UNIVERSITETI I PRISHTINS

FAKULTETI JURDIK
STUDIMET POSTDIPLOMIKE - MASTER
DREJTIMI CIVIL

Prof. Dr. Faik Brestovci

Shnimet nga lnda:

E drejta procedurale civile ndrkombtare

Arbitrazhi Ndrkombtar

Prishtin
Qershor, 2006

GJYQSIA
TREGTAR

NDRKOMBTARE

TREGTARE

DHE

ARBITRAZHI

N fillim do t bhet fjal pr institucionet m t rndsishme t jurisprudencs

(gjyqsis) n jetn bashkkohore ndrkombtare dhe funksionimin e tyre juridik n
aspektin e t drejts tregtare ndrkombtare. E drejta autonome tregtare
ndrkombtare mbshtetet n dy parime:

N at t liris s kontraktimit t arbitrazhit dhe

N at t liris s njohjes s vendimeve t arbitrazheve tregtare.

Kjo vlen edhe pr njohjen e vendimeve t organeve tjera q zgjidhin konteste

tregtare ndrkombtare e sidomos t gjyqsis tregtare ndrkombtare. sht e sakt
se ekziston dallim esencial midis zgjidhjes gjyqsore dhe zgjidhjes me an t
arbitrazhit t kontesteve tregtare ndrkombtare por ka mjaft pika takimi e sidomos
kur kemi t bjm me ndikimin e tyre n krijimin e rregullave t s drejts
ndrkombtare tregtare. Poashtu sht e vrtet se n zhvillimin bashkkohor
arbitrazhet tregtare (afariste) ndrkombtare kan rndsi shum m t madhe pr
zgjidhjen e kontesteve tregtare ndrkombtare se gjyqsia tregtare ndrkombtare dhe
ajo nacionale q merren me zgjidhjen e kontesteve t ktilla por kjo nuk d.m.th. se
kto forma t gjyqsis duhet anashkaluar apo mnjanuar nga zgjidhja e problemeve
q
lindin
nga
raportet
tregtare
ndrkombtare.
GJYKATA NDRKOMBTARE E DREJTSIS (GJ.N.D.)
Vend qendror pr studimin e gjyqsis ndrkombtare sht gjithsesi lmia e s
drejts ndrkomtare publike e cila merret me kt shtje prandaj ktu do t bhet
fjal vetm pr aspektin juridiko-tregtar t saj. Kjo gjykat sht organ gjyqsor
kryesor i organizats s Kombeve t Bashkuara. Ajo prbhet nga gjyqtart e pavarur
q jan zgjedhur p.m.p.s.sh. shtetsin e tyre midis personave me cilsi t larta morale
dhe kualitete profesionale (neni 2 i Statutit t Gjykats Ndrkombtare t Drejtsis)
dhe at e prbjn 15 gjyqtar, t cilt zgjidhen pr periudh kohore 9 vjeqare me
mundsi rizgjedhjeje. Antart e Gjykats i zgjedh Asamblea e Prgjithshme dhe
Kshilli i Sigurimit nga lista e personave t propozuar nga grupet nacionale t
Gjykats s Arbitrazhit t prhershm. Antart e Kombeve t Bashkuara q nuk jan
t prfaqsuar n Gjykatn e Arbitrazhit t Prhershm i propozojn kandidatt nn
mnyrn dhe nn kushtet e parapara pr antart e Gjykats s Arbitrazhit t
Prhrshm.
Pal ndrgjyqse n kontestin q mund t zgjidhet n kt gjykat mund t jen
vetm shtetet, n rend t par t tilla jan shtetet q jan pjesmarrse n nxjerrjen e
Statutit t Gjykats ndrkombtare t Drejtsis por mund t jen edhe shtetet tjera
nn kushtet q i cakton Keshilli i Sigurimit t OKB-s. Gjykata n fjal i ka dy
funksione themelore:

o
o

Ajo jep Vendime (vendos) dhe

Jep Mendime t natyrs konsultative

N rend t par Gjykata sht kompetente pr zgjidhjen e kontesteve t cilat palt

ia parashtrojn dhe pr rastet e parapara me Kartn e Kombeve t Bashkuara apo me
Kontratat ose Konventat n fuqi.
Shtetet antare pjesmarrse n nxjerrjen e Statutit mund t deklarojn n do koh se
e pranojn si detyrim ipso-facto edhe pa marrveshje t posaqme t shkruar karshi do
shteti tjetr q e merr prsipr t njjtin detyrim kompetencn e gjykats n t gjitha
kontestet juridike q kan pr objekt:
a. Interpretimin e ndonj kontrate,
b. do shtje t s drejts ndrkombtare,
c. Ekzistimin e cilitdo fakt, i cili poqese konstatohet (vrtetohet) do t prbnte
shkelje (cnim) t ndonj detyrimi ndrkombtar.

Me rastin e marrjes s vendimeve Gjykata e zgjidh kontestin n pajtim me t drejtn

ndrkombtare i zbaton (aplikon) :
a. Konventat ndrkombtare qoft t prgjithshme qoft t posame t cilat
vendosin (krijojn) rregulla juridike decidivisht (shprehimisht) t pranuara (t
njohura) nga shtetet midis t cilave ka lind ndonj kontest,
b. Zakonet (adetet) ndrkombtare si prov e praktits s prgjithshme q sht
aprovuar si e drejt,
c. Parimet juridike t prgjithshme t cilat i pranojn popujt e prparuar
(arsimuar),
d. Vendimet gjyqsore dhe qndrimet e ekspertve m t njohur n lmin e s
drejts (ekspertve t s drejts tregtare ndrkombtare) t popujve t
ndryshm si mjet ndihms pr krijimin e rregullave juridike,
e. Poqese palt pajtohen Gj.N.D. mund ta zgjidh kontestin e tyre sipas parimit t
drejtshmris Ex Aeque et Bono.

