11.

Bask

Prof. Dr. Ali BALCI

SOSYAL BLMLERDE ARATIRMA
YNTEM, TEKNK VE LKELER
ISBN 978-975-6802-40-3
Kitap ieriinin tm sorumluluu yazarna aittir.
2015, Pegem Akademi
Bu kitabn basm, yayn ve sat haklar
Pegem Akademi Yay. Et. Dan. Hizm. Tic. Ltd. tiye aittir.
Anlan kuruluun izni alnmadan kitabn tm ya da blmleri,
kapak tasarm, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayt
ya da baka yntemlerle oaltlamaz, baslamaz, datlamaz.
Bu kitap T.C. Kltr Bakanl bandrol ile satlmaktadr.
Okuyucularmzn bandrol olmayan kitaplar hakknda
yaynevimize bilgi vermesini ve bandrolsz yaynlar
satn almamasn diliyoruz.
1. Bask: Ocak 1995, Ankara
11. Bask: ubat 2015, Ankara
Yayn-Proje Ynetmeni: Ayegl Erolu
Dizgi-Grafik Tasarm: Glnur calan
Kapak Tasarm: Grsel Avc
Bask: Yorum Basm Yayn ve Matbaaclk Ltd. ti
vedik Organize Sanayi Blgesi Matbaaclar Sitesi
35.Cadde No: 36 - 38 06370
(0312-395 21 12)
Yaync Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 13651
letiim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kzlay / ANKARA
Yaynevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yaynevi Belge: 0312 435 44 60
Datm: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Datm Belge: 0312 431 37 38
Hazrlk Kurslar: 0312 419 05 60
nternet: www.pegem.net
E-ileti: pegem@pegem.net

Prof. Dr. Ali BALCI

Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Eitim Ynetimi ve Planlamas
Blmnden 1976da Lisans derecesi ald ve bu blme 1979da asistan oldu. Ayn
blmn Eitim Ynetimi ve Teftii Anabilim dalndan 1981de Yksek Lisans;
1986da da Doktora Derecesi ald. 1984-1985 yllar arasnda Fulbright Doktora
Burslusu olarak ABDde Michigan State niversitesinde Eitim Ynetimi Doktora
programn srdrd. 1987de Eitim Ynetimi ve Planlamas Blm Eitim statistii ve Aratrma Anabilim Dal Yardmc Doentliine ve Anabilim Dal Bakanlna atand. Bu grevini, 1994 yl sonuna kadar srdrd. 1988de Eitim
Ynetimi ve Teftii Anabilim Dalnda Doent unvann ald. 1994te Eitim Ynetimi ve Teftii Anabilim Dal profesrlne atand.
dnem Faklte Ynetim Kurulu yelii, dnem Faklte Kurulu yelii,
1994-1997 yllar arasnda Dekan Yardmcl ve yl MEB Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl danmanl, Eitim Bilimleri Fakltesi Eitim, Aratrma ve Uygulama Merkezi (EAUM) Mdrl grevinde bulundu. Halen Eitim Ynetimi ve Politikas Blm bakanl grevini srdrmektedir.
1985-1986 retim ylndan beri Eitim Ynetimi ve Eitim statistii ve Aratrma
alanlarnda her dzeyde ders verdi. Halen Eitim Ynetimi alannda her dzeyde ders
vermeye devam etmektedir. Balca kitaplar unlardr:

Etkili Okul ve Okul Gelitirme (yedinci bask tamamlanmak zere)

rgtsel Sosyalleme (ikinci bask)

rgtsel Gelime (drdnc bask)

retim Elemannn Stresi

Eitim Ynetimi (Prof. Dr. nayet Aydn ile birlikte MEB iin yazld.
kinci bask.)

Aklamal Eitim Ynetimi Terimleri Szl (ikinci bask)

rgt Mecazlar (Editr)

Karlatrmal Eitim Sistemleri nc bask- Editr).

Eitim Ynetimi ve Teftii lisansst programlarnda 36 yksek lisans tezi ve 40

doktora tezi ynetmitir.
ou Eitim Yntemi alannda olmak zere 30u akn yaymlanm makalesi
bulunmaktadr. Son zamanlarda ilgi duyduu alma alanlar arasnda rgt mecazlar, liderlik, okul gelitirme, rgtsel gelime, stratejik planlama ve ynetimi, TKY,
renen rgt, rgtsel sosyalleme konular yer almaktadr.

indekiler

iii

Kzm Ayen ve Eim Ayeye..

iv

Sosyal Bilimlerde Aratrma

N SZ

Sorun zmede bilimsel aratrmann yol gstericiliine inanmak ada insann

temel zelliklerinden biridir. Sorun zmede bu yolun kullanlmas her zaman
mmkn ve ekonomik olmasa da son analizde ilevseldir. Bu yaklamda herkese grelilik ve herkese ak belli prosedrleri izleyerek bilgi retme asldr. Dolaysyla
tekrarlanabilirlik, yeniden retilebilirlik bilimsel aratrmann nemli nitelikleri arasndadr. Bilimsel aratrma yntem ve teknikleri, ksaca aratrma yntem bilimi
belki de en iyi yaparak, yaayarak renilir. Ancak gerekli kuramsal ereveyi bilmeden de uygulamada aratrma olayn renmek zor, en azndan pahal olsa gerektir.
Bu dncelerle bu kitapta deyim yerindeyse iin kuramsal yn rneklerle gsterilmeye, anlatlmaya allmtr.
Yazar 1986dan bu yana her dzeyde aratrma dersleri okutmu, pek ok lisans
st renci ve meslektana resmi ve gayri resmi yardmc olmu, bir dizi aratrma
yapm ve yaptrm biri olarak bu konudaki bilgilerini tecrbeleriyle birletirme
imkn bulmutur. Kitapta sosyal disiplinler farkl da olsa ortak veri toplama ve analizi teknik ve yaklamlar verilmitir. Bir noktada bilimsellik de bu ortaklama deil
midir?
Kitap sekiz blmden olumaktadr. Birinci blmde Aratrmann Kuramsal
Temelleri bal altnda aratrma ve ilgili kavramlar incelenmitir; ikinci blm
aratrmann planlanmas ve aratrma nerisinin hazrlanmasn konu edinmitir.
nc blmde rnekleme kuram ilenmitir. Drdnc blmde ayrntl bir ekilde lme ve lekleme konusu ele alnmtr. Beinci blmde balca veri toplama teknikleri, altnc blmde verilerin analizi, yedinci blmde Aratrma Etii ve
son olarak da sekizinci blmde bilimsel raporlarn hazrlanmas rneklerle anlatlmaya allmtr.
Kitabn bu hale gelmesinde her dzeydeki meslektalarmn, zellikle de rencilerimin katks byk olmutur; bundan sonra da olacaktr, kendilerine teekkr
ederim. Ayrca kitabn byk bir titizlikle dizgisini yaparak baskya hazrlayan ve basmn yapan 72 TDFO ilgililerine de ok teekkr etmek isterim.
Her yaynmda vurguladm gibi kitabn rencilerime ve meslektalarma faydal olaca umut ve beklentisi en nemli gd kaynam olmutur ve olacaktr.

