Anda di halaman 1dari 116
1. 61. 2. ella. abewa ocho. abitti nuevo. abiu 1. espinilla. 2. barro. ej. Abiu umukuna' me'chénakwa ni. La espinilla sale en la cara abukunu inspector, correjidor. achusun, achusi quedarse. ej. Cheykunake achusowin. Me quedé en la finca. 1. hecho, maduro. 2. viejo. 3. mayor. ej. nu'gwia achuna mi hermano mayor (de todos los hermanos) achwun, achwi 1. visitar, verse. 2. mirar frente a frente. adingiri con muchos huequitos. agakun, agasi acostarse boca arriba. agawen, agawi desarrollarse. agazunchwjiun, agazunchufiey enumerar, contar. ej. Ema armanaki tima agazunchéjiuya ni. Con este almanaque contamos los meses. ageytu granizo. agikwun usar, tener. ej. Ma migikwangwasi me'wenarwa ni. Te entregué esto para que Jo uses. pagina 1 agome majador de moretero hecho de piedra. agums tapén. agupugenun, agupugeri caerse (una persona o animal). agupussun, agupussi a 2. golpear. golpear la ropa al ro para lavarla. agutana cansado. agutari a 2. caro. ej. Agutari a'zuna. Es caro. amplio, inmenso (se refiere a terreno). ej. Chey agutari zuna ni. La finca es grande. agG'guru gris. ej. weja aga'guru Jana gris aguche 1. carne sin hueso. 2. pulpa. 3. legitimo. ej. nu'gwia aguche mi hermano mayor de sangre agumme 1. biche (no maduro). 2. pichén. agunchonun, agunchori 1. recordarse. 2. conocer. 3. saber. &guya comestible. agwakun, agwasi suicidarse. agwisun, agwisi raspar. adi ww semilla sin pepa, vano. ajomu seco. pagina 2 pagina 3 ago'te 1. la parte ms baja de alguna cosa, la punta. 2. e1 Gltimo hijo, vejez. agu entero. ajun, aji 1. vestirse. ej. {Du kawi &jukkwa! iVistase bien! 2. amarrar un trapo encima de una herida. 3. alistarse. ajua 1. otro, otra persona. 2. diferente. agwanka' en otra parte. akin ya no més. akingwi kawa igual, lo mismo, el mismo tamafio. ej. Tutu nekeynun akingwi kawa nekenunna ni. Tengo una mochila igual que esté en mi casa. akowna' el Gltimo. ej. gummusinu akowna' zanu el hijo menor aku cascabel. akénkuna telar. akunsi 1. sin color. ej. makke akunsi ropa que no tiene color ej. tutu akunsi Ja mochila blanca (que no tiene color) 2. sin sal. 3. sin sabor. akusa aguja. akunko 1. lo que va adentro de una cosa. 2. el corazén de una’ fruta. akunu e1 cabo de herramienta. ej. jacha zukene el cabo del hacha akusun, akusi refrescar en la sombra. akutte 1. raiz, 2. tronco. am4'kunu una hormiga de aguijones amarillos que pica. ambechun, ambechi untar (como vaporub). ambeysun cortar. amone guamo. amuko semillas de ahuyama. amu'ka 1. completo. 2. suficiente. ej. Ama'ka na'zunin. Estoy satisfecho. anasun, anasi 1. sentarse. 2. ocultarse el sol. ej. 3¥{ anasun nugin. El sol se esté ocultando. an&'nuga animal. ana'nuga zu buru animales pequefios. anchiwisun, anchiwisi desvestirse. anchufiun, anchufiey cumplir. andeku adentro. ej. Ribru tutuse andeku a'punkuyin. EI libro est& dentro de 1a mochila. anéy 1. sabroso. ej. Anéy a'zunin. Esta sabroso. ej. Aney a'za' neyka. No est4 sabroso. 2. buen olor, ej. Anéy zdnchuna. Tiene buen olor. pagina 4 anga 1. abeja que vive en e1 suelo. 2. cera negra. ankwchunna guajado. ankwyen, ankey hacer bulla. &nu'gwe espiritu, alma. apasun, apasi acostarse a medio lado. apo'pu una cosa que tiene un hueco. apriechu la.escama de arroz o de ma{z, apu'ti undido (como del pecho de una botella). ara'minsun, ara'minsi requisar. ej. Tutu’ara'minsun nenunuga. Est& requisando 1a mochila. ara'pa la medida realizada por cinco dedos. ara'twisun, ara'twisi empujar. arero rucho. arienta' en frente. ej. Arienta' jews wa'nen nugin. Est& lloviendo al otro lado. arkeme abrazo. aroma vacio. arowera molde para la panela. arukun, arusi subir. arumarari e1 botoncillo. arGiiukwa pensamiento. arufiun, aruiiey pensar. arusun, arusi alzar. arunkumusun, arunkumusi abrazarse. ej. Zuguré rinari arwinénkumu rinisin. Entre varios se abrazaron. pagina 5 asareku fieque. ayen, asay hablar. asay' neyka mudo. asewa cinco. asew&muru cinco veces. asichu placenta. asige' el dia siguiente. 1. algo que se usa para colgar. 2. gaza (de la mochila). asirisun, asirisi sobarse. asun, asi sentarse. ateku 1. del Gitimo. 2. apellido. 3. punta. atekun en la punta de una cosa. ej. Atekun tosi. Céjalo en la punta. ati 1. hembra. 2. una mujer que acaba de dar a luz. &tikun, &tisi 1. soltar, desamarrar. 