Vendimi i gjykats e ka fuqin e detyrueshme vetm ndaj palve n kontest pr

rastin konkret (neni 59 i Statutit t Gj.N.D). Mirpo vendimet e gjykats n fjal kan
edhe rndsi m t gjr, ato ndikojn n krijimin e rregullave t sjelljes dhe
trthorazi e kan rolin e burimeve t s drejts ndrkombtare, kur kan t bjn me
marrdhnien ekonomike ndrkombtare dhe me shtjen e dmshprblimit. Kshtu
disa shkenctar juridik n vendimet e gjykats e shohin edhe provn mbi ekzistimin
e s drejts tregtare ndrkombtare. N shkenc konstatohet se shumica e vendimeve
kan pasur pr objekt zgjidhjeje shtjet ekonomike apo n fund t fundit shtjet e
shprblimit t dmit. Praktikn e Gj.N.D. shkenca juridike e lidh me praktikn e
Gjykats ndrkombtare t Prhershme t krijuar n vitin 1922 me qendr n Hag.
Kjo gjykat gjat puns s saj ka marr shum vendime me t cilat jan zgjidh

kontestet e natyrs civile n kuptimin e gjr t fjals. Ajo i ka dhn 30 vendime t

ksaj natyre gjat kohs s veprimtaris s saj, nga ky numr i vendimeve mund t
nxjerret prfundimi se subjektet ndrkombtare nuk kan pasur besim n kt
gjykat.
GJYKATA E PRHERSHME E ARBITRAZHIT N HAG
N konferencat e paqs q jan mbajtur n Hag n vitin 1899 dhe 1907 sht
shfaqur aspirata e krijimit t nj gjykate t prhershme dhe t obligueshme n form
t Arbitrazhit por aspirata e till nuk sht kurorzuar me sukses. Prapsprap u
formua Arbitrazhi i Prhershm Gjyqsor kompetenca e t cilit sht fakultative.
Secili shtet nnshkrues i Konvents s Hags i emron m s shumti 4 persona pr
antar gjykate pr periudhn kohore 6 vjear. Personat e till rradhiten n regjistrin e
antarve t gjykats dhe e fitojn cilsin e gjyqatarve, e a do t gjykojn vrtet
mvaret nga ajo se a do ti drejtohen shtetet gjykats dhe a do ti zgjedhin nga regjistri
i prmendur 1 deri 5 persona q do t jen gjykats (arbitra) n kontestin konkret. Ajo
q me t vrtet sht e prhershme sht Sekretariati i Gjykats q e udhheq
Administratn Gjyqsore. Sekretariati i mbledh t gjitha t dhnat mbi gjyqsin
ndrkombtare t zgjedhur dhe e mban arkivin e gjykats. Veprimtaria e ksaj gjykate
sht kritikuar shum n shkencn juridike. Mirpo ajo sigurisht se i ka arritur disa
rezultate q jan t rndsishme pr t drejtn ndrkombtare n prgjithsi e
posaqrisht pr t drejtn ndrkombtare tregtare (ekonomike, afariste). Kshtu q n
vitin 1902 ajo e ka zgjedhur kontestin midis SHBA-ve dhe Meksiks pr dedikimin e
t ardhurave t fondacioneve t Kalifornis, kurse deri n vitin 1914 ajo i ka zgjidhur
edhe 14 konteste tjera. Pr t drejtn ndrkombatre tregtarejan me interes t gjitha
vendimet e nxjerra nga Gjykata e prhershme e arbitrazhit. Kontesti pr tretmanin
preferencial t shteteve n Venezuel sht zgjidhur nga kjo gjykat n vitin 1904,
kontesti pr taksat e banimit n Japoni, kontesti pr anijet e peshkimit n Atlantikun
Verior jan zgjidhur me 1910, kontesti lidhur me ekspropiimin e pasurive t kishave
sht zgjidhur m 1920, kontesi lidhur reklamimet e Norvegjis kundr SHBA-ve n
vitin 1922 etj.. Praktika e Gjykats s prhershme t arbitrazhit n Hag prkundrejt
vrejtjeve t psuara mund t thuhet se i ka kontribuar afirmimit t disa parimeve t s
drejts ndrkombtare tregtare. Mund t konstatohet se shtetet nnshkruese t
Konvents n fjal nuk jan ngutur shum q kontestet tregatre t tyre tia besojn pr
zgjidhje
arbitrazhit
ndkombtar.

Gjykata e Drejtsis e Bashksis Ekonomike Evropiane

Nga vet emri i saj shifet se kemi t bjm me nj gjykat me kompetenc regjionale.
Kjo gjykat sht kompetente pr zgjidhjen e kontesteve t llojeve t caktuara n
suaza t Bashksis Ekonomike Evropiane dhe lidhet me Tregun e prbashkt t BE.
Kjo sht gjykat e 3 bashksive: 1)e Bashksis Evropiane pr Qymyr e Qelik; 2)
Bashksis Ekonomike Evropiane dhe 3)Euroatomit. N Konventn e Roms mjaft
detalisht sht rregulluar vendi dhe roli i gjykats (neni 164 deri neni 188) kurse puna
e saj sht rregulluar me Statut dhe Rregullore Pune. Gjykata e Drejtsis (LA COUR