Ankara 1995

Ali BALCI

indekiler

DOKUZUNCU BASKI N N SZ
Dokuzuncu baskda kitabn zellikle de birinci blm, nicel ve nitel aratrmalar kapsar ekilde yeniden kurgulanmtr. Buna neden de; yazarn teden beri savunduu; nicel ve nitel aratrma snflandrmasnn yapay olduu, bilimsel aratrmann her ikisini de kapsar olarak alglanmas gerektii, bunlardan biri varsa
dierinin olamayaca dncesinin doru olmad, bunlardan hangisinin kullanlmas-uygulanmas gerektiini uygunluun tayin ettii, bu dorultuda aratrlan
sosyal gerein hangisinin seilmesi gerektiini belirledii grleridir. Bu baskda
ayrca veri toplama tekniklerine sylem analizi de ilave edilmitir.
Ankara, 2011

Ali BALCI

SEKZNC BASKI N N SZ
Sekizinci bask iin kitap, yeniden gzden geirilmi ve beinci blm olan veri
toplama tekniklerine, odak grup grmesi ile temel yaplandrma kuram konular eklenmitir. Kitabn gzden geirilmesinde deiik blmleri okuyarak katkda bulunan Yard. Do. Dr. akir nkr ile aratrma grevlilerimiz; idem Apaydn, Uur Akn, Nihan Demirkasimolu, etin Erdoan ve Saadet Kuruya teekkr
ederim. Pegem Akademi Yaynclk takmna da baskda gsterdikleri titizlik iin teekkr ederim.
Ankara, 2010

Ali BALCI

DRDNC BASKI N N SZ
Drdnc bask iin kitap yeniden batan sona gzden geirilmi ve Pegem Akademi Yaynclk yaynlar arasnda kmasna karar verilmitir.
Kitabn bu basma hazrlanmasnda, onu batan sona okuyarak katkda bulunan
Ar. Gr. may okluka teekkr ederim. Baskda gsterdikleri titizlik iin de Pegem Akademi Yaynclk takmna teekkr etmek isterim.
Ankara, 2004

vi

Sosyal Bilimlerde Aratrma

Ali BALCI

NC BASKI N N SZ
Kitabn ikinci basks da ksa srede tkenmitir.
nc bask iin kitap yeniden gzden geirilmi ve Pegem Akademi Yaynclk
yaynlar arasnda kmasna karar verilmitir.
Kitabn nc basma hazrlanmasnda deiik blmleri okuyarak katkda bulunan Ar. Gr. Dr. akir nkra, Ar. Gr. Kmile Demire, Ar. Gr. may okluka, Ar. Gr. Refik Balaya ve Ar. Gr. M. Akif Helvacya teekkr ederim. Pegem Akademi Yaynclk takmna da baskda gsterdikleri zen iin teekkr ederim.
nc basknn tm ilgililere yararl olmasn diliyorum.
Ankara, 2000

Ali BALCI

KNC BASKI N N SZ
Kitabn birinci basks, hi bir reklam yaplmad halde bir yl bile dolmadan tkenmitir.
kinci bask iin kitap yeniden gzden geirilmi, yeniden dizilmi; bir de Aratrma Etii adl yeni bir blm ilave edilmitir. Kitabn yeniden basma hazrlanmasnda deiik blmleri okuyarak byk katk getiren arkada ve meslektalarm
Do. Dr. Il nal, Do. Dr. Nilgn Kkl ve kitabn diziminde de byk emek veren
Ara. Gr. Dr. ener Bykztrk kranla anmak isterim.
Kitabn ilgililere yararl olmasn diliyorum.
Ankara, 1997

Ali BALCI

indekiler

vii

NDEKLER
Sayfa No
NSZ ............................................................................................................................. v
NDEKLER .............................................................................................................. viii
EKLLER LSTES ....................................................................................................... xx
ZELGELER LSTES ................................................................................................ xxi
1. BLM
ARATIRMANIN KURAMSAL TEMELLER
(ss. 1- 64)
Aratrmann Nitelii ve Aratrma Paradigmalar ................................................... 1
Doruyu Arama ...................................................................................................... 1
Sosyal Gerein Kavramlatrlmas .................................................................... 3
Pozitivist Paradigma Yaklam: Nicel Aratrma ............................................. 9
Bilimin Doas ve Varsaymlar.................................................................... 9
Bilimin Aralar ............................................................................................ 12
Bilimsel Yntem ........................................................................................... 13
Nicel-Bilimsel Aratrma ............................................................................. 15
Aratrmada Operasyonel Tanm............................................................... 17
Ampirik Aratrmann Aamalar .............................................................. 18
Kuram- Ampirik Aratrma likisi ........................................................... 21
Aratrmann Temel Kavramlar ................................................................ 22
Kuram ve lgili Kavramlar........................................................................... 24
Hipotez Gelitirme ve Dorulama ............................................................. 25
Pozitivizmin ve Bilimsel Yntemin Eletirisi ........................................... 27
Anti Pozitivist/ Yorumcu Paradigma Yaklam: Nitel Aratrma ............. 29
Fenemoloji, Etnometodoloji ve Sembolik Etkileim .................................... 30
Yeni Perspektiflerin Eletirilmesi .................................................................... 34
Nitel Aratrma .................................................................................................. 35
Nitel Aratrma Sreci ............................................................................... 38
Karma (Mixed) Aratrma ........................................................................................... 42
Tanm ve Felsefesi ................................................................................................ 42

viii

Sosyal Bilimlerde Aratrma

Karma Aratrmann ok Yntemli alma ile Karlatrlmas ....................... 42

Karma Aratrma Paradigmasnn Dier Paradigmalarla
Karlatrlmas ........................................................................................................... 44
Karma Aratrmalarn Avantaj ve Dezavantajlar................................................... 46
Avantajlar ............................................................................................................ 46
Zayflklar ............................................................................................................ 47
Karma Aratrma Sreci Aamalar .......................................................................... 47
Eylem Aratrmas ............................................................................................................... 49
Eylem Aratrmasnn zellikleri ............................................................................ 51
Eylem Aratrmalarnn Snflamas ....................................................................... 52
Eylem Aratrmasnn Uygulama Sreci ................................................................ 53
Veri Toplama ve Analizi............................................................................................ 54
Sonu ..................................................................................................................................... 56
Aratrmalarda Terminoloji Problemi: Normatif ve Yorumcu
Paradigmalar ........................................................................................................................ 56
Bir Aratrma ve Uygulama Alan Olarak Eitim ........................................................... 58
Eitime Nicel Aratrma Yaklam .......................................................................... 58
Eitime Nitel Aratrma Yaklam ........................................................................... 63
Sonu: Eitimde Aratrmann Rol ................................................................................ 64

2. BLM
ARATIRMANIN PLANLANMASI VE NER HAZIRLAMA
(ss. 65- 93)
Aratrmann Planlanmas ................................................................................................. 65
Aratrma nerisi ................................................................................................................ 68
Problemin Tanmlanmas .......................................................................................... 68
Problem Kaynaklar .................................................................................................... 69
Problem Tanmlamada Pratik Yollar ....................................................................... 69
Kavram-Yaplar ve Deikenler ................................................................................ 71
Bir Problem Tanm rnei: Kenya Ortaretim Dzeyinde Yeni
Corafya Programnn Etkililii ........................................................................................ 72
Problemin fadesi ........................................................................................................ 73

indekiler

ix

Kuramsal ereve ........................................................................................................ 73

