devam ettirdi ve
imamlk makamnn aslnda hi
kesilmeden O'nun soyundan gelmi
olduunu kabul etti. Ayrca Cafer elSdk
ve
Abdullah
el-Mehd
arasnda, adlar smil hareketini

gerekten ortaya karm ve

ynetmi liderlerle birlikte anlan bir
"gizli imamlar" silsilesi yaratld ve
tannd. Bundan sonra da imamlk
silsilesi, ileride Ftm halifelii
makamna
sahip
olacak
olan
Abdullah el-Mehd'nin torunlarnn
soyundan devam etti. Yani aslnda,
Ftm halifelerinin ayn zamanda
smillerin imam olarak kabul
edilmeleri kuralnn yerlemesi iin
gereken zemini hazrlayanlar, Ftm
smilleri olarak tannan bu sadk
topluluktu.

te yanda Hamdan ve Abdan

gdmnde
olan,
dou
blgelerindeki baz gruplarn ba
daileri, Abdullah'n imamlk iddiasn
reddettiler; bununla birlikte davay
yayma faaliyetlerini de askya aldlar
ve
Muhammed
bin
smil'in
Mehdliine olan inanlarna bal
kaldlar.
Olayl
899
ylnda
Bahreyn'de idaresini kurmu olan
Ebu Sayid elCenabi de Hamdan
Karmat'n tarafnda yer ald ve
Abdullah ile olan ilikileri gerginleti.
Kart gr temsil eden bu kol,

zamanla Irak ve Bahreyn'deki smil

topluluklarnn yannda, daha ok
Cebel, Horasan ve Maverannehir
blgelerinde yaayan gruplar da
iine ald. Bundan dolay, Karmat
terimi, Abdullah el-Mehd ve O'nun
atalar ile birlikte Ftm hanedan
iindeki torunlarn da imam olarak
kabul
etmeyen,
genel
olarak
Bahreyn
ve
dier
blgelerde
yaayan tm kart gruplar iin
kullanlmaya baland. Ancak uzun
zaman boyunca kart kanad
yneten Bahreyn Karmatlerinin,

smil dncesine zarar veren,

Ahlksz
hareketleriyle
birlikte,
hareketi
ktlemeye
alan
Mslman yazarlar, aalayc bir
bak asyla, Karmat terimini tm
smiller iin kullanmaya baladlar.
Blnmeden ksa bir zaman
sonra kart grup Karmatler, Ftm
smillerine ve imamlarna olan
dmanlklarn
aka
dile
getirmeye baladlar ve Abdullah elMehd'yi 902 ylnda Salamiyah
ehrinden kamaya ve Kuzey
Afrika'ya olan uzun ve tarihi

yolculuuna
kmaya
zorladlar.
Abdullah el-Mehd burada, dai Ebu
Abdullah eli'nin ve O'nun smillie
inandrd Kutama Berberilerinin
youn
abalaryla,
nceden
Tunus'taki Alebilerin bakenti olan
Rakkada'ya bir muzaffer olarak girdi
ve 910 ylnn Ocak aynda
halifeliini ilan etti. Kurulan bu yeni
hilafetin ismi, Abdullah el-Mehd ve
torunlarnn, soyundan geldiklerini
iddia ettikleri Hz. Muhammed'in kz
Fatma'dan alnarak el-Ftmyun
oldu.

Ftm dnemi (910-1171) smil

hareketinin altn a oldu. Bu
dnemde, mehur dai yazarlar
tarafndan smil literatrnn klasik
yaptlar
kaleme
alnd.
Ayn
zamanda smiller ilk kez nemli bir
devlete sahip olmulard. Ftm
halifelii zirveye ulatnda, Kuzey
Afrika, Sicilya, Msr, Kzl Deniz'in
Afrika kys, Yemen, kutsal ehirler
Mekke ve Medine de dhil olmak
zere Hicaz, Suriye ve Filistin'i iine
almt. Ftm egemenliinin hkm
srd ve smillerin artk takiyye

yapmaya
ihtiya
duymadklar
blgelerde smil'i retileri rahata
yaylyordu. 973 ylnda tahtlarn
Tunus'tan Msr'a tamalarndan
sonra,
ekonomik
ve
kltrel
alanlardaki faaliyetlerinin yan sra,
slmi ilimlere de dikkate deer bir
zen gsterdiler ve Hindistan bata
olmak zere pek ok blge ile
gittike gelien ticari faaliyetlerde
bulundular. Yeni kurulmu olan
Ftm bakenti Kahire, slm
dnyasnn uluslararas dzeyde ba
ehri olma konusunda Abbasilerin

Badat ehrine rakip kt. Ftm

ncesi dnemde varlklarn gizlice
srdrm olan smiller artk
saknmadan baarlarn artryor,
yaylyorlard.
Abbasilerden
farkl
olarak
Ftmler, kesin zaferlerini ilan
ettikten sonra dava almalarn
brakmadlar. Tam tersine dava
faaliyetleri daha da kuvvetlendi
nk
btn
slm
lemine
hkmetme konusundaki isteklerini
hibir zaman yitirmediler. Bu durum,
Ftm
halifelerinin
misyoner

faaliyetlerini el-dava el-hidaye olarak

adlandrmaya yani smilleri takip
etmenin insanla Allah tarafndan
verilen ar olduunu savunmaya
devam etmelerinin nedenini de
aklamaktadr.
Bu
noktada
Ftmlerin, genel smil anlayna
uygun olarak, hibir zaman kitle
halinde ya da zorla kendi dinlerine
adam sokma abasna girmediklerini
belirtmekte de fayda vardr.
Ftm davasnn tekilatlanmas,
geliimi ve ayrca bu karmak
tekilat
iindeki
kapsam
ve

aamalar, Ftm smilliindeki en

belirsiz noktalardan biridir. Hiyerarik
olarak tekilatlanm olan smil
dava faaliyetleri zamanla geliti ve
dailerin eitimi ve smil retilerinin
yaylmas iin Msr'da pek ok okul
aan Ftm halifesi mam elHkim'in dneminde (996-1021) net
bir grnm kazand. Ftm daileri
genelde ok iyi eitim grm din
bilginlerinden olumaktayd ve Ftm
dnemindeki smil eserlerinin pek
ou bu kimseler tarafndan kaleme
alnmt. smillie yeni insanlar

kazandrmak ve onlar eitmek iin

ne tip uygulamalarda bulunduklar
hakknda hibir ey bilinmemesine
ramen,
farkl
dinden
ve
sosyokltrel
yaplardan
gelen
insanlar
farkl
metotlara
tabi
tuttuklar
kesindir.
Anlald
kadaryla
dailer,
karlarndaki
duruma
gre
hareket
tarz
belirmekteydiler ve toplulua yeni
dhil olan insanlarn eitimleri ve
durumlar
konusunda
bir
derecelendirme
yapmaktaydlar.
Ama smil kart kaynaklarn

savunduu gibi, smillie girebilmek

iin kesin olarak belirlenmi yedi ya
da
dokuz
aamal
bir
derecelendirmenin
olduunu
gsteren hibir kant yoktur.
Ayn
dnemde
Bahreyn
Karmatleri,
tpk
Irak,
Maverannehir ve ran'daki Karmat
topluluklar gibi geri gelecek olan
Mehd Muhammed bin smil'i
beklemeye devam ettiler. Ebu Tahir
el-Cenabi'nin Bahreyn'deki liderlii
ele geirdii 923 ylndan itibaren
Dou Arabistan'daki Karmatler, uzun

yllar srdrecekleri Kuzey Irak'a

aknlar dzenleme ve Mekke'den
dnen hac kafilelerini yamalama
iine baladlar. Bahreyn Karmatleri,
927 ylnda Abbasilerle girdikleri bir
muharebenin ardndan neredeyse
Badat' zapt edeceklerdi. Ebu
Tahir'in ykc
faaliyetleri,
hac
dneminde
Karmat
ordusunun
banda Mekke'ye girip ehri
yamalamas
ile
son
buldu.
Karmatler haclara gnlerce ikence
uyguladlar ve saysz kez kutsal
varlklara saygszlk gsterdiler. En

sonunda da, muhtemelen slm

ann sona erdiini sembolize
etmek amacyla kutsal Kbe tan
yerinden alp bakentleri el-Aksa'ya
gtrdler. Karmatlerin Mekke'yi
yamalamas tm slm dnyasn
ok etmiti.
Ebu
Tahir
931
ylnda,
Bahreyn'de kurduu devletin idaresini
geri dnen Mehd olarak tand
ranl bir gence devretti. Ama bu,
Karmat
hareketini
felakete
srkleyen bir karar oldu. Mehd,
ileri derecede Arap kart ve genel

Ahlk anlayna ters fikirler ne

srerek, tuhaf trenler ortaya
kard ve bunlara ilave olarak Hz.
Muhammed ve dier peygamberleri
lanetleyerek Mslmanlar daha da
akna
evirdi.
ranl
Mehd
Bahreyn'in nde gelen isimlerini idam
ettirmeye balaynca, Ebu Tahir
Mehd'nin bir hilekr olduunu kabul
etmeye zorland ve nihayet baa
geirilmesinden aa yukar seksen
gn sonra O'nu ldrd. ranl Mehd
dnemi,
Bahreyn Karmatlerinin
imajn ciddi lde zedeledi ve

Dou'daki
Karmat
topluluklar
stndeki etkilerinin zayflamasna
neden oldu.
ranl
Mehd'nin
ardndan
Bahreyn Karmatleri eski inanlarna
geri dndler. Ebu Tahir de bir kez
daha gizlenmi Mehd'nin emirlerini
yerine getirdiini iddia etmeye
devam etti. Ksa zaman iinde
acmasz aknlarna yine balad,
hac kafilelerini yamalad ve ganimet
elde etmek iin Irak ve gney rana
seferler dzenledi. 944 ylnda ld.
Karmatler nihayet 951 ylnda, baz

smil kart kaynaklarn iddia ettii

gibi Ftm halifesi el-Mansur'un
(946-53) talebine cevaben deil,
Abbasiler tarafndan denen ykl
miktardaki tazminat karlnda
kutsal Kbe tan iade ettiler.
Bahreyn Karmatleri ile Ftmler
arasndaki dmanlk, Ftm halifesi
el-Mu'izz
(953-75)
dneminde
Ftmlerin 969 ylnda Msr' zapt
etmelerinin
ardndan
karlkl
atmaya dnt. in gerei
Bahreyn Karmatleri, Suriye'nin ksa
zamanda zapt edilmesine ve ayrca

Ftm
egemenliinin,
Suriye'nin
tesindeki dou Abbasi topraklarna
yaylmasna ciddi engel tekil etti.
10. yzyln sonlarna gelindiinde,
Bahreyn Karmatleri zayflam ve
mahalli bir g haline gelmiti.
Bundan sonraki tarihleri hakknda
pek fazla ey bilinmemektedir. 11.
yzyln ortalarnda, Irak, ran ve
Maverannehir'deki
smil
topluluklar byk oranda Ftmlerin
tarafna geti veya btnlklerini
kaybettiler. 1077 ylnda, blgesel bir
lider, Bahreyn'deki Karmat devletine

kesin olarak son noktay koydu ve

dou Arabistan Uyuni hanedann
kurdu.
Modern ada Karmatler ile
Ftmler
arasndaki
ilikiler
konusunda pek ok ey yazld. 19.
yzyl Avrupa'snda kaynak olarak
bulunabilen smil kart Mslman
yazarlarn
eserlerinden
karm
yaparak, iki topluluk arasnda yakn
ilikiler bulunduu sonucuna varan ilk
arkiyat Michael jan de Goeje
(1836-1909) idi. O'nun peinden
baka uzmanlar tarafndan da

benzer grler ne srld. Ama

gnmze daha yakn zamanda
yaplan ve smilliin ilk dnemleri
konusunda daha iyi veriler sunan
almalar, Ftm smilleri ile
Karmatler arasnda herhangi bir
yaknlk izine rastlamamlardr.
Artk
aka
bilinmektedir
ki;
Karmatler ile Ftm smilleri
arasnda
ciddi
farkllklar
bulunmaktayd ve bu farkllklar 899
ylndaki blnme ile balamt.
Gizlenmi Mehdi'nin geri dnn
beklemeye devam eden Bahreyn ve

dier blgelerdeki Karmatler hibir

zaman Ftm halifelerini imam
olarak tanmamlar ve Ftm
hanedan iinden hi kimseyi de
beklenen Mehd
olarak
kabul
etmemilerdir.
Bahreyn
Karmatlerinin felaketle son bulan
ranl Mehd dneminin ortaya kma
nedeni de budur. Tm bu gereklere
karn Karmatler de, Ftmler de
Abbasilere kar ayn dmanlk
duygular iindeydiler. Belki bu durum
onlarn mttefik bir strateji izledikleri
dncesine yol am olabilir.

Bu gereklere ramen, sadece

smil
hareketini
ktlemeye
odaklanm olan ve ilik ile
smilliin iyaplar hakknda ok
yetersiz bilgilere sahip, Ftm
dneminde
ve
daha
sonraki
dnemlerde
yaam
Snni
Mslman
yazarlar,
Bahreyn
Karmatlerinin
marifetlerini
ve
rezilliklerini,
gya onlarn gizli
efendileri olan Ftmlerin evirdikleri
dolaplarn
bir
sonucu
olarak
gstermekten ekinmediler. Benzer
ekilde,
Bahreyn
Karmatlerinin

Mekke'deki
kutsal
deerlere
yaptklar byk saygszlklar ve
ranl Mehd fiyaskosu ile son bulan
slm kart ve bana buyruk
faaliyetleri
yznden
de
hi
ekinmeden Ftmleri suladlar.
Snni yazarlarn bu aslsz ithamlar,
Ortaa dnemi slm toplumundaki
smil kart dncenin ekil
almasna byk etki etti; ayrca bu
sulamalar, hem daha sonraki Snni
yazarlarn hem de 19. yzyl
arkiyatlarnn vardklar pek ok
yanl karm iin de kaynak tekil

etti.
smilliin Snni slm'a meydan
okuyuunun en baarl aamas olan
Ftm halifeliinin kuruluu, Snni
ounluk
tarafndan
entelektel
dzeyde sistematik ve ou zaman
rgtl bir smil kart tepkinin
domasna davetiye kar mt.
smil ilerinin kazandklar bu
byk baar, On ki mamc ve
Zeydi ilerinin de kendilerine
besledikleri dmanln iyice su
yzne kmasna neden oldu.
Sonu
olarak,
smiller
artk

Mslman din bilimcileri ve tarihileri

tarafndan kfirler ve dini saptranlar
olarak
iddetle
sulanyorlard.
zellikle Snni polemikiler, bu
sulamalarn belli retiler temelinde
younlamasn salayacak kantlar
uydurmaya balamlard. Ve her
yere yaylm olan bu smil kart
kampanya, Ortaa dnemi slm
toplumundaki egemen hanedanlklar
tarafndan hep destek grecekti.
smil kart kitapklar ve
brorler
yazp
duran
Snni
polemikilerin kafalarnda belli bir

ama vard; smil hareketini

temellerinden
sarsmay
hedeflemekteydiler. Buna paralel
olarak, bir yandan kt niyetli
amalar, Ahlk d retiler ve
sapka faaliyetler ieren uydurma
hikyeler retirken, br yandan da
her frsatta smil imamlarnn Hz.
Ali'nin
soyundan
geldiklerini
reddeden
tezler
sunuyorlard.
Polemikiler kurnaz bir taktikle bu
hikyeleri her yere datarak, en
sonunda smillii slm'n sapkn
bir kolu olarak gsteren ve Hz. Ali

kart baz sahtekrlarca veya

Mslman gibi grnerek, slm
iten kertmek isteyen Yahudi
dzenbazlarca
dikkatlice
ekillendirilen bir "kara efsane"
yarattlar. Ksa zaman sonra bu
maksatl
yazlarda
anlatlanlar,
smilliin
amac,
inanc
ve
faaliyetleri
konusunda
kesin
gerekler olarak kabul edilmeye
baland
ve
smil
kart
tartmalarn daha da ileri gitmesine,
slm
cemaatinin
genelinde
smillere
kar
bir
nefretin

olumasna yol at.

Snni polemikilerin yannda,
baka edebi trlerde eserler ortaya
koyan Mslman yazarlar da bu iftira
kampanyasna katkda bulundular.
zellikle, egemenlikleri Ftmler
tarafndan olduka iddetli derecede
tehdit altnda bulunan Abbasiler,
smilye ya da kendilerince kfirlik
olarak adlandrdklar bu akm
ktleyen yazlarn dzenli bir
ekilde oluturulmasn desteklediler
ve
finanse
ettiler.
smillerin
Btnler olarak adlandrldklar

dnemler de oldu. Bu adlandrmada,

smilliin
reti
anlamnda
Kuran'da yazlanlar ve verilen
emirleri grnen yani zahiri ve gizli
yani Btni olarak ayrmasna atfta
bulunuluyordu. Bu isim daha ok
Ahlkszlk ve dinsizlii ima etmek
iin kullanld nk kolaylkla yanl
yorumlanarak,
smillerin zahiri
olann yannda Btni olann nemine
ar vurgu yaptklar yani Kuran ve
eriat ile aklanm olan dini
ykmllkler yannda insanlarn
oluturduu kanunlara daha fazla

nem verdikleri dnlebilirdi.

Sz konusu smil kart
kampanyann bir paras olarak,
Abbasi halifesi el-Kadir (991-1031)
Badat'taki tahtnn etrafna bir
ksm Snni ve On ki mamc
limleri toplad ve onlara, dnemin
Ftm
halifesi
el-Hkim
ve
atalarnn,
gerek
Ftm
Ali
soyundan gelmediklerini aklayan
bir beyanat yazmalarn emretti.
1011
ylnda
yaynlanan
bu
manifesto,
Abbasilerin
egemen
olduu
blgelerdeki
camilerde

okundu. El-Kadir buna ilave olarak,

smiller ve retilerini ktleyen
eserler yazmalar iin pek ok din
bilginini de finanse etti.
1017 ylndan balayarak, ortaya
srdkleri pek ok u grlerle
birlikte el-Hkim'in kutsal nderliine
olan
inanlarn
da
yaymaya
balayan ayrlk Drzi hareketi
smillikten
ayrld.
Kahire'deki
Ftm "dava" tekilatnn merkezi,
resmi olarak Drzi retilerini
reddetse ve Drziler Msr'da
Ftmlerce bastrlsa da, bu hareket

mevcut smiller ile ilgili kafa

karklnn
ve
karalama
kampanyalarnn daha da artmasna
neden oldu. 1052 ylnda Abbasi
halifesi
el-Kaim
(1031-1075)
Badat'ta, Ftm hanedannn Ali
soyundan geldii inancn silmeyi
amalayan bir manifesto daha
yaynlatt.
Btn bunlara ramen, Ftm
smil davas Abbasi topraklarnda
gizlice yaylmaya devam etti; ve Trk
komutan
el-Basasiri'nin
Ftm
yanls faaliyetleri sayesinde 10589

yllarnda ksa sreliine douda

hkimiyeti
salad.
Ftm
egemenlii ksa sreliine de olsa
Badat' ele geirmi ve Abbasi
halifesi el-Kaim'i geici bir sre iin
Badat'ta tutsak etmiti. smillik,
Ftm halife-imam el-Mustansr'n
(1036-94) uzun sren liderlii
dneminde baarl bir ekilde Irak
ve ran topraklarnda yaylmaya
devam ederken karsnda Seluklu
Trklerini, yani Abbasilerin yeni
koruyucular olan ve Snni slm'n
ateli savunucular olarak smilleri

ve Ftmleri slm dnyasndan

silmeyi amalayan zorlu bir dman
buldu. Yirmi yldan uzun bir zaman
Seluklu egemenliindeki topraklarn
gerek yneticisi olan yetenekli vezir
Nizaml-Mlk Siyasetname isimli
eserinde, kendi fikrine gre amalar
"slm' yok etmek, insanl yanl
yola saptrmak ve onlar cehennem
azabna mahkm etmek" olan
smillere geni yer ayrmt.
Nizaml-Mlk'n aka
smil
kart bir tavr sergilediini zellikle
aadaki paragrafta ok net

grebiliriz:
"Duvarlarn ardnda yurdumuza
zarar verecek planlar yapan ve
dinimizi yok etmenin yollarn
arayan bu insanlar kadar kt,
doru yoldan sapm ve gnahkr
hibir toplum yoktur... ve ellerinden
geldii
srece,
Ahlkszlk,
babozukluk,
ldrme
ve
inanszlk adna her eyi yapmaya
devam edeceklerdir. "
Btn bunlar olurken, Abbasiler
de smiller aleyhine yazlan yazlar
desteklemeye devam etmekteydiler.

Bu almalar iinde en nls,

mehur Snni din bilimci, filozof,
hukuku ve gizemci Ebu Hamid elGazali'ye (l. 1111) aitti. El-Gazali,
1091 ylnda Badat'taki mehur
Nizamiye Medresesi'nde NizamlMlk tarafndan retmen olarak
grevlendirilmi, sonrasnda Abbasi
halifesi el-Mustazhr (1094-1118)
tarafndan Btnileri yalanlayan bir
bilimsel alma yazmas istenmiti.
Daha ok el-Mustazhiri adyla bilinen
bu alma, el-Gazali'nin 1095
ylnda Badat'tan ayrlmasndan

ksa bir sre nce tamamland.

Daha sonra el-Gazali, smiller
aleyhinde pek ok ksa alma
kaleme ald ve bu almalarda
kendi
imamlarnn
geerliliini
savunarak, Abbasi halifeliinin slm
leminin
lideri
olduu
tezini
kantlamaya alt.
Ortaa
dnemi
Mslman
yazarlarnn yazdklar smil kart
almalar zerinde en byk ve
kalc etkiyi salayan, eser elMustazhirdr. smil kart "kara
efsane"nin olumasna n ayak olan

kii ise, 10. yzyln ilk yarsnda

yldz parlayan ve Badat'ta halk
iindeki skntlarn zm iin
almalar yapan mezalime liderlik
eden Ebu Abdullah Muhammed bin
Rizam el-T'ai el-Kufi idi. bn Rizam,
Ftm halifeliinin kurulmasndan
ksa bir sre sonra, smillii
yalanlayan uydurma bir alma
kaleme ald. Gnmze ulamayan
bu alma, daha sonra am'da
yaayan Ali yanda bir polemiki ve
ecere uzman tarafndan 980
ylnda yazlan smil kart bir

kitap iin byk lde kaynak tekil

etti. Bahsi geen uzman, Akhu
Muhsin (Muhsin'in kardei) takma
adyla
bilinen,
Ebul-Hseyin
Muhammed bin Ali idi. inde tarihsel
ve
doktrinel
alanda
blmler
barndran Akhu Muhsin'in kitab da
kayboldu ama baz alt blmler daha
sonraki dnemlerde gelen Mslman
tarihiler, zellikle el-Nuvayri, bn elDavadari ve el-Makrizi tarafndan
muhafaza edildi.
Geni kesimlerce tannan bn
Rizam Akhu Muhsin'in eseri basite

smillii, Ftm halifelerinin atas

olarak
resmedilen
Ali
kart
Abdullah bin Meymun el-Kaddah
tarafndan slm' yok etmek iin
kurulmu gizli bir tuzak olarak
gsteriyordu. Esere gre Meymun
el-Kaddah, Ebul-Kittab'n mridi olan
ve Meymuniyya isimli bir tarikat
kuran bir Yahudiydi. slm' iten
kertmek isteyen olu Abdullah,
inanszlk ve ateizmle son bulan
yedi (ya da dokuz) aamal bir
derecelendirmeye sahip smillii
kurmutu. Ama Abdullah bu kt

emellerini
gizleyebilmek
iin,
beklenen Mehd Muhammed bin
smil adna alan bir i gibi
davranyordu.
En
sonunda
Abdullah'n torunlarndan biri Kuzey
Afrika'ya
giderek
Ftm
Hanedanln kurmu ve Muhammed
bin smil'in soyundan geldiini iddia
etmiti.
mam el-Bekir (Bakr) ve elSdk'n sadk dostlar olan ve
smil hareketinin ortaya kndan
ok nce yaam olan el-Kaddah ve
olu Abdullah'n gerek hayat

hikyelerini su yzne karan

modern almalar nihayet bn Rizam
Akhu Muhsin eserinin aalayc
grlerinin geerliliini
ortadan
kaldrm ve W. Ivanow tarafndan
bn
el-Kaddah
masal
olarak
tanmlanmtr.
Ayn
zamanda
smilliin ilk dnemleri zerine
yaplan almalardaki ilerlemeler, ilk
olarak bn Rizam'n, muhtemelen
Karmatler tarafndan yaylan smil
kart dncelerin etkisi altnda
kalarak kaleme ald bu gerek d
hikyeler ile ilgili akla yatkn

aklamalarn da ortaya kmasn

salamtr. Ama ne yazk ki o
dnemde Mslman yazarlar, bu
masallar gerek olarak kabul
etmiler ve ibn el-Kaddah'n soyu ve
dt dalalet masalna kendileri
de eklemeler yapmlardr.2 3
bn Rizam Akhu Muhsin'in eseri,
al-Farq bayn al-firaq isimli eseriyle
smiller zerine en dmanca
iddialarda bulunmu olan el-Badadi
(l. 1037) gibi pek ok nl tarihi
tarafndan gelitirilmitir. El-Badadi
eserinde, smilleri (Btnleri) slm

dnyasndan dlamakta ve zet

olarak unu sylemektedir:
"Btniye'nin
Mslman
tarikatlara vermi olduu zarar,
Yahudilerin,
Hristiyanlarn
ve
Zerdtlerin verdiklerinden ok
daha byktr; dahas onlarn
stnde materyalistlerden ve Allah'a
inanmayan tarikatlardan daha derin
yaralar
amlardr;
dahas
dnyann sonu geldiinde ortaya
kacak olan Deccal'in aaca
yaralardan daha derin yaralar am
olacaklardr."

Bu eser, 1011 ylnda Badat'ta

yaynlanan
Ftm
kart
manifestoyu ve Nizaml-Mlk'n
Siyasetname
isimli
eserinde
smillere ayrd blm de
etkilemitir. Ayn zamanda Zeydiler
de kaleme aldklar eserlerde bunu
kullanmlardr. Bunlardan biri de
Hazar Zeydileri'nin imam olan elHaruni el-Hseyni'nin (l. 1020),
Ftm
el-Hkim'in
imamln
reddederek,
bn
el-Kaddah'
Ftmlerin atas olarak gsterdii,
dini grlerini sunduu eseridir. El-

Hkim dneminin en nde gelen daisi

ve en byk smil filozoflarndan
bir olan, ayn zamanda yeni bir
Neoplatonik smil kozmolojisi de
gelitiren el-Krmani bu tip Zeydi
saldrlarna cevaben, zel bir
alma kaleme almtr. Drzi
hareketinin ilk yllarnda, Drzilerin
dncelerinin rtlmesi iin bir
dizi alma ortaya koymak zere
Kahire'ye arlan yine el-Krmani
olmutur.
bn Rizam ve Akhu Muhsin'in
uydurduklar
ypratc
masallar,

smil retileri ve uygulamalarnn

saptrlarak yazlmas iin esin
kayna olmulardr ve bu yazlanlar
yzyllar boyunca gerek smil
metinleri olarak kabul edilmi ve
sonralar smillerin dier Mslman
topluluklarnca
"kfirler"
olarak
tannmalarna byk etki etmitir.
Sonu olarak, 10. yzyl nde
gelen smil kart yazarlarca icat
edilmi olan "kara efsane", sonradan
gelen Mslman yazarlar ve halklar
tarafndan su gtrmez gerekler
olarak kabul edilmi, Mslmanlar

artk her kt kavram smillerle

zdeletirmiler, smiller bylece
Nizari smillerinden bile nce
karalama kampanyalarnn hedefi
haline gelmilerdir. Hallar ve daha
ileri dnemlerdeki Avrupallar, Nizari
smilleri zerine yazdklar yarm
yamalak
aratrmalarna
balamadan nce durum byleydi;
onlar da mevcut havaya uyup
smillere atfedilen, Ahlksz ve dine
aykr hareketlerle dolu efsanelere
yenilerini eklediler. Hem doulu hem
de batllar tarafndan yaratlan bu

uyduruk ve dmanca kaynaklar

daha sonraki dnemlerde, 19. yzyl
arkiyatlarnn smiller zerindeki
almalarna temel tekil etti.
Yanl tannmak ve haksz
yarglanmak, neredeyse her zaman
smillerin kaderi olmutur. Ancak
bata Ftm dnemi olmak zere,
tarihleri boyunca smillerin ortaya
koyduklar
muazzam
bilimsel
almalar gz nne alndnda, bu
durum olduka tuhaf gelmektedir.
Aslnda, bn Rizam, Akhu Muhsin, elBadadi ve baka pek ok smil

kart yazar harl harl hayal rn

efsaneler
yaratyorlarken,
br
tarafta ran ve dier blgelerde, elSijistani, el-Krmani ve Nasri Hsrev
gibi mehur smil din bilimcileri ve
dnrleri tarafndan da geni
apta
bilimsel
almalar
yrtlyordu ki; bu ahslar ayn
zamanda Ftm halife-imamlarnn
mesajlarn ve dini-politik "dava"larn
olduka etkili biimde evreye
yayma grevini de gryorlard. Ayn
dnemde Ftmler sayesinde, nde
gelen Ftm hukukusu Kad el-

Numan'n
(l.
974)
yapt
almalarla balayan smil i
hukuk sistemi oluturuldu. Bu hukuk
sisteminde Ftmler, Kuran'n ve
slm'n dini buyruklarnn dorudan
anlamlar yannda, kapal ve daha
ruhani boyutlarna da eit nem
verdiler.
Ftm devletine hkmeden ve
hanedanlarnn ynettikleri devletin
gvenilir yazarlar tarafndan kayt
altna alnmasn arzu eden smil
imamlar,
o
dnemde
ender
rastlanlan bir davran sergileyerek,

tarihin
periyodik
olarak
kaydedilmesine zel ilgi gsterdiler.
zellikle
973
ylnda
halifelik
makamn Msr'a tadktan sonra,
Ftm hanedan ve Ftm devletinin
tarihi ile ilgili yazl kaynaklarn bir
araya toplanmasn desteklediler ve
finanse ettiler. Geici bir sre devam
eden bu gelenee pek ok yazar
katkda bulundu. Bir ksm paralar
halinde gnmze gelebilmi ya da
daha sonra ki dnemlerde gelen
tarihiler tarafndan ilerinden alnt
yaplm bu yazl eserler, o dnemin

Ftm egemenlii altnda olan ve

olmayan blgelerinde yaayan dier
Mslman yazarlar tarafndan da
kolayca ulalabiliyordu.
Ancak 1171 ylnda Ftm
hanedanlnn yklmasnn ardndan
gelen
Eyybi
ve
Memlk
dnemlerinde, Msr'daki smiller
ve inanlar sert bir bask altna
alnd ve meydana getirdikleri deerli
entelektel birikim yok edildi. Ama
hanedanln yklmasndan yaklak
otuz yl kadar nce, Ftm
dneminde ortaya km smil

yazl eserlerinin nemli bir ksm

Yemen'e gtrlmt. Bir sre
sonra da oradan Hindistan'a tand.
Bu durum, deiik zamanlara ait
Ftm vakayinameleri gnmze
kadar ulaamazken, felsefi ve dini
alanda yazlm pek ok Ftm
smil
eserlerinin kaybolmam
olmasnn
nedenini
bize
aklamaktadr.
Ftm devleti hakknda bilgi
veren edebi olmayan pek ok
kaynan
yannda,
zamannda
Ftm devleti iin oluturulmu

deerli ariv niteliindeki belgeler de

her zaman ulalabilir olmutur. Buna
ramen tarihiler, tpk Ortaa
dnemi Mslman yazarlarn yapt
gibi, kklerini smil kart yanl
anlamalar ve saptrmalarla dolu
kaynaklardan
alan
dmanca
yaklamlarna devam etmeyi tercih
ettiler.
1094 ylnda smil hareketi,
gelecekte ciddi sonulara yol aacak
byk bir blnme yaad. Ftm
halife-imam el-Mustansir'in uzun
sren saltanat (1036-94) srasnda

zellikle 1050'Ii yllardan sonra,

halifelik ke gemi bulunuyordu.
El-Mustansir'in yerini kimin alaca
konusundaki
anlamazlk,
1094
ylnda smil hareketini, Nizariler ve
Mstafiler olarak iki rakip kola bld.
ElMustasnir, en byk olu Ebu
Mansur Nizar' kendisinden sonra
gelecek kii olarak iaret etmiti.
Ancak el-Mustasnir'in lmnden
nce, babas Bedr elCemali'nin yerini
alarak Ftm devletinin en gl
veziri olan ve askeri bir diktatr
haline gelen elAfdal ismindeki ahsn

bu konuda farkl planlar vard.

Devletin dizginlerini ele geirmeyi
hedef
alan elAfdal,
tamamen
kendisine bal olacan bildii,
ElMustasnir'in
en
kk
olu
EbulKasm
Ahmed'in
tahta
gemesinden yana tavr ald. Bir
sre sonra gen Ahmed, elAfdal'n
kz kardei ile evlendi. Ardndan da
bir nevi darbe ile elAfdal, Ahmed'i
Ftm tahtna oturtarak, O'na elMustali Billah ismini verdi ve ksa bir
sre ierisinde Ftm devletinin
nde gelenleri ve Kahire'de bulunan

smil
dava
tekilatnn
nderlerinden bu konuda onay ald.
Babasnn, kendi halefi olarak
iaret etmesine ve lmne kadar
da
aksi
ynde
bir
gr
belirtmemesine
ramen
hakk
elinden alnan Nizar, olanlarn
ardndan hemen skenderiye'ye kat
ve burada byk bir destek bularak
isyan balatt. Baz nemli baarlar
kazanlm olsa da, isyan 1095
ylnda bastrld. Nizar yakalanarak
Kahire'ye gtrld ve el-Mustali'nin
emriyle idam edildi. Bu gelimelerin

sonucunda,
son
olarak
elMustasnir'in idaresi altnda bir btn
olarak yaayan smil hareketi,
ilerleyen yllarda rakip iki kola ayrld
ve bu iki kol gelecekte birbirlerinin
azl dmanlar haline geleceklerdi.
Sertlikle de olsa Ftm halifelii
makamna sahip olan ElMustali'nin
imaml, Msr ve Suriye'deki
smillerin ou, Yemen'dekiler ve
Gujarat'daki Hintli topluluun tamam
tarafndan kabul edildi. Mustailiye
olarak
tannan
bu
smiller,
Kahire'deki merkezi dava tekilat ile

aralarndaki ba
koparmadlar.
br yanda, Hassan Sabbah
liderliindeki
ran
smilleri
tarafndan idare
edilen Dou
Mslmanlar
iindeki
smil
topluluklar ile birlikte Suriye'de
yaayan azmsanmayacak saydaki
smiller,
Nizar'n
haklarn
savunarak, O'nu babasndan sonraki
19. imam olarak kabul ettiler.
Nizariye olarak tannan bu smiller
ile Ftmler ve artk Mustalilerin
davalarnn merkezi haline gelmi
olan Kahire arasndaki ilikiler gn

getike gerildi.
Hallar, Hristiyanln kutsal
topraklarn zgrle kavuturmak
amacyla ilk olarak Dou Akdeniz'de
ortaya ktklarnda (1097), ksa
saltanat boyunca elAfdal'n elinde
bir kukla gibi hareket edecek olan elMustali
(1094-1101)
Ftmlerin
banda idi. Hallar nce 1099
ylnda,
blgesel
bir
Ftm
garnizonunu
kolayca
ortadan
kaldrdlar ve ardndan ana hedefleri
olan Kuds'e yneldiler. 1100 ylnda
gelindiinde, Hallar g kullanarak

Filistin'e yerlemiler, sonra da

Kuds ve Filistin ile Suriye'deki dier
nemli merkezler etrafnda pek ok
eyaletler kurmulard. Ftmlerin,
Hallar blgeden defetmek iin
balattklar
mcadelenin
ortalarnda, 1011 ylnda el-Mustali
ld. Bunun zerine elAfdal, elMustali'nin be yandaki olunu yeni
Ftm halifesi olarak ilan ederek,
O'na elAmir biAhkamullah ismini
verdi ve bundan sonraki yirmi yl
boyunca, 1121 ylnda tutuklanna
kadar devletin dizginlerini elinde

tutmaya devam etti.

Nizarilerin ran ve Suriye'de
baarl
bir
ekilde
glerini
birletirmeye baladklar elAmir
dneminde, elAmir ve el-Mustali'nin
smil imaml zerindeki haklarn
her yere yayabilmek ve Nizar ve
O'nun soyundan gelenlerin aksi
yndeki
iddialarn
geersiz
klabilmek amacyla, 1122 ylnda
Kahire'deki Ftm saraynda bir
toplant dzenlendi. Bu toplantdan
elde edilen karmlar, el-Hidaye
elAmiriye yani "elAmir'in Gsterdii

Yol" ad ile bir mektup haline getirildi.

Msr
Ftm
topraklarndaki
minberlerde okutulan bu mektup,
Mustalilerin resmi olarak ilk kez
Nizarilerin
imamlk
iddialarn
yalanlayn
temsil
etmektedir.
Hidaye, Suriye'ye de yolland ve
am'daki Nizariler tarafndan byk
tepki toplad. Suriye Nizarilerinden
birisi elAmir'in mektubunu liderine
gtrd ve bu lider tarafndan sz
konusu mektuba bir yalanlama
yazld. Bunun hemen ardndan da
elAmir, ek bir mektup yazdrarak,

Nizarilerin Hidaye'yi yalanlamasna

kar kt. smiller artk kendi
ilerinde atmaya girmilerdi ve bu
durum dier Mslman topluluklar
tarafndan
memnuniyetle
karlanyordu. Bu arada ilgin bir
noktaya deinmek gerekir
ki;
ElAmir'in, 1123 ylnda yazlarak
Suriye'ye yollanan ikinci mektubunda
Nizari smilleri, herhangi baka bir
aklama
yaplmadan
ilk
kez
"Haaiye" adyla anlmlardr.
ElAmir'in 1130 ylnda, bir grup
Nizari
fedaisi
tarafndan

tutuklanmasnn
ardndan
Msr
Ftm devleti hzl bir inie geti ve
ok gemeden Mustali smilleri
kendi ilerinde bir blnmeyle kar
karya kalarak, Hafzi ve Tayyibi
olarak iki hizbe ayrldlar. Kahire'deki
merkezi dava tekilat ve Msr ve
Suriye'deki Mustali smillerinin
byk bir ksm ile, Yemen'li
Mustalilerin bir ksm, ElAmir'in halefi
el-Hafz
(1130-49)
ve
O'nun
soyundan gelen Ftm halifelerini
imamlar olarak kabul ettiler. Ama
Hafzi smillii, Ftm hanedannn

yklndan
sonra
fazla
uzun
yaayamad.
Ftm
hkmranlnn
son
dneminde Msr, Kudsl Kral I.
Amelric komutasndaki Hal ordular
tarafndan pek ok kez igal edildi.
Ayn
dnemde
Snni
Zengi
hanedannn nderi Halepli Nur el-Din
de, Msr' kendi hkmranl altna
almak ve Ftm ilerinin kkn
kurutmak amacyla ortaya koyduu
planlar uygulamaya balamt.
Sonunda
Nur
el-Din
Msr'da
stnl ele geirmeyi baard ve

Suriye'den balayan nc Zengi

seferinin komutan Shirkuh 1169
ylnda Kahire'ye girerek, kendisini
son Ftm halifesi elAdid'in veziri
olarak tayin etti. Bu olayn zerinden
ok gemeden Shirkuh aniden
lnce, torunu Selah el-Din Yusuf bin
Eyyub veya Avrupal kaynaklara
gre Selahaddin vezirlik grevine
tayin edildi.
Son Ftm veziri ve Eyyubi
hanedannn kurucusu Selahaddin,
Eyll 1171 'de elAdid'i tahtan indirip,
Abbasilerin
hkmranln
ilan

ederek Ftm egemenliini sona

erdirdi.
Ftm
hanedanlnn
knn
hemen
ardndan,
ounluu Hafzi koluna mensup olan
Msrl smiller iddetli bir zulmle
kar karya kaldlar ve Hafzi
imaml iddiasnda bulunan Ftm
ailesinden hayatta kalanlar ile birlikte
gzaltnda tutuldular. Ftm esirler,
bir yzyl sonra 1272 ylnda serbest
brakldklarnda, smillik Msr'da
tamamen ortadan kalkmt.
te yanda Tayyibi smillii'nin
durumu daha iyi gitti ve Tayyibiler,

smilliin Mustali kolunun tek

temsilcileri olarak gnmze kadar
gelmeyi
baardlar.
ElAmir'in
lmnn
hemen
ardndan,
Yemen'de tam yetkilere haiz bir dai
yani bir da'i mutlak tarafndan
bamsz Tayyibi dava tekilatnn
kurulmasyla
Yemen,
Tayyibi
smilierinin g merkezi ve kalesi
haline geldi. ElAmir'in kk olu
elTayyib'in 1130 ylnda kayboluuna
kadar,
Tayyibi
imamlar
gizleniyorlard
ve
kendilerine
eriilemiyordu.
Tayyibi
davas

zamanla, bat Hindistan'da ticaretle

geinen bir topluluk iinde pek ok
yanda edinerek baarya ulat; bu
blgedeki
Tayyibilii
seenler
Bohralar olarak adlandrld. Bir sre
sonra Gujaratl bohralar tarafndan
temsil eidlmeye balanan Tayibiler,
1591
ylnda
Davudiler
ve
Sleymaniler olarak, farkl dai
silsilelerini takip eden iki hizbe
ayrldlar. Daha ok Davudi koluna
mensup olan Hintli Tayyibiler, tarihleri
boyunca birka kk blnme daha
yaadlar. Merkezleri Yemen olan

aznlk Sleymani topluluu ise,

bunun tam tersi btnlklerini
muhafaza ettiler.
Ayn dnemde, politik adan
smilliin aktif kanadn temsil eden
Nizariler, hareketlerini baarl bir
ekilde douya, Seluklu topraklar
boyunca geniletmekteydiler. Daha
nce de deinildii zere, elMustansir'in
imamlk
dneminin
sonlarna doru, ran ve dier Dou
slm
blgelerindeki
smillerin
byk bir ksm Ftm davasndan
yana gemilerdi ve bu srada Snni

Seluklular da byk bir gayretle bu

topraklarda pek ok blgesel
hanedanlk kurmulard. Ancak ksa
sreliine de olsa ranl smiller
1070'lerin banda, Orta ran'da
bulunan sfahan'da kararghn kuran
bnAtta adndaki bir ba dai
tarafndan ynetildi. bn Atta ayn
zamanda, Nizari smillerinin ilk lideri
olan Hasan Sabbah' ortaya karan
kiidir.
Hasan Sabbah, Orta ran'daki
Kum ehrinde On ki mamc bir
ailede dnyaya geldi, genliinde

smillie geti ve 1072 ylndan

itibaren smil davasna hizmet
etmek zere Rey'deki bir garnizona
atand. Daha sonra 1076 ylnda,
Msr'a giderek burada yl geirdi
ve eitimini ilerletti. 1081 ylnda
sfahan'a dnen Hasan, sonraki
dokuz yln gizli bir smil daisi
kimliiyle ran'n deiik blgelerine
seyahat ederek geirdi. Bu dnemde
aslnda,
bir
yandan
ran'daki
smillii yeniden canlandrmaya
alyor, te yandan zalim Seluklu
hkmranlna kar dorudan bir

ayaklanma balatmak iin planlar

kuruyordu ki bu durum o dnemin
ran halknn genel bak asn da
yanstyordu. Hasan seyahatlerinde,
bir yandan balataca ayaklanma
hareketinin
merkezi
olabilecek
nitelikte uygun bir blge ararken,
br yandan Seluklularn deiik
blgelerdeki siyasi ve askeri gcn
de deerlendirme ans buluyordu.
Sonunda dikkatini, Kuzey ran'daki
Hazar
vilayetlerinde,
Ali
yandalarnn her zaman gvenli bir
sna ve Zeydi iliinin kalesi

olmu olan tarihi Daylam blgesi

zerinde younlatrd.
Hasan burada, Kazvin ehrinin
kuzeydousundaki Elbruz dalarnn
orta blgesindeki byk bir kayann
tepesinde bulunan Alamut kalesini
seti ve bu da kalesine sahip olmak
ok
fazla
zamann
almad.
Alamut'un 1090'da Hasan Sabbah
tarafndan
kuatlmas,
ran'l
smillerin ak bir ekilde Seluklu
kart
faaliyetlere
balamasn
temsil eder. Ayn zamanda da,
ileride Nizari smil devleti halini

alacak olan oluumun ilk tohumlarnn

atld tarih olarak kabul edilir.
Hasan Sabbah, 1256 ylnda
Moollar tarafndan zapt edilene
kadar Nizari hareketinin merkezi
olma
vasfn
srdrm
olan
Alamut'a yerleir yerlemez, bu eski
kalede aamal olarak yenilemeler
yapt ve onu tam anlamyla zapt
edilemez hale getirdi. Bunun yannda
su kanallar aarak ve ok sayda
aa dikerek, Alamut vadisindeki
tarm ve sulama sistemlerini bytt
ve gelitirdi. Marco Polo'nun kaleme

ald masallardan birinde anlatlan,

smillerin lideri tarafndan yaplan
"gizli cennet bahesi" bu blgede
bulunmaktadr.
Hasan, buradan baka Kuzey
ran'da ve bata, sonralar Kuhistan
olarak tannan, smillerin birka
kasabay ele geirmi olduklar
gney Horasan olmak zere birka
deiik blgede ok sayda da
kalesi ina etmi ya da ele
geirmitir. 1092 ylna gelindiinde,
Hasan Sabbah'n faaliyetleri o kadar
dikkat ekmeye balad ki; Seluklu

Sultan
Melikah
(1072-92),
muhtemelen veziri Nizaml-Mlk'n
tavsiyesi ile, Kuzey ran ve
Horasan'daki smillerin zerine bir
ordu yollamaya karar verdi. Bu,
ranl smiller ve Seluklularn
askeri
alandaki
saysz
karlamalarndan ilkidir.
Hasan
Sabbah
ran'daki
durumunu
glendirdii
srada
smillik, tarihindeki en byk i
blnme olan NizariMustali ayrm ile
karlat. Daha nce de bahsedildii
gibi
Hasan
Sabbah,
Nizar'n

imamlndan yana tavr ald ve bu

karar, ran'daki tm smil halk,
bunun yannda Irakl smiller ve
tpk ran'l dindalar gibi ileride
Seluklu hkmranl altna girecek
olan Suriye'li smillerin ou
tarafndan hi muhalefet olmadan
onayland.
Bundan ksa bir sre sonra, 12.
yzyln bandan itibaren Hasan
Sabbah, blgedeki Nizarileri organize
etmeleri ve ynlendirmeleri iin
Suriye'ye dailer yollamaya balad.
O dnemde, her tr i ve Snni

topluluunun bulunduu Suriye'deki

politik ve dini blnmlk, Nizari
davasnn yaylmasn kolaylatrd.
Suriye'deki
blgesel
rakiplerin
glenmesine ve el-Mustansir'in
halefleri tarafndan idare edilen
Ftm hkmranlnn yklna
neden olan Hallarn Dou Akdeniz
seferi, Nizarilerin bu blgedeki nihai
baarsna da katkda bulundu.
Suriyeli Nizarileri organize etmek
ve ynlendirmek iin Alamut'tan
yollanan ranl ajanlar, en bandan
itibaren Hasan Sabbah'n ran halk

iin verdii mcadelede uygulad

planlarn aynsn uyguladlar. Yani,
askeri
operasyonlara
merkez
vazifesi grecek gl kaleleri ele
geirmeye altlar ve siyasi
suikastlara
bavurdular,
geici
ittifaklarn
ie
yaracan
dndkleri yerlerde de blgesel
liderlerle mttefik oldular. Ancak
Nizarilerin Suriye'deki mcadelesi,
ran'da olduundan daha zorluydu.
Yaplan
askeri
operasyonlarn
nihayet ncsnde (1130-51) Orta
Suriye'deki Cebel Bahra adn

tayan dalk blgede bulunan

kaleleri ele geirmelerinden nce, ilk
olarak Halep'te ardndan da am'da,
neredeyse bir yzyl boyunca
savamak zorunda kaldlar. Youn
olarak Suriye'deki Nizari liderine
karargh vazifesi gren, Kadmus,
Kahf ve Masyafdan oluan bu
kaleler, bir btn olarak kala eldava,
yani
davann
kaleleri
olarak
adlandrldlar.
Nizar'n
1095'de
lmesinin
ardndan, pelerine denlerden
korunmak amacyla yllarca saklanan

Nizari imamlarnn yokluunda Hasan

Sabbah ve ardndan gelen iki halefi,
Nizari toplumu ve davasnn en
byk
nderleri
olarak
kabul
edildiler; onlar saklanan imamlarn
ba temsilcileriydiler (benzer ekilde,
smil hareketinin ilk dnemlerindeki
merkezi liderler de gizlenen Mehd
Muhammed bin smil'in temsilcileri
olarak hareket etmilerdi). Bunun
yannda ilk Nizariler, daha militer bir
yaklam sergileyerek, Ftm smil
hareketi ncesindeki asi tavr ve
kurtuluun
nnde
sonunda

geleceine inanan cokuyu muhafaza

ettiler. Her iki durumda da smiller,
iler iinde siyasi adan en aktif
kanat oldular ve her zaman
kendilerini,
yaadklar
dnemin
hkmeden hanedanlarn, zellikle
Abbasileri ve daha sonralar onlarn
korumacln stlenen Seluklular
devirmeye adadlar.
Hasan Sabbah artk yeni bir dinipolitik misyon balatmt ve bu
hareket dier topluluklar tarafndan
"yeni vaaz" olarak adlandrld.
Nizarilerin
isyan
arzular
ve

kendilerini
ruhani
adan
deerlendirmeleri, daha en balarda
retilerine de yansd. Hasan
Sabbah, Cafer el-Sdk dneminde,
talim ad verilen ve ia inancnn
temeli olan, insanln kutsal bir
ndere,
bir
reticiye
ihtiya
duyduu inancn yineledi. Hasan bu
eski i retisini, gelitirdii bir dizi
nerme ile tekrar ortaya koydu ve
insanla yol gsterecek tek meru
liderin ancak smillerin imam
olabilecei sonucunu kard; bu
reti teolojik ve felsefi adan,

Badat'taki Abbasi halifesinin ve

smil olmayan imamlarn benzer
iddialarn
rtme amac
da
gdyordu. Nizari smillerinin ayn
zamanda
Talimiye
olarak
da
adlandrlmalarnn
nedeni,
bu
retinin balang dnemi Nizari
dncesinin temeli olmasdr.
Yukarda deinildii zere, siyasi
alanda Hasan Sabbah, Abbasi
Halfeliinin
sembolik
liderlii
gdmndeki
Snni
topluluu
tarafndan desteklenen Seluklulara
kar silahl ayaklanma yanls bir

politika
gtmekteydi.
Nizarilerin
isyancl ve sava teknikleri, onlar
dier gruplardan ayran en belirgin
zellikleriydi ve bunlarn ortaya
kmasna, Seluklularn muazzam
askeri gc ve merkezci olmayan
yaplar etken olmutu. Bu koullar
altnda Nizari isyan eitli da
kaleleri
tarafndan
birbirinden
bamsz
olarak
idare
edilen
yaplara brnd ve her bir kale,
Nizariler iin savunmaya msait
ikametghlar ve snaklar olarak,
ayn zamanda da silahl glerin

blgesel operasyonlarn idare eden

kararghlar olarak hizmet ettiler.
Ayn zamanda, bu ekilde tekil olan
btn smil gruplar, Alamut'ta
bulunan merkezi ynetim tarafndan
ok iyi bir ekilde koordine
ediliyorlard.
Seluklu
gcnn
demi merkeziyeti yaps, Hasan
Sabbah'n
askeri
hedeflere
ulamada kendisine yardmc olacak
nemli bir teknii yani suikast
yntemini gelitirmesini salad.
Elbette
bu
yntem,
deiik
blgelerde kendilerine rakip olanlar

ldren ve bu yzden de Ortaada

Haai Efsanelerinin domasna
neden olan Nizari
fedailerinin
kendilerini dava adna kurban etme
zelliklerinden domutu. Alamut
dnemi
Nizarileri,
Mslman
toplumunda, dini-politik alandaki
rakiplerini suikast yolu ile ldrmeyi
icat eden ne ilk ne de son gruptu
ama mkemmel ve tyler rperten
bir tarzla gerekletirdikleri suikast
yntemini, faaliyetlerinin en temel
faktr olarak benimsemilerdi. Ve
bunun sonucunda, Alamut dneminde

ilenen, dini, politik ya da askeri

alanda nemi olan suikastlarn
hemen hepsinden Nizariler sorumlu
tutuldu. Bu durum, nasl olsa her
suikasttan
Nizarilerin
sorumlu
tutulacan bilen baz insanlar veya
gruplar iin, dmanlarn ortadan
kaldrabilmeleri iin bulunmaz bir
perde grevi grd.
Nizari suikastlar, bu intihar
eylemlerine dava adna kendilerini
kurban etmeye hazr olan, adanm
gen
fedailer
tarafndan
gerekletiriliyordu. Doal olarak

muhafzlarla korunan, dnemin nl

askeri
ve
sivil
ahsiyetlerinin
ldrlmeleri daha ok camilerde ve
halkn youn olduu dier yerlerde
gerekletiriliyordu.
nk
bu
yntemin bir amac da dmanlarn
iine korku salmakt. Dindalar
tarafndan,
kendilerini
davaya
adamalar ve cesaretleri nedeniyle
birer kahraman olarak grlen Nizari
fedailerinin seimleri ve eitilme
ekilleri hakknda pek az ey
bilinmektedir.
simlerini
ve
gerekletirdikleri
suikastlar

ereflendirmek
iin
listeler
hazrlanm ve Alamut ve dier Nizari
kalelerinde saklanmtr. Suriye'deki
Nizari fedailerinden, bir sreliine de
olsa organize zel bir birlik
oluturulmusa
da,
ran'da
fedailerden oluan zel birlik tekil
edildii bilgisi phelidir. Hallarn
vakayinamelerinden ve daha sonraki
dnemlerde Avrupallar tarafndan
kaleme alnan eserlerdeki abartl
yazlarda
bahsedildii
zere,
fedailerin dil ve baz baka alanlarda
eitim aldklar konusu pek gerek

gibi grnmemektedir. Ama Alamut

dnemi boyunca baz zamanlarda,
tarikatn en azl dmanlarnn
korunduklar meknlarn iine deiik
klklarda
szdrlan
suikast
adaylar elbette durumun gerektirdii
ekilde eitilmilerdir.
Szdklar
yerde suikast gerekletirebilmek
iin en uygun zaman bekleyen bu
ajanlarla ilgili anlatlan sylentiler her
yere korku salmt.
leride
greceimiz
zere,
haha kullanan anlamna gelen ve
Mslman
rakipleri
tarafndan

Nizarileri
ktlemek
amacyla
maksatl olarak karlm olan
haiiye, haiiyin veya haiin gibi
isimler, suikast eylemine ilk kez tank
olan batllar tarafndan, fedailer iin
kullanlmaya
baland.
Maksatl
olarak karlm olan bu terimlere
ve eksik bilgilere sahip gzlemciler
ve yazarlar tarafndan uydurulmu
masallara
ramen,
tehlikeli
grevlerini yerine getirecek fedaileri
motive etmek veya artlandrmak
amacyla haha ya da baka bir
uyuturucu maddenin kullanldna

dair ortada hibir kant yoktur. Tam

tersi, hem ran hem de Suriye'de
inanlmaz bir birlik ruhu ve kendini
adamlk rnei gsteren bu
fedailer, grevlerini baaryla yerine
getirebilmek adna uygun frsat
yakalayabilmek amacyla, ok uzun
sreler boyunca sabrla beklemek
zorunda kaldklar iin srekli tetikte
ve ayk durumda olan insanlard.
Elde bulunan kantlar gstermektedir
ki; gerekte Nizari fedaileri, dinlerine
ve ait olduklar topluma hizmet
etmek amacyla, inanlarnn bir

gstergesi olarak kendilerini feda

etmeye gnll olan gen ve
adanm insanlard.
Nizarilerin silahl ayaklanmas,
kendilerine atfedilen ve geni apta
yank bulan suikastlarla birlikte Snni
tekilatna ynelen tehditlerin en
tepesine yerleti ve hzl bir ekilde
Snni ounluk tarafndan, ncelikli
olarak bastrlmalar ve ortadan
kaldrlmalar gereken toplum haline
geldiler. 1092'de vezir NizamlMlk'n muhtemelen bir Nizari fedaisi
tarafndan
ldrlmesi,
zaten

Seluklu ynetimini ranl smillerin

ykselen
gcnn
yol
at
yaklaan tehlike konusunda harekete
geirmiti. Aslnda Nizaml-Mlk
Siyasetname
isimli
eserinde,
olabilecek en kt yaktrmalar
kullanp
smilleri
ktleyerek,
smillerin grecei zulmn ve
entelektel alanda slm leminde
kendilerine
kar
yrtlecek
kampanyann iaretlerini vermiti.
Nizari devletinin ilk yllarndan
itibaren Seluklular, kuzey ran ve
Horasan'daki Nizari topraklarna

seferler dzenlediler. Ancak stn

askeri glerine ramen Nizarileri
sava alannda yenmekte baarl
olamadlar. Bunun sebebi Nizarilerin
gsterdikleri inanlmaz birlik ruhu ve
farkl
blgelerde
konulanm
kalelerinin zapt edilemez oluuydu.
Seluklular ve Snni yandalar da
bunun
sonucunda
baka
bir
politikaya
bavurdular:
Nizari
smillerini toplu halde katletmek.
Bu yntem
kent
blgelerinde
yaayan
ve
smil
olmalar
nedeniyle sulanan insanlarn, atee

atlarak ya da kltan geirilerek

ldrlmeleri eklinde uyguland ve
zellikle
Nizarilerin
gerekletirdiinden
phelenilen
suikastlardan
sonra
daha
da
iddetlendi. Halep, am, Kazvin ve
ran'daki Seluklu baehri sfahan
bata
olmak
zere,
gney
Horasan'daki kasabalar ve dier
blgelerdeki ehirlerde ok sayda
Nizari bu ekilde katledildi ve
mallarna el konuldu. leride ran
Nizari toplumunun tamamn yok
edecek olan Moollar, Seluklu

dneminde yaplan katliamlar daha

da vahi boyutlara tayacaklard.
Bunlar olurken Nizariler, Hasan
Sabbah (l. 1124) ve kendisinden
sonra gelen iki halefi Kiya BuzurgUmmid (1124-38) ve Muhammed bin
Buzurg-Ummid (1138-62) idaresinde
konumlarn kuvvetlendirmeye ve da
kaleleri araclyla oluturduklar
alarn geniletmeye devam etti.
Genel olarak smillere kar
olan dmanlk duygular imdi daha
da kuvvetlenen Snni rakipler, Nizari
kart kampanyalarnda artk daha

baarlydlar. Daha en balarda

ortaya kan smil kart "kara
efsane'ye odaklanm yazarlar,
vakanvisleri,
din
bilginlerini,
hukukular ve tarihileri kapsayan
bu youn ve yar resmi kampanya,
Ortaa dnemi slm toplumu
iinde Nizari kart dncenin
yerlemesinde
nemli
bir
yol
almtr.
Kampanya,
Nizarileri
Ortaa slm dnyasnda belki de
en korkulan topluluk haline getirmeyi
baarmtr.
Abbasiler,
tpk
Ftmlere

yaptklar gibi, Nizari smillerini ve

retilerini etkisiz klmak iin de,
kart grte yazlan tezleri finanse
ettiler.
Bu sayede,
Nizarilerin
dinsizlikleri ve Ahlksz davranlar
ile ilgili son derece gerek d
eserler pe pee gelmeye balad;
bu eserlerde gzlerini kan brm
liderlerinin istedii her tr ykc
eylemi veya her tr suu ilemeye
hazr kfir suikastlardan oluan bir
tarikat resmediliyordu. Bu dnemde
yazlan smil kart eserlerin
ilklerinden ve
en ok
itibar

grenlerinden biri de el-Gazali'nin,

Nizarilere ve retileri talime kar
kaleme ald el-Mustazhiri isimli
eseriydi. ElGazali bu eserinde, kendi
aklndan uydurduu ve ateistliin en
son aamasna ulaana kadar, akla
gelebilecek
her
tr
dinsiz
davranlarn izin verildii kademeli
bir Nizari eitim sistemini ortaya att.
El-Gazali'nin
smil
kart
karalamalar, Alamut dneminde
dier Snni yazarlar tarafndan da
benimsendi ve gelitirildi ki bu
yazarlarn hepsi ayn zamanda, daha

nceden Ibn Rizam ve Akhu Muhsin

tarafndan uydurulan eitli efsaneler
konusunda da bilgi sahibiydiler.
iler ise kendi ilerinde ayr bir
Nizari
kartl
abasna
dmlerdi. 16. yzyla kadar ranl
Snnilerin hkm altnda sessiz bir
aznlk olarak yaayan mm veya
On ki mamc i yazarlar, Nizarileri
yalanlamak ve i imaml zerinde
hak iddia etmelerinin yanl olduunu
ispatlamak amacyla pek ok tez
kaleme aldlar. Alamut dneminde
yaayan mm limleri Nizarileri

genellikle, kfir anlamna gelen

malahida ismiyle anyorlard. Bu
almalara rnek olarak, 12.
yzyldaki
mehur
mm
limlerinden saylan Abd elCelil
Kazvini Razi, Nizarileri yalanlayan
geni
apl
ancak
gnmze
ulaamayan
bir
eser
ortaya
koymutur. Ayn ahsn gnmze
ulaabilen tek eseri olan ve kendi
zamanndan nce yaayan bir Nizari
tarafndan mm iliine kar
kaleme alnm bir eserdeki iddialar
rtmeyi hedefleyen Kitab elnagd

isimli kitabnda, Nizarilere youn bir

ekilde saldrlmaktadr. Ibn Rizam
ve Akhu Muhsin'in smil kart
grlerinin pek ounu yineleyen
Abdel-Celil bu eserinde, smillerin
kfilerden
de
kt
olduklar
sonucuna varmtr. Kt bir etki
yaratm olan bu yarg, o dnemde
Nizarilere kar yazlm dier
eserlerde de yinelenmitir.
Kuzey ran'da, Nizarilerin en
yaknlarndaki rakipleri olan ve uzun
bir sre Hazar blgesinde onlarla
askeri alanda kar karya gelmi

olan Zeydi ileri de entelektel

alanda ayr bir Nizari kart
kampanya
balatmlard.
Son
dnemlerde ortaya kmtr ki; 13.
yzyln
balarnda
kendileri
tarafndan
kaleme
alnm
eserlerden anlald zere Hazar
blgesi Zeydileri de, ranl Nizariler
iin
"Haiiler"
ismini
kullanmlardr.4 0
Bu geni
apl
dmanca
tutumlar,
Snni
tarihililerin
almalarna da deiik derecelerde
yansd.
Alamut
dnemi
ran