DE JUSTICE) e siguron respektimin e s drejts gjat interpretimit dhe zbatimit t

Konventave t Roms. Gjykata prbhet nga 7 gjyqtar dhe vepron n plenum, por me
qllim t hetimit t rasteve konkrete apo me qllim t gjykimeve t kontesteve t
caktuara ajo mund t formoj trupa gjykues (kolegje) prej 3 deri 5 gjyqtar. Gjykats i
ndihmojn 2 avokat publik (mbrojts t s drejts). Gjykata e emron sekretarin dhe ia
cakton statusin. Ajo q sht qensore n kt gjykat dhe q dallon nga gjykatat
ndrkombtare paraprake sht fakti se n t si pal ndrgjygjse mund t paraqiten
sikurse Shtetet Antare si persona juridik ashtu edhe personat fizik dhe personat
juridik. D.m.th. pal ndrgjygjse n Gjykat t Drejtsis mund t jen: Komisioni i
Bashksis Ekonomike Evropiane; Shtetet Antare t Konvents; personat juridik t
tyre dhe personat fizik me shtetsi t Shteteve Antare. Kta dy subjektet e fundit pr
t pasur t drejt paraqitjeje si pal nevojitet q vendimi i ardhshm tiu drgohet
atyre nga shkaku se prek interesat e tyre. Mirpo kur sht n pyetje padia me t cilin
iniciohet procedura me rregullat e gjykats sht parapar se duhet t paraqitet padia
brenda afatit 2 mujor dhe at qoft nga dita e shpalljes s aktit juridik (n form t
ndonj vendimi apo t dispozitave juridike) prkats apo njoftimit t paditsit pr
aktin e till apo n munges t ksaj nga dita kur paditsi ka marr dijeni pr
ekzistimin e aktit t till. Afati i prmendur 2 mujor sht i natyrs prekluzive q
d.m.th. se pas kalimit t tij num mund t paraqitet padia e poqse paraqitet ajo hudhet
posht.
Aktiviteti dhe praktika e ksaj gjykate sht shum i frytshm, ajo i ka krye
diku rreth 500 lnd pa i marr parasysh nja 50 sosh q jan n procedim e sipr. Kjo
gjykat me vendimet e saja n mas t madhe e ka njjtsu (unifikue) praktikn e
shteteve lidhur me qshtjet e kmbimit t tregtis s jashtme dhe t unifikimit t tregut
evropian. 150 vendime t saj kan t bjn me zbatimin e Konventave t Roms. Disa
vendime tjera kan t bjn me zbatimin e s drejts s BE n garancionin pr zbatim
uniform t s drejts s BE (e drejta e Bashksis) me cnimin e s drejts
sqarkullimit t lir t mallrave m shkeljen e rregullave lidhur me konkurencn andaj
n lndt e natyrs fiskale, me prgjegjsin e Bashksis pr dmin e shkaktuar.
Vendimet e Gjykats s Drejtsis n suaza t Bashksis Ekonomike Evropiane
q prmbajn (parashohin) detyrime n t holla jo pr shtetin por pr subjektet tjera e
kan fuqin e titullit (dokumentit) ekzekutiv TITULLUS EXECUSIONIS. Ekzekutimi i
detyrimeshm i vendimeve n fjal rregullohet me rregullat procedurale civile t
shtetit n t cilin krkohet ekzekutimi (prmbarimi) i vendimit me detyrim n t holla.
Urdhri ekzekutiv jepet pa kurfar verifikimi (kontrolli) paraprak prveq verifikimit t
autenticitetit nga pushteti i shtetit t caktuar q me par gj pr t ciln duhet njoftuar
Komisioni i Bashksis Ekonomike Evropiane dhe Gjykats s Drejtsis. Po qen t
plotsuara kto formalitete me krkesn e pals s intersuar , e kjo mund t krkoj
ekzekutim t dhunshm duke iu drejtuar drejprsdrejti pushtetit kompetent sipas
rregullave interne t shtetit. Ekzekutimi i detyrueshm mund t shtyhet vetm n baz
t vendimit t Gjykats s Drejtsis. Mirpo kontrollin e rregullsis s masave t
ekzekutimit e siguron Gjykata e Shtetit n t cilin bhet ekzekutimi. Kjo sht
parapar n nenin 192 t Konvents s Roms. Nse shteti i caktuar zakonisht
nprmjet gjykats s tij nuk e ekzekuton vendimin e Gjykats s Drejtsis
eventualisht mund t krijohet problemi i matyrs politike.
Pa marr parasysh se ktu kemi t bjm me nj Gjykat t kaarkterit regjional
duhet pranuar se pr her t par n planin ndrkombtar sht realizua gjyqsia

tregtare (ekonomike, afariste) ndrkombtare n nj form autoritative dhe efikase. Ajo

me vendimet e saja i ka kontribuar forcimit t raporteve ekonomike dhe unifikimit t
shum rregullave n suaza t Bashksis Ekonomike Evropiane.

ARBITRAZHI TREGTAR NDRKOMBTAR

NOCIONI I ATN-s
N prdorim aktual tash sht termi Arbitrazh Tregtar Ndrkombtar. Zyrtarisht kjo
shprehje do t mund t vlente vetm pr arbitrazhin q sht organizuar n pajtim me
Konventn mbi Arbitrazhin Tregtar Ndrkombtar t Europs e cila sht nnshkruar
n Gjenev me 21 prill t vitit 1961, mirpo n praktik me nocionin Arbitrazh
Tregtar Ndrkombtar nnkuptohet do arbitrazh pr zgjidhjen e kontesteve
ndrkombtare tregtare i cili nuk i takon nj sistemi juridik intern.
Ekziston edhe nj pikpamje tjetr sipas t cils sht ATN ai arbitrazh n t cilin
si arbitra mund t marrin pjes edhe shtetasit e shteteve tjera e jo vetm ata q jan
shtetas t shtetit ku ndodhet selia e arbitrazhit.
Ktu bjm fjal pr t gjitha arbitrazhet q merren me zgjidhjen e kontesteve
tregtare ndrkombtare qofshin ato nacionale apo ndrkombtare. Kemi t bjm ktu
me nj mnyr tjetr t zgjidhjes s kontesteve tregtare ndrkombtare nga mnyra e
zgjidhjes s tyre n gjykatat shtetrore nacionale apo ndrkombtare.
Sipas Konvents Europiane mbi ATN-n me shprehjen ose termin Arbitrazh
kuptohet vet zgjidhja e kontesteve jo vetm nga ana e arbitrave t emruar pr rastet
e caktuara (ARBITRAZHI AD HOC I KOHPASKOHSHM) ve se edhe nga ana
e arbitrazheve t prhershme ( neni 1, pika 2, germa B e Konvents). Ky definicion
sht jo i plot kshtu sipas nj pikpamjeje shkencore: Arbitrazhet e tregtis s
jashtme jan institucione q formohen nga organizatat profesionale private apo nga
personat e organizatave gjysm publike (si jan psh: Odat Ekonomike) me qllim
shqyrtimet e kontesteve nga qarkullimi i tregtis s jashtme pr zgjidhjen e t cilave
sht kontraktuar kompetenca e tyre nga palt n kontest.
N literaturn juridike bhen tentime pr caktimin e elementeve q i prmban
nocioni i ATN-s. Elemente t tilla do t ishin:
a. Se pr funksionimin e tyre nevojitet marrveshja (kontrata) me shkrim
e palve me t cilin i besohet kontesti pr zgjidhje Arbitrazhit,
b. Se i zgjidhin raportet juridike kontestuese me element ndrkombtar,
c. Se jan insitucione t s drejts ndrkombtare......