Aratrma Sorular ....................................................................................................... 74
Literatr Taramas............................................................................................................... 75
Kapsam ve Nitelii ...................................................................................................... 75
Ama ve levi .............................................................................................................. 76
Literatr Taramas Kaynaklar .................................................................................. 76
Literatrn Bulunmas ............................................................................................... 77
Bilgi Kaynaklar ........................................................................................................... 78
Uzmanlar .............................................................................................................. 78
Kitaplar ................................................................................................................. 78
Dergiler ................................................................................................................. 78
Tezler ..................................................................................................................... 79
Konferans Dokmanlar ..................................................................................... 79
nceki Aratrma Taramalar ............................................................................ 79
Literatr Nasl Taranmal? ........................................................................................ 79
Elle-Mekanik Tarama ......................................................................................... 80
Bilgisayar Destekli Bilgi Tarama ....................................................................... 80
Literatr Taramasnn rgtlenmesi ....................................................................... 80
Okuma Paras 1: Seilmi kinci Derece Kaynaklar...................................................... 82
Temel Kaynaklar in Literatr ................................................................................. 83
Okuma Paras 2: Literatr Taramasnda Yeni Bir Yol: Meta Analiz .......................... 83
Meta Analizin Yaplmas Aamalar ................................................................................. 84
Hipotez Testinin Tanmlanmas ............................................................................... 84
Aratrmalarn arlmas (Retriving) .................................................................... 84
statistiksel Hipotez Testinin arlmas ................................................................. 85
Manidarlk Dzeyine Karlk Etki Bykl ....................................................... 86
Verilerin Yeniden Yaplatrlmas ........................................................................... 86
Aratrmann Hipotezleri ve/veya Sorular...................................................................... 87
Spesifik Aratrma Sorular ........................................................................................ 88
Aratrma Hipotezleri ................................................................................................. 88
Desen ..................................................................................................................................... 90
Ara (Instrumentation) ..................................................................................................... 91
rnekleme (Sampling) ...................................................................................................... 91

Sosyal Bilimlerde Aratrma

Verilerin Toplanmas .......................................................................................................... 92

Verilerin Analizi .................................................................................................................. 92
Aratrmann nemi .......................................................................................................... 92
Genel Deerlendirme .......................................................................................................... 93
3. BLM
RNEKLEME KURAMI
(ss. 95- 109)
Giri ....................................................................................................................................... 95
rnekleme Yanlglar ........................................................................................................ 97
rnekleme Trleri .............................................................................................................. 99
Olasla Dayal rneklemeler................................................................................... 99
Basit Tesadfi rnekleme .................................................................................. 99
Olaslk D rnekleme Trleri .............................................................................. 103
rneklem Bykl................................................................................................ 105
4. BLM
LME VE LEKLEME
(ss. 111- 146)
Giri ..................................................................................................................................... 111
lekleme lkeleri ............................................................................................................. 112
Gvenirlik ................................................................................................................... 114
Gvenirlik Trleri .................................................................................................... 114
Test-Tekrar Test Gvenirlii ........................................................................... 114
Tutarlk Gvenirlii ...................................................................................... 114
Geerlik ............................................................................................................................... 115
Geerlik Trleri ......................................................................................................... 116
Yz-Grn Geerlii ..................................................................................... 116
Birleme-Aynlk Geerlii ............................................................................... 116
Ayrdetme Geerlii .......................................................................................... 116
Kestirme-Yordama Geerlii ........................................................................... 116
erik-Kapsam Geerlii ................................................................................... 117
Yap Geerlii ..................................................................................................... 117
lekleme ........................................................................................................................... 119

indekiler

xi

lek Trleri ...................................................................................................................... 120

Snflamal lek ....................................................................................................... 120
Bogardus lei ................................................................................................. 120
Sralamal lek ......................................................................................................... 121
Derecelendirme lekleri ........................................................................................ 122
Grafik Derecelendirme lekleri .................................................................... 122
Maddeli Derecelendirme lekleri ................................................................. 123
Karlatrmal Derecelendirme lekleri ...................................................... 123
Derecelendirmeli leklerle lgili Uyarlar .................................................... 123
ok Maddeli lekler ............................................................................................... 124
Maddelerin Yaplatrlmas ............................................................................. 125
ok Maddeli lekler Trleri.......................................................................... 125
Guttman lei ................................................................................................. 126
Likert lekleri .................................................................................................. 130
Eit Aralkl ve Oran lekleri................................................................................. 135
Thurstone lei ............................................................................................... 136
Eit Grnen Aralklar lei ......................................................................... 137
Eletiriler ............................................................................................................. 143
Faktr leklemesi ............................................................................................ 143
Semantik Farkllk lei ................................................................................. 145

5. BLM
VER TOPLAMA TEKNKLER
(ss. 147-223)
Anket ................................................................................................................................... 148
Anketlerde Sorular .................................................................................................... 148
Olgusal Sorular .................................................................................................. 148
Davran Sorular ............................................................................................... 149
Tutum ve nan-Kan Sorular ........................................................................ 149
Bilgi Sorular....................................................................................................... 149
Sorularn ifadelendirmeleri ...................................................................................... 150
Sorularn Yaps ......................................................................................................... 150

xii

Sosyal Bilimlerde Aratrma

Cevap Kategorileri ve Kodlama ............................................................................... 151

Snflamal Deikenler ..................................................................................... 152
Sralamal Deikenler ...................................................................................... 154
Aralkl Deikenler........................................................................................... 156
Kodlama ...................................................................................................................... 158
Son Kodlama ...................................................................................................... 160
Kod-Kitabnn Gelitirilmesi ........................................................................... 160
Cevapsz Kategorilerin Kodlanmas................................................................ 161
Ankette Sorularn Sralanmas ................................................................................. 161
Bir Konudaki Sorularn Dizilii ....................................................................... 162
Pilot nceleme ve n Deneme ................................................................................. 162
Ankette Kapak Mektubu .......................................................................................... 163
Anketlerin Uygulanmas .......................................................................................... 163
Anketlerin Dn Oranlar ...................................................................................... 164
Anketin Avantaj ve Dezavantajlar ......................................................................... 164
Mlakat ............................................................................................................................... 165
Mlakatn Planlanmas ..................................................................................... 165
Trleri ................................................................................................................. 166
Mlakatn Yaplmas ................................................................................................. 166
rneklem ............................................................................................................ 166
Dosta Bir Ortam Yaratma .............................................................................. 166
Sorularn Sorulmas........................................................................................... 167
Cevaplarn Alnmas.......................................................................................... 168
Cevaplarn Kaydedilmesi .................................................................................. 169
Yanllktan Kanma ......................................................................................... 170
Odak Grup almas ....................................................................................................... 171
Kullanld Alanlar .............................................................................................. 172
Desenlenmesi/ Yaplandrlmas ........................................................................ 172
Odak Grup almas Uygulamas..................................................................... 174
Veri Analizi .......................................................................................................... 175
Raporlatrlmas ................................................................................................. 176
Temel Yaplandrma Kuram (TYK) ............................................................................. 177
Tanm ve Kuramsal ereve .............................................................................. 177
Kuramn Amalar .............................................................................................. 180

indekiler

xiii

TYKnn Karakteristikleri................................................................................... 180

