UNIVERZITET U ZENICI

FILOZOFSKI FAKULTET
Odsjek: B/H/S jezik i knjievnost

Seminarski rad iz Bosanskohercegovake knjievnosti srednjeg vijeka i

osmanskog perioda

POJAVNI OKVIRI I UNUTARNJE OSOBENOSTI

ALHAMIJADO KNJIEVNOSTI

Mentor: doc.dr. Muris Bajramovi

Studentica: Sumejja Durmi

Zenica, decembar 2012. god

I
U ovom seminarskom radu mi emo tematizirati pojavne okvire i unutarnje osobenosti
bosanske alhamijado knjievnosti, odnosno nastanak alhamijado knjievnosti, njen jezik i
pismo, alhamijado poeziju, alhamijado prozu, te alhamijado predstavnike. Uz narodnu
knjievnost i stvaranje na orijentalnim jezicima, kao trei tok knjievne aktivnosti Bonjaka
do 1878. godine pokazuje se njihov knjievni rad na bosanskom jeziku i arapskom pismu, tzv.
alhamijado knjievnost, koja se kao nacionalno-regionalna pojava javila u krajevima koji su
bili pod uticajem arapsko-turske pismenosti. Meutim, taj knjievni tok nije karakteristian
samo za Bosnu, javlja se i u paniji, i nekim balkanskim zemljama. Naziv alhamijado
(izvorno aljamiado) starog je datuma, a izveden je od arapske rijei ,,al-ademijje to
znai: ,,strani,tuinski,nearapski. Neki ovu knjievnost nazivaju al-adamiado prema turskoarapskoj rijei adem, to znai stranac. Naziv je panjolskog porijekla (j=h) sa arapskim
lanom ,, al (), na to ukazuje i injenica da se u apniji, pored knjievnosti na panskom ili
latinskom jeziku, razvila i knjievnost na narodnom jeziku, pisana arebicom usljed
osmostoljetnog utjecaja arapske civilizacije. Naziv alhamijado danas je openito prihvaen, a
kod nas je ovaj naziv novijeg datuma i prvi ga je upotrijebio dr. Fehim Bajraktarevi. U
ukupnom svom trajanju od tri i po stoljea, sve do etrdesetih godina svog vijeka, alhamijado
knjievnost je dala preko stotinu djela, pjesnikih i proznih. Alhamijado knjievnost je
raznovrsna, kako po temama: ljubavna, rugalice, politika, drutvena, intimna, ilahije, kaside,
mevludi, udbenici, epistole, kratke prie, vjerske pouke, mistika itd., tako i po formama: u
prozi esto dijaloki oblik, u poeziji raznovrstan stih od pet slogova do osamnaesterca i od
saete lirske forme do razvijene epske poeme. Dakle, nije to knjievnost sa dva ili tri tematska
podruja nego je to knjievnost sa svim temama koje mogu literaturu zanimati.
Jedino to zauuje jeste veoma mali broj imena autora pojedinih rukopisnih tekstova. Autori
su se rijetko potpisivali ispod svojih djela. Poznati su nam sljedei alhamijado predstavnici:
Abdulveham Ilhamija, Mehmed-aga Pruanin, Umihana uvidina, Mustafa Firaki, Zija
Mostarac, Hasan Kjafi Pruak, Omer Hazim Humo, Hamza Sulejman Puzi, Mula Mustafa
Baeskija, Alija Sadikovi, Muhumed Rudi, Fejzo Softa, Mehmed-aga Pruanin, Hasan
Kaimija, Ajvaz Dedo itd.

