Anda di halaman 1dari 455

A~

, /<f.

.- /',.-,.7/^.., ri < **'*?

V .- t }

^^^^

INSTRUCAM

CAVALLARIA
D E

BRIDA.
TRATADO NICO.
DEDICADA

INVICTO MARTYR S. JORGE


Tribuno da milcia Romana, defenfor da Igreja
Catholica , antigo Patro de Portugal.

I
ANTNIO PEREYRA REGO
POR

Cavalleiro da Ordem de Chrijlo.

COM HUM
COPIOSO TRATADO DE ALVEITARlA/
EM COIMBRA.

Com iodas as licenas neceffarias.

.NaOfficinadc JOAM ANTUNES Anuo M.DC XC11I.

':

/2 - fyf

^
/

OFERTA

33*9

Vt

'. '>* *//

<-~

i o

(.y.oif ? W^iO

A SAM JORGE.
BUfcava eu[NobilifJimo Cav ali eir, Qf
uguftijjimo Atfartyr]hum varo infig
ne,debaixo decujo prejidio efte meu Tratado vijfe a lu^do dia:Eys <jj me offereceoo.vojfopera a matria apto,& pra o amparo
figuro. Sendo necefjaria a qualquerpena,que voa
hiiaefpada,qdefenda,dode acharia a minbapena
melhor defenfao,qna voffa efpada,cujos rajos aos
amigos alumio,& aos inimigos deslumbro? Be
a matria apta pra a eleio,q fao ,porq dedico
cavallarias a hum Tribuno do Romano exercito,
quando vivo em carne mortal; Q>" a hu campiam
da Igreja Catbolica,qudo immortalefpirito. A
gloria,cmqre^nais agora,no apagou em vs,antes aperfeioou a inclinao gnerofa,q tiveres no
inundo;porqfindo voffb efpinto bellicofo na terra,
defpoisq viveis no Cofe valero, & valem de
vos os Princepes Chriftos nos cohflicios ,& bata
lhas.Duro em Portugal, Arago, & Navarra cSdrcn'
mujtos exemplos, mais q em /agrados mrmores ;
entalhados, nas memorias efcritos. Deixo os doeu- Paulo Dia
mentos domefticos da ?wjfaHefpanha, gr dos e c,ono \6'
traios de Grecta, Frana, & Inglaterra; do Longo-5
tejtemunhoaomundo emfuas hiftorias Qedrew b-cSPaulo Dicono, Nicephoro,& Pernio.
' f^\)\
Exta o Epigrama de Venncio Fortunato ao Baroh.totemplo, que hoje tendes em Moguncia.
a]7' An'

2.

Maity-

Vcnant. Martyrs egrcgij poffens mkat aula Gcorgi,


Fortunat.
Cuius in hunc mudu lpareitur altus honor.
'i3.
Carcere,cde,rame,viiicIis,Iitc,frigore,flamis
ConfeTus Chriftum,duxitad aftra caput..
Qui virtute potcns,Oiientis inarce fepultus,
Ecce fub occiduo cardine pivebet op , &c.
Foro as vojfds aces to novas,0?admirveis
ao mundo, que dejpertajles a enveja dos inimigos
da Fpera vos cantarem entre as fabulas .Tanto
cegam os rayos de bua lu\ grande? Nece/fdriofoy
que a Igreja mandafe crer que onvera hum Iorge
no mundo. Dura ainda hoje efla incredulidade na
Papa axy.falfacfcola^Qfpeftilentecadeirade Calvino,Qf
San&aRo Kewnicio inimigos da verdade, & contrrios
manadi 'vojj'OSt q"^0^0 Cofoftes todo, que parece fies na
terra efiranho. Sobre as certezas da F no ha ou
tra certeza ; mas vsfizefies palpvel o que era
crivei aparecendo vijivelmente entre nsffi* d eido a nonos inimigos tantamateria de pranto, comino anos de agrade amento. Quanto ao patrocnio da obra pera que vos convido? em vos o tenho
figuro; porque valerem/ os homens de outros homensfogeitos mefma mortalidade, no podem
adquirir aosfeus livros aquella vida? a que afpiroizjmta,Qf livre de caducofim defeus autores. Defde meus primeyros annos comecei logo a,
verfar a arte da Qavallaria no teorico, exercitando o pratico; o qlia reduzja a obra, Q9 algiias
coujasj

coufas, que obfervava obrando, acrecentavd ao


que lia. O que era inclinao fe' me fe^ u^p, &
vida, fy mais horas gaftei nefte exercido que em
todas as outras humanas occupaoes. Ao que li,
& pratiquei feefta Summa, que publico agora,
no por oftentaao prpria, feno pra comodidade alhea. O defejo hc de aproveitar, Qf creio que
hefalarvos ao corao offerecervos efle desejo,
aos Portugueses efirevo entre quem lograes a
authoridade de Patrono, & agloria de defenfor,
& indo de -vojfo nome titulado efte papel em fus
mos lograra a atteno&eu a voffos ps ponho
o meu [Je algum tiver ] merecimento.
Voo fervidor devotifimo.

Antnio Pei:cyra Rego.

PROLO-

ft

PROLOGO AO LETTOR.
Uem fe expem a mandar os trabalhos do feu
entdimento a julgar ao tribunal do vario jtiizo
dos homens,nem merece que lhe perdoem os er
ros , nem que lhe louvem os acertos. Ha quem,
condene o bom,ha quem aprove o mao,ha quem
nem de lium,ncm de outro cure. Os regidos cenfores de desluzir, os necios entremetidos a preverter, os incuriofos a defprezar; deve fer a porfia dos Efcritorcs digna de todo
cite caligo. Eu que eftava bem fra de femelhantes dependncias, Sc alheo do penamento de fer julgado fem necelidade fuy
obrigado de amigos >& animado de dottos afazer publico efte
mal limado volume, que ordenava mais por curiofidade prpria , que pra doutrina alhea.Obedeci a huns,& a outros,Sc por
fazer menos os meus defacertos lhes proteftei, que os aviam de
partir entre fi, quando me viflecenfurado.
No hc o meu intento dourrinar aos grandes homens de cavalIo,que deites quero eu aprender todos os meus dias , mais
modelohe o meu atrevimento. Com os moos curiofos allo,
& quelles eferevo, que tendo muyto decjo de exercitar eira
excellente arte o nfto fazem por falta de regras,Sc preceitos, que
no noTo vulgar fe no tem at agora eferito com a clareia, que
demanda a Cavallaria de Brida. Por efta caufa intitulei efte papel, Inftruao da Cavallaria de Brida; porque firva de rudimentos a mu ytos pra chegarem depois aos primores da arte, que
outros lhe efereverm mais feientifleamente.
Ajunto tambm hfia recupilao de toda a Alveitaria, por fe
no aver eferita no noTo idioma com as clarezas, que ho mifter os Alveitares, a cuja efpeculao, Sc pratica me inclinei com
algum eftudo, curiofidade, Sc experincias, por ver o pouco engenho, a muyta groTeria,& ignorancia,com que os mais dos Alveitares lano a perder os cavallos indo adarlhes remdio;
porque pofla todo o cavaleiro na fua etrebaria, ou aonde a cafo fe achar mandar acudir aos feus cavallos com mais acerto,quc
em cafa dos Alveitares, Sc os fabia confervar as, 6c preferva-

PROLOGO AO LEITOR.

dos de achaques. Pra eira recopilaa, que intitulo Summvla,


elegi as opinies mais feguras de todos os Authorcs de Aivcitaria que adiante refiro no principio delia, ali elrangeiros, como naturaes que melhor eferevero cm diverfas lingoas dcla arte Vctrionaria. Muy tas coufas adquiri com a experincia prpria , mas anteponho as alheas; pello que dile Plutarco, que a
obra da aranha falda das prprias entranhas no era melhor, que
a da abelha colhida de eftranhas flores.
Quifera acertar a fazer o que eferevo Valrio Mximo no
Jiv. 8.cap. 12. Sapientiffimi artisfua profeffores fmit * quibus>&
prpria Jttidia verectwc, & aliena calliae aftimantir. Bem f
que muytosjulgaram intil cila otra minha j outros pode fer
qucaexprimentemjsroveitofajaquclles no feme dqueme
condenem 5 eftes na quero que me louvem. Quem me reprehender mefr melhor fegundo Auzonio.
Cum vera objurgas 3Jic mimicejuvas.
Quem me louvar me impedir a melhora, conforme Iuvcnal fatyr.i
Erobitashttdatur 3& alget.

Do

Do Lee. Hie
heronymo da Motta Abh. de S. Maria de Mugacns
ROMANCE AO LEYTOl.
PEraq do Autor te informe
as aves tem menos penas
te orereo, leiror amio;o,
do que executa ca/b'gos.
poucas flores de h reniec Com trombetas caadores,
entre as folhas dcle livro.
JanaSjtiros, ces temidos,
Donde o Lima a Ponrc morde
he o flagelo das feras,
com dentes decritalfino,
qtem porfeguroos rifeos.
povo,q naf oscavallos, As manchadas feras bufea,
mas tambm enfrea os rios.
8cfaz os feus golpes limpos,
Antnio pcrcyra Rego
nas campanhas poraflako
nacco, & defde minino,
nas afpere^as por ltio.
em vez da cana pueril,
Ioga as armas com deftrezn,
montou os brutos altivos.
Eoferccdo algis. partidos
De illulre anguc gerado,
de barato ao feu contrario,
&deacos hericas filho,
lhe d caro aver renhido,
no ei qual feja mais nobre, Hum tempo feguio da guerra
o herdado, ou adquirido.
o pengofo exerccio,
Metido j nos cludos,
quando das veas de prata
s letras j premitido
coneo fgue o noflo Minho
foy moo de muytas artes, E levando do terreiro
mas de nenhum artefkio.
campanha o mefmo eftilo,
A natureza officiofa.
no ferio andou ra valente,
o fez de mil prendas rico,
quanto airofo no fingido.
parece que o natural
O ginete que o refpeita
premou ao merecido.
s com natural inftin&o,
Logrou entre os outros dotes,
fe d por envergonhado
todos delle mefmo dignos,
d'lle o na aver corrido.
hia viril gentileza,
To dono do irracional [ mo,
fem efcandalos de lindo.
fe molra,&; metre to priMsfempre toabfoluto
que faz do menos azado
fenhor do feu alvedrio,
. bru?o,hi ligeiro Hipogrifo.
q alcanando tantos dotes; Ao fubir de hum rude potro,
. na chegou a fer marido.
em cada enfiyo lhelinto, ^
Quando a caar fe diverte,
i Jevaraenveja h tormento,
mais por arte que deflino,
cobrando o potro h avizo.
Quan-

Quando efcaramuas Guia,


cm confufos labcrintos,
qualquer difcurfo fe perde,
elle somente acha o fio.
Sc joga as canas de veras,
e faz o falfo conflicto;
as canas fe torno lanas,
Sc he canas ver os feus tiros.
Corre brtilha to deliro,
que aquclla mefma imagino
q he a brtilha c q a forte
fempre o dcfpozou confgo
Pois vello ao bufear o touro
dentro do arrifeado circo,
feridas tambm logradas,
golpes tambm fuecedidos.
Defde logo fc promete,
que o mais feros inimigo,
trazendo alua por armas,
torne quartos dividido.
Eftc pois em cio agora,
q he negoceo de entdidos,
- alternando a lana,& pena,
dous mal cformcs offlcios.
Em quarenta annos de idade,
muitos, quando b vividos,
ainda cm carefma de annos,
te do Abril da vida os brios.
Nele tratado te olFerece,
todo o praticado, & lido,
dos contendores nas praas,
dos profeflbres nos livros.
Acck o dom,&: a vontade,
que cu ki q hc feu difignio,
no fe moftrar cavalleiro,

fe no cortezo, contigo.
Eterno fera feu nome,
porq algum dente maligno
gaftar pedras gravadas,
mas nunca papeis eferitos.
De hum Amigo do Autor.
ROMANCE.
INfigne Pereira, invi&o,
nova admirao daEuropa,
ou j no agrado das predas,
ou j no acerto das obras,
Vos com cujo fangue illuftre
bem,fem que a vea fe rompa
o melhor iica corrido
de q com o voflb no corra.
Vs com cuja cfpora, & mo
o bruto aqu ningu doma,
ou j nas iras fe enfrea,
ou j nas frias fe volta.
Cuja difereta energia,
na deite livro fc abona,[&os
pois corrdo a folha aos do-~
molra tto acerto,em folha
Cujagalla,&- difcrio,[fbra,
doma h bruto, h mudo af' fe quando fe monta aquella,
cfta quando fe remonta.
Mas nefta arte, que eneulcaes
na vos imitar he fora,
porque perco as eftribciras
no q ela lio me aTombra.
Qualquer eferitor fe admira,
pois a elegncia mais dolra
ha

ha de efcrever a Baftarda,
&nsvos lemos folgando:
qudocfcrevc Bridaavof
eftas,qhimos alternando,
Nas noticias defte livro [ fa.
porbem vofo,& noflb bem,
vcjOjpor vagloria nofa
nenha parelha tem>
quando a volta fama corre,
porque Angulares fam,.
quanto o voflb nome mota.
as voTas, fortes nos do,
Se Troya a vs vos tivera
as nofas,juftas,vos vem.
domado do bruto as foras,
chorara os defpojos Grcia, Sempre roubaes os fentidos,
Cantara os triunfos Troya.
quer difcurfeis,quer corrais,
Voflbs cavallos envejo
correndo os olhos levais,
os que na altiva carroa,
& difeurfando os ouvidos:
pizando hum folio de luzes
mas os fentidosjfentidos
Correm de Safr Alfombras.
na fica por fe perder,
Mas fer vofTo s merece
que ouvindo voflb dizer,
o Pegazo, em quem fe nota,
que vendo o voflb luzir,
. dando lia fonte ao Parnafo
huns j no t mais q ouvir,
dar matria a tanta hiftoria.
outros j no tem que ver.
Montai pois q afli fcguro [ ta,
do bruto, em q a morte m- Da Madre Markna da Gloria
por mais q venha c penas,
Eeligiofacm Vai de Tefe o feu corre o voTo voa.
retras, Prima do
t
E ferm voTas cmprezas,
4utor\
& no com vagloria pouca
qudo hs clars pra a fama
DECIMAS.
hspadros pra a memoria.
Rimo de balde me animo
a deferever voTas partes-,
De Frey Hiero?iymo Vahia, em
pois fois nas milhores artes
nome dos Leytores
em tudo &por tudo Primo:
ao Avtor.
qconhea o mundo eftimo
nefte tratado profundo,
DECIMAS.
que no admitis fegundo
"y s, & ns, Rego admirado
mas com prova mais fiel>
feitas eramos fezendo,
fizreis melhor papel:
ys, nosefereveis correndo,
fe vos vira todo o mundo.
Se

Sevos louvo vos oflendo,


vendo q em vs chega a fer
t c cngenho,& metro efeao
Iutrc grande o no faber
mas na olheis ao que fao
qual he vofl ma direita.
fena f ao que perrendo:
que lipofto na entendo
De Dom Antnio de Amorim
.\ arte de cavalgar,
Ver eira, Comendador de Santa
fempre vos ouvi gabar,
Maria de Airais da Or& por boca alhea fallo,
dem de CbriJio,fobrique quem vos vio a cavallo,
nho do Autor.
, no tem mais que defejar.
DECIMAS.
[yor,
De Gaft>ar Marinho Pereira NA qual vos faz maCavalleiro da Ordem de
no mudo, q vos aclama,
Chrifio , Primo do
fede cavalleiro afama,
Autor.
fe o credito dceferitor:
< mas fe hcy de dizer fenhor,
DECIMAS.
nea matria o q entendo,
IA agora como fofpeito
digo, & ifto fe eft vendo,
Rego com yoflainftruo
que de vofla pena uzando,
todos os mais ficaram
haveis de alcanar voando,
toman do Rego direito:
mais do q alcanais corredo
adquirereis tal conceito,
que os q melhor, voto tem, Ela arte fendo vs guia,
diro,& diro m uy bem,
&: nifto na defmerece
q por vs em toda a parte,
alem de arte me parece
da Cavallaria a arte

feita de Cavallaria:
. he Rego va y/Rego vem..
com tanta galantaria,
*

- i .,
&: com rezes to germanas
De ambas as mos vo s Valeis,
acredifaes foberanas [ tas,
c de tal forte que ignoraes,
da Brida as leis nunca injufcom qual a redea guiais,
q nella as rezes fa julas,.
com' qual a pena moveis:
, & a galantaria he Canas.
mas diftingirillas podeis *
deixandonos com fofpeita,
de qhadeffeit'q"enfeita,

De

De Frey Lais de Mendoqa,


DECIMA.

De Paulo de Amorim ' Salgado}fe7}hor dos, engenhos da > .


Conceio ,&S. Paulo. ,
Irmo do Autor.

^ Utor aos mais eminentes,


cavalleiro aos mais fubidoSj
DCJMA.
deixas,fenhbr,mui
corridos3 - . '., -rr
utiA:i^
3i(;nnor,miucorriaoS
b q os fazeis mais correnfesj T jEva o ,Tcjo de ouro arcas'
artiani
h.inrKrlnmi^nfr-c
\/A
~
~" o
"_' *
a manilha
aos eloquentes,
Mdegoamores,&
magoas*
o preo aos deftros levaes,
o Douro copiofas agoas,
a vs mefmo aventjaes,
o Minho leva Amaltheas,
porque com geral efparto , ,{ ['uardiana faudaveis veas.
correndo nas praas tanto/
Cavado doj3o prorentos,
nos livros correreis mais..'
Lea os feus remanos ltos,
ourrosjncm penas, n glorias
De Gonalo Marinho Peryra,
Lima j prod|S memorias
Sobrinho do Autor.'', '
contra os feu^ efquecimentos.
DECA.
Pnjnr,,M AT -i
Ode o celebre Mondego,
qefcolascuri eloquente,
envejarvos a corrente ' A, ,
do Lima animado KegOj
parelhas com o'lto Pego'
podas correria no fallo
no illutre, o difcreto callo,
poiscomglorj^nppequena

De hri/lqyao galgado, Cavai.


tyro da Ordem de Chrijlo,
_
, IwfodoAfitor.
-, '// :
r{'/
.
. tMttt
qT f &W%*M>prepara-,
\J Xin,a3a perpnememoria
do teu Rego, & ti por gloria
.rpnaafliuifenis.nnj. ^G-A

ficaes emprede Cavallo."


denaetontafepultura
OT K p,p/,donde eterno dura

<nxmot ttnobiJNnsffiSF.}m4 afEfhonte,

.oinsibyl.o:;qrrr'i lo d$$&*Sl ernmda a/^actonte


r
O>JU^ #$PA m Mnji.aflegura.
tO'li01
iifc/' - - ,}">;. l'>b[.*i'

Dt

'Bfjoa Salgado de Cajlro Ca.


porque foro cavalgadas,
pit.10 Mor da Vtla de Ponte de
fe fora CavallariasLima por-fua Alteza , irvs s governando os dias
mao do Autor.
podeis fer fol,& o foi cego,
ou n
} q foi [ Claro Rego ]
nrpn/f A .
D DECIMA.pois fe.ofbl dobrado a magoi
k Pnaetonte as demafas deu com fcus cavallos n' agoa
ojc razeis mais culpadas,
ys os fareis vir ao Rego
JDe hum Amigo do Autor.

MV

SONETO.
DEI de Ethonte; y Pirois flamante colo
Las riendas pide el Ioven animofo,
Y fue Phaeton, en precipcio undofo
de un Polo incndio, Rayo de outro Poloj
Oy de folo, Rego, oy de ti folo
La rienda ardiente, el coche lumidofo
De Ethonte, & Pirois fn pcligroo
Rezclo intil, los fiara Apolo:
Ati los dicra, ati los entregara,
Sin que la hermofa luz dei Orizonte
Tibia morera, torpe feacabara;
Pues tu mejor, que el lcido Phactonte,
Con arte doba, con fciencia rara,
Sojugas a Pirois, domas a Ethonte.

4 ":

..

..

De Dom LuisTroncofo d Lira .Comendador da Ordem de Ca' latrava3fenhor da Piconha, Primo do Autor.

, .

. -

SONETO.
REndir dei marla indomata fereza,
Templar dei fego el mpeto fediento,
Parar en mdio de fu curfo el viento,
Milagros fon dei arte, y la deftrezaj

Mas

ir-

Mas que fera domar cl afpereza


De un Cavallo , de un bruro tan violento.
Que es mar'de efpumas, fuego por aliento,
1 dcAquilonlamima ligereza,
Tifis, Anfion, y Promcto perdonen,
Por mas que los zelebre cl coro Griego,
Ya tus pies fus cabeas defeoronen;
Todo lo han hecho tus deftrezas, Rego,
Pucs regiendo un Cavallo blo,ponen.
Lei ai mar, freno ai viento, y rienda -ai fiiego.
De Paulo Pereyra de Me/quita, Primo do Amor.
SONETO.
D Ornando de un Cavallo la fereza,
Cuerpo, manos, y pies todo ajudado
A Ia filia, a la rienda, ai bruo ofado,
Bien Ia Brida enfen tu gentileza;
Oy figuiendo felis la mifma empreza
A la vs, pluma, y lengoa, has aplicado
JJiiIura, eftilo, y alma, y acertado
Dccnbes, lo que obrafte con dearezaj
En una, y outra accion airofo, y dietro, *
Vclido de dulura, de brabeza,
Fucrce en el campo, doto en cita fuma,
Te acclaman, Rego, todos por Maeftro,
Refpetando la imbidia tu grandeza,
O ya tomes la lana, o ya la pluma.
De hum Amigo do Autor.
SONETO.
Seu Pcgazo, o feu Bellerefonte
Celebre a antiguidade mais conftante,
IJaquellc os panos conte, as azas cante,
Ucte as viftorias cante, os trofeox conte,

i
Derrame

O"

1),
Derrame em agoa a Cabalina fonte
Mtrico alento avea modulante,
Com que ao Cavallo que a abrio levante,
E ao cavallciro que o domou remonte.
Vislumbre efl elogio fer breve
De quantos, Rego illutre, a idade noTa
A vofla lana, vofla pena deve,
Pcgazos pois domafres, porque pofla
Achar mais Cabalinas, quando orterece
Os voos immortacs da fama vofla.

Do Tenente General Framifio Pita Malheiro , Cavalleiro


da Ordem de Chrifto, Tio do Autor
SONETO.
CAvalIeiro que ao eume do alto Monte
GIoria,& honra te chama, & te defvella,
Por aqui fe caminha, a ponte he aquellaj
L tens, Rego na fua ptria Ponte.
Mas qual cm outra o fero Rodomonte
tez celebre a excellcncia delfabella}
fcite rara, que de ha-, & outra fella
A Brida so, por fngular fe conte.
Trile d'aqucllc que a paflar fe avana,
Sem confeflar que he ela a cftrada nova,
Por ondeia gloria militar fe alcana.
Cede: & na queiras mais exprefla prova
Que a de fua pena, porque a de fua lana,
Creio que mais te renda, que te mova.
De Sebaftiao Pinto Corra Amho do Autor.
N
SONETO.
As regras, Rego que nos dais agora
De montar com detreza, & compohira,
O voflo nome cm gloria fe aTcgura,
E a nola ptria em honra fe melhora.
Ia

I nas azas da fama voadora


Tvy.osdeva|xUo.viTnnd^ikilh venfura1. vil &C\
E cfta partida fora coufa dura,
Sc a vofla pat&aTSirlUcY! no fora>
No Campidojio cl ainda o cavallo,
De MarcovAurelio:peEig.lofiaffuao t^h-q <
Efperando.quev.Qs,vajdj2smbntal,:; IOVJP. .
Que aindo^quefeja Jjum bre'ajquiilqur puaj
A Brida fabcesXambrpieaMo omhin O
Que deixe o.Gampidolio^^lai'Rua.I. v
De Francifco de Sou/a. Lobato, GavallemaQr.emM- Chrijleii
. ?*o$obrinho do 4utors.ini. -. / -jo tr<

cS0MTO.
!

.'

:<j ,' 2'j'.:.


;

r;-> ^
;

ASC leis qucicom deftrcza execitaftcs :i -<


Da Brida, com ventagcm-dfcrsyeft$ ~"
Como nrooiQs terreiros.ufpendeftcsjU -C
Agora nas palcRnw admiraftesj
Muytas ento envejas motivaftes,
Mil aplaufos agoflmereceftcs,
Como Rego ligeiro ento co)*ren\cs,
Qual Rego criiralnaltje )}m0$s
Correndo iis anasi 6r liman^oeftillo,
Infgne vos venera hum, &*or"r*climai
Hum f-por vcllas, & ambos.por ouvilloj
Defdc hoje pois no pde fe fprjnfa,
Nem mais correro rebata'do Nilo,
Nera mais limaV' q notfo .ptrio Lima

if

Da

o
Do Doutor Fedro Marinho FalcSo, Amigo do Autor.
<: .-V.J ;.H:ro -

x.

', j-.r .

<V*SO.N/E.T.O.'..
i/V ;.
;

'.'/.V

o '.... i:..'

- :u{o ;.

-JO

> palma qulogrou.Cefar em Frana.- > .


2; a vofla ptria a fama vos ordena,
*Judfoy bbra de fua lana', & pena,' r i , 3
O mefmo obra,voflkpena,& lana!.
Zo Liizbruto,Cefarrmprcalcana'. sup
JH mmortal louro, gloria no pequena,
'O utra tanta atcanaes, quando fereria*' ^
d or vs afama voa, & nofecanfa.
m m parelhas iguaes com bizarria,.
?c emontaes voflVfamacelebradaj
tu fe ou Cear -, ou nada repetia
- mtnortal nome, gloria incomparada,"! g\
Repetira milvzcs porfia n :&L(1 J\.
l> gora 8 inundo., ou Pereyra, ounada. '' <J.

LICENAS
OdeTe imprimir o livro de que trata efta petio, & depois de impreflb tornar pra fe conferir, & dar licena pra correr,& femellanocorrerLisboa 3-deIunhode idor.
Pimenta

Noronha

Caftro

Azevedo.

p Odeie tornar a imprimir o livro deque faz meno


apeti ao, & defpois tornar pra fe conferir, & fe
dar licena pra correr, & fem ella no correr Lisboa
o.delunho de ipz.
Serro
doSanfloOffiac&doOrdinario, & depiis

U ti P-ff'Ot?rnararaeIa Pe.ra 'econfenr, &


t*xu,& fem .(Io nao correr LiA0a7.de lanho io>.
Rtbeyro AzfiieAo.

Cv\-

^iwwA

wwwH

- T"
_:">

,1

fcO

>-.l '
<

"

-i -jb c:{ .: \ oh.')

1 ftap^U /~>
,,, j
J

.*- V-

, ' 1 > *

Fol.i.
>

vis'

ta

INSTR UCCA,M

CAVALLARIA
' D E

B RI D A.
CAPITULO I.
Que coitfa feja Cavallaria: quais forao os primeiros brvefores delia:
nobrezas: & excellc?icias dejla arte.
U IT A variedadefe acha entre os antigos efcritores, pra aver de averiguar, quem folie o
% inventor da'.hobiliflima arte de Cavailria. A
'1| ingratido^ dos homens fe foi valendo dasco"^ modidadesdas artes, fem cohfervar a memria
** de feus Autores. Diodrb Siculo no 1. 6. afflrma, que foy Neptuno o primeiro domador de cavallos: outros
querem , que Bellerofonre filho deiRey Glauco, quando no celebre cavallo Pegafo venceo a montruofa, c indmita Qiiime-r
ra. 'Cs Numidas em Africa [hoje llcyno de Tunes ] fegundo
Apiaiio liv. de Libia,j pelejava em cavallos,mas femfellas.
.Os Lapiras povos de Theflalia cm Grcia,que fe chamaro Pelctrqnios,&Centauros,achrfioo uzodasfellas, & frevos, 6c
fora os primeiros, que exercitaro efearamuas, & cavallos armados. -Herdoto exalta grandemente a Zebar de Pico ,'& afirma fero primeiro, que domou^fciitificamnte'cites genercA
fos

2
hijlrucqa
fos brutos. Trato nefta matria Cclio Rodginio liv. 5. & liv.
ii.cap.^.GafpardRibera nas fus Apoftillas. Angelo Poliliciano nas fus M.ifcellaneas. Cardano no feu liv. de rerum varietate. Pedro Vi<lorio ,&: outros: em cujos eferitos fe poder ver.
copiofamente. A difeordia deftes Autores por duas vias pode
rcconciliarfc : A primeira dizendo, que todos os referidos fora
inventores deita arte cm varias Provncias. A fegunda que a
Cavallaria he coufa to nobre, & til, que varias naes arrogaro , c atribuiro afia inveno delia, 6c pella mu ira antiguidade
defta arte ignoramos o feu principio, como coufa de to alto
preo.
1 arece fem duvida, que a Cavallaria he das artes a mais prin
cipal, & a mais illuftre, afli pelo prclmo, & urilidade, como pela erimao. A utilidade he tanta, quanras fa as viftorias, que
na guerra fc alcana: A Cavallaria he a que mais rompe , a que
mais atemoriza, a que mais promptamente obra; na Cavallaria
.confilio o nervo da antiga guerra fegundo, Ariftotclcs livr. 4,. da
Politica cap. 13.
Os mayorcs Monarchas, os Princepcs mayores fe prefra
maisdeCavallciros,qucdePrinccpcs, &: Monarchas. Alexandre no feu Buccphalo fc augurou pela"boca de Philippc feu pay.,
pra conquiftador, Sc fenhor do mundo fegundo o Curcio livr.
1. IuIioCcfar mais feprefava das fus Cavallarias, que das fus
batalhas; Sc dcllefe conta, que por derro,Sc forte no exerccio
defta arte, fem fella , nem freo fazia faltar, correr, & parar o mais
bravo, Sc indmito cavallo.
To grande he a utilidade da Cavallaria na guerra, que de
muitos Generais fnbcmos,que acompanhados fomente da Cavallaria fe dero por. bem guardados nas campanhas, Sc muitos
Princepcs delia fomente fc da por affegurados, Sc fervidos nas
fus Cortes. . .
Na jornada que fez Phillipo Segundo, fendo Princcpe, de
Efpanha, pera Alemanha, por Itlia, fahiq a recebelo a Trento
;pUuque Maurcio :,6V como no trouxclc oefplendor, Sc faufto dino de fua pclba, deu occafia a que osEfpanhocs mur,,
muraflem

da Cavallaria de Brida.
3
niurafTcm. Chegoulhealga noticia ,& depois de os hofpedar,
JUes diiic, que queria moftrarlhcs afua recamera, & ornato de
lua peloa , & cafa: & Icvandoos a ha galaria, que citava fobre
mim terreiro da praa, lhes moftrou dous efquadrocns de oiro
centos Cavalleiros armados, [ aqucm avia mandado fecreta mente, que eftiveflcm montados ncle tempo,] & diTc aosEfpannoes: hta he a minha recamera, o ornato de minha cafa, & a
legurana de minha peflba. Achava cite Princcpc ferem mais
bem gaitadas as rendas do feu eirado com a Cavallaria fomente, &
lo com ella fc dava por bem guardado.
Salamo o mais gloriofo Rey do univerfo, 8c Princepc das
lciencias , tao inclinado foi Cavallaria, & teve dcCavalIos tanta copia, que fincoenta ,& dous mil futentava nas fus eftrebat
rjas,comofevdo3.1ivr.dosRcyscap.4.verf. 26. & do 2.do
laralip.cap. i.verf. 14. Verdade que fc no crera fc a Efcritura
agrada o nao verificara; Sc fora va otetemunho de Iofcpho,
nas Antiguidades Iivr.8. cap.2.
De Iulio Cerar conra Tranquillo, que as guardas de fia ef'
foa fazia fempre com Cavallaria, & que rfcSlh Snh^S
panhoes Cavnlleiros pello bom concerto, quido vS C
kna tfpanhola fetinha, & lhes fazia fav^es, & nonras grSdc *
EWma nttenao tivera feraprc os mayorcs Princepesao
angulares homens de Cavallo. O Emperador Carlos S
nandofe has canas em feitas publicas, em quecllc tambm entrava , comos grandes de fua corte: & chegandoihc noticia,quc
exclua a hum grande homem de Cavallo, que ali avia com no'1
breza,aindaquemtitulo,nem igualdade aos demais: faindo
luim-dja a huaftla, donde feachavao todos os nomeados pra as
canas chfle : He tempo de ordenar cada hum 'a fua quadrilha, &
advirta j que a fulano mo na ocupem porque o tenho efeolhido
peia a minha.

Antigamente f s peflbas Reyas era permitido andar a cavallo, & aos qi,c a cavallo fc achavofe tinha a venerao, &
icpcito;como aReays pefibas. Depois fe veio a ordenar, qu
entre mil de pefcefcolhcfe ornais nobre pra Cavallciro , que
A2
fe

^.
Inftrucq
le chamava Miles. Durou efta obfcrvahcia at que os Perfanos
a relaxaro mais, permitindo, que os homens de illuftre ngue
andafem a cavallo com condio, que ferviria na guerra de'
Cavallciros. Na eferitura lemos fer a mayor honra, que o Rey
"dos Perfis Afluero podia fazer a hum vaflallo concederlhe , que
monrafle em hum Gavallo dos feus: afli foi honrado MardoJ
quo y levado pela Cidade em hum cavallo del-Rey: Hvi de jcU
JaRegiserat. Efther cap. 6. verf. 8. Ficou por brazo de no-
breza entre os Perf\sofer Cavalleiro. O mefmoera o Cavalleiro, que nobre ,6c principal. Vfurproefteufo os Romanos dividindo a Republica, &; Magiftrados; Equites, 6c Plebeos', & as
famlias nobresfecharrivoEqucftres. De Pcrfs, Sc Romanos
derivou cfte:cuftume aos Efpanhoes, Sr tambm aosPortuguezes: Cavalhero chamo, Sc dizemos Cavallero ao homem
nobre, a toda a boa aca, que fe obra chamamos Cavalharia, &
lance de Cavdlhcro generofidade, liberalidade, ao primor,
ao bom trato3 ao valor , corteia , olencao ao luzimento, Sc
s coufas , que mais fe eftima no mundo chamamos de Cavalhero. Vemos que pera fe aver de lanar o habito de Chrifto j
de que tanto fe honra os mayores Senhores dcfte Reyno, &
ainda mayores cftimaoens merecera fc a facilidade, com que
hoje f alcana as na deminuira , ou de qualquer das outras Ordens Militares, fe ha de moftrar primeiro, como o que os recebe he Cavalleiro. Tanta eftimao tem adquirido no mundo a
arte de Cavallaria.
CAPITULO II.
Das ventagens y qite a Cavallaria da Brida faz a da Gtneta.
E quefto mui renhida ,6c perfuda entre os Cavallciros prticos, 6c efpeculativos averiguar, qual feja
de mais utilidade,6c eftimao fe a Cavallaria da
Brida, fe a da Gineta ? Porm fa ta claras as ventagens , que aquella leva a efta, que fem aver paTado
pela ponte dos Syllogifmos de Ariftoteles, mas f por efta do
Lima

a Cavalaria de Bria.
e
Lima o motrarei com clareza, & evidencia, pois b cm. denfcnfa da Brida tomei a pena. - '.. .
To!?s os apaixonados da Gineta trabalho.incanavelmente porTuftcntarem a confervaa da fua Cavallaria , affiieindoos
grandemente o verem que eftafe no fegue, & vai deixando, &
quea Brida fe uza, 8c vai cm aumento "cosi ilniverfal cfrimaa& cita IM amayor prova da excellenci da. Brida /que commummente fc abraa tanto, quanto aqnelIaYe rejeita.
:

As cous do mundo com os tempos fora apurando feus quilates pra mayor auge de fua perfeio: primeiroos homens vetiropellcs dcanimacs, & habitaro Covas; &
palhoas , que
vieflenva trajar gallaSj& a viver em palcios. A/si tambm nas
artes os tempos as aclur rudes terti feus princpios ,& os tempos as aperfeioaro; & falva afuftaneia foram elegendo hflmas
formas, &jcprovando outras. ;Na arte da guerra [ e a caio na
ne mais que arre] temos o exemplo: ns armas antigas nos primeiros fc-ailos, armados for.i dentes , & imhas; o tempo trocou
citaforma cm paos coitados : fuccedcplhc o fedoferr feeui
raofclhe as maquinas dos Anetes * & Trabucos'; reform:iro?cf
tes mlromenros fc outros muitos, &. h/e vemos a guerr an
fi bbnaa a que foi ferrfpre.,* cm formamii.di/ferehr\U mrt
na Cvallanaa forma da mtv} r^ntfiK!'da^Bidtfrfloreceo'
V"^''-^ '"'"-choufe ha-muitos dasV&cbm-u outro intento

dleOvd. 5.tnt. 9;'.

< > .

. j> '

! .:.:;:\,^

< Noi quoqucjhnnus Jedpsfmt. ilk cauctth'%;


Mas porque'os .d5fenforesW>Gfncra ho no bpgnem como
noTo fundamento,&c daqui'no^concluudizendo^queao menos foi mais'anrigA eta>Cavallaria,&qiie*nfcyorhnrieuidadc
arguc mayor nobreza, lhe advirto, que nego ambas eiras inferncias $ porque he evidente que he mais antigo o ufo da Brida.
?r?r. 1I:;:d,IeJtoS'qo.i59 que primeiro .montaro- Cavallos
oiemella,frco:citaera;Brdaimperfeita,& com a fellafe
aperfnoouaBnda. Depois: fe inventou a G.neta, & ufoufe a
^avaliaria nctas duas formas:-mas a larga, experincia morrou ,
A3
que

8
Inftrvccao
acanhado, ainda que v levantado da fella fobre os joelhos, ou
eftribeiras, como clles querem,
No ha duvida que a poftura de p hc mais natural ao homem , que a de atentado ; porqu o -eftar aflentado moftra fraqueza , & oeftar em p inteireza, & perfeia.A p fe nota,' 8c
apparccem melhor as perfeioens do corpo humano: o homem
afianado naljcnaturalmente:perfeito...-.;/'. '.
;
( '
Pcra o real exerccio de tourear, que hc ornais galhardo de
todos os qu.aCavallo febbra[cmo'em' fcu-Iugar diremos] '
na ha duvida, que f ajuda melhor os Cavallos com as pernas,
8c com oredondear da cfpora, pra-que.redobrem, & andem
mais preftes, 5* ligeiros. Os que defendem"*"Gineta -na achao
outraraza,&: convenincia nclla,fcna a de levarenva pernas levantadas: mas por donde a defendem 'por ahfmefmofe
abrem- porq a poftura de pernas levantadas fera de mayor cautela, mas na de tanto valor. O tourear mo hc urra couta mais,
quebufear o perigo, & o melhor; quctenrefteaclo, he o mayor
.nico quchanellc: Com os mais Ferofes-tonros., com os mais r rifeados fe:ennobrecc \ &c acredita o Cavallciro. Levantaras
pernas he fugir ao perigo, & deduzir a aca : tourear a Brida
hc bufcalo, & ofrerecerfe todo ao rileo. DirA q entregarfe hum
homem aopcrigcrcvidcntcna he valor j fena dcfcfpcraa-:
mas ainda- que h marr arrifcada" a brida na Ire o perigo tanto,
-comofe cuidai 8c n txptrientia'tf moftra ; mas he mais arnfeado,
que a Gineta dentro.dos meyos da virtude da fortaleza, 8c he
mais perfeito o valor, porque he o rifeo mais provvel, mas nao
evidente, de fortoque.fcja vicio.'
". ',;. v . ''
Nas juftas' reaVs, que com a Brida fe exercitao fc vc qu p
fe.podc fiaria.iBrdaenontrarcmfcdous Cavallciros, ou duas
l
; corres armadas.! ?i
'.' il V , ^ n '
-r
Se tratamos do manejo, & doutrina dos Cavai los,nao fe pode nc^ar, que he mais acomodada a fella ,,&r fre-o da Brida, como cli na Feder ico Grizon,8c outros, & oconfeflaoos mcfmos
Efcriroresda Giner-.porque f na"Cavallarla da Brida, verda" deiramente fe oncede cabeo, vara, & aoute, fegund mg
nuamente

da Cavallaria de Brida.
.9
nuamente concede Frncifco Pinto Pacheco no feu tratado da.
Gineta, inftrumcntos, fem os quais perfeitamente fe no pde ^
exercitar o manejo; Sc pra acudiro cavallo com as ajudas necefarias das pernas 3 s rendoas livres 3 & etendidas fe faz bem.
Nem he polivcl obrar Gineta algas Cavallarias, como fam
fufpcnocns de mos 3 correfas 3 prhum juclho, ou ambos em
terra 3 6c outras muitas galhardias , cm que he necefario chegar
com a ponta do eftribo primeira junta do brao do Cavallo 3
que com o primor da Brida fe confeguem.
Alguns apaixonados da Gineta em feu abono allego, que
nas Cortes, efpecialmcntc na nola de Lisboa fe conferva o uzo
de andara Gineta; mas eu creio que no ouvera Gineta nas cortes 3 fc no ouvera lodos 3 Sc cila convenincia lhe concedo : antes bem confidcrado a maior parte da gente da corte 3 nem anda
Gineta; nem Brida 3 8c fa asfellas ha Gineta adulterada,
ou ha Brida com vicio.
Dizem outros defenfores da Gineta, que como as coilfas
mais difficultofas de alcanar fa as mais prezadas, a Gineta o
deve fer, porque he mais difficil 3 que a Brida, mas eftes facilmente fe convencem moftrandolhes por experincia , que o
uzo da Brida he mais difficultofo de alcanar com toda afua
perfeio, que o da Gineta. Vimos que quando era tam exercitada nas feftas a Gineta, como hoje he a Brida fe achava
nas Villas3 & Cidades deite Rcyno [ efpccialmcnte nas deita Provncia do Minho ao menos dous, outres homens de
Cavallo em cada ha, com todos os requifitos de perfeitos Ginetarios-, o que no vemos na Brida 3 na qual na fei fe fc acho
cm todo cite Reyno fis com todas as partes neccfarias de inignes Cavalleiros de Brida: no deixando cila com tudo de
fer mui fcil pra todos fe poderem fervir dlla3 porque nem
pra a guerra 3 nem pra as feitas 3 nem.pra ofcrvio3hc eflencial j que feja nicos.
'Tem mais a Cavallariade Brida cita cxcllcnciajquc hepoderle exercitar em qualquer Cavallo maiifo 3ou bravo 3. pequeno 3 ou grande> lai go cu clreito. No hc ali na Gineta , pra

io
Ttiflrucqo
a qual fe requerc precifamente Cavallo de marca, manfo , largo
de bojo , Sc natural de boca ; porque fe for duro, ou cfpapado,
nem o freo ginete o domar, como convm, nem as cambas de
tiros curtos o podero recolher, como hc neceario.
Logo ver aos Gnetarios andar bufeando poyos, Sc ajudas
pra fubir aos Cavallos,efpecialmente em Cavallos altos,'os
curtos de perna, Sc brao,no faz gentil aquella Cavailaria.No
fuecede afli na Brida, porque quaefquer menos deftros monto,
Si dcfmonto com muita preftea em todo o torreno.
Outra encomodidade fc acha no pafleo da Gineta, em que o
Cavalleiro, ou ha de faltar cortefia, Sc amifade, ou fair mui
defalinhado. Demos que encontrou amigos a p, ou na Cidade, ou no campo -, Sc que por primor fe ouve de defmontar pra ir em fua companhia, como ha o Ginetario de paTear com
os borzeguins de lao, ou atamarados, ou de qualquer forte,
que feja. Com muita differena fe defmontar, Sc pafleara o
Cavalleiro da Brida ficando muito airofo3& com botas, Sc efporas , ainda a p parecer Cavalleiro.
Finalmente perguntara eu aos defenfores da Gineta,em que
forma de Cavallaria demos ns, Sc vencemos tantas batalhas
nosannos prximos paflTados? Com que Cavallaria fc faz hoje tanta,Sc ta dura guerra em Europa? Certamente com a
Brida. No negarei todavia que os da Gineta faria muito bem
centinellas, Sc vigias pela poftura , em que efta montados ,
com tanto que dcixaTemo combate aos Cavalleiros da Brida.
Celebre foi a Gineta, mas conheceofe de pois, que na era til
pra muitas acoens: deixoufe, Sc abraoufe a Brida. Bem fe lhe
acomoda aquilo de Cornelio Gallo.
Divcrfos diverfajttvayit, non omnibus annis.
Omnia conveninnt: rcspmts apta nocet.
Bem fei que na perfuado aos antigos Genetarios com citas
rezos, porque o que foi criao, fc lhe fez natureza, 6c afli o
diTe Vcrino.

Altera

da Cai)aliaria de Brida.
11
Altera natura efi habitas , quamjnior artem
Perdifces, tollet mdlafenctta tibi.
Bom fera que exercitem a lia arte, Sc conheo as ventae^ens
da alhea. Seja Gcnetario quem quizer, conforme ao conlelho
de Horatio, na fua arte.
Quamfcit nterque lubens, cenfebo exerceat artem.

CAPITULO III.
Da nobreza , & excellencias do Cavallo.
ENTRE os vrios anmais,que a providencia Divina criou para o fervio do homem foi fem duvida o
melhor, Sc mais neceflario o Cavalloj fem o qual parece que o trato do mundo fc no poderia bem confervar: pois hc certo, que dos Cavallos fc fervem os
homens pera as guerras, feitas , & jornadas, 6c fora fem ellcs
impoflivcl a muitos o poderem ir de hum Reyno a outro, de
ha a outra Provncia j& cm fim todas as viagens largas , que
com o bom fervio deite animal to fuavemente fe fazem} avendooccafiesemquche ta neceflario, como hum Cavallo
na guerra.
Deite generofo animal pudera dizer muito,quanto aofeu
nome, fidelidade, nobreza, ctimao, pretar, & outras qualidades, fe no ehidra na brevidade deite tratado. O Cavallo
fe chamou aflipella inclinao, que tem de cavar com as mos
a terra, diz Santo Ifidoro nas Etymologias: ao que alludio Virgil.no 3.dasGeorg.
Cavatque
Telkirem, &folidograviterfonat ungida cornit.
Os Latinos lhe chamo tambm ^/,fegundo o mefmo Santo Ifidoro , porque Eqtius he coufa igual, Sc os Cavallos fe bufeavo iguais na cor, no corpo, Sc nas de mais partes
B2 '
pera

12
Jnfirucqao
pcra os coches. Outros dizem que fe chamou afli, porque no
fendo o Cavallo igual em fermolura, Sc ajuramento nas obras,
perdera o nome de Equtis3Sc fe chamar Caballus, que dizemos rocim.
Da fidelidade defte nobre animal anda chcas as hiftorias,
Plnio livr: 8. cap. 42. conta que o Cavallo de Nicomedcs Rey
de Bithynia, vendo a feu fenhor morto na batalha, no quis comer mais at que acabou. Filarco efcreve, que o Cavallo de Antiocho, vendo que Ccntareto lhe matara feu fenhor , 6c montara nelle, como defpjo, fe arrojou de hum defpehhadeiro, c
matou ao vencedor, Sc afli mcfmo. Celebrafcaquelloutro delRy de Scytia, que vendo ao fenhor morto em defaiq, Sz qii
o vencedor o depojava, o cnveftio 3 & matou a couces, Sc dentadas.
Os Poetas attribuem lagrimas aos Cavallos nas mortes de
feus fenhores: afli fez Homero ao Cavallo de Achilles, de quem
acrecenta, que no fomente reconhecia a feu fenhor 3 fe no a
Patroclo feu amigo. A cfta imitao Virgil. no livr. 11.
Pq/l bellator Eqwtspqfitis injgnibits ^Ethon
ltlacryvtans,guttifquc humciat granibus ora.
E no he ifto tanto encarecimento potico, que Nifo de
Seia no efereva, que os Cavallos do Emperador Calgula com
ofentimento de fria morte moftrro muitos finais de dor, 6v rccuaro o penfo: & Pincda conta que o Cavallo de Caftrioto
fentio a morte defte Princcpe de forte, que a pouco efpao
morreo. Heronymo Roman refere, que os Cavallos de Ludovico XII. Rey de Frana, fendo levados na pompa funeral,
hio com demonftrao defentimento, revolvendo os olhos
muitas vezes pcra a tumba ; donde vinha- o Real cadver: Sc
fendo de natureza feros alli fe deixava tratar dos mininos, &
gente popular; por onde fe coftumro vcftir de luto os Cavailos nas exquias dos fenhores, attribnindolhe verdadeiro fentimento, de que fe admira Sa Joa Chrifolomo Homil. 3.ad
Popul. Antioch.
Da

da Car aliaria de Brida.


i$
D- nobreza defte generofo bruto, hc argumento a amifade,
que tem com o homem , a fidelidade, que lhe guarda, & o conhecimento, que morra. Alguns Philofophos Gentios quifero
conceder verdadeiro difeur ao cavallo, Sc memoria, pelo muito,&: mui vivo infbinto,q confideravo nellc. Ariftotcles diz , q
o cavalo tem memoria perfeita do paliado. Quando Aviccna
efereve, que ha animais cortezes, .: amigos de companhia } do
cavallo fe ha de entender. Em Corinto hum homem nobre empreitou a Sa Ioa Papa Primeiro defte uome hum Cavallo, em
que cuftumava andar lua mulher > Sc fazendo o Pontfice a jornada^ enviando o cavallo a feu fenhor, na quiz mais confentirerc animal, que a mulher montafienelle,at que o remetero outra vez ao Papa, referindo o que avia fuecedido, alcanando o cavallo conhecimento de que fervindo ao Pontfice,
Romano, no era reza que ha mulher o montafle. Contao
So Gregrio Papa no livr. dos Dilogos cap. 2.
Vincendo no feu Efpcculo tom. 1. livr. 18. cap. 48. refere,
que morto Cario Magno o Capito Rodato, fe meteo Monge
em Mcldc, Sc mandou guardar o feu cavallo: depois de muito
tempo, fendo aquelle lugar aflaltado pelos Mouros, fe pozero
em defenfa os Monges, & Rodato mandou vir o feu cavallo,
que clavaj muito velho, mas conhecendo a feu fenhor fe alegrou , 8: esforou de forte que deixou admirados a todos, Sc
entrou na peleja animofamente.
Maravilhofas coufas conta de alguns cavallos Solino, Sc outros. Famofo he o Bucephalo de Alexandre, que no confentia na fclla outro, feno a feu fenhor}&andando mui ferido
eftccavallo na batalha de Thebas, querendo Alexandre paffarfe a outro pera o mandar curar, Bucephalo o no confentio,
aturando o trabalho at o fim da peleja. 0 cavallo de Cayo Cefar, que tinha os cafeos das mos formados^ maneira de dedos,
-no admitia outro cavallciro, fe no a Cefar/Stacio no 9..da
Thebaida introduz aHipomodonte i -foliando-ao cavallo de
;
Tydeo defunto, que no queria deixarfe montar de outro.
B3

Hmjc

S
/

ji

Tn/lrnc
Hunc nfpmnwtem tmido nova pondera tergo
\ Vmm quippe mannm demitis esperas o.b avr.h ]
Conipit3 ajjatmque. Qv) o no-vajvjja recu/as.
Conduz peramoftraf o conhecimento .lo cavallo, Scafua
nobreza o que diz Plinio no livr. 8. que o cavallo gencrofo conhece o parentefeo, & no cobre a my > Sc que hum enganado
pra cite fim, tirados os antolhos, fentindo o calo fe toy dcfpcnhar, & fc matou a fi mcmo :& outro no campo ileatino matou hum cocheiro, porque tapandolhe os olhos, o fez cobrir a
miy. Confirma ito mcmo o que Ariitotelcs 3 &c Eliano livr. 6.
cap. 47. eferevemj que as egoas a ta compalivas, que vendo
algumpotrofinhoorfoocnoj&lhe do leirc. Vnlh fie alie110 la ff e matribus orbi 3 quemadmdum homhies paren libas atniffis almttir E vendo cilas , Sc outras advertncias ncftc
animal os Philofophos, no s diicurfo Iheattribucm 5fcno
prefaciar o futuro \ como do cavallo de Iulio Cefar, Roman no
livr. 8: cap. 15. que dias antes que mataffem a feu fenhor andou
trifte, rceufando o penfo, Sc que Cefar oadvcrtioj mas o no
acautelou 3 como aos outros avifos de fita morte.
Finalmente porei aqui as palavras que no texto fagrado no
livr. delobcap.39. cftoefcritas jquchcomais que pode dclle dizerfe. Nunquidprabebis cqtto fortitudinem } aut circundabis. collo ejus imtitm ? Ntmquid fvfcUabis eum qnafi heuftas ?
Gloria narimn cjus terror. Terram migtilte fodit3 exultai audacter 3 m oceurfum pergit armatis. Contemmt pavore?n 3 me cedit
gladio. Super ipfum Jouabit pharetra3 vibrabit ha/la 3 & cljpeus.
Fervens 3&fremens forbet terram 3nec reputai tuba fonare clanr
gorem. Vbi audierit buccma?n 3 dicit , valo procul odoratur klhm exhortationcm ducuni 3 & ullulatum exeratus. No efeufa eftas palavras a glofa de Lyra. Pocmfe aqui 3 diz o Doutor
as maravilhas 3 que o Autor da natureza obrou no cavallo : he
admirvel na fortaleza 3 levando fobre ft hum homem armado,}
he admirvel no coito, porque com as crinas fc excita a cllc'3 &
cortadas fc lhe diminuc a potencia: he admirvel na ligeirefa,
porque voa por falto, como o gafanhoto; he admirvel na 011fadia,

a Cvallaria He Brida.
i^
fadia, porqua fc gloria com os tcrro.ics da guerra , efeava a terra, delejando a peleja, Sc vay contra os homens armados ariimotomente ; bam bre el.e aljavas, lanas, adargas, & avendofcdedefanimaVfeembravece,fervendo cm clera,Sz rugindo
como Leo forb aterra, & a desfaz na carreira, a trombeta o
esfora, que atemorifa aos outros brutos, ouvindo intrumentos de guerra d:\ iinaes de alegria, de longe conhece a guerra
pela preparao, & vozes dos enemigos, 6c as exhortaoens dos
Capites.
A vifta deita verdade bem fe pode crer [ mas no hc ncccTario referirfe ] o que tantos conta da nobreza de Cylaro cavailo, que foy de Cator; de Rcbo, que foy de Nerencio;de Arion,
que foy de Neptuno , do Tride de dmcto; do JEfthon de
Heitor; do Xanto de Aquiles; do Terror de Marte; do DidVo
de Pintam ,-tk de outros muitos queconto Gregos, Sz Latinos.
Quanto crimao que dos cavallos fe foz , melhor tcTemunlu fera a antiguidade, que o feculo prefente: porque agora
/U _~

J:..I._:

o.

j-.-s. /V. .

-.

11

aprofunda corrente do rio fc lhe afogou hum cavallo : jurou


Cyro de fazerlhe guerra por eh caiifa, ik juntando copiofo exercito, dividio o no em muitos7, gaitando nafta cmprca muitos
mczes,Sv fazendo hum'difpendio grande. Contao Schcdclno
Chronicon Ghronicarum, & lembrafe dilo Sneca livr.3. de ira
cap.22.
HapeToa principal em Itlia [fe no era Princcpc] enfermandolhc hum cavallo, quecftimava muito, lhe mandou fizer
hia cama com para mentos de feda, coua fumptuofa, &: eftando o fenhor impedido da gora, & no fe movendo fem graves
dores, fc fazia levar aos hombros dos criados adonde citava o
cavallo enfermo, acompanhado dos feus medicos, & peo modo
que podia com as mos, com as palavras, com acenos o confolava gaftando hum thefouio na lua cura. O Petrarca oefereve
de utraque fortuna dialogo 30. & dizqucetc Princcpc era vi-

B4

vo

l6
Inftmcqjo
vo no fcu tempo, homem de grande confeIho,&: lhe perdoa o
nome, porque pondera a aco como Philofopho. Mais he o
que diz Sueton. Tranquillo de Calgula cap. 5 5. Que cm rezo
de hum cavallo, que cftimava muito, mandava callara vefinhana, porque o no enquietalem ; fez lhe ha cafi de marmor c
manjadoura de marfim, mantas de purpura, collar de pcrollas,
deulhe criados com vrios ofhcios, pra que oferviflem como
fenhor j & intentava darlhe confulado, que cuidaTc dcllc,como
de ha republica.
Muitos Princcpes dera aos feus cavallos fepulturas honorificas, levantandolhes eftatuas, & Maufoleos. EIRey Dom Fernando de Npoles, porque hum cavallo feu o livrou , de entre
os inimigos [ efereve Pontano] lhe fez hum honrob fepulchro.
Paulo Iovio conta o mefmo de Sulcam Zelim , porque o feu cavallo o livrou das mos de Bajaceco, Sc o pz a falvamcnto cm,
Born. Alexandre honrou na morte ao fcu Bucephalo, pondo
a ha Cidade, que edificou o feu nome, como diz Pomp. Mela
livr.2, cap. 47.0 Emperador Adriano levantou columna coni
infcripo de ouro a hum cavallo feu de Montaria ,fegundo
Dion. O mefmo fizro o Cid. Ru y Dias ao fcu Babicca; o Marqus de Pefcaraao fcu Mantuano. Finalmente no preftar do cavallo me remeto ao que diffe Iorge Scoto.
Catera rerum opifex animaliafnxit ad itfus
uaquefuos3 eqtius ad cunttosfe accomodat ufts
Plaujlrat trahtt,fert clytellasy fert ejfeda, t erram
Vomcre profcindit, dominam fert3Jive natatu
Fltimina>[eufoj[amfaltit>feu vincere curfu
EJifalebris opus, aut cambas arcumdarcfaltits.
Auttnollesglomeraregradus3autjlet~ieregyros
Libera feu vacuis ludit lafeivia campis.
Quodjtbella vocent, trmulos vigor acer m artus
Jt domino3&fociasvomit ore> & naribus iras.
VulmribusoffertgenerofimpeEtuS) & una
Gaudta>marorem fumit> pomtqtte viciffon
Cum dotnino. Sortemjic officiofus in omnems

da Ccvall ria de Brida.


Vt xetercs mins, tara certo federe juntitim
Credidcrmt nrxta coalefcerc fxjfifattra,
Inqne Fcletrnijs centauros edite fjfvis.

i7

CAPITULO IV.

Climas, & ptrias dos melhores cavallos , quais devem fer 3& as
egoasfera a cncqao, & a ordem, quefe ha
de ter cometia.
A M fe pode duvidar, em que os vrios climas pro
duzo differences naturezas, Sc obrem conforme as
rcgioensdiverfoseFeitosjcomo vemos criarfe nas
parres do Norte o que fe no cria nas do Sul, & ainda fem ferem diFerentes regioens experimentamos
o mcfmo; porque de hia Provncia a outra, de ha a outra Cidade vemos diverfas operaoens, criando ha differentes frutos de outra, no produzindo ca o que aquella produz. Da
niefma forte nos tem moftrado a experincia: que os cavallos
tem mais perfeioens, & melhores naturezas de has regioens,
quede outras,em que os Efcritores antigos feguiro diverfas
opimoensj porque Horat. livr. 1. louva muito os cavallos naturaes deArgos. Marcial os de Aturias, parte deE/panha. Os
de Agngento cidade de Ceclia.celebra Virg. Os de Elide Cidade de Grcia louva Propcrcio. .OsdcArgeo monte de Capadcia cngradcccClaudiano, com os de JNapoies, Scythia, de
Irlanda, a que chamo Hubinos; de Tunes, Corcega, Cerdcnha, Alemanha, & Frana. Plinio louva pra o trabalho os de
Galiza.
Porm temos alcanado que fobre todos, fa os mais perfeitos cavallos os de Efpanha,em que fecomprehendetambm
o nofo Portugal.Dizia Emmanuel Filiberto Duque de Saboya,
& Princcpe de Piamonte,q Efpanha rinha trs excellecias grandesrproduzir, ouro,homs fortes,Sc cavallos fermofos. Abfyrto
diz q os cavallos Efpanhoes fio grandes do corpo, fermofa poftura,b acondicionados,fortes no trabalho,ligeiros na carreira,

km

18
Iuftrnccao
fem nccefsidadc dccfporas, <Sc muito leais. Bocmio diz q Efpa,nha foy fempre nomeada pela bclleza, is: velocidade defeus cavallos. Solino , <?c Pomponio Mela tambm louvio grandemente os cavallos Efpanhocs, Eftrabo afliirma lerem de tanto valor,
&rch'ma, como os dos Parthos , de quem fedizem tantas cxccllcncias. Tambm os louva Suctonio Tr;mquilIo,affirmanda ferem os melhores do mundo O Padre Frcy A lbnfo Venero no fcuEnchiridionnacefla de exagerar as cxccllcncias dos
cavallos Efpanhocs,como podem ver largamente os curiofos.
Suporto tudo iftoavemos de entender, que dctodaaEfpanha, o principal paiz, onde fe produzem os mais prefeitos cavallos hc Crdova, Rxyno de Andaluzia, ondefe acham hoje
os mais galhardos j & fendo das melhores raas, no ha mais
perfeitos animais, porque nclles fc acha logo a docilidade pra
aapprehenfio da doutrina, a lealdade peru o fervio, & a fermofura pera o ornato: Sr com rezo fe deve louvar a boa ordem,
com que ali fc manda minilrar to cuidadonaente, como vernos,& com preceitos inviolveis confervao, & augmento
defta criao dos cavallos; pois fendo to ncceTarios - pera as
conquiftas,<$cdcfcnfas dos Rcynos, hc rezo fe faca toda a diligencia pera os adquirir, Sc confervar.
E fu porto que nem cm tedas as terras, como temos dito fe
produzo t o perfeitos, vemos com tudo, que fendo as egoas
ermofis, & de boas raas, & os cavallos caftios, fe tem criados
ncftcReynoalguns muirogalhardos, como vimos muito bem
em has egoas, que o Conde de Villa Nova confervou nas fus
terras, a que lanava os melhores cavallos, &: alguns naturais do
inclmo Keyno de Andaluzia.
^ E hc certo, que avendo curioldadc, & minirtros zelofos, &
mo ambiciofosjcm todas as comarcas deite Reyno , fc ira
multiplicando algas raas, & fc criaro cavallos fermofos5porque de todos os animais no ha outro que mais afemelhe a natureza,& inclinao dos icus progenitores, que o cavallo.
AIcmdcquenclcPv.cynohaltios,dc querem ahidomui
bons cavallos, como hc, a ferra de Minde, o campo de Coimbra,

I.

da C-vallark de Brida.
io
bra56courros:comooprovaaqucl!cc.iv:illode Cefar to celebrado da fama, que nacco nelte RCVKO de Portugal. Ali o affirmao os Lcntores, & o douro Ivianoel de Faria, & Soufa no
leu cpitomc das HiftoriasPortuguesas cap. 10. parag. 13. E he
jnaubiravel que fendo as egoas de boas raas, & os cavalos caltios no deixo de produzir bons potros, precedendo todo o
cuidado, & advertncia no medo de fclanarem, que deve fer
nos mezes de Maro, & Abril -, affi pra que paira no principio
do vero, & tenha melhor palo, como porque os potros temporos, io fempre os melhores.
No deve o cavallo cm hum dia cubrir mais, que ha egoa,
porque aili aflegiuo melhor , nem a egoa deve tornar ao cavailo, fuia aos nove dias depois, ou aos dezafete, porque ao os
termos cites fegundo os melhores criadorcs,cm que o ha de confentir, no citando prenhe, porque fc o cftivcr o na confencirdc nenhfia forte.
No anno que a egoa parir pocro,na deve tornar a lancarfc
pra q o pola criar bem; nem fe deve recolher andando prenhe!
alvocm tempo de grandes neves j& quando muito de noite:
.porque na liberdade h fortifico melhor os membros da criana,
.alem de que balto muitas vezes as audades, &z defejos do pa,lto, & liberdade pra abortarem. E no deve fer afli depois que
parir, fc aca for na fora do inverno : porque a tenra idade do
potro, 6catenuidadedos membros,cm quanto hc pequenino,
na pde refihr tanto s grandes neves, & frios.
Os cavalos pra pays devem fer os melhores, 8c de melhores raas, bem proporcionados de membros, bem inclinados ,
muito fas,dc boa cor, 6c bem aiignalados, muito livres de
manqueiras, Sc achaques; porque de fc fizer o contrario, vemos
nacerem os potrosj com alifafes,j com cfparaves, j lunticos, & fogeitos a neuoas nos olhos, 5c com oiirros muitos achaques heredatarios, que fegundo Galeno, 6. Aphor.com. 2 8. Pafchalio cap. 61. Pcrdulcio cap. 21. Sc outros muitos, fc adquitem dos pays, por vicio da gerao.
Tambm na deve fer velho, porque a fraqueza da porencia
cxpul-

2 CL
JnftrvcQao
expulfivj& vazos fpermatuos, fazem que os porros ftya imperfeitos} & logo eftes o moflro, fendo froixos} dcfiirofos, as
orelhas mui groflas, concavidade fobre os olhos, Sc outros delareS) como bem advirtio aquellc douto cfcritr Loureno Rucio
no feu livro de Alvcitari cap. 8. cujas formais palavras faas
eguintes : Quia pater robitjlus y&fortis wembris, & virtutibus,
robujliores gemrat natos > ideo ea atate debet cqnus cligi ad geverandum , quando membro, completa , & virtutes pefecfa in
co reperiuntur. Namfatm ex juvoculo equo natus , qma nec
viembra bene fohdata,nec virtutes pcrfcfftf jv.nt m ipfo, erit ?iaturahtcr debilis: &Ji ante admittitur, qum fit naturaliter perfefus adgenerandunhfilius w/petfeffm, & debdior ex eo najeetur:
uia ex minnsperfcfto, minns perfettmn procedit , & ex n/agis perfeito, magis perfeaum.
Pelo que o ca vai Io pra pay deve fer de cinco ate doze annos,& at quatorze o maisjfcndo bem pendido, 6c no moftrando debilidade nas foras, & alento.
As egoas fc podem lanar logo, que tiverem trs annos,&
dahi at os quatorzej ainda que querem alguns criadores que s
at dez faco boa criao, 6c feja bem fartos de leite os potros.
Scr fempre bom que citas fcjio de marca grande, groflas, efpccialmentc largas do bojo, & com as coftcllas, na mui revoltas,
feno crendidas, porque ali fe cria o potro no ventre mais menbrudo ,& perfeito. E que andando prenhes fena confinta andarem ncllas, ao menos nos primeiros tres mezes, & nos dous
ltimos,& menos fendo mulher, que ande com o menrruo,
porque quer Ariftoteles que as faa mover fobindo ncllas.
GAPITULO
kJM'll
ULU

V.
V.
Quais fejao as partes, & feies, naturais,que fazem ao
_^^
cavalio fermofo.
E neceflario que fe aja entendido, que debaixo de
te nome commum de cavallo fe comprehdem to
dosaqucllcs,que variamente fe nomeo, cava""lio de
campOjfacajrocinijquartaoA" outros. Porm o cavallo


da Cavaliaria <leBrida.
21
valfo > de que em termos falamos, hc aquelle, em que verdadeiramente coneprro as perfeies, que direi, ou a mayor parte
fn^Prq"Crar^^^^
cm h
10 elt0: porem aquelle que das que aqui apontar tiver mais, efrn~en?nr 'qUe tem !?ayores ventagens} & no fallarci nas
cores, & mais, que tem feus captulos particulares.
Primeiramente deve o cavai Io fer bem. proporcionado de
membros, com igual correfpondenda de huns a outros.
^ Deve ter as orelhas juntas ha da outra, direitas pra lma,
& nao derramadas, grandes 5 delgadas, com o pello curto, que
l
moltre as vcas.
O topete comprido,'&dcfedas finas.- .' .
A tela larga, & fem covas fundas fobreas fobrancelhas *
As queixadas direitas no que vai da teH ao pcfcoo 5 porem
bem apartadas, & largas ha da onera por baixo, pra que a garganta entre nellas., & lhe no impida o recolher da cabea per 1

o enfrear bem.