TYKnn Temel Sayltlar ve lkeleri ................................................................ 181
TYKnn Aamalar ............................................................................................. 182
TYKnn Yapl Biimleri (Mode) .................................................................... 191
TYKda Geerlik. ................................................................................................. 191
TYKnn Gl ve Zayf Ynleri ....................................................................... 192
Sylem ve Sylem Analizi ................................................................................................ 192
Sylem ve Trleri .......................................................................................................... 192
rgtsel Sylem Trleri ......................................................................................... 193
Sylem Analizi .............................................................................................................. 194
SAda Temel Yaklamlar ................................................................................................. 197
Bir Yntem Olarak SA ...................................................................................................... 198
SAda Aratrma Aamalar ............................................................................................. 200
Sylem Analizi, erik Analizi, Temel Yaplandrma Kuram ve
Fenomenolojinin Karlatrlmas ................................................................................. 203
Aratrmada Doallk ....................................................................................................... 204
Doal Ortamlar .................................................................................................. 204
Doal Deneme ................................................................................................... 204
Gzlem ........................................................................................................................ 206
Gvenirlik ........................................................................................................... 207
Geerlik ............................................................................................................... 207
Etik ....................................................................................................................... 207
Gzlem Trleri .......................................................................................................... 207
Gzlemin Yaplmas Aamalar ............................................................................... 209
Alan Aratrmas........................................................................................................ 210
Giriin Baarlmas ............................................................................................ 210
likinin Kurulmas ........................................................................................... 211
Gzleme ve Kaydetme ...................................................................................... 211
Krizlerle Urama .............................................................................................. 212
Verilerin Analizi ................................................................................................ 212
Tamamen Yaplam Gzlem ................................................................................. 212
Ekolojik Gzlem ........................................................................................................ 215
Gzlemin Avantaj ve Dezavantajlar ...................................................................... 215

xiv

Sosyal Bilimlerde Aratrma

Ariv Kaytlar .................................................................................................................... 217

statistiksel Kaytlar ........................................................................................... 217
Tarama Arivleri ................................................................................................ 218
Yazl Kaytlar ...................................................................................................... 219
Kitle letiimi ....................................................................................................... 219
erik Analizi .............................................................................................................. 220

6. BLM
ARATIRMA VERLERNN ANALZ
(ss. 225-310)
Nicel Aratrma Verilerinin Analizi .............................................................................. 225
Aratrma Deseni Tipleri .................................................................................................. 226
Veri - Puan Trleri ............................................................................................................ 228
Betimsel statistik .............................................................................................................. 229
Merkezi Eilim lleri ........................................................................................... 229
Deikenlik lleri.................................................................................................. 230
Korelasyon istatistikleri ............................................................................................ 231
Test statistikleri ........................................................................................................ 232
statistiksel Kestirim ve Kestirisel statistik ................................................................... 232
Hipotez Testi Trleri ................................................................................................ 233
Null Hipotezi.............................................................................................................. 235
statistiksel Manidarlk - Anlamllk Testi ..................................................... 235
Anlamllk Testlerinin Yorumu ............................................................................... 236
Manidarlk Testleri............................................................................................................ 237
Uygun Bir Manidarlk-statistiksel Testin Seilmesi ............................................ 237
statistiksel Model.............................................................................................. 237
Kuvvet-Yetkinlik ............................................................................................... 237
lme .................................................................................................................. 238
Parametrik ve Parametrik Olmayan Testler .......................................................... 240
statistiksel G Analizi ............................................................................................ 240

indekiler

xv

Aratrma Desenleri ve statistiksel Analizleri .............................................................. 244

Aratrma Deseni ....................................................................................................... 244
Deneysel Desenler ..................................................................................................... 245
Yar Deneysel Desenler ............................................................................................. 248
Faktriyel Desenler ................................................................................................... 248
Tek Denek Desenleri ................................................................................................. 251
Klasik Desenler .......................................................................................................... 253
Nedensel-Karlatrma Yntemi ............................................................................ 260
statistiksel Analiz.............................................................................................. 261
oklu Varyans Analizi .............................................................................................. 262
Parametrik Olmayan Testler .................................................................................... 262
Ki-Kare Testi ...................................................................................................... 263
Mann-Whitney U Testi .................................................................................... 263
Wilcoxon-aretli-Sralama Testi .................................................................... 264
Nedensel-Karlatrmal Desenle Korelasyonel Desen Arasndaki Fark ....................... 264
Deikenleraras likilerin Aratrlmas: Korelasyonel Yntem...................................... 264
Korelasyon ve Nedensellik ............................................................................... 265
Snrllklar ......................................................................................................... 265
Verilerin Analizi ........................................................................................................ 266
oklu Regresyon Analizi .................................................................................. 266
Kanonikal Korelasyon....................................................................................... 270
Temel Bileenler Analizi ................................................................................... 272
Faktr Analizi..................................................................................................... 273
Yapsal Eitlik Modeli ....................................................................................... 274
Yapsal Eitlik Modeli ve Arka Plan ........................................................... 274
Model ve Yapsal Eitlik Modelindeki Yeri ................................................ 276
Yapsal Eitlik Modellemesinin Kullanld Yerler.................................. 277
Yapsal Eitlik Modellemesindeki Temel Kavramlar ............................... 278
lme Modeli ve Yapsal Model ................................................................. 279
Yapsal Eitlik Modellemesi Varsaymlar ................................................. 281
Yapsal Eitlik Modelleme Sreci ................................................................ 282

xvi

Sosyal Bilimlerde Aratrma

Dorulayc Faktr Analizi ................................................................................. 286

Birinci Dzey Dorulayc Faktr Analizi ..................................................... 288
kinci Dzey Dorulayc Faktr Analizi ....................................................... 290
Dorulayc Faktr Analizi Uygulanmas rnei ......................................... 290
Yol Analizi ............................................................................................................ 291
rtk Deikenlerle Yol Analizi ..................................................................... 293
Gzlenen Deikenlerle Yol Analizi ............................................................... 294
Sonu ................................................................................................................................... 295
Uygun statistik Tekniin Seilmesi rnekleri ............................................. 296
Problem ............................................................................................................... 296
Nitel Aratrma Verilerinin Analizi ................................................................................ 300
Nitel Verilerin Analizinde Baz Yaklamlar ......................................................... 300
Miles ve Huberman Modeli .................................................................................. 300
Anlat Analizi ........................................................................................................... 306
Etnometodoloji ve Konuma Analizi ................................................................... 306
Gstergebilim (Semiosis) ....................................................................................... 308
Belge ve Metin Anali ............................................................................................... 308
Nitel Verilerin Analizinde Bilgisayarlar ................................................................... 309
7. BLM
ARATIRMA ET
(ss. 311- 326)
Tanm ve lgili Kavramlar ........................................................................................ 311
Tarihesi ..................................................................................................................... 312
Eitim Aratrmalarnda Etik .................................................................................. 314
Etik Sorunlar ve lgili Etik Standartlar ................................................................... 316
Katlanlarla lgili Etik Sorunlar................................................................................ 317
Fiziksel Zarar ...................................................................................................... 317
Psikolojik stismar, Stres ya da z Sayg Yitirimi ......................................... 317
Yasal Zarar .......................................................................................................... 318
Yalan Syleme-Aldatma ................................................................................... 319
zel Evrenler ...................................................................................................... 320
Yeni Eitsizlikler Yaratma ................................................................................ 320

indekiler

xvii

zel Yaam ......................................................................................................... 320