2. confesar, quitar los pecados. atin hiel. atina encima de. atti grano. atf@tukunu tuétano. awanun 1. pensar de otro. 2. juzgar a otro. pagina 6 awa'reku abajo, debajo. awa'renke' debajo de. awa'rérigun mas abajo. ej. Awa'rérigun kwaya ni. Vive mas abajo. awa'rin abajo. aweje polilla. awe'ki pero. awi keywa después. awiun, awi 1. ensefiar. 2. acusar. awkwey forma de hacerlo, se puede. ej. Awkwey neyka ni. Se puede hacer. awan, awi hacer. awante' grandes (varios). awan' grande. awa te 2. menor. ej. Awa'w a'zuna ni. El es el menor. 2. menos. ej. Say ma'keywa pitu nunna iwari awe's ni. HabSa cuatro pollitos ayer; hay menos ahora. ay du jay!. éykene 1. solo. 2. aparte. eJ. iNayow 4ykunu! iCamine aparte (solo)! aykwusse' el préximo (hora, dia, mes). ayeyki que no ha cambiado ni de sitio ni de estado. pagina 7 ayu coca. ayugungu 1ibélula (el caballito del diablo). ayGgunu coca mascada. ayunkeyro un grillo grande y verde. ayunu clase de &rbol pequefio del p&ramo. azacht hoja. azi 1. écémo?. 2. equé?. azomu c&scara. azurfa caldo, sopa azurwérigun para arriba. ej. Azarwarigun kwuya ni. El vive para arriba. &zerwun para arriba, cerca. a'bechun, a'bichi afilar. a'besun, a'besi guindar, colgar. ej. Wime a'besun. Guindar Ia carne. a'beysun, a'beysi 1. cortar algo como un 4rbol. 2. tumbar. bord 1. quitar malezas. 2. germinar plantas dentro de un recipiente. 3. echar diente. ej. Kukke a'bonun nuggin. Est& echando un diente. a'bugeka clase de pajaro (medio rojo y chiquito con a'bunkuna clase de p&jaro. a'buru ofrenda, pagamento. a'bu'nun, a'bu'ri olfatear. pagina 8 cola fina). pagina 9 a'chokwa piedra plancha que se usa para pangar la ofrenda. a'chonen, a'chori 1. salir. ej. $#§ a'chonun da salida del sol 2. echar (un diente). 3. brotar. ej. Zajuna kuttu a'chénuya ni. La semilla echa raiz. a'chénuya'ba la entrada, donde sale. a'cho'sun, a'cho'si clavar algo profundo sobre la tierra (como un palo). a‘chugenun, a'chugeri tropezar, golpearse. ej. jJarin a'chugenun gwaskwa! jCuidado que lo hace tropezar! a'chukkwun, a'chusi lavar. a'chume'sun, chume'si relampaguear. a'chunchunun, a'chunchuri colgar varias veces a'chunen, 2. amarrar. ej. Bwey a'chunun nusin. Bl estaba amarrando e1 buey. 2. colgar. a'chutun, a'chutiey sacar. ej. a'chujiun ka'se' pari sacar de la tierra a'chussun, a'chussi pullar. a'chukinna escapado (por ejemplo de algin peligro). a'chukisun hacerlo salir (se usa por ejemplo cuando uno uva para hacer escapar la semilla). a'chwun, a'chwi ir a darse cuenta de por donde se puede camino o hacer posesién. a'danun, a'dari insultarle, regafiarle. ej. Eyméy undchuka' a'danowkwin. Yo le insulté por este motivo. aprieta una sacar pagina 10 a'disun, a'disi 1. chupar. 2. mamar. a'dosun, a'dosi echar como agua, ordefiar. a'gakun, a'gasi atravesar. ej. Tiranti a'gakungwa ni. Se va a poner el tirante. a'gawun, a'gawi limpiar, quitar malezas. ej. Beche winunka'gawen nuga ni. Estén limpiando su maguey. a'ga'sun, a'ga'si echar (como para afuera), sacar. a'gekwun, a'gesi 1. colocar un objeto cilfndrico/largo dentro de un objeto. 2. estar dentro (como una persona en una casa, o un pez en el mar). ej. Urakuse a'gékwuya ni. Es de la casa. 3. ree que pueden llevar algo como una mochila o el arco ris. a'gikun, gisi sacar liquido. a'guken, a'guei 1. sacar. 2. salvar, defender. ej. Mama nujia'gu'na ni. El mano me salvé o pagé por mi. 3. reemplazar. a'gun, a'gey beber. a'gusun, a'gusi rayar, trazar. a'gwaken, a'gwasi 1. leer. 2. dictar una le 3. dar a conocer algo a los demas. a'gwasun, a'gwasi parecerse a ej. Ine a'gwasi kao? Gwiomu nanun a'gwugin. éA qué se parece? Parece una culebra. a'gwisun, a'gwisi raspar. a'sinjironun, a'jingirori mecerse, columpiar. ej. Maku kuniase a'$ingironen nusin. El maco estaba columpiando en un bejuco. pagina 11 atgunun, a! juri 1. querer. 2. gustar. atgun, at jd 1. “amarrar. ej. Buey a'jun anusin. Estébamos amarrando el buey. 2. colgar. atkanun, a'kari gritar. a'kawna pava gargantona. atkawun, atkawi 1. dar. 2. regalar. a'tka'nun, a'ka'ri gotear. a'kichun, a'kichi quitarle. a'kinun, a'kiri soltarse. a'kisun, a'kisi reflejar luz, resplandecer. a'konw guarumo. a'kumey sabor. ej. Anéy a'kumey guyin. Lo come sabrosamente. a'kumun, a'kumey saborear. a'kussun, a'kussi 1. masticar. 