^olhosgrand^claro^alegrs^.bcmfvhidosfora,^ a dilancia que vai dcllcs ate as ventas mui efearnadi 3" cllreir, %
com mui pouco pcl. '
*
curcita , c
As ventas largas, & coradas por dentro.' O beio de fima iiin belfOS
b^ZfTf
SAbc
SS clreita,
*m dc l]
baixo delgados, & nao carnudos.
boca
porem> mo
ra%- denad padarcsalimxdos dentes recolhidos. A barbada dcu-

O pefcoo elrcitojuntois queixadas,comprido,& que o-feja maisidos peitos at as quedadas,& mais curto das orelhas
pcraacrnclha.Cnnascompridas,nas,8cnamui bailas. A
"boa nao redonda, mas lara, teza, Sc fem gato
A cruz, ou fernelha grola, & mais alta, que a anca.'
^s efpaldar, no mui carnudas. /
, A.
Os patos!argos,fahidospcradiante, & no encovado?.
As mos grohs, mas dcfcariftds.
vJsjuelhosplaino?.j '
Oner-

22
hiftrucao

O nervo que vai por detrz da canelJa, groffo, fie enxuto.'

A junta debaixo enxuta, Sc fem fedas nos travadouros;


O Travadouro, ou quartella curta.
A coroa do cafeo negra, Sc q na feja mais larga, que o cafeo.
Os eandados largos, Sc altos.
A tapa, fie. cinta do cafeo negra, ou parda,liza, Sc igual, fie fem
arrugas, fie na forqueta do calcanhar, larga, Sr apartada.
Todo o cafeo redondo, Se mais largo muito cm baixo, que
cm lima na coroa.
As nuiilhas enxutas, & a palma recolhida, pra que faa o
cafeo concavo, fie vazio por dentro.
E que as mos fejo direitas, fie'na cfquerdas.
E que clandofobre as mos aja mais diftancia de hum a outro tero, do que de hum a outro cafeo.
Os lombos fortes, fie na muito pandos.
As coftellas que nao largas logo cm fima, fie que na fejo
redondas, fie apanhadas.
O bojo largo, mas na mui decido.
Os rins plainos.
As ancas iguais, & partidas com canal pelo meyo.
O fabugodo cabo curto,& groflb,bem recolhido no nacimento, fie bem provido de fedas finas, 6c luzidias.
Por baixo do cabo que no feja concavo, fe no fahido.
Os tefticulos pequenos.
A verga curta, fie com algum final branco.
O embigo que na feja branco.
. As coixas largas, Sc groflas por dentro, Sc por fora.
As fodras fahidas, Se.avultadas.
; As curvas enxutas.
Os ns das juntas defearnados.
As pernas groflas de ofibs,Se nervos, porem enxutas de carne.
As juntas dcbaixo,quartclas,fie cafcos,como dilemos das mos.
Largo,fie apartado de ha, Sc outra perna.
E fobre tudo fera ncccffario,pera dar alma a cilas perfeioens,
que tenha coraco,fie alegria, com alga paixo moderada, pra

da CavalUria de Brida.
23:
rd'que lhe na faltea viveza,& alento ncccflario.
Das cores, &rlnais, que fazem mais galharda a gentileza , Sc
ornato do cavai lo, na fao aqui mena, como dile, porq.va
em feus capitulos particulares declaradas.
'

"

o'r ' '

.;

CAPITVLO VI.

,;

De todas as cores dos cavallos, & do $m denotao Masj


& outras.
OBRE as varias cores dos cavallos, tem feito largos
difeurfos os Lfcritores j inclinandpfe huns mais a cftas ,
& outrosaquellas. Porqueailicomo fadiFerentesos
goftos, afilas opinies fa diverfas. *'. 1 . r
^
Com que fer ncceTario declarar por extenfo quantas ejao as cores, fem fazer meno dos rodopios, &. dos finais
brancos bem, Sc mal portos; nem de outros mais, por pertencerem a outros capitulos; tratando s nerte das cores fimples, Sc
mefcladas, Sz dar methodicamcnre a rcz.i porq hl"ias fa mclh.0rcsj&r produzem melhores effeitos que outras
Todas as cores do cavallo fc reduzem a quatro, femelhante?
aos quatro humores, de que o animal he comporto, que fa:Sanguc, CoIera,Flcuma,& Melancolia, fendo o fangue vermelho,
a clera amarela, a fleuma branca, a melancolia negra : feguindo
os quatro elementos que fx, Ar comparado ao Saneie, Fogo
a Clera, Agoa Fleuma, Terra Melancolia. E daqui fe fegue
que da cor do cavallo fe infirir qual deftes humores domina
mais nclle. Porque fendo femelhante mais ao vermelho, diremos que o fangue, fe ao amarelo, que a clera, fe ao branco, que
a lcuma, fe ao negro, que a melancolia. E no s nos cavallos -,
^s nos mefmos racionais vemos produzirem os humores os
eiteirosdo feu temparamento,heo homem fanguinho rozado,
^c;&r alegre, & pelo contrario o melanclico, efeuroj pczdo,
tntej &afli os mais. Sendo certo que anatureZa do tempo*
mento move aindin:ia6,cmb o difle Plata, & outros Pftroiophos: Sc com mais cfficacia no irracional; do q no homem, q
m as
peracs do difcurfo,S da reza a tempera, & moUGca.

Em

*4

'

Infirtico

\'

Em confequcncia deite principio , regra, & fciencia cerra}direi quanbsfeja as cores dos cavallos, & as que denora bom,
ou mao temperamento , conformandome tambm com a experincia.
.;
^
As cores, em que mais domino , dos humores o fingue, Sc
dos elementos o Ar, fa: caftanho'claro, caftanho maduro,
caftanho nebruno, caftanho pecenho, caftanho dourado, caftanho boyuno : Sc de todas citas cores fa bons os cavallos; Sc de
bom temperamento, tendo os extremos pretos, & fendo fobre
pilas bem aflinalados, como em outro capitulo diremos. Tirando o caftanho bctyuno, que he ha cor deslavada como de boy
mayormcntc tendo os extremos da mefma cor, que ces tais no
ha peyores beftas, como nos tem moftrado a experincia.
As cores, em que domino mais, dos humores a fleuma, &
dos elementos a Agoa hc o branco, Sc a cites pertence o perbJana, o ruo argentado, ruo queimado, ruo rodado, ruo cardenho, ino tordilho, ruo fabino,ruo ruo, ruo palpado, ruo melado,ruo abetardado,ru pecenho, Sc rozilho cabea de
mouro.
Os melhores cavallos deftas cores, fa aquellcs, que ao branco miituruo aquellcspcllos,cm que domine mais a clera, &
fangue,pera que os anime. E he de bom temperamento o ruo fabino porfercompofto detrescores,caftanho, branco,&
preto; cles cuftumo Ter fortes manfos, Sc de bom medrilho. O
.ruo rodado,& ruo efeuro, tendo o pello negro, luzidio, SC.JQS
extremos; porque domina nelles muita clera, Sc requeimandofe feconverto na melancolia adufta; com que fa muito apair
xonados, forres, & aturadores. Os brancos fa brandos, froxosi
&dc pouco alento, como tambemos ruos claros, Sc perfola<nas, Sc ordinariamente de mos cafeos.
c: Ascpres, em que mais demina dos humores a clera, Sc dos
elementos o Fogo fa: Alazo claro, alazo efeuro, alazo to>
lado, ruo claro, Sc efeuro', melado efeuro, Sc claro, rufio picado^ que os Caftclhanoschamo acar canclla. Dcftcs-os melhores cavallos fa, oalazo tolado, & efcuro,& o ruo efeuro,
fendo

da Cavaliaria de Brida.
25
fendoafinalados com miiytos brancos; porque com a fleuma
tempera a clera: Etcs corumo fer muito fgofos, vivos, ligeiros, Sc efquentados de bocaj as outras cores dcfnwvadas na
provo bem, & ordinariamente fa faltos de cafeos. '
As cores em que domina dos humores a melancolia, & dos
elementos a terra, fa o murfcllo, o melroado, & andrino, o cafranho efeuro, o pardo, o pellc de raro. Deitas os melhores cavallos fa os caranhos efeuros, andrinos, Sc murfelos, fendo o
pello bem vivo, lufidio, Sc o do murfelo bem azibichado,porque
denota requeimaa de clera convertida na melancolia adulta j
de que fc confegue terem muyta payxo, pra o que he bom,
querenha muytos brancos.
As outras cores de pardo amelroado,& pelle de rato fa as
peyorcs que ha. E afii cuftu mo os tacs cavallos ferem de poucos eipintos, froxos, triftes, & achacofos.
Das cores de fouveiro, & remendadofc na pode dar reza
porque de qualquer ror os pode nver miturada ao branco E
ali lc entendera conforme a cila a que humor, & inclinao
mais fe fogeita.
* .
v^^fW?^0"^^^^"0^ cor bem
viva, o pelo fino, uftrofo, k curto; que fe veja as veas levanta-,
das lobre pelle delgada, fa finaes infalveis de cavallo fino,&
queja mais faltou aos finaes-.
CAPITVLO VIL
T>
os finaes^
fmaes ,brancos dos cavallos, & dos que devotao bem, ou mal.
Vos
U YTOS tivera pra fi, [ & com alga rczajq
os finaes brancos dos cavallos , cra neceflarios
ncllcs pra a gal ha rdia,& ornato, q perapronofricos,& indcios da inclinao; porq como eftv
dito, tudo o que clles tem de branco, he fieumarico, & mao,& fomente he neceflario mais cm algas eores de forres temperamentos, peraas contemperar.
Porm pera a fermofiira,&: perfeio do cavallo[como digo]
li
muyto necellhrios.'E'porq tambm he cerro, como a experie
cia.'molra,quc os zainos,por.falta dcfinaesjfa ordinariamenC
te

26
Injirucao
te de pouco valor, 6c eftima j com o que comeando pella cabe*
a at os ps direi o conceito, que conforme os Authorcs, & experincia de luins , & outros fe tem.
Primeiramente a aftrella branca na tefta, a que osFrancefes
ehama,pelota, cirando alta, he bom linal.A fylva branca,comeando afsima dos o lhos, &c acabando antes das ventas, he bom
final. A frente aberta, que he ha fylva larga, como na chegue
das bandas aos olhos,ncm cubra as vcntas,he bom final.
A verga com final, ou malha branca, lie bom final.
O p cfquerdo, he bom final, c melhor os ps ambos, &- fendo os brancos de hum, Sc outro iguacs muyto melhor, c cftes
fendo marchetados com arminhos,ainda com mais ventagem.
As mofeas brancas por todo o corpo do cavalIo,como na feja mais pequenas que mofeas; porque eftas taes curuma avelas em potros,quando apellc he tra procedidas de picadas dcllas,8c he indicio de pellc mollc, por as q li naturaes fa boas.
Eftcs at qui fa f verdadeiramente os bons brancos.
Os que fe lhe opem, 8c fa mal o pinados,fa a cftrella pofta
a baixo dos olhos,ou a ha banda,que he mao inal.
A fylva,quc principia dos olhos pra baixo,hc mao final, &
OS cavatlos que afsi a tem cuftuma fer encapotados , ralteiros,
c defairofos no obrar; 6c fe eira fylva pra, c cntrcpolla com a
cor do cavallo-& ao depois torna a continuar, peyor (q aos taes
chama fobrefaltados ) &c fa reputados por traydores, com q
algias peToas tem delles peyor opinio que dos argeis,
Afylva,que nacendo direita, for voltando a acabar fobre algua das queixadas,he mao final,8c peyor fedo fbre a cfquerda.
O que chama faalvo, ou touca branca, q cobre com o branco a mayor parte do rolro, he mao final, Sc peyor fe continuando por limadas vcntas,entrar na boca,a que chama(beber em
branco )Sc ainda fera muyto peyor, fe comprehendcndo algum
dos olhos,ou ambos,tomarem a cor do branco, ficando zarcos.
Qualquer outro final, ou malha nas queixadas,he mao final.
O branco por baixo da barriga, tambm he mao,
. Hua mo branca, he mao finaljc peyor fendo a efquerda.

As

da Cavallaria de Brida.
27
As mos ambas brancas, he mao final, & quanto mayor branco, peyor, & muyto mais, na avendo branco nos ps.
O p direito branco, he reprovado, a que chama Argel.
O que tem o p direito, & a mo da mcfma parte, chamo
ravado. Como tambm o que tem a outra mo, & p da mefnia forte.
O que tem o p direito , & a mo efquerda fe diz Argel
Traftravado.
O que tem o p direito com as mos ambas, chamo Tranftravado.
A mi opinio, que fe tem deftes Argcis, fem fe dar outra rezao mais que dizerfe, que afsi o ouviro fempre dizer; & q fa
mal afortunados como fe a fortuna eftivera no p, ou ma branca; Eu a tenho, & tive fempre por abufo, da mcfma maneira por
frvolas, & fantafticas todas as rezoes q pra iflb da vrios Authores, porque todas fa aparentes, & na verificadas. Mayormenre a m opiniam que fc tem do pc direito fomente branco,
de que todos fazem peyor conceito, julgandoo pello mais fino
Argel, he o a que acho menos rcza, por que tenho conhecido
muyto excel entes cavallos, & muyto bem afortunados com efte iinaii &: pello contrario, vi entrar balias por entre muytos Argeis, & virem acertar nos bem affinalados. Mas nem com tudo
, mo aconfelharei aos que tiverem azar nellcs,q os uzem,porque
bailar a mf,& defeonfiana peraque no animo vo i:i perr
didos.

CAPITVLO VIII.

Dos rodop ios bons, & maos,& dos que chamo Gayas.
k^ T" O tocante aos rodopios he neccfario cntenderfe,q
^\ I huns fa naturaes, 6c outros extraordinrios. Os na. >M turaes, he bom pronoftico q na fltc algum no feu
-"* ^ prprio lugar5&- pello contrario faltando com elle a
naturefa he pronoftico adverfo. Sa os naturaes, hu
em mcyo da tefta, outro na garganta, dous nos peitos, nas veriJhas dous,no embigo hum. Dos extraordinrios querem os Fran
cefes, que fcjo bons, & de cavallo de condio foberana dous,
ou trs na tefta.
Q\
Sa

28
Injlrucao
-. Sa rmiyto excellentcs os rodopios junto is crinas na taboa,
& quanto mais junto cabea, melhor, Sc fendo comprido, a ^
chamo [ cfpada Komana ] ainda com mayor ventagenijc fe da
outra parte da taboa ouver outro femelhante no mcfmo lugar,he
fobre todos mel hor.
Todos os rodopios da efpora pra trs fio bons; & muyto me
Jhorcs fe forem junto ao nacimento da coHa de ambas as bandas,
porq os cavai los, q os tem, culumo fer muy velozes corredores. E por iflb chamo os Mouros aos tacs rodopios,figas pra os
que vem atras.
_ Tambm osdousnaturaes das verilhas hc bom final,cue fe
fuba bem alto junto aos rins.
Os rodopios,que denoto m inclina,o,fa aquelles, que efto nas efpaldas, on junto delias, Sc pellos peitos fora dos natu.rcs; E em fim todos os que eflivcrcm vefinhos regio do cojaojporque a eles chamo Gayas, que fe acha muy ordinariamente nos cavallos traydores, & de preverfi inclinao.
CAPITULO IX.
Comofe ha de fazer efeolha nos potros, que andao nas manadas ;&
das cautelas, com que fe devem comprar os que eftao j
recolhidos, & penfados.
ASSI como ha alguns homens inimigos de criar potros,S q feguem aquelle proverbio,dc q,qucm cria
hum potro,na cria outrojafli ha outros ta inclina
dos a cila criao,que apenas lano de cafa huns j
feitos, quando logo.trazem outros. Eperaqueaia
muytos, & bons cavallos, he de louvar a curiofidade dela cria_o, mayormcnte nas peflbas q vivem fora no campo,& quintas
largas, aonde lhe hc mais fcil, Sc conveniente, porq fem trabalho os vo criando ali fuavemente no palo, no deixando ppr
iTo.de ter os cavallos, q culumo pera fcll fervio;porq feafl
no foe, elario todos os dias com os olhos nas creccncas do
.potrinho, efperando j qnando lhe avia de fervir, que feria ha
cfperana larga.
A prj-

. >
da Cavallaria de Brida.
2q
A pnmeira,&mais principal coufe, qu c acohfelharei aos que
rTnf^T fezerJbo? "^0 he* que mandem femprcvir os p0Derln, yn dC Andrall,zia>dt ^j aliamos, que -pell ex-,
w r 'qUC rcmos'feniPrc he m fcgura a criao, que hei'
icsieazi porque ainda os que no/a finos, fempre faem,ao
menos com frvio batente, & raras vezes fe tem vifto, que fayao froxos, ciofos, ou moleiros, que fa irremediveis defeitos,
Oc de que c leguem outros pcyorcs.'
Porem, quando no feja poiiivel, que venho daquelle Revn ao menos que fcfaiba,&fc informem da raa dos pays, &
avosi&fcdopay,&m.1ytcmfahido outros bons cavallos. E
quando nao pofl preceder eftas informaes, & os forem efcolher nas manadas, fcrneceflario que tenhao obfervao a ef,
tas advertncias feguintes:

.
Que entre roda a manada fera melhor aquelle,quc levantar
a cabea mais por fma dos outros

me

^^fX2^^^ " - p*
nie^^a^*^^&pi*& arrojar pri!
11135 ma1s n
n
- Us
Osll^rf
J?
^
?"
^^ireita & delgadas'.
olhos mais vivos grandes, & fahidos fora. Sj

A cabea mais piquena, feca> & efear nada.


-^Opefcoo comprido, porque entendem pouco os q os bufl
caocurtos, &grofos.
.
As corcllas largas, & bojudas.
Os olos dos quadriz diirntes hum do outro.
- Ofabugo do cabo curto.
As coixas com algas fodras fahidas, que he final infalvel, de
que venha a alargar muyto.
c As pernas bem apartadas ha da outra , como tambm as
mos, & que no feja efquerdas.
Os cafeos redondos, negros, ou pardos.
E fto baila que fe ache em hum potro bruto, ainda que parea leo,porquctudo depois vem a compor com as carnes,iendo

C3

penfa-

28

Injlrucqa
Sa muyto excellentcs os rodopios junto s crinas na taboa,
& quanto mais junto cabea, melhor, Sc lendo comprido, a q
chamo [ cfpada Romana ] ainda com mayor venta^cnijSc fe da
outra parte da taboa ouver outro femclhante no mclmo Iugar,he
fobre todos mel hor.
Todos os rodopios da efpora pra trs fa bons; Sc muyto me
Ihores fe forem junto ao nacimento da colla de ambas as bandas,
porq os cavai los, q os tem, culumo fer muy velozes corredores. E por ilb chamo os Mouros aos tacs rodopios,figas pra os
que vem atras.
- Tambm osdousnaturaes das verilhas he bom final,que fe
fuba bem alto junto aos rins.
Os rodopios,que denoto m incIinao,fa aquelles, que efto nas efpaldas, on junto delias, &c pellos peitos fora dos natu.raes> E em fim todos os que eliverem vefinhos regio do eoxao,porque a eles chamo Gayas, que fe acha muy ordinariamente nos cavallos traydores, & de preverfa inclinao.
CAPITULO IX.
Coma/e ha de fazer efeolha nos potros, que andao nas manadas , &
das cautelas, com que fe devem comprar os que ejiaoja
recolhidos, & penfados.
ASSI como ha alguns homens inimigos de criar potros,^' q feguem aquelle proverbio,de q,quem cria
hum potro,na cria outro;ali ha outros ta inclina
dos a cila criao,que apenas lano de cafa huns j
feitos, quando logo trazem outros. E pra que aja
iniuyros,& bons cavallos, he de louvar acuriofidade deita cria-o,mayormente nas peflbas q vivem fora no campo, Sc quintas
largas, aonde lhe he mais fcil, Sc conveniente, porq fem trabalho os vo criando ali fuavemente no palo, no deixando ppr
iiflb.de ter os cavallos, q culumo pera feu ferviojporq feafll
no foTe, edario todos os dias com os olhos nas crecenasdo
potrinho, efperando j qnando lhe avia de fervir, que feria ha
r cfperana larga.
A pr>

da Cavaliaria de Brida.
29
A primeira,8c mais principal coufa 3 que aconfelharei aos que
quizcrem fazer boa criao he, que mandem fempre vir os' potros do lleyno de Andaluzia, de que j falamos j que -pell ex-i
penencia, que remos, fempre he mais fegura a criao, que nellesfefazj porque ainda os que no/a finos, fempre faem,ao
menos com fervio batante; Sc raras vezes fe tem vifto, que faya froxos, ciofos, ou moleiros, que fa irremediveis defTeitos
& de que fe feguem ourrs pcyores.'
Porm, quando no feja polfivel, que venho daquelle Reyno, ao menos que fe aiba, Sc fe informem da raa dos pays, Sc
avsj & fe do pay, & my tem fahido outros bons cavallos. E
quando na pofla preceder eftas informaes, Sc os forem efcolher nas manadas, fer necefario que tenha obfervao a eftas advertncias feguintes.'
Que entre toda a manada fer melhor aquellc,que levantar
a cabea mais por fima dos ourros.
O que dandolhe hum tiro, ou fazendo algum eftrondo , primeiro fair do bando, mais furiofo, Sc ligeiro.
< ,
. O que pafiando algum ribeiro,valo3 ou parede fe arrojar primeiro a paliar diante.
O q tiver as orelhas mais juntas, grandcs,direitas,Sc delgadas.
- Os olhos mais vivos grandes,' Sc ahidos fora.
A cabea maispiquena, feca>Sc efearnada.-:
-1 Opfcoocomprido, porque entendem pouco os q os bufco curtos, Sc grolbs.
' ,
As coftellas largas, Sc bojudas.
Os oflos dos quadriz dibnres hum do outro.
- O fibugo do cabo curto.
As coixas com algas fodras fahidas, que he final infalvel, de
que venha a alargar muyto.
c As pernas bem aparradas hua da outra , como tambm as
mos, Sc que no feja efquerdas.
Os cafeos redondos, negros, oir pardos.
- E ifto baila que. fe ache cm hum potro bruto, ainda que parea fco,porquetudo depois vem a compor com as carnes, endo

C3

penfa-

3o

Inftrucao
penfado,&com Inzimentodo pelo clando recolhido. No que
toca s cores, brancos bem portos, rodopios, Sc outros finais, q
IU fa os menos principais, que fe hn de advertir no potro,
fe podem ver nos capitulos,em que largamente fao mena de
todos j pellosna repetir duas vezes. E tudo ornais que nefte
ponto fc acrecenta fa prolixidades efeufadas, em quanto aos po
tros bravos.
Nos que cfto j recolhidos, Sc penfados, fa mais enganofas
as compras, c efeolhas, que ncllcs fc fazcm,porq cirando j limpos,gordos,cubcrtos,Sr com o pcllo afentado, engano ordinariamente a primeira vifta,de tal forte, que os mais advertidos
tem errado em femelhantes compras. Alem de que alguns criadores os empapo, & da a-comer mantimentos muypcrjudi?.
ciaes confervao da fuidcj que fupofto a tenha de prefente,
depois com qualquer trabalho, lhe bbrcvcm grandes achaques
daquelles mantimentos grofibs, & dcmafiads, que o calor, por
fupcrflos,na pode vencer; &: ficando fem perfeito coimento, fc convertem em humores crafbs, Sc petuitofos, de q fe confeguem grandes enfermidades', Sc manqueiras, cono ordinariamente vemos.
Culumo tambm eftes criadores fazer cflxellas brancas nas
teftas dos potros, &: mofeas pello corpo, pera que pareo bem
affinalados, querendo com a arte enganar a natureza.
E tambm pera encobrir os deffeitos dos mal alinalados, como argeis fobrefaltados, Sc outros, tingirlhe os brancos mal portos, com que a naturefa os aflinalou.
Tambm culumo limar os dentes, &: concertalos com alguns ingredientes, pera que pareo da idade que ellesquizercm. Que todas ertascoufas famuy fceis de fazer, como ao
diante fe vero no tratado da Alvcitaria, pera que as faibamos
conhecer. Pello que he necefrario ter advertncia a tudo ifto,
pera no ferem enganados, enformandofe dos penfos, com que
o potro foi tratado, &: donde o criador o trouxe, que fnaes, Sc
-idade tinha. E fou de parecer que hc o melhor na comprar cites potros recolhidos.;
CAPI-

da Cavllaride Brida.

3r

CAPITULO X.
De que idade fe devem recolher os potros ejlrebaria; & como/e de"
vem fazer tratveis , &fogeitar as prises.
PARECE coufa digna de reparo, & admirao , q fendo o potro hum animal bravo, & que ordinariamente,
nafee no campo, no deferto, ou nas montanhas, como
ha fera, fe dome,& fogeite com tanta facilidade, como vemos.
.
JL
Tanto que o potro fe apartar da manada, & conduzir do
monte, fe trar alguns tempos nos campos; ou tapadas com outras bcftas, at perder as faudades; & o no tiraro do pafto at
a idade de dousannos, &c ainda mais, avendo comodidade aonde pafte feguro, 8c livre de cgoas;fc a condio dellc opermittir. Que fupofto que o Capito Pedro de .Aguilar, no feu livro
daCavallariacap..aconfelha, que de hum anno o recolho
eftrebaria,&cuftumcm s prifosj tem enfinado a experincia,
& o moftra a rezo, que andando livres no feu pafto natural, &
defeubertos ao tempo,fe fornecem,& fortifico melhor nos
membros', crecendo, alargando, &: endurecendo , pra que dcpois finto menos o rigor, & atrcrh mais o trabalho.
Com que fendo o potro da idade que diflemos, fc recolher
cftrebaria,&: eftar alguns diasfolto, & fem prifa yaonde fc
- lhe lanara decomer muyto a meudo, aliftindo o mais do tem-po gente com ellc at fc hir domericando, de forte-, que .iiave. mente o pofla gcitar's prifes, fem fazer grandes eftrondosj
porque de os quererem prender na fora da bravefa, tem fuecedido muytas defgraas; cheabreftandofe, quebrando mos., &
ps; &: fazendofe cm pedaos.r-E-fera muyto conveniente que
elejb namefma cftrebaria conrclle na^manjadoura: oufro.s ca vallos manfosi com que fe v cuftumando^&fc deve uzar de to-da a brandura'; dandolhe de comer :namo, & pondolha pello
* lombo, & depois pocq a pouco; pelia cabea, &c orelhas, levanOJJJJO
C4
v
tando

. ' .CInftrticqaoranclolhc as mos,8c ps,at que v confentindo tudo, Sc fem o


efeandalifarem fe venha a confeguir dclle toda a manida nccefiria.
CAPITULO XI.
Como devemfer as efirebarias jer manjadouras de fortuas curio[as , & das preparaes que ha de aver uellas.
* >

NEM a todos he poffivel terem as eftrebarias,&: man


jadourascom a'grandefa,Sc perfeios,que convm.
Porm aquelles que tem comodidade para ifb,, eutenda que he bem empregadaa defpefa que fe faz
" mobrdehaftrebnriaboaporq alem de fer cila
mayor indicio de ha nobre cafa, he rezo que feja boa, limpa, &: alegre^ porque todo o homem curiofo,& dado nobre inclinao da cavallaria, folga de hir todos os dias, dar hiia vifta.
aos feus cavallos, goftando de os ver comer, Sc mandar limparj
& como diz:Pedro de Aguilar: El ojo delfeiior engorda el cavallo.
A primeira,Sc principal coufa que deve ter ha elrebaria, fa
as portas altas, Sc largas, porque de na fer adi, tem fuecedido
"mildefgraasilcvantandofeocavallojoupor ferdoce da bcd,
ou por algum medo, que tomafe, dar com;i cabeana Iumieyra,
&cahir morto ;&tambm fendo eflxeita, topar com as borrenas da fella , ou eftribs, Sc fueceder mil defmanchos. Logo deve aver mais q ha porta; pra q avendo alguns cavallos pouco
-feguros, pofia tirar pra fora os outros, fem q paflem por elles.
O comprimento,c largura daeftrebaria, fera conforme a comodidade,& gofto de cada qual. E fendo de duas larguras ,"pera
que poffa cftar cavallos de ha, & outra parte, deve fer de tal
lbrte} que entre huns, &. outros fique hum corredor, Sc efpao
-largo, aonde fe pofa pafear os cavallos ali, recolhidos doan,
quando-no inverno vem fuadosdo trabalho; pello meyo do qual
-averlnim canal deboa pedralargoj porm na fundo; & o de
-mais ladrilho, fobre que efto os cavallos, fera de pedras metidas, 6c na lizas, nem iguaeSj porque aquelles, aonde na afenta
i
o cafeo

da Cavallaria de Brida.
->?
o cafco por todo entra melhor o ar nclk-& tambemeom quaquer patear do cavallo lana fora o eterco, que recolhe nos ps&. mos 5 &fempre fera o ladrilho de forte, que fique maisalto
junto a manjadoura, porem pouco, & v fazendo vertente pera
-nieyodaeftrcbaria,pcraquc as humidades corra femprepe^fTl 5 / cJrcban" de h f face, & manjadoma er
o ladrilho da mcfma forte, quediTcmos, &o canal por detrs
dos cavai los.
Suporto q a eftrcbaria clara com muytas portas, & janelas feia
apralivel, & convimcnte, pera que no vera pofla entrar livremente o ar frefeo de noite (que he muito neceflario, ao menos
quando com o verde ferve o fangue aos cavallos,) com tudo he
muy util,que as portas, & janelas, ao menos no inverno nao tenhaoaeftrebanamuyclara, & ainda no vero fendo frcfcahe
bom citar efcura,porqafsinafc divertem, & comem melhor
os cavallos, & na fio ra vexados das mofcas;& pera q feja fudaycl, fera bom que cftcja ao norte algfias janelas,ou freftas Sc
iicftrcbanaet.ycrcmfino^uc fc pofl trazer agoa corrente ao
canal delia, fera grande regalo pera a limpea dos cavallos, &
-.por canos ,& refiftos fc trazem s pias das manjadouras, pera os
:lavarcm,& beberem os cavallos,
<
Das manjadouras direi, que as melhores de todas fa as de
pedra de efquadna muy benj efeodada com os frizos redondos,
& altos,pera que o cavallo tope nclles com o pcfcoo, & nao c
o peito} & afsi fe cuftuma a ter a cabea mais alta, que he bom
ihabito pera enfrearem levantados.
.Na fou do parecer da qucl!cs,quc querem que as manjadouras fejao vafias por baixo pcllas dcfgraas, que cada dia vemos,
metendofe o cavallo pellova della,dando algfa volta quando
eta deitado. (
^
-L
Que as monjadouras tenha de vafio coufa de hu palmo, pc_ra que o cavallo eeja fem topar com as rodelas dos joelhos das
mos nellajhc o que me parece a certado -, & nas dc pedra dc que
falamos ainda he mais neceflaria cila cautela.
E con-

34

Tvjlrvcqao
E conforme o comprimento, de que for feita a manjadoura,
fe ir repartindo com a mefma efquadria cm lugares, dando a
cada Inim cinco, ou feis palmos: fera funda pra que no caya a
palha, ou erva, mas igual pra quefe no ajunte o ptodo cm
li um lugar} & ter a h lado lula pia embebida na mefma manjadoura, &c face delia pra beber, & comer a reo, com hum
buraco largo em ba ixo feito de forte, que a agoa, que fobejar, 6c
aquella com que fe lavar a manjadoura v toda pcllo buraco cahir s mos do cavallo; &c cada repartimento, ou pefebre ter a
mefma ordem. .
E afli m cilas manjadouras, como as de pao , fe lhe pde fazer
por baixo huns vaios,fem que feja face, fe no mais dentro
(* como diflemos ) com fua porta de dobradias, Staldrava, pra
que ali fe recolha com facilidade a cama do cavallo. Cada pefebre ha de ter duas argolas poftas nos lados, Sc ha na parte de
defronte do cavallo.
Direi outro artifcio de manjadoura, ou preveno nella pra que os cavallos ficando fs, &: a cftrebaria fechada na paf
fem malcmmuytas horas , & ainda dias deixandolheagoaem
hum balde. Elas fc ha defazer de forte , que de fronte da cabea do cavallo cfteja ha frcfra,ou janela de grades de ferro de
tal largura, cjuepol caber apenas por entre cilas o focinho do
cavallo,& pella outra parte de trs da grade, fc far de taboado
ou pedra hum recctaculo largo cmfma,quc venha vertente pra a grade, com que efta venha a fer o fundo; & enta fe pde
deitar nelle vinte, ou quarenta fachas de palha cegada, ou triga,
de que o cavallo vay tirando pouco a pouco o que lhe pede o
apetite, ficando a demais fempre fem fc dclruir, nem faltar ao
cavallo a neccflaria,& da mefma forte fe deitara o fcno,ou erva.
Avera mais entre os repartimentos da manjadoura ha argola em cada hum, pera q delia fe pendure hum pao, como liua
tranca groTa quadrada de quinas vivas de comprimro de.deza
ou doze palmos mais groflii atrs, que adiante} do qual fc pegar ha ponta na argola damanjadoura, &c outra com ha corda
fc atar cm outra argola, que citar no alto dos pilares da eftre baria

aCavalhriade Brida.
?r
bana fc os ou ver, ou nas traves ,& barrotes delia, com tanto d
o tal pao fique pendente, & fc mova com qualquer tope, d nelle
taa a anca do cayallo} Se pera que nos princpios mais o tema,
lera bom prcgarlhe nos lados face no direito da anca, has petas de cravos pouco fahidas fora, pera q cilas o piquem guando lhes chegue com a anca. E com etes repartimenros movedios citaro os cavallos muyto direitos, como a experincia
moltrara, cahgandofc por fi mefmo tanto que fe arrimo , & livres de defairres, que com os repartimentos fixos acontecem.
JNao fao menos neceflrias pera a confervao dos cavallos
as priocns, que juntamente os fogeitem, & fegurem de defrraas. A ruittira pnza he a cabeada forte, dobrada, Se muy be
etofeda na focinheira }& no alto da cabea, cem-q fc no nioJeite o cavallo, nem lhe faa callos, Se cicatrices, cm que depois
vemanaccrcabellos brancos, & ficao defairofos: deita devem
leras argolas fortes , Sc de tornei, pera que as cadeas fc no enrolem ; &r ha de ter mais hfia argolinha na focinheira com cti
engono tarraxado entre os couros, pera que no pola moleftar.
As cadeas hao de fer duas, quevenho das bandas, & porque
ha muytos cavallos, que toma na bocaa cevada, & a derramo
foi a da manjadoura, fera neceflario a cites pera os curumar a
comao direitos, prenderlhe hum fiador de corda na argola da
rocinheirapera a da parede.
/ As manietas ho de fcr de linho, brandas groffas, porque affi afiegurao mais, & molefta menos-, & na feja compridas, d
daqui nace fazerem fobrecanas, dando com ha, ou outra ma
nas canas dos braos, como vemos cada dia pella experincia.
As peas feitas pera citarem ordinariamente na crrebaria \ he
bom que fejo compridas, com que o cavallo ereja com pes, &
mos no feu compaflb natural; Se em quanto fe no cuftumo a
cilas por fe nao embaraarem fera neceflario, que tenho ha
cordinha atada de ha a outra, que paTe por lma do lombo do
cavallo; e tambm devem de fer grandcs,& groTas, como diflmos das mamotas. Os laos dos traves fejo groTos, Se: as cadeas

6
' Injlruc
deas na fcjao muy compridas.
A mayor parte dos Authores, q tem eferito fobre eftes pontos aconfelha, que os cavallos cftejofcmprc com duas cadeas
rnaniotas,duas foltas,8c dous traves. Eu me no conformo c
elles, porque acho a tanta prizo muytas encomodidades. A primeira he,qucfedcitandofe,oulevantandofc ocavallo fe embaraou com ha mo na folta da outra parte, ou com o travo de
h p em outro,fc far cm pcdaos,rcvlvendofe em laos indifluveis. A fegundahc,qcom o medo,8c rcccodaqucllasprifos,na ouza,ncm fe atreve o pobre cavallo a deitarfe pera
defeanar, 6c dormir. A terceira,quc eftando afli oprimido, nem
fe alcgra,ncm fe logra pera medrar, & engordar, nem c os ps,
Sc mos fe coa, &: defende das mofeas, citando continuamente
em ha oprefla, com o que aconfelharey, que fendo o cavallo
manfo cfteja fomente com as maniotas, 8c hum travo > Sc avendo os paos dos lados que diflemos, at efte fe pode efcufir, no
fendo cavallos bravos; que ajo mifter maisj porque fe tem vifto
porexpericncias,quebrando acafo ha cabeada, ficar o cavailo prelos por hum travo ,8c fendo fogofo, puxar tanto pcllo
p, que o quebra, ou desloca.
Alem do que cemos dito, no devem faltar nas cftrebarias todos os moveis.Sc inllrumcntos neceflarios nellas, como fa, almofaas, luvas de efparto, cfponjas, efeovas, mandiz, pentes
de ofl largos, Sc brandos, facas de correr o fuor, ferros de encrcfpar os cabos, Sc crinas, baldes pera os lavar cntaros de cobre, varas de marmeleiro, que por falta delias caftiga muytas
vezes os cavallos com paos groflbs, Sc os pizo,8c maltratojcabcos, & antolhos, pera quando os tiro limpar, maftigadouros , alguns cornitos de cabras pera alimparem o s cafeos, baflburas, forquetas de levantar as camas, enxada, hum vazo com vnho,fal,6c cebola pera lhes levar as bocas, quando enfaftio, torquz, Sc martelo pera rebater alguns cancllos,quc fe levanto,&
pclla dilao de hir a caa do ferrador fe arranca a ferradura, Sc
muytas vezes com cila meyo cafeo, de que fica o cavallo maltratado;ha bigorna,gramadeiras de abater a palha, as mantas, tenes^ toucadores neceflarios.
CAPI-

da Cav aliaria de Brida.

?7

CAPITULO XII.
Como fe devem penfar,limpar,- tratar os cavallos, & o cuidado
& advertncias que mjfo deve aver.
TODA a confcrvaa dos cavallos, conflc no bom
cmdado,de que feja limpos, Sc tratados,como cvcm : pcra o que he neceflario efeolher moos da
cftrobaria uriofos,& com inclinao aos cavallos*
& amor a feu amo3 porque de no ferem afll, fe fegue o defprezo dos cavallos, & detrimento de feus fenhores.
Pra ere cuidado, & tratamento dos cavallos, fera neceflario
fazermos duas divifos;porque os de regalo, & citado propriamente pcra o pafio das Cidades, & Villas fe devem tratar com
difrerente modo daquelles que queremos pcra o exerccio da
;gucrra, trabalho, Sc fervio ordinrio.
Pcra os cavallos de regalo hc conveniente, que eftejo fempre de vera com leno, & toucador; & de inverno 4a mefma
forte, porem com a fua manta por fima.
Logo pclla manh.a ira tirando cada hum dos cavallos pcra
-fora dacftrebariai os que forem inquietos com cabeo, & antolhos, porque dentro nclla nunq.ua convm olimparenfeem
rezo do p que cac pclla manjadoura, & outras inconvenincias. Logo que for tirado, fe lhe meter o maligadouro, pra q
..afli fe efteja aliviando,&dcsfleumando,cm quanto olimpa,
fendo ifto cm jejum antes de fe lhe dararea, & na fendo
.tempo cm que coma verde, fe almofaar muy bem dos joelhos
pra fima tudo o mais muyto esfregado com almofa, mandil,
& efeova, na s pcra que faya o p, mas pra que Ve abra os
poros, & por elles fe ventilem, & rejfolva os humores que a naturefa lana ao couro, & coticulas. Depois de muy bem almofaados,-& limpos com o mandil,fe molhar hum pano com pou-ca agoa, no ficando mais que lento, & fe correr o pelo todo,
pra que fique nedeo, & luftrofo.

Logo

38

Ttijln/cao
Logo lavaro as crinas, c cabo, Sc inda no vcra fcr bom
que feja femprc com agoa quente, porq defpcga melhor o fuor,
pentcandoos, & entraandoos, com advertncia de que na deixem cftar as tranas feitas mais tempo do que de hum pra o outro dia , porque cirando mais fem as pentearem, & tornarem a
fazer novamente, fc corto, &: caem s mos cheas.
Lavarfc tambem o roftro ao cavallo> & os olhos com agoa
fria,porque repercute os humores, 6c fluxes, 6c os alimpa,
Sc aclara niuyto , Sc nimbem com a mefma os ps, fie mos, &
cafeos, &c pondolhe feu lenol, 6c toucador fc recolher etrebaria , dandolhe a fua rco de cevada, ou centeo limpa de p^
& purgada das pedras.
.Depois fc lhe ir lanando a palha necefaria facodida, & gramada muy bem antes de a cegarcm,6c pelas dez, Sc onze horas,
fc lhe dar de beber no inverno agoa morna, 6c no vero fria, q
na feja de poos, ou dilemas; deitandolhe nella rua tigclla de
farinha, triga , ou centea, & tambem pde fervir de milho maiz,
ca beber bem..
A noite, o'melhor curtumehedarlhede beber primeiro, qa
rco- porque tem morrado a experieucia q afii a come melhor.
Pcra de noite fel hc deitara palha neceflaria, Sc fc lhe far fua
cama enxuta. Pra alguns cavallos fogeicos trocilhoes procedidos de frialdade das pedras, Sc humidades, tenho uzado algias
vezes de hum canio, mandandolhe fizera cama em ima delle,
com que ficando mais quentes, 6c enxutos, fc acha bem.
Com efte trato, que hc baftante, fe onfervo os cavallos,fendo de boa naturefa, & temperamento, muyto gordos, Sc fermofos; porm aquelles, a q na bailar cite penfo pra os engordar;
&: alargar,fc lhe pode dar hum quarto de farelo, pcllo mcyo dia,
borrifado muy bem com vinho, fendo o cavallo froxo; porque
fendo colrico fer melhor a agoa quente-,6c ou feja deita, ou
daquella , fc ha de molhar o farelo de forte que nem fique cm
papas, que o enfaliem, nem ta feco que lhe caufe tofle.
Tambem fe lhe pode dar pcra de noite ha palhada feita em
balde grande com camadas de palha j & farelo entrcpoladas, &
efcal-

da Cavllarta de Brida.
29
efcaldado tudo com agoa fervente, abafado hum pouco pra
amolIcca,&:darlha morna.
Tambm fera bom darlhe na beberagem hum pa de tn>o
em mafla desfeito nella.
A
Occntcocofidohemuytobom mantimento pra engordar
&em breve tempo3& faz boa nutrio,porq indoafli colido .&
actuado ic converte mais deprefla em furancia.
Tambm uzo alguns de milhos, & nabos cofidos,& outras
em papadas q eu no gabo, & de qiie ordinariamente mais uza
os cnadores,q como porcos os ccvo,pera melhor os venderem
-lodosos mimos,qdiTemos,&outrosmuytos fe permitem
aos cavallos de regalo; porm quelles, que queremos pera fervirnagueria^no campo, & no demais trabalho ordinrio, no
conven^quefeponhaneftecoftumccomqperaostaes a memor ordem he no aver, nem hora certa pera a rea, nem pra beber, dandolha hum dia pellamanha, outro ao mcyo dia,
outro em outras horas di/a-rences, comendo em hum dia trs
ou quatro reos, & em outro nem ha; em hum centeo em nn!
tro rmlho ou cevada, bebendo oje a has horas, a Sa ? o
trs muy d.flcrente^porq habituados nifto, como o em moftr do a experincia, vem depois a na elranhar as faltas , nem reparar nas fobras, que em varias ocanoes das campanhas ,Tinddentes de jorna das ordinariamente acontecem
. E por cfte modo,& fcm fe faltar ordcm,que ditemos, fe podem engordar muyto bem cftes cavallos, dandolhe largas reces, Sc muytas,com varidades fempreavendo todo o cuidado na
hmpela, & em todo o mais bom trato.
CAPITULO XIII.
Umofe deve dar o verde aos cavallos ,& o que nejfe tempo
fe deve obfervar.
E o verde dos cavallos o mais natural penfo pera o
feu regalo,& o mais neceTario pera a fua fiudejavcdo todas as cautelas, & advertncia nos rcmpo,modoa& ordem, com que deve darfe, como direi.

Pera

4.o

Inftrucqao
Fera os cavallos novos ate quatro annos,na lhe ferve de dano , antes de proveito , o comerem verde em todo o tempo do
anno, porque he mais acomodado fua natural inclinao.
Os de mayor idade baila so que os mezes de Abril , Sc Mayo
o como, dandofelhe tenro o primeiro, pra que purguem bem.
E paTados os dias, cm que o cavallo tenha purgado, antes q comece a medrar com o novo fangue, fc mandar angrar duas vezes na vea univcral da taboa, cnarepolando dous dias entre
ha, Sc outra angria. E fc ouver inchimento com prefena de
fanue, fe continuaro mais conforme a cila. E fupofto q muytosla de contraria opinio feguindo a Galeno, Avicena, & outros Mdicos, a experincia [ que fegundo os Philofophos ~\gcnuitartem, tem moftrado, que os mayores damnos, que fobrevem de fe na fazerem, os convence.
He muyto neceflario neftc mefmo tempo, dar banhos dea<roa doce a donde a ouver, tendo os cavallos nella com os peitos
pra donde vier a correntte, tempo de lula hora pella menhaa,&
outra de tarde, porem fempre a horas que aja foi, levandoos, &?
trazendoos muyto fofcgados, & deixandoos enxugar da agoa
primeiro, que os recolho na eftrebaria, porque de os recolhe-'
rem molhados lhes fobreveni muytas vezes arna.
Tambm eftes banhos fe podem dar nas mares de agoa faigda;porem no convm que cfteja nel.las mais que hum quarto dcliora, porque fupofto que cfta tenha mayor fora pra gaitar as humidades, aftringe,& tapa muyto os poros, c a exhalaa dos humores.
No primeiro mez do verde pera que os cavallos melhor purguem,he muyto boa regra no lhe dar rea de cevada, nem outro penfo, antes hum punhado de farelo s horas, que cuftumavaocomerarefio.
O melhor verde de todos hc a cevada, a qual pera purgar c
ha de dar antes que molrc a cfpiga; logo a erva mollar, & com
cila as que chamo lingeade ovelha, trevo,cardos, & cerradella, quecftas fio pera os cavallos as de melhor nutrio, Sc as
quecllcs
comem melhor, Epera os primeiros, dias, emqque1
remos

da Cavallaria de Brida.
41
remos que ellcs purguem, he melhor erva molar tenra, q a cevada -, porm a cevada d mais fuftancia, & fe deve ter ordem
em a ruo femear toda junta, fenfio as femanas enterpoladas , pra que fempre a aja tenra, & na forma que a queremos, & tambm fe ha de femear muybafta,& com tanta differena da que
fe fmea pra fruto, que o campo que defla fe fmea com hum
alqueire, daquelia fe ha de femear com trs.
Tambm fe deve ter cautela, em que no fe d verde de alguns campos,quecuftumaoproduzir-algas ervas venenofas,
nem donde fc aja femeado porros, alhos, linho, efpecialmentecanomo, nem cebolas.
Nas terras aonde os verdes fa muy ferts , pingues, 6c fuftanciacsjhc menos feguro o querer fervir dos cavallos, no tempo q
0 comem, porque aquella crecena de fangue, & alterao de
humores, pode fazer que dea a algiis lugares dosps, &*mos
aptos pera os receberem, Sc congclandofc nelles fc formem man
queiras com a oprcTa, Sc violncia que fobre elles faz o corpo
no forcejar do exerccio.
- Efte inconveniente no he ta forofo, aonde os verdes fa
de menos fuftancia, mais duros, & de mais tenue mantimento,
como os de entre Douro, & Minho, & outras muytas partes,dc
que a experincia nos tem molrdo que paflados os primeiros
dous, tres mezes de verde, fc fervem dos cavallos pera tudo j &
lhe no faz mal algum.
Toda via depois que o cavallo deixa de purgar, fempre he
muytoneceffariodarlhc alguns paffeos todos os dias de mo,
trazendoo muy bem cuberto, & com antolhos fc fe inquietar,
porque o no provoque a inquietao movimentos fortes, &
violentos.
' Alguns aconfelha que os cavai los efteja desferrados aquclle primeiro tempo do verde, porem na he regra geral, nem cu
me acomodo a cila , mas fomente a acho conveniente peraaquellcs cavallos, que por muy duros, & empederni dos dos cafcos, fe tem perdida a boa fonm delles, com a deftemperana
endurecida, os quaes com a brandura,& humidade do verde
1

D
quei-

<p

'

Infirncc

queiramos contemperar, abrindoos a meudo conY.o puxavau-:


te ate os reduzir a fu.i natural fornia, como diremos no Tratado da Alveitaria.
t
CAPITVLO XIV.
Cor/io fe devem enfinar os potros, antes de ferem montados. a aU
guas cavallarias , que no depetido de pexo, ou trabalho , & como fe lhe enfino as corte/ias, pondo
hum joelho, eu ambos
em terra.

AM to dceis os cavallos, 6c aptos pra aprenderem,


tudo quanto lhe enfino, que cm hiia Cidade de Npoles, que fe chamava Sibari (refere Plnio ) enfinavo
os cavallos a dar no fom de ha fanfonina, & o fazio.
perfeitamente. Antes que os potros cheguem idade>
& tempo de ferem montados, fc lhes podem cninar algas cavallrias que na fendo violentas; que os maltratem, as concebem naquclla tenra idade, com mais facilidade, Sr aprchcna.
Como os cacns de perdizcs,ou coelhos , que cm piquenos fc en-,
fmaa darem voltas, terem fofrimento, & traleremsmas,
com que depois va pra o monte, meyos onfinados. Ali o po-,
tro cm quanto novo fe pode hir metendo fegurameijtc neftas cavallrias, que fe feguem.
'
Porfelheha o cabeo, & com elle levado aonde aja ter-,
reno brando, ou areal, & cm alta fe lhe podem deitar; alguns,
celos de rea meuda,ou terra branda,-ou palha no lugar do
manejo, & ali fe prender entre dous piloens. pellas argolas
dos lados do cabeo, com cordas feguras, pera que fe deen,
gane de que ro pode foltarfe , Sc ali podo , lhe.podero cnjt
nar as cortefias facilmente, fzendolhe pr humjoelhp, ou ambos em terra, pera o que, primeiro he neccTario que lhe enfinemaque ponha ambos, porque depois fica mais fcil deaurender
a pr hum sa& ali eftar duas peflbas dos lados,
F
com

a Cavallari c Brida.
43
com huns aoutes de correas brandas , potas nas pontas de
douspaos, Sc com cilas dar ao mcfmo tempo cm hila, Sc outra nuo do caval!o3at que cllc ponha os joelhos cm terra. E
cm cafo que na acabe de obedecer, lhe prendero nas quartellas cm cada mia fua corda, pcllas quacs ao tempo que clle
etiver remexendo as mos, com as pancadas dos aoutes, lhe
puxaro brandamente por detrs, at que com cfteito venha a
-dobrar os joelhos, & tanto que os pozer no cho lhe acudiro"
-logo as peflbas, que tem os aoutes com ha folha de couve,
erva, ou pa, affagandoo , & movendolhe o cabeo, pra
'que venha a cair cm que acertou com o que queria dellc. Porque oaffgo,Sc o catigojfa alingoa que cites animaesmuy
-bem entendem.
Logo dahi a hum pouco felhe tornar afazeromcfmo,
continuandolhcefta lio alguns dias, 8c fazendolhe fempre
-algum fom , & final de boca no mcfmo tempo , cm que o eti-verem caftigando , porque depois de fc continuarem .alguns
<dias,viraporosjoclhsfcom ver os aoutes,8c depois f
-com o final, Sc fom de boca. E quando quizerem que'na pomha mais que hum joelho, batar fomente ameaalo de hima
jpartej& le nao.baftar,& os quizer pr ambos,fe Jhe atar
?a m3i?' .clue ni0 *" *c dobrar 5 ha corda; que ter outra pef>.
roa de.diante fegura, com que. vira a comprchender ha, Sc '
ioutra coufa, Sc depois quando o montarem f com o final de
'boca', ou com lhe chegarem com a ponta do ctriho primeira junta da mo-, ajoelhar logo., Sc ento fc poder
enfinar dar algtins paflbs atras, Sc a diante .
pra fazer as cortefias com medi-
. da, &c concerto.'.

D2

CAPI-

44.

Injlrucqo

CAPITULO XV.
Comofe enfina hum potro a que ponha a barriga cm terra, pra que
cavalguem nelle, & quefe no levante3 fe no quando o cavalleiro quizer.
PRA fe enfinar hum potro a que fe ponha com a barriga em terra, & fe no levante em quanto o no mandarem, fe ha de prender entre dous piloens, na forma,
que difemos no Capitulo alima, ali o ho de caftigar
quatro pefibas com os aoutes brandos (que avemos
dito ) em ps, & mos juntamente,at que venha a dobralos todos , & a deitarfe. E fe com iflb na obedecer fera neceflario
atar lhe rios ps,& mos quatro cordas, puxando ao mefmo
tempo do cabgo as duas dos ps pra diante, &: as das mos pra trs, fazendo a efte tempo algum final fempre, ou fom de boca, &: logo que for ao cho, fe lhe acodir com as folhas, erva ,
ou pa, affagandoo afi deitado, dandolhe ali de comer, por algum cfpao, Sc ali mefmo lhe defatar as cordas , alargaro o
cabeo, Sc o deixaro levantar, fazendolhe outro final, ou fom
de boca ao levantar muyto diverfo, do que fe lhe fez pra fe
deitar; & o levaro pra a elrebaria, & continuandolhe ela
lia todos os dias duas vezes, a vira a fazer brevemente, & com
tanta facilidade, que em o trazendo ao lugar da lia , vendo os
aoutes, ou ouvindo o final, fe por logo com a barriga em terra, por aver entendido que f com a facilidade de o fazer, fe livra daquelles caftigos, & grangea os afFagos, & quando elle nos
princpios depois de deitado , fe quizer tornar a levantar, antes
de efperar o final, fe lhe acudir logo com os caftigos de vz, &
aoutes a eftranharlho, que depois o vir a fazer com tanto medo, & fentido no final, como o co de perdiz, a quem pem o
po na tefta, & ficando com efta doutrina fe poder depois
mandar abaixar pra montarem nelle todas as vezes que quiferem.
CAPI-

da Cavaliaria de Brida.