Anonimlik .......................................................................................................... 321
Gizlilik ................................................................................................................. 321
Etik ve Bilimsel Toplum ................................................................................... 321
Bilimsel Yayn ve Aratrmalarla lgili Etik Sorunlar ........................................... 323
Bilimsel Yanltma .............................................................................................. 323
Eitim Aratrmalarnda Etik Hatalar ............................................................ 325
Sonu ................................................................................................................................... 326

8. BLM
BLMSEL RAPORLARIN HAZIRLANMASI KILAVUZU
(ss. 327-365)
Ama ve Kapsam ............................................................................................................... 327
Giri ..................................................................................................................................... 327
Tezin Blmleri ................................................................................................................. 328
n Blm ................................................................................................................... 328
Ana Blm ................................................................................................................. 336
Giri ..................................................................................................................... 336
Yntem................................................................................................................ 337
Bulgular ............................................................................................................... 338
Tartma .............................................................................................................. 339
Son-Arka Blm ........................................................................................................ 340
Raporda Balk Sistemi ..................................................................................................... 341
Sayfalarn Numaralandrmas.......................................................................................... 343
Raporda izelgeler ............................................................................................................ 343
izelge Trleri .......................................................................................................... 344
Numaralandrlmas .................................................................................................. 346
izelgede Notlar ........................................................................................................ 347
Metinde ekiller ................................................................................................................. 348
Kaynak - Referans Gsterilmesi ...................................................................................... 349
Metinde Kaynak Gsterilmesi ................................................................................. 349
Kaynak Gsterme ...................................................................................................... 352
Dipnot ve Kaynaka Biimi ..................................................................................... 352

xviii

Sosyal Bilimlerde Aratrma

Parantezli Kaynak ve Kaynaka Listesi .................................................................. 354

Kaynaka Listesi Stili ......................................................................................... 355
Uygulama rnekleri Kitaplar .......................................................................... 356
Aktarmalar ......................................................................................................................... 362
Cmle inde karma Yapma ................................................................................ 362
Bir Cmleyi izleyen karmalar .............................................................................. 362
Aktarmann Yeni Biime Dntrlmesi ............................................................ 363
Raporun Yazlmas ............................................................................................................ 364
Grlerin Sunulmas ............................................................................................... 364
fadelerin Akcl ve Doruluu............................................................................ 364
Anlatmda Ekonomi.................................................................................................. 365
Szck Seiminde Tamlk ve Aklk ...................................................................... 365

EKLER
Ek 1. Telif Hakl / Baslm Yaynlarda Basm zni Alma Formu ............................... 368
Ek 2. niversitede Grevli Aratrmaclara ilikin Aratrma Onay steme
Formlar .................................................................................................................... 369
A. Aratrma in Onay steme................................................................................ 369
B. Aratrma Onay Listesi ....................................................................................... 370
C. Aratrmacnn Verdii Sz ................................................................................ 372
D. Bilgilendirilmi Onay Formu.............................................................................. 373
E. Aratrmann Katlmclar Tarafndan Deerlendirilmesi .............................. 374
F. Aratrma Kontrol Listesi .................................................................................... 376
KAYNAKA .......................................................................................................... 381

indekiler

xix

EKLLER LSTES
ekil
Sayfa
1.
Aratrma Srecinin Aamalar .................................................................................................. 19
2
Eylem Aratrmas Dngs ....................................................................................................... 54
3.
Bir Yllk Aratrma in Planlama erevesi........................................................................... 66
4.
Yaplar, Deikenler ve Gzlemler............................................................................................. 71
5.
rnekleme Hatalar ...................................................................................................................... 98
6.
Bir Boyutsal rnekleme.............................................................................................................. 104
7.
Bogardus lei ........................................................................................................................... 121
8.
Duygu Termometresi Grafik Derecelendirme lei ........................................................... 122
9.
Ymal Frekans Dalm Grafii rnei................................................................................ 141
10. Semantik Farkllk lei rnei.............................................................................................. 146
11. Notlar, Kodlama ve Aklama likisi ....................................................................................... 185
12. Eksenli Kodlama .......................................................................................................................... 186
13. Kuramsal rnekleme .................................................................................................................. 189
14 SAda Aratrma Sreci Aamalar............................................................................................ 200
15. SAda Analiz ve Kuram Oluturma Sreleri .......................................................................... 200
16. Gzlem Aratrmas Trleri ....................................................................................................... 208
17. ocuklarn Snftaki Rollerinin Taksonomisi ......................................................................... 213
18. Balesn Grup Etkileimi Kayt Kategorileri Sistemi .............................................................. 214
19. Normal Dalm Erisi ................................................................................................................ 231
20. ift Ynl Hipotez Testi Modeli ............................................................................................... 234
21. Tek Ynl Test Modeli ............................................................................................................... 234
22. zmlemede Uygun statistik Teknikler ............................................................................... 242
23. rnek lme Modeli .................................................................................................................. 280
24. rnek Yapsal Model .................................................................................................................. 280
25. Yapsal Eitlik Modelleme Sreci .............................................................................................. 283
26. Birinci Dzey DFA lme Modeli............................................................................................ 289
27. kinci Dzey DFA lme Modeli ............................................................................................. 290
28. Deikenler Arasndaki Yinelemeli Model .............................................................................. 292
29. Deikenler Arasndaki Yinelemeli Olmayan Model ............................................................ 292
30. rtk Deikenlerle Yol Modeli ............................................................................................... 293
31. Gzlenen Deikenlerle Yol Modeli ......................................................................................... 294
32. Veri Analizinde Soyutlama Dzeyler ...................................................................................... 304
33. Tezin Balk Sayfas rnei ........................................................................................................ 329
34. Bir Tezde indekiler izelgesi .................................................................................................. 331
35. Bir izelgeler Listesi rnei ...................................................................................................... 333
36. Bir ekiller Listesi rnei ........................................................................................................... 334
37. Bir Ksaltmalar Listesi rnei.................................................................................................... 335
38. Bir Kuralsz izelge rnei........................................................................................................ 344
39. Dikey ve Yatay ift izgili izelge rnei .............................................................................. 345

xx

Sosyal Bilimlerde Aratrma

ZELGELER LSTES
izelge

Sayfa

1.

znel-Nesnel Boyut ............................................................................................................. 5

2.

Sosyal Gerein Yorumunda Alternatif Temeller ........................................................... 6

3.

Paradigmann Karlatrlmas.................................................................................... 7

4.

Bilimin levleri ................................................................................................................... 11

5.

Bir Bilimin Gelime Aamalar.......................................................................................... 14

6.

nerme ya da Propozisyon Trleri .................................................................................. 25

7.

Nicele Aratrmaya Karlk Nitel Aratrma .................................................................. 37

8.

ok Yntemli ve Karma Yntem Desenlerin Karlatrlmas ................................... 43

9.