Nizarilerinin tarihleri konusunda bata

gelen otoriteler, lkhan dnemi
(1256-1353) ranl tarihilerinden
olan
ve
dnemin
Nizari
vakayinamelerine
ve
gnmze
ulamayan
dier
kaynaklara
dorudan erime ansna sahip
olmu Cveyni, Raid el-Din Fadl
Allah ve Kaani'dir. Bu kiiden biri
olan ve 1256 ylnda Alamut ve dier
ran Nizari kalelerine kar yaplan
seferlerde
efendisi
Hlag'nn
yannda yer alan Cveyni, phesiz
Nizari toplumunun kkn kazmay

hedeflemi olan efendisini memnun

etmeyi
arzulayarak,
zellikle
Nizarilere dman kesilmiti. ranl
Nizariler,
azl
dmanlar
Seluklularn yazl eserlerinde de
ayn nefrete maruz kalmlard. ok
az gnmze kadar ulaabilmi bu
eserlerden, 1183 ylnda mad el-Din
Muhammed
el-Katib
el-sfahani
tarafndan yazlm olan ve 1226
ylnda
el-Bundari
tarafndan
tamamlanarak, gnmze gelebilmi
bir zet almada yer alan, bu
konuda bilinen yazl ilk Seluklu

eseri
diyebileceimiz
Nusrat
elfatra'da. Suriye Nizarilerinden,
"Haaiye" ismiyle bahsedilmesi
ilgintir.
Alamut dnemi Suriye Nizarileri
de, hem yaadklar dnemde hem
de sonraki dnemlerde, Suriye
blgesindeki tarihiler tarafndan
ayn ekilde aalanmaya maruz
kaldlar. Bu kategori iinde, Snni
Eyyubiler ve Memlkler dneminde
yaam olan Ebu ama (1203-67),
Suriye Nizarileri'ni "Haiiler" olarak
adlandrm tek vakanvistir. Ebu

ama,
Silvestre
de
Sacy'nin,
"assassin" kelimesinin etimolojik
kkenini aklamasnda ana kaynak
olarak kullanlmtr. O dnemde,
Suriyeli Nizariler iin haiiye adn
kullanan ok az Arap tarihiden biri
de, 13. yzyln ikinci yarsnda
Memlkllerin egemenlii altnda
Msrl Ftmlerin tarihi zerine
geni apl bir alma ortaya
koymu olan bn Myesser'dir (l.
1278). Suriyeli Nizariler ve bir lye
kadar da ranl dindalar, analitik
slm tarihiliinin zirvesini si mgele

yen, bn elAthir'in Tarih adl mehur

kitabmda
iine
alan
Arapa
vakayinamelerde
dmanca
duygularla ilenmilerdir. Son derece
dmanca tutumlara ve istismarlara
hedef olmu Nizariler iin, malahida
veya haiiye gibi aalayc
isimlerin kullanlmas ok artc
deildir.
Yukarda
anlatlan
gerekler, haklarnda hayal rn
hikyelerin
ve
masallarn
uydurulmasna
da
zemin
hazrlamtr.
Alamut dnemi Nizarileri, slm

lemi
iindeki
kt
imajlarn
dzeltmek adna zel bir aba sarf
etmediler. Ama modern almalar,
Nizariler'in, slm dinini yok etmeye
alan
bir
"suikast
rgt"
olmadn
da
aka
ortaya
koymutur. Bu topluluk, balarda
dailer tarafndan ve 1164 ylndan
sonra da bizzat Nizari imamlar
tarafndan idare edilen bir i
Mslman topluluundan baka bir
ey deildi ve yle kalmaya da
devam etti. Mensuplar Suriye'den
Dou ran'a kadar uzanan topraklara

dalm olan bu son derece disiplinli

topluluk, almas g engellere
ramen Alamut merkezli olarak idare
edilen birleik bir devlet kurmay ve
varln
srdrmeyi
baard.
Nizariler,
reti
anlamnda,
merkezleri
olan
imamlarnn
etrafnda i retilerine bal
kaldlar. mamlarn yokluunda ise,
onlarn ba temsilcileri son derece
zveri ve ballkla bu grevi
stlendiler. Buna ilave olarak,
kendilerine snan smil'i olmayan
pek ok lime de kaplarn atlar

ve onlar desteklediler.
Topluluun ve devletin kurucusu
olan Hasan Sabbah her eyden
nce, yaam boyunca son derece
sade bir hayat tarzn benimseyen ve
tarikat iinde slm'n kurallarnn
byk hassasiyetle uygulanmasn
salayan bir stratejist, yol gsterici
ve fikir adamyd. Herhangi bir
rekabeti anlaya sahip olmayan
Sabbah'a kar, kendisini sayyidna
yani efendimiz ismiyle aran
Nizariler tarafndan byk sayg
duyuluyordu. Alamut'taki mezar,

1256 ylnda Moollar tarafndan

yklana kadar bir hac mekn
vazifesi grd. Hasan, Nizari smil
halknn dini temellerini belirledii
bilimsel eserler de ortaya koydu.
Ama youn bir tempo iinde silahl
ayaklanmalarn idare etmek ve
dmanlaryla dolu eitli muhitlerde
hayatta
kalmak
iin
uraan
Nizarilerin karmak dini ve felsefi
speklasyonlarla uraacak pek
vakitleri
yoktu.
Bir
anlamda,
Nizarilerin
entelektel
alandaki
faaliyetleri genellikle daha ncelikli

olan, devletlerinin ve verdikleri

mcadelenin
gereksinimleri
yznden
yava
ilerlemek
durumunda kalyordu. Nizari daileri,
deiik blgelerdeki kalelerde daha
ok birer askeri lider olarak
almaktaydlar. Bunun sonucunda
Nizariler hibir zaman geni bir dini
eser birikimine sahip olamadlar. Bu
alkantl dnemde ortaya konmu
ve tarikatn retilerinin tartld
az saydaki Nizari metinlerine ise
baka insanlarn ulamas pek kolay
deildi. Bylece Nizariler, bilmeden

de olsa uydurma Nizari efsanelerinin

ortaya kmasna ve tarikatlarnn
ftursuzca sulanmasna yardmc
olmu oldular.
Alamut'un ranl efendileri, tpk
kendilerinden
nceki
Ftm
liderlerinin
yaptklarn
devam
ettirerek, ran Nizari devletinin ve
halknn detayl tarihini yanstan
resmi vakayinamelerin derlenmesine
destek oldular. Daha ok Hasan
Sabbah'n dnemi ve hayatn
anlatan Sergzeti Sayyidna ile
balayan ve Alamut'un baarl

efendilerinin yaad dnemlerde

kaleme alnan, saylar pek fazla
olmayan bu vakayinameler smil
tarihiliinin ender ve kalc olmayan
rneklerinden bir bakasdr. Resmi
Nizari vakayinameleri ile imamlarn
kararnameleri ve mektuplar da dhil
olmak zere dier Nizari kaynaklar
ve belgeleri, adlarndan daha nce
de bahsettiimiz Cveyni (l. 1283),
Raid el-Din Fadl Allah (l. 1318) ve
Kaani (l. 1337) bata olmak
zere, llkhan dnemi ranl tarihileri
tarafndan incelendi ve geni lde

kullanld. Cveyni ran'daki Mool

istilasna tank olmutu ve sonunda
Nizari devletinin yklna yol aacak
olan, Hlag ile dnemin Nizari
idaresi arasndaki son grmelere
ahsen
katlmt.
Cveyni,
Hlag'nn izniyle Alamut'taki nl
smil ktphanesini incelediini ve
ktphane alevlere teslim olmadan
nce, oradan pek ok seme kitap
aldn syler ki; O'na gre bu
eserler smillerin imanszlklar ve
yanllarndan
bahsetmektedir.
Cveyni, Alamut'un dmesinden

ksa bir sre sonra, elindeki Nizari

kaynaklarn kullanarak, Moollarn
tarihini ve fetihlerini anlatt eserinin
sonuna Nizari devletinden bahseden
bir blm eklemitir. Anlatmn bir
dolu hakaret ve kk drc
sfatlarla ssleyen Cveyni, Nizarileri
ve liderlerini hakir
grdn
anlatabilmek iin hibir frsat
kanmamtr.
Mehur Snni vezir, hekim ve
tarihisi Raid el-Din ile On ki
mamc ilerden olan ve Raid elDin'in geni kinat tarihi almasnn

(Jami eltavarih) derlenmesine itirak

etmi olan Kaani'nin eserleri,
Cveyni'nin yazdklarndan daha
detayl bilgiler iermektedir ve daha
az dmanca kaleme alnmlardr.
Bu iki tarihi de, Alamut dnemi
Nizari vakayinamelerinden genie
bahsetmekte
ve
sklkla
yararlandklar kaynaklarn ismini de
vermektedirler.
Bu
tarihiler
tarafndan
faydalanlan
Nizari
kaynaklarnn hepsi Mool istilasnda
yok edilmitir; bu nedenle, sz
konusu tarihilerin, Alamut dnemi

ran Nizari devleti ve toplumu

hakknda
yazdklar,
konumuz
asndan en deerli kaynaklardr.
Dada yaayan insanlar, kyller
ve kk kasabalarda oturan
gruplardan oluan Alamut dnemi
Nizari toplumu, her eye ramen
kltrel bir bak as ve yaznsal
bir gelenek srdrmeyi baarm,
bunun dnda entelektel ve bilimsel
faaliyetlere de deer vermitir.
Hasan Sabbah bizzat
kendisi
Alamut'ta esiz bir ktphane
kurmu, burada toplanan smil ve

smil olmayan almalar, Moollar

yok etmeden nce muazzam bir
bykle
ulamtr.
Nizariler,
Horasan
ve
Suriye'de
de
ktphaneler kurmular, buralarda
her tr dini ve tarihi almalarn
yannda, ariv niteliindeki belgeler,
bilimsel yazlar ve gereler de
bulundurmulardr.
Bylece,
Seluklular ve dier dmanlar ile
aralarndaki uzun sren askeri
mcadelelere
ramen,
deiik
dallarda renmeye ve slm
ilimlerine kar gerekten ilgili

olduklarn ortaya koymulardr. Bu

durum, Snni olsun On ki mamc
olsun, pek ok Mslman limin
hatta Yahudi ilim adamlarnn neden
Nizari
ktphanelerinden
yararlandklarn
ve
Nizari
himayesinde almalar yrttklerini
aklamaktadr. Nizari toplumunun
entelektel alandaki faaliyetlerinde
aktif rol alm, dardan gelen bu
limlerin iinden bir ksm en azndan
geici bir sre iin de olsa,
smillie gei bile yapmtr. Bu
grubun iinde en bata geleni,

nceden On ki mamc ilie

mensup olan filozof, din bilimci ve
gkbilimcisi Nasr el-Din elTusi
(1201-74) idi. ElTusi yaklak 30
yln (1227-56) Horasan'da ve kuzey
ran'da Nizariler arasnda geirdi ve
bu dnemde smillii benimsedi.
Daha sonra Mogollara teslim olacak
olan Alamut'un son efendisi ile
birlikteydi. Bu dnemde elTusi,
Ahlki
Nairi
(Nasr'n
Ahlk
Anlay) gibi en mehur yaptlarn
ve
bunun
yannda
smillik
konusunda
saysz
bilimsel

incelemeler ortaya koydu ki bu

yaptlar
Alamut'un
son
dnemlerindeki
Nizari
retileri
hakknda hl en temel kaynaklardr.
Alamut'un d ile birlikte elTusi,
Hlag'nn hizmetine girdi ve Mool
lkhanlarnn veziri oldu.
Ayrca
Nizariler,
kaleleri
evreleyen kylerden oluan ve hem
sosyoekonomik hem de askeri
ynden varlklarn srdrmelerini
salayan, ileri derecede beceri
abidesi su tedarik ve savunma
sistemlerine sahip da yerlekeleri

kurmulardr.
Yani
aslnda
Nizarilerden gnmze kalanlar,
sadece ya da en bata, iledikleri
ses getiren dini-politik suikastlar ve
bununla balantl olarak ortaya
kan Haai efsaneleri olmamalyd.
Bir dnem Nizariler Seluklularla,
her iki tarafn da birbirine stnlk
salayamad bir periyoda girdiler;
bu dnemde ne Hasan Sabbah'n
ynettii isyan ne de Seluklularn
saldrlar etkili olamad. Ama
Nizariler siyasi mcadelelerinin ana
hedefinden vazgemediler ve Suriye

ve randaki kaleleri ellerinde tutmaya

devam ettiler. Bu sayede Nizarilerin,
Seluklu topraklar iine dalm
kk devletikler ve blgesel
eyaletlerden oluan krlmaya msait
yaps, artk devaml bir devlet
yapsna dnt. Ayn zamanda
Nizariler, Nizar'n lmnden beri,
nderlik vazifesini stlenecek ve bu
belal dnemde kendilerine yol
gsterecek olan imamlarnn ortaya
kmasn hl sabrla beklemeye
devam ediyorlard.
Bu
srada,
Nizarilerin
ala

dikrihilselam olarak adlandrd

Alamut'un drdnc efendisi II.
Hasan (1162-66), topluluk iinde dini
bir ayaklanma balatt. 8 Austos
1164'de 2. Hasan, farkl Nizari
topraklarnn
temsilcilerinin
de
bulunduu Alamut'taki grkemli bir
trende, Alamut dnemi Nizari
smilleri iin yeni bir safhann
balangcn simgeleyen Kyamet
yani Yeniden Dirili'i duyurdu.
Kyamet
yani
tm
insanlarn
yarglanaca ve sonsuza kadar
cennete
ya
da
cehenneme

gideceklerine karar verilecei son

gn, smillerin bilinen ezoterik
yorum
yntemi
ile
yeniden
yorumland. Buna gre kyamet,
aslnda Nizari imamnn st kapal
gsterdii gerein aa kaca
gnd.
lahi
gereklii,
dinin
buyruklarnn ardnda gizli olan
deimez
gerekleri
grebilme
yetenei
bu
hayatta
sadece
Nizarilerde vard. Bu yzden cennet
onlara bu dnyada balanmt.
br yanda baka herkes, yani
btn smil olmayan Mslmanlar

ve btn gayrimslimler sonsuz

cehennemin iindeydiler ve aslnda
ruhen yoklard.
Sonu
olarak
Nizariler bu yorum ile birlikte
dnyadayken
cennete
girmi
oluyorlar, dier insanlar ise var
olmam ve deersiz saylyorlard.
Bu olaydan ksa bir sre sonra
Nizariler II. Hasan' ve daha sonra da
halefi ve olu Nur el-Din II.
Muhammed'i (1166-1210), Nizar'n
soyundan gelen imamlar olarak
kabul
ettiler.
II.
Muhammed,
Nizariler'in dalardaki
kalelerine

kapanp,
slm
dnyasnn
kalanndan kendilerini giderek daha
fazla soyutladklar uzun saltanat
dnemi boyunca kendini kyamet
retisinin gelitirilmesine adad.
Cveyni ve dier ranl tarihiler, bu
dnemde Nizari toplumunun kendi
kyamet gn inanlarnn sonucu
olarak, slm'n ilahi buyruklarn hie
saydklarn sylerler. Cennete zaten
bu dnyada kavutuklarna inanan bu
insanlar, dini buyruklar arkasndaki
gizli
anlamlar
zdklerini
dndkleri
iin,
buyruklarn

gerektirdiklerini
yapmaya
gerek
duymuyorlard. Raid eldin ve
Kaani'ye
gre,
Nizariler
bu
buyruklar
kendilerince
ortadan
kaldrarak, dinsiz imansz manasna
gelen malahida terimini kendi
kendilerine ortaya karmlardr.
Nizari tarihindeki kyamet safhas
Suriye'de, blgenin en bilinen nderi
Raid eldin Sinan'n dnemine denk
geldi. Hallar tarafndan "Dan
eyhi" olarak anlan Sinan, Suriye
Nizari toplumunu yeniden organize
etti ve kaleleri glendirdi. Dnemin

gereklerine uygun politikalar gtt.

Hallar ve ileride Hallar ile
Mslmanlar arasndaki savan
nderi olacak Selahaddin Eyyubi de
dhil olmak zere blgesel glerle
ve yneticilerle anlaarak dnemsel
ittifaklar kurdu.
Sinan, eitli kalelerin evresinde
zaman zaman Nizariler ile atmaya
giren Hallarla bara dayal bir iliki
kurdu. Ama ayn dnemde Suriye
Nizarileri, 1142 ylnda Trablusgarp'n
efendisinin elinden, Cebel Bahra'nn
gney ucundaki Krak des Chevaliers

kalesini alan Hospitaller valyeleri

gibi daha azl bir Frenk dman ile
kar karya kald. Nizariler, Dou
Katolik
topraklarnda
olduka
bamsz
bir
ekilde
faaliyet
gsteren Tapnak valyeleri ve
Hospitaller valyeleri rgtleri ile
eitli
dnemlerde
atmalara
girdiler. Kuds'teki Latin krall ile
resmi bir uzlama yolu arayan Sinan
1173 ylnda I. Amalric'e bir eli
yollad. Ancak Amalric hemen sonra
1174 ylnda ld iin, Frenkler ile
Dan
eyhi
arasndaki

grmelerden bir sonu kmad.

Bu olaylardan birka yl nce
1171
ylnda
Halep
Zengileri,
Selahaddin Eyyubi sayesinde Ftm
Hanedanlna son verdiler. Bundan
sonra Selahaddin, Snniliin ve
Mslman birliinin kahraman oldu
ve bu yzden Suriye Nizarilerinin
bamszl zerinde Hallardan
daha byk bir tehdit haline geldi.
Sinan'n Selahaddin'i tutuklamaya
kalkmasnn arkasnda bu neden
yatmaktadr.
Ancak
fedailer,
Selahaddin'in Suriye'deki seferleri

ynettii 1174-76 aras dnemde iki

kez denemelerine ramen bu
giriimlerinde baarl olamadlar.
Sonralar Selahaddin, Sinan ile
atekes yaparak bu mcadeleye son
verdi
ve
Eyyubiler
gerektii
zamanlarda Suriye Nizarilerine hayati
neme haiz yardmlarda bulundular.
Kyamet safhasn Suriye Nizari
toplumu iinde yrtme ii de Sinan'a
dmt.
Snni
tarihilerin
yazdklarna gre Sinan, 1164
ylndan ksa bir sre sonra Suriye
Nizarilerinin yeniden diriliini ilan etti.

Ancak kyamet retisinin btn

Suriye Nizarileri tarafndan, zellikle
de Cebel elSummak ve Halep'in
gneyindeki
kasabalarda
yaayanlarca
tam
olarak
anlalamadn belli eden iaretler
vardr. 1176'da, bu blgelerde
yaayan Nizariler iindeki bir hizip,
resmi olarak aamal bir ekilde
zerklie
kavuma
talebinde
bulunarak, tarikat dndakilerin ve
bn elAdim (l. 1262) gibi Suriyeli
baz tarihilerin dikkatini ektiler.4 9
Sinan, kendilerine ait da kalelerinde

korunan ve isyanc faaliyetlere artk

katlmayan bu ayrlklarla bizzat
grerek anlat. ranl Nizariler
iinde de bu tarz davranlar
gsteren gruplar
herhangi bir
sulamaya
maruz
kalmadlar.
Cveyni de bu ynde bir eyden
bahsetmemektedir. Sinan 1192 ya
da 1193 ylnda, Suriyeli fedailerin
Frenkler iindeki en ses getiren
suikastlarndan, yani Kuds kral
Conrad de Montferrat suikastndan
ksa bir sre sonra ld.
Alamut dneminin nc ve en

son safhasnda, kendilerini slm

dnyasndan soyutlam bir halde
yaamaktan artk bkan Nizariler,
Snni dnyas ile uzlama giriiminde
bulundular. Alamut'un altnc efendisi
Celal el-Din III. Hasan (1210-21),
1210 ylnda tahta gelir gelmez
kyamet safhas ile birlikte aklanan
retileri tanmadn aklad ve
halkna Snnilerin slm anlayn
benimsemelerini
emrederek,
Snnilie
balln
ilan
etti.
Kusursuz imamlarnn bu benzeri
grlmemi aklamalarn, takiyye

prensibinin
tekrar
harekete
geirilmesi olarak deerlendiren
Nizari toplumu, III. Hasan'n emirlerini
itirazsz kabul etti. D dnya da III.
Hasan'n
aklamalarn
memnuniyetle karlad ve Seluklu
hkmranlnn
zlmeye
balamasyla Badat'taki halifeliin
gcn
ve
prestijini
yeniden
toparlayan Abbasi halifesi el-Nasr
(1180-1225), Nizari liderinin yeni
politikasn tandn beyan eden bir
kararname yaynlad. III. Hasan'n
d dnya ile aka uzlamas,

devam eden Snni zulmnn bir sre

ortadan kalkmasn salad. Ancak
III. Hasan'n olu ve halefi Ala ed-Din
III. Muhammed'in dneminde (122155), Snni egemenliinin basks
byk lde zayflad ve Nizari
toplumu
gizlenmeden
eski
geleneklerine geri dnd.
III.
Muhammed'in
uzun
hkmranl, Ortaa dnemi ran
ve Dou Mslman topraklarnn, ilk
Mool ykmlarnn hissedilmeye
baland alkantl periyoda denk
geldi. III. Muhammed baz zamanlar

umutsuzca da olsa Moollar ile scak

ilikiler kurmann ve halkn onlarn
gazabndan korumann yollarn
arad. Ama Moollar, evrelerindeki
Snni limler yznden, oktan
Nizari
smillerini
karlarna
almlard; Kazvin ve dier ran
ehirlerindeki
Snni
makamlar
tarafndan
Byk
Hakann
Moolistan'daki tahtna Nizariler
hakknda
srekli
ikyetler
yayordu. Bunun sonucunda, Byk
Hakan Mngke (1251-59), Bat
Asya'daki Mool fethini sonuca

ulatrmaya
karar
verdiinde,
ncelii ran'daki Nizari toplumunun
ortadan
kaldrlmasna
verdi.
1252'de, Mngke grevini kardei
Hlag'ye devretti ve Hlag de
slm topraklarn ellerinde tutan iki
byk g olan, Nizari kalelerine ve
Abbasi halifeliine kar geni apl
bir sefer dzenledi.
Alamut'u sadece bir yl idare
eden Rkn el-Din Kurah, 1255
ylnda babas Ala ed-Din III.
Muhammed'in
yerine
tahta
getiinde,
Moollar
zellikle

Horasan'dakiler
olmak
zere,
ran'daki Nizari kalelerine saldrmaya
balamlard.
Baz
iddetli
atmalarn ve Nizari idaresi ile
Byk Mool seferinin banda
ran'a gelen Hlag arasnda uzun
sren grmelerin ardndan Kurah
en sonunda 1256 ylnn Kasm
aynda Mogollara teslim oldu.
Bundan bir ay sonra Alamut kalesinin
de teslim olmas, ran Nizari
devletinin ve Nizari tarihinde Alamut
dneminin bitiini simgelemektedir.
Ksa bir sre sonra da Moollar

XXVII.
Nizari
imam
Kurah'
ldrdler ve ran Nizari smillerini
karlarna
kan
her
yerde
katlettiler. ran'daki olaylar yznden
moral bozukluuna urayan Suriye
Nizarileri, Mool hmndan uzak
kalm olsalar da bamszlklarn
daha fazla devam ettiremediler.
1273 ylnda Kahf, Msr ve Suriye
Memlk sultan I. Baybars'a teslim
olan son Suriye kalesi oldu.
Memlkler ve onlardan sonra
blgeye hkim olan Osmanllar,
Moollarn ran'da yaptklarndan

farkl olarak, Suriye Nizarilerinin

kalelerinde
bar
iinde
yaamalarna izin verdiler.
ran'da, Mool kymlarndan
kurtulan Nizarilerin ou Afganistan,
Hindistan,
Badakan ve
Orta
Asya'daki eitli blgelere sndlar.
Nizari imamlk makam da Rkn elDin Kurah'n soyundan devam etti.
Ama Alamut sonras dnemin ilk
balarnda Nizari imamlar, deiik
blgelerde yaayan mritleri gibi
gizlice yaadlar ve sonralar ran'da
da ilerleyecek olan Sufilik kisvesi

altnda saklandlar. 15. yzyln

sonlarndan itibaren, artk Orta
ran'daki
Anjadan
blgesine
yerlemi olan imamlar, Nizari dava
faaliyetlerini tekrar canlandrmaya
baladlar. mamlar, ksa bir zaman
ierisinde, eitli blgelerde kendi
dailerinin blgesel hanedanlklar
altnda birbirlerinden bamsz olarak
gelimi olan Nizari topluluklarnn
kontroln ele aldlar. Artk yaznsal
almalar
ve
yanda
bulma
faaliyetleri
de
canlanmt
ve
bunlarn
sonucunda
retiler

alannda eitli eserler ortaya

karld ve zellikle Hindistan
blgesinde
pek
ok
taraftar
kazanld.
18.
yzyln
ikinci
yarsndan itibaren Nizari imamlar,
blgesel valilik grevlerini stlenerek
siyasi alanda da varlk gstermeye
baladlar. Bu srada genel olarak
Hocalar adyla bilinen Hindistan
Nizarileri,
tm
Nizari
toplumu
ierisinde byk bir topluluk haline
geldi.
44'nc Nizari imam Hasan Ali
ah (1817-81), ran hkmeti ile

arasnda
askeri
atmalar
neticesinde, 1841 ylnda ata
yurdunu terk edip, ngiliz hkimiyeti
altndaki Hindistan'a snnca, Nizari
imamlk makam ran'dan kalc bir
ekilde tanm oldu. 1848 ylnda
Hasan Ali ah, Hocalar tarikatna
mensup mritlerinin iine, Bombay'a
yerleti.
Orta
ran'da
kald
dnemde kendisine onur olarak
Mahallati ismi verilmiti. Buna ilave
olarak,
ran'daki
ilk
Kaar
monarilerinden
biri
tarafndan
kendisine Aa Han unvan da verildi.

Aa Han unvan. Hasan Ali ah'n

soyundan gelen sonraki Nizari
imamlar tarafndan da tand.
Nizari imamlarnn son ikisi olan III.
Aa Han Sultan Muhammed ah
(1885-1957) ve gnmzdeki 49.
imam olan torunu V. Aa Han ah
Kerim el-Hseyni'nin idaresi altnda
Nizari smilleri, srekli gelien ve
baarl bir i topluluu olarak
modern dnyaya adm attlar.

ORTAA
AVRUPA'SININ
SLMA ve
SMALLERE
BAKII
Haai
efsanelerinin
ortaya
kna doru bir perspektiften
yaklaabilmek iin, ncelikle Ortaa
Avrupa'snn slm dinini ve slm'n

alt gruplarn, zellikle i slm'n

smil kolunu nasl algladklarn ve
slm ve tarikatlar hakknda ne
derece bilgi sahibi olduklarn
deerlendirmek gerekir. Sonuta,
efsanelerin ortaya kp, yaygnlk
kazandklar 12. ve 13. yzyllarda,
Avrupallarn
smillere
bak
muhtemelen byk lde, slm ve
Mslmanlarn dini inanlar ve
yaaylar hakkndaki stnkr
bilgilerinin etkisiyle ekillenmiti.
Hazreti Muhammed'in 632 ylnda
lmnn zerinden ok gemeden,

Mslman ordularnn Arabistan

yarmadas dndaki topraklarda
fetihlere balamas ve yeni domu
slm devletinin, snrlarn devaml
olarak dou ve batda hzl bir
ekilde geniletmesi sebebiyle slm,
topraklarn
geniletmeye
odaklanm tehlikeli bir askeri g
olarak
alglanmaya
baland.
Mslmanlarn ard ardna gelen
zaferleri ile derin bir ok geiren ve
topraklar ilk fethedilenler, Sasani ve
Bizans hkimiyetinde yaayan komu
halklar oldu ama topraklarnn yeni

sahipleri bu halklar hibir zaman

slm'a geirmek iin zor kullanmad.
Bununla
birlikte,
Mslman
kabilelerinin ordularnn, 7. yzylda
Bizans mparatorluu'nun Suriye ve
dier blgelerdeki topraklarn igal
etmeleri, Hristiyan lemi tarafndan
kk drc bir yenilgi olarak
algland.
Hristiyan
Avrupallar,
Mslmanlarn
8.
yzylda
hkimiyetlerini
Kuzey
Afrika'dan
spanya'ya
ve
sonrasnda
9.
yzylda Sicilya ve dier Akdeniz
adalarna yaymas ile birlikte daha

fazla panie kapldlar.

Bylece, Hristiyan ve Mslman
toplumlar arasndaki uzun zaman
srecek olan husumetin tohumlar
atlm oldu ve slm yani "teki
dnya", batl Hristiyanlar tarafndan
nemli bir sorun olarak alglanmaya
baland. Siyasi ve askeri ynlerine
ilave olarak, sorunun zamanla dini ve
entelektel boyutlar da ortaya kt.
Ama Hristiyan Avrupa'da byk bir
korku ve endie yaratan bu karmak
sorunu kolay bir yolla zmek pek
mmkn grnmyordu ki; ileride

ortaya kacak ve Ortaa boyunca

devam
edecek
olan
HristiyanMslman atmalar bu
tahmini dorulayacakt. slm artk
Avrupa iin srekli bir travma halini
almt; Mslmanlarn tutkularn ve
kazandklar
zaferleri
tekrar
canlandran Osmanl Trklerinin
kurduklar muazzam imparatorluun,
17.
yzyl
ortalarna
kadar
Hristiyanlk ve bat dnyasndaki
huzur ve bar ortam stnde byk
bir tehdit oluturmas yznden,
slm'n bu ekilde negatif alglan

bin yldan daha uzun bir zaman

srd.
Peki, Mslmanlarn gittike
byyen gleri ve askeri zaferleri
nedeniyle bir panik havasna giren
Hristiyan
Avrupa,
kendilerine
meydan okuyan slm'a kar nasl
tepki verdi? Birka yzyl sonra Hal
seferleri ile askeri alanda reaksiyon
gsterilse de balarda Avrupallar,
snrlarna
dayanan
yeni
dmanlarna
kar
silahlanma
konusunda hem isteksizlerdi hem de
bunu yapacak kuvvetleri yoktu.

Bylece neredeyse drt yzyl kadar

bir sre Avrupallar slm', hem
askeri hem de entelektel ynden
grmezden geldiler; bunun yannda
tektanrl
dinler
olarak
bilinen
Hristiyanlk
ve
Yahudilie
bir
yenisinin
eklendii
gereini
reddettiler. Durum byle olunca,
Avrupallarn slm' alglay korku
ve grmezden gelme temelli oldu ve
batl
zihinlerde,
son
derece
saptrlm ve gerek d bir slm
anlaynn olumasna yol at.
Oluan bu imajn Ortaa boyunca

bu ekilde devam ettiini ve bundan

sonra Avrupallar slm hakknda
doru bilgi veren deiik kaynaklara
eritikleri zamanlarda bile batda
ayn anlayn egemen kaldn
hatrlatmakta fayda vardr. Batnn
slm'
grmezden
gelii
ve
gerekd bir anlaya sahip olular
Ortaa boyunca geliti. Ama bunun
yannda, saylar pek fazla olmayan
insan tarafndan, kart grlerde
yazlm olsalar da daha ciddi bir
tarzla slm' incelemeye kalkan
yaptlarn ortaya konduu nadir anlar

da yaand. Son yllarda bir ksm

uzman, zelikle Norman Daniel (l.
1992) ve Richard Southern Ortaa
dnemindeki
karmak
HristiyanMslman
atmalarn
incelediler ve Avrupallarn slm'
alglaylarnn geirdii gelimeleri
ve evre leri tanmlamaya altlar.
Kitabmzn
bu
blmnn
hazrlanmasnda,
sz
konusu
uzmanlarn
yapm
olduklar
almalarn pay byktr.
Hristiyanlk ve slm arasnda
temasn
balamasndan,
Hal

seferlerinin balad 11. yzyl

sonlarna kadar sren birka yzyl
boyunca,
Avrupa'da
slm
konusundaki bilgi ok snrlyd ve
eitli
dank
kaynaklara
dayanmaktayd.
Bu
kaynaklar
arasnda,
Emev
dneminde
Suriye'de yaam, Dou Kilisesi'nin
en byk din bilimcilerinden biri olan
aml Aziz John'un kaleme ald
almalar
ve
Bizansl
din
bilginlerinin yazdklar eserleri, bunun
yannda
Mustariblerin,
yani
spanya'da Mslman egemenlii

altnda
yaayan
Hristiyanlarn
yazm olduklar eitli dnemlere ait
kaytlar
sayabiliriz.
Southern
tarafndan
"grmezden
gelme
dnemi"
olarak
adlandrlan,
HristiyanMslman atmalarnn
ilk birka yzyl boyunca Avrupallar,
slm' en byk dmanlarndan
birisi olarak grdler ve slm' dini
adan anlamak ve yorumlamak iin
sadece
ncil'i
kullandlar.
Mslmanlarn ya da Ortaa
Avrupa'snda yanl bir isim olarak
kullanlan Sarazenlerin kkleri srarla

Eski Ahit'te arand. Mslmanlarn

Sarazenler ya da Hz. brahim'in Hz.
Hacer'den devam eden soyu olarak
isimlendirilmelerini ve bu ismin
yaylmasn salayan kii, Ortaa
dneminin
balarnda
Kuzey
Avrupa'daki en byk ncil uzman
olan Bede (l. 735) idi. smin,
Sara'nn oullar manasna gelen
Sarazenler olmas ilgintir; nk
sz konusu soy Hz. brahim'in dier
ei Sara'dan deil, Hz. Hacer'den
olma oullar araclyla devam
etmitir. Ne olursa olsun sonuta

Mslmanlar bu sayede, ncil'de bile

Hristiyanlarn karsnda bir halk
olarak gsterilmitir.
Bede
aslnda
Mslmanlar
inanmayanlar olarak kabul etmitir.
slm' anlamak iin ncil tarihine
deil, ncil'deki kehanetlere dayanan
Avrupallar da olmutur. 9. yzyln
ortalarnda, aralarnda Eulogius (l.
859) ve Toledo piskoposunun da
bulunduu pek ok Hristiyan din
bilgini, slm' Hristiyanla kar
gizli bir komplo olarak grmtr.
Onlara gre Hz. Muhammed bir

Hristiyan dmanyd ve slm'n

ykselii, dnyann sonsuza kadar
yok olacann habercisiydi. Her ne
kadar
ncleri
Mslmanlarn
arasnda yaam ve isteseler bu din
hakknda doru bilgilere eriebilecek
olsalar da, slm'a kehanetler
gznden bakan bak as byk
bir cehaletin rndr.
11. yzyln sonlarndan itibaren
Avrupallar,
Mslmanlarn
egemenlii
altnda
bulunan
spanya'daki
Yeniden
Fetih
(Reconquista) hareketi ve Hal

seferleri
yoluyla
Mslmanlara
askeri alanda meydan okumaya
baladlar.
Emev
blgedeki
idaresinin 1031 ylnda kmesinin
ardndan, spanya'nn siyasi olarak
blnmesi,
kuzeydeki
bamsz
Hristiyan krallklarnn, topraklarn
gneye yaymalarna imkn sundu.
Bunun sonucu olarak 1085
ylnda Toledo'nun Hristiyanlarca
fethedilmesi,
Yeniden
Fetih
hareketinin balangcn simgeler.
Yeniden Fetih'in erken baars,
Kuzey Afrika'dan gelen Mslman

Almoravilerin ve onlarn soyundan

gelen Muhavvidler Hanedanl'nn
mdahalesi ile bir yzyldan uzun bir
sre durduruldu. Ama Muhavvidlerin
spanya'y terk etmeleriyle birlikte,
Cordoba da dhil olmak zere pek
ok Mslman ehri 13. yzylda
Hristiyanlarn eline geti. Bununla
birlikte, Nasrilerin elindeki Mslman
idaresi, slm kltrnn zengin bir
merkezi haline gelen Granada
vilayetini iki yz elli yla yakn bir
sre elinde tutmaya devam etti.
spanya'daki birlii salayan Kastilya

ve Aragon'un birlemesiyle, 1492

ylnda spanya'daki son Mslman
kalesi Granada da Hristiyanlarn
eline geti.
Ayn dnemde, Papa II. Urban'n
(1088-99) Fransa'daki Clermont
Konseyi'nde Kasm 1095'te yapt
aryla
birlikte
Avrupa'da,
Hristiyanln
doudaki
dmanlaryla
savamak
iin
oluturulan Hal Hareketi balad.
Papann yapt ar, Mslman
idarelerinin szde basklarna maruz
kalan doudaki Hristiyanlarn ihtiya

duyduklar
askeri
destei
vurguluyordu; ayrca Avrupallarn,
Filistin'deki Kutsal Top raklarn ve
hac
yollarnn
Mslmanlarn
kontrol altnda olmasn kesinlikle
istemediklerini
ifade
ediyordu.
HristiyanMslman atmasnda,
Kutsal Topraklara saysz Hal
seferinin dzenlendii ve Hallarn
burada ele geirdikleri sleri iki yz
yl boyunca ellerinde tuttuklar yeni
bir dnem balyordu.
Papann 1095'teki arsyla
birlikte, Bat Avrupa'daki eitli

prensler ve valyeler tarafndan

birok Hal birlii oluturuldu. eitli
birliklerden oluan, Birinci Hal
Seferi'ni gerekletirecek Hristiyan
hacaskerleri 1096 ylnda Bizans
bakenti Konstantinopolis'e ulatlar;
1097 ylna gelindiinde ise oktan
Suriye'ye girmilerdi. Ardndan, nihai
hedefleri olan ve bir yl nce bir kez
daha Ftmlerin eline geen Kuds'e
yneldiler. Hallar, blgedeki Ftm
birliini kolayca yenerek, Temmuz
1099'da
Kuds'e
girdiler
ve
kazandklar
zafer
iin
kutsal

Kamame Kilisesi'nde daha tanrya

kranlarn sunmadan, Kuds'teki
tm
Mslman
ve
Yahudileri
katletmeye giritiler. Artk Kuds
Hristiyanlar iin kurtarlmt.
Birinci Hal Seferi'nin (1096-99)
ulat hzl zaferde, Mslman
cephesindeki blnme ve siyasi
kn etkisi bykt. Bu dnemde
nde gelen Mslman gleri, sahip
olduklar askeri kuvvetlere byk
zararlar
veren,
kendi
i
atmalaryla meguldler. Dou
Akdeniz, Seluklular ile blgesel

gler arasnda hizip atmalarna

sahne olmaktayd. Suriye ve Filistin,
Yakn Dou'daki en byk iki g
olan Snni Abbasiler ile smil
Ftmler arasnda paylalamyordu.
Bu kavgaya blgesel hanedanlklar
ve kabileler de dhil olunca blge
siyasi bir karmaann iine girdi.
1097 ylnda Hallar Suriye'ye
geldiklerinde
muhalif
Ftm
hanedanl,
nceden
Dou
Akdeniz'de sahip olduu siyasi
stnl artk kaybetmiti ve 1094
ylnda
yaanan
Nizari-Mustali

blnmesi yznden Ftm varl

tehlikeye girmi, Ftmlerin Msr'n
dousundaki topraklar zerindeki
kontrol sarslmaya balamt.
br tarafta Abbasi halifeleri, hl
Snni slm'n resmi szcleri
olmalarna ramen, kendi rzalaryla
Seluklu sultanlarnn gdmndeki
kuklalara dnmlerdi. Seluklu
Sultanl da artk zirvesinde deildi
ve Sultan Melikah'n 1092'de
lmyle
birlikte,
kendi
taht
kavgalar ve i anlamazlklaryla
uramaktayd. Bir nevi bamsz bir

Seluklu
vilayetine
dnen
Suriye'de, 1095 ylnda blgenin
Seluklu amiri Tutu'un lmyle
birlikte, biri Halep'te dieri am'da
bulunan iki olu arasndaki rekabet,
uzun srecek bir siyasi istikrarszl
balatmt.
Artk
kendi
bamsklklarn ilan etme amacyla
harekete
geen
blgesel
hanedanlklar nedeniyle de, durum
iyice karmaklat.
Btn bunlar, kuvvet asndan
muhtemelen daha
stn olan
Mslman
glerinin,
Hallarn

Kutsal
Topraklara
giriini
engelleyememesinin
nedenini
aklamaktadr. Bundan yaklak
seksen
yl
sonra,
Mslman
kuvvetlerini cihat ars ile Hallara
kar tek bir at altnda toplamay,
Eyyubi Hanedanlnn kurucusu
Selahaddin baard. Selahaddin,
1171 ylnda Ftmleri yok ettikten
sonra, Suriye ve Msr' kontrol
altna ald; hemen ardndan Trkler,
Araplar ve Krtlerden oluan tek bir
ama iin bir araya toplanm
ordusunu Hallara yneltti ve

1187'de Mslmanlarn Kuds' geri

almalarn salad. Frenkler ya da
Mslmanlar tarafndan Hallar ve
dier Bat Avrupallar iin kullanlan
isimle elFaranj en azndan geici
olarak artk ortada yoktu; birka ky
kasabas dnda, Dou Akdeniz'de
sahip
olduklar
tm
topraklar
ellerinden gitmiti.
Birinci Hal Seferi'nin hemen
ardndan, seferin Frenk liderleri
Yakn
Dou'daki
fethedilen
blgelerde
drt
kk
eyalet
kurdular ve bu blge Outremer yani

"denizin tesindeki toprak" olarak

anlmaya
baland.
Srasyla
Bologna'l Baldwin ve Bohemond
tarafndan kurulan Frenk eyaletleri
Urfa ve Antakya, Suriye'ye kuzeyden
ve
kuzeydoudan
gelebilecek
saldrlara kar koruyordu. Kyda
ve yksek blgelerde bulunan birka
kk kasaba ile birlikte Kuds,
Kuds Latin krall adyla anlan bir
dier eyaletti ve Kutsal Topraklar
elinde bulundurma ayrcalyla,
dier Frenk topraklarndan stn
olma onuruna sahipti. Kuds'n ilk

nderi, Hal Seferinin liderleri

arasndan, yine onlar tarafndan
seilen
ve
Advocatus
Sancti
Sepulchri, yani "Kutsal Kamame'nin
koruyucusu" adn alacak olan
Bouillon'lu Godfrey'di (1099-1100).
ok ksa bir sre sonra Godfrey "in
yerini, nceden Urfa eyaletini kurmu
olan Bologna'l Baldwin ald (110018). Tortosa limannn 1102 ylnda
ele geirilmesiyle, nceden Hal
Seferi'nin ilk liderlerinden olan St
Gilles'li
Raymond
(l.
1105)
tarafndan, Trablusgarp merkezli

drdnc Frenk eyaleti kuruldu.

Bir sre sonra, srasyla 1113 ve
1119 ylnda, Hospitaller ve Tampliye
adyla iki ayr manastr valye
rgt kurulmutur. Sadece papadan
emir alan zerk gler olarak
hareket eden bu rgtler, Hallarn
Frenk eyaletlerine askeri destek
salamlar, ayn zamanda Kutsal
Topraklara giden hac yollarn
korumulardr. Varlklar ve saylar
gittike artan bu askeri rgtler,
byk ve iyi tekilatlanm her an
harekete hazr sava topluluklard

ve blgede, gl surlarla evrili pek

ok kaleye sahiplerdi; bu kaleler
daha
sonra
Nizariler'in
eline
geecekti.
Outremer'
deki
Frenk
topraklarnn, 13. yzyln sonlarnda
yok olmalarna kadar, kendilerine
has renkli bir tarihleri oldu. Bat
Avrupa'da ok yaygn olan feodal
dzeni kendilerine model olarak alan
Frenk eyaletlerinin liderleri, zamanla
kendi ilerinde sonu gelmeyen
ittifaklar ve atmalar srecine
girdiler; ayrca Suriye'deki Nizari

smil toplumunun liderleri de dhil

olmak
zere,
blgelerindeki
Mslman liderlerle de deiik
ekillerde
ilikilerde
bulundular.
Blgenin politik ve diplomatik yaps,
rakip Hospitaller ve Tampliye'nin
serbest faaliyetleri yznden iyice
karmaklat. Bu rgtlerin ikisi de
smaililere dmand ve ou zaman
smilleri kendilerine vergi demeye
mecbur brakyorlard.
Latin eyaletlerinin drdncs
olan Urfa en ksa mrl olanyd ve
1144 ylnda Irakl ve Suriyeli

Zengilerin eline geti. Bu olay kinci

Hal
Seferi'nin de
(1147-48)
balamasna
neden
olmutu.
Bohemond'un torunu Tancred 1101
ylnda Antakya vilayetinin liderliine
oturdu. Tancred (l. 1112), Suriye'nin
kuzeyinde kendilerine geici bir
yaam alan kuran Nizari smilleri
ile ilk iletiime geen Hal prensiydi.
Bundan sonra Antakya, 1270'lerin
banda Suriye Nizari smillerini
boyunduruk
altna
alm
olan
Memlk
sultan
1.
Baybars
tarafndan ele geirilene kadar,

Hauteville
meclisinin
prensleri
tarafndan idare edildi. Trablusgarp
ise 1187 ylna kadar St Gillesli
Raymond'un soyu tarafndan idare
edildi ve bu tarihten sonra oras da
Hauteville meclisinin kontrol altna
girdi. Trablusgarp sonunda 1289
ylnda Memlkler tarafndan ele
geirildi ve Frenklerin elinde sadece
Kuds krall kald.
Kuds krall, Selahaddin'in
Kuds' 1187'de fethetmesinden
ksa bir sre sonra yeninden
yapland ve yeni bakenti Akka

oldu. Kralln ynetimini aralklarla,

Kral I. Amalric'in kzlar Sibylla ve
Isabella ile aralarnda Lusignan'l
Guy (1186-92), Montferrafl Conrad
(1192) ve Champagne'li Henry
(1192-97) gibi birka ismin olduu
kocalarndan
bazlar
stlendi.
Bunlarn bir ksm, en bilinen Suriye
Nizari smil lideri Raid el-Din
Sinan ile grmelerde bulundu.
1291 ylnda Memlkler, Kuds
krallndan geriye kalan tek ehir
olan Akka'y ele geirdiler ve
Outremer'deki Frenk idaresine son

verdiler.
Hal
Seferlerinde
yaanan
olaylar ve Outremer'deki drt Frenk
eyaleti, 12 ve 13. yzylda yaayan
batl vakanvisler tarafndan kayt
altna alnd. Bu vakanvislerden
bazlar gerekten Dou Latin
topraklarnda yaadlar ve yazdklar
olaylara bizzat tank oldular. Bu
yzden sz konusu vakanvislerin
yazdklar, Hallarn Mslmanlar ve
smiller
hakkndaki
bilgilerinin
derecesini renme konusunda en
nemli kaynaklardr.

Dou
Latin
topraklarnda
yaam ve alm olan Sur
bapiskoposu
William,
Hal
tarihilerinin en bydr. Ayrca
Suriye Nizari smilleri hakknda bilgi
veren ilk Hal seferi vakanvisidir.
Mehur eseri Historia, Hal seferleri
ve Hallarn fethettikleri blgelerin,
zellikle de 1095'den 1184'e kadar
Latin krallnn tarihi hakknda
detayl bilgiler iermektedir. Eserinde
ayrca
Ftmler
ile
Hallar
arasndaki ilikiye pek ok kez
gndermeler yapmtr. William'n

Historias, Dou Latin topraklarnda

yaam
olan
bir
Hristiyan
tarafndan blge hakknda yazlm
tek yazl kaynaktr. Buna ilave
olarak, halkla ilikileri kuvvetli ve
renmeye
ak
yapsyla,
Outremer'de bulabilecei tm yazl
ve szl kaynaklara ulam ve
konusunda ok iyi bilgi sahibi
olmutur.
Surlu William 1130 ylnda ya da
bu tarihe yakn bir zamanda
Kuds'te dodu. Yaklak yirmi yln
Fransa ve talya'da renim grerek

geirdi. 1165 ylnda Dou Latin

topraklarna
dndnde
kamu
hizmetinde almaya balad. 1170
ylnda Kral I. Amalric'in hizmetine
girdi (1163-74) ve 1174 ylnda kral
O'nu Latin krallnn ynetim
binasnda grevlendirdi;
William
ayrca Amalric'in olu ve halefi IV.
Baldwin'e (1174-85) de retmenlik
yapt. William 1175 ylnda Sur
bapiskoposu olarak seildi ve bu
sayede Latin krallnda Kuds
patriinden sonra kilisenin ikinci
adam haline geldi. William yllarn,

analitik tarihini derlemekle geirdi ve

1184 ylnda lmnden ksa bir sre
nce almasnn son ksmlarn
yazyordu. William Arapa biliyordu
ancak kendi yazdklarna gre,
ounlukla szl hadislere gvense
de yine de hibir yazl Arapa
kaynaktan faydalanmamtr. Aslnda
szl
hadisler
ve
insanlarn
anlattklar, bunun yannda kendi
deneyimleri ve lk Hal seferi ile ilgili
hikyeler, William'in Historia'snn
balca kaynaklarydlar. Dier batl
vakanvisler gibi O da zellikle

anonim olarak yazlm olan Gesta

Francorum' gvenilir buldu. Bu eser
lk Hal Seferi konusunda otorite
olan
Aguilers'li
Raymond
ve
Chartres'li Fulcher tarafndan da
kullanld ve William eserini yazarken
bu iki ahsn yazdklarndan da
faydaland.
Ortadaki
bulgularn
gsterdiklerine
gre
William,
Mslman topraklarnn tarihi zerine
de bir alma yazm ancak bu eser
gnmze ulamamtr. Historiada
bir din olarak slm'a nemli bir yer
ayrmamas ilgintir; belli ki slm

pek ilgi alannda deildi. William,

Hallarn ilk tarihilerinin balatt
gelenee uyarak, yazdklarnda daha
ok
Hal
seferlerini,
dinsiz
Sarazenlere kar yaplan bir kutsal
sava
olarak
gstermeyi
ve
kazanlan zaferlerin aslnda Cesta
Dei per Francos yani tanrnn
Frenkler
araclyla
kazand
zaferler
olduunu
anlatmay
amalad.
Hallar, Mslmanlar ve dinleri
hakknda doru bilgiler elde etmek
iin pek aba sarf etmediler. Hem

Hallarn hem de Surlu William ve

Vitryli james (l. 1240) gibi eitimli
tarihilerin, uzun sreler boyunca
Mslmanlarla askeri, diplomatik,
sosyal ve ticari boyutlarda ilikide
bulunduklar gz nne alndnda,
bu
ilgisizlik
gerekten
ilgin
grnmektedir.
Birinci
Hal
Seferi'nin
ardndan,
Fransa,
Provans, Lorraine ve Bat Avrupa'nn
dier blgelerinden gelen Hallar,
Outremer'deki Latin topraklarna
yerlemeye
baladlar.
Batdan
dalgalar halinde yeni insanlarn

gelmeye devam etmesiyle, blgedeki

Latin devletleri de gittike gelitiler.
Hallar, kendileriyle birlikte Ortaa
Avrupa'snn
feodal
toplumunun
dncelerini ve geleneklerini de
getirdiler ve Dou Latin topraklarna
zg gereklere pek dikkat etmeden
bunlar ayn ekilde uygulamaya
baladlar. Bunun sonucunda, bir
grup Frenk soylusu tarafndan idare
edilen
Latin
devletlerine
ait
topraklarda ok karmak bir yap
kurulmu oldu. Blgede Hal
valyeleri
ve
soylular
snf

dndaki Frenkler, kasabalarda

oturan ve kk apl ticari
faaliyetlerle yaamlarn srdren
insanlardan oluuyordu. Daha byk
apl
uluslararas
ticaret,
Venediklilerin ve Akka, Sur ve dier
Outremer limanlarndaki Avrupa
kkenli oluumlarn elindeydi. Dou
Latin topraklarnn yerlisi olan
Hristiyan, Mslman ve Yahudi
topluluklar ise, toplumun daha alt
katmanna aittiler. Arapa konuan
ve ilerinden ou, adna Hal
Seferlerinin
balatld
Yunan

Ortodoks Kilisesi'ne bal olan

sayca stn Hristiyanlar, Frenk
devletlerinde ikinci snf vatanda
konumuna dtler. Bu topraklarda
yaayan ve
ounluu,
Hal
efendileri iin toprak ekip bime ile
uraan Mslmanlar ise daha da
dk bir statdeydiler ve Frenklere
zel
bir
vergi
demekle
ykmlydler.
Bu karmak soysal dzen iinde
Latin devletlerinin feodal yaps,
blgenin yerlisi olan halklardan
olduka kopuktu; oysa aslnda

aralarnda youn bir iliki de

mevcuttu.
Frenk idareciler
ve
blgeye yerleen Hallar, ounluu
Mslmanlardan oluan bu yerli halk
sayesinde
yaamlarn
srdryorlard. Frenklerin pek ou
zamanla Arapay rendiler ve
Mslman ktiplerin hizmetlerinden
faydalandlar. Bylece Hallar, Latin
devletlerinde yaayan Mslmanlar
ve komu Mslman devletler ile
aralarndaki ilikiyi artrdlar ancak
tpk Mslman egemenlii altndaki
spanya ve Sicilya'da olduu gibi,

burada da ilikinin kltrel boyutu

zayf kald. Bunun sonucunda
Hallar, bir medeniyet ya da bir din
olarak slm hakkndaki bilgisizlii
aynen srdrdler.
zetle Birinci Hal Seferi ve
sonrasnda Frenkler ile Mslmanlar
arasnda kurulan dorudan iliki, ne
Avrupa'da ne de Dou Latin
topraklarnda,
batnn
slm'
alglay konusunda bir gelime
salamad. Ama bununla birlikte
Hal
hareketinin
sonucunda
Avrupallar, slm gereinin farkna

vardlar ve ilk Hal seferiyle

kazanlan askeri zaferlerden sonra,
nceden slm'a kar duyulan
korku, geici bir sreliine de olsa
yerini umut verici hayallere brakt.
Bylece slm ve slm'n
kurucular, 12. yzyln balarndan
itibaren Avrupa'da daha bilinen
kavramlar haline geldiler ama bu
kavramlar daha ok hayal gcne
dayanyorlard. Bu hayali yaratan
yazarlar,
Southern'in
deyiiyle
kazanlan zaferlerin sarholuuyla
gerekleri
olabildiince

saptrmlard. Kulaktan dolma ve

eksik bilgiler esas alnarak ve
seferden geri dnen Hallarn
anlattklar ateli hikyelerden byk
lde etkilenerek oluturulan bu
slm imaj, belli bir sre iinde Bat
Avrupa'da iyice abartld ve bu
sayede Charlemagne Efsaneleri,
Virgil'in efsaneleri ve Britanya'nn
efsanevi tarihi gibi eitli Avrupa
kaynakl hayali masallar ortaya kt.
Ancak, en azndan 13. yzyln
ortalarna kadar slm hakkndaki
gerek bilgiler olarak kabul edilen,

Mslmanlar
hakkndaki
bu
hikyelerin kolayca saptrlmalarna
ok da armamak gerekir. Tpk
ayn dnemde ortaya kan Haai
efsaneleri gibi bir sre sonra kendine
has bir yaznsal birikime ulaan bu
hikyelere
gre
Sarazenler
(Mslmanlar) yanl bir lemeye
inanan uursuz bir halkt ve Mahomet
(Hz. Muhammed) ise bir byc idi.
Hatta
Hz.
Muhammed
Roma
Kilisesi'nde
bir
kardinalken
bakaldrm ve Arabistan'a kaarak
burada kendisi bir kilise kurmutu.

Bu srada, asl amalar slm'

reddetmek ve knamak olsa da,
Avrupa'da birka ahs tarafndan,
slm' daha ciddi bir ekilde
incelemek iin, gzlemlere ve metin
incelemelerine biraz da romans bir
hava eklenerek hazrlanm dank
ama ok kymetli baz giriimler de
olmutur. Avrupa'da slm hakknda
ilk geree dayal gzlemlerin
olumasn salam olan bu deiik
yaklam ounlukla spanya'da
ortaya
kt.
Yaklamn
nclerinden biri de asl ismi Moses

Sefardi (l. 1130) olup, 1106'da

Hristiyanla getikten sonra Pedro
de Alfonso ismini alan ve daha sonra
ngiltere'ye giderek Kral I. Henry'nin
doktoru olan spanyol bir Yahudi'dir.
Pedro de Alfonso, spanya'daki
Mslmanlarn arasnda yaad
iin Arapay biliyordu ve Mslman
topraklarna ait hikyeleri Latinceye
ilk kez O evirdi. Anlald
kadaryla, Kuran hakknda da
olduka iyi bir bilgiye sahip olmu ve
Mslmanlarn retileri ve ibadetleri
ile ilgili birinci azdan bilgiler

edinmitir. Bir Hristiyan ile bir Yahudi

arasndaki konumalardan oluan
Dialogi isimli eserinin 5. ksm, slm
ve Hz. Muhammed hakkndaki ilk
yazl kaynak olma zelliini tar.
Pedro
de
Alfonso'nun,
szl
kaynaklar
yannda,
gnmze
ulamam baz yazl kaynaklardan
da
yararlanarak
1108
ylnda
hazrlad slm incelemesi, 12.
yzyl hatta belki de Ortaan
sonraki dnemleri boyunca, konu ile
ilgili en geree dayal yazl eser
olma zelliini tamtr. Ama bu

eserin,
Avrupallarn
slm'
alglaylar zerinde byk bir etkisi
olmad.
slm
hakknda
gereklere
dayanan bilgiler edinme amac
tayan, ok daha tutkulu bir proje,
1122'den 1156 ylnda lmne
kadar Fransa'da Cluny'deki nemli
bir
Benediktin
manastrnn
barahipliini
yapan
Muhterem
Peter'in azimli almalar sayesinde
ortaya kt. Muhterem Peter,
Hristiyanl sapkn inanlardan
korumaya byk ilgi duyuyordu; O'na

gre bu sapkn inanlar arasnda en

bata slm geliyordu. Ayrca
Mslmanln askeri harektlar
yerine, misyonerlik faaliyetleri ile
kolayca alt edilebilecei dnce
sine
derinden
balyd.
Bu
nedenlerle, kendini slm hakknda,
zellikle de slm'n en zayf ynleri
hakknda doru ve detayl bilgiler
toplamaya adad; bylece slm'daki
yanl inanlarn herkes tarafndan
aka grlmesi salanacakt. Bu
amala 1142'de spanya'ya yapt
seyahatte, Kuran da dhil olmak

zere pek ok slmi metnin

Arapadan
Latinceye
tercme
edildii muazzam bir proje balatt.
Sonradan bu ii Toledo'da bulunan
bir grup evirmene devretti ve buras
zamanla, bilimsel deer tayan
Arapa metinlerin Latinceye evrildii
bir merkez haline geldi.
Batnn
slm
konusundaki
aratrmalarnda bir dnm noktas
olan, Kuran'n Latinceye evrilmesi,
ilk kez Ketton'lu Robert tarafndan
stlenildi ve eviri ber legis
Saracenorum quem Alcoran vocant

adyla 1143 ylnda tamamland.