45

CAPITULO XVI.
Como fe deve tnfnar hum potro pra que cahindo na campanha,
ou batalha figa afeufeisho};dr torne
ajubirfe nelle.
IA tenho moftrad no terceiro Capitulo dele livro por
experincias claras o quanto feja reconhecidos os cavallos do bem, ou mal, que fc lhe faz.Como vemos ordinariamente [ainda nos menos caftios, em que na ha
tanta docilidade] que vendo entrar na cftrcbaria feufenhor, ou as poTbas,quc cuhimo affagalos, & penfalos,da rinchos, fazem mencos com a cabea, orelhas,& alegria de olhos,
como em demonftrao de gofto,& reconhccimcnro. Com que
no ha que duvidar em que o potro comprchenda toda a doutrina, em que o fouberem indutriar.
Tanto qua o porro for tirado pra o lugar do enfino, & prezo a hum porte pcllo mefmo cabeo, deixandoo s,fcm ali aparecer feu ienhor, fe chegar a elle trs, ou quatro homens, ou
niais,cadahumcomacfpadanuanamao, aoute, OH vara na
outra i& andando todos em torno ao redor do potro; o iro
aoutando, & ameaando com asefpadas dcfparando tambm
'alguns tiros de plvora, & logo, vendofe o potro nefte aperto
deefpcrado, vir pclla parte de diante feu fenhor, &: fc ir chegando a elle, fazendo fugir os homens todos, & o tirar do pilo., & affgandoo o levar atras de i,'dandolhe po, ou ervas.
^ Depois de fe fazer nefta forma ifto alguns dias, fe acrecentar o feguirem os homens o potro, chegandolhe algYvez coni
o aoute, & fempre com as vozes a peras, fogindo ao mefmo
paflb com elle feu fenhor; repetindo ifto muytas vezes, at que
.PpQfroyenlabem^pcrfeberjquesfeguindo, & chegandofe
bem pera o fenhor,que o livra, pode fugir, & "efeapar aos
rigores daqucllcs grandes caftgos: com o que depois folro, &
vre, entre qualquer pendncia, ou batalha fcguir, & bufear
<-''-"-V .
D3
fempre

46
cmprc a feu fenhor,

hftnco

CAPITULO XVII.
Como fe ha de enjinar bum potro abater com a mio
.a bua porta.
AINDA que efte Capitulo fcjade pouca imprtancia,como fcr outros, ha com tudo pcflas to curiofas, &c inclinadas a cnlnar vrios brincos aos feus
cavallos, que defejo exercitar com elles tudo o q
pde dar a arte.
Pra fe fazer que o potro hiba bater a ha porta, he.muyto
fcil, chegando as primeiras vezes aha meya porta fechada,
aonde elle por ima meta a cabea,8t pcfcoo dentro, & na pofa paflar o corpo,& ali prezo pra dcntro,lhe cftaro dando com
hum aoute naquella mo com que quizerem que bata , & quer
rendo levantala, & defcndela, vira a bater com ella, como quando efeava, &z tanto que der duas> ou trs vezes , fe lhe dar logo
erva,ou po, com que vira em breves dias a perceber, q s com'
o efeavar, & bater da mo fe livra do caftigo, Sc fe lhe ofFerece o
comer, & depois de montado em lhe tocando com o eftnbo, ou
ponta da vara aquclla mo, chegandoo a qualquer porta bater
logo com ella fem difficuldade, ou fazendolhe algum final com
.que o aja cuftumado.
CAPITVL XVIII. ', ,v.
. t'_. -;
>
Comofe devem ferrar os potros, & as cautelas, que
mffodevcaver. .
t
H

'i

ti;

r,i

AN TO que fe vir que o potro eft jmanfo ySc q


com o uzo de lhe levantarem todos os dias os ps,
6c mos, pra lhe limparem os cafeos, btendolhe
muybemnellcs o no eftranha j, eftando a tudo
; L
quieto,

da Cavallria de Brida.
.. 47
^ueto, fe trate ento de o ferrarem com a mayor brandura, q
rcor poivcl, porque de outra fortc,8c de os comearem a ferrar
com aziares, Sc outros caftigos, 8c violncias, vem depois a temerem os ferradores, 8c a fer necefiario pra os ferrar, metellos
em potro, Sc prifocns fortes com muyto trabalho.
Nas ferraduras fe na pode dar regra geral, quacs fejo as
melhores, porque devem fer conforme os cafeos, 8c as feioens,
ou defeitos, que no p, ou mo ouver, pera os ajuftar, Sc remedear. E aflrfe deve advirtir, que pera o potro, q tiver as quartellas compridas, devem fer as ferraduras mais cntaloadas, Scencorpadas atrs, que a diante, deixandolhe da mcfma forte
mais cafeo atrs nos candados, do que a diante no lume, 8c pon-*
ta do ca fco: porque com efta preveno fe evita; 8c remedeao
deffeto, de que as quartcllas compridas, no venha a derrubarfe, 8c pello contrario fe deve uzar em tudo ifto com os que
tem as quartcllas curtas.
E fe o cavallo for efquerdo de alga mo, ou p fera o canello da ferradura mais groflb daquclla parte pera donde troce 5 8c
acalcanha a mo, deixandolhe da mcfma parte mais cafeo pera
que a iguale, Sc a endireite. E tendo os cafeos vidrofos, pequenos, 8c quebradios, devem as ferraduras fer delgadas, Sc leves,
porque as grolhs, Sc pezadas os quebro, Sc arranco. '
E tendo o cavallo os cafeos muyto brandos, que chamo,-'
[cafqui molli]hc bom remdio depois de lhe fazerem o cafeo
com o puxavantc,Sc provarem a ferradura,q cfteja certa, metela
no fogo,8c porlha vermelha hum pouco, porque faz aflento, Sc
tempera muyto o cafeo, c o fortifica, ento como arrefecer,
prcgala.
Sendo o cavallo de bons cafeos, hc bom, cm quanto potro
trazelo com ferraduras groflas,8c pezadas, ao menos nas mos,
porque afli fe cullumo a lcvantalas melhor.
Egeralmente fe deve advirtir,que toda a ferradura fejade
ferro mais brando, ficando ao atarracar muyto plaina por dentro, Sc muy bem banhada,8c efeoada pera o vo do eafco, porq
no afiente na palma,mas fomente na tapa em redondo, por junD4
to

48
Inftrucao
to ao debrum da ferradura. quc as craveiras fejao abertas ,&
muyto largas pella parte de fora, pra que a mayor parte da cabea do cravo entre, & fe encaixe ncllas, Sc pella parte de dentro que natcnho mais largura que aquclla em que caiba a hafte do cravo, tendo as taes craveiras apartadas ruas de outras,
porque indo os cravos juntos apanho facilmenre hua parte do
cafeo, Sc'o arranco, fendo erras craveiras nas ferraduras dos
ps feitas mais atras algia coua, c nas mos mais a diante, por
caufa de que nos ps ha mais grofiura na tapa atrs, &: mais a diante nas mos.
E fobre tudo deve o cavalleiro ter fempre os feus cavallos ferfados,que alguns ha que lhe no lembra, fe na na hora que lhe
li necelarios, cm que o ferrador, tal vez com prca, & menos
advertncia, os desbarata, 6c como na confervao dos cafeos
conite todo o fervio do cavallo, Sz por falta de hum cafeo, S
de ha ferradura fe mal logra muytas vezes hum intento de importncia, de que naceo dizer hum curiofo, que por ha ferradura, fe podia perder hum Rcyno, feguindo aqucllas confe-r
quencias, de que pella perda de hua ferradura, fe perdia hum
caval!o,& por hum cavallo hum General, & por hum General
hum excrcitOjc por hum exercito hum Reyno. Com que deve
todo o cavalleiro mandar ter com os cafeos , Sc ferragem do feu
cavallo todo o cuidado.
E ainda nas jornadas que fizer a fera neceTario mandar levar
a hum Iacayo ha ferradura, de que me tenho fervido muytas
vezes,& dado a inveno, & molde a muytos.amigos, das quaes
deve ter fempre algas todo o cavalleiro curiofo, & amigo de
confervar os feus cavallos, porque as faz qualquer official com.
muy ta facilidade,& com a informao fomente ,.fem que lhe feja neceTario ver outras.
Efta ferradura,fe faz por baixo no a/Tento, como as outras
tendo juntamente por toda ao redor ha cinta, forjado tudo inteirio, levantada como a que temo fundo de hum paftel, que
tenha altura de dous dedos, a qual vem cingir o cafeo pello.
meyodclle em redondo, ficando s aberto ,& livre aquclle efpao,

da Cavallaria de Brida.
49
pao,& lugar dos candados, como fica nas ferraduras ordinrias. Nefta cinta, q abrange o cafeo, fe ho de fazer quatro buracos de ha parte, outros tantos da outra no alto delia , naquelIa direitura, aonde culumo fahir as pontas dos cravos ordinrios, em os quacs ha de eftar fempre huns perafufos, que andem ajulados com rofcas,&fe apertem, como os de cfporade
apato, comprimindo de ha,5c outra parte o cfe, que como
licmaiscftreitoemfima,doqucem baixo,fe na pode hira
ferradura^ ho de fer piamos naspontas, & no agudos, por4
na pra entrarem, ou penetrarem o cafeo, 6c fomente fervem de o apertar de ha,& outra parte, fegurando a ferradura,
& como cita fe aflirma com fe apertar com mais> ou menos com.pnmcL^odos peraflifos, vem a firvir em qualquer cafeo fendo
ordinria, ainda que huns fcja mayorcs, que outros, Sc dura'
nuiyto tempo, fervindo em muytas ocafos; porque tanto que
ocavallofe desferra fc lhe poema feradunt , at chegar aonde
aja ferrador, Sc jfc guarda pra outras fmelhantcs nccefidades
confervandofe os cafeos fem fc desbaratarem.
CAPITULO XIX.
. De que idade,& com qtic cautela fe dt-vc comear a for o freoa
&fellaaopotro,&comofe hadefubirndle.
S. ENDO o potro de trs annos, he tempo de fc ir culrumando fella,& freo, porque fendo j de moyor idade
&foras,fer mais afpcro,8c diflkultofo de rcduzir,porm he neccfario ir com muyro tcnto,Sc pacincia neftes princpios, porque dclles fc fegue o fazer bom > ou
mao cavallo.
O primeiro freo, que fe deve metero potro, ser leve, brando, & fem coufi de afpercza, cm brulhada no bocado ha c {triga untada de mel, & faf, barbei la larga, & com o freo polo fomente dcia maneira o deixaro citar prezo a ha argola
fora da etrebaria, ha,ou duas horas cada dia.,& citas

podem

'^o
.
InJtrucqaO
podem fer aqucllas 3 que fe gafto em quanto o alimpo 3 Sc almofao'. , ' r'
Depois de feito oafllma dito lhe poro algias vezesjuntamente com o mcfmo freo o cabeo; & peitos rdeas dellc o podem ir levando hum,oudous moos daeftrebaria a palcar, Sc
feforcejar muyto lhe poro primeiro os antolhos , andando co
tiles algum pouco, at fe ir. caftumando: ilo fe far alguns dias
de manha, & tarde fem fubirem nelle.
Irfelheha poudo afclla namcfma cftrcbana , avendolhe primeiro pofto os antolhosjpcra que na fica cftrondos3 vendo vir
I " fella febre li: Sc as primeiras -vezes lhe na mctcr rabicho ,
dcxandoo eftar com cila, comendo na manjadoura muyta parte do dia;ade pois'lhe ira pondo algum pezo fobrcamefma
fella muy bem atado \ de pedras , ou arca cm hum fao, Sc fc lhe
ira a crecentando cada dia a t fer pezo de hum homem, com o
qual o iia tirando da eftrebaria com o freo , Sc cabeo pcllas'
rdeas dllfcsrMI bpaTeraO. muy bem alguns dias3 tambm
de noite por ondeaja':p'rtey'ros3&: fereires defenganandoo,
fem o ca (ligarem daquillo, de que tiver medos at de todo os
perder.
Depois fendo j de trs annos,& mcyo com fegurana, Sc,fem
temor o po dem ir montando , Sc cariciando, Sc mprc ao fubfc
Sc decer dandolhe tu folha de couve, ou alface, St fc fizer alga repugancia, que moftre fer malcia, & na brutalidade3fe
lhe eftranhar com a vz , Sc com algi caftigo de vara, ou aoute leve as primeiras vezes. Subindo ncllc fe na fervir das rdeas'do freo,mis,que pra acompanharem o cabeo, por q foi
bre clle ha de levar o potro todo o pezo, Sz fora da cabea, tomando no meyo da maefquerda baa redeado cabeo, Sc nos
dedos da mcfma ma as rdeas do freo froxas, Sc na ma direir a outra redea do cabeo fomente, que com ha, Sc outra ha
de ir governando o potro pera cfta, ou aquclla parte.
Sendo de natural muyto in quieto, Sc furiofo, como alguns
fa, atarduas cordas nas fegundas argolas 3 que efto das bandas do cabeo yfi pegando dous homens nas pontas, hum de
ha

da Cavallaria He Brida.
5r
haparte 3 outro da outra , o jro afii levando direito 3 fem .poder inquitarfe,nem fugir, nem andar mais que aquillo que elles
quifereni; fazendo ifto algias vezes at de todo fe ir culumando3&amanfandoj& como andar livremente bem manejado com
o cabe'o,fe lhe iro pouco apouco tomando, Sc ajutando as
-rdeas do freo,alargando mais as do cabeo", at que venhaa
entender o freo de todo: &-fe v mandando 3 Sc governando por
.'elle, uzando o avallciro fempre de toda amayor brandura de
mo que fer pofla, porque daqui he q os cavallos por boa mo
icofirmes/brandos3&bem enfreados, ou pello contrarioa:
( vendo roim mo 3 afperos} encapotados, 8c defabridps.
CAPITULO XX.'
Das diverfas caufas, porque s cavallos. na\ enfreao, -ejr como
riao he ( procedido da boca ( como- innytos erradamente . \
. ' imagwrat, &. ordem-3 quemjjbfe deveguar->

. dar pra os enfi -cai'com perfeio 3 p'e


ra o exerccio da Brida',^ -V ^r : -. )
'

'

~. . . . .1 mo'j ;j(l);!loii

E M- moftrado A exberiencii-Siio repugna a re\ zo, quc.pcra fe <enfrprern-, SC.cJoutrinarem os c. vallos, efpccial mente pra.o exerccio da Brida, fe
>;ir.nQdcycm,cnfrcar.logoen} porros 3 com omemo
l tofre, & canho, com que depois fe ha d ajutar",
'pera)lh.efeiv'ircm'quantovivnem:i A- primeira rezO que ha
iperjquQ-aIifeja, he, que hum potro novo nfiotm tanta fora,
& vigor pra receaei* Jium canhoibrtey.ou pezado, como huni
.avalloidefis,OJLferearjnoSiSCvmetendofelhecfte na poden-,do refiftrlh&.feEntrega logo a erjeapotarfe',. abaixando a cabe..a.,&fzend.tefoiFsj&jiQtras^fealdades.Afegunda he,; que
cto.dqs.s: potros-/ftinda que as boasfeja ,qiiellasy que depois
-yemafcr:du'rds,'.nafa nunca raquclla tenra idade em que
,todo's.tem as gengiva?, fic.afientos.tenrs; 8 com aquellador,.&
\Tentiment,que recebem dos freos fortes3.ando ttifts.,. . ferp
. . [ i

conccrtOj

: r

t^x
Jnfimcco
coccrto,6ctratandodelhcreirir,oufe pem c/papados, ou
mdademandando as cambas com o beio, fem trazerem o fentido em fazer coufa, que boa feja, o que na fuecede, depois q
uzfto osfreos,& endurecem mais nosafientosJ& na idade. A
outrarezo he,queoscavallos,que naturalmenteforem defeios,Scnaturefadurosdeboca,dcaflentos,ou barbada, cufturoados logo em potros tenros a freos fortes, ganho callos, Sc
tnayorcs durefas, Sc ento que meyo fica per e enfrearem afli
<iuros,8c calofos na idade mais forte, & vigorofa? Com o que direi o melhor modo,que me pareec,6cque a experincia me tem
moftrado,pera enfreara todos, &quacfquer cavallos de diffrentes naturefas, que feja.
O primeiro freo,que ponho a todos os potros junto com o
cabcio,& logo depois fem elle, he ha Brida leveajuftada com
o tamanho da boca,com dons cubos grolos, Sz lizos fobre os afcntos,que peguem no meyo com dobradia , & aflima dos cubos ha, ou duas cadcinhas muy bem cubertas de cofeos lizos,
& movedios, barbella grofla de fuzis lizos, & redondos, cambas curtas ] S: com copos largos, porque impedem muito a que
s tomem com o beio , &c com freo defta forte vou metendo
potro, depois do palco, a todo o'mancjo,& vendo que me anda bem enfreado, &'njuftado.. na mudo de freo ,5c fc vejo que
hum potro cfpapa, & traz a barba muy levantada, fem lhe, mudar de bocado, lhe mando acrecentar ao comprimento .dai-cam..baSjdandolhe mayor queda, S: volta pra o pcfcoo, & peito do
cavallo3& fe vejo que encapotava mete muyto 'ti 'barba ao pejto,mandolhe encurtar mais a$ cambas, 4c aperto hum ello>n;a
barbella, com'quc fica remedeadoseftesdefreitos.- ,'
Logo depois que vejo que o potro com as foras vai tomando toda a coragem,c cllj vjgorofo,&: na perfeio de fl.ua idade , puxando miiyto do freo , ou liindofcnns voltas, &? na Carreira,' Sc que moftra j os cflitos prprios de fua natiirefa, trato
de o enfrear com propriedade, conforme a cila, 6c s feos, &
defeitos,que moftra,tcndo por certo que noha cavallo alguni,
que na feja-capaz de Ce enfrear, porque como efte animal foy
criado

da CavaUaria de Brida.
53
criado pra o fervio do homem 3 feria imprpride fervr, fendo incapaz de enfrear, & que oacharenfe muytos desbocados,
&fcm obedincia,ao freo he fomente procedido denofaberem entender,como fe devem enfrear, nem donde nace ele
deffeito.
Pra o que primeiro he ncccTario, que fe aja entendido que
fa muytas as caufas, porque os cavallos na enfreo, as quaes
irei relatando, Sc que na he s da boca, como alguns Authores
erradamente imaginaro. Porque os cavallos huns no enfrea ,
ou enfrea mal pella condio de ardentes, Sc defefpcrados; ou
tros pella de lerdos,8c pouco fenfiveis; outros pcllo pefcoo fer
groflo, Sc carnudo junto as queixadas, outros por terem os oflos
da ganacha, ou queixos muy direitos, Sc chegados hum ao outro, com que o cavallo na pode meter o pefcoo entre ellcs pra recolher a cabea, outros porq tem cila mefma ganacha ta
larga, &c aberta, que tendo ali o pefcoo, &: garganta delgados ,
recolhem tanto a garganta entre as queixadas, que lhe impede
-arefpirao,dcqueaelcs nace ordinariamente efpaparcm algas vezes, Sc darem pra lima cabeadas, outros de terem a raboa do pefcoo muy to comprida por fima,& muyta curta por
baixo, de que lhes nace trazerem a barba muyto baixa, &.arcada per os peitos, outros de terem a cabea ta grande,carnuda-,
&pezada,que a no podem trazer armada, & levantada em alto, outros por terem a barbada muy dura, outros pella terem
muyto efearnada, outros por terem a lingoa muyto grofla, que
no deixa afTentar o freo, outros, que.por terem a lingoa muy
comprida a redobra no freo, Sr forvem perafma, tirandoo
dos afentos, outros porque dobro os beios pera dentro fobre
osaTentos,h*cando o freo em ima delles, com que no recebem
o fentimento neceflrio,ourros porque os afentos por i fa naturalmente duros, Sc de pouco fentimento, outros porq fa to
doces, Sc doridos delles que em fe tocando o freo, fe derriba
v todos pera trs, no dando lugar a que fe pofa pegar,8r afirmar
na redea, outros porque do em vcios procedidosordinaria mente de ruins mos, como fa andarem fempre tranlornando
t'
o freo,

' Tnftracqti
' S
o f r<?o'y'tn'ctcnd'o ha > ou otitra camba na boca ,'>Yazendo tcfoujas j doirando alingoa fora, fopcfando o frco, torcendo a cabea
-pcra cita', ou aquela parte, dando focinhadas a diante , & ouaros mais vcios , fem fe ajuftarcm, nem tomarem firmeza de roIto, pra cujos deficitos iremos dando os remdios, & decla:randoos o melhor que for pollivcl; fupft qic o olho, o bom
difeurb, & difpofia d cavalleiro feja .o principal pra;fabr
conhecer os erros, & aplicar os remdios.
^K

CAPITULO XXL. ,

'

'

De Comofe devem enfrear, & remediar os.cavallos,' que for foz gojos , ardentes 5 & esquentados , nao enfrea. Z . '.
AM enfrea alguns cavallos, que fa cfquentados,
' & ardentes da boca, porque fendo naturalmente fogofos, cm a mu yta paixo perdem o tino, Sc fentivA
.1 " mnt;o,'Scxomodefcfperados fogem, & fe defpenho, fervindolh.es ento o puxar da rdea, &, molctia do bocado mais de efporas pra fugirem, que de freos pra
osfogeitarem.

.. Etes cavallos os ajufta mais a boa tempera de mo > do que o
jeibjor dos freos-, Sc que o.cavalleiro- os na meta"em defeperacacom fofreadas, ou fortes efporadas-, de que eles tacs; poucisvczcsneccilitajdndolhcspcnfosfrcfcos',Scna fopas de
.vinho, 6c outros fuftcntos fortes, que lhe acrecnta o calor: i
v ). A eftes jia convm freos de aflentos lixos, porque como o
(temor os enfrea mais5do que o. rigor, na ha deaver coua',cm
rqic osaflehtos-pcgucm com firmefa, pra o que hc convenienjtchum freo de quatro cadeinhas,cheas todas de cofeos, 8c ancis
-lizos, as cambas compridas, mas de forre que o cavallo as na
molix-prip peito,-fcclle for muy recolhido., porque enta fe<r.curtixs'i&rciifeitas,abarbcllagrofla,-&poftacm ponto largo,
&s deta a nTq-andr-fempre leve1,. &dia aferrada!. E quando .o
-cvallo tomarmuyta paixo,& fe enfadar, fer-neceflario irlhe
'bracejando a rdea, com quefe ir logo. ajuftando, & fc corren,<

do

dOi

da Cavalaria de Brida.
e %..
do/ou voltando c aiiyoi fe alirgar., hc remdiacfficaz 'largar-.
lhe a rcdea roda3'.pera logo lha';tx>mr.c}e repente j 'doih cdicpa-l
rao,&andatcmcrofos ,&: obedientes m rienha outra vio-'
Jcncia.,. . ..: ,., . ..,., -L. .,, . u ,, . ( ;,
,;
, .
CAPITU.LOOXII. i^U^/^b
C
# <w wjjw a - remediar os cavallos,q?ie por
froxos ipfJaosJJ de poucbfehtt "-'. .
mento ndenfreao.
, nv./ ~'\
S cavallos lerdos,pcfadps 5 5c de pouco fentimento
nunca podem enfrear nuiyto airofos, porque como
ifarrie pouco'anno-j:fcfpirita,.feinpre TSiitri
tes,&defcnfolados. Gonvenia.eWyfrebques
i/r cPcrtemcom montada alta3& fenudobradiavineIes groTos, & arrayados, cambas compridas , & nw mu y'revoltas, barbella de clios torcidos , Sf delgados. Querem a mo"
mais viva, & afpera, pera andarem mais recolhidos , fcvcs ;.:&>
Gindadofos, & tambm os ajuda ttiuyto. a que tragao .orbito le-
vantado3aefporaaqueosefperte:
,

<

'

'

<

ri'"V r:' :A'!PJF u^a-xxiii'' - o',., ;?,


doces, w brandos de boca, a que chamo [bo.' 'qvdihollesymomfnao'. }
.b, .avaliosmuydocAdetecAa.&r.que neJJa famuyto cntidos, a que chamo [bbqui mlcs] h aquel les/que com qualqueirlminim Trcdi a ou*fcandabj que fe lhe faa na.bdca, ou feja cirando neles a
1j'. vallor,--oii tendoos o lacayo .'pella. rcdea 3 fe levantao, ou deixao cair pera trs, & andando com.frpos, que-os rol*
Jelte.ncm anda feguro o cavallciradc.podr crWTellc, n hc
enhor d&fi co'o tcmprilhqJ& movinieto da rcdea,' Eles fceri
reao aalmcntc com hfi bocado leve de cubos groflbs y q-pegu
com dobradia h no outro^afiospor ^croyperoqfej '^
muy

<yj

56
Inftrucao
muylizosjcomha cadeinha afima delles, cuberta de cofcos
lizos, barbella de ellos groTos, Sc Iizos, tudo ifto na medida da
boca,pcra que naande tranlornando , & por iflb na ha de andar a barbei la froxa,que faa mover muyto as cambas, que ha
de fer delgadas, & leves nas pontas.
CAPITULO XXIV.
Como Ce devem enfrear ,& remediar os cavallos, que por terem o
pefcoo muyto grojfojnnto s queixadasjo enfreai
A alguns cavallosjquetem opefcoo muyto groflb,
& carnudo junto as queixadas, & ta junta" bua da
. outra, que iipofto que tenha o cavallo bom temperamento de boca,& inclinao, lhe nahcpofivel
. .metera cabea por na poder recolher o pcfcoo
entre as duas queixadas. Pcra cites o melhor remdio he tirarlhes de ha,& outra parte aquella carne groa, que faz cfte nw
pedimento, o que fe faz com muyta facilidade, fendo alveitar
cxpcrto,cujo methodo fc poder ver ao diante no Tratado da
Alveitaria Cap.40.com que ficar logo rcmediado,porquetodas as de mais cautelas pra cftc deffeito fa inteis.
CAPITVLO XXV.
Como fe devem enfrear, & remediar ao cavallos, que por terem a
cabea muytogrande}& pezadasnao enfreaoALGVNS cavallos ha,que tem a cabea to grande
carnuda,* pcfada,que a na podem levantar,* trazer armada como convm,* com ete deffeito nao
f parecem mal, mas tambm do grande molctia,
enfado ao -cavalleiro.pello pezo, com que carregan
donofreo lhe cano o brao, por onde diTchumcavalleiro
com mu y ta graa indo em hum cavallo deites, a hum feu ami-igo, que lhe preguntou, pra donde marchava? Amigo, vou leevar

da Cavallaria de Brida.
57
var a cabea clclc meu cavallo a Viana.
Eitesj querem os freoscom montadas altas, &: carretilha no
alto delia, abarbcllade-cllos oitavados, com quinas vivas, &
pegada no alto do olho da camba, que fer curtas, Sc fobre tudo trazelos muytotempo fobre o cabeo,pra fc aflirmareni
alto, lhe remedea muyto clc defteito, Sc trazendolhe depois
com o freo f, a mo afperaj Sc levantada, avivandoo muytas
vezes com as efporas.

CAPITULO XXVI.
Como fc devem enfrear > & remeear os cavallos, que por terem
o pefcoo muyto comprido por fana, & muyto curto
por baixo ,mo enfreio.
MUYTOS cavallos ha,que pello alto da taboa por
donde vo as crinas, tem muyto comprimento , &
pclla parte debaizo do peito at as queixadas fa
muyto curtos, de que lhes nace trazerem a barba
muyto baixa,& o pefcoo arcado pra os peitos, a
que chamo encapotados, Sc pr mais variedades de freos que
fc queiro excogitar, fe no podem nunca levantar, com que armem bem airofos. Com tudo muito fe emenda eftc defeito,
com lhe porem freo de.cambas curtas, fem volta, alto de montada, c com trs perinhas penduradas nella, porque quercitdoas alcanar a lingoa, vo levantando mais o rofto, os aflentos
de meles compridos, a barbellaleve,Sc de ellos lizos, & fobre tudo''a mo alfa, Sc adiante, Sc no bailando etasprevenoens, fc far ha bola de pao leve, como ha laranja, & furada
pello meyo, fe meter nella hum cordo, ou correa, que aperte
debaixo do freo por dctrazdas orelhas, com que'fique a bola
debaixo da granacha, entre o pefcoo, Sc as queixadas, porque
; com clc remdio na podem meter a barba nos peitos, c
all fe enfrea melhor, &: mais levantado.
-' >-

- M E- .

GAPI-

Infraco

CAPITVLO XXVII
^*

iComoft devem enfrear ,&rcmedear os cvallos, que for terem o


pcfcoo muyto delgado >& a garganta , metendo mayto
a cabea tomh a refpjraao, &
nao enfreai).
A alguns cvallos, que tem a granacha,8c oflbs das
queixadas ta largos,& apartados hum do outro, q
tendo juntamente o pcfcco ali, 6c a garganta efearnadametendo muyto a cabea, fe recolhe tanto a
garganta entre a ganacha, que lhe empede o tomar
da refpirao, de que nace ordinariamente darem cabeadas
pra fima, & pera diante, Sc efpaparcm, tudo a fim de quererem
efpirar, & valerfe dos alentos, os quaes trazendofe oprimidos,
6c apertados de rdea fua, & canfa muyto com qualquer"trabalho violento} porque na refpirando bem fe kaffoga mais depreflfa.
, ;
O remdio pera cites, heporlhesfreos brandos, que ps.nap
temo muyto, ctrazelosfempre em ponto largo de redea, &c
com mo firme. E fe nem afli bailar, he bom remdio porfelhe
-ha correa,que debaixo da tefteira do freo venlia dar volra por
o redor da ganacha , &r v pegar da outra parte da tefteira, que
iicando teza lhe empedir o recolher a garganta3 cora que ficar efte defeito de todo remedeado.
CAPITULO XXVIII.
jb
Como fe devem enfrear, & remede ar os cvallos, que por terem a
. barbada mnytocar}iofa,nao os cafligando a barbella, .
,
nao enfreao.
UYTOS cvallos tem a barbada, que he o lugar
aonde aflenta a barbella ta grofla,8c carnuda, q\ie,
s trazendo aquelle lugar fcrido,6c chagado fe enfreao. Com tudo-na he baftante iTo, pera que os
firamos primeiro que nos ajamos de fervir delles.
Com

da Cavallaria de Brida.
59
Com que fe culuma remcdear efte defteiro, pondolhc o mayor
vigor do freo dentro da boca, pra que com menos reliftencia
da barbella fe fogeite.
' Os freos pra cites taes cavallos fe querem de meles redon?
dos, & que andem bem ao redor, & de montada inteiria, as
cambas altas no que vai do aflento pra fima, a barbella grofl,
liza, Sc redonda, as cambas na muy compridas,falvo fe o cavai'
lo levantar muyto o roftro.
CAPITVLO XXIX.
Comofe devem enfrear , & remedear os cavallos, que por terem mtiy
e/camada a barbada>& beios, na"o enfreai).
A tambm cavallos to delgados dos beios} & cfcarnados da barbada , que com pouca fora de rdea fe laftimo muyto, recebendo ali grande dor,
por no aver entre a barbada, Sc oflb carne alga,c
que reiifto violncia da barbella, 6c com efte fen-.
timento fe na acomoda aos manejos da rdea j porque a dor
grande os diverte de entenderem o que lhes mando com a rdea- pra cita, ou aquella parte.' Efte inconveniente he fcil de
remedear, pra os trazer faborofos, com lhe pr freos de mea
montada aflentos de melos oitavados, leves, 6c de cambas delgadas nas pontas, & voltadas, barbella de cllos lizos, redondos,
6c groTos.
CAPITULO XXX.
Comofe devem enfrear ,& remedear os cavallos, qne por terem a
hngoa nutjtogrojfa, no enfreio.
HA cavallos, que tem a lingoa cm to grande extremo
grofl, & carnuda que ficando mais levantada, que os
aflentos, na deixa afentar nelles o freo em.feu lugar,
ficando levantado dos lados, com o que fe anda balanceando pera hia, outra parte fem aflentar, 6c no tomando firniefa, no recebe o cavallo obedincia.
_n
E2
Etc

6o

hiftrucdo
Efte inconveniente fcremedea, com fe lhe por freo de montada larga, com dobradias nos ps delia, os afentos groflbs, &
altos dos que chamo de tambor, barbella torcida cm ponto
largo, cambas compridas. E fe ifto na bailar pcra que a lingoa
caiba livre, Tem refiftir ao freo, fcuzai de outro de meya montada , que nos ps delia aonde chego os meloens, ou tambores,
que hadefer muytocurtos, tenha lula queda pra fima, pra
que a lingoa fique ali livre, & no cmpida que os tambores dos
aflentos,afientcm cm fcu lugar, com que ficara o cavallo fogeitandofc ao freo, fem lhe feivir de cmpcdimcnto o deffeito da
lingoa groffa.
CAPITULO XXXI.
Comofe devem enfrear ,& remeear os cavallos, que for terem a
lingoa mtiyto comprida a trazem de fora, ou revolvendoa ao bocado ofobem ajsima,

ermo enfreai).

CAVALLOS ha, que tem a lingoa tao comprida,que


volto a ponta delia por baixo do freo pra fima, & ti
randoo dos aflentos na he poflivel ajuftarenfe, nem
obedecerem como convm , Sc outras vezes deito
ponta da lingoa pella boca fora, trazendoa dependurada, que he deffeito muy feo, Sc que parece maliflimamente.
O erro do forver o freo pra fima, fe remedea facilmente com
fe lhe aplicar de montada alta, & com travefas de cofeos, que
venho do alto da montada pegar na camba alima do lugar dos
afentos, o bocado jufto,&: a barbella de trs ellos,ou fuzis fomente, compridos os dous das bandas, Sz curto o que aflenta no
meyo da barbada, Sc que ande jufta, Sc firme , as cambas compridas , Sc bem voltadas pcra os peitos, Sc afli pra efte deffeito,
como pra ode trazer a lingoa de fora, he o melhor remedeo
cortarlhe aquella parte, Sc comprimento delia, que parecer fupcrfluo,que fem rifeo algum fe faz com facilidade pello mo-,
do que fe pode ver no Tratado da Alveitaria CapiL ai. advirtindo

da Cavallaria de Brida.
61
tndo que muytas vezes fe cuftuma remedear etc de/feito nos
principiosf quando os cavallos comea a moftrar efte vicio/omente com aver cuidado de lhe dar com havara.na' mcfma
lingoa quando comea adcitala fora :.pello quefemprefedeve recorrer primeiro aos mais fceis remdios, CAPITVLO XXXII.
Como fe devem enfrear >& remediar os cavallos, que metendo o
beiqo de baixo do ajfento dofreoy& nao recebendo
e?itaofcnthnenoy nao enfreao
'-

COMO os freos por brandos^ que fejao, fafempre


mdlcftos aos cavaliosjlhcs fazem bulcar naturalmcnte todo o remdio pra fe aliviarem daquclla opreffa. Ha alguns cavallos que fe valem de mererparce
do beio entre o freo, Sc aflentos das gengivas } por
feraquellemais duro,& ter mayor reiftcncia do que cites, &
afentando o freo fobre os beios fe lo' cnfreaynenvo<*eitao
cavallo. Pra o que he f remdio cfficaz, o freo de cubos, nacendodo principio delles ha" paleta de ferr do comprimento
de trs dedos, & menos, atraveflados:, de largura tfchik faca
elreito,& da groliir da cota delia nluy.Iifca*, &.ne'dca.por ha,
& outra parte3a qual vem" a ficar -entre o .beio & a gengiva/em
que molefte a efta, nem aquelle. E efte remdio efcufsThias fubarbada de cordas quebradias} & moleiras ao cavallo,"que
guns AuthoreSj como Pedro de Aguilar 3 & outros, a confelha
As cambas devem fer direitas, a barbclla jufta com.:quc fi~
car o deKcito de tedo remedeado, no fe podendo valer o cavallo do tal vicio.

ij

I
">-'

"

'

'

- v. . -

'

! <

.-

E3

>\:.

!C

:'

\nn: :i>
:--*'--!>

CAPI-

!->

Inflritcqao

o
CAPITVLO XXXIII.
Cw/w/f *v enfrear,remedear os cavallos-, we por <mtoremfempre ranprnando ofreo na bocaperaima,
& outra parte, & Jem tomaremfirmefajiao enfreao
HA hum vicio, em que dam muytas vezes os cavallos'
procedidos ordinariamente deroins mos,&denam
aver nellasa firmcfa,& temperana neccfiar.a , que
he andarem fempre tranftornando o freo pra huma,
&ou'ra parte , fem fc a juftarcm , nem a Afirmarem oroftro.
Eftes querem freos de affentos fixos, & lizos, com duaff cadeinhas de cofeos afma delles, pra que ^mem gofto,& firmefa na boca,& fem monrada, jufto o bocado, abarbella firme,
d ellos oitavados, & rerorcidos,& nao muyto groTos, pera que
nmoleftiada barbellao divirta da inquietao da boca, as cam
bas curtas, & groas, & fobre tudo a boa mao firme fempre ,-fc
em feu ppnto conveniente. .
CAPILVLO XXXIV.
Como fe devem enfrear, & remediar os cavallos , que por mete*
tem hia, & outra camba na boca,&js andaremjem
pre bujeandocom o beio,nao enfreao.
E vicio muytas vezes achado nos cavallos, darem
em fe defender da fogeia dofrco,com bufearem
hua,& outra camba com o beio at a colherem nos
. dentes, & alguns ainda deite vicio paTao a peyor
extremo, que he, poremfe em fugida tanto que afil
asapanha. E comfer ele hum deffeito d(* pejores, que podeaver, feremedea com muyta facilidade, foco qualquer freo
de Brida,'porque nao fendo ainda muy confirmados no vicio,
cuftuma bailar pera o evitaren rrazcrJhe no freo copos redondos, largos,* pegados som ps curtos.
^^

da Caval/aria de Brida.
:63
Porm scavallos , que forem j maisr.cnfirmados. hefte vicio ,fe lhe pem has traveflas no lugar dos copos', cruzadas
com outras nacidasda mefma camba, mais abaixo trs dedos,
muy bem lavradas, que parea guarnio do mcfmo freo, com
que na podendo o cavallo abfang'er,ccm collier de lado as tacs
< traveflsjfe defengana logo de poder alcanar a camba, com que
fe vem a ajuftar,6c tomar firmel no enfreamento, .

CAPITVLO XXXV.
Comofe devem enfrear, & remedear os cavallos, que por raze- rcmfmpre aboca aberta, & fazendo com cila tefoura, nao enfreai).
. . >
HA hunscavallos,que tem a boca muyto rafgada, a
que chamo [ Boca de Gano J Sc como o freo puxe pcllo queixo debaixo, a.trazem cftes rdinaria mente aberra, fazendo tefoura edm ella pra ha,&
outra parte ,& hedceito efte bemudifficultofo de remedear,
como o acharo fempre todos os antigos, 6c modernos Vemos
com tudo que alguns fe remedeio com freos de mcTnfada alfa",
6c barbella apertada, queno volte a montada a tocari lie no pV
dar, cambas curtas, mo doce, 8c temperada ique afauuMp&rta muyto. E quando ai fe narcmedce s a barliCilad focinheira,de que-fe faz meno rio Cap. 42; o far trazer aboca
fechada, 6c na fazer tefoura.
,..-.;*
; >
' C A P I'T U L O XXXVL' :J O .' q r. Comofe devem enfrear, & remedear os cavalos, que por terem a
boca muyto pequena, a qv.e chamamos [Boca de
coeho^naoenfreai..
A tambem cavallos-de ta pequena boca,6cto
pouco rafgada a qUc'chamo[Boca de coelho,]que
na fe podem enfrear com os freos ordinrios, porque pondofelhe o freo adonde acaba o rafgado da
E 4,
boca

'4
.vv Jnftwcqa -r .0 \.\
boca, fica fobre s-dentes, & Te os queremos pr fobre o lugar
prprio dos aflentos,na cabe o freo; ou fica o os beios nos lados levantados pra lima , com diflabor, & defgofto do cavallo.
Com hum de dousmodos fecuftuma.remedear cfte q^efFei.to. .O primeiro hc.pondolh hum freo de mejons compridos,
& delgados, com hum fio de cocos.meudos affima junto delles-,
bai bclla groffa, 6c liza, cambas curtas. O fegundo , & mais afficaz he rafgarlhe a boca dos lados, que fe faz na forma, que dizemos a diante no Tratado da Alveitaria Capitulo 21. .& com efte
mcyo fe lhe ajuftar o freo nos acntos prprios , fem dificuldade alga.
'..
>. c ..-.(

CA PI TU LO XXXVII.
{

' rr-^r

<>i

Comofe devem enfrear,, & remedar os cavallos, que por andarem


.jkmpre dando cabeadas peraJinia., &per.a baixo,
' r
' nao enfreai).

.
U YTOS cavallos ha, que de vicio, & de ferem
'cuhimados com ruins mos,ando continuamente dando.cabeadas pra fima, Sc pra baixo, fem
. queremajuftarfe, nem. por o rolro firme, intentando liyrarfc, & ifacudir da boca aquella mpleftia, que lhe do os fres.' Pra eftes convm freos firmes, & que
no balanceem, de cubos lizos, barbella de ellos groflbs,& grandes,cm ponto juft, cambas ciirt&Vcom cdeinhas deliaspera
o meyo dabarbella, ajudadas, pera que na balanceerh as Carabas, Sc fobre tudo mo firme,&: em ponto baixo>&: no baftando ifto, fe uzar do cabeo alguns'dias, que
o far tomar firmefa, & feguranc -Z f r.' xr-oiio. q " 1 ;a'dorbftro. a-.J,'-] A
r
i
.

CAPI-

'

daCavallariade.Brida.
.*.

,--

'

r:

c-

;'.-JM

65

.:;.

CAPITULO XXXVIII.

*}". r ,>.'

Comofe devem enfrear, dr remedear os cavallos effapados, gw por


trazerem a boca, dr ro/fr-0 levanta ao prafima, mo enfreao-. ^. j, 1

OUTRO deffeito ha nos cavallos que chamo efpapar, que os Caftelhanos dizem [ etrelleros) que ando empre com a barba levantada pra diante, & c
os olhos pra as eftrellas. Eftes tomo efte vicio pra
fe defenderem da moleftia, que lhe faz o bocado ;&
a barbella, Sc com o muyto levantar da cabea ao puxar.das rdeas, fel hecfcoa do lugar prprio o bocado dos aflentos,ca
barbella os nocafti^a.E no stem o erro de andarem defabridos, &defcompoftos,mas tambm andofempre ocafionados a cair por na verem donde poem os p?. Efte dcffcit he
mais difficultofo deremedear no uzo da "Gineta, do que com os
ircosda Brida, com osquaes feremedea logo,pondolhe hum
freo de cubos groflbs, Sc lizos, & duas cadeinhas alima ,'chcas
de cofeos, a barbella grofa, & liza, porta em ponto largo, as cam
basbem compridas ,&: derribadas pra o pcito,amd fempre
baixa, & firme, bc tambm ajuda.muyto a q o cavallo fev aju
tand,affirmando,&: recolhendo,o. trazer a vara, ou bengala >a
ravefada fobre as crinas, & as rdeas por baixo delia. 'E quando com eftes meyos.fc na recolha de todo, o far infalivelmente,trazendoo com o cabeo primeiro por alguns dias at fe defehganar,&affirmarde:todo,.>- '.;:/-'>;:...
-
CAPITULO XXXIX. ,

Comofe devem enfrear, & remedear os cavallos., que por trazerem


, a cabea torta pra hiia banda, nao enfreao..
c_ O..I

;...' J J .

II.OI

'

'

'

.. .'1

;,Y;;J

OLfTRO .viciahamuytofeo,6cdefeompofionos ca
valIos,quche trazerem a cabea torta pra hiia das
partcs,alguns a trazem torcida pra a direita, 6c pra
a cfquerda outros)" com que na f anda defairofos,
X/vD
&

66
* I"fr'ilc*
Sc mal compoftos, mas tambm na podem obrar as cavallaras,
como convm.
.>
Muytasvczcsfccuftumo remcdear, & concertar etes cavallos com lhes torcerem algacoufa as cambas, para a mcfma
prrc, pra onde trazem a cabea torta,trazcndo as rdeas iguaes
& m fe concertando lhe toro fomente a camba da mefma
parte, encurtando mais a rdea da parte contraria, picando com
a efpora do outro lado, & no bailando ifto lhe fara freo , que
tenha da mcfma parte pera onde inclina o roftro, hum melo no
aflento oitavado , groo, alto, redondo, & a camba da mema
rfefrte tambm grofl,' & pezada, & da parte contraria hum cubo
izo,&: leve3& tambm a camba leve, que com ifto fe remedearij & quando no bafte fe recorrer ao cabeo, que o far ndireitar cfficazmente.
. CAPITVLO XXXX.
Comofe devem enfrear, & remcdear os cavallos, que for trazerem a boca Jemprcjca, & afpera,
. nioenfreao.
CAVALLOS ha, que naturalmente trazem fempre
I a boca feca, 8c afpcra, final infalvel de na andarem
goftofos do freo ,8c ainda que alguns andem fogeitos, & obedientes a elle, na obra as cavallarias com
a alegria, & concerto, com q o faria trazendo freos,
de que goftaTem.
A cftcsfe devem pr freos de meyas montadas, cheas. todas
de cofeos, & no meyo do alto delia trs perinhas pendentes, os
afcntos lizos,& que andem bem ao redor', s cambas grofias
em fima, c bem delgadas embaixo, o bocado todo de ferro de
. calidade branda, a mo fempre movente, com que vira o
cavallo logo a fazer efe ma, & tomar gofto do
freo, andando juntamente ajuftado,
: '.

cmais alegre.

'-.,.

E;;]

.' '.

.
CAPI-

da Cavaliaria de Brida.

67

CAPITV.LO XXXXI
1
Comofe devem enfrear , & remedear os cavallos, que por terem es
ligares dos ajfentos da boca 3 & da barbada calofosi&
endurecidos, mo enfreao.
.

ALGUNS cavallos ha, q pcllo rauyto tizo dos.freos, variedade delles,8e diveridade de mos afperns
vem a ef iar to grandes callos, Sc dureas nos affentos,& tambm na barbada,q refiftem a toda a fora
dos freos mais forres/cm receberem fentimento ai
gum. E porque cftc he hum grande erro, & defeomodidade, &
torna os cavallos incapazes de todo o ferv io, na fe podendo
ningum fervir dclles com fegurana de fua pefba, fe deve acudir com o remdio mais effcaz a cite derTcito. E deixando alguns incertos, Sc duvidofos, direi o mais cfficaz, & infalivel,que
he,caurcrifarlhctodaaquclJacalIofidade,afi dos aflbntos, co-.
mo da barbada, que fe rara na forma, que fe aehar receitada no
tratado de Alveitaria Cap, 25. com que ficar fem a incomodidade dos callos, enfreando como convm.
CAPITULO XXXXII.
De dons remdios particulares pra os dons dejfeitos em geral mais
i
ordinrios, que fao.-, cavallos mu yto duros de bocay :
& muyto molles delia.
ALEM do que temos dito em particular nos Captulos atrs fobre os diverfos erifreamentos dos cavallos, direi cm geral dous infalveis, peia os dous
deffeitos communs,& univerfics, que mais ordinariamente fe achojhum pra os cavallos,que fogem,
&: no obedecem ao freo por qualquer caufa, que feja, adi de
naturefa, como de refabio, ou durczaj& outro pra os que pell contrario fa ta boquimoles,& doces,& medrofos dos freos,
que no anda nem obr, nem fe ajufto com medo delles.
Pra

68
v JnjlrucZo
Pcra os que fogem, Sc na obedecem aos freos, he efficaz remdio porlhe hum canho d montada ihreira, com peras penduradas- do alto delia, mclocns groflbs, movidios, & oitavados, barbella grofla oitavada, & torcida, cambas compridas, Sc
fortcs,8c fc as puzer no peito, curtas, & direitas, Sc na bailando o freo afli fomcnte,fe por nelle ha barbella de cordo que
he nefta forma.
.* Farfchd hum cordo de ferro de quinas vivas,torcido, de medida de hum palmo, que tenha mais grofliira nas pontas,pcfa q
batidas fe lhe faa hum furo cm cada ha, nos quaes fe ho de
pegar has cadeinhas, como barbellas, 8c o cordo fe ha de dobrar medida do focinho do cavallo ,'c no;freo 'fe ha d p
dous ganchos, como o da barbella ordinria, cadahumdefua
partc',fem outra barbella, & ento fe pega ha delias cadeas nd
gancho da parte direita ,& logo fe traz por baixo da barbada a
dar volta pella parte efquerda, & acomodando o cordo ao redor do" fufinho por baixo da focinheira, venha a pegara outra
cadea ao outro gancho do freo,que el da parte efquerda, corri
que fique muy bem ajulada, 8c vem ali a ficar duas barbell
fobre a barbada,& por diante o cordo , o qual fe pode alargar,
ou aperrar pellos mefmos cllos das cadeasjhc remdio clc, com
que no he polivel fugir o mais indmito, Sc desbocado cavailo, porque quanto mais puxa,ou quer abrir a boca, mais fe aperta^ atormenta, como a experincia me temmolradomuytas
vezes.
'
Pra o outro deffeito,que he.pello contrario,fe lhe por freo,
de ferro brando, muyto leve,os afcntos de cubos groflbs, lizos,
redondos, com duas eadcn lias decofeos lizos; bar bella de llos
groflbs,8c lizos; cambas leves, 5c revoltas, Sc ajudado no ramanho da boca, por que na ande batendo, Sc fe andar com a boca
efeandalfada-, fera bom tntZerlhc, alguns dias em todo o ferro,
que anda dentro da boca embrulhadas, has clngas com mel,'
como diflemos fc avia de fizer aos potros, embrulhando na barbella hum couro brando engraxado at que de todo v tomando fegurana.
APt

da Cavallaria de Brida.

69

CAPITULO XXXXIII.
advertncias geraes , & muyto necejfarias fobre o enfreameno
doscavallos.
AM obftante o que temos dito nos Captulos atrs
bbre os remdios de cada hu.m dos defeitos dos cavallos em particular, he neccario que juntamente
fc advirto algiias cous,quc em geral convm fabe
rcnfc A primeira he, que fupofto que alguns cavailos no enfreem logo bem com os freos fortes, convenientes aos
feus defreitos, nem por ilb, fc lhe ha de pr logo o brando, defconfiando de que na enfrea, porque com algum uzo delle, fe
vem a compor, &-ajuftar,fazendolhc fe for necefario acrecentar, ou diminuir algfia coufa naquillo, de que fc achar que pode
proceder o defeito. E da mcfma maneira ao brando; &c doce de
boca, fe lhe na devepr freo forre ainda que na moftre, logo
andar ajuftado com aquellc, que hc conformado aos feus deffeitos, compondolhe antes nelle o que parecerheceTario. Eali
fe deve entender em todos os de mais.
He neccario ,.que fe advirta, que fupofto que hum cavallo
mal enfreado, & dufo de boca eufree bem com qualquer freo, q
fe lhe prove no lhe fcndo,conform rezo, conveniente ] que
nem por ifo lhe ficar fervindo fempre bem; porque ordinria?
mentetodoodemaoenfreamento fefogeita, & ajufta grandemente a qualquer freo, que de novo felhe ponha as primeiras
vezes, porque o elranhalo, & o na entender, ainda os movimentos delle, &" da rdea, o faz andar temerofo, .& obediente ,
porm depois que o cuftuma, & fenhorea, fe zomba delle,6c fica
peyor que dantes. por cfte principio que a experincia tem
moftrado fer certo, fe pode infirir o quanto erra aquelles, que
dizem: Eu porei tantos freos ao meu cavallo at que lhe acerte
hum, que lhe convenha, fazendoos com cila variedade defabrir,
& defeompor totalmente.
He neceTario mais que aja advertncia, em que os freos todos,

in
' Inftntcq&o
.
dos de que temos tratado, icja feitos pella propna medida da
boSdo^vallcajuftado de forte,que os alentos hquem pottos
fobrc o fbulugar prprio, & fempre feacomoda melhor juftos, .
& firmes, do que largos.
,
Tambm fe deve advertir que o ferro, de que os freos geralmente forem feitos, feja de calidade branda, & rauy bem deftemperado, excepto as.cambas, que na importa ferem duras.
TanTbemhe conveniente que os cavallos em quanto fe nao
njul o de freo firme, 6c feguro, fe na ande nellcs variando de
mos porque os diverfos movimentos os perdero de todo.
,
Mais fe deve reparar em que todas as montadas, oumeyas
montadas, de que nos Captulos a trs fao meno, nao deve
fer alga com do bradia no alto delia, como fe uza cm muyta
eintidadede freos, cfpicialmente neftes que vem de Fiana,
porque os cavallos que fe enfreo com elles, miiyto melhor cnSi com qualquer outro porque ha canlbsco^
de to boa naturefa,quecomha corda naboca obrao todas as
t^sdomaneioVfe afii na fora por coufa impofiivctenho que ouveffecavallo, aque ostaes freos podefem trazer
enfreados, porque alem do que vejo com a experincia, k moltiu mu y bem'a reza, mal pode enfrear com firmefa,Sc ieguranc i o freo pegado no alto da montada com cllo, ou dobradia, o
oualmetL,&poftona boca do cavallo na ha mais que ver,
20 qTiea montada eira direita ,& os a Tentospoftos, fciguaes
enifeu lugar,porm tanto que o cavaleiro puxa pella rdea ,abreem fima amontada,& os affentos feaparta,&t.raodefeu
h gar?& vem caindo fobre as gengivas, fc beios pra a parte de
fora,& fe o cavalleiro-puxa a rdea pra hua,ou outra parte cor
relogo hum dos alentos pra fora da boca, ficando a abertura
da montada no afento, & cila aberta toda como fepodecorna
experincia ver. Pcllo que efte modo de freos he
t pra todo o cavallo, & na aconfelho em nenhum cafo,advei tindo que
asmontadas & meyas montadas de q fiai lo,, hao de fer de duas
dricas, ou torneis, cada hua cm feu p da montada, & q faai voltai fempre antes Pera fima ao direito dos tolanos,ou pa-

da Cavallaria de Brida.
71
dar da boca, do que fobrc a lingoa. E pra que mais facilmente,
&c com menos defpcfa fe pofl remedear, &: emendar as falcas,
ou defeiros do freo, fera fempre bom uzar daquelles de pernfufos, com que fe tira-has embocaduras , & pem outras, conforme hcneceflrio ao deffeito,ou vicio do cavallo, &c ainda as
cambas dos mtfmos perafufos fe alarga, & encurta o que hc
(necelario: oje fe fazem muy bem , &: muyto leves todos eftes
freos nefta Villa de Ponte de Lima,dondc fe manda ir de muy tas partes deite Reyno,& ainda da Gorte , como tambm as fellas de Brida bem armadas, ou feja pello primor dos officiaes, ou
.pclla curiofidade de quem as manda fazer.

CAPITULO XXXXIV.
Como devem fer asfeUas de Brida ,/ellotcs de campo, &
i. .
maisarreos
COUSA mais.eflencial,& neceTaria pra a perfei;o,8c fortaleza da cavallaria > he o bom feitio, 8c
. proporo da fella de Brida,& mais jaezes,como ak. licerfe,&: fundamentro,fobre que fe aflegura, & vay
fundadatoda a obra da.cavallaria, porque em fer a
fell.ajuftada,&
armada de forte,.que.per i mcfmod boa cavalc
garia, cpnfifte ametade da boa poftiira do cavalleiro.
. Ha muytasdiverfidades de fellas de Brida, porque cada qual
as manda fazer conforme ao fervio, pera que lhe fa neceflarias. Deixando parte as de que ordinariamente fc fervem os
CIerigos,Frades3& homens de negoceoSjCj he necefario ferem
acomodadas pera malas, alforges, & coxins. As melhores pera
-o campo, pera a c.ia,&: pera as jornadas fa os fellotes razos,
fquechamo de campo; cites fe devem fazer fem borrenas , mais
.que as pequenas de diante., compridos, leves, largos atrs, <S
<muy bem erofndoSj & fendo, cft;cs,bem feitos cuftumo dar
;to fuave , & fegura cavacaria <3;ic]uc as pcfoas ,,quc andaq
habituadas nelles 3 bbro com tanta fegurana todas as. cavalla;
:
rias

-2
Injlntca
-rias nos rricfmos,que efcufa as outras fcllas mais feguras, & tem
confino siquellagrandefuavidade de montar, & defmontarta
facilmente, netes memos fe pem tambm argolas atrs pra
as malas, & pafadores diante pra os coldres.
As principais, 8r prprias fcllas da cavallaria de Brida / fa as
de quatro borrenas, das quaes as duas de diante ha de fer direitas abaixo , & no efeoadas pera diante, como alguns fazem,
com que lano as pernas, 6f ps aos peitos do cavallo, ha de
fer tzas, delgadas, cftofadas pella parte de dentro da fella, polias, Sc pegadas pera melhor fegurana fobre o vazo de diante.
As borrenas de detrs, na ha de fer nas pontas debaixo efeoadas pera diante, como muytos as fazem, que he grande deffeiro, mas devem Ter direitas abaixo, kU. ponta de detrs, que
fica pera aparte das verilhas do cavallo, ha de aflentar fobre o
vazo de detrs,& entre hs,& outras borrenas, Jnem ha de aver
tanto aperto,quea perna fe no revolva livremente , nem tanta
largueza que fe no ajute. Entre hurh, & outro aro deve aver
-o efpo largo, pera queo corpo ande libem livre, & ha'de fer
mais alto o de'diante, porm no muyt,Talvo for afli. neceiario pera emendar o erro de algum cavallo baixo das mos. O.coxim na ha de fer muyto eftofado junto a maaneta , porque af\ cac o corpo na fella tiiclhor,& mais direiro.
' O pano dos'fuadouros feja 'fino ,que''na toma tanto fuor-,
nem endurece tanto como o grol, na devni fer'hiuy altos
pera que melhor ajudem, que hc grande engano fazerenfe os
fuadouros muyto levantados, & hc acaufade fe na ajutar o
cavallcirnsmovihlentsdocavallo,porque entre as coixas
do cdvllcirj& o!corp*d caVlloyha de aver a menor ditanciaquefor pplivelj-qu to pera cavallo hc fli mais fuaveo
trabalho. Devem fer os fuadouros muy bem abertos, c valias
na regio dos lombos, & que fcja cftofados de cabos de bois,
cm aeoa de cevada cofidos, & cnrefpados, coiw o abem prepararmos elciros curiofos, porque deita' forte nao fe amalao'-,
hem endurecem, nenvefqucnta os cavallos, prefervandoos. de
(>l
mataduras. '
*?
_l

da Cavallaria de Brida.
73
Qs Polacos, Sc Granadinos uza das feitas com os 'paos por
baixo, fem fuadouros, pocmlhes ali ha manta, ou lenol em
dobras , & a fella cm lima, fervemlhe nas jornadas de cobrirem os cavallos de noirc. Tambm cm Alemanha uza o mefmo, mas he per baixo do fuadouro, &z cite he delgado com.
pouco cftofo, Sc preferva muyro efte modo oscavallos de mataduras. Os fredilhos , em que andacs loros ha de cr pegados entre o meyo das borrenas, Sc bem nomeyo, por que de
oscuftumarcm por ordinariamente mais adiante, naccodezar
de fugirem as pernas peia as pz do cavallo, Sc cair o corpo pra trs, que he muy grande defFeito, Sc pouca fegurana , Sc a
chapa em quceft pegado ofcrdilha,tcr nefle mefmo lugar
alga queda pra fobre os fuadouros, mas na fera tanta q poffa
molelar
o cavallo.
:
De peitoral o melhor modo, hc o que hoje fe pratica, porque
v
aflcgiirabeniafclI:i,pegandoa por quatro partes, afll nas li velas de lma, como nas cilhas cm baixo, Sc com aqucllasduas fivelas nos lados dos peitos, pra que. de qualquer parte fe pofla
aper ta r,Sc alargar.
Ascilhasfamuyboas de pano, com as guarnies fortes de
couro, porque aflgurando bem no moleia tanto, como as
de couro duro. Eiras devem fer trs, duas que ha de pegar das
quatro pontas [em que ha de ter fivelas] nos quatro correos,
que devem fer muy bem pregados nos vazos,Sc pellomeyo
delias ir a que chama cilha mcftra, que ha de abraar toda a
fella cm redondo, por lima dos luadouros, Sc das chapas, que
os prendem , ficando-fomente por fima delia o coxim da ella.,Sc
os loros ficar livres pclla parte de diante. Ncfta cilha mcftra,
hc o melhor medo porlhe tambm duas Avellas nas pontas na
igualdade das outras, Sc aparte que vay por lima dos luadouros, que tenha correos em ambas as pontas, em que fe aparte,
porque delia forte facilita a que polia porfe, Sc tirarfealelladc
ha, Sc outra parte.
Os loros ha de fer fortes, Sc dobrados, com fivelas feguras
O melhor modo de elribos fa ao.uelles, que tenha duas fa1 AO
Ju
ecs

74
Inflruca
ccs, pra que de qualquer parte os pofla tomar o p, Sc ha de
ter por baixo quafi hum palmo pequeno de comprido, na
muyto largos, mas que bafte pra entrar qualquer p livremente, por maisjargo que feja, Sc confiar o laitro de baixo de finco
travefias fortes, prinfipalmentc a primeira de ha,&r outra parte, a qual fera mais levantada alga coufi do que outras, tendo algum fio interpolado com facabocados, ou guarnio em q
pegue melhor o p, que ali faz toda a preza, as faces, ou feja
vazadas aberras ao boril, ou lizas conforme o golto de cada
qual, fempre ha de fer ta largas cm baixo3que as fegure a grade, Sc ta cftreitas cm firaa quanto ocupe o loro.
Os eftnbos de argola a bons pra os ellotcs de campo, de
que ja fallamos36c pra effccs propriamente fe inventaro; como
tambm pra o mais uzo das fellas de campanhas.
. i
De rabicho o melhor modo hc aquelle, que fe pega com dous
ltegos na fel la, pellas bandas dos lombos do cavallo, porm
ainda a melhores tendo ha fivclla perto da fellhum couto,
pella qual com mayor facilidade, Sc ainda de fima do cavallo fe
pode apertar, Sc alargar o rabicho,o qual deve andar fempre em
boa proporo, -que nem molefte o cavallo, nem deixe correr a
fella. As cabeadas ha de fer leves,feguras, cftreitas.
Os xcreis, mantas, cubertas, & tarifes de qualquer cor que
fcjo fempre parecem bem nas fellas de Brida, porque pra efta
cavallaria foro inventados, 6c quanto mais luftrofos, melhor
parecem,& com pafiamanos, borlas, & bordados de mais cufto,
maisrealo. Os cavallciros Ingrefcs fazem fellas de tanto eufto,queat os panos dos fuadouros nas fellas de importncia fa de veludo, Sc daqui fe poder inferir , quaes podem fer, 6c
os jaezes.

CAPI-

da Cavalaria de Brida.

J5

CAPITULO XXXXV.
Cowofi deve comear aenfinar o potro a andar de pajfo 3 ey como
fc enfim a andaduraANTO que o potro moftrar obedincia, 6c fe for
j mandando bem com ofreo,affijunto com o cabeo , o iro metendo a todo o paflb largo, & defcnvolto, que hc grande parte em todo o gnero de
cavallos, efpecialmcnte pra o exerccio da Brida.
E afl] o faro andar com a cabea firme, & recolhido de detrs,
tocandolhe algilas vezes por fima do hombro com a ponta da
varanaanca,divertindoonomcfmo tempo com a mo da rdea jchegandolhe outras vezes com as pontas dos enjribos aos
braos, pra os fazer levantar melhor as mos. E nefta forma
lhe dara pafleos largos, porque cufhimo aflentar melhoro
paflb, continuando hum quarto , ou mcya legoa.
- E porque ha peflbas que querem que os cavallos pra o campo, tenho andadura, avendofelhe de enfinar, os ha de cufhimar por algias decidas abaixo apreflandoos, & fazendoos arrojar, manejandolhe a rdea com o pafo juntamente, que tendo
bom natural pera a tomar, 8c avendo boa mo, fe far nella fcil
mente. Porem quando ali na baile fera neccfario valer das
foltas, trazendoo com cilas alguns tempos, ate que fe veja que
j as efeufa, advirtindofe que quando as tirarem, lhe hfio de por
has correas apertadas moderadamente nos prprios, lugares,
aonde as foltas andavo , trazendoas ali alguns dias, porque fc
tem achado que adi fico melhor na andadura, parecendolhes
que ainda trazem as foltas. Nofe andar nclles de outro paflb
at no citarem bem firmes na andadura.
Porem quem ouver de criar potro propriamente pera o campo, Sc pera que tenha boa andadura, lhe deve pr as foltas logo
que feja de dons annos, 6c meyo, 6c que ande afii com cilas no
campo fis mezs, 6c mais, at fe montar, porq fica afli ta habituados, 6c defenvoltos na andadura, q na abem andar a outro paflb, porm devem fer as foltas de forte que aonde abranF:
gem

76
^
Inflructo
gem os ps, & mos tcnho ctoros por baixo muy brandos,que
no h"ra,nem faco chaga, cm-que depois focem muytas vezes cabellos brancos, que lhe fervem de defreito. A andadura
fendo folta,&:quietahemuyto boa parte nos cavallos de campo, que no fa de muy to corpo, nem muyto cheos de carnes-,
porm hafc de advertir que o uzo delia diminuc muyto a coragem, & brio dos cavallos, que fc querem pra o manejo das cavallarias altas.

CAPITULO xxxxvr.

Comofc devem enjinar os potros a fazer os lados, & entender a per*


na >& as ajudas.
EM quanto hum potro no andar bem enfrcado3conr
tente, defembaraado, & fogeito aos movimentos da
redes, fena deve meter ao enfinodas cavallarias,
porque far mais pcrdclo, queaproveitalo.Porm de
pois que totalmente o clcja,& fe pofla com egurana comear j a manejar, a primeira coufa que fe lhe deve cn finar hc o entender a perna, & fazer os lados, porque hc eta lio o principal caminho, pera que com mais facilidade, menos
rigor, & trabalho venha a entender, & obrar todas as maiscavalanas, & fe enhnar com brandura, & fem afpereza, porque
cm quanto o potro na entende o que lhe querem, fe defende
muytas vezes, acudindo com a boca, ou com a perna donde a
cfpora o aperta. Pcllo que asprimciras.vezcs fera nccelari
que hum, ou dous moos com as mos o vo repuxando, ajudandoo ocavalleiro com o cabeo, & rdea delle , puxada
firme,&: tirante da parte contraria, & da outra pera onde ha
de ladear > lhe ha de ir dando algas fofreadas > levando oTolto do potro fempre direito a alga parede baixa, donde
pclla outra parte delia v hum moo, com hum fiador, qUetenha a outra ponta pegada na argola de diante do cabeco, & em todo o tempo que for ladeando o potro, lhe leyan.
fempre o cavallciro arrimada a perna contraria, junto a barriga,
tocandolhs algas vezes brandamente com a cfpora na o picando

da Cavallaria de 'Brida.
77
cando nunqua quando ellc for obcdecendo,&.ladcando, 6c fem-pre no mefmo tempo levar ha vara arrimada mcfma anca,
&: coxa contraria, caftigandoo, & rcpuxandoo c o temor dclJa, mas de tal forte que no ocafione pernadas, que fe evitaro
muyto com o divertir aos mefmos tempos do caftigo, com o ca-,
beo juntamente, &redea,com que a poucas Jics cm rigor
vir a entender a perna, &ftzer os lados, que ha de fer pra
Iuia,& outra parte.
A cila mefma lio pertence o fazer entender ao potro da
mefma^naneirajqucochcgarlheapema atrs junto a verilha,
nc pera que fuja delia com as cadeiras pra a parte contraria, como tambm o arrimarlhe a perna das olhas pra diante, hc pra fugir com os peitos, Sc roflro pera a parre contraria, enfinandoo juntamente a arriar pera rrs,& afair a diante com compaTo,&: lio, com que bem o entenda, fem violncia, porque
tudo ilo he muyto neceflario primeiro,pera a aprehenfa de
todas as mais cavallarias.
'
CAPITULO XXXXVII.
Lomoje deve enjinar aos potros os trotes, & galopes soltas 3 & redobres.
TANTO que potro andar bem folto, & defembaraado no palb fc poder meter nos trotes, entram
donellcs primeiro em via direita, fem o torcer aha, ou outra parte, fazendoo pafiear de trote o
comprimento de ha carreira, levando da mefma iorte do principio at o fim , & logo do fim , ate o principio
oongandoo a que nelles levante bem os braos , tocando nelles
a^nas vezes com a ponta da vara, & tambm com os lados dos
tntioS pella parte de dentro, trazendoo all muy firme de rofo? levantado de diante, & recolhido de detrs.
Depois que aili andar bem os trores direitos, - fc ir meendo nelles cm tomo, & voltas largas, 6: indo pouco a
Pouco apertando mais o circulo , .& dandolhc mais volF3
tas

78
Injlrucqao
tas. fobre aquetla mo,.a que elle andar mais repugnante, Sc
quando o quiferem fazer deftrocar da volta de ha mo, pra
a outra, fer femprc.com a cabea pra dentro da volta, & no
pra fora, hrnnmndollie pra ifo a perna direita a diante dacilha, 6c a cfquerda atras quando o quizerem quebrar pra a mo
efquerda , pra comearem a volta fobre a direita ,.& pello contrario, quando Q quizerem carregar fobre a direita, pera comearem a volta fobre a efquerda. Ao que fe vir a fazer facilmente avendo dantes [ como j dilemos J entendido bem a perna,6c
tudo melhor com a ajuda do cabeo. /
-. Em rodo o manejo ali das voltas, lanos, redobres, carreiras, 6c todas as mais cavallarias, fe deve adelrar primeiro o po?
rro muy bem, fazendoas de pafib, 6c troce antes que o paflem
s cavallarias 'altas, porque depois que aili bem as entender na
ha muy ta difficuldade a fazelas logo altas, Sc de todo o modo q
quifermos. Depois de andar ali muy bem ajuftado,'6c entendendo os movimentos, Sc ajudas das pernas, pera o dobrar, Sc redobrar, fe ir levantando nos galopes, comeando fempre as primeiras volras nostrotes! No felhcdar pellas primeiras vezes galopeadas mais que duas, ou trs em voltas cada torno, fazendoo dcYrocar algias vezes de ha volta pera a outra, advertindo que ao dcftrocar lhe fique fempre dianre a mo de dentro , porque andando na volta fem que a mo de dentro ande
diante , he arrifeado a cahir logo, porque he andar falfo, 6c na
certo, 6c porilb chamamos dcftrocar, que he paflar a diante a
mo,que andava atrs,6c ficar atrs a que andava diante.. E. pera
o potro o vir ali a entender, fa muyto neccfarias as ajudas das
pernas, Sc dacfpora, chegandolhc fe for neceflario com a ponta
do eftribo mo, que ouver de pafar adiante, caftigandoo, 6c
acompanhandoo at o fazer dcftrocar , porque cuihimandoo
andar falfo, fera andar fempre o cavallciro com evidente perigOjporm depois que o potro for entendendo , Sc obrando [ co^
mo dilemos] fe lhe devecontinuar lio todos os dias, fe elle
for mui nlentado,de outra forte bailara hum dia, & outro na.
He fempre conveniente que o manejo eja em terra brand.i,
6c

da Cava/laria de Brida.
79
.& de manha, ou de tardej antes de comer a reao, porque alem
de fer ai mais til pra a faud/e cuftumo melhor a comer depois do exerccio, pra que all o faco fempre quando mais trabalhados eriverem.
Nunqua fc deve dar o trabalho aos potros com excedo, porque de os enfatiarcm,& trabalharem muyto em quanto novos ,r
vem a tomar refabios, &c manhas, querendo defenderfe por temerem oexceflivotrabalho,com quena podem. E allideve
fer antes mais vezes, & de cada htia delias to moderado, que fe
deixe fempre no melhor /antes defejofo de mais, do que enfaftiado do muyro,& em cafo que fc incline a tomar alga manha ,
ou refabio,fe correr aos Captulos, em que fc trata de cada hia"
delias em particular, por fe na repetirem duas vezes.
CAPITULO XXXXVIH.
Comofe devem enjinar ospotros a puxar os braos, pizar
em hum
fb lugar pra diante:, & as curvetas. r >
>
s

>

tW^ A dons modos de pafleo nos cavallos de conta. O


primeiro,&dema'yorcu'imao he o pafleo firme,
Fj & em compaflb vagrfo,-puxando os braos altos,,'
R- & facudidos pera fora. O outro he aqiclle,a q cha-'
mamos pizar,fufpenderido o corpo^como nos trotes
fobre hum p,& mo conrraria,& logo fobr a outra mo, & pc'
contrario, que tambm h pafleo muyto ai rfo, levantando as
mos altas, & facudidas pera fora.i -.< .
Pera o enfino de hum,& oufro,hea mais principal coufa ,-Sc
neceflaria inclinao natural, &r galhardia do cavallo, porque
faltando efta nunqua o fazem bem, ou ao menos, no aturaro
muyto em hum, Sc outro pafleo. Logo aos principios fe prendero duas cordas nos travadouros das mos do cavallo, tomando cavallciro as'pontas delias tada hia cm fua-mo, ajudando
a redea no boto, ou tomando na boca, como melhor fc acomodar, &rlcvandoojulo,6: firme, lhe ira ajudando a levantar
com as cordas ha mfio,& outra em compafl gravc,& igual, ate
F 4,
que

8o

.:. Jnflricqao. ,;: .,

que o cavallo venha-a conhecer,avendo cuidado de lhe acudirem com algum aftago,dandolhe algum genero de vcrdura,qudpouver andado alguns paflbs com acerto ,&fcquizcr remexerfc,ou no andar dircito,fc lhe por o cabeo, pello qual o.
iro levando duas peToas dos lados j pellas redeas delle, com q
vir a entender, St habituarfe, avendo lies [repetidas, que fa.
as que vencem tudo.
. .,
r
O outro pa(Teo,que difiemos do pizar, fe enfina, prendendo
o cavallo primeiro entre dons piles com o cabeo [ como j
dilemos em outros Captulos, ] &: ali fe lhe ata as cordas nos,
travudouros dos braos,& p.ufad.is por lma do cavallo, ha pra ha.>&: oura. pra outra parte, as tero duas peflbas pellas
pontas [ como diremos pra as fufpcnbs de mos, ] c. dando]hes de ha parte em ha mo , & da outra cm outra, o faro ir
levantando em igual ompaTo^ajudandoo comas cordas atq
vA entendendo, o qiie querem delle. E depois que for pizando,
emiguafcompa]b,fen\av:c-mifl:ercordas,o iro fazendo andar ali adiante, pra que faiba pizar fem fefair de hum lugar,
como tambm pafeando. . i ,tJ ., .
Depois montaro nellepcra lhe irem molrando a que o faca cavai gado; ,&5 fcmpre.hqbom quando os enino.fazerlhc alcum,pni de boca, que pode fer o que uzo os almocreves de.
li.ngoa-, pra fazerem andar as mulas. Tanto que o cavallo pizar
bem com as mos,o far naturalmente com os ps, pra os quaes'
nohe neceflaro fazerfelhe diligencia alga. E em quanto os,
cavallos. no. andarem muyto certos. & ajudados em qualquer;
dcftespafleosjqueenhodito/fenaomcter em outro pafl,
nem em alga outra AV;allaria,porque p perdero facilmente fe,
o natural no for muy fino,&: prprio pra elles.
Pra os cavallos fazerem as curvetas,devem ter natural ineli-'
nao a meterem bem os:ps;pondo fobre elles todo o pezo do>
corpo, o que nohe podivel aos que a no tem naturalmente,
porque alem de parecerem mal as que lhe pbrigo a fazer for-,
radas, ferefabio facilmente fe os aperto muyto. Aos que fa,;
ufficientes fe. devem ajudar nellas 3 pra que.as jfao compof-j
tas.

da Cavallaria de Brida.
81
tas, & com lio jdivirtindoos .que as no continuem muyto,
porque fe vem aenfaftiar,&: repugnalas de todo. Porm Ievandoos no pafleo do puxar os braos, ou pizar, com final, de
que levantando com a mo direita a ponta da redea alta, fe me-
to nas curvetas, fazendo fomente delias trs galopes, & logo
tornando ao pizar,ou paTo grave,por outro efpao , antes que
torne a ellas, fempre com o rolro fixo, & direito. O corpo fem
e atravefar a ha, ou a outra parte, o que fe concertar com ajuda da perna pra onde a atravefar, caftigandoo com a cfpora
ou vara bem atrs da mefma parte,pera donde atravefar a anca.
CAPITVLO IL.
Como/e deve enJinar\aos potros as fnfpenfoens
de tnaos.