2. hacerle sentir. ej. Chowcho a'kussi zor{n. Se fué temiendole. ej. Nugwati na'se'ri zey zi a'kussa ukwin. Cuando vino mi tia la puse feliz. 3. darle un sabor. ej. man a'kussun endulcear atkunsun, a'kunsi tocar (un instrumento) . a'kuru clase de polillo. a'kuttw cueva. a'kwisun, a'kwisi 1. sacar. 2. despulpar. a'kwusun, a'kwusi escarbar. ej. Geyna aro a'kwasun nugin. La gallina estg escarbando el arroz. a'mayen, a'may decirle a otro que cante. a'mechen, a'mechi durar, aguantar. ej. Masite a'mechungwa ni. £1 machete durarg, ej. Du chwandi, a'mecha awiza ni. Si lo cuida bien, duraré. a'mekun, a'mesi transportar. a'mia mujer, hembra. égumma jovencita (casi adulto). a'mikumun, a'mikumey doblarse (como el pie). ej. Katte na'mikumana. Se me torcié el pie. a'minswn, a'minsi menear comida. a'muchun, a'muchi 1. doler. 2. enfermarse. a'mukanun, a'mukari ayudar, servir. a‘muresun, a'muresi apartar, quitar. ej. A'ne ingunuse' pari a'meresukwin. Yo aparté 1a piedra del camino. a'musun, a'musi 1. envolver. ej. A'makumak{ nusin. Estaba envuelto. 2. moler. ej. Joseri caw a'musun nugin. José est& moliendo cana 3. exprimir. a‘nasun, a'nasi 1. echar para aca. 2. arrimar un poco. pégina 12 pagina 13 ‘nikun, a'nisi cosechar, ej. In dukay nuka'nika uyin. He produjo bastante maiz. a'no'kwan, 1. obedecer. 2. creerle a otro. 3. hacerle caso. a'nuken, a'nusi estar parado dentro. ej. Kan a'nugin. All§ hay un poste. nu piedra. nu zu buru piedra chiquita. a'nukune piedra de la candela que sostiene la olla. a'pesun, a'pesi parir (animales). pinsun, a'pinsi barrer. a'pisun, a'pisi hacerle presién a un objeto con los dedos para expulsar lo que hay adentro. a‘po‘sun, a'po'si excavar, hacer hueco. a'pugenun, a'pugeri “1. animar. 2. echar un animal. a'purasun, a'purasi lloviznar. a'pussi echar un animal. pelear. a'samu escribir. ej. Paperi a'same riwin nu'kwin. Estoy aprendiendo a escribir. a'seynun, a'seyri colarse. ej. Tutuse' pari in a'seynun nugin. Fl "25 est& saliendo de la mochila (por un huequito). a'sinkirinun, a'sinkiriri estornudar. ej. Na'sinkirinuwin. Estornudé. Pagina 14 a'sirinun, a'siriri resbalar. a'sisun, a'sisi preguntarle. pedirle. ej. A'sisowkwin. Yo le pregunté o Yo le pedi. a'sowsun, a'sowsi 1. hozar. ej. Chinu a'sowsun nusin. B1 puerco estaba hozando. 2. limpiar la roza. ej. Parasin a'sowsun nusin. Estaba limpiando con pala. 1. escribir. 2. lazar. ej. Toreti tu zaguyame' gwati Corneriase' si a'sun nuga ni. Porque el torrito estaba robando 1a leche, tig Cornelia esté amarrandolo con el 1azo. 3. servir la comida. 4. nalgas. a'surussun, a'surussi borrar. ej. Na'sure uye? éLo borraste? ej. A'sure'd! iBérralo! a'sussun, a'sussi dar un golpe. a'tenun, a'teri mojarse. a'tessun, a'tessi mojar algo. a'tikosi clase de bejuco. a'tikumun, a'tikumey olvidar. a'tiken, a'tist 1. soltar. 2. desamarrar. a'tikwunsu eco. a'timoku pefiasco. pagina 15 a'tissun, a'tissi borrar. a'towsun e] afrecho de ma{z, que queda flotando en el agua (mazamorra) . a'tunkenun, a'tunkeri 1. gotear. 2. babear. a'turussun, a'turussi 1. guitarle el cuero a un animal. 2. tomar el maguey y entresacar en partes iguales para hacer hico. a'twisun, a'twise poner un tutor, encagar, ej. Urakw wa'riza name' nukakuse' kun a'twina. Para que la casa no se cayera, mi pap& le puso tutor. atwanun, a'wari vomitar. ej. A'wanun nusin. El estaba vomitando. a'wasun, a'wasi perseguir. ej. Pert 6tiki a'wasuya ni. perro bueno para cazar guartinaja a'watnun, a'wusi 1. caer dentro de algo. 2. salirse de. ej. Tutuse' pari a'wa'nun nugin. Est& saliéndose de la nochila. a'wa'rin abajito, debajo de. a'wechun, a'wechi arrancar. a'wesun, a'wesi 1. dar, entregar. ej. Jwan paperi a'wesun nu'kwin. Estoy déndole la carta a Juan. 2. apuntar (como una escopeta). 3. darle la mano. ‘winsun, a'winsi mecerse (como en la hamaca). ‘wisun, a'wisi 1. aventar. 2. disparar. 3. hacer sonar. pagina 16 a'witesun, a'witesi sacar algo que est4 adentro hacia afuera. a'werussun, a'wurussi sacar, desenfundar. ej. Maria, jJuan supatu mene’ a'wure a! Maria, jquStele los zapatos a Juan pronto! atyukumun, a'yukumey 1. pullarse. ej. Akusa a'yukuma una. Se pullé (el dedo) con una aguja. 