Karma Yntem Aratrmalar ve Alt Trleri................................................................... 45

10. Eitim Aratrmasnn Drt Dzeyi ............................................................................... 62

11. Farkl Byklkteki Evrenler in Kuramsal rneklem Byklkleri ve
%95 Kesinlik Dzeyi .......................................................................................................... 108
12. Drt fadeye likin Deerlendirmelerin 11 Kmeye Gre
Frekans Dalm ................................................................................................................ 139
13. Drt fadeye likin Deerlendirmelerin 11 Kmeye Gre Ymal
Frekans Dalm ................................................................................................................ 140
14. Korelasyon statistiklerin Listesi ...................................................................................... 231
15. Test statistikleri Listesi ..................................................................................................... 233
16. Drt lme Dzeyi ve Her Seviyeye Uyan statistikler................................................ 239
17. Anlam kartc statistikler izelgesi............................................................................. 243
18. Tam Randomize Desen Uygulama Dzeyleri ................................................................ 254
19. Randomize Blok Deseni .................................................................................................... 255
20. Latin Karesi Deseni ............................................................................................................ 256
21. Eksik Blok Deseni............................................................................................................... 257
22. Tam Randomize Faktriyel Desen .................................................................................. 258
23. Randomize Blok Faktriyel Desen .................................................................................. 259
24. eitli Deiken Formlar in kili Korelasyonel Teknikler ....................................... 267
25. Uyum ndekslerinin Kriterleri ve Kesme Noktalar...................................................... 285
26. Cinsiyete Gre statistik Dersinde Baarl Olanlar ve Olmayanlar ........................... 343
27. Cinsiyete Gre statistik Dersinde Baarl Olanlar ve Olamayanlar ......................... 344

indekiler

xxi

1. BLM

ARATIRMANIN KURAMSAL TEMEL

TEMELLER
ARATIRMANIN NTEL VE ARATIRMA
PARADGMALARI
Doruyu Arama
nsanolu evresini ve olaylar anlamada genelde yol izlemitir. Bunlar tecrbe-deneyim, akl yrtme (reasoning) ve aratrma (research) dr. Bu yol ya da kategoriler birbirlerini tamamlayc ve binien olarak grlmelidir.
Tecrbe. Bir problem zme durumunda dayanak olabilecek bir dizi bilgi kaynan kullanr. Birey yaants boyunca biriktirdii bilgi ve yaant ynn, sorun
zmede kullanr. Eer sorun kiinin bilgi, beceri ve tecrbelerinin zemeyecei durumda ise birey bakalarnn (zellikle yallarn) tecrbelerini kullanr. Tabii ki bunlar, kiinin yakn evresindekilerdir. Eer kii yakn evresinin tecrbeleriyle de sorununu zemiyorsa, bu kez otoriteye bavurur. Otorite belli alanlarda uzmanlaan
insanlardr. Gnlk problemle karlaldnda byk oranda tecrbeye ve otoriteye
bavururuz. Bunlarn rol kk grlmemelidir. Dahas spesifik aratrma srecinde bile bu yaklamlar dnya hakknda, problemler hakknda hipotez ve soru gelitirmede-retmede yardmc olur. Doaldr ki saduyuda bu yaklamlarn yeri hayli
nemlidir. Ne var ki bunlar znel sorun zme yoludur.
Aratrmaya gelince bunda sorun zerken nesnel yollar izlenir. Bana, sana gre
deil, herkese grelik (nesnel yol) asldr. Bilim adam kuramn dikkatli ve sistemlice
kurar. Bu dorultuda formle ettii hipotezleri ampirik olarak test eder. Bylece, onun
sorun zmeye yaklamnda bir olgusallk sz konusudur. Bilim adam sokaktaki insana gre tecrbeye farkl yaklar. Sokaktaki insan d bir bilgi kaynan kontrole ynelmez. Bilim adam ise problemin nedenlerinden bir ya da birkann olas etkisini
izole etmeye alr.

Lous Cohen and Lawrence Mainan. Research Methods in Education, third edition (New York: Roufledge, 1989) Birinci Blmn izinli zet evirisi

Ayrca bilim adam ile sokaktaki insann ilikilere dnk tutumu farkldr. Sokaktaki insann bu ilikilere bak gevek, sistemsiz ve kontrolszdr. Bilim adam
ise bu ilikiye profesyonelce yaklar. Ancak gl bir deney sonrasnda iki olay arasndaki iliki sz konusu olabilir.
Uzmanlk iin de benzeri eyler sylenebilir. Uzmanlk nemli bilgi kaynadr.
Ne var ki kimse her konuda uzman olamaz. Belli kimselerin geni tecrbe ve igrleri vardr. Ancak bunlarn bile her konuda dorunun reticisi olmas dnlemez.
Kantlar arttka uzmanlar grlerini deitirir.
Akl yrtme-manta vurma (reasoning). nsanlarn evrelerindeki dnyay
anlama ve kavramalarnda ikinci yol akl yrtmedir. tr akl yrtme vardr:
Tmdengelim, Tmevarm ve Tmdengelimci -Tmevarmc yaklamlarla akl
yrtme. Tmdengelim, Aristonun kyasna dayaldr. Kyasn en basit eklinde, apriori ya da kendisi bir kant olan temel bir nerme vardr. Kk nerme ise zel bir
durumu gsterir ve bir sonu vardr.

Tm gezegenler gne evresinde dner.

Dnya bir gezegendir.

Bu nedenle dnya gnein etrafnda dner.
Formel mantk admlarnda, genelden zele doru, geerli bir nermeden yola
karak geerli bir sonu elde edilebilir saylts vardr. Yaklamn temel snrll ise
yaklamn ancak belli bir dizi ifadeyi ele almasdr. Kyas artk zihinsel bir egzersiz
niteliindedir; gzlem ve tecrbe ile ilikili deildir.
1600lerde Francis Bacon, tmdengelimi eletirmitir. nk byk nerme
nceden kabul edilmi olup zaten zel durumu da iermektedir. Bylece sonu iin
bir yanllk dourmaktadr. Bacon onun yerine, tek tek bir dizi durumdan bir sonuca gidilmesine imkan tanyan tmevarm nermitir. Bu, bireysel gzlemlere dayal
bir sonu, esasen bir hipotez ve sonunda da bir genellemedir.Baconn tmevarm
mant bilimsel gelimeyi hzlandrm; bilim adamnn dikkatini insan problemleri
ile ilgili zmlere yneltmitir. Bu mantk, dorulama iin ampirik delilleri gerektirmektedir.
Baconun tmevarm yaklamn, tmevarmc- tmdengelimci yaklam izledi. yle ki Aristo tmdengelimi ile Bacon tmevarm bu yaklamda birletirildi. Bu
bir geri-ileri hareketidir. Gzlemci nce bireysel gzlemlerinden hipotezlere ular,
sonra da tmdengelim olarak hipotezlerden bireysel olaylara gider. Bu hipotezler veri toplama yolu ile ileri dzeyde teste tabi tutulur ve spesifik olarak ampirik dzeyde
geerlikleri test edilir. Bu ikili yaklam modern bilimsel yntemin varlk nedenidir