II
1.2. JEZIK I PISMO ALHAMIJADO KNJIEVNOSTI
U jeziku alhamijado literature javljaju se brojne dijalekatske osobine, naroito u duhu narodne
poezije. Pojavljuje se vei broj turcizama koji nisu uptrebljavani u narodnom govoru, ali je on
proet dijalekatskim variranjima bosanskog jezika. U njemu se uoavala tenja autora ka
maternjoj jezikoj pripadnosti i svome bosanskom jeziku. Knjievni jezik alhamijado
knjievnosti sporo se stabilizirao, tek u XIX stoljeu on je, donekle, stabiliziran, mada
njegova dijalekatska osnova nije ni tada bila vrsta. U osnovi su mu bile takavske i
akavske govorne osobine, uz dosta ikavice.
Ivo Andri u svojoj doktorskoj disertaciji Die Entwicklung des geistiegen Lebens im
Bosnien unter der Einwirkung der trkische Herschaft posveuje nekoliko stranica radu
Muslimana Bosne i Hercegovine pisanom naim jezikom, a arapskim pismom i kae:
Da je muslimanski element uvao i sauvao maternji jezik, dodue sa mnogo nanosa iz
turskog i ostalih orijentalnih jezika. Za ovu knjievnost kae da je hibridna, a ova poezija je
proeta turcizmima,, jezik je nagren, ton suhoparan i trivijalan. 1
Knjievno stvaranje na bosanskom jeziku ostalo je sauvano u obliku rukopisa na arebici,
odnosno pismu arapskim slovima. Autori alhamijado tekstova morali su

pronai

odgovarajue znakove za glasove kojih nema u arapskom, turskom i perzijskom jeziku, a to su

glasovi c, , , lj, nj. ( prikaz 1.) 2

A E I

O U B

Z S

D C

H D R

G F

K L

LJ M N NJ V J

2.2. BOSANSKA ALHAMIJADO KNJIEVNOST

1

Ivo, Andri, preuzeto iz: Hukovi, Muhamed, Alhamijado knjievnost i njeni stvaraoci, Svjetlost, Sarajevo,
1986. godina
2
D. Jahi, S. Halilovi, I. Pali, Gramatika bosanskoga jezika, Dom tampe, Zenica, 2000. godina

Tekstove pisane narodnim jezikom, a arapskim pismom panjolci su oznaavali posebnim

imenom texos aljamiados. I u drugim krajevima Evrope, kojima su vladali islamizarani Turci,
kao u Grkoj, Albaniji, Poljskoj, Bjelorusiji itd., imamo slinu knjievnu pojavu. Posebno
bogatstvo primjera ovakve knjievnosti prua nam knjievnost BiH osmanskoturskog i
postturskog perioda, poznata pod imenom bosanska alhamijado knjievnost. Ona je vezana,
iskljuivo, za muslimansku sredinu i sa knjievnou drugih konfensionalnih grupa, osim u
poetku, nema mnogo dodirnih taaka. Najstariji, do sada, pronaeni tekst muslimanske
knjievnosti na narodnom jeziku je ljubavna pjesma Hirvat trkisi iz 1588\89. godine,
Mehmeda Erdeljca, koga Ferenc Toldi neosnovano ubraja u maarske knjievnike. Posljednji
izvorni alhamijado tekst je Fikhu-l-ibadat (erijatsko-pravne norme o izvravanju vjerskih
obaveza) Muhameda Seida Serdarevia (Zenica,8.12.1882.Zenica,26.5.1918), objavljen je u
Sarajevu 1941.godine.
U razdoblju od neto vie od tri i po stoljea ivjela je i razvijala se bosanska alhamijado
knjievnost, pored jedne druge knjievnosti, od ranije, a i danas od ove poznatije u literarnoj
historiografiji, knjievnosti na orijentalnim jezicima. Znanstevna ili umjetnika vrijednost ove
knjievnosti daleko je prelazila okvire Bosanskog paaluka i po kvaliteti njen znaaj nije bio
marginalan, jer postoji nekoliko krupnih imena ije stvaralatvo stoji vrlo visoko na
vrijednosnoj skali orijentalne literature. To ni u kom sluaju ne znai da u ovoj alhamijado
knjievnosti ili ,,hibridnoj knjievnosti3, kako se ona bezrazlono i skoro obezvreivaki
naziva od dr. Otta Blauea (1868.) do najnovijih dana, nije bilo talentiranijih stvaralaca,
naalost, veinom anonimnih, ija djela, pored kulturno-historijskog znaaja, ne bi imala
umjetniku vrijednost i ubrajala se u pravu knjievnost.
Dakle ,nije to literatura sa dva ili tri tematska podruja sa obradom minorne, ili nikakve
umjetnike vrijednosti, iako toga ima vrlo mnogo, nego je to knjievnost sa svim temama koje
mogu zanimati literature.
Starost tekstova anonimnih autora, a njih je najvei broj, priblino se moe odrediti,jer su
najveim dijelom datirani godinom po Hidri,a ponekad je pored godine ubiljeen i dan, i
mjesec kad je tekst napisan ili prepisan. Hronolkim redom posmatran razvoj bosanske
3