PRA efta cavallaria, que he muy galharda, fc querem cavallosmuytoalentados,fufridos, & leves de
mos, pra que com mais facilidade a pofa aprender, porque pera hum pafleo publico na ha mais
perfeita lio, nem mais airod. Pra o que fc lhe por o freo com as rdeas ajudadas no boto, & com elle o cabe-'
o,&: pellas argolas das bandas, fe prender adouspiloens,
& ali fem fubirem nclle,fe lhe prender ha corda cm aquar-'
tclla de ha mo, outra na da outra, paflndo as pontas delias
por fima da fernelhado cavaIlo,nas quacs pegaro duas pefibas,tendoo da parte direita a que eliver na ma cfquerda, &"
o da parte efquerda a que eliver na direita do cavallo, Sc cada
hum deftes homens ter fua vara delgada, ou a coute brando na
ma, dando,hum f com cila na ma do potro, ate que a levante, & levantada, a ter fufpendida, o que tem a corda
nella, muy bem ate junto a barriga, &: de pois de a ter afli por
hum pequeno efpao, dar hum final cm o eftalo dalin-1
goa , como cuhima os almocreves , &: dando cfte final,
foltar a mo dando logo no-mefmo inlante na outras
hum

82
Injtrucao
hum aoute, a far levantar, & puxando outro pella corda^ella
adeixar eftar fufpcndida o mefmo cfpao , que a outra. E aflt
eftar continuando neftc compao , lavantando ha ,& defecndo outra, dando fempre o final at que continuando as liocns
alguns dias o cavallo venha mui bem a entender o que pertendem dclle,gaftando cada dia nefta doutrina hum quarto de ora,
dando ao cavallo no fim delia has folhas, ou pa,& tambm no
rneyodalicam3quandoalgas vezes deftrocar prcftcs,& moftrar, que vv entendendo. E como j for fazendo bem, elhe
jra6tirando'is.cordasArfc lhe dar as varadas em fima da primeira junta da mo, pella parte de dentro, pra que depois tocandolhe ali com o elribo (fe ncceflrio for ) o entenda melhor.
Supofto que fendo enfinados com a pacincia), & continuao,o
vem a fazer perfeitamente s com o final, efpcrandoo pra defrrocarcm3& fealga vez na lio for a deftrocar antes do final,
fc caligar na mo, que abaixou , dandolhe tambm pcllo corpo, ertranhandofelhe com a vz, pra que torne a ajuttarle, c o
fera depois com fegiirana. E como o fizer bem o tro encaminhando a que cada mo, que for dcftrocando , a v pondo femprcalgacoufa diante, pra que afli faa O pafTeo grave, & vagarofo, que he o pra que fc lhe enfina.
CAPITVLO L.
Comofe devem enfmar os potros acorrer a carreira com perfeito,
& concerto.
E qu antas variedades de boas cavallarias fe exercitaj he das melhores, & mais galhardas a carreira,
cm a qual moftra o cavalleiro mais que cm todas a
fortalefa, bizarria, & feiencia defta arte. E da mefma forte o cavallo moftra3&: d a conhecer logo aos
que o entendem o feu valor ,6canimo, ou a vileza, & inutilidade.

. .
. .
Deve o cavallo primeiro que fe meta ao exerccio violento
da carreira, eftar cm comprida idade, & em fus foras perfeitas.

a Ca-vaUana ck Brida.
83
porque de nao fer al fc occaflonar achaques , Sc manqueiras
nos pc's, Sc mos, procedidas da extena que aquetlcs nervos,
Sc ligamentos tenros fazem na violncia da carreira, com o pez
do cavallciro, 8c do feu prprio corpo. Alem de que na cirando ainda nas fus foras todas fecoftuma a correr puxado', &
violentado com o pefcoo eftendido,em cujo curume fica depois pra fempre, com o que f citando o cavallo com todas as
fus foras, mui bem penfado, & viofo, fc ha de meter carreira, pra a qual fe bufear terreno brando, Sc fe tiver valles, ou
paredes, na fer peycr pra as primeiras vezes, porque na tenha o potro pra donde fe divirta na carreira, & fe ha de pafear
primeiro muytas vezes de pafo do trote, 8c algas de galope,
tendoo parado algum pouco no princio, <k no fim , pra q venha a entender os limites, a que ha de chegar, &: fazendolhe arroftar a carreira, o largar a toda a fria com algum ctrondo de
vozes nos princpios, juntos com o caftigo das cfporas , pera q
odivirra, que na acuda a cilas com algua defenfa. E fe per fi
correr com toda a violncia fe no carigar enta de ncnhia
maneira, levandolhe em toda a carreira a rdea firme, fem movimentos3&: em tal ponto que corra com a cabea levantada, 8c,
compora, cutumandoo a que corra atropelado, 8c meado , Sc
no a faltos fobre as mos, advirtindo que fe correr mui veloz,
k fogofo, fe lhe ha de dar a carreira mais curra, 8c mais larga, ao
que for mais logrado, porque como todo o cavallo pera correr
a carreira fina, fk como convm deve paflr em hum s folgo,
fem tomar cm toda cila refpirao, o na poder confeguir cm
carreira mui comprida o que for mui veloz, Sc apaixonado, por
fc afFogar mais deprela, que o logrado, 8c quieto, q leva os alen
tos mais livrcs,8c efpaofos pera a correr mais larga. Com o que
pera os apaixonados, &z fogofos fer a carreira ordinria de cento, Sc vinte paos de pafleo de hum homem ordinrio, Sc pera o
cavallo logrado, Sc menos veloz na carreira, fera efta de cento
&c flncocnta dos mcfmos paflbs que de ha ,Sc outra vem a fer o
mcfmo^omqucasaflinalaa melhor opinio dos Authorcs. E
ao tempo de parar fe lhe ir metendo a mao com brandura, Sc
devagar,

84
Inftrvcqao
devagar, pera que fem violncia vi metendo os ps em bom cpafib,& derribando as cadeiras fem exce<To,em que poTa receber mo'leftia,& f em cafo que pera a dureza, ou inclinao do
cavallo leja neceflario parallo s fofreadas fe far, Sc na de ou
ria maneira. Depois que o cavallo aflifor pafiando as carreiras
com firmfa, Sc frgurana, fe ir cuftumando a que uolte pera
tomar a carreira, has vezes fobre a ma cfquerda, Sc outras fobre a direita, porque tudo hc ncccirario, fazendoo eftarfoflbgadojSc quieto no principio , & fim , pafleandoo muytas vezes,
Sc.afragandoo, pafandolhe fomente duas carreiras ,6c poucas "
uezes, porque como as fabem correr com fatisfaa,lhes na cfquecc,Sc o fazem melhor folgados,
CAPITULO LI.
Conwfe eve enjinar ao cavallo, o fazer os lanos, chaas.
repellos, & aremetidas.
jm
Vj
^""%
JL JSL.

S chaas, lanos , Sc rcpelloes, fe na deve enfinar


aos cavallos,cm quto potros, Sc por ifo o guardei
pera eftc lugar^porque fe tem vifto ordinariamente,
ferem caufadefeculumarem a anteparar no meyo
da carreira , mayormentc remerrofos de boca. C
que fe na deve meter em quanto potros, Sc pouco uzados nos
rcrmosjSc medida da carreira ncras cavall arias^Sc f depois que
forem muy feitos fe ha de admitir a cilas, porque verdadeiramente fa as cm que o cavalleiro moftra a melhor arte,& galhardia, & o cavallo o mayor alento,&: doutrina. Sendo como
tenho dito o cavallo mu y bem feito a entender aperna, fe ha de
preparar primeiro pra os lanos,& rcpelloes com as pernas, &
com a redea, tendoo fobre elln,& fobre os ps, Sc largandoo de
repente a toda a fria , parandoo na fora delia; Sc em tomando
hum alento,arremeccalo da mefma maneira a outra parte, curumandoo pcllos movimentos da redea , Sc inaes das pernas a entender j os que querem,que feja de firme a firme, 8c da mefma .
forte as chaas, Sc rcpelloes, que tambm fe fazem andando nas
vol-

da Cavdlari d B) ida.
8f
voltas, no cfpao, que vay de ha a outra, que todos necelito
rauyto de coragem de cavallo, Sc deflreza do cavalleiro.- As arremetidas, que tem mayor fervio pra o exercido da
guerra, & nio menos galantaria pra a paz, fa aquells, q faindo o cavallo com toda a fria, ha de parar com o rofto pra donr
de partia,p que he fcil de enfmar nos cavallos que cfto bem
feitos perna, anemeandoos nas arremetidas .a toda a fora de
.carreira, & logo aos ltimos trancos do parar hirlhe chegando
hua perna junto a verilha, Sc a outra diante das rilhas junto a
peito, ajudandoo, Sc acompanhandoo com o corpo, Sc ajuftamento da rdea, com que em tomando conhecimento da lio
o vem" a fazer bel lamente, avendofe-he feito pera mayor facilidade primcyro muytas vezes de pflo, trOtc,Sc galope,Sc logo q
cm cada ha das arremetidas tomar hum flego, arrcraealo-outra vez pera donde partio, Sr tambm pera :is .bandas fc quiferem, porem em tornar pella meiria trilha com a prpria fria ,
velocidade, moftra o cavallo mais a fineza de feuanimO.
CAPIT-VLO LLComofe deve enfmar o cavallo, que ande 'voltando [empre. com o rafiro perd for a, & anca pera dentro.
i

>!

ST A cavallaria de fazer.o cavallo as voltas, Sc redo-bros fempre com o rofto pera fora , &c com a nuca pera dentro da volta, he hua lia,que parece muyro
bem,porcm fendo o cavallo rofco, S: rafteiro Aao ha
pcm qire enriar em fe lhe enfmar, porque alem de" a
na fazer nunca bem feira, fc poder inclinar a querer de fenderfe com a codir perna cem o dente, ou com algas pernadas.,
rvindolhc mais de ganhar rcfbios, que de adquirir doutriro.
Porem fendo alentado,& inclinado a meter bem os ps, Sc levantar de diante, a far logo com facilidade. Peraoqucfepaffear primeiro de palb, <Sc de pois de trote ladeado, antes q entre nos galopes, fazendo as voltas efrreitas, porque afli lhe a>
Qui&faceisdc vencer,, trazendoo como cabeo as primeiros
vezes;

86

Injlrucqao

vezes j & com a perna de fora muy bem arrimada junto veriIha,8radc dentro junto aos peitos, Sc a rdea do cabeo da
parte 'de fora muy bem puxada pra fora, Sc a de dentro mais
larga, porem na tanto que pofa air a diante, Sc dando hia, ou
duas voltas fobre ha mo, torcarlhe logo todas as ajudas peilo
conrrario,pcra o qucbrar,&r redobrar fobre a outra, Sc continuar
afli at duas voltas fobre ha, Sc outras tantas fobre outra, &
poucas mais, pera que o faa bem,& feni quebrar a coragem, &
ic tambm for neceflaria ajuda da vara, rizar delia, Sc pera que
venha a entender bem a lia, fc lhe deve continuar alguns dias,
fem o meter cm outra, cm quanto a na fizer com perfeio, Sc
firmeza.
><

CAPITVLO LIIL

Dos cavllos rifadores, & rinchoens, & dos remdios, quefe


lhe devem aplicar.

NTRE todos os defeitos na poder aver outro pe


yor no cavallo, que o fer ciofo, rincho, Sc rifador,
porque alem de ferem mabs, fe confegucm,& nacem
dclles todos os mayores, porq caftigandoos fe poeih
logo em defenfa mordcndojtirando couccs;& outras
vclhacarias,6c correndo fc paro, ou torcem no mcyo da carreira, fe ali cft egoa, ou mula, Sc com aquellc zelo no confeilte
junto a fi outros cavllos, trazendo ao cavallciro inquieto, &: divcrrulo com o cuidado fempre no cavallo. E finalmente no obrando,nem fazendo coufa que boa feja, com trazer o fen tido
divertido, & no baila arafraremlhe as egoas, Sc mulas, porque
tambm os mulciros tem o mcfmo cio dos machos, Sz outros de
facas pequenas,& alguns cavllos capados.
Ele vicio he propriamente da naturefa , Sc algias vezes euftuma fer ajud.ido de aver cnbcrto o cavallo alga egoa, Sc como
traga conigo tantas mcomodidades, fe deve fazer todo o pof-ivcl pera fe remedear.
Tenho alcanado da experincia hum remdio efficaciffimo
pera vencer cites delTeitos,que no parece de rezo, porm com
aprova

da Cavaliaria dfBrida.
87
a prova que dclle fc.faa, cfpero fe acredite feu efeito , q iln
hc irracionavcl ainda que o parea.
Todos os Authorcs aconfelha, que fe trabalhemuyto o ca-j
vallofiGfo,& fe ponha magro, pra que perca,011 deminuao
cio,com fto mcfmo fe cem alcanado que oganhaocavallo
mayor, chvgando.no fim de hua jornada larga, cm companhia
de egoa ma<s cjofo, &c inquieto, do qur no principio delia, procedendo ilo do grande calor que fuado,& efquchtado recebem
os rins da fella, communicandofe com mayor facilidade fendo
magro, por avermenos empedimento de carnes* entre a fella, Sc
os rins.
Com o que tenho achado ("como. diflejd} que o melhor remdio pra tirar o cio ao cavallo,&r com ellc todos os de feitos,
q dcftc vicio lhe procedem, hc o rcgalallo, c cngordallo ', muyto, porque as carnes, & a gordura lhe cobrem as rins de tal forte, que naf omitigo, mas tocai menre o perdem. E afl me
mftrar muy poucos cavai los, com a anca partida, com rego
muyto bojo,Sc muy tas carnes , que andem rinchando, 8c fazendo inquietaes de ciofo,& nfador,&pello contrario poucos
fa os magros, & cheos de maadnras, a que faltem eftes reja-,
bios,&: na he fora de reza phyfica, que a gordura mitiga a luxuria.
Tambm aproveita muyto, dar nove manhas 'a beber ao cavalloem jejum,hum quartilho de agoa eftillada de golfos.
O capar os cavallos, hc o mais eficaz remdio de todos pera
ocio,pormnadcvc fazer fe na cavallotavigo.iofp,que:
por mais forasi,& brio que lhe tire a -capadura-, lhe po.flap ficar
ainda alentos, &.efpirit baftantes, porque as faltos de efpiritosacabadedecipar.,&: afroxar as capaduras. Supofto que
diga Pincda, que os de. Epiro man.davo capar tQdos os fe.us cavallos, pera lhe aturarem mais na- atfeira^acxperienjqiamotrao contrrio, & tem os capados tambm, dcidlfeitoo rutmipclo, o pefcoo nais deJgado,&: os olhos mais triftes,6cjuntameiite as manhas, & vicios que toma depois de capados tarde, ou
nunquaelhetirap.
uri y. ,w..- . u ^dWio j;;p.'.

88.
Inftritcao
Se em alga ocafia quifercnv/que o cavai!o naoTinchc,cora
Ihcataremalingoaao bocado com hum cordo, na rinchar
cm quanto a tiver ai, porm ilo na he tirarlhe o vicio.
CAPITULO LIV
Dos cavallos, qitefc empinai, alcvattaofobre ospcs} ou caem
fera tras,& Aos remdios , qitefe lhes
devem aplicar
E hum dos pcyores vieras, q ha nos cavallos o cmpinarfe,pcllo rifco,quc tem em cair pra trs , Sc fti
car o cavallciro, fe no for muyto dcftro,por baixo
dellcjcom grande perigo. E porque h diverfas as
cauas,porquc os cavallos fe levanta o, fer neceflrio difh'nguillas,pcra conforme a cilas, aplicarmos os remdios.
'-.' , ^ '?.i
1
A primcira,'&mais'ordinariacaufaj porque os cavallos felcvantra, he por ferem rcvclcs, Sc rcfabiados, querendo com a
quella malcia defenderfe depafar a carreira,ou fazer outras
eavallari;is,a que s brigo. Ercs fe querem muy bem caftipfldbs. & vencidos^pera quefe defenganem de que no lhes p*
dJ.e valer o feti intento. E pra iflb fc fazer com fegurana , lhe
LP or hum cabeo de bonsdentes', m ponto muyto baixo, &
no lugar das rdeasdellc,fe por duas cordas, &:no mcyo das
cilhas no mais baixo delias fe por hfia argola, pclla qual fe metero as duas'cordas^ quevierem do cabeo,das quacs o cavai
"leifo romara;as ponras,. vindo ha pclla parte-dircita:, Sr *ontra
pclla cfquerdajypor fora das brrenas de dianrcyas quacs juntas,
Sc iguacs levar ro cavallciro na mo cfquerda', com as rdeas juramente menos tiran.Mfsy& na mo direita hum bom aoute dos
'curtos^quc:chamio de pulfo , porque fe trazem parricujarrrien*
te qm-FitTiiapbiVdLrados nrpilfo, & largarala:cii scor
das; no lugar'aOd cavallo cuhima levrintarl,'5c>tantoqLi
ellefbramrentalolam\ lhe puxar com toda a fora as cordas;
pera que o cabguc o cabeo, Sc baixe a cabea pera cnre as
*'
mos,

da Cavallaria de "Brida.
89
mos, Sc com o aoute tambm, fie cfporas ao mefmO tempo:
advertindo fempre que pera os caftigos nos cavallos fazerem
fruyto, fe ha^dc fazer logo no mcfmo tempo, cm que eometeni'
a velhacaria, porque de outra forte o no entendero. E ele
remdio efaia todos os que alguns aconfelha de lhe quebrar
ha cantara de agoa na tclta , 5c outras coufas femelhantes, com
pouco fruyto : Sc tem cite a fegurana de que com as cordas , &:
cabeo fc na pode levantar de nenhum modo, ainda que as
cordas no vo pr argola,fcno s por entre as mos:fie que for
home de cavallo,fcm lhe tirar as cordas ne cabeo, 6: s afroxdoas,Se trazdoas com tperana,correr,fic far todas as cavallarias,acodindo com os caftigos[que difemos] ao tempo q o cavallo acometer o rcfabio,porquc no obrar o defeubrir melhor
pera fe caftigar.E feito ilto algas vczcs,fc defenganar, fie perde
r o reabiojcomo a experincia o tem motrado muytas vezes.
Lcvantofe cambem alguns cavallos por ferem ram temerofos
do freo, Sc doces da boca,que em fe lhe afcrrando as rdeas , fe
poem dirciroS;& cles caem mais facilmente que todos os mais
porque fe levanto ordinaYiamenrc com os olhos voltados pera
cima,6e com pouco fentido no que fazem, pcllo terem mayor na
dor que recebem na boca.
Pera eles o remdio melhor; he o bom freo, de-q j dey forma no cap. 2 3. junto com aver grande cuidado ern no apegar
nunca com violncia s rdeas: fie que no fique a lingoa ao enfrear por cima do bocado, ou entre do freo ao cavalgar alga caba na boca, que pofla caufar ete damno.
Levantafc tambm os cavallos por ferem rifadores, Sz ciofos
em o zello de outros. Pera eles hc bom cufturiallos nas errc-.
bariascom mais cavallos, rendoos bem prcfosdcpsr,'em-<
os cm quanto fc na culumam , fie montar nelles com humas
foltas, como as que fc pem pera andadura : levandoos alim
entre outros cavallos , fie caliigandqos com as cfporas , fie
com hia vara pellas mos ao tempo de quererem -levantarfe, &: rifar: com que ic vir a culhimar; fuporo que os refabios; fie manhas que nacem de cio fa as pcyorcs, porque
G
cm

oo
' Infiwca
m ceifar, caufa nunca ccflam os effeitos.
Lcvantofe mais os cavallos por tomarem medo^a alga coufa, 8c quererem obrigallos fora, a que cheguem ao que teme.
Ete modo he mais fcil de evitar, porque como os medos aos
cavallos fc na tira com foras, & caftigos, que hejgnorancia,
pois.o na fazem de malcia, fena de erro da vift*, & engano
da fantafia, fe remedea na com caftigos , mas s com brandura ifazendoos chegar com affgos,at os defenganar do fci
erro,
CAPITVLG LV.
Vos cavallos que rordem,& dos remdios que fe lhe devem
aplicar.
RDINARIAMENTE fecutumamuyto os cavallos a morder,de brincarem com ellcs os moos na
eltrcbaria,comeando primeiro com o beio, St depois pafia a pegar c os dentes. Outros o fazem se
ifTo,tratando de fe defender de que cavalgue nclles.
Os qiic elo ainda no principio do vicio, bafta s caftigallos
com ha vara no mcfmo focinho, quando o inclina a morder ,
porque fazendoo afli algias vezes perdem o vicio : porm pera
os que eliverem nellc j mais confirmado, fera nccclano trazellos algum tempo com aquella barbclla de focinheira, de que
fao meno no cap. 42. muy bem jufta, com a qual no pode
morder de nenha maneira: c quando fizer aco de querer arremeter , caftigalo ento c a vara, ou aoute fortemete no OCLnho,comq vir a perder a manha, & defenganarfe. Se for macho de liteira, ou outra cavalgadura, q feja neceflano trabalhai;
muyto,& com o aperto da focinheira fe afogue, fe lhe por antes do que a focinheira ha bola de pao,como hua laranja pequena , pegada no freo, fobre o bocado entre os aflentos, com q
no podem morder3 nem lhe impede a refpirao.
CAPI-

da Cavaliaria de Brida.

91

.'CAPITVLO LVh
Dos cavallos revelocns que rcniao, & nto querem ir
pra diante.
OS cavallosrcveloens adquirem ordinariamente eTe
vicio, ou fe confirmo nclle de os deixarem fair com
a fua cm os convencerem, porque depois lhe parece que f com a perfa da refiftencia, podem confeguir o feu inrenro. Pcra o que o melhor remdio hc
fempreo na lhes deixar valer a fua, prcndendolheha corda
nos refticulos, Sc levallos onde elles cuftumo cometer o vicio:
& tanto que elles comearem de parar, 6c recuar, que lhe puxe
hCia peflba por detrs pclla corda com brandura, porque na
molete com exceflb naqnella parte, que com pouca diligencia
andar logo pra diante. Eaquelles queinda na forem muy^
to confirmados no v icio, s com fc lhe atar no alto do fabugo do
cabo a corda, puxando pra trs quando elle recua , bailara pra
o fazer andar por diante.
Tambm hc bom remdio ha facha de palha acefa na ponT
ta de hum pao, metida da parte de detrs por entre as pernas,
tendolhe o cavallciro decima o cabo recolhido, porque fe na
queime. Enfina alguns Authores, cfporas vermelhas no fogo,
& picallos com ellas. Na fei como as confentin nos ps
os cavalleiros,ncm como cilas tiradas do fogo fc confeutar vermelhas: cftes me parecem reme- ;
dios da fantefia, 6c na da experincia. .
[::]

G2

CAPI-

9z

IvJlrvca

CAPITULO LVII.
Dos cavallos que o couces, & dos remdios, quefe lhe devem aplicar.
E to feo nos cavallos o defeito de dar couces 3
que parece os faz defmc-ecer o nobre nome de
cavallo. E afii fe acha muy raras vezes nos caftios
ce erro: o qual nace ordinariamente de quem os
exercita fiber pouco de caval.Iaria. De mnyfas
caufas tomo os cavallos ofta malcia: buas vezes de no quererem confentir as efporas, outras de quererem refitirao trar
balho, por lhe averem dado muyto , cm outras oceafioens,
tambm o lerem naturalmente malignos, & quererem empregar os couces em quem tem junto ai, ou em outros cavallos:
&
por qualquer caufa que feja fempre he mao. Dcvcfelhc remedear com aver grande cuidado em lhes trazer a mao muyto levantada, & darlhe lias fofreadas fortes ao mefmo tempo
que lhe derem com as efporas,na occafia que elles cometerem o vicio, ou o forem a intentar trazendo hum aoute de
pulfo bem afpero, pra lhe dar nas ancas ao mcfmo tempo forv
temente: &: quantos couces der , tantas vezes lhe ha de repetir efte caftigo, & at que clle defifta, Ik fe defenganc; & aquietandofe baixarlhe a mo, defviarlhe as pernas, & affagalo,
pra que venha a conhecer, que do erro lhe nace ocaligo,& da emenda o aflago, Ik fe andar muyto ferido das efporas darlhe
tempoaqncfare.

[:.T) '

CAPI.

da Cavallaria efe Brida.

93

CAPITULO LVIII.
Dos cavallos quefazem corcovos, & dos remdios, que fc lhe de?
vem aplicar.
BUSCAM oscavallos maliciofos todos os mcyos,que
podem pera fc livrarem do trabalho A' oprcfl,a que
no querem fogcitarfe,uzando fpecialmcnte dos corcovos,pcra (acudirem de fi o caval!ciro,&: como o cofiga ha vez bara pera que fiquem confirmados neftc vicio. Pera o que he o melhor remdio de todos, andar no
tal cavallo at o reduzir pefla, que laiba andar forte, 6c ajudada na fella, fendo cila de boas borrenas, & com as cllhas apertadas,queaflcgurem,porquca mayorrezb de uzarem os cavailos os corcovos,hc por conhecerem logo,&:fcnrircm muy bem,
que o cavalleirojou fella fc move, Sz como ali o lnto ao primeiro corcovo, os continuo por ferem certo, que ha de cudir fora de l aqucllc pezo, que fentem movcrfe,& dcfprcarfc,
como tambm o fazem ordinariamente as azcmelas , env fentindo a carga froxa, & que lhe balancca. E fazendo o cavallo os cor
covos pera recufar o manejo, o caftigar cem as cfporas, & a;"coute fortemente, cm quanto os fizer, & obedecendo a entrar
'no que querem dclle, fc fufpcnda o caftigo logo, & aVaguem ,
& fe no trabalhe enta muyto, pera que entenda que tanto que
obedece, fe livra de todo o rigor.
CAPITVLO LTX.
Dos cavallos, qiiefe deixo cair de barriga no chio, tanto que
monto ndles.
A alguns cavallos, que em fubindo nellcs de maliciofos, ou terrefres, >: de pouco animo , ainda que
ctejo gordos, & valentes, fe deixa cahir no cho
&: fedeito.depropofiro, por fc livrarem daquclla
oprefiajtcmcndo o trabalho q cm outras cccnfics
experimentaro. Pera o que hc nccelario3que cteja duas, ou
GJ3
ties

94
'.. biflrticqao
rrcs peflbas aparelhadas com varas, ou aoutes junto ao cavailo, 6c com has cordas preparadas, pera que ranro que Te deitar
carreguem logofobreelle,Sc o prenda de ps, &: mos, 8:oacoutem fortemente alli,irnpcdindolhe q fe na levante; q tanto
que ilo fizerem ha vcz,ver.lo q no ha de fer ncccffario fazerfe fegunda; antes cftando deitado na ctrebaria, tanto q vir gente
fe levantar logo com muyta mais preftefa do q cuftumava como muytas vezes pro experincia fe tem vito.
CAPITVLO LX. .
Dos cavallos que fe tao.& revolvem na agoa, tanto que
paffao por ella.
' V YTOS cavallos ha q em palando qualquer vao
do rio,ou lagoa,fe deita,Sc revolvem na agendando juntamente h banho ao cavalleirp ralgsofa, zem de malcia,outros por fe refrefearem vindo fua >
dos 3 Sc.cfquentados, &: tamb por cuftumarem os
banhos do rio, porm de todo o modo he muyto grande defeito,Sc incomodidade pera ocavalleiro.
Sendo o vicio modcrno,6c o cavallo vivo,&: efpinhado, bailara somente parlar as agoas com a redea teza, &c levantada, na odeixando beber, 6c picandoo palar advirrido , Sc c prefia. Po,rm fe for cavallo logrado, Sc confirmado no vicio, fera nccfao-io tirarlho de todo com caftigo, que lhe lembre: dos quais hc o
melhor ir hum moo nelle em pello, Sc trs, ou quatro homens
junto a elle pella agoa,&r tanto que fe deitar,chegar todos fobre
ellc,&- prcndeojde mos,& ps,ou carregarno todos de tal modo q efeufe as prifoens: & logo lhe metero a cabea debaixo da
agoa,tendoa alll alg pouco,com que elle fe affiija, Sc lhe parea que o querem afogar ,deixandoo citar, ainda que beba mais
agoa do que lhe for nccefl;iria,c dandolhe juntamente alguns aoutes por algias partes do corpo, Sc cu eguro que fazdofe ifto bem feito, elle fe mo deite mais na agoa, porque indo a en; trar nella depois o fazem com muyto receo, defejando palalo,
&: fahir fora com muyta prefla.

CAPI-

da Cavaliaria de. Brida.


'''

CAPITVLO LXI.

95
" /i >]'.

n - r :n

Dos cavallos. que nao dao pella efporajjem acodem a dia.


A cavallos to lcrdos,molIes,&: fofredores da cipora,que nenhum cafo fazem delia, a que algas pef-,
foas chamo com galantaria [ faltos de memoria j ]
porque a penas fc movem ao tempo de picar, quando logo fe cfqucccm,' Sc torno ao decano defeu,
paflb vagarofo.
Os que fazem de fraquefa, falta de foras , Sc candos, he o
remdio engordalos, & dcixalos defeanar, pera tornarem a co-brar foras,&: fubfoncia: porm aos q de logrados, & de pouco
animo fe expem a fofrer antes a cfpora que o trabalho , fera ncceflario rafgalos muy bem com efporas anavalhadas das q chamfio [ pontas de oliva, ] &: depois lavarlhe as picaduras com pimenro, fal, Sc vinagre 5 que ao outro dia cu feguro que montando nellcs,no feja neceflario mais qucacchailhe com as pernas,pera que andem vivos,& ligeiros, ficando mais recordados
dahi por diante. Em eftcstfiisfcna deve andar nunca fem efporas muy agudas, & muy bem apertadas nas botas , porque as
efporasde apato, ou as queanda froxas,'Mefapffadas ,'nao
cailiga os cavallos,cmo convm, nem cllesas temem tanto co
mo as fixas.
' .
..-..-. > < ., >1
CAPITULO -LXII>":
r
Dos cavallos que to quereni tomaria'crr,eyra>
- ", \.".y
?
: !r.iw :<'n ;t :\l ,x- :;r; i:^:;< 1
U YTOS cavallos haque naxqucrem tomar a carreira , Si tanto que os pafTco P & poem no principio delia, por mais que os piquem ,& aoutem
na em>"de >nenhum; -.modo... .-procede -.cre.vir
-j'cio ordinariamente ".de -os correrem muy repetidas vezes,- pafndolhes mus..carreiras,-do.-que-ellespodem , tk picandoos nella muyto, de que Jhes nacc o.recear a
carreira , por temerem as cfporadas , que cm toda cila
G4
cuftu-

96
Injlrucao 'VS
coftumo receber. Eflres fio peyores de remediar, do que o forao antes de os enfinar a correr. Com oque,hc necefrio paffealos muytas vezes, Sc trazelos de trote, Sc logo de galope, fazendolhcs paflar all a carreira fem caftigo, nem efcandalo alg>
Sc depois obrigalos a que corro, profiando com todos os cafti$os de efporas, Sc aoutes, & fe neceflario for, tambm algumas
peflbas de fora com' varas, Sc vozes at.o fazerem fahir. E tanto
que partir, Sc defiftir do vicio,levarlhe as pernas por toda a carreira dcfviadas, & fem caftigo algum cm toda ella; ainda q corra pouco: Sc tanto que parar, decer logo dclle, aftagandoo muyto; &c mandandoo paflear de rdea pclla mefma carreira muytas
vezes, Sc contimndolhccftalia alguns dias fc vir a defen-,
ganar, 6c conhecer que s com o correr, fe poder livrar do caftigo, 6c do cavalleiro, Sc que obedecendo elle, o defearrega, Sc
fe apca deixandoo livre.
CAPITV.LO LXIII.
'Dos cavallos, que tropeo muytas vezes, & das caufas, &
remdios.
,
MUTAS peflbas, ou pra melhor dizer,a mayor
parte dos que andoa cavallo,cufhimio os cavailos, Sc os enfina a tropear,Sc a cahir com elles: &
ifto com hum erro univeral que lhes aplica pra
na tropear que lie caftigalos com as efporas, ou
vara, Sc afperas fofreadas : fem averem. reparado, Sc entendido
que o tropear na pde fer nunca malcia, nem erro da vontade,pcra que merea caftigo : com que o mefrrio caftigo lhes fer
veperaque cm topando o cafeo, ou ferradura com o mnimo
tope, ou roadura cm qualquer cufa, Sc na mefma terra limpa
fcarrcmeo logo adianre, embaraando o compaflo das.mps
em que hio com.que tropeo maisj Sc algas vezes caem, Sc
iempre aballa, Sc inquieta aqum vy nelles. Pello quefe
na devem dar cfporadas, nem caftigo algum quando acaf
tropece, Sc logo ycr como confequem o remdio i Sc somente
UJ
\ J> '
as

da Cavallaria de Brida.
97
aos cavallos que fa rendidos dos peitos, 011 mal feguros das
mos, fera bom trazerlhes fempre as rdeas mais tezas, 6c arre- cadadas.
CAPITULO LXIV.
Dos cavallos, que fc trocem, & afajtao indo nafora
da carreira.
POR muytas caufas fe trocem os cavallos na carreira >
defviandofe mais pra efta, ou aquella parte; porm a
mais ordinaria,he por falta de doutrina; &z he defeito
eftc muyto mao; porque nem ferve pra correr lanas,nem" pra fe paflar ha carreira com compofia, 6c
fem cuidado; alem do perigo que podeoccafionar aocavalleiro, defpcnhandoo, ou arrojandofe entre gente com muyto dano.
Ia fe vc que a primeyra coufa, pera fe poder remedear cfte.
refabio, deve or o enfrear o cavallo com jo freo conveniente, 6c
depois advirtir fe elle cuftuma encoftarfe mais pera a cfpora
que o pica, ou afaftarfe delia, porque dos cavallos mal doutrinados ha muytos que pera donde os pico, pera a mcfma parte
fe chega: Sc afli correndo, fe ver: fe elle foge a efpora chegarlhe fomente a da parte confraria, pera que ugindolhe fe endireite, 6c fe pera a que lhe chega fe arrima mais, chegar)he ento a mefma da parte pera onde elle fe troce > 6c fe nem com
ha, nem com outra ajuda deixar de trocer pera ha parte, fe
lhe tapar o olho daquella pera donde foge; porque .no vendo
pera donde fe ha de afaftar,fc endireitar certamente j Sz tambm o cabeo he cfficaz
remdio pera eftc deleito.

CAPI-

98

Ivftrucqao

CAPITULO LXV.
Vos cavallos que partem a trancos defcompoflos, & correm a
faltos levantados.
E coufa nuiyto m de fofrer,o partirem os cavallos
a faltos dcfcpolos na carreira, ou paflndoa a traos alrosjporquc nem o cavalleiro pde parecer be,'
nem ir quieto A' a feu gofto com cite aballo.jProccdceftcdamno ordinariamente dos primeiros enfinos q da ao cavalIo,porquC ficando ncllcs os vay continuando
de mal cm peyor, fe os na fabem evitar.
He neceflario pera o remdio, trazer ocavallo muyto focegado,paflcandolhe a carreiramuytasvezes,6c afaftandolhe as
pernas palr a carreira de galopes meudos, 6c vagarofos, aberrando as rdeas muy bem , porque fuppoto que nas primeiras
vezes lhe faa dar com ifto alguns faltos mayoresjogo os vir'
aaflcntar: 5c depois qucali aforpaflndo de galope meudo,
irlhe foltandomaisa rdea do meyo da carreira por diante > &
logo ir s com galopes o primeiro tero da carreira, & o demais
correndo , 8c depois fempre os primeiros trs, ou quatro galo-
pes brandos; 6c vagarofos, com que venha a habituarfe, & a conhecer que primeiro que corra ha de comear com trs galopes brandos, 6c o demais corrido a toda a fria. E quando ifto
no baftc pera o reprimir, fe uze do cabeo com as cordas que
diflTemos no cip. 54. por entre as mos, com que na poder
correr mais que aquillo que quizcreni; & correndo afli opprimidojfc vay cuihimando airameudandoos
altos,6c correr atropelado , 6c quieto,
como convm.

CAPI-

da\Cavallaria de Brida.

99

CAPITVLO LXVI.
Dos cavallos que paraifebre as mitos.
HE coufa fca,c defcompola nos cavallos o pararem
fobreas mos, com q ocavalleiro fe defacomoda
niuytOjficando fempre pouco ayrofo. Procede cite
defitode roins mos,junto com ferem os cavallos
fracos de lombos,baixos das mos, Sc algas vezes
pouco feguros dos ps.
Os remdios pera ifib, fa: ofreo de cambas curtas, a mo
alta, ficutumallos a parar em decidas, onde forofamente ha
de meter os ps,Sc picalos ao principio de parar, pera que fc arrojem^ tirandolhes ento das rdeas merem os ps melhor, ferralos dczcntaloados dos ps;& com iricnos difto obrado por hf
homem de cavallo com boa mo,& q o entda,jfe remedea logo.
CAPITULO LXVII.
Dos cavallos quefogem da carreira, & fe faem deefcaramua.
OS cavallos que fogem da carreira ,& fc facmdasefcaramuas,o fazem ordinariamente por enfftiados
daquellc trabalho, que na querem aturar: & c cle
deftitoWa incapazes de fc fervir delles os homs,
afli na guerra,como nas feitas publicas, 6c cm todo o
lugar; tanto pcllo rifco,como pella fealdade.
Tenho achado, que fe emmendo muyto os cavallos dcfte
viciojcom levarle o cavallo terra larga, & limpa, & ali pafiar
ha,ou mais carreiras fem lhe dar efporada, nem catigo no termo dclla,6c tanto que ell pcllo habito do vicio fc fahir fugindo
da carreira, picallo ento muyto, Sr aoutallo fortemente \ deixando ir correndo Isrgo,& atabafandoo fempre com os caligos, at fe afogar, Sc canar.
li da mefma forte, andando nas voltas brandamente , Ss fem caftigos clle fe fahir pjcallo , Sc apcrrallo
mu y-

i o
Inftrvco
inuyto, como tenho dito jque depois reccofo de que afahida
que faz o leva nuiyto longe, & a muytoscaftigos fe na fae
mais, c fc acomoda fujeia. Porm no fe deve dar aos
cavallos , occafia pra eles, c femelhantes refabios, com as
demafias de carreiras, 5c voltas que alguns fazem, de que na
tira outro fruyto mais que lanar a perder os feus cavallos, &
mais ordinariamente osalheos : de que alguns dizem com muyra graa, que no lia melhor coufa que befta de fora-, efpora de
caia.
CAPILVLO LXVIII.
Dos cavallos, que nao querem voltai-fobre Ma mo.
LGUNS cavallos ha>que ou por refabiados de
andarem em mos de roins homens de cavallo, ou
por natural inclinao na querem de nenhamaneyra voltar obre hia mo, fendo fceis em darem fobre a outra quantas voltas quizerem , &c ordinariamente efta falta hc fobre a mo direita. Alguns dizem
que nacc de que os mos cavalleiros fe na acommodo tamb
<i mancarem as rdeas, pera ama direita, por lhes ficar o movimento mais violento , Sc menos natural, do que pera a efquerda, com o que va pondo ovicio ao cavallo. Outros acha que
por cufhimarcm os cavallos em potros mamarem mais da parte
efquerda,achando dali mais leite,& mais goftofo, do que da direita , fico depois mais fceis a voltar fobre a mo efquerda, &
menos fobre a direita.
De qualquer caufa delias, ou outra qualquer que feja, hc neceflario mctellos a caminho > porque he deftito elte que impede a perfeio de hum bom cavallo. A principal coufa de que
fe ha de tratar, hc ver fe anda o cavallo cnfreado,como convm:
logo fazelo entender a perna, fe a na entende, porque com
cila doutrina s efe ufa r todo o mais trabalho que fe pde ter
com elle. O pilo he infalvel remdio pera eftc dcfVcito, trazendo o cavallo nellc com o cabeo fempre fobre a mcfma mo
que

da Cavallaria cie Brida.


joi
que clle rceufa , fem lhe dar volta alga fobre a outra, aftagandoo, dandolhe pa/piyerva yqlindp andar bem, rrazendoo primeiro na volra ao paflb, & trote nuytas vezes, antes de o meter
no galope : & 'depois tfle.lheavcrcm dadoalgas*Iioens no pilo , Sz que fe entenda anda j defenganado j.fc podem dar folto
ao redor do mefmo pico, porque pclla mcfma trilha andar
melhor: & pra que fe cnferve depois.bem fegurt? rnt.obra fercrpre que voltarem nelle ^comearo as voltas fobta mJTt do refabio, Sc acabar fobre cila.CAPIT.VLO LXIX.
rn'. J ' . oimiluf

Dos cavallos3qu& ficaro nfabiados com o 'tnuyto,trabalho.de' '' foisdcfllgnacanipanhaiQufcJias.>

>

....

E racxccmVo o trabalho que alguns cavallciros


[ bem qiic verdndcirnmcnre nao merecem efte nome, os que o fazem ] do aos cavallos, tantoque
colhem fobre elles >& principalmente nos mais or
bedientes, Sc melhores, porque na mofra nunca froxido, que foroimente fe ha deenMidr3&moftrar
que fe enfada; como na tem outras palavra com que expli;
quem a fua queixa; trato de recufar o rrabalho, defendendo f
com algum refabio, de que na efcapaainda os de 'melhor ht-clinao, fendo demakdamcnte obrigados quillo a xp na&
'podem. .
"
Tenho pello melhor remdio de todos pra os cavallos, que
antes deite trabalho,ou felas.era lifos>o darlhes hits larga folga, na qual na s fe vem a cfqneccr dos ceros, mas tomando
foras, Sc alentos, tornaro a obrar fem nenhum vicioadvertindo que as primeiras vezes que depois os meterem a manejo fe
lhe d.muypoucas voltas, Sc menos carreiras* deixandoos fempre com dcejo de mais
CAPI-

ioiy

-Injtruco

J-CAPITULO LXX.
" '

Dos cavaWos qticfi inqiiieto,& notemfofrimento'710


principio 3 &fim a cancira.
A grandcnumero decavallos que na querem ter
fofrimento pra etarem algum inftante no'principio da carreira, fem fe revolverem, Sc inquietarem>
Sc o mefmo fazem alguns no fim, depois de avereni
parado: o que he grande defeomodidade pera o cavallciro , cfpccialmcnte quando corre lanas, Sc que he neceflario efpcrar no fim da carreira direito, c quieto.
. .1
Tenho alcanado, que fc remedea efte defteito com fazer
muytas vezes, o que direi: pr o cavallo com o roftro na carreira, Sc efteja alli logo hum moo, que lhe pegue no freo ,~Sc o fegure, Sc dcfmontando delle o cavalleiro, o mefmo moo o pafce ,'at o fim da carreira. Logo tornar a montar, Sc paTeando
a carreira, ir bufear o principio delia ;&ahi voltando o cavallo
pera a carrcira,parar,6c dcfmontar outra vez ; Sc fizer ifto muytas vezcsjcom que o cavallo fccuhima a voltar pera a carreira,
incerto do que ha de fazer, fc o aliviaro com fc apearem , ou
fc querero correr: Sc corno fc inclina mais ao que os alivia
C como o fazem na vontade, com que fe chega pera defmontarem , ou pera irem pera a eftrcbaria ] do que quillo que os moleda, vem logo a arroftar a carreira, Sc a deixarcmfe eftar muyto
quietos, ainda que corra muytas.vezes.
No fim da carreira pera eftarem quietos,fe hadeuzaro
mefmo; tanto que o cavallo parou, apear logo-, Sc dcixalo alli
quieto , pegando hum moo nelle; Sc fazendofe muytas vezes
como tenho dito , ao depois tanto que o cavallo parou, que lhe
afroxo a rdea , & carrega [ fe necefiario hc ) mais fobre o cftribo cfquerdo, j.a fc aqrfieta, efpcrando que fcapeem, Sc o deixem , com que vem aeguratfe infalivelmente.
CAPI*

da Cavallana de Brida.

20 i>

CAPiTyLojseif*
Vos cavallos que mo querem, confentk que o cavWeiro
traga na mio lana 3 ou vara 3 & o ?efmo receo
^
'tem efpora. -.'>- " ,\ -*r
'

. '"">

"')

' 'i

HA alguns cavallos ram VV.QS j fogofos, & inquietos


que na ha aquictalos, tanto que Tentem a lana na
mao , ou vara, & das cfporas tem o mcfmo receo.
Nao lao eftes .ordinariamente os peyores , porm
r necelita mais dos homens de cavallo expertos, do
que os outros cavallos ,.perque com a temperana,' & bom modo os aTcgurao pra tudo.
He ncccTario primeiro, pra que vo perdendo o medo
vara, bengala, ou lana, abanarlhe as mofeas na eftrcbaria com
.lurni ramo, do qual fcha de ir tinindo as folhas pqucoaponco3atcquefiqueopaocom.ha,ou.di^sna ponta , &,depois
femalgua,coandooafli com clla,& depois com outra mais
grana; com quetrazendoaacavallo primeiro com folhas, Sc depois em dias, & ma.s groTas a vir a confentir depois, & na
elranhara da mefmaforte a bengala, & lana. E pra perder os
reccos das cfporas, he o melhor na lhas chegarem, ainda que-'
astragao,tantoqueasefcufa3falvpfedcr pernadas a cilas' ou
outra moftra de malcia, ou ccegas, que ento fera neceflaria
uar de cfporas hxas, que na ande arofeta,& de pontas
grolas, pra. o na efcandaliznrm, tanto no principiei, cm quanto fe na vay cuftuniando aelas.

[::0

Ml-

mr

loif

InJirucqO

CAPITULO VXXlV
' Vos cavaUos y-quefe na querem deixar montar.
NAM querem alguns cavallosconfentir, que fuba
nelleSiOu por inquietado natural, ou por reccos
d"trbilho,' que' lhe da todas as vezes "que" as ca^
valgo. li heeltah.i grande defeomodidade pera
o cavallciro, fendolhe neceflnrio muyto trabalho
pera tomar o cftribo ,'c montar com logurana.
.
Se os cavallos fazem erra repugnncia por > novos, fe remedea facilmente, com o muyto ufo$efubir,& ;deeer-nclIS:n:io
lhes dando trabalho que os defcfpere; 5c tambm mndandoos
todos os dias a beber, & a lavarpor hum moo acavall porque
como ufo de aberem-que voo'qiieellsdefcja,fechega'
com toda a vontade j & afi fcuftuma ana duvidarem env
fer montados. Se com tudo o fiitfnde/maliia acudindo com
dente, ou com a pena a ctribo, hc conveniente caftignllos"
com boas varadas no focinho, ou p com queacodem, ao' mefmo tempo em que o jhtentcv. Se fe neceflari for ,-prlhc has
foi tas ao montar algdas vezes at remedtarem o vicio. E fe o
fizerem por andarem muy picados, feridos,&c efeandalifados
dis efporas',dcixallos hrarj&: defeanar. Tambm os antolhos remedea cila falta em quanto fe no emmenda.
:\
OA PILV LO'LXXIIL
Dos cavaUos cffatitddios, a que chamo [ paJfarwheiros.~\
E grande deFcito ferem os cavallos efpantadios, a
que alguns chamo [ palarinheiros, 1 q fempre va
a temer, Sc reparar; Sc muytas vezes fe revolvem de
repente, dando com o cavallciro cm terra, ou pouco
nicnps: Sc fendo por caminhos, que- tenho das bandas defpenhdeiros, 1 c precipita com muyta facilidade.
Ordi-

da Cavallaria de Brida,
105
Ordinariamente nace eftc defeito de fer o cavallo curto da
vifta, com que a falta delia lhe reprefenta as cous differente?
doqucfa. Amuyros lhe faz damuo aquellas fedas,que tetn
compridas por baixo dos olhos, na das peftanas, mas outras
que cfto mais por baixo, que fe atravefla diante do objecto, &
lhe formo difterentes figuras, com que he neceflario arrancaremfeeftas fedas. .
Tambm he caufa deftc defeito, ou ao menos de que o ca-"
vallo faa nelle mayores excefibs, o picaremno, caftigandoo n
tempo que ellefecfpanra, Sc fe quer fegurar no que v, porque
fabendo que fe faz reparo, o caftigo,depois tanto que percebe
o obje&o, em lugar de fe fegurar vira de repente, & fe arroja como defefperado, fugindo ao caftigo, que fabefe lhe fegue do
medo, & reparo que fez. Comquefcna deve caftigar nunca,
porque o medo, ou falta dc^vifta, na he malcia, Sc femmalicia na ha catigo} Sc fc trar de noite , & de dia por onde ouver
nuiyro concurlo de gente ferrcyros,carpintcyros, com bom tento,8c fem rigor,com que vira a perder os medos, & temores que
river.
*
CAPILVLO LXXIV.
Dos cavallos gtie mo querem fahir prafora da eflrebaria., >.
\> l (

SAM to manhofos alguns cavailos,quc fentidos de 'repetidas vezes lhe darem muyto trabalho, na querem
fahir da cftrcbaria,ainda que lhesfao muyta diligencia, fendo efte hum erro muyto grande, quando deve aver toda a facilidade no fahirem os cavallos das cftrebanas, porque aprefia com que muytas vezes fuecede ferem neceTanos, na permite dilaoens de os tirarem com trabalho, &
cerimonias.
Sendo o cavallo confirmado nefte vicio, fer neceflario deixalo citar fem comer a mayor parte de hum dia, 6c depois tirallo a
primeira vez com a violncia .que for nccelria -, & tirado afll,
H
darlhe

Injlmcqo
106
darlhe fora a rcfio, & mais comer: & logo ao outro dia, 6c nos
fcguintes, no lhe dar a comer a rca; nem beber dentro, feno fora da eftrebariaj tornandoo a recolher depois que comer; 6c fazendo ifto alguas vezes fem lhe dar trabalho, perder
loco efte vicio,caftigandoo dentro fempreqiie duvidar em fair,
&M'e neceflario for, fazerlhe fumo na eftrebaria, & atemorizalo
com fachas de palha acezas,at que faya, c fe venha a confeguir o fazello com facilidade.
CAPITULO LXXV.
Dos cavalls que mo cotifcvtem andar a defiro.

UYTOS cavallosfa to inquietos vendofe le~


vcsj&fem pefoem.ima, que do grande trabalho aos moos, q os pafla de ma, fazendo brincosiSc faltos^ Sc pretendendo foltarfe. Efta incommodidade fe acha mais ordinariamente nos cai
valos novos, que cfto folgados,6c viofos: com que o melhor
remdio nos principios3he paffcalos com antolhos, 6c continuar
muyto nos paflcos:6c depois quando vem canados de trabalhar,
paflealos ento, porque ando mais quietos , trazendolhes as
rdeas njuftadaSjmas de tal modo > que fe na levantem, ou cayo pra trs.
.- E fe tudo no baftar fera neceTario trazellos no pafieo com
has foltas s caftigandoos alguas vezes, quando fc inquietarem,
at virem a tomar quietao; melhor fera que os paflee o moo
.jque cuftuma darlhes de comer, & que elles conhecem , danj f idolh alguas vezes no pafieo pa, ou has erva?, com
que vem depois afeguillos foltos, & fem
pegarem nelles
-'.'A

'

y^

p'G.

CAPI-

da Cavallarta de Brida.

'i 07

, CAPITVLO LXXVI.
Dos cavallos q mo querem entrar na agoa pera os lavarem.

AM querem alguns cavallos entrar na agoa do rio


pera os lavarem, fazendo tantos exceflbs, que torno muyras vezes pra caa, fem fer pofiivellavailos, nem darlhes os banhos que fa muyto necefiarios em alguns tempos de Vero. Procede clc receo de os catigarem algfias vezes muyto ao entrar fem neceflldade, ou de os obrigarem aentrarem poos, & nadarem contra feu gofto, ou metendo a cabea por baixo da agoa, vendofe
afrligidos,ou deitandolhe agoa dentro das orelhas,com que
depois fequerem defender de entrar naqueIlnsmolelias,que
recebero na agoa.
He bom remdio pera os cuftumar, dcixallos cftar fem beber
hum dia, ou dous, pera que a fede os obrigue a entrar na agoa,
& levantandolhes "as rdeas,' pera que no beba logo na marjcm, vo entrando mais facilmente a diante.
Tambm fera bom metellos, com antolhos, ou recuandoos
pera trs.pella agoa, at de todo entrarem nella} & metidos no
os moleftar,nem levar a poos onde feja neceTario nadarem, ou
affligircmfe; tendoos quietos com os peitos na corrente, &: dan-
dolhes ali de comer algia coufa, arTagandoos muyto, com que
vir depois a entrar com muyta facilidade.
CAPITULO LXXVII.
Dos cavallos que rafgao, ou comem as mantas, & as no confentenC
-. >

OS cavallos cm quanto fa novos intento muitos .vcios, cm que no he bom dcixallos confirmar. Sa
alguns cm roerem as mantas, rafgalas, & deitalas fora de i, to contumazcs,& por/iofos, que ainda er-1
do c elles,& amcadoos c caligos fena aquicto.Hebaftanteremdio,pera amayor parte delles,molhar as
H2
mantas

108
Inftrucao
mantas cm hum cozimento feito de nabos, de trovifeo, pizados
primeiro,fel de boy, Sc cebo derretido, Sc mifturado: com ifto
no tem golo de mctellas na boca; nem tocai las. Com tudoj
vi algum cavallo to confirmado no vicio, que ainda afli as rafgavaj com que pra eftes tais fera neceflrio, uzar de hum pao de
tal comprimcnto,q chegue da focinheira do cabrefto ate a cilha,
furado nas pontas com has correas nelias, que ate hia ponta
na cilha da mta,&: outra na focinheira do cabrefto : deftes paos
fc podem pr dous, hum de cada parte; porm cuftuma baftar
hum, pra que o cavallo no pofla voltara cabea, pera ha,nem
pra outra parte,porquc pera ambas he impedimento baftante :
ifto fe deve ufar somente at o cavallo eftar cuftumado, ao que
fe acomodar mais facilmente no Inverno, porque o frio lhe faz
confentir melhor a manta.
CAPITULO LXXVIIL
Dos cavallos que ejllo fempre ferrando os 'dentes namanjadoura com birra.
A Birra he hum vicio, que fe acha em muytos cavailos, & ordinariamente baftaquchum o tenha em
hia eftrebaria,pcra que os outros o tomem Iogord
de algias peflbas enganadas quizera dizer qera a
chaque contagiofo, o q pclla experincia fe moftra
no ferafTim, mas fomente vicio; porque fc o cavallo o fizera
por ter impedimento na boca, ou garganta, que o no dcixaTe.
engolir, fem aquella ajuda de ferrar os dentes, na era poflivei
que logo os demais tiveTem o mefmo impedimento, pera faze. rem o prprio: com que fetem bem averiguado q he somente
viciou que como tal, o tomo tambm os mais cavallos; como
o tabaco q os homes tomo por verem tomar a outros, Sc depois
fevo confirmando no vicio; ou mais propriamente como vemos abrirfe a boca a ha peflba, & logo abrirfe tambm a muytas
mais das que efto prefentes.
Deve

da Cavallaria de Brida.
109
Deve atalharfe ele deFeito, por evitar os damnos que caufa,
que fa trs. O primeiro cncherfeocavallode flatos no forver
de vento que lhe correfponde s ilhargas, fazendoos fujeitos
ordinariamente a torcilhoens ventofos, c fc vin a fazer etreitos das ilhargas todos os que uza ele vicio. Ofegundo heque
com aquelle uzo fe lhe gafto, & moem os dentes. O terceiro
'hedivirtillosdequc como gaitando mais tempo com o vicio,
que com o comer, deitando fra a cevada, & mais mantimento.
Se for o vicio moderno, bailar cabgallos quando o cometem algas vezes, ou que coma em manjadoura de pedra: porm fendo j muyto confirmados, fera neceflario cobrir os paos
da manjadoura , cm que ferra os dentes com ha folha de
flandes, ou chapas de ferro, Sc ainda com alguns picos, fe for
neceflario.
Algas peflbas os tem prefosahuma argola, dandolhes de
comer no cho, Sc a cevada cm bornal; porem ifto tem feus difcommodos, Cada qual efeolher o que melhor lhe parecer.
CAPITULO LXXIX.Comofe devem fazer as compras, & trocar dos cavallos de
conta.
ERA as compras,&- trocas dos cavallos, he neceflario primeiro por de parte toda a inclnao,&j apetite,
que muytas vezes fc tem de hum tal cavallo, pra que
livre a eleio, pofla dilinguir os defeitos das bonda
des-, porque como a affeio cega, fena podero conhecer com clarefa, Sc com verdade. Todos os livros de CavalJarias, Sc Alveitarias ando cheos de tantas advertncias nefta
matria, que he fuperfluo tornar a relatallas: pera as quais era
neceflario dizer as partes, & feioens que ha de ter hum cavalo, os finais, os defteitos, os enrcamentoSj Sc tudo ifto, Sc o decais que fc deve bufear no cavallo,que fe compra, tenho j dito
H3
nos

11 o
Tnjlmcao
nos captulos da efcolta dos potros, <Sr nos demais a que toco,
onde fe achar tudo o que fe deve bufear de boas partes no ca.vallo j 6c os deffeitos de que fe deve fugir. Com que por na
.repetir as ebufas duas vezes, enfadando os leitores direy somente por fummarqueas maisfeguras compras fa as de ca.vallos conhecidos, 6c daquellcs de que.no ha conhecimento , fendo cavallos de conta, comprallos com a cautela, de que
primeiro os ten cm cafa alguns dias antes de fe pagarem, peia que meudamente c pofl ir informando das partes, ou df.feitos que tiverem , porque de outra forte, fera Tcmprc arrifea:da a eleio, pois hc impoflivel vendo hum cavallo conheccrc
logo com fegurana as fufliciencias , Sz os dcFeitos,efpecialmcn
te os da inclinao, 5c os de comer, ou no comer bem, 6c outros, que na eilrebaria s fc alcana, &r na nas feiras, que-todos os vendedores com ha fingida prefa fabem encobrir, como cada dia vemos.
Pra as trocas ferve guardar a mefma regra , 6c fendo cm feira
feira : ventura, fc deve ao menos advertir haeantellaquehc
reparar muyto nos dentitos, que o outro buca mais no meu
cavallo, porque efes fero os que fc achara' no feu, por cuja
caufi o troca, 6c quer melhorar; como fe elle examina muyto os
olhos,neflesacharo erro do feu,Sc fc nas pernas da mcfma
maneira: 6c fera fempre necefiario mandar meter na agoa o cavallo, 6c afli molhado lifarlhc muyto bem as pernas, Sc braos',
antes que o examine o alvcitar, porque afli lhe achar mais manifeftas as lcfoens, fe as tiver ,avendofelhc pago primeiro. E pra efte exame ler com todas as cautelas, Sc meudezas, vejafe
no tratado de Alvcitaria o capitulo i. que nellc declaro tudo largamente,6c por lTo
me na alargo aqui
mais.

D"]
CAPI-

da Cavaliam de Brida.

m.