Muhterem Peter, kendi desteiyle
ortaya
kan evirileri,
slmi
retileri anlatan zet bir alma
(Summa
totius
haeresis
Saracenorum) ve eletirel nitelikte
slm kart bir eser (Uber contra
sectam
sive
haeresim
Saracenorum) kaleme almak iin
kulland. Bu projenin sonucunda
ortaya kan bir dizi Latince metin
genel olarak Culniac Corpus veya
Toledo Klliyat adyla anld ve bu
klliyat Ortaa Avrupa'snda slm

konusunda yaplan aratrmalar iin

bavurulan ilk bilimsel kaynak haline
geldi. Muhterem Peter'in kendisi
tarafndan sentezlerle oluturulmu
bu eserlerde, Avrupa'da sonradan
kan eserlerdeki kaba ve sama
yorumlar yoktu. Ama olduka geni
bir kesimce tanm olmasna
ramen
Culniac
Corpus
da,
Avrupallarn
slm'a
baklar
zerinde pek etkili olamad. slm
zerine yaplan ciddi almalar, 12.
yzyln
ikinci
yarsnda
hl
Hallarn Mslmanlar ortadan

kaldracaklar umudunu tamaya

devam eden Hristiyan Avrupallar
iin
pek
ilgi
ekici
nitelik
tamyorlard. Bu sebeple, Doulu
Mslmanlar
hakknda
kan
efsaneler, Outremer'deki Hristiyan
evrelerde olduu kadar, batda da
rabet grmeye devam etti. slm
hakknda
doru
ve
gvenilir
kaynaklar olarak grlen efsaneler,
artk tamamen kontrolden km ve
kendi
kendine
gelimeye
balamlard.
12. yzyln sonlarndan itibaren,

Mslmanlarn felsefe alanndaki

almalar
konusunda
gerek
bilgiler, Avrupa'da en azndan eitimli
Latinler tarafndan elde edilmeye
baland. ElKindi, elFarabi ve bni
Sina'nn (Latince Avicenna) da iinde
olduu en tannan Mslman
dnrlerinin yazdklar, Cremona'l
Gerard (l. 1187) tarafndan ilk kez
olarak Arapadan Latinceye evrildi
ve dier eserlerin tercmeleri de
Toledo'daki nl evirmenler grubu
tarafndan yapld. Bu sayede batl
dnrlere yeni bir bak asn

tanma frsat verilmi oldu. Bylece,

Roger Bacon (l. 1292) gibi eitimli
Avrupallar sadece Mslmanlarn
ilgi ekici dnsel baarlarna tank
olmadlar; bunun yannda Mslman
dnrlerin baz fikirlerini ve
metotlarn da kendi teolojik ve
felsefi almalarna adapte ettiler.
Ama
Mslmanlarn
dnsel
alandaki bu baarlarnn farkna
varl bile, slm hakkndaki Avrupa
efsanelerinin ortadan kalkmasn
salayamad.
Ayn
dnemde
Hristiyan

Avrupallarn Mslmanlar askeri

gle ortadan kaldrma umutlar
yeniden canlanmt ve bu umut,
Moollarn ortaya kmasyla daha
da artt. Cengiz Han'n 13. yzyln
balarnda
kazand
inanlmaz
zaferler,
Avrupallarn
Asya'da
slm'n tesinde ayr bir putperest
dnyann varln fark etmelerini
salad. Batda genel olarak Tatarlar
(klasik mitolojide Latince cehennem
anlamna
gelen
Tartarus
kelimesinden
tremitir)
adyla
tannan Moollar, Hristiyan batnn

dini ve corafi anlamda isteklerinin

nemli lde genilemesine neden
oldu.
Bunun
ayrca
HristiyanMslman ilikileri zerinde
de etkisi oldu. lk balardaki ksa
sreli
kararszln
ardndan
Avrupallar, Mogollan Mslmanlarn
ortadan
kaldrlmas
iin
kullanabileceklerinin farkna vardlar
ve bu amala Mslmanlara kar
ittifak oluturmak iin bir dizi
diplomatik giriimlerde bulundular. Bu
srada, oktan Mool zulmnden
nasibini almaya balam olan

Mslmanlar
da,
gelecekteki
felaketleri nlemek adna Mogollara
bar neriler sunmaktaydlar.
Badat'taki Abbasi halifesinin ve
Alamut'taki Nizari smil liderinin
1246'da, Byk Han Guyuk'un tahta
geii
nedeniyle
Moolistana
gitmeleri
bu
yaklamn
bir
sonucuydu. Mslmanlar,, Mogollara
kar Hristiyanlarn desteini alma
konusunda ilk bata yaptklar
giriimlerde baarsz olmulard.
ngiliz Benediktin rahibi ve tarihi
Matthew Paris'e (l.1259) gre

Abbasi halifesi ve Alamut'taki smil

lideri, Moollar'a kar Fransa kral
IX. Louis ve ngiltere kral III.
Henry'nin
desteini
alabilmek
amacyla Avrupa'ya ortak bir heyet
yollamlard.
Ama
elilerin
anlattklar Avrupa krallar tarafndan
olumlu karlanmamt. zetle bu
dnem, nemli bir sonucu olmayan
Hristiyanlarla
Mslmanlar
arasndaki diplomatik grmelerin
yannda, Avrupallar ile Moollar ve
Mslmanlar ile Moollar arasndaki
youn diplomatik mesajlamalar ve

grmelerle geti.
Yukarda
anlatlanlarn
bir
gstergesi olarak, daha ok Aziz
Louis adyla bilinen Fransa kral IX.
Louis, 7. ve son byk Hal seferini
(1248-54) balatt ve Moollarla da
diplomatik
alanda
grmelere
giriti. Daha seferin balarnda, 1250
ylnda Damietta'da yenilmesine
ramen Akka'ya gitti ve 1254 ylnda
kadar drt yl sreyle Filistin'de
kald. Bu dnemde Suriye'deki Nizari
smillerinin blgesel lideri Dan
eyhi ile Louis arasnda karlkl

hediyelemeler ve eli ziyaretleri

gerekleti. IX. Louis Moollarn,
Hristiyanln Nesturi mezhebine
yaknlat
haberlerinden
cesaretlenerek,
Moollar
ile
Mslmanlara kar ittifak kurmann
yollarn da arad. Bu amaca uygun
olarak, Rubruck'lu William adndaki
bir Flaman Fransisken rahibini
Moolistan'a,
Byk
Hakan
Mngke'nin huzuruna yollad. William
1254
ylnda
Mool
bakenti
Karakurum'a vard ve burada
Mngke'nin nnde, Mslman,

Budist ve Nesturi temsilcilerinin

katld byk bir dini tartmaya
itirak etti. Rubruck'lu William bu
tartmay ve ran smillerinden de
bahseden, Moolistan seyahatinde
karlat nemli konular kaleme
alarak, deerli bir kaynak ortaya
koydu. Ayrca eserinde, kardei
Hlag'nn komutasnda ran'daki
smil kalelerine byk bir ordu
yollayan Mngke'yi ldrmek iin,
1254 ylnda Karakurum'a deiik
klklarda
ok
sayda
smil
fedaisinin girdiini anlatt.

Ksa bir zaman iinde Moollar,

hibir grubun etkisinde kalmadan
tamamen kendi inisiyatifleriyle, 1256
ylnda ran'daki smil devletini ve
1258 ylnda da Abbasi Halfelii'ni
ykarak, Bat Asya'y fethettiler.
Daha da ileriye gitmeleri, Suriye'de
Mslmanlar tarafndan baarl bir
ekilde engellendi. Bu sayede
Outremer'deki Latin devletleri de
yaklak otuz yl kadar daha hayatta
kalabildiler. Moollar 1285 ve 1290
yllar
arasnda
kendiliinden
Avrupa'ya
eliler
yollamaya

balaynca, batllarn Mslmanlara

kar Hristiyanlar ve Moollarn
ortak bir saldr gerekletirmesi
umudu geici de olsa yeniden
canland. Ama bu grmelerden bir
sonu kmad ve Akka'nn 1291 'de
Mslmanlarn
eline
gemesi,
MslmanHristiyan ilikilerinde yeni
bir dnemi balatt. Bu olay sadece
Outremer'deki Frenk hkimiyeti ve
askeri varlnn kmesine neden
olmad; bunun yannda Hristiyanlarn
Mslmanlar tamamen ortadan
kaldrma hayallerinin de yok olmasn

salad. Yaklak iki yzyl sren

Hal hareketi (1096-1291) artk
sona ermiti ve slm'n tarih
sahnesindeki yeri yava yava
Avrupallar ve Hristiyan dnyas
tarafndan
fark
edilmeye
balanmt.
Bu srada Avrupa'da, slm'
ktlemek amacyla yrtlen szde
bilimsel nitelikli birtakm bireysel
giriimler halen devam ediyordu; bu
giriimler Raymond Lull (l. 1315) ve
Ricoldo de Monte Croce'nin (l.
1321)
almalarnda
zirvesine

ulat. Hristiyan bak asn

yanstan
bu
ahslar,
Hal
seferlerinin
yerini,
Mslmanlar
arasnda yrtlecek misyonerlik
faaliyetlerine brakmas ve bu
faaliyetlerin baarya ulamas iin
de slm inanc ve yerel diller
zerinde ciddi almalar yaplmas
gerektiini sylyorlard. Lull bizzat
kendisi 1276 ylnda, gelecekteki
misyonerlik
faaliyetleri
iin
Majorca'da Arapa eitimi veren bir
okul kurmutu ve Vienne Konseyi'nin
1311 ylnda, Avrupa'daki be

niversitede dou dilleri konusunda

eitim veren blmlerin kurulmasn
tavsiye etmesinde byk pay vard.
14. yzyln sonunda, Avrupa'da
Arapa bilen insanlarn says
muhtemelen yirmiden azd ve 1234
ylnda Hallar tarafndan vaiz
olarak grevlendirilen Fransisken ve
Dominikan rahiplerinin yrttkleri
misyonerlik
faaliyetlerine
baktmzda, bunlarn hibir etkisi
olmadn grrz.
14. yzylda ve Ortaan
sonraki
dnemlerinde,
slm'

renme ve anlama konusunda

duyulan istek neredeyse tamamen
yok oldu ve nceden yaratlan
popler imaj yeniden hareketlendi.
zellikle Marco Polo'nun renkli dou
hikyeleri, Avrupallarn slm ve
Dou Mslman topraklar stndeki
fantezilerine yeni bir ivme kazandrd.
15. yzyln sonuna gelindiinde,
Hristiyanln
Mslmanlar
zerindeki bu sabit gr Roma
Kilisesi tarafndan onayland ve
bylece cahillikle hayalciliin karm
olan bu bozuk imajn etkilerinin

gnmze
kadar
ulamasn
saland. W.M. Watt'a gre, 19.
yzyla
kadar
Avrupallarn
anlaynn temelini oluturan bu
imajn drt ana zellii unlard: (1)
slm yalan zerine kuruludur ve
maksatl
olarak
dorular
saptrmaktadr, (2) slm, iddet ve
savan hkim olduu bir dindir, (3)
slm, zevk dknlnn hkim
olduu bir dindir, (4) Muhammed bir
Hristiyan dmandr.
Bizans
bakenti
Konstantinopolis'in 1453
ylnda

slm dnyasnn yeni sper gc

olan Trklerin eline gemesiyle
birlikte, Hristiyan din bilimcilerinin
slm'a olan ilgileri ksa bir sre iin
tekrar canland; Southern bu ksa
dnemi "bir anlk kavray" olarak
adlandrmtr. Ama yine de Ortaa
sonlarna gelindiinde, Avrupallarn
slm hakkndaki bilgileri hl
artc derecede ktt.
Sonraki dnemlerde Avrupallarn
slm
alglaylarnda
yaanan
gelimeler,
arkiyatln
ilk
dnemleri
ve
batdaki
slm

almalarnn gelecekteki seyri gibi

konular bu kitabn kapsamnn
dndadr. Bununla ilgili olarak,
slm dini ve tarihi konusunda gerek
anlamda sistematik almalarn
balangcnn, Paris'teki College de
France'da dzenli olarak Arapa
eitimi verilmeye baland, 16.
yzyln yani Reform yzylnn son
dnemlerine dayandn ve ancak
1613 ylnda Leiden'de ve 1630'larda
Cambridge ve Oxford'da Arapa
krslerinin kurulmasndan sonra,
Avrupa'da Arap dilindeki kaynaklar

zerinde ciddi almalarn gerek

anlamda baladn bilmek yeterli
olacaktr. Bu gelimelere ramen,
Ortaa boyunca Hristiyanlarn
slm aratrmalarna hkim olan dar
ve ktlemeye odaklanm bak
as, ancak 17. yzyln sonlarndan
itibaren konuya bilimsel yntemlerle
yaklama
tavrna
dnmeye
balamtr. Yanl ve maksatl
olarak
ortaya
km
deerlendirmeleri tercih eden genel
eilimin yok olup, yerini orijinal
metinlerden kan bulgularla elde

edilen tarafsz bilgilere brakmas ve

Kraliyet
Ktphanesi'nde
ve
Avrupa'nn
dier
blgelerinde
bulunan ktphanelerdeki saylar
gnden gne artan zengin orijinal
slm el yazmalarna gitgide daha
kolay ulalabilinmesi, modern an
balarnda arkiyatln at
geni alanda slm'n daha bilimsel
bir ekilde incelenmesine zemin
hazrlamlardr.
Hem
batdaki
hem
de
Outremer'deki
Ortaa
dnemi
Avrupallar, slm'n en temel

unsurlar konusunda bile bilgisiz

olduklarna gre, elbette ki byk
Snnii ayrm da dhil olmak
zere, slm'n iindeki blnmeler
ile slmi tarikatlar ve karmak
inan ekilleri hakknda hibir ey
bilmemekteydiler. in gerei, Dou
Latin topraklarnda uzun yllar
geiren ve blgedeki Mslmanlarla
srekli iliki iinde bulunan en bilgili
Hal tarihilerinin bile, Mslman
topluluklar konusunda detayl bilgiler
edinmek iin aba sarf ettiklerini
gsteren bir kant yoktur. Ne tuhaftr

ki; bu tarihilerden Surlu William ve

Vitryli James gibi baz din bilimciler,
Hal
devletlerinde
rahip
ve
barahiplik grevlerinde bulunmular
ve bir yandan da blgelerindeki
Mslman
topluluklarn
Hristiyanla
geirmeye
almlardr. Ayn dnemde hatta
daha nceki dnemlerdeki smil
dailerinin benzer uygulamalarna
bakldnda, gttkleri politikann
gerei olarak, kendi taraflarna
geirmeye altklar halklarn dilleri
ve inanlar konusunda bilgi sahibi

olmak iin uramalar ve Dar elHikma ve Ftm Kahire'deki dier

eitim kurumlarnda bu konularda
youn eitimler almalar dikkat ekici
bir tezat oluturmaktadr. Modern
almalarn elde ettii bulgulara
gre, rnein mehur bir smil
dnr ve Ftm dneminin en
byk dai din bilimcilerinden biri olan
el-Kirmani,
Yahudilerin
ve
Hristiyanlarn
kutsal
kitaplar
konusunda olduka bilgi sahibiydi ve
branice ile baz Suriye dillerini de
biliyordu. El-Kirmani 1021 ylnda

ldnde, Hristiyan din bilimcileri

hl
slm'
ncil
temelinde
anlamlandrmaya alyorlard ve
Hz. Muhammed'in ismi, spanya ve
Sicilya
dnda,
Avrupa'daki
Hristiyanlarn
ou
tarafndan
bilinmemekteydi.
slm' yanl bir inan hatta
Hristiyanln saptrlm bir hali
olarak
alglayan
Hallar
ve
tarihileri,
slm
hakkndaki
gerekleri
ve
ilk
azdan
alabilecekleri bilgileri renmeye pek
ilgi
duymadlar.
Tam
tersine,

kendilerine eytani bir ey gibi gelen

bu olguyu ktlemeyi ve inkr etmeyi
amaladlar. Durum byle olunca, bu
amalarna hizmet eden sanki
gerekmi gibi gsterilen hayali ve
uydurma hikyelere, bunlara ilave
olarak Mslmanlarn veya Hallarn
byk ilgisini eken Haailer gibi alt
gruplarn inanlar ve yaamlar
hakkndaki yanl gzlemler ve
abartlm yar doru gereklere
inanmalar daha da kolaylat.
12. yzyln balarnda Hallarn,
Suriye'deki Nizari smilleri ve

Msr'daki Ftmler tarafndan temsil

edilen i topluluklaryla temasa
gemelerine ramen Orta a
Avrupallar, ilik ve iler ile Snni
ounluk arasndaki temel reti
farkllklar
konusundaki
bilgisizliklerini devam ettirdiler. Belli ki
Hallar, Suriye Nizarileri ile Msr
Ftmlerinin, kendi bana iliin
byk bir kolunu temsil eden
smilliin birbirine rakip iki alt grubu
olduklarnn farkna varamamlard.
iliin bir dier byk kolunu
oluturan ve Suriye ile Yakn

Dou'daki dier blgelere yaylan On

ki imama ilik hakknda da hibir
ey bilmiyorlard.
Ama hi yoktan Hallar, i
(smil) Mslmanlar ile girdikleri
temasn sonucunda, tam net olarak
anlamam olsalar da ia'y slm
toplumunun
kalanndan
ayran
farkllklar konusunda biraz olsun
bilgi sahibi oldular. rnein bu
konuda syleyecek bir eylere sahip
ilk Hal tarihisi olan Surlu William
1180'de, ia inancna gre tanrnn
slm', tek gerek peygamber olan

Hali (Hz. Ali) araclyla dnyaya

yollama niyetinde olduunu, ancak
Cebrail'in
hata
yapp,
grevi
Mehemet'e
(Hz.
Muhammed)
verdiini
syleyerek,
ilik
konusundaki tm bilgisini gzler
nne sermitir. Sonraki Hal
tarihileri de O'nun bu saptamalarn
esas almlardr. 1216'dan 1228'e
kadar Akka barahiplii yapan bir
dier ne kan tarihi Vitryli James,
Snniler
ile
iler
arasndaki
ritellerdeki farkllklar konusunda
biraz olsun bilgili olduunu gstermi

ama sz konusu farkllklar yanl

anlayarak, Hz. Ali yandalarnn Hz.
Muhammed'i ktleyerek, O'nun
kurduu dzenden farkl bir dzeni
benimsediklerini
belirtmitir.
Sonradan slm hakknda daha ciddi
bir alma ortaya koyan ve
grnd kadaryla Yakn Douya
yapt seyahatte Irak'taki On ki
mamc ilerle de gren Ricoldo
de Monte Croce bile Mslmanlarn
ounun, Hz. Muhammed'in yannda
yer aldn ve Hz. Muhammed'in,
Hz. Ali'nin hakkn yediini dnen

aznln ise O'nun tarafna getiini

syleyerek gereklerden sapmtr.
Blgeye
seyahat
eden
Avrupallarn daha doru bilgiler
edinmeye balamalar, ancak On ki
mamc iliin ran'daki Safevi
Devleti'nde resmi devlet dini olarak
kabul edildii 1501 ylndan sonra
mmkn
olabilmitir.
Safevi
dneminde ve sonraki dnemlerde
ran'
ziyaret
eden Portekizli,
spanyol, talyan ve dier Avrupa
milletlerine
mensup
casuslar,
tccarlar,
diplomatlar
ve

seyyahlardan gnmze kalan yazl

kaynaklar gsteriyor ki; bu ilerleme
bile yava olmutur. in dorusu,
modern
zamanlardaki
i
aratrmalar bile, slm'a hl
genellikle Snniler ve Araplarn bak
asnda yaklaan Batl slm
almalarnn etkisinde kalmaya
devam etmektedir. yle ya da byle
Hallarn, On ki mamc ve smil
kollar da dhil olmak zere, genel
olarak i slm hakknda tamamen
bilgisiz olduklarn
gz nne
aldmzda,
Nizari smillerinin

gerek inanlar ve yaam ekilleri

hakknda da hemen hemen hibir
ey bilmediklerini tahmin etmek
mantkl olacaktr. Bu blmn
devamnda, 12. ve 13. yzyllardaki "
Hal Haai" karlamalar ve
Hallarn
Niza
ri
smilleri
hakkndaki
bilgilerinin
boyutu
konularndaki
mevcut
bulgular
deerlendirilecektir.
Ortaada
Haai
efsanelerinin
nasl
olutuklarn ve yayldklarn tam
olarak
anlamak
ancak
bu
deerlendirmeyle gerek anlamda

mmkn olabilir.
Kuds'n
Hallarn
eline
gemesinden birka yl sonra, Hasan
Sabbah'n ran'l casuslar, Nizari
smil hareketini blgesel olarak
organize ve idare etmek iin Kuzey
Suriye'ye yollanmaya baladlar.
nceden de deinildii zere bu
Nizari daileri'nin Suriye'deki ileri ok
daha etrefilliydi ve amalarna
ulaabilmek iin bir grup da kalesini
kontrol altna almalar gerektiini
anlayana kadar, yarm yzyl kadar
youn aba sarf etmeleri gerekti.

Suriye'deki Nizari daileri daha en

balardan itibaren, oktan blgedeki
askeri
varln
geniletmeye
balam olan Hallarla temas ve
atmalara baladlar. 1113'e kadar
atmalarla sren bu ilk aamann
ardndan,
Suriye'deki
Nizari
faaliyetleri Halep'i merkez seti;
ehrin Seluklu idarecisi Rdvan,
tarikat
yelerini
geici
olarak
korumas altna almt. ElHkim elMneccim adyla bilinen, Suriye
Nizarileri'nin ilk blgesel liderinin,
Hims'in idarecisi ve Rdvan'n ba

dmanlarndan biri olan Cenah elDavla'y ldrmesi iin bir grup

fedaiyi grevlendirmesinin sebebi
belki de bu karlkl ibirliinin bir
sonucuydu. Bu fedailer tam i
stndeyken Cenah el-Davla'nn
muhafzlar
tarafndan
ldrlmlerdir. 1103 ylnn Mays
aynda Hims'in grkemli camiindeki
Cuma namaz srasnda yaanan bu
olay, Suriye Nizarileri tarafndan
halka ak meknlarda yaplan ve
kendilerini feda etme ynyle Hal
evrelerinde byk ilgi uyandran

suikast giriimlerinin ilkiydi.

Nizariler
Halep'ten
organize
ettikleri operasyonlarn sonucunda,
1106'da Halep'in ileri karakolu
vazifesi gren ve kaleyle korunan
Apamea'nn idarecisini bir grup fedai
ile ldrerek ehri kolayca ele
geirdiler
ve
etki
alanlarn
genilettiler.
Ama
Apamea'y
Suriye'deki ilk Nizari kalesi yapma
giriimi ksa mrl oldu. Birka ay
sonra Eyll 1106'da, civardaki nemli
merkezleri nceden ele geiren
Antakya'nn yetenekli kral Tancred

Apamea'y baarl bir ekilde

kuatt ve ehri teslim olmaya
zorlad. Apamea'da kalan yeni Nizari
lideri Ebu Tahir ve en yaknndaki
yardmclar ehri teslim ederek,
mahkm olmaktan kurtuldular ve
Halep'e geri dndler. Apamea'daki
bu
olaylar,
Suriye'deki
Nizari
smilleri ile Hallarn ilk olarak
karlamalarn simgeler. Bundan
birka yl sonra 1110 ylnda, Cebel
elSummak'daki daha az neme haiz
Kafarlahta'nn da Tancred'in eline
gemesine mani olamadlar.

1111 ylndan itibaren, blgedeki

ounluk mm i ve Snni
topluluklarnn Nizariler'e kar tavr
almaya balamalaryla, Halep'teki
durum glemeye balad. Dahas,
ran'da iddetli bir smil kart
politika gtmekte olan blgenin yeni
Seluklu lideri, Halep'teki Seluklu
liderine, ayn politikalar blgedeki
Nizarileri zerinde de uygulamas iin
bask yapmaya balad. Rdvan'n
olu ve halefinin 1113'te kendi
blgesinde geni apl bir Nizari
kart kampanya balatmasyla

Halep'teki
Nizari
varl
onarlamayacak
ekilde
tersine
dnd. Ebu Tahir ve iki yz kadar
nde gelen Nizari yakalanarak idam
edildi; bylece Nizarilere kar
gndemde olan fke, Halep'te byk
bir kymla patlam oldu. Buna
ramen Halepli Nizarilerin ou
civardaki blgelere kat. Bir ksm
Frenk topraklarna snd, kk bir
grup ise gizli bir ekilde Kuzey
Suriye'deki
birka
kasabada
varlklarn
srdrmeye
devam
ettiler.

Halep'teki klerinin ardndan

Nizariler, yeni nderleri, baka bir
iranl dai olan Bahram tarafndan
Suriye'de yeniden organize oldular.
Bu ikinci dnemde merkezlerini
gney Suriye'deki am'a tadlar ve
burada nemli bir destek buldular.
am'n Hallar tarafndan tehdit
altna dmeye balad 1125 ylna
gelindiinde
Nizariler,
ilerleyen
Frenklere kar savaacak am'n
Trk lideri Tutigin'in ordusuna askeri
bir
birlikle
katlacak
kadar
glenmilerdi. 1126 ylnda Bahram

Tutigin'den Kuds Latin Krall'nn

snrnda yer alan Baniyas kalesini
istedi ve istei kabul edildi. Bahram
Baniyas' glendirdi ve buray
karargh olarak kulland. Bundan
kuvvet alarak, Nizari retilerini
am'da aka yaymaya balad,
ehirdeki Snnilerin fkesini ekti.
Artk Suriye'nin drt bir yanna Nizari
daileri yollanyor, kasabalarda ve
krsal blgelerde ok sayda yanda
kazanlyordu.
Nizarilerin gney Suriye'de elde
ettikleri bu baar da ksa mrl

oldu. 1128'de Bahram blgesel bir

Arap kabilesine kar yaplan bir
savata hayatn kaybetti ve ayn yl
Nizariler'in am'daki koruyucusu
Tutigin de ld. 1129 ylnda,
Tutigin'in olu ve halefi Buri,
Nizarilere ynelik genel bir kym
hareketi balatt; 6 bin kadar Nizari,
am'daki
ounluu
oluturan
Snniler tarafndan destek gren
ehir kuvvetlerinin elinde can verdi.
Bu olaylardan ksa bir sre sonra,
Baniyas'taki
konumunun
zayfladnn
farkna
varan

Bahram'n halefi smil elAcami

am'a ilerlemeyi planlayan Kral II.
Baldwin'e (1118-31) bir mektup yazd
ve kendisine snma hakk verilmesi
karlnda Baniyas' Frenklerin
kontrolne vermeyi teklif etti. Bundan
sonra,
dai
smil,
yanna
yardmclarn da alarak Kuds Latin
Krall'na snd ve ksa bir sre
sonra, 1130 ylnn banda lmne
kadar burada yaad. Buri ise daha
sonra,
hareketlerinin
devam
etmesine izin vermemesinin c
olarak iki Nizari fedaisi tarafndan

ldrld; ama Nizariler bundan

sonra am'da ve gney Suriye'de
elde etmi olduklar konumu bir daha
geri kazanamadlar. Bu arada Nizari
ve Mustali smilleri arasnda
kzan rekabet, Suriye'deki Nizari
unsurlarnn kesin bir zafer elde
etmelerine kadar srd.
1120'lerin
ba
olarak
niteleyebileceimiz bu dnemde,
Ftm halifesi elAmir, Nizarilerin ilk
kez olarak aalayc bir ekilde
"Haaiye" ismiyle anld Nizari
kart mektubunu yaynlad. Daha

nce de bahsedildii gibi el-Amir

1130'da bir grup fedai tarafndan
ldrld ve bundan ksa bir sre
sonra Suriye'de Mustali smillii
yok oldu.
12.
yzyln ilk
yarsnda,
Frenkler ile Ftmler arasnda da
pek ok atma vuku bulmutur.
Bata Hal tehdidini hafife alan
gelmi gemi en kudretli Ftm
veziri elAfdal, yaplan grmelerden
hep eli bo kt. nceden de
bahsedildii zere, Hallar Kuds'
kolayca Ftmlerin elinden aldlar ve

ayrca
bizzat
elAfdal'n
komutasndaki Ftm ordusunu da
yenilgiye
urattlar.
ElAfdal'n,
Hallarla daha etkili bir anlamaya
varma amacyla bundan sonra sarf
ettii abalar da baarszlkla
sonuland. Sur'un Hallarn eline
getii
1124
ylnda,
Dou
Akdeniz'de nceden beri Ftmlerin
elinde olan ehirlerden geriye
sadece
Ascalon
kalmt
ve
Ftmlerin kydaki son kalesi olan
bu ehir de 1153 ylnda kaybedildi.
Ayn dnemde 1117 ylnda, Msr

dahi geici bir sre Kral 1. Baldwin

tarafndan igal edildi. 1121 ylnda
elAfdal
halife
elAmir'in
kkrtlmasyla
ldrldnde,
Nizari suikastlarnn n artk o
kadar yaylmt ki, bu cinayet de
hemen onlara atfedildi. nk
1094'de Nizar'n halifelik hakknn
elinden alnmasna neden olan
elAfdal,
Nizarilerin
ba
dmanlarndan
biri
olarak
grlyordu.
ken Ftm idaresinin son
yllarnda, Ftmler ile Hallar

arasnda baka atmalar da oldu.

Ftm egemenliindeki topraklar
Latin krallna dhil etme konusunda
kendine has yntemlere sahip olan
ve bu konuda Halepli Zengilerle
rekabet iinde bulunan Kuds kral I.
Amalric, 11601 yllarda Msr'a
ayr sefer dzenleyerek, Ftm
devletini resmen himaye altnda bir
devlete
dntrd.
Ftm
halifeliinin ke gittii ayn
dnemde, 1167 ylnda Amalric son
Ftm halifesi elAdid'e (1160-71) bir
heyet yollad ve Ftm hazinesinden

kendisine dolgun miktarda yllk vergi

denmesini O'na kabul ettirdi.
Balarnda
Caesarea'l
Hugh'un
bulunduu bu heyette yer alan Frenk
valyeleri,
Ftm
krallnn
dzenledii grkemli trenden ok
etkilenmilerdi.
Bu
arada
Suriyeli
Nizari
smilleri, 1129 ylnda am'daki
klerinin ardndan geen otuz yla
yakn dnemi temsil eden, balang
dnemlerinin nc aamasn
yayorlard ve bu dnem iinde
nihayet Cebel Bahra'nn (modern

ismiyle Cebel Ensariye) gney

ksmnda birbiriyle balantl da
kalelerine sahip olmulard. Daha
nce Frenkler ayn blgeye kendileri
yerlemek istemiler ancak baarl
olamamlard. Suriye Nizarileri 1133
ylnda, bundan birka yl nce
blgeyi Frenklere kar korumu bir
Mslman liderinden ilk kaleleri olan
Kadmus'u satn aldlar. 1137 ylnda
bir Frenk garnizonu olarak kullanlan
Kariba kalesi blgedeki Nizarilerin
eline
geti.
1140'da
Nizariler,
Suriye'deki en nemli kaleleri olan ve

sonradan doal olarak Suriye

Nizarilerinin ba daileri iin karargh
vazifesi
gren
Masyaf'
ele
geirdiler. Hemen hemen ayn
zamanlarda,
Antakya
ve
Trablusgarp'taki Frenk topraklarna
ok yakn olan Kahf ve Cebel
Bahra'daki birka baka kale daha
Nizarilerin oldu. Suriye Nizarileri
ileride bu blgede Frenklerle,
zellikle
de
1142
ylnda
Trablusgarp'n idarecisinden Cebel
Bahra'nn hemen gney ucunda yer
alan byk bir kaleyi alan Hospitaller

valyeleri ile saysz atmalara

gireceklerdi.
valyelerin
sahip
olduu bu byk kale Krak des
Chevaliers adyla tannd.
Suriye
Nizarilerinin,
Cebel
Bahra'daki
konumlarn
g
lendirdikleri dnemdeki harici ilikileri
konusunda
pek
fazla
ey
bilinmemektedir. Ancak ad Ali bin
Wafa olan bir ahsn nderliindeki
bir grup Nizari'nin, i kart zalim
hareketleri
ile
smillerin
de
dmanln artrm olan Halep'in
Zengi idarecisine kar Antakyal

Raymond'un dzenledii harektta

kendisine
katldklar
bilgisi
mevcuttur. Hem Ali hem de Raymond
1149 ylnda Inab'da muharebe
meydannda hayatlarn kaybettiler.
Birka yl sonra 1152'de, bir fedai
takm
Trablusgarpl
kont
II.
Raymond'u ehrin kapsnn nnde
ldrdler; olay esnasnda kontun
yannda olan ve O'nu kurtarmaya
alan bir dier valye, Merle'li
Ralph de ayn ekilde ldrld.
Suriye Nizarilerinin ilk Frenk kurban
olan
II.
Raymond'un
neden

ldrld hibir zaman bilinemedi.

Daha sonra Trablusgarp'a giden
Kuds kral III. Baldwin bu olaydan
dolay byk zntye kapld ve
akrabas iin byk bir cenaze treni
organize edilmesini emretti. Ardndan
Frenkler youn bir alma
duygusuyla Mslmanlara ynelerek,
byk katliamlar yaptlar ve Tampliye
valyeleri Suriye Nizarilerine komu
topraklar igal ederek tarikat
yelerine yllk iki bin altn tutarnda
vergi demeye mahkm ettiler.
1160'larn
banda
Suriyeli

Nizariler, Hallarn "Dan eyhi"

dedikleri, en byk liderleri Raid elDin Sinan idaresinde yeni bir dneme
girdiler. Sinan Nizari kalelerini
glendirdi, Suriye Nizari toplumunun
konumunu salamlatrd ve ayrca
her daim halknn gvenliini ve
bamszln gzeterek, Frenklere
ve evredeki Mslman glere
kar dosta politikalar izledi.
Bunlara
ilave
olarak,
Nizari
fedailerinden oluan birlii yeniden
organize etti ve setii hedeflere
ulamak iin onlardan azami lde

faydaland.
Sinan Suriye Nizarilerinin nderi
olduunda,
Trablusgarp
ve
Antakya'daki Frenkler ile Nizariler
arasnda aralklarla uzun zamandan
beri devam eden snr atmalar
vuku bulmaktayd. Sz konusu
atmalar
1160larn
sonunda,
Kuds kral I. Amalric'in, Tampliye ve
Hospitaller valyelerinin hizmetlerine
bavurup, onlara ok sayda kale ve
etrafndaki topraklar vermesiyle
daha da iddetlendi. Bu arada
Nizariler,
artk
Tortosa
ve

kuzeyindeki
pek
ok
blgeyi
kontrolleri altna alm olan Tampliye
valyelerine yllk vergi demeye
devam ediyorlard. Bu dnemde
ayrca
Mslman
birliinin
kahraman Selahaddin'in ykseliine
tank olundu ve Selahaddin zellikle
Ftmleri
ortadan
kaldrp,
Zengilerden ayrlarak bamszln
ilan ettikten sonra, Suriye Nizari
toplumunun varl zerindeki en
byk tehdit haline geldi.
Bu koullar altnda Sinan kral I.
Amalaric ile yapt grmeler

yoluyla,
komusu
Hristiyan
Frenklerle dosta bir iliki kurmaya
alt. Bu diplomatik abalarn
gstergesi olarak 1173 ylnda, Latin
krall
ile
resmen uzlaarak,
Nizarilerin Tampliye valyelerine
demek zorunda olduklar ar
vergiden kurtulmasn salamak
umuduyla Amalric'e Boabdelle (Abd
Allah) adnda bir eli yollad. Nizari
heyeti Amalric tarafndan olumlu bir
tepki ald ve Amalric kendisinin de
Nizari liderine bir eli yollayacan
ve demek zorunda olduklar verginin

yaknda kalkacan syledi. Ancak

bu grmelerden doal olarak
rahatsz olan Tampliye valyeleri,
Sinan'n elisini dn yolunda
Mesnil'li
Walter
adndaki
valyelerine yakalatp, ldrttler.
1171-79 yllar arasnda Tampliye'nin
nderliini yapm olan byk St.
Amand'l
Odo'nun
emriyle
gerekletirilen bu suikast duyan
Amalric ok fkelendi; O da katilin
cezalandrlmas talebini de reddetti.
Amalric bizzat komuta ettii bir
birlikle Sidon'a yrd ve buradaki

Tampliye konanda kalan Walter'

yakalatarak,
O'nu
Sur'daki
hapishaneye yollad; ayrca Sinan'a
da zrlerini iletti. Surlu William, bu
elilik
grmeleri
esnasnda
Sinan'n Amalric'e, kendisinin ve
halknn
Hristiyanla
geme
niyetinde olduklarn, bu amala
kendilerine Hristiyanl retecek
retmenler
yollamasn
umut
ettiklerini ifade ettiini syler. Belli ki
Surlu William, Sinan'n Hristiyan
Frenklerle
ilikilerini
gelitirme
arzusunun ardnda yatan dehay

kavrayamamtr. yle ya da byle

1174 ylnda Amalric'in lmyle,
Kuds krall ile Nizari lideri
arasndaki grmeler kesilmitir.
Bundan ksa bir sre sonra Nizari
fedaileri, hkimiyetini Suriye zerinde
genileten Selahhaddin'e ynelik ok
sayda
baarsz
suikast
giriimlerinde bulundular ama daha
sonra Sinan ile Eyyubi sultan
arasnda kalc bir bar saland.
Batl
seyyahlarn
ve
vakanvislerin blk prk detaylar
bir araya getirmeye alarak, Nizari

smilleri
hakknda
yazmaya
balamalar da yine 12. yzyln
ikinci yarsnda oldu. 116671 yllar
arasnda Yakn Dou'da yaayan
spanyol haham Tudelal Benjamn
muhtemelen Nizariler hakknda bir
eyler yazan ilk Avrupal seyyahtr.
1167'de Suriye'den geen Benjamn,
Kadmus'dan idare edilen, Haasn
adndaki blgede yaayan ve kendi
hayatlar pahasna krallar ldrerek,
komular arasnda korku salan bir
halktan
bahsetmektedir.
Dou
Akdeniz'deki
Yahudi
topluluklar

hakknda geni bilgiler sunan Haham

Benjamin'in, te yanda bahsettii
Suriyeli tarikat yelerinin gerekte
Mslman olduklarn fark edememi
olmas ilgintir. Benjamin'e gre bu
insanlar; slm dinine inanmyorlar
ama peygamberleri olarak kabul
ettikleri ve lm kalm meselesi bile
olsa emirlerini harfiyen uyguladklar,
kendi
ilerinden
bir
ahsn
gdmnde hareket ediyorlar. Bu
ahsa eyh el Haain olarak hitap
ediyorlar ve bu ahs onlarn Ata's
olarak biliniyor. Bu dallar, O'nun

Iafryla yatp O'nun lafyla kalkyorlar.

Dier batllar gibi Benjamn de
tarikat yelerinin nderlerine olan
ballklarndan aka etkilenmiti.
ranl Nizari smillerinden bahseden
ilk Avrupal seyyah da O oldu ve
ayrca iranl Nizariler ile Suriye'deki
dindalar arasndaki balantnn bir
lde farkna vard. Benjamn
kuzey ran'da, Arapa mulhid
kelimesinin yanl bir aktarm olduu
belli olan "Mulahid topraklarnda
yaayan ve Muhammed'in dinini
kabul etmeyen ama dalarda,

Haain blgesinde yaayan yce

nderlerine
tapan"
insanlardan
bahsetmektedir.
Suriye Nizarileri hakkndaki ilk
Avrupal kaynaklardan bir dieri de,
sonradan bizzat bir Hal seferi
organize eden ve Kutsal Topraklara
giderken
1109
ylnda
len
Almanya'nn
Hohenstaufen
imparatoru
I.
Frederick
Barabarossa'nn (1152-90) bir elisi
olan
Strasburglu
Burchard'n
diplomatik raporudur. mparator
Frederick Selahaddin ile de birtakm

diplomatik ilikiler iine girmitir.

1173'de Eyyubi sultan, en gl
Hristiyan hkmdarnn dostluunu
kazanmak amacyla Almanya'ya bir
heyet gnderdi. Selahaddin'in elileri
Strassburg'da, ehrin barahibinin
yardmcs
olan
vicedominus
Burchard ile grtler. Bundan ksa
bir sre sonra Frederick karlk
verme adna Burchard' kendi elisi
olarak Selahaddin'e yollad.
Burchard, Nizarilerin Selahaddin'i
ilk kez ldrmeye kalktklar ve
Sinan ile I. Amalaric arasndaki

grmelerin
baarszlkla
sonuland 1175 ylnda, ksa bir
sreliine kalma niyetinde olduu
Suriye'ye
vard.
Burchard'n,
sonrasnda Frederick Barbarossa'ya
sunduu raporunda yer alan Nizariler
hakkndaki
yazlar,
Lbeckli
Arnold'un Chronicle isimli eseri
sayesinde gnmze kadar ulat.
Burchard'n yazdklarnda yle
demektedir: "am, Antakya ve
Halep'in evresinde, kendi dillerinde
Heyssessinive
Roma
dilinde
segnors de montana olarak anlan,

dalarda yaayan ayr bir Sarazen

rk bulunmaktadr. Bu insanlar hibir
kurala bal olmadan yayorlar;
Sarazenlerce yasak olan domuz etini
yiyorlar... Dalarda ikamet ediyorlar
ve neredeyse yenilemez durumdalar,
nk etraf surlarla evrili kalelere
snyorlar. Arazileri pek verimsiz
saylmaz, bu nedenle kendilerine
yetmektedirler. Efendileri, yaknda
ve uzaktaki dier Sarazen prensleri,
hatta komu Hristiyan efendileri
zerinde
byk
korku salm
durumda; nk ok arpc bir

ldrme teknii kullanyor."

Burchard
anlatmn,
szde
fedailerin eitimlerini anlatan bir
hikye ile bitirmektedir ki bu hikye
muhtemelen Nizari fedailerinin sadk
davranlarn gstermek iin ortaya
km Haai efsanelerinin ilk yazl
rneidir. Burchar kaynaklarndan
bahsetmemitir ama bu bilgileri szl
olarak Dou Akdeniz'de yaayan
Hal ve Hristiyan evrelerden
edinmi gibi grnmektedir.
Surlu William birka yl sonra
1180'de bizzat kendisi Suriyeli

Nizariler konusunda zet bir anlatm

kaleme alan ilk Hal tarihisidir ve
yazdklarn Chronicle isimli eserinin,
Sinan'n 1173 ylnda Kral Amalric'e
yollad heyet konusuna deindii
yerin hemen ncesine koymutur.
[William'a gre] Phoenicia'daki
Sur
vilayetinde
ve
Tortosa
piskoposluk blgesinde, evresinde
kylerle birlikte on kadar kaleye
sahip bir kabile yaamaktadr.
Nfuslar ounlukla duyduumuz
zere, altm bin ya da daha
fazladr. Liderlerini soya gre deil,

liyakat
derecesine
gre
semektedirler. Liderleri seildiinde,
daha yce bir isim koymak yerine,
O'nu Yal Adam [Senem] olarak
adlandrmaktadrlar.
O'na
olan
ballklar ve itaatkrlklar o kadar
fazladr ki; emrettii en tehlikeli
grevleri bile zorluuna ya da
skntsna bakmakszn byk bir
istekle kabul ederler. rnein, bu
insanlarn
nefretine
ya
da
gvensizliine yol aan bir prens
olursa, lider mritlerinden birinin eline
bir haner verir; grevi alan mrit,

yapaca eylemin sonularn ve

eylemi
gerekletirdikten
sonra
kap
kaamayacan
dnmeksizin annda ie koyulur.
Liderin
vermi
olduu
grevi
gerekletirebilecei
frsat
yakalayana kadar, byk bir sabrla
ne kadar gerekiyorsa o kadar
bekler. Ne Hristiyanlar ne de
Sarazenler bu Haailer [Assissini]
kelimesinin
nereden
geldiini
bilmemektedirler.
Burchard'dan farkl olarak konu
hakknda olduka bilgi sahibi olan ve

tarikat yelerinin ballklarndan

ayn
ekilde
etkilenen
Surlu
William'n, Yal Adam'n mritlerinin
amaz sadakatlerini aklamak iin
zel bir gayret gstermemi olmas
ilgintir.
Bunun yannda
Hal
evrelerinde peyda olmaya balayan
Haai efsanelerinin ortaya klar
konusuna da deinmemitir.
Surlu William eserinin sonraki
blmlerinde, bu halkn yaklak drt
yzyl boyunca Sarazenlerin kanun
ve geleneklerine bal kaldklarn
ama
sonradan
liderlerinin

dncelerinde deiimler meydana

geldiini anlatmaktadr. O'na gre,
Haai lideri bir ekilde ncil ve
apostoller
kanunlar
hakkndaki
Hristiyan kitaplarn elde etmi ve
bunlar byk bir ilgiyle okuyarak,
Hristiyan
retisini
kavramaya
balamt. Bunun sonucunda da
bal olduu dinden vazgeerek
halkna, bu dinin batl inanlarn ve
ibadetlerini brakmalarn buyurmu,
bunun yannda arap ve domuz etini
de serbest brakmt. Daha sonra
kral Amalric'e bir eli yollayarak,

halknn ve kendisinin toplu olarak

Hristiyanl kabul etmeye hazr
olduklarn duyurmutu.
Bu saptamalar William'in, Suriyeli
Nizari smillerinin yaam tarzlar ve
inanlar konusunda evresinden
duyduu hatal yorumlarn bir
yansmasdr. Bilge bir smil lideri
olan Sinan, Hristiyan ve Snni
komular ile de bara dayal ilikiler
kurmaya zel ilgi duymutur; bylece
bir anlamda smillerin insanln
dini tarihine dnemsel adan
yaklamalarnn bir gstergesi olan

evrensel bak asn gstermitir.

Bu dnceye gre smiller,
slm'n kendisinden nce gelen
btn dinlerin yerine geldiine
inansalar
da,
Hristiyanlk
ve
Yahudilik de dhil olmak zere tek
tanrl dinlerin ortaya klarn kabul
ediyorlard. Buna bal olarak Hz.
sa'nn, dinler tarihinin 5. dneminin
yani Hristiyan ann duyurucusu
olarak, smil dncesinde nemli
bir yeri vard. WilIiam'n bahsettii
gibi, tpk dier eitimli smil daileri
gibi Sinan da elbette Hristiyanln

kutsal kitab hakknda bilgi sahibiydi.

Ama grnen o ki; William bunu
yanl anlam, buna bir de tarikat
yelerinin szde kural tanmayan
yaamlar
hakknda
anlatlan
karmak sylenti ve raporlar
eklemitir. Kendisinden nce gelen
Burchard'n da yararland bu
raporlar, Suriye Nizari toplumunun
Kyamet Bildirisi ile ilgiliydi. Bilindii
zere, 1160'larn ortasnda ortaya
kan bu bildiri, Suriye Nizarilerinin
bir ksm tarafndan bile yanl
anlalmt. Yoldan sapan bu

gruplarn keyfi yaamlar konusunda

detaylar
aktaran
Mslman
kaynaklar da bulunmaktadr. Btn
bunlar bir yana brakrsak, Surlu
William Suriye Nizarilerinin liderinin
ve kendilerini O'na adam olan
fedailerin
gizemli
yaamlar
konusunda hi fantezi retmemitir.
Bu i daha az bilgili dier batl
gzlemciler tarafndan icra edilmitir.
1187'de, Kuds ve dier pek ok
Frenk kalesi ve ehri Selahhaddin
tarafndan zapt edildi; ok sayda
Hal prensi ve valyesi de

yakalanarak, esir edildi. rnein I.

Amalric'in kz Sibylla ile evlenmesi
sayesinde sonradan Kuds kral da
olan,
Tampliye
ve
Hospitaller
valyelerinin
byk
efendisi
Lusignanl Guy, yaplan bar
anlamasnn ardndan Selahaddin
tarafndan serbest braklana kadar
bir yl kadar hapiste tutuldu. 1189
ylna
gelindiinde,
Montferratl
Conrad'n zel abalaryla sadece
Sur ehri kurtulabildi; bunun yannda
Antakya ve Trablusgarp da hl
Frenklerin elindeydi. Bu srada, II.

Philip (Augustus/1180-1223) ve I.
Richard
(Aslanyrekli/1189-99)
komutasnda kutsal topraklara 3.
Hal Seferi balatld. Dnemin
Fransa ve ngiltere krallarna,
Fransa'nn en gl baronu olan ayn
zamanda da annesi her iki kraln
vey
kz kardei olan kont
Champagneli Henry de katld. Bu
yeni Hal seferi Temmuz 1191'de
Akka'nn
zapt
edilmesiyle
ilk
baarsna ulat ve Akka tekrar
toparlanan
Kuds
Krall'nn
bakenti olarak hizmet etmeye

balad.
Hallar her daim ilerinde
anlamazlklara
ve
rekabetlere
dmlerdir. 3. Hal Seferi'nin
(1189-92) baarya ulamasnda
byk rol sahibi olan Montferratl
Markiz Conrad, Lusignanl Guy'
Kuds
kral
olarak
tanma
konusunda isteksizdi ve Ekim
1190'da kars Sibylla'nn lmyle
Guy'n durumu daha da zorlat.
Kasm 1190'da Sibyyla'nn kz
kardei ve Kral Amalric'in dier kz
Isabella ile evlenen Conrad, bir

ekilde Latin krall zerinde hak

iddiasnda bulunmaya balad. Bir
yandan kendini seilmi kral gibi
gsteren ve bizzat Selahaddin'le
yaplan
grmelere
katlan
Conrad'n bu hak iddias, hl
Outremer'de
Kral Richard
ve
Kuds'n ileri gelenlerince Nisan
1192'de resmi olarak kabul edildi. Ve
bunun hemen ardndan, o dnemde
Sur'da bulunan Conrad iin Akka'da
ta giyme treni hazrlklarna
baland. Ama birka gn sonra 28
Nisan 1192'de Montferratl Conrad,

kendilerini Hristiyan rahipler gibi

gsteren
iki
suikastnn
hanerleriyle,
Sur'un
dar
bir
sokanda can verdi.
Pek ok kaynak, grevlerini
yerine getirmek iin 6 ay boyunca
frsat kollayan bu suikastlarn,
Sinan tarafndan yollanan Nizari
fedaileri
olduu
konusunda
hemfikirdirler. Ama bu suikastn
azmettiricisinin
kim
olduu
konusunda farkl grler mevcuttur.
ok sayda Mslman kaynan
yannda, baz Avrupal (zellikle

Fransz) kaynaklarda da, sonradan

markiz ile ekimeye giren ngiltere
kral Richard'n bu cinayeti tertip
ettii ifade edilmektedir. Richard
gerekten de bu cinayetten tr
sulanm
ve
ksa
sreliine
Avusturya'da hapiste tutulmutu.
Ama hakkndaki iddialar reddetmi
ve
kefaret
deyerek
serbest
kalmt.
Buna ramen ngiliz
yazarlar yine de, gya Dan eyhi
tarafndan yazlm ve biri Avusturya
Leopold'una, dieri ise Avrupa'daki
tm prenslere yollanan iki mektup

icat etmeyi gerekli grmler, bunun

sonucunda da Richard'n Conrad
suikastyla hibir ilgisi olmad fikri
iyice kanksanmtr. Dier taraftan
Selahaddin ile aras iyi olmayan nl
Mslman tarihisi Ibn elAthir ise,
Eyyubi sultannn hem Conrad' hem
de Richard' ortadan kaldrmas iin
Sinan' finanse ettiini iddia eder
ama
planlar
uygulanmaya
baladnda,
Richard'n
ldrlmesinin mmkn olmad
ortaya kar. Son olarak, daha
sonraki dneme ait bir Suriye smil

kayna ise cinayet kararn bizzat

Sinan'n
kendisinin
aldn
sylemektedir.
Dnemin
Outremer'deki
baronlarnn
grlerinden
faydalanan belli bal Avrupal
kaynaklarn, Nizari liderinin Conrad'a
olan dmanl konusunda baz
aklamalar yapm olmalar ilgintir.
Bu kaynaklara gre Conrad, Suriye
Nizarilerine ait olduka ykl bir
gemiye el koyarak, ardndan da
gemideki mallar sahiplerine vermeyi
reddedip, tayfalarn hepsini denize

atarak Sinan' taciz etmiti.

yle ya da byle, Montferratl
Conrad'n
ldrlmesi
Frenk
evrelerini olduka etkilemi ve 3.
Hal
Seferi'ne
katlan
batl
gzlemcilerin
ou
tarafndan,
genellikle
"Haailer"
hakknda
yazlanlar
zerinden
konunun
tartmaya almasna yol amtr.
Lbeckli Arnold'un anlatmlar Haai
efsaneleri asndan zel bir neme
sahiptir ve ileride de greceimiz
zere bu anlatmlar, szde Nizari
fedailerine Dan eyhi tarafndan

verilen sarho edici bir iksirden

bahseden ilk batl kaynak olma
zelliini tar. Bu yklerin etkisiyle,
Fransa kral Philip Augustus stnde
komplo kurmakla sulanan I. Richard
gibi Latin Dou'daki pek ok Avrupal
soylu, Haailerle birlik olmakla ya
da dmanlaryla hesaplamak iin
Dan
eyhi'nin
taktiklerini
kullanmakla sulanmtr.
Btn
bunlar,
Nizariler
ve
sava
tekniklerinin Ortaa Avrupa'snda
ne kadar geni apta bir ne sahip
olduunun
gstergesidir.
Dan

eyhi ve fedailerinin grevleri uruna

kendi hayatlarn feda edilerinin n
yayldka, "Haailer" ile ilgili kan
ilk efsaneler de daha hayali ve vahi
bir grnm almaya baladlar.
Conrad'n lmnden birka gn
sonra, dul kars Isabella, Kral I.
Richard
ve
Frenk
baronlar
tarafndan Kuds tacn takmas iin
tevik edilen Champagneli Henry ile
evlendi. Henry, evlendii Mays
1192'den, 1197'de lene kadar Latin
Krall'nn banda kald. Eyll
1192'de bir sredir grmelerde

bulunan Selahaddin ile Richard

arasnda en sonunda bir bar
anlamas imzaland ve Selahaddin'in
talebiyle, Frenkler mutabk kaldklar
bu anlama artlarn Suriye'deki
Nizari topraklar iin de geerli
saydlar. Bundan ksa bir sre sonra
1192'de ya da bir yl sonra, 30 yllk
liderlik dnemi boyunca Suriye
Nizarilerini hem g hem de n
asndan zirveye tayan Sinan,
Kahf Kalesi'nde yaama veda etti.
Selahaddin'in lm de 1193'de
gerekleti. ngiltere kral I. Richard

ise, nihayet Ekim 1192'de Akka'dan

denize alarak, Kuds Krall'nn
yeniden toparlanmasyla baarya
ulaan 3. Hal Seferi'ni sona
erdirmi oldu. Bu gelimelerin
ardndan, Suriye Nizarileri, Hallar
ve Eyyubi devletinin kurucusu
Selahaddin arasndaki
karlkl
ilikiler de son buldu.
Selahaddin'in lmnden ksa bir
sre sonra Antakyal Latinler, Kilikya
Ermenistan Prenslii ile aralarndaki
snr anlamazlklaryla uratlar;
prensliin ounluk Yunan ve Ermeni

halklar arasnda da derin rk ve din

atmalar
oluyordu.
Bunun
sonucunda Antakya prensi III.
Bohemond
(1163-1201)
ile
Ermenistan'n Ruben prensi II. Leon
(1187-98) bir sre sonra silahl
atmalara varan bir mcadeleye
girdiler.
Antakya zerinde bir lye
kadar hegemonya sahibi olan
Champagneli Henry, Bohemond'un
talebiyle,
kuzey
vilayetlerinin
Ermenilerin eline gemesine yol
aabilecek bu tehlikeli ekimede

araya girmeye karar verdi. Batl

kaynaklara gre, 1194 ylnn
baharnda
Henry,
Antakya
yolundayken ya da Akka'ya yapt
seyahatten geri dnerken, Nizari
topraklarndan geti ve burada, bir
sre nce Sinan'n ardndan "Haai"
liderliine getirilen yeni Dan
eyhi'nin
elileri
tarafndan
karland.
Montferratl
Conrad
suikast ve Selahaddin'le imzalanan
bar
anlamasndan
sonra,
Frenklerle aralarndaki atekesin
devam etmesini arzulayan Dan

eyhi'nin davetiyle, Henry Kahf

Kalesi'ni ziyaret etti. Henry uruna
son derece cmert elenceler
dzenlendi ve aslen Nasr veya Ebu
Mansur adyla arlan bir ranl dai
olan Nizari lideri tarafndan kendisine
son derece
deerli
hediyeler
sunuldu. Bu ziyaretle ilgili olarak,
Surlu William'n yazdklar bata
olmak zere pek ok batl kaynakta,
liderlerinin
bir
emriyle
Nizari
fedailerinin kendilerini kaleden aa
atlar zerine eitli ykler yer
ald. Bu olay aslnda, mritlerin

tarikatlarna
olan
ballklarn
gstererek, Frenk kraln etkileme
amac
tayan,
kastl
olarak
hazrlanm bir gsteriydi.
Suriye Nizari halknn liderliini
stlenen Sinan'n halefleri, Frenklerle
ilikilerinde bir dereceye kadar
inisiyatif kullanmaya devam ettiler
ama ilerinden hibiri Sinan gibi,
Alamut'tan tam bamsz bir hayat
srdremedi.
Nizariler
artk
Selahaddin Eyyubi'nin Suriye'deki
halefleri ile dostlua dayal bir iliki
iindeydiler ama te yanda Hallar

ve bir ksm hakknda hl net

bilgiler bulunmayan askeri rgtler ile
karmak ilikiler ve atmalar
aynen devam ettirdiler. rnein
Antakya kral IV. Bohemond'un olu,
1213 ylnda Tortosa kilisesinde
ldrld ve eylemin Nizari fedaileri
tarafndan yapld rapor edildi.
Ertesi sene Bohemond, almak
ama cyla Nizarilerin Khawabi
Kalesi'ni
kuatnca,
Halep
ve
am'daki Eyyubi idarecileri hemen
Nizarilere yardma kotular ve
Frenkleri geri ekilmeye zorladlar.

Raymond suikastnn nedenleri hl

bilinmemektedir ama bu eylemin
Bohemond'a
kar
yapldn
rahatlkla
syleyebiliriz.
Bu
balamda,
Bohemond'
un
hareketlerinin,
O'nun
Hal
evrelerinde ve Antakyal Latinler
arasnda da kt bir ne sahip
olmasna neden olduunu belirtmek
gerekir. Hatta 1208 ylnda Papa II.
Innocent'in (1198-1216) emriyle,
Kuds Patrii Albert tarafndan
kiliseden aforoz bile edilmitir. 1204
ylnda Akka'dan Papa II. Innocent'e

yollanan resmi bir raporda ayn

patrik Albert, Asasileri araclyla
suikastlar dzenleyen Nizari liderine
kar, Mslman ve Hristiyanlar
arasnda duyulan byk korkudan da
bahsetmektedir. Bohemond ayrca,
blgedeki askeri rgtlerin nefretini
de zerine ekmi, 1209 ylnda
kendisine kar verilen savata
Nizariler Hospitaller valyelerine
yardm etmilerdir. Bu nedenle,
Bohemond'un
kk
olunun
ldrln
tertipleyenler
Hospitaller valyeleri de olabilir.