Naziv hibridna knjievnost nema svoje opravdanje. Ako bi se svaka knjievnost, pisana na narodnom jeziku,
a stranim pismom smatrala hibridnom, onda bi u jugoslavenskoj knjievnosti bila autohtona samo ona pisana
glagoljicom, irilicom i posebnim vidom stare irilice, bosanicom. Kao to je arebica importirana sa Istoka i
usvojena u muslimanskoj sredini naeg naroda, postavi tree pismo naeg jezika, tako je i latinica, pismo starih
Latina, importirano u ovom milenijumu od romanskih naroda i usvojeno u hrvatskoj, katolikoj i protestantskoj
sredini. Po toj logici, sva naa starija knjievnost pisana latinicom mogla bi se tretirati kao hibridna knjievnost,
slino kao i njemaka knjievnost pisana latinicom. A, ako se pod tim pojmom misli o hibridu sadraja, onda je
bez sumnje, svaka knjievnost na svijetu u manjoj, ili veoj mjeri hibridna.

alhamijado knjievnosti prua nam dragocjene podatke o njenom opredjeljenju i o utjecajima

pod kojim je ona nastajala.

3.2. ALHAMIJADO POEZIJA

Najstariji, do sada, pronaeni tekst muslimanske knjievnosti na narodnom jeziku je ljubavna

pjesma Hirvat trkisi iz 1588/89. godine, Mehmeda Erdeljca koga navodno ubrajaju u
maarske pjesnike.

Slika 1.4

Tradicija ljubavne lirike nije produena, razlog lei u tome to je islamizacija

bosanskohercegovakog stanovnitva, donekle, djelovala u pravcu odvajanja od svjetovnih
4

Faksimil prvog bosanskog alhamijado teksta pjesme Hirvat trkisi Mehmeda Erdeljca
Rukopis sterreichische Nationalbibliothek, Wien. Signatura: A.F. 437, fol. 68. r/v

tema, pa prema tome i od ljubavnih, upuujui na orijentalne izvore i posebice favoriziranjem

obrazovanja na orijentalnim jezicima. . U poeziji stvaraoci batine dvije forme iz orijentalne
knjievnosti: ilahiju i kasidu, ali su one ovdje blie utilitarnom nego estetskom cilju. Uz njih
su jo ljubavna poezija, pjesma socijalne tematike, didaktike, bunta, uspavanka, rugalica,
mevlud, vefati (pjesma o smrti Boijih poslanika i linosti iz historije islama), ove dvije
posljednje forme, takoer, su istonjakog porijekla. Orijentalna knjievnost esto obrauje
ljubavne motive, kod nas je ljubavna poezija, dobrim dijelom ostala van interesa orijentalno
obrazovanih ljudi. Karakteristino je da su poznata samo tri autora ljubavne lirike: Mehmed iz
Erdelje, Fejzo Softa iz Travnika, Umihana uvidina.
I u tako oskudnom broju, pjesme sa temom ljubavi nisu monolitne zbog utjecaja i uzora na
koje se oslanjala: trubadurske poezije, islamskog orijentalnog pjesnitva i narodne lirike.
Ciklus ljubavne alhamijado poezije zavrava se, uglavnom krajem 18. stoljea. Ljubavna
poezija je dokaz mogunosti i talenta njihovih autora da svojim suptilnim osjeenjima daju
ekvivalentan umjetnii izraz, a time i trajniju umjetniku vrijednost. Pjesme su, uglavnom,
religioznog karaktera, neke ak pozivaju na vjeru, daju savjete. Dosta pjesama govori o
nezadovoljstvu naroda i opisuje stanje i poziciju Bonjaka, kao i cjelokupno stanje u zemlji.
Najpoznatija pjesma je: Duvanjski arzuhal Mehmed-age Pruanina, koja predstavlja
sumornu sliku Bosne. Duvanjski arzuhal ima vie verzija i bio je predmet naunog
zanimanja i naune obrade dr. Otta Blauea, autora veoma znaajnog djela Bosnischtrkische Sprachdenkmler, a u cjelosti su ga objavili Kemura orovi, 1912. godine, i
Mehmed-beg Kapetanovi Ljubuak u Narodnom blagu, 1908. godine. Starost ovog teksta
nije jo utvrena, ali je u vlasnitvu Akademije nauka i umjetnosti SRBiH u Sarajevu.