CAPITULO LXXX.
Como devem fer as botas, & efporas , as lanas d Brida , de
fortba , & as de pfias , candieiros , corda ,ficl}
fortilha , eftafermo , barquinha,
canas, & alcanfias.
AS melhores botas faaquellas, que forem doufo
mais moderno , 6c eflas parecero fempre melhor,
porque toda a antigoalha hc defayrofi. Convcm c
tudo qucfcjobem ajuftadas na medida da-perna
como as de que fc cuftuma lervir nas fcftas os Frcczesafleadoscavalleiros,'quzandoasperaas jornadas ta largas, que alguns as calo com os apatos dentro, as fazem ta'
polidas pra feiras ,c ajuftadas que vem cozcrlhasoapatciro na perna. Hc tambm conveniente que as folas no fcja muy
duras, nem mais que lua, pera que o pc fe ajude melhor do movimento, Sc feja com o carnz pera fora, pera que pegue melhor
no eftribo.
As efporas tambm tem feusvazos; porem fem dcfviar dclles, fc podem acrefeentar, ou diminuir , conforme parecer con-,
venientej porque aos homens, que tem as pernas compridas
fempre fa necefiarias efporas, que armem altas, Sc com rofetas
grandes, pera que fem grande movimemento de pernas alcance
a barriga do cavallo: 8c devem fer fempre as rofetas mais como
folha cte olivcyra,que como ponta de cfpinho, Sc nuiytobem
ajuftadas nas botas, porque citando fixas, caftigo melhor que
froxas.
^ As lanas de Brida elevem fer feitas de faya, ou pinho de
Flandcs, Scd comprimento de doze palmos, o p groflb,c
com pezo baftante , porque alli facilita melhor o manejo
delia? o punho no feja groflb, nem ta delgado , que na encha muy bem a maj as rolcas fa as melhores de fis, ou outofrizos j porque afli parecem melhor, fa mais galhardas
H 4,
ainda

11 z
Inftrucqao
ainda que alguns acho, que tomo muyto vento, que fera deffeito s pra os novatos, que em quanto o forem podem uzar
das de quatro, que tambm fendo largas, & aitas as rofcas,fe
pratico: hfias, Sc outras devem fer bem fahidas, Sc pyramidacs
ate a ponta, com feu encaixe de ferro no remate; porem a ponta nafejata delgada que a qualquer vento v tremendo, Sc
brandindo, Sc he neceffario que a lana pra publico, feja dourada,r pintada cpm primor.
As dcjuhis devem fer s de quatro rofeas , mais baixas , Sc
pequenas, Sc o pc mais delgado, pra que melhor fe poTa unir
ao peito das armas: podem fer as ponteiras levadias, & feparadas, pra que nos mcfmos troncos tendo hum encaixo, fe meto has, Sc outras: Sc fendo as juftas entre amigos,fe devem dar
huns furos cruzados nas ponteiras, pra com menos rciiftcncia
quebrarem.
Oscandieiros he muy fcil modo pcraouzodalortilha,
frangos,patos ,Sccarneiros, porqueevito o trabalho, Sc incommodidades que tinha os potcs metidos na terra, de que
uzavo os antigos, abrindo, Sc tapando covas no meyo da praa, impedindo cm quanto eftavam poftos a ordem das efeararrtuas , Sc occafionando depois de tirados tropearem os
cavallos; que punho as mos na terra da cova brandamente
cuberra.
Todos fabem feio dos candieiros com que fomente he
neceffarioadvirtir,queajodcfcrbem largos, Sc pezados no
affento, as haftes fortes*,Sc fegurasjpcra oquefa melhores as
hares de huns caftanheiros novos delgados, 6c direitos, tirandolhe fomente a cafca, porque noqucbrp ainda que cayo& fendo pra aco publica feromuy bem pintados, Sc ayrofos, Sena ha Meteram tres, ou quatro buracos, huns mais altos ,
Sc outros menos; pellos quais fc meter a corda om o fiel, de
tal maneira ajutada que a corda encha muy bem a argola do
fiel, porque de outra forte com qualquer vento andar voltando pcraha, &" outra parte o que deve fer de comprimento de
tres dedos atravefidos, que he o mais ajultado. ponto, fendo
vazio

da Cavallaria de Brida.
113.
vazio por dentro -, Sc a fortilha de tal largura , que poTa entrar
pella lana ate comprimento de.trs palmos; Sc na mcfma fortilha ha de eftar pegada ha moleflnha dobrada, pera entrar , Sc
pegar de.ntro no fiel.
- [ :
Fera os patos, Sc carneiros fera a corda mais grafia', & fe por
nos furos mais altos dos candieiros.
A Barquinha deve fer inteiria, Sc de pao feguro, pera que
refi ira aos botes das lanas, Sc bem encevadaj &c tambm para
elle e requerem lanas fortes, fendo de Brida. O feitio deve
fer como hum barco de pefear ordinrio, porm com quilha alta, &; forte por baixo, que venha da proa at a popa, 6c os furos
por onde vay a corda de ha ponta at a outra fe querem lifos, & largos, pera que de volta na corda com facilidade.
,
. O eftafermo fe ha de fazer de pao muy leve , polto fobre h
pilar, onde fique to levantado, como o cavallciro. Alguns o
poem fobreas tcas dasjufhis na do mcyo, Sc alli fe dcfvo os
cavallcirosmenos, & por iflocaftiga mais. , Ter no brao efr
querdo rodella, 011 borqucl de ao, que deve ftar, embraadaj
apegada no peito cfquerdo,Sc ter algum fnfo ao redor ,-&
namefeoada, que peguem nelles as lanas pera o fazerem dar
volta: o torno fobre que andar o rpo muy bem defempendo,
& ligeiro, Sc na mo direita o aoute.
t'
As canas a melhores de falguciro , ou caftanho direitas,' Sc
no muy leves, 6c nos pes cortadas redondas', 6c fem bicos.
. As alcanfas do tamanho de laranjas, fecas fomente ao foi, &
no cozidas, Sc muy bem cheas de varias flores, porque quando do no cavai loiro, quebrando, o cobrem todo, Sc acabada a Cc\j., fica tambm o terreiro muy-.
to aprazvel, ayrofoj Sc alcatifado.

CAPI-

n4

Lijlmcqao

CAPITVLO LXXXI.
t.....

Como devem os Cavalleiros fazer as entradas napra*


a com oflentayo , & luzimento.
Mayor ornato de Iuas feitas publicas, confitc nas
boas entradas na praa com perfcio,& luzimentO}
porque delas primeiras viftas concebe o povo mayores efpcranas, recreando os olhos na variedade
das galasjconcertos dos cavallos, cm prczas,& letras
das adargas, Sc vendo como cm hum s nfpc&o junto , quanto
cinera lograr por partes: 6c pca quefeja com boa ordem, na
deve aparecer cavallciro algum no terreiro, fem fer em compa-,
nhia dos mais. Pra o que antes de entrarem na praa feajunta-r
r cm ha rua,ou fitio livre, aonde fc ajutem, Sc componho
tudo primeiro, fazendo ir diante as charamelas, Sc atabalcs, lo-,
go as folias, pcllas, gaitas, bailes, muficas com inftrumcntos cm
vrios coches, ou feges defeubertos, logo fc fcguir duas azemalas com as canas cubertas, com repoiteiros, feenta fc ouverem de jugar; logo os tambores, depois os cavallos de mo, dous
a dous com efpao entre hum,& outro par, de dcz,ou doze palmos; logo os trombetas com muyto adorno, plumas, Sc galhardetes ncllcs, Sc cm os cavallos: a cites fc ir feguindo os cavalleiros emparelhados, que fendo pofiivel fer cada hiia parelha'
da mefma gala, & femelhana de cavallos, ainda feri mais perfeitas,deixando entre hia,& outra efpao "de duas varas. E ncta forma avendo de jugar canas, ou fizer efearamuas dobradas, far logo a mefma entrada com as lanas nas mos, 6c adargas embraadas com os feus motes nellas, que cada qual quizer
levar, feito a feu intento, &: indo armados deita forte ainda parecem mais galhardas as entradas, fendo a jugar canas,ou a fazer efearamuas dobradas com lanas , Sc adargas; c fendo
a ir levar o Mantenedor ao terreiro ento na fa necclarias

da Cavallaria de Brida.
,i j f .
rias lanas, nem adargas, & f o Padrinho do Mantenedor
deve levar a lana de Brid*pora cm feu lugar,-fendo o penltimo do acompanhamento , c o Mantenedor o ultimo.
E nefta forma enrrar muyto devagar dando volta fobre a
mo direita a toda a praa, fazendo cortezia a todos osquefe
acharem nella} & avendoalguma pefba Real, fe ir biifcar primeiro fazendolhe as cortefias na forma que diremos no capir.
de Tourear; 6c s damas que cftivcrem nos palanques, 6c jancllasjfc fara puxando oscavallos alguns paflbsa trs, 6c acabada a volta fc recolha o Mantenedor a fua tenda, &c na mefma forma, acabada a feita devem fazer afaida, & acompanhamento ao Mantenedor, ou feja o mcfmo ,' ou qualquer outro , que ultimamente fique enhor do terreiro , & fendo a
entrada pera fe jugarem canas , ou fazer cfcaranuias, fc difporona forma que dizemos nos captulos das canas, & efearamuas,acabando femprea fahidacom a mcfma volta d praa,
& concerto, com que fe ouver feito a entrada.
CAPITULO LXXXII.
Como/e deve enjinar a Cavallaria de Brida a htm
moo novo, que ina de todo a
ignore.
NGENUA ,8c louvvel hc cm moos nobres a inclinao , 6c dezejo de aprender o exerccio da Cavallaria:
I, porque fobre a nobreza cae cila inclinao, como o cf^. malte fobre o ouro , calcfkando com as nobres inclinaoens as qualidades , acquirindoas ainda os que de
todo as no tem $ como pcllo contrario os inimigos deite exerccio , 6c inclinados aos baixos , 6c terreftes , motra faltas
de nguc, 6c penmentos.

Na

116

Tnjlrucqao
Na republica de Athenas, quando floreca n mayor auge
b fcu governo, fe apremiava conf grandes rendas cavaileiros
medres pra enfinarem a cavallaria s peflbas mais nobres que
a quizenem aprender, como ofora algum rempo Simon, &z
Gcnofon, Sc outros muyto illuftres Athenicnfcs, de to grande opinio , que deixaram fua fama naseftampas da immortalidade3com quefefaziao naqucilas efcolas grandes homens de
cavallo ; porque he a cavallaria ha das artes que mais necefita de regras, &c doutrina ,-fem as quaes fa tudo defares , Sc imperfeioens.
Pra darmos a efte capitulo as regras convenientes com todas as meudefas neceflarias, fedeve entender primcyro ; que a
pcfoaa quem cniuamos efta arte de entender, &: exercitara
cavallaria de Brida, a ert inda ignorando totalmente, & que
adi neceflita de todos os princpios delia: Sc debaixo defta fuppoia irei muy meudamente declarando, tudo o que'lhe pertence.
Primyramente advirtir logo o principiante, fc eft o cavailo ferrado, a fel la, rabicho, Sc peitoral cm leu lugar, as cilhas mo-'
deradamenteapertadas,os loros em fcu ponto,Scas fivelasdellcs bem corridas acima, porque lhe na fiquem debaixo dos
joelhos , o freo fobre os aflcntos,a barbella em feu ponto neceffario; Sc fc o cavallo eft opprimido de alga coufa, doente, ou
mojico, pra o q lhe mandar dar primcyro pello lacayo alguns
paflbs.
Logo chegar ao cavallo por diante pra que o veja, Sc com
a mo efquerda tomarias rdeas entre o dedo polegar , Sc os
dqus fcguintes,Sc logo osdous menores metera entre asdiias
rdeas, porque a cites toco os movimentos leves de ha,. ou
outra em particular, os quaes no pode fazer o polegar com os
outros, porque governa a unia de ambas juntas tomadas as
rdeas deh forte, Se o boto.dcllas corrido primeiro pra cima
da mo [porque ferve muy tas vezes de cm embarao] as ajudar
em tal ponto,.Sc medida,temperadas ao fentimento da bocado cavallo, que nem feja to puxadas, que o0altercm nem
* *
to

da Cavallaria de Brida.
11 j
to brandas, que no pare, & pegar com elIasaH] na maaneta
da clla,& chegandoo hombro cfquerdojunto mefma p cfquerda do cavai Io, meter o peno eftribo ,& pondo a mo direita no aro trazeiro, dar hum brinco, & fe meter na fclla,
& com o p direito tomar o elribo, fopezandofe, & ladcandocnaella3pcra bem fe ajudar, & afifirraar , advertindo que oS
loros cftcjao em tal medida, que levantado nos eftribos lhe cai' ba hua mo cftendida por baixo entre o corpo, & a fel la, & que
no meter nos eftribos mais que a ponta do p!, que he das mais
neceflhrias advertencias;em que deve habituarfe, porque alem
de fera melhor, & maisayrofa,& verdadeira cavallaria, he adonde o p tem toda a fora, & palpvel movimento; & metendofe em todo o eftribo,ou pafiando adiante, no pode affirmar
o corpo, nem etribarfe com concerto, & compofio de pernas,
ainda que afli lhe parea que aflegurc melhor o elribo, he cn^ano,que anres o leva perdido.

E logo feajuftarapertandofe no com as curvas das pernas,


mas com os joelhos , porque pertendendo apertalos com as
mefmas rodelas dos joelhos, logo os pes nos eftribos fcar melhor pIantados;porquc eftes ho de ficar de forte, que quem olhar pellas coftas ao cavalleiro, lhe no veja dos ps mais que os
calcanhares somcnte,& eftes por baixo, nem fcar mais pendurados,do que a planta do p, nem mais levantados que cila,
masroiguaescomofccftiverapoftoem p, cm terra plaina,
com os ps direitos, & fem dobrar, ou torcer os tornozelos pra fora, como alguns, que fe fazem parecer torcidos, & aleijaJ
dos.
.
Depois de apertados os joelhos, Sc muy bem levantado como em p,por o corpo de forte que fique quafi a plumo ao direito das pernas, na qual poftura fe habituar a andar fempre fem
fe arrimar aos aroens de detrs, nem de diante, que depois de
cuftumado o no eftranhar.
O brao direito poder trazer has vezes fobre a polpa da
coxa junto verilha unhas a baixo ,& com o cotovelo arcado,
& no encolhido pera trs: outras xczes o brao deitado ao olii
vel

11 3
Injlrucqa
vel do corpo, com as coitas da ma fobre a coxa , Sc no com a
palma; Solevando vara , ou bengala, que nefta cavallaria ferve
de bengala,fera mais ordinriapohiradelia entre oarodianteiro5cacrinadocavallo,levandocomellaafli o brao arcado , Sc fempre he bom ir variando de pofturas o brao, ou vara,
porque no parea affectao.
Com a mo da rdea ter fempre o cuidado neccTario dando docemente as rdeas ao cavallo, fem nunca fe defeuidar delia s com os movimentos necefiarios, como leme dela nao, apanh.indoas, Sc alargandoas, conforme a dureza, ou brandura do
cavallo, dobrandoas pra hda, ou outra parte com amefmaadvertncia) temperando com os movimentos da ma os de (Feitos que o cavallo tiver no modo de armara cabeaj porque levantando muyto a barba he neceflario que ande a mo da rdea baixa entre as cri nas, fie maanete da fella, & fc armar baixo, 5c encapotado deve andar a ma alta, & mais eftendida pra as orelhas do cavallo, do que pra a maaneta da fella. O
corpo muyto direito, 8c fem o torcer, s bandas, o roftro alegre,
levtado,Sc s afcftaa nos movimtos,o chapeo firme,8c levitado de diante, as acoens foltas, a poftura forte, &c defenvolta.
Sc for com capa , he o melhor modo deixalla ir cahida pclla
efpada da parte direita abaixo. Porem querendo correr, Sc manejar o cavallo, enta fera neceflario, pra que as mos andem
livres, 6c a capa fegura, c ajullada, trazer a ponta direita por
baixo do mefmo brao, c lanalla por cima do hombro efquerdo, Sc depois a ponta da parte cfquerda lanala por fima do mefmo hombro efquerdo , com que venha a pender; ou pegar ao lado direito.
Depois que o novo cavalleiro andar bem adeftrado neftas
regras, montando, Sc defmontando facilmente,fem feacuftumar a bufear poyos, ou degraos [ por nenhum cafo ] pra fubir.
nos cavallos ;fe hir habituando tambm a cavalgar da outra
parte com as mefmas circunftancias, que da cfquerda diTemos:
porque he hum grande defeito que ha em muytos cavalleiros
na faberem, ou na ferem fceis em cavalgar de ha, Sc outra
parte

da Cavaliaria de Brida.
119parte; porque ha occaflcns aprcfadas,cm que hc necefl>,rio
montar daquclla parte, donde e colhe o cavallo mais depreda }
comodamefmaforteodcfmontar, que fncccdc fendo fempre
pra ha parte, ler nos braos talvez do inimigo ou em pontos
de crefia, bufearfe ao cavalleiro pella parte direita , & elle cair'
nocrro,ougrofTaria dedecer pclla efquerda, parecendo que
lhcfoge,ouIhedoccafia,aquecomha volta por redor do
cavallo o bufque: Se afli fe habituaria a fubir, & decer muy preftes} advirtindo que no largar a rdea da mo, ate no ter os
ps ambos feguros cm terra.
Tambm ter cuidado,& advertncia,cm que medida de
lorosikabcmefrribado,pcraquenclla tome o comprimento,
que vay do alto do mcyo da fcla ate o eftribo, mcdiidoo com
eu palmo,pera que depois quando cavalgar, faiba em que ponto cavalga, por efciikr de alargar, ou encurtar, depois de citar
montado.
CAPITULO LXXXIIL
Como o novo Cavalleiro deve pajjar a carreira, com concerto , & compo/io y conforme a arte.
DEPOIS que onoflb novo Cavalleiro andar muy
bem ajuftado na fella, fie no paflo do cavallo, Sc o
manejar livremente com a redea pra ha, Se outra
parte, que com uzo,Sr exerccio o far cm breve
tempo i & depois que fe derj por bem feguro na
C m firmcfa bnftante
A a-
>qiIC Pof* pafTar a carreira fem
deita tos, a pafler algas vezes, trotandoa outras, & fendo cm
preena-de quem o poffaemmcndar fera melhor >pcra Ihcadvirtir os dcfTeitos, que com os fentidos da redea, da peflba , do
cavallo;, fie do terreno, no poder prevenir ,& avendo ultimamCn
? ,?ancado a carre"a Parar o cavallo no lugar do principio delia, Sc citar ali hum. pouco com a anca pra a carreira
em cujo tempo firmar chapeo, & tomar as pontas da redea
11a

i 2o
biflrucqo
na mo direita,pondoa fechada com ellas em ha das pofturas,
qiiediflemos, 8clogo com toda adefenvolrura de animo focegado,ohira voltando fobre qualquer das mos[fupotoque
lobre a cfquerda he a melhor pratica, mas tambm fobre a direita no he erro,no levando lana,ou efpada empunhada,
porque ento o feria] & nefte voltar do cavallo lhe livrara o
corpo do fio da carreira, carregando algum tanto pra a parte
direita, antes de o virar fobre aefquerda,pcra que volrando
alli, fique logo com o rofto mais. direito na carreira, revolvendoo com efpao* cm que bem lhe caiba o corpo!, porque defe
voltar remexido fobre osps,rcm fuecedido difgraas. Logo
que aja arroftado a carreira o deixar fahir fem o parar -, porque
nefta nofla Cavallaria da Brida he froxo, 6c defayrofo todo , &
qualquer parar, tendo arroftada a carreira, fendo f permetido
na Gineta: levando o cavallo afterrado os primeiros galopes pra que faya meudo, 5c atropelado, 8c com toda a fegurana de
corpo, como fc fora pregado, levantado daella fobre os joelhos , c eftribos, direito o corpo, feguras as pernas, firmes os
braos, cada hum em feu lugar nas pofturas que diflcmos,fem
cm coda a carreira fazer movimentos com elles, nem voltar com
a cara a ha , 6c a outra parte, nem tomar rcfpirao em toda a
carreira , porque quebranta, 6c afroxa muyto o alento:o chapeo
firme, 6c levantado diante, pra que no tomeavifta, nem v
abanando que he dezar muyto fco : chegando as pernas ao cavallo s quando for neceflario, 8c fempre ao principio do parar,
pra que o cavallo fe arroje melhor a meter os ps, 8c levantar
de diante : Sc comeando a parar fem deitar o corpo pra trs
[ como muytos erradamente fazem ] hir levantando a mo direita com as pontas das rdeas muy ferena, ficando ao ultimo
tranco do cavallo com cila no direito do ouvvido, cabaixar logo que aquietar, &c ficando fempre com a mefma lirmefa, 6c defafogo, ter alli o caval .
lo focegado algum efpao.

da Cnvllariade Brida.

\z\

C A;PI T fJr$yI#W&
Como deve o-cavalkiro andar na efcaramvqa.

NA efcaramuaj & voltas entrar o cavallcirc com a


mefm compofio de Q^?ft*.pcriasi['qii<^i%
mos 1 com todo o alento ,,&^alUirdia., ^s tontas
das rdeas na mo direita, levantadas ao ouvido co
o brao arcado, comeando fempre fqbje.a muo direita, tomando as voltas largas noprincipio^opanhando cmpre o cavallo com as ajudas das pernas neccflanas, P>,Wfi
tando foBrc a mo direita, levara a pema-efqucrda ma* arrima
da barrica do cavallp.carrcgando* mais atras, que a d.ai te, &.
voltandoWa cfquerda, da mefma forte &**$*$&>
& fe o cavallo anda? com o rortro nu. yto por fe, a, 6. qin/xr.,. g
colher mais lhe poder chegar a perna de dentro bem atras ,
a de fora bem s cilhas,pcra que fugindo ao catigo.le atai, c
mais com a anca, &fe recolha por diante 5 trazendo o cavallo
fempre muy ajudado, &r arrecadado, pera que no caya lcvanrandoo fempre por diante, pera que meta bem os ps, & ande
fobre clles mais vigorofo, & alentado, & antes que ,o cavaUo,fo
"enfade, ou afroxe, o parar primeiro que ellc parC, fendo fempre com o roftro pera dentro das mefmas voltas, falvo Jc o cavallo for muyto feyto, porque os que o no fao fc cufl.umao a ia" hir,& fugir da cfcaramuapellos averem cuftumado a lanir,
com chaa no fim delia, & acabadas a? voltas, arriar ...
o cavallo alguns paflos atrs, afrexandolhe logo a redea, f faborcandoo com
ella.

CAPI-

iri

'

Iuftruccao
V

C-PITVLO LXXXV

Como f devem correr \as parelhas com ajvftamento, &


perfeio.
mo:;;
.'v;-jon.v;J-:'j.-fi.i .-;
..- ;
- rr
: !
'&>M a\s prelhascnia muy-agradavcl, &: feftiva pera o
publico nas occafioens de feitas , como aja nllas ajuftamenro, Sc ordcm:Sc c os cavalleiros nas gala.s,& adorio dos ca\;allos va emparelhados, como fica dito, a' 'inda f mais viftofas, Sc cnlcvao mais os<olhos, as.atr
tenoens'.
, '' ''
-oV.L
"J lbera fe' corrdrerir as parelhas-, he necefario, que ambos os
cavalleiros parto logo ajuftados; pera o que h, ma>'s feguro o
levarem os primeiros dons, ou trs galopes os cavallos afFerra.clos, levando os'corpqs,& as mos na-prpria pohira hum, Sc
outro cvallero," olhando .pera as cabeas dos cavallos, que no
palie hum a diante do outro, porque aquclle que paar fen
culpado, pois o poder ir retendo, fe o outro no corre tanto; &
pello contrario o que ao parar ficar atrs, ter a culpa, tendo o
remdio das; cfporas, pera chegar mais ao termo e por menos
obediente ;'io freo no parou tanto rifea o .outro.
E devem advirtir, que com a perna de dentro no picari
os cavallos por evitar as defeomodidades de embaraar hum
erribo, com o outro, ou com hia a outra efpora -, fendo balant a da parte de fora, ai pera caftigar o cavallo, como pera ajuftar milhor aparelha: &: na mefmaigualdade,& ajuftamento, em
q parar, fe hiro fahindo da carreira, pera irem cm ord bufear
outra mais, que ouverem de correr, em as quais" o cavalleiro
mais cortes procurar fempre dar a parte direita ao que for
mais velho, & de mais authoridade, ou quelle
com quemquizcr uzar
primor.

p-0

da Cavalaria de Brida.
12^
* '" " -"l',V 'ivh-5foi,uJ!2D>Vj
CAPITVL*LXXXVL '' "ri
Comofedivcmjngar as canas, & alcanjias -afsi finge?
> las 3 fO;/w dobradas; &. de qv.d-.
drilhds.- \ :
;> ' - '- <
1

,t

L G U N S* Aurores deites noTos re.mpos,infigncs.


n oxercicio da Gineta, & doutos nW.ccriptos..da')
mcfma arte, diz, que o.jogo das canas na hc pow
mit tido Brida,&: q s em Cimbra3& no feu campo c licena cfcoh{tica,8c liberdade ruric fe concede ou fe tolera cfte exerccio. Gre> fqiiejftes;Aikorcs ali ,0 *
julgam, &z creamc o leytor, que eu tambm" julgo o contrario '
Tem a.fua opinio miytbs fegbaz d jfoipuldirc& gineta; & teni
a minha muytos patronos cavalloiros da -Brida. O qc defende
Imaefeo a inteira fempre he provvel,-amda.que outra fadai
toda fe lhe opponh::.Thomiftas3^/ctiflasc"fa-.o exemplo t
entre os Theologos: Bndocns&GiietoriosIcntre.o^cav*ll^
ros
*
.
-li.n, o anp-ioq { OVSI nsmtbrrta zr-.uaU
Quizera eu laber porque rz.o cftc Aut-hor acha amproririo 1
na Brida o exerccio das;canas., cnSo- Brida hua reavaliariam
perfeita-, tondc ha aivalIeiro;Sc.eavalo3> arte, &, preceitos, comi
as ventagens, qtiemotramos qox-apr2.:Hefttratadd?i;;^t v&r
Un-aporqiieosi.antigosoJnoirzavio:rilftovfqria;pregarra roda7
do tempo, & -parar .a voIuqilidadedorKiiido. ;Eem lei que;
antigamente fcm jugariifras^cnnas :Brida, .porque feluza-?
va lo a; fcllaiGincta- uzoiifeja:Brida^>jogaTc,as. canas coral
raais fortalda-, & fcgurana>,; comubaiV&eiljdricW-^darchr/
Voltura:iantcs*roino eftc/coccraiciodiea^ifemelhido&giicrH
ra 3 . na cavallaria de Brida hernais propriamcnro.-ekercita-l
^-'' i 3 irrtc^ c:-jj ,:.U::'J/ OV c-iwmhc 1?V rfl! ;. u*
~r V J4
12
Ne-

i^m

x xlnjfrrtciri

Meccflario he advirrir,que h.i muyras formas, Sr modos de


jogar canis: mis deixando de referir os menos praticados, direy
osque melhor parecem nb~ exercido dx Brida femelhado ao da
guerra.
Primeiramente fe partir o terreiro,ou praa cm duaS partes, ficmidbja^toscavaReir^sde/hinr.conio 'da-outr, deixando
de hunsa outrosepao .dq..hfiavcarreira.ordinria: & de cada
ha parte haver hum quadnmeiro,.ou guia principal, que rer
cuidado de compor a fiu quadrilha de forre que eftcjo rodos
com as cabeas dos cavallos iguais como frente de batalho, direitos bsroftos-deIjuVqiudnlhnipcrosdaoutra, ficano cada!humclos'tjuadrilheiriJsnDtcornocfquerdo da fua quadrilha,
bem*;na frente do- ultimoYcavalleiro da outra, & no rheyoda
praa fe por o duas balifas, poftes,.ou candieiros, em tal medida^
que fe.contcnvtantos p.aflbs de hfia quadrilha ao pofte primeiro, cmodetaofdgimdo^cxomoidafegundo-ji outra quadrilha: :'- u o;qI.vi rnorJirL;} no-.'r i . , v, :n ':,. : .
' A.Logo fcnirjicnjoga fngclo ] ahir o quadrilheiro- levando a canina mo juird cinta, o brao arcado , unhas a-;
cima ,^u.ponta <p,era a orelha efquerda do-.cavailo , bem premcada'ia <auaa,?.alada^gavcom huma crubraadeira no pui-:
fo j.iScuniiiira/nojitteyo .dal mo., & no no brao, comoi
alguns erradamente levo ; porque o levar a embraadey-;
ra dentro, na !mo [jiiof impede os movimentos da redea
que vay TIOS idctosj Ncfra forma partir cm carreira di-:
rciraj,ando; eqi/tpda,cila levantado, a cana.com ferenda-j
dt -,/6ocgahii!diai-Jvjltandoa( por.cima da.cabea::, .adef-:
pidir irnty-.bmnpbr)-ralta);-.'antes;quc.-quebre .o. cavalloia*
voltar bbre a mlo direiraivb "qiic nam far ate namiteh
pallhdrV o'olivl de ambos-os poftes-.^E tanto que dcper.:
dir< a> canaj, .pafl^i >Jogo as rdeas, . mo direita.y. <pera/
volrarna/cavaliijlidixando^oy; podres; dentro d volta,' fci
hirujfuzcnd xj-xTircrrlDedoni ajcara:;fmpre nos contrrios;/fem.mQftriirJ.mcdoy -oiprcccoj , nem. apartar adarga de feulugar , fem ver primeiro vir a cana , nem cobrir o rofto ,
-DL
u
porque

/i CnvaU/iria e Brida125
porque fera peyor indoo a defcobrir darlhc a "cana nclle, pella
naaycrvigiado dantes, fendo obrigado a "acudir com a adarga na s a repararfe a li, mas tambm a todo o corpo do cavailo: O que na fclla de Brida fe faz ainda commayor bracejo do
que na Gineta, onde remen com o muyto voltar o corpo
atrs, cravarem hia das cfporas de pua no bojo do cavai Io.
Efe o contrario que ovicr feguindo fahir tarde, ou correr
poucoocavallo, o podem ir cperando fobre a redea algum
pouco, na fazendo a retirada com tanta fria, como ha de fazer vindo contrario fobre elle mais ligeiro ;& vir a parar junto ao ultimo cayalleiro da fua quadrilha, voltando logo o cavailo, depois de aver parado, pra os mais companheiros, encorporandofe com clles com o lado da adarga,ficando no lugar ultimo
Ocavalleiro, que da quadrilha da outra parte o veo ferindo, tanto que depcdioa cana, na mefma forma ir voltando,
deixando tambm os poftes ambos no meyo davolta, como iffemos; & at elle na.voltar detodo ocorpo do cavai o, fobre a
ma direita, na fahir do feu pofto oque, ouver de feguillo, &
ir fobre cllc, & cm cafo que lhe poffa dar alcance, nunca h conveniente que chegue tanto o cavallo, que toque a anca do outro, porque nem ali he mais ayrofo, nem mais forte o tiro da
cana.
Nefta mefma forma, Sc com as mefmas advertncias, iro fahindo fempre tedos os mais de feu lugar, chegandofe de lado
todos os cavalleiros da quadrilha, pra que fempre efteja armada na mefma forma, cm que de principio a puzemos. Com que
cada hum dos cavallciros,ha'de fahir do prprio pofto , & lugar
donde a guia fahio. Eali andando fempre em hua roda viva,
nunca a fortuna , & compoio das quadrilhas falta da fua
primeira forma ; advirtindo que o melhor que tem o jogo das
nas, hc a grande preftefa, & agilidade com que ha de iahir,
<* entrar os cavalleiros, cm aver a minima cnterpolaam. Scnojego de parelhas, ou de quatro, ou mais [ fupofto que a verdadeira regra he na pafiarem de quatro, porque de quatro to.
13
maram

12 6
Injirucao
maro o nome de quadrilhas, ] fe jugaro, guardando em tudo
cfta mefma forma; advirtindo somente que os que vo por fora
da a volta mais larga, fie que adi he neceflario picarem mais
os cavallos, fie os de dentro largarem menos as rdeas, pra que
voltem todos iguais, Sc encorporados , Sc defta mefma forte fe
joga as alcanfias. No fim parece muyto bem travarfe huaefcaramua, fahindo hum fio de ha, Sc outro da outra parte, com
as adargas,fie lanas de arremeo, ou com as mefmas canas, Sc adargas, comeando logo com as pafagens de huns por outros,
pellos lados cfquerdos, indo continuando a efearamua na forma que dizemos no cap. feguintc,as alcanfias fe joga da mefma forte que as canas.
CAPITULO LXXXVII..
Como fie deve fazer aeficaramuqa de dons fios com concerto>
conforme a regra militar.
A Efearamua de dons fios, que mais (c pratica, por
fer mais ajudada c a verdadeira ley da cavallaria,
Sc da guerra fe lia de fazer na forma feguinte.
Ajuftarfeha em numero tantos cavalleiros pra
hum fio; como pera outro:fie logo emparelharo os
guias hum com outro-, fie da mefma forte os mais que fe feguem
atrs, deixando tanto efpao- cm vafio entre ha, fie outra parelhas quanto coubefe ocomprimentode hum cavallo. E ncm
forma iahira-levando os cavai los fobre os psfem muy ta fria,
levantando todos as mos direiras com as.pontas das rdeas ao
.ouvido, como diflemos; fie fendo comilanas fahiro com ellas
na poftura da .cinta, o ferro, adiante pella orelhacfquerda do
cavallo j fie pafadosos.primeiros tres,ou quatro galopes3a hir
levantando com galhardia, fie fortalefa racfnw poftura do ouvido : fie nefta forma ir dando ha> volta larga a toda a praa ,
fobre a mo direita., Sc acabada efta^ir cortando a praa,fie no
meyo

da Cavalaria de "Brida.
127
meyodeliafedividiro nefta forma: o quevaypella parte efquerda, hirfahindo a diante, carregando bbrc a fua mo efquerda , na pra fazer volta fobre ella, mas pera fazer mais
campo, pera voltar fobrea mo direita, Sc ncfte mcfmo tempo
hir o outro guia fazendo outra volta fobre a mo direita, com
tal medida, & cfpao, que acabada a volta, ao mcfmo tempo
hum, & outro guia, e fiquem arroftando frente a frente, cada
qual no feu deftrito dividido, a que vulgarmente pcllafcmelhana da guerra fc diz: cada qual a feu caftello. Logo fc acometero paflndo huns pellos outros pellos lados cfquerdos, arrojando neftas paflagens os cavai los com mais fria. E tanto que
o guia paflarpcllo ultimo cavallo do outro fio, quebrar o caVallo fobre a mo efquerda, pera hir tomando a volta larga
fobre a direita; que dada ella, afli de ha, como de outra parte , fe tornaro a arroftar,8c a fazer fegunda paTagcm, huns
por outros, & no fim delia fc tomara a mcfma volta [ como diTcmos [ quebrando o guia o cavallo pera a mo efquerda,
& tomando outra volta da mefma forte fobre a direita ; &
tornandofe a arroftar , fe vir acometendo , como fizero
pera as paflagens; Sc chegando hum dos guias , qualquer delles, ao ultimo cavalleiro d outro fio, tomar a volta fobre a
mo efquerda, & outro guia, chegando ao ultimo cavalleiro.
dooutro fio,voltar fobre a mab direita,ficando prdentro"
do outro, & fazendo elas voltas largas, pera que no fe embaracem, continuandoas at que fe ajo encontrado o? guias
hum com o outro trs vezes, na ultima fe fahir cada qual com
o feu fio pera o ppfto * ou caftello contrario, fazendo nelle
volta fobre a mo direita , <ifii hum, como o outro ; (k no
fim delle , arroftandofe huns cpm s outros na mefma fornia que duTemos, fc tornar a cometer, Sc a voltar hum fio febre o outro na mefma forma,Sc com as mcfmas voltas,Sc tres cncontros,q dificmos;Com tal advertncia q o fio q ficou por dentro,^' deu as voltas fobre a ma direita as ha de dar |nefta fegiida
fobre a efquerda,ficdo por fra;c o outro fio por dtro ddoas
agora fobre a direita>recolhcndofe no fim dos 3. encontros cada

128
Inftrticao
qual ao feu caftell, dando lua volta nelle fobre a mo direita
Starroftandofe outra vez no fim delia, fe a cometero huns aos
outros como pra as paTgens difemos: Porm ranto que hum
guia com feu fio chegar ao outro, fe tornar a revolver fobre a
ma direita ao feu caftell, na forma de quem joga canas , c
tornando a arroftarfe com fegunda volta fobre a mefmamo,
fahir hum dos guias a tomar ao outro lado cfquerdo ao meyo
do terreiro emparelhandofe com elle j & o mefmo far cada qual com fcu companheiro , & nefta forma ira dando
volra redonda praa toda, com que acabada cila y pera bom
remate da efearamua paflar fus carreiras emparelhados*
na partindo huns at que os. outros na faya, donde para*
rum.
.
. .
Todos os outros modos de efearamua fendo conforme regra vem a dar nefte mefmo, tirandos ou pondo mais,ou menos
voltas; ou pafftgens;ou principiandofe a tal-efearamua 3 far
hindo logo cada hum dos guias com o feu fio da parte do feu
caftell, m darem aquella primeira volta praa , & acabarem "da mefma forte,ou comearem os fios ambos unidos
em hum, indo hum dos guias Atrs do ultimo cavalleiro do
primeiro fio. Depois de afli darem volta .praa apartarfeha cada hum com o feu fio, pera a fua parte, porem fazendo cada hum a fua volta fobre a mo direita, & depois
continuando a efearamua ria forma que temos dito -t
porque outras inyenoens, & modinhos de trefpaflbs, parecem mais voltas de dana dores que regras de cau
valleiros.

st

CAPI-"

da Cavailariade Brida.

.129

CAPITULO LXXXVIII
Comofe deve fazer Ma efcaramtta de hum sb fio, acomtnodaudo em pouca praa todo-o mayor numero
de cavalleiros que ouver.
HE coufa muy viftofn, & aprazvel em hum terreyr
ha efearamua de hum s h*o,em o qual oguia,fcndo cavallciro deftro, fayba meter em.pequena praa rodo o mayor numero de Cavalleiros, que nella
le acharem. Pra a qual comear logo a mea rdea
a dar volta em redondo fobre a mo direita a toda a praa, 8c
como fendo o numero grande, antes que fe acabe a volta', viria
a topar com os ltimos cavalleiros, a na ha de cerrar de rodo,
mas antes de chegar ao fm delia, ir quebrando mais fobre a
mefmamodireira,&:pordenrroda volta larga que os cavalleiros vo dando, ir fazendo outra volra fobre a mo equer
da com toda a Iargucfa, que poder tomar, fem que rope nos que
vao por fora E logo que tiver acabado efta volta da mo cfquerda,rerao lugar de ferem paTados todos os cavalleiros , &
ento ira dobrando outra fobre a mo direita, tao larga, como
a que comeou no principio, porque ento a temdefempodida
os cavalleiros, por irem feguindo a da mo efquerda por dentro, que elle tem dadom feguimento dasfuas pizadas. E da
mefma forte ir continuando as voltas que quizer, fem que aja
embarao, nem cavai lo que perca o galope, avendo cuidado nos
.< cavalleiros todos, que iga fempre as mefmas pizadas do
guia: & parece muyto bem cite envolver, & defenvolver toda efta cavallaria com arte, & boa detrefa.

0-'0

GAPI-

:3o

Infirucqo

CAPITVLO LXXXIX.
Ccmofe devem correr os carneiros,& patos cfpada, '& mo
perdizes, ou frangos lana, cflafermo,&barquinha.
E R. A fe correrem os carneiros fe ter advertncia?
cm que fc ponha a corda alta, pra que fique o pefcoo do carneiro no olivel da cabea do cavalleiro, & fe
ma ndar defviar do fio da carreira mais dous, ou trs
palmos, pera a parte direita, ah* pera que o cavalleiro corra melhor, fem receo de topar nelle,como porque a efpada corta empre melhor, no tero da ponta. Correr o cavalleiro mu y bem feguro; levantado da fella 5 & partindo comaefpada na cinta, a ir tirando por cima do brao com tal medida qi
tirada cila com o brao arcado, &" cotovcllo pra cima, v logo
cahindo no pefcoo do carneiro, dando o golpe [ no de revs >\
como alguns erradamente fazem, que hc contra o movimento
do vavallo,& no pode levar fora que faa obra [ mas de talho
pondolhe a cfpada do mcyo pera diante, ajuftando o golpe com
a violncia do cavai loj &: puxando com ella pera fi> cortar a ca-bea fora, fendo ajudados os movimentos, mas quefeja levando tambm os mcfmos cornos, como muytas vezes ncffa Vila
fc tem vifto. E quando alll fueceda, nem por ifib o cavalleiro'
olhe pera trs, nem volte a ver as ventagens que fez, porque pa-c
recer mal; & da mcfma forte ainda q erre o golpe, ou o execute
mal,porque o fazer de tudo io o menos cafo he o mais ayrofo.
E correndo logo de principio com a cfpada na ma a, levara
em huma de duas pofturasjou atraveflada fobre as crinas do
cavalo com o brao arcado, ou decida ao olivel do corpo , na
fazendo mena do golpe, fena ao tempo conveniente de o
executar. E as mefmas regras fe devem guardar pera correr os
patos cfpada, Sz correndoos mo fe deve advertir, que pera
fazer melhor prefa,8c arrancar a cabea com mayor facilidade,
'.'.'
fe

a Cavrtllaria de Brida.
131
fe ha de pegar no pcfccotrom a mo virada, com o dedo ir.cminho pera cima, &r o polegar pera acabea do pato, porque
deite modo na pode.fugir a cabea da m.10, Sc afli dos carneiros,como dos patos que ganhar na faa cftimao deixandoos
aproveitar a quem os quizer.
As perdizes vivas, rolas, codornizes , pombos, & frangos fe
pendura na corda por n*osfingelos,qfeja fceis de quebrar,
& fe poem bem no fio da carreira em altura q na tope o chapeo nellcs, Sc fe correm com a lana de Brida, poflo hum ferro na ponta, ou como arremefla, & tirando fe as lanas com
as galhardias, & flreos, que cada hum quizer, vir a cair com
cila na perdiz, & mais aves que diflemos: Sc lcvandoa na ponta
afli mcfmoairoofcrccer speflbasaque quizerem fazer cila
lifonja, de que fe deve fazer elUmao, porque tudo o ganhado
pella lana, a merece.
O ctafermo, fe ha de correr com as lanas de Brida mais
fortes , peva que na quebrem, &rcfito ao tope, ou tambm
com o conto do rcmefla: as de Brida fazendoas, c desfazendoas com os mcfmos movimentos, Sc pofturas, que dizemos nas
juftasj&nanafortilhaj&como remefa fe partir carreira
com ellc no hombro unhas abaixo, & a pfa pra diante, fie aos
primeiros dous trancos, feira levantando a mo ao direito do
ouvido, & logo voltando a lana com o conto que aqui ferve de
ponta, inclinado peraa orelha efquerda do cavallo o far ir cahindq na rodela, ou borqucl do cftafermo >paflando cem o cavallo muy ligeiro, pera que fe livre do aoute, fem fugir cem o
corpo pera as bandas, nem molhar receo dellc, Sc fe melhor lhe
quizer efeapar o far com levar lana curta, ou remefla traado com pequeno troo pera diante, porque afli paTa depois
do tope mais depreda, Sc da mefma forte fe corre a
barquinha , Sc com as mefinas cautelasj
pofturas, Sc movimentos.

CAPZ-

132

LiJlrucZo

CAPITULO LXXXX.
Como ha o Cavalleiro, correndo, ou voltando levantar do cho .
a ejpada, chapeo, ou leno.
SE o Cavalleiro correndo, ou volrando lhe cahio alana;
chapco,ou outra coufa , &c quer por motrar detrea leuanralla, o poder fazer facilmente, avendofe primeiro exercitado em particular ,& ao cavai lo; comeando a adcftrarfe andando o cavallo de paflb, logo de
galope, voltando , & depois correndo; pera oque far apertara
Jella com as filhas, & com ameftra aflegurandoa muyto bem
ajudada, & peagando com ama da rdea na mefma rdea, &z namaaneta da fella juntamente , levantar a perna efquerda de
forte, que com acurva,&: barriga delia pegue na burrena de deirs,& fchir debruando pera diante,arrimadofempre efpalda direita do cavallo, c cftendendo o brao ao cho, levantar com toda a facilidade o que pertender,&: com muytamayor, efearamuando cm volras largas,emqueocavallofcquebra , & dobra muyro, ficando do corpo ao cho, menos diftancia:&: coflurnandofe afazelo afll muyras vezes, lhe na achar'
difficuldadc alga, fupolo lhe parea myra antes de fe aver
exercitado , fe a fella for larga,&: o cavalleiro curto, pode pegar
cem o calcanhar, & cfpor na borrena pera mayor bracejo.
CAPITULO LXXXXI.
Comofc hao de correr as lanas de Brida iforttlha.& as reg ras que Jc devem g uardar.

E nenha forte aconfelharei a cavaleiro algum q


fe difponhaa correr a fortilha com lana de Brida
leni que primeiro, ande muy feguro,& ajudado na
fella, & vejaque pafa as carreiras com toda a firmei*,^ defenvoltura; porque pera fe tirarem as lanas com as
leys,

da Cavallaria d Brida.
132
leys, & galhardias ncccTarias, ha de hir o corpo', &- pernas ro
firmes, Sr ajudados aos movimentos do cavallo; que parea tudo hfia mefma coufa um'da,cavalleiro,Sc cavallo. Porque ie no
ouver cita grande firmefa,Sc ajutamento,& o cavalleiro for banbcleando na feito, fer coufa impolivcl na s tirar bem as lacas,
masniainda fazer aco boa a cavallo,ou fcoseftnbos porflra
de firmeza lhe forem bailando nos ps pella carreira ou fe por
m! f gurosos joelhos,forem abrfndo,& cerrando,ou fco corpo
mal feguro for fazendo balos,& compaos,ou fe por acudir ao
reparo de qualquer deites defcitos,fe afferrou com fora rdea
por fer hum arrimo q acha na mo a que fe pegue,- & com ellc,ou
fez hir anteparando o cavallo,ou a trancos defcompotos. Pello
que fem preceder primeiro cfta firmeza , Sc fegurana , fe
no deve expor o cavalleiro a correr com lana ao menos
em publico, porm achandofe j fufficienre o far na forma feginte. ;
- Pcra que o cavalleiro aprenda , Sr exercite a obra das lanas
& brrilha com iodo o fundamento , he neceflario que fub ' Sc
aja entendido primeiro que aquella carreira he repartida 'em
trs teros, nos quais fe comprchendem, & efta fignificadoseiiiummatodasaspnnapesoperaocnsda guerra viva, foi.
mficando o primeiro tero preparar, fortificar,^ nrmar,o fr-urs
do arrojar, envcftsr,& pelejar i& o terceiro retirar, reparar"; Sc
refazer: Sr que conforme ao que obrar em cada hum diflcsterrnos,ha de fer julgadas pellos juizes as boasacoens, ou os dcf~
feitos que fizerem. .>,'-.'
- A"primerra coufa fera bufear cavalleiro experto, nas na
pratica,mas tambm na expeculativa,peraq o apadrinhc,& pofla.
indulriar,Scadvirtir em todasas acos neceflarias, mayormcnte quando chegar s occafios publicas. Porm agora pra mayr clarcfado noTonten avemosdefuppof, queatll o padrinho,c oxavatlciro ignoraatoralmente o clilo todo,porquc af" ireyrelatandb niRyto pbrmeudo, pra que a todos os mais:
novatos feja inteligvel. '
-Etdo no principio do ultimo tero da carreira polos os cdi~
*J
ciros

i34<

Ijhitcp

eiros, Sc ncllcs a corda com o fiel, c fortilha, hir o padrinho


com a lana na mo, poto o conto, Sc p delLi fobrc a polpa da
perna, na forma em que logo diremos a ha de levar o cavallciro , <Sc pondofe diante do afilhado hir paleando a carreira,
comeando o pafleo do lugar donde ha de vir a parar, Sc hira
com galhardia, rotos alegres, & cortcfia a rodos, fazendoas o :
afilhado com o chapeo, <Sc o padrinho beijando a lana ;6c somente a pefibas Rcays tirar cambem o chapeo, paflando primeiro a lana mo da rdea, puxando o cavallo atras tres vc;ces, como he cuftumc; 6c logo chegando por baixo da fortilha
;>concercar,pondoa de tal forte que fique dons dedos acima
do chapeo do afilhado; pra o que o mandara chegar debaixo .
delia, & correr o fiel quatro dedos, defviado do fio da carreira, que vindo correndo o cavalleiro lhe fique a fortilha pcllo olivel da orelha cfquerda: advirtindo mais que a corda cteja bem
teza, porque citando froxa na varie os movimentos com qualquer vento,<Sc que junto aos candiciros na cteja peflbaalgia, porque citando rapazes inquietos, ou lgias pefibas mali
intencionadas, na f fe arrifear a perder as lanas; mas averfe
com a corda na garganta : advirtindo ito, fe hiro continuando o pafleo, 8c tanto que o padrinho achar que o afilhado tem
chegado ao poto, <Sc lugar donde fe ha de correr, mandar pa-r
rar o afilhado, & clle dando mais dous paflbsa diantej, inclinando o cavallo parte direita algum tanto voltara logo fobre a cfquerda, 6c chegando pclla direitadoafilhado,beijando a lana
lha dar inclinada com a ponta pera diante delle, paando loo-c
por detrs da anca do feu cavallo, pera voltar fobre a mo direita, ficando com o roto pera cfquerda ,doafilhado:,o,qual recebendo a lana com a mefma aco decortefia,a por com o.
conto fobre a coxa junto, borrena de.diante, acima do joelho:
hum palmo, pouco mais QII menos, Soaiprita inclinada pera
diante, que fique pello direito dajorelha^cfquciidajdo.cavallo;
porm levantada cm tal medida,qfc.da pta delia xahir :h pru-A
mo, fique dando na dita orelha do cavallo :'.&.abranger a' lana;
com todos, os deds.da mo fem etchder indes por entre as rof?tw;.' i
cas

da Cavallaria de Brida.
135
cas acima [ como'alguns erradamente o fazem ,"3 6c com'o brao
algum tanto arcado, levantado o cotovelo, Sc na encolhido, as
pernas, & corpo to direito ;&ajuftado como j difemos, Sc
armado nefta forma, advirtindo que em toda a carreira na ha
de tomar rcfpirao,porquc fe o lzcr diminuir muyto o alento, Sc firmeza da lana.
Hir;\ virando o cavallo, livrandolhe o corpo algum tanto pra a parte direita, pera que volte melhor|fobre?o fio da carreira,
Sc vltandoo fobre a cfquerda, partir lego cm arrotando a
carreira; porque nefta cavallaria, hc froxo, 6c fc na permite ter
primeiro parado o cavallo algum tempo, como na Gineta. Logo no primeiro tranco levantar a Jana dous dedos, feni a divertir da mcfma poftura cm que a leva, mais que defpcgala da
coxa; 6c ao fegundo tronco a hir comeando a decer , levando
b lugar da mo pelloolivcl do corpo abaixo, afaftando dcllc a
lana, cfpao de dous dedos, at de todo ficar o brao errndido, Sc o conto da lana cahir ao olivcl do canto da aba da rla
de detrs, &: a pqnta afli nefta como cm todas as demais' po.ftur
ras, 6c movimentos, hir fempre inclinada pera a parte efquerdadctal modo, que fique cobrindo o corpo do cavalleiro; de
forte que quem eftivcr no lugar donde o cavaileiro parrio a carreira, veja empre o ultimo da ponta da lana pella orei ha, &
1adoefquciclodocavallciro,8c no mefrao ponto em que chegar com a lana a cila poftura,a hir logo levantando pello mefmo olivel do corpo , 2c afii que a for levantando, hir arcando o
brao porque lhe demais ar, Sc galhardia, at que o corovelo
fique no direito do ouvido, unindo, 2c affirmando o p da lana
junto ao angradouro do brao. Ate cila poftura , que hc a mais
galharda de toda a carreira gaitar ta fomente hum tero delia 6c daqui comear a hir baixando muyto ferenameute a lana, 6c brao fem dei lc defpegar o p at cahr com a ponta na
fortilha indoa recolhendo com ojrjcfmo brao no cnritcfcni
apegar no corpo J com hum principio de volta, com que fv
quem as unhas pera o peito,& na pera ofovaco. Eateb
poftura, que hc no lugar da fortilha gaitar o fegundo tero, &
paf-

136
Inftrucyo
panando a fortilha que he o principio do terceiro, comear a
ddandaraquellameya volta da mo, que deu ultima, tirando
juntamente do enrifte a lana, 6c brao a diante, cotifa de quatro dedos. E logo a hirdccendo ao olivel do corpo na mefma
forma que diflemos nos fegundos trancos da carreira,com que
ao penltimo tranco a tenha de todo decida, 6c ao ultimo a torne a por na coxa: advirtindo que em todo o curfo da carreira
.no na de ter a lana, nem hum inhntc ociofa. Logo que o cavallciro tiver parado, partir o padrinho correndo, tratando,
011 pafleando [ fc bem no deve fer com muyto vagar pcllo no
fazer cfperar ] 6c fevicr correndo parar o cavai lo atrs deile,
6c logo palando pella mo efquerda do afilhado, voltar fobre
a direita, & lhe tomar a lana com acortefia que j difTemos,"
ahindofe de volta por detrs da anca do cavallo do afilhado; o
qual voltando lobre cllc ofeguir, pera tornarem ahirbufcar
outra carreira na mcfma forma, 6c afli mefmo em todas as mais,
6c rn ultima acompanhar o padrinho ao afilhado at o tirar fora do dcftrito da carreira. Tambm fe corre fortilha tirando
as lanas lcy de armas que hena forma q no cap. de juftas diremos porem h na fortilha menos ayrofas, 6c pouco u fadas.
He bom pera tirar melhor as lanas, levar o cftribo da parte
direita mais curto lia polegada, porque como o corpo pende
pera aparte da lana fe endireita milhor com cita cautela,6c
leva mais fortalefa, 6c fegurana, porm ifto hc fegredo , & na
regra.
Muytas vezes os cavallciros novos, defeuidados levo a beca aberta na carrcira,quc he grande fealdade, o que devem cmmenefar com trazerem grande cuidado niflb at perderem
1 o vicio. Algas circunftancias mais que parecer
q aqui faltam fe acharo no cap.
0 2. dos juizes.

CAPI-

da Cavallaria de Brida

137

CAPITULO LXXXXIL
Como fe devem correr as juftas Reajs, & a ordem que deve
aver nijfo.
HE a cavallaria das juftas, afli nas vcras,como nos exerccios aprazveis > a mais perfeita, Sc natural no
exerccio da Brida, fupofto q alguns antigos a qtiizc
ratambuzar impropriamente Gineta. No ha
fcftas publicas c perfeio, q fe noauthorizcm c
as juftas. Pra as quais primeiramente fc deve fazer tres teasde
taboado do cqmprimento da carreira, Sc qudo mcnos,a do mcyo
fcr as taboas pregadas, bem lifis,8c juftas, Sc fendo fobre poftas
ha de ficar as que fobrepozerem mo cfquerda da carreira,
porque afli fico livres de toparem tanto ao correr fobre hia
parte,como ao voltar fobre a outra. As.teas das bandas tambm
bailaro de pano ,fupok> que as de taboado fejo melhores pra evitar difgraas, ter a do mcyo de altura leis palmos, & o
mefmo aver de largura entre hn, Sc outra.
Entrar o mantenedor das juftas-da mcfma forte que diflemos da brtilha,acompanhado de toda a cavallaria, dando volta praa, Sc citando os juizes j nellaj indo muy bem armado
de peito, Sc cfpaldar fobre colete de anta bem feguro, Sc comprindo, murrio,vifeira, gola braceletes, Sc luvas: entrando logo
na.praa com lana na mo, como tambm o padrinho com outra
das quais levar os contos cm poftura mais baixa quatro dedos,
do que diTcmos na fortilha,8t dada volta fe recolher a fua tenda.
Logo podcr entrar os ventureiros , precedendo primeiro as
icenas, Sc todas as mais circunftancias , que diTcmos nas entradas peia a fortilha, por as no repetir duas vezes. Podem fazer
as entradas, afli hs como os outros c a vifeira aberta, Sc levantada,& fomente ao entrar das tcas chegara o padrinho, Sc cerrar a
vifeira ao afilhado, Sc o metara no principio, Sc entrada das rcasj
K
fican-

1-3,$
InftrucqZo
ficandolhe adomcyo mo efquerda, Sc ao mefmo tempo cftar da outra parte o venturciro na mefina-forma (\quc dicmos ]
armado hum, Sc outro com as lanas fobrea coxa , Sc ncfte tempo
clar ao lado direito dos afilhados os padrinhos pella.parte
de fora das teas com as fus lanas tambm na mclma polura ,
correro os padrinhos com as vizeiras abertas, ou fechadas, conforme as Icys do quartel. Tanto q a trombeta der final partiro
com todo o alento, Sc fortalefa ao mcfmo tempo q o mantenedor o venturciro3com que venho a enconttarfe no.meyo da
carreira pellos lados cfquerdos , ficando somente -a tca cm
nicyo.
Tanto que o juftador partir Jogo ao primeiro tranco!, dar
hum fopefo lana , tanto quanto a podefle tirar d^ hum encaixo
como huma argola fe nclle cliveTc, logo a hir de golpe levantando fem arquear tanto o brao como na fortilha > nem levantar
tantoalana,8cahirdeTendo inclinando aponta muyto mais
que na fortilha parte efquerda, Sc metendoa no ennfte com
mais volta de munheca, que na fortilha , a far vir cahindo n
contrario, fazendo fempre o tiro vizeira por ler o de mais ven^
tagm.
Nasjuftasha de feros movimentos mais breves, Sc fortes,
porqueJc parte a carreira somente cm dous termos, feudo forofo incluirfe no primeiro somente os dous teros que na fortilha fignificopreparar,fortificar,armar, arrojar , enveftir 3 Sc
pelejar, Se na andar com vrios movimentos da lana, bufcando ao contrario, quando com a.poftura firme , que leyar
o na alcance , porque he grande dcfTeito, Sc imperfeio , nem
arravcflalla de forte, que tope com o lado no contrario , Sc na
com a ponta, porque quebrandoa deita forte, fera melhor lana
a que na quebrou, ainda que no topaTc. Deve hir a lana
nsiiy bem fegura no enrifte, Sc apertada na mo, pra que com
bote lhe na lulce fora delia, como tambm o corpo firme, pera q
recebendo algum grande golpc,no altere movimcntos,indo muy
to adverriiO; em no defviar o corpo, ou cabea pera ha, Sc outra parre, fie quebrando, ou no quebrando a lana, fempre a parte
que

da Cavaliaria de Brida.
139
qu lhe ficar na ma levara at o fim da carreira, tirandoa do cnrifte com defandar a volta, q dantes avia dado,fazendoo alli logo
qie pafar o contrario, ou feja com a lana inteira, ou com a parte
delia que levar, & tirada do enrifte, puxandoa algum tanto a diante,! tornar a vir por na coxa iobre o mefmo ugar onde a tinha ao partir da carreira 3 com que ao ultimo tranco a tenha no
tal lugar. Eopadrinhor.omcmorempo que ocavallciro, vir
tambm correndo mais atrs delle alga eoua por fom da tca ,
pella parte direita do cavalleiro, 6c voltando fobre a mo cfquerdaJdar pella direita a fua lana ao afilhado, recebendo delle ao
memo tempo a que tiver na mo, ou feja quebrada, ou inteira,
tornando a metello logo fem lhe levantar a vifeira na tca da outra parte, &: pafindo por detrs, fe por ao feu lado direito
por" fora das tcas,efperando na mefma" forma, que na primeira
carreira, o final da trombeta pera paflar a fegunda, como dnTemos na primeira. Corridas ambas rirar o padrinho ao afilhado
do detriro da carreira, antes que lhe levante a vifeira , & ento
lha pode levantar, Sc a mefma forma que temos dito do mantenedor deve obfervar o veniurciro, & {cu padrinho como todos os
mais.
Logo podero os padrinhos hir ver, & examinar os afilhados
contrrios fe ficaro defarmados, ou feridos, rotas as vifeiras, abertas, ou defeompoftas as armas,ou parte delias,& as mais
advertncias, que diTemos no capitulo atrz dafortilha, pera
afil o requererem, &- fazerem prefente, c publica aos juizes, aos
-quais hir logo, & beijando as lanas, < inclinando as cabeas
que he a mayor cortefia, que armados podem fazer, trataro \\c
relatar cada qual feus requerimentos, que os juizes com toda a
'attena devem ouvir pera fentenecarem com juftia ,-& darem
o preo,ao que ativer,advirtindo que nas jultas hc.a melhor
rendas a mais alta, & melhor a q faz tope do que :vq rcvala, melhor a q quebra a laa cm mu.ytas aftilhas-, q a que fe parto cm h
fo liigar,mclhor a q quebra na ponta, que a q quebra mais' atrs,
melhora q defuma o contrario ainda q no quebre do q a q queorou fem deformar,, Sc afll das mais conforme rezo feiiteara as
'"
K2
venta-

14
Injlrucqo
venragens, como tambm os deffeitos , fendo mayores os da lana que os das armas, &" mayores os deitas, que os do corpo, & os
defte mayores que os do cavallo, 8c ai os mais que por ferem diverfos, Sc cafuais fe no podem comprehender todos pra fe fpecificarem, ficando ao bom juifo, & arbtrio dos juizes conforinan*
dofe em tudo o mais com as regras que diTcmos da fortilha.
CAPITULO LXXXXIII.
Das pejfoas qtiefe devem eleger fera juizes do: preos, comofi .
devemjulgar3 com mais algas advertncias
daquclle atlo.
PRA juizes dos preos fe devem eleger tres peflbas
dcrefpcito,Sc authoridade que ajo lido homens de
cavallo, viftos na pratica, & fpeculativa cm todas as
leys da cavallaria, os quais fera obrigados em foro de
conciencia, & em obrigao de primor a julgar bem,
& verdadeiramente ali como entenderem , porque de muyto
tempo (como vemos) eft introduzido entre os cavalleiros por
ley de duello, & pondenor as competncias deitesdefifios muyto fmelhantes [ ainda que fcftivos , Sc entre amigos ] aos verdadeiros de que fazem meno com tantas, Sc to efcrupulofs regras, &: preceitos aquellcsquc admitiro aslcys de duellos, como Pofievino, Ioa de Lignano, &: outros; curtume que os Lbardos trouxera a Itlia, Sc abraaro antigamente Franccfcs,
Alcmaens, &: Efpanhoes de q fe lembra Martin DclRio Ma^ic.
difquifit. 1. 4. cap. 4. quaeft. 4. fcft. 2. E ainda que aqucllcs duellos fa injuftos, Sc condenados pcllo direito Cannico , Sc no
afli eles feftivos, & luforios: os juizes devem proceder com atteno, Sc igualdade, porque ha alguns cavalleiros to eferupulofcs, 4 no ctimo eftes defafios em menos q os de veras , porque como Jcvo neftes a honra , Sz brio [ que entre cavalleiros ainda fc crimo mais que a mcfma vida] fe efeandalizo
muyto faltandolhc com a juftia. Pello que os juizes fe devem

da Cavaliaria de. Brida14,1


vem apartar de todo o dio, & affcia, que a eftes, ou aquelles
pofla ter, pera pue livremente, & fem payxa haja de julgar
com inteirefa, pois f cftc nome de juiz merece quem inteiramente julga. Caffiodoro difle I. 3-Epift. ly.Tatjiuenimiudexdiatur, quaniujiijtt pvtatvr.
Eporque na poderemos numerar todas as ventagens que
na pera ganhar, nem os deffeitos, que podem haver pera perder, ficar a arbtrio do bom juzo, &elleia dos juizes a averiguaa dos cafos, que aqui na podermos comprchender.
Prmcyro que o mantenedor, Sc mais cavallaria entre na praa , cftar nella poftos os candieiros no principio do ultimo
tero da carreira, com afortilha na forma que j diflemos no
cap. 91. &osjuizestcra tomado lugar, quefe lhe avera feiro
em palanque levantando, donde livremente veja dcfde o principio at o fim da carreira. Alguns querem que o lugar dos juizes feja no fim delia, bem na frente, porque dalli vem melhor
todas as perfeies, ou faltas que defde o principio traz o cavai-'
-leiroi porem ha pera ifib algas defeommodidades, que o impedemi} como fao, poderfe defenfrear hum cavallo, ou parar largo, & dar pellopalanque onde eftiverem, tambm o p quefe
levanta ao parar lhe faz dano, & o principal, & mais forofo
impedimento he, que vendo os cavallos ofim dacarreira impedido no correm ordinariamente com a velocidade, que o fazem na carreira aberta. Pello que o mclhorlugarperaosjuizes,
he o de junto fortilha daparte da lana, pcrmitindoo afli o fitio; porque fe nefte lugar impedirem a vifta das janellas,&: palanques , tambm envtal cafo bailar que cftcja da outra parte.
Depois que afli eftiverem cm feu lugar, poder entrar o mantenedor na praa, dando voltaaella com todo o acompanhamento de cavallaria djante, & fe hir recolher fua tenda, & delia
mandar o padrinho com .0 quartel fixado cm hia adarga a entregar aos juizes, cm cujo poder ficar pera lhesfervir de ordenao , cm o qual hir declaradas as leys, &: forma cm que o
mantenedor defafia por quartel a todo o cavallciroquelhequiK3
zer

14.2
InJlfiicqa
zcr competir.
Os ordinrios eftilos fa dous. Ao primeiro chamo faca
mato , Sc he que todo o que perde faya pra fora como mao
cavalleiro, Sc por ilb dizem facamalo: O fegundo lie facabueno,
que he lihir fora o bom cavalleiro, Sc pt>r ifib fe chama acabuenoj pofto que como bom ganhe , ficando fempre o mantenedor no campo, ainda que como mao perca, fe bem cfte fegundo he menos uzado, Sc de menos galantaria que oprimeyro.'
Logo querendo entrar algum ventureiro na praa armado 3
com padrinho, & lana como ventureiro, fera obrigado a mandar, antes que entre o padrinho a pedir licena aos juizes pra
Jazer fuaentrada na praa, que clles fa aqui propriamente os
fenhores delia, preguntandolhes que lhe declarem as leys do
quartel, fe dantes as no tiver bido, pra que em tudo as figa, &r pdc juntamente pedir a licena, pera que o feu afilhado
ventureiro, fogeitandofe s leys do quartel, pofla correr tal pre. o a duas lanas, depoitndo prenda equivalente,declarando
o titulo com que o cavalleiro fe nomea,abonandoo nas fus ca-lidades, 6c concedida a licena, dar parte delia ao padrinho do
mantenedor, pera q lhe confe que tem na praa contendor ,-q
lhe aceitou o defafio: o qual tanto q tiver cita notitia fahir m
dilao c o feu padrinho a correr as primeiras duas lanas, Sc
-no fim da fegunda carreira, tanto que o padrinho lhe tomar, a
. lana, o hir acompanhando ate fe tornar a recolher na tenda, &
logo entregar a prpria lana ao padrinho do ventureiro pera
que corra com ella, porque no haja ventagens em ferem diFercntes,reccbendo ao entregar delia outra da mo 'do mefmo pa- drinho do ventureiro pera que no fique deformado, Sc na mef- ma forma do mantenedor, hir o ventureiro correr outras duas
lanas, Sc no fim delias tomandolhe o padrinho a lana o hir acompanhando ate bem fe fahir do delrito da carreira. Logo afil
hum padrinho, como doutro, podem hir a ver, Scexaminar

fe levou algas ventagens o contendor do feu afilhado -, ad- virtindo .fe-kva alga ponta de pao,ou ferro cravada nafo-

da Cav aliaria de Brida.