Bu arada Suriye Nizarileri, bir

ekilde baz Hristiyan idarelerinden
maddi deeri olan hediyeler almay
baarabilmitir. Kendi bana Kutsal
Topraklara bir Hal Seferi (1228-29)
dzenleyen
Almanya'nn
Hohenstaufen
imparatoru
II.
Frederick (1211-50), 1227 ylnda
dnemin Suriye Nizari lideri Mecd elDin'e bir heyet yollad. Montferratl
Conrad ile Isabella'nn torunu ve
Latin
krallnn
mirass
ile
evlenerek, ismen de olsa sonradan
Kuds kral olan Frederick'in elileri,

yaptklar ziyarette beraberlerinde

seksen bin dinar deerinde muazzam
hediyeler getirdiler. Frederick 1228
ylnda Akka'ya vard ve Msr'n
Eyyubi
sultan
ile
imzalad
anlamayla, on yllk sreyle (122939) Kuds ve Frenklere ait dier
blgeleri elinde tuttu. mparator
Frederick'in de papann politikalar
ile ters dt noktalar vard ve
bunun sonucunda Papa IX. Gregory
(1227-41) tarafndan aforoz edildi.
Frederick'in
Suriyeli
Nizarilere
yaklam ise, sonralar tarikat

vergiye balamaya teebbs eden

Hospitaller'in honutsuzluuna yol
at. Nizariler Hospitaller'in taleplerini
reddedince,
rgte
mensup
valyeler Suriye Nizari topraklarna
bir kuvvet yolladlar ve yksek
miktarda
ganimet
toplayp
gtrdler. 1228 ylna gelindiinde
Suriye
Nizarileri,
bir
yandan
Tampliye'ye vergi demeye devam
ederken,
ibirliine
dayal
anlamann artlarna uygun olarak
Hospitaller'e de vergi demeye
baladlar. Nizarilerin bu askeri

rgtlere,
Latin
devletlerinin
Hristiyan
idarecilerine
kar
dzenledikleri seferlerde aralklarla
destek salamalar da bu dneme
denk gelmektedir. Hospitaller de en
azndan, Nizarileri huzursuz eden
Antakya ve Trablusgarp glerini
engelleyerek buna karlk vermitir.
1230
ylnda
Krak
des
Chevaliers'den
Antakyal
IV.
Bohemond'a kar balatlan sefere
Nizarilerin de itirak etmesi bu
ibirliinin gstergelerinden biridir.
Yukarda
anlatlanlara
bal

olarak, Raymond'un erkek kardei

ve Antakya'nn bir sonraki prensi V.
Bohemond (1233-57), Papa IX.
Gregory'e bir ikyet mektubu
yazarak,
Hospitaller'in
byk
efendisinin "Haailer" ile mttefik
olduunu anlatt.
26
Austos
1236'da Papa Gregory bu ikyete
cevaben, Sur bapiskoposuna ve
Sayda ve Beyrut piskoposlarna bir
mektup
yazm
ve
srarla
Hospitaller'in Haailer ile ittifaka
dayal ilikisini kesmesini talep
etmitir. Mektuptan bir blm

yledir:
Haailer...
nceden
Raymond'u [IV. Bohemond'un olu]
haince
ldren,
tanrnn
ve
Hristiyanln dmanlar... Bunun
yannda pek ok byk insan ve
Katolik prenslerini de ldrmlerdir
ve iddet kullanarak kaderimizi
engellemeye almaktadrlar. ok
daha vahim olan ise, bu bahse konu
Haailerin, kendilerini Hristiyan
saldrlarna kar korumas ve
savunmas karlnda, nceden
ad zikredilen efendi ve din

kardeimize [Hospitaller efendisi]

her yl belli bir miktar para dyor
olduudur.
Bundan
dolay
kendilerine, Haaileri korumaktan
vazgemeleri ynnde bir talimat
yazp, gnderdim. Eer sz konusu
efendi ve din kardeimiz, kendisine
verilen emirlere uymazsa, sizin
greviniz gerekli uyarlar yaptktan
sonra,
kilisenin
knamasna
dayanarak onlar zorla bu anlaytan
vazgeirmek olacaktr.
O
dnemde
Tampliye
ile
"Haailer"
arasnda
olmas

muhtemel ilikiyle ilgili de, papa

tarafndan benzer
bir
mektup
yazld bilinmektedir.
Hallar ile Suriye Nizarileri
arasndaki temas bu ekilde gittike
artt. Durum byle olunca, 12.
yzyln
sonlarndan
itibaren
Outremer'de, hem Hallar hem de
blgede yaayan yerli Hristiyanlar
arasnda byk ilgi uyandran Nizari
smilleri hakknda, Frenklerin daha
geree yakn bilgiler edinmeleri zor
olmamalyd. Ama Suriye Nizarilerine
yakn olmak, Nizarilerin inanlar ve

yaamlar konusuna daha doru bir

yaklamn olumasn salamad ve
13. yzyln ilk yarsnda yaayan
Hal
tarihilerinin,
Avrupallarn
tarikat hakknda sahip olduklar
snrl ve saptrlm bilgilere hibir
olumlu katklar olmad. Bu durum,
dnemin en bilgili yazar Vitryli
James'in
konu
hakkndaki
sylemlerini inceleyince iyice belirgin
hale gelmektedir.
Vitryli James (Jacques) Parisli bir
rahip ve ateli bir konumacyd ve
yaam boyunca Hal hareketinin

destekleyicisi oldu. 1216 ylnda

Papa III.
Honorius
(1216-27)
tarafndan Akka piskoposu olarak
atanmadan nce bile Hal hareketi
konusunda
vaazlar
veriyordu.
Akka'da papazlk grevindeyken
(1216-28)
ve
Tusuculum
kardinalpiskoposu olarak Avrupa'ya
dndkten sonra da misyonerlik
faaliyetlerine devam etti. James
ayrca, uruna canla bala mcadele
ettii 5. Hal Seferi'nde (1217-21)
aktif
rol
ald.
O'na
gre,
dindalarnn hiddetinden korktuklar

iin o zamana kadar Hristiyanlktan

uzak duran Sarazenler, Hallarn
sahneye
kmasyla
hemen
Hristiyanla geeceklerdi. James
ayrca Hallar dneminde, Dou
Akdeniz'de yaayan Mslmanlara
azimle vaaz veren ilk Katolik'ti.
Suriye'nin her yerine seyahatler
dzenleyerek,
Hristiyan
kasabalarnda
ve
kalelerinde
nutuklar verdi; HristiyanMslman
snrnda da vaazlar verdi ve snrn
hemen
tesinde
yaayan
Mslmanlara Arapa mektuplar

yollad. 5. Hal Seferi srasnda

James, Hallar tarafndan esir
olarak tutulan ok sayda Mslman
ocuu vaftiz edip, Hristiyanlk
eitimi vererek nfuzu altna ald.
Ama evkle giritii ve zamanla
hzn
kaybeden
misyonerlik
faaliyetleri srasnda Mslmanlar
ait olduklar dinsel altyapdan
uzaklatrmann ne kadar zor
olduunu grd.
Vitryli James slm'a kar byk
dmanlk beslemesine ve onun
hakknda bir eyler renmek iin

zel bir aba gstermemi gibi

grnmesine ramen, Outremer'deki
Mslmanlarla ilikiler konusunda
Surlu William'dan sonra en bilgili
batl gzlemcidir. Dolaysyla, Nizari
smillerini anlatrken, neredeyse
tamamen
Surlu
William'n
yazdklarn esas almas artc
deildir. Geree uygun bir bilgi
olarak yapt tek katk, Suriye ve
ran Nizarileri arasndaki i ilikiler
konusunda yazdklardr.
Fenike vilayetinde, imdi artk
Tortosa olarak bilinen Antaradensia

kasabasnn yaknlarnda, her taraf

kayalar ve dalarla evrili, dar yollar
ve alamaz kayalklar yznden
zapt edilmesi imknsz ve ok gl
on adet kaleye sahip, kalelerin
yannda her eit meyve ve msr
yetitirilebilen verimli vadiler ve
yaam artlar
olduka
rahat
yerleim birimleri de olan bir halk
yaamaktadr. Haailer [Assasini]
olarak
tannan
bu
insanlarn
saylarnn krk binden fazla olduu
sylenmektedir. Liderlerini soya gre
deil,
sahip olduu faziletlere

bakarak kendileri semekte ve onu

Yal Adam (Veterem seu senem)
olarak adlandrmaktadrlar. Ama
buradaki yal kelimesi yatan ok,
O'nun akl ve saygnlk konusunda
sahip
olduu
ycelii
ifade
etmektedir.
Suriye'ye
sonradan
gelen bu insanlarn ait olduklar
bahtsz dinin ilk ve en byk rahibi ve
kklerinin bulunduu yer, dounun u
ksmlarnda ran vilayeti iinde,
Badat yaknlarnda bir blgededir.
Domuz eti yemeyi yasaklamayan,
dnyevi olanla ilahi olan arasnda bir

ayrm yapmayan bu insanlar, sonsuz

hayata kavumak iin efendilerine
kaytsz artsz bal kalmalar
gerektiine inanrlar. Bu yzden Yal
Adam adndaki efendilerine derinden
baldrlar. Ballk ve itaatkrlklar
yle kuvvetlidir ki; efendilerinin
emrettii her tr zorlukta ve
tehlikede greve evkle ve hevesle,
hi korkmadan atlr ve grevin
stesinden gelmeye alrlar.
James, bir sonraki blmde
incelenecek olan, Nizari fedailerinin
Yal
Adam
tarafndan
nasl

eitildikleri konusuna deindikten

sonra,
"Haailer"
hakknda
yazdklarn aadaki paragrafla
bitirmektedir.
Tm farkl dinleri inceleyen, bu
ie Hristiyan kurallar ve ncil'i
byk
bir
sabrla
inceleyip
okumakla balayan ve mucizeler ile
mukaddes
retilerden
ok
etkilenen, doutan deha sahibi
liderlerinin
zamanna
kadar
Haailer, Mahomet'e ve O'nun
retilerine,
tm
Sarazenlerin
tesinde derin ve amaz bir

ballk gsterdiler. ncelediklerini

kyaslayan dahi lider, zamanla
Mahomet'in sama ve akld
retilerinden uzaklamaya balad
ve
bir
sre
sonra
gerei
kavraynca,
maiyetindekileri
aamal olarak bu yanl yoldan
karmaya alt. Bu balamda,
mritlerini ll olmak kaydyla
arap imeye ve domuz eti yemeye
tevik etti. Bir sre sonra, yol
gstericilerinin saysz sylev ve
uyarlarnn
ardndan
hepsi
Mahomet'in
gaddar
dininden

vazgeerek, vaftiz olup Hristiyan

olmaya karar verdiler.
Aka grld zere Vitryli
James, tpk Surlu William gibi,
Nizarilerin Kyamet retisi ile ilgili
kafa kartran sylentilerle byk
oranda gereklikten sapm, Sinan'n
Outremer'deki Frenklerle karlkl
bir bar ortam tesis etme
arzusunun yanl algland eksik
bilgileri kullanarak iyice konuyu
kartrmtr.
Tarikatn Suriye ayann politik
gcn
kaybetmesinden
nce

Nizariler ile Frenkler arasndaki son

nemli karlama, kral IX. Louis'in
(1226-70)
diplomatik
giriimleri
srasnda
yaand.
Hristiyan
dnyasnn Kutsal Topraklar yeniden
ellerine geirme abalarndan biri
olan kendi Hal Seferi'ni dzenleyen
ve ok abuk malup olan IX. Louis
(Aziz Louis), sonrasnda teslim
olarak Msr'daki mahkmiyetinden
kurtuldu ve drt yl boyunca (125054)
Akka'da yaad.
Akka'da
bulunduu sre ierisinde, Suriye
Nizari toplumunun lideri ile birbirlerine

karlkl
hediyeler
ve
eliler
yolladlar.
Bu sayede
onlarn
inanlar hakknda da baz bilgiler
edinme ans buldu. Ailesi hep
Champagne kontlarnn hizmetinde
alm olan mehur Fransz
vakanvisi, Joinville lordu John'un
(Jean de
Joinville)
yazdklar
sayesinde, bu dnemde gelien
olaylar hakknda detayl bilgilere
sahibiz. Joinville, Hal seferinde
Fransz kralnn yannda yer ald ve
sonra da yakn arkada ve sekreteri
olarak Akka'da Onun yannda kald.

1254 ylnda Aziz Louis ile birlikte

Fransa'ya geri dnd ama kraln
Msr'a yapm olduu seferden bile
ok daha byk bir felaketle
sonulanan,
1270'deki
Tunus
seferinde O'nunla birlikte olmay
reddetti.
Joinville
(l.
1317)
Fransa'da, zellikle kraln kt
sonulanan
Hal
seferi
ve
Outremer'de
verdii
uralara
deindii Aziz
Louis'in
Tarihi
ismindeki en deerli yaptn ortaya
koydu.
Nizari smillerini, Assaciler ve

ayrca
Bedeviler
olarak
da
adlandran Joinville eserinde, kral
Akka'dayken muhtemelen 1250-51
yllar arasnda vuku bulan temas
yle anlatmaktadr: "Bedevilerin
Dan
Yal
Adam
adndaki
prensinin elileri O'nun huzuruna
geldiler ve krala efendilerini tanyp
tanmadklarn sordular. Kral O'nu
tanmadn, hakknda ok fazla
konuulduu halde daha nce hi
grmediini syledi." Ardndan eliler
krala, "tpk Almanya imparatorunun,
Macaristan kralnn, Babil [Msr]

sultannn ve baka pek ok prensin

yllarca yatklar gibi" efendilerine
vergi demeye balamas gerektiini
sylediler. nk "daha ncekiler iyi
biliyorlard ki, eer bu vergileri
demeselerdi,
efendilerince
balanan hayatlar ve tahtlarn
kaybedeceklerdi." jonville ayrca,
elilerin buna ilave olarak eer kral
kendilerinin her yl Tampliye ve
Hospitaller'in byk
efendilerine
dedikleri verginin kaldrlmasn
salayabilirse,
Yal
Adamn
kendisine vergi denmi gibi memnun

olacan
sylediklerini
belirtmektedir.
Joinville bundan sonra, kraln
cevabn ikinci toplantda vermeye
sz verdiini ve Tampliye ve
Hospitaller'in byk efendilerinin de
hazr bulunduu bu toplantnn ayn
gn yapldn ama kraln szn
tutmadn,
onun yerine eski
taleplerini yineleyen byk efendiler
Vichierl Reginald ve Chateauneuflu
William'n elileri bask
altna
aldklarn anlatr. Ertesi gn yaplan
nc
toplantda,
joinville'in

aktardna gre byk efendiler

Nizari elilerini, Fransa kralna byle
mantksz bir mesaj ilettikleri iin
knadlar ve adeta alay ederek
elilerin geriye dnp, "On be gn
ierisinde
liderlerinden,
kraln
ieriinden memnun kalaca bir
mektup" getirmelerini istediler. Bu
toplantlarn bir ksmna bizzat itirak
de etmi olmas muhtemel olan
Johnville, Nizari elilerinin verilen
sre
ierisinde
Akka'ya
geri
dndklerini
ve
liderlerinden,
ilerinde kristal bir fil, ok sayda

amberden heykel, altndan yaplma

eitli ss eyalarnn yannda bir
gmlek ve yzn bulunduu
deerli hediyeler getirdiklerini aktarr.
Son iki hediye ile ilgili olarak eliler
krala unu sylemilerdir:
Majesteleri,
efendimizin
yanndan huzurunuza geri dndk
Efendimiz size, gmlein bir
kyafette vcuda en ok temas eden
para olduunu sylyor ve kendi
gmleini size bir hediye ya da
imdiye kadar en ok etkilendii ve
dostluk kurmak iin byk arzu

duyduu kral olduunuzu ifade

eden bir sembol olarak veriyor;
bunu daha iyi vurgulamak iin de,
size saf altndan yaplma ve
stnde isminin ilenmi olduu
yzn veriyor; bu yzkle
efendimiz sizi kabul ediyor ve
bundan
byle
sizi
elindeki
parmaklardan biri kadar yakn
bulduunu ifade ediyor.
Nizari smilleri ile dostlua
dayal bir iliki kurmay arzulayan
Aziz Louis, bu bar giriimine cevap
olarak Dan Yal Adam'na, kendi

hediyeleriyle birlikte elilerini yollad.

Bu grevde, Arapa konuan bir
papaz olan ve Mslman idarecilerle
yaplan baka grmeleri de
Fransz kral adna idare eden
Bretonyal Yves de yer ald. Masyaf
kalesinde Nizari lideri ile yaplan
toplantda, anlald zere Yves
"Bedevilerin prensi ile inanlarnn
temel noktalar" zerine sohbet etti.
joinville, Bretonyal Yves'in sonradan
krala, Nizari smillerinin retileri
hakknda kendisine anlattklarndan
anladklarn iletmesi ile ilgili ilgin

detaylar aktarr.
Papaz Yves'in ilettiklerine gre
Dan Yal Adam;
Muhammed'in
deil
Muhammed'in amcas Ali'nin dinine
inanyordu.
Muhammed,
sahip
olduu tm itibar Ali'ye borluydu
ve bu sayede insanlar zerinde
byk etki sahibi oldu ve Ali ile
ekimeye girerek, O'ndan ayrld.
Muhammed'in ulat itibar gren
ve bu itibar yok etmek isteyen Ali
de,
kendi
retileri
etrafnda
toplayabildii kadar insan toplad ve

Msr'n l ve dalarla kapl bir

blgesine ekilerek, evresindeki
insanlara Muhammed'inkinden farkl
bir inan sistemini alad. Ali'nin
dinini destekleyenler, Muhammed
yandalarn inanmayanlar olarak,
Muhammetiler de benzer ekilde
bu
Bedevileri
kfirler
olarak
grmektedirler.
Johnville,
Yves'in
Nizarilerin
inanlar ile ilgili daha detayl ama
ayn ekilde karmakark ve yanl
olarak anlattklarna da yer vermitir.
Yves'in aktardna gre, "Ali

retisindeki temel noktalardan biri,

eer bir kimse efendisinin emri ile
lrse, bu kiinin ruhunun daha
yksek rtbeye sahip baka birinin
vcuduna girecei ve bylece ok
daha rahat bir hayat srdreceine
duyulan inantr." Yves, Nizari
fedailerinin, liderlerinin emriyle lme
atlamaya bu kadar istekli olmalarnn
nedeni olarak, ruhun baka bedene
gireceine duyulan bu szde Nizari
inancn gstermitir. Bununla birlikte
smillerin
dnemsel
tarih
yaklamlarn da yanl anlayan

Yves bu yaklamn, peygamberlerin

ve miraslarnn ruhlarnn baka
vcutlara
geii
erevesinde
oluturduu eksik bir halini aktard.
Yves ayrca Yal Adamn
ikametghnda, Hz. sa'nn Aziz
Peter'e syledii baz szleri ieren
ksa bir Hristiyan eseri buldu.
Nizarilerin Hristiyanla duyduklar
ilgiyi gsteren bu kant bulmaktan
olduka mutlu olan Yves Yal
Adam'a, "ksa da olsa muhteem
bilgiler ieren" bu eseri srekli
okumasn
syledi,
johnville'in

yazdklarna gre Yal Adam, bu

eseri zaten srekli okuduunu ve
Aziz Peter'e byk sayg duyduunu
syledi.
nk: Zamann balangcnda,
kardei
Kabil'in
kendisini
ldrmesinden sonra Habil'in ruhu
Nuh'un bedenine, ge ykseliinden
sonra
Nuh'un
ruhu
brahim'in
bedenine ve brahim'den sonra da
imdi artk topran altnda yatmakta
olan Aziz Peter'in bedenine girmiti.
Johnville, Aziz Louis'in Tarihi
isimli eserine, Bretonyal Yves'in

anlattklarnn devam niteliinde,

Nizariler hakknda kendisi de baz
bilgiler eklemitir. O'na gre de
Bedeviler (Nizariler):
Trkler gibi Muhammed'e deil,
Ali'nin dinine inanmaktadrlar. Bu
insanlar eer efendilerinin emriyle
ya da iyi bir ama uruna lrlerse,
ruhlarnn
daha
yksek
ve
eskisinden ok daha rahat artlara
sahip bir bedene gireceine ikna
edilmilerdi.
Bu
da
onlarn
liderlerinin ya da byklerinin
emriyle lmeye hazr bir halde

olmalarn salyordu.
Johnville,
Suriye
Nizarileri
hakknda yazdklarn, "Bu insanlarn
tam olarak nfuslar bilinmemektedir.
nk Kuds Krall'na, Msr'a ve
Sarazenlerin ile kfirlerin yaadklar
btn
blgelere
dalmlardr"
diyerek noktalar.
Ne Johnville'ln ne de Latin
Dou'da yaayan ve Suriye Nizarileri
ve liderleri ile iletiimde bulunan
kayna Bretonyal Yves'in Haai
efsanelerinin olumasnda bir rol
almadklarn belirtmek nemlidir.

Baka bir deyile bu ahslar

Nizarilerin gizli yaamlar zerine
hayal rn hikyeler uydurmamlar
ya
da
gya
fedailerin
adanmlklarn ve liderlerine olan
ballklarn
anlatan,
ortalkta
dolaan
bu
tip
hikyeleri
desteklememilerdir.
Hal evrelerinde ve Avrupa'daki
adalar, fedailerin bu hallerine,
sarho edici iksirler ieren zevk
maddelerine
olan
bamllklar
erevesinde mantkl bir aklama
getirmeye
altklar

aratrmalarna
son
derece
gvendikleri bu dnemde, aslnda
Johnville ve Bretonyal Yves 13.
yzylda, fedailerin adanmlklarn
tarikat inanlar temelinde anlamaya
alan
tek
batl
Nizari
gzlemcilerdi.
Daha nce de bahsedildii zere
Aziz Louis, Mslmanlara kar
Moollarla ittifak kurmaya da
kalkmt. Bu amala Rubrucklu
William'i Byk Hakan Mgnke'ye
eli
olarak
yollad.
William,
Moolistan'a yapt ziyaretle ilgili

olaylar anlatt eserinde, pek ok

kez Nizarilere yer ayrmtr. Bir grup
Haai'nin Byk Hakan ldrmek
amacyla, deiik klklar altnda
Karakurum'a geldiini anlatmasnn
yannda William, ranl Nizarileri
"Haailer" olarak adlandran ilk
Avrupallardan biridir.
William
Moolistan'a
olan
yolculuuna 1253 ylnda kt.
Seyahatinde,
Hazar
Denizi'nin
kuzeyine ynelirken, "gneye doru
Hazar sradalar ve ran, douya
doru
ise
Mulihet
(Haailer

anlamnda
kullanlm)
dalar
uzanmakta" eklinde not almtr.
Daha sonra, byk bir grup
Haai'nin Karakurum'a yollanndan
bahsederken William, "Byk Hakan,
karndalarndan birini, kendilerinin
Mulihet
olarak
adlandrdklar,
Haailerin
topraklarna,
onlar
tamamyla ortadan kaldrmak zere
yollad"
eklinde
bir
ifade
kullanmtr. Byk ihtimalle William
"Haailer" terimini ya da bu terimin
seyahatnamesinde
rastlanlan
"Haksasiler" ve "Hacsasiler" gibi

ekillerini Hallardan duymu ve

Vitryli James gibi bir lye kadar
Suriye ile ran Nizarileri arasndaki
ba hakknda bilgi edinmi olmaldr.
William Haailer ve Mulihet (Arapa
malahida deyiinin bozuk bir hali)
kelimelerini
birbirlerinin
yerine
kullanm, hem ran Nizari toplumunu
hem de Nizari fedai grubunu
tanmlarken
Haailer
ismine
bavurmutur. yle ya da byle
Rubrucklu William kendisine verilen
diplomatik
grevde
baarya
ulaamad ve 1256 ylnda Avrupa'ya

geri dnd. Outremer'de kald

sre boyunca Hristiyanlk adna
kurduu hibir plan uygulamaya
koyamayan Aziz Louis ise bundan bir
yl nce Fransa'ya dnd. Bu arada
Mngke'nin,
Mslman
gler
zerine kurduu planlar iddetle
uygulamaya konmutu.
1258 ylnda Moollar, ran'daki
Nizari devletini ve Abbasi Halfelii'ni
ykarak
iki
hederlerini
de
gerekletirdiler. Ardndan Mool
ordular Suriye'ye yneldiler ve bata
baz nemli baarlar elde etseler

de,
1260
ylnda
Filistin'de,
Eyyubilerden sonra Msr ve Suriye
zerinde kendi egemenliklerini kuran
Memluklarca kesin olarak bozguna
uratldlar.
Suriye Nizari smilleri bu
sayede, ranl dindalar gibi feci
ekilde yok edilmekten kurtuldular.
Ama
tarikatn
ran'daki
ana
merkezinin politik gcnden mahrum
kalan Suriye Nizarileri, krlgan ve
basz bir hal aldlar ve bir sre
sonra onlar da glerini kaybettiler.
1267 ylna gelindiinde Suriye

Nizarileri, Moollar Suriye'den kovan

ve Hallar kesin bir ekilde bozguna
uratan Memluk sultan I. Baybars'a
(1260-77)
vergi
demeye
balamlard. Bu arada Memluk
sultan ile Hospitaller valyeleri
arasnda imzalanan anlamayla,
Hospitaller
o
zamana
kadar
Nizarilerden alyor olduklar vergiden
vazgetiklerini akladlar. Suriye
Nizarileri artk kendilerini Memluk
devletinin
emsiyesi
altna
sokmulard
ve
1273
ylna
gelindiinde
bu
snrl

bamszlklarn dahi kaybettiler.

Bununla birlikte Cebel Bahra'daki
kalelerinde, Memluk askerlerinin sk
gzetimi
altnda
yaamlarn
srdrmelerine msaade edildi.
Nizarilerin artk politik glerinin
tamamen ortadan kalkmasna ve
nemli bir politik dmanlarnn
olmayna ramen, fedailer ve
eylemleri hakkndaki masals yazlar
yaylmaya devam etti. Baybars ve
Memluk hanedanndaki haleflerinin
kendi dmanlarna kar Suriye
Nizarilerinin
hizmetine

bavurduklarn
syleyen
baz
dank notlar mevcuttur. rnein
Sur lordu ve nemli bir Kuds baronu
olan Montfordlu Philip'in 1270 ylnda
ldrl ve 1272'de ngiltere
prensi Edward'a kar dzenlenen
baarsz suikast giriiminin, Nizari
fedailerinin yardmlaryla Baybars
tarafndan
tertiplendii
yazl
kaynaklarda yer almaktadr.
Nizariler, bamszlklarn ve
siyasi glerini kaybettikten sonra
artk Yakn Dou'daki politik olaylar
zerinde hibir etkin role sahip

olmadlar ve Frenklerle aralarnda

bundan sonra hi dorudan balant
kurulmad. Durum byle olunca,
Frenkler
Ortaan
sonraki
dnemlerinde Nizariler hakknda yeni
hibir ey renemediler. Bu sayede
Marco Polo ve dier batllarn son
derece ssl ve hayal rn
masallarnn yaylmas iin gereken
zemin hazrlanm oldu. Bundan
sonra da, szde mantklk ve
nesilden nesle aktarlan dzmece
tarihiliin
eseri
olan
Haai
masallar kt.

zetle
Ortaa
dnemi
Avrupallar slm ve Mslmanlar
hakknda ok az ey rendiler ve
smiller
hakknda
edindikleri
bundan da az olan bilgiler ise, Hal
ve dier bat kaynaklarnda dank
olarak yer alan birka abartl
gzlemle ve yanl alglamalarla
kendini gsterdi. Ama 13. yzyln
ortalarna
gelindiinde
bu
kaynaklarn ou smiller ve
liderleri Dan Yal Adam'nn gizli
yaamlar konusundaki su gtrmez
gerekler olarak kabul edildi. Bundan

sonra da Haai efsaneleri gerek

anlamda olumaya balad.

EFSANELERN
KKLER ve LK
ORTAYA
IKILARI
smiller, ia'nn gznde, tpk
kendilerinden nceki Emevler gibi
Hz. Ali soyundan gelenlerin slm
toplumunun
stndeki
liderlik
haklarn gasp etmi olarak grlen
Abbasilere kar faal ve isyankr bir

hareket organize ettiler. smil

davas
yani
dini-politik
propagandas, 909 ylnda, Hz. Ali ve
peygamberin kz Hz. Fatma'nn
soyundan gelen smil imam
tarafndan ynetilen ilk i devleti
olan Ftm Halfelii'nin kurulmasyla
ok nemli bir baarya ulat.
Genel
olarak
homojen bir
topluluun yeleri olarak alglanan
smiller, eitli Mslman yazar
gruplarnn
dmanca
kampanyalarnn hedefleri haline
geldiler.
Zamanla,
gelecekteki

dnce yapsna esas tekil

edecek
olan
"kara
efsane"
Mslmanlarn ounluu tarafndan,
smillerin retileri ve yaamlarn
betimleyen gerek bilgiler olarak
kabul edilmeye baland. Ancak te
yanda smillerin politik alandaki
varlklar bymeye devam etti ve
hareket
1094'deki
NizariMustali
ayrmndan sonra da hayatta
kalmay baard. Nizari smilleri,
kendilerinden
nceki
Ftm
smillerinin isyankr ruhunu ve
ideallerini ksa bir srede yeniden

toparladlar ve Suriye ve ran'daki

Snni Seluklu Trklerine kar
silahl bir ayaklanma balattlar.
Seluklularn demi merkeziyeti ve
kendilerinden son derece stn
askeri gcyle karlaan Nizari
smilleri, belli blgelerdeki nemli
dmanlarna suikastlar dzenleme
yntemine de bavurdular. Bu
yntem son derece etkili oldu ve ok
gemeden,
zellikle
Mslman
topraklarndaki
nemli
nemsiz
btn suikastlar, grevlerini yerine
getirdikten sonra nadiren hayatta

kalan Nizari fedailerine affedilmeye

baland.
Fedailer
tarafndan
tertiplensin tertiplenmesin, Alamut
dneminde douda gerekleen
suikastlar, Mslman toplumunda
Nizari
kart
dncenin
yaylmasnda nemli rol oynad.
Dmanca kaleme alnan yazlar ve
Nizarilerin szde eriat kaldrmalar
ile ilgili yanl anlamalar da Nizarilerin
hakknda edinilen olumsuz imaj daha
da kuvvetlendirdi.
Nizarilere atfedilen suikastlar
konusunda
yazlanlar
zamanla

Hallar ve tarihilerinin de ilgisini

ekti.
Batllar
zellikle
Nizari
fedailerinin kendi hayatlarn feda
etme
davranlarndan
etkilenmilerdi. 12. yzyln sonlarna
gelindiinde
Hallar
ve
batl
gzlemciler, Haailer tarikatna
mensup
fedailerin
sarslmaz
ballklarnn
ardnda
yatan
nedenleri anlatmak iin, keyfi bir
hareketle hayal gcne bavurdular.
Nizariler, kendilerinden nceki
smillere
kar
yaplan
karalamalarn mirass olmalarnn

yannda, Snni toplumlarn resmi

elde idare edilen gaddarlklarnn da
hedefi haline geldiler. Ortaa
dnemi Mslman yazarlarnn bir
ksm, smilye veya Nizariye
isimlerinin ortaya kmasndan nce
Nizarileri dini adan, Btniye ve
Talimiye eklinde isimlendirmilerdir.
Ama Nizariler Alamut dneminde ve
sonrasnda zellikle 12. yzyln
ikinci yarsndan sonra,
dier
smiller gibi genelde Mslman
dmanlar tarafndan "malahida"
(veya
"mulhi
dun")
eklinde

adlandrldlar. Nizarilerin daha nadir

olarak, "el-Haaiye" ya da haha
kullanan toplum manasna gelen
"cemaat
el-Haaiye"
gibi
aalayc kavramlar ve anlatmlarla
da isimlendirildikleri olmutur.
Haaiye teriminin ilk kez yazl
olarak Nizariler iin kullanl, slmi
kaynaklarda bu ismin bilindii
kadaryla ilk kez ortaya kn
temsil eden, sonradan Mustali
smilleri tarafndan imam olarak
tannan
halife
elAmir
adna
Msr'daki Ftm saraynda 1123

ylnda kaleme alnan son derece

Nizari kart, eletirel bir mektupla
olmutur. Daha nce de bahsedildii
zere
Suriye'deki
Mustalilere
gnderilen bu mektup, nceden
kaleme alnan ve bir yandan elAmir'in
amcas Nizar'n smil imaml
zerindeki hak iddiasn yalanlarken
dier yandan da Mustali imam
silsilesinin meruluunu savunan elHidaye el-Amiriye den sonraki ikinci
giriimdi. Bu mektupta, Haaiye
terimi hibir aklama yaplmadan,
Nizarileri tanmlamak iin iki kez

kullanlmtr. Bu durum, sz konusu

terimin daha 12. yzyln ilk
dnemlerinde slm dnyasnda, en
azndan Msr ve Suriye'de genel
olarak bilinen bir terim olduunu
gstermektedir.
Yazd Nusrat elfatra isimli tarih
kitabnn, 1226 ylnda el-Bundari
tarafndan yaplan bir derlemede
sadece
ksaltlm
bir
haliyle
gnmze ulaabildii Imad el-Din
Muhammed
el-Ktip
el-sfahani
tarafndan 1183 ylnda kaleme
alnan,
bilinen
ilk
Seluklu

vakayinamesinde Suriye Nizarileri

ikinci olarak "Haaiye" ismiyle
anlmlardr.
Bu
ilk
Seluklu
vakanvislerinin Haaiye, malahida
ve Btniye terimlerini birbirlerinin
yerine kullanm olmalar da dikkat
ekici bir nottur. Ayn dnemde
yaam olan ok az saydaki
Mslman yazar da, zellikle Ebu
ama ve bn Myesser, Haaiye
(tekil hali Haai) terimini genellikle
Suriye (am) Nizarilerini tanmlamak
iin kullanmlar ama bu yazarlarn
hibirisi sz konusu terimin nereden

trediine
dair
bir
aklama
yapmamlardr.
rnein
bn
Myesser sadece, bu insanlarn
Suriye'de
"Haaiye",
Alamut'ta
Btniye ve "Malahida", Horasan'da
Talimiye ve genel olarak da smiller
olarak
bilindiklerini
belirtmekle
yetinmitir.
Sonradan
Haaiye
isminin kullanm
kalkm
gibi
grnmektedir. bn Haldun, bir
zamanlar "el-Haaiye el-smilye"
olarak
adlandrlan
Suriye
Nizarilerinin,
kendi
zamannda
Fidaviye olarak tanndklarn anlatan

nadir 13. yzyl yazarlarndan

birisidir.
Alamut dnemi ran Nizari
toplumunun tarihi konusundaki ana
kaynaklar olan, Cveyni ve Raid elDin'in de ilerinde olduu lhanl
dnemi ranl tarihiler, Haaiye
terimini ranl Nizarileri tanmlamak
iin kullanmamladr. Aslnda bu
satrlarn
yazarnn
bilgisinin
dhilinde, Alamut ve Alamut sonras
dnemlerde Nizarilerden bahseden
hibir ran kaynakl metinde Haai
ya da onun deiik ekilleri

kullanlmamtr. Ortaa dnemi

ranl yazarlar, aalayc bir terim
kullanmak istediklerinde Nizarileri
genellikle malahida ya da mulahida
olarak adlandrmlardr. Ama smil
iler ve Zeydiler konusunda nde
gelen batl otoritelerden biri olan W.
Madelung yakn zamanda, 13.
yzyln
ilk
yarsnda
Hazar
blgesinde Arapa dilinde kaleme
alnan
o
dnemdeki
Zeydi
kaynaklarnda,
ranl
Nizarilerin
"Haailer" olarak adlandrdklarn
kefetti. Dmanca bir tutumla

kaleme alnm olan bu Zeydi

metinlerinde,
smil
toplumu
ounlukla
"Malahida"
olarak
anlmakta, "Haai" terimi ise daha
ok Alamut'tan suikast ilemek iin
yollanan
fedailer
iin
kullanlmaktadr. Bylece Bernard
Levvis'in, Haai teriminin sadece
Suriye'ye has olduu ve hibir zaman
ranl Nizarileri adlandrmak iin
kullanlmad ynndeki iddiasnn
hatal olduu ortaya kmtr.
Bununla birlikte Haai teriminin
Arapa
konuan
Mslman

toplumlarndan
trediini,
ama
mulhid (oul malahida) teriminin
aksine, ran Nizari toplumunun dini
dili
olarak
seilen
Farsa'da
yaygnlk kazanamadn sylemek
tedbirli bir yaklam olacaktr.
Haa veya haaa, Latince ismi
cannabis sativa olan ve ekilip
biilebilen bir bitki olan kenevirden
elde edilen bir rnn Arapa
ismidir. Bu bitki, ya da daha bilinen
ekli olan Hint kenevirinin (cannabis
Indica), eski alardan beri Yakn
Dou'da uyuturucu etkisi olan bir

ila olarak kullanld bilinmektedir.

Kenevirin yapraklar ile tohumlar ve
kenevirden elde edilen rnler,
Hindistan, ran ve Arap dnyasnda
ban], ahdanaj, kinnab ve kf gibi
deiik
isimler
ve
argo
tanmlamalarla anlmlardr. Ama
"kuru ot" manasna gelen Arapa
haa kelimesinin, kenevir bitkisini
veya kenevirin asl etkili olan
reinesini ifade eden bir takma ismi
olarak kullanlmasyla tannmtr. Bir
ekilde bu sarho edici ilacn
yaygnlamas ile Haain takma

isim olarak kullanlmaya balamas

e zamanda vuku bulmu olmaldr.
Sonradan bu takma isimden, onu
kullanan ya da ona baml olanlar
iin kullanlan Haai (oul hali
Haaiye, konuma dilindeki oul
halleri Haaiiyin ya da Haain)
ve daha nadir olarak kullanlan
haha (oul hali hahan) isimleri
tremitir. Daha nce de belirtildii
zere, Haaiye teriminin ilk olarak
Suriye Nizarileri iin kullanl, 1123
civarnda
yaynlanan
Mustali
mektubu ile olmutur. Bu belge, sz

konusu ismin neden Nizariler iin

kullanldn aklamamaktadr ama
buradan, Nizarilerin gerek olmasa
da haha bamls olduklar
iddiasndan kaynakland sonucu
karlabilir. yle ya da byle bu
durum, Haaiye teriminin 11.
yzyln bandan itibaren bir
sreliine, en azndan 11. yzyln
ikinci yarsna kadar, NizariMustali
ayrmndan nce Mslmanlar iin
bilinen
bir
terim
olduunu
gstermektedir.
12. ve 13. yzyllarda haha

kullanm,
Suriye,
Msr
ve
Mslmanlarn yaadklar dier
blgelerde, zellikle alt kademeye
mensup kiiler arasnda byk
oranda artt. Mslman dnyasnda
haha kullanmn zararl etkilerinin
yaygn
olarak
tartlmaya
balamas da bu dneme denk gelir.
13. yzyldan itibaren, Mslman
yazarlar
tarafndan,
hahan
etkilerini fiziksel, ruhsal, Ahlki ve
dini adan ele alan pek ok yaz
kaleme
alnmtr.
Mslman
yazarlar
endieli
bir
ekilde,

yaygnlaan haha kullanmnn,

insanlarn
slm'n
kutsal
kanunlarnda belirtilen dua etmek ve
oru tutmak gibi baz vecibeleri
gerekletirmelerini
engelleyerek,
kullanclarn inanlar
ve ruhi
dnyas zerine son derece byk
zararlar olacan sylemekteydiler.
Haha kullanan bir insan en
sonunda, bir mulhid ya da kfire
benzer bir sosyal ve Ahlki konuma
dmeye
kurband.
Mslman
hukukularnn haha kullanclarnn
aleyhlerine konumalar ve sulu ve

dinsiz
bireyler
olarak
cezalandrlmalarn iddetle arzu
etmelerinin arkasnda da bu anlay
yatmaktadr.
Profesr Franz Rosenthal'in de
gzlemledii
zere,
Ortaada
Mslman yazarlarn haha zerine
yaptklar tm tartmalardan u
ortak nokta ne kmaktadr:
Baml olduklar bilinenlerle
dier insanlar arasnda belirgin bir
snf
ayrm
vard.
Haha
kullanclarnn
dk
snftan
insanlar olduklarna inanlyordu. Bu

insanlar, ister doutan bu snfa

mensup olsunlar, isterse insann
btn iyi zelliklerini, zellikle de
bireyin toplumdaki konumunu belli
eden Ahlki ve kiilik zelliklerini
yok eden bu alkanlk yznden
sonradan bu snfa alalsalar da
fark etmezdi.
Haha kullanclar bylece net
bir ekilde, sosyal olarak dlanm
ve sulu insanlar olarak kabul
edildiler. Ayrca Haaiye de slm'a
kar bir tehlike olarak damgaland
ve en azndan 11. yzyln ikinci

yarsndan
sonra
ounluk
tarafndan bu ekilde ktlendiler.
12. ve 13. yzyllarda Haaiye
teriminin Nizari
smilleri
iin
kullanlmas, haha kullanclarn
"dk snf insan srs" ve "dinsiz
sosyal dlanmlar" olarak gren
ktleyici anlaytan karlan bir
metafordan
kaynaklanm
gibi
grnmektedir. Yoksa Nizarilerin ve
fedailerinin dzenli olarak haha
kullandklarn gsterecek hibir
kant yoktur. Grevlerini yerine
getirme frsatn yakalamak iin,

uzun sreler boyunca sabrla tetikte

bekleyen fedailerin, bilhassa haha
gibi insan gten dren bir ilaca
baml olmalarnn, baarlarn son
derece kt bir ekilde etkileyeceini
sylemeye de aslnda hi gerek
yoktur. Tarikatn isyankr politik
yapsn bizzat oluturan Hasan
Sabbah'n dnyevi zevklerden uzak,
sade kiilii bir yana, Nizari
fedailerinin ballklar ve disiplinleri,
ilk i gruplarnda yer alan atalarnn
sekincilik ve benzersiz bir birlik ruhu
ve
adanmlkla
dolu
hayat

felsefelerinden geliyordu. Benzeri

yaklamlar,
ehitlik
inancn
benimseyen belli Mslman gruplar
tarafndan, modern zamanlarda da
sergilenmitir. yle ya da byle, ne
bugne kadar ortaya karlan Nizari
metinlerinde, ne de ayn dnemde
genellikle
Nizarilerin
aleyhinde
kaleme alnm smil olmayan
Mslmanlara
ait
metinlerde,
Nizarilerin
gerekten
haha
bamls olduklarn gsteren bir
bulgu yoktur. Dahas, smillere
kar ortaya kan her tr kt

dnce ve inanc eserlerinde

kullanan Cveyni gibi Nizariler
konusunda aratrma yapm olan
Mslman yazarlarn ou, Nizariler
iin
Haai
ismini
bile
kullanmamlardr.
Nizarileri
"
Haailer" olarak adlandran birka
Arapa metinde ise, bu ismin haha
kullanmndan geldiini belirten bir
aklama bulunmamaktadr; oysa bu
metinler Nizarilere ynelik her tr
zarar verici sulamay bir araya
getirme amacyla hazrlanmlardr.
ilerin ehitlik inancn iyi bilen

dier Mslman halklar, Nizari

fedailerinin kendilerini feda etme
davranlarna bir aklama getirme
gerei duymadlar. Yani Mslman
yazarlar
batl
meslektalarnn
aksine, tarikatn gizli yaam zerine
hayali ykler kurmadlar. Mevcut
bulgular, Haaiye isminin, Nizarilerin
ve fedailerinin dzenli olarak haha
kullandklar ynndeki hibir temeli
olmayan
bir
inann
ortaya
kmasna
yol
atn
gstermektedir. Bu yanl inan,
Ortaada gerek olarak kabul

edilmi ve Silvestre de Sacy ve 19.

yzyldaki
dier
arkiyatlar
tarafndan
da
onaylanmtr.
Hahala ilgili kurulan bu balantnn,
muhtemelen
Nizari
fedailerinin
davranlarna bir anlam veremeyen
ve buna basit bir aklama getirmeye
alan, Ortaa dnemindeki batl
gzlemciler tarafndan kurulduu
kesin olarak bilinmektedir.
Koullar byle olunca, 12.
yzyln ikinci yarsnn balarnda,
Mslmanlar hakkndaki bilgileri
daha ok szl kaynaklardan alan

Hallar, Suriye'de Haai teriminin

Arapa dilindeki deiik syleni
ekillerini duymaya ve kaydetmeye
baladlar. Edinilen bu bilgiler,
Hallara ait Latince kaynaklarda ve
deiik Avrupa dillerinde, Assassini,
Assissini
ve
Heysessini
gibi
terimlerin,
Suriye'deki
Nizari
smilleri iin kullanlmasna yol at
ve sonunda daha tandk bir isim
olan "Assassins" kelimesi ortaya
kt. "Assassin" kelimesinin bat
dillerinde
katil
anlamnda
kullanlmaya balamasyla birlikte,

Nizari "suikastlar" popler bat bilim

ve edebiyatnda daha da abartld.
14. yzyln sonlarndan itibaren
Haainin
slm
toplumunda
aalayc bir terim olarak kullanl
sona
ermiti.
Kahire'nin
eski
alarn anlatt nl kitabnda,
"fakirin haha (hasisat elfukara)"
adnda bir blm bulunan tannm
Msrl tarihi ElMakrizi (l. 1442), bu
dnemde haha kullanmnn en st
noktaya vardn, bu maddenin
Kahire ve Suriye'deki yksek snfa
mensup insanlar arasnda bile, hibir

yasak
olmadan
aka
konuulabildiini ve kullanldn
anlatmaktadr. Bunun yannda elMakrizi de haha ve smiller
hakknda bir anekdot aktarmakta,
anekdotta "Haai" deil "Mulhid"
olarak
adlandrd
ranl
bir
smilnin 1392 yl civarnda,
haha, bal ve eitli baharatlardan
bir macun hazrladn ve bunu ukda
ad ile Kahire'deki st snfa mensup
insanlara sattn anlatr.
Haai
efsanelerinin
hibir
trne, 12. ve 13. yzylda ortaya

kan
Mslman
kaynaklarnda
rastlanlmamas artc deildir ki;
bu dnem, Suriye ve ran'daki
Nizari'lerin siyasi alanda isimlerini
duyurduklar ve Avrupa'da oraya
kan
efsanelerin
abartlmaya
baland zamandr. smiller ile
sosyokltrel
ve
dini
adan
balantda olan Mool dnemi
ncesi Mslman yazarlar, Nizari
fedailerinin gizli yaamlar konusunda
hayali efsaneler uydurmaya gerek
duymamlardr. Efsanelerin asl
ortaya klar, Suriye Nizarilerinin

faaliyetlerinin ve nlerinin Hallar ve

dier batl gzlemcileri etkilemesiyle
olmutur. Hallarn, ran'daki Nizari
toplumu ile hibir balantlar olmad.
Bu nedenle de Alamut dnemi ran
Nizarileri hakknda, Suriye'dekilere
yaptklar gibi hayali bir tablo
izmediler. Daha nceki dnemlere
ait baz batl kaynaklarda, ranl
Nizarilerin
Suriyeli
dindalar
zerindeki egemenliklerinin farkna
varlm olduu grlse de, Haai
efsanelerinin
ran'daki
Nizari
merkezine yayl, Marco Polo'nun

yazdklaryla balamtr.
Aada aklanan ve Haai
efsanelerini kendilerine has o
popler tarzda ssleyip, bunlar Latin
Dou ve Avrupa'ya yaymaktan
sorumlu
olanlarn
batllarn
kendilerinin olduunu savunan tez
bana aittir. Ortaa Avrupallarnn
"hayalci cehalet'leri ile ortaya km
olan bu efsaneler, paralar halinde
baz nemli bilgi krntlarna ve
yanl bilgilere, bunun yannda da
yanl
anlalm
sylencelere,
dmanca sulamalara ve yerel

azlardan edinilmi abartl yar

gerek anlatmlara dayanmaktayd.
nceden de bahsedildii gibi,
sadece Mslmanlarla dorudan
girilen
temaslar
deil,
Hal
dneminde Mslmanlarla kendi
balar olan doulu Hristiyanlar ile
aralarnda var olan yakn ilikiler
sayesinde de, Frenklerin bu szl
kaynaklara erimeleri ok kolay oldu.
Dmanca bir ortamn iinde,
kk ve savunmasz bir devlete
sahip olan Suriye Nizarileri, siyasi
gleri
ve
kk
nfuslarna

nazaran, Latin Dou'nun blgesel

politikas zerinde ok byk bir etki
yaptlar. Bu etki daha ok, en byk
liderleri ve gerek Dan eyhi olan
Raid el-Din zamannda oldu. Suriye
Nizari toplumunu yeniden tekil edip,
onu gcnn ve nnn zirvesine
tayan O'dur. Hallarn Suriyeli
Nizarilerden etkilenmesinde elbette
baka faktrlerin de etkisi vard.
Mslman komularnn ounun
nefret ettii bu tarikat, her tr
aalamaya maruz kalmt ve
Mslman dmanlarnca maksatl

olarak bu insanlara isim takld

Hallarn
gznden
kamad.
Hallar, ok nadir yaptklar bir ey
olarak Haaiye gibi kelimeleri kendi
dillerine adapte ederek, bunlara
benzeyen
Assassins
kelimesini
Nizariler iin kullanmaya baladlar.
te yanda, Mslman rakipleri
tarafndan byk lde abartlm
ve Nizarilere atfedilen suikastlar de
vard; aslna baklrsa Hallarn
Outremer'de bulunduklar dnemin
tamamnda gerekten de fedailer
tarafndan
ldrlen
Frenklerin

toplam says muhtemelen beten

bile azd. Yine de, szde Nizari
suikastlar ile ilgili abartlm raporlar
ve grevlerini daha ok kamuya ak
alanlarda icra eden ve nadiren
baarsz olan fedailerin gz pek
karakterleri, bu dnyaya ait olmayan
bir dle ulamak iin hayatlarn
tehlikeye atma fikrine olduka
yabanc olan Hallar derinden
etkiledi.
Bu
durum,
Haai
efsanelerinin
tamamen
fedailer
hakknda, zellikle de seilileri ve
eitimleri
zerinde
dnmesinin

nedenini aklamaktadr.
Sinan'n 12.
yzyln ikinci
yarsndaki
liderlik
dneminden
itibaren balayan ve arka ya da
slm'a ait her eyi masals glere
balayan batl zihinlere mantksz ve
insanst
gelen
davranlara
tatminkr aklamalar sunan Haai
efsanelerinin ilk ortaya k safhas
bylece tamamlanm oldu. Ayr ayr
ama
birbirleriyle
balantl
hikyelerden
oluan
Haai
efsaneleri muazzam bir ekilde
geliti ama gittike gerekten

uzaklamaya eilim gsterse de bu

geliim net olarak tanmlanabilecek
aamalarla
gereklemedi.
Sz
konusu geliim, bu tip efsanelerin bir
ksmn bir araya getiren ve bunlarn
stne tamamen kendi rn olan,
fedailere dnyevi zevklerin sunulduu
"gizli cennet bahesi" hikyesini de
ekleyerek katkda bulunan Marco
Polo sayesinde popler bir ekle
brnd. Pek ou genel yaklam
olarak, yeni eklemeler yapmak iin
kendisinden
nce
gelenlerin
yazdklarn temel alm olsa da,

farkl yazarlarca, bazen ncekilere

paralel olan bazen de bunlardan
tamamen bamsz olarak kaleme
alnan yeni efsaneler ve belli baz
yeni blmler "uyduruldu." 12.
yzyln
sonraki
dnemlerinde,
Haailer hakknda syleyecek bir
eyleri olan btn batl vakanvisler,
seyyahlar ve dou Latin topraklarna
giden
elilerin
hepsi,
adeta
aralarnda szsz bir anlama
yapmasna, Haai efsanelerinin
sslenmelerine, yaylmalarna ve
meruluk kazanmalarna katkda

bulundular. Bir yzyl sonra efsaneler

artk byk yaygnlk kazanmlar ve
daha nce Mslman yazarlar
tarafndan oluturulan smil kart
"kara efsane"nin, slm leminde
zamanla smil inanc ve retileri
hakkndaki gerekler olarak kabul
edilmesi gibi, Nizarilerin yaamlarn
anlatan gvenilir gerekler olarak
kabul edilmeye balanmlard.
Haailer konusundaki ortaa
dnemi Avrupal kaynaklarn farkl
kategorileri hakknda kapsaml bir
inceleme
yapmak
bu
kitabn

amacnn dndadr. 12. yzyln

ikinci yarsndan 14. yzyl balarna
kadar sren dnemde, Haailer
hakkndaki belli bal efsanelerin
kklerini, ilk ortaya klarn ve belli
dnm noktalarn incelemek bizim
amacmza hizmet etmek iin yeterli
olacaktr.
Fedailerin kendi hayatlarn feda
etme
davranlarn
anlatmak
amacyla yazlm, bilinen ilk Avrupa
hikyesi,
1175
sonbaharnda
Suriye'ye
giden
Strasburglu
Burchard'a aittir. Burchard'n bu

hikyesi, kendisini diplomatik bir

grev iin Selahaddin Eyyubi'ye
yollayan I. Frederick Barbarossa'ya
yazd raporun, "Heyssessini'yi
(Haaileri) anlatt blmn iinde
yer almaktadr.
Burchard Haailerin, Sarazen
prensleri ve komu Hristiyan
efendileri zerinde, onlar feci
ekillerle ldrmeye eilimi olduu
iin byk korku salan bir prense ya
da
efendiye
sahip
olduklarn
anlattktan sonra, raporuna u
ekilde devam etmektedir:

Bu
ldrme
tekniklerini
uygulayanlar yle aklayabiliriz:
Bu prens dalarda, etraf yksek
duvarlarla evrili olduu iin, ok iyi
korunan kk kaps hari, hibir
yerden girilemeyen dnya harikas
meknlara sahiptir. Bu meknlarda,
kk yalardan itibaren eitilmeye
balanan, ok sayda kyl ocuu
bulunmaktadr.
Prens
onlara,
Sarazence, Roma dili, Yunanca ve
Latince gibi pek ok dil eitimi
verdirmektedir. Hocalar taralndan
bu
kk
ocuklara
ilk

genliklerinden yetikin bir erkek

olana
kadar,
topraklarnn
efendisinin her szne ve emrine
kaytsz artsz itaat etmeleri, eer
byle yaparlarsa, dnyevi tm
gzelliklerin
sahibi
olan
efendilerinin
onlara
cennetin
gzelliklerini
de
sunaca
sylenmektedir. Bunun yannda,
eer
O'nun
isteklerine
kar
karlarsa
ldrlecekleri
sylenmektedir.
ocuk
yata
alkonmalarndan
itibaren
bu
ocuklarn
hocalar
ve

efendilerinden
baka
kimseyi
grmemelerine ve birini ldrmek
iin prenslerinin huzuruna kana
kadar, dnya hakknda baka hibir
ey bilmiyor olularna dikkatinizi
ekerim. Prenslerinin huzuruna
ktklarnda, prens onlara verdii
emri
uygulayp
uygulamayacaklarn,
eer
uygularlarsa
onlara
cenneti
balayacan
syler.
Bunu
duyduklar anda hibir direni ya da
tereddt gstermeden kendilerini
O'nun ayaklarna atarak, byk bir

cokuyla
ne
emir
verirse
uygulamaya
hazr
olduklarn
sylerler. Bunun zerine prens her
birine altn bir haner verir ve
sradaki kurban kimse onun zerine
yollar.
Burchard
1175'de
Suriye'de
geirdii ksa dnem esnasnda,
henz ksa bir sre nce vuku
bulmu
Nizarilerin
baarsz
Selahaddin
suikast
giriiminin
hatras hl yerel halk arasnda
taze olduu iin, byk ihtimalle
Nizariler hakknda dilden dile dolaan

sylentileri duymu olmaldr. Bu

durum, diplomatik raporunda neden
Nizarileri anlatmay tercih ettiini de
aklamaktadr. Ama Burchard'n
yerel kaynaklardan szl olarak
edindii bu bilgileri ne kadar
dorulukla
raporuna
yanstt
bilinmemektedir. yle ya da byle,
Dou hakknda pek bilgisi olmayan
bir gzlemci olarak, Suriye'de
muhtemelen Frenklerden ve blgenin
yerlisi
Hristiyanlardan
edindii
bilgilerin doruluuna inandn ve
bu konudaki yazl kaynaklarn

yokluunda, hayal gcn kullanarak

ahsen paralar birletirip ve
hikyesinde
grnen
resmi
oluturup,
bylece
konuyu
toparladn
dndn
varsaymak
mantkl
olacaktr.
Burchard'n yazdklar ile Kutsal
Topraklarda otuz yla yakn zaman
yaayan ve muhtemelen blgedeki
Nizarilerle ahsen temasa geen
Surlu William'in bundan birka yl
sonra kaleme ald, ok daha doru
olan
Nizari
tanm
karlatrldnda, bu varsaym ok

daha mantkl hale gelmektedir.

Daha nce bahsedildii gibi Surlu
William, 1173'de Sinan'n elilerinin
Kuds kral I. Amalric'i ziyaret
ettiklerine bile ahsen tank olmutur.
Burchard'a gre ise Sinan sadece,
zapt edilemez dalarda yaayan
tuhaf bir halkn gzlerden uzak
efendisiydi. Sonu olarak, Nizarilerin
liderlerine olan adanmlklarndan
ayn ekilde etkilenen William, ne
daha sonra Hal evrelerinde
yaylacak olan yerel masallar
retmi, ne de hibir geree bal

kalmadan hayal gcn kullanp,

uzun sre Frenklerin bu konuda
zihinlerinin
bulanmasna
sebep
olmutur. Benzer ekilde, Yakn
Dou'ya geni apl bir seyahat
gerekletiren ve 1167 balarnda
Suriye'de kalan bir spanyol haham
olan Tudelal Benjamin de Nizarilerin
gizemli yaamlar zerine fanteziler
retmemitir. Esasen birka istisna
dnda, Hal dneminde Kutsal
Topraklarda uzun sre kalm
Avrupallar, Haai efsanelerinin
olumasna
nemli
bir
katk

salamamlardr.
Burchard'n Nizariler hakknda
yazdklarnda,
burada
"eitim
efsanesi"
olarak
adlandrabileceimiz,
Nizari
fedailerinin
seilmeleri
ve
eitimlerinde
kullanlan
gizli
tekniklerle
ilgili
ilk
yazl
deerlendirmelere
rastlamaktayz.
Szde fedailer gya ocukken
seiliyor ve greve yollanmak iin
hazr olana kadar, d dnyadan
tamamen soyutlanarak zel hocalar
tarafndan eitiliyorlard. Eitim,

seilen ocuklarn efendilerinden

gelecek her emre kaytsz artsz
uymalarn
salayacak
ekilde
hazrlanmt.
Bununla
birlikte
Burchard, dl eklinde tevik edici
bir etkenden de bahsetmektedir. Bu
dl Nizari liderinin, ballklarn
devam ettirme artyla fedailerine
vaat ettii cennetin anahtaryd. Bu
da,
eitli
ekillerle
Haai
efsanelerinde nemli bir yere sahip
olacak olan, eksik bilgilerle dolu
"cennet
efsanesf'nin ilk
yazl
deerlendirmesi
olarak
kabul

edilebilir.
Bugne kadar gn na km
orijinal
Nizari
kaynaklarnn
hibirinde,
Alamut
dneminde
fedailerden oluan bir tekilattan ya
da herhangi bir eitim tekniinden
bahsedilmemektedir. Byle bir ey
gerek olsayd, en azndan, o
dnemde
Nizarilerle
uraan
Snniler ve dier smil'i kart
ilere ait kaynaklarda bu tip
detaylar
bulunurdu.
ran'da
fedailerden oluan zel bir grubun
tekil edildiine dair bir iaret

yokken,
Suriye'de
Sinan'n
zamannda, geici bir sreliine de
olsa byle bir organizasyonun
kurulduu bilinmektedir.
Bu
nedenle,
sonraki
dnemlerdeki
batl
yazarlar
tarafndan
hi
aratrlmadan
kullanlan veya uyarlanan Burchard'n
sk eitim program hakknda
anlatt detaylar, zellikle de
fedailerin kk yata aikonmalar
ve izole bir ekilde uzun sre eitime
tabi tutulmalar, belki gerekten
olmu bir eyin son derece

abartlm ve masals bir hava

verilmi hali olarak kabul edilebilir.
Bunun yannda, fedailerin yabanc
diller zerine zel eitim aldklar
konusunda da herhangi somut bir
kant
yoktur.
Suriye
fedaileri
herhangi bir konuda eitilmi olsalar
bile, bu byk ihtimalle, ocuk
yatan itibaren zihinsel yaplarn
ekillendirmek ve belirlemekten ok,
sahada baarya ulamalarndan
emin olmak iin hazrlanm teknik
bir eitim olabilirdi. Ve ne olursa
olsun, fedailerin faaliyetleri ile ilgili

btn meseleler, Nizarilerin en st

seviyede gizlilikle koruduklar bilgiler
olurdu. Bu nedenle, gerek bilgilerin
Hristiyanlar ve Mslmanlar gibi
harici
unsurlardan
saklandn
varsayabiliriz.
Dolaysyla
Burchard'n, fedailerin seilileri ve
eitimleri zerine yazd detayl
rapor, sylentilerden yola klarak
hazrlanan hayali ve abartl bir
deerlendirme olarak gz nne
alnmaldr.
Hayali
eitim
program
anlatmnn
tersine,
Burchard'n

fedailere vaat
edilen cennete
deindii ksa blm, uydurma deil
byk ihtimalle o dnemdeki sapkn
Nizari inanlar
esas
alnarak
yazlmtr. nk bu konudaki
kaynaklara ulamak o dnemde
daha
kolayd.
12.
yzyla
gelindiinde Mslmanlar artk uzun
zamandan beri Kuran'n ilkeleriyle
yaamaya almlard ve Kuran'da
Allah'tan korkan ve O'na inanp,
doru yolu seenlerin, tpk slm
adna ehit olanlar gibi teki
dnyada sonsuza kadar cennette

yaama hakkyla dllendirecekleri

vaat ediliyordu. Cennet Kuran'da ok
net olarak tarif edilmiti. i
Mslmanlar tarafnda ise imamlar,
kyamet gnn de stlenecekleri
araclk vazifeleri sayesinde, kendi
yolundan
gidenleri
cennetle
dllendireceklerini vaat ediyorlard.
Gerek imamn yolundan gitmeyi
setiklerini dnen Nizari smilleri
ise kendilerini, doal olarak lmden
sonra cenneti hak etmi ayrcalkl
bir halk olarak gryorlard.
Bununla birlikte, btn Nizarilerin

ve fedailerinin cenneti hak etmi

olmalarnn, kendilerince belli baka
sebepleri de vard. mam Hseyin ve
yandalarnn
680'de
ehit
olmalarndan beri, ehitlik temas i
inan sisteminde nemli bir yere
sahipti ve ehitlik, tpk doru yolu
seenler ve inanlarnn ya da
imamlarnn hizmetinde hayatlarn
feda eden adanmlar gibi ayrcalkl
bir mertebeydi. Alamut dneminde
fedailerin Nizari halknn gzndeki
yeri de buydu. ster grevlerini
tamamladktan sonra gvenle geri

dnsnler,
isterse
hayatlarn
kaybedip
ehitlik
mertebesine
ulasnlar; yksek bir itibara sahip
oluyorlar, isimleri Alamut ve dier
belli bal Nizari kalelerinde bulunan
eref listelerine yazlyordu. Daha
nce yer verdiimiz, 13. yzyl
banda yaam ranl bir Nizari
tarihisi, airi ve devlet grevlisi olan
Rais Hasan tarafndan yazlan ve
trnn nadir rneklerinden olan bir
irde, bir Trk emirini ldren ve
teki dnyada cennetin gzelliklerine
kavumalarn
salayacak
olan,

inanlar yolunda kendilerini feda

etme frsat iin kreden
fedaiden bahsetmektedir. Mslman
kaynaklarda bulunan ve fedailere
atfedilen bir ksm dank ve ksa
yazda
da
benzer
fikirler
sergilenmektedir; rnein fedailerin
annelerinin umutla oullarnn ehit
olup,
cennete
gitmelerini
beklediklerinden bahsedilmektedir.
Burchard'n,
Nizarilerin
cennete
girme umutlaryla ilgili inanlarn
duymu olmas ok normaldir.
Burchard'n
yazdklarnda

cennete
kavuma
ile
ilgili
deerlendirmelerin yer almasnn
daha belirgin nedenleri de vardr.
Burchard Suriye'ye 1175'de, yani
Nizari
toplumunda
kyamet
safhasnn ilan ediliinden birka yl
sonra gitmitir. 1164 ylnda ran'da
ortaya kan bu beyanat, ksa bir
sre
sonra
Suriye'de
Sinan
tarafndan da akland. Konu ile ilgili
Mslman
kaynaklar
Sinan'n
1176'da, nasl olduysa kyamet
retisini yanl anlayan ve hibir
Ahlk kuralna bal
olmadan

yaamaya balayan bir grup Nizari

ile
bizzat
uramak
zorunda
kaldndan bahsetmektedir. Bunlar,
Nizari kart Mslman yazarlara
hazr bahaneler vermi, bylece
Nizariler
slm
hukukunu
reddetmekle ve Ahlksz bir yaam
benimsemekle sulanmlardr. Baz
Suriyeli tarihiler tarafndan kayt
altna alnan bu sulamalarn izleri,
Nizarilerin "kanunsuz yaadklarn,
Sarazenlerin kurallarna aykr olarak
domuz eti yediklerini ve herkesin her
kadnla birlikte olabildiini" syleyen

Burchard'n
yazdklarna
esin
kayna olmutur. Surlu William'n
yazdklarnda da benzer sulamalar
bulunmaktadr.
Btn
bunlar,
kyamet safhasnn ilann yanl
anlayarak
Ahlksz
davranlar
sergilemeye
balayan
Suriye
Nizarilerinin, 1170'lere gelindiinde
uzun
zamandan
beri
dier
Mslmanlar tarafndan sulanyor
olduklarn
ortaya
koymaktadr.
Suriye'de
kald
ksa
sre
ierisinde,
kyamet
safhasnn
ilanndan hemen sonraki yllarda

ortaya kan bu sulamalarn,

Burchard'n dikkatini ekecek kadar
yaygn olmas da ayn ekilde ok
mantkldr.
Burchard yarm yamalak da olsa,
Suriye Nizari toplumuna ilan edilen
kyamet
retisinin
en
temel
fikirlerinden biri hakknda da baz
eyler duymu gibi grnmektedir.
Daha nce de bahsedildii zere,
beklenen kyamet gn, ok bilinen
bir smil metodu olan ezoterik
anlamlandrma temelinde Nizarilerce
yeniden yorumlanmt. Buna gre,

gerek imam tanyan ve dorulara

inanan tek toplum olarak sadece
Nizarilerin btn dinlerin ruhani
gerekliini ve doru an

lamn anlayabilecek dzeyde

olduu, bu nedenle de cennetin
onlara bu dnyada sunulduu
savunuluyordu. Baka bir deyile,
dier btn Mslman ya da
gayrimslim dini topluluklarn aksine
Nizariler, toplu olarak cennete bu
dnyada kabul edilmilerdi ve
"davalarnn amac bu cennete
davetti. Burchard, Nizarilerin bu ok
nemli cennet yorumu hakknda
mutlaka bir eyler duymu olmaldr.
Yazsnn ieriinde, bunu temel

nokta
olarak
almasndan
bu
anlalmaktadr. slm hakknda
snrl ve saptrlm bilgilere sahip
olan dier Avrupallar gibi Burchard
da, dnemin Hristiyan evrelerinde
yaygn olarak bilinen, Mslmanlara
vaat edilen cennetin dourduu hissi
yap hakknda byk ihtimalle baz
eyler duymutu. 1143 ylnda
tamamlanan
Kuran'n
Latince
tercmesi,
slm'daki
cennet
inancnn
ortaa
Avrupallar
tarafndan renilmesini salamt
ve 12. yzylda Pedro de Alfonso ile

O'nun izinden gidenler, slm'daki

"cennet bahesi"nin sunduu dnyevi
zevklere eletirel bir dille vurgu
yaparak, slm'n ruhani bir din
olmadn,
bu
nedenle
de
Hristiyanlkla
karlatrlamayacan
savunmulard.
Avrupallarn
Kuran'daki
betimlemelerden
esinlenerek oluturduklar slmi
cennet kavram, bir zaman sonra
Haai efsanelerine de nfuz etti ve
bunun sonucu olarak Marco Polo'nun
detayl olarak tasvir ettii Nizarilerin

"cennet bahesi" ortaya kt.