4.2. ALHAMIJADO PROZA

Svi prozni tekstovi, a njih ima znatan broj i veinom su bez oznake autor,a ili ak i zapisivaa,
mogu se tek aproksimativno podijeliti u dvije grupe. Prva i brojnija grupa su tekstovi vjerske
obuke, a druga, znatno malobrojnija, tekstovi odgojnog i pounog karaktera. Striktna podjela,
meutim, ne moe se potpuno provesti, jer se u svakom tekstu isprepliu obe ideje: ako je
ovjek dobar vjernik i naui vriti vjerske obrede i vjerovati u njih, onda se on mora kloniti
svega to kvari vjeru, pa e na taj nain biti ispravan vjernik i stii e svom krajnjem cilju ulasku u raj. Van ove grupacije postoje tri teksta potpuno svjetovnog sadraja. Jedan je
objanjenje nekih narodnih poslovica, drugi je Ljekarua5 i trei, najvredniji, O
egzorcizmu6.
Literarna vrijednost alhamijado tekstova je minimalna, i oni su zanimljivi samo kao
svjedoanstvo stvaranja na maternjem jeziku orijentalno obrazovnih ljudi, i kao prevodilaki
fenomen u proznoj bosanskoj alhamijado knjievnosti. Treba naglasiti da tekstovi alhamijado
knjevnosti nisu nita manjeg znaaja od bilo koje pismenosti. Posebno mogu biti zanimljivi
za lingviste, jer se prouavanjem ove knjievnosti moe pratiti razvoj knjievnog jezika
bosanskih Muslimana.
Ono to karakterie alhamijado prozne tekstove jeste Kult djeteta , te ena porodilja.
Nastanak ovih tekstova moe se objasniti eljom da se smrt djeteta

ili ene porodilje

oznaava kao srea na buduem svijetu, odnosno postaje njihov zagovornik na drugom
svijetu..
Dok u poeziji nailazimo na razlikost tema, prozna knjievnost je veoma jednoobrazna u svom
osnovnom cilju: nauavanju vjere, njenih dogmi i obreda, te moralno-duhovnih pouka. U vezi
s tim nailazimo i na takve tekstove koji ne stoje u tijesnoj vezi s islamom, prije bi se reklo da,
i pored moralno-vjerske pouke, oni imaju karakter apokrifne knjievnosti.
Razvoj bosanskohercegovake alhamijado knjevnosti zavrava se 1878. godine, tj.
prestankom osmanlijske vladavine u ovim krajevima.U umjetnikom pogledu ova prozna
knjievnost predstavljala je branu preko koje prava umjetnika rije rijeih, pravih
knjievnika 18. i 19-og stoljea nije mogla prei, ali koja vie nije dosegnuta.