ARBITRAZHI TREGTAR NDRKOMBTAR

HISTORIKU I ATN-s
Arbitrazhi sht institucion i origjins shum t vjetr, zhvillimi i tij sidomos n
epokn e mesjets i ka treguar karakteristikat themelore t arbitrazhit tregtar t cilat ai
i ka ruajtur n esenc gjer n ditt e sotme. Kjo ka t bj sidomos me prbrjen e
arbitrazhit n qendrat mesjetare tregtare n t cilat bhej tregtia ndrkombtare,
mandej me shkurtsin dhe shpejtsin e procedurs e para s gjithash me
ekspertsin e arbitrave si dhe me zbatimin e t drejts materiale (lex mercatoria) q
nnkuptohej dhe manifestohej n zakonet (adetet) tregtare (uzansat). Midis dy
luftrave botrore kemi zgjerim t arbitrazhit dhe rritje t autoritetit t tij. Mirpo
vetm pas Lufts s dyt Botrore kemi zhvillim t vrullshm t arbitrazhit t papar
m hert. T shumfishta jan shkaqet e zhvillimit t gjyqsis s arbitrazhit. Arsyeja
pr prosperitetin e tij qndron n karakteristikat (veorit) e tij n t drejtn q e
zbaton mandej n prbrjen n t ciln vepron dhe n procedurn q zhvillohet me
rastin e zgjidhjes s kontesteve tregtare. Mirpo themeli pr zgjerimin e arbitrazhit
ndodhet n intensifikimin e kmbimit tregtar ndrkombtar mandj n zhvillimin e
tregtis n prmasa botrore, koht e fundit praktikisht e gjith bota bhet fqinje,
sepse mjetet e komunikacionit bashkkohor e kan ofruar nj shtet me shtetin tjetr
edhe kur nuk ndodhen n fqinjsi direkte.
Europs e cila konsiderohet si djep i ATN-s dhe Ameriks ku arbitrazhi sht
zhvilluar n organizat t degzuar iu bashkohen Azia dhe Afrika si partner n tregtin
ndrkombtare. do dit e m tepr rritet numri i transaksioneve t shitblerjes tregtare
ndrkombtare si dhe numri i transaksioneve t shrbimeve t ndryshme. Kshtu
krijohen prve arbitrazheve t prgjithshme edhe ato t specializuara q e fitojn
besimin e qarqeve afariste edhe jasht shtetit t selis s tyre. Nacionale pr kah
rndsia n esencn e tyre me punn q e ushtrojn bhen t karakterit ndrkombtar
duke i zgjidhur kontestet midis palve t nacionaliteteve t ndryshme. Palt
kontraktuese kontestet mund tia besojn pr zgjidhje gjykats shtetrore zakonisht t
pals s paditur apo arbitrazhit si gjykat e zgjedhur ato zakonisht e zgjedhin
arbitrazhin pr zgjidhje t kontestit t tyre pr shkak t eprsive q i kan n relacion
me gjykatat shtetrore. Me an t klauzols arbitrale ose me an t kontrats pr
zgjedhjen e arbitrazhit n nj mnyr caktohet e drejta materiale q zbatohet nga
arbitrazhi me rastin e zgjidhjes s kontestit, sidomos arbitrazhet institucionale i kan
eprsit e veta n relacion me gjykatat shtetrore po edhe me arbitrazhet Ad-Hoc. N
shekullin e XVIII dhe XIX bhet inkorporimi i t drejts tregtare n kodifikimet
nacionale, kshtu bhet afrimi dhe harmonizimi i t drejtave nacionale. Aspirata pr
unifikim t s drejts tregtare pr nevoja t tregtis ndrkombtare nprmjet
(International Association of Legal Sciences Shoqat shkencore n lmin e tregtis
ndrkombtare). Edhe OKB-ja i kontribuon ksaj duke krijuar kontrata tipe t
shitblerjes ndrkombtare prve ksaj sht nxjerr edhe Ligji Uniform mbi Shitjen
Ndrkombtare t Sendeve t Luajtshme.
Prveq fakteve t siprprmendura ka edhe rrethana tjera q flasin n favor t
aplikimit t gjyqsis s arbitrazhit. Prmendet mendimi i Ciceronit i cili thoshte se
vendimi nga gjykata shtetrore krkohet me qllim q t fitohet apo t humbet e tra,
kurse vendimi i arbitrazhit me qllim q mos t humbet e tra por as mos t fitohet e
tra. Me an t arbitrazhit kur e zgjedhin si mnyr pr zgjidhjen e kontesteve
deklarohemi pr paqe e jo pr drejtshmri juridike. Arbitrat e zgjedhin t drejtn q

