Matematiin Ksa bir Tarihi

Bu konumada sizlere, Matematiin nasl balad ve hangi aamalardan

geerek gnmze geldiini anlatmaya alacam. Bir Matematik tarihcisi
olmadm, anlatacaklarmn okuduklarmn bir sentezi olduunu, orjinal
almalar inceliyerek hazrlanmam bir konuma olduunu belirtmek
isterim.
Matematik insanlk tarihinin en eski bilimlerinden biridir. ok eskiden,
Matematik saylarn ve ekillerin ilmi olarak tanmlanrd. Matematik de, dier
bilim dallar gibi, geen zaman iinde byk bir gelime gsterdi; artk onu bir
ka cmle ile tanmlamak mmkn deildir. imdi syleyeceklerim,
matematii tanmlamaktan ok, onun eitli ynlerini vurgulayan szler
olacaktr. Matematik bir ynyle, resim ve mzik gibi bir sanattr.
Matematikilerin byk ounluu onu bir sanat olarak icra ederler. Bu adan
baknca, yaplan bir iin, gelitirilen bir teorinin, matematik dnda u ya da bu
ie yaramas onlar pek ilgilendirmez. Onlar iin nemli olan, yaplan iin
derinlii, kullanlan yntemlerin yenilii, estetik deeri ve matematiin kendi
iinde bir ie yaramasdr. Matematik, baka bir ynyle, bir dildir. Eer bilimin
gayesi evreni; evrende olan her eyi anlamak, onlara hkmetmek ve
ynlendirmek ise, bunun iin tabiatn kitabn okuyabilmemiz gerekir. Tabiatn
kitab ise, Galilenin ok atf alan szleri ile, matematik dilinde yazlmtr;
onun harfleri geometrinin ekilleridir. Bunlar anlamak ve yorumlayabilmek
iin matematik dilini bilmemiz gerekir. Matematik, baka bir ynyle de
satran gibi entelektel bir oyundur. Kimi matematikiler de ona bir oyun
gzyle bakarlar. Matematik, kullancs iin ise sadece bir aratr.
Matematiin ne olduunu, onun iine girdikten sonra, bilgimiz lsnde ve
ilgimiz ynnde, anlar ve alglarz. Anladmz ve algladmzn ise, file
dokunan krn, fili anlad ve algladndan daha fazla olduunu hi
sanmyorum. Matematik szc, ilk kez, M.. 550 lerde, Pisagor okulu
yeleri tarafndan kullanlmtr. Yazl literatre girmesi, Platon la M.. 380
lerde olmutur. Kelime manas renilmesi gereken ey, yani, bilgidir. Bu
tarihlerden nceki yllarda, matematik kelimesi yerine, yer lm manasna
gelen, geometri yada eski dillerde ona edeer olan szckler kullanlyordu.
Matematiin nerede ve nasl balad hakknda da kesin bir ey sylemek
mmkn deildir. Dayanak olarak yorum gerektiren arkeolojik bulgular
deilde, yorum gerektirmeyecek kadar ak yazl belgeleri alrsak,
matematiin M.. 3000 2000 yllar arasnda Msr ve Mezopotamyada
baladn syleyebiliriz. Heredota ( M.. 485-415) gre, matematik Msrda
balamtr. Bildiiniz gibi, Msr topraklarnn %97 si tarma elverili deildir;
Msra hayat veren, Nil deltasn oluturan %3 lk ksmdr. Bu nedenle, bu
topraklar son derece deerlidir. Oysa, her sene yaanan Nil nehrinin neden
olduu taknlar sonuncunda, toprak sahiplerinin arazilerinin hudutlar
belirsizlemektedir. Toprak sahipleri de sahip olduklar toprakla orantl olarak
vergi dedikleri iin, her takndan sonra, devletin bu ilerle grevli
geometricileri gelip, gerekli lmleri yapp, toprak sahiplerine bir nceki
ylda sahip olduklar toprak kadar toprak vermeleri gerekmektedir. Heredot
geometrinin bu lm ve hesaplarn sonucu olarak olumaya baladn

sylemektedir. Matematiin douu hakknda ikinci bir gr de, Aristo (M..

384-322) tarafndan ileri srlen u grtr. Aristo ya gre de matematik
Msrda domutur. Ama Nil tamalarnn neden olduu lme-hesaplama
ihtiyacndan deil, din adamlarnn, rahiplerin can skntsndan domutur. O
tarihlerde, Msr gibi lkelerin tek entelektel snf rahip snfdr. Bu snfn
geimi halk veya devlet tarafndan saland iin, entelektel uralara
verecek ok zamanlar olmaktadr. Kendilerini megul etmek iin, bakalarnn
satran, bri, go... gibi oyunlar iat ettikleri gibi onlar da geometri ve
aritmetii, yani o zamann matematiini icat etmilerdir. Bu her iki gr de
doru olabilir; rahipler geometricilerin iini kolaylatrmak istemi, yada
datmn adil yapldn kontrol iin, gen, yamuk gibi baz geometrik
ekillerdeki arazilerin alanlarnn nasl hesaplanacan bulmu ve bu ekilde
geometrinin domasna neden olmu da olabilirler.
Matematiin yazl tarihini be dneme ayracaz. lk dnem Msr ve
Mezopotamya dnemi olacak; bu dnem M.. 2000 li yllarla M.. 500 l
yllar arasnda kalan 1500-2000 yllk bir zaman dilimini kapsayacak. kinci
dnem, M.. 500-M.S. 500 yllar arasnda kalan ve Yunan Matematii
dnemi olarak bilinen 1000 yllk bir zaman dilimini kapsayacak. nc
dnem, M.S. 500 lerden kalklsn balangcna kadar olan ve esasta Hind,
slam ve Rnesans dnemi Avrupa matematiini kapsayacak olan 1200 yllk
bir zaman dilimini kapsayacak. Drdnc dnem, 1700-1900 yllar arasnda
kalan, matematiin altn a olarak bilinen, klasik matematik dnemini
kapsayacak. 1900 lerin bandan gnmze uzanan, ve modern matematik
a olarak adlandrlan, iinde bulunduumuz dnem de beinci dnem
olacak. Her dnemi ayr -ayr ele alp, eldeki kaynaklar erevesinde, o
dnemdeki matematiin geliimi, katk yapan matematikiler, matematiin
toplum hayatndaki yeri ve o dnem matematiinin temel zellikler hakknda
bilgi vermeye alacam.
1-lk dneme Msr matematii ile balayacaz. Eski Msr matematii ve
genelde de Msr tarihi ile ilgili yazl belge- tarihi eser kalntlarn
kastetmiyorum- yok denecek kadar azdr. Bunun temel iki nedeni vardr.
Birincisi, eski Msrllarn yazy papirslere yazmalar; ikinci nedeni ise
skenderiye ktphanelerin geirdikleri 3 byk yangn sonucunda, ki bu
yangnlarn sonuncusu 641 de Msrn Mslmanlar tarafndan fethi srasnda
olmutur, yazl belgelerin yok olmu olmasdr. Papirs, Nil deltasnda
byyen, krmzmtrak renkte, saz tr bir bitkinin, ortalama 15-25 metre
uzunluunda ve 30-50 santim geniliinde olan yapraklardr. Bu yapraklar
kesilip, birletirilip, preslendikten ve baz basit ilemlerden geirildikten sonra,
kat yerine yaz yazmak iin kullanlrm. Paper , papier gibi bat
dillerindeki kat karl szckler, papirs szcnden tretilmitir. Bir
papirsn ortalama mr 300 yldr; 300 yl sonra, nem, s ve benzeri
nedenlerle, pul-pul olup dklmektedir. Gnmze, matematikle ilgili, istisnai
artlar altnda sakland anlalan, iki papirs gelmitir. Msr matematii
hakkndaki bilgimizin ana kaynaklar bu iki papirstr. Bu papirslerden ilki,
Ahmes ( ya da Rhind ) papirs olarak bilinen, 6 metre uzunluunda ve 35 cm
kadar geniliinde olan bir papirstr. Bu papirsn, M.. 2000 li yllarda
yazlm olan bir prsn, M.. 1650 lerde Ahmes isimli bir matematiki
tarafndan yazlan bir kopyasdr. Bu papirs 1850 lerde rlandal antikac H.

Rhind satn alm, imdi British museum dadr. Bu papirs, matematik

retmek gayesiyle yazlm bir kitaptr. Giri ksmnda, kesirli saylarla
ilemleri retmek gayesiyle verilen bir-ka altrmadan sonra, zmleriyle
87 soru verilmektedir. Bu sorular, paylam hesab, faiz hesab veya baz
geometrik ekillerin alann bulmak gibi, insanlarn gnlk hayatta
karlaabilecei trden sorulardr. Bu az-ok bizim 8. snf matematii
dzeyinde bir matematiktir. Moskova papirs diye bilinen ve imdi Moskova
mzesinde olan ikinci papirs de M.. 1600 lerde yazlm bir kitapktr. Bu
papirs 25 soru iermektedir. Bu sorular, ikisi hari, Ahmes papirsndeki
sorular trndendir. Dier iki soruya gelince, onlardan biri, bir dzlemle
kesilen kre parasnn hacmi ve yzeyinin alannn hesaplanmasdr. Dieri
ise, yine bir dzlemle kesilen bir piramidin hacminin bulunmas sorusudur. Her
iki soru da doru olarak zlmtr. Bu iki soru Msr matematiinin zirvesi
olarak kabul edilmektedir. Msrllar, dairenin alannn apna orantl
olduunun farkna varmlar ve pi saysn 4x(8/9) un karesi, yani
256/81=3,16 olarak bulmulardr. Msr matematiini 2000 yl boyunca bu
dzeyde kald ve kayda deer bir ilerleme gstermedii anlalmaktadr.
Msr say sistemi, on tabanna gredir ve rakam sistemlerinin yazm ve
kullanm Romen rakamlarnn yazm ve kullanm gibidir. Bu rakamlarla hesap
yapmann ok zor olduu, Romen rakamlaryla hesap yapmay deneyen
herkesin kolayca grecei gibi, aktr. Msr matematiinin gelimemesinin bir
nedeni bu olabilir.
Mezopotamyada yaam medeniyetlerden (Smerler, Akatlar, Babiller,
Kaldeyenler, Asurlar, Urlar, Huriler,...; fetihler nedeniyle, bir zaman Hititler,
Persler,...) zamanmza, Msrdan kalandan bin kat daha fazla yazl belge
kalmtr. Bunun nedeni, Mezopotamyallarn yaz arac olarak kil tabletleri
kullanmalardr. Piirilen yada gnete iyice kurutulan bir kil tabletin mr
sonsuz denecek kadar uzundur. Yaplan kazlarda yarm milyondan fazla
tablet bulunmutur. Bu tabletlerin nemli bir ksm stanbul arkeoloji
mzesindedir. Dierleri de dnyann eitli - Berlin, Moskova, British, Louvre,
Yel, Colombia ve Pensilvanya- mzelerindedir. Bu tabletlerin, imdiye kadar
incelenmi olanlarnn iinde, be yz kadarnda matematie rastlanmtr. Bu
blgede yaam medeniyetlerin matematii hakknda bilgimiz bu tabletlerden
gelmektedir. Bu tabletlerden anlalan, Mezopotamyada matematik, Msr
matematiinden daha ileridir; Mezopotamyallar lise iki dzeyinde bir
matematik bilgisine sahiptirler. Msrllarn bildikleri matematii bildikleri gibi,
ikinci dereceden baz polinomlarn kklerini bulmasn, iki bilinmeyenli iki
denklemden oluan bir sistemi zmesini de biliyorlar. unu sylemem gerekir
ki, o zamanlarda henz negatif ve irrasyonel saylar bilinmemektedir. Bu
nedenle ikinci dereceden her polinomun kklerini bulmalar mmkn deildir.
Mezopotamyallar, daha sonra Pisagor teoremi olarak adlandrlacak olan
teoremi biliyorlar; pi saysn karesi 10 olan bir say olarak bilmekteler. Daha
sonralar 3.15 olarak da kullanmlardr.
Mezopotamyallarn say sistemi 60 tabanl bir say sistemidir. Bu say sistemi
gnmzde de, denizcilik ve astronomi de kullanlmaktadr. Bizim say
sisteminde 10 ve 10 nun kuvvetlerini kullandmz ve saylar buna gre
basamaklandrdmz gibi, onlar da saylar 60 ve 60 n kuvvetlerine gre