5.2. ALHAMIJADO PREDSTAVNICI

5

Ljekarua nije samonikla alhamijado knjievno-folklorna vrsta, jer su ih istovremeno pisali i prepisivali fratri
po samostanima, tjerani praktinim potrebama.
6
Izgon avola iz ovjeka

Ono to zauuje jeste veoma mali broj imena autora pojedinih rukopisnih tekstova, a
posebno iz perioda 1878. godine. Rijetki su autografi sa potpisom autora. Ali, nekoliko
pjesnika je, ipak, upisalo svoje autorsko ime u stihu i stilu kojim je pjesma ispjevana. To
osobito vrijedi za Abdulvehaba Ilhamiju, Hasana Kaimiju, Muhameda Hevaiju Uskufiju,
Abdurahmana Sirriju i jednog od posljednjih alhamijado pjesnika - Muhameda Rudiju itd.
1.5.2. ejh Abdulvehhab Ilhamija - epevi (epe, oko 1773. - Travnik, 1821)
Najplodniji je pjesnik i pisac starije bosanske alhamijado knjievnosti. Ostavio je Divan od
13 pjesama, a ima ukupno oko 20 pjesama na narodnom jeziku. Kako sufija (mistik) sa
najveim brojem pobonih pjasama, nije murke prolazio kroz ivot, kao posljedica tekog
stanja u Bosni je nastala njegova otra kritika vlasti i pseudouenjaka (uleme) u njegovo
vrijeme, to ga je odvelo u smrt. Zadavljen je u Travniku 1821. godine.
2.5.2. Muhamed Hevai Uskufi - (Dobrinja kod Tuzle, 1601/1602 - 1650/1651)
Kada je umro bio je na vrhuncu svoga stvaranja, a poslije se o njemu izgubio svaki trag. On je
bez sumnje alhamijado pjesnik sa najjaim pjesnikim izrazom.
Poziv na vjeru, jedna od njegovih najpoznatijih pjesama, opre je tumaenja, ili kao poziv
u vjeru islam ili kao poziv na vjeru tj. na asnu rije, besu, to i jeste njena osnovna
ideja, mada se kroz pojedine stihove nazire i prva ideja, tj. poziv u vjeru- prvi je primjer
poziva na toleranciju da se ivi u bratskoj slozi bez razlike na vjeru. U toj ideji je i glavna
vrijednost ove pjesme.
3.5.2. Muhamed Razi Velihodi (1731-1786)
Pjesniko ime ovog autora je Razi. ivio je u Sarajevu (oko 1731 - 1786), a umro je prigodom
treeg putovanja na hadd. Pretpostavlja se da je on preveo na na jezik popularno djelo
ejtan-namu. Pisao je na turskom, a od njegovih radova na narodnom jeziku sauvana je
jedino njegova didaktika pjesma Kasida. Prema zabiljeci ljetopisca Baeskije, Razija je
slovio kao veliki uenjak. Rukopis pjesme nalazi se u Orijentalnom institutu u Sarajevu, broj
3089.

4.5.2. ejh Abdurahman Sirrija, sin Mehmeda (1785-1847)

Roen je u Fojnici, a umro kod Kiseljaka. Bio je veoma obrazovan, sa odlinim poznavanjem
turskog jezika, pjevao je na turskom (21 pjesma) i na narodnom jeziku. Ispjevao je na
9

narodnom jeziku samo 3 pjesme pounog moralno-religioznog karaktera. Njegove pjesme

karakterie arapsko slovo ispred svakog stiha kao poetak jedne moralno-poune sentence.
Meu ovom etvericom zanimljivi su jo: Omer Hazim Humo, Hamza Sulejman Puzi, Mula
Mustafa Baeskija, Alija Sadikovi, Muhumed Rudi, Fejzo Softa, Umihana uvidina,
Mehmed-aga Pruanin, Hasan Kaimija, Ajvaz Dedo itd.
Ovo su, uglavnom, predstavnici alhamijado poezije, jer proza je literarno slabija od
alhamijado poezije, autori su uglavnom nepoznati, a oni koji su poznati veoma ih je malo:
Omer Humo, air-efendija, Ilhamija, Hadi Ibrahim Smai - Seljubac itd.