ekziston apo t drejtn q nuk ekziston. E drejta e ktill zakonisht mbshtetet n

kontratn e palve, mandej n t drejtn zakonore tregtare dhe n t drejtn e
krahasuar gj q mund ta quajm E drejt ndrkombtare tregtare t s nesrmes dhe
n t ciln mund ta krahasojm me t drejtn q e krijonin vet tregtart n mesjet n
panairet e ndryshme dhe portet detare apo nga e drejta zakonore nacionale. E drejta
tregtare ndkombtare bashkkohore e ka burimin n t drejtn zakonore tregtare
ndrkombtare.
Tregtia ndrkombtare edhe aktualisht i krijon vetvetes rregulla juridike
autonome t cilat n mas t madhe jan t pavarura nga sistemet juridike nacionale.
T drejtn autonome tregtare mund ta gjejm p.sh. n Kushtet e Prgjithshme t
shitjes, mandje n kontratat tipe dhe adhezive, mandej n uzancat dhe adetet (adetet)
tregtare. Me prmbajtjen e till e drejta tregtare ndrkombtare sht n zhvillim t
vazhdueshm dhe si e till i konvenon arbitrazhi. Bashksis afariste ndrkombtare
arbitrazhi i shrben q ti shmang mosmarveshjet dhe njkohsisht q ti ruja raportet
afariste, q duke i zgjidhur kontestet sipas mundsis mos ta prish bashkpunimin
afarist t subjekteve n kontest. Andaj edhe arbitrazhi konsiderohet institucional
paqsor dhe jo gjithmon urdhrdhns.
E drejta autonome tregtare prdoret nga shteti edhe me qllim t kompletimit t
rendit juridik. N mnyr t vazhdueshme kemi zhvillim t s drejts tregtare n
mnyr autonome edhe nga ana e arbitrazheve. Arbitrazheve shpeshher palt ia
njohin t drejtn me i zgjidh kontestet ashtu si mendon arbitrazhi se sht m s
drejti, (pa u bazuar pra n normat konkrete ekzistuese). Normat e krijuara nga vet
subjektet e tregtis dhe nga arbitrazhet jan shum m elastike se sa normat e ligjeve.
Zakonet afariste zgjerohen pr do dit e m tepr dhe dallohen sipas branshave t
ndryshme (speciale pr lami t caktuara).
Arbitrazhi aktulisht si mnyr e zgjedhjes s kontesteve sht i njohur nga t
gjith n tregtin ndkombtare. Mund t thuhet se kontestet tregtare dit e m pak i
besohen pr zgjidhje gjykatave shtetrore.
Kushtet e Prgjithshme pr drgimin e mallrave t Kshillit pr ndihm
reciproke ekonimike e parashofin pr rast kontesti arbitrazhin edhepse n t gjitha
Shtetet Antare ekzistojn arbitrazhet institucionale (shtetrore) si organe t
specializuara pr zgjidhjen e kontesteve midis subjekteve ekonomike. Specificiteti i
tregtis s jashtme krkon q kontestet tregtare ti zgjidh arbitrazhi ndrkombtar e jo
gjyqsia e brendshme e nj shteti. Kontratat tipe t Komisionit Ekonomik Evropian t
OKB-s gjithashtu parashohin zgjidhjen e kontesteve me an t arbitrazhit. Sidomos
n shtetet perndimore asociacionet tregtare ia besojn pr zgjidhje kontestet e tyre
ekskluzivisht arbitrazheve. Kjo dukuri dit e m tepr prhapet edhe n shtetet e
lindjes.
Zhvillimi i s drejts s pranueshme pr transakcionet tregtare ndrkombtare
dhe zhvillimi i gjyqsis s arbitrazhit mundsohet me an t disponibilitetit dhe
mundsimin e kontraktimit t arbitrazhit.
Profesionaliteti, shpejtsia e zgjidhjes s kontesteve, njshkallshmria e
procedurs s arbitrazhit, shpenzimet m t vogla dhe bona fides n trajtimin e
qshtjeve kontestuese jan disa nga rrethanat q ndikojn tek palt ta kontraktojn
arbitrazhin pr zgjidhjen e kontesteve t tyre.
N suaza t s drejts autonome tregtare zhvillohet e drejta e specializuar q
bazohet n kontratat formulare dhe n Kushtet e Prgjithshme dhe e cila e prfshien
gjith at q sht e mundur n suaza t liris s kontraktimit t kontraktohet.
Arbitrazhet n praktikn e tyre e treguan tendencn e afrimit t qshtjeve n mnyr

internacionaliste, zbatimit m liberal t s drejts sepse kt e krkojn kontestet me

elementin ndrkombtar.
Pr arbitrazhet thuhet se n punn e tyre e shmangin jurisprodencn bardh e
zi. Nj ndr qshtjet m serioze t s drejts tregtare ndrkombtaresht problemi i
afrimit t t drejtave t shteteve t ndryshme. Ka shum lmi juridike n t cilat afrimi
(rregullimi i ngjajshm) i sistemeve t ndryshme juridike sht i mundshm: E drejta
e shitblerjes ndrkombtare; E drejta ndrkombtare e komunikacionit; Mbrojtja e
pronsis industriale e drejta e patentit, marks tregtare, dizajnimi; E drejta e
kambialit dhe ekut (si domosdoshmri e sukseshme).
sht teknik juridike e trashguar nga koht ma t lashta ajo q zbatohet ne
unfikimin e s drejts n lmin tragtare.
Efikasitetit t arbitazhit i kontribojn masat pr sigurimin e ekzekutimit t
vendimeve t arbirazhit. Duhet prmendur sidomos Protokolin e Gjenevs mbi
Klauzolat e Arbitrazhit t vitit 1923, mandej Konventn e Gjenevs mbi ekzekutimin
e e vendimeve t arbitrazhit t vitit 1927, Konventn e New York-ut mbi njohjen dhe
ekzekutimin e vendimeve t arbitrazhit t vitit 1958, Konventn Europiane mbi
arbitrazhin tregtar ndrkombtar t vitit 1961, Konventn pr zgjidhjen e kontesteve
invetive ndrmjet shteteve dhe shtetasve t shtetit tjetr t vitit 1965 etj. Prveq ksaj
ka edhe shum kontrata bilaterale me t cilat parashifet zgjidhja nga arbitrazhi i
kontesteve tregtare.
QENDRA PR ZGJIDHJEN E KONTESTEVE INVESTIVE
Ideja lidhur me zgjidhjen e kontesteve investive midis shteteve dhe personave
fizik apo juridik q jan shtetas t shteteve tjera n arbitrazhin ndrkombtar me koh
u b e pranueshme nga t gjith si nj nga mnyrat e preferueshme t zgjiidhjes s
situatave kontestuese q nuk jan aq t rralla. Parashtrimi i kontesteve t ktilla n
trup (organ) ndrkombtar sht gjithsesi m praktik se sa zgjidhja e tyre nga gjykatat e
ndonj shteti. Nga njra an investitori i huaj ka mjaft arsye q mos t besoj n
pamvarsin dhe paansin e gjykatave t shtetit n t cilin jan br investimet e
huaja. Nga ana tjet shteti q sht n kontest me t (investitorin e huaj) mund ti ket
po ato arsye po qe se ka frik ti nnshtrohet kompetencs s gjykats s shtetit t
investitorit apo t ndonj shteti t tret. Arbitrazhet e shumta n shtetet e ndryshme
me punn e tyre poashtu mund t nxisin mosbesim t palve n kontest i cili n t
shumtn e rasteve motivohet me shkaqe politike. Nga kjo arsye dalin aspirate
(prpjekje) n drejtim t neutralizimit dhe depolitizimit t arbitrazhit ndrkombtar bile
edhe n punn e Komisionit t Kombeve t Bashkuara pr t drejtn tregtare
ndrkombtare UNICITRAL (United Nations Commision For International Trade
Law). Sigurisht q nj nga hapat m t rndsishm n kt drejtim sht br n vitin
1965 me Konventn e Washingtonit pr Zgjidhjen e Kontesteve Investime midis
Shteteve dhe Shtetasve t Shteteve Tjera (Konvention on the Settlement of Investment
disputes beteen states and nationals of other states). N pajtim me dispozitat e saja
sht krijuar (themeluar) Arbitrazhi i Specializuar (Qendra Ndrkombtare p
Zgjidhjen e Kontesteve Investive) i cili sht ndrkombtar n kuptimin e plot t
fjals sidomos nga shkaku se funksionimi i tij absolutisht nuk ka asnj lidhe me
rregullat e e veprimit dhe asistimit t gjykatave t shtetit n t cilin ndodhet arbitrazhi.
Sipas disa shkenctarve prparsit e ksaj Qendre jan n at se sht liruar nga
ndikimet politike. Por prap se prap n disa raste ndikimi i shteteve dhe grupacioneve
politike sht i mundshm edhepse m i rrall se kur jan n pyetje gjykatat e