basamaklandrmaktadrlar. Bu say sisteminin en nemli zellii basamakl,

yani konumlu, bir say sistemi olmasdr. Saatin 60 dakika, gnn 24 saat ve
dairenin 360 dereceye blnm olmas bize bu say sisteminden kalan
miraslardan sadece bir kadr. Mezopotamyallarn 60 tabanl bir say sistemi
semi olmalarnn nedeni bilinmemektedir. Bu konuda ileri srlen belli-bal
gr ya da varsaym unlardr. 1). 60 saysnn 2,3,4,5,6,10,12,20,30 gibi
ok sayda blenleri olmas onu gnlk hayatta ok kullanl klyordu; bu
nedenle 60 tabanl bir say sistemi semilerdir. 2). 60 tabanl say sisteminin
seiminden nce, o blgede 10 ve 12 tabanl say sistemlerini kullanan
medeniyetler olmutur. Daha sonra gelen bir medeniyet, daha nceki l
birimleriyle uyum salamak iin, 10 ile 12 nin en kk ortak kat olan 60
say sistemlerinin taban olarak almlardr. 3). 60 tabanl say sisteminin
seimi, bir eldeki, ba parmak hari, drt parmakta bulunan eklem yerini o
zamann insanlar say saymak iin kullanyorlard; 4 parmakta 12 eklem yeri
olduu ve bir elde de be parmak olduu iin bu iki saynn arpm olan 60
say sistemlerinin taban olarak almlardr. Bu konuda grler bunlardr.
Eer bir gn 60 saysnn niin seildiini izah eden bir tablet bulunursa o
zaman gerek anlalacaktr.
Bu dnemin matematiini toptan deerlendirecek olursak, temel zellikleri
unlardr. a) Bu dnem matematiinde teorem, forml ve ispat yoktur. Bulgular
emprik veya deneysel; ilemler saysaldr. Bunun byle olmas kanlmazdr
zira o dnemde matematik, simgesel olarak deil, szel olarak ifade
edilmekte. Szel ve saysal matematikte ( geometrik izimler hari) formel
ispat vermek olanaksz omasa da, kolay deildir. b) Bu dnemin matematii
zanaat dzeyinde bir matematiktir; matematik matematik iin matematik
anlayyla deil, gnlk hayatn ihtiyalar iin, yani halk iin matematik
anlayyla yaplmaktadr. Matematiin kullanm alanlar ise, zaman-takvim
belirlemek, muhasebe ileri ve gnlk hayatn, inaat, miras datm gibi
dier ileridir. Dini ve milli gnlerin, ibadet saatlerinin, deniz yolculuklarnn ve
tarma uygun dnemlerin belirlenmesi iin, bugn olduu gibi, eski
zamanlarda da doru bir takvim yapmak son derece nemli bir i olmutur. Bu
da ancak uzun sreli gzlem, lm ve hesapla mmkndr. Bu matematiin
kullanm alanlarndan en nemlisi ve matematiin gelimesine neden olan
temel ihtiyalardan biridir. Devlet gelir-giderinin hesaplanmas, mal varlklarn
tespit, kayt ve muhasebesi de devlet dzeni iin elzem olan ve matematiin
kullanld dier bir alandr.
Bu dnem matematii, bu blge lkelerinin kltrel varlklarnn, Pers istilas
sonucu son bulmasyla son bulur.
2-M.. 600 l yllar Perslerin orta douya hakim olmaya balad yllardr.
M.. 550 li yllara gelindiinde, Persler, Anadolu, Msr dahil, btn orta
dounun tek hakimidirler. Persler, M..500-480 arasnda Yunanistana
sefer dzenlerler; 480 de Atinay ele geirerek yakarlar ama, bir yl sonra,
479 da Yunanllar Persleri Yunanistandan atarlar. Bu tarih, M.. 479, Yunan
medeniyetinin balangc olarak kabul edilen tarihtir. Bu tarih, bilimde, sanatta
edebiyatta ok parlak bir dnemin balangc olan bir tarihtir. Yunan
matematii gerekte bu dnemden daha nce balamtr. ki kii, Tales (M..
624-547) ve Pisagor ( M..569-475), Yunan matematiinin babas olarak

kabul edilir. Tales Milet (Aydn) da domutur. Msra gittii, bir sre orada
kald ve Msrda geometri rendii bilinmektedir. Msrda iken, byk
piramidin glgesinin uzunluunu lerek, bu sayy, kendi boyunun o andaki
glgesinin boyuna olan oranyla arpmak suretiyle, byk piramidin
yksekliini hesaplad kitaplarda anlatla gelmektedir. Tales Milete
dndkten sonra, rendiklerini retmek gayesiyle, kendi etrafnda bir grup
oluturarak onlara geometri retmitir. Matematie deneysel olarak
dorulamaya dayanmayan-akl yrtmeye dayal, soyut ispatn Talesle girdii
kabul edilir. Ayrca, Tales insanlk tarihinin ilk filozofu olarakta kabul edilen
kiidir. Yunan matematiinin dier babas olan Pisagor Samos (Sisam)
adasnda domutur. Pisagorun bir sre Talesin yannda kald, onun
tavsiyelerine uyarak Msra gittii, orada geometri rendii, Msr
tapnaklarn ziyaret edip, dini bilgiler edindii, ve Msrn Persler tarafndan
igali srasnda, Perslere esir derek Babile gtrld bilinmektedir.
Babilde bulunduu 5 yl boyunca matematik, mzik ve dini bilgiler renmi,
Samosa dndkten sonra bir okul oluturarak etrafna toplad insanlara
rendiklerini retmeye almtr. Politik nedenlerle, M.. 518 Samosdan
ayrlarak, gney Italyaya, Crotone yerlemi ve orada yar mistik-yar bilimsel,
tarikat vari bir okul oluturmutur. Bu okulun, matematikoi denen st dzey
kiileri beraber yaamaktalar ve birbirlerine yeminle baldrlar. kinci gurup
okula devam eden rencilerden olumaktadr. Pisagor okulu say klt
zerine kuruludur. Onlara gre, her ey saylara indirgenebilir; saylar
arasnda tesadfi olamayacak kadar mkemmel bir harmoni vardr ve harmoni
ilahi harmoninin yansmasdr. O gn iin bilinen saylar 1,2,3,... gibi okluk
belirten tam saylar; ve , ,...gibi parann bir btne orann belirten kesirli
saylardr. Pisagor teoremi olarak bilinen ( bir dik genin dik kenarlarnn
karesin toplam hipotensn karesine eittir) teorem ile irrasyonel saylarn
ortaya kmas Pisagor ekoln derin bir krize sokmutur. rrasyonel saylarn
kefi matematiin ilk nemli krizidir. Pisagor okulunun yelerinin bir ou
Cylon isimli bir yobazn ynettii bir baskn sonuncu katledilmilerdir. Pisagor
hayatn kurtarmtr ama bir ka sene sonra o da lmtr. Pisagorun
dnceleri, Pisagor ekolu, u veya bu isim altnda uzun yllar yaamtr. Bu
bilgilerden de anlalaca gibi, Yunan matematiinin temelinde Msr ve
Mezopotamya matematii vardr.
imdi Atina ya dnelim. Atina da matematiin sistematik eitimi Platonla
(M.. 427-347) balar. Sokratn rencisi olan Platon, Sokratn lme
mahkum edilip, zehir ierek lmesinden sonra, 10 yl kadar Msr, Sicilya ve
Italyada kalr. Orada, Pisagorculardan matematik renir. Matematetiin
doru dnme yetisi iin ne denli nemli olduunu anlayan Platon, Atinaya
dndnde, M.. 387 de, bir okul kurar ve ona Pers-Yunan savalarn
kahramanlarndan Akademiusun ismini verir. ( Baz kaynaklara gre de
Akademos, Platonun okulunun kurulu olduu alann sahibinin ismidir). Bu
Platonun akademisidir. Bu akademinin giriinde her kim ki geometrici
deildir, ieriye girmesin yazldr. O tarihlerde, henz matematik szc
kullanlmaktadr, geometri matematik szcnn yerine kullanlmtr. Bu
okulda felsefe, geometri, mzik ( harmoni teorisi) ve jimnastik arlkl bir
eitim verilmektedir. Geometri doru dnmeyi renmenin temel arac
olarak kabul edilmekte ve o tarihlerde felsefe ile geometri iice denecek kadar
birbirine yakn konular olarak grlmektedir. Platon bir aratrma yneticisi gibi