III

10

Kroz ovaj seminarski rad imali smo priliku da se upoznamo sa alhamijado knjievnou,
jednom od tri najkarakteristinije knjievnosti bosanskohercegovakog stvaralatva. Iako je
smatraju hibridnom knjievnou, ona je ostavila duboke tragove u bosanskohercegovakoj
knjievnosti. U jezikom i pravopisnom pogledu oznaila je znatan napredak, kao i vii razvoj
i umjetniko sazrijevanje njihovih autora. Iako su alhamijado prozni tekstovi literarno slabiji
od poezije, originalnost im je neznatna, a njeni izvori u orijentalnim knjievnostima.
Alhamijado knjievnost, na neki nain, daje potpuniju sliku knjievnog stvaranja bosanskih
Muslimana, osjetno povoljniju od one koja je do danas o njoj postojala. Alhamijado
knjievnost se odlikuje temama koje se obino vezuju za vjeru, i njih, obino, pronalazimo u
poetikim tekstovima. Iako su znatno rijei, prozni tekstovi se, na neki nain, pomalo
udaljavaju od vjerskih tema, pa tu pronalazimo Ljekaruu u kojoj imamo mogunost
saznati neke od tradicionalnih naina lijeenja raznih bolesti. Alhamijado knjievnost
obiluje moralno-didaktikim poukama to uoavamo kroz, na primjer, Uskufijev Savjet
enama . enama se savjetuje da budu pokorne muevima i da se klone svakog zla, jer e
samo tako ui u raj, to nam, na jedan nain, ukazuje da je to bilo i patrijarhalno doba u kojem
je ena bila podlona mukarcu. Iz ovoga, takoer, moemo zakljuiti da alhamijado
knjievnost, kao i svaka druga knjievnost, ukazuje i na odreenost jednog historijskog
perioda sa svim njegovim pravilima i kodeksima ponaanja. Na njenu vanost ukazuje i ta
injenica da se ona u poetku nije nalazila u kolskom programu osnovnih i srednjih kola, a
kasnije se uvodi u te programe. Danas, itekako, moemo uti velika imena tog perioda,
kao i sama njihova djela, koja i danas ive u narodu i imaju veliku vrijednost kao: udan
zeman nastade, Duvanjski arzuhal, te Ljetopis Mula Mustafe Baeskije.

IV

11

LITERATURA
1.4. Nametak, Abdurahman, Hrestomatija bosanske alhamijado kjievnosti, Svjetlost,
Sarajevo , 1981.
2.4. Durakovi, Esad; Durakovi, Enes; Nametak, Fehim, Bonjaka knjievnost u knjevnoj
kritici, Knjiga I, Starija knjievnost, Alef, Sarajevo 1998.
3.4. Hukovi, Muhamed, Alhamijado knjievnost i njeni stvaraoci, Svjetlost, Sarajevo, 1986.
4.4. Rizvi, Muhsin, Panorama bonjake knjievnosti, Ljiljan, Sarajevo, 1994.
5.4. Jahi, Devad; Halilovi, Senahid; Pali, Ismail, Gramatika bosanskoga jezika, Dom
tampe, Zenica, 2000.

SADRAJ

12

1. UVOD ............................................................................................................................2
II

1.2. JEZIK I PISMO ALHAMIJADO KNJIEVNOSTI ...................................................3

2.2. BOSANSKA ALHAMIJADO KNJIEVNOST .........................................................4
3.2. ALHAMIJADO POEZIJA ..........................................................................................6
4.2. ALHAMIJADO PROZA .............................................................................................8
5.2. ALHAMIJADO PREDSTAVNICI .............................................................................9
1.5.2. ejh Abdulvehab Ilhamija ...................................................................................9
2.5.2. Muhamed Hevai Uskufi ......................................................................................9
3.5.2. Muhamed Razi Velihodi ..................................................................................9
4.5.2. ejh Abdurahman Sirrija ....................................................................................10

III
3. ZAKLJUAK ................................................................................................................11

IV
4. LITERATURA ..............................................................................................................12

13