Bu arada, cennet kavramnn
Burchard'n anlatmnda son derece
masals ve gerek tesi bir tarzda
ele alndn belirtmek nemlidir.
Burchard, bu insanlar iin cennete
giriin tamamen, insanst bir varlk
olarak resmettii Nizari liderinin
kontrol altnda olduunu syleyecek
kadar ileri gitmi, daha nce hibir
kaynakta dile getirilmeyen bir tarz
uydurmutur.
Burchard'a
gre,
Kuran'da yazd zere inananlarn
tanrdan korkmalar ve onun her

buyruuna itaat etmeleri gibi, fedailer

de liderlerine kar ayn tutumu
taknyorlardi. Burchard'a ait bu
kaynan
amacnn,
liderleri
tarafndan byk bir bask altnda
tutulan
fedailerin
artc
ballklarn aklamak olduu gz
nne alndnda yukardaki ifadeler
aslnda ok da artc deildir. Bu
balamda, Burchard'n raporunda
bahsettii Nizari liderinin, Suriye
Nizari toplumunda daha nce hi
kimseye nasip olmayan bir ne ve
itibara sahip olan Raid el-Din Sinan

olduunu hatrlatmakta fayda vardr.

Bu yorum, 1187'de lmnden ksa
bir sre nce Suriye'den geen
Endls
gezgini
bn
Cbeyr
tarafndan da ok ak bir ekilde
ifade edilmitir. Hayat hakknda pek
fazla ey bilinmeyen ve Ebu Firas
olarak tannan bir Nizari yazar
tarafndan kaleme alnan biyografik
bir almada Sinan, aziz bir
kahraman
olarak
gklere
karlmakta, O'na atfedilen eitli
mucizeler ve insanst hareketler
anlatlmaktadr.
Memluk

dnemindeki birka Snni yazar da,

muhtemelen
szl
kaynaklara
dayanarak Sinan'a atfedilen baz
insanst
glerden
ve
hareketlerden bahsetmitir. Btn
bunlar Sinan'n muazzam nnn
gstergesi olarak kabul edilebilir.
yle bir n ki; daha hayattayken
btn Suriye'ye yaylm, saptrlm
bir ekilde de olsa Burchard'n
raporunda kendisine yer bulmutur.
yle ya da byle "cennet
efsanesi" Burchard'n raporunda,
saptrlm bir halde de olsa olduka

dikkat ekici bir ekilde anlatlm,

bu sayede Haai efsanelerinde
srekli
olarak
yer
bulmutur.
Efsanelerin ilk ortaya klarndan
itibaren gittike abartlan bir seyir
izlemelerine paralel olarak, "cennet
efsanesi" de Nizarilerin cennetle ilgili
gerek inanlarndan daha da
uzaklat. Bata sadece tarikat
yelerinin ilahi cennete kavumak iin
verdikleri
ura
anlatlrken,
sonradan bu anlatm vaat edilen
cenneti tevik etmek iin Nizari lideri
tarafndan kurulan dnyevi cennet

bahesinde sunulan ehvet dolu

zevklere duyulan arzuya dnt.
Burchard'n, fedailerin eitimleri ve
seilmeleri zerine anlattklar da
ayn ekilde Haai efsanelerinin bir
dier temel noktas haline geldi ve
yeni
nesil
Avrupal
yazarlar
tarafndan
deiik
ekillerde
uyarland, gelitirildi ve sslendi.
Bylece 1175 itibariyle, Haai
efsanelerinin ortaya kp, Hal
evrelerinde ve Avrupal kaynaklarda
yer bulma aamas tamamlanm
oldu. 1170'lerin sonunda Burchard'n

imparator I. Frederick'e yazd

raporda yer alan Haai blm
artk tm Almanya'ya yaylmt ve
zellikle Lbeckli Arnold olmak zere
Kuzey
Avrupa'daki
pek
ok
aratrmac tarafndan rahatlkla
ulalabiliniyor ve kullanlyorlard.
Haailer hakknda syleyecek
bir eyleri olan, Burchard'dan sonraki
Avrupal yazarlarn neredeyse hepsi,
Burchard'n anlatmnda yer alan
detaylara ufak eklemeler yaparak,
fedailerin seimleri ve eitimleri
zerine hayali hikyeler kurmulardr.

Btn bu yazl kaynaklar, zellikle

fedailerin davranlarnn disiplin
altna alnmas iin cennet vaadi
temelinde, beyin ykama ile hileyi
akllca birletiren Dan eyhi
tarafndan
kullanlan
dhiyane
teknikleri anlatma amacyla kaleme
alnmlardr.
Daha
nce
de
deinildii zere, Surlu William szde
fedailerin eitimleri konusundan hi
bahsetmemitir ama Surlu William'in
Historia isimli eserinin devam
niteliinde kaleme alnanlar da dhil
olmak
zere,
12.
yzyln

sonlarndaki ve 13. yzyldaki btn

dier Avrupal kaynaklar, ufak tefek
deiiklikler ekleyerek, Yal Adamn
gelecekteki fedailerini ok erken
yata,
hatta
ocukken bazen
ailelerinden zorla alarak setiini,
sonra da onlar kendi saraynda
veya d dnyadan soyutlanm belli
yerlerde zel hocalar vastasyla
eittiini ve cennetin zenginliklerini
vaat ederek, srekli onlar aldattn
anlatmtr. Bu balamda Vitryli
James'in
yazdklar,
Haai
efsanelerinin ilk ortaya klarndan

sonraki gelimeyi veya bir sonraki

aamay temsil etmesi nedeniyle
zel bir nem arz etmektedir.
Vitryli
james'in
anlatm
aadadr:
Efendileri Yal Adam, bu halkn
ocuklarn gizli ve zevk dolu
yerlerde
[locis
secretis
et
delectabilibus] bytmekte ve onlar
zenle
eiterek
eitli
dilleri
rettirmekte, sonra da ellerine
haner vererek deiik vilayetlere
yollayp,
Hristiyanlarn
ve
Sarazenlerin
nemli
isimlerini

ldrmelerini emretmektedir. Eer

emrini yerine getirirlerse, ldkten
sonra, daha nce yaadklar zevk
dolu meknlardan bile gzel,
sonsuz ve muazzam zevklerle dolu
bir cennete [in paradiso post
mortem]
kavuacaklarn
vaat
etmektedir.
Eer
ballklarn
kantlayacaklar
bu
grevlerde
lrlerse, yandalar tarafndan
ehit addedilirler ve bu halkn
azizleri arasnda yerlerini alarak, en
byk onura sahip olurlard. Anne
ve babalar Yal Adam [Senex]

olarak arlan efendileri tarafndan

deerli hediyelere boulurdu... te
bu yzden bu zavall, beyni
ykanm
delikanllar
lmcl
grevlerine zevk ve nee ile
atlrlard.
nceden de bahsedildii gibi
Akka piskoposu Vitryli James, Surlu
William'dan sonra Latin Dou'da
Mslmanlarla ilikiler konusundaki
en bilgili Frenk gzlemcilerinden
biriydi. Kendine ait birka ssleme
katm olsa da, Nizari smilleri
konusundaki almas ounlukla

yaklak otuz yl nce William'n

yazdklarndan esinlenerek kaleme
alnmt. 13. yzyln ilk yarsnda
ortaya kan James'in almas,
Burchard'nkinden
farkldr
ve
gereklik derecesi asndan Sur
bapiskoposunun ok daha doruya
yakn tasviri ile Burchard'n son
derece hayali anlatmnn arasnda
bir yerdedir. William'dan farkl olarak
James, yerel kaynaklardan duyduu
hikyelerden daha fazla etkilenmi
grnmektedir
ama
Burchard'la
karlatrldnda, o dnemdeki

Nizari inancnn temel noktalar ve

fedailer konusu O'nun almasnda
daha net ve doru bir ekilde
anlatlmtr.
James,
Nizarilerin
"efendilerine gsterdikleri kaytsz
artsz balln dl olarak
sonsuz hayatla dllendirileceklerine
inandklar"n ve grevlerinden geri
dnemeyen
fedailerin,
halk
tarafndan
ehitlik
mertebesine
ykseltilerek, en byk onura sahip
olduklarn syleyerek doru bir
anlatm yapmtr.
Muhtemelen yerel azlardan

yararlanan Vitryli James'in de

fedailerin eitim program konusunda
syleyecek baz eyleri vard. Ama
Burchard'n almasnda bulunan
saptrlm detaylarn ounu kendi
almasna
katmayarak,
yerel
kaynaklardan edindii bilgilere kr
krne
inanmadn
ortaya
koymutur. Surlu William hari
kendisinden nce gelen btn
Avrupal yazarlar gibi james de
fedailerin
sonsuz
sadakatini,
kendilerine vaat edilen lmden
sonra cennete kavu ma umuduyla

ilikilendirmitir.
Gerek
Nizari
inanlarndan esinlenerek oluturulan
bu
ilikilendirme
eklinin,
Burchard'dan Marco Poloya kadar,
Nizariler zerine yaplan tm batl
almalarda
yer
aldn
vurgulamamz gerekir. Bu dnemde
sadece Surlu William ve Thietmar,
fedailerin balln cennet vaadi ile
ilikilendirmemilerdir. 13. yzyln
balarnda Kutsal Topraklar ziyaret
eden ve james'in ada olan Alman
gezgin Thietmar sadece Haailerin
lene kadar efendilerinin emirlerini

dinlediklerini belirtmekle yetinmitir.

Dahas, Marco Polo'dan nceki
hibir batl almada, fedailerin
eitildikleri
yerlerle,
kendilerine
bedensel zevkle rin sunulduu
dnyevi cennet arasnda belirgin bir
balant bulmak mmkn deildir.
Vitryli James'in almas, nemli
bir ynyle Marco Polo'dan nce
kaleme alnm dier btn batl
almalardan ayrlmaktadr. Szde
fedailerin eitildikleri meknlar, locis
secretis et delectabilibus yani gizli
ve zevk dolu meknlar olarak

adlandran ilk batl yazar O'dur ve

bunu yaparak bir ekilde Marco Polo
tarafndan
iyice
abartlarak
yaygnlatrlan "gizli cennet bahesi"
kavramna nayak olmutur. Aslnda
James bu anlatmnda, gelecein
fedailerinin eitimleri esnasnda belli
baz zevklerin tadn karttklarn,
bu sayede sonsuz bir dl olarak
kendilerine vaat edilen teki dnyaya
ait zevkleri tatmak iin daha hevesli
olmalarnn salandn kastetmitir.
Bununla birlikte James, bu szde
"gizli ve zevk dolu yerler" hakknda

ve gelecein fedailerine, eitimleri

esnasnda sunulan dnyevi zevkler
konusunda herhangi bir detay
vermemitir. Bu tip fikirlerin ve
imalarn, sonradan dou Latin
topraklarndaki Hallar arasnda da
yaylan, yanl anlalm ve hayal
gcyle gerekten uzaklam yerel
sylentiler temelinde gelimi olmas
olduka muhtemeldir. Bu balamda,
Suriye'deki Nizari topraklarna yakn
bir blgede bulunan Akka'daki uzun
yllar sren grevi esnasnda Vitryli
James'in, Masyaf, Kadmus, Kahf ve

Suriye'deki dier Nizari kalelerindeki

zengin
baheler
ve
suyollar
hakknda bilgiler edinmi olmas ok
doaldr.
Aslnda
James
incelemesinde sadece, "evresindeki
yerleim birimleri ve her tr
meyvenin ve msrn yetitirilebildii
verimli topraklara sahip vadileriyle,
byk bir konfora sahip olan" Suriye
Nizari kalelerinden bahsetmektedir.
Hasan
Sabbah'n,
Alamut
vadisine ok sayda aa diktirdii
ve blgedeki tarm ve sulama
sistemlerini gelitirdii bilinen bir

gerektir. Gelecekteki halefi BuzurgUmmid

de
benzer
geliimler
gerekletirmi ve kuzey ran'daki
Lamasar kalesini ynettii uzun
dnemde,
burasn
tamamen
deitirerek, "zevk dolu bir yer"
haline getirmitir. Sinan da dhil
olmak zere dier Nizari liderleri de
bu tip konularla ilgilenmiler, bylece
belli bal Nizari kalelerini konforlu ve
uzun sreli kuatmalarda hayatta
kalmalarn salayacak derecede
kendilerine yetebilecek bir tarm
olanana sahip yerleim birimleri

haline getirmilerdir. Bu nedenle

james'in, "gizli ve zevk dolu
meknlar" szyle sadece Nizari
kalelerini
kastetmi
olmas
muhtemeldir. Dorusu ne olursa
olsun net olan udur ki; James'in
anlatt zevk dolu meknlarla,
fedailere ballklarnn dl olarak
vaat edilen cennet arasnda kesin bir
ayrm
vardr.
Dier
yazl
kaynaklarda olduu gibi burada da
fedailerin motivasyonlarn salayan,
dnya tesi ilahi cennete kavumak
iin duyulan arzudur ve "zevk dolu"

eitim meknlar, lmden sonra

kavuacaklar cennetin sunaca
zevklerin birazn onlara tattrmak
amacn
tamaktadr,
james'in,
fedailerin kavumay arzuladklar
dnya tesi zevklerin, eitimleri
esnasnda tattklar zevklerden ok
daha fazla olduunu vurgulamasnn
nedeni de budur. O'na gre fedailerin
ballklar, Marco Polo'nun anlatt
gibi eskiden yaadklar zevk dolu
eitim meknlarna veya "bahe"
lere yeniden kavuma arzusundan
deil, daha ok hayatlarn feda

eden fedailer iin hazrlanm ilahi

cennetin sunaca sonsuz mutlulua
kavuma arzusundan g alyordu.
Yukarda anlatlan belli bal
noktalar nda, Vitryli james'in
Nizari
inanlar
konusunda
yazdklarnn, kendisinden nce konu
hakknda
bilgiler
aktaran
Burchard'dan ok daha doru bir
anlatm olduu ortaya kmaktadr.
Ayrca james, tpk dierleri gibi
Nizari liderini hilekr birisi olarak
gstermise de, O'nu insanst
glere
sahip
biri
olarak

resmetmemitir. Yine de Vitryli

james, "gizli ve zevk dolu meknlar"
fikrini ortaya atarak ve bylece,
sonradan
Marco
Polo'nun
yazdklarnda olduka abartlacak
olan Dan eyhi'nin dnyevi "gizli
cennet bahesi" kavramna n ayak
olarak, aslnda Haai efsanelerinin
oluumuna
nemli
katklar
salamtr. Bu nedenle Vitryli
James, Haai efsanelerinin ilk
destekilerinin en nemlilerinden
birisi
olarak
kabul
edilir
ve
incelemesi, efsanelerin ilk ortaya

klarnda nemli bir dnm

noktasn temsil eder.
Bir dier dnm noktas, Bosaulu
Helmond'un Slavlarn Tarihi isimli
eserinin devam niteliinde 1210
ylndan
nce
kaleme
ald
Chronide isimli eseriyle, Alman yazar
Lbeckli Arnold'a (l. 1212) aittir.
Arnold 1192deki Montferratl Conrad
suikastn aktarrken, dier yandan
da 'Heissessin' (Haailer) tarihine
de deinmitir. Bu noktada, Lbeckli
Arnold'un, vatanda Strassburglu
Burchard'n diplomatik raporuna

ulaabildiini
ve
bunu
ana
kaynaklarndan
biri
olarak
kullandn vurgulamakta fayda
vardr. Bununla birlikte, 1172'de Latin
Dou topraklarna ksa sren bir
seyahat gerekletirmi gibi de
grnen Arnold'un, dorudan kendi
elde ettii kaynaklar da mevcuttur.
Arnold metninde, 'Yal Adam'
hakknda duyduklarnn ilk bata
kulaa
sama
gelebileceini
syledikten
sonra,
ahitlerinin
gvenilirliklerini anlatarak pheleri
ortadan kaldrr ve yle devam

eder:
Bu Yal Adam, sahip olduu
byclk
gleri
sayesinde
lkesinin
insanlarnn
beynini
ylesine ykamtr ki; halk baka
hibir tanrya deil sadece O'na
inanmaktadr. Ayn ekilde tuhaf bir
tarzda halkn sonsuz mutluluk
vaatleriyle kandrmakta, bu sayede
insanlar yaamaktan ok lmek
istemektedirler. Pek ou, O'nun bir
szyle ya da ufak bir hareketiyle
bile ktklar yksek duvarlardan
kendilerini
aa
atabilir
ve

kafataslarnn paralanmasyla feci

ekilde lrler. O'na gre, grevleri
gerei birini ldren ve karlnda
intikam iin hayatlarna kylanlar en
kutsal
mertebeye
ularlar.
lerinden, bir bakasn ldrmeyi
ve bunun karlnda intikam iin
kendi hayatnn da son bulmasn
kabul edip, bu yolu seenlere Yal
Adam kendi eliyle bir haner
uzatarak,
bu
ekilde
onlar
kutsamakta, ardndan verdii iksirle
onlar
kendilerinden
geirip
uyuturarak, by yeteneiyle trl

zevklerle dolu ama gerekte bir hile

olan fantastik ryalargrmelerini
salamakta
ve
ardndan
eylemlerinin dl olarak bu
grdklerine sonsuza kadar sahip
olacaklar szn vermektedir.
Lbeckli Arnold'un yazdklar pek
ok ynyle ok nem arz
etmektedir. lk olarak Arnold, szl
kaynaklardan kendisine aktarlan
bilgilerin doruluu konusundaki
phelerini ortadan kaldrp, bu
kaynaklarn
gvenilirliini
tasdik
ederek, Hal evrelerinde doruluu

yaygn bir ekilde kabul edilen ilk

Haai efsanelerini de kabul etmitir.
Bu durum elbette efsanelerin ortaa
Avrupa'sna
aktarlp,
abartlmalarna byk bir imkn
salamtr. kinci ve ok daha
nemlisi, Yal Adam tarafndan
fedailere verilen uyuturucu iksirden
bahseden ilk batl kaynak budur.
Baka bir deyile, sonradan Marco
Polo ve dier batl kaynaklarda
kullanlacak
olan
ve
"haha
efsanesi" olarak adlandrlabilecek
yeni bir efsanenin douu Arnold

sayesinde
olmutur.
Fedailerin
haha
kullanarak
daldklar
ryalarla ilgili bu yeni efsane,
besbelli ki o dnemde Suriyeli
Nizarileri tanmlamak iin kart
Mslman
unsurlarca
kullanlan
aalayc tanmlamalardan domu
tur.
Bu
tanmlamalar
Arnold
sayesinde harfiyen yazl kaynaklara
aktarlmt. nc olarak Arnold'un
yazdklar, fedailerin kutsal cennetin
sunduu zevkleri bu dnyada
yaayabilecekleri aldatc ortam
anlatan "cennet efsanesi "ne de yeni

bir boyut kazandrmtr.

Lbeckli Arnold'un yazdklar,
Burchard
ve
Vitryli
James'in
yazdklarndan bile gerek ddr.
Dier Frenk yazarlar gibi Arnold da
Nizarilerin Yal Adam'n, fedailerin
beynini ykayan bir dzenbaz,
lmden sonra kavuacaklar cenneti
vaat ederek, saf fedailerin akln
elen bir hilekr olarak gstermitir.
Ama Yal Adam'n dzenbazl
Arnold'un anlatmnda yeni ve daha
sinsi bir ekle brnerek, hem
uyuturucunun hem de cennetin

zevklerinin
hileli
bir
ekilde
gsterilmesini
salayan
by
glerinin
etkisiyle,
fedailerin
kendilerini kurban etmeleri iin iki
ekilde motive edildikleri bir hal
almtr.
Bylece
fedailerin
kavumay
umduklar
teki
dnyadaki
dller,
Arnold'un
yazdklarnda
halsinasyonlar
grmeye neden olan uyuturucu bir
madde ile cennetin grntsn ve
zevklerini tattran, bu yolla fedailerin
aldatldklan dnyevi bir boyut
kazanmtr. Bununla birlikte Arnold,

Yal Adam tarafndan zellikle bu

ama iin oluturulmu "cennet
bahesi"ndeki zevkler konusunda
detaylara pek girmemitir; bu
detaylar Vitry'li James'in anlatmnda
gsterilen ve Marco Polo tarafndan
yazlan Haai efsanelerinde aynen
kullanlan "cennet efsanesi"nin bir
baka yndr.
Son
olarak,
Arnold'un
yazdklarnn bir dier mehur
Haai efsanesi olan, "lme atlama
efsanesi"nin de ilk tohumlarn
attn belirtmek gerekir. Nizari

fedailerinin, ballklarn gstermek

ve liderlerinin dmanlarna gzda
vermesini salayabilmek iin, O'nun
bir tek szyle yksek kulelerden ya
duvarlardan
aa
atladklarn
anlatan ve en etkileyici hikyelerden
biri olan bu efsane, kk farklarla
ortaa
dnemindeki
Avrupal
kaynaklarn
pek
ounda
kullanlmtr. Bu olay ilk olarak,
1194de Dan eyhini ziyaret eden
Champagneli Henry'nin raporuyla
balantl olarak Surlu William'n
yazd vakayinamenin Franszca

uyarlamalarnda
gemektedir.
Hatrlanaca zere Kont Henry,
Montferratl Conrad yerine Latin
Krall'nn bana gemiti. Batl
kaynaklara gre Nizari lideri bu
intihar gsterisini Henry'nin nnde,
Suriye Nizari toplumuna kar
herhangi kt bir plan tasarlamasn
engellemek iin dzenlemiti. Bu
efsane 13. yzyln sonlarnda
Avrupa'da olduka byk bir n
kazand. rnein, defalarca douya
seyahatler gerekletiren ve yazd
Latin tarihini 1321 'de Papa XXII.

John'a (1316-34) sunan Venedikli

tarihi Marina Sanudo'nun eserinde
de bu efsane gemektedir. Nizari
liderini Rex Arsasidarum olarak
adlandran Marino, Champagneli
Henry'nin nnde gerekleen intihar
gsterisinin 1193'de olduunu ifade
eder.
Efsanenin
farkl
versiyonlarnda; rnein yz eski
hikyenin topland mehur talyan
eserinde, Champagneli Henry'nin
yerini, nnde Yal Adam'n (l
Veglio) fedailerinin kaytsz artsz
ballklarn
kantlamak
iin

dzenledii
gsterinin
yapld
yksek rtbeli bir Avrupal olarak,
Alman imparatoru II. Frederick alr.
Lbeckli Arnold ise efsaneyi, Nizari
toplumunda
sadakati
gsteren
geleneksel bir gsteri olarak anlatr.
Bununla
birlikte,
phesiz
Champagne'li Henry ya da herhangi
baka nemli bir Avrupalnn nnde
byle
bir
intihar
gsterisi
yaplmamtr. Bu efsane, fedailerin
hahan etkisiyle muhtemelen hi
dnmeden lme atlayacaklar
varsaym stne gelitirilmi olabilir.

Sebebi ne olursa olsun, kendi

anlatmnda herhangi bir Avrupa
kralnn adn kullanmayan Lbeckli
Arnold, ksa bir zaman iinde
Avrupa'da poplerlik kazanan bu
efsanesine ok derinden inanm gibi
grnmektedir. Arnold gibi Ibn
Cbeyr de bu hikyeyi, Sinan
dneminde Suriye Nizari toplumunda
icra edilen geleneksel bir gsteri
olarak anlatmtr. Dier birka
Avrupal kaynakta da lme atlama
efsanesi gemektedir. 1273'te len,
Arapa
konuan
Kpti
tarihi

Georgius Elmacin (Cirgis el-Makin),

efsanenin bu sahnesini Hasan
Sabbah dnemindeki ran Nizari
toplumuna bile tamtr. Elmacin'e
gre, Nizari toplumunun kendisine
balln ilan etmesini isteyen
Seluklu sultan Melikah'n elisinin
gzn korkutmak iin baz fedailerin
intihar etmelerini emreden kii
Hasan'n
oluydu.
Elmacin'in
almasnn tamam bu tip tarihsel
hatalarla dolu.
L. Hellmuth, lme atlama
efsanesinin kkleriyle ilgili olarak

ilgin bir hipotez ortaya atmtr. Bu

efsanenin doulu versiyonlarnn,
byk ihtimalle Dou'da olduu
kadar Bat'da da yaygn olarak
bilinen antik skender destanndan
dorudan aktarldn
ya
da
destandaki popler hikyelerden
alnt yapldn iddia etmektedir.
skender
destannn
en
son
versiyonlarndan birine gre Byk
skender, sonradan lkelerini igal
edecei
Yahudilerin
elilerinin
gzlerini
korkutmak
iin,
askerlerinden bazlarna derin bir

vadiye
atlamalarn
emretmitir.
Batl yazarlar her zaman yaptklar
gibi
buna
kendi
eklemelerini
yapmlar ve Avrupal izleyicilerinin
gznde yazdklarn daha etkileyici
klabilmek iin, Nizarilerin lme
atladklar
sahneye,
Avrupa'nn
nemli ahsiyetlerini sokmulardr.
Frenkler ile Suriyeli Nizariler
arasndaki iliki 13. yzyln ilk
yarsnda da devam etti. Ama
Fransa kral IX. Louis ile Dan
eyhi
arasndaki
grmelerde
doruuna kan bu iliki, yaylmaya

devam eden Haai efsanelerinin

ortadan kalkmasna hibir ekilde
etki etmedi. Joinville ve kaynak
olarak kulland, Suriyeli Nizarilerinin
liderleri ile doktrinleri zerine bizzat
tartmalar yapan Bretonyal Yves
belki de, Haai efsanelerine hibir
katk yapmadan tarikat hakknda bir
eyler yazan tek 13. yzyl batl
yazarlarydlar. Daha nce de
bahsedildii zere her ikisi de,
sadece fedailerin ballklarn, ehit
olmu bir fedainin ruhunun, daha
yksek
snfa
mensup
birinin

vcudunda
yeninden
hayata
dnecei ve bu sayede daha rahat
ve keyifli bir hayata kavuacana
dair
szde
Nizari
inanna
balamakla yetinmilerdi.
1256 ylnda, ran Nizari devleti
Mool istilasnda ykld. Alamut'un
dnden hemen sonra, 1270'lerin
banda, Suriye Nizarileri ellerinde
kalan
bamszlklarn
ve
otoritelerini kaybederek Memluk
devletinin egemenliine girdiler. 1277
ylnda
Memluk
ordular,
Outremer'deki Hal egemenliini de

Suriye'de kk bir ky eridine

kadar drdler
ve 1291'de
Hristiyanln Kutsal Topraklardaki
son kalesi Akka kendi isteiyle
Memluklara teslim oldu. Daha nce
de anlatld gibi bu gelimeler,
Nizari
smilleri'nin
siyasi
varlklarnn ve glerinin yok
oluuna, bunun yannda da Haai
efsaneleri ile lmszletirilen, Latin
Dou'daki Frenk-Nizari ilikilerinin
son bulmasna neden oldu.
Nizariler, siyasi varlklarnn son
bulmasyla birlikte tarih sahnesinden

silindiler ve bundan sonra bar dini

bir unsur olarak hayatlarna devam
ettiler. Bunda, Suriye, ran ve dier
blgelerdeki Nizari topluluklarnn
varlklarn garanti altna almak iin
gizli bir ekilde yaamaya zel dikkat
gstermelerinin de pay bykt.
Sonu olarak, Alamut sonras
yzyllarda slm yazl tarihinde
Nizarilere sadece birka dank
kk blmde yer verildi. Bu
koullar altnda Avrupallarn, artk
hibir ilikilerinin kalmad Nizariler
hakknda yazmak ya da hayali

hikyeler tretmek iin ok daha az

nedenleri vard. in dorusu batllar
13. yzyldan sonra Nizarilerin
devam
eden
varlklarndan
bihaberdiler ve Avrupallarn Nizarileri
bir kez daha Suriye'de kefetmeleri
ancak 19. yzyln ilk yllarnda
mmkn
oldu.
Avrupallarn
Ortaan sonraki yllarnda ve
sonraki
yzyllarda
Nizarileri
unutmamalarn tek nedeni, gemite
sahip olduklar nd ve aslnda daha
ok Haai efsanelerinin Avrupa'da
yaygn
olarak
bilinmesinden

kaynaklanyordu.
13. yzylda deiik syleni
ekilleriyle "Haailer" ismi ve bu
ismi tayan uzak diyarlardaki
insanlar hakkndaki eitli hikyeler,
Douya seyahat eden Hallar ve
dier Frenkler tarafndan tm
Avrupa'ya
yayld.
Daha
ok
fedailerin ballklar ve Dan
eyhi'nin
gizemli
davranlar
hakkndaki bu hikyeler yle byk
etki yaptlar ki; Provans airleri
sklkla
sevgililerine
duyduklar
ball, Haailerin Yal Adam'a

duyduu
bala
karlatrdlar.
Haai efsaneleri artk, zellikle bu
tip efsanelerin Dou Akdeniz'deki
Venedikli ve dier talyan ticari
topluluklar tarafndan srekli olarak
aktarld talya'da gerek anlamda
kendi balarna ve serbeste
gelimeye balamlard.
Nizariler ile Avrupallar arasndaki
dorudan balantnn sona ermesinin
ardndan, Haai efsaneleri daha da
fazla sslendi; "hayalci cehalet"ten
kaynaklanan masallar artk tam
anlamyla sahneye kmt. Hal

byle iken, Ortaa Avrupa'snn en

nl gezgini Venedikli Marco Polo
(1254-1324), bizzat kendi gayreti ile
Haai efsanelerine yeni bir soluk
kazandrd.
Marco Polo'nun babas Niccolo
ve amcas Maffeo 1260'larda, 7 yl
boyunca Dou'da seyahat ettiler ve
in'deki Byk Han Kubilay'n (126094) sarayna kadar gittiler. nceden
de bahsedildii gibi Kubilay, bu
ziyaretten birka yl nce ran'daki
Nizari
kalelerinin
yklmasn
emreden Mngke'nin (l. 1259)

erkek kardei ve halefiydi. in'e

yaptklar ikinci seyahatte Polo
kardeler, Niccolo'nun on yedi
yandaki
olu
Marco'yu
da
yanlarnda gtrmeye karar verdiler.
Pololar 1271 yaznda Venedik'ten
ayrldlar ve Kasm 1271 'de Dou
seyahatleri iin Akka'dan yola
ktlar. Venedikli gezgin, Kirman
ve Horasan zerinden, 1273'te yani
buradaki Nizari devletinin yklndan
yaklak on yedi yl sonra ran'dan
getiler. Pololar ran'dan, Belh,
Badakistan ve bir zamanlar nemli

Nizari topluluklarna ev sahiplii

yapm olan Amuderya'nn yksek
kesimlerindeki Pamir'e ilerlediler.
Pamir Dalar'n geerek, az nfuslu
Nizari
topluluklarnn
yaad
Kagar
ve
Yarkand'a
indiler.
Ardndan gezgin grubu Byk Gobi
l'n geti ve nihayet Mays
1275'te Kubilay'n yazlk sarayna
ulat. Gen Marco Polo ksa
zamanda Kubilay'n sevgisini kazand
ve in'de kald on yedi yl boyunca
deiik ekillerde Byk Hakan'a
hizmet etti. Son grev olarak, bir

Mool prensesinin ran'daki lhanl

sarayna
yapaca
seyahatte
kendisine refakat etmeleri istenen
Marco Polo ve dier iki Venedikli
gezgin 1292'de dn yolculuuna
baladlar ve yl sonra 1295'te,
yirmi be yln ardndan Venedik'e
geri dndler.
Marco Polo'nun onurlu ve varlkl
bir vatanda olarak Venedik'te sakin
bir ekilde geirdii son yllar iinde,
sadece bir byk olay oldu. 1298
ylnda, Venedik kadrgalarndan
birinin komutasn ald ve bu kadrga

ayn yl, Venedikliler ile Cenevizliler

arasnda
sonradan
srekli
yinelenecek olan savalardan birine
katld. Bu savata Cenevizliler
Venedik filosunu kesin bir yenilgiye
urattlar ve aralarnda Marco
Polo'nun da bulunduu 7 bin
Venedikliyi esir aldlar. Cenova'da
kald hapishane'de Marco Polo,
nceden yapt seyahatleri yazya
geirmeye heveslendi ve biraz edebi
yetenee sahip ve grnd
kadaryla profesyonel bir hikye
yazar olan hapishane arkada

Rusticiano ya da dier adyla Pisal

Rustichello'ya, "Dou' nun krallklar
ve
harikalar"
hakkndaki
incelemesini
yazdrd.
Austos
1299'da Marco Polo hapishaneden
serbest brakldnda Rustichello,
Marco Polo'nun seyahat hatralarnn
orijinali olarak kabul edebileceimiz
almasn
tamamlamt.
talyancayla kark tuhaf bir eski
Franszca ile yazlan bu orijinal
alma
gnmze
kadar
korunamad ama yazlndan ksa
bir zaman sonra baz talyan

lehelerine, bunun yannda Latinceye

de evrildi. Bu mehur seyahat
hatratnn mevcut metinlerinin orijinal
olup olmadklar ile ilgili karmak
problemler,
Sr
Henry
Yule
(182089), H. Cordier (1849-1925),
Arthur C. Moule (1873-1957) ve
dier
modern
a
uzmanlar
tarafndan
ele
alnmtr.
Bu
aratrmalarla ilgili olarak burada
sadece, 14. yzyla ait ilk orijinal
Marco Polo metinlerinin, atlama,
deiiklik yapma ve yeni ifadeler
ekleme de dhil olmak zere pek

ok deiik ekilde tahrip edildiini

sylemek
yeterli
olacaktr.
Anlald kadaryla Marco Polo
sonradan
Venedik'e
dnnce
metinlerde
kendisi
de
baz
deiiklikler yapmtr. Bu srada hi
phe yok ki; Rustichello da orijinal
Franszcatalyanca metin zerinde
kendi dzeltmelerini yapm ve bu
revize edilmi metinler sonradan
Venedik diline ve dier lehelere
evrilmitir.
Marco Polo seyahat hatratnda,
Dou ran'daki yolculuklarn anlatt

blmde durur ve blgedeki pek ok

yerliden, burada otuz yl kadar
ncesine kadar var olan Dan Yal
Adam ve Haailer hakknda
duyduklarn
anlatmaya
balar.
Venedikli gezginin daha dorusu
yazcs Rustichello'nun anlatm
yledir:
Yal Adam kendi dillerinde
Alaodin eklinde sylenmektedir. Bu
adam, iki yksek dan arasnda
bulunan ve dnyada grlebilecek
en byk ve gzel bahe haline
getirdii
yksek
bir
vadide

yaamaktaym...
Burada,
grlebilecek en gzel evleri ve
saraylar ina ettirmi. yle ki; her
biri gk mavisi rengine kaplanm,
dnyann en nadide ssleriyle
donatlm, stlerinde canavar ve
ku figrleri ilenmi ipekten
perdelere sahip bu meknlar birer
dnya
harikasym.
Bunlarn
yannda baheye ok sayda
muhteem gzellikte eme ina
ettirmi ve bu emeler kk
kanallar
vastasyla
deiik
cephelerden saraylara balym.

emelerin bir ksmndan arap, bir

ksmndan st, bir ksmndan bal ve
bir ksmndan da tertemiz su
akmaktaym. Bu emeler, her tr
mzik aletini alabilen ve dnyadaki
btn kadnlardan ok daha ho
dans edebilen hanmlar ve gen
kzlarn gzellemeleri iin yaplm.
Hanmlarn grevi, burada her tr
zevk
ve
lezzetin
kendilerine
sunulduu delikanllar memnun
etmekmi. Delikanllara, eit eit
giysiler, yataklar, yiyecekler ve
bunun
gibi
pek
ok
zevk

sunulmaktaym.
Burada hibir
zc
konuma
yaplmaz,
elenceden, aktan ve keyiften
baka
hibir
ey
meru
klnmazm. Altn ve ipekten
yaplm elbiselere brl gen
kzlar srekli bahede ve saraylarda
nee iinde koturur, kendilerine
hizmet eden kadnlar gibi hi
konumaz ve baka hibir yerde
grnmezlermi. Ve bu sayede
Yal Adam, adamlarnn cennetin
bu
bahede
olduunu
dnmelerini
salarm.
Yal

Adam delikanllara, Muhammed'in

kendi dnemind e, tm isteklerini
yerine
getiren
Sarazenlerin
ldklerinde, dnyadaki tm zevk
ve
mutluluklar
bulacaklar,
diledikleri kadar gzel kadna sahip
olacaklar ve gzel baheler ve
iinden arap, bal, st ve su akan
muhteem
emeler
iinde
yaayacaklar
cennete
kavuacaklarn vaat ettiini anlatr,
kendisinin de onlara Muhammed'in
Sarazenlere vaat ettii gzelliklerin
bulunduu cennete benzeyen bu

muhteem
baheyi
sunduunu
sylermi. Bylece bu lkenin
Sarazenleri, tm gzellii ve
zevkleri ile bu bahenin gerekten
cennet olduuna inanmlar. Bunu
yaparak Yal Adam, halknn
kendisini
bir
peygamber
ve
Muhammed'in
yolda
olarak
grmesini ve kimi isterse onun
cennete
gireceine
inanmasn
salam.
Ve bu bahelere, Yal Adamn
birer kukla ve Haai haline getirmek
istedii adamlardan baka hi kimse

giremezmi. nk vadinin aznda,

bahenin giriinde, dnyadaki hibir
gten korkutmayacak kadar gl
ve zapt edilemez bir kale varm ve
bu kaleye byk bir dikkatle korunan
gizli bir kapdan girilebilirmi ve
baka bir yerden girmek mmkn
deilmi. Ve Yal Adam, bu
dalarda yaayan halktan on iki ile
yirmi yalan arasndaki erkek
ocuklarn
tahtnn
etrafnda
tutarm. Yiit, cesur birer sava
olmalar
beklenen
bu
erkek
ocuklar,
Muhammed'in

Sarazenler'e vaat ettii ve O'nun

onayyla girebileceklerine inandklar
cennete,
efendilerinin
isteklerini
yerine getirerek, yine efendilerinin
onayyla
girebileceklerine
inanyorlarm. Yal Adam her gn
onlara Muhammed'in cennet bahesi
ve onlar bu baheye nasl
sokabilecei
hakknda
vaazlar
verirmi. Btn bunlarn ne deninin
ne olduunu dnyorsunuz? Bazen
Yal Adam, kendisine sava ilan
eden ya da dman olan bir lideri
ldrmek istediinde, nce bu

ocuklardan drdn, altsn, onunu

ya da on ikisini; kan istiyorsa o
kadarn kendi kurduu cennete
koyarm. Kendilerine verilen afyonu
erek
uyuyakalan
delikanllar,
afyonun etkisiyle sanki yar l gibi,
gn gece uykuda kalrlarm.
Yal Adam uykudayken onlar alp,
bahesinde farkl odalara koyar ve
delikanllar uyandklarnda kendilerini
bahede bulurlarm.
Dan
Yal
Adam'nn,
Haailerin mkemmel derecede
sadk hale gelmeleri iin onlar nasl

eittii ile ilgili detaylara deinen

Marco Polo yle devam etmektedir:
Delikanllar
uyandklarnda
kendilerini yle muhteem bir yerde
bulurlarm ki; etraflarndaki tm bu
gzellikleri, Muhammed'in kitabnda
anlattklar gibi grrler, gerekten
cennette olduklarna inanrlarm.
Hanmlar ve gen kzlar btn gn
onlarn yannda kalr, ark syler,
onlara byk zevkler yaatr ve
delikanllar
bu
kadnlarla
istediklerini yaparlarm. Bylece
diledikleri her eye kavuan bu

delikanllar artk kendi rzalaryla

oradan kmay hi istemezlermi.
Size bahsettiim Yal Adam'n
saray
inanlmaz
gzelliklerle
doluymu. atafatl bir yaam
varm ve bu haliyle, dada sade bir
yaam sren halknn, kendisinin
byk bir peygamber olduuna
inanmalarn salarm. Yal Adam
Haailerinden herhangi birinin bir
yere
gidip,
birini
ldrmesini
istediinde, bir sre sonra bu
delikanllardan kendisini en memnun
edenlere yeniden afyon verip, onlar

uyutur, uykudayken saraydan ve

baheden dar karrm. Seilen
delikanllar
uyandklarnda,
kendilerini bahenin dndaki kalenin
iinde bularak byk bir aknla
kaplrlar ve kendi rzalaryla hibir
zaman ayrlmak istemeyecekleri
cennetten ayrldklar iin byk
znt duyarlarm. Yal Adam
onlar huzuruna arr, onlar da
derhal O'nun huzuruna gelir, byk
bir peygamber olduuna inandklar
bu insann nnde hayranlkla diz
kerlermi. Yal Adam onlara

nereden geldiklerini sorar, onlar da

cennetten geldiklerini sylerlermi.
Ve orada Muhammed'in, atalarna
anlatm olduu cennette olan tm
gzelliklerin var olduunu syleyerek,
grdkleri harikalar bir bir tekrar
eder ve yeniden oraya geri dnmeyi
ne
kadar
arzuladklarn
anlatrlarm. Bu srada orada
bulunan, baheyi hi grmeyip,
dinledikleri harikalardan derinden
etkilenen dierleri, lmeyi ve bu
sayede anlatlan cennete kavumay
arzular, o beklenen gnn kendileri

iin ne zaman geleceini sorarlarm.

Ve Yal Adam onlar yle
cevaplarm:
"Evlatlarm,
Muhammed
kendisine
itenlikle
hizmet
edenleri
cennetle
dllendireceini buyurmutur ve
bana sadk kalrsanz, sizler de ayn
ans elde edeceksiniz." Bu szleri
dinleyenler, lp cennete gitmeyi
ylesine arzularlarm ki; Yal
Adam'n lme yollad kiiler,
isimlerini duyduklarnda byk bir
mutlulua kaplrlarm. Bu sayede
pek ok lider ve Yal Adam'n pek

ok dman, mritler ve Haailer

tarafndan ldrlm. nk ancak
Yal Adamn istek ve emirlerini
yerine
getirdiklerinde
cennete
kavuacaklarna inanan bu insanlar,
lmden hi korkmadan lgnlar gibi
kendilerini atein ortasna atar,
yaadklar hayat kmseyerek,
kurbanlar
ile
birlikte
lmeyi
arzularlarm.
te
bu
gc
sayesinde zalim Yal Adam btn
evre lkelerde byk bir korku
salm.
Yal Adam ne zaman bir liderin

ya da nemli bir kiinin lmesini

istese, Haailerinden birini alp,
istedii greve yollar ve meleklerinin
onlar cennete gtrmesini dilediini,
grevlerini yerine getirdikten sonra
lrlerse
hemen
cennete
gideceklerini
sylermi.
Yal
Adam'n emrini alanlar byk bir
hevesle atlarak greve gider,
nceden yaadklar cennete tekrar
kavuacaklar midiyle Yal Adam'n
emrini yerine getirmek iin ellerinden
geleni yaparlarm. Bu yzden Yal
Adamn lmesini istedii birinin

kurtulduu grlmezmi.
Marco Polo, hatratnn sonunda,
Yal Adam'n am ve Krdistan'da
tm bu anlatlan uygulamalar ve
hareketleri aynen tekrar eden iki
yardmcsnn olduundan bahseder.
Ve Moollar tarafndan yl
kuatma altnda tutulduktan sonra,
Aloadin olarak bilinen Yal Adam'n
sonu gelir; kendisi ve btn
Haailer ldrlr, kalesi ve cennet
bahesi de yaklp yok edilir.
Marco Polo'nun, Dan Yal
Adam ve Haailer tasviri, Haai

efsanelerinin en abartlm halini

temsil eder; burada eksik olan
sadece lme atlama efsanesidir.
Polo, Dan Yal Adam'nn gizli
cennet bahesi hikyesini ortaya
atarak, efsanelere kendi de katkda
bulunmutur. Marco Poloya gre,
Yal Adam gelecekteki fedailerinin
gzlerini
boyamak
amacyla
ikametghndaki cennet bahesini
zellikle ina ettirmiti. nk onlara
vaat edilen teki dnyadaki cennet
zaten bir aldatmacadan baka bir
ey deildi. Bu nedenle, bu yoldan

karlm
ve
kandrlm
delikanllarn, atafatl bir tarzla
kendilerine sunulan trl bedensel
zevklerin birer bamls haline
geldikleri
cennet
bahesinde
geirdikleri ksa sre, fedai eitiminin
son ve en nemli safhasn
oluturuyordu. Bu hatratta haha
balants ya da efsanesi, dnyevi
bir grnmle karmza kan
"cennet efsanesi"ne yardmc bir
unsur rol grmektedir. Fedailer,
Lbeckli Arnold'un incelemesindeki
gibi cennete dair grdkleri hayali

grntlerle
aldatlmak
yerine,
cennet bahesine tanrken ya da
oradan karlrlarken, uyuturucu
etkisi olan bir madde ya da ila ile
uyutulmaktadrlar. Bu gizli bahe ile
Kuran'da tasvir edilen ya da
Muhammed (Hazreti Muhammed)
tarafndan inananlara vaat edilen
cennet arasnda byk benzerlikler
vardr. Marco Poloya gre, aslnda
Yal Adam, ktcl entrikalarn
daha kolay uygulatabilmek iin
kendini Hazreti Muhammed'in yerine
koymaya almtr.

Sonu olarak, fedailerin teki

dnyadaki
cennete
kavuma
umutlar, Marco Polo'nun hatratnda
dnyevi bir zemine oturtularak, bu
dnyadaki trl bedensel zevklere
sonsuza kadar sahip olma arzusuna
dnmtr.
Fedailer,
Yal
Adam'n sadk mritleri haline gelirler
nk sadece Kuran'da tasvir edilen
teki dnyadaki cennette olabilecek,
akllarna bile getirilemeyecekleri
zevkleri, ksa ama youn bir ekilde
tattklar o baheye geri dnmeyi
ok istemektedirler. Fedailer Yal

Adam'n
bahesindeki
zevkleri
tattktan sonra, artk teki dnyann
cennetini dnmemekte, sadece
Yal Adam'n kalesi ve saraylarnn
iinde bir yerde gizlenmi olan
bahesine kavuma arzusuyla yanp
tutumaktadrlar. Bu baheye girmek
Yal
Adam'n
kesin
kontrol
altndadr ve ikinci kez yani sonsuza
kadar buraya girebilenler, sadece
O'nun adna cinayet eylemlerini
gerekletiren Haailer ya da
fedailerdir.
Haailerin
hibir
tehlikeden korkmamalar ve lene

kadar
Yal
Adam'n
sadk
hizmetkrlar olarak kalmalarnn
sebebi budur.
Haai efsanelerinin daha eski
Avrupal
versiyonlar,
Marco
Polo'nun senteziyle net bir ekilde
toparlanm, ok gemeden standart
ve en popler halini almtr.
Venedikli gezgin, kendisinden nce
bu konuda yazan Avrupallara
herhangi bir atfta bulunmam,
Haai efsanelerine kendi yapt
katky gsteren bir bilgiye de
deinmemitir. Ama bu metin,

seyahatnamesindeki pek ok not

gibi, konu d bir not olarak
karmza kmaktadr ve bu da
metnin baka kaynaklardan yaplan
alntlar
ile
olutuunu
gstermektedir. Dan Yal Adam
ve Haailer ile ilgili metin hakknda
Marco Polo, hikyeyi ran'daki yerel
kaynaklardan elde ettiini iddia
etmektedir. Gerek ne olursa olsun,
o zamana kadar sadece Suriye
Nizarileri ile ilgili olarak ortaya km
olan Haai efsaneleri, Marco Polo
ile birlikte artk ran'a tanm ve

efsaneler ilk kez olarak Alamut

dnemi ran Nizari toplumuna da
atfedilmeye balanmtr. Dahas bu
dnmn, Asyal krallklar ve
onlarla ilgili olaylara "tankl"
Avrupal okuyucular tarafndan son
derece ciddiye alnan bu yeniyetme
Venedikli gezginin kabul grmesini
saladn
da
gz
nnde
bulundurmak nemlidir.
Marco Polo'nun, in'e yapt
yolculuk
esnasnda,
eksiden
Kuhistan olarak
bilinen Nizari
toprandan, yani dou ran'da yer

alan Horasan'n gneyinden getii

bilinmektedir. Burada harap olmu
bir kaleye denk gelir; sz konusu
kale bu blgede eskiden ranl
Nizarilere ait olan pek ok kaleden
biriydi. Ama yolculuk gzergh
zerinde, hatratnda st kapal
olarak bahsettii Alamut kalesi
bulunmamaktadr. Eer bu metnin
tmyle Marco Polo tarafndan
kaleme alndn kabul edersek, bu
durumda blgenin yerlilerinden eski
Alamut ve ran Nizari toplumu
hakknda
bilgiler
duymu

olabileceini,
dolaysyla
da
Haailer zerine yazd metnin
kiisel gzlemlere dayanmadn
farz edebiliriz. ran Nizari toplumunun
liderini Aloadin olarak isimlendirmesi
ve ran'daki Yal Adam'n Suriye'de
bir
yardmcs
olduundan
bahsetmesi de, ayn ekilde gen
Marco Polo'nun ran'dan geerken
duyduu detaylardan olmaldr. Ama
buradaki Yal Adam Alo adin
gerekte, ran'daki Nizari devletinin
sondan bir nceki lideri olan III. Ala
ed-Din Muhammed'den (1221-55)

bakas deildir. Son lider ise,

1256'da Mogollara teslim olan ve
bundan birka ay sonra da
Moolistan'da ldrlen, Ala edDin'in olu Rkn el-Din'dir. 1256'da,
kalenin Moollarca yklmasndan
ksa bir sre nce Alamut'u ziyaret
eden gzlemci Cveyni, burada
Marco Polo'nun anlatt "bahe"ye
dair bir ize rastlamamtr. Ayn
ekilde ne Raid el-Din ne de baka
Mslmanlara
ait
kaynaklar
tarafndan randa, smillere ait
byle bir bahenin varlndan

bahsedilmemitir. Ama Cveyni,

Alamut'ta
karlat
su
kaynaklarndan, sarnlardan ve
depolama
tekniklerinden
ok
etkilendiini ifade etmitir.
Marco Polo'nun, Strassburglu
Burchard, Lbeckli Arnold ve Vitryli
james'e kadar varan eitli oturmu
bilgilerin etkilerinin ak olarak
grld hatratnn, Avrupallarn
kalplam grn yansttn
inkr etmek mmkn deildir.
Dolaysyla Marco Polo, otuz yl
nce ran'da, buradaki Nizari lideri

hakknda
toplad
bilgilerle,
Avrupa'da yaylan ve muhtemelen
1295'te seyahatinden dndnde
kendisinin de Venedik'te duyduu,
Suriye
Nizarileri
hakkndaki
efsaneleri farknda olarak birbirine
kartrm
gibi
grnmektedir.
Marco
Polo'nun,
Cenova'daki
hapishaneden
ktktan
sonra,
seyahatinde kaleme ald baz
notlar zerine Dan Yal Adam ve
O'nun Haaileri metnini ina etmi
olmas da muhtemeldir. Daha nce
de belirtildii zere, hayatnn son

yirmi ylnda, seyahatnamesinde bu

tip
revizyonlar
ve
eklemeler
yapmtr. Bu balamda Rustichello
ve dier yazclar da rol oynam
olabilirler. Btn bu gstergeler,
Venedikli gezginin sz konusu metni
tamamen ran'daki kaynaklardan
duyduklaryla
kaleme
almad
sonucuna
varmaktadr.
Metinde
yazd belli bal noktalarn, baz
Avrupallarn Suriye Nizarileri ile ilgili
yazdklarndan izler tamasn bir
yana
braktmzda
bile
bu
yorumumuzu dorulayan pek ok

kant bulunmaktadr.
Marco Polo, kendisinden nceki
Rubrucklu William gibi, ranl Nizariler
iin genel olarak, o dnemdeki
Mslman
rakiplerin
ran'daki
Nizarileri
tanmlamak
iin
kullandklar
"Mulhid"
(oul
Malahida) isminin "Mulecte" ve
"Mulehet" gibi bozulmu hallerini
kulland. rnein, metnin giri
cmleleri u ekildedir:
nceden de bahsedildii gibi
Mulecte, Dan Yal Adam olarak
bilinen kt yrekli bir prensin uzun

yllar nce yaad lkenin addr.

Bu lkede, Sarazenlerin kanununa
gre dinsiz olarak grnen bir halk
yaamaktaym.
Sarazenlerin
dilinde Mulecte, dinsizlerin yaad
yer anlamna gelmektedir. Burada
yaayan insanlara da Mulehetici
yani tpk Hristiyan alemindeki
Patariler gibi, kurallara aykr
yaayanlar denmektedir.
Marco Polo metninde, talyanca
sylenii "Askiskin" gibi deiik
ekillerde grnen "Haai" ismini de
ranl fedaileri yani Yal Adam'n

Haailerini
tanmlamak
iin
kullanmtr. Daha nce de belirtildii
gibi
Haailer
terimi,
Hal
evrelerinde
Suriyeli
Nizarileri
tanmlamak iin kullanlyordu ve
Arapada Nizarileri tanmlamak iin
maksatl olarak karlm haihi
kelimesinin
deiik
sylenme
ekillerinden
tremiti.
Bununla
birlikte, haihi kelimesi ya da
deiik syleni ekilleri Farsada
ya da ran'da hibir zaman yaygnlk
kazanamad;
burada
Nizariler,
Mslman
kartlar
tarafndan

malahida adyla armyorlard.

Dolaysyla
Marco
Polo'nun
"Haailer" ismini ranl kaynaklardan
duymu olmas mmkn deildir.
Bunun yannda, Marco Polo'nun
ran Nizari liderini "Dan Yal
Adam" olarak adlandrmasnda da
gariplikler vardr. Daha nce de
belirtildii gibi bu tabir Suriye'deki
Nizari lideri iin Frenkler tarafndan
kullanlyordu. ranl dindalar deil
ama Suriyeli Nizarilerin liderlerine,
genel olarak Mslmanlkta sayg
ifade eden bir isim olarak kullanlan

eyh ya da efendi eklinde hitap

ettikleri bilinmektedir; bu isimler ayn
zamanda "byk" "yal" anlamlarna
da geliyordu. Bununla birlikte,
Bernard Lewis'in gzlemledii zere,
Hallar bu terimi Latinceye, eski
Franszcaya
ve
talyancaya
evirirlerken, ikinci anlam olan "yal
adam" alarak, vetus, vetulus,
senex, viel, veglio gibi kelimeler
kullanmlardr.
Oysa
senior,
segnors ve dominus gibi kelimler bu
terimin gerek
karlklardrlar.
Sonradan, eyh kelimesinin bu yanl

tercmesi ile Suriye Nizari liderinin

yaad da kalesi arasnda
balant kurularak, "Dan Yal
Adam" manasna gelen Vetus de
Montanis veya Viel de la Montaigne
terimleri
ortaya
karlmtr.
Dolaysyla, Suriye Nizari liderine
verilen bu isimler, Hallarn kendisi
tarafndan
karlm
gibi
grnmektedir; nk o dnemdeki
Arapa ve Farsa hibir kaynakta bu
ismin Arapa doru karl olan
eyhl Cebel terimi gememektedir.
1167'de Suriye'den gemi olan

spanyol haham ve gezgini Tudelal

Benjamin, Suriye Nizari liderinden
"eyh el-Haain" adyla bahseder
ve halk arasnda byk (zagen)
olarak tanndn da ekler. Btn
bunlardan, baz modern dneme ait
tarihi hikyelerde yer alan Arapa
eyhl Cebel teriminin, Hallar ve
onlarn batl vakanvisleri tarafndan
konulan ismin Arapaya evrilmi hali
olduunu farz etmek
mantkl
olacaktr. Dorusu ne olursa olsun,
ne Nizariler ne de rakipleri, Nizari
halknn merkezi lideri iin eyh,

eyhl cebel ya da bunun tam

Farsa karl olabilecek piri
kuhistan gibi isimler kullanmazken,
Marco Polo'nun bu ismi ran'da
duymu olmas mmkn deildir.
Marco Polo'nun, Dan Yal
Adam ve O'nun Haaileri ile ilgili
yazd metnin, ran'da duyduu baz
detaylar ile Avrupa'da yaylm olan
Haai efsanelerinin bir karm
olduuna ve bunun zerine tamamen
kendi hayal rn olan Yal Adamn
gizli cennet bahesi hikyesini de
eklediine pek phe yoktur. Marco

Polo'dan nceki hibir Avrupal

kaynakta yer almayan bu "bahe",
aslnda Kuran'daki cennet tasvirinden
esinlenerek yaratlmtr. ranl ve
Suriyeli Nizariler arasndaki ban
farknda olan Marco Polo, belki de
Rustichello ve sonraki yazclarnn
da
yardmyla
seyahatnamesini
derlerken, harap olmu bir kale
grd
ve
blgedeki
Nizari
smilleri hakknda yerel hikyeler
duyduu ran'da yapt yolculua,
ayr
bir
not
olarak
Haai
efsanelerinin "tam" halini ekleme

frsatn kullanmtr. Ve ran'da bu

masallar duyduunu iddia ettii yl
1273 yani buradaki Nizari devletini
yklndan sadece on yedi yl
sonradr ve Polo, Nizarileri ve Yal
Adam, sanki ok uzun zaman nce
yaam gibi anlatmaktadr.
Seyahatnamenin Latince, eski
Franszca ve pek ok talyan
lehesine evrilmi halleri 14.
yzyln ikinci yarsndan itibaren
btn Avrupa'ya yaylm, Marco
Polo'nun adalarnn zihinlerini
bulandrmtr. Yal Adamn cennet

bahesi
hakkndaki
hikyesi
Avrupa'da o kadar ilgi grmtr ki,
konu ile ilgili nceki metinleri glgede
brakmtr. Ve Marco Polo'nun
Haai efsaneleri, sonraki nesillerle
ait Avrupal yazarlar tarafndan
"Haailer"in gerek tarifi olarak
kabul edilmitir.
Kuzey talya blgesinden bir
Fransisken rahibi ve 13237 yllarnda
in'e seyahat gerekletiren bir
baka
mehur
seyyah
olan
Pordenoneli Odoric'in (l. 1331)
almas,
yazdklarnn
kendi

gzlemleri
ve
tecrbelerinden
ktn iddia etse de, "Haailer"
hakknda ve neredeyse tamamen
Marco Polo'dan esinlenerek yazlm
ilk Avrupa metnidir. Odoric 1328'de
talya'ya geri dn yolculuu
srasnda, Melistorte adn verdii
kuzey ran'n Hazar kysnda,
muhtemelen Alamut vadisinin yer
ald blgeden geti. Odoric,
seyahatnamesinin bu ksm ile
balantl
olarak
Dan
Yal
Adamndan bahseder.
Ve bu lkede Senex de Monte

[Dan Yal Adam] adnda, iki da

duvarla evreleyen yal bir adam
varm. Duvarlarn iinde dnyada
grlebilecek en gzel ve billur
emeler akarm. Bu emelerin
yannda ok sayda gzel bakireler,
salkl atlar bulunurmu. Yal
Adamn tek bir szyle, insan
bedeninin arzulayaca her tr zevk
oradakilere sunulurmu ve bu
yzden bu lkenin insanlar buray
cennet
olarak
adlandrmlar.
Bahsettiimiz yal Senex gzne
kestirdii yiit genleri ina ettirdii

bu
cennete
alrm.
Baz
emelerden bol bol arap ve st
akarm.
Yal Senex, intikam almaya ya
da bir baronu ya da kral ldrmeye
karar verdiinde cennetin efendisi
olarak, setii genleri cennetine
alr, hedefindeki kral ya da baron
hakknda bilgi sahibi olmalarn
salar, bu srada da bir sreliine
meknn keyfini srmelerine izin
verir, ardndan da onlara hibir ey
hissetmemelerini salayacak bir iksir
verir, tamamen uykuya daldklarnda

onlar cennetten dar karrm.