grev yapmakta, rencilerine eitli geometri sorular vererek, onlardan bu

sorular halletmelerini istemektedir. Bu okul M.S. 529 a kadar, 900 yldan
fazla faaliyet gsterecektir. Bu okulda ok sayda matematiki yetimitir.
Burada yetien ilk nemli matematiki klid (Euclid) ( M..325-265); son
nemli matematiki Proclus (M.S. 411-485) tur. Bu dnemin matematii
hakknda en nemli kaynak Proclusun eserleridir. M..400-300 yllarnn en
nemli matematiki-bilim adam, Platonun akademisinde hocalk da yapm
olan, Eudoxustur. Pisagorcularn say kavramn deitirerek, sayy iki
uzunluun oran olarak tanmlayan ve bu tanma uygun bir saylar aritmetii
gelitirerek, irrasyonel saylarn kefi sonucu, matematii iine dm
olduu krizden kurtaran; entegral kavramnn temelinde olan exhaustion
yntemini gelitiren ve ilk olarak bir evren modeli tasarlayan Eudoxustur.
Exhaustion yntemi ekli dzgn olmayan, alan yada hacmi bilinmeyen bir
cismin alan veya hacmini, alan yada hacmi bilinen ekillerle doldurarak o
alan yada hacmi hesaplama yntemidir.
M.. 335 den itibaren, Mekodonyal byk skender, 12-13 yl gibi ksa bir
srede Pers imparatorluunun tamamn ele geirir. Hindistan dn, 322 de
Babilde lr. skenderin lmnden sonra, skenderin generalleri kanl bir
iktidar mcadelesine giriirler. Bu mcadele sonucu, skenderin imparatorluu
e blnr. mparatorluun Afrikadaki topraklar ( Msr , Libya ) general
Potelemiye, imparatorluun Asyadaki topraklar general Seleukosa ve
Avrupadaki topraklarda Antigonose der. Bylelikle, daha sonra Yunan
kltr blgeleri diye adlandrlacak olan Yunan medeniyetinin geliecei
blge ortaya kar. Bunlar Yunanistan-Mekadonya, Anadolu-Suriye ve MsrLibya dr. Makedonya krallnda Platoun akademisi, Aristonun Lisesi gibi
okullar eitimlerini daha uzun yllar srdrrler ama daha ok felsefe arlkl
olarak. Anadoluda tp ve astronomide nemli bilginler yetiir, Galen ve
Hipparkus gibi. Galennin tp konusunda 500 civarnda kitap (papirs) yazd
bilinmektedir. Galen, Hipokratn yaad dnemle bni Sinann zaman
arsnda yaam en nemli tp adamdr. Matematik asndan en nemli
merkez skenderiyedir. Potelemi, Zeusun sanat tanralar olarak bilinen
kzlarna verilen (Muse) isminden esinlenerek, skenderiyede tarihin en nl
niversitelerinden birini, Museumu kurar. Buras M.. 312-M.S. 421 tarihler
arasnda, 700 yldan fazla bir zaman diliminde bir ileri bilimler merkezi olarak
eitim ve aratrma faaliyetlerini srdrecektir. Buras, cretleri devlet
hazinesinden denen, 100 den fazla bilim adamnn eitli dallarda eitim
verdii ve aratrma yapt bir kurumdur. Zamanla ok zengin bir ktphane
oluturacaklar, botanik bahesi ve bir gzlem evine sahip olacaklardr. Yunan
kltr blgelerine ait nemli bilim adamlar buray ziyaret edip, burada bir sre
kalmlardr. Burada ders veren ilk nemli matematiki klid tir. klidin
yazd ok sayda eser arasnda en nemlisi, klidin elementleri olarak
bilinen 13 kitaplk bir dizi matematik kitaplardr. O tarihlerdeki kitap
uzunluklar bir papirslktr. Bu da bizim llerimizle, 20 ile 50 sayfa
arasnda bir kitaba karlk gelmektedir. Bu kitaplarda klid o zamanlarda
bilinen matematiinin sistematik bir derlemesini sunar. Bu eserin nemi
klidin geometriye yaklammda ve konularn takdimindedir. klid,
geometride, nce, evrensel geerlii olan, 5 aksiyom verir. Bunlar A=B ve
B=C ise A=C gibi her saduyunun kabul edecei kurallardr. Sonra nokta,
doru, dzlem gibi kavramlarn ne olduunu belirten 31 tanm verir. Sonra da

klid geometrisinin postulatlar olarak bilinen u be postulat verir. 1) iki

noktadan bir doru geer. 2) bir doru paras snrsz uzatlabilir. 3) btn dik
alar bir birine eittir. 4) Bir nokta ve bir uzunluk bir ember belirler. 5) Bir
doruya onun dndaki bir noktadan sadece bir paralel izilir. Daha sonra,
gkten bir eyler drmeden, mantki karm yoluyla, bu postulatlardan
karabildii sonular teorem, nerme olarak mantki bir srada sunar.
Aksiyomatiko-dedktif yaklam dediimiz bu yaklam bugnk matematiin
ve bilimin de temel yaklamdr. nl dnr Bertrand Russella gre, hi bir
kitap bat dnce sisteminin olumasnda bu kitap kadar etkili olmamtr. Bu
kitap tarih boyunca belli-bal btn dillere evrilmi, 1000 defadan fazla
baslm, btn medeniyetlerin okullarnda okutulmu, insanln en nemli
ba yaptlarndan biridir. Museum da yetien en nemli matematikilerden biri
de Pergeli Apolloniustur. Antik an, klid ve Arimedle beraber byk
bilim adamndan biri olarak kabul edilen Apollonius konik kesitleri zerine
bugn de hayranlk uyandran 8 kitaplk mkemmel bir eser brakmtr
insanla. (Bu 8 kitaptan 8 cisi bugne kadar bulunamamtr). Btn
zamanlarn en byk bilim adamlarndan biri olarak kabul edilen Siraksl
Arimed (M.. 287-212) de bir rivayete gre Museum da yetimitir. En
azndan bir sre burada kald bilinmektedir. Arimed icat ettii mekanik
aletlerinin yan sra, klidin geometride yaptn bir lde mekanikte
yapm, mekaniin ve hidrostatiin temel ilkelerini yasalatrmaya almtr.
Matematie katklar, silindir ve kre hakknda almalar; balangc Eudoxa
giden, exhaustion yntemiyle bir ok eklin alann hesaplam olmasn
sayabiliriz. Bu, bugn matematikte entegral olarak bilinen kavramn
balangcdr. Eudoxtan zamanmza yazl hibir eser kalmamtr. Bu
nedenle, belgeli olarak, bu yntemin ilk olarak kullanld yer Arimedin
eserleridir. Arimed bu yntemle, bir dairenin iine ve dna dzgn 96
kenarl okgenler izip, onlarn alanlarn hesaplayarak, pi saysnn 3,10/71
ile 3,10/70 arasnda bir deeri olduunu hesaplamtr. Bu da pi nin virglden
sonra ilk rakamn doru olarak vermektedir. O zamana kadar pi saysnn
bilinen deerleri deneysel, lme yoluyla elde edilen deerler idi. Museum da
yetien ve tarihin en nemli astronomlarndan biri olarak kabul edilen bir bilim
adam da, batllarn Potolemy, doulularn Batlamys olarak bildii Claudius
Potolemydir (M.S. 85-165). Batlamys, uzun yllar sren gzlemlerden sonra,
Hipparkus gibi daha nce yaam olan baka astronomlarn da gzlemlerini
de kullanarak, tutarl bir evren sistemi oluturmu; geni astronomik lm
cetvelleri ve bir ydz katalou hazrlamtr. Batlamysn sistemde, dnya
sistemin merkezindedir; gne, ay ve dier gezegenler dnya etrafnda
embersel bir yrngede dnmektedirler. Araplarn, en byk manasna
almagest dedikleri ve Yunanca ismi matematica olan nl astronomi kitab
15 asr boyunca astronomi ile ilgilenen btn bilim adamlarnn baucu kitab
olarak kalmtr.
Yunanllar alfabelerinin harflerini rakam olarak kullanmlardr. Bu sistemde
saylarn yazlm Romen rakamlarnn yazlmna benzer ama daha gelimi
bir sistemdir. Yunun matematii byk lde geometri olarak gelitii iin ok
yetkin bir rakam sistemine ihtiya duymamlardr.
Bu ksmda anlatmaya altmz dnemde yaam 100 den fazla
matematikinin ismi ve baz almalar zamanmza gelmitir. Bu da o

dnemdeki bilimsel faaliyetlerin younluu, devlet ve toplum nezdindeki

nemini gstermektedir.
Yunan matematiini deerlendirecek olursak, temel zellikleri unlardr. a)
Yunanllarla, matematik zanaat dzeyinden sanat dzeyine gemitir. Bu
matematikte, gnlk hayatta ie yararllk deil, derinlik, estetik n plandadr.
b) Yunan matematii bugnk manada moderindir; bugn biz nasl matematik
yapyorsak, o zaman onlar da byle yapyorlard. Zaman iinde ispat anlay
ve standartlar deimektedir; ama klidin verdii ispatlar, bugn de byk
lde geerlidir.
imdi bu dnem nasl bitti, bir sonraki dnem nasl balad; ksaca bunu
anlatmaya alacam. Bu dnemi sona erdiren iki nemli etmen Romann
ykselii ve Hristiyanln Roma imparatorluunun resmi dini oluudur. M..
150 yllardan itibaren Roma imparatorluu genilemeye balamtr. M. . 30
lu yllara gelindiinde her Yunan kltr blgesi de artk Romallarn hkm
altndadr. Her ne kadar da idari ve askeri olarak Romallar Yunan kltr
blgelerine hakim iseler de, kltrel olarak Roma imparatorluu bir Yunan
kolonisidir; az-ok, Yavuz Sultan Selimden sonra, Osmanllarn Arap
dnyasna hkmetmelerine karn, kltrel adan bir Arap kolonisi
durumunda olduklar gibi. Bu nedenle, Romallar Yunan kltr kurumlarnn
(Platonun akademisi, Bergama Okulu, Museum gibi) faaliyetlerine devam
etmelerine msaade etmilerdir. skenderiyenin aln srasnda skenderiye
ktphanesi yanmtr ama Bergama ktphanesinden gnderilen 200.000
kitapla skenderiye ktphanesi tekrar oluturulmutur. Romallar Museum
daki bilim adamlarn maalarn devlet hazinesinden karlamay
srdrmlerdir. Ne var ki, zamanla ekonomik durumun ktlemesi eitim
kurumlarnda etkileyecektir. Bu kurumlara en byk darbeyi vuran Hrstiyanlk
olmutur. Hrstiyanlk ilk 300 yl yasakl olduu iin yer altnda gelimitir. Bu
dnemde Hrstiyanlk ok ho grl ve bir eitlik dinidir. Bu nedenlerle, geni
bir taraftar kitlesi bulabilmitir. M.S. 300 gelindiinde, Hristyanln
gelimesinin nlenemeyeceini anlayan Roma imparatoru I. Constantin 313
de Hristyanln zerindeki yasa kaldrm, Romadan ayrlarak, Roma
imparatorluunun bakentini stanbula (Constantinople) tamtr. 380 lerde,
Hristyanlk Roma imparatorluunun resmi dini olmutur. Bu tarihten itibaren,
Kilise yava-yava sosyal ve eitim hayatna hakim olmaya, Hristyan
retisinin dnda hi bir retiye ho bakmaya balamtr. 390 de Kril (Cril)
isimli bir papazn skenderiye ktphanesini atee vermesiyle balayan
giriim, Museumda alan bilim insanlarna saldrlara dnm; 421 de
Museumda ders veren ve tarihin ilk kadn matematikisi olarak bilinen
Hypatia [Hypatia, tannm bir matematiki olan skenderiyeli Heronun kzdr]
yobaz Hrstiyanlar tarafndan lin edilerek ldrlmtr. Bu olaydan sonra
Museum kapanm ve 641 de Mslmanlarn Msr fethi srasnda da
tamamen yanmtr. Bu okulun kapanmasndan sonra, Museum da alan
bilim adamlar kitaplarn alarak, Sasanilerin hakim olduklar gneydou
Anadolu (Harran, Urfa) ve Mezopotamya ilerine, Cundiapura (imdiki BethLapat), gmlerdir. 529 ylnda da Bizans imparatoru Jstinyen Atina da ki
Platonun akademisini kapatmtr. Bu tarih Yunan kltrnn hakim olduu bir
dnemin bitii, karanlk an balangcdr. Akademinin kapanmasndan
sonra orada alan bilim insanlarnn bir ksm da douya gmlerdir. Bu