Sosyal Bilimlerde Aratrma

Prof. Dr. Ali Balc

ve insann ampirik bilime ulama yoludur. nsanolu folklor ve mistisizmden, doma ve gelenee, nedensel gzleme, sonunda ise sistemli gzleme doru yol almtr.
Tek balarna tmdengelim ve tmevarmn zaaflar vardr; ancak onlarn bilimsel gelimeye katklar ok nemlidir. Bunu kategoride toplayabiliriz: (1) Hipotezlerin nerilmesi, (2) Hipotezlerin mantksal geliimi ve (3) Bilimsel bulgularn
ve bu bulgularn kavramsal bir erevede sentez ediliinin aklanmas ve yorumu.
nsann doruya ulamada kulland nc yol ise aratrmadr. Kerlinger
aratrmay, doal olaylar aras ilikiler hakkndaki hipotetik nermelerin (propozisyonlarn), sistemli, kontroll, ampirik ve eletirel aratrlmas olarak tanmlar.
Aratrmay tecrbe ve otoriteden ayran nemli karakteristik vardr: (I) Tecrbe
geliigzel bir durumda oluan olaylarla ilgilenirken aratrma, tmevarmc tmdengelimci yaklama dayal sistemli ve kontroll bir veri toplama yoludur. (2)
Aratrma ampiriktir. Aratrmac tecrbeye geerlik iin bavurur. Subjektif inan,
objektif realiteye kar test edilir. (3) Aratrma kendini dzelticidir. Bilimsel yntem
bilim adamn hatadan koruyucu mekanizmalara sahiptir. Prosedr ve bulgular kamunun denetimine aktr. Bu, bilimin belki de en nemli zelliklerinden biridir.
Demek ki, doru olmayan bulgularn zamanla doru olmadklar saptanr ve dzeltilir. Aratrma, tecrbe ve akl yrtmenin bir kombinasyonu olup dorunun elde
edilmesinde en baarl yoldur.
Eitim ise bir alan olarak daha ziyade tecrbe ve otoriteye dnktr; hala bilimsel aratrmaya pek dayal deildir. Dolaysyla eitimde bu iki bilgi kayna nesnel
kanttan, ampirik gzlemden uzaktr.
Bugn eitimin eitli alanlarnda bilimsel aratrma hzla uygulamaya konmak
zeredir. Eitime ilikin bugn iki gr vardr. (I) Geleneksel gr, eitimi, doal
bilimler gibi kabul eder; bilim retmede doal bilim aratrmalarn uygular. (2) Radikal gr; doal bilim aratrmasnda ve insan davrann betimlemede geleneksel
sosyal bilim anlayn srdrr. Ancak vurgu insann doal fenomenden ve birbirlerinden farklarna yaplr.

Sosyal Gerein Kavramlatrlmas

Yukarda sz edilen geleneksel gr ve radikal gr sosyal gereklie olduka farkl yaklar ve farkl yorumlarlar. Bu yaklamlarn temelindeki ak (explicit)
ve iaret edilen (implicit) varsaymlar (saytllar) inceleyerek bunu anlayabiliriz.
Sz konusu yaklamlar, Burrell ve Morgann 4 tr saylts ile analiz etmek ve karlatrmak mmkndr.
(1) Ontolojik tr sayltlar: Aratrlan sosyal fenomenin varl ya da doas ile
ilgilenir. Sosyal gerek bireye gre darda m (external) dr ya da bireyin bilincinin

Aratrmann Kuramsal Temelleri

bir rn mdr? Gerek nesnel bir trde midir? Ya da bireyin biliinin bir sonucu
mudur? Bireyin kendi kafasnca m yaratlmtr, yoksa darda nesnel olarak var
mdr? Esasen bu sorular felsefedeki nominalist-realist tartmasn yanstmaktadr.
(2) kinci tr varsaymlar seti: Burrel ve Morganca epistemolojik tr olarak tanmlanmtr. Bunlar bilginin temelini konu edinirler: Bilginin doas ve biimleri
nasl elde edilir, bakalarna nasl iletilir? Bilginin doas somut (hard), gerek, dokunulabilir olarak aktarlabilir mi? Ya da bilgi soyut (soft), daha znel, ruhsal ya da
tecrbe ve igrye dayal kiisel nitelikte midir? Bu gibi sorular bu sayltlar ortaya
koyarlar. Epistemolojik sayltlar bilginin bir taraftan elde edilebilir bir ey olmasn,
te yandan kiisel olarak yaanan bir ey olup olmadn kararlatrrlar. Bilginin
somut, nesnel ve dokunulur olmas aratrmacnn gzlemci roln ortaya koyar;
onun doal bilim yntemleriyle ibirliini gerektirir. Bilginin kiisel, znel, tek olmas ise aratrmacya deneklerini katmasn empoze eder ve doal bilimci aratrmacln reddeder. lki pozitivist, ikincisi ise antipozitivisttir.
(3) nc trden sayltlar insan doas ve insanlar aras ilikileri, onlarn
evrelerini konu edinir. nsan nesnel ve znel olarak iki ynden aratrlabilir. Buna
dayal olarak bu sayltlardan insann iki imaj doar: (1) Birey evresine mekanik
olarak tepkide bulunur. (2) Birey kendi eylemlerinin balatcsdr; giriimcisidir. Bu
sayltlar seti, insann mekanistik ya da deterministik tarzda tepkide bulunmasna
iaret eder, Birinciye gre insanlar ve tecrbeleri evrenin rndr. nsanlar evrelerince koullandrlr. Bunun tersinde ise, bireyin serbest-zgr istei merkezde
yer alr. Birey evresinin yaratcsdr, kontrol edilmek yerine kontrol eder yani kle
yerine efendidir. Bu iki ar u arasnda byk bir felsefi tartma balatlm oluyor.
Bir yanda determinizm, teki uta ise gnlllk (voluntarism) vardr. ou sosyal
bilimci bu iki u arasnda bir yerdedir.
Doaldr ki bu tr sayltlar seti aratrma yntemleri ve aratrmac rolleri
iin farkl dourgular getirmektedir. nk birbiriyle elien ontoloji, epistemoloji
ve insan doas modelleri, farkl aratrma yntemleri gerektirirler. Aratrmac nesnel ya da pozitivist bir yaklam benimsiyorsa sosyal geree somut, gerek, kendine
gre darda olarak bakacak, geleneksel aratrma yaklamlarn benimseyecektir
(survey, deney ve benzeri). Aratrmac aksine daha znel (antipozitivist) bir yaklam benimsiyorsa, sosyal olay daha yumuak (softer), kiisel ve insan tarafndan yaratlm ey olarak ele alacak, sorumlu (accounts), katlmc gzlem ve kiisel yaplar
gibi aratrma yaklamlarn benimseyecektir.
Takdir edilir ki, sosyal olaylar doal dnya gibi yani somut, dsal ve nesnel gerek olarak grlrse- pozitif paradigma bak- bilimsel aratrma bu dnyadaki
olay ya da deikenler aras ilikilerin analizine ynelecek ve arlkl olarak nicel
olacaktr. Yntemsel sorunlar ise kavramlar ve onlarn llmesine ilikin olacaktr.