shteteve. Nga ana tjetr sht e dukshme frika nga mundsit reale t kompanive t
mdha q zakonisht jan t involvuara n konteste investive e q financiarisht jan
shum t fuqishme n pikpamje t korruptimit t arbitrave apo t mnyrave tjera t
kontrolli t gjykats s arbitrazhit. Kjo rrethan sht theksuar gjat pregaditjes s
tekstit t Konvents n fjal. Andaj edhe n tesktin definitive t saj n nj nen thuhet
se nj nga shkaqet pr anulimin e vendimit t arbitrazhit t Qendrs sht blerja
sht korruptimi i arbitrit.
Ka pasur mendime se nuk ka nevoj pr lidhjen e Konvents dhe themelimin e
Qendrs me pretekst se n Gjykatn e Arbitrazhit Ndrkombtar t Prhershm
(Permanent Court of International Arbitration) ekziston mundsia e zgjidhjes s
kontesteve midis shteteve dhe shtetasve t shteteve tjera> Duhet theksuar se vendimet
e Qendrs lidhur me prmbarimin (ekzekutimin) i prodhojn efektet e vendimeve t
shtetit vends q sht antar i Konvents dhe jan t ekzektueshme n mnyrn n t
ciln jan t ekzeketueshme vendimet e shtetit t till. Me konvent nuk jan prekur
rregullat nacionale q u prkasin imuniteteve t shtetit n procedurn prmbaruese.
Me an t Konvents n fjal sht prjashtuar e drejta e shteteve nnshruese t saj
lidhur me dhnien e t ashtuquajturs mbrojtje diplomatike pr shtetasit q paraqiten
si pal n procedurn e arbitrazhit t Qendrs.
Me an t Konvents jan caktuar kufijt e jashtm t komptenecs s Qendrs.
Me fjalt tjera sht e nevojshme t plotsohen disa prezumime parakushte pr tu
mundsuar dhe lejuar lidhja e Kontrats mbi kompetencn e arbitrazhit t Qendrs
pr zgjidhjen e kontestit investiv. Ato kan t bjn sikurse me vet kontestin ashtu
edhe me disa nga cilsit (veorit) e palve n t (kontest). Edhe analiza
siperfaqsore e dispozits bazike e cila i rregullon kto dy qshtje tregon se jan t
mundshme qndrime t ndyshme sidomos nga shkaku se nuk jan dhn n Konvent
definicionet e nocioneve konkrete si sht p.sh. nocioni i kontestit, pals etj.
Neni 25 i Konvents
I Kompetenca e Qendrs e prfshien secili contest juridik t lindur (krijuar) direkt
nga investimet ndrmjet shtetit kontraktues (apo rajonit prbrs t shtetit ose
agjensionit t shtetit kontraktues t cilin ai shtet e ka emrtuar n Qendr dhe
shtetasit t shtetatasit tjetr kontraktues e t cilin (kontest) palt n kontest me shkrim
pajtohen tia besoj (pr zgjidhje) Qendrs.
Kur palt pajtohen pr nj gj t till ather asnjra nga to nuk mundet
njanshm ta revokoj plqimin e vet.
II Shtetas i shtetit tjetr kontraktues quhet:
a) secili person fizik q ka qen shtetas i shtetit kontraktues prveqse t shtetit
pal n kontestin ta parashtroj pr pajtim apo arbitrazh, si dhe n ditn
kur krkesa sht regjitsruar n pajtim me nenin 28 al.3 apo nenin 36 al.3,
por nuk e prfshien personin i cili n njrn apo n ditn tjetr t prmendur
ka qen shtetas i shtetit kontraktues q sht pal n contest;
b) secilin person juridik q e ka pasur shtetsin e ndonj shteti kontraktues
prveqse t shtetit q sht pal n contest n ditn kur palt jan dakorduar
q kontestin ta parashtrojn pr pajtim apo arbitrazh dhe secili person
juridik q ditn e till e ka pasur shtetsin e shtetit kontraktues q sht pal
n kontest e t cilin palt jan dakorduar q pr shkak t kontrollit t jashtm
ta trajtojn si shtetas t shtetit tjetr kontraktues me qllim t ksaj
Konvente.