2. meterse. ej. Urakw nugay ana'yukumey unzwey nungwa ni. Me voy metiéndome de casa a casa cuando Ilueve. ‘yuri bajar. eJ. gPastilla me'yunao? Na'yunawin. é?ragaste la pastilla? Si, la tragué. ej. Aseywa mire a'yunana. Bajé e] precio 5 mil pesos. ej. Wichame a'yunu no. éNo le quita la enfermedad?f ej. Urakw a'yunun nugin. La casa est bajéndose. a'yunun, a'yunuyen escampar. atyusun, a'yusi 1. remendar. 2. recomponer. a'yurenun, a'yureri resbalar. ej. Atyareri wa'ri a'muchana. Al resbalar y caerse, 61 se hizo daiio. ‘a'zanun, a'zari 1. pensar. 2. sufrir. 3. sentir. ej. jMari me'zano? Mari na'zunin éTienes hambre? Tengo hambre a'zariken, a'zarisi 1. resembrar. 2. sembrar en el medio de otras matas. ej. In a'zarsxukwa, Maiz para resenbrar a'zasanun, a'zasari pagarle. a'zisun, a'zisi estirarse. pagina 17 a'zoyun, a'zori destefirse. ej. Mukke chwe' a'zoya. Sale todo el sucio de la ropa. a'zunchwiiun, a'zunchufiey contar, enumerar. pagina 18 basun, basi repartir. ej. Jord&n zame basun nuga ni. Est repartiendo comida en Jordén. be neki en cualquier parte, dondequiera. ej. Be neki wa zoya ni. El se va en cualquier parte. beche maguey. bechu chwirinky una clase de maguey sin espinas. bechun, bechi pintar. ej. Bechun nunu'kwe? é8st& ud. pintando? bechGnkuna tallo central de maguey donde brotan las semillas bechusia fibras de maguey. beki beki en cualquier parte. ej. jBeki beki zey' nari sinkw naka awkwa ni! iNo vaya a ninguna parte, venga en la tarde! beki ne zanunki adonde sea. bekw idénde? , ide dénde?. bema ¢cuél?. bemaki algunos. ej. Bemaki ikw winde'rigunchuna. Algunas personas se pusferon de acuerdo. bemakisé'kuche cualquiera. besa planta medicinal de] péramo. besamano saludo, un recado de saludo mandado con otra persona. bicha 1. corazén. 2. boca del estémago. biche zanu el dolor del corazén. bichun higuera. pégina 19 biene ipanun heredar. ej. Nukake zey biene ipana unarwa ni. Yo recib§ 1a herencia de mi papa. bikunas planta de la nevada. bindi gcuénto?. binw el p&jaro carpintero. binzari {cuando?. birin antigtedad. birin a'zanun estar aburrido. ej. jBirin me'zano? é8stés aburrido? birin zane antiguo, de la antigiiedad. bisa'sw clase de bejuco. bise'si colmena amarilla. bisigungwe chupaflor. ‘biukunw rodilla. béchuru espuma. boju palo grueso que se usa para dar golpe. bonun, bori germinar. bosaginji insecto de 1a chunga. bosi medio blanco. ej. sa bosi canoso botenun, boteri hervir. bozerfa agua de escorrentias. bo'bé embotado. ej. Rapi bo'bé kawin. EI lapiz est& embotado. bo'o hamaca. P4gina 20 buchi mejilla. bugeku péjaro aguero. bGgird una clase de hormiga que no pica. bugiriko'kuru hormiga redonda. baigumma hija. bukuriko'ku clase de p4jaro. bun avispa. bunachy civilizado, no indigena. bunachun castellano. Bungeka una montafia de la Sierra. bénisinu tendén. bun{'bumy la bulla del rio. bunkwe lechuza, buho. bunna preparado, hecho. ej. Urékeri iwa bunna ni. La casa se hizo ahora. bunne suila, bejuco. bunnukune arbolito de la nevada. buns 1. blanco. 2. transparente. 3. limpio. bunsi chanun, chari amanecer. bunsen, bunsi hilar. béntiki avispa meranera. béntikene brisa, viento. bunziti avispa roja banzuga ceniza. pagina 21 burenun, bureri dar vueltas a algo ligero (por ejemplo la carumba). burg neyka chiquito. buruburu cart{lago. buti hermana menor (lo que dice el hombre). buture cernicaro. bukunna centro, medio. pagina 22 chama inclinacién de la tierra. ej. eyma chama esa falda charu flauta. chayun, chay tirar (como una escopeta). chat clase de 4rbol. cha'go guasalé, cha'go chummi tucén con el pecho amarillo. cha'go tungénguru tuc&n con el pecho blanco. chegekwanu méchila que usa el hombre. chey 1. finca. 2. rosa. chey abunka finca vieja que produce poco. cheyba' mitad. cheychi padre (lo que dice la mujer). cheychime primo (lo que dice 1a mujer). -cheynun junto a, al lado. ej. eyma acheynun al lado de é1 ej. nucheynen ami lado cheyrwa hombre. chichirosi pollito. chikima remolino de agua, vértice. chikimerwa cielo azul. chikiro'nu culebra verde (no venenosa). chikiruru verde/azul. pagina 23 chimimf dar vueltas. chinchin gordo, grueso. chinu cerdo. chinu yukana arbusto con frutas chiquitas y rojas. chifiwa seis. chifiwamuru seis veces. chiwako'ku cabra. choj muy fuerte (se usa con brisa, lluvia, olores, etcetera). ej. Béntikwnu choj zuni. EI viento esta fuerte. chokusia clase de bejuco. chokutiko insecto que come las hojas de los frijoles y ahuyama.. chokwa totuma. chokwukia totuma pequefia, chonun, chori entrar. ej. jChono u! jEntre! chow peligroso. ej. Seya' chow a'zename nay' narwa ni. Es peligroso por la noche; por eso no salgo. chowchu miedo. ej. Gummusinu chowchu kwna'na. El nifio tuvo miedo. cho' parado, parar. ej. iKun cho! ut iPare el palo! cho'cho parado varios. cho'chone planta parecida al bambg pero mas delgadito. cho'kuna carrizo. cho'si hacer dibujo en una mochil; pagina 24 cho'sisun, cho isi pararse un ratico. cho'sun, cho'si 1.’ poner. ej. Nugummusinu arekwera cho'sun nungwa ni. Yo pondré a mi hijo en la escuela. 2. parar. 3. vestirse. ej. Mukkw wnkucho'sun nuga ni. El se esté vistiendo. chuka nieto, nieta. chukkuta'kw al otro lado (de un rfo, quebrada, montafia, etc.). chukkwi 1. ratén. 2. ladrén. chukkwatun por el otro lado. chukwinkana hierba. chukwuta'rigun (aquel) lado. chuma laso. chume' 1. ojeada. 2. rel&mpago. chume' chume' nikun, nisi 1. pestafiar. 2. relampague: chun mosquito. chun chummi mosquito amarillo. chundio clase de cucarrén. chunko curvado, torcido. ej. Kan chunké kawa ni. El palo es torcido. chunwa clase de arbusto. churo' sombra. chussun, chussi atezar. pagina 25 chusun, chusi dejar. chuka' 4nimo, aliento. chukka 1. despierto. 2. vivo. ej. Zizi chukka' a'zuni. El niiio esté despierto/vivo. chukkéy 1. crudo. 2. verde. chekka' por causa de. ej. Jami chukka' agwasin. Lo mataron por deuda. chemmi amarillo. chémmisi toche. chuncha' nikun, nisi tambalearse. chunkifiwa hierba que tiene el fruto como plomo. chunnu clase de bejuco. chennén 1. serio. ej. Chunnén a'zuna. El es serio 2. rabioso. 1. sufrimiento. ej. Chuwi na'zunin. Estoy sufriendo 2. tristeza. 3. compasién. chuwi riwanun, riwari entristecerse. chwe'e mugre. chwinzi p4jaro negro y amarillo. chwirinkw maguey sin espinas. chwizuiia'sun, chwizufia'si demostrar, cumplir. chwun, chwi 1. ver, mirar. ej. Michuwin. Te vi 2. cuidar. ej. A niwigummesin chweya ni. Ella cuida a nuestro hijo pagina 26 pagina 27 danun, dari 1. ladrar. 2. regafiar. dej dolor. ej. Zapatu dej nakusuyin. ~ £1 zapato me esté causando dolor. caliente. ej. 3wi dej a'zuna. El sol esta muy caliente. dey agrio. deyro'si clase de mata. deyru flaco. di angosto. ej. Tutu asinkwne di a'zuna ni. La gaza de la mochila es angosta. dikin 1. la mitad. 2. igual (como igual altura o fuerza). ej. Buru mowga nen zey mura sin dikin jumy a'nikwaya ni. Mis dos burros tienen fuerza igual a la mula dindin codo. @ingir{ polillado, agujereado. ej. Kun zise' gana dingir{ kawin. El palo que los gusanos se comieron est& agujereado. dinkumen 1. adormecer. ej. Kuttw nun dinkuma awaki nuggin. Se me adormecis el pie. 2. entumecido. difia' arbusto que da fruto rojo. dioj teso, que no se puede doblar o manejar facilmente. dire'ré abierto. ej. Geyna kwi' dire're kawi nuya. La gallina camina con las alas abiertas. pagina 28 diudiu doblado varias veces (da la idea de dafiado y feo). diwén 1, distinto. 2. mejor. ej. gDiwén me'zano? Diwan na'zunin. ébsta Ud. mejor? Estoy mejor. diwun 4suya 1. hablar otra lengua. 2. hablar distinto. dosun, dosi derramar. downana derretido. downen, dowri derretirse. ej. Nuggu déwnuya. La sal se derrite ej. Anga jwise' déwnuya. La cera de abejas se derrite en el sol drinun, driri volar permaneciendo en el aire, como un chupaflor. drunun, druri volar. du 1. bueno. 2. bien. 3. bonito. 4. {Qué tal? (saludo). du awun, awi 1. guardar. 2. componer, arreglar. ej. Iku re'masi nari ingwune du awuyin. Mucha gente arreglé el camino. du a'kussun, du a'kussi curar. du a'zanikun, a'zanisi sentirse mejor. du kinkiri est& bueno. du kukussun, kukussi arreglar, componer. ej. ingwanu du kukussi arreglando el camino du kunikun, kunisi estar adicto. ej. Juan weyru zun' du keni'na ni. Juan fue adicto solo al ron Pagina 29 du na’ neyka malo (se refiere a personas o animales). du niku' nari hacer lo malo, pecar. du re'kusun, re'kusi 1. acostumbrarse. 2. sanarse en el cuerpo o el alma. duj muy bien, excelente. ej. Duj chu' nari. Wo lo cuidg con el maximo cuidado. dukkun coger rapido. ej. Paperi yun nu'narwari dukkun nuttokumayin. Estuve leyendo y me agarraron (0 me tocaron) con rapidez. dum{ a'zari hormiga cazadora. @Grigun a la derecha. dussun, dussi secar ej. Muka jwise’ panun nuga dussun gwasi. Ella est4 poniendo la ropa en el sol para que se seque du'nun, du'ri 1. secarse por si mismo. 