Delikanllar uyanp cennetten dar
karldklarnn
farkna
vardklarnda, yle zlrlermi ki
oraya geri dnmelerini salayacak
her
eyi
yapacak
durumda
olurlarm. Sonra Yal Adamn
huzuruna karlrlar, Yal Adam da
onlara, O'nun adna birini ldrme
grevini stlenmeden cennete geri
dnmelerinin mmkn olmadn
anlatr, baarya ulasnlar ya da
ulamasnlar herhangi bir grevi
kabul ederlerse, onlar cennete geri

alacan ve orada sonsuza kadar

yaamalarna
izin
vereceini
sylermi.
Bylece byk bir
hevesle grevi stlenen bu gen
delikanllar, Yal Adamn gzne
kestirdii
hasmn
kesinlikle
ldrrlermi. Bu yzden Dounun
tm krallar Yal Adamdan ok
korkarm ve ona yksek vergiler
derlermi.
Tatarlar dnyann byk bir
ksmn
egemenlikleri
altna
aldklarnda, byk bir fkeyle
umutsuzca cennetinden pek ok

hevesli genci darya yollayarak,

ok sayda Tatar byn ldrten
Yal
Adam'n
cennetini
ele
geirmiler. Yal Adamn yaad
ehri kuatp, O'nu yakalam ve feci
bir ekilde ldrmler, bu sayede
de intikamlarn almlar.
Haai
efsanelerinin,
Marco
Polo'nun yazdklarna ok benzer bir
eklinin, Ftm halifesi el-Hkim'in
(996-1021) kronolojik bir biyografisini
de ieren Arapa aibeli bir yknn
bir ksmnda karmza kmas
ilgintir. Avusturyal arkiyat joseph

von HammerPurgstall, bu yknn

Srat amir elm'minin el-Hkim
biAmr Allah bal tayan tek
kopyasn
kefediini
1813'de
Viyana'daki
mparatorluk
Ktphanesinde
(bugnk
Milli
Ktphane) aklad ve Haai
efsanelerini
ieren
bu
metni,
Franszca tercmesiyle birlikte ksa
bir not olarak yaynlad. 1430'da
tamamlanan bu almann sahibi,
muhtemelen
yaynlanan
eserin
prestijini
ve
nn
artrmak
amacyla, yanl ama maksatl bir

ekilde mehur Mslman biyografi

yazar bn Kallikan (l. 1282) olarak
gsterildi. Bu alma muhtemelen
Suriye
Memluk
dneminin
sonlarnda,
Haai
efsanelerini
zellikle de Marco Polo ve
Pordenoneli
Odoric'e
ait
versiyonlarn bilen Snni ya da daha
byk bir ihtimalle Hristiyan bir Arap
tarafndan kaleme alnd.
Bahse konu ykye gre,
smillerin lideri olan smil adndaki
ahs, yamalad bolca mcevher
ve etrafndaki fidavileriyle (fedai) ilk

bata
Trablusgarp'ta
ortaya
kmt.
Ardndan
Suriye'ye,
blgedeki
kale
ehirlerinde
yaayanlar tarafndan byk bir
konukseverlikle karland Masyafa
gitmiti. Burada daha fazla fedai
kazanabilmek iin, ortasnda drt
katl muhteem bir kk bulunan,
gzel emelerle dolu kocaman bir
bahe ina ettirmiti.
Kkn
pencerelerinde altn ve gmle
ilenmi yldz figrleri vard ve
odalarn ii her tr lksle doluydu. Bu
odalar, Msr'dan kendisiyle birlikte

getirdii gzel kyafetler iindeki, mis

gibi kokan erkek ve kadn kleler
indi. Baheyi en gzel bitkiler,
iekler ve meyvelerle, bunun
yannda en gzel hayvanlar ve
kularla doldurmutu. Ayrca smil'in
burada kendisi iin ina ettirdii,
evresi
duvarlarla
kapl
patikalarndan baheye gidilebilen iki
katl bir evi vard. smil evinde
halkna
gn
boyu
elenceler
dzenlerdi. Ve akam olduunda,
karakterlerinin salamlndan emin
olduu gen delikanllar seer ve

yanna oturturdu. Bu genlerle mam

Ali'nin mkemmel zellikleri zerine
sohbet ederken onlara, gizlice
ikilerine katt ve bir sre sonra
derin bir uykuya dalmalarna neden
olacak bang ya da buna benzer
uyuturucu bir ila verirdi. Ardndan
smil uykuya dalm genlerden
birini baheli kke tar, gen
delikanlya her tr keyfi tattrmalar
emredilen erkek ve kadn klelerin
gzetiminde onu orada brakrd.
Uykudaki adam kafas karm bir
ekilde uyandnda, kleler ona u

anda cennette olduunu ve ldkten

sonra oraya tekrar geri dneceini,
nk kaderinin byle yazldn
sylerlerdi. Gen adamn, kkn
gzelliinden ve orada tecrbe ettii
zevklerden ylesine gz kamard
ki; uyank m yoksa ryada m
olduunu anlayamazd. Bir sre
sonra kleler ona u anda ryasnda
cenneti gryor olduunu sylerlerdi.
Gece yarsn iki saat getikten
sonra, smil geri dner ve gen
adama bu bahede yaadklarn bir
sr olarak saklamasn emreder,

ayrca bu grd tm gzelliklerin,

Ali'nin kendisine bahettii bir mucize
olduunu sylerdi. Ardndan altn ve
gmle kapl tabaklarda gen
adama lezzetli yemekler, bunlarn
yannda da yine bang katlm ikiler
ikram ederdi. Gen adam tekrar
uykuya dalar dalmaz, baheden
darya tanarak, smil'in evine
tanr, orada uyandktan sonra
kendisine, grdklerinin rya deil
gerekten cennet olduu anlatlrd.
Hz. Ali'nin bundan byle kendisini
yanda olarak kabul ettii ve eer

srrn saklar ve smil'e hizmet eder,

O'nun emrinde ehit olursa, cennette
grd o yerin aynsna sonsuza
kadar kavuaca sylenirdi. Ama bu
srr herhangi birine anlatrsa,
imamn dman olur ve mrnn
sonun kadar bu bela peini
brakmazd. te smil, kendisini
ne kavuturan adanm fedailere bu
ekilde sahip oluyordu.
Birka yl sonra Nizariler zerine
kendisi de dmanca bir alma
kaleme alan von HammerPurgstall'un
bu
hikyeyi
ciddiye
aldn

vurgulamak gerekir. Sz konusu

hikyeyi,
Marco
Polo'nun
yazdklaryla ilikilendirerek, Suriye
ve
ran'da
gerekten
Nizari
bahelerinin bulunduuna dair bir
kant olarak kabul etmitir. Ki bu
karmn gnmzde artk tamamen
temelsiz olduu aa kmtr. Tam
tersine, Yal Adam'n "gizli cennet
bahesi" Marco Polo'dan nceki
hibir kaynakta yoktur ve Marco
Polo Haailer hakkndaki bu bilgiyi
Suriye'deki Arapa kaynaklardan
edinmi olamaz. Dolaysyla bu

Arapa hikyenin kendisinin, zellikle

Marco Polo ve Odoric'e ait Avrupa
kkenli efsanelerden belki de
dorudan
etkilenilerek
kaleme
alndn varsaymak ok daha
mantkl olacaktr. Bu kaynaklardan
daha sonraki zamana ait olan bu
Arapa hikye ayn zamanda, Latin
Dou'daki
Hristiyan ve
Hal
evrelerinde
yaylan
Haai
efsanelerinin, dounun popler bilim
ve edebiyat zerinde, zellikle de
Nizarilerin zamannda politik bir gce
sahip olduklar ve halen Nizari

kalelerinde ikamet etmekte olanlarn,

tarikatn
gemi
zaferlerini
hatrlatt Suriye'de dolayl olarak
etki sahibi olduunun da kantdr.
Bununla birlikte Marco Polo'nun
metninin ve Srat'n, Nizarilerle
alakal olmayan daha eski doulu
kaynaklardan, rnein mehur Binbir
Gece Masallar kitabndan en
azndan ksmen de olsa etkilenmi
olmas imknsz deildir. Gerek ne
olursa olsun, u anki bulgularla
masals Srat el-Hkim'de yer alan
Haai efsanelerinin kkeni ile ilgili

kesin bir ey sylemek tam olarak

mmkn deildir.
Ortaan sonlarndan itibaren
19. yzyla kadar, Avrupallarn
Nizari smilleri hakknda sahip
olduklar bilgiler, Hallarn ve
vakanvislerinin
konu
hakknda
aktardklarnn tesine geememitir
ve meydan bata Haai efsaneleri
olmak zere, eitli abartl yorumlar
ve masals metinlerin hkimiyetine
kalmtr. Rnesans dneminde,
Kutsal Topraklara giden bir gezgin ya
da bir hac aday tarafndan yazlan

metinlerde ara sra Nizarilerden

bahsedilse de yeni bir bilgi ortaya
kmamtr. rnein 1480 ve
1484'te Kutsal Topraklar iki kez
ziyaret eden Dominikli papaz Felix
Fabri, blgedeki halklardan biri
olarak Haailerin adn zikreder ve
sadece aadaki gibi baz eski
ykleri tekrar eder:
Burada,
sadakatlerinin
sonucunda
sonsuz
mutlulua
erieceklerine
inandklar
iin
liderlerine derinden bal olan
Haailer adnda Muhammeti bir

halk bulunuyormu. Liderleri bu

halkn gen delikanllarna eitli
diller retir ve onlar krallarna
hizmet etmek zere eitli krallklara
yollarm. Bylece gerektii zaman,
herhangi bir
kraln hizmetkr
tarafndan zehirlenerek ya da baka
bir ekilde ldrlmesi mmkn
oluyormu. Eer hizmetkr, kral
ldrdkten sonra kamay baarr
ve lkesine geri dnerse, zenginlik,
onur ve itibarla dllendiriliyor, lrse
lkesinde en yce mertebe olan
ehitlie ykseltiliyormu.

Ayn dnemde yani 14. yzyln

ortalar itibariyle "assassin" kelimesi,
Suriye'deki bir tarikatn ismi yerine,
talyanca, Franszca ve dier Avrupa
dillerinde yeni bir anlam kazanm,
profesyonel bir katil iin kullanlan bir
isim halini almt. Gnmze kadar
gelen bu kullanmn Avrupa'daki ilk
rnei talya'da ortaya kt. Mehur
talyan airi Dante (1265-1321), La
Divina Commedia isimli eserindeki
Inferno isimli irin 19. ktasnda
kalle bir suikastdan (le perfido
assassin) bahseder ve Floransal

tarihi Giovanni Villani (l. 1348)

Lucca
lordunun,
bir
dman
ldrmesi iin Pisa'ya suikastlarn
(i suoi assassini) yollamasn anlatr.
Dolaysyla, aslnda Avrupallar
derinden etkileyen ve "assassin"
kelimesinin
Avrupa
dillerinde
yerlemesini
salayan,
Nizari
smillerinin fedailerinin sadakatleri
ve
kendi
hayatlarn
feda
edilerinden
ok,
"Haailer"le
zdeletirilen ldrme tekniiydi. Bu
kullanmn iyice yaygnlamasyla
birlikte, "Haailer" teriminin kkeni

yavaa unutuldu ama te yanda

zellikle
Haai
efsanelerinin
etkisiyle,
tarikatn
Avrupa'da
grd ilgi gittike artt.
Tamamen
Nizarilerin
tarihini
inceleyen ilk batl alma 1603
ylnda Fransa'da yaynland; yazar
Fransa kral IV. Henry'nin yannda
alan bir devlet grevlisi olan Denis
Lebey de Batilly idi. Yazar, Jakoben
bir rahibin ellerinde can veren Fransa
kral III. Henry'nin ldrl bata
olmak zere, "un religieux assasin
portecouteau" olarak telaffuz ettii

Avrupa'daki politik cinayetlere byk

ilgi duyuyordu. Hristiyan rgtler
tarafndan
dzenlenen
bu
suikastlardan endie duyan Batilly,
Fransa'da yeni yeni yaygnlk
kazanmaya balayan "assassin"
kelimesinin kkeni ve "les anciens
Assasins"
olarak
adlandrd
tarikatn tarihi zerine 1595 ylnda
ksa bir alma kaleme almt. Bu
alma, kronolojik ve karmakark
bir slupla Marco Polo'nun tarzyla
yazlm bir dizi batl kaynakla
birletirildi ve 13. yzylda Avrupa'da

Haailer hakknda edinilen bilgilere

hibir yeni ekleme yapmad.
Aslnda, Lebey de Batilly'nin
dneminde "assassin" kelimesinin
kkeni Avrupa'da oktan unutulup
gitmiti ve O'nun kelimeyi bu ekilde
etimolojik adan ele al, hayali
yklere bir son vermedi ama yeni
bir akm balatt. Bundan sonra,
gittike artan sayda Avrupal dil
bilimcisi ve leksikograf, bu kelimenin
batl kaynaklarda yer alan arsasini,
assassini ve heysessini heysessini
gibi trlerini toplamaya balad ve

bunun yannda yeni etimolojiler

nerdiler. Bu srada, d'Herbelot
(1625-95) tarafndan ortaya konan
nc bir arkiyat alma ile birlikte
smiller slm iinde gittike daha
doru bir ekilde tanmlanmaya
baladlar. Bu Fransz arkiyat,
smillerin i slm iindeki balca
tarikatlardan
biri
olduunu,
smillerin de kendi iinde Afrika ve
Msr (Ftm) smilleri olarak ikiye
ayrldklarn ve tarikatn Asya
kolunun
(Malahida
olarak
adlandrlan) merkezlerinin Alamut

olduunu
ve
Hasan
Sabbah
tarafndan
kurulduunu
aka
ortaya koydu. 18. yzylla birlikte,
"Assassin" kelimesinin pek ok ilgin
versiyonu belirmiti; br yandan da
douya
giden
gezginler
ve
misyonerlerin kalemlerinden tarikat
ile ilgili birka metin daha ortaya
karlmt. 1743 ylnda Fransz
uzman Camille Falconet (1671-1762)
tarafndan Academie Royale des
Inscriptions et Belles Lettres nnde
okunan iki inceleme, Avrupa'da
yaygn olan son derece kafa

kartrc Nizari portresini gzler

nne sermektedir. 1751 ylnda
Paris'te yaynlanan bu inceleme
yazlarnda
Falconet,
Tuleda'l
Benjamin, Surlu William, Lbeckli
Arnold, Vitryli James ve tabii ki
Marco Polo gibi kendisinden nce
gelen Avrupal yazarlarn kaytlarn
gzden geirdikten sonra, Suriye ve
ran "Haaileri"nin retileri ve tarihi
hakkndaki
kendi
ksa
deerlendirmesini sunar. Sz konusu
deerlendirme aslsz tespitler ve
Haai masallaryla doludur. Bunun

yannda "Assassin" kelimesine baka

bir absrt etimoloji anlay da
getirir.
"Assassin" kelimesindeki gizemin
ortaya
karl,
19.
yzyl
arkiyatlarnn duayeni Silvestre de
Sacy'e (1758-1838) dt. Bu
kitabn ekinde ilk defa ngilizceye
evrilen Memoir isimli eserinde Sacy
ilk kez olarak, kelimenin Arapa
haha
kelimesinden
trediini
ortaya
karmtr.
Nizarilerin
"Hahahi" (oul Hahaiya) olarak
adlandran Suriyeli tarihi Ebu ama

bata
olmak
zere
Arapa
metinlerden alntlar yapmtr. Bu
mehur Memoir eserinde Sacy,
bata gelen batl kaynaklar yannda,
o
dnemde
Paris'te
bulunan
Mslman
vakayinamelerini
de
kullanarak, Nizari smilleri zerine
yaplan ilk modern bilimsel inceleme
olarak kabul edebileceimiz bir
alma ortaya koymutur. Bununla
birlikte, Nizarilerin Haaiya olarak
adlandrmalarnn nedenleri zerine
giderken,
br
yanda Haai
efsanelerinde yazanlar da kabul

etmi, bylece efsaneler Avrupa'daki

arkiyat
evrelere
yeniden
sunulmutur.
smilleri inceleyen 19. yzyl
batl arkiyatlarn almalarnda
Nizariler
hakkndaki
ortaa
hikyelerinin ve Haas efsanelerinin
yeniden ortaya kmaya balamas
bu ekilde olmutur. Bu almalar
arasnda en ok okuyucuya sahip
olan
1818de
Avusturyal
bir
arkiyatdiplomat olan Joseph von
HammerPurgsatll'un
(1774-1856)
yazd kitaptr. Alamut dnemi

Nizarilerini anlatt kitabnda von

Hammer, Marco Polo'nun metnini ve
Nizarilere atfedilen eytani ve
gnahkr davranlarn doruluunu
aynen kabul etmitir. Nizariler
konusundaki uzmanlna son derece
gvenerek, byk bir rahatlkla
aadaki
paragraf
kaleme
alabilmitir.
Bizansllarn,
Hallarn
ve
Marco Polo'nun onlar hakknda
yazdklar, uzun bir sre aslsz
hikyeler ve klasik dou masallar
olarak grld. Bu yazlanlar,

Herodot'un antik zamana ait lkeler

ve halklar hakknda yazdklarndan
daha az pheli ve gerekd
deillerdi. Ama dil zerinde yaplan
almalar
ve
dzenlenen
seyahatlerle
birlikte
dounun
gittike berraklamas, bu tarihi ve
corafi metinlerin doruluklarnn
kantlanmasn salad ve modern
seyahatlerin doruluu, tpk bu
eserlerde yazanlar gibi btn
gerekleri apak ortaya koydu.
Ancak von Hammer'n bu kadar
hayali ve saldrgan bir bak asna

sahip olmas artc deildir; nk

eserini
Hal
vakanvisler
ve
Ortaa dnemi Snni yazarlarn
konu hakknda derledikleri ve
uydurduklar bilgileri esas alarak
yazmtr. Bu arada von Hammer'n
kitabnn Avrupa'da byk bir baar
kazandn da eklemek gerekir.
Kitap ksa bir zaman iinde
Franszca ve ngilizceye tercme
edilmi olan kitap, son otuz yla
kadar Ortaa dnemi Nizari tarihinin
gerek anlatm olarak kullanlmtr.
19. yzylda Avrupa'da ortaya

kan arkiyatlk akm, Haai

efsanelerinin
yok
olmasn
engellemitir. Dou'da da, bir ksm
Avrupal
kaynaklardakilere
ok
benzeyen Nizari hikyeleri, ortaya
kan baz eserler yoluyla yaygnlk
kazanmtr. Kkleri hakknda hibir
bilgi bulunmayan bu efsaneler,
deiik ekillerde Mslmanlarn
kendileri tarafndan da Ortaa
dnemi Nizarilerinin gizli yaamlar
konusundaki
gerek
anlatmlar
olarak kabul edilmeye balanmtr.
Sonuta bu hikyeler yedi yz yldan

uzun
bir
sredir
varln
srdrmekteydi.
Bu arada, slm konusundaki
almalarda gerekleen geliimle
birlikte orijinal smil kaynaklarnn
da temin edilip incelenmesi, smil
aratrmalar
zerinde
modern
uzmanln douu iin gereken
zemini hazrlamaktayd. Bu orijinal el
yazmas smil kaynaklar o zamana
kadar, Yemen, Hindistan, ran,
Suriye ve Orta Asya'daki eitli
meknlarda
gizli
bir
ekilde
muhafaza edilmekteydi. Bu smil

metinlerinin pek ou incelenip,

gelitirildi, basld ve aratrmaclarn
hizmetine sunuldu. 1930'lara kadar
kesilmeden devam eden smil
aratrmalarnda yaanan modern
geliim, gerek smil tarihi ve
Ortaa'da oluturulmu kanya dair
fikirlerimizde
radikal
deiimler
yapmamza neden oldu. Ayrca bu
geliim uzmanlara, Hal kaynaklar
da dhil olmak zere, smiller
konusundaki
smil
olmayan
kiilerce kaleme alnm kaynaklarn
doruluunu deerlendirme frsat da

verdi.
smil aratrmalarndan atlm
zellikle, tarihleri hakknda ok fazla
bilgi edinilemedii iin, hayal gcne
dayanan yk
ve
efsanelerin
olumasna zemin hazrlayan Alamut
dnemi
Nizarileri
konusunda
meyveler verdi. Nizarilerin modern
yntemlerle tekrar ele alnmalar
sonucunda Wladimir Ivanow (18861970), Marhall G. S. Hodgson
(1922-68) ve Bernard Lewis'in
nclnde ortaya kan eserler
sayesinde, eitime nem veren ve

misyonlarna manevi bir deer katan

Alamut dnemi Nizarilerinin artk
duygusuz cinayetler ve ktlkler
ilemek iin eitilen uyuturulmu
suikastlardan oluan bir rgt
olmad anlald.
Korku, dmanlk, bilgisizlik ve
fanteziden yola karlarak yaratlm
olsa da, haha, hanerler ve cennet
bahesi ile ilgili egzotik hikyelerin,
modern zamanlardaki daha akl
banda aratrmalar sayesinde
tamamen uydurma ve hayal rn
masallar olduklarnn ortaya kmas

ok sarsc oldu. Ancak bu

efsanelerin pek ok neslin hayal
gcn derinden etkilemi olmas ve
hl baz evrelerce inandrc
bulunmas hem bat hem de douda,
gerek ile hayali olan ve doru ile
yanl arasndaki snrlarn her
zaman kesin olarak belli olmad
gereini zc bir ekilde gzler
nne sermektedir. imdi nihayet,
Haai efsanelerinin sama bir
masaldan baka bir ey olmadn,
bilgisiz ve dmanca bir hayal
gcnn
rn
olduklarn,

dolaysyla
yzyllar
boyunca
dorular
gsteren
gvenilir
kaynaklar olarak kabul edilmi
olsalar da aslnda ciddi bir ekilde
ele alnmaya deer olmadklarn
anlamann vakti gelmitir. Nizari
fedaileri
gerekten
de
bu
efsanelerde anlatld gibi, nce
onlar kolayca bedensel zevklere
baml hale getiren sonra da kendi
bencil ihtiraslar uruna hayatlarn
feda etmelerini isteyen dzenbaz bir
lidere kr krne bal olan saf
insanlar olabilir mi? Ve Nizari

isyannn kurucusu Hasan Sabbah

iin izilen portrenin doru olma
ihtimali gerekten nedir? Hasan
Sabbah, otuz yllk liderlik yaam
boyunca Alamut'tan dar adm
atmam, arap imekle sulanan
olunu tereddt etmeden idam
ettirmi ve karsyla kzlarn uzaktaki
baka bir kaleye yollayarak, orada
rg rerek kendi hayatlarn idame
ettirmelerini istemi sade ve son
derece dindar bir Mslman'd.
Olduka dmanca bir ortamn
iinde kurduu birleik devleti ve

bamsz hareketi, i ideolojisi ve

kat prensipler zerine oturtmutu.
Hasan
Sabbah
ile
ortaya
karlan ve ran ve Suriye'deki dier
Nizari liderler tarafndan da devam
ettirilen
isyan
doal
olarak,
Mslman toplumunun byk bir
ksmnn
smillie
olan
dmanlnn hedefi haline gelen
Nizarilere kar hem askeri hem de
yaznsal
alanda
bir
tepkinin
olumasna yol at. Ve zamanla,
smil'i kart tavrlar sonucunda ilk
smiller hakknda kan uydurma

hikyeler, slm hakknda ok az ey

bilen ve Nizariler hakknda ise hemen
hemen hibir ey bilmeyen Hallar
tarafndan
oluturulan
Haai
efsaneleri
ile
hayal
gcnn
doruklarna tand. Bir anlamda
Haai efsaneleri, Hristiyanlar ile
Hal
dneminde
Mslmanlar
arasndaki szsz bir ibirliinin
sonucu olarak ortaya karld.
Ortaya
atlan
uydurma
hikyelerin
yolculuu
bylece
Badat'ta bn Rizam'la ile balad ve
in, ran, Suriye ve baka pek ok

blgeden geerek Marco Polo

tarafndan Cenova hapishanesinde
tamamland ve Mslman yazarlarn
ortaya att smil kart "kara
efsane", Hristiyan Hallarn "Haai
efsaneleri"ne
dnt.
Gerek
tarihilikten yoksun Haai efsaneleri
aslnda sylentilerle oluturulmu bir
tarihin mirasyla ortaya kmt.

SUNU
Baron Antoine Isaac Silvestre de
Sacy
19.
yzyln
en
nl
arkiyatsyd ve aslnda modern
arkiyatln
Avrupa'da
kl
kurucusuydu. Uzmanl ve sekin
almalar sayesinde, de Sacy'nin
ismi arkiyat aratrmalarn her
alannda gemektedir ve geni
renci
kitlesi
sayesinde
de
zamannn
nde
gelen

arkiyatlarnn
hocas
olma
ayrcalna da sahip olmutur.
21 Eyll 1758'de Paris'te doan
de Sacy, bir Benediktin manastrnda
zel olarak eitim grd ve burada
klasikleri rendi. ncil renimi
grrken ark konusuna merak
sard. lerinde Sryanice, Arami dili,
branice, Farsa ve Arapann da
dhil olduu modern ve eski dou
dillerinin byk bir ksmn kavramas
Sacy'nin ok zamann almad. Otuz
yana geldiinde, corafya, antik
abideler ve yaztlar, tarih, din ve

edebiyat dhil olmak zere ilahi ve

dnyevi tm ynleriyle arkla
ilgilenmekteydi. Zamanla tm bu
alanlarda nc nitelii tayan
eserler yaynlad, bunlarn pek ou
uzun inceleme yazlarndan ve orijinal
metin
dzenlemeleri
ve
antolojilerinden olumaktayd. De
Sacy'nin
zellikle
Arapa
ve
Farsa'ya hkimiyeti konusunda
Avrupa'da o dnemde rakibi yoktu ve
bu dillerin renilmesi iin okuma
paralarndan oluan derlemeler,
gramer kitaplar da hazrlad ve bu

sayede Avrupa'da bu diller zerine

bilimsel aratrmalar yapabilecek
oluumlarn ortaya kmasna zemin
hazrlad.
De Sacy, 1795'te Dou Dilleri
Akademisi'nin kurulmasyla buradaki
ilk Arapa profesr oldu ve 1806'da
Collge de France'da Farsa
krssne sahip oldu. Sonradan bu
iki oluumun da yneticisi oldu, ayn
zamanda
Acadmie
des
Inscriptions'un daimi bakan ve
sekreteri
ve
Kraliyet
Ktphanesi'nde
ark
el

yazmalarnn sorumlusu idi. Socit

Asiatique'nin kurucularndan biriydi
ve 1822'de kurulan Avrupa'nn en
eski arkiyat topluluklarndan biri
olan bu kurumun ilk bakan olarak
aday gsterildi. Bir yandan da
topluluun Journal Asiatique isimli
dergisinin dzeltmelerini yapyor, bu
yolla da daha ksa almalarn
yaynlama ans elde ediyordu.
Bundan daha nce de Sacy, 180918
yllar arasnda yayn hayatn
srdren ve Avrupa'nn ilk arkiyat
periyodik yayn olan Fundgruben

des Orients"in de yaynlanmasna

destek
olmutu.
Silvestre
de
Sacy'nin konuya hkimiyeti ve n,
hayat boyunca tm evrelerde kabul
grd. 1832 ylnda Fransa'nn yeni
soylularndan biri oldu ve o dnemde
Napolon Bonaparte tarafndan yeni
ortaya karlan Lgion d'Honneur
madalyasna layk grld; bunun
yannda d lkelerden kendisine pek
ok onur dl ve unvan verildi. De
Sacy 21 ubat 1838 ylnda ld ve
Paris'teki Pere Lachaise mezarlna
gmld.

De
Sacy
mr
boyunca
Drzlerin
dinleri
konusundaki
aratrmalara ilgi duydu ve bu, Drz
hareketinin kklerini daha iyi anlamak
iin kendisine bir alt yap oluturacak
olan smil'i tarihi konusu zerinde
de almalar yapmasna yol at.
Hatrlanaca zere Drz dini olarak
bilinen kavram, balangta Ftm
halifesi el Hkim'in (996-1021)
saltanatnn son dneminde elHkim'in ilahilii gibi baz u retiler
ortaya atan bir ksm ayrlk dai
tarafndan organize edilen hizipi bir

smil hareketiydi. Ama zamanla

Drziler, smilliin hatta belki de
iliin bile tesinde, ayr bir dini
topluluun temsilcisi haline geldiler.
De Sacy'nin Drzler zerine
almaya balamas 1790'lara,
Fransz
htilali'nin
gerekletii
dnemde geici olarak Paris'in
dnda bir ky evine tand
zamana dayanr. Sacy tm dier ilgi
alanlar gibi, Drzleri de kendi yazl
kaynaklar zerinden inceledi ve
bata Hamza ve el-Muktana olmak
zere, Drz dininin kurucularna ait

yazlar ve mektuplardan meydana

gelen kutsal bir el yazmas zerinde
alt. Bu tip Drz metinleri, smil
metinlerinden farkl olarak, 1700'den
itibaren Avrupa'da mevcuttu; bu,
Fransa'ya gelen ve Kral XIV. Louise
(1643-1715) drt adet Drz el
yazmas sunan Suriyeli bir hekim
sayesinde mmkn olmutu. De
Sacy'nin Drz yazl kaynaklar ile ilk
temas, Paris'in dnda geirdii
yllarda Arapadan Franszcaya
evirdii bu drt el yazmas
sayesinde oldu. Bundan sonra Drz

yazn
ve
retileri
konusuna
younlat. De Sacy'nin Drzler
zerine yapt krk yl sren
aratrmalar ve kaleme ald ok
sayda inceleme yazs ve ksa yaz
sonucunda, mrnn son yl olan
1838'de
yaynlanan
iki
ciltlik
muazzam eser Expose de la religion
des Druzes ortaya kt. De Sacy'nin
balca eserlerinden biri olan bu
alma,
Drzlerin
tarihi
ve
retilerini klasik tarzda ele almakta
ve
bunun
yannda
Avrupa
ktphanelerinde var olan Drz

metinlerini incelemektedir.
Expose'nin
uzun
sunu
blmnde Sacy, smil hareketinin
tarihi ve retileri konusundaki
dncelerini detaylandrr; bunlarn
arasnda
Karmatler
hakknda
derledii bilgiler de bulunmaktadr.
Ancak metninde, Snni yazarlarn
yazdklarna son derece gvenerek,
onlarn smil kart tavrlarn
benimsemitir. zellikle smillerin
kkeni ile alakal olarak ktleyici
"kara efsane" den alntlar yapmtr.
Hatrlanaca zere bu efsane bn

Rizam ve Akhu Muhsin tarafndan

yaylm,
yazdklar
ktleyici
dnceler, bata el-Nveyri olmak
zere sonradan gelen birka yazar
tarafndan
gnmze
kadar
ulatrlmlar. De Sacy, zellikle
Kraliyet Ktphanesinde bulunan elNveyri'nin el yazmalarndan esas
alarak, Abd Allah bin Meymun elKaddah' smilliin gerek kurucusu
olarak
gsterir.
Dahas,
elNveyri'nin smillik dinine girile
ilgili iddia ettii, en nihayetinde
ateizmle son bulacak olan dokuz

aamal sreci de metninde aynen

tekrar eder.
Ancak te yanda Sacy'nin
smiller zerine yapt bu hatal
alma ok nemli bir etimolojik
kefe yol at. smillik yannda dil
bilimine de duyduu ilgi sayesinde,
kendisinden
nceki
Avrupal
uzmanlarn pek ok baarsz
giriimlerinin
ardndan
"Haai"
kelimesinin ardndaki gizemi zd.
De Sacy "Haailer" ve onlarn
isimlerinin kkeni zerine nemli bir
nceleme hazrlad; nce 1809'da

bunu Institutde France nnde okudu

ve sonra da 1818'de kapsaml halini
yaynlad. Sacy'nin incelemesinin bu
tam hali ilk kez olarak bu kitabn ek
blmnde ngilizceye evrilmitir.
Yukarda anlattklarmza ek olarak
Sacy'nin, ncelemesinde kendisinden
nceki btn etimolojik anlatmlar
incelediini ve bunlar reddettiini,
sonra da Hallarn asl Latince olan
dokmanlarnda ve deiik Avrupa
dillerinde haai kelimesinin deiik
ekillerinin
Arapa
haha
kelimesiyle
ilikili
olduunu

gsterdiini syleyebiliriz. Ardndan

da assissini, assassini gibi deiik
syleni ekillerinin genel olarak
kelimenin Arapa iki farkl eklinden,
haii (oulu haiiya ve haiiyin
veya haiin) ve haha (oulu
hahain) kelimelerinden tredisini
ortaya
koymutur.
De
Sacy
hipotezini
kuvvetlendirmek
iin,
Arapa metinlerden zellikle de
Nizari smillerini gerekten de
"Haii" (oulu Haiiya) olarak
adlandran
Ebu
amaya
ait
metinlerden alntlar yapm, ancak

haha kullancs anlamna gelen ve

daha modern bir tanmlama olan
hahai
(oulu
hahain)
kelimesiyle ilgili ayn derecede
salam kaynaklar ne srememitir.
Bundan dolay, Bernard Lewis'in de
bahsettii gibi, Sacy'nin etimolojik
anlatmnn ikinci ksm btnyle
dikkate alnmamaldr.
De Sacy, Haas Hanedanl
zerine
Bir
nceleme
isimli
almasnda, slmi kaynaklardan
ve
Hal
vakayinamelerinden
edinebildii bilgiler dorultusunda,

Alamut dnemi ran ve Suriye

Nizarilerinin zet tarihini de sunar.
nc nitelii tayan incelemesinde
Sacy "Haai"lerin Nizari smilleri
olduklarn syleyerek, onlar slm
tarihinde tam olarak doru yere
oturtmu, bu sayede Hallarn
zamanndan beri gelen Avrupal
yazarlarn bu konu hakkndaki pek
ok fantastik teze son vermitir. Ama
batl kaynaklarda yer alan "Haai
efsaneleri"ni telaffuz etme hatasna
O da dmtr. Sonuta, Nizarilerin
"Haailer" olarak adlandrlmalarnn

nedenlerini irdelerken De Sacy de

Nizarilerin haha ya da haha
ieren bir iksir kullandklar sonucuna
varm, te yanda fedailerin bu
uyuturucuya
baml
olma
ihtimallerine
deinmemitir.
ncelemesinde anlatt zere De
Sacy, haha ya da hahan iki
haline getirilmi halinin Nizari liderinin
gizli bir silah olduuna ve fedailerin
byleyici
cennet
ryalar
grmelerini ve liderlerinin emirlerine
riayet ederlerse onlar bekleyen
sonsuz mutluluun biraz olsun tadn

almalarn salamak iin dzenli ve

gizli bir ekilde O'nun tarafndan
kullandna inanyordu. Bylece De
Sacy etimolojik anlatm ile gen
fedailerin dzenbaz liderlerince nasl
kandrldklarn
anlatan
bata
Lbeckli Arnold, Marco Polo ve
Pordenonelu Odoric olmak zere,
ortaa dnemindeki eitli batl
yazarlarn
hikyeleri
arasnda
balant kurdu.
De Sacy'nin incelemesi Nizari
aratrmalarnda bir dnm noktas
oldu
ve
bata
Etienne
M.

Quatremere (1782-1857) ve Charles

F. Defremery'e (1822-83) ait eserler
olmak zere, sonradan ortaya
kacak daha gereki almalara
nc
oldu.
Ama
19.
yzyl
arkiyatlarnn duayeninin Haai
efsanelerini onaylam olmasn da
daha bir pekitirdi. De Sacy gibi nl
ve kaliteli bir aratrmacnn, hem
Snni eletirmenlerin smil kart
kampanyalarnn hem de Hallarn
"Haailer"
zerine
kurduklar
fantezilerin kolayca kurban oluu,
smillerin son zamanlara kadar

neredeyse tamamyla dmanlar

veya bilgisiz gzlemciler tarafndan
sunulan uydurma bilgiler temelinde
incelendiklerini bir kez daha gzler
nne sermektedir.

HA
HANEDANLII
ve
SMLERNN KKEN ZERNE
BR NCELEME
Silvestre de Sacy
Ksa zaman nce Blme
sunduum bir almamda, smil
tarikatnn retileri ile ilgili detayl
bir aratrmay aktarmtm. Bu
aratrmada mmkn olduu kadar
geriye, tarikatn kkne ve tarikat
oluturan, dini daha dorusu felsefi
sisteme kadar inmitim. erii
hakknda ok az sayda uzmann

bilgi sahibi olduu smillerin gizli

retilerinin bir din felsefesi, inan
sistemi ve tanr tarafndan vahiy
edilmi snrsz zgrlk dncesi
yerletirme amac tadna dair
ortada
salam
kantlar
bulunmaktadr. Bu zgrlk, daha
dorusu kuralszln bir dnce
olarak kalmas uzun srmedi, ksa
bir zaman iinde daha da derine indi
ve ruh yaps zerindeki zararl
etkileri
hissedilmeye
baland.
Bylece
smillerin
iinden,
retilerinin temellerini att her tr

Ahlkszl benimseyen gruplar kt

ve bunlar sadece genel ilkeleri ve
inanlar
sarsmakla
kalmadlar;
bunun yannda doann en kutsal
kanunlarn ve edep kavramlarn da
hie saydlar. Karmatlerin Ahlksz
elencelerinde yaananlar, Drzilerin
sulandklar eylemler, bugn bile
Mezopotamya'da ve Suriye'nin baz
blgelerinde
belli
tarikatlar
tarafndan uygulanan davranlar
belki de bu retinin temellerini atan
yazarlar utan iinde brakt.
phesiz ki bu yazarlar, kurduklar

sistemin yol aaca sonular

nceden tahmin edemedi.
Ancak
ne
zellikle
smil
eitiminin son safhasn ekillendiren
snrsz zgrlk dncesi ne de bu
tarikatn pek ok kolunu etkileyen
Ahlkszlk, bu szde retiyi
benimseyen ve Cafer Sadk'n olu
smil'in imamln tanyan herkese
mahsus deildi. Bu dine yeni mensup
olmak isteyenlerin kabul edilileri bile
aamalar halinde oluyordu ve bu
aamalar arasnda byk ayrmlar
vard. Tarikat hem siyasi hedeflere

hem de hrsl bir bak asna sahip

olduu iin, her eyden nce her
blgede ve her sosyal snftan byk
saylarda
yanda
edinmeye
odaklanmt. Bu nedenle kendini
byk kitlelerin yaplarna, havasna
ve nyarglarna kar adapte etmek
zorundayd. Karlatklar reti,
deiim konusunda daha az cesur
olanlar ok edebilir, daha batan
tarikattan
soumalarna
neden
olabilir ve bal olduklar inanca vefa
duygularn
kolayca
harekete
geirebilirdi. Szde reti, Hz. Ali ve

olu smil'in soyundan gelenlerin

halifelik
haklarnn
geerliliini
tanmann gerekliliine vurgu yapt
srece ve tarikatn yeleri, ortaya
kmak iin uygun zaman bekleyen
ve bir sr perdesinin ardnda
saklanan imamlarn dncelerinin
aktarclar ve temsilcileri olarak
davranan dailer ya da misyonerlerin
talimatlarna kaytsz artsz uymaya
mecbur brakldklar srece, yeni
yandalara daha gizli bilgiler verme
riskine girilmiyordu. Bunun dnda,
retileri deiik ekillerle slm'dan

ayrlan smillerin kendi ilerinde

pek ok farkl kola ayrlmas
artc deildir. Bunlar Karmatler,
Nusayriler, Ftmlerya da Msr
Btnileri, Drziler, Mlhid (oul hali
Malahida) ya da kfirler adyla
bilinen ran smilleri ve Haailer
isminin zellikle atfedildii Suriyeli
smillerdir.
Baka
almalarmda,
Karmatlerin smillerin bir kolu
olduunu ve szde retinin tm
sonularyla bu tarikatn iinden
ktn gstermitim. Otoriteye

isyan,
hac
kervanlarnn
yamalanmas, slm tarafndan
kutsal saylan meknlarn tahrip
edilmesi,
Mekke'deki
kutsal
deerlere yaplan saygszlklar,
Kbe'deki kutsal tan yerinden
alnmas bu sonulardan bazlardr.
Bugn bile Lbnan'n dalarnda
varlklarn devam ettiren Nusayriler
Karmat
hizbinin
bir
koludur.
Ftmler ya da Msr Btnileri ise
kendilerini smil olarak grrler.
Hanedanlklar,
Hicretin
nc
yzyl civarnda, Karmatlerin bir

daisi tarafndan ilk olarak Afrika'da

kurulmutur. Ancak kendi politik
hedeflerine sahip olduktan sonra,
Mehd ve halefleri farkl bir dil
kullanmalarnn daha iyi olacann
farkna
vardlar
ve
Abbasi
Halfeliine
kar
isyann
balamasndan
sonra
otoriteye
boyun emeyi setiler. Szde
retiyi de yumuattlar. nk bu
retinin yol at sonular kabul
edip, genel inanlar reddeder,
namaz, oru tutmay ve hacca
gitmeyi kaldrrlarsa, halkn fkesini

ekeceklerini ve kavutuklar tahttan

kendi elleriyle aa ineceklerini
grdler.
Kendi
menfaatlerini
gzeterek bylece daha lml hale
geldiler, grnte farkl yaadlar
ve hiyerariyi muhafaza ettiler ve
Msr'
fethetmelerinin
ardndan
burada rahat bir ekilde yaamaya
baladlar. Msr' fethetmeleri, Arap
tarihilerin iar eltauyu yani ilie
adanmlar
olarak
adlandrd
ilerin yani Ali yandalarnn
tarihlerindeki ok nemli dnm
noktalarndan biridir.

Ancak Karmatler, grntde

genel olarak Mslman toplumu
tarafndan kabul edilen ve Kuran ve
geleneklerle ekillenmi reti ile
uyum halinde yaasalar da, yine de
inanlarna sadk kaldlar ve szde
retilerini gizlice yaymaya devam
ettiler. Ftmler, Kad elkudat yani
yksek yargcn fonksiyonlarn da
ou zaman stlenen dai el duat
yani dailerin daisi olarak adlandrlan
tarikatn en yksek lideri tarafndan
idare edilen dailere sahiptiler.
Halfenin saraynda haftada ya da iki

haftada bir dzenli olarak toplantlar

dzenlenirdi. Tarikat, kadn ve erkek
yeni mritlerin kabul
yoluyla
propagandasn
yapard.
Her
toplantda, Akl Dersleri, mecalis
elhikmet ad verilen mistik bilgiler
okunurdu; bunlar zel bir amala
hazrlanr, sarayda yaplan, dailerin
bir araya geldikleri zel toplantlarda
okunur ve onaylanr, ardndan onay
vermesi iin halifeye sunulurdu.
Btn bu uygulamalar
smil
tarikatna
ve
Karmatlere
ait
uygulamalard. Ayrca, pek ok kant

gstermektedir ki; ayn kkten kan

Karmatler ile Ftmler ayn retiye
ve ayn felsefi amaca sahiplerdi ve
siyasi
menfaatleri
asndan
birbirlerinden ayrlm olsalar da
aslnda birbirinin ayn iki tarikatt.
Hicretin 317. ylnda Karmatlerin
lideri Ebu Tahir Mekke'yi ve
Mekke'nin
kutsal
meknlarn
haclarn kanlarna bulam ve kutsal
ta Hacerl Esved'i yerinden almt.
Kardei Ebu Mansur Ahmed ile ayn
yl 332'de ld ama onlarn yerini
kardeleri Ebul Kasm Sayid ve Ebul

Abbas aldlar. Onlarn liderlii

dneminde Hacerl Esved Mekke'ye
geri gtrld. Nuveyri'ye gre bu
iade, Ftm hanedanlnn ilk
halifesi Ubeyd Allah'tan Karmat
liderine, bu konudaki yanln ifade
eden sitemkr bir mektup sayesinde
olmutu.
Admza
leke
srdnz,
retimizin gizemini ve gerek
ruhunu aa karp, Ahlkszlk ve
inanszla yol atnz. Mekkelilere
yaptklarnz
telafi
etmezseniz,
Haccerl
Esved'i
yerine

koymazsanz ve Kbe'yi rten

rty geri iade etmezseniz, sizinle
aramda
hibir
hukukum
kalmayacaktr; ne bu dnyada ne de
teki dnyada...
Reiske'nin
EbulFida
zerine
notlarnda
(Abulfedae
Annales
Moslemici, 2. cilt, s. 752) alnt
yapt Hamza sfahani, Ebu Tahir'in
Mekke'yi yamalayp Hajar'a geri
dndkten sonra, Ubeyd Allah'
hkmdar olarak kabul edip, adna
dualar ettirdiini ve bunlar hakknda
O'nu bir mektupla haberdar ettiini

ama bunlarn karlnda minnet

ifadeleri ve eitli dller beklerken,
bunun yerine knama ve tehdit
alnca, balln ifade eden bu
uygulamalara son verdiini anlatr.
Karmatler, Suriye'de srekli
olarak dzenledikleri aknlar ile
Abbasi Halfelii'nin hkm srd
topraklarda ylesine korku salmt
ki; halife adna Suriye ve Msr'
idare
eden
Akit
emirlerinin
dneminde, am kamu hazinesinden
kendilerine yllk yz bin altn
deniyordu. Cevher Msr' Ftmler

adna aldnda ve Suriye de baka

bir General, Cafer bin Fellah
tarafndan
fethedildiinde,
Karmatler bunu kendi glerini
yaymak iin uygun bir frsat olarak
grdler. O dnemde ynetimde
olan Ebu Mansur Ahmed'in olu
Hasan Suriye'yi istila etme niyetiyle
ilk olarak Kfe'ye doru ilerledi.
Ftmlere kar yaygn olarak
duyulan dmanlk, o dnemde
Badat emirl umeral grevini
yrten Bveyhoullarnn prensi
Bahtiyar' harekete geirdi ve

Badat vilayetinin tm kuvvetlerini

tahsis ederek ve Hamdan ailesine
mensup Masr el-Davla'nn olu Ebu
Talip araclyla drt yz bin altn
deyerek, Hasan'a kalkt ite
destek verdi. Ftmlerin Suriye'deki
komutan Cafer bin Fellah tarafndan
aalayc ve tehditkr davranlara
maruz kalan Ebu Talip kendisine
sunulan bu frsatn memnuniyetle
karlad ve Karmat prensine drt
yz bin altn dedi; ayrca erzak ve
birlik desteinde bulundu. Hasan'n
ordusu, Msr'dan atlarak Suriye ve

Filistin'e
srlen
Akitlerin
askerleriyle daha da byd.
Bylece kendini gl bir ordunun
banda bulan Karmat Hasan,
am'a ilerledi ve buray ele geirdi.
Baka birka fethin ardndan Msr'a
yneldi. Blgedeki Ftm komutan
Cevher bu gelime karsnda
panie
kapld
ve
henz
Kayravan'dan
ayrlmam
olan
Mizz'e acilen Msr'a gelmesini
syledi. Mizz Msr'a 363 ylnda
vard ve Karmat prensine, aslnda
ayn tarikata mensup olduklarn,

Karmatlerin
de
retilerini
smillerden aldklarn ifade eden
bir mektup yazd. Nveyri'nin alnt
yapt yazarn hikyesine gre
Hasan, iki tarikatn aslnda ayn
olduunu ok iyi biliyordu ve aslnda
Karmatler ile smiller, ateizmi ve
snrsz zgrl benimseme ve
peygamberin retilerini reddetme
konusunda
hemfikirdiler.
Ama
retileri ayn olsa da, iki taraftan
biri dierini kontrol altna alma
frsatn ele geirdiinde, kar
tarafa
mensup
halkn
cann

balamamal
ve
merhamet
gstermemeliydi.
Hasan, Mizz'in giriimini dikkate
almad ve Msra girdi. Heliopolis'e
kadar ilerledi, Kahire'yi kuatt ve
kaleyi ele geirdi. ayet Mizz,
Karmat ordusunun komutanlarndan
birini kendi tarafna geirmeyi
baarp, komutann savan tam
ortasnda mcadeleyi brakmasn
salamasayd, yenilgisi kanlmaz
olacakt. Savan sonunda Hasan
kamak zorunda kald. Ksa bir
zaman sonra am' da kaybetti. 366

ylnda Hasan'n lmnn ardndan,

Karmatlerin komu devletlerle 375
ylna kadar birka ufak tefek
mcadelesi daha oldu ve bu tarihten
sonra tarih sahnesinden silindiler.
Geri
Drzilerin
kitaplarndan
rendiime gre, 422 ylnda hl
Lahsa'nn
ynetimini
ellerinde
bulunduruyorlard.
Msrl smiller veya Ftmler
ile Karmatler arasnda, en azndan
kken ve reti asndan mevcut
olan yakn balant
hakknda
sylediklerimin,
Malahida
ve

Haailer adyla bilinen ran ve

Suriye smilleri iin de geerli olup
olmad konusunda kesin bir bilgi
yoktur. Hallar tarihinde byk ne
sahip olan Suriyeli Haailerin ran
smillerine bal olduklar ok iyi
bilinmektedir; ama Ftmler ile
aralarndaki iliki konusunda yeterli
bilgi yoktur ve byle bir ilikinin
olduu
ynndeki
bilgiler
de
muhtemelen Btniler veya smiller
tarafndan ldrlen Ftm halifesi
Amir bin Ahkam Allah hakknda
anlatlanlardan
kaynaklanyor

olmaldr.
Yine de De Duignes (Histoire des
Huns, X. Kitap, 3. cilt, s. 221, 222)
ran smil hanedanlnn kurucusu
Hasan Sabbah'n Msr halifesi
Mustansr Billah ile bir sre zaman
geirdiini ve kurduu tarikatn bir
ekilde
Ftmlerin
mensubu
olduklar tarikatla balantl olduunu
syleyerek bu ilikinin varln
bizlere gstermektedir. Tableau
general de l'empire Othoman (1.
cilt, s. 36) kitabnn yazar da yanl
bir ekilde olsa da, ran'daki smil

tarikatnn
kurucusu
Hasan
Hmeyri'nin, Suriye ve ran'da Msr
Ftmleri adna Badatl Abbasilere
kar vaazlar verdikten sonra Kuran'
yanl yorumlayarak yeni bir tarikat
kuran Ahlksz bir eyh olduundan
bahsetmektedir. leride deineceim
bir incelememde de yer vereceim
gibi, Padua barahibi S. Assemani
de, Nigaristan kitabnn yazarna
gre, Hasan'n Ftmler lehine ve
Abbasiler aleyhine vaazlar verdiini
iddia etmitir. Ancak bu zayf tezler,
Msr Ftmleri ile ran smilleri

arasndaki yakn ilikiyi kantlamak

iin yeterli deildirler. Bu iliki,
Notices el Extraits des Manuscrits
isimli kitabmn drdnc cildinde (S.
686) bir blmn alnt yaptm,
ark hanedanlklarnn kronolojik
olarak ksa tarihini anlatan Nizam
eltavarih
isimli
eserin
yazar
tarafndan daha net bir ekilde
gsterilmitir. Sz konusu yazar,
Msr Ftm halifesi Mustansr'n
Hasan' vali ve vekil olarak
yolladn ok ak bir ekilde
sylemektedir.

Hasan'n kurduu, yz yetmi yl

sren hanedanlk hakknda hl ok
az ey bilinmektedir. D'Herbelot ve
sonrasnda Histoire des Huns isimli
eserinde Marigny ve Rvolutions
des Arabes isimli eserinin birinci
cildinde de Guignes, bu hanedanln
liderlerinin listesini vermi ama ok
az detaya girmilerdir. Catalogue fes
Manuscrits
Orientaux
de
la
Bibliothque
des
Medicis
a
Florence (s. 242) isimli eserinde
piskopos Et. Avode Assemani de,
Trke
kaleme
alnan,
ark

hanedanlklarnn
kronolojik
emalarndan
yararlanarak
bu
silsileyi vermi ama bundan baka
bir bilgiye deinmemitir. Daha nce
de adn zikrettiim Nizam eltavarih
zerine yazdm incelememde, bu
ksa eserin hanedanlk hakknda
verebildii bilgilere yer vermitim.
Son olarak Padua bapiskoposu S.
Assemani
yaad
ehirde
yaynlanan derginin Haziran 1806
saysndaki Giornale dell'Italiana
letteratura isimli yazsnda bu aile
hakknda baz farkl detaylara

deinen bir blm kaleme almtr.

Kaynak olarak Nigaristan isimli eseri
kullanmtr. Hepi topu drt ya da
be sayfa olan bu blmn,
smillerin tarihi konusunda yeterli
bilgi sunduunu sylemek zordur.
Hanedanln tarihi ve zellikle
kurucusu
Hasan
bin
Sabbah
hakknda olduka uzun ve detayl bir
ierie sahip olan Mirkhvand'n
Ravdat elsafa eserine bakarak,
yukardaki
yazl
kaynaklarn
yetersizliini ortaya karmak ok
kolaydr. Elmacin, Ebul Fida, Ebul

Farac ve birka baka yazarn daha

bu konuda yaptklar katklar da
birbirlerine eklediimizde bu tarikatn
geliimi,
kuruluundan yklna
kadar takip edilebilir.
Bay Falconet'in Acadmie des
Belles Lettres derlemesinde (17. cilt,
s. 127 ve devam) yaynlad,
smiller veya Haailer zerine
yazd iki incelemede, bu konuyla
ilgili baz gerekler olduka doru bir
ekilde masaya yatrlmtr. Suriye
Haailerinin, Cibel ya da ran
smillerinin bir kolu olduunu,

tarikatn ba le Vieux de la
Montagne
yani
Dan
Yal
Adamnn Alamut'ta yaadn ve
Suriye smillerinin O'nun kontrol
altnda olduklarn belirtmitir. Bunun
yannda Haai isminin kkenini de
incelemitir. Ama ark dillerinden
hibirini bilmedii iin, incelemesinde
ounlukla, bat dillerine tercme
edilmi basklar mevcut olan doulu
yazarlarn eserleri ve Guignes'in ok
gen yandayken tercme ettii
Ebul Fida'ya ait baz paralar esas
almtr. Bu nedenle Falconet'in

almas eksik kalmtr. Ancak ran

smillerini ve Suriye Haailerini
doru bir ekilde konumlandrd
iin, bu tarihsel yn zerinde
durmayacam;
genel
olarak
smillerin bu kolunun,
Msr
halifelerinin mensup olduklar kol ile
ilikisini tanmlamaya alacam.
Ardndan Haai isminin kkeni
zerine
yaptm
incelemeye
geeceim.
Bunun
yannda,
arkiyat
tarihiler
tarafndan
smillere verilen eitli isimler
zerine
de
baz
grlerimi

ekleyeceim.
Mirkhvand'n ran smillerinin
tarihi zerine kaleme ald eser,
tam haliyle tercme etmeye deecek
kadar dikkat ekicidir. Ancak bu i,
Blm'e arz ettiim bu almann
kapsam dndadr. Bunu Notices
derlemesine
saklayacam
ve
burada
sadece
ana
balklar
zerinden geerek ksa zetler
aktaracam.
ahrastani ve bn Haldun, bizlere
smillerin iki kola ya da tarikata
veyahut kendi deyilerini kullanrsak,

yeni ve eski olarak iki davaya

ayrldklarn sylemektedirler. Eski
olan, Cafer Sadk'n olu imam
smil'in, daha dorusu Hicret'in 3.
yzyl ortalarnda yaam olan olu
Muhammed'in
zamanna
kadar
gitmektedir; yeni olan ise ayn
takvime gre 483 ylnda Hasan
Sabbah ile balar.
Yazarlar, bu iki smil kolunun
her birinin kendi inan ve dogmalar
olduunu ama sistemlerinin zn
tekil eden pek ok temel noktada
ayn fikirde olduklarn syler. Yani

btn smiller Ali ve Ali'nin

soyundan gelenlerin, mutlak ruhani
ve dnyevi gc simgeleyen imamlk
mertebesini kabul etmekte ve Ali ve
O'nun soyunun haklarn
hie
sayarak bu gc elinde tutan tm
liderleri zorbalkla sulamaktadrlar.
Ali yanda pek ok tarikattan farkl
olarak, 12 imam silsilesini kabul
etmezlerdi. Tandklar imamlar yedi
tanedir ve yedinci imam, Cafer
Sadk'n olu smil'di. Kendilerini
smiller olarak adlandrmalarnn
nedeni de buydu. smil'den sonra

imamln gizli olarak yrdne ve

oluan boluu herkesin kimliini
bilmedii
gizli
ahsiyetlerin
doldurduuna
inanrlard.
mam
tekrar ortaya kana kadar, gerek
inan tpk bir emanet gibi dailere
veya temsilcilere devredilmiti. Bu
yeniden ortaya k, dai Abdullah'n
yardmyla Kuzey Afrika'da ilk olarak
Ftm hanedanln kuran Mehd
lakapl
Ubeydullah
ile
oldu.
Hanedanln
4.
hanedan
dneminde, Msr egemenlik altna
alnd ve Badat'taki halifelere rakip

kan bu liderlerin glerinin merkezi

haline
geldi.
Rekabetleri
dorultusunda, retilerini yaymaya
hevesli ve haklarn savunmak iin
doabilecek
her
tr
frsat
kullanmaya hazr gizli dailer ya da
misyonerler
sayesinde,
Badat
halifelerinin
egemen
olduu
topraklarda ok sayda yanda
edindiler.
Hasan Sabbah bu dailerden
biriydi. Babasnn ismi Ali idi. Baz
yerlerde Sabbah'n olu ya da
Muhammed bin Sabbah'n olu

eklinde adlandrlmasnn nedeni,

meziyetleri ve kendisine atfedilen
mucizeleriyle nl Muhammed bin
Sabbah Humayri adndaki ahsn
soyundan geldiini iddia etmesinden
kaynaklanmaktadr.
Hasan'n babas Ali, dnyadan
izole bir ekilde, ileli bir hayat srd
ama evresinde pek dindar olmayan
ve doruluu pheli bir hayat
grne sahip olduu dnlrd.
Kendisi hakkndaki bu dnceleri
engellemek iin, olunu Niapur'a,
inancnn safl ile tannan, bunun

yannda da aydn bir akla ve stn

faziletlere sahip olan imam Muvaffak
Niapuri adndaki eyhin yannda
eitim grmeye yollad. Hasan
burada, ileride Nizaml-Mlk adyla
ok tannan biri olacak bir ahsla
yaknlat.
Bu
yaknlk
O'na
gelecekte
Seluklu
sultan
Melikah'n hizmetine girme frsatn
sunacakt. Nizaml-Mlk adyla vezir
olan arkada O'nu sultana, eski okul
arkada olarak tantracakt. Daha
sonra Hasan Sabbah, kendisine
yardm eden arkadann ayan

kaydrmaya alacak ama vezirin

entrikalar ve kurnazl nedeniyle bu
amaca ulaamayacak, saray terk
etmeye mecbur olduunu grnce,
ilk olarak Rey'e kaacak, ardndan
sfahan'da dailerin bulunduu eve
snacakt.
Hasan hikyenin devamn kendi
azndan yle aktaryor:
Genliimden itibaren, On ki
mam silsilesini tanyan ilerin
retisiyle bydm. Bu tarikat
mensuplarndan,
refik
olarak
arlan Amira Darrab adndaki

ahsla yakn arkada oldum.

smil'i
tarikatnn
retisinin
filozoflarn
ki
ne
benzediini
dnyordum: bu yzden Amira,
smil'i tarikat hakknda konumaya
baladnda veya benim inancma
saldrdnda her zaman O'na kar
kardm. Yine de bu tartmalar
kendiliinden zihnimde bir etki
yaratt ve ok tehlikeli bir hastala
yakalandm
bir
zamanda
smillerin retisinin doru reti
olduunu, bu zamana kadar bunu
kabul etmemi olmamn sebebinin

inatlm olduunu ve eer bu

halde lrsem, kayp bir insan
olacam fark ettim. Hastalktan
kurtulduktan sonra, baka bir
smil'i ile yaknlatm ve ardndan
beni
tarikata
kabul
etmesini
istediim
bir
daiyle
tantm.
Sonradan, ben de dai rtbesine
ykseltildim ve Msr'a yollanarak
imam Mustansir' grme ayrcalna
eritim.
Gcn Asya'ya yayma ansn
yakalad iin phesiz memnun
olan Mustansr, Hasan' dllere

boarak
ereflendirdi
ancak
huzuruna kabul etmedi. Halfe
Hasan'n hareketlerini yakndan takip
ediyordu ve O'ndan yle iyi
bahsediyordu ki; herkes O'nun bir
gn en yksek makama ulaacana
inanyordu. Bununla balantl olarak,
Hasan ile smil tarikatn kontrol
altnda tutan emir elcuyus yani
halifenin
ordularnn
komutan
arasnda Mustansr'n, yerine olu
Nizar' atamas konusunda iddetli
bir anlamazlk ortaya kt. Halfe
verdii karardan geri dnd ve emir

elcuyus
bunu
memnuniyetle
karlad. te yanda Hasan, ilk
verilen
kararn
tekrar
geerli
klnmas
grn
destekledi.
Hasan'n
sahip
olduu
etkiyi
kskanan Emir elcuyus Mustansr'a,
O'nu
tutuklatp,
Damietta
hapishanesine kapatmasn syledi,
ancak halife byle bir ey yapmak
istemedii iin, Hasan'n dmanlar
O'nu yakalayarak, Frenklerle birlikte
bir gemiye koyarak, Marib'e
yolladlar. Bir eit mucize gibi
grnen birka macerann ardndan

Hasan Suriye'ye ayak bast ve

Halep'e,
ardndan
Badat'a,
Kuzistan'a, sfahan'a ve en sonunda
Yezd ve Kirman'a giderek btn bu
blgelerde
dailik
faaliyetlerinde
bulundu ve tarikatnn propagandas
iin elinden geleni yapt. Ardndan
sfahan'a dnd ve sonra da
Kuzistan'a giderek, burada yl
geirdi. Sonra Damghan'a geti ve
burada da yl geirdi; bu sre
zarfnda pek ok yanda edindi.
Sonrasnda Gurgan'a seyahat etti,
buradan da Damavand ve Kazvin

zerinden Daylam'a
girdi.
En
sonunda
Alamut'a
yerleti
ve
zamann dnerek geirdi ve
dindar bir hayat srd.
Hasan
Sabbah'n,
Kazvin
blgesinde bulunan ve Sultan
Melikah'a ait olan Alamut kalesini
nasl ele geirmeyi baard
konusunda ok az ey biliyoruz.
Kale, Mehd olarak adlandrlan bir
komutan tarafndan idare ediliyordu.
Dailerin,
zellikle
de
Hseyin
Kayini'nin bu blgede verdii vaazlar
sayesinde, smil retisini ve

gerek imamn Msr'da olduunu

kabul eden yandalarn says
gnden gne artmt. Bu sayede
Hasan'n Mehdyi, kendisine 3 bin
dinar karlnda bir kz derisinin
kaplayaca alan kadar toprak
paras satmaya zorlamas kolay
oldu. Ama bu pazarlk, Dido kadar
kurnaz olan Hasan'n tm kaleyi
kaplayan bir toprak parasn elde
etmesini salad. Hasan, tarikatn
tutan Girdkuh lideri tarafndan
kendisine bin dinar denmek
zere Mehdiye bir belge verdi ve

O'nu kaleyi terk etmeye zorlad.