143
Ia da bota, pra fcgurar melhora grade do eftribo, ou fe o
leva atado por algum modo aopjle leva alguma fita que ate
o joelho fella,ou borrena ; felcva o chapco prefo com fita
por baixo da barba , que o na pode fazer fem licena dos
juizes, & confentimento do contendor; fe leva alguma corroa pegada por baixo dos aroens dianteiros-, a que v
pegado com a mo da redea pclla carreira pra hir mais
firme j fe leva alga rofeta pegada' na abada fellaporcfeufar de picar o cavallo, temendo defeomporfe, porque tudo
ifto a ventagens, & na he rezo que as aja como temos dito; ou fe o cavallo fe desferrou, ou lhe quebrou alga coufa que o defarme. Depois voltaro com as mefmas lanas nas
mos,' &chegar aonde efta os juizes a relatar cada qual a
juftia de feu afilhado, com toda a cortefia, fallando primeiro o'padrinho do mantenedor, que fempre lhe toca o allcgar.
primeiro, por fer autor, que por quartel defafiou , &: alrercando as rezoens , que tiverem , na levantaro couas que
no aja fuecedido, porque alem de fercoufa indigna de
"homem cavalleiro , levantar aleives ,fa alli as aecoens notrias, & manifehsj &a obrigao dos juizes'na hc b-'
mente julgarem pello arrefoado, mas tambm pellaviftoria
que pra ifib fa convocados quclle lugar, ouvido todas as
roens,-quedehia, &: outra parte fe tiverem allegado, confultar entre, fi 'pera rcfolverem a fen tena , que aven-*
doa determinada a relatam hum dellcs com toda a clareia
aos dous contendores , dando as reoens todas por onde
'hum-ganhou, c as'porque o outro perdeo, pondo com ifto
o preona lana ao vencedor, que fazendo lego a crtefia euftumada acs juizes, o levara ao feu afilhado:'o qual o no deve recolher, nem tirar da lana ,avcndo damas na praa, &
terrciroj-porqefcr moftrar groTaria,& pouco primor,pois
pclla pofic, & cortefia fe lhes devc;Como tambm cilas de qualquer eradO,&r calidade que'jaja obrigadas pello eftillo, 8c
introduco j nuiy antiga, a aceitalo com a cftimao 4 merece
0
que pella ponta da lana foy ganhado; c padrinho que leva o
K4
preo

144
Unftrv.cao
preo ni'dar recado largo, nem efperar grandes reportas por
evitar efcandalo, que talvez pde occafionarfe deftas , aquellas pclavras , mas fomente nomear aquella pefiba pcra qugm
vay o preo, porque as mais que eftiverem no palanque, ou
janella fc na alvorocem , Sc levantem erradamenre , dizendo que o-mantenedor, ou ventureiro o manda lem referir
o feu nome prprio , entregandoo com ochapeo na mo
da redea, beijando a lana, St depois de recebido e retirar alguns paflbs atrs, antes de por ochapeo, & de voltar o cavallo.
. Pcra que os preos feja julgados com a juftia, que convm
devem os juizes repartir entre fi o cuidado de todos os movimentos daquelle cavai lciro qualquer que feja ,tendo hum porfua conta as perfeioens, & os defeitos do corpo do cavalleiro,
notando a cara, braos,St pernas; outro as acoens, tempos, 6c
movimentos da lana,outro o ajuftamento, ou faltas do cavallo,
Sc todos os acertos; ou erros do padrinho.
Ifupponho,que os juizes devem faber que aquclle termo
da carreira , he dividido cm rresterosj como j temos declarado no cap.91 .cm que fe trata do modo de tirar as lanas, & que
fendo o primeiro tero pra o cavalleiro fe armar, Sc pr em
forma de peleja: o fegundo batalhar,. & o terceiro retirar, fe
devem conforme a ifb julgar os quilates das ventagens, Sc deffeitosjfcnd mayorcs os que fucccdcrcm $o tempo da peleja, d
os que acontecerem no termo do armar pra cila, St mayores
os que ouverem no armar,do que os que fe fizerem ao retirar,
depois de paflhr o choque da fortilha > como fe hum cavalleiro
largou o elribo no primeiro, ou fegundo tero da carreira, ainda que o torne a tomar logo, he mayor deffeito, do que o outro, que o perdeo no ultimo tero, 8c aili fe entendero nos
mais, que diremos comeando primeiro pellas feridas da fortilha, St depois dos defreiros.
, O melhor tiro que fe faz com a lana, he no meyo da fortilha levandoa, porque he verdadeiramente o alvo, Sc objefto a
que fe atira, o que fe fegue he pclla parte de cima } Sc alli diminuin-

da Cavaliaria de Brida.
j/>
nuindo, o da parte debaixo, logo no lado, que fica parte fquerda do cavalleiro,que molra fazer a ferida cuberto corri a
ponta da lana pra dentroj depois no lado direito , & deite fe
fegueotopedofiel,qucfupoft:odigaalguns que por maisarnfcado he o melhor, na he baftante rezo,fporque como o que
bufcamosheafortilha,ostopes que nella mefmo fe executo
fa mais prprios ao intento, & conforme a eftas feridas que dizemos fe ha de julgar por melhor lana a que for mais vezinha
a ellas, como hefer melhor a que vay mais perto do tope de cima, que do debaixo; & melhor a que vay mais vcinha ao debaixo, que aos dos lados, & logo ao do lado efquerdo, que ao
do direito, & afli as mais. Advirtindo que na bafta o levar a
fortilha, ou o mayor tope pra ganhar, fe ouver faltado o cavalleiro s regras, & leys principais de medir os tempos da carreira , & lana, fazendoa, & desfazendoa com regra, & nos feus
termos, trabalhandoa fempre fem a trazer nem hum intanre ocioft, mas com toda a frmefa, ajuftamcnro, & concerto.
Agora hiremos dizendo dos deffeitos comeando pellos
mayores,&affi diminuindo at chegar aos mais leves, que fupoto fe na poder comprehendcr todos [ pois he impo/fivel
reduzir a regra todos os futuros contingentes J podemos com
tudo advirtir aquellas que mais ordinariamente faadivcis,
que em numero fa vinte: os quais irei referindo fuccefllvamcnte, pra que fe aja entendido, que afli como fevo nomeando,
afli vo diminuindo nos gros de mayor pra mener deffeito.
O mayor deffeito de todos he, cahir o cavalleiro no fegundo
tero da carreira, fendo mayor quilate, do que cahir no primei- ro, & afli fe devem hir entendendo de todos os mais.
Logo cahir com o cavalb', que he ficar rendido, ainda que
na feja tanto culpa do cavalleiro como o primeiro feria.
Depois cahir a lana que he entregar as armas na peleja.
Correr por fora dos poles,quc he dcfviar,& fugir do campo,
& termo que eft aflinalado pra o combate.
Encordoar, que cm quanto lana, he como hir por fora
dos

14,6
Inftntcqo
dos poftcs , porque o deftrito aflnalado pra o defafio, he dacorda pra baixo,&: entre h,6c outro pofte; que ferve de balifas,com que indo a lanador fimavay j por fora do termo affinalado, Sc he perdida.
Cahir a efpada fupofto que no he arma, com que alli fe pelejarem fe leva empunhada, que por ifo he menos deFeito, do
q fugir do choque por fora do dcftrito com o corpo, ou com a
lana, cncordoaridojhe com tiido arma de referva, que cahindo,
no f defarma,mas defauthorifa.
Cahir o eftribo defarma , moftra fraquefa, Sc indicio de mao
cavalleiro.
;_"<
Cahir o chapeo defarma, Sc defauthorifa , Sc porque no he
deffeito que impida o oflnder,ainda que o feja pera o reparo,
he menos defFeito, que os acima referidos.
Cahir a cfpora defarma,& vem a fer falta na compofio do
cavallciro,8c mais pera ajudar o cavallo.
Quebrar cilba peitoral, u 'rabicho que defarma o cavai!
lo.
<T,\- ! ' :->b
Cahir ferradura nacarreiralaocavallo... . ' .
Voltar s aveflas cavallo pera correr.
No correr bem pello fio,&: meyo da carreira.
Dr o cavallo alguns couces na carreira.
Chegar o cavalleiro ao fim'da carreira* com os ps mais metidos nos eftribos , do que os tinha quando.lhe deu principio.
Fazer algum movimento leuc com a ponta da lana pera.
bufear a fortillia ao pafar pr cila.
Parar, o cavallo com a anca atraveflada, & no direi!
to.
' 'bt ''
"
vil
3 .Correr pouco.o-cavallo por falta de o no picar.
Cahir fita, ou prenda leve. >
Dar a lana ao Padrinho, fem aco de a beijar.
Conforme a cftas regras fe podem julgar as mais vcntagenSj
& dcFeitos que aqui na comprehendemos. Advertindo tambm q quando as ianas dos dous competidores for iguais nas
feridas

da Cavaliaria de Brida.
^y
feridas da forrilha, devem os juizes recorrer aver qual as tirou
mais^ajuftadas c as leys da cavallaria: & avendo igualdade, paffara ver qual mais ayrofas,& galhardas, & avendo a mcfma
igualdade, ao que vay mais b poro de corpo, c pernas, &c corre mais ajuftado,Sc avendo fido iguais nifto ao que levar melhor gala, c mais concerto, &z na avendo ainda ventagens, ao
que levar mais fermob, mais bem ajaezado, &
ajuftado cavai
lo, & avendo em tudo igualdade, fem aver aminimavcmtagcm
a que pofla recorrerfe, enta aqui fomente fe mandar correr
terceira lana, & quando nella no aja tambm difrerema (q tu
do pode fucccdcrj) fe partir o prefb pcllo meyo, ficando o
mantedor no terreiro que f cfta ventagem fe lhe concede,
porque fe outra fe lhe dcTe, na averia quem levando a minima
contra fino ganhar, ou perder opinio, & preflb lhe acitafe o
defafio. E ali na acho rezo a muytos que mando favorecer
aos mantenedores , Sc concederlhe ventagens , fendo pcllo contrario obfervdo nos defaios verdadeiros, quando erao tolera.dos, em os quais fe permitia a eleio do campo , & armas ao
ventureiro dcfafiado,&outras ventagens mais, com que Andr Alciato de duello cap. 29. Faufto cap. 30. Ioo Baptifta
Mainoldo de leys allegando a Paris de Puteo de duello, & outros aconfelharo que o ventureiro deafiado levafe to*das as
ventagens q pode/Te, ainda que fole com armas trayclras5&falcificadas, oque na deve aprovarfe , antes eftranharfemuyto,
porque os homens honndos j & mais fendo cavallciros, ainda
fa mais obrigados a toda a'limpefa,.& verdade , fiando f as
fus ventagens das fus cavai larias. Eafli a melhor opinio, 6c
.demais rezo he, que nem ao mantenedor defafiad, nemao
ventureiro defafiante fe conceda ventagem algia. E finalmente
attendera os juizes nuyto (como ja difimos) no ajuftamentodocavaileirona quietao, fcgurana,8c ferenidadeda^lanas , pra conferirem as ventagens, Sc poderem julgar cm convencia, credito, & aplaufo., .
, oviv ovnjir, > b:u
/
JC!L-.:

_ . \
', v
.

-, :i: *
.. : .1

' o
--1

CAPI-

j,8

Ifijlrucao

CAPITULO LXXXXIV.
Como fe deve tourear Brida, & oseftilos que fedevem
objrvar conforme a melhor.
opinio.
E a arte, & dcftrefa de tourear hum dos mais galhardos exerccios que fe obra na cavallaria,& por
efa reza a cftima,& fe glorea,6c preza de a exercitar todos os grandes Senhores, que apodem aprender, & fe acha com natural inclinao, E como citeacloheordinariamente to publico,onde ocavalleiro
leva o julgar todas fus acoens a tantos, & ta diverfos juizes,
quantos fao os que efta vendo,devem com rezo fazer primeyro todos os enfayos que lhe parecerem necefarios , pcra com
toda a perfeifl obrar depois, & fem hir fiado nellcs, & nas fufficienrcs operaoens de animo, na deve expor a fua honra, q'
el pnmeyro , & logo alua vida, ahu afto ta notrio fazdoo
fomente quando pcra todas as. acoens deite exerccio fe achar
capacitado. Pcra oque farcy algas advertncias, fcmenbargo
das muytas , com - que todos os Autores da Gineta fc tem to lar-,
gamente dilatado
He efte exerccio de tourear mais frequentado Gineta do
que Brida, fem fer por outra reza mais que a dei levar ocavalleiro as pernas mais levantadas , & com menos rifeo dos cornos do touro, que moftro mais temor, porm na mais valor,
nem bizarria. Com que outras mayores commudidades da
Brida facihtao,6r remedea efte inconveniente como fica dito
nocap.2.
Aprimeyraj&maisncceflariacoufa, pcra, efte ado, he o fazer elleiao de bom cavallo, que deve fer alto, & no muy bojudo muyto vivo, & hgcyro, porm na ponedor, nem inclinado a fazer curvetas, muyto fogeito, & obediente ao mnimo manejo da rdea de ma chca,& na boquimollc, muy bemadeftrado

da Cavallaria de. Brida.


149
trado no entender a perna, & fazer os redobres, quebrandofe
com prefteza a ha, Sz outra parte, B: o devem ter na cftreba ria
entre duas vacas mancas, que como com cllc na manjadoura
muytos dias, & fobre tudo que feja cavallo caftio, & de boa
condio , que pra os pblicos fempre fa mais feguros 5 &
leais.
Os garrochoens devem fer de fete palmos, & ffe permitem
de oito pera a poftura da anca revolta, de pinho feco, Sc com alguns furos, fc forem muyto fortes, os ferros compridos, bem tirados, & no muyto largos, Sc fem farpas, [que poa pegar, as
haftes das garrochas fe requerem de mayor comprimento, & mais
delgadas com muytos furos, cheas de varias fitas , os ferros
quanto mais pequenos, mais deprefla entro a embeber as farpas.
Como devem feras entradas na praa todos o fabem ,.fazendoas cada qual com mais, ou menos lacayos,& oftentao , de
galas, conforme feu golo ,& poflibilidade. Huns fazem as entradas anres de fahir o touro fazendo as corteias devidas conforme s peflbas, que eftivcrcm prczcntcs,&: avendo pefbas
Reais, fc devem hirbufear primcyro , puxando o cavallo atrs
trs vezes, como todos fabem, fem antes diTo tirar ochapcoa
peflbaalgua,Sc logo depois a toda a praa cm redondo, fazendo
a volta fobre a mo direita. Outros fazem as entradas depois d o
touro andar fora, q no tem efta menos galantaria , entrando naquclle tempo,cm que todos fe afafto, & recolhem pera os palanques, & lugares feguros.
Deve entrar o cavalleiro ayrofo, alegre, & defenvolto, como fc alli na ouvem touro, nem coufa de; fobrcfalto, tratando com todo focego de continuar as fus cortefias , fazer*,
doas com o chapeo abaixo t fobre a coxa com o va da copa pera fora que he mais rafgada,&ayrofaacortcfia [fuporo
que feuzem na poftura da Gineta, pondo o chapeo no peito "j
& fempre com todo o cuydado, ainda que o no manifcte nos
movimentos do touro , levando o lacayo do garrocha com
ellc fempre preftes. junto da anca do cavallo >ao lado direito,
pera

150
\\'>." Inftracqao
pjraquc'feo touracometer,o ache prompto pera lhe fazer
a forre, Sc. tambm fera obrigado a.acodir,a qualquer dos laca.yos, ou peflba a que o touro tomar nos cornos, ainda que v no
ato das cortefias, Sc depois as tornar a continuar , indo logo
que as acabar, a demandar o touro adonde eliver, tendo grande
advertncia de o na cometer nunca por parre donde lhe i.quem paredes,ou palanques ma efquerda do touro , nem
por detrs , porque lhe impidira o poder fahir do encori?
tio.
Com Iua de rres pofturas fe cuftuma bufear os touros com
o garrocha. A primeira, Sc mais galharda hc a de rofto a rolo,
que cm todo o gnero de acometimentos, hc fempre a mais foberana, &r limpa, levando ocavallo de paTo muy apercebido., a
ponta do garrocha mais levantada, porque he melhor pera o
ferir, & acertar o golpe o decela alga coufa, do que o levantala
& afii como o touro vier envelindo ladear ocavallo alga coiifa parre efquerda, que pera.iflb fa melhores as ajudas das-pernas livres, pera fahir melhor, do encontro, Sc executar, a forte,
pondolhe fempre a pontaria entre os cornos, porem mais pera
a parte direita delles , por fe na arrifear a paflar o garrocha
por fima em claro, Sc na fe deve dar com llc chuada, fena a
pontallo fomente comfirmefi do brao , que o touro fe crava
por i mcfmo , carregandoo depois de ellcfehir entrando. Q
ferro do garrocha fena deve por atravedo,fena de fio,
que pera cita potura he mais feguro, porque ainda que fe erre,
a nuca, fempre a ferida fe executa, porque na fendo nella, fempre he no pefco, ou nacntrdadasp'az.,por donde do garrocha fe embebe grande' parte, cahindo ordinariamente o touro
morto. E logo que execute a ferida, arrimando a perna direita
muytoao cavallo,ofarqueb'rarobre o touro, ahindo logo a
diante , Sc lanado pera o ar. a-parte que do garrocha:lhe ficou , na o fegu indo o touro ,<porquefe.;o.fcguir. Jhe.hir -dando
com ellc no focinho., at que defembraandofe delle- tome.outro garrocha, Sc cm caio que na execute o -golpe fempre lahir pella anca do touro fobre a m^ direita, 6c avendo feito boa
forte

da Cavallnrid de Brida.
151
forte-} ou morto "o* touro ,'fe naialvoroe.- com dcmonftraoens
de vangloria, que hecoufa aborrecida, mas ficando feguro,&
fenhor de fi , como dantes, Sc ter advirtido aos lacayos, que cahindo o touro, lhe cortem logo os jarretes pellos'inconvcnicntes que de na o fazerem alguas vezes fe feguem tornandoTe a
levantar, i:
ii
.'''... t ...
Ncra mefma poftura , que difemos, fc bufea lambem o touro , partindo a elle a meya rdea, Sc ao mefmo tempo, cm que
elle parte,levando o cavallo jufto,& muy bem acompanhado
da perna direita, pera o carregar aparte cfquerda, livrandolhe
o corpo do fio do encontro, & pafldo elle qucbrallo fobre a
ma direita,ou execute, ou na aferida, porque pera o touro
revolver fobre o cavallciro,'o faz menos naturalmente , Sc com
mayor dilao fobre a ma direita, do que fobre a cfquerda. E
ali fe tornar a.preparar, Sc o prover da garrocha, como temos
dito.
.
i
:
A fegunda poftura de bufear o touro, 6c mais uzada he ao cf>
tribo , pera o que fe deve hir bufeando a palb ordinrio; porem
fempre o cavallo apercebido. E tanto que o touro partir [que
logo moftra quando o quer fazer, como bater as orelhas pera diante,que he final infalvel ]fe inclinar o cavallo de forte , que o
touro o venha invcftindo pello atreito do eftnbo, & chegando
a medida do garrocha, ha de fer o mefmo o porfelhe entre es
cornos , Sc o arrimar a perna direita ao cavallo atrs, fazendoodefviar a anca, Sc quebrar fobre. o touro, fahindo fobre
ajma direita, Sc feguindo em tudo o mais o que j temos dito.
.
, .
. 1 Tambbcmfe bufea touro pera efta mefma poftura voltando
em galopes ao redor dellc fobre a mo direita, apertando as voltas at elje' arremeter , ou largar o pofto, indo fempre com o
garrocha preparado , Sc tanto .que o touro acomete j fe lhe
faz a forte com muyta fegitrana, porque indo o cavallo nos galopes fica mais fcil em livrar logo o corpo do encontro.
A terceira poftura he,a que chamo de anca revolta, efta he
a mais fegura, & menos uzada, Sc na to ayrefa como as outras,
&fe

152
' Injlrttcqao
c fc executa com o garrocho mais comprido hum palmo que
os outros, cfperandofe o touro com aancaperaclle,&: ocavalleiro com o corpo voltado fobre o lado direito, tendo o cavallo
muy apercebido, pra que tanto que o touro chegue medida
a ferida fe execute, & encontinente fc faya logo a diante, porque ao defarmar o touro, o no apanhe. Lafli efta fahida como
-todas as mais, no deve o cavalleiro fazer muy largas, por no
parecer que foge} mais que somente a que baile pera livrar do
encontro revolvendo antes o cavallo do que correndo a diante",
porque o touro fegue menos a volta, que a carreira.
Tambm fc tourca, &c fazem fortes rauyto engraadas com a
garrocha-, levando varias fitas junto da farpa, &c como cilas fa
mais compridas que os garrochoens, Sc fc pega nellas unhas acima,tcm menos rifeo as forres, que com ellas fc executa, & fe
podem fazer em todas.as trs poiluras, fendo a principal a de rlio a rolo, & rambem a do ctribo,'que a da anca revolta, he menos prpria nela polura.
Com a garrocha fc fazem as feridas nas mefmas partes, que
com o garrocho,& tambm no focinho onde pega muyto melhor, c nas orelhas, olhos, tcla, & tudo o que ha do peito pra
diante, ende parece muy bem depois da forte-as aftilhas pregadas , & as fitas trcmolando.
E fe advirta que de qualquer maneira defiras que c faco as
fortes, fcha de executar fempre, quando o touro cometer, porque irlhe meter o garrocho onde ellc cliver acantoado, ou rendido , nem quando ellc pafa pra outra parte, ou vay rugindo,'
no hc coufa praticvel, nem tambm conveniente andar com
niuytos cxceflbs, bufeando o touro quando hc pouco animofo,
& anda fugindo, ou bufeando as tranqueiras por onde fc faya, o
mais que fc pode fazer quando ellc anda pclla praa, hc irlhe occupar o poio onde mais culuma elar parado efeavando, porque
alli o vira melhor a cometer. :
* Em todas as fortes andar o cavalleiro fempre muyto defafogado, & fenhor de fi, com grande cuidado na compollura do
corpo, & pernas,mas no molrando fer .affc&ao na advertncia,

da Cavallaria de Brida
15 3
tcncia,fcno como defcuido natural, empunhando o garrocho
com ar, 6c manejando a garrocha com galhardia.
As cayfas que obriga ao toureador, a puxar pella cfpada
[que deve fer larga ,6c com bom fio, )6c avenar comei la ao
touro ,fi todas aquellas,em que o touro o ofnder, deixandoo f como diflemos) afrontado, como fa : ferirlhe o cavallo,
fazerlhe perder o eftnbo com encontro, quebrarlhe o peitoral,
ou ha das tres cillws [porque fendo todas fe ha de apear, c.
envcftilop] cahirlhe o chapco, tomarlhe algum lacayo nos
cornos, ou toureiro,queande com ellc acompanhandoo, porque
fendo outras diverfas peflbas, i lhe acodir com o garrocho,&
afi] algas mais fcmelhantcs,em que fe veja recebe o feavalleirp ag,
gravo. E logo q tirar pella cfpada, que fera c toda a dcfenvoltura, & porfima do brao da rdea, inveftir ao touro por toda, Sc
qualquer partc,q o colher mais deprefia, dandolhe de cutiladas,
& procurando imprc que cilasfcjo antes do mcyo do touro
pera diante , q pera traz , & quanto mais fe chegar,& arrimar a el,
lc,fa mais fcguras,c melhores, chegandofe fempre com o lado
direito, 8c depois de aver dado algas cutiladas boas, 8c que bem
fe manifcftcm o deixe acabar de jarretar aos lacayos, porque anr
dando o touro j rendido na parea: em mouro morto gra lanada , & em todas as occafioens que puxar pella cfpada, ha de fazer que primeiro o touro morra, do q a embainhe.
Os cafos, que obriga ao cavallciro a bufear o touro empe,
Scinvcftillo s cutilladas, fa todos aquelles,que por qualquer
modolheimpidaobufcallo de cavallo, como fa matarlhe o
cavallo, ou fcrillo tanto q o cncapacite,ou fique c tanto medo, q
totalmente fuja ao touro,o quebrarlhe as cilhas todas, o cahirlhe
o cavallo, & quebrarlhe as rdeas ambas, ou huma (b , cahirlhe a
cfpada, Sc aflt tudo o mais,em q o cavalleiro fique defarmado, 5c
encapaz ele poder cnvcftir o touro de cavallo ,-& outros cafosa
cftes femelhantes,q como fa alguns contingentes, Sc fe na podo
prevenir fc regularo pcllos q temos relatado, 6c tamb ler obrigado a pr logo os-ps em terra, fc vir q alguns amigos fe antiapa a decer dos rpalanques a feu rcfpcito, ainda que feja cm occa
aver
^
L
"

54l v
Injirucao
occafia pra iflb.
Tanto que o cavallciro fe pozer com os ps cm terra fem cm
barao nem dilao alga, hir logo com a cfpada na mo rolo
a roto direito ao touro, advirtindo de que cm o touro o acometendo o cfpcrc na de ilharga mas com o peito a cllc, na qual
potura ha de eftar at chegar muy perto, porque de fe defviarem alguns muy cedo, nace o hirem os touros feguindo, r executando , com que s no tempo do abaixar o touio a cabea , Sc
fazere pcra o levar, he q ha de dcfviar enta o p direito com o
corpo Cobre o cfquardo, deixando cahir no mcfmo ^movimento
acpadaobreopefcoodorourojoutambem no focinho, ainda que o golpe do pcfcoo hc o melhor, com que fazendofe com
acord,& ligcirefi,hir o touro 'dehrmando a diante, deixandoo
livre, &:fc logo tornar a fazere, cfpcrallo oiirra xz damcfma'
forre, Sc todas as mais que forem necelarias. Eftc medo de dcfviar pra aparte direita do touro, hc muy to melhor q pra a cfquerda, porque os touros fempre nbaixa, &c r.rrima o corno
cfquerdo, Jk na o direito, como a larga experincia tem moftrado,S: o golpe tambm he mais fcguro,& melhor de talho , que
de revs, com tudo pcllas dificrenas de cafos, & fucccflbs, que
pode aver, bom hefaber livrar o corpo com preftefa fobre hiia,
& outra parte.
CAPITULO LXXXXV.
Ccmo fe deve aver o cavalleiro nos cafos: que lhefvcceerem de npente , pra que em todos fe viqftre
experto, advtrtido, & com bom
acordo.,
AM tantas, & ta innumcravcis as variedades de fucceflos, que nos repentes podem acontecer aos homens,
andando a cavallo, que feria impolivel comprehcndellas, c reduzilas a numero,.pcra excogitar os remdios
de evitallas , com que daremos fomente alguns pra

a Cavallaria e Brida.
i $
ra aquelles cafos , que mais ordinariamenre culmao fueco1
der.
Quando hum cavalleiro correndo a carreira com lana , ou
andando na efearamua com aremea, 6c lhe fueceder cahirlhe
em qualquer ato, que feja, ter grande advertncia em puxar lo-
go pella efpada , Sc continualo ate o fim com cila na ma.
No cafo, cm que ocavallo correndo lhe rebentarem as rilhas , ainda que o finta, ou que de fora lho digo, na fc altere,
nem pare , fena no fim da carreira, levando o corpo muyto direito, &
as pernas muyto ajiiladas, metendo a ma ao parar
mais larga, Sc da mefma forte o far quebrando o peitoral, ou rabicho.
No cafo, que ao cava lio quebra ha das rdeas correndo, ou
voltando, lhe lanara a outra logo por cima da cabea, pra a
parte da que quebrou, c puxando dal li por cila , pariri o cavailo logo.
No cafo, em que correndo, ou voltando, quebrarem as rdeas mbaV, fc debruaro cavalleiro fobre o peleoco do cavailo ,& lhe pegar nas cabeadas ,'& por cilas o bocado, torcemdoo pera hfia parte, & fendo o pcfcoo comprido que lhe na
polia chegar ao freo, Jhc por o chapeo diante dos olhos, ou h
leno, com que parar logo.
No cafo, que ocavallo lhe fuja correndo, com tomar o freo
nos dentes afVerrados nclle, lanar logo a mo ao alto da cabeada, largandolhe primeiro a redea toda, Sc a levantar pera
ima, com que dcfafFerrar o freo, o logo de repente, c com violncia lhe puxara pellas rdeas, c parar.No cafo , que o cavallo ponha as cambas nos peitos,
&" com ellas allim fuja, lhe lanar as rdeas por ima da
cabea , que fiquem pera huma parte ambas , Sc puxando
por cilas juntas o far parar logo, voltando pera aquclla parte.
No cafo , que o cavallo fuja deefquentado, ardidojou defefperado,fendo cm terra limpa lhe largar toda a redea picandoo muyto, porque atabafado alli com a violncia, $: falta de
rcfpiraaj chamandoo depois com a redea ; 5c fazendolhc o
L2
cor-

i^6
Injiruao
corpo j parar, & quando o na laa, lhe deitara tambem as re-;
deas ambas a ha parte [ como a fima difiemos , ] & com cilas affim voltandolhe a cabea, parar, na fendo em terra limpa, fe
p.dc valer do chapco nos olhos, capa , ou leno , c quando faltem cilas coufis s tire deprclfa a caTaqua, c lha deite fobre os olhos j porque na vendo, parar logo.
No cafo que o cavallo tropece ,efcanamuando, ou correndo, deve ocavallciro ter advertncia de na puxar pella rede*
pra 11, cm ponto baixo, fena levantarlha pra. fima, junto s
orelhas, porque com ifto na hir ao cha. tam facilmente ,
nem ter o cavallciro o rifeo de voltar o cavallo fobre clle.
No cafo que o cavallo cahir correndo, ou voltando , ter o
cavallciro advertncia em abrir as pernas, logo que elle forca-*
hindo, pra que fique em p, ou ao menos lhe na fique debaixo
alga perna , porem ficando de p no direito da fella, fe pede tornar a levantar.com o mcfmo cavallo facilmente.
No cafo que o cavallo fe empine, & levante tanto que fe veja
vay virando pera trs, tirar d eftribo o p direito, &: livrando
o corpo fobre o cfquerdo , como quando fe apca , fe por
com l.geirefadcpcm terra, pera que na fique debaixo do cavallo.
No cafo que o cavallo paflando por alga agoa, efeave nella,
ou mence com a colla, ou d com o focinho na agoa pera huma,&
outra parte [ q a tudo finais de quererfe deitar nella] tenha
ao mcfmo tempo vigilncia de o hir fofriando alto, Sc picando
com preftefi ate palar fora da agoa.
No cafo que o cavallo paliando por alga ponte, fem emparo , cu por algum caminho que tenha rio , ou defpcnhadciro
de algum Iado,& tomando medo comear a recuar com as ancas pera a parte do perigo, o na picar, porque picandoo rr
cuarmais,Sc fedcfpcnh.iramais deprefla, com o que aTi como morar o mcdo.fe virar com o rofto pera dondeeft o
perigo,&: dandolhe fofreadaso far hir recuando ate que pafle
alim o lugar do receo , que paado cite , & tornando a
por

da Cavallaria de Brida '


157
por direito -, continuara por diante livremente.
No cafo que depois que o cavalleiro partir a carreira, vir que
alga pefiba, animal, ou outro embarao fe atravefla nella, na <
tratar de querer parar o cavallo, porque lhe ferdifficultofo, >
falvo fe conhecer delle fer muyto fogeito ao freo,& doce da
boca, mas na o fendo, hir arttes torcendo a carreira pera hum
lado , defviandoo do impedimento, ou deitandolhe as rdeas por
cima da cabea, pera ha parte, &rcom ligeirefa o far voltar pe-^
raclla.
No cafo que correndo parelhas cahir o chapeo ao companheiro , pera fazer menos feo defeito, &: moftrar cm tudo parelha, deixar tambm logo de endurria cahir o feu, &" fe qui-zer fazer ao companheiro hum louvor grande,o fer, tirando
o feu prprio na mefma carreira, Sc pondoa na cabea do compa->
nheiro.
CAPITULO LXXXXVI.
Cotfje hao de tratar, & confervar os cavaUos, pera que com
jav.de, & fortalefa poflao aturar os majores traa-
lhos de campanhas 3fcftas 3 &
jornadas.
> ,

E o cavallo hum animal vivente,6c fcnfitivo,fogcita


corrupo j& achaques de que no pode-.caiitelarfcjcorrioosoutros animaes fe acaurela,guiados
pello inftinto natural,que oscnfinaabufcarosmeyosdafuaconfervaajfogindo das calmas pera as
fombra?, dos frios pera os abrigados, 6c aflt nos-mantimentos ,comendo os que lhe ja bons, rejeitando os que lhe podem for
nocivos,& outras prevenoensnaturais, d que no pode uzar
o cavallo que efti prefo, & fogeito ao homem que o governa, &s
no tem liberdade pera poder feguir a fus operaoens naturais. Pello que he neceflario, que fe tenha com cllc todo o cuydado, feo.feu prctimoo merece pera que pofi fervir bem,Sc
L3
con-

I59
Injlniccto
confervarfemuytotempo,porque rratandoe com as cautelas,
&: precauoens que direy, pode hum cavallo aturar muytas cam
panhas, trabalhar em muytas fcftas, & feguir jornadas largas de
duzentas, Sc mais legoas, eftando fempre ta bom como no primeiro dia , que da eftrebaria fahio, S: fc podem fazer afllm nos
cavallos de regalo mais fermofos, &r cftimados.
Quando fc ouver de preparar hum cavallo pra hir a huma
campanha, a hfias feftas , ou jornada larga, he necelario primeiro que o cavallo efteja de longe muy bem penfado de palha,
Sc cevada, & que na cleja nmyro gordo em extremo, falvo fe
apalha,& cevada fomente lhe tiver pofto as carnes, porque effas fa enra muy naturaes.
Ames de entrar ao trabalho, fc deve exercitar hum dia, &
outro na, fis, ou fete vezes, fe hc pra campanha, ou feftas,
correndolhe duas, trs carreiras, pafleandoo, montado duas, ou
trs horas cm cada hum deftes dias. Se for pera Jornada, fazelo
andar o primeiro dia huma legoa, o terceiro duas, o quinto quatro, Scafli hir arefentando, &: fem hir longe, opafca hum moo de cavallo tantas horas como poderia andas de legoas , com q
o cavallo fevay habituando, & endurecendo pera na eftranhar
nem resfriar na jornada.
Logo fc deve mandar ferar alguns dias antes da campanha ,
fcftas, ou jornada , porque as ferraduras lanadas de frefeo, efeai
da, & molcfta, fc logo fc fegue o trabalho violento dos ps, &
n:as.
Hc necefario verlhe o freo, que v em feu lugar , & fc
tem aboca chagada, ou que lhe faz alguma molcftia , curalo
primeiro , & porlhe o freo que na jornada o no molcfte, & fempre pera as jornadas ao menos, fa melhores os leves queospezados.
Convm muyto que aja boas fellas, pera campanhas grandes,
& jornadas largas, das quais fcja osvafos muy iguais, que no
alenrcmnas pontas,nem cm huma parte mais que cm outra,
nem fejam ta levantados de diante , como fazem nas fellas
de fcftas , porque ao cavallciro , & ao cavallo fa ino mmoda s.

da Cavallatia' de Brida.
15 p
modas.
Os fuadouros fejo de pano fino, que na recebe tanto fuor,
nem esfola, como o groflb, na hadefercheosde la, fena de cabos de boy cozidos em agoa, Sc primeiro que fc ferva fe ha de torcer como cordas pra que depois de cozidos desfeitos fiquem crefpos , & fe no amaflem. Iro evita grandemente as matadnras. C pello de veado tambm he bom , pra encher es fuadouros , na fe querem eftofados muyto altos, porque fazem mover a fella pra huma,
& outra parte, Sc esfolar o couro. Se huma fella aflencar igualmente , fem fazer mais fora em huma parte, que cm outra,
nunca pode ferir o cavai lo x porm todas parece que aflento bem.aos que o na entendem , Sc poucas a as que na
faa muyta mais fora em huma parte , que nas outras.
Pcra examinar ifto ha de porfe a fella , Sc hum moo pequeno em cima , entam hir metendo a mam por baixo dos
fuadouros, Sc logo fe v onde o vazo , ou fuadouro aperta o
cavallo , pra fe remedear, porqne nefta cautclla vav mtiv-

to.

Se o cavallo ouver de Jevar mala na garupa , he neceflano que leve por baixo hum xcrel, com feus fuadourinhos pequenos , cheos muy bem dos mefmos rabos de, boy, porque na
cquente, & esfole aquelle lugar dos rins, que moleira mu Jvto o
cavallo.

He boa cautela levar pra as jornadas huma, ou duas ferraduras, das qudiTemos no capir. 18. porque tanto que hum
cavallo fe desferra, fe lhe pem logo, & vay at onde aja ferrador com o cafeo inteiro, & fem ifib chega muy tas vezes incapaz de fe lhe pregarem cravos,& mal pregados , torna logo
a cahir a ferradura huma, Sc outra vez, at que incapacita o
cavallo, & embaraa huma jornada, ou o fervio de huma campanha.
Qiiando fe vay cm huma jornada perto de eftalagem huma legoa , meya , ou hum quarto , he bom fe fe acha agoa ,
meter o cavallo cora os ps , & mos nella, que os lave,

i6o
Inflriicq/
& lhe repercuta os humores, & darlhede beber, porque aquclle pouco, que depois caminha faz diflpar a frialdade, & vivefa
a. agoa; Sc fe a na ouver fena na eftalagcm , fera bom nalha
dar de poo,ou fifterna ,fena amais temporada quefe achar,
a melhor he a de rio, depois de fonte , antes que de poo ; Sc ddofelhe em algum vafo fera bom que os criados metaasms
nella,&a mexa hum pouco , pra que perca algaparte daquel la vivefa, Sele ouver farelos, ou farinha fer bons nella,
porque cngroTa, &: impedem a fua penetrao nos poros que
vo abertos do caminho, Sc- na he bom darlhe logo de beber
chegando fuado, fena dalli a hum pouco.
bc o cavallo chegar muyto molhado, fe lhe correr o fnor
com o fio de hua faca por todo o corpo, particularmente, pernas
& braos,femprepra donde corre o pello,& depois queeliveroluor feco, fe podem,lavar as pernas,&: braos com agoa
fria. '

Na fe devem esfregar as pernas, & mas quando o cavallo


chega fuado de qualquer trabalho que feja,Como as mais das
pefloas erradamente o fazem, de que procedem resfriamentos
pellaignorantia de tal cautella, porque vindoofuor,& humores derretidos, esfregando as mas, Scps , que fio as partes
baixas onde elles caem com facilidade, he fertoqueas esfregacoens de rolos de palha, que lhes fazem, chamem, Sc atraha
alli mais,&: mais humores, que depois fe congela arrefecendo
o cavallo, de que fica mancos, Sc perdidos.
Se ouver lugar de fe paflear o cavallo, vindo muyto fado,
hcboacautelhi at arrefecer , com que feja parte abrigada que
fendo frio,Sc vento he melhor rccolhclo,eorrerlheo fuor [como dife ] com a faca brandamente ,tirarlhe o rabicho, & peitoral ,alargalheaseilhas,mererlhe por baixo dos fuadouros has
"manadas de palha limpa, que tenha os fuadouros apartados do
couro,
Deixarfcha eftar como freo hum quarto de hora fem comer,
porqusali dezejando rirallo faz efeuma , que lhe alimpa a garganta, & lhe humedece a lingoa, Sc boca, Sc com efta dilao
.breve

da Cavallaria de Brida.
16 r.
breve vem a comer depois melhor, Sc mais em hum quarto de
hora,doquc Tem ella avia de comerem duas horas inteiras, fc
etiver enfatiado, lavcmlhe as ventas, & boca com vinagre , por
que o alivia muyto , ou com vinho, na avendo vinagre.
As primeiras jornadas fempre he bom ftzelas menores, Sr
menos aprefladas, Sc depois hiracrecenrando, como no primeiro dia feis Iegoas, no fegundo oito, depois dez., Sc doze, que as
fentir ento menos ocavallo.
Quando noite fc vai dormir a ha ctalagem , antes de chegar, a cila meya legoa, vaife mais de vagar,dando a redeatoda
ao cavallo, peraquevdcfafogado, Sc lhe firva aqucllc pouco
de paTeo, com que chegue feco do fuor,Scfe o levar hum criado, ou pcToa que poflahir a p hum quarto de hora, o leve ento de rdea etc pouco at chegar ctalagem, Sc fe recolher
nella efeufando outro pafleo.
Todo o ca valeiro curiofo, 8c o que defeja fegtiir o feu in tento, & que o cavalo lhe na falte na jornada, o vay ver logo, Sc
lhcmanda lanar por baixo dos ps palhafrefea, porque cita indutria os faz ourinar logo , Sc fica aliviados.
Na fc lhe ha de dar logo ao cavalo a cevada em chegando
primeyro he melhor lanarlhe palha , depois de etar com o
freo C como diTemos ) Sc fe ou ver farelos trigos, he bom refrefco, molhados, pra hum cavalo que vem efquentado, erjta depois a cevada , 8c palha neceflaria.
Vejafe a manjadoura fe et limpa, ou fe tem buracos, porque os cutuma fazer os mefmos cftalajadeiros, pra cahrr a cevada, pera os feu-s porcos, Sc galinhas , 8c fe o cavai lo comer
dons bocados , 8c enfatiar logo , he melhor tirarlhe a cevada de diante, porque mais o enfatia, Sc depois tornar a darlha.
Ha de fazerfe a cama ao cavallo com fua palha frefea , Si
premdcrfede forte, que nem fique ta comprido,que fe encabrefle na corda, ou cadea, nem ta curto, que fe na pola deitar.
Depois que ocavallo et j defeanado na ctrebaria , o fuor
cn-

162
' Inftrtico
enxuto, & os humores quietos, enta ao deitar na cama, fe
manda esfregar o fuor que eft feco, pra que na entupa os
poros, & fe ouver almofaa he muyto bom almofaar o cavallo, '
depois do fuor feco, ainda que feja noite , efpao de meya
hora, porque fe abrem os pros,Sc fe facilita a fahida dos fumos,Sc
excrementos que chamo do terceiro cozimento, o que a cafpa,
Sc fuor coalhado impede, Sc entupe com grande dano da faude
do cavallo.
Logo lhe devem correr todo o lombo, Sc lugar da fclla pra
ver fcacha algum pplma, ou matadura, fe acharem polmam
tomaro duas, ou tres claras de ovo, ou mais, conforme a gran.defa dcllc, 5c hum pedao de pedra hume pizada, & muyto mexida com as claras, que fique omodo de nata, Sc aplicada fobre o
tumor c cito pas por cima, que ajudem a fuftcntar, verque
pclla manha no tem nada.
Logo devem ver a fella, & tirarlhe naquelle lugar algum eftofo, metendoo pra outras partes, Sc por a fecar os fuadouros
ao ar, ou ao fogo, porque na eftcja pella manha molhados, va
rejandoos muyto bem.
Se achar matadura a lavar com vinho merno, desfazendo
nelle hunf torra de acar, &c o lugar dofuadouro,qucfez a
matadura cortefe fora com huma thcoura mayor pano do que he
a matadura, Sc tornefe a irzir ncle mefmo lugar hum couro bran-.
code crdava, ou carneira , com a parte mais branda pra a*
matadura , cftc couro fc engraxa primeiro , embebendo nclle
muyta manteiga, que pera ilb he a melhor graxa, mas cm faltaferve qualquer outra, ou toucinho, ou faba,Sc todas as vezes
.que fe tirara fclla, fe ha de alimpar o couro,Sctornallo a engraxar de novo , Sc por boixo dcllc que ande. a la muyto leve."
] fiz jornadas cm que o cavallo fahio de cafa" com matadura, Sc,'
depois de muytos dias de caminho com cila cautella chegou o
cavallo faao fim da jornada, Sc aili chega muytas vezes mais
gordos, Sc alentados do que partiro, fc ha todo o cuydado com
elles, Sc cautelas necefiarias.
<
Vejaeafellafeabrioosvazos,oufc fe move antes que fetor
nem

da Cavaliaria de Brida.
163
nemaporno cavallo, pra que fe concerte primeiro.
Verfeha fe o rabicho ferio o cavallo debaixo da colla , Sc
enram alargarlho mais, Sc engraxallo ali muyto bem , Sc lavar a fenda com azeite, Sc vinho partes iguais, batido bem huma
coufa com outra, Sc porlhe carvo pizado, & logo pella manha
ctara bom.
Ver o peitoral, fe no lugar dos coldres, ou rabicho em fima
dos rins tem o pello rapado, ou fe esfola o couro, ou faz tumor,&
esfregar aquellas partes ofFendidas com faba, & forrar por baixo das five las, ou couro duro, que oftende a parte cm hum pedao de couro brando muyto enfaboado, Sc cm falta hum pano
velho, ou baeta, at farar.
Verolugardabarbellafeeft com chaga, lavalla muyto com
goa ardente, Sc cm falta delia com azeire, fal, Sc vinho, Sc cobrir
a cadeinha com couro engraxado com manteiga , ou outra eraaxa.
Vcjafeas mosporjunto dos mach:nhos,fe cfto feridas , fe
o cavallo fc corta pra mandar recolher as ferraduras, que com a
continuao da jornada fe na v decepando.
Apalparo os cafcos, & palmas por dentro, fe efta muy efqucntados,&afperos,porquohebom remdio meter lhes dentro, & ao redor efterco de vacas frefeo,& na falta delle o do
memocavallo.amaTado com vinagre,que iflro lhe adoara os
cafcos, Sc tirar toda a dor.
Algas. vezes -fe deita os cavallo; logo, chegando cftalagem, ou de qualquer jornada, ou trabalho , Sc fe os levanio tor;
na a deitarfe,& fazem cuidar aos que o na entendem que efta doentes , ifto fuecede de elar atormentado dos cafcos.
Logo fe manifefta apalpandoos,fe cfto muyto afpero.s, Sc efquentados , & fe v nos olhos do cavallo , que eftu alegre
etando deitado , Sc comem afli mefmo fem fe levantarem, moftrando todos os finais de faude. Pra ift he bom
unrarlhe todos os cafcos com manteiga frefea , & porlhe o
efterco de vacas [quediflemos] Sc ver fe aflenta alga fcrra^
dura, fe tem o cafeo cheo, porque logo a ferradura onde alenta
cft

164
Inftr aco
cila mais Iifa,&-nedea do que nas mais partes.
- Sc o cavallo for digno de eftimaa , & tendo trabalho
rmiyto alguns dias, 011 feja nas jornadas, ou nas campanhas , ou
feitas, mandar ferver em ha caldeira cterco de boys ou vacas fifco j em vinagre, com qtie fique a modo de papas , Sc o
carregaro muyto bem pellas cfpaldas, ancas, pernas , Sc braos,,
esfregandoos muyto,Sc arripiandoo pello, pera que penetre,
c na avendo pera tudo, ao menos as pernas, Sc braos, Sc eftar aili a noite, Sc fc ouver lugar pera ehr mais hum dia ainda far melhorclcito,'de pois mandalo lavar ao rio, ou com agoa
morna, fendo inverno, ou na avendo rio, Sc experimentaro,
como eira carga ta fcil lhe fortifica, Sc enxuga , os ps , Sc
mas, Sc os faz talifos, Sc enxutos', como fc na ouvera trabalhado.
Quando fe dorme na cftalagem, he neceflario mandar muy
to cedo dar a cevada ao cavallo, mandalo alimpar muyto bem
porque ficando , terra, ou o pello endurecido do fuor feco , por
baixo da fcla, far facilmente mataduras.
Sempre he bom pella manha pr cedo a cella ao cavallo,
porque com cila as cofias come melhor , por fe aproveitar do
tempo, c ver que ha de fahir. A experincia o tem afli moftrado.
> Antes de fahir da cftalagem, 6c lugar donde aja ferrador , ftvcrfls ferraduras fefaltacravos, cu efta gaitadas,pera que
fe lhe acuda,cravejando o cavallo, ou ferrandoo' do q for neccfario, porque com efta cautella hir os cafeos melhor confervados, Sc inteiros.

' Se noite, por defcuydo , no olharo , fe o cavallo tinha alga matadura,Sc 'pella manha ao por da fella acharo alguma
que naajaenta lugar pera as precauoens , quedifiemos, tarefe ao menos com vinho, & felhe rape o pello roda , Sc lhe
ponha'lftim pano velho , Sc brando em duas, ou trs dobras
cm cima, & quanto' mayor for fera melhor, que tome os fuadouros todos, fe for pollivel, Sc por cima deite pano, atar
naftros que voltem por baixo dabarriga, Sc que affegurem muy
bem

da Cavalaria de Brida.
165
bem o pano 3 porque osfuadouros cnta fe movem cm fim a. do
pano, Sr na ofende a matadura. ,
. banindo pella manha da eftalagcm , na dar Jogo c beber
ao cavai lo, fena depois de aver andado ha, ou duas legoas, &
feja antes cm rio do que,em fonte,avendocommodo pra iflq
[ como, temos dito J &,antes cm fonte do q cm agoas de prcli 3 q
na corra , 6c o livrtjm de beberem agoas choas , Sc corruptas,
Sc quando o cavallo vayefquentado o na-deixem beber de hum
f flego, fena lcvantarlhe a rdea que beba de tres, ou quatro
vezes.
Se o cavallo na jornada, ou cm qualquer trabalho perder a
vontade de comer, he ncecfario lavarlhe a- boca , &p ingoa do
p , cem vinagre, Sc fal, & meterlhe duas bolas de manteiga pelr
as orelhas, Sc fe nabaihr,demlhe hum pique no padar da boca noite , &c o efprcma muy bem, Sc fe lanar demafiado fanguc ,dcmlhc farelos molludos,Sc logo parara". Sc o cavallo for
de climao, podeffelhe dar mcya ona de triaga desfeita cm vinho que far grande cfFeiro.
: Quando em tempos de vera fe chega ao jantar a huma efiaIagcm, Sc fe011 verem de paliar alli duas, ou tres horas da calma
hc neceflano tirar fora a fclla, depois de parlada mcya hora, Sc
esf regar, & alimpar os lombos ao cavallo, & por fel la ao foi, Sc
enxugar os fuadouros, k batcla muy bem , por fe na tomar a por
molluda,Sc mandarlhe lavar os braos, Sc pernas com agoa fria ,
fe ou ver comodidade pera ilb.
Quaiido o cavallo chega findo,fe ele tem ovas alifafes ,
ou outras.femelhanfes manqueiras, he bom molhallas en-:
tam com vinagre forre, duas, ou tres vezes quente , porque
as difl!pa,&confome,achinJo os poros abertos , pera as penetrar.
- Se o cavallo fe diverte com * gente, olhando pera huma ,
8c outra parte, lanando a cevad 1 d.i boca , Sc .perdendpa com o
divertimento, he bom deixallo f, Sc s efeuras/fe In mocas que?
o inquietem.
Depois de vir hum cavallo de huma larga campanha, fef
-' tas.

66 _
InftrHcao'
tas i ou jornada comprida , cm que teve muyto trabalho, he ne-'
cefjano cm chegando , fe for.cvallo de prcftirao, & edima-."
a, maiiddo fangrar , femoftrar que vem pizado , ou arrepiado, do pcllo, na vea da taboa duas fangrias, huma em hum
du. j Sc outra dalli a dous, pra o refrefear., Sc aliviar , tiranIdolhe nnly' peucb fangue. Quando fe lhe der a primeira
fangria , fc- tomar o fangue em hum vaio , Sc fe hr mexendo -, pra que fc na coalhe /& o mhrara com outra
tanta agoa- ardente , & com ifto o esfregaro muyto pellos
peitos,mos,& ps,& na gunda fangria fe far o mefmo,
Sc ao outro dia, depois'da ultima fe levara ao rio, fe for vero , pra o lavarem , Sc terem na agoa huma hora , continuandolhe os banhos alguns dias, Sc eforde inverno, farlheha hum banho, com que fe lave , de agoa morna , em que
a ja cozido falva, alecrim, mentraftos, marcella, Sc louro, fe
o cavallo moftrar que anda cfquentado, mihirara tambm ervas
ha pouca de tancagem, Sc alfaces.
Se o cavallo trouxer os_ps,& mos inchados groflbs,
ou arrepiados, mandaro ferver em huma caldeira grande, vinho , & cm falta dcllc agoa , & citando fervendo lhe deitem dentro huma quantidade de cinzas quentes, Sc- vermelhas ['fe forem de vides fa melhores ', ] 6c depois lavaro
com cila decoada , Sc comias mefmas cinzas envoltas muy
bem os ps , Sc mas do cavallo muy tas vezes, aquentandoa
fempre , que logo dclincharo , ou tambm com o elerco
de vacas fervido cm vinagre [como diflemos,] que tudohe
bem , fcil, Sc barato, fazendo tam bom effeito, como da expe-'
-riencia o ver.
*
Sc o cavallo vier debilitado , Sc fe veja que na necefita de fangria 3farlhcho a carga, com que fe ouver de cobrir de outra forte: Fervero em huma caldeira muyta borra de vinho tinto, Sc nella deitaro farinha triga, ou de cevada a que-baile per* a engroflar, que fique de forte, que
pegue bem, &com ifto quente, carregaro o cavallo , reformandolhc a carga trs, ou quatro vezes, huma cada dia , cobrin-

d* Cavallaria de Brida.
K^bnndolhe os peitos, lombo, ancas, mos, & ps: f os c\cos fc haode encher por dentro , & por fora de cfterco de
vacas , cozido cm vinagre , como diflemos , & avendo bom
cuydadonahmpcfa,&comcrdocavalIo, em breves dias tor. nara logo a Teu vigor , ficando de hum trabalho
melhor habituado pera aturar outros mayorcs.

F I N I S,

INDEX DOS CAPTULOS


DO

(,

, .:

TRATADO DE CAVACARIA.*

CAP. i. Que coufafeja cav aliaria , quais forno os primeiros inventores delia: nobrejas , ^exctl leu cias
dejlaarte.
' fo.iCap. 2. Das vcntagcns que a uvallarie de Brida faz k da Gineta,
fol.^.
Cap. 3. Da nobrfa 3& excellencias do cavallo.
'--.O .1fol.<i.i.
Cap. 4. Cljmas}& praticas dos melhores cavalos, quais devem
fer , & as egoaspcra a maam, & a orden: qucfe
ha de ter com cila.
foi. \ 7.
Cap'. 5.. Quais/ejao asfeiqoens 3& partes naturais, que fazem no
cavallofcrmofo.
>
foi. 2 o/
Cap. 6. De todas ns cores dos cavalos, & do que der.otao humc.s, &
outras.
'fo:z-v
Cap.t 7. Dos finais brancos dos cavalos ,- dos que denotao bem]ou
mal.
foi 2Cap. 8. Dos rodopios bons 3 &> mos*, & dos que- chamo'^
r
/
W"

'
fol-:~7Cap. 9. Como fe ha de fazer efeolha dos -potros que andam
nas manadas-, & das cnutellas., com que Je devem comprar os que efiao p. recolhidos ,'& penfad0S

_.
fl.2$.
Cap. 10. De qtu idade fe- devem recolher os potros.hefirebana,
& como fe devemfazer tratveis, & jogeitar ns
prifoens.
.
foL,L
Cap. 11. Como devem fer as efhebarias , - manjedouras de
modos cunojos, cr das preparaqons que ha de nver
ndlas
fot-iz
r
n
<~ap. 12. Comoje devem penfar , alimpar, & tratar os cavalos} o cuidado, ~ advertncias q deve aycr niffo.fol. 3 7.
M
'
Cap-

17 o
Index
Cap. 13. Comofe deve dar o verde aos cavallos, & o que mffe tempo fe deve obfervar.
foh 3 9Cap. 14. Comofe devem 'enfinar os potros antes deferem montados j a algias cavallanas, que nao dependa de
pefo , ou trabalho , & comofe lhe cnfinao as
cortefias , pondo hum joelho , ou ambos em ter.,
ra.
fol.4.2.
Cap. 15. Como fe enfina hum potro a que ponha a barriga em terra , pera que cavalguem nelle , &
qefe nam levante , femim quando ocavalleito
quizer.
, fij-UCap. 16. Como fe deve enfinar hnm potro pra que cahmdo na
'campanha,ou batalha,figa afeufenhor, pra que
tome afubir nelle.
/H5
Cap. 17. Comofe ha de enfinar hum potro a bater com huma mo a
huma porta.
foi.4.6.
Cap. 18. Comofe devemferrar os potros >& as camlias qtiif
fo deve aver.
fil- WCap. 19. Ve que idade , & com que cautelas fe deve comear
apor ofreo, &fella ao potro, & comofe ha de (vbir
nelle.
Joltf.^
Cap. 20. Das diverfas caufas porque os cavallos nao enfie ao
& como nam he so procedido da boca ,' como
?mtytos erradamente imaginaram , & a ordem que niffo fe deve guardarf pra os enfrear com perfeicam pra o exerccio da Brida,
fii-yCap.'ai. Ve comofe devem enfrear , ' remedear os cavallos y
ove por fcofos, ardentes, efquentados noo enfreai.
"
.M54Cap. 22 Comofe devem enfrear , & remedear os cavallos , que^
por froxos, pezados, - de pouco fcntimento nao
nfrcao.
foL^'
Cap.
25. Como f devem enfrear, & remedear os cavam > qe
1
'por muytc doce?, & brandos da boca , a que chamao

Dos Captulos.
171
[ boqitimoles \ nao enfreao'
foi. 5 5.
Cap. 24. Como Je devem enfrear , & remedear os cavailos , que for terem o pefcoo muyto groffo , junto s queixadas , nao enfreao.

foi. 56.
Cap. 25. Como fe devem enfrear }& remediar os cavallos 3 que
por terem a cabea muytogrande 3 & pezada3
nao'enfreao.
fol.ibi.
Cap. 26. Como fe devem enfrear , & remedear os cavallos
que por terem o pefcoo muyto comprido
por cima , & muyto curto por baixo nao
enfreao.
fol.j 7.
Cap. 2j.Comofe devem enfrear, & remedear os cavallos, que
por terem o pefcoo muyto delgado, & a garganta metendo mwto a cabea tomao a rcfpiraao, & nao enfreao.
foi.5 8,
Cap. 28. Comofe devem enfrear, & remedem' os cavallos que por
terem a barbada muyto carnofa nao [os caft^ando
a barbclla, nao enfreao".
fol.ibi.
Cap. 2 9. Como fe devem enfrear s & remedear os cavallos que
por terem rnuy efcarnaa a barbada, & beios nao
enfreao.
. ) .{fol.ji)
Cap. 30. ComoJe devem enfrear ,& remedear os cavallos, que
por terem a lingoa muyto groffa , nam enfreao.
fol.ibi
Cap. 31. Como fe devem enfrear 3 & remedear os cavallos , que
por terem a Vmgoa muyto comprida a trazem de fora-, ou revolvendoa no bocado ofobem afma3& nao
enfreao. .
. fol.6o
Cap. 32, Como fe devem enfrear , & remedear os cavallos',
que metendo o beio debaixo do ajjento do
freo , & riam recebendo ento fentimento, nam
enfreao.
fo.61.
ap. 33. Como fe devem enfrear, & remedear os cavallos que
por andarem fempre tranflornandoofreo na boca
M2
pra,

i%i

'Index . T
per\huma ,& o ti ira parte , fim tomarem frmefa
MQ cnfycao,
.
fol.62.
Cap. 34. Como fi derem enfrear , & remedear os cavallos que
por meterem huma 3 & outra camba na boca 3 & as

andarem fimpre bujeando. com o beio , nam env


wf t '- * ;/rt. . . '
>
. '
h
fol.62.
Cap. 3 j:yjComoj devem enfrear, & remedear os cavallos, qne por
trazer cmfempre a boca aberta, &fazendo com cila
' thefouranao enfreio.
foi.6$.
Cap. 36. Como fc devem enfrear >& remedear-os cavallos que por
.
.
.
terem a boca muj topequena , a que cham
.\
de coelho'] nao enfreai.
foi,6-.
Cap. 3 j. Cowofe devem enfrear, & remedear os cavallos, que por
andaremfimpre dando cabeadas pra ama > & pra baixo nao enfreao. .
fcl.64..
Cap. 38. Comofi devem enfrear, & remedear os cavallos cjpapa'.
dos, que por trazerem a boca, '& o roflo levantado
pra cima mo enfreao.
foi.6$
Cap. 39. Comofe devem enfre'ar ,& remedear, os cavallos que por
trazerem a cabea torta pra huma.banda nao cn-

~ '

'

#ca/-

f''e'a'-

'-

foi*1).

Cap. 40. Comofe devem enfrear, & remedear os cavallos , que


por trazerem a bocafimprefeca, & afpera nao en
,
ffeao. '
^
fol.66.
Cap. 41. Comofe devem enfrear , &. remedear os cavallos,
que wr terem os .lugares dos affentos da boca , &
' ' da barbada callojos 3 & endurecidos nao cn-

fol.67.

Cap. 4:. De dous remdios particulares pra os dous defeitos cm cerai mais'ordinrios, quefa cavallos muyto duros de
. boca > & Muyto molles delia.
fol.67.
^Cap. 43.. Advertnciasgerais,.& muytoneceJfariasfobYc enfreamento dos cavallos.
foi. 6 9.
Cap. 44. Como devem feras filias de Brida ,fellotes de campo, &
maisarreos.
fol-~iCap.

n
Cap. 45,
n
Cap. 46.

Lap. 47.

n
^os Captulos.
x7j
Comofe deve comeara enfiaro potro a andar depaJo,&
cowoje lhe enfua a andadura.
{kit
n
Comofe devem enfiar os potros.afazer oshdos ,& enten"cr <ipernai& as ajudas.
fQ\ 7
Comofe deve enfiar aos potros os trotes , galopes
voltau
cr redobres.-r
f0l ~7
Cap. 48. Comofe devem enfiar os potros a puxar os braos, piar
em hum sb lugar , & pra diante, & as curvetas,
rj
Cap. 49. Como fi^ deve enfiar aos potros as fufpenonsde
nuos.
foi S1
Cap. 50. Comofe deve enfiar os potros correr a carreira com ptrfeio, r concerto.

falS?