2. adelgazarse. dumanun, dumari moverse. dun rajarse. dunda demasiado, algo que sobresale. ej. A'na dunduse iwa'rin. Se cayé encima de una piedra sobresalida. dunguré spero. ej. Denguraé a'zuna. Es 4spero. duruma bejuco que da fruta de pelota con espinas. ej. Durama koti ko' inuga. Esa planta tiene muchas espinas duru'sa clase de planta. E eke aqui. ej. éJuan eymekw no? Eke ni. éJuan esté alla? (Si) é1 esté aqui. ej. {Juan eymeyku nare? Eku narin. Juan estaba a114? (Si) 61 estaba aqui. ema 1. 61, ella. 2. éste. emay por aqui. ej. jEmay nakéw! iVenga por aqui! ema'ba aqui. emi agui. emunke' por aqui, este lado. eri si, claro. ey i. asi. 2. si. eygwi otra vez. eyki 1. todavia. 2. mas. eyki twigwi madrugada (todavia oscuro). ej. Eyki twigwi zorikwin. Me fuf en la madrudaga. eyku all4 (lejos). eyma 1. ese, ése. 2. aquel. eymay para alla. ej. jEymay mowga nari winzoyow! iVayan los dos para alla! eymey asi. pagina 30 eymeku alla. eymi 1. ahi, 2. eso. ej. jEymi gukéw! iCoja eso! eymi kingwi alli mismo. eymi pari desde aqui. eymunka' 2114, pagina 31 pagina 32 ga materia fecal. ga bussun, bussi defecar. gagaru zorro. gagrome marafion. gajome materia fecal con moco. gakwn, gasi poner (en forma horizontal). gakut{tiko clase de p&jaro. gamako disefio que tiene la forma de una rana, que también se coloca en el gorro arhuaco. ganioti Gvula. gari largo. garia diarrea. gar6 largo con curvas. ej. So' a'su garé a'ni kwuya. El calabazo tiene la base alargada y con curvas gasiro intestinos. gatinko'ku cola de ave. gatutitiko clase de insecto que come toda clase de materia fecal. gawame aprender a hacer. gawiwiruma mosca verde y brillante. gawen, gawi hacer. gayne guayabo. Gaysinw jovencita. gayuru clase de p&jaro (verde con pecho rojo—-parecido a guacamayo) . gaziti disenteria. pagina 33 ga’kunama 1. palabra. 2. idioma. ga'kunamy re'zagisun, re'zagisi traducir (traspasar palabras). ej. Sige’ Juan ga'kuname re'zagisungwa ni. Majjana Juan va a traducir ga'mi suegra. ga'nw cuello. ga'ne ko'sa nuca. ga'nw kutte la base del cuello. ga'sun, ga'si mandar, ordenar. ga'ungawun, ga'wngawi confesar. ga'yeyka mensajero. ga'yun, gi { avisar, llevar un mensaje. ge afilado. gékwuya acostado. gems clase de mata. (Con dos palos secos de esta mata se puede producir el fuego). gey fuego, candela, luz. gey bunburi clase de arbusto del péramo. gey ekupunun, ekupuri prender la candela. gey kuwesun, kuwesi alumbrar. geyraka 4rbol cuyo savia pica. geyro'ta culebra parecido al coral. geys téburu hojas quemadas que se elevan por medio del humo. géyskunu tizén. gichiki 1. mezquino. 2. egoista. gichwko carbén vegetal. gime clase de estrella. gina'swn, gina'si asar, echar al fuego. giro cosquilla. gi'gi la serie de anillos sueltos y cérneos en la cola de culebra de cascabel. gogu clase de hormiga. gosiri espinazo. gosun, gosi llevar, cargar. gowrawa bejuco (céngoro) . gowru gowru nikun, nisi 1. gatear. ej. Marfa gowru gowru nigin. Maria esté gateando 2. agacharse. gowte 1. alergia que se ve en todo el cuerpo. 2. salpullido (como la viruela). gugin completo. ej. Guggin aruii' neyka. £1 no piensa bien (completo). gugin kawa mediano. gukun, gusi coger. guma'swn, guma'si acercar. gumy tapa. gum a'sun, a'si tapar. gumychana borracho. gumuchun, gumuchi emborracharse. ej. Nagumuchana. Me emborraché gun agotado, adolorido. pagina 34 la pagina 35 guname 1. ayudante, obrero. 2. miembros de una comunidad. gungakun muslo. gungune cordoncillo (clase de planta). gunna' tosun, tosi darle la mano. gunn mano y antebrazo. gunne a'wesun, a'wesi darle la mano. gunne re'chussun, re'chussi darse choque con la mano uno mismo o con otra persona (de juego). gunnw re'wesun, re'wesi darse la mano. gunne umpussun, umpussi 1. sacudir fuerte (por ejemplo cuando uno se quema). 2. darse golpe (como para matar un zancudo). gunsun esquina, rincgn, gunékemu con los brazos cruzados. gunungasi queja, demanda. gunzaname 1. estropeado. 2. cansado. gutanun, gutari cansarse. ej. Nagutany win Me cansé gu' mata pequefia y azul de la nevada. guchu 1. carne (animal o vegetal). 2. cuerpo. gugga'tosun, gugga'tosi contestar, responder. guggu re'tosun, re'tosi conversar de un tema entre dos o més personas. gummeykumey chistoso. pagina 36 gummeykunkumun, gummeykunkumey dar chiste espontaneamente. gummeysun, gummeysi bromear, chanzear con otro. gummusine nifio, nifia. gun, gey comer. gunsin izquierdo. guiiun, gufiey rumiar. gero'nu clase de 4rbol. gurunna quebrado, roto. q ej. So gurunna kawin. El calabazo est& quebrado. gerussun, gurussi 1. romper, quebrar. 