gler kitlesel gler deildi; bugn olduu gibi o gn de bilim insanlar kitle
oluturacak kadar ok olmamlardr. Bu glerin Hal seferlerine kadar
zaman -zaman devam ettii anlalmaktadr. Douya gen bu bilim adamlar,
Yunan kltrne aina olan ortamlarda, zellikle Nestorien- Sryani
toplumlarda daha uzun yllar retilerini srdrmeye, bilim mealesini
sndrmemeye alacaklardr. slam biliminin temelinde bu insanlarn emei,
onlarn yaptklar eviriler vardr. Bylelikle bundan sonraki dneme,
Mslmanlarn hakim olduu dneme gelmi bulunuyoruz.
3- 611 den, Hz. Muhammetin peygamberliini aklamasndan yz yl sonra,
711 re gelindiinde, slam imparatorluu, douda in snrna ve Hindistan
ilerine, batda, kuzey Afrikadan ve Cebel-Tarktan geerek, Pirene dalarna
dayanyordu. Bu arada, stanbul kuatlm (675-677), dou ve gneydou
Anadolunun bir ksm fethedilmi, Kbrs ve Sicilya alnm, devasa bir
imparatorluk oluturulmutu. Bu imparatorluk amdan, Emevi hanedanl
tarafndan ynetilmekteydi. Emevilerin Arap olanla olmayanlara farkl
muameleleri orta Asyada, Ebu Mslim Horasaninin ynettii byk bir isyan
kmasna neden oldu. Bu isyan Basra civarnda balayan Abbas oullarnn
isyanyla birleerek Emevi hanedanlna son verdi. Kymdan kurtulan
Emevilerden Abdurahman Endlste Emevi hanedanln daha bir sre
devam ettirecektir. slam dnyasna bilim, 750 den sonra, Abbasiler
zamannda girmeye balad. O tarihlerde, Basra blgesinden yaylmaya
balayan ve slam rasyonelsizimi olarak ta bilinen Mutezile (=ayrlanlar)
tarikat, bu tarikatn Vasl bin Ata gibi o zamanki nderlerinin halife Mansura
ve ia imamlarna yakn olmalar, bu tarikatn devlet ve halk tarafndan
benimsenmesine neden oldu. Dorularn akl ve rasyonel dnceyle
bulunacan savunan bu akm, slam dnyasna bilimin girmesinin dnsel
zeminini oluturmutur. Abbasiler am bakent yapmayarak, Badat kurup
orasn kendilerine bakent yapmlardr. Abbasi halifeleri Mansur, Harun
Reit ve El-Mamun, Badatta Darl Hikmet ( Akln Evi) diye bilinen,
skenderiyedeki Museum benzeri bir medrese kurmular, byk bir eviri
faaliyetine girimilerdir. Yukarda da belirtildii gibi, ilk eviriler, Yunan dil ve
kltrne vakf blgelerdeki, zellikle Cundiapur ve gneydou Anadoludaki
Sryani ve Mecusiler ( Harranl Tabit ibni Kurra ve ocuklar gibi) tarafndan
yaplmtr. eviriler sadece Yunancadan deil, Hindeden, Pehleviceden,
braniceden... de yaplmtr. Bylelikle geni bir ktphane oluturulacaktr.
Bu evirilerin eitli kaynaktan yaplm olmasndan da anlalaca gibi, slam
matematii Yunan geleneinin bir devam olmaktan ok, Yunan,
Mezopotamya ve Hind matematiklerinin bir sentezidir. Say sistemleri,
aritmetik, trigonometri ve cebir, daha ok Mezopotamya ve Hind
geleneklerine; geometri ise Yunan geleneine dayanr. Zamanmza, 7501450 yllar arasnda yaam 50 kadar matematiki-bilim adamnn ismi ve
almalar gelmitir. Unutmamak gerekir ki, o tarihlerde yaam olan bilim
insanlarnn ou, zamann btn bilimleriyle uram, ya da en azndan 3-4
bilim dalnda eser vermi insanlardr. Bu 50 kadar matematikiden sadece 45 tanesinin almalar hakknda bilgi vereceim. Bunun bize o dnem
matematii hakknda yeterli bir fikir verecektir sanrm.
lk ele alacamz matematiki Muhammet ibni Musa al-Harazmidir (780-850).
sminden gney zbekistanda doduu anlalyor. Hayat ve nerelerde

okuduu hakknda gvenilir bir bilgi yoktur. 810 dan sonra Badatta Darl
Hikmetin ktphanecisi olarak almaya balam ve 4 kitap yazmtr.
Bunlardan biri corafya, biri astronomi, biri aritmetik dieri de bir cebir
kitabdr. Biz bu son ikisi hakknda biraz bilgi vereceiz. Al-Harazminin en
nl kitab Al-Cebir ve Al-Mukabele dr. Bu indirgeme ve denkleme
manasna gelen balk, daha sonralar Cebir (veya Algebra) olarak
ksaltlacaktr. Bu kitapta Al-Harazmi ikinci dereceden bir polinomu
katsaylarnn iaretine gre 6 snfa ayrarak, sistematik olarak, her snf iin,
kklerin nasl bulunacan algoritmik bir yaklamla gstermektedir. rnek
olarak, bizim bu gn x^2-10x-4=0 olarak yazacaz bir polinomu x^2=10x+4
eklinde yazmaktadr ve bu polinomun kklerini bulmak iin adm -adm ne
yaplmas gerektiini sylemektedir. Unutmamak gerekir ki o tarihlerde henz
negatif saylar kullanlmyor ve say uzunluk olarak dnlmektedir.
Mslmanlar, burada sz konusu olan dnemde (750-1450), bir istisna (Abu
Waffa (940-998)) dnda, negatif saylar hi kullanmamlardr. AlHarazminin, verilen bir polinomun kkn bulmak iin, izlemi olduu admadm bir yaklama gnmzde algoritmik yaklam denmektedir; bu szck
Al-Harazminin ismi bozularak tretilmitir. Al Harazmi, daha sonra, algoritmik
olarak bulduu kk geometrik olarak da bularak yaptklarn dorulamaktadr.
Son olarakta kitabnda, bu yntemin miras hesaplarna pratik uygulamalarn
vermektedir. Bu kitap 1140 larda Latinciye evrilmi ve 1600 lere kadar bat
okullarnda kullanlmtr. Bu eser, hakknda ok tartma olan bir eserdir.
Kimilerine gre, cebirin esas babas Diofanddr; Al-Harazminin cebiri
Mezopotamya matematiinden daha ileri dzeyde deildir. Bu da byk
lde dorudur. Kimileri ise, bu eserin her ey ile orijinal olduunu
savunmakta. Ak olan bir ey varsa, o da bu eserden sonra, matematikte
cebir diye bir ana bilim dalnn ortaya kmasdr. nemli olan dier bir
husus da, algoritmik yaklam dediimiz, bu kitabn yntemidir. AlHarazminin dier kitab bir Hesap kitabdr. Bu kitabn Arapas gnmze
ulamamtr; var olan bir Latince evirisidir. Bu kitapta, Al- Harazmi bugn
kullandmz Hind-Arap rakamlar olarak bilinen ( 1,2,...,9, 0) rakamlar
tantmakta; onlarla saylarn nasl yazldn, toplama, arpma gibi ilemlerin
nasl yapldn anlatmaktadr. Burada sfr bir boluk dolduran sembol
olarak kullanlmtr, say olarak deil. Say olarak, sfr ilk kez, 876 de
Hindistanda kullanlmtr. Daha nce de kullanld hakknda bilgiler vardr
ama herkesin hem fikir olduu tarih bu tarihtir. Negatif saylarn da
Hindistanda 620 lerde kullanld bilinmekte ama az-ok yaygn olarak
kullanlmaya balanmalar 1600 ler den sonradr.
almalarna deyineceimiz ikinci matematiki mer Hayyamdr (10481131). Niabur da doan mer Hayyam, 1073 den sonra, sfahanda kurulan
rasathanede, Seluk hkmdar Melik ahn mneccim ba olarak
almaya balam. Zamanmza Rubailerinden baka bir cebir kitab ve
astronomiyle ilgili almalarndan da baz ksmlar kalmtr. Cebir kitabnda,
nc dereceden polinomlarn bir snflandrmasn yaparak, konik kesitlerini
kesitirerek, bu polinomlarn kklerini geometrik olarak bulmaya almtr.
rnek olarak, x^3+ax^2+bx+c=0 polinomunun kkn bulmak iin x^2=2dy
alarak 2dxy+2ady+bx+c=0 hiperboln elde eder. Bu hiperbol ile y=x^2/2d
parabolnun kesime noktalar bataki polinomun kklerini verecektir. Bu
almada nemli iki nokta, nc dereceden bir polinomun birden ok
kknn olabileceini anlam olmas ve kkleri bulmak iin konik kesitlerini