III - Plqimin e rajonit prbrs apo t agjensionit t shtetit kontraktues duhet ta lejoj
shteti i till prveqse kur ai shtet e njofton Qendrn se nuk sht e nevojshme leja e
tij.
IV - Secili shtet kontraktues mundet n momentin e ratifikimit, prvetsimit apo
lejimit t ksaj Konvente apo m von n do koh me e lajmrue Qendrn pr llojin
apo llojet e kontesteve q vijn apo nuk vijn n konsiderim pr tu vn nn
kompetencn e Qendrs. Lajmrimin e till Sekretari i Prgjithshmi Qendrs
menjher ua drgon t gjitha shteteve kontraktuese. Lajmrimi i till nuk prban leje
q ka t bj me rajonin apo agjensin e shtetit kontraktues.
Nga sa u tha m sipr del se kemi t bjm me prezumimet objektive me t
cilat palt nuk mund t disponojn lirisht dhe thn kushtzimisht ta zgjerojn
kompetencn e Qendrs. Nga praktika e Qendrs, respektivisht e kolegjeve t
arbitrazhit dhe nga klauzolat modele del se ajo q u tha sht vetm pjesrisht e sakt,
N to shprehimisht thuhet se do t ishte e dobishme q palt ta prcaktojn
prmbajtjen e nocioneve konkrete dhe kshtu t bhen t sigurta se jan plotsuar
prezumimet pr krijimin (themelimin) e kompetencs s Qendrs pr procedimin e
qshtjes s tyre. N qoft se palt nuk jan marr vesh ndryshe ather vie n
konsiderim tentimi i konstatimit objektivisht pr ekzistimin e prezumimeve lidhur
me komptencn e Qendrs. Posaqrisht duhet pasur parasysh faktin se njra nga palt
n kontest shteti plqimin e vet pr kompetencn e Qendrs mund ta jep n mnyra
t ndryshme. Ai mund t prmbahet n Marrveshjen direkte me investitorin e huaj,
gj q ndodh zakonisht. Mirpo plqimi i shtetit mund t prmbahet edhe n normat
(dispozitat) e tija me t cilat paraprakisht pajtohet me komptencn e Qendrs
gjegjsisht t Kolegjit t Arbitrazhit. Edhe m t shpeshta jan rastet n t cilat
plqimi i shtetit jepet n kontratn ndrkombtare bilaterale apo multilaterale.
N Konventn n fjal jan caktuar prezumimet objektive pr kompetencn e
Qendrs q d.m.th. se patjetr duhet t plotsohen ato pr t ekzistuar komptenca e
Qendrs dhe pr tu mundsuar kontraktimi i kompetencs s saj nga palt midis t
cilave ka lind kontesti investiv. Prmbushja e prezumimeve pr ekzistimin e
komptencs s Qendrs vrtetohet n provedurn paraprake nga Sekretari i
Prgjithshm i saj. Sekretari sht i autorizuar q ta refuzoj evidentimine krkess pr
arbitrin n regjistrin prkats po qe se kontesti nuk bie n kompetencn e Qendrs.
Mandej pr komptencn e vet pr procedim n lndn konkrete vendos edhe Gjykata
e Arbitrazhit (trupi gjykues ose arbitri individual). Palt nuk mund tI ndryshojn
dispozitat e Konvents dhe ta zgjerojn komptencn e Qendrs n kontestet t cilat
objektivisht nuk jan nn kompetecn e saj. Duke marr parasysh at q u tha m lart
del se sht shum me rndsi vrtetimi i prezumimeve objektive dhe definimi i tyre
pr ekzistimin e kompetencs s Qendrs (racione materiae dhe racione personeie) si
dhe vrtetimi i ekzistimit t kontrats (marrveshjes) pr arbitrazh t lidhur mes
palve.
Qendra Ndrkombtare pr Zgjidhjen e Kontesteve Investive e ka Kshillin
Administrativ dhe Sekretarin e cila e mban regjistrin e pajtuesve (pajtimtarve) dhe
regjistrin e arbitrave. Kshilli Administrativ i nxjerr rregullat mbi inicimin e
procedurs s pajtimit dhe t arbitrimit. Ai sht kompetent edhe pr nxjerrjen e
rregullave t procedurs s pajtimit dhe arbitrimit.
Kshillat e Pajtimit dhe Kshillat e Arbitrave prbhen nga personat e
kulaifikuar ashtu si sht parapar n tekstin e Konvnets n fjal.

Secili shtet kontraktues mund ti emroj 4 persona n secilin Kshill, t cilt mund t
jen por jo domosdo shtetas t shtetit q i propozon. Kryetari i Kshillit ka t drejt ti
emroj jo persona sikurse pr Kshillin q merret me Pajtime ashtu edhe pr at q
merret me Arbitrim. Personat e emruar n Kshill duhet t jen me shtetsi t
ndryshme. Personat n kt shrbim duhet t ken parime t larta morale, mandej
pregaditjen profesionale n lmin juridike, tregtare, idustriale apo financiare pr t
mund q tu besohet dhnia e vendimeve n mnyr t pavarur dhe t paanshme.
Profesionaliteti (pregaditja profesionale n lmin e drejtsis) sht e rndsis s
veant tek t punsuarit n Kshillin e Arbitrave. Me rastin e emrimit t personave
pr shrbim n Kshillin prkats duhet pasur parasysh rndsia e prfaqsimit t
sistemeve juridike kryesore t bots si dhe t formave krysore t veprimeve
ekonomike n suaza botrore.
Pajtuesit dhe arbitrat emrohen pr periudh kohore 10 vjeare me mundsi t
zgjedhjes prsri. N rast vdekjeje apo dorheqjeje t arbitrit ose t ndrmjetsuesit
organi q e ka emruar personin e till ka t drejt ta emroj personin tjetr i cili do ta
ushtroj funksionin deri n skadimin e mandatit t antarit n vend t t cilit vjen.
Pajtuesit dhe arbitrate mbeten n shrbim deri sa mos t caktohen pasardhsit e tyre. I
njjti person mund ta kryej pun n t dy Kshillat (pr pajtim dhe pr arbitrim). T
gjitha emrimet i komunikohen Sekretarit t Prgjishm t Qendrs dhe vlejn nga
dita e marrjes s njoftimit.
Plqimi i pals pr arbitrazh konsiderohet plqim pr asi lloj arbitrazhi me
prjashtim t fardo mjeti juridik tjetr prveqse kur sht thn ndonj gj tjetr n
marrveshjen e palve. Shteti kontraktues mund t krkoj q t shfrytzohen deri n
fund mjetet lokale, administrative apo gjyqsore e si kusht pr pajtim n arbitrazh n
prputhje me rregullat e Konvents n fjal.
Shteti kontraktues nuk mund ti jep mbrojtje diplomatike apo ta inicoj
kontestin ndrkombtar lidhur me kontestin ndrkombtar lidhur me kontestin pr t
cilin shtetasi I tij dhe shteti kontraktues jan pajtuar q ta parashtrojn apo e kan
parashtruar n arbitrazh n prputhje me Konventn n fjal, prveqse kur shteti i
till kontraktues nuk e ka respektuar dhe zbatuar vendimin e dhn n kontestin e
till. Kuptohet se mbrojtja diplomatike e pmendur nuk i prfshien negociatat
diplomatike q bhen vetm me qllim t lehtsimit t zgjidhjes s kontestit.