2. migajar. gute pegajoso. gwageranu avispa grande y negra. gwagurome clase de 4rbol. gwakun, gwasi 1. decir. 2. matar. gwame 1. favor. ej. gwamu nukure'si me hace el favor 2. no tanto. ej. Donachui ingumén kw zuna unke' gwame ke zunin. Hace més frio en Donachui y menos frio aqui 3. mejorcito. ej. Iwa ingu gwamé na'zunin. Me siento mejorcito hoy. gwama awiun, aw§ aconsejar. gwamu a'sisun, a'sisi pedir un favor. gwama unkure'sun, unkre'si hacerse favores. ej. Gwama unkere'sun winnnugin. Se estén haciendo unos favores. pagina 37 gwat 1. tia. 2. término de respeto para una mujer de edad. ej. nugwati mi tia gwa'sun, gwa'si forzar, obligar. ej. Jwanse' chey chusun gwa'sun nuga. Juan lo forz6 a dejar su finca gwerugweru via de respiracién. gwia hermano mayor (lo que dice el hombre). gwiajina leén. gwiajina ze ku'kwa insecto que tiene alas transparentes. gwinsa'chama la falda de una montafia. gwinw pica que se usa en el telar. gwinuma clase de p&jaro. gwioma culebra (nombre general). Qwirkunu e1 p4ramo, la nevada. gwirma disefio de diferentes colores intercalados. gwirwa maiz indigena de color amarillo y verde. gwa amargo, réncio. ej. Wime wieju gwa zinchuni. La carne vieja huele rancia 3. dolorido. ej. Ga'na gwa na'zuni. Mi garganta est un poquito dolorida gwanti todos. ej. Jordan zanu gwunti unni'kumana. Se reunieron todos los de Jordan. pagina 38 x fachonun, iachori subir (varias personas). iagukun, iagusi quitarle algo a otro. 1. quitado. 2. copia. ej. Iwa in'gwise' jagu'na zu'n nukununna ni. Ahora tengo la copia de otro. ari gpor qué?, jarusun, jarusi alzarle (entre dos o ms personas). jasun, fast 1. sentarse encima de algo. 2. producir mucho (se refiere a los tubérculos). ej. Irokwa dukkawi iasun nugin. La yuca est4 produciendo bastante 3. montarse. ej. buruse iasun nmontarse en el burro jasayen, iasay 1. purificar (oficio del mamu). 2. bendecir. ibeysun, ibeysi mochar. ibonun, ibori 1. echar hojas. ej. Kan azache ibunna El afbol eché hojas 2. hacerle. ej. Juan Jairo mukke ibunna. Le hicieron un vestido a Juan Jairo. ichama un lado. ej. ichama' ichama Jos dos lados ichanun; ichari pisar algo. ichonun, ichori 1. subir. 2. montar. pagina 39 ichufiun, ichufiey 1. subir (una cosa). ej. Ka' undin pari je ichufiun gwasi a'po'sana. El hizo un hueco para que subiera e] agua de la tierra. 2. guardar arriba. ej. iKafé wareke ichuiiéw! jSuba el café arriba! ichukkwen, ichusi lavar (se usa con verduras o manos). ej. Suga zame ichukkwa 4. Hermanito, lava el bastimento ichussun, ichussi 1. punzar. 2. machucar. 3. pilar (como maiz). ichw frijol. idisun sorber, chupar. idosen, idosi 1. echar un liquido sobre algo, regar. ej. $e idou! jEchele agua! idussun, idussi secar algo (por ejemplo café, cacao). ie' kingwi inmediatamente. igakumun, igakumey asustar. ej. Chowchow nukunasi nengakumana. Por tener miedo me asusté. igaken, igasi 1. poner una cosa de forma cilindrica sobre otra. ej. kun urékuse' igakungwa Ja vara que se va a poner en la casa 2. poner una sequia. igasun, igasi asustar a otro. iga'sun, iga'si mandar con otro, mandarle. igekwun, igesi estar encima de otra cosa, o algo que se destina para atravesar. igukun, igusi quitarle. igunamusun, igunamusi ayudarlo. igwakun, igwasi apagar. ej. Wera igwakungwa ni. £1 apagaré Ja vela. igwisun, igwisi 1. raspar. 2. rasgufiar. ijun, i$ empatar. ej. Si igen nugin. Est& empatando una cabuya igwia' un dia. ikawa nueve. ikeykumana cepillado. ej. Banca ikeykumana masite sin. Se cepillé el banco con una machete ikichun, ikichi esconderse de otro, huir de otro. ikinkumun, ikinkumey alcanzarlo. dkote una cuarta (medida de distancia). ikunun, ikuri medio sancochar. ike 1. gente. 2. persona indigena. ikutia' ellos. iken 1. lengua arhuaca. 2. lengua materna indigena. ikunusi diablo. ikunu solo. ej. Hugo ikene na'na. Hugo vino solo. ikwisun, ikwisi 1. desgranar. 