kullanmas gerektiini grm olmasdr. Bu da mer Hayyamn

Apolyonusun konik kesitleri gibi zor bir konuya derinlemesine vakf olduunu
gstermektedir. mer Hayyam astronom olarak, gzlem ve lmlere dayal,
bir takvim reformu yaparak, yeni bir takvim (Celali takvimi) hazrlamtr. Bu
gayeyle, mer Hayyam bir gne ylnn uzunluunu 365.24219858156 gn
olarak hesaplamtr. imdi bilinen, bir yln 365.242190 gn olduu ve her 7080 senede virglden sonraki 6. rakamn deitiini burada belirtelim.
almalar hakknda bilgi vereceimiz nc matematiki arafeddin al-Tusi
(1135-1213) dr. sminden, rann Tus ehrinde doduu anlalmaktadr.
Muhtemelen Meed yada Niaburda yetimitir. am, Halep, Musul ve
Badat da matematik okutmutur. nemli bir cebir kitabnn yazardr. . AlTusi de, mer Hayyam gibi nc dereceden polinomlarn kklerini bulmak
iin uramtr. Harazminin izinden, . Al-Tusi nc dereceden
denklemleri 25 snfa ayrarak, cebirsel yaklamla, onlarn kklerini bulmaya
almtr. Bugnk notasyonla, x^3-ax=b gibi bir denklemin belli bir aralkta
zmnn olabilmesi iin, b nin x^3-ax in maksimumu ile minimumu
arasnda olmas gerektii anlayan . Al-Tusi, bu ifadenin maksimumun bu
ifadenin trev inin sfr olduu yerde aramas gerektiini anlamtr. Kimi
yazarlara gre bu trevin kefidir. Ne yazk ki o zaman bu kefin deeri
anlalmam, trevin farkna varlmamtr. Matematiin en nemli
keiflerinden olan trev, 1636 de Fermat tarafndan tekrar kefedilecek ve bu
da, analitik geometri ile beraber, kalklsn doumuna neden olacak ve
matematikte bir devrim yaratacaktr.
Ele alacamz 4. matematiki, byk Tusi, Nasireddin Al-Tusidir (1201-1274).
O devir slam dnyasnn en byk bilim adamlarndan olan N. Al-Tusi, Tus ve
Niapurda okumutur. Mantk, Ahlak, Felsefe, Astronomi ve Matematik
kitaplar yazmtr. Hayatnn nemli bir ksmn, Hasan El-Sabahn rgtnn
merkezlerinden biri olan, ve ok iyi bir ktphanesi olduu bilinen, Alamut
kalesinde aratrma yaparak geirmitir. Bu kale 1256 da Hlag han
tarafndan alndktan sonra, Hlag hann mneccim ba olmu, 1262 den
sonrada Maragehde ( Gney Azerbaycanda, Tebriz civarnda ) Hlag hann
emriyle kurulan rasathanede aratrmalarn srdrm ve bir zi, Zi-i-lhani
yi hazrlamtr. Ziler, astronomik hesaplar iin gerekli olan, sins cetvelleridir.
N. Al-Tusinin astronomi ile ilgili almalar, Batlamysden sonra
Copernicusun almalarna kadar, astronomi hakknda en nemli
almalardan biri olarak kabul edilir. Matematikle ilgili en nemli almas,
dzlem ve kresel trigonometri ile ilgili almalardr. Bu eserden sonra
trigonometri, astronomi iin bir ara olmaktan kp, matematiin bir ana dal
olmutur. Bunun dnda, Yunancadan eviri ok sayda matematik
kitaplarna izah ve yorumlar yazm; bir saynn n inci kkn bulmak iin
almalar yapmtr. Batl matematiki ve astronomiilerin, eserlerinden en
ok yararlandklar islam dnyas bilim adamlarnn banda N. Al-Tusi gelir.
almalarndan bahsedeceimiz bu dnemin son matematikisi Cemit AlKai dr (1380-1429). Kaan (Iran) da domutur. Kaanda yetitii anlalan
Al-Kai, 1420 den itibaren lene kadar, Ulu Bey ve Kadzade ile Semarkand
ta Ulu Bey medresesinde ve rasathanesinde almtr. Timurlengin torunu
olan Ulu Bey (1393-1449) iyi bir matematiki, bilim a bir hkmdard. O
tarihlerde Ulu Bey in medresesinde 60 civarnda zamann en iyi bilim
adamlar ders vermekte ve aratrma yapmaktadr; bu metrese, pozitif

bilimlerin okutulduu ve bilimsel bir saygnl olan slam lkelerindeki son

metresedir. Al-Kai, Ulu Beyle beraber, N. Al-Tusinin zilerinden de
yararlanarak, Zi-i-Hakani olarak bilinen Ulu Beyin zilerini hazrlamtr. Bu
zite 1 den 90 dereceye kadar olan alarn, birer dakika arayla, sinsleri
verilmitir. Bu da 60x90=5400 giri demektir. Her ann sins, virglden
sonra 8. haneye kadar verilmitir. Bu i bugnn imkanlaryla bile, kolayca
yaplacak bir i deildir. Ayrca bu zi, gne, ay ve gezegenlerin konumu ve
hareketleri hakknda detayl bilgi ve gzlem tablolar iermektedir. Al-Kai
muhteem bir hesap yetenei olan matematikidir. Yar ap 1 olan bir daireyi
3x2^28=805. 306. 368 kenarl bir poligonun iine oturtarak, pi saysnn
virglden sonra 16 hanesini ( 10 ve 60 tabanl say sistemlerinde) doru
olarak vermitir. Bu rekor ancak 200 yl sonra krlabilecektir. Al-Kai,
ieriinin zenginli, ispatlarnn akl ile orta an en iyi kitaplarndan biri
olarak kabul edilen Aritmetiin Anahtar balkl bir kitabn da yazardr.
Ondalk kesirlerle 4 ilemin nasl yaplacan aklayan da Al-Kaidir. AlKainin lmnden sonra Ulu Beye zilerini tamamlamasna ve gerekli
izahlarn yazlmasna, Al-Kai ve Kadzade nin rencisi olan, Ali Kuu
yardm etmitir. 1449 da Ulu Beyin, devlet ileriyle uramyor, hayrsz
bilimle urayor diye z olu ve akrabalar tarafndan ldrlmesinden sonra,
Ulu Beyin medrese ve rasathanesi de kmtr. Bu slam dnyasndaki
son nemli positif bilim merkezinin snmesidir. Bu son ismi geen kiiler
slam dnyasnn matematiki diyebileceimiz son bilim adamlardr. 1450 den
1930-40 lara kadar slam dnyasnda orijinal bir alma yapm ve
matematiki diye nitelendirebileceimiz bir kiinin ismi bilim tarihinde
gememektedir.
Bu blm Mslmanlarn matematie katklarnn bir deerlendirmesiyle
bitireceim. Mslmanlarn matematie katklarn, bu konuda ok elikili
yarglarn olmas nedeniyle, deerlendirmek ok zordur. Mslmanlarn
matematie katklar kimi yazarlar tarafndan sfrlanrken, kimi yazarlar
tarafndan da gklere kartlmaktadr. Kimi yazarlara gre Mslmanlarn
matematie hi bir katks olmamtr; btn yaptklar bir buzdolab grevi
grmekten ibarettir. Yunanllarn piirdiklerini, Avrupallar onu yiyecek dzeye
gelene kadar saklamlar, gn geldiinde de Avrupallar onu alp yemilerdir.
Kimilerine gre ise, Mslmanlarn matematie ve astronominin gelimesine
kapsaml zgn katklar olmutur; bu gn batl bilim adamlarnn adn
tayan bir ok teorem veya sonu daha nce Mslmanlar tarafndan
bulunmutur. Grlen o ki a) Mslmanlar sulayp byttkleri aalarn
meyvelerini toplayamamlar; ve b) Mslmanlarn bilime katklar yeteri kadar
aratrlp deerlendirilmemitir. Bu ii yapanlarn ounlukla yine batl bilim
tarihilerin olduklarn unutmamak gerek. Kendi bildiim kadaryla, Mslman
matematikilerin Kresel geometriye, cebire, saylar teorisine, trigonometri ve
astronomiye zgn katklar olmutur ve bu katklar hite kmsenecek
llerde deildir. Ayrca, insanln ortak rn olan bilimin nemli bir
halkas, eskiyle yeniyi balayan halkas, slam bilimidir. Bu halka olmadan,
bilimin bugnk dzeye gelmesi herhalde mmkn olmayacakt.
Bir sonraki blme gemeden slam lkelerinde bilim niye kt; batya bilim
nasl girdi sorular hakknda bir ka ey sylemem gerekir. Bu sorular, tek
bir kiinin yantlayabilecei sorular deildir; ancak geni ve ok ynl bir ekip
bu sorulara tatmin edecek cevap verebilir. imdi syleyeceklerim, baka biri