Krkesa pr pajtim
Secili shtet kontratues i Konvents apo shtetas i shtetit kontraktues q dshiron ta
inicoj procedurn e pajtimit duhet t drgoj krkes t shkruar me kt qllim te
Sekretari i Prgjithshm i cili nj ekzemplar t krkess ia drgon pal tjetr. Krkesa
duhet ti prmbaj t dhnat mbi objektin e kontestit, emrat dhe adresat e palve si dhe
plqimin e tyre pr pajtim n prputhje me dispozitat pr incimin e procedurs s
pajtimit apo arbitrimit. Sekretari i Prgjithshm e evidenton krkesn n regjistr,
prveqse kur nga t dhnat e prmbajtura n krkesn konstaton se kontesti nuk hyn
n kompetencn e Qendrs. Sekretari menjher i njofton palt pr evidentimin e
krkess respektivisht pr refuzimin e e evidentimit n Regjistr ( pr shkak t
jokompetencs s Qendrs pr zgjidhjen e kontestit t prmendur n Krkes).

Formimi i Komisionit pr pajtim

Ky Komision formohet brenda nj afati sa m t shkurtr pas regjistrimit t
Krkess s shkruar n Regjistr. Komisioni prbhet prej nj pajtuesi apo cilitdo
numr tek t pajtuesve, t emruar sipas Marrveshjes s palve. Nse palt nuk

pajtohen pr numrin e pajtuesve dhe pr mnyrn e emrimti t tyre Komisioni do t

prbhet prej 3 pajtuesve: secila pal do ta emroj nga nj pajtues, kurse t tretin i cili
do t jet krytar i Komisionit do ta emrojn palt me marrveshjen e tyre. Poqese
Komisioni nuk formohet brenda afatit prej 90 ditsh nga dita n t ciln Sekretari i
lajmron palt pr regjistrimin e Krkess apo brenda ndonj afati tjetr pr t cilin
palt merren vesh, kryetari sipas krkess s njrs nga palt por pas konsultimit me
t dy palt n masn n t ciln sht e mundur nj gj e till do ta emroj pajtuesin
respektivisht pajtuesit q ende nuk jan emruar.
Pajtuesit mund t emrohen jasht radhs s antarve t Kshillit t Pajtimit,
prveqse kur ata i emron kryetari i Kshillit t Pajtimit. Pajtuesit e emruar jasht
radhs s antarve t Kshillit t Pajtimit duhet ti plotsojn kushtet e parapar pr ata
q hyjn n radhn e antarve t Kshillit t Pajtimit.
Komisioni sht i autorizuar q vet t vendos pr kompetencn e vet q ta marr
n shqyrtim kontestin q duhet t zgjidhet me pajtimin e palve. Komisioni do ta
shyrtoj do prapsim t pals n kontest me pretendim se kontesti nuk hyn n
kompetencn e Qendrs apo se nga shkaqet tjera nuk bn pjes n kompetencn e
Komisionit dhe t vendos se a do t shqyrtohet prapsimi si qshtje paraprake n
mnyr t veant apo bashkarisht me objektin e kontestit.
Procedura e pajtimit zhvillohet sipas dispozitave t prmbajtura n Konvent
dhe nse palt nuk merren vesh ndryshe sipas Rregullores mbi Pajtimin q ka qen n
fuqi n ditn kur palt e kan dhn plqimin pr pajtim. Po qe se paraqitet ndonj
qshtje e natyrs procedurale q nuk sht prfshir me dispozitat e Konvents apo me
Rregulloren mbi Pajtimin ose me rregulla procedurale pr t cilat palt jan dakorduar
ather qshtjen e till do ta zgjidh vet Komisioni i Pajtimit.
Detyr e Komisionit sht q ti sqaroj qshtjet kontestuese midis palve dhe t
prpiqet q ta arrij marrveshjen ndrmjet tyre, nn kushtet e pranueshme pr t dyja
palt. Me qllim t till Komisioni mundet n seciln faz t procedurs dhe koh pas
kohe tu rakomandoj palve kushtet e Marrveshjes t ciln mund ta arrijn ato. Palt
kan detyr q me ndrgjegjje t bashkpunojn me Komisionin pr tia mundsuar
kryerjen e detyrs s tij dhe ti shqyrtoj seriozisht rekomandimet e Komisionit. Nse
palt arrijn marrveshje Komisioni duhet t prpiloj Raport n t cilin duhet ta
spjegoj (shtroj) objektin e kontestuar dhe t konstatoj se palt kan arritur
marrveshje. Po qe se Komisioni n cilndo faz t procedurs konsideron (mendon)
se nuk ka gjasa q palt t arrijn marrveshje ather ai do ta mbyll (prfundoj)
procedurn dhe do t prpiloj Raport n t cilin do t jep spjegime se kontesti sht
parashtruar pr zgjidhje dhe se palt nuk kan arritur marrveshje (pajtim). N qoft
se njra pal nuk vjen apo nuk bashkpunon gjat procedurs Komisioni do ta mbyll
procedurn dhe do t konstatoj s Raport se pala e till nuk ka ardhur, prkatsisht se
nuk ka bashkpunuar n procedur.
N qoft se palt nuk merren vesh ndryshe, ather asnjra nga palt e
procedurs s pajtimit t pasuksesshm nuk ka t drejt q n cilndo procedur tjetr
t mvonshme, qoft n ndonj arbitrazh qoft n ndonj gjykat shtetrore, t
mbshtetet (bazohet) apo thirret n ndonj pikpamje, deklarat, pohim ose ofrim t
marrveshjes t ciln e ka br (dhn) pala tjetr n procedurn e pajtimit apo n
raportin e Komisionit ose n ndonj rakomandim t tij.

Procedura e Arbitrazhit (Arbitrimit)

Secili shtet kontraktues apo shtetas i shtetit kontraktues q dshiron ta inicoj
procedurn e arbitrazhit do ta drgoj me kt qllim tek Sekretari i Prgjithshm
Krkesn e shkruar. Sekretari nj ekzempalr t Krkess ia drgon pals tjetr