2. quitar la tierra de encima de algo (como a la pagina 40 yuea). pagina 41 ikwun, ikwey defenderlo. ej. Apawse’ perw unkikwana. El duefio defendié su perro. ikwunsun, ikwunsi quitarle la corteza a un 4rbol, estillar lefia. ej. Nowra zome ikwansen nu'na. El estaba quitando la corteza del nowra impusi harina o polvo del poporo. imukunw comida que se lleva en viaje. imasun, imusi enrollar. in maiz. in sunu harina de maiz tostado. in zukune el tronco del maiz. inawkwa jQue lastima! , {Qué se puede hacer!. inawkwasiri ¢Para qué? inawan, inawi hacer algo. inayun, inay crecer. ej. Zizi du kawi inayun nugin. El niffo esté creciendo bien. ina' {Cémo? (Lo que uno dice para pedir que otra persona repita lo que ha dicho). inchuru mazorca (maiz fresca). ineysun, ineyei oriar. Ajwazey gummusine azeysin dikin a'chwi ineysun nuga ni. £1 est& criando al nifio del otro considerandolo igual que a su propio hijo 1. pequefio. ej. Paka ingiti kawa. La vaca es pequeiia. 2. un poco. 3. despacio. 1. mas. 2. bastante. ingumungwi demasiado. ej. Ingumungwi ikw na'na. Vino demasiada gente ingé poco. ingé chum4 pedacito de terreno (uno o dos tareas). pagina 42 ej. (Ka'gummy ey mikizano? Ingé chumari ey nukizuni. éfiene Ud. tierra/terreno? Tengo un pedazo de terreno. ingG kawa chiquito, bajito. ingwunu camino. {ngwanun en el camino. inkanw cafia boba. inoju an{is. ino'kwun, ino'si oir/escuchar algo. insia una clase de bejuco con flor morada. ine gqué? , gquién?. inw nenanenki lo que sea. fnuki algo. in'gweti uno por uno. in'gwi 1, uno (e] némero). 2. otro. ipanun, ipari recibir. ej. Juanse' gwi iparin. Juan recibié la plata ipasun, ipasi cubrir, empajar, poner algo que tiene plana. ej. Mesase' ipunna. El lo puso en la mesa ej. Urake ucha ipenna. casa entechada con paja ej. Swi ipenna zunin. Est nublado. (E1 sol esta una forma cubierto de nubes.) pagina 43 iptiiasun, ipuiiasi entregarle. ipussun, ipussi golpear, pegar con la mano o con algo aplanado, ej. 1 machete. rokwa yuca. irokwa zaria sopa de yuca. isa'su ortiga. isirisun, isirisi sobar. isowsun, isowsi 2. limpiar (con una pala). 2. poporear. isu hormiga. isubjn oso hormiguero. isun, isi 1. tejer (como mochilas). 2. poner algo arriba. isurusun, isuresi borrar, limpiar. isw4 kawin hinchazén colorado y doloroso. ita'sun, ita'si cambiar, iterfa paja debajo de la silla de carga, esterilla. itikkun, {tisi desenredar. itissun, itissi acabarle. ituiiun, itwfiey perder la cosecha o lo que uno ha sembrado. ej. In neki a'niku' neyka yow ituiianame. No se coseché maiz porque se le perdié. iturusun, iturusi 1. romper un pedacito. 2. quitar la c&scara, pelar. itusana agriera. iwa ahora. iwa jwia hoy. pagina 44 iwa seya' esta noche. iwakun, iwasi medir. iwa'ken, iwa'si esperar. iwichun, iwichS apagarse. ej. Rampara iwichen nugin. La lémpara esté apagandose iwinsa grano, nacido. iwinen, iwird hinchar. iwissun, iwissi acabar, terminarse. ej. Gatkunama iwissun zoriwa ni. Voy a acabar de hablar dyukumen, iyukumey atollar. dyusun, iyusi clavar, introducir. iywrenun, iywreri resbalar. iywnsun, iyensi pelar. izanosez, izanosi oler, olfatear. izatakun, izatasi requisar, investigar (a una persona). izatikumen, iz&tikumey 1. perder. 2. perderse. ej. Iz&tikuma aw miwingwa ni. Uds. van a perderse izoyun, izori rezumarse, escapar (se usa con olores). izuburu basura. izun, izi poporear. i'ba junto (se usa con personas o animales). itba'r4 por una parte. ej. I'ba'ri zeyzi na'zunin, i'ba'ri o' na'zunin. Por una parte estoy contento, por otra parte estoy cabrero itmune una vez. pagina 45 i'ménuri a veces. itmune'ga un trago. i'ma a'yenna barranco. jarin jcuidad jike ollin. Jome moco. joro'joro guineo secado y cocinado. juzane gripa. pagina 46 agua. ga'nu clase de 4rbol. kuchunana vejiga. kunta agua tibia. kuntanu clase de sapo. $e eS ee meyna hondonal, rio. mingoro clase de insecto. & ° ge unture clase de p4jaro. je ‘iiwa'nuyin caida de agua. ge zinki clase de chucho. je zugumme arroyito. dejanusine eséfago. genawa nutria. geswi rio. gewe lluvia. jews pure wa'nun llovizna. gewan invierno. ej. Jewan muchéy zunin. El invierno esta acerdéndose. gezaku sanguijuela. gin hormiga que vuela. #in gwiome clase de culebra. gin sakwaru clase de hormiga que pica. pagina 47 sina plural de los sustantivos (se utiliza solo con personas o animales). pagina 48 #inichunun, $inichuri flotar. Hinijun, -ginijey hacer flotar. dinjiruma clase de insecto. dingo ginjo oscilacién. dingo jinjo nikwn, nisi columpiarse.

Anda mungkin juga menyukai