iin, slam lkelerinde bilimin knn en derin nedenleri olmayabilir. Bu

konu ok tartlan bir konudur, bildiginiz gibi. imdi syleyeceklerim sadece
kendi grlerimi yanstmaktadr. a) Hal seferleri slam dnyasnda, bugn
de kanayan, derin yaralar amtr. lk hal seferleri srasnda yaplan byk
katliamlar ve yamyamlk olaylar, blge insanlarn derin bir mitsizlik,
aresizlie ve bunalma sokmutur. Niin bu duruma dtklerini sorgulayan
insanlar, slamn banda olduu gibi din duygularnn glendirilmesi, dini ve
iman iin lecek insanlarn yetitirilmesi gerektii kararna varmlar. mam
Gazalinin grlerinin de etkisiyle, bu tarihlerde, 1100-1150 aras, slam
dnyasnda akli bilimlerden nakli bilimlere bir dn olmutur. Bu olayn
zerine, 1250 lerden itibaren balayan Mool istilas sonucu, eitim kurumlar
ve ktphanelerin en nemlilerinin yok oluunun eklenmesi; benzeri durumun
Endlsn kademeli olarak Hrstiyanlarn eline dmesi sonucunda da
olmas, bu geii kolaylatrm, derinletirmitir ve geri dnlmesi neredeyse
olanaksz bir noktaya getirmitir. Ancak hal seferleri ve Mool istilas gibi
derin izler brakan bir olay bu gidii tersine evirebilirdi; bu da 1918 de
yaanan son hal seferiyle yaanmtr. Atatrkn Hayatta en hakiki mrit
ilimdir, fendir; bunun dnda mrit aramak, gaflettedir, delalettir sz, nakli
bilimlerden akli bilimlere dn simgeler. b) Medreseler slam dnyasnda
daha ok 1150 den sonra oalmaya balamlar ve nakli bilim ( ya da
hayrl bilim) eitimi veren okullar olarak oalmlardr. Osmanl
mparatorluuna Araplardan geen bilim gelenei akli ilim deil, nakli bilim
geleneidir. c) Medreseler, vakflara bal olmalarna ramen, kurumsallap,
gelimemi; aksine her trl yenilie kar kan, yobaz retim merkezi
olmulardr. d) Dini ve dini ulemay kendine ideolojik dayanak yapan ynetici
snf, ulemay imtiyazl bir snf konumuna getirirken, pozitif bilimlerle
uraanlar ezmilerdir. e) mtiyazl bir snf konumuna gelen, devlet ve halk
nezdinde byk bir saygnla erien ulema snf, pozitif bilimlerin
yeermesine, bu bilimlerle uraan insanlarn toplum iinde saygn bir
konuma gelmelerine mani olmak iin ak-gizle her trl abay
gstermilerdir ve bunda da baarl olmulardr. f) Dar bir ortamda yetien,
dnya grnden yoksun, lke ekonomisiyle kendi ekonomisini kartran
idareci snflar bilimle teknoloji arasndaki ilikiyi hi bir zaman anlamam;
lkelerinin geri kaldn ancak askeri yenilgilerden sonra anlayabilmilerdir.
Bu durumda, kkl reform yapmalar gerekirken, dzen bozulur korkusuyla,
koyma suyla deirmen dndrmeye almlar, orduyu dzeltmek iin bir-ka
yabanc uzman armakla yetinmilerdir. slam lkelerinde, zellikle
Trkiyede, nakli bilimlerden akli bilime dn, yukarda 9. hal seferi olarak
nitelediim, btn slam lkelerinin batnn igaline urad, 1.ci dnya
savandan, zellikle1930 lardan sonradr. Bu lkelerde, bilimsel gelimeler
ancak bu tarihten sonra, emekleye-emekleye de olsa, gelimeye balamtr.
Batya matematik nasl girdi sorusuna gelince, bu yoldan olmutur. a)
Ortadouda 4 krallk kurup, 200 yla yakn bir sre Ortadouda kalan hallar
vastasyla, b) Arap medreselerinde okuyan batl renciler vastasyla; ve c)
Endlsten. Byk kapnn Endls olduu gzkmektedir. Her ne kadar da
Endlste nemli matematikiler yetimemi olsa da, Endlste eitimin
yaygn; ortamn bilim iin uygun olduu, felsefe, kimya tp, gibi bilim dallarda
olduka ileri olduu bilinmektedir. rnein, 11. asrda Kordobada 400 bin
kitablk merkez ktphanesi, 17 medrese ve bir ok halk ktphanesi
bulunuyordu. Buralarda Hristyan ve Musevi renciler okuyabiliyordu.

Toleodo spanyollarn eline getiinde (1100), Toleodo piskoposu, byk bir

eviri brosu kurarak, ok sayda bilimsel eseri, Arap metreselerinde yetimi
olan Musevi evirmenler vastasyla, Arapadan Latinceye evirtmitir. 12.
asra kadar Avrupadaki okullar, din arlkl skolastik eitim verilen manastr
veya katedral okullaryd. 12. asrn ortalarndan itibaren talyada (Bolonya,
Padova), rencilerin universita dedikleri dernek tr kurumlarda bir araya
gelerek, eitim iin birlemi, bylelikle daha sonra niversite olacak
kurumlarn ekirdeklerini dikmilerdir. Bu kurumlarda ders veren hocalar Arap
metreslerinde okumu batl (talyan) genlerdi. Daha sonra bu kurumlarda
okuyan Avrupal renciler Almanyada (Kln), Fransada (Sorbone) ve
ngilterede ( Oxford, Cambrigde) niversitesi olacak olan eitim kurumlarn
kuracaklardr. Bu dnemde Kutsal Roma-Germen imparatoru olan 2.
Frederikin ak grl, bilime deer veren bir insan oluunun ve, 1200 lerin
banda kurulmu olan, Fransican tarikatnn katklarnn da pozitif bilimlerin
Avrupayaya girmesinde ve gelimesinde etkili olmu olduunu belirtmek
gerekir. 1200 ile 1500 ler aras Avrupallarn bilimsel kaynaklar Arapa
eserlerdi. Uratklar sorular da bu kitaplarda Mslman matematikilerin
urat sorulard. Bunlar da, baz geometri sorular, 3. dereceden polinomun
kklerini bulma sorunu, saylar teorisiyle ilgili sorulardr. 1450 lerden sonra,
stanbul dan talyaya giden kitaplardan, matematiin Yunanca kaynaklarna
inmeye, Yunanca kaynaklardan eviri yapmaya balyacaklardr; 1600 lerden
sonra Arapa kaynaklar byk lde terk edilecektir. Avrupada matematikte
zgn gelimeler 1500 lerden sonradr. imdi biraz bunlardan bahsetmemiz
gerekiyor.
Batya bugnk kullandmz Hind-Arap rakamlar (1,2,...,9, 0) 1200 lerin
banda Fibonaccinin ( Leonordo de Pisa, 1175-1250) yazd Liber Abacci
isimli kitabyla girmitir. Bu kitapta Fibonacci, kendinden 400 yl nce
Harazminin yapt gibi, bu rakamlarla saylarn nasl yazlacan, drt
ilemin nasl yaplacan izah etmektedir. Bu rakamlar batda gnlk hayatta
16. asra kadar ok yaygn olarak kullanlmam, zaman zaman da
yasaklanmtr. Bu rakamlarn halk arsnda yaygn olarak kullanlmas Fransz
devriminden sonra olmutur. 1200 lerden 1500 lere kadar kayda deer zgn
bir alma yoktur. 1500-1600 aras iki nemli alma a) Tartagliann (14991557) bulduu ama Cardanonun (1501-1576) ararak yaymlad nc
dereceden polinomlarn cebirsel olarak kklerinin bulunmasdr. Kompleks
saylar ilk olarak 3. derecede polinomlarn kkn veren formlde, o tarihlerde
anlalmam olsa da, ortaya kmtr. Daha sonra Bombelli (1526-1572)
cebir kitabnda baz tip kompleks saylara yer verecek, onlarla nasl ilem
yaplacan anlatacaktr. b) Dier nemli alma ise, F. De Viete (15401603) in cebir kitabdr. lk olarak bu kitapta, cebir, szel olmaktan kp,
sembollemeye balamtr. Vietein kitabnda sessiz harfler bilinen kantiteler,
sesliler de bilinmeyenler iin kullanlmtr. Sabitler iin a,b gibi alfabenin ilk
harflerinin; bilinmeyenler iin de x,y gibi alfabenin son harflerinin kullanlmas
Descartesle balayacaktr.
1600-1700 aras matematikte nemli gelimelerin olduu yllardr. Bu asrn
nemli gelimesi unlardr: a) Trevin bulunmas. P. Fermatnn (16011665), 1636 da, bir erinin maksimum, minimum ve tanjantn bulmak iin
verdii abalar, . Al-Tusiden 5 asr sonra, onu da trevin kefine
gtrmtr. Artk matematik dnyas, yava da olsa, bunu anlayacak kadar

olgundur. b) Analitik geometrinin ve kartezyen koordinat sistemini ortaya

kmas. R. Descartesn (1596-1650) geometriyi cebirletirme abalar ve bir
eriyi bir reper sisteminde izme istei analitik geometrinin domasna ve,
bugn Descartes a ithafen adlandrlan, cartesien koordinat sisteminin
ortaya kmasna yol aacaktr. Ve c) trev ile entegral arasndaki, bugn
Kalklsn Temel Teoremi dediimiz, ilikinin Newton (1643-1727) ve
Leibniz (1646-1716) tarafndan, birbirinden bamsz olarak, bulunmasdr.
Bylelikle Integral Calculus doacaktr. Bu da, o gne kadar kullanm alan
olduka snrl olan matematiin nn aacak ve matematii evrensel bir
bilim konumuna getirecektir. Ayrca, kalklsle beraber bilimsel fizik ve
mhendislik bilimleri de doacaktr. Trevden nce, differensiel denklem,
dolaysyla bilimsel fizik yoktu. Bir differensiyel denklem, fiziki bir olayn
metematiki ifadesindir. Bu almalar ve astronomideki gelimeler matematii
baka bir dzeye, yeni bir dneme tayacaktr.
4- Drdnc Dnem, 1700- 1900 yllar arasn kapsayan ve matematiin altn
a olarak bilinen, klasik matematik dnemidir. 18. asrda matematie en
nemli katklar yapan bilim adamlarnn banda Euler, Laplace, Lagrange ve
DAlemberti sayabiliriz. Leonhard Euler (1707-1783) svirede, Basel de
domu, meslek hayatnn tamam Petersbourg ve Berlinde gemitir. Tarihin
en retken bilim adamdr. Kalklsn ortaya kard olanaklar saylar
teorisinden, differensiyel denklemlere; differensiyel denklemlerden,
mhendislik problemlerine ...uygulayan Euler 30.000 sayfadan fazla bilimsel
eser retmitir. ldkten 50 sene sonra dahi, birikmi makalelerinin yayn
srmtr. Eulerle matematik evrensel boyutlara erimitir. Bugn bile
matematikilerin yapt ilerin bir ounun temel fikri veya balangc Eulerin
almalardr. Eulerle Analiz yeni bir bilim dal olarak temeyyz etmitir; bu
daln byk babalar Eudoxus ve Arimed ise, babas Eulerdir. Laplace
(1749-1827) Fransada, Normandia da domutur. Gk ve yer mekanii
hakknda yazd 11 ciltlik eseri, btn zamanlarda mekanik hakknda
yazlm en kapsaml eserlerinden biridir. Theorie Analytique des
Probabilites balkl kitab olaslk teorisinin ilk nemli eseridir. Joseph-Louis
Lagrange (1736-1813) talyada Turinda domu, meslek hayatnn byk
blmn Berlin ve Pariste geirmitir. talyada domasna ramen Fransz
matematikisi olarak bilinir. Lagrange cebirsel denklemlerin zlebilirlii,
mekanik, differensiyel denklemler ve varyasyon hesabna nemli katklar
yapm, fikirleri ve yntemleri bugn de kullanlan bir bilim adamdr. Jean Le
Rond DAlembert (1717-1783) Pariste domu, Fransada yaamtr.
DAlembert ksmi differensiyel denklemleri ilk inceleyen bilim adamlarndan
biridir. Ksmi differensiyel denklemler ve akkanlar mekanii ilgili almalar
ve felsefi yazlar dnda, Diderot ile beraber editrln yapt nl 28
ciltlik Encyclopedie nin matematik maddelerinin hemen -hemen tmn
DAlembert yazmtr. Bu eser aydnlamann temel eserlerinden biridir.
Bu yzyln matematii eitli, kapsaml ve fikir ynnden zengindir. En nemli
zaaflar, kesinlik (rigor) eksiklii; yaplan ilerin, gnmzn standartlarna
gre, yarm-yamalak, kusurlu ve eksik oluudur. Matematiin o zamanda
erimi olduu dzeyde baka trl olabilir miydi, bilmiyorum.
1800-1900 Aras. 19. asr ok sayda, matematie nemli katklar olmu,
bilim adamn yaad bir asrdr. Bunlarn her birini teker -teker ele alp,