Cap. 51. Como fc deve cnfinar ao c avalio o fazer os lanos, chacas,


' . repclloens,& arremetidas.
fofsl
Cap. 52. Comofe deve enfiar o cavallo que anda voltando fem.
pre com o rojo pra fora , & a anca pra ' denCap. 53. Dos cavallos-rifadores, & rinchoens , & dos icdls
queJe lhe devem aplicar.
ri n,
Cap. 54. Dos cavallos que fe impinao, alevantao fobre os pcs,ol
cabem pra trs , - dos remdios que fe lhe devem
'
aplicar.
- fclSS
Cap. 55. Dos cavallos, que mordem, 6- dos remdios 'que fe lhe
devem aplicar.

Cap: 5 6. Dos cavallos reveloens, que rciuo, e> nto querem ir vera
diante)
foi af
Cap. --57. Dos cayallos, quedai couces, & dos remdios que f lhe
devem aplicar.
'
f0] C)2
Cap. 58. Dos cavallos, quefaiem coirovos ,& dosremediosm/e fc
le devem aplicar..
i *
Lap. 59. Dos cavallos, qnefc diixao cahirde barriga no chutamVo
que monto nelks.
foi gCap. 60. Dos cava/hs, que fe deitado-revolvem na atoa tantoS
pajjao por ella.
* f0i^

M3

cy

Solvo

174.
I,l<*ex
r
i
Cap 61. Dos cavallos, que nao tio pila efpora , nem acodem a
d

'*
J 'VCap. 62. Dos cavallos,
que nao querem tomar a carreira.pl.
ibi. i
Cap 62. Dos cavallos que tropeo muytas vezes ,& das cattfas,
& remdios.
flf
Cap 64. Doscavallos,quefetrocem,&afapoindonajorcada
carreira.
. JoL97jr
a
Cap 6 <. Dos cavallos que partem a trancos defeompops, & correm
afaltos levantados.
. //.98.
Cap 66 Dos cavallos que paraifobre as mos.
folpCap 67. Dos cavallos, que fogem da carreira, 6- yc/2rw A /**^
rawa* ..

C/7p 68. Dw cavallos, #//<? w*o */ voltar fobre huma


O

"

W,0.

//.100.

Dos cavallos, que fcarao refabtados com o muyto


trabalho, depois de alguma campanha >oufef
tas.
. ' MIGIC///>. 70. Dos cavallos quefe inquietai , & nao tem fofnmento no
principio, &fim da carreira.
foi.102
Cap. 71. Dos cavallos, que nam querem confentir que o cavalletro traga na viam lana, ou vara, & o mefmo reeco tem efpora.
foi-1 3
Cap 72. Dos cavallos , que fc nao querem deixar mon1

69

tar.

//.104.

Cap 11- Dos cavallos efpantadios , a que chamo paffarmheir


ros.
'
' .
foLtbi'
Cap 74- Dos cavallos que nao querem fahir pra fora da estrebaria.

/o/. 105.
Cap. 75. Dos cavallos que no confentem andar a def
tr.
'
fl- IQ6' Cap. 76. Dos cavallos qite nao querem entrar magoa pra os lavar.. '
fol-^l
:
Cap. 77- Dos cavallos que rafgao, ou comem as mantas, & as nao
confenten.
fol.ibi'
Cap- 78. Dos cavallos que eftao fempre fenando os dentes na

/'

Cap.
Cap.

Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.

Dos Captulos.
175
manjedoura com birra.
folioS.
79. Coviofe devemfazer as compras, & trocas dos cavallos
de conta.
fel. 109
80. Como devem fer as botas, &efporas,as lanas de Brida de fortilha, & es dejiiftas, canieiros , cerda,
fel ,fortilha, efiafermo, barquinha, canas, & alcatifas,
foi. III.
Si. Como devem os cavalleiros fazer as antradas na praa
com oflentaao , & luzimento.
foi. 114,
82. Comofedeveenfinaracavallaria de Brida a hum meo
novo, que ainda de todo a ignore.
foi, 115
83. Como o povo cavallciro deve paffar a carreira
com concerto , & compoam' conforme a
arte.
foi 119.
84. Como deve o cavalleiro andar na ejeavatmta.
fd. 1:1.
85. Como fe devem correr as parelhas comajufiamcnlo , &
perfeio.
foi. 122.
86. Comofe devemjugar as canas, & alcanfias , affi fingclas,
como dobradas, & de quadrilhas.
fot.i 2 3.
87. Como fe deve fazer a efearamua de dons fios,
' com concerto , conforme a regra militar,
foi. 126.
88. Comofe deve fazer huma efearamua dehum sofo, acomodando em pouca praa todo o mayor numero de
cavallos, que ouver.
foi. 12 9.
89. Comofe devem correr os carneiros, & patos, efpada &
mio, perdizes, oufrangos i lana, efiafermo, &
baqv.inha.
folio,
90. Como ha o cavalleiro correndo , ou voltando
levantar do cho a efpada, chapeo , ou leno.
fol.132.
91. Comofe hao de correr as lanas de Brida , fortilha., cr as regras, que fe devem guardar,
fol.ibi.
Cap.

i yd
Index
Cap. 92. Comofe devem correr asjrjlas reais 3 & a erdem que deve
avermffo.
fol.i^j.
'Cap. 9 3. Daspefoas, quefe devem eleger prajuizes dos preos, co~'
je devemjulgar, com mais alguas advertncias daquelleaclo.
foi. 14.0
Cap. 94 Comoje deve tourear Brida, & os ejlilos que Je devem
obfetvar conforme a melhor:op:mao.
foi. 14.8
Cap. 95. Comoje deve aver o cavallciro nos cafos, que lhefuecede-,
tem de repente, pra que em todos fe moftre experto,
advirtido, &.cem bom acordo.
fol.ij
Cap. 96. Como fe hao de tratar, & confavar os cavallos3pera.
que comfaude, &fortalefa pojjdo aturar os majores trabalhos de campanhas 3 fejlas 3 & jornadas.
fl-ls7-

DECLARARAM
D O

C A V A L L O
ANATOMISADO.
PRA mayor intelligencia das enfermidades ; & lezs , que fe podem
achar em hum cavallo , me pareceo
conveniente , & neceTario motralas com
clareza na eftampa, feguinte, apontando a
lezo com huma ponta da linha, & com a
outra o Capitulo da cura , & feu remdio.
Advirtmdo , que muytas enfermidades deixo de apontar na eftampa por na terem lugar certo; como fa farna , que a pde aver
em todo o corpo, torcilha, agoamento , febre, & outras muytas, que fe poderm ver
em feus Capitulos particulares, que as declara.

A efta pagina fefegue a eftampa do cavalio, que hefeu


lugarafolhas i/\depoisdo ndex de Cavallaria.

.v

\\

SVMMVLA
D A

ALVEITARIA
EM QUE SE ENSINA O MODO
de conhecer os achaques, & lcfocs dos cavai los, como fe ha de fazer as angrias, ajudas , xaropes , purgas , dcfgovcrnar , dar
, fogo actual, &: potencial, depalmar, fazer
.as cargas , &: curar todos os achaques , comeando da boca , & continuando pella cabea todo o corpo ate as ferraduras dos
pcs.
TO^A^TOO^IO TE7EI-RJ %EO
Cavallciro da Ordem de Chrijlo.

EM COIMBRA.
Na Officina de JOAM ANTUNES
Armo 1693.

Fi, II

.,

JNTRODUCQJM,

179
1

INCLINAC,AM, que defde a menor


idade tive cavallaria , em cuja occupaadefpendiamayorparte do tempo,
metrouxeaeommunicar a luz o tratado,'
cjue tenho ofterecido, donde erevi as r-!
grasde eleolher, domar, penfar, & meter a exerccio os cavallos, eguindo a ordem , & documentos
dos cjue trataro efta arte, & na admittindo ( ainda que
porumma,&compendio] coua que pertena a hum
aboluto tratado.
Mas o amor deita arte , & o defejo de defcobrir mais,
me levou [ e no me arrojou por ventura ] a ver os
livros de Alveitaria , & examinar as caus dos achar
qus dos cavallos, meterme depois ao pratico , fazer
anatomias nos corpos daquelles que matou a enfermidade , ou mal entendida , ou na bem remedeada, & a efeufarme , quanto podefe a juridia que
muytos Alvcitares tinha Cobre coua tanto de meu
gofto, ordinariamente., ou com ignorncia,ou com def
prejo exercitada. Vime com as noticias da arte, com os
livros entre as mo.s,& com na poucas* obfervaeoeis
minhas,&rcfolvime ajuntar ao tratado da Cavallaria
-elte tratado.
j Duas coulis me mbvera,a i.-porque, reputo a noticia, da-Alveitaria por muy;officioa, &vtil ao cavalleiro , em d. trimento de ua nobrefa , a i. porque
N1
expe-

i8o

INTRODUCQM

experimentei no$\Alveitares (fallo.com excepam


dos doutos ) muy to dcfconhecimcnto da arte , 8c ^
erros muy cm prejuzo da fazenda, & gofto dos homens
decavallo.
Quanto ao i. como o cavallo feja materia da cavallaria, na lei em que diffiram fuftancialmentc aber penalo, & Tabelo curar, Sc pcllo titulo, que o primeiro pertence ao homem de cavallo, lhe convm o fegundo;
o fazer, & o confervar pertencem ao mefmo : que importa que a arte da cavallaria aperfeioe a hum bruto,
l o na poder confervar vivo, Sc ia depois de pereito?
fazer mal a hum cavallo j hc provrbio em Hefpanha,
que denota cavallciro; fazer bem ao cavallo, fendo aco naturalmente melhor, nafei comopofli fer coua
indigna de hum eludiofo da cavallaria. Ao memofc1
nhor pertence ferir o fervo, & curalo, & ao cavalleiro
fazer mal ao cavallo, & fazerlhe bem. O ufo dos achaques prprios fez Mdicos a muy tos homens -; antes", fegundo efereve Erafmo no 1'. 6. dos apothemas , deia
Tibrio Cefar, que rediculo lhe parecia o homem , que
depois de fefenta annos de idade dava o pnlfo ao Medico , podendo em tanta vida, adquirir feiencia pera curar
feusachaques. Na vem violenta efta fentena ao cavalleiro , que depois de muy tos annos de exerccio manda o feu cavallo aos Alveitarcs; pois fegundo o comum
provrbio ; o ufo das-enfermidades delle o pode fazer
meftre. Finalmente no cap. 3. do tratado afimamo' trei os excefivos cuydados, & defpczas, com que grandes

INTRODUCCJM.
1S1
cs /nhores trataram aos 'cus cavalos, & na julgaro
indigna de fus pcas a arte de os curar, quando tanto
selimava.
Quanto ao 2. reconheo , como muy doutos homens eferevero de Alveitaria, & anda pellas mos tratados claros, & cientficos, mas a mayor parte dos Alveitares dele tempo, como homens incapazes de boa
literatura, erra naaplicaam dos remdios, ignorando
as cauas, tempos, & as outras circuntancias da arte.
Hum Medico [ refere Santo Agoftinho ] deu a hum enfermo remdio, com que convaleceo de achaque. Succedeo que outra vez lhe tornou femelhante accidente :
o enfermo em conlultar ao medico tomou o memo
remdio, & fe lhe aggravou mal: chamouo depois , &
admirado lhe contava, que a meina medicina, que hfia
vez lhe dera faude, outra vez lha avia deteriorado. Reli
pondenlhe o Medico: o remdio era o mcfmo,& o na
aver -brado agora, foy porque eu volo mandey. Ai
fe deve entender,& nocomo alguns malic.iolmcnte
entendem, o que diTc Ovdio no i. Trift. que a Medicina huas vezes d a lande, & outras a tira.
Eriptinterditw, modo dat medicina falutem.
Via alguns Alveitarcs fazer muytas diligencias, &
moftrardefejo efficaz ,deremede3rhum cavallo, bu/1
carem os livros, & canareme todos,mas fem proveito:.porque na ajujava o efpeculativo ao praclico. De mclhante MedicofallouSencca, quando cib cm hf/a
das uas Epilolas: Medicorum concilia devita, qui-panim

*""i

N3"

doci,

\$iIN.TROVUCCiAM
dccii$ psfeduli., o[ficiofifjiw muitos occicUmt: fugi dos
Medicoi que com .DOLICI ciencia-, & com muyto
com fazerem quanto podem , matam'a
.. Outras vezes vi a algws Aceitares , iri.^vorrer hum.pequeno dano, rornallo mayor,
\-, vrcmcdiavel com a aplicao de jndividas meak'i'
iuis , que foy o que die Ovidio no 3. de Ponto
Curando ficri quadam mayora videmus.
y.neya, quaweliiis non tetigijfefitit.
Pudera referir vrios exemplos, que vi, & bailaram
fltsdous que aqui refiro. Hum amigo meu , em cuja
caia me hofpedei fazendo jornada, tinha hum cavailo de muyta elimaam lia , mal tratado de hum
olho havia muytos dias , & me fez queixa de que
curandoo dous Alveitarcs com continuas aiftencias, fe hia o achaque cxafperando mais. Tinha o
cavai lo hum olho cerrado , & inchado todo ao redor , lanando lagrimas continuas, tam clidas ,
que tinha cfcaldada toda aquella parte por donde
corria , & a circunferncia do olho tinha aquele
meimo: calor. Mandou logo vir os- Alveitares pra
me enformarem radicalmente dos termos do achaque ,
& do que haviam obrado , & chegando muy confiados na lia feiencia , me diTram que tinham, curado ,o avallo conforme as- regas dos Athores lanandol.he todos os dias dentrodoolho pedrahume, ps
de ciha, tutia preparada, pimenta, lixo de lagarto, vidro
- pizado

JNTRODUCQAM.
183
pizado , & outros mai$ingredientcs,que eninava Cal-.
vo, Reyna, & Redondo nos cpp. das enfermidades dos
olhos, & avia obrado conforme a arte.
Daqui podem inferir os Alveitares doutos a ignorncia deites homens; pois padecendo eft cavallo hfia defluxa de clera, & fnguc, como os manifetos accidetes,&indicaoensomotrava,& neceilitando decvacuaoens,& contemperana da parte elles o irritava
mais,metendo no olho ps aperos, &.mordicantcs,cujo
effeito era pra termos contrarios.com q eertamte hia
cegando o cavai lo,fe fe lhe na acudira a tcpo.Dcfte exe
pio motra, que a ignorncia de muytos confunde os
achaques , &.prcverte os remdios,lendo o q na entende, & obrando o que na fabem.
Em cafa de Dom Mauoel de Azevedo, Fidalo-o bem
conhecido nefteReyno, eftavahum cavallo meu muyto fermofo, que- me -avia mandado, por azerme mer?
cc ; o Marquez de Tenrio*, avizoume.Dom Mano?
el de Azevedo,.que.dando o cavallo hurnas carreiras-*
ao parar da ultima.recebera hum .grande entimento
dos peitos , ou mos , & ficara logo com .huma no
ar,fema:podcrarentar em terra, &.qiic.af,.etava*aT"
via alguns dias, & o curavo Alveitares de.opinia, que
avia mandado vir de varias partes , os quais o tinha
langrado, & carregado, & aplicaro outras coulas imas
q como na melhorava, fe refolvia adarlhe grades de
fogo nos peitos, entdedo q cftva aberto.No me.pude
eu conter, &ftry aver ocavallo: tomey as enformao-

N4

cns,

18+
IN,TRODUCC,JM
eP-SjOivl os Alveitares', & pra acreditarem a refolua do fogo , quelhequeriadar , tornaro cm minha
prezena a apalpar o cavallo, & tanto que lhe levantava a mo, & bracejav com cila contra o peito, com
as dores fe derrubava todo pra trs. No mefatisfiz
cu deltas diligencias, mandei pafTear o cavallo hua, &
muytas vezes , decendo , & fubindo hua ladeira pra
melhor enformaam dos movimentos, & logo paffcy a
apalpallo por minha mamcudamente, ate que vim a
alcanar que o fentimento era no cotovcllo da primeira
junta d a mo, & que pegando os Alveitares nelle pra
lhe fazerem os movimentos da epalda , o magoavam
com a mo com que pegavo, de que elle fe derrubava,
&.fentia, & no peito na avia fentimento , ou dor: &
fazendo reparo , como na carreira limpa podefe receber pancada, mandei que lhe poleffem aella, & fubindo nelle vim a alcanar, que a ponta do elribo na fora
do parar paTando com o;pc adiante, deu ali pancada
rija, que pizou nervos, & juntas, & como dor do cotovelo magoava ao cavallo quando o bracejavam, conhecero os Alveitares o feu erro,& que obrando as efeuras lanavao a perder hu cavallo, grandeandolhe os peitos las com fogo vivo. Conhecido o achaque, farou
brevemente o cavallo com hnns leos somente , que
fe lhe aplicaro pra mitigar a dor,& cfortar os nervos.
Deftas obfcrvaoens , & experincias pudera fazer
grande renha, mas bailem eites dous exemplos pra
obviar a tantos danos, quantos a confiada ignorncia de
muy-

IKTRODUCCJM
185
muytos Al voltares eft occafionando. frequentemente.
Netc:tratado oftereo ao Icytoromcthodo curativo
dos cavalos,& a detinafcientiflca dos achaques, &
* caus delles , difeorrendo as enfirmidades pellas partes
do corpo do cavallo, comeando da boca, & continuando pella cabea todo ocorpo ate as ferraduras dos pes.
Pra cita obra me vali alem da indulria prpria dos
Authores, que meihor eferevera dela matria em varias lingoas, como a: Publio Vegecio, Plagonio, A Jdroando, Abfirto , Anatolio, Hierocls, Eugnio Mano, Mago Carthaginenfe, Dioclcs, o Capiram Gencfonte, Theomenefto antiguiimo eferiptor, o Marquez
de Mcuncallc Inorcs , douto, Sz elefante, Monieur de
JaBrovc, Pirro Antnio Ferrato imprelo em Npoles,
o Hippiatrique de Horace de Franchini , que legue a
doutrina de Ruim, Pluvinel compofto em dialogo enfinandonasacavallaria,mas tambm regras neceffariasAlveitaria,LaconnoiTance duchaval de Monf
eur Rouutay,Pafqual Caraciolo, intitulado, Gloria dil
cavallo, Pietro CreJTcenzo, Giordano Rufo, Colombro; Cear Ruini , declarando doutamente a anatomia
do cavallo, fendo dos Italianos, que melhor ecrevera,
Munficur deBeaurepere, intitulado Modele du cavalier Franois , Monficur de El'Campe , que trata do
manejo , & enfermidades do cavallo , o Marcfchal Franois o Marefchal expert, que he dos mais anti*
gosFrancees, que eferevera,Monieur de la-Buinice, la grande Marechalerie de Monieur Efpiney, Phi-

lippo

i 86
lNTRODUCC3Ab[
lippo Scaco no fcu tratado da Mefchalia,GervaisMarc-i
Kam Author Ingrez, Cario Ruini intitulado infirmitdclcavallo,LePar fait Marcfchal,Lorenco Rufio,
Dom Manoel Dias, Dom Iuan de Aries A vila, Conde
de Puno cm rolro , Pedro Lopes de Zamora, Miguel
de Paracuellos,Francifco de laRcyna , Iuan Gomes E.
camilia, HernanCalvo,Balthafar Ramites, D. Francifeo Perez Navarrcte, o Capito D. Bernardo de Vargas , & Machuca, Iuan Bautila Ferrato, Martin Arredondo , Fedcrico Grion , & ultimamente me valho
tambm de alguns documentos que entre a ua cavallaria trs o noTo Francifco Pinto Pacheco, & de outros.
Sei que na ha de faltar quem me iraprove dccei* da
\n-te da cavailaria a matria menos apta a cavalleiro :j
tisfiz a cila objeco, &c lhe na fatisfiz ainda , o
amor da arte da cavailaria me defeulpa , & o defejo
de aproveitar a muytos. Dircyoque deziaClaudianoa
Probino.
Scd quid agaml capfje vetai reverentia veftri..
Hinc amor bortaturjeribere: Vvncat amor.
MelhordcfhfammcofFcrcccaentena de Agolinho; Qiiife dicit feire ,quod vefeit, temerrias eft, quife
negat feire quodfvk, ingratits eft.
A clareia com que quiz fazer claSummula" de Alveitaria, me obrigou a bufear os meyos de Vaze, & palavras com que melhor me cxplicale, attendendo mais
a que todos.me entendeTem, que afeguir elillo mais

'

INTR O DJJ C CKAJM.


18 7
is Tlhetorico , porque alem de fer confa indigna, el
crever cie alguma arte com palavras affetadas, & voca. l3ulosexc[uifKos jefta de Alvcitaria cm rezo dos que
/aprofca5pede o mais vulgar modo de dizer,&falJar nas matrias, & com os termos j & vocbulos da profifa, que de outra brte
eno explicao.

SVMMVLA
D A

ALVEITARIA
CAPITULO

I.

Comofi. hao de conhecer, crfaler examinar as idades, achaques


& dejfeitos dos cavallos.
U Y neceflario , & nada menos louvvel Ter
que o cavalleiro examine, Sc fba conhecer perciramentc os defteicos, & achaques dos cavallos, &: que totalmcnre na fie clc conhecimento , &z noticia de outra pcflba. Mas os Alvcitares fa obrigados por fua profiflam a reconhecer,^' averiguar exactamente os dcFcitos, Sc achaques do cavallo, porque fendo chamados pra efte exame , o pola fazer
com coda a feiencia, & boa farisfaam, &z oFereccndofe pra efte femas noticias neceffarias, hc judo que paguem por feu dinheiro o dano, que na averiguaam navira , nem acautelaro
& em foro de confcienci nunca fera defta reftituiam relevados. Sei que fc queixam ordinariamente-das efeaas pagas, &
fera rezam que fe lhe d eftipendio cngruo a feu trabalho , Sc
que o premio os alente pera atenderem melhor s obriga^oens da
arre.
Pera bem fc examinarem os dcFeitos3&: achaque de hum
cava lio,

i oo
Sutmmila
cavai)o, fc\devc fazer com toda a attcna, & mayor nos cavallos
'de mais preo, advirtindo a tudo na fornia que dircy.
Primcyramcntc fe ha de ver aidadcpcra a qual hamuytas
noticias, fendo a principal os dentes, que he necclario ter dcles
todo o conhecimento, Sc pra o ter com fundamento fc deve
fiber que o cavado tem vinte Sc quatro dentes queixais, com que
malliga, doze da parte alta , & doze da baixa , & rem mais quatro clmilhos, dous dcbaixo,Sc dous de cima3Sc logo doze dentes
de diante, que fa aqucllcs com q pega na pal.ha,& cevada, & co
que apanha a erva quando anda a pafccrxom que vem a fer em
numero quarenta. As egoas ordinariamente nao temcolmilhos
Sc aqucllas,que os tem fam boas. Eftcs doze dentes de diante
vem .aos potros aos trs meles depois de nacidos, Sc por iflo
lhe chamamos dentes de leite, que fam Os que melhor nos manifeftam a idade do cavallo 5 porque aos trinta mezes alguas vezes mais, ou menos caem quatro dcles dentes, os que eftao
mais diante no meyo dos outros, & vem em feu'lugar outros
mais forres, que fa os que o cavallo ha de ter pra toda a vida,
logo fc difterena na brancura, Sc no feitio tanto dos outros,
que no hc necclario muyta declarao pra os faber eftremar.
Aos trs annos, 6c meyo caem outros quatro feguintes junto aos
novos, & vem outros, Sc aos quatro annos, Sc mcyocacm os
ltimos, que fa os que efto junto adonde o freo alenta, Sc vem
d 1 mefma forte os novos, com que aos finco annos fe v que ir>
da nao cla iguais aos outros, Sc aos feis j iguala: porem tem
ha cova aberta pclla parte de dentro da boca , que na acaba de
ferrarfe, fena depois de fete annos, de q vem o dizerem eftar deita idade ferrado. Porem no meyo inda fe motra ordinanamtc alga cova,ou abertura, ou ao menos Ima negrida a modo de fava feca, que ate os. oito annos manifela a idade com certefa, fc
bem ha cavallos, que fendo penfados cm cala de criadores com
potagens j gro cozido, mfias, Sc farcllos, com.qe na galao
os dentes, parecendo de fetteannos muytas.vezes, fendo ,ja. de
nove , porque as covas fe vem a ferrar com o moer dos
dentes, vindo crecendo da raiz, Sc. nam que o oflb fe acrefcente

a Afoutaria.

191

ccnte naquella parte pcra fazer cerrar a cova. '


.' Em Alemanha alguns mercadores de cavallos, que .os crio ,
Sc'vam comprar pra os vender: pcllosn rerem muyro tempo
em caa,.Sc gaitarem com cllcs mais fulrento, lhe arranco os
dentes do leite todos, tanto que cllcs fa de tres annos , Sc como a naturefa fente aquella falta acode logo com outros, Sc ali
os vendem pra a guerra,Scfc desfazem dclles , dizendo que
fa de quatro pcra finco nrinos, porque menos defra idade fc na
fervem delles nas campanhas. Os colmilhos comeam a nacer
depois dos quatro annos pcra os llnc.
Tanto que os cavallos nam julga j, Sc citam de todo
cerrados,podefe ver fc os dentes fi brancos, Sc as gengivas
bem chegadas a cllcs, porque fer iinal de nam palar de dez
annos, Sc pcllo contrario fendo amarcllos , Sc muyto compridos , defeanudos , Sc apartados das gengivas , he final
de velhice. Sc o dente de baixo tem mohido muyto o de
finia , fazendo ncHe encaixo , conhecido , hc certo, que o
cavallo pnfla j de dez annos. Quando os dentes de inu
crcccm pcra diante a modo de colheres , Sc os debaixo fazem huma concavidade por baixo da lingoa, lie final de bnande
velhice.
Quem tem muyto ufo de olhar os dentes aos cavallos,, &
procurar faberlhes a idade f porelles vir a alcanar milhorcs
noticias pra a certefa do que por nenhuns outros indcios,
porque os demais todos tem fus fallendas. Alguns bufca huns
ns no fabugo do cabo, dos quais vem hum, aos dez, ou do;
ze annos, Sc a nuiytos cavallos lhe na vem: outro n vem aos
doze, ou quatorze, Sc afii continua, Sc fe conhecem apalpando
de cima pcra baixo.
.
fcllo beio debaixo conhece tambm a idade, quem he curiolo crji fazer experincias cm vrios cavallos, coutando as arrugas que faz o beico, Sc por cilas entender os annos que tem
o cavallo.
As mos , pernas , Sc ver ilhas tambm morra logo fe
o cavallo he novo, porque etalizas, Sc frefeas , &c cm muytas

192
Sumimila
tas acocns molra logo o cavallo na fcr velho, comendo
bem , Sc outros muytos indicios.
Com tudo direy alguns Hnais de velhice, como fa : as colhas com pcllos brancos; grandes covas fobre cilas , as petanas amigadas : quando
fe pega no couro fobre ha queixada do cavallo , ou fobre as
ps 3 6c cllcefhihum pouco fem tornar a elenderfe, h final de
velhice, Sc quanto mais tempo cl a pelle fem tornar a feu lugar , mais velho hc o cavallo.
He final certo de velhice, quando o cavallo a fima da fobrancclha lhe vem huns pellos brancos da grofllira da cota de
ha faca 3 5c nunca fuecede ilo, fena de quinze, defafeis annos
por diante.
Os cavai los ruos, fe fazem brancos por todo o corpo, Sc depois pintos , fem embargo de que alguns nacem brancos, ainda
que C\6 poucos.
Alguns cavallos fendo velhos os vendem por novos nmyros contratadores dcllcs, 6c pra iflb lhes lima os dentes pra
os fazerem curtos, Sc brancos , Sc lhe abrem com humboril,
Sc inflrumentos futis humas cuncavidades pclla parte de
dentro , com que parece na citarem ainda cerrados, Sc nella
lhe metem tinta negra com agoa forte , ou queima hum
gra de centeo na concavidade , que a tinge perfeitamente 3 porque fahe delle hum oleo, que fe pega , Sc dura'
em quanto dura o dente. Tudo ilo he ncceflrio advirtirfe, pra que nam fcja enganados, reparando que logo fe pode conhecer eta facilidade , cm que as raizes dos dentes ef-v
fa mais defeamadas, Sc apartadas das gengivas do que as culumo ter os cavallos novos, & a marca tingida he ordinariamente
mais negra qa natural, 6c fe o cavallo pellos mais finais do corpo
que temos dito molra indcios de velhice, logo fe manifelar o
engano.
He ncceflrio reparar mais que os cavallos capados, ou muyta parte dellcs na cerram nunca a concavidade dos dentes, ainda que- ejam 'muy velhos,com queengana aos que,
o na entendem, 6c fe ha de conhecer, a dilferenfa em q cles tais
tem

a Alvcttarh.
193
tem tambem a concavidade cm rodos os mais dentes igualmente,
o que na lie a(Ii nos outros cavallos. Tambem engana alguns
cavallos capados em fe ver que no tem ainda colmilhos, porem
he engano, porque ellcs lhe na rtacem, fc fora capados cm no-'
vos, antes que os riveflem.
Vitos os dentes, Sc mais ifidicios'da idade, fc paflar a ver
os olhos,que IM bem diflicultobs de conhecer, nahebom
velos no foi, vem fe melhor os olhos, quando hum cavallo c da
ct rebatia , ou parte efeura : he neceflario elar montado algum no cavallo, porque ento os abre melhor , Sc os remexe:
fe for cm feira , podem verfe fombra, ou pondo o chapco por
fim a que lha faa, Sc nam fe vem melhor de rolo a roito ,
fenam das ilhargas , porque fe v fc lia mancha, groffura, ou
peta alguma no chnftal do olho, Sc fe ha alguma malha , ou
coufa mais branca,ou mais efeura que o chntalino do olho ,
he final que o olho nam he bom. Alguns cavallos tem huui
circulo ao redor dos olhos, Sc nem por flb lhe faz prejuzo
vifla, porm hc melhor na os rcr. Se os olhos tem o branco
algum tanto achumbado , & pouco rcfplandcccntc , nam hc
bom.
' Sc o branco tem por baixo ha cor de flor de pefleguciro
dcfmayada, & como turba, Sc pouco rcfplandeccnte , he final
infalvel dcfcr-limatico,6Vfogciro a lhe acudirem humores aos
olhos nas luas, de que ordinariamenre cega. I.ogo elheha de
ver a minina do olho , & reparar bem nt o fundo, que fc na veja nclla impedimento, Sc fc he larga 3 ou niuyro apanhada, ou fc
tem draga, que he ha manchinha branca n fundo do olho,
porque fc a ouver efhi o'cavallo ccgo,irida que os Alvcitares
digoque o curaro; que hecoufa impoffivcl, porque j mais
finou cavallo algum de drago. De nuvem, ou outros impedimenrs de vifra fim. Se a minina do olho he branca a que chaVn5o gax.eo -, nem por ifio deixa dever ,mas hc deffeito grande,Sc
nunca a vida he feiura.-- '
'

, i-ambtm ledcvi reparar myt fe hc hum dos olhos mais


-pcqueno'que o outro, ainda que elleja my claro, Sc veja perfeiO
ta-

19+
Sim<)iu](i
tamonc , porque o tal olho mais pequeno vay perdido, & cegar infalivelmente.
Ha outros muytos finais pera fc ver fc o cavallo fe fia na vi(ra, ou fe lie falto delia: comofeoleva pcllas pontas das rdeas com a cabea baixa depreda por entre pedras "logo tropea ,
& vay com a yiila olhando aqui, & alli, na fe a/firmando como
mete as mos , &r ps.
i-ambeuj na ellrcbaria olhando inuyto pera trs, levantan-.
do lida , ou outra orelha, c nos caminhos indo reparando, &: duvidando em qualquer coufa, tudo ilo fa defeonfianas da vi(ta.
Os cavallos , que tem os olhos pequenos, Sc encovados, fa
fogeiros a humores nelles, & cegueiras. Os cavallos.amclroados,
pardos, murzcllos de pelo grof , ruocns dcfmayados, fuo nuiy
iogeitosaroim villa.
Quando os cavallosmuda os dentes do leite, alguns tem
enta a vida to turba, que parecem cegos, porm logo torna a
ver perfeitamente, &z ilo na he deifeito.
Alguns Alvcitarcs abano com.a mo defronte do olho do
cavallo, ou aponta com o dedo, ou punho ao direito , Sc tanto
que o cavallo fecha- o olho, dizem que os tem perfeitos fem mais
coufa alga , & fc os tem abertos , dizem que no vc nada. Tanto que fe v fazendo a hum Alveitar, bafta pera fe conhecer que
cllena fabenada.
Avendofc vifto os olhos, fe paliar a ver entre as queixadas,
fe fa muyto apertadas, que lie grande deffeito, ou fe tem algum
tumor,quepoffa fer fermentoperamormo, & fin.il de que o
na tenha lanado, fendo forofo que todos os cavallos tenhacomobexigas-oshomens,& hc melhor que j aja pafado por cite mal. Vcra fc entre as mefmas queixadas ha granduias fixas,que na fa boas, as moventes fendo pequenas na
fm de confequencia. He neceflario aperrar os narizes , &
a boca ao cavallo hum pouco , que nam bafeje , fk depois
Jargalo pera cfpirrar ,( Sc ver fc lana mormo,ou matria peljas .ventas. Tambm por entre as queixadas fe lhe ha de
apertar

da Alveitara.
J 95
apertar a garganta com a mo , obrigando *a tolir pcra ver
fe aquclla tofle provoca outra que o cavallo tenha , efe
quando tofle bate as ilhargas , ou tem difficuldade na refpiraam , ou fc rem facilidade , & igualdade natural delia.
Logo vera fe eft defgovernado por baixo dos olhos, ou
fangradojou fetcmcicatricesdemuytas fangrias nos lagrimais,
ou veas das cenas., ou de fogo, Sr tambm aiima dos olhos, ou
por detrs das orelhas, quefeja Unais de doenas dellcs, ou da
cabea.
.Vero fe tem o lugar da barbei la callofo, ou com chaga,que
he final defermal enfreado: fc rem na lingoa atada alguma
reata pcra na rinchar, fe rem algumas pelotas de algodam,
ou chumbo dentro nas orelhas,que lhe curumam meter os
vendedores pra diimular muytos vcios. Vcr as orelhas
por dentro at o fundo onde poder alcanar com a vira, pcra reparar fc tem alvaraos , ou fe os rem tingidos pcra que fc na conhea , ou cicatrizes onde os ouvcflTc tido.
Chegaro logo taboa do pefcoo a ver fe tem muytos cailos de repetidas fangrias, que fera indicio de fer fogeito a doenas que o obrigaro a cilas.
Vero fe tem gato carnofo no lugar das crinas, que hc hum
grande defreito aquclla carne fuperflua , que faz virar as
crinas, c trocer a taboa pcra huma parte com pc, Sc fealdade.
Vcra "a cernelha fc hc forte, Sc fixa, movendoacomama,
porque ha cavallos que por averem tido nella mataduras penetrantes mal curadas lhes fica depois lefa , & relaxada.
Vcra as paz , Sc peitos fe lhe falta o pelo cm alguns lugarcs
) fetem callos de fedenhos , 6c canhoens, ou.marcas de
fg que fera Unais de aver fido aberto , ou de que riv.cile alguma lefam , Sc rendimento nas ps , ou peitos , de que poderia nam ficar feguro , parecendoo. Olhiir* as pzfe he mais feca huma que a outra,ou os peiO:
tos

196
Suw,ma
tos encovados , que fa os finais 4p cftar o cavallo perdido. .
Vero as veas dos peitos, fe cfto callofas de muytas fangrias; q
fer.i tambm indcios de achaques dos mefmos peitos, & muytas vezes dos olhos; moverlhelia hA,'& outrap, pera ver e
motra nellasalgum fentimento.
Vero as mos {ceuStodefgovernadas nos teros, Sc logo hira
correndo o nervo at baixo , a rodela do joelho ao redor, a cana toda cm redondo, a junta de baixo , Sc a quartela, advertindo, 5c reparando fe de/cobrem alga das manqueiras ,. &
derteitos* que a diante no tratado das enfermidades meudamenre explicaremos, que as na repito aqui pellas na dizer
duas vezes.
Pera elc exame, he bom meter o cavallo na agoa, Sc lifarIhe os ps, & mos com cila, porque melhor manifcre qualquer
lel. .
Vero logo os cafeos fe fao mais cftrctos cm fima do que em
baixo, que he notvel defeiro, Sc certefa de virem a mandarfe com quartos, c outros malles.
Sc fa compridos, avendo de fer redondos.
Se fa amigados, S efeamofos, como cafeos de ptras, que he
linaldeJercmmos,porque os bons devem fer hfos, & ncdes.
Se tem debruns, q os cinja, que fa finais de averem tido agoamentos, ou feos tem limados, com q fe na divizem.
Sctem quartos, ou raas tapadas com cera, porque fe nam veja.
.Se fa cheos por dentro, avendo de fer vafios.
Sc fa cff rcitos, enchapinados, &c apanhados noscandados, aven' do de fer pello contrario.
Sc tem hum candadado mais baixo que o outro.
Logo paflara) * fazer asmefmas diligencias nos ps .vendo
osquatrotrazciros,feetalgum mais fumido, porque fe euftiima mirrar por cfparavo, gavarro,ou manqueiras dojarre'

Dei-

a Aheitaria.
' *97
Deixaro eftar o cavallo fobrc terra igual, per verem fe.he
cfqucfdo das mas, ou zambro dos ps.
' :
Se rem as mas arcadas, Tc tremem com ellas , que he final de ar-.
minadas.
Sc tem os travadouros, & quartelas muyto compridos 5j que os
machirihqs his decidas, ou entre pedras toquem o cha.
Se fe toca com ha ma na outra, de que logo fe manifefta hs
! callos '5 ou pellos rapados, Sc fe he topinho dos ps.
Repararo fe citando afsi quieto, etende alga ma a diante, a que chama moftrar eftrada de Santiago, que lie final de
befta fraca ou ctaada/ Sc fufpendc o corpo fobretrcspcs,defcanando ncllcs, tendo ao mefmo tempo "hum , ou outro deponta no cha , o que fendo nos ps na he de reparar, porm
nas mos he muyto mao , Sc final de doena , ou manqueira na
ma fufpendida.
;. 'J i Logo o mandaro paear pellalpont da rdea de trote apreflado, reparando Se levanta tanto huma ma como a outra , Sf
da mefma forte hum, & outro p, 011 fe tropea: porque o >cuftv
ma moftrar nctc modo de paflbo melhor, que de nenhuma outra forte.
...
'
-: . Vierfefeefcalda .muyto dos ps, puxandoos combizar*
ria, porque parece perfeio , fendo ordinariamente cfperavaens encubertos /qucfna' -manifefta; como fe ver no cap.dos
Efparvoens. Vcjafe fe enfarilha, &f encruza as mas, que fa
fogeitosacairem.
. Veriha comer pra ver fe tem birra, ou fe come fem temperilho.os mant"imcntosrordinarios.'.> Scrae),l&uefpcdaa.as mantas, 8c as no confente, que o tem muytos decuftumcj 'Vejab
ferrar, porque he grande falta no;tr nlfo toda a facilidade.
-Vcjafe llar, 8c'enfrear fmoftra alhua .repugnncia , ou malciaj Vcjafe fe.ofretcnt.algainvcnayu cautcllaqomquelhe
difsimlilcmalgum vioiq. BJ!CV >H' inso : .r; -uiwli-. .
Logo fiibira.ncllacoma.redaialgum^tancvfroXQ, piera.vcr
fe fe deixa monrar comfacilidade, ou fe acode com odcnre,ou
pernada ao cftribo. Notrio fe fubindo nelle fe derruba dos
lom
-/'/.3
O3
"

i c)3
Stimmula
lombos, que hc final de fraqueza delles.
Se confente as efporas, ou as repugna com couces , ou dentes.
Se cabca quando o pico, ou fc tem o cubo atado por baixo s rilhas pra diflimular cite defteito ,ou lotem na ponta do fabugo
algum pelo que fe lhe poem pera no cabear.
Correro a carreira do principio pra o fim, Sc depois do fim.
;pera o principio , pera ver fe mftra repugnncia, & o correro
etondo cavallos dos lados no meyo da carreira pera ver fe duvida
paflar por elles, Sc chegar ao fim delia.
No corra pera donde cfto cavallos, fena dcllcs pera outra
parte. Mctcra o cavallo onde aja egoas, mulas, & machos, per
ver fe he ciofo, &rifador. .
*-*- <
'
Vera fe he capado,porque he defmercccr muyto de feu va-.
lor. Vejo fe o vendedor lhe traz a fella muyto a diante, pera que
fe lhe no conhea a fraqueza que poder ter nos lombos.
Vero fe tem as rodelas dos joelhos callfas, esfoladas, ou fem
pelo, & a ponta do focinho da mefma forte, que he final de fer
igcito a tropear a meudo.
- Se tiver nos oflbs dos.cadris esfolado o couro, Sc nos que efto abaixo das orelhas, & fem pelo , hc grande noticia de- fer or
entedetorcilha, &c dores de barriga,-quccm muyto deitar, levantar, c esfregar fazem aqucllas manchas.
Se tem opello ouriado, que fer- indicio de aver tido agoamentos. Se tem fama, ou fe lhe caem as crinas, & cabo, fc depois
de correr, ou trabalhar bate muyto com as verilhas fazendo nellas has covas, Sc os nervos abaixo delias efto a modo de cordas tirantes, porque fa finais de polmocira, ou eftaamento, &
falta de refpirao.' . r ;
, >
> '
E todas eftas coufas deve faber de raiz o Alvcitar bom , ou as
-pcfoas, que fc poferem a querer examinar.os deffeitos de hum cavallo , q fupofto pareo mnytas as advertncias o cavai leiro cx>
perto, ou Alveitar pratico em ha volta q d hum cavallo . lhe cnhece logo os "defeitos, oifpcrfeioem que.tcm. .-i .
cO

CAPI-

a Afoutaria.

i$>9

CAPITULO 2.
Como fe hao de fazer as fangrias ,& as cautelas que fe
' ,: :"' (. .
devem objervar.
,

'KV.

Hi E a fangria o melhor, & mais cfflcaz remdio de toda a medicina, fendo aplicada cm termo, Sr cccafir
o conveniente-, &c fendo executada pcllo contrario
pode fervir de mayor damno pera a vida do animal,
\ .t.pelloque fc deve uzar delia com muyfaattcna.
Ha muytas caufas, cm .que hc nico, 6c neccffario remdio a
fangria. A primeira,hequando afuperabundancia Vniverfal de
fangue na cabendo em feus vazos, opprimc as oppcra^ocns naturais , &z no o podendo regular a naturefa, caufa febres , & outros accidentes. A fegunda caufa, he algumas vezes o grande ca-,
Jpr do fangue, que ferve dentro das veas, onde a fangria o refrefca , 6c abate o fervor. A terceira caufa que obriga a fangrar, he
.pera tirarmos os humores corruptos, que efta offndendo a
jnala fanguinaria , 6: por fua malignidade na podem caufar dentro nas veas, feno roins cleitos, &: aliviando a natureza-com a
fangria fico-mais-fiifrlcientc pera digirir,S refolver orefiante.
A quarta, "he quando o fangue por alguma caufa tem impedir.
inento a correr livremente todas as veas, a fangria, lhe abre caminho", & facilita os feus movimentos. A quinta, he prafazer revulo,&: divertir o qnc corre a hum a parte , ou a outra:
com mpeto,6C abundncia, procurando fuipender, cc diver-.
tirocurlb. A fexta, he pera aliviar a parte, que fe acha carre-;
gacki j o que fe faz tirando fangue da mefma parte affetuid
t- mpoflo que a mfia fanguinaria comprehende o fangue
que cr no fgado , &: vens , eftc-ern parte degenera cm.
clera , maler.conia , ou fleuma , &: ;cntam com'' a fangria
fc evacuam cftes humores , avendo,,advertncia .de que
fendo o vicio no fangue de clera j fe ha de fangrar o
O4
ca-

20o
Svmmvla
cavallo antes mais vezes, & pequenas fangrias, &:fe o vicio o
fungue for malenconico, fc ha de romper bem a vea, porem poucas fangrias, S: em.peqiena quantidade, & fel o vicio no fungue
for de fleuma crua , pituirofa, & fna, fe deve tirar menos fangue
queemnenhum outro humor.
A fangria Fazendo/e fem mu.yta neceflidade, Sc quando no
convm hecaufa de grandes damnos, porque confome > & refolve os cpiriros; que lie todoo fundamento d calor natural'; 8
tira tambm o alimento, que eft preparado pra furfento -das
partes, &: da mefma forte caula outras incomodidade grandes.
Pello que lie neceflariqconfultar primeiro a ncccllidadc-^as fo*.
as, & a idade do cavallo feeft mu y fraco, Sc atenuado, Sc ncceflira talvez mais de fe lhe acrefeentar ao fangue,"do que de
:
lho tirarem fem grande neceflidade.
/ .
A fangria hc muyto neccfaria pra a precauo aos cavallos
que comen muyro, Sc trabalho pouco , angrandoos-ao menos
duas vezes no anno, pera evitar as doenas que granga com
rhuyra crcccna do fangue , que adquirem com os mantimentos.
A fangria he muyto necefaria pera as febres , pera os agoamentos, pera as quedas , pera a farna, pera o mal de olanda, pera a fuxo fobre algum membro como na feja dos olhos lunticos ) pera o vertigio, pera inflamaoens, &: emlim pera muytos
achaques.
ti \ ,.i .
Ha algtms Authores que na aprovo a 1 ngria por precauo, dizendo , que fefeno fizer fempre no tempo que fe cuftuma ,caufar algum achaque ao cavallo i porem ha outros de contraria opinio, aos quais cu me acommodo, pclloquctcnhoexperimentado: porque ainda que feja pollcs neflfe curtume ,fe eu
poflb prezervar os meus cavallos de muytos achaques, que os
obriguem depois ajevar muytas fangrias , com lhe dar huma, ou
duas de precauo , que habito , ou cuftumc*he,em que haja
muyf trabalho, o mandar fangrar hum cavallo de regalo, hnma
vez, ou duas no anno? & ao menos as fangrias dos padares no
vero , fempre fa exccllentes , Sc nos cavallo comedores, &
foi-

aAlvtaria: t
201
foigados,'me parecem to coH^emcntcs^ftie^fSftaqullas ,a
tjucohanaofaVigriasdcnecfcilidadts.-^ i;'' /J :ri.'' \n ; '
,
1 .
':;
:c .bto:'L'.dr.Ti of> \.< imn 'b 1 >.< . t
CAPITULO 3,'i z que'tempo Ja 'mais* Cnverikhfs hsJWgrias ntosvvllos, '
-".Sj . > >l:.. .j&Lerh qu Whsfht de fazer cori-- '-
forme as canjas.
-IH.'.

-,'

'-'.

r'.

y> .--.vi

f. ' !

'! :;

VANDO fefangrapos cavalls por precauo ,he


ncceario' fangraVbs-nvos a cjutr, oiffinco dias de
;Lua^&ro!svelhos cm Iiucha': iftofenrerd feaxo-*
>'modidade , &
rmpo o permitir.'-1 sxavalios cm
* quanto, potfos o menos que s poderem fangrar hc
melhor, como tambm aquelles que fa' j" rriuyto' velhos ,' no
fe devem 'fangrar ,falvO;cmgraride'nce1idide'', riem os cavailos quedeit'accncco'inteirorio etrco',Sc'lli-nais a eYva-,ou
palha rrial cozida., porquecftVYdinarimhtTao faltos de' fangue , 8c calor pra a digefto dos alimentos'.
No-fc" devenvtambem fangrar fem- muyta caufa os cavailos frios,& fleumaticos, nemfedevemufar as fangrias no1 rempo de grandes frios^fertV-myt heceflidad/nem-^-grands
calmas, porque nccCflitcVentos corposTOais d*occo^riclbs} q
de desbaratados.
Os cavalls tem grande numero de vcas por todo o corpo,
como fe v com to cfpecificadas clarcfas no livro de Anatomia
de Cario Ruini , imprelb cm Venefa. Porem as veas , -c
maisordihfamenteTefaligraj fa' s: Vhs uniVrfais :d taboa,qn efto por fima da garganta:' Sarigrhfe hellas por precauo, por dores da cabea, por farna, por fervura de fangue, & por
outras muyras coiias/-'
Sangrale nos lagrimais por alguns accidentes de olhos,comc
pancadas, mordedura, ou ferida, ou fluxa, qiena feja de Lua ,
& nefta parte fc fangra com lanceta. '

" .
SangraTe nas vcas das fenas por cima dos olhos, pra mormo
pera

20i
Summula
pcra aqidcptcsdocrebrp, 6c outras caufas.
Sangrafic por baixo da lingpa,ppr doenas ia cabea, por
faftio, ou efquentados do trabalho, dor de barriga, olivas, &r outras mais coufts com lancctafutil.
,
Sangrafc por ilma das ventas , atraveflandoas , fem fe
bufearvea ,-com: hqrn-iiimdor , ..pu.foyell, pcra/asdorcside
barriga, pcra as olivas/, &;para hum cavai Lp.lqucntado" decorrer.
\MU-, , , < . \\
Sangraflc nopadara direito dos dous dentes, mais de diante , no fegundo tolanoyquandq hum cavallo cl enfaftiado , ou
temosjolanosengroffadqs,alife/a'ngracpm lncetn, com prego,, ou cpm cqrniro : 6c'pra ftancpr ofa.ngue lrj' daro farelos
molhados, 6 fe na baftar, k lholcy-antar-.a .cabea con? hurra
.corda pclla parte dp focinho como quando os pem pra lhe dar
beberajem , &: logo parar. o angue; -
.. .: .,~.
-! . Sangra fe nos.teros^Sim^pSi pclla,pat;t,e.de dentro -a fma da
junta do joelho ,;adojidea^ycahimais grp0ay6c;levantada., & f
faz.ncfla.parre^pprqlgunijsfprp(da'p ou carga;de,peitos,'ou
por resfriamentos, & por outrasmttytascaufas. -Sangrafe naquartclla por obftruccns,males,das mahjnhos,
6c de toda amp,6c cpm lancra.^
?
$5IWaf9.'nA.Pau?a?Jyi1tt5;\P9nt.^idp cafeo pra inchao
das pq^s?rpanc;\dasP!dc cafyo, agpani.qntqs,, 6 outras mais cauj
,.,. .jangrafe, nas ilhargas j|untp s yerilhas; pra dores de barriga, 6pcra mu y tas qualidades de males,> 6c, c fangra com lant?,r 2r.'\r :-. !.*!'io'^ .ri:)'.""/ n I I

:.tj

. .''" '.'' o t ) :.>

Sangrnf^nas.bragadas., pra pgoarficntps,. .esforos,de an-.


jcas, c. outras mais caufas -,: Sc;> fc fangra' com flamcr}. ou lanccr
ta. _

,; _ ;_ ,'Sir^-j. .:-: :

Sangrafc na cola, pra febre, Sc outros achaques , 6c fe faz

... jOiandofeJangrarocavalIo, fe dcvcfcmprc abrir bem a


vea,pera que faia o fanguc grpfio,'6c tcrrclrcj porque- lendo
pcllo contrario fahina o ftil , ficando, aYorolldadc', fal.vo
n.j
quando

daAlveitaria.
203
quando a fangria for feita pra atalhar , & divirtr alguma
fluxa dq fangue , que entam fe quer mais dilatada , que copioa. '
-
.

CAPITULO. 4.
Que obfervaqoens fe>>devem guardar no fazer a fagnajaber a
^quantidade , & conhecer a calidade do
fangue.
O dia em que o' cvall OuVer de fer fngrado , fe
na deve montar nelle3nem ainda no dia dantes,
fe for pofllvel: & depois da fangria, fe na devem
fervir delle , ao menos aquellcs trs , ou quatro dias,
aindaque no tenha outra doena, mais que oaverelhe revolvido, Sc tirado o fangue.' - -'"
; A fangria hc fempr mais conveniente pella menha , do que
de tarde, na avendo neceflidade que a obrigue a fazer a todo
0 tempo. Deve eftar o cavallo trs horas fem comer 3 antes da
fangria \ -huma- depois 3 & fomente acabado' de- fe Me fazer
lhe daro huma canada de agoa fria a beber ,.pera que o fatigue
revolto , & alterado fe afente , & recolha ao intimo de s
vafos : Na fe deve almofaar , nem alimpar antes da fangria.
-
.

Os Alemaens mando correr , & trabalhar'os feus cavallos


antes da fangria,-djzendo, que comaquella inquictaam fe
miftura o fangue roim com o bom , como a borra com oVinho,
& qu aflievacua mllior , envolta no fangue -a nialihidadc.
1 orem enganafc muyto: porque fegundo' os- melhores Phylofofoscomaquella agilidade, & inquietao , fe enche o fangue
deefpiritos3&:abrindofea veafre- mais ftil,& fZ arfangria
mayor dano, do que proveito: ' ;: .-'ii.v.ij air> t-jf\'A J: ->
Aos cavallos fangrados, fe he devedrbonspenfos, co:
mo he a cevada branca, &o farcllo trigo ,-porque jos refrefea,
&

2 04*;
Sumwila
Sc da boa(nutrio. t ,"}.-"
i i
<-1 - -J
' Quando'ffizer a/angria fe.dey,esfegularp quantidade conforme ocavallo , fe lie muyt comedor, u enfaftiado: fe he
grande, ou pequeno, fe as vcas f.i grolas, cheas, ou tnues, &:
conforme a mipetuidadevcpni jque/aC o.fanguc reparando fempre na grandefa da doena , nas foras, na idade, & eftado do
cavallo, &:fem -grande aua fe- na devenv fazer.grandes evacuaes , de .fihgi^e, pqrque.com tas fe .faz grande dilipaao
dos cfpintus, eguindofe do. muyto tirar do fangue, na s fraquefa, mas opilaoens nas veas Yc cruezas, que fa princpios de
muyta enfermidade.
, fA.qu^ntid^dedeji.afangria.Qrdini^iamc.itejfa trs arra,tes,"dc fangue,a mayqrrquat;ro,a:menos dous. He muyto m
pratica a dos. Alveitares cm n. receberem o fangue cm algum
yafo,per.i que com<clarefa fe pofla ver, Sc julgar a quanrida.dc. He-ncceffa.rioqi\c^nguefQ;to.me em Juini.vafo,o qual fe
tenha medido primeiro com.-agoa j pra faber.quantos nrrats-')
ou quar^lhos leyafyp.u;por qrjdealiega, pra conforme a ifoLregular a quantidade dp angue.quefe quer tirar, Sc logo fe deixar coalhar, Sc fe prem parte a donde o foi o na feque, nem
d fumpi, :p, QUeVcnrp,, .psranquq/e- veja cpm clareia-a Jua
caliidade,:pera p,-q.uc fe-rerWeuidadOjs obfcrvaoens fcguin^
tes.< .-!. >: ( .-_ filos :!
,. >: O:. :>1 u,/. i. : , > >iz
Repararo cmfangrando o cavallo, feo fnguecorre doce,
Sc lentamente, fem impetuidade }Scfe{e pega nos dedos , tocando n.clle ,.<jUC;fanj i]rta& de fer YJCcofoj.&.prQprioa gerar .obftruf-oens^.oin.tal-cafplnpefli.ta de fangrias^porque^e final' dreple-.
co! ., .,ic ; r n s. o itrj . mofS o f >o'-> rciioi ou il o . f rrr
' O;fangue que efcuma,muyto, fendo recebido perto da ve;
cm dilancia ordinria;, niolra-aver calor-, .& excitao de
efpi.ritps, & daqui fe ju.lgaque p ay;alloJeU..cfqcntado, ou de
fulentp, oi;de^r;i{?aJjpj:vAlenfPc>u q&. baid-temperamento
vigbrofo. Eftestais devam fer fangrados, aotes<mais:vzes,<,.&
tirandoiimen.tS: fangue-4& eada-Juia ,.;&.fenipre 'lhes convm a
fangria^deip.recauaao^menps^diiaSiVCzes no.anno,fe fa muy
pen?

da Alviitifia,
205
;
pcnfados ,&: com pouco exerccio.
i:
Quando o fmguc fe coalha muyto deprefla , havendo
febre , he final que a fubftanciaiie crala, grofia , Sc terrefte. *
Se o fingue for dtfficultofo, Sc dilatado em fc coaIhar,hc final de fer tenue, Sc ftil.
Seofmguefaz muytaagoa,& foro, fignifica embicillidade de rins, ou obftruca nas veas , ou que os poros do couro
difficulta a ventilao , por eftarem entupidos , por falta de nam ferem almofaados , Sc limpos , pra facilitarem
a evaporaam dos fumos , que fio os excrementos, do ultimo cozimento, que fc faz cm todas as'partes do corpo do cavallo.
O faiigue que hc amarello por fima&-negro por baixo,
molra que cft o cavallo cfquentado, & que a clera predomina.
O fanguc cheo de fleumas, <?c agoa branca , denota no cavailo comprciea fria, & hmida, Sc que no deve cr aDgrado fem
muyra neceilidade.
O fangucachumbado, &: de cor de terra, denota no cavallo
pefo, & carga de humor melanclico, porem deve f.ingrarfe poucas vezes. O fungue dos burros he fempre defta forre.
Em rcfoluo , fe o fmguc eliver bem vermelho , he bonij
fe amarello he collcrico, fc pallido cru, he fleumatico, fe achunibado , Sc efvcrdcado, malcncolico, &: tnete.
Sco f.mguc fe nacoallu [comodifmosl he final que o
cavallo eil.H-.eheo de rins humores, 6: que neceflitade repetidas angrias, cm pequena cantidade, & de fer purgado pra evacuar os humores corruptos que com a fua putrefaca cfqucnta
o fanguc nas veas, fendo caulu de toda forte de doenas, com que
he necefario, avendo languecMt forte, purgar o cavallo com
medicamentos,quepurguemdis veas.
Quando o fingue he grofib, Sc pegajofo, Sc que apartan do
hum do outro fe torna logo a pegar, Sc unir, ficando fempre com
boa cor, denota enchimento, Sc fendo alli, fe deve fangrar
a

>2c6
Siimmila
a metido.
f' Quem for curiofod'provar o fangtte na lingoa , advirtir
logo ', que o doce he o melhor, & mais natural, &: fe for afpero ,
<x- niordiatnte, fera flcumatico, & pituitofo ,& fendo amargofo
ilir 'colrico, cheo de bila & fc forazcdo, & eftitico , fera melanclico , & tcrrcfte, & fe for falgado, ento deitar mia fleuma
ptutoa, c fafgada.
Dcvefe reparar, em que fendo neceflario ao cavallo fangraJo,& purgal6,le deve comear primeiro pelia fangria, porque
eftas o prepara, S? refrefeo ', pra que a purga na efquente, &
inflame os humores.
* O fangrar depois dtfpurga, nunca he conveniente aos cavaU
los, porque os medicamentos purgantes alterno, Sc movem muytos humores que na evacuo; Sc com o tirar do langue fe recolhem s veas, fervindo de mayores danos.
fangria d mtiyta luz, S: noticia da inclinao, &: temperamento do cavallo, mais certa, do que os indcios que tiramos
das cores dos pelos, Sc outros finais que bufeamos , porque pcllo
fangue fc pode julgar da aude, do temperamento , da inclinao,
S; ainda do vigor, ou froxida do cavallo.
CAPITULO 5.
Do modo , & ordem, cem qurfe hao de dar as ajudas
aos cavalos.
A-Ajuda vem de ha palavra grega, que fignifca la< var , Sc afli propriamente he a ajuda ha lavajcm
do ventre que ferve pra alimpar, provocar, &: facii litar a fahida dos excrementos, Sc amolcntar adu refa, pera correger algas detemperanas, pera abrandar dores,pera expellir ventefidades, pera curfes devenrtrcinimodcrados,pcra matar bichas contendas nos intchnos ,
Sc pera outros muytos achaques. Com que a ajuda evita", Sc rcmedea nos cavalos infinitos achaques : porque na ha quai
parte

dAlveitaria.'
207
partealgaquenfio receba algum alivio, pella crrcfpondencia
que todas cem com os intelinos, os quais elando livres, das im'muhdicias, queosoecupa, aliviandofecom a,ajuda do libcrr
dade s outras partes, pra que fe pola defearregar dos humores fuperfluos que as o frendem.
As ajudas fe podem aplicar repetidas vezes em qual todos
os achaques dos cavai los, porque hc remdio fcgnro..
O cozimento mais ordinario.das ajudas j he.0 mcfmo,'Sc das
mcfmas ervas que os Mcdicos cuftumo receitar, pera os acha:
qus dos homens. Porem avendb cerveja, hc pera os cavai los
a melhor infufa de todas, Sc nclla , ou no cozimento das ervas
ordinrias fe ha de.lanar os ps, clectuarios, & medicamentos
purgantes , ou laxativos que forem convenientes pera a qualidade do achaque.
Hftedc advirrir que a quantidade de cada ha ajuda ha de
fer fempre de fere, ou oito quartilhos , porque fendo de dou?, ou
rres (" como as c.urumo lanar miiycos Alv'eitarcs ,J na podem
fazer ceiro aleuni.
Antes de fe lanar a ajuda, fe ha de meter A mo no cavalo,
muy bem untada de azeite, ou manteiga, Sc muv brandamente
pera fe nrar o eftercp a que fe poder chegar.
He neccTarip tambm que a ajuda v mais quentc,quc morna, como na feja de forte que pofla cfcaldar os intelinos. Pera fc lanar ajuda hc conveniente, que renha os Alvcitares, 6
peffoas curiofas ,ccringas.feitas dcpropofko psra iffo , que levem oito , ou novecoartilhos, porque lanada a pedaos na tem
o efTcito conveniente, deve fero cano de comprimento de mais
de hum palmo-, Sc dc.largura, que caiba por dentro a ponta de
hum dedo, Sc cm falta de ceringa, tambm fe pode uzar de hfia
borracha, como as que fervem pera vinho, com o cano da forte
qudilemos; ou de hum odrefinhode cabrito com bocal, Sc aberto por detrs. , . ..
- ^^"^squeocavallotomcaajuda, ctara quatro horas-.fem
comer enfreado j & ha depois., Sc tanto que fe lljjarj. Iftc jgpara o celb com o mcfmo cabo , na a deixandd lanar' cm
mcyo
*

'

2 o8
Sv.mmula
mcyo quarto de hora, ou mais fc as dores o nn apertarem demaiadamente, Sc tanto que for comeando a lanai,.o pafeara
hum pouco , porque afli vazar melhor.
Alem das ajudas que va receitadas cm feus lugares, nes captulos dos achaques , cm que fa ncccTarias, porcy'i.'qui algas
nuiyto experimentadas.
Ajuda carminativa fera difsipar vcntujidades.
. > Tomaro as finco cr.vas emollientcs, &: lhe ajuntaro maceila , Sc ouregas, de cada hum ha mo chea, fie na ultima fervura lhe lanaro de erva doce,duas oitavas,depois fe coe,& fe
junte mcyo arrtel de mel rolado, quatro onas de bencdicla laxativa , clc&uario de bagas de louro, duas onas.
Ajuda purgativa.
Tomaro cozimento das ervas ordinrias laxativas, Sc cm
feisquartilhos da calda,desfaro duas onas de mel violado, Sc
outro tanto de acar mafeavado, quatro onas de catlico comniuiii, mcyo arrtel de manteiga frefea, podefe meter em lugar
de catlico mcyo arrtel de mel mercurial,]S fequizeremaumcnrarlhc a virtfide lhe ajuntaro'hum quartilho de vinho de
infufa de crocus metallorum: efta infufa fe faz metendo cm
cada quartilho de vinho lia oitava de crocus mctallorum, que
cltcjade infufa vinte, S: quatro horas , Sc o mcfmo crocus mctallorum que ferve pera ha infufi pode tornar a fervir pra quatro , cu finco infufocns.
Ajuda adjiringente.
Tomaro tres quartilhos de agoa daquclla, cm que os ferrei
ros apaga os ferros quentes , fara ferver nclla de tanchagem ,
'de murta, de folhas de aciprcftc,de cada ha hama chea i
ti efte cozimento coado, milturara tres quartilhos de leite-, ri<?
qual metero porTeis , ou fete vezes huns feixos vermelhos primeiro no fogo i Sc lanados afli no leite > ajuntaro bolo armnio
fino,& farinha toftada no forno, de cada hum duas onas,&
-nieya^du-zia de gemas de ovos, my arrtel de acar mafeavad ^fla brica de leo de marmelos.
U'- )'

Ajuda

2
da Afoutaria.
9
' Ajuda anodina ,pera abrandar dores.
. Tomaro quatro quartilhos deleite , &c dpus do cozimento
ordinrio: mifturara hum arrtel de.fimnha.de -linhaa , que,
desfra muybcm, com meyo arrtel de miolo de po , flores
de macelftMuima ma chea : ferver tudo, & depois fc coar , Sc
fe desfar rio coado quatro, ou fis gemas de ovosj quatro onas de leo rfado-, ou violado j meyo arrtel de manteiga, ou de
grayxadcganos, ou galinhas. Tambm.ferve pcraa-,calda da
ajudaanodina, o caldo, de tripas de carneiro, desfazendo nella
os ingredientes, que difemos.
Ajuda diurtica pra as dificuldades de ourinar.
Faram ferver as finco raizes aperitivas, que fam de grama,
funcho, aypo, cfpargo , & gilbarbeira, at que eftejam muy cozidas :.em outro vafo cozeram numa galinha , com as finco ervas
emollicntes, tanto de huma calda, como de outra: depois de
coadas lhe juntaram huma ona de fal prunele derretido 3 por
outro modo , fal mineral; meyo arrtel de termentina , que fe
ha de desfazer com-,trs gemas de ovos: depois lhe desfaram
de diaprunis tres onas 3 & hum quartilho de vinho de infufam
de crocus metallorum, que far mais eFeito, que tudo como diffemos nefte cap.