Alamut'un efendisi olduktan sonra,
dai Hseyin Kayini'yi, birka refik ile
birlikte, Horasan'a bal olan ve bu
geni vilayetin gney dou ucunda
yer alan Kuzistan'daki halk arasnda
yanda edinmeye yollad.
Bu aamada nemli bir noktaya
deinmemiz gerekir. Mirkhvand'n
metnini aynen tercme ediyorum:
Sabbah'n olu Hasan Alamut'un
efendisi
olunca,
bir
kanal
kazlmasn ve bu kanal sayesinde
kalenin
nne
uzaktan
su

getirilmesini
emretti.
Kalenin
evresine meyve aalar diktirdi ve
blge
sakinlerini,
tarmla
uramaya
ve
topra
zenginletirmeye tevik etti. Bu
sayede, nceden olduka salksz
olan Alamut'un havas tertemiz ve
shhatli bir hale geldi.
Bu olay, aada bahsedeceim
Haailerin muhteem baheleri
fikrini dourmu olabilir mi? Ancak bu
soruya cevap vermeden nce,
kronolojik olarak tarihi gerekleri
anlatmaya devam edelim.

Melikah Hasan'n zerine askeri

birlik
yollad
ancak
Alamut'u
kuatmalar olduka cretkr bir
eylem saylrd. Hasan'n o srada
yannda, saldrganlara kar mekn
koruyan yetmi refiki vard ve
dardan gelen yz adamlk
takviye ile birlikte bir gece sultann
birliklerinin zerine saldrarak, byk
bir katliam yapt ve yksek miktarda
ganimet elde etti. Hicret'in 485.
ylnda Melikah'n lm, Hasan'n
gcn
salamlatrmasn
ve
yaymasn salad.

Hasan'n iki olu oldu. Bunlardan

birini arap itii iin, dierini de
Hseyin Kayini'nin ldrlmesinden
sorumlu olduundan phelendii iin
ldrtt.
Hasan'n
bunlar
yapmaktaki
amac,
herkese
babadan ola geecek bir aile
hkmranl
kurma
niyetinde
olmadn gstermekti. Kendini,
egemenlii altndaki topraklar idare
etmeye yle adad ve tarikatn
retileri ile ilgili kendisine yneltilen
her soruyu cevaplandrmak iin o
kadar ok zaman harcad ki;

Alamut'ta geirdii otuz be yl

boyunca, dairesinden sadece iki kez
dar
adm atarak
saraynn
terasna kt ve kaleden ise hibir
zaman ayrlmad.
Bu tarihi anlatma daha fazla
devam
etmeyeceim.
Sadece
Hicret'in 519. ylnda lmnden
nce, Hasan Sabbah'n halefi olarak
Kiya Buzurg-Ummid'i gsterdiini ve
O'nun soyunun, mukaddim adyla
Alamut ve smillerce fethedilen
dier blgeleri idare ettiini ve Kiya
Buzurg-Ummid'in kendisinin liderlii

dneminde,
smillerin
Ali'nin
soyundan gelen ve Gilan'da imam
olarak tannmay talep eden Ebu
Haim'e
kar
savatklarn
sylemek
yeterli
olacaktr.
Mirkhand'n smilleri refikan olarak
adlandrmasnn bir nedeni de budur.
Bu blm, smillerin tarihindeki
belli bal dier olaylar sralayarak
kapatalm.
498 ylnda, Rey yaknlarnda,
Maveral Nehir ve Hindistan'dan
Mekke'ye giden hac adaylarnn
bulunduu
kervana
saldrp,

yamaladlar.
500 ylnda, Melikah'a kar
verdikleri savata yenildiler.
502
ylnda,
neredeyse
Suriye'deki
ayzar'
ele
geireceklerdi.
519 ylnda, Ebul Fida'ya gre,
sradan
insanlarn
bilimle
ilgilenmelerini
ve
daha
aydn
insanlarn
da
antik
filozoflar
okumalarn yasaklayan Sabbah'n
olu Hasan ld.
smillerin
Suriye'deki
ilk
fethettikleri yer Baniyas't. Buray

523 ylnda ele geirdiler.

525 ylnda Suriye'deki Masyat'
ele geirdiler ve buras bu blgenin
merkezi haline geldi.
559 ylnda, Muhammed'in olu
ve Kiya Buzurg-Ummid'in torunu
Hasan, btn slmi uygulamalar
yasaklad ve bu hareketi iin zel bir
emir aldn iddia ettii gizli bir
imamn adn kullanarak, maiyetini
arap imeleri ve slm kanunu
tarafndan yasaklanan eylemleri
gerekletirmeleri
konusunda
serbest brakt. Harfi harfine uymak

zorunda olduklar bu felsefenin

anlamsz olduunu aklad ve
bylece tarikatn Mlhicer yani
kfirler olarak adlandrlmalarna
neden oldu.
Mirkhand'a
ve
Nigaristan'n
yazarna gre, Hasan sadece birka
yl tahtta kald: 561 (1165) ylnda
ld
ve
O'nun
Ahlksz
uygulamalarn aynen devam ettiren
olu Muhammed krk alt yl boyunca
tahtta kald ve 606 (1209) ylnda
ld. Ancak Nizam elTavarih'n
yazarna gre Hasan 50 yl boyunca

tahtta kalm ve 607 (1210) ylnda

lmtr. Ksa bir sre tahtta kalan
oludur. Kuds kral I. Amalric'e
Dan Yal Adam'nn eli yollamas
olaynn, Hasan'n m yoksa olunun
mu dneminde olduu sorusu, bu
metinlerden hangisini kabul ettiimize
baldr. Bylece Surlu William'n
raporlarnda anlatt, eliyi yollayan
liderin
slm
dininin
tm
uygulamalarn yasaklad, camileri
ykt ve ensest ilikilerle, domuz ve
arap
tketimine
izin
verdii
bilgilerinin doru olduu ortaya

kmaktadr.
Drzilerin
kitaplar
hakknda bilgi sahibi olanlar, bu
liderin
Hristiyanlarn
kutsal
kitaplarn okumu olabileceini ve
bunu, Hristiyanla gemek iin deil
retileri ve uygulamalar konusunda
daha fazla ey renmek iin
yaptn greceklerdir.
Suriye'deki smillerin lideri ve
tarikatn bu blgedeki gcnn
olumasn salayan Sinan 588
ylnda ld.
608 ylnda, hem Suriye hem de
ran'daki smiller, hanedanln

altnc prensi ve Alamut emiri Celal

el-Din Hasan'n, eski Muhammed'in
olu ve Kiya Buzurg-Ummid'in torunu
Hasan'n emriyle braktklar, slm
dininin uygulamalarn grntde
devam ettirme ynndeki emirlerine
riayet ettiler.
644 ylnda, ran smillerinin
emiri Ala ed-Din'in elileri, Tatarlarn
hakannn seimi iin Mool kabile
liderlerince dzenlenen kurultaya
itirak ettiler.
668 ylnda, Sultan Baybars
Suriye'deki smil topraklarna girdi

ve Masyat' ellerinden ald.

En sonunda 670 ylnda, ayn
sultan smillerin Suriye'deki gcne
son verdi.
Kuzistan'daki smil gc 653
ylnda, smil lideri Rkn el-Din
Kurah'n Hlagu'ya teslim oluu,
Alamut'un ykl ve Rkn el-Din'in
ailesi ile ok sayda Mlhidin
katlediliiyle zaten sona ermiti.
smillerin,
Hicretin
yedinci
yzyl bitmeden nce hem ran'da
hem Suriye'de yok olduklarn
sylerken, kurduklar tarikat deil,

sahip
olduklar
siyasi
gc
kastediyorum.
Tarihin
sonraki
dnemlerinde de sklkla tekrar
ortaya ktlar ve onlar korkulan bir
toplum haline getiren suikastlar
konusundaki
uzmanlklarn
yinelediler. Bu konuda arkiyat
tarihilerden tm detaylaryla bize
ulaan bir rnek olarak, srekli
olarak Karasungur'u tehdit etmeleri
gsterilebilir. Kalaun'un olu Msr
sultan Malik el-Nasr Muhammed
adna Halep valilii grevini yrten
bu emir, sultann egemen olduu

topraklar terk etmeye ve o

dnemde
Olcayto
Han'n
ynetiminde olan ran MooIIarna,
yani Hlag'nn soyuna snmaya
zorlanmt.
Bu
duruma
ok
sinirlenen sultan, yollad smiller
araclyla pek ok kez O'nu
ldrtmeyi
denedi.
Bunlardan
birinde, eylemi gerekletirmesi iin
tam otuz drt suikast yollad.
Bunlar,
nceden
smillerin
Suriye'deki bakenti olan Masyat'ta
yaayan insanlard. Karasungur bu
eylemden
kurtuldu
ve
sultan

ldrmek
iin
ayn
ynteme
bavurdu ancak baarl olamad.
Ardndan
Malikel
Nasr,
Karasungur'u ldrmesi iin yz yirmi
drt suikast yollad ancak onlar da
baarya ulaamayp, intikam iin
ldrldler. smillerin o dnemde
bile Masyat'ta bir nderleri vard.
Makrizi'nin aktardna gre, sultan
bu lidere bavurdu ve O'na byk
miktarda para vererek adamlarndan
bir ksmn kendi hizmetine vermesini
istedi. Bu olaylarla ilgili kaytlarda
Masyat hl Haailerin ikametgh

ve
sndklar
mekn olarak
karmza kmaktadr. Sonradan
sultan Karasungur ve Mool prensi
ile anlaarak, suikast iin onlarn
zerine
artk
smilleri
yollamayacana sz verdi ancak
szn tutmad. Amacna ulamak
iin yine kendisine Masyat'tan
yollanan bir smilyi grevlendirdi.
Suikastya emirlerini iletmeden nce
O'nu otuz drt gn yannda tuttu ve
ardndan kendisine bolca erzak
vererek greve yollad. Ancak bu
suikast
yanllkla Karasungur

sand baka bir emiri ldrd. Bu

katillerin pek ou bo yere eitli
ikencelere maruz kaldlar; hibir
zaman konuturulamadlar.
smil tarikat bugn halen
varln srdrmektedir. Bu konuya
ileride deineceim.
imdi Hai isminin kkenini
inceleyeceim.
Bu
incelemenin
banda,
smiller ya da Btnilerin, Hallara
ait tarihi kaynaklarda Hailer
[Assassini)
ismiyle
anldklarn
belirtmitim. Falconet'in iddia ettii

zere, metinleri kopya edenlerin

hatalar ya da aratrmaclarn kendi
bilgisizlikleri yznden bu ismin pek
ok farkl yazl ve syleni ekli
mevcuttur. Bu eitler arasnda en
bilinenleri
unlardr:
Assassini,
Assessini, Assissini ve Heissessini.
Lbeckli Arnold'dan kan ikinci
kelimenin u anki orijinal kelime ile
ayn telaffuza sahip olma ayrcal
vardr. te yanda Tudelal Benjamin
Hashishin kelimesini branice heth ile
yazm, Yunan yazarlar bunu x ile
ifade ettikleri iin tarikatn ismi

Xasisioi olmutur. Renaudot (Hst

Patr. Alex., s. 470) de ismi
Hasissini, bazen de Hassassini
eklinde kaleme almtr; ancak
ismin kkeni hakknda herhangi bir
ey belirtmez.
Haai kelimesinin kkeni zerine
pek ok tez mevcuttur. Haai
kelimesinin Cermen dilinde pala
anlamna gelen sans, sachs, saehs
kelimelerinden trediini iddia eden
M. De Caseneuve'in (Dictionnaire
tymologique
de
la
langue
Franoise,
1750)
grlerinden

bahsetmeyeceim, nk bu treme
aka yanltr. Dou'ya ait bir
kavramn kkn Cermen dilinde
aramak kadar yanl bir yntem
olamaz. Bununla birlikte sz konusu
aratrmac, Hos tam nostri quam
Saraceni nescimus unde deducto
vocabulo, Assissinos vocant (Gesta
dei per Francos, 1. cilt, s. 994)
eklinde bir ifadesi olan Sur
bapiskoposu William'a dayanarak,
bu
ismin
Asya
dillerinden
tremediini
ve
Sarazenler
tarafndan bilinmediini kantladn

dnmektedir. ok belli ki De
Caseneuve
bu
metni
tam
okumamtr. nk William bu
kelimenin kkeni hakknda hibir ey
bilmediini kabul eder ama hibir
yerde bu kelimenin Sarazenler
tarafndan bilinmediine de inmez.
Court
de
Gebelin
de
(Dictionnaire...) Haai kelimesini
Cermence
sachs
kelimesinden
tretir ancak Haai hanedanln
tanmlayan ayn kelime O'na gre
ahi ah, yani ahlarn ah
kelimesinden gelmitir.

phesiz hibir Arap yazarda bu

isme
rastlamayan
Th.
Hyde
(Veterum
Persarum
religionis
historia, s. 493) doru kelimenin,
ldrmek, yok etmek anlamna gelen
hassadan treyen hassas olduunu
dnmektedir. Bu dnce Menage
ve
Falconet
tarafndan
da
onaylanmtr. De Volney de hibir
kaynak gstermeden bu etimolojiyi
kabul etmitir. (Voyage en Egypte et
en Syrie, 3. bsm., 1. cilt, s. 404).
Tudelal Benjamin Haailerden
iki paragrafta bahsetmektedir (/. D.

Benjaminis, s.32, 89): ilkinde Suriye

Haailerinden bahsederken kelimeyi
heth ile yazm, ikincisinde ran
smillerini anlatrken de, Malahida
kelimesinin yanl bir sylenii olan
Molahat kelimesini kullanarak, bu
halkn Kasisin lkesinde yaayan
yal adamn otoritesini kabul ettii
eklinde bir ifade kullanmtr.
Baratier bunu doru yorumlam,
Constantin Lempereur gibi seniorem
suae regionis Alcaschischin, quasi
senes dicas appelantes eklinde
komik bir tercme yapmamtr.

Bunu belirtmekte fayda gryorum;

bylece herhangi birisi yanl bir
ekilde Tudelal Benjamin'in Haai
kelimesini yal adam anlamnda
kullandn dnmeyecektir. Benim
incelediklerimin dnda belki de bu
Yahudi aratrmacya ait baz
metinlerde ikinci paragrafta Haain
kelimesi caf yerine heth ile yazlm
olabilir. Yine de ark dillerine
yabanc olmayanlar iin caf yerine
heth kullanlmas ok artc bir
ey deildir. Bu arada Tudelal
Benjamin'den alnt yapsam da

bahsettii
seyahatin
gerekten
olduunu
garanti
etmediimi
belirtmek isterim. Ama bahsettii
topraklar kendi gzyle grmemi
olsa da, ortaya koyduu kaynan
olduka gvenilir olduu gereini
redde demeyiz.
Bibliotheca
Orientalis
Celementino Vaticana (2. cilt, s.
214, 215, 320) isimli eserin bilgili
yazar
josephSimon,
Mezopotamya'daki Tikrit blgesinde,
Araplar tarafndan Hasasa ve
Suriyeliler tarafndan Bethasosonoye

ve Hasosonitho olarak bilinen bir

ehir bulup, Hallarn tarihilerinin
bahsettikleri Haailerin, isimlerini
buradan aldklarn tahmin etti. Bu
karm hibir tarihsel geree
dayanmyordu ve Oriens Christianus
(2. cilt, s. 1584) isimli eserin yazar
tarafndan gz nne alnmaya
deer grlmedi. Bu ismin telaffuzu
ile Arapa Haai ismininki arasnda
hibir benzerlik yoktur. Falconet de
bu karm reddetti. Ancak Hassasa
ehrini, Mezopotamya'da Azaz ya da
zaz kasabasyla kartrarak, bu

sonuca yanl bir yoldan varmtr;

oysa iki ehrin isimlerindeki sessiz
harfler
birbirlerinden
farkldr
(Mmoires de l'Acadmie des
Inscriptions, XVII. cilt, s. 163).
Falconet Haailerin isimleri ile
ilgili baka bir kaynaktan da
bahseder
ve
bu
kaynan
doruluunu yine kendisi reddeder
ancak bu varsayma burada yer
vermeliyim;
nk
bunu
destekleyenler
olabilir.
Aslnda
Glossarium ad scriptores meddi
aevi isimli eserin yazar D.

Carpentier
tarafndan
desteklenmitir de. Ayrca bu bana,
bir ka kullanl deerlendirme
yapma
frsat
da
verecektir.
EbulFida, Descriptions of Syria
(Tab. Syriae, s. 19) isimli eserinde
Suriye'deki
smil
tarikatnn
karargh olan Masyat adnda bir
ehrin Cebel
assikkin (Cebel
elsikkin) adnda bir dan stne
kurulduundan bahseder. Sikkin
haner anlamna geldii iin, bu
dan ismi Haner Da anlamna
geliyor olabilir ve bu isim ile

Haailerin isimleri ve sulandklar

a bulunabilirdi.
Falconet bu konudan yle
bahseder
(Mmoires
de
T
Acadmie des Inscriptions, XVII.
cilt, s. 163):
Assikkin Da yani Haner
Da'nn, Suriye'deki Haailerin
komutannn yaad yer olduunu
grdk.
Haailer
tarafndan
kullanlan baklara sikkin ad
veriliyordu. Liderlerine Jacques de
Vitry
tarafndan
magister
cultellorum, maiyetine ise Matthew

Paris tarafndan cultelliferi ve

Newburghlu William tarafndan da
sicarii ismi verilmiti. Ama ne kadar
uyumlu olsalar da bu yaktrmalar,
kelimelerin kkenlerini aratrrken
ortaya kan gerekd, ou
zaman
da
yanl
ynlendiren
ipularndan yola karak ortaya
karlmtr ve bizim sunduumuz ilk
etimolojik incelemeden daha kuvvetli
deildirler.
Daha nce de bahsettiim zere,
Falconet'in savunduu etimoloji,
Hyde'n ne srd teoridir.

Falconet'in izahatlar olduka

aklaycdr. Ama anlattklarn daha
da kuvvetlendirmek iin ilk olarak,
Haailer ismi ile alsikkin veya
assikkin kelimeleri arasnda byk
bir benzerlik olmadn, ikinci olarak
da Cebel assikkin teriminin Haner
Da (la montagne du Poignard)
anlamna geldii fikrinin pheli
olduunu ekleyebiliriz. Ebulfida byle
bir eyden bahsetmemektedir. Evet,
Koehler'in
evirisi
doru
aktarlmtr: De hac denominatione
montis, qua Assekkin vocatur, quod

cultrum
significat,
mirifice
commentus est Ibn Said. Ancak
quod cultrum significat kelimeleri
evirmen tarafndan eklenmitir ve
ama almas gnmze kadar
ulamayan bn Said'in, orijinal
metinde burada hangi kelimeleri
kullandn bilmiyoruz. (Michaelis
Descriptio Aegypti, s. 36; d'
Herbelot' un Bibliothque orientale
isimli eserinde Reiske, The Hague,
1779, 4. cilt, s. 754; Rommel, Abulf.
Arab. Dese, s. 7) Belki de burada
Sekin bir ahsn ismi olarak

kullanlmtr; bu durumda tercmeyi

Sekkin'in Da (la montagne de
Sekin) eklinde yapmalyz. Sekkin
adnda birinin, Hkim'in dneminde
ve Drzi dininin kuruluu esnasnda
bu lkede ok nemli bir role sahip
olduunu en azndan kesin olarak
biliyoruz.
Bu
tarikatn
kutsal
kitaplarndan oluan derlemede
(Arabic
Manuscript
of
the
Bibliothque du Roi, no 158),
Sekkin'in st Suriye Yarmadas
olarak adlandrlan ve ak bir
ekilde gneyde Arabistan, kuzeyde

Hamat, douda Irak ve batda

Akdeniz'e kadar uzanan snrlara
sahip, din temelli oluturulmu bir
vilayetin amiri ya da genel mfettii
olarak
tayin
edildii,
Hamza
dneminin 10. yl yani Hicri 418 yl
tarihli icazetname mevcuttur. Altna
on iki dai ve daha dk rtbeli baz
grevliler verilmitir. Drzilere ait
metinler ayrca bize, Sekkin'in sahip
olduu
bu
rtbeden
memnun
olmadn ve hiyeraride daha
yksek
bir
mevkie
ykselme
arzusunda
olduunu,
Drzilerin

adnn ktye kmasn salayan

pek ok soygun gerekletirdiini ve
tarikata
putperestlii,
trl
irenlikleri ve daha nce olmayan
pek
ok
eyi
soktuunu
sylemektedir. Burada bahsedilen
kii muhtemelen EbulFida'nn sonraki
blmlerde entrikalarndan ve 434
ylnda
lmnden
bahsettii
Sekkin'le ayn kiidir (Annales
Moslemici, 3. cilt, s. 119):
Ayn yl Recep aynda, Msr'da
Sekkin adnda bir adam ortaya kt
ve Hkim'e bakaldrd. Gerek

Hkim kendisiymi gibi davrand;

Hkim'in dnne bel balayan
insanlar peine takt. Bu insanlar
halifenin yalnz bana odasna
ekildii
bir
zamanda
saraya
yrdler ve bardlar: Gerek
Hkim burada. O srada kapy
koruyan nbetiler ilk bata korktular
ama
sonra
bir
kandrmaca
olabileceini dnerek Sekkin'i
tutukladlar ve Sekkin yandalaryla
birlikte armha gerildi.
Bu arada, bundan sadece bir
varsaym olarak bahsediyorum. Bu

bile, ismi doru sylersek Sekkin'in

bir nesneye verilen isim olmad
gereini ortaya koymaktadr. Yine
de Sekkin'e yneltilen yazlardan
birinde, benim varsaymm olduka
kuvvetlendiren, emanetini yaad
dalarda brakt eklinde geen
ifadeye dikkat etmek gerekir. (Trad.
Manus. Des livres religieux des
Druzes, 2. cilt, s. 1000)
imdi baka bir
etimolojik
incelemeye, daha dorusu Arap
yaznnda olduka nemli bir arl
olan bir uzman tarafndan ne

srlm
iki
teze
geelim.
Bahsedeceim
kii
Reiske'dir
(Annales Moslemici, 3. cilt, s. 714,
aklayc not 251). Bu parlak
arkiyat haai kelimesinin sadece
bir yanl syleni olduunu ve
smiller
veya
Btnilerin,
tarikatlarnn lideri
Hasan bin
Sabbah'n isminden gelen Hassanini
veya
Hassanici
eklinde
adlandrdklarn ne srmtr.
Reiske yle devam eder: "Veya
belki de, ounlukla chassassin
eklinde yazld iin Arapa ismi

cassas'dr
ve
Almanlar
bunu
schassasin
olarak
almlardr.
Arapa Cassas kelimesi Franszca
chassas ve Almanca schassas
eklinde telaffuz edilmektedir ve
casus anlamna gelmektedir." Benim
amdan bu iki etimolojik tezin
detayna girmeye lzum yoktur; ilki
ok gerek d bir balantya
dayanmaktadr
ve
ikincisi ise
tamamen gereklikten yoksundur.
Burada sadece, eer Reiske benim
gibi Haai kelimesinin Arapa
harflerle yazlm halini grseydi, bu

varsaymlardan ikisini de ortaya

atmayacakt dememiz yeterlidir.
Padua papaz okulunda ark dilleri
profesr olan barahip Simon
Assemani'nin, Literary Journal of
Padua'nn Haziran 1808 [1806]
saysnda yer alan, daha nce de
bahsettiim bilimsel makalesinde ne
srd etimolojik inceleme ok
farkldr ve daha iyi temellere
dayanmaktadr. Makalenin bal
Ragguaglio stroricociritico sopra la
setta Assissana, detta volgarmente
degli ASASSINI'dir.

Simon Assemani'nin anlatm

yledir:
Yaknndaki dalarda hl bu
tarikattan arta kalanlarn yaad
Suriye'deki
Trablusam
ehrindeyken,
ehirlerine
ayak
ilerini yapmak iin gelenlere hep u
kafiyeli
aalayc
deyiin
sylendiini duyardm: Assissani
(alsisani) la muslim wa la Nasrani,
yani Assissani, ne Mslman ne
Hristiyan... Bunun anlam, bu
insanlarn hibir dini olmad ve
Hasan'n retilerini benimsedikleri

iin hibir eye tapnma arzusu

duymadklaryd. Hal tarihilerinin
burada i ve a harflerinin yerini
deitirdiklerine, bu yzden de
Assissani yerine Assassini ifadesini
kullandklarna dikkat etmek gerekir;
ve dilimizde de cinayet ilemek iin
pusuya yatan hainleri isimlendirmek
iin kullanm bu haliyle olmutur. Bu
tarikatn liderleri holanmadklar
herhangi birini katletmek iin, onun
zerine
profesyonel
katiller
yollamakla tannyorlard.
Assissani, kaya, kale ve gvenli

bir ekilde geri ekilme imkn

tanyan korunakl yer anlamna gelen
assissa (elsisa)'dan gelmektedir.
Bundan
dolay
da
Assissani
(elsisani)
Arapada,
kayalklar,
korunakl yerler arasnda yaayan
insan, yani dada yaayan insan
tanmlamak iin kullanlr.
Barahip
Assemani'nin
yeteneklerine
sayg
duymama
ramen,
Haailerin
isimlerinin
kkeni konusundaki dnceleriyle
ayn fikirde olmam mmkn deildir.
Sebeplerim unlardr: ilk olarak, sisa

daha dorusu sisiya gerekten kaya,

kayalk anlamna deil, kzn
boynuzu, horozun gagas, antilopun
boynuzu gibi korunmay salayan
herhangi bir eyi ifade etmek iin
kullanlr, yani kale, korunakl mekn
anlamna da gelirdi. kinci olarak,
sisani
kelimesi
sisiya'dan
trememitir; yle olsayd sisi
kelimesi ortaya kard. te yanda
sisani, sus yani tavuk kelimesinin
oulu olan sisandan tremitir ve
ayn zamanda civcivin cvldamasn
ifade eden sawsa fiili de bu

kelimeden kmtr. oul sisan

kelimesinden de sisani yani tavuk
satan kelimesi tremitir. Bu treme
ekline rnek olarak; dajajann
oulu dajajattan treyen dajajati
yani kmes hayvan satcs, kitabn
oulu kutub'dan treyen kutubi yani
kitap satcs, kee anlamndaki ubd
kelimesinin oulu lubuddan treyen
lubudi yani kee satcs, sandul
kelimesinin
oulu
sanadikten
treyen sanadiki
yani sandk
satcs,
kemer
anlamndaki
hiyasann oulu havayisten treyen

havayisi
yani
kemer
satcs
verilebilir. Bu durumda Assemani
tarafndan aktarlan deyi belki de
ehre kmes hayvan satmak iin
gelen kyller ya da dalarda
yaayan insanlar iin sylenmi
olabilir ve bu insanlarn yalanc ve
kaba olduklar ve ok cahil olduklar
iin hibir dine mensup olmadklar
anlamn verdiini dnebiliriz.
Dahas bu deyiin, kkenine daha
yakn baka bir anlamda da
kullanldn belirtmeliyiz. Akka'dan
Michel Sabbagh'n bana verdii

bilgiye gre, sz konusu kelime

elsisani yerine daha ok, Sasan
ailesi anlamna gelen elsasani
eklinde kullanlyormu. Bu terim,
Araplar tarafndan yersiz yurtsuz,
macerac, hibir ey yapmadan para
kazanmak iin srekli oradan buraya
gezip duran birini ifade etmek iin
kullanlmaktadr. Bunu destekleyen
bir gsterge olarak, Hariri 49
numaral derlemesinde Ebu Zayid
Saruji'yi byle bir insan olarak
tanmlamtr:
Sasan tarafndan icat edilen ve

bizzat kendisinin eitli ekillerde

gelitirdii ticaret ekli kadar kolay
para
kazanma
yolu,
daha
memnuniyet verici bir geim ekli,
bu kadar kazanl bir i ve
bylesine przsz, sorunsuz bir
yol grmedim. yle bir i ki; hi
bitme riski yok, tkenmeyen bir
kaynak gibi, etrafnda bir sr
insann topland, krlerin, tek
gzllerin bile nn aydnlatan bir
meale gibi... Bu ile megul
olanlar,
dnyann
en
mutlu
insanlar, en ansl insan nesli...

Yaadklar belli bir yer yok,

dolaysyla
hibir
otoriteden
korkmuyorlar. Bo bir mide ile
havalanp,
akam
midelerini
doldurmu bir halde geri dnen
kular ile onlar arasnda bir fark
yok... Ama bu ii yapabilmenin ilk
art srekli olarak gezmektir; ilk
gereken
zellik
srekli
aktif
olmaktr. Uyank bir akl, bu ii
benimseyen kiinin yoluna k
tutmaldr; arszlk yannda tad
zrh
olmaldr...
Bu
yzden
aratrmaktan bkmayn, her ihtimal

iin
abalamaktan
asla
vazgemeyin. nderimiz Sasan'n
da dedii gibi, arayan bulur, srekli
giden gelen eninde sonunda
kazanr.
Hariri 2 numaral derlemesinde
de yine ayn cokulu havayla Ebu
Zayid'den yle bahseder: "Gsteri
yapmak iin kendine trl trl
soylar icat etti ve para kazanmann
her yolunu denedi. Baz zamanlar
Sasan ailesine mensup olduunu
syledi.
Bazen
de
Ghassan
krallarnn soyundan geldiini iddia

etti."
Hariri'nin anlatcs Mutarizzi,
Sasan kelimesini yle aklar:
Sasan dilencilerin nderi ve
patronudur. Buradaki Sasan, kral
Gustasp'n olu sfendiyar'n olu
Bahman'n olu olan ilk Sasan'dr.
Ibn el-Mukanna
Ondan yle
bahseder:
Bahman
lmek
zereyken, hamile olan kz Humay'
yanna arr. Humay'n dillere
destan bir gzellii vardr ve o
dnemde Persler arasnda, zek
konusunda O'ndan stn olan kimse

yoktur.
Kral,
tacnn
kzna
taklmasn ister ve kendisinden
sonra kznn kralie olacan, bir
erkek ocuk dnyaya getirirse, olu
otuz yana gelene kadar lkeyi
ynetmeye devam edeceini ve
bundan sonra da ynetimi oluna
devredeceini emreder. Bahman'n
olu Sasan ise ok yakkl,
terbiyeli, ok akll ve her tr
beceriye sahip biridir. Zaman
geldiinde
herkes
tac
O'nun
devralacan
dnmektedir.
Bahman'n
krall
Humay'a

devretmesiyle, Sasan ok sinirlenir,

saray terk eder, birka koyun satn
alarak koyunlar dalara srer ve
kendisini gz ard edip, tac kzna
devrederek aalayan babasna
kar duyduu fke yznden
zamann
Krtlerin
arasnda
yaayarak ve koyunlar otlatarak
geirir. O gnden bugne, Krt
Sasan veya oban Sasan tabirleriyle
anlan Sasan ismi koyun srlerini
gdenler iin kullanlan bir terim
haline geldi. Ve bununla balantl
olarak da, Sasan soyundan gelmiyor

olsalar da, dilenciler veya kr ya da

tek gzller, hokkabazlar, kpekleri
veya maymunlar eitip, gsteri
dzenleyenler ve bunun gibi pek ok
farkl trden insanlar gibi ikinci snf
iler yapanlar tanmlamak iin bu
terim kullanlmaya baland. Byle
ok sayda insan vard; her tr
halktan ve snftan ok sayda
insan... Ebu Dulaf Kazraci'nin bir iri
onlarla ilgilidir ve irinde onlar,
kendi aralarnda kullandklar zel
dilde
konuturur,
pazarlklarn,
hilebazlklarn ve yklerini kendi

azlarndan anlattrr. Sasaniyya

adyla bilinen bu ir Sahib bin
Abbad tarafndan yorumlanmtr;
okuyucular burada zet olarak
sunduum
bu
detayl
metni
bulabilirler.
Yukardaki metni okuyarak, "O
bir Sasani, ne Mslman ne
Hristiyan" deyiinin akla uygun
geldii ancak Haai ismiyle hibir
balantsnn
olmad
kolayca
anlalabilir.
Assemani'nin ardndan bir baka
arkiyat, Les Mines de l'Orient

ismindeki derginin ilk saysnda bir

makale yaymlad
ve Hyde'n
etimolojik savn reddederek, to de
Volney'e
atfettii,
Haailer
kelimesinin gece bekisi anlamndaki
asas kelimesinden tredii savn
ortaya att.
Bunlarn
dnda
Dominique
Sestini'den, Ermeni bir uzmann da
bu
ismin
etimolojik
kkenini
aratrdn ve kelimeyi her eit
insandan oluan yn anlamna
gelen habash habash teriminden
trettiini duydum.

ayet konuyla ilgili sadece

varsaymlardan yola karsak, bu iki
etimolojik savlardan birincisini kabul
edilebilir bulabiliriz; ancak ikincisini
deerlendirmeye bile gerek yoktur.
Mariti'nin Historical Memoirs on
the Assassins and the Old Man of
the Mountain eserinden nceki
sayfalarda bahsettiim iin, bu
yazarn Haailerin isimlerinin kkeni
konusundaki en mantksz etimolojik
savlardan birini n plana kardn
da eklememiz yerinde olacaktr.
Mariti, bu topluluun doru isminin

Arsasides veya Arsacides olduunu,

nk onlarn aslnda Arsacia
ehrinin egemenlii altnda bulunan,
civar topraklarda yaayan Krt
kabilelerinin ilk kurucular olduklarn,
Suriye'ye
geldikten
sonra
da
Haailer
ismiyle
tanndklarn
dnmektedir. Bu teoriyi rtmek
iin
zamanmz
harcamaya
demeyecei grndeyim.
Mnage
tarafndan sunulan,
Rouen'de bir Protestan papaz olan
Etienne Lemoine'ye ait etimolojik
savdan hl bahsetmemi olmam,

okuyucular artm olabilir. Sz

konusu sav, Lemoine'den Menage'ye
yazlan bir mektupta ve Menage'nin
daha sonra yaynlanan Dictionnaire
tymologique
de
la
langue
Franoise (Franszca Etimolojik
Szlk) eserinde Haailer ismi
altnda yer almaktadr. Burada bu
metnin sadece konumuzla ilgili olan
ksmn alacam:
[Lemoine diyor ki;] Haai
kelimesi, ayrlarn, imenlerin ve
bahelerin
kral
anlamnda
isimlendirilen Dan Yal Adam yani

Haailerin
kralndan
kmtr.
Gerekten de bu kral, Lbnan
snrnda
bir
yerde,
ismini
zenginliinden alan ok verimli bir
toprak parasna sahipti. Assessa
ya da Assissa, ifal bitki, otlak ve
bahe anlamlarna gelir ve bu kraln
hkmettii topraklarda bunlardan
bolca bulunmaktayd. Bu zevk dolu
baheler sayesinde maiyetindekileri
nasl kandrdn ve ldkten sonra
btn o gzelliklere sonsuza kadar
sahip olacaklar szn vererek,
onlar nasl her tr tehlikeyi gze

alacak hale getirdiini biliyorsunuz.

Benjamin O'nu eyh elhaai olarak
isimlendirir ve tm ark O'nu bu
isimle tanr. O'nu Haailerin kral
olarak
adlandrmamzn
nedeni
budur. Ama daha nce de sylediim
gibi bu deyi, yeilliklerin, verimli
arazilerin ve insanlara saysz zevk
olana vermek iin doa ile sanatn
birbirleriyle yart bahelerin kral
anlamna gelmektedir.
Menage'nin yazdna gre bu
etimolojik inceleme Padua'l yetenekli
Profesr
Ferrari
tarafndan

reddedilmi, onun yerine assassin

kelimesini
ab
assidendo
kelimesinden tretmitir. Menage'in
kendisi ise, kelimeyi eski Cermen
dilinde bak anlamna gelen sahs
kelimesinden
treten
de
Caseneuve'nin grn hi pheye
dmeden paylamtr. Falconet de
ok fazla detaya girmeden bu
etimolojik savn, tpk Lemoine
tarafndan
buradan
karlan
sonular kadar yanl olduunu
syler (Memoires de l'Academie
des Inscriptions et Belles Lettres,

cilt XVII, s. 155). Yine de ismi doru

olarak gsteren tek etimolojik sav
budur ve bu ismin doruluunu
kantlamay umuyorum. Lemoine
smillerin neden Haasn olarak
adlandrdklarn bilmiyordu ve yle
kt bir neden ne srmt ki; bu
yzden etimolojik sav onay grmedi.
Bu isim iin ok daha tatminkr bir
aklama
getirmeyi
umuyorum.
Bundan dolay iki eyi gstermeliyim:
birincisi, smiller veya Btnilerin
ayn zamanda Haain olarak
adlandrldktan; ikincisi, bu isimle

artmalarnn nedeni.
lk saptamay ortaya koymak
kolaydr. Burada sadece Haasn
kelimesindeki in taksnn oul
anlam ifade ettiini grmemiz
gerekir. Klasik Arapada erkek cins
ismin yaln halinin oulu iin una
taks ve dier iki hal iin de ina
taks kullanlr. Gnlk konuma
dilinde sondaki a harfi kalkar ve
ismin her hali iin sona n konur.
rnek: Mslim'in, Mslmanlar;
Mminin, inananlar; Kfirin, kfirler.
Haain gramer asndan daha

uygun haliyle Haaiyin de bylece

Haai
kelimesinin
oulu
olmaktadr. Ayn kelime kulaa daha
ho
gelen
oul
Haaiyya
kelimesinin de kkdr. Arapa
hakknda hibir bilgi sahibi olmayan
okuyucular iin buraya koymak
zorunda
kaldm
bu
basit
aklamay takip eden paragraflarda
aklmzdan karmamamz gerekir.
Ebul Fida, Vakayiname adl
kitabnda
ve
Baha
el-Din
5elahaddin'in Hayat isimli kitabnda,
Selahaddin'in 571 ylnda Azaz

kalesini kuatma altna aldnda

baz smillerin O'nu ldrmeye
altklarn anlatrlar. Bu olay 570
ylnda dzenlenen baarsz suikast
giriiminin ardndan Selahaddin'in bu
tarikatn yeleri tarafndan ikinci kez
tehlikeye dmesi olmutu. Ebul
Fida'nn konu ile ilgili metni daha
detayl olduu iin, burada O'ndan
alnt
yapacam
(Annales
Moslemici, 4. cilt, s. 21, 25).
570
ylnda
Sad
el-Din
Gmtigin,
smillerin
lideri
Sinan'a, Selahaddin'i ldrtmesi iin

byk miktarda para yollad. Sinan

bu i iin ok sayda adam
grevlendirdi ve bu adamlar hi
ummad bir anda Selahaddin'e
saldrmay baarm olsalar da,
sonuca ulaamadan ldrldler.
571 ylnda, Sultan Selahaddin
Azaz'a ilerledi. ehri Zilkade aynn
3. gnnde kuatma altna ald ve
Zilhicce aynn 11. gn ele geirdi.
Kuatmann devam ettii gnlerden
birinde bir smil zerine atlarak
O'nu kafasndan baklamak yoluyla
yaralad. Selahaddin hl kendisine

saldrmaya devam ederek, ban

saplamaya alan adamn elini tuttu.
Bu sayede ldrld. Bu srada
ikinci smil sultana saldrd ve O da
ldrld. Ardndan gelen ncs
de dierleriyle ayn kaderi paylat.
Korku iinde kalan sultan adrna
girdi, birliklerindeki askerleri inceledi
ve tanmadklarn uzaklatrd.
imdi artk, Nur el-Din ve
Selahaddin hakknda ok detayl
tarihi bilgiler sunan Kitab elravdateyn
isimli eserin sahibi Ebu ama'nn bu
iki
olaydan
nasl
bahsettiini

grebiliriz. (Bibliothque du Roi'nin

Arapa el yazmas, no 707 A, 570
yl altnda, 127'den itibaren):
570 ylnda Selahaddin Hamat'a
ilerledi ve Cemaziyelahir aynn ilk
gnnde ehri ele geirdi. Buradan
Halep'e yneldi ve ayn ayn 3.
gnnde ehri kuatt. ehrin
sakinleri kendilerini ok umutsuz bir
durumun
iinde
bulduklar
ve
yardma muhta olduklar iin
smillere bavurdular ve onlara
toprak sz verip, trl trl kymetli
hediyeler sundular. Bir gn hava ok

soukken ve k kendini iyice

hissettirmiken, bu hainlerin en
azllarndan
birka
kageldi.
Topraklar smillerinkiyle yan yana
olan Bukti emiri Nasih el-Din
Kumartekin onlar ilk fark eden oldu.
Emir onlara, " Ne yapyorsunuz, hi
korkmadan buraya gelmeye nasl
cret ediyorsunuz?" dedi. Onlar da
O'nu ldrdler; emiri korumaya
alan bir adam da yine onlar
tarafndan yaraland. lerinden biri
sultana saldrmak iin ne atld ama
emir Turul Kazandar hi hareket

etmeden ve hibir ey sylemeden

kararllkla O'nu bekliyordu ve yanna
geldiinde klcyla kafasn kesti.
Dierleri ise pek ok adam
ldrdkten
sonra
ancak
ldrlebildiler ve karlarna kan
her insan byk bir tehlikeye atlm
oluyordu. te bu hal iinde Tanr
sultann hayatn (bu kelime orijinal
metinde
son
nefes
olarak
yazlmtr)
el
Haaiye'nin
hanerlerinden korudu.
Yazar
burada
son
nefes
manasna gelen huaa ile haainin

oulu haaiye arasnda kelime

oyunu yapmtr. Ve belki de bu
kelime oyununu yapabilmek iin
smil'i1er yerine bu ismi kullanmay
tercih etmitir.
kinci olayn anlatmyla devam
ediyoruz. Aynen yazld gibi
aktaryorum (Bibliothque du Roi'nin
Arapa el yazmas, no 707 A, 571
yl altnda, 137'den itibaren):
Haailerin sultann hayatn
sona erdirmek iin denedikleri ikinci
giriimin anlatld blm: bu seferki
Aza kuatmas esnasnda oldu; ilki

Halep'in nnde gereklemiti.

mad el-Din'in anlattna gre,
Zilkade aynn 11. gn, haftann ilk
gnnn
gecesinde
Haailer
sultana, Azaz nnde kurduu
kampta saldrdlar. Emir Cevali
Asadi'nin adr birliklerin olduu
yerin hemen yanndayd ve sultan
birlikleri denetlemek, en nemli
grd hususlar konusunda emirler
vermek ve savalarn isteklerini
artrabilmek iin bu adra gitti.
Askerlere hediyeler datmak ve
onlar yaknda iine girecekleri vahi

ortama hazrlamakla megulken,

birka Haai asker klna girmi
olarak orada beklemekteydi ve
askerler sultann hemen yaknnda
sralar halinde dizilmilerdi. Aniden
Haailerden biri sultann stne
atld ve haneriyle O'nu kafasndan
baklad.
Miferindeki
demir
plakalar sultann kafasnn yara
almamasn salad, sadece yana
hafif
ekilde
yaralanmt.
Kontroln
kaybetmeyen sultan
Haainin kafasn tuttu ve elleriyle
kendinden uzaklatrd. Ardndan

adama doru atld ve stne

ulland; tam o esnada Seyf el-Din
Yazkuy ortaya karak Haaiyi
ldrd ve O'nu paralara ayrd. Bu
srada bir dieri ortaya kt ama
Minkilan'n olu emir Davud yetiti ve
O'nu durdurdu. Bouma esnasnda
Haai onu gvde sinin yan
tarafndan yaralad ve bu yara O'nu
birka gn sonra ldrd. Ardndan
ncs ortaya kt. EbulFavaris'in
olu emir Ali O'nu kollarndan
yakalad ve koltuk altlarndan sarp
skca tuttu. Haai'nin elleri arkada

kalmt; bu yzden herhangi bir

hamle ya da bu durumdan kendisini
kurtarabilecek bir hareket yapma
ans yoktu. Emir bard: "Beni de
O'nunla ldrn. nk bana
lmcl bir yara at, beni gten
yoksun brakt, dvecek halim
kalmad." Ardndan irkuh'un olu
Nasr el-Din adama klcn saplad.
Bu srada adrdan bir bakas kt
ve nne kan herkesi ldrmeye
hazr bir halde komaya balad;
ama ordu muhafzlar O'nun stne
ullanp, ldrdler.

Anlatmn kalann aktarmyorum.

Yazar bundan sonra, kad Fadl'a ait,
ayn
olaydan
bahseden
ve
Haailerin sultana sadece bir izik
atabildiklerini ve sultann sadece
birka damla kan akttn syleyen
mektubundan
bir
blm
aktarmaktadr.
arkllarn gelenei olduu zere
en sonda yazar, ayn olaydan
bahseden bir baka yazar olan bn
Abi Tayy'n anlatmn da aktarr.
Tekrarlamalar barndrsa da bu
anlatm da tercme etmeliyim.

nk bu anlatmda kullanlan
tabirler gz nne almaya deerdir.
(Bibliothque du Roi'nin Arapa el
yazmas, no 707 A, 571 yl altnda,
137'den itibaren):
Ravdateyn'in yazar, bn Abi Tayy
kendini yle anlatmaktadr der:
Sultan Bazakha ve Manbij'i ele
geirince, Halep'in ileri gelenleri
sahip olduklar kalelerin ve korunakl
blgelerinin birbiri ardna deceini
ve glerinin kanlmaz olarak
tkeneceini anladlar. Bu yzden
eski entrikalarna tekrar bavurdular

ve
yine
sultan iin tuzaklar
hazrlamaya baladlar. Bunlarn
sonucu olarak Haia Efendisi [bu
tabiri ileride anlatacam] Sinan'a
ikinci bir mektup yazdlar ve parayla
O'nu kazanarak, sultan ldrmek
zere adamlarn yollamas iin O'nu
ikna ettiler. Sinan (Allah O'nun
cezasn versin!) derhal birka
adamn
grevlendirdi.
Adamlar
Selahaddin'in ordusuna katldlar ve
birer asker klna girdiler. Dier
savalarla
kaynatlar,
askeri
operasyonlarda yer aldlar ve byk

cesurluklar sergilediler. Grevlerini

baarmak iin en uygun an
yakalama
umuduyla
sultann
adamlaryla yakn ilikiler kurmaya
zen gsterdiler.
Bir gn sultan emir Cevali'nin
adrnda iken, darda kavga
balad ve sultan kavgay izliyordu.
Bu srada Haailerden biri O'na
saldrd ve haneriyle sultann
kafasna bir hamle yapt. Sultan
Haailerden gelecek srpriz bir
saldrdan kukuland iin, zrhn
hi karmyordu ve ban her

zaman metal plakalar ile koruyordu.

Haainin haneri sultann ban
koruyan metal plakalar geemedi ve
metal korumann farkna varan
Haai haneri daha aaya
yanana doru kaydrd ve bu
nedenle sultann yz kanamaya
balad. Bu, sultan afallatt. Bu an
deerlendirmek
isteyen
Haai
sultann zerine atld ve kafasn
tutup kendine doru ekti ve bylece
O'nu yere drd. Ardndan zerine
ullanarak boazn kesmeye alt.
Sultann evresindekiler bir nevi ok

halindeydiler
ve
yerlerinden
kmldayamyorlard. O anda Seyf
el-Din Yazkuy ortaya kt. Bazlar,
sonradan
gelmediini,
zaten
bandan beri orada olduunu
sylerler. Klcn ekti ve Haaiye
saplayarak O'nu ldrd.
Ardndan bir baka Haai kt
ve sultana doru kotu. Ama emir
Krt Minkilan nne kt ve klcn
O'na saplad. Yalnz bu esnada
Haai erken davranp Minkilan'
alnndan
yaralamay
baard.
Minkilan
O'nu
ldrd
ama

Haainin at yara yznden

kendisi de birka gn sonra ld.
Ardndan baka bir Btni daha
ortaya kt; EbulFavaris'in olu emir
Ali'nin yannda duruyordu. Emir,
Btni'nin stne ulland ama Btni
hamle yapabilmek iin debelenmeye
balad.
Ali
Btni'yi
koltuk
altlarndan kavrayp skt, bylece
elleri
arkada
kalan
Btni'nin
kendisine bir hamle yapma ans
kalmamt. Ardndan emir Ali
bard: "ldrn O'nu! Beni de
O'nunla birlikte ldrn." irkuh'un

olu Nasr el-Din ne kt ve klcn

Btni'nin karnna sapladktan sonra,
adam dp lene kadar klc her
yne evirdi. Ebul Favaris'in olu Ali
bylece kurtuldu. Ardndan baka bir
Haasnn kamaya alt fark
edildi ama sultann days emir ibab
el-Din Mahmud tarafndan n
kesildi. Btni emirden kurtulabilmek
iin arkasna dnd ama emirin
adamlar O'na doru kotular ve
kllaryla O'nu paralara ayrdlar.
Sultana gelince; O da hemen atna
atlayp, adrna geri dnmt.

Giderken yanandan kan akyordu.

Ravdateyn'in
yazar
bu
anlatlanlara
biraz
daha
ilave
yapmaktadr:
572
ylnda
bar
ortam
salandnda,
sultan
sava
esnasnda smillerin kendisine nasl
saldrdklarn ve onlardan almas
gerektii
intikam
hatrlad.
Ramazann 19'unda Cuma gn yola
kt, Masyat kalesini kuatt ve
smillerin zerine
en sekin
askerlerini srd. ok sayda insan
ldrd, pek ounu da esir alp

yannda gtrd, days Hamat

prensi ibab el-Din Mahmud bin
Teki
araya
girip
durmasn
syleyene kadar evleri yakp ykt,
binalar yerle bir etti, eyalar
yamalatt.
Araya
girmesini
smiller istemi, komu olduklarn
sylemilerdi.
Sonuta
sultan
intikamn
alm
vaziyette,
smillerin lkesinden ekildi.
Az nce okuduklarmzdan sonra,
Haailer, Btniler ve smillerin
ayn halk ya da baka bir deyile
ayn tarikat olduklarn kantlamaya

pek fazla gerek kalmad. bn Abi

Tayy'n ilk iki ismi birbirinin yerine
kullandn
ve
Ravdafeyn'in
yazarnn da nceden Haailer (elHaaiye)
olarak
adlandrd
insanlardan
smiller
ismiyle
bahsettiini grdk.
Bu gerei kantlamak iin baka
bulgulara bakmann bir anlam
olmayacaktr. Sadece, spanya'da
yaam olan Arap tarihi bn elKatib'in halife Amir biAhkam'n
hunharca
ldrlnden
bahsederken,
O'nu
Haailerin

ldrdklerini sylediini, te yanda

baka
tarihilerin,
mesela
EbulFida'nn,
Mirkvand'n
ve
Makrizi'nin,
prensin
smiller,
Btniler veya Nazariler [Nizariler]
tarafndan ldrldn sylemi
olduklarn belirtmekte fayda vardr.
En sonda yazdm terimi daha
sonra aklayacam.
Benim fikrime gre; haai ve
oul hali haain tabirlerinin,
heysessini, assassini ve assissini
kelimelerinin zamanla deimi hali
olduklarna hi phe yoktur. Arapa

in taksnn, Latinceyi kullanan

btn yazarlarmz tarafndan s
olarak ve Yunan tarihiler tarafndan
da sigma harfi ile evrilmesi artc
deildir. nk baka bir seenekleri
yoktu. in taksnn, Franszcadaki
ch taksndan daha zayf bir vurguyla
sylendiini de gz nne almamz
gerekir.
Gerekten
sorulmas
gereken soru, smiller ya da
Btnilerin neden Haailer eklinde
isimlendirildikleridir. Ele alacam
ikinci konu budur ve bu soruyu bir
varsaym ile ama bana gre olduka

mantkl
bir
varsaym
ile
cevaplayacam.
Muhtemelen Lemoine, smil
ilerin
Haailer
olarak
adlandrldktan, Arap yazarlara ait
baz metinler grm ve ismin hai
kelimesinden
trediinin
kesin
olduunu grmtr. Hai, ot, yem
anlamlarna gelmektedir. Bununla
birlikte,
kelimenin
anlam
ile
Haailerin tarihleri arasnda bir
balantnn olduuna dair bir bulgu
olmad iin Lemoine, ot, yem
anlamna gelen hai kelimesinin,

ayr, otlak, bahe olarak da

anlalabileceini dnmtr. Bu
yanl
karm,
ne
srd
etimolojik savn dier uzmanlarn
gznde
deersiz
bulunmasna
neden olmutur. nk smillerin
Arapada
Haailer
olarak
adlandrdklarn kantlayan, herhangi
bir Arap yazara ait orijinal metin
gsterememitir.
Dan
Yal
Adamn eyh elassisin olarak
adlandran Tudela'l
Benjamin'in
iddiasna yer verdikten sonra,
sonradan btn arkta bu ekilde

adlandrldn sylese de, belki de

gerekten
mehur
hahamn
yazdklarndan baka bir kaynak
bilmiyordu.
Lemoine,
arkllarn
belli
derecelerde sarholuk hissi vermek
iin, saf olarak ya da karm halinde
kullandklar maddeler arasnda,
haa ya da haaa adyla bilinen
bir maddenin olduunu bilmiyordu.
Chrestmathie Arabe isimli eserimde,
Makrizi'nin Msr ve Kahire'nin
Tarihsel Adan Deerlendirilmesi
isimli eserinden,
genel olarak

haaa, ot olarak bilinen ama tam

ismi haaat elfukara, fakirlerin otu
olan bir uyuturucu maddeden
bahsettii blm yaynlamtm.
Makrizi'ye gre, bu isim kenevir
yapra iin kullanlyordu ve ayn
gr Prosper Alpin de ne
srmtr
ki;
bence
O'nun
yazdklarn
burada
kelimesi
kelimesine aktarmamz gerekiyor
(De Medic. Aegypt, s. 258, 261):
Msrllarn, kendilerini bu tarz
hallere sokmak iin, Hindistan'n
yakn blgelerinden getirilen bernavi

olarak adlandrlan ila, bers ve de

boza gibi eitli uyuturucu maddeler
kullandklarn bilmiyordum. Ama bu
tip maddelerin arasnda en yaygn
olarak
kullandklar,
kenevir
yaprandan baka bir ey olmayan
ve assis ad verilen maddedir. Bu
kelimenin anlam ottan baka bir ey
deildir; demek ki kenevir ile ot e
anlaml
olarak
kullanlmaktadr.
Uyuturucu madde almak demek
yerine
ot
almak
deyiminin
kullanlmasnn nedeni, kenevirin
fantastik
ryalar
grmek
iin

kullanlan ilk uyuturucu madde

olmasndan ya da dier btn
uyuturucu
maddelerden
daha
yksek derecede etkiye sahip
olmasndan
kaynaklandn
duyduumu
daha
nce
de
sylemitim.
Assis, kenevir yapra ile lk
suyun kartrlp, ezilmesiyle oluan
bir tozdur. Hap eklinde fndk
byklnde be ya da daha fazla
sayda aza atlr ve yutulur. Bir saat
iinde haplar etkisini gsterir ve
haplar yutanlar bir eit sarholua

kaplr
ve
her
tr
lgnl
yapabilecek
bir
hale
girerler.
Arzuladklar ryalara kavumann
tadn
kararak,
uzun
sre
kendilerinden gemi halde kalrlar.
zellikle
orta
snf
halk
bu
uyuturucuya dkndr; nk
dierlerinden daha ucuza mal olur.
Kenevirin bu ekilde uyuturucu bir
etkiye sahip olmas sizi artmam
olmal; nk Galien ilk kitab De
alim. Facult.'da, kenevirin beyni
uyuturduunu
ve
inanlmaz
derecede etkilediini yazmt. te

sahip olduu bu g sayesinde bu

bitki assis ismini ald.
Kaempfer, ranllarn keyf olarak
adlandrdklar bu tarz bir sarholuk
hissine ulaabilmek iin kullandklar

maddeyi
anlatr.
Bitkiler
leminden gelen bu maddeler, ttn,
afyon ve kenevirdir. Keneviri u
ekilde
anlatr
(Amoenitatum
exoticarum, Lemgo, 1712, s. 645):
imdi
keneviri
anlatacam.
Deiik
trlerde
uyuturucu
maddeleri kullanmay sevenler ya da
afyonun tadndan holanmayanlar,

bu ekilde kendilerinden gemek iin

kenevir kullanrlar. Bunun bizim
kenevirimiz ile ayn olup olmadn
ya da Hortus Malabaricus'un (10.
cilt, s. 119) yazarlar tarafndan
tanmlanan bang adl deiik bir tr
olup
olmadn
burada
ele
almayacam. Bildiim kadaryla, bir
kabuk iinde erkek ve dii olmak
zere iki tohum olan bizdeki kenevire
ok benzemektedir. Bununla birlikte,
bu bitkinin sahip olduu zel etkinin
toprak ve iklime bal olduunu
dnmekteyim. Bu doal zevk

maddesini
salayan
bitkinin
paralar, adaneh ad verilen
tohumu, cars ad verilen poleni ve
bang ismiyle tannan yapraklardr...
Yapraklar souk suda demlenerek
kullanlr. Bu suyu imek derin bir
sarholuk hissi ile birlikte keyif verir.
Hindistan snrndaki bir handa
tantm drt derviten grdm
deiik hazrlan tekniklerini burada
anlatacam... Bazlar yapran
tozunu bir urup iinde ezip, hap
haline getiriyorlar ve bu haplar
yutarak
amalarna
ulayorlar.

Uyuturucu
madde
hazrlama
yeteneine sahip olan insanlarn ran
ve Hindistan'da banghi olarak
adlandrlmalar,
en
kymetli
uyuturucu madde olan kenevir
yapra ile olmutur.
Chardin bizlere, ran'da ttn
yoluyla sarho
olmak
isteyen
insanlarn, ttnn iine kenevir
tohumlar attklarn ve bunun beyni
uyuturduunu,
ksa
zamanda
insann ban dndrdn anlatr
(Voyage de Chardin, Paris, 1811, 3.
cilt, s. 302).

Hoest ve Lampriere'nin tespit

ettikleri zere kenevir, Barbar
Kumsallar ve Fas'ta da uyuturucu
madde olarak kullanlmtr ve
burada
da
haa
olarak
adlandrlmaktadr. Leo Africanus
sz konusu maddeden I'hasis
eklinde bahsetmektedir ki; sadece
bir harf fark vardr. Dr. Russell'in
belirttii zere, Halep'te de ayn
amaca hizmet eder ve ayn isimle
tannr. Bunun haricinde pek ok
lkede hatta Afrika'da bile bu amala
iildii bilinmektedir.