onlarn neler yaptn anlatmak, bu konuma erevesinde mmkn deildir;

ayrca, buna bilgim de yetmez. Bunun yerine, bu asrda matematik nereden
nereye geldi sorusuna cevap vermeye alacam. 1800 lerin banda
matematik derin bir kriz iindeydi. Bunun nedeni, Fermat (1636) dan beri
trevin tanmnda, ve trevin ie kart bir ok yerde, sonsuz kk
(infinitesimal) kavramnn kullanlmas ve matematikilerin bunu ok tutarsz
bir ekilde kullanmalaryd. Bu tarihlerde henz limit kavramnn olmadn ve
trevin limit vastasyla deil, sonsuz kk kavram kullanlarak
tanmlandn burada belirtmem gerekir. Bu tutarszlk ok eletirilmi,
zellikle de dnr-din adam G. Berkley (1685-1753) nin matematikilerin
tutarszln ortaya koyduu 40 sayfalk bir eletiri kitab derin etki yapm, bir
ok matematikinin meslek deitirmesine ve matematie kar tavr
almalarna neden olmutur. 1800 banda, fonksiyon kavramnn, son yz
yldr kullanla gelmesine karn, henz doru-dlek tanmlanmam olmas ve
matematikilerin fonksiyonu ayn ekilde anlamamalar da baka bir
anlamazln ve karmaann nedeniydi. 1800 lerin banda sreklilik ve
fonksiyon serilerinin yaknsakl doru-dlek anlalmamt; henz dzgn
sreklilik ve dzgn yaknsaklk kavramlar ortada yoktu. Entegral kavram
trev kavramnn tersi olarak grlyordu; trevden bamsz bir entegral ve
entegrallenebilirlik kavram yoktu. 1800 lerin banda, bugn matematiin en
nemli teorilerinden biri olan, kompleks fonksiyonlar teorisi henz yoktu. Antik
Yunan andan kalma ve ok uralan be sorudan (Bunlarn ilk drd,
geometrik izim yaparak, 1) bir ay eit paraya blmek. 2) Alan verilen
bir dairenin alanna eit alan olan bir kare bulmak. 3) Hacmi verilen bir kpn
hacminin iki katna eit hacmi olan bir kp bulmak; ve 4) bir dairenin iine, p
says asal olmak kayd ile, hangi p ler iin dzgn p-genler izilebileceini
bulmak idi. 5. Soru, klid geometrisinin beinci postulat olan, bir doruya
onun dndan bir ve yalnz bir paralel izilebilir postulatnn dier drdnn
sonucu olarak elde edilip-edilemeyecei idi ) hi biri, 4 c soru dnda ki o da
Gauss tarafndan daha yeni zlmt, zlememiti. Cebirde, 5 ci
dereceden polinomlarn kklerinin cebirsel ( kkl ifadelerle) zlpzlemeyecei henz bilinmiyordu. Cebirin grup, halka, cisim, vektr uzay
gibi hibir yaps henz ortaya kmamt. Matris ve vectr kavramlar henz
yoktu ( 2 li ve 3 l determinantlar 1680 lerden beri biliniyor). Matematiksel
fiziin ana teoremleri henz ortada yoktu; differensiyel geometri, topoloji gibi
konular henz domamt. 1800 lerin banda matematiin durumu ksaca bu
idi. 1820 lerde, A. Cauchy (1789-1855) limit kavramn, bugnk kullandmz
ekliyle, tanmlayp, trevi, sreklilii ve, srekli fonksiyonlar iin, entegrali,
limit kavram yardmyla tanmlamas, analizi, sonsuz kk kavramndan
kaynaklanan krizden kurtarm ve daha salam temeller zerine oturtulmasn
salamtr. Cauchynin almalar sonucu, kompleks fonksiyonlar teorisi
domu ve, Cauchy, B. Riemann (1820-1866) ve K. Weierstrass (1815-1884)
gibi asrn byk matematikilerinin almalaryla, matematiin en temel
teorilerinden birine dnmtr. G. Dirichletnin (1805-1859) 1830 larda
fonksiyon kavramn bugn anladmz manada tanmlamas matematii
baka bir kargaadan kurtarmtr. Bu da zellikle Fourier serileri hakknda
tartmalar sona erdirecek, Fourier serileri ile ilgili almalar tekrar
balatacaktr. Fourier serileri Analizin gelimesinde en nemli rol oynayan,
bir bakma modern matematiin douuna neden olan, gerek uygulamalar ve

gerekse de matematikteki merkezi konumu asndan, matematiin en nemli

konularndan biridir. Weierstrass ve rencilerinin almalar sayesinde,
1850 lerden sonra, dzgn sreklilik, dzgn yaknsaklk gibi analizin
vazgeilmez kavramlar ortaya kacak, fonksiyon serilerinin yaknsakl daha
iyi anlalacaktr. F. Gaussun (1777-1855) Cebirin Temel Teoremi, ya da
DAlembert Teoremi olarak bilinen teoremi ispatlamas bu asrn baka bir
nemli olaydr. Bu teorem bugn cisimler teorisinden spektral analize kadar
bir ok teorinin temelinde olan bir teoremdir. Btn zamanlarn en derin, en
byk bilim adamlarndan biri olarak kabul edilen Gaussun, saylar teorisi,
differensiel geometri, matematiksel fizik ve astronomiye katklar bu asrn en
nemli almalar arasndadr. Bu asrn ve btn zamanlarn en nemli
matematikilerinden biri olan Riemann ksa yaamnda, daha sonra her biri
byk bir teori olacak bir dzine konuyu balatm ya da onlara derin katklar
yapm, matematie kavramsal bir bak ve yaklam getirmitir. Bunlardan bir
ka:Riemann entegrali ve entegrallenebilirlik kavram, Riemann yzeyleri,
Riemann geometrisi, differensiyel geometri, saylar teorisi (Riemann hipotezi),
kompleks analiz (Riemann yzeyleri, Cauchy-Riemann denklemleri), cebirsel
geometri, matematiksel fizik ve, daha sonralar topoloji ismini alacak olan,
analysis situs tr. Yine bu asrda, yukarda sz edilen, antik Yunan andan
kalma 5 sorunun bei de zlmtr. 1. ve 3. sorularn mmkn olmad bir
Fransz matematikisi olan Wentzel tarafndan 1837 de ispatland. 2. sorunun
mmkn olmad, Lindemannn 1882 de pi saysnn tranzantal bir say
olduunun ispatndan sonra anlald. 4. soru, yukarda da sylendii gibi
Gauss tarafndan 1796 da (p=17) iin ve 1801 de de dier p ler iin tam
olarak zld. Cevap udur: p bir asal say olsun. Verilen bir dairenin iine
bir dzgn p-genin izilebilmesi iin gerek ve yeter koul p nin p=2^n+1 ve
n=2^k eklinde olmasdr. ( k=0 iin, p=3 dr; k=1 iin p=5, ve k=2 iin p=17
dir). Bir dairenin iine dzgn bir begenin izilebileceini klid biliyordu; 7gen izilemeyeceini Arimed biliyordu. Arimedden 1800 yllar arasnda
geen 2000 ylda bu soruda hibir ilerleme salanmamt; bu sorunun
zm iin Gaussun dehas gerekiyordu. klid in 5. postulatna gelince, bu
sorunun zm iin insanlarn, mantki tutarllk ile fiziki olurluluun ayn
ey olmadn anlamalar gerekiyordu. 5. postalatn yerine onun ztlar olan
postulatlar koyarak, klid geometrisi kadar tutarl, iki yeni geometri
oluturulabilecei Lobachevki (1792-1856), Bolyai (1802-1860), ve Riemann
tarafndan gsterildi. Cebir cephesine gelince, gen yata bu dnyadan
ayrlan iki matematiki, H. Abel (1802-1829) ve E. Galois (1811-1832) nn 5.
dereceden polinomlarn cebirsel yntemlerle kklerinin bulunupbulunamayaca konusunda almalar sonucu grup teorisi dodu. Kummer
(1810-1893) ve rencilerinin Fermatnn byk teoremiyle ispatlamak iin
verdikleri ura sonucu halka teorisi ve idealler teorisi; R. Dedekind (18311916) gerel saylarn soyut bir tanmn vermek iin yapt almalar
sonucu, cisim teorisi; Cayley (1821-1895 ) ve Sylvesterin (1814-1897 ) ok
sayda dorusal denklemi tek bir denklem olarak gstermek ve zmek iin
yaptklar almalar sonucu matris cebiri; ve Grassman (1809-1877 ) nn
boyuttan ok boyuta geme abalar sonucunda da vectr uzaylar dodu. Bu
kavramlar matematie stuructualist yaklam ve bak asn getirecektir.
Bu dnemi, 1700-1900 arasn, matematikte byk ilerlemelerin olduu, ok
sayda yeni teorinin doduu, yapsal deiikliklerin olduu, ispatlarda