Sosyal Bilimlerde Aratrma

Prof. Dr. Ali Balc

Bu gr olaylar aras evrensel yasalar bulma arayna girecektir. Bu tr genel yasalar bulma amac ile desenlenmi prosedr ve yntemler nomothetic olarak adlandrlr.
Sosyal dnyann yaratlmasnda bireylerin znel yaantsnn nemini vurgulayan kart yaklam ise antipozitif/yorumlayc paradigma bak-farkl sorun ve
yaklamlara, farkl yollardan yaklar. Temel ilgi bireyin yaratt, deitirdii ve yorumlad dnyay ve sreleri aramay gerektirir. Bu yaklam, hem nitel ve hem de
niceldir. Burrell ve Morgann dedii gibi vurgu, genel ve evrensel olandan ok, ar
ularda tek olann, bireye zg olann aklanmas ve anlalmasdr. Bu yaklam
sosyal dnyann greceli doasn vurgular. Bireysel ve znel davrana, bireysel davrann anlalmasna dnk bu yaklama diographic ad verilir.
Burrel ve Morgann ontolojik, epistomolojik, insan, ve yntemsel sayltlar
analizlerinin insan davrannn aratrlmasna uygulanmas, yle bir izelge ile
gsterilebilir (izelge 1).
izelge 1. znel-Nesnel Boyut
Sosyal Bilimin Doas Hakkndaki Varsaymlarn
Analiz emas
Sosyal Bilime
znel Yaklam

Sosyal Bilime
Nesnel Yaklam

Nominalizm

Ontoloji

Realizm

Anti-pozitivizm

Epistemoloji

Positivizm

Voluntarizm

nsan Doas

Determinizm

diografik

Yntem

Nomethetic

Kaynak: Burrell ve Morgan, 1979.

nsan davrannn aratrlmasna ilikin yukarda sz edilen iki perspektifin

snf ve okul aratrmalar iin derin dourgular vardr: Problemin seimi, sorularn
formle edilmesi, renci ve retmenlerin karakteristikleri, yntemsel ilgiler, veri
tr ve onlarn denenmesi yaklam bu gr alar tarafndan etkilenir. Bunu izelge 2de gryoruz.

Aratrmann Kuramsal Temelleri

izelge 2. Sosyal Gerein Yorumunda Alternatif Temeller: Sosyal Gerein

Kavramlar

Karlatrma Boyutlar

Nesnelcilik

znelcilik

Felsefi Temel

Realizm: Dnya vardr ve

gerekte olduu gibi bilinebilir. rgtler kendi yaantlar ile gerek varlklardr.

dealizm: Dnya vardr

ama farkl kimseler onu
farkl ekillerde yaplatrr.
rgtler yaratlm sosyal
gereklerdir.

Sosyal Bilimin Rol

Evrensel toplum yasalarn

ve ondaki insan ilikilerini
ortaya karma

Farkl insanlar yaadklar

dnyay nasl farkl yorumluyorlar?

Sosyal Gerein Temel

nitesi

Kollektivite: Toplum ya da
rgtler

Tek bana ya da birlikte

Anlama
Yntemleri

Kollektivitenin varlna izin

veren iliki ya da koullarn
tanmlanmas, bu koullar
ve ilikilerin ne olduuna
inanma

Bireylerin eylemlerine
ykledii znel anlamlarn yorumu, bu eylemler
iin znel kurallarn kefi

Kuram

nsan davrann aklamak

zere bilim adamnca kurulan rasyonel bir yap

nsanlarn dnyalarn anlamlandrmada kullandklar anlam setleri ve ondaki davranlar

Yntem

zellikle matematik modeller ve nicel analizler yolu ile

gerein soyutlanmas

Karlatrma amac ile

gerein temsili, dil ve anlamnn analizi

Toplum

Dzenli: Tek bir firmadaki

deerler seti tarafndan ynetilmi ve bu deerlerce
mmkn klnm

atmal: Gce dayal,

insanlarn deerlerince
yneltilmi

rgtler

Amaca dnk, topluma ve

insana, her ikisine hizmet
eder; toplumdaki dzenin
insan aralarndan bamsz

nsanlara ve amalarna
baml, baz insanlarn
kontrol edebildii g aralar ve amalara ulamak
zere bunlarn kullanlmas
onlara iyi gelir.

Sosyal Bilimlerde Aratrma

eylemde bulunan bireyler

Prof. Dr. Ali Balc

rgtsel Patolojiler

rgtler sosyal deerler ve

bireysel ihtiyalar nedeniyle
zel koullara srklenirler.

Farkl insan amalar yznden onlara dnk alan insanlarn arasnda da

daima atma vardr.

Deime Reetesi

Toplumsal deerleri ve insan ihtiyalarn karlamak

zere rgtn yapsnn deitirilmesi

Hangi tr deerlerin rgtsel eylemde yuvarlandn bulma. Gerekiyorsa

insanlarn ve onlarn deerlerinin deitirilmesi

Kaynak: Barr Greenfieldden uyarlanmtr.

Sosyal gerein bu iki klasik kavramlatrlmasna dayanan ve 1950lerden balayan -bu iki kavramlatrmann bir karmas olarak- karma paradigma yaklam
gelitirilmitir. Bu paradigmann belli parametrelere gre karlatrlmas izelge
3de yer almaktadr.
izelge 3. Paradigmann Karlatrlmas
Parametre

Nicel Aratrma

Karma Aratrma

Nitel Aratrma

Bilimsel
yntem

Tmdengelim, ara- Tmdengelim ve

trmac hipotez ya
Tmevarm
da kuramlar verilerle snar.

nsan
davran
algs

Davran dzenli ve Davran biraz kestiri- Davran, akkan, dikestirilebilir.

lebilir.
namik, durumsal, sosyal,
balamsal ve kiiseldir.

Ortak
aratrma
amalar

Betimleme, akla- oklu amalar

ma ve kestirme

Betimleme,
kefetme.

Odak

Dar a lensler, spe- ok lensli odaklanma

sifik hipotezleri test
etme

Geni al ve derin al
lensler,
fenomenlerin
geni ve derinden snanmas

Gzlemin
doas

Kontroll koullar Bir balam ya da koaltnda davrann uldan daha fazlasnda

aratrlmas
davrann aratrlmas

Davrann doal evrede aratrlmas, davrann olutuu balamn

aratrlmas

Tmevarm, aratrmac,
alan almasnda toplad verilerden yeni hipotezler ya da yerleik
kuram retir.

amlama,

Aratrmann Kuramsal Temelleri

Gerein
doas

Nesnel, farkl gzlemciler ne gzlenecei zerinde anlarlar.

Saduyu gerei ve znel, kiisel ve sosyal

dnyann pragmatik olarak yaplam.
algs yani ne alyorsa o gerek ya da
dorudur.

Toplanan
verilerin
biimi

Yaplam ve ge- oklu biimler

erli veri toplama
aralar ile toplanan
tam lmeye dayal
nicel veriler

Verilerin
doas

Deikenler

Deikenlerin,
sz- Szckler, imgeler, katecklerin ve imgelerin goriler
karmas

Veri analizi statistiksel ilikileri Nicel ve nitel

tanmlama

Kalplarn, temalarn ve
btncl (holistic) yzeylerin aratrlmas

Bulgular

Genellenebilir bul- Birletirilmi bulgular zel bulgular, ieridengular

genellenebilir
liin temsili( emik gr
as gibi)

Son rapor
biimi

Korelasyonlar, orta- Eklektik ve pragmatik

lamalarn karlatrlmas gibi istatistiksel bulgularn raporlatrlmas vb.
istatistiksel raporlar

Kaynak:

Derinlemesine grme,
katlmal gzlem, alan
notlar, ak ulu sorular
gibi veri toplama aralar
ile toplanan nitel veriler.
Aratrmacnn kendisi
temel veri toplama aracdr.

Balamsal betimleme ve
katlmclardan dorudan aktarmaya dayal
yorumlayc rapor

Johnson, B. ve Christensen, L. Educational Research, Quantitative,

Qualitative and Mixed Research.
www.southalabama.edu/coe/bset/johnson/lectures /lec2.htm.den 16. 12.
2008 tarihinde alnmtr.

Sosyal Bilimlerde Aratrma