[Niebuhr Description de l'Arabie,

s. 50'de yle der] Sradan Araplar
da tpk ehirlerde yaayan insanlar
gibi keyf yapmak istemektedirler, bu
onlarn elencesidir ama kuvvetli
ikileri
satn
almaya
gleri
yetmedii iin ve zaten ou zaman
bunlar bulamadklar iin, haa
ierler. Bu, Forskal ve bizden nce
arka giden tarihilerin kenevir
yapran
tanmlamak
iin
kullandklar bir ot trdr. Bu
maddeye
dknolanlar,
onun
cesareti artrdn sylerler. Bunun

bir rneini Arap hizmetilerimizden

birinde grdk. Haa itikten sonra,
karsna drt asker kt ve
birdenbire
onlar
kovalayp
karmay
kafasna
takt.
Askerlerden biri O'nu iyi benzetti ve
evine gtrd. Bitkin bir halde
olmasna
ramen
hl
sakinleememiti ve drt askerin
karsnda
duramayacandan
olduka emin grnyordu.
Msr'da yetien kenevirle ilgili
olarak Forskal yle der (Flor. Aeg.
Ar., s. 1 ve devam): Cannabis.

Arab. Sjadanek. Colitur passim;

floret fine april; folia ad usus
medicos; semina inebriantia. sus
textorum ignorantur.
Olivier de Msr'da bahsederken
u cmleleri kullanr (Voyage dans
l'empire Othoman, 2. cilt, s. 169):
Bu insanlar afyon yerine kenevir
yapran kullanyorlar, nk ok
daha ucuz. Ezilerek toz haline
getirildikten sonra, bal ile bazen de
baz aromal katk maddeleriyle
kartrlp, hap haline getiriliyorlar.
Bu haplar keyif versin diye

yutuyorlar ancak, kullananlarda en

sk
grlen
etkileri
ldrma,
uyuukluk, bitkinlik ve lm oluyor.
Oysa bu bitkiler Msr'da ok iyi
yetimiyor.
Ayn
gezgin,
ran'daki
kahvehanelerde afyondan yaplma
baz
karmlarn
kullanmndan
bahsettikten sonra yle devam
ediyor (Voyage dans l'empire
Othoman, 3. cilt, s. 156):
Ayn kahvehanelerde, ok daha
gl ve ok daha sarho edici bir
iki de ikram ediliyor: bildiimiz

kenevirin
tohumlar
ve
yapraklarndan yaplyor, iine de
biraz kargabken ilave ediliyor.
Baka ikilere tolerans gsteren ya
da tamamen serbest brakan
kanunlar, bunu kesinlikle yasaklyor.
Biz ran'dayken, Mehemet Han bu
maddeyi datan ve kullananlar
lmle cezalandrd.
Sonnini, Avrupa keneviri ile
haaann yapld Msr'da yetien
bitki arasnda ayrm yapyor gibi
grnmektedir. Bunu tartt metin
ok uzun olsa da, tamamn buraya

alyorum (Voyage dans la haute et

basse Egypte, 3. cilt, s. 103):
Kenevir kuzey Msr'n ayn
blgesindeki
dzlklerde
yetitirilmektedir; ama Avrupa'da
olduu gibi bu bitkiden iplik elde
etmiyorlar, oysa edebilirlerdi. Yine
de olduka yaygn bir ekilde
kullanlan bir bitki. Sarho edici
ikilerin yokluunda Araplar ve
Msrllar bu bitkiden trl trl
eyler hazrlayarak, sarho oluyor,
kendilerine keyif veren ve zevk dolu
ryalar grmelerini salayan hlyal

bir
hale
giriyorlar.
Dnme
yeteneinin bu ekilde kaybolmas
ve ruhun hlyal bir hale girmesi,
arap ve baz kuvvetli ikilerin neden
olduu halden farkldr ve dilimizde
bunu kesin olarak tanmlayacak bir
kelime yoktur. Araplar bedene haz
veren ve zihni uyuturarak keyif
veren bu hali tanmlamak iin keyf
kelimesini kullanyorlar.
Keneviri hazrlamann en yaygn
yolu, meyvelerini etrafn evreleyen
kabuksu zarla birlikte iyice ezmektir.
Ortaya kan ezme ardndan bal,

biber
ve
hindistancevizi
ile
kaynatlyor ve bu karm fndk
byklndeki
haplar
haline
getirilerek yutuluyor. Kenevirin verdii
sarholukla aclarndan uzaklaan
fakir insanlar ise tohum kapsllerini
su ile kartrp, ezerek, ortaya kan
lapay yiyorlar. Msrllar ayrca
hibir ey katmadan da bu tohumlar
yiyorlar. Bunun yannda itikleri
ttnn iine bile kartryorlar.
Bazen tohumlar atarak tohum
kapsllerini ezerek
toz haline
getiriyorlar. Tozu ayn miktarda

ttnle kartrarak, ran piposunun

ok kaba ve basit bir taklidi olan bir
eit pipoyla iiyorlar. Pipo imek
dediimiz ii bo, oyulmu ve su ile
doldurulmu
bir
hindistancevizi
kabuunun iinden ekilen eki ve
sarho eden dumandan ibarettir. Bu
ime teknii, gney Msr'daki
kadnlar arasndaki en yaygn
elencelerden biridir.
Msr keneviri bizimkine ok
benzemesine karn, onu zel yapan
baz zellikleriyle bizimkinden farkllk
gstermektedir. Bu keneviri Avrupa

keneviri ile dikkatli bir ekilde

kyasladmzda, sapnn daha ksa
olduunu ve ykseklikteki bu eksiini
kalnlyla
kapattn
grrz.
Dolaysyla ap ounlukla iki inten
daha fazla olan gvdesi ve en dipten
balayan saysz dalyla daha ok bir
aly andrmaktadr. Yapraklar da
daha geni ve trtkldr. Bitkinin
tamamnn keskin bir kokusu vardr
ve meyveleri daha ufak ve ayn
zamanda
da
Avrupal
akrabasnnkilerden
daha
fazla
saydadr.

Btn bu anlatlanlardan sonra,

smillerin
Haailer
olarak
adlandrdklarn,
nk
haa
kullandklarn, bunun tpk bang
(Kaempfer'in syledii gibi bang de
kenevir yapraklarndan yaplma bir
uyuturucu madde olsa ya da dier
yazarlarn savunduu gibi datura ad
verilen uyuturucu bir bitkinin z
olsa da), afyon ve genel olarak
tariak olarak adlandrlan dier
uyuturucular kullananlarn bangi,
afyuni,
tariaki
eklinde
isimlendirilmelerine
benzediini

kolaylkla syleyebiliriz.
Ve haan smillerin arasnda
kullanld ile ilgili sylediklerim,
Makrizi'nin aadaki metni ile
dorulanmaktadr (Silvestre de Sacy,
Chrestomathie Arabe, Paris, 1806,
1. cilt, s. 130; 2. cilt, s. 133):
Bu dnemde (795 yl) Kahire'ye,
haaay
balla
kartrarak
hazrlayan ve iine adamotu kk ve
bu tarz baka kuru uyuturucu
maddeler
katan,
Mlhidlerin
tarikatna yani ran smillerine
mensup bir adam geldi. Bu karma

ukda (anlam jel, ekerleme) diyordu

ve gizlice satyordu.
Haas ve Haha terimlerinin de
haa veya haaa kelimelerinden
trediini belirtmekte de fayda
vardr. Kelimenin en eski halinin
[haai] nasl kullanldn alnt
yaptm eitli metinlerde grdk ve
aadaki sz sylerken Makrizi'nin
aklnda
tam
olarak
bizim
kastettiimiz
ey
vard
(Chrestomathie Arabe, 1. cilt, s.
129, 2. cilt, s. 132): "Sadece dk
snftan insanlarn bu maddeyi

kullandklar zamanlar biliyorum.

Hatta kendileri istemeseler de, bu
maddenin isminden tremi bir isimle
arlrlard." Haha Ebul-Surur'un
olu ams el-Din Muhammed'e ait
aadaki
metinde
gemektedir
(Notices et Extraits des Manuscrits,
1. cilt, s. 274): "Byk kanaln
stnden geen yeni kpr, haha
kprs olarak bilinir (kantarat
elhahain), nk buras Kahire
sakinleri
arasndaki
mastularn
(sarholar
anlamnda)
haa
aldklar yerdir."

Haasn ve hahan kelimeleri

Joinville'e
gre
assissini
ve
assassini
kelimelerinin
ortaya
kmasn salamtr.
Ancak az nce anlattklarma iki
farkl ekilde itiraz edilebileceini gz
ard edemeyeceim: ilki; haain
neden olduu sarholuun sadece
uyuturucu etkisi olduu, cesareti
ateleyen ve cretkr ve tehlikeli
hareketler yapmay kolaylatran bir
etkisi olmad dncesidir. kincisi
de Makrizi'ye gre, haain Suriye
ve Msr'a girmesinin ve hatta

kenevirin uyuturucu etkisinin kefinin

Haailerin
dneminden
sonra
gerekletii grdr.
lk gr cevaplamak zor
deildir. Haailerin liderlerine olan
ballklar ve hedeflenen kurbanlar
ldrebilmek
iin
hayatlarn
tehlikeye attklarnn tespit edilii;
hedeflerine ulaabilmek iin gze
aldklar
tehlikeli
yolculuklar;
planlarn gerekletirmek iin uygun
an beklerkenki soukkanllklar ve
ne zaman harekete geeceklerini
ok iyi belirlemeleri... Btn bu

gerekler d etkilerle bir eit cinnet

havasna giren Hintli Amoklar gibi
delirmi insanlar ifade etmiyor. Daha
ok liderleri tarafndan kendilerine
aklanan cennetin emirlerini yerine
getirmek iin hayatlarn feda
ettiklerinde, sonsuz mutlulua ve her
tr zevke kavuacaklarna emin olan
fanatikleri ifade ediyor. Ve tarihilerin
onlardan bahsedi ekilleri de zaten
budur. Peki, yleyse haaann bu
insanlar zerindeki etkisi neydi?
Efendileri tarafndan kendilerine
belirli dozda verilen Haaa, bu

adamlara,
yalnzca
efendilerinin
bildii gizli, zevk veren grntlerle
dolu, tatl ve rya gibi bir yerin
kaplarn ayor, bu srada adamlar,
Muhammed'in cennetindeki
tm
bedensel zevkleri tadyor ya da
tattklarn hayal ediyorlard. Bu
konuda Marco Polo'nun daha
dorusu
talyan
dzeltmeninin
yazdklarna bakalm. Anlattm
eye en iyi aklama getiren anlatm
budur:
imdi Dan Yal Adam'n
anlatacam. Mulehet nceden,

Dan
Yal
Adam
olarak
adlandrlan bir ahs tarafndan
igal edilmi bir blgedir. Mulehet
terimi
Sarazenlerin
dilinde,
inanszlarn yaad yer anlamna
gelmektedir ve burada yaayan
insanlar da bu isimden yola karak,
tpk
Hristiyanlarn
iindeki
Patarinler
gibi kendi dinlerine
inanmayanlar
ifade
eden
Mulehetikler
adn
almlardr.
Marco Polo'nun Dan Yal Adam
ile ilgili pek ok insandan duyduu
budur. Bu efendinin ismi Alaodin'di

ve Mahomet yandayd. ki yksek

da arasndaki bir vadiye, var olan
en gzel aalar ve meyvelerle dolu
muhteem bir bahe ina etmiti ve
bu bahenin etrafna, altndan ss
eyalar, tablolar ve hepsi ipekten
dokunmu mobilyalarla dekore ettii
saraylar ve kkler yaptrmt. Bu
saraylara
farkl
noktalardan
balanan kanallardan arap, st, bal
ve en ok da duru suyun akt
grlebilirdi. Muazzam gzellie ve
inanlmaz ekicilie sahip gen
kzlar buraya getirmiti ve bu kzlar

ark syleme, her tr mzik aletini

alma, dans etme, hepsinden
nemlisi
bir
erkein
hayal
edebilecei en batan karc hale
girme konusunda eitim grrlerdi.
Bu gen kzlar her zaman, altn ve
ipekten elbiselerinin iinde bahede
ve
saraylarda
dolanrlarken
grlebilirlerdi. Efendinin hizmetinde
olan erkekler iin ise bu gzellikler
kapal kaplarn ardnda gizliydi ve
hibir zaman ieride ne olduunu
gremezlerdi. Yal Adamn buray
ina etmesinin nedeni de buydu:

Mahomet,
isteklerini
yerine
getirenlerin, dnyadaki btn zevk ve
mutluluklarn,
gzel
kadnlarn,
iinden st ve bal akan rmaklarn
bulunduu cennete gideceklerini
sylemiti ve bu adam da bir
peygamber
ve
Mahomet'in
yoldaym, diledii herkesi bu
cennete
sokabilirmi
gibi
davranyordu.
Tasvir
ettiimiz
baheye kimse giremezdi. nk
vadinin giriine zapt edilemez, ok iyi
korunan bir kale ina edilmiti;
ieriye sadece bu kaleden alan

gizli yolla girilebilirdi.

Yal Adamn tahtnn etrafnda,
dalarda yaayan halk iinden
setii, silah kullanabilecek, cesur ve
sadk olduunu dnd on iki ila
yirmi ya aras gen erkekler
bulunurdu. Srekli olarak her gn bu
genlerle Mahomet'in cennetinden ve
kendisinin diledii kiiyi oraya
sokabilme
gc
olduundan
bahsederdi. Aklna estiinde bu
genler arasndan bir ksmna
uykuya dalmalarn salayacak bir
iki
verilmesini
emreder
ve

delikanllar uyuturucunun etkisiyle

yar l bir hale girdiklerinde, ina
ettii
saraylardaki
odalara
yerletirirdi. Delikanllar gzlerini
atklarnda, yukarda tasvir ettiimiz
tm gzellikleri grrlerdi. Her birinin
etrafn, ark syleyen, mzik
aletleri alan gzel kzlar evreler,
onlara hayal edebilecekleri en byk
bedensel zevkleri tattrrlar, enfes
tabaklarda yemekler ve arap ikram
ederlerdi.
Tattklar
tm
bu
zevklerden, grdkleri st ve arap
akan rmaklardan, delikanllar hi

phe
duymadan
cennette
olduklarna inanrlar, oray hi terk
etmek istemezlerdi.
Be ya da alt gn sonra, Yal
Adam onlar tekrar uyutur ve
bahenin dna tatrd. Ardndan
onlar bir araya toplar ve nerede
olduklarn sorard. Onlar da "kr
efendimiz, cennetteydik" derlerdi.
Herkesin
nnde,
grdklerini
anlatrlard. Delikanllarn anlattklar
hikyeler dinleyen herkesi byler,
herkes ayn mutluluklar tatmak
isterdi. Yal Adam sz alr, "Bu

peygamberimizin emridir, efendisini

savunmak iin mcadele eden
herkes cennete gider. Eer benim
emirlerime itaat ederseniz, sizler de
ayn mutlulua erieceksiniz" derdi.
Bu tip
konumalarla
insanlar
ylesine etkilerdi ki; kendisine hizmet
etme urunda lmesini emrettii kii
kendini ansl
sayard.
Btn
hkmdarlar
ve
Dan
Yal
Adamnn dman olan insanlar,
hizmetinde
olan
suikastlar
tarafndan ldrlrd. Efendilerinin
dileklerini
ve
emirlerini
yerine

getirdikleri srece hibiri lmden

korkmaz ve sahip olduklar hayatn
sona erme riskini umursamadan en
byk tehlikelere gz kapal
kendilerini atarlard, ite bu yzden
Yal Adam tm lkelerde bir zalim
olarak
korku
salmt.
ki
yardmcsndan
birini
am
evresinde, dierini ise Krdistan'da
grevlendirdi. Bu yardmclar da
kendilerine yollanan gen delikanllar
zerinde ayn metodu uyguladlar. Bu
yzden bir kii ne kadar gl olursa
olsun, eer Yal Adamn dman

ise, nnde sonunda ldrlrd.

Amalric, Hayton, Surlu William,
Vitry'li James, Jean de Joinville ve
Lbeckli Arnold gibi Haailer
hakknda yazan btn yazarlar,
gelecekteki
sonsuz
mutlulua
kavuma umuduyla liderlerine kr
krne bal olmalar dnda,
iradelerini
neyin
ynlendirdiini
bilmiyorlard
(Gesta
Dei
per
Francos, l.cilt, s. 1062). Marco
Polo'nun,
liderlerinin
muhteem
bahesine tatmak iin onlara
verilen sarho edici bir ikiden

bahsediyor oluu olduka arpcdr.

nceden kenevirden uyuturucu elde
etmenin, hap, karm, likr, tts
gibi grdmz her hali haaa
olarak
adlandrlmaktayd.
in
gerei, bu muhteem bahelerin
kelimesi kelimesine anlatldg gibi
var olduuna m, yoksa bunlarn uzun
sre
masallarla
kandrlan
delikanllarn, haaann uyuturucu
etkisiyle birlikte, hayal gleriyle
rettikleri grntler olduuna m
inanmalyz, bilmiyorum. Bugn bile
kesin olarak bildiimiz ey, afyon ya

da haa alan bir insann, alktan

perian dm ve zntden
kahrolmu olsa da, ksa bir
sreliine de olsa mutluluk ve zevk
dolu bir havaya gireceidir.
nceki blmlerde bahsettiim,
Hasan'n yaad yer olan Alamut
kalesine ve evresine ina ettirdii
binalar, aalar ve bitkiler ve akan
sular, muhteem bahesiyle ilgili
efsanelerin yaylmasna katkda
bulunmu olabilir. Lbeckli Arnold da
gen delikanllarn suikast olmak
zere
eitildikleri,
dalarn

arasndaki
gzel
meknlardan
bahseder.
imdi
Prosper
Alpin'in,
Msrllarn afyon, haa ve comak
ve ryalara dalmak amacyla
kullandklar dier maddeler ile
ilikilendirdikleri etkiler konusunda
sylediklerine bakalm. (De Medic.
Aegypt., s. 257)
lerinden bir ksm, bir miktar
afyon, assis, boza veya bernavi ya
da bir tutam bers aldklarnda,
ryalarnda saysz meyve bahesi
ve son derece ekici ve etkileyici

gzel kzlar grdklerini iddia

ediyorlar. Dierleri ise en ok
sevdikleri
eyi
grdklerini
sylyorlar;
meyve
bahelerini
izlemeyi sevenler meyve bahesi,
klar sevdiklerini, savalar ise
arpmalar.
Halep'in Doal Tarihi isimli
eserinde
Russell,
bu
afyon
kullanclarndan birinin dt
komik duruma tanklk ettiini anlatr.
Adam kendisinin bir paa olduunu
dnmektedir. ok grlt patrt
etmeden salonun eref blmn

igal eder ve evin sahibi ile senli

benli
konumaya,
kuraca
hkmetle ilgili detaylar anlatmaya
balar, knad bir kiiyi dvdrr,
dierini hapse atar, baz grevlileri
kovar, yerine bakalarn atar ve
arkasnda kastl olarak kartlan
yksek sesle ryalarndan uyanp,
mutluluu
son
bulana
kadar,
kendiine kuvvetli dozda afyondan
baka bir eye mal olmayan, sahip
olduu yeni makamnn tadn
karr.
Haasn srekli ve kontrolsz

olarak
kullanlmasnn
dnce
gcn kerttii ve smillerin
amacna hizmet etmek iin uygun bir
yol olmad dorudur. Doktor bn
Baytar'n bu konuda aktardklar
yledir (Chrestomathie Arabe, 1.
cilt, s. 127; 2. cilt, s. 131):
Hint keneviri olarak adlandrlan
kenevirin nc bir eidi vardr.
Bunu Msr'dan baka bir yerde
grmedim. Bu bitkiyi bahelerde
yetitiriyorlar ve haaa olarak
adlandryorlar. Bir ya da iki dirhem
alndnda,
olduka
yksek

derecede uyuturucu bir etkisi

oluyor. lszce kullanlrsa akl
saln bozuyor. Dzenli olarak bu
maddeyi kullanan insanlarda lmcl
etkiler grlyor. Madde zihinlerini
zayflatyor ve sonunda cinnete yol
ayor;
bazen
lme
kadar
varabiliyor. Dervilerin bu maddeyi
eitli
ekillerde
kullandklarn
grdm. Bazlar bitkinin yapraklarn
kaynatp, elleriyle yourarak macun
kvamna getiriyor ve bunlardan hap
yapyorlar. Bazlar da kurutup
kavuruyor, ardndan da elleriyle

ufalayp, zarsz susam tohumlaryla

kartryor, stne biraz eker ilave
edip, kuru ila eklinde azlarna
atyor ve uzun sre iniyorlar. Bir
yandan da garip el kol hareketleri
yapyor,
couyorlar.
Madde
uyuturucu etkisini tam olarak
gsterdiinde, bir nevi delilik haline
giriyorlar; neredeyse deliriyorlar
diyebiliriz.
Makrizi'nin alnt yapt bir dier
doktor Ala ed-Din bin Nafiz de bu
uyuturucunun kullanmnn baz ilkel
drtleri harekete geirdiini ve

ruhsal durumu zayflattn ve

bylece
uyuturucu
etkisini
gsterdiinde,
normal
beyinsel
fonksiyonlarn ktn ve sonunda
normal
bir
insan
gibi
davranamadklarn
sylemektedir
(Chrestomathie Arabe, 1. cilt, s.
127; 2. cilt, s. 131).
Makrizi btn bu anlatlanlar
kendi gzlemleri ile dorular ve
adalarndaki Ahlk bozukluunu
ve
ilgisizlii,
lsz
haaa
kullanmna balar (Chrestomathie
Arabe, 1. cilt, s. 131; 2. cilt, s. 134).

Olivier'e gre, eer bir insan bu

maddeyi kullanmaya devam ederse,
ortaya kacak en belirgin etkilerinin
cinnet, uyuukluk, bitkinlik ve lm
olduunu grdk.
Son olarak Msr'da bir Fransz
general
tarafndan
yaynlanan
kararnameye gz atalm:
Baz Mslmanlar tarafndan,
haa ad verilen kuvvetli bir bitkiden
yaplan gl likrn kullanm ve
bunun yannda kenevir tohumunun
dumannn ekilmesi tm Msr'da
yasaklanmtr. Bu likr imeye ve

duman ekmeye alanlar dnme

yeteneklerini kaybedip, her tr
arl yapmalarna yol aan vahi
bir cinnet haline girmektedirler.
Haa maddesinin gnlk olarak
ve ar kullanmyla balantl ortaya
kan
rahatszlklar
elbette
smillere uygun deildir. Bu durum,
gttkleri ama ile taban tabana zt
olurdu. Bu yzden, uyuturucu etkisi
olan bir macun ya da Marco Polo'nun
dedii gibi bir ikinin, sadece liderin
emriyle kullanldn ve bunun liderin
bir srr olduunu, ihtiyatl bir ekilde

ve belli limitlerde kullandrldn

varsaymak yerinde olacaktr.
Liderin bir srr olduu diyorum,
nk nceki sayfalarda alnt
yaptm bir tarihi, Halep'in ileri
gelenlerinin
Selahaddin'den
kurtulmak iin mesaj gnderdikleri
ahs tanmlarken, haaann sahibi
ya da efendisi, sahib elhaaa
Sinan eklinde bir ifade kullanmtr.
Az nce sylediim ey, ne
srdm
iddiaya
kar
kabileceini dndm ikinci
gre
de
cevap
nitelii

tamaktadr.
Makrizi'nin
anlatmndan kan bu gre gre,
haa
maddesinin Mslmanlar
arasnda kullanlmaya balamas
Hicret'in 7.
yzylndan sonra
olmutu ki bu tarih smillerin
glerinin dorukta olduu dnemden
ok sonrasdr ve Hulag tarafndan
ortadan kaldrlmalarndan hemen
ncesine tekabl eder.
Aslnda Makrizi kendisinden nce
gelen bilginlerin pek oununun
paylat gr devam ettirerek,
kenevir
yaprann
uyuturucu

etkisinin kefini, Hicretin 618. ylnda

len eyh Haydar ile ilikilendirir.
Bunun, eyh Haydar'n mritleri olan
derviler (fakirler) arasnda bir sre
sr olarak gizli tutulduunu ve Irak'ta
kenevir kullanmnn ilk olarak 628
ylnda
Hrmz
ve
Bahreyn
efendilerinin
sayesinde
gerekletiini, ardndan da Suriye,
Msr ve Kk Asya'ya yayldn
ekler.
Haa kullanmnn en azndan
Msr'da, Hicret'in 6. yzylndan
sonra balad phe gtrmez bir

gerektir. nk 605 ylnda bir eser

kaleme alan Abd el-Latif bundan
bahsetmez ama te yanda madde
hemen bu tarihten sonra Msr'a
girmi olmaldr; nk 646 ylnda
len bn Baytar maddenin lkedeki
derviler arasnda yaygn olarak
kullanldn tespit etmitir.
Bu nedenle eyh Haydar'n
kendisine atfedilen keif erefine nail
olmad fikrine uzak deilim. Ibn
Baytar'n qunnab
Hindi
(Hint
keneviri) isminin, Msr'da haa
olarak adlandrlan bir kenevir cinsine

verildiini
sylemesi
bana
bu
macunun
aslen
Hindistan'dan
geldiini, Haydar'n da bunu bir Hint
yogisinden renmi olabileceini,
bu maddeyi O'ndan nce kullanan
smillerin de belki bunu ayn yoldan
renmi
olduklarn
dndrtmektedir.
En mantkl
aklama budur; nk smillerin
retilerinde, ruhun bir bedenden
baka bir bedene gemesi, avatarlar
ya da kutsal kiiliklerin tekrar hayata
dnmeleri gibi Hint retilerine
benzeyen baz unsurlar hemen fark

edebiliriz. ne srdm varsaym

aada Makrizi'nin kendi anlatmyla
kuvvetlendiriyorum. Makrizi yle
diyor (Chrestomathie rabe, 1. cilt,
s. 120; 2. cilt, s. 126):
Ancak eyh Muhammed irazi
Kalandari'den rendiime gre,
eyh
Haydar
hi
haaa
kullanmamtr. Horasan halk bu
maddenin kaynan O'na balarlar;
nk mritlerinin dzenli olarak bu
maddeyi kullandklar bilinmektedir.
Bana sylediine gre, haaa
maddesinin kkleri eyh Haydar'dan

ok
ncelere
dayanmaktadr.
Hindistan'da
yaayan
Biraztan
adndaki bir eyh bu lkenin halkna,
daha nce hi denemedikleri haaa
yemeyi
retmitir.
Maddenin
Hindistan'da
kullanm
ylesine
yaygnlamtr ki; Yemen'e bile
yaylm, oradan Fars vilayetine
gemi ve sonunda Irak, Kk
Asya, Msr ve Suriye'de yaayan
insanlar yukarda vermi olduum
tarihte ilk olarak byle bir maddeden
haberdar
olmulardr.
Biraztan
Khosroesiler dneminde yaad ve

slm a baladnda Mslman

oldu.
Bu soruya hangi adan bakarsak
bakalm,
haaa
maddesinin
smiller tarafndan Hicret'in 6.
yzylndan
ok
daha
nce
kullanlm olduu ok aktr ve bu
saptama maddenin eyh Haydar'n
mritleri arasnda kullanld ve
mritler sayesinde yayld fikriyle
elimemektedir.
imdi,
arkiyat
yazarlar
tarafndan Haailer iin kullanlan
baka eitli isimleri ele alacam.

Ne bn Haldun, tarih kitab

Prolegomena a, ne de ahrastani
Haai isminden bahsetmemilerdir.
bn Haldun smillerin ayn zamanda
Btniler,
Mazdakiler,
Irak'ta
Karmatler ve Horasan'da Talimiler
ve Mlhidler olarak adlandrdklarn
ama kendilerine sadece smiller
dediklerini
sylemektedir.
Bu
isimlerin hepsini aklayacaz.
Btni ismi daha nce baka
almalarmda anlattm zere,
isel
anlam
ifade
etmesiyle
smiller'e
atfedilmitir,
nk

ibadet, kurallar kaideler ve inan gibi

unsurlarn grnen anlamlar yannda
isel yani batin bir anlam tadna,
btn grnenler yani tanzilin, tavil
yani gizli bir anlam iaret ettiine
inanrlar. ahrastani de aynen byle
syler ama bn Haldun, smillerin
Btni olarak adlandrlmalarnn
nedeninin Btni bir imam, yani kendi
yorumuyla gizlenmi bir imam
tanmlarndan
kaynaklandn
syleyerek yanlgya dmtr.
ncelediim metinlerin hibirinde
gizlenmi olan imam batin olarak

adlandrlmamaktadr; onun yerine

mastur ve maktum
kelimeleri
kullanlmtr.
Drzilere
ait
kitaplardaki btn yazlanlar ilk
aklamann
yerinde
olduunu
kantlayan bulgular vermektedir.
Mazdaki,
Mazdak
tarikatna
mensup kii anlamna gelmektedir.
Bu, smillere atfedilen aalayc
bir tabirdi; nk tarikatn Ahlk ve
ibadet
konusundaki
keyfi
uygulamalar, doru ya da yanl bir
ekilde, Kubat dneminde ran'da
byk dertlere yol aan ve Kisra

Anuirvan dneminde lm cezasna

arptrlan Mazdak adndaki yeniliki
ile badatrmaktayd. Okuyucular
bu konu ile ilgili olarak, benim
Mmoires sur diverses antiquits de
la
Persie
isimli
eserimde
yaynladm, Mirkvand'n Sasani
Hanedanlnn
tarihini
anlatt
metne bavurabilirler.
smillerin Karmatler olarak da
adlandrlmalar
detaya
girmeyeceim bir konu; nk daha
nce defalarca Karmatler ile
smillerin ayn halk olduklarn ifade

ettim. Karmat isminin bu halka

verilmesinin nedeni ksa bacaklar
yznden kk admlar atabilen bir
nderlerine bu ismin taklmasdr.
Malahida veya mlhidun, kfir
anlamna gelen mlhid kelimesinin
oul halleridirler. Mirkvand'a gre,
bu isim, hanedanlklarnn drdnc
efendisi olan ve slm dininin
dogmalarn
ve
uygulamalarn
reddettiini
kamuya
aklayan
Muhammed olu Hasan'dan sonra
sadece ran smillerine verilmitir.
Ama bu zamandan sonra isim

kullanlmaya devam etmi, hatta

dinini deitiren liderler iin, getikleri
din slm olsa bile bu isim
kullanlmtr.
Ve son olarak, yine ahrastani'ye
gre, smiller Horasan'da da Talimi
olarak adlandrlmlardr. Bu tabiri
aklayabilmek
iin,
Mslman
tarikatlar iinde, dogmalar (usl)
kabul eden, sadece Ahlki kurallar
ve uygulamalar (turu) konusunda
farkl dnen 3 farkl okul olduunu
belirtmek gerekir. Ehl eltalim, eitim
yandalar adndaki ilkokulun temeli,

Kuran, Snnet, imamlarn uygun

bulduklar
retiler
(icma)
ve
tmevarm yoluyla yaplan karmlar
(kyas) olmak zere drt unsura
dayanmaktayd. kinci okul sadece
kesin yazl gerekleri tanyordu ve
bu yzden ehl elnusus adn almt.
ncs ise genel olarak sebepleri
ve olaslklar izlemekteydi; bunun
sonucu olarak ehl elrey adn ald.
Hasan bin Sabbah birinci okulun
retilerini
izlemeyi
seti.
Bu
dnce sistemi talim
olarak
adlandrld iin de, Hasan ve

tarikatna ye olan kiiler Talimi

olarak adlandrldlar. ahrastani,
Hasan'n retisinin drt temel
noktasn aklarken, kesin bir dille
ilkinin
eitim
talim)
ihtiyacn
vurguladn ve dini sorulara yant
bulmak iin neden ve irade
gcnden (elrey ve elakl) baka
hibir
eye
dayanmayanlar
yalanlama amacn tayordu. kinci
temel nokta, geleneklerden (eladit)
baka bir doruyu kabul etmeyenleri
yalanlama
amac
gtmekteydi.
(Notices et Extraits des Manuscrits,

cilt IV, s. 687; Maracci, Prodr. Ad

rf. Alcor.,3. blm, s. 84).
Haailer ara sra Drziler ve
Nusayriler ile kartrldlar. Bay
Venture, Drziler zerine Bir
inceleme
isimli eserinde,
her
defasnda Yal Adamn Drzi
halknn lideri olduunu belirtmitir.
te yanda, de Volney de Surlu
William'n bahsettii Haailerin,
Ensariye olduundan ok emindir. De
Volney, Venture gibi btn Arap
yazarlarn eserlerini takip etmeliydi
ve bu tarikat Nusayri oul olarak

da
Nusayriye
eklinde
adlandrmalyd.
Falconet
de
Nusayriler ile Haaileri kartrm
ve Nusayri yerine ismini kullanan
Assemani'yi
sert
bir
ekilde
eletirmitir.
Nusayrilerin, kkleri farkl olsa da
Karmatlere ok yakn bir smil
kolu olduu phe gtrmez bir
gerektir. Drzilere gelince; kkleri
smil tarikatnn kendisine dayansa
da, Nusayriler ve dier smil
tarikatlarndan pek ok nemli
dogmada ayrlmakta, her eyden

nce
Ftm
halifesi
Hkim'in
ilahiliine
inanmakta,
O'nun
dnn beklemekte ve ba
yardmcs olarak kabul ettikleri
Hamza'nn emirlerine uymaktadrlar.
Dier smil tarikatlarn lanetlerler
ve kutsal kitaplarnda, Nusayrileri
sistemini yalanlayan bir blm
bulunmaktadr. Dahas, Nusayriler ve
hatta Drziler, Haailer isminden
daha tannr hale gelmitir. nk
bence bu isim ikinci dnem ya da
ahrastani'nin tabirini kullanrsak,
ikinci misyon, eldava el taniya

smilleri
iin
hibir
zaman
kullanlmad. Sz konusu ikinci
misyona nclk eden Hasan
Sabbah 483 ylndan sonra ortaya
kt. O'nun sayesinde smil
Cebel'de bir g oluturdular; bu g
daha sonra 520 yl civarnda
Suriye'ye yayld ve krallarn, gitgide
byyen bu gcn krallarn ve
nemli kimselerin hayatlarn tehdit
etmeye
balamas
Alamut'a
yerlemelerinden
sonra
oldu.
Dolaysyla,
Haailer
olarak
adlandrlan
smiller
veya

Btnilerin, Drziler ve Nusayriler ile

kartrlmalar bir tarih hatasdr.
Haailere verilen baka birka
isimle anlatma devam edeceim.
Venture'nin,
Hal
tarihilerin
bahsettii
Haailerin
Drziler
olduunu
dnmesinin
nedenlerinden birisi de, Drzilerin ef
ya da emirinin Dan Yal Adam
olduunu dnmesidir. Venture
konuyu yle aklyor:
Drzilerin emirinin hizmetinde
Fidaviyya adnda sekin bir birlik
vard ve bu insanlar O'nun uruna

kendilerini feda etmeye hazrdlar.

nceden
hepsi
Drzi
dinine
mensuptu ama imdi hemen hepsi
Hristiyan'dr. Sz konusu olan
efendilerinin emri ise bu birliin
kendini gz kapal atmayaca
hibir tehlike yoktu. Aadaki rnek
efendilerine kar duyduklar kr
krne ball gstermektedir.
Yaklak on sekiz yl nce, emir
Mulhim, kendisine vilayetin paas
tarafndan yllk vergi demesini
almas iin yollanan bir Sidon vergi
memuru ile sert bir mnakaada

bulundu. Emir Mulhim memura

fkeyle kfrler savurdu ve O'nu
ldrteceini ama bunu yaparken,
halknn
doruluunu
ve
konukseverliini
inemeyeceini
syledi. Bir gn memur Sidon
gmrnn
deposu
olarak
kullanlan bir binada otururken,
bahsettiimiz Fidavilerden biri ortaya
kt; silahlyd ve elinde bir ift
tabanca tutuyordu. Tm operasyonu
byk bir soukkanllkla yrtm,
vergi memurunu kalabaln iinde
belirlemi, nian alm ve O'nu

ldrmt. Iskalamadndan emin

olduktan sonra, ehir kapsna
ulamaya alm ama daha kapya
varamadan, kalabalk tarafndan lin
edilmiti.
Fidaviya ya da Fidavilerin,
smillerin lideri yani Dan Yal
Adam'nn
intikam
arzularyla
balantl olarak ortaya ktklarn
kabul etmeliyiz. Ancak yukardaki
paragrafta farkl olan nokta, dini
fanatizmden
beslenmedikleridir;
nk Venture Drzilerin emirinin
hizmetindekilerin ounun Hristiyan

olduklarn iddia etmektedir.

lk bakta, aksini savunduum
dnceyi
kabul
ediyor
gibi
grnecek olsam da, smil liderinin
katilleri ya da suikastlar da Arap
ve
ranl
yazarlar
tarafndan
ounlukla Fidaviya da ayn anlama
gelen fedai olarak tarif edilmekteydi.
Zaman kaybetmemek iin, bu ismin
Haailer iin kullanld bir tek
metin sunacam. Ama bu metin
iddia ettiim savn kantlanmasna
yetecektir. Metinin yazar Ebul
Farac'dr. Mool hakan Hulag

ran'daki smil gcn ortadan

kaldrmaya
karar
verdiinde,
tarikatn banda Ala ed-Din'in olu
Rkn el-Din Kurah vard. Ebul
Farac'a gre bu lider (Hist Dyn.,
Arapa metin, s. 506; Latince tere,
s. 330);
... ilk bata teslim oluyor gibi
grnerek, Hulag'y birka kez
aldatmaya alt; ama Tatar lideri
O'na, yapmas gereken tek eyin
oturmakta olduu Alamut kalesini
terk ederek ahsen Mool kampna
gitmesi olduunu veya bunu yapmak

istemiyorsa, kendisini kuatmaya

hazrlamasn syledi. Rkn eldin
Hulag'ye
bir
yardaksn
yollayarak, bulunduu yeri terk
edemeyeceini, eer bunu yapmak
isterse maiyetindekilerin kendisini
ldreceini ama bir
frsatn
bulduu anda kap, kampa teslim
olacan syledi. Rkn el-Din'in
zaman kazanmak iin kendisini
oyaladna hkmeden Hulag kaleyi
kuatt. Bunu gren Rkn el-Din,
Hulag'ye
u
mesaj
yollad:
teslimimi bugne kadar erteledim,

nk
burada
olduunuzu
bilmiyordum. Bugn ya da yarn
yannza
geleceim.
Darya
kmaya altnda, Mlhidlerin en
fanatikleri O'nun nne kt ve
Fedailer yetiip, darya kmasn
engellediler. Rkn el-Din karlat
isyanla ilgili Hulag'y haberdar etti
ve kendisini ldrme giriiminde
bulunmamalar iin, asilere yumuak
davranp,
onlar
tatl
szlerle
kandracan ama klk deitirme
pahasna da olsa bir ekilde darya
kmann yolunu bulmas gerektiini

syledi. Bu srada Hulag emirlerine,

kaleyi her yandan kuatmalarn,
silahlar kurmalarn ve kendilerine
kar koyan btn smillerle
sonuna kadar arpmalarn emretti.
Mlhidler bu atma ile megulken,
Rkn eldin olu ve tahtnn
etrafndaki nemli kimseler ile birlikte
darya karak, Hulag'ye teslim
oldu.
Ebul Farac'n Syriac Chronicle
(Greg. BarHebraeus [bn elibri],
Chron. Syr., Suriye metni, s. 520,
Latince tercmesi, s. 540) adl

eserinden okuyalm: "Rkn el-Din

dar kmak istediinde, adamlar
hanerlerini O'na dorultarak, dar
kmaya
kalkrsa
O'nu
ldreceklerini sylediler."
Ebul Farac'a ait bu metinde
geen Fedailer kelimesinin, smil
ileri ya da genel olarak Mlhidleri
deil, zel bir snn, en fanatikleri, en
adanmlar, ksaca muhtemelen
smillerin dmanlarn ldrmek
iin grevlendirdikleri kiileri ifade
ettii kesindir. Ama buradan, fedai
isminin getii her yerde smillerin

olduklar anlam kmamaldr. Her

tarikat, her lider kendi fedailerine
sahip olabilir.
rnein
Sienna'daki
Aziz
Catherine kilisesinin papaz VincentMarie'nin anlattna gre, her efendi
ve her Hristiyan kilisesi kendi
Amoklarna
sahipti;
bunlar
efendilerinin haklarn, nceliklerini ve
varlklarn herkese hatta devlete
kar bile korumak iin her tr riski
gze almaya hazr insanlard.
(Viggai all'lnd. Orient, s. 145, 237).
Dolaysyla Muradjea d'Ohsson,

Hasan bin Sabbah'n Hmeyri ad

verilen
mritlerinin,
efendilerinin
emirleri dorultusunda hayatlarn
hie sayarak greve atladklar iin
ayn zamanda Fedailer olarak da
adlandrdklarn syleyerek tam
anlamyla
doru
bir
anlatm
verememitir.
(Tabi.
Gen.
de
l'empire Othoman, 1. cilt, s. 37)
Anlatlanlarn sonucu olarak,
smillerin Fedailer olmadklarn,
sadece tarikata derinden bal olan
profesyonel katillerin bu ekilde
isimlendirildiklerini
syleyebiliriz.

leriki sayfalarda bu ismin smiller

iin kullanlmasn ele alrken, bu
saptamamla ilgili baka kantlar da
sreceim.
Haailerin, Assemani tarafndan
Nazarei
olarak
adlandrlan
Nusayrilerle bir tutulular, eer ran
ve
Suriye'deki
smillerin de
Nizariler olarak adlandrldklar
bilinseydi, ok fazla tartlmadan
genel olarak kabul grecekti. Bunu
ispatlayacam ve ayn zamanda da
bu tabirin kkenini ve anlamn
aklayacam.

Ebul Farac, Ebul Fida, Renaudot

ve baka tarihiler tarafndan
anlatld zere, Hicret'in 524.
ylnda, Ftm halifesi Amir biAhkam
Allah Btnilerce ldrld. (Hist.
Dyn., Arapa metinde s. 380;
Latince tercmesinde s. 250;
Annales Moslemic, 3. cilt, s. 439;
Hist Patr. Alex. s. 496). Bununla
birlikte Makrizi bu suikast Nizarilere,
Mirkvand da Btnilere ve Nizarilere
atfeder. Ama bu ok belirgin olan
eliki kolayca ortaya konabilir.
nk Nizariler, Ftm halifesi

Mustansir
Billah'n
lmnn
ardndan Btniler iinden kan bir
koldur. Halfe, kendisinden sonra
tahtn sahibinin olu EbulKasm
Ahmad Mustali Billah olduunu
sylemiti ama bu ncelemenin
banda da anlattm zere, genel
olarak insanlar arasnda hkim olan
grn etkisiyle Mustali babasnn
yerini alamad; ounluk tahtn
sahibinin, erkek kardei Nizar olmas
gerektiini
dnmekteydi.
"Bu
yzden"
diye
anlatr
Makrizi
(Bibliothque du Roi'deki 683

numaral el yazmas, 199 ve

devam);
"smiller,
Mustali'nin
halifelik makamn hak etmediini
dnen Nizariler ile O'nu halife
olarak kabul edenler olarak ikiye
blnd." Renaudot Mustali'ye kar
balatlan Nizari ayaklanmasndan
bahseder ama bunun smiller
iinde yaratt blnmeyi anlatmaz.
(Hist. Patr. Alex., s. 475); yle bir
blnme ki; baa gelen saysz
liderin saltanatlar boyunca ayrlk
devam eder. Konuyu datmamak
iin, bu saptamalar net bir ekilde

kantlayan Mirkvand'dan bir para

alacam.
Msr'daki
Ftm
halifelerinin zet eklinde tarihlerini
geerken yazdklar
aadadr
(Bibliothque de L'Arsenal'in 20
numaral Arapa el yazmas):
Mustansr ilk olarak en byk
olu Mustafa liDin Allah Nizar'
halefi olarak gsterdi ama sonra
ondan
memnun
kalmayarak,
vasiyetnamesinde Nizar'IN halifelik
makam
stndeki
hakkndan
vAzgemesini ve tacn, dier olu
Mustali Billah'a taklmasn istedi.

Mustansr lnce smiller iki gruba

ayrldlar, bir ksm Mustali'ye bal
kald ve tahta O'nun kmas
gerektiini savundu. Dierleriyse,
tarikatlarnn dogmalarn izleyerek,
halifenin ilk verdii kararn devam
etmesi
gerektiine
inand ve
Nizar'IN grubuna katld. Hasan bin
Sabbah Hmeyri, ikinci grubun
dncelerini benimsedi. Zaten
Khistan Nizarileri, Mustafa li'din
Allah'n yandalarydlar, isimlerinin
Nizari
oluu
bu
saptamay
kantlamaktadr.
Bu
insanlar,

iddialarn kuvvetlendirmek iin,

imam Cafer el-Sdk'n, olu smil'i
halefi olarak setiini, ancak
smil'in arap ime alkanl
olduunu grnce O'nu reddettiini
ve lmnden sonra imamlk
makamnn
Musa
Kazm'a
devredilmesini
istediini
anlatyorlard. Ama smiller ilk
kararn aynen devam etmesi
gerektiini dndkleri iin, Cafer
el-Sdktan boalan kutsal imamlk
makamn, Musa'dan ok smil'in
hakk olarak grdler. Halfelii elde

edebileceini gren Mustali, kardei

Nizar'm zerine yrmeye karar
verdi
ama
Nizar
cann
kurtarabilmek iin skenderiye'ye
ekildi ve nceden babasnn
hizmetinde
alan
ehrin
yneticisinin yannda kald. ehrin
yneticisi,
Mustali'nin
tahttan
indirildiini duyurdu ve yeni halife
olarak Nizar' takdim etti. Bunun
zerine Mustali byk bir orduyla
skenderiye'ye
doru
ilerledi.
Nizar'm tarafnda yer alan ehrin
yneticisi yakalanarak ldrld.

Nizar,
iki
oluyla
birlikte
tutuklanarak, Mustali'ye yolland,
Mustali
de
Onu
Kahire'deki
hapishaneye kapatt. Nizar lene
kadar orada tutuklu kald. Mustali
sonrasnda birka Nizar yanda
tarafndan
baklanarak
ldrldnde yedi yldr halifelik
makamn
elinde
tutuyordu,
sylendiine gre 28 yandayd.
Yerine olu Amir biAhkam Allah
geti. Saltanat esnasnda Amir,
kaynpederi amir elcuyuun (ordular
komutan) dmanlar tarafndan

ldrld...
Halfenin
tahtnn
etrafndaki balca kiilerden biri
olan Aksungur da, Musul camiinde
birka Nizari fedaisi tarafndan
baklanarak
ldrld.
Amir'in
dneminde, Suriye'deki Nizari unsuru
kendini belli etmeye balad ve
blgedeki baz surla evrili meknlar
ele geirdiler. 524 ylnda, Zilhiccenin
4. gnnde Amir, Btniler ve Nizari
kolunun fanatiklerinden oluan bir
grup tarafndan, Nizarn lmne
misilleme olarak ldrld. Ardndan
gelen Hafz ilDin Allah vezirlik

grevine, emir elcuyu elAfdal'n

olu Ebu Ali Ahmad' atad. Bundan
byk bir onur duyan Ebu Ali Ahmad,
daha grevinin ilk gnlerinde birka
Nizari fedaisi tarafndan ldrld.
Birka gn sonra, yerini almak iin
atanan kii de ayn ekilde can verdi.
Bu durum, egemenliini kabul
ettii Ftm halifelerinin bir daisi
olarak kendisini sadece Khistan'da
gsteren Hasan bin Sabbah'n,
Mustansr tarafndan szde terfi
ettirilerek,
sadece
bulunduu
vilayette bamszlamamas iin

deil ayn zamanda Suriye'de

Ftmlere ait olan baz blgeleri
kontrol altna almas iin nasl ve
hangi nedenle buradan uzaa
yollandn
aklamaktadr.
Mustansr'n lmnn ardndan
smiller iinde gerekleen ayrlkla
birlikte, Hasan Nizar'n tarafn tuttu
ve Mustali ve haleflerinin, hakszca
halifelik
makamn
ellerinde
tuttuklarn savundu.
Bu nedenle lmnn ardndan,
imam hkmetin idaresini bizzat
devralana kadar, Kiya Buzurg-

Ummid'in tarikatn ilikilerini, Dihdar

Ebu
Ali'nin
divan
ynetmesi
gerektiini ve her ikisinin de
bakomutan Hasan Kasrani ile uyum
iinde olmalarn emretti. Mirkvand,
ran'daki
smil
hanedanlnn
prens efendilerinden biri olan,
Muhammed bin Buzurg-Ummid'in
olu Hasan'n maiyetindekileri tm
yasal
zorunluluklardan
muaf
tuttuunu,
Mlhidler
olarak
adlandrlmalarnn nedeninin bu
hareket olduunu, Hasan'dan sonra
gelenler slm'n kurallarna riayet

etmi olsalar da, bu ismin tarikat iin

kullanmnn onlarn zamannda da
devam ettiini anlatr. Muhammed
bin
Buzurg-Ummid'in
olduu
bilinmesine ramen sz konusu
efendi, eitli blgelere yollad
yazl mesajlarda bazen dolayl
bazen de ak bir biimde halife
Mustansr'n olu Nizar'n soyundan
geldiini aklam ve gerek halife
ve imamn kendisi olduunu iddia
etmitir. Mirkvand anlatmna yle
devam eder:
Nizariler, Hasan'n bu iddiasn

mantkl gstermek uruna, trl

trl efsaneler ve sama hikyeler
icat ettiler. Daha babas hayattayken
bile Hasan kendisini, Hasan bin
Sabbah 'n iaret ettii imamn
yerine koymak istedi. Ama Hasan
bu lgnla mani olarak, herkese
Hasan 'n kendi olu olduunu ve
bu yzden de imam deil, sadece
imamn bir daisi olabileceini
duyurdu ve bylece Hasan'n tuhaf
iddialarna inanan ok sayda insan
aydnlatarak, buna son verdi.
Daha nce de belirttiimiz gibi,

smillerin dmanlarn ldrmek

iin grevlendirdikleri suikastlardan
bahsederken, Mirkvand'n her zaman
fedai kelimesini kullandna tekrar
vurgu yapalm. Bu balamda,
Melikah'n veziri mehur NizamlMlk'n, Hasan bin Sabbah'n
emriyle
bir
fedai
tarafndan
ldrldn, Hasan bin Sabbah'n
saltanat dneminde, smillerle
ihtilaf iinde bulunan pek ok
Mslman
liderin
fedailerce
katledildiini, Kiya Buzurg-Ummid'in
dneminde fedailerin, yce kad

Heratl Ebu Sayid, yedi refik

tarafndan ldrlen ve Mustali'nin
oullarndan biri olan Msr halifesi,
sfahan reisi Devletah, Maraka'nn
lideri Aksungur, Badat halifesi
Mustansr, EbulKasm'n olu Tebriz
reisi Hasan, Kazvin mfts gibi
olduka fazla sayda Mslman
by ve liderini ldrdn
anlatr. Ayn yorumu Kiya BuzurgUmmid'in olu Muhammed dnemi
iin de yapar. Fidavi kelimesini de,
daha nce yukarda bir parasn
sunduum, Kalaun'un olu sultan

Malik
el-Nasr
Muhammed'in,
Karasungur'a
kar
dzenledii
cinayet
teebbslerini
anlatt
hikyesinde kullanr. Bu aklama,
fedai kelimesinin anlam konusunda
ne srdm iddiay dorulamakta,
bunun
yannda
Mirkvand'n
anlatmlarnda karlatm bir dier
kelimeyi aklamak iin bana frsat
vermektedir. Sz konusu kelime
oulu refikan olan refik'tir.
Refik
Arapada
yanda,
yardmc,
yolda
anlamlarna
gelmektedir. Ama bu ncelemede

alnt yaptm Mirkvand'a ait pek

ok metinde ve bunlardan baka
sunabileceim daha pek ok yazda,
bu kelimenin smiller arasnda zel
ve teknik bir anlamda kullanldna
dair kantlara rastlamaktayz.
Hasan bin Ali bin Sabbah
kendisinden yle bahseder:
Atalarm gibi her zaman, on iki
imam silsilesini kabul eden ilerin
retilerini benimsedim. Rastlant
eseri refikler arasnda Amira Darrab
adnda biriyle tantm ve ikimizin
arasnda bir yaknlk dodu... Ne

zaman Amira smil retisinin

lehinde konusa, her zaman O'na
kar kacak bir ey bulurdum...
Sonrasnda, Ebu Necm Sarrac
adnda bir baka smil ile tantm
ve O'ndan bana smil retisini tam
anlamyla retmesini istedim...
Ardndan nihayet Irak vilayetinin daisi
eyh Abd el-Malik bin Attu'tan
dailerin merkezine girme izni alan, bu
tarikatn Mmin adnda bir daisi ile
tantm.
Bu paragraf, refik ve smil
kelimelerinin e anlaml olduunu, ya

da en azndan refik ismiyle

tannanlarn smiller olduklarn
kantlamaktadr. Bunun yannda bu
tanmlamann Hasan bin Sabbah'dan
nce
var
olduunu
da
kantlamaktadr. Ama ayn zamanda
dailer ile refikler arasnda fark
olduunu gstermektedir. Aadaki
metin bu gr destekliyor:
[Metin yine Mirkvand'a aittir]
Alamut ve civarndaki topraklar ele
geirerek gcn artran Hasan,
Rudbar
eyaletinin
tamamn
egemenlii altna almak iin yumuak

ya da sert, her tr abay sarf etti;

bununla balantl olarak dai Hseyn
Kayini'yi refiklerden oluan bir birlik
ile retilerini halka anlatmas iin
Khistan'a yollad. Melikah, Hseyn
Kayini'nin ilerlemesini engellemek
iin, generallerinden Kzl ark'
grevlendirdi. Kzl Sark, Mlhidleri
Khistan'dan atabilmek iin elinden
gelen her eyi yapt. Hseyn Kayini,
refikleri ile birlikte Mminabad
topraklarndaki bir kaleye snd.
Kzl ark'n kaleyi kuatt srada,
Melikah'n lm haberi geldi ve

kuatma kaldrlmak zorunda kald.

Alamut
kalesinin Melikah'n
askerleri
tarafndan
kuatln
anlatrken ayn tarihi, Hasan'n
yanndaki
refiklerin
saylarnn
yetmiden fazla olmadn syler.
Kiya Buzurg-Ummid dneminde,
O'nun emriyle katledilen mehur ve
soylu kimselerden bahsederken ise
u szleri sarf eder: "BuzurgUmmid'in
saltanat
dneminde,
fedailer ok sayda soylu ve nemli
ahs
ldrdler.
ldrdkleri
arasnda Dou ve Batnn kads

Heratl Ebu Sayid, Msr'da yedi

refik tarafndan ldrlen Mustali'nin
bir olu gibi kiiler vard."
Ve sonda, Kiya Buzurg-Ummid
dneminde geen olaylar anlatrken
Mirkvand, refik kelimesini ok sayda
kullanmtr. Bu anlatmdan, bahse
konu kelimenin getii bir para
aktaracam:
Seluklu sultan Mahmud, Kiya
Buzurg-Ummid ile bar yapmak
istediinde, meseleyi zmek iin
sfahan'a bir eli yollayan smil
efendisine belli bal teklifleri sunmak

iin
komutanlarndan
birini
grevlendirdi. sfahan'a yollanan
Kvaca Muhammed Nasihi ahrastani
adndaki eli, sultan Mahmud'un
huzurundan ayrldktan sonra, pazar
alannda yanndaki refik ile birlikte
klla ldrld. Sultan BuzurgUmmid'den zr dilemesi ve sz
konusu suikastta bir
parma
olmadn anlatmas iin hemen
birini yollad. Buzurg-Ummid cevap
mesajnda
sultana,
katilleri
cezalandrmas, aksi halde alnacak
intikama hazrlkl olmas gerektiini

ve nnde sonunda intikamn

alacan bildirdi. Mahmud, Buzug
Ummid'in
talepleriyle
hi
ilgilenmeyince, 523 ylnn banda
birka refik Kazvin ehrinin kapsna
gelerek, drt adam ldrdler ve
ok sayda hayvan saldlar. Kazvin
sakinleri onlarn peine dt ancak,
ehrin nde gelenlerinden biri
ldrlmt. Bu nedenle mecburen
kamak zorunda kaldlar. 525
ylnda, Irak birliinden bin kii Lankir
kalesine yaklat. Bu ilerlemeden
haberdar olan refikler, hi kan

dkemeden
onlar
karttlar.
Yaklak
bu
dnemde
sultan
Mahmud'un vefat etmesiyle, refikler
Kazvin toprana tekrar saldrarak,
hayvanlar kardlar ve yz Trkmen
ile birlikte ehrin sakinlerinden yirmi
kadarn katlettiler.
526 ylnda, Alamut ordusu Ebu
Haim Alev'iyle savaa girmek iin
Gilan'a ilerledi, nk Alev imamlk
iddiasnda bulunmutu ve her yere
imam olduunun kabul edilmesi iin
mektuplar
yollamaktayd.
Kiya
Buzurg-Ummid ilk olarak O'na

nasihatlerle dolu hileli bir mektup

yollad; Bu yolla O'nu kandrmak ya
da iledii sua bir kant bulma
amac tayordu. Ebu Haim'in
cevab yalnzca, smil tarikatnn
inkr, dinsizlik ve byclk ieren
bir retiyi benimsediini sylemek
olmutu. Bunun zerine refikler
Daylam'a girdiler ve Ebu Haim'le
savatlar. Savan sonunda Ebu
Haim atmay brakp bir ormana
sakland. Ama refikler O'nu takip
ederek evresini sardlar. Ardndan
bar arlarn arasnda O'nu

yaktlar.
Bu
metin
paralarndan,
Mirkvand'n refikleri dailerden ve
fedailerden ayrdn grebiliyoruz.
Bana gre, misyoner grevini
yrten dailer ile zellikle suikast
dzenleme amac tayan fedailer
dnda, bu tarikatn yelerinin hepsi
refik idi.
Bu ayrma Haailer ismi iin de
geerli mi bilmiyorum. Kelimenin
getii ve bu konuda bana kesin bir
bilgi verecek yeterlilikte metne
rastlamadm.
Ama
smillerde

Haai ya da Haha tabirlerinin,

suikast olarak zellikle yetitirilen
ve haa kullandrlarak, liderlerinin
isteklerine kaytsz artsz sadk
kalan kiiler iin kullanldklarn
dnyorum. Ama bu gerek, sz
konusu tabir ya da tabirlerin dier
halklar ve tm Batllar tarafndan
smillerin tamamn tanmlamak iin
kullanlmasna engel olamamtr.
smil tarikat bunlardan baka
isimlerle de biliniyordu. ahrastani
her halkn smililer iin birbirinden
farkl
isimler
kullandklarn

sylemitir. Abraham Ecchellensis

onlara Tatili denildiini, bunun
mantkl olduunu, nk bu ismin
Allah' inkr eden, varlna kar
kan neredeyse ateistlie yaklaan
tatil ismindeki retinin yandalar
iin
kullanldn
sylemitir.
Muradcea'ya gre ise, liderleri
Hasan bin Sabbah'n soyadndan
gelen bir tabir olan Hmeyriler
olarak da adlandrdklarn iddia
etmitir. (Tabi. Gen. de l'empire
Othoman, 1. cilt, s. 36). Ancak ben
bu isimlendirmeye hibir yerde

rastlamadm.
ncelememi, bizlere smillerin
gnmzde hl Suriye'de var
olduklarn anlatan Voyage of
Niebuhr isimli eserden ve Rousseau
olunun Tahran'dan bana yazd 1
Haziran 1808 tarihli mektuptan
paralar alarak bitiriyorum.
Btniler veya smiller ya da
genel olarak Mlehedeler olarak
bilinen ve hl varln srdren,
ran ve Sind vilayetlerindeki dier
tarikatlar gibi geni bir alana dank
olarak yaylm bir tarikat hakknda

ok kesin baz bilgiler topladm. Az

zamanm olduu iin, konu ile ilgili
daha detaylara giren anlatmm ileri
bir tarihe ertelemek zorundaym;
bunun iin zr dilerim. Mlehedeler
bugn bile, Kum blgesindeki Kehek
adl kyde oturan ve tarikatn, Cafer
el-Sdk'n soyundan geldiini iddia
ettikleri bir imama sahiptirler. mamn
ismi eyh Halil Allah'tr ve imamlk
makamna, Zendilerin hkimiyetleri
dneminde nemli bir rol oynayan
amcas Mirza Ebul Hasan'dan sonra
getirilmitir. Yllk olarak dzenli bir

ekilde vergilerini dedikleri srece,

ran hkmeti onlarla ilgili herhangi
bir endie duymamaktadr. Halk
tarafndan gsterili "halife" sfatyla
onurlandrlan imam, sahip olduu
byk itibarn keyfini srmektedir ve
halk tarafndan, baz mucizeler
gerekletirdii kabul edilir.
Bana Hindistanl Mslmanlarn,
ndus kylarndan kalkp, yanlarnda
getirdikleri
kymetli
ve
kutsal
hediyeler
karlnda,
O'nun
dualarn alabilmek iin buraya
geldiklerini anlattlar. mam, ranllar

arasnda ise daha ok Seyd Keheki

ismiyle biliniyor.