kesinliin n plana kt, kavramsal bak asnn hesapsal yaklamn

nne getii bir dnem, matematiin altn a, olarak zetleyebiliriz.
Altn a bir krizle kapand. Bu kriz yeni bir an doum sanclaryd. Bu a
modern matematik adr. Bundan sonraki ksmda, bu krizin nedenleri ne idi;
modern matematik nedir, nasl dodu, ne ynde geliti; bunlar anlatmaya
alacam.
5-Kmeler teorisinin, dolaysyla, modern matematiin, babas Georg Cantor
(1845-1918) dr. G. Cantor Berlin niversitesinde, Kummerin grencisi olarak
saylar teorisinde tezini bitirdikten sonra, 1869 dan itibaren meslek hayatnn
sonuna kadar alaca Halle niversitesinde ie balamtr. Halle
niversitesinde almaya balad yllarda, o niversitenin hocalarndan, E.
Heinenn Cantora sorduu bir soru Cantorun yaamn, matematiin de
seyrini deitirecekti. Bu soru u idi: Bir periodluk bir aralkta, toplam sfr
olan bir trigonometrik serinin katsaylarnn hepsi sfr mdr? Cantor bu
soruyla urarken gerel saylarn o gne kadar fark edilmeyen bir zelliinin
farkna varr. Bu da rasyonel saylarla irrasyonel saylarn ayn oklukta
olmaddr. Baka bir ifadeyle, rasyonel saylarn kmesiyle irrasyonel
saylarn kmesi arasnda, her iki kmenin de sonsuz olmasna karn, bire-bir
bir dnm yoktur. O halde bu iki kmenin sonsuzluklar ayn deildir.
Bylelikle ortaya kme kavram ve kmelerin, ierdikleri eleman okluu
asndan, snflandrlmas sorunu kt. Bu son kavram sonsuzun tek deil,
ok olduunu sylemektedir; bu da ok tepki ekecekti. Tarih boyunca, Elea l
Zenodan balayarak, gnmze kadar, sonsuz insanlar rahatsz etmitir.
Aristodan Cantora kadar geen zaman diliminde sonsuz anlay, temelde
Aristonun gr olan, u anlaytr: Sonsuz, ufuk izgisi gibi, var olmayan
ama konuma kolayl salad iin kullandmz bir kavramdr. Bu kavram
snrszlk kavram yerine kullanrz; bir ey, oalarak ya da byyerek,
nceden belirleyeceimiz bir okluun ya da bykln tesine geme
potansiyeline sahipse, o eye sonsuza gidiyor deriz. Baka bir deyimle,
Aristonun sonsuz anlay potansiyel sonsuz anlaydr. Cantora gre ise
sonsuz tek bana manal bir sz deildir; manal olan sonsuz kme
kavramdr; sonsuz kmeler ise var olan nesnelerdir. Burada sonsuz kme
deyimi, bykanne gibi, blnmez bir terim olarak anlalmaldr. O halde
nce kmeler sonlu-sonsuz diye ikiye ayrlacak; sonra da sonsuz kmeler,
kendi aralarnda, sonsuzluklarna gre, eitli snflara ayrlacaktr. Bylelikle
ortaya saysz sonsuz kme snflar kacaktr. Bu da ok eitli
sonsuzluun olduu manasna gelmektedir. Cantorun bu sonsuz anlay,
Kronecker ve Poincar gibi bir ok nl matematiki tarafndan tepki ile
karland. Bunun sonucu olarak ta, matematikiler, sonsuzu Cantor gibi
anlayanlar ve Aristo gibi anlayanlar olmak zere, iki guruba ayrldlar. Kme
kavramnn, aksiyomatik olarak tanmlanmakszn, Cantorun yapt gibi,
szlk manasnda kullanlmas, kmeler teorisini de kmaza soktu; btn
kmelerin kmesi bir kme midir gibi yeni paradokslar ortaya kard. Bu da
matematikileri, kmeler teorisinden vazgeilip-vazgeilmemesi konusunda,
ikinci bir kez bld. nc bir sorun da, bir matematiksel ispatn ne olduu,
geerlilii, meruluu sorunuydu. Matematikte deney ya da gzlem olmad
iin, tartma konusu olan bir ispat, teori veya teorem hakknda son sz
deneye, ya da gzleme brakma olana yoktur. Bir matematiki yle bir x
vardr ki... dedii zaman var olduunu iddia ettii eyi somut olarak ortaya

koymak, en azndan nasl ina edilebileceini gstermek zorunda mdr;

yoksa, bir din adamnn dini ilkelere dayanarak eytann varln ispatlad
gibi, bir matematikinin de, arad eyin nasl elde edileceini
gstermeksizin, o eyin var olduunu, bir takm ilkelere dayanarak,
ispatlamas yeterli midir? Bu sorunla ilgili farkl gr ve anlaylar
matematikileri derin tartmalara, eitli ekollere blnmelere; matematii de
bir krize itti. Bu Matematiin Temelleri Krizi denen krizdir. Matematiin artk
eskisi gibi kendi gelenek-greneklerine gre yaplamayacan anlayan
matematikiler, bu krizden kmak iin matematiin bir anayasal temele
oturtulmas gerektiini anlayarak, kme kavramn aksiyomatik olarak
tanmlayp, matematii aksiyomatik kmeler temeli zerine inaa etmeye
altlar; gerektiinde kmeler teorisinin aksiyomlarna seim aksiyomu gibi
aksiyomlar da ilave edilecektir. Bylelikle modern matematik dodu. Ksa bir
tanm vermek gerekirse, modern matematik klasik matematiin anayasal
bir tabana oturtulmu eklidir, diye tanmlayabiliriz. Artk bu yasal erevede
neyin meru, neyin meru olmad tartlabilecektir. Bundan sonra
matematiin, aritmetik, geometri, ... gibi eitli ksmlarnn aksiyomatik bir
temele oturtulma giriimleri balad. D. Hilbertin (1862-1943) ryas,
matematiin btnn, hi olmazsa, aritmetik, geometri gibi her blmn
yle aksiyomatik bir temele oturtmakt ki, o blmn her nermesi, o blmn
aksiyomlarndan hareketle, olumlu ya da olumsuz bir ynde, karara
balanabilsin idi. 20. asr matematiinin en nemli teoremi; derinlik ve nem
asndan, Einsteinnn grecelik ve Heisenbergin belirsizlik ilkeleriyle ayn
dzeyde olduu kabul edilen, K. Gdel (1906-1978) in eksiklik (Gdels
Incompleteness Theorem; burada yorumland manada, kararszlk teoremi
demek daha doru olur kansndaym) teoremi Hilbertin bu ryasnn bir rya
olarak kalmaya mahkum olduunu gsterdi. Bu teoremi somut bir rnek
zerinde izah edemeye alacam. Matematiin btnn dnya lkeleri;
aritmetik gibi bir ksmn da Trkiye gibi bir lke olarak dnelim. Gayemiz
Trkiye ye bir anayasa yapmaktr. Bu anayasann u temel ilkeye uygun
olmasn beklemekteyiz. Bunlar a) Tutarllk lkesi: Anayasann bir maddesi
geri kalanlaryla elimemeli. b) Bamszlk lkesi: Anayasann her maddesi
geri kalan maddelerden bamsz olmal, onlarn sonucu olarak elde
edilememeli. c) Tamlk lkesi: Anayasa, meclisten geen her yasann,
anayasann hkm altna girecek kadar kapsaml, tam olmal; dolaysyla
anayasa mahkemesine gtrlen her hangi bir yasa hakknda anayasa
mahkemesi grevsizlik karar verememeli. Bu ilkelerin dnda, meclisin
karaca yasa saysnda da her hangi bir snrlama olmadn kabul
ediyoruz. Bu ilkeler biz lmllerce makul ve her anayasn salamas gereken
ilkeler olarak grlebilir. Gdel hi de byle dnmyor; Gdele gre, bu
ilkeleri salayan bir anayasa yapmak mmkn deildir. Yapacamz
anayasalar ya tutarsz; ya da tam olmayacaklardr. Baka bir ifadeyle, ilk iki
ilkeye uyan hangi anayasay kabul edersek edelim, meclise yle bir yasa
nerisi verebilirim ki, bu neri yasalat ve muhalefet de onu anayasa
mahkemesine gtrd zaman, anayasa mahkemesi bu yasann anayasaya
uygun olduunu da syleyemez, uygun olmadn da syleyemez. Bu da
yaptmz anayasann tam olmadn manasna gelmektedir. Burada
anayasa mahkemesinin lke kar ya da baka siyasi mlahazalar gz
nne almadan, nne getirilen yasa maddesini salt mantk asndan
yargladn kabul ediyoruz. Matematie dnecek olursak, Gdelin teoremi,

matematiin aritmetik gibi bir blmn nasl bir aksiyom sistemi zerine
oturtursak oturtalm, aksiyom sistemimizin tutarl olmas kouluyla, tamlk
ilkesini salayacak ekilde o blm aksiyomatikletirmemiz mmkn
deildir, diyor. Baka bir ifade ile, aksiyomlarmzn dna kmadan,
aksiyomlarmz tutarl iseler, doruluunu da, yanlln da
ispatlayamayacamz bir nerme retmek her zaman mmkndr. Buradaki
temel sorun doru ile ispatlanabilir kavramlarnn edeer kavramlar
olmamasdr. Klasik mantn temel ilkelerinden biri yle der: Bir nerme ya
dorudur ya da yanl; ayn zamanda doru ve yanl, ya da baka bir ey
olamaz. Gdelden nce, verilen her nermenin, bu gn beceremesek bile,
eninde-sonunda doruluunun ya da yanllnn ispatlanaca ynnde
derin bir inan vard. Gdelin teoremi bu inanc ykt. Gdelin bu teoremi
eitli ekillerde yorumland. Bu yorumlardan biri: Hi bir makine hi bir zaman
insan aklnn yerini alamayacaktr; insan her zaman beklenmedik ve
ngrlmedik bir dnce, bir soru retebilir; makine ise (uymas gereken
aksiyomlar gerei) sadece beklenen ve ngrleni retir.
20. asrda da, 19. asrda olduu gibi, ok sayda yeni teoriler ortaya kt.
Bunlardan bir ka: Metrik uzaylar (1902), topoljik uzaylar (1914), fonksiyonel
analiz (1924), Banach cebirleri (1940), distribsyon teorisi (1950), operatrler
teorisi (1930), Felaket (Catastrophe) teorisi (1950)....Bunlarn detayna
girmem mmkn deil. Bu asrn matematiinin temel zellikleri: Hibir asrda
olmad kadar soyut olmas; kavramsal ve yapsal olmasdr. Matematikte
alan insan says ve yaplan retim hibir asrda 20. asrdaki kadar yksek
olmamtr. retimin okluu, eitlilii, kullanlan dilin konuya ze oluu,
matematiin btn hakknda bir bilgi sahip olmay imkansz klmaktadr.
Balarken sylediim bir szle, bugnk matematik hakknda bilgimiz, krn
dokunduu fil hakkndaki bilgisinden daha fazla deildir. Benim ki hi deildir.
Prof. Dr. Ali lger
Ko niversitesi