-.'{).'

- .1 .

CAPITULO 6.

Do modo de dar os xaropes, & dosjimples com que


fe compem.
ERA. fe ordenarem os xaropes conforme o humor q
fe quer preparar, hc neceflario que fe faiba os fimplcs , quc'prcpro cada hum dos humores, Sc afli direy alguns.
'}
^Defejlivo pra preparar a clera.
. .
Os fimples , que prepro , engrofla., & refreca.m. o
4iumor colrico , fam , a lingoa de b*ay falvagcm >. a .fempre
p
viva

2 io
Sumrma
viva mayor, a alface, 8c tanchagem, as fementes frias, mayores,
& menores , as flores cordeaes, chicorias, Sc outros : .os ps de
d iaphenicam , de enxofre , de diatraga cautum, &c.
vDezeflivo pera a fleuma.
<*'
Os fim pi es que preparaa fleuma, fam as razes aperitivas , de grama , funcho , aypo, efpargo, Sc gilbarbeiro : as
fementes de anis , de funcho, de chicria , de efpicanardo,
as raizes de ariftoloquia , de enulacampana , de galanga ,
de fala parrilha 3 de valeriana ,.dc zodoaria : as folhas de
afyntro", de agrimonia ; bertonioa', funcho, loureiro, hypericam , alecrim , erva fidreira 3 ouregaons 3 arruda , falva , erpam, 8c as quatro fementes quentes mayores , 8c
menores j como as de cardo benedito, de coentro , de bagas de louro , de zimbro , & outros. Os ps de aromtico
rozado,dedearrodamAbbade, de fgado,de ancimomos&c.

Dczcftivo pera a melanconia.


. ;
Osfimplcs, que preparam a melanconia , fam as raizes
depelipodiofatiriam, deregalicej de freixo, de fel da terra,
as folhas de borragens , de lingoa de boy falvagem , de
centurea menor , fumaria , fcolopendria , as quatro fementes quentes , as flores cordeais , & outros defta qualidade : os ps de lxtificans Galeni , os torcifeos de afyntro , de dialacca , de eupotorio. De todos eftes ps , &
outros mais fe podem hir dando ao cavallo na ream alguns dias antes de fe purgar , pera prepararem os humores , de que eliver mais reple&o , ou lanados em enfufam feita dos fimples , que afima diflemos.
Xarope prep arante pera a clera.
Os xaropes fe devem ordenar conforme o humor que
queremos fe prepare pera a purgaam , com que fendo colrico, fe podem compor de xarope violado, de romas, de
ainiciram, acetozo , de cada hum duas onas , rcfolvafe em
agoa

da Alveitaria.
* 1i
agoa de azedas, de lingoa de vaca, de borragens, de almeiro,
de cada huma quatro onas, fendo ela quantidade pra bum f,
& deites ha de fer quatro.
Sendo pra preparar a purgaam da fleuma, fe ha de fazer
os de xarope acetofo, & umo de' endvia, de mel rofado , de
hyfopo,com as quatro raizes,de cada hum duas onas, refolvafe em agoas de betonica, de borragens, & de funcho de cada
ha quatro onas, pra hum xarope.
E fendo pera preparar o humor melanclico, ha de fer o
Xarope de borragens, de almeiro, de lingqa de vaca, de peros
camoefes, de cada hum duas onas, refolvafc cm agoa de luparos, de borragens, 8c de almeiro, de cada ha quatro onas
pera hum xarope, & deita maneira poderm regular as quantidades , conforme a ncceTidade, Sc os humores que fc ouverem
de preparar, pera ferem purgados.
Antes de fe dar o xarope, eftari o cavallo enfreado fem comer
trs horas, Sz duas depois, 6c fe lhe ha de dar pella menha, hum
xarope cada dia, em quatro manhas.
CAPITULO 7.
Das cautelas qtiefe devem obfervarpcra purgar os cavallos, &
de todos os medicamentos purgantes que a
elles convm.
EM todas as coufas onde ha bondade, Sc nialinidade
juntamente,como fe acha nos medicamentos purgantes , he necefiario aver grandes cautelas na eleio,
conhecimento nas caufas , experincia nas drogas,
pratica na execuo, porque as duvidas pera a purgao dos cavallos fa confideraveis.
lera fe dar ha purga a h cavallo, he necefiario grande experincia, pera faberfe neceiliradelia,cque medicamentos lhe
convem, medir a quantidade, 5c qualidade de cada hum, <\ipor a forma, o tempo, a nccelidade, & finalmente todas as cirp2
cunf-

2 12
Siimmula
cunftanci>.s ncceTrias,quehireydizendo.
>
> > He certo, que as menos vezes., que poder purgar hum cavallo, he o melhor, Sc fe na deve executar, fem nuiyra necef-'
fidadej porque os cavallos Iam muy fceis cm fc inflamarem,
& como he neceflario darlhe grande quantidade de medicamentos purgantes , nam fe pode fazer fem lhe alterarem o
calor cftranho. -, os quais achando difpoflam nas partes ,
acendem muytas vezes febre, ou deixo o corpo com grande
calor.
Afegunda rezam hc, porque os cavallos tem a purga,
&r medicamento no corpo. ordinariamente vinte & quatro
horas, primeiro que obre , Sc nefle.tempo aquentam, Sr alteram fempre algumas partes , porque fiam podem eftar fem
obrarem os feus -efteitos , efquentando , 6c irritando a natureza. Com tudo a necelidadc faz vencer todas as duvidas , & hc neceflario foiofamcntc em muytas occafioens,
que os cavallos fc purguem : porm fc deve fazer com toda a
confideraa ; obfervando o clima , a doena, o temperamento, a idade, Sc podendo fer o prprio natural docavallo ; que
como he privado da rzam , nos na pode informar, nem dizer
afua neccilidade.
He tambm neceflario por todas as inducaoens, conhecer o
citado da doena, porque cftando os humores abatidos , 8c vencidos pella narurefa, fam fceis a evacuar, & eftando crus, & indigeftos, fa rebeldes, & na obedecem aos remdios.
Quando aneceflidade obriga a que o cavallo feja purgado
-("depois de fe a ver conhecida anaturefa, as caldades , a quantidade, & o lugar do humor , que pecca) fe reparar no natural da doena, do temperamento do cavallo, tanto por fus acoens , como por feu pelo , pra conforme a iflb recorrer aos
medicamentos, que fe devem efeolher mais apropriados a todas as attenoens.
Quafi fempre he neceflario antes de purgar., preparar o humor , que fe quer evacuar porque fendo cru , & mifturado
com os bons humores que fe devem comfervar pra fuftento
do

da Alveitaria.
213
do animal, feria quafi impoflivel fazer fihir o cru , 6c rebelde ,;
, nem 'como miyor traBalho,por i(lb fena devepurgar o cavailo no principio do mal,porque o humor na obedecendo aos
remdios *,(e cfquenta , altera i 8c augmenta o achaque em lugar
de o diminuir. E como nos cavallos no podemos feierfifica,
& diftintamente conhecer final algum certo da fcparaa dos
humores,& cozimento delles, por ferem as ourinas dos cavallos, quafi fempre turbas, 6c com pouca differena nos excrementos do ventre,heo maisfcgro , efperar a melhoria clara,
ao menos nas doenas violentas, porque a melhoria nos cavallos he certo final do cozimento dos humores, Sc fc pode entopurgar com fcgurana, precedendo'primeiro tres, ou quatro
xaropes, perapreparar, &r feparar o humor, que tenha propriedade de cozer, Sc digirr o humor que querem evacuar, co:
mo vam alguns reccitdos,porqueafli como hma poftcma36r tumor, antes que efteja preparado , Sc cozido, fena cuftumaabrir}f& evacuar, alli o humor que eft dentro do corpo
fenam pode tirar, nem evacuar,fem preparacam, 6ccozimento."
'
Todos os humores fe evacua pclla purgao dos medicamentos-, fomente o fangue fe peca em quantidace, fe ha de evacuar pella fangria , porm fe por alterado fe corrompe , 6c mudando em parte a fu fuftancia, degenera cm algum outro humor
enta fe evacua tambm pclla purga, como humor, 6c na como
fangue.'
Dcvefeadvirtir na purgao que o cavallo fizer no efterco, q
lana, porque cuftuma fer de huma de quatro maneiras, de que fe
tira grande indicaam do vicio j 6c predominaa dos humores,
nam fallando aqui no fangue.
A 1. he, quando o cavallo purga huns humores amarellos, cfverdeados, acres, amargofos, 6c ferventes, he final que a. evacua
ahe de clera.
A 2. hc, quando lana humores vifeofos , 6c grolbs., como
claras de ovos, muytas vezes pegajofos, Sc algas agres, 6c falgadas/he final que purga o cavallo humores fleumaticos-j 6c piP3
.tui-

2 r4
Summnl
:
tuitofos.
.
. . A 3. quando ae o humor negro ,afpero , & muyras vezes
mordicante, como.fc fora agoa forte, que elemor? queocavallo purga humores melanconicos.
.
;n:

.
A^fortede evacuaam fe faz quando os,humores claros,
lquidos, & delgados, a que chamam forofidades; &: cle fe compara egunda evacuaam , que diflemos, que he final de.fleuma
pituitoa.
>\
',.''''''
A experincia tem molrado, & feito conhecer,. que ha remdios , que purgam os. humores,, & .que tem propriedade pe^
ra fizer fahir-.alguns mais- certos que outros., conforme a virtude i & propriedade dos purgantes. , Donde nae fazeremfc trs claflcs de purgativos-: huns.pera a clera , outros
pera a fleuma * .outros;.pra a 1 rhelancnia , apropriados cada qual pera o humor , & vicio , que domina, Sc caufa-o achaque.
A refam , & o modo com que 05 purgants obram, ;c atrahcmaquellc humor, conforme-.a-.fua.yirtude, aeftamago, &
intcftinos , provocando a purgao, ou feja lubricando, irritando
anaturefacomajfua acrimonia, ou por fua malinidade ,anaturefa fazendo fora pera lanar fora-, lana com .elles.os humores , ou por virtude oculta , como pedra de cevar puxem
os purgantes ao eftamago., conforme as fus virtude -os humores, ou por qualquer.modo que feja, tudo ilo fa oufas,
fobre as quais deixemos quebrar as cabeas aos Mdicos Fir
Iofophos mais efpcculativos , porque ao Alveitar lhe baila
f aber, que dando tais medicamentos, tira com clles >.$
humores que pretende, & alcana faude ao cavallo queiflq
he o que procura ,'& nam bufear o fundo das refocns. da medicina.
DcvcTe reparar tambm , fe o humor , que pecca he
cm abundncia , porque entam he neceTario remdio mais
vic lento, f fe eliver nas primeiras Vias , he mais fcil de fe
evacuar, fie fendo mny acre tem neccflldadc de fe adoar, Sc
abrandar, & fe for muyvifcofo, 8c craflbs cha de atenuar , Sc
adcl-

2I
da Alveitaria.
5adelgaar, &: facilitar!hc os caminhos pra fahir, pra o que
fervem muyto as preparnoens dos xaropes convenien-i
tes.
NV.mfe deve crer, que os purgantes de huma clafle nam
purguem, mais que hum humor , porm he certo que purgam
cm mais quantidade ," &: com mayor potencia daqucllc pra
que tem a virtude apropriada.
Os mais convenientes purgativos pra os cavallos fam
osquedirey aqui, & as quantidades , com que fe deve uzar
dellcs pra que toda "a peflba poTa fazer cleiam dos que
convm conforme a divcridade dos achaques, & humores que
fe pertenderem evacuar , que fupofto fe acha nas pharmacopeas allos fimplcs corrio a forma dos compoftos me pareceo
por I aqui os mais convenientes, pra que (c cfcuCc ver mais
livros.
Dos remdios, que pnrgao a bila, ou clera.
A Canafiftula he bom purgativo pera eftc humor, porm ainda que feja a mayor quantidade nam fer baftante pera
provocar purgao a hum cavallo, fenam for ajudada de
outros purgantes mais fortes, efta tempera, &: humedece as partes efquentadas , podefe dar pera os achaques djas
rins, & da bexiga correeira com as fementes de anis, & fun
cho.
O Man he igualmente benigno, uzafe pouco peraa'purgaamdoscavallos,porques nam tem fora baranilc, porem
dado com outros purgativos mais agudos, purga o peito , & he
familiar tofle.
O umoderofas purga as forofidades belicofas, prm
com menos fora que o cleetuario delias , que eite tem mais
efficacia por caufa do diacridio , que entra na fua compofiam.
Os Tamarindos adoam a bila, & fazem purgar , nam
fe dam-nunqua fs aos cavallos , porem
fam muy convenientes nas pufgas , porque refrefeam , 6c fam familiares.

216

Summta
O Ruybarbo ftc huma raiz que purga a clera*, aperta, Sc fortifica com propriedade, he bom pra os curis-do ventre immoderados. A quantidade que fe d a bum cavallo-/fam quatro, cu finco onas, 6c como hecufto fa cavalls de eftimalo fe cuftuma dar miturado com outros ingredientes mais
fortes, porque.he per fi f fraco na purgao.
O loes he hum dos medicamentos mais convenientes pra
os cavalls, porque penetra, 6c abre, purga a bila, 6c a pituita,
alimpa o eftamago , 6c os inteftinos: he bom pra acabea, pra
os olhos, 6c pra o fgado pella correfpondencia que cif as parles tem com o ehmago , he bom pra matar lombrigas , mas
porque he muyto amargofo , convm corregerfe omnznofc
cada, cravos, 6c canella, po em a melhor preparao ', com que
bem fecorrcge,hedeftemperadocom unio de rofas, molhandofenellemuytas vezes. Oumo de lingoa de boy , de borra-,
gens, de cardo benedicto, fam tambm muya propoito pra
cita corream. A quantidade que fe pode dar hum cavallo fam
quatro,atincoonas , 6: he o melhor purgativo que temos
pera os cavalls.
OsMirabolanosfade finco efpecies: cetrinos,chebulos, indicos, emblicos, 6c belericos , fam bons porque nam efquentam,
porem fam fracos na purgaam. Dafe em mnntcfga, oleos, ou
azeite , porem fervem poucas vezes aos cavalls, porque feria
neceTario darlhe muytos arrates pera fazerem purgaam: com
tudo podemfe milurar com outros purgativos mais forofos.
. A Efcamonea he muyto bom purgativo pera os cavalls, porem ha de fer preparada no vapor de enxofre, porque afli fica
pera os cavalls com grande efficacia , mas nem todos os Boticrios fabem fazer bem efta preparaam, Purga a bila cem muyta propriedade ainda das partes mais remotas. Deve darfe em
azeite, ou graixa, que adoce afua acrimonia 6c modere a alteraam dos inteftinos, he perfeito purgativo pera os. cavalls, 6
fempre experimentei.nellc bons fucceflbs. Podefe dar em fublanciainco oitavas, ate fis Sc mya, efcolhendbfe fempre a
mais

da Alveitaria.,,
217
mais clara ,.& limpai-, r. ;..- . t i.iu:io :? eoWn/.:>icjl m >
O Antimoniocr,namhcpurgativo,mas fendo preparado,
lp cxcellencc purgativo pra a bilay&quafirodos os .humores
fuperfluos j hc violento.,.porm nani efquenta, ipfundido cm,vinho, 6c dado ao cavallo hum quartilho, ou quartilho ,&" mcyo
defte vinho, o faz "purgar baftantemente, 6c hc fcil remdio,
6c barato. -Quando fe quer, preparar huma purga pra evacuar
clera fe ordena nefta forma, ; , .- . t. >:
Purga pra evacuar a clera.
Tomaram alos trs onas, flores de violas, rofas lngella,6c
hypcricam de cada hum huma oitava, ps.de canella , & almccega de cada hum meyo. efcrupulo , efeamonca preparada ,no vapor de enxofre duas oitavas , pizado tudo em groflo modo,fe dar em hum arrtel de manteiga cm forma dcpiloras. .
Tambm ie pode uzar das piloras, que fe acham .'preparadas
oas boticas, de diaprunis folucivo, Sc outras: & doselcttuaros
de um.o de rofas j dando ao cavallo doze quantidadcs.de que fe
d a hum homem.
,.
Os remedtos, que purgam a pituita, ou fleuma >fao
osjeguintes.
:\ . Carthamos he ha femente da qual p meolo purga a fleuma,
& as agos, 6c he boa pra os bofes , corregefe com anis , canela,
6c galanga, alguma caua, efquenta, &: ,no he vehcmente no purr
gar, podemfe darTeis ate fete onas a hum cavallo.
O Agarico atenue, delapa, epurga a bila, &z fleuma, tira do
crebro dos nervos , 6c dos mufeulos, feria hum dos melhores
medicamentos pra os cavallos fc fora mais purgante, Sc menos
culofo. Fazem dlle torcifeps, que o cqrrcgcm, 6c. adoam, Daffe em quantidade quatro ate finco onas.
O Turbit purga a pituita rafla, vifeofa, 6c podre, tira das partes remotas, mas com brandura. Podefe dar hum cavllo quatro , ou finco onas.
, Qs Hermodatiles purga-brandamente apituitasSc humores vifeofos, 6c purgam das juntas com efpecialidade, corrgcmfc
com

28
Summula- >> '
com efpicanardo, Sc canela , damfe de quatro at- finco ^ori3
cas."*
'! (^'"'-^ ?,''I;tri''' -})' ']
'n ' ' O Mechocm purga a' pituita quofa, he bom pra a tof-J
fe envelhecida , dores,,de torcilha, Semalde Olanda , corregefe com canela anis ,&almecega, dafe quatro at finco onas.- 'l >*"* '>'! *> t^-'-- i'- ''i'3 ""
< " '
"~A Golqiiintjda]purgai a -pituita ,-& outros humores crffos , & vifeofos das partes mais remotas ,'corno do-crebro
dos nervos , Sc nifclds*das juntas, St dos bofes , hc niuy
"excclcntc pra' tirar fleuma vitrea , que fe pega por'dentro das tripas , Sc caufa. torcilhoens ,'corregefe em trocifeosj
-ou com ble de-amndoas doces; lie bom .purgativo pra o
cavallos, porque :obra baftantmente," 'Sc he pouco eufto.' Po-1
de'me'dar fis oitavas at hia'-on~, em manteiga , ii graixa
de porco.
O Opoponco purga a pituita vifcfa das partes mais remotas , como fa as juntas, Sc -he benigno, corregefe com girigibre,
canela ,'bu raiz de eriula campana.- Dafeem quantidade de quatro at finco onas.
;;
O Euphrbio he o umo de huma rvore muy quente que
purga a pituita crafia, Sc aquofa com tanta violncia , qiie he
rieccThriodarfecom muytacautela,& muy bem corrigido deffeito em' vinagre cftildo, ou umo de limocns,no banho mar, Sz aflinV quente paflar o iiquor por hum pano dobrado. A
quantidade que fe der na paflar de duas oitavas , juntas
com quatro onas'de canafiftula /que o acodem , Sc temperem.
01
f
Os Engos fmv purgativos leves, porm mifturados com
outros fortes,tenv propriedade pra purgar os humores aquofos.
' '

O umo da raiz de aucena, puxa com fora as forofidades


pituitofos, corregefe com canela, Sc fe d a hum cavallo oito at
dez onas. .
.>!.,. y.
>:- ..
r
1
Ialapa hc hina raiz ," que Tpifrga as fleumas aquofas
com baftante "virtude , corregefe com canela. A quantida<
de

da Ahititaria."2 19
de pcra hum cavallo 3 iam duas onas. P<exfo;/ejfaz^ reunia purga pefarrhumj-iCavallo.^iiqvjeiiovije/^CQmjjpr/pOcdad a pituita.Ij.ou, fluna ;fc/ordenarinar fprma. :fegfjiifl.l,->.vi3
1..
Purga -pcra a feitna^ &-buMoresaqti6fos.. .. 1 Tomaramh uma.ona-devdiaehrtanoad, pgari.Qjtcrcifcay
do duas oitavas 3 turbit, & hcrmpdatles de cada^hum s hia qpfe
efpicanardq^ cnell 3 ge.ngibr.e-de iada- hum huma'optava, coloquintida oitava*,- Sc -iWyaar,mifturarm. tudo em ,p,.&:Janadp .em dous.quartilho,s..de,.Ynho.branco. fe.;dar ao caval-

lQv-;
:
K. uri j. Tam!ejp.,.fe..

-j;.

ppd-u?ar ;das piloras.qup feacham,.nas


boticas 3'de garico , de Sarcocolla , e.Iyjilintidajj /d
Hiera Cumagarico.t,v,.de ^ Cotia fectidai maioris mejua. Se
p,cavallo for .magro.> e lhe podem dar antes elgtuarios
de Diaphcnicam,, de ;BencdidT:a"Jaxatiya Nicolai., &'Hierapicra Qtin..v;idQ&vbr#hM 4uW;W4"<*>-ftafu'&':\ ^aS ty1^
pilp/;a$fc;podem unif .as;rque,focem neeiTarias, ein'toucinho,,
pTmanttiga",',;comp.'d.ir^mo?..no capitulo .feguinte. - Advirfindo que das quantidades3 qutffe cuhmiam dar a: hum homem
fe ha de dar doze ao cavallo.
,.,-... ., , ,', . ,..'.,.
1 :.!' T

, ii v ."' .f:)" c.r.ijc-j ^,7 fii-.fi

.(, ;..-;i ,,..._

.'. /-DO medkament.os.qite purgam a ntalwfmq.. ,(1,,


a., ..O Snetem.O, primeiro lugar entre ps. fimpls purgatiyps,
porque :he -hunif remedip &eral , que ,entra em tpdpS;ps purgantes , Sc de todos ps humores purga com baftante- cffkacia cfpccialmente o malenp.nico requeimado 3 & pituita grofla ,
puxa todos os humores podrps <,. Sc corruptos , abre as obftruoens envelhecidas 3 correge com erva doce, gengibre 3 Sc.
cravo. A quantidade pra hiW cavallo fam fis at fete onas.
O polipode he hum preparativo, que per i f nam
ferve pra purgar hum cavallo 3 mas ajuntafe a outros purgantes , Sc corregefe com regalice 3 gengibre , anis 3 & funco. A quantidade pcra hum cavallo iam fc\

2 2o
Svmmula
tct oito onas.
" "
- '. OiElcboro negro he ha raiz, que purga a fnelnfconia, Sc tit
txos humores feqUimados','&: rebeldes"''!,'he cxcellentc remdio
pra purgar os cavallos, corregefe comagoa fria , c de pois fc
infunde quatro horas em vinagre,1 6c fefeca ao fogo lento. A
quantidade pra hum cavallo fa fis oitavas*at oito o mais.
;l'odcfelle ajuntaraniS&funchO!"' *
/ <'
-w OLpisArmeniushehuma pedra quefe'icha nasminas'.da
prata em Alemanha; Sc Armnia donde tomou- O nome, iavafe
com agoa de rolas, ou de lingoa de boy. quantidade pera hum
cavallo a quatro at finco onas. Pera compor huma purga,'que
evacue com propriedade. O humor melanclico fe faz pera hum
cavallo do modo fegunte.
- ' . ! '-'A
Pfrgapcra a maknconia.
Tomaram de folhas de fene ha ona, Sc meya, eleboro n
gro lavado primeiro ; Sc infundido em vinagre quatro horas,
& dept feo-7 "duas oitavas-? chriftt"de trtaro meya ona,
Lpis -Artiitnfis lavadodes Oitavas -,'anis-, funcho, & canela }de
cada hum oitava,Sc rheyarpizaro tudo>em'groflbniodojSc fara a beberajem em du-quartilhos de infufa de borragens}
lingoa de boy,& fumaria.
'
-
"
Aspiloras que fe acham nas boticas , pera purgar a melanconiados cavallos , fam as pirllas wde , pirotas lapide lazulij
& de lapide 'Afminio , & outras:- os-electuariosrdiafenna , a
confeiam arriecj & de todos eftes medicamentos fe
podem eleger os que parecetem ne' ceifados, conforme a neceflidade.'
t '-

' C0, "

'

'(:!:)

i. .

%!

i'

-i

'

'

CAPI-

L_

da Alveitaria.1
221
>/ '. zn uir.z:
.. _ oL ip .^1:0.1 bi/IctnHsu07
CAPITULO 8.
:
.....
"
e-_, v
Comofe ha de dar a purga aos, cavallos, r tf ordem qt:e vijfofe
idre guardar.\ < :
>..
AVENDOSE determinado..o.modo da purga, que
fe deve dar ao cavallo, fe ordenar deita maneira.
Tomar as drogas,& as pizaro grofleiramente , &
fe mifturar em dous arrates de toucinho, ao qual
fe tirar o fal primeiro, demolhandoo, .Sc lavandoo
em varias agoas; Sc fe pizarunindo.as .drogas muy bem nelle, ou
tambm fe podem unir em outro tanto pefo de manteiga ; logo fe
far tudo em pirolas tamanhas como nozes grandes, 6c fe for pra beberagem henecefario depois de pizadas grofleiramenre,
Janalasnainfufam, que tiverem ordenada , com que feja fempre quantidade de finco , ou fis .quartilhos, conforme a grandefa do cavallo, Sc fe dar ao cavallo pello corno , tendolhe cabea levantada por hia corda, que pegue por dentro da boca,
pela parte do focinho.
Se for pra fazer ha infufa implcs, eftarm os medicamentos infundidos vinte , & quatro; horas, & depois xoarenfe; cnetacalda coada, feha defazer os elecYuarios;,.ps,
ou outros ingredientes , conforme fe tiverem determinado.
Na manha, em que, o cavallo ou ver de tomar a purga, ha
deeftar enfreado, fem comer fis horas dantes, & finco depois.
A vendo o cavallo bebida a purga, lhe enxagoaro-a.boca/ com
hum quartilho, ou meyo de vinho,pra lhe tirar oroim fabor.
Sc for em pirolas, depois de as ter engolido fe lhe ha de
dar hum quartilho de vinho branco, pra as fazer decer ao
eftamago, & pera lhe tirar toda a amargura , porque fe nam
aflija.
He necefario que o cavallo que fe ouver de purgar,
tome

2222
Smmma
tome ha ajuda noite, quando ouver de tomar no dia fegunt
a purga.
.8 0
Sendo pafladas vinte, & quatro horas pouco miais, ou menos , comear o cavatlo a purgar, & ento o tiraram da elrebaria
muy bem cuberto,8c o paTearo hum quarto de hora, porque
o paflo o ajuda a vazar melhor, & fe repitir o pafearfc de duas
em duas- horas , advirtindo qu fe for de Vra, fe na paflee pello Sol, nem de Inverno pello frio, fena no corredor da elrebaria , fe o ouver, ou em parte abrigada.
Depois que o cavallo tiver purgado, fe lhe dar outra ajuda
frefea, 6c adoada, pera lhe limpar as fezes, & temperar a acrimonia, com que os medicamentos purgantes deixa ojFendidos
os intetinos.
Ser neceflario que o cavallo, depois que tomar a purga, at
que de todo a tenha evacuado, na coma palha nem gra , fena
fomente farelo efcalddo> Sc cevada cozida : quando na coma
bem ifto fe lhe pode dar alga erva de bom nutrimento, ou cevada verde.
De todas as purgas, que va receitadas nas doenas em feus
lugares prprios, tenho feito experincias com bons fucceflbs t
ncllas fc pode acrecentar, ou diminuir as quantidades dos ingredientes, conforme aneceflidade, termos, & calidades das
doenas, &fa as mais.louvadas ,& aprovadas purgas dos melhores A A. que ex profeflb eferevero defta faculdade.
Mas como achei empre grande difficuldade na purgao
dos cavallos, fem que os medicamentos purgantes acquirinm
alga alterao, ou defordem interior, tenho achado que he bom
purgativo ela leo feguinte.
Purga.
Tomaram dois arrates de azeite commum, hum arrtel de
vinho tinto ,finco onas de polpa de coloquintida, ha ona,
&mcyadc farinha de linhaa, trs nabos de aucenas cortadas
em fatias ,vifco de maceira, ha ona, ha ma chea de flor de
macella, mcter tudo em hua panella cuberta com outra menor com o fundo pera Jfima, & fe barraro muyto bem com farinha,

J^.^-

da Alytaria.
223
rinha, mifturada cem cinza, fie barro, pra que na vapore, 6c
fe por a fogo lento, at que o.vinho/egafte ,:quercutuma COUT
fumirfe por tempo de dez, o doze Horas,depoisjfe tire.do for
go , Se deixe arrefecer, fem fe deftapar, Se citando myo frio, fc
coara,Secfprcmer. Efta quantidade hc'pera duas purgas, &
neltamcfma forma,computado as quantidades, fe pode fazer
pra quatro, ou feis cavallos, ou quamidade que qizerem'; Sc
fe guarde cite o!co, que dura dez, & doze annos com toda a fua
virtude. Ha de darfe morno,fie na muyto quente, Se fe d
em hum quartilho fie meyo,-ou dos de caldo destripas, &
cabea-de carneiro, obfervand as cautelas que temos dito afima.
Oiit) o molio exccliente, de quefe pode rnsar, per a auafi todo a
. jorte de doenas, o qual devem ter cm fua caja todos
os bons Afoeitares.
Tomaro de Ialapa trs arrates , de coloquintida dous .arrates, Semeyo,defenehum arrtel,de turbit , Sc hermodatiles..
de cada hum oito onas, de raizes de eleboro negro eis ohas"'
etando primeiro vinte, & quatro horas de infufa cm vinaerc
de alos feis onas; degrada Dei, & aTarabacara , de "cada hum
quatro onas, de canela, cravo, & anis, de cada hum ha ona,
metero tudo em hum vafo, com mo de maas camoefas , Sc
lumana, de cada hum trs arrates, umo. de. limoens hum arrtel , agoa .de chicria, Sc de agrimonia, a que baile, pera que fique dous dedos por ima das drogas, fie fe ajuntar efpirito d
vitrolo, duas oitavas, eftar tudo por tempo de fete dias a digirir no banho maria,ou fobre cinzas quentes, ou ao foi muyto
quente do Etio,coaram tudo,fiefeefpremer fortemente era
"a mprefa, Se fobre fogo lento, far exhalar at que fique no
fundo em modo de eleftuario.
. :
PTI!* pl,rga ' lw de dar*e fomente na ona, fie meya o
mais. kitoaimaha de compor hum Boticrio que o faz facilmente , Se podefe fazer mais, ou menos quantidade, regulando as quantidades, conforme o que temos dito. Pera fe dar ao
cavalloieha de unir em toucinho, ou manteiga, Se fazer piloros

224
Sitmwula
sas, & c o -cavallp forinagro, hc melhor dariho em bebida ;cm
dai qu.rfllhos.!detvinhp^porm pera s. cavallos gordos^h
mtlhr em pirctsp > t "wori y.s. ! '.'. >^b i
..CAPITULO

9.

yj Como.St ha dedefgcrvtrnanhunuavalio^ &>das advertncias


^ " - bc n co :-n is que.'de^ve arer niffo. <> <
>"
E hum remdio muyto proveitoo aos cavallos,' &
' muy. ordinariamente nrccefiario j o dcfgovcrno , &
hc coufa ta commua, que o mais ignorante ferraw .dor.O'fabe:obrar \ mas porque o fazem muytas vezes5
ji\ km as attenoens neceflarias, lhes fuecede algumas
.maJVs cufas que.obriga a fc dcfgovcrnarem os cavallos, dircy
,nos'capitulos onde tratarmos das manqueiras, nos lugares em cj
psachaqiics nepefitarcih dos dcfgovernos.'; ?m - f
3i?i Muytos acbnfelh, que fc defgovernem os cavallos em pfriro9,fem neceffidade,. fendo coufa defprepofitada , & que fo
com nccflidadc,fc pode fazer ,falvo fc o potro trouxer ja do
ventre da my alifafcs, ou cfparavocns, como muytos trazem,
tjorqueentahcnecclario o defgoverno, porque tendo.jaalli
baile for mento, com f.icilidadihcs; vm sff crecer;,' Sc impofli.bihtaos,com que a ita-fe-.chamaja-necehdade". > ^
Os lufares aonde fcpratico os defgovcrnos, fao nos teros
das mos p?Ua parte de dentro , afima da junta do joelho, aondcavea.nfoftramayorcorpo,devemfcfazcr. naqucllaparte, onde o couro eftivcr mais delgado, & menos embarao de nervos,
& ligamentos.
. " *' - "
',' ,
Logo fedefgoverna tambm na quartcllapor fima da coroa
do cafco, pella parte de dentro, ou pella de fora, que rapandofc o pelo fc v logoipulfar a vea grande em hum , & outro lado,
& nni p& k ach i6**> propriaS nas mefmrts quartclas. ' 3
DefgOvbruafe mais no lugar desbragadas- a fima da junta , on-

a Alvtaria.
225
de a vea eft mais manifeft:, Sc na mcfma vea- Te defgovcrna tambm por baixo da junta, &-do.Jgar onde fe' forni fio os efparan

vn?s.

.I

Oefgovcrnafe tambm abaixo dos olhos hum pouco, ren fe


impedir no fluxo dellcs.
-Pcrafeaverdedefgovernar hum.cavallo,hc neceflrio, que
feja cm tempo conveninte;.. na feudo nunca'cm-tempos frios,
nem de calmas, nem em dia dc.nevoas, Sc lempre hc mais convemente, quG fe faco os defgov.ernos no ultimo quarto da desfeita da Ia:& deve ocavallo eftar de palha,ao menos hum mez
dantes ,& quinze dias depois.
Pra fc cortar a vea como convm , fe ha de rapar o pelo primeiro , Sc fazer algOa esfregaco branda com a mo, pra que a
vea melhor pulfe: Sc logo pegar com os dedos na pele, & Icvantala pra dar o golpe , Sc abrila fem ferir a vea, porque ferindofe, perturba com o fangue a execuo. Logo com o comino rombo , & nedeo , [ Sc no com inftrumentos de feno ) fe ira dclbcgando ,8c apartando da vea as cordas, & ligamentos,que fe' acharem fem os ofender, Sc fe levantar a vea fobre o cornito, &
por entre elle,& a vea fenicterhiia linha fegura, na qual fe dar hum no nas pontas fem fe apertar, & fobre o mefmo cornito,
ic picara ajea, deixandoa tornar afeulugar, fem largar porm
delta a holw&aflimfe deixara fangrafat dous, ou-rres arraies de langue, conforme ocavallo}& no tempo que for hhindo o fangue, ira apertando, expremendo , & comprimindo o
tumor, ou parte, que for a eaua.do dcfgovcrno: Sc avendofe
arigradaa vea barantemente, c tornar a tirar pra fora, puxada com a linha, que a tem fegura , Sc pondoa outra vez fobre
o cornito lhe metero outra "linha', atando ha pra parte.de
lima com dous, ou trs nos muy bem apertados, Sc outra pera a
debaixo, da mefma forte, cortaro a vea atravcTada, pera
que hque defunida , lavando logo a parte com vinho morno , pera que dcfaltcrc , applicandolhe depois {eus deferivos ordinrios, como a diante cm feu lugar va receitados:
Q.
&

26
Summitla
Sc couvcrbalmo,nplicado rui partefarariiem materia?ern.mny
to mais breve tempo: &de-qualqur-mt>dafcmprecataUo far
dentro de dez , ou dozx dias. dvirtindofe que na chegue com
abocasfendas,porqucocuuhivnafzer;6:lhes~faz muyto dano, fendo caufa de ficarem cicatrices.
Alguns cavallos, ha quii tamfogeitosa recebera quantidade dchumor no lugar dos alifafcs,. & em toda aquella junta
das pernas, que-na^bafta f o defgovemalosalh pello modo
ordinrio > &>afli fe ha de defgovcrnar > arrancando > & tirando
fora hum-palmo de vea, que vem a fer a que ocupa aquelle.cfpaco, que ha entre hum dcfgovcrno, & outro.
JNam deixa efta obra de fer.difFicil de fazer; porem os que com
experincia o fouberem obrar com o methodo conveniente, he
remdio bem efficaz pra fecar os humores, & grofliirns 'daquelh junta, &c perna, & ferve de- impedimento pera que m corra a cila fempre cuftuma, quando fc faz, acarretar grande inchao, que fe vay dcpbisapkcando com osiavatorips cftitieos.
Tambm "fem lVatarcm as vcas ; fedcfgovcrnajcomprimindo
fmcnteofanguecomcaparrofa-5& algodo retalhado,ou com
ortigas pizadas, ou com farinha de favas, pclos'de lebre incenfo, vk vinagre; & com hum chumacinho de pano" em fima, com
fua atadura. E defta maneira na tem rifeo algum ,&rosdefgovernos fara mais deprefl, Sc na fica final onde fora feitos; &
fem fe atarem as vcas cortadas, nem comprimir a ferida com atadurafe fazem tambm os dcfgovernos,'fefefabc tomar o ari<n\c q ha muytos modos pera ifo: como hc tambm ha agoa cbiSiica , que he oje nitiy vulgar, a que chamo,agoa das artrias.
.- Quando fe ouver de defgovcrnar algum cavai lo por ters
pernas, ou mos muyto inchadas, fc lhe ha de aplicar primeiro
remdios pera que definchem o mais que poder
fer anes que lhe faam os defsovernos
- ;

CAPI-

daAlvcitaria.
. i r;;'i:;.i . ^ '.: v>.ii '-

*17

CAPITrULO ro.
Do modo com quefe ha de dar o fogo., do efeito, .queff;, & dai ca ih,
telas qtteje devem obfervar.
-">>- '. '' rr> ci i "> c
SENDO o fogo a&ualhum remdio muy cffcnz pera
muytos achaques dos cvallos , fe nam deve aplicar, fena por ultimo, remdio., depois'de fe.-avercm feito
. .todos os mais que forem,.convenientes a<9.achaque,
' afli pela moleftia, que caufa ao cavalo ,"como pcllos
finais , Sc carteres.y que mais ordinariamente deixa impreffos.
Pra fc dar fogo ao cavallo, he neceflario, que efteja primeiro
algum tempo de palha, 8c q no fej em tempo de grandes frios,
nem calmas-, 8c na fendo em nccelidade urgente , he melhor
occafia no mingoante da Lua, logo aos quatro, ou finco dias,
depois de chea.
. Sote, ou oito dias antes de dar .o fogo. fe ha de preparar , &
amollentarapartccom os unguentos, banhos emollientes mais.
cffkazes, os quais a diante vid rcitado.s^c.m feus lugares prprios.} porque eftes remdios abrnda,6 prepara o humor,
pera que o fogo mais facilmente" o.refolva, 8c confuma , porque
tem baingular propriedade pra diflipar., 8c penetrar os humores, Sc apertar a parte, q ^rv -J '
..
' .V
Eftandoa parte .araollen.tada., & preparada^.hc neVario. dar
o fogo ligeiramente confornc o lugar rhiTas vezes cm-prmade
palma, &: outras de pena, & outras d grades, de roza;p de glio, oude outra qualquer figura; . j' j S'. j -* .11 <u , ', >.
Sempre o fogo fe deyc.dfty de forte, ;que,na9, fu/e.,..nen\ penetre- o couro t(xlo ippcquejafl .ftljr^CQni, mais gicacia. tapando
os poros da evaporao, retpjldtnlp, &;fortificai\do> p calor, p*raque melhor penetre-; no!.que f"*cngan;fD "myytos Aveirares ,
pai-eccndolhes, qUy o furar Q COurp.cflnxQ fogo o.faz ter mayor
Q2 '
cfeito

1^ 3
Sinmnula
crTeiro.Darfeha com o inftrumentomuy vermelho at que fique
a parte bem acereijada.
O melhor inftniment pra dar o fogo 3 hc o de cobre, porque cfte metal he muy amigo das chagas. Os mais dos Alveitares"o da comfcrrb;tmBni e dji com' prata, & fe for com ouro
melhor.
.'v.v^ % ^i^ y
As facas de fogo, ha de fer ta groTas na cota, como hum
dedo; 6c no fio pouco mais gfoflas, que as de cortar ; devem
cr eftreiras, com que entre o fio , Sc a cota, na haja mais que
a largura de dous dedos-,' porque-aflim recebem , & conicrvartinais o fogo", & fazem melhor efFeito," como a experincia
rhoftrar.i.-<^ . s "->
.0ri/;:> at-ip . ai j'j!.:/

Sem pre hc bom darfe o fogo a<j traves, donde corre o pelo,
porque a fli fe enxergo menos os finais, que dobrando depois o.
pelo por Irma i-os cobre.
ro.viDrUc;
- c ,,
Darey aqui hum mcrHpdo novo ,'<\uc com a expe-.
riencia defcobri de dar b fogo , fem ficarem finais no- pelo,
que fe veja , &: he muyto conveniente- pra cavallos de
conra, & de regalo , aos quais fazem perder toda a eftimaca, as marcas, & carateres' que cuftuma deixar o fogo ordinrio.
.
.
'.->-'
Eftndo preparadas as facas de fogo'com o fio bem delgado ,&" vermelhas no foga, fe cortar primeiro com ha navalha fucilmenteocouro na parte at omcyo,& mais, mas de tal
forte, que no cheguem a fompelo; de todo3 correndo o golpepera a mefma parte3 pera donde corre o pelo. Deixaro etar o
golpeefpaode mey quarto.; ao ar, porque'alterando aferida,
a faz abrir^pera melhor e apartarem as beiras: & afiiftindo duas,
c\\ trs pelbasabriro com as mos muyto bem o couro pera as
bandas, Sc com a faca de fogo fe ir correndo o fundo do golpe
comdeilreza3'& hbil idade, -na queimando as .beiras da cutiaiia^j nem tocando as razes-do >ell.- Depois fe cobriro os gol&%<& fogo" com unguento, feit^dc Cera amarella, &: azeite fem
falem"-pomo brando!3 &'emfalta difto tambm ferve mantei^rrua
'fomente. A experincia' molrar o bom effeito defte
v
o;.hij
jj
novo

da Alveitaria.
229
novo ctilodc dar fogo.
Vfa alguns bbre o fogo deitar pez negro derretido, com
cotac5 , ou frifa por fimi. Outros poem rezina , trementiiu ,
breu, &: outros femelhantes, que acho ferem defncccflarios, porque na fervem mais que pra levar configo mayorcs pedaos de
couro quando caem , ou fe tira, &cdeixarem mais largas marcas,
& cicatrces.
CAPITVLO 11.
D o fogo , & cautrios Potenciais.
O Fogo potencialhemuy louvado, $: ncecfario pra
aplicarem partes a donde na poflamos uzar do actual , & tambem nos valemos dos potenciais pera achaques menos fortes, & mais fceis de vencer; como
tambem pella cerrefa, que temos de que fendo bons,
& bem applicados, obra quafi como fogo attual, fem deixarem
marcas, ou finais.
Os melhores, & mais efficazes Potenciais, que fazem tam
bom eFeito como o fogo a&ual, fem deixarem finais, fa os feguintes.
Fogo Potencial.
Tomaro dozentos, ou trezentos bichinhos deites negros,
q feacha grande cantidade nos campos, no mez de Mayo, &
Abril: os quais fa muyto diros, & fcencolhem , que a penas fepodem abrir com os dedos, & fa compridos qua como hum
alfinete ,&' ha campos onde feacha milhares dclles : cites metidos cm hiia panela vidrada com hum arrtel de unto velho, fc
tapar a panela, deixandoos citar at que morro : depois
pizarm os bichos com o unto , unindo bem tudo fc guardara pera a nccefiidade, que'quanto mais velho, melhor eFeito
far
Pera fe aplicar cite unguento, hc neccTario aver primeiro amoientado a parte fe for dura, rapar o pelo, & arjala metidaQ3
mente,

230
Summuht
mente , Sc untar com cita grayxa aplicando ha p; ou ferro largo vermelho defronte bem perro que faa penetrar, Sc fc aplicar tres vezes em nove dias. Itofara os alifafes,os efparavocns,,
Sc outros tumores admiravelmente, Sc as ovas, ainda que fcj>
envelhecidas: faz dcftillar lulas agoas amarellas, Sc formar na<
parte hum medo de faina, 6c cafpa, q cacaos nove dias, fie fica o
lugar enxuto, Sc na cae o cabeio, nem fica finais alguns. He
necefiario prender bem o cavallo, que lhe na toque com os den
tes, porque o matar.
Trr.bcm hu ns bichos a que chama [ abadejos, ou vacas louras] podem ferv irem falta dos que a lima apontamos , porem
na fazem ta bom efeito como os outros.
Outro fogo artificial, & Potencial.
Tomaram manteiga velha quatro onas, de azouguc duas,de
Euphcrbioha,dc cantridas ha oitava, enxofre vivo , & leo
de louro,de cada hum duas onas: hc neceflario desfazer, oasxuguc com o enxofre 5 & mifturar tudo frio; &: guardalo pra a
neceffidade.
Peia fe uzar deite Potencial, hc neceflario amollentar a parte
primeiro, como a cima diflemos, com hum dos emollientes, q a
diante fe acharam nos captulos dos tumores, Sc depois rapar o
pelo na parte , 6c untala com cautela , de que no corra pra as
partes as o unguento, porque as efcadar,Sc lheporm defronte a p, ferro, ou enxada vermelha no fogo C como.diflemos]
to chegada ao unguento, quanto o cavallo poder fofrer, fem q
o queime, Sc fe prenda o cavallo de forte, que lhe na toque com
os dentespcllo perigo que tem. Efte unguento fe ha de aplicar tres vezes em nove dias com as mefmas cautelas.
:

D-0

CAPI-

-*

531

a Alveitaria.
CAPITULO 12.
Comofe hao de efplmar os cavallo.

HA pcnbas5quccuidaquedefpalmar hum cavallo


he tirarlhe o cafeo fra, ou que hum cavallo dcfpalmado fica perdido: fendo que efta obra bem executada na faz o minimodeFeito ao cavallo, nem vai
pr iTo menos hum tola} antes ferve muytas vcves de que valha dobrado; fe dantes tinha algum defeito, que
com o dcfpalmar fc remedeafe.
Muytos Alveitarcs fazem grande reparo cm fcdifporcm a
defpalmar hum cavallo, & fazem bem , porque lhe nafec efle rcceo dos mos fucccflbs, que experimenta na obra, nacidos dos
erros, pouca cxpericncia,& menos cngenho,com q o fazem.
He forofodcfpalmaremfe muytos cavallos por varias califas 3 & enfermidades que cm feus lugares diremos.
Pra fe fazer cila obra com todas as cautelas, com bom modo
na avendo neceflidade urgente, que a obrigue afazer em qualquer tempo , fe deve primeiro ter o cavallo de palha algum tempo dantes, & na muy fobrepofto de carnes; & he necefar.io q fe
ajaentendido,qoqucfchadetirar, he aquella fola debaixo, a
que chamamos, palma, a qual cl cercada, Sc abraada com a cinta , & tapa do cafeo.
Alguns dias dantes fe aver lavrado primeiro bem o cafeo ,
Sc aplicado dentro na fola ha pouca de manteiga crua, milurada com farinha de cevada, pera abrandar aquella parte , fem
alterao: logo fc ter preparada ha ferradura de parafufos da
quelhis de q temos dado methodo no cap. 18. do tratado da CaVallaria,ainda q os Italianos fe fervem das mefmas ferraduras ordinariasjc os cancllos fomente mais compridos. Trataro logo
c o puxavante bem amolado ir cortando ao redor entre a palma
Sc ao cafco.fcparando c o canto do mefmo puxavante a palma da

Q.+

Pa

2 31
Summta
tapa, cortando toda a que poderem m muytofangue entre a
palma, & a cima; na adelgaando porem tanto a palma >que pof
la quebrar ao arrancar, 6c logo ir defpegando a palma com a
palheta de ferro, que tem o feitio como lingoa, 6c eftando defpegada por ha ponta, lhe pegar com a forqueia; 5c a arrancaro inteira; 6c he neceffrio fora , pra que fefacompreftcfli: advirtira logo fe ficaalga coufa da palma velha, qire ferve depois de molcitia, & de impedimento formatura , 6c crecena da palma nova, 6c fe deixar ngrar o p, ou ma abundantemente.
Algas vezescuftumaongue, per Tmehio eftancarf mais
cedo do neceflrio. Porm quando fe na eftanque, ataro ha
atadura nmyto bem apertada na quartela,. que parar logo, ento fe lavara toda a chaga com fal, &c vinagre, 6c fc lhe por em
toda cila hum adftrigente de felugem , vinagre, claras de ovos,
embebido tudo em ha cfrriga, com feus panos em cima, 6c ao
redor; 6c fe lhe por a ferradura de parafufos por firna de tudo
ifto. E quando na aja cfta, lhe fara ha taboinha do. tamanho do cafeo nmyto leve,6c delgada noafento delle ,- Sc ao redor do carto , fe apertara ha cataplafma do mefmo adftrin- .
gente cm outra cftriga, 6c por toda a quartela , 6c junta a fima >
fe untara ha vez cada dia com a carga, Sc compoia it diante eferita no capitulo 13. juntandolhe a tera parte do bolo
Armnio.
Dahi a dons dias fe fomentar o adftrngente por cima do
outro,fenT defpegar a eftriga da palma,mas embebendoo fomente nclla: hira continuando depois a compoia da carga,
fobre a palma,junto nclla o bolo Armnio [como diflemos )
que he o melhor remdio , que fe ha de continuar , porque fem outro algum mais, cuhima vir.a palma perfeitamente.
Tcra advertncia a carne fobrepuxa em alguma parte ;
porque ento fe lhe ha de aplicar em cima ortigas pizadas , 6c
tornar a por o aparelho ordinrio; 6c eemalga parte da palma ouver carne efponjofa, 6c nguinolcnta , ou pizada, que impede

a Alvtitaria. i
233
pede o tornara pama, fc lhe aplicaram ps de pedrahume pera
a gaitar.
' \VV < ..'
Sc a palma tardar em vir, 6c a chaga cliver em carne, fe lhe aplicarm cm (ima pizadas as folhas de ha erva aqtiechamo
[ lampafos) que tem his botoens, que fc pega nos vertidos, a 4
alguns chamaamores.
. ,.
Outras vezes a palma pode vir. muy hmida , Sc entam
lhe ham de por fomente fios, ou clriga, com pouca clara de
ovo.
Se a palma vier muy feca? Sc.afpcra fe lhe aplicar da carga do capitulo 13. fendo bolo Armnio, Sc fc lhe por quente/
Sc a palma apalpandofe com o dedo fc achar "que vem muy
branda, & que nam quer tomar a durefa neceflaria.; fc lhe aplicar em efrriga o cmplafto, feito com duas partes de breu , Sc
ha de cevo de carneiro, tudo derretido , Sc unido.
Se em alga parte da palma na quizer vir a dita palma , fc
lhe aplicara de trementina de venefx ta lavada prirrfeiro que fe
faa branca como papei, ha quarta unida com duas gemas de
ovos.
Avcr mais grande advertncia, em que o cavallo no molhe
opc,ou mo em,todo^, tempo da cura,8 cfteja fobrepalha
frefea , & branda , que fendo curado com todo o.cuidado > lhe
virtoboaplmavcornoadosputrosps. ,
CAPITULO 13.'
. T)c comofe bao de fazir as cargas-perfeitas]'pera os .
cava lios. ' ,, ,
TODO o AIvcitarcuriofo,&:amigo de ganhar opinio, Sc fazenda,dcfe|ando fazer bem fua obrigao, deve ter fem prefeito em fua cafa a cargi , o\X
cmmiclcurcj como os Francczes lhe chama, que
aqui receitarei , porque he medicamento que cft
fempre fendo nccefario, pera a mayor parte das enfermidades
dos

234
,
,
Striima
">
doscvllosjcorri a1 qual fe efcufa muytas drogas ,:8r emplaftos
repetidos das boticas. n
' .
rieVemcdioprmptpcrafc acudir logo com elle Iiuma
queda,'pancada'grande que de hum cavallo , a hum esforode
.cadeitras > ao hum rendimento de rins, ou peitos,a hum agomento , ou rcsfrian)cnto, a hum tumor, que o refolve , ou uppura
pcifeirrnentV&enVfm pra outros infinitos achaques , de que
*a\\xperieficia far conhecer maravilhas, como eu com admirveis fucceflbs a tenho experimentado: o mefmo confeiTam averem tido deita untura os melhores Aveitares , & Authores
crrun<Teiros'l,i como os- curiofos poderm ver nos livros
'Francefcs intitulados , La grande Marefchallerie , o Marcfchal Franois ,'b Marefchal Expcrt , o Parfait Marefchal ; Sc nos Italianos modernos, como fam Pietro Crcfcenzo , Giordano RufFo, Colombro , & outros muytos. He
a fornia da carga,: ou unguento da maneira feguinte..;
t

' ' -'' Gompofiam de carga.'


Meteram em huma caldeira dous arrates de cevo de carneiro ,,que primeiro fe aja derretido , Sc apartado dlle as
membranas ,- 6c hum arrtel de unto d porco , feito tambm cm pingo , tifandolhe o fal em varias agoas da fonte,
de azeite hum arrtel , 'quatro' quartilhos de vinho tinto
bom j ferver tudo cfpao de duas horas: depois lhe lanaram pez negro , Sc pez branco', de cada hum, hum arrtel,
com duas onas de oleo de louro; Sc derretido tudo, fe tirara do fogo i Sc fora lhe'lanaram.de trementina commua,
hum arrtel; tudo mexido por efpao de hum quarto de hora : c cirando cila compofia j 'mcya fria , lhe lanaram
hum arrtel, Sc meyodc mTcommum , duas onas de cominhos empo, 5c hum quartilho de agoa ardente fina} & fe cngrofar com alga farinha triga peneirada a que baftc , pra
que fique cm forma'de unguento, mexendo fempre tudo-at
que creja frio. Efta compofiam de carga,ou unguento > fendo bem feita, ali como digo, fe conferva hum anno , Sc dous
com

da Alvtnria.
335
com toda a fua virtude , eftando cubcita ,*&> cm parte-ond, 4iuo
aja humidaces. Iuntafe a efta quantidade, de comppficam.xres
arrarcs de bolo Armnio, quando lie pcra repcrcirtir fluxam ,
&fortificarhaparte,.pra cavallos obcrtos., esforo/, &c rendimento de paz , de cadeiras rins, resfriamentos , Sc outros achaques, que em feus lugares., diremos. Pra o que conforme
eftas quantidades, fe tomar do unguento dous, ou tres', arratesjou o que for neceflario, pra a ocafiam ^efueje oiFcrecer, & conforme ao que fc" tira, fe lana , & fe une ncllc
dos ps de bolo Armnio o que bafte *, conforme aquclJa
quantidade. Pcra fc aplicar cila carga., fc aquenta- s a jieccaria cmjiuma caoula , ou tacho , Sc fe cVd grofa , fe
lhe mifturar borra de vinho tinto , Sc em falta , o mcfipo
vinho; & fe ficar rara felhe mifturc farinha triga , ou centea
peneirada. Efta carga fendo bem feita , fc cuftuma pegar ,
& confervar. .muy bem nas pernas, &
em todas as mais
partes , porm quando por algum erro de mal ..feita^ fe
nam pegue bem, lhe mifturarm mais trementina , 8c pez negro.
Efta carga fe ha de aplicar o mais quente que for poflivel, &
quanto a mo com q fc unta poder fofrer, embebendo com grande esfregaapraafazer penetrar ;.& quando fe mete,,]cntro
em algum cafeo, pde hir fervente. '
Nam fe tira efta carga , at o cavallo farar , antes
fe reforma as vezes, que parecem neceflarias j Sr., depois fc
defpega com vinho quente, que nam he muyto dificultola de
fahir.,> -}
, .
, 1. ,
Ha tambm outras cargas.muyto boas, &,muyto fceis pra
fortificar as pernas, & mpfi dos cavallos, & diflipar os humores
quando na fa agoamentos, ou grande extremo de males, como
aasfeguintes..
rcrvcrm cm huma caldeira_,borra de-vinho tinto,Sc lhe
lanaram farinha triga a que bafte pra fe engroflar, como papas, & afli muy bem quente, com que na cfcalde , .carregaram

236
Summnla
garm o cavallo por todas as partes cutumadas, esfregando muy
to bem pra que penetre, & pegue.
Outra carga.
Ferveram efterco de boys, ou vacas frefeo, com vinagre, &c
carregaram o cavallo em quente, porque pra o enxugar , & adoar as pernas ,& mos muyto trabalhadas, he bom remdio}
como tambm pra os cafeos por dentro, &c por fora, & fazendo
ta bom eeito, he muyto fcil. ;
Outra.
Pra hum repente, tomaro agoa ardente em hum alguidar,
& fanraro o cavallo fobie cila mexendo fempre> tirando dous
ou trs arrates de Tangue; conforme a neceflidade, foras, &
corpo do cavallo, Sc que feja a quantidade da goa ardente tanta como o fanguc: & lhe lanaro farinha triga, ou centea peneirada , * carregaro o cavallo. He boa carga cila pra os cavailos ; que fiem" quebrantados, & pizados do trabalho de has grades fedas, ou campanhas.

CAPITULO 14.
- Dos-finais-} & 'obfavaao , fera conhecer todo o cavallo doente
ruiU

'"'"

C' OMO o cavallo he hum animal falto dereza, &


que nm fabe queixarfe, &: dizer o feu mal, & padece muytas vezes doenas, que fe na manifefta } 'he
1
nccflariV excogitar todas s indicaoens pofliveis,
pra fe conhecei* quando el doente , como tambm
a qualidade do achaque que padece..
Ha das principais demonftraoens, que o cavallo da logo
cm fe fentindodoente; he o ffro *butro final, que poucas vezes
faltn ,fa'os olhos'triles, UilferSacrs.Toda a peTa que tiver -mii^t experincia- dos achaques
dos cavallos, f cm reparar 'bem nos olhos, conhecer o que
eft,

T"^^

da Alvtaria.
237
cft enfermo , que parece l cfpelho, em que fe ero vendo os
achaques.
.Advirtira tambm fe tem as orelhas mais derribadas do cutumado, fe as tem frias, & a boca efquentada , chea de baba groffa, & pegadia; a lingo feca, Sc quente -, o pelo nas vcrilbas, &
mais extremidades, arrepiado 5 o clerco duro, & negro,cuefverdeado jfcaourina no hc deurada, fc namcrna,& branca,
ou muyto vermelha j fe lhe choram os olhos; fe [o beio de baixo
eft pendurado ,&r apartado dos dentes, fe tem acabea baixa,
carregadajfc afroxa andando,ou canfa logo fuando uor frio,
fendo dantes vivo , & ligeiro ; fe vendofe entre outros cavai los
fenam alegra,cuhimando dantesfazcloj fc fc levanta , & deita
a meudo na cftrcbaria ; fc cheira as ilhargas , Sc olha muyto pera
as verilhas , torcendo o corpo pera huma, cu outra partc; feo coraam ,Sc pulfo lhe palpita muyto, o que fc conhece pondolhc
a mam por baixo da p cfquerda ,pclla parte das [cilhas , Sc por
outros muytos mais finais moftram os cavallos logo, que cftam
doentes.
Reparcfe logo o que mais importa, que he faber conhecer,
Sc differenar o achaque que padece , Sc as catifas delle , fendo
certo, que ele conhecimento nos cavallos cm muytos achaques he bem dilicultofo de alcanar,porquenam faliam , nem
podem dizer aonde tem a dor : Sc alim convm excogitar a
mayor parte de feus males por indcios , Sc confequencias pera lhes applicar os remdios com propriedade a cllcs. Pera o
que convm naquelles, que fc na manifefto com clareza,
eftar muyto tempo,junto aocavallo, alim fora da ftrcbaria',
como nclla: reparando com toda a atteno em todas as' minimas acoens , pera vir a alcanar a certeza da qualidade da
doena } que por falta dcfte conhecimento he , que fuecede
mal em muytas curas aos Alvcitarcs pouco experimentados ,
porque no vendo hum cavallo mais, que hum inftantfe ,* fe-rc-*
foi vem loco a capitular o achaque,& a aplicarlhe o rem edio,' fendo impoflivel o alcanarem o conhecimento delle, na fendo ao
> .
' >
.
menos

228
Summula
menos nuiypatentc,quando os mais doutos Philofofos confeTara , ferem as enfermidades muy diffkeis de conhecer, ainda nos
Homens, como diz Hypocrates: Occajio pr<cceps , ftuAiumifJiak, exfcrimmtum periatlofft'. E afl a experincia nos faz conhecer cada dia o difhcil, 6c perigo nas curas, quando dos achaques falte o conhecimento.
CAPITULO if.
Da Birra.
OMO o men intento hc , hir defefevendo todos os
achaques dos cavallos, comeando da boca, &: continuando pelk cabea , Sc toclo o corpo atas ferraduras dos ps [como tenho dito ) na quero aqui
deixar de fazer meno da birra, nipopfto que nas
melhores opinioens fc tem averiguado feja vicio,& naachaque, como diTc j no tratado da Cavallaria entre os vicios dos
cavallos.* Na quero com tudo deixar de fatisfazer s opinioens
contrarias, pera que aqucllcs que dizem que he achaque, lhe ahem tambem o remdio.
Dizem cftes que por ter o cavallo a garganta muyto eftreit, Sc voltada , ou dobrada junto s queixadas, fe ajuda de ferrar os dentes na manjadoura, pera fazerem mais fora ao engolir os mantimentos. Porm de qualquer forte que fejajie femprftde prejuifo ao cavallo -, porque he certo lhe faz ganhar ventqfidade,<gaftar.os dentes, 6c perder a cevada-da boca. Rcmedeafe cle achaque, ou vicio, com fc por-ao cavallo humaargola de ferro , de largura de trs, ou quatro dedos , no pefop, junto s queixadas, apertada muyto bem , mas de forte
que,.pqfla comer, 6c refpirar, com aqualnam ferrarios-den-i
tm>& tambm cuftuma baftar ha cinta larga d; ouw? groflft,;
S:uri)t. -) . -n a .
?
< 5 ' 1
jjMuytps .cavalos, nani ferram mais. os dentes., fe os-pem;,
em-ininnjad ouras de pedra , ou nam os tendo em manjadoura,
1

a Ahititavia.
239
ra.,mas fomente" prefos a ha argola ,'dandlhe a rea cm
hum cmbornal de pano , pendurado da cabea , como fe ufa
nas campanhas , & com cite cotume fe efquecem 3 & vem a
perder o tal deFeito.
CAPITULO 16.
Da Fava.
HE a fava ha inchao de carne dura , quaf corno
huma avela, ou fava propriamente, que crece no
padar da boca, pegada aos dousdentes do meyo,
muy ordinria na mayor parte dos cavailos, cpecialmenre em quanto novos j a qual fe manifeta Jogo
aos olhos j c ao ta&o.
Efta fe tira com hum ferro, que todos os Alveitarcs tem
pra iTo, aquenrandoo primeiro no fogo , com que v vermelho j & com advertncia que nam carregue, nem toque fobre as razes dos dentes: & pra fe fazer bem ,fe ha de abrir a
boca com a grade que cuftumo, defviando a lingoa pra q u c a
no efcaldem.
Qiialquer moo de ferrador abe tirar elas favas , & por ifl
na la neecflarias mais dcclaraoens.
CAPITULO 17.

Da Bocachea.

UYTAS vezes com a crecena de fangue incho


todos os tolanos do padar da boca do cavallo , mais
ordinariamente fendo novos, Sc incha algumas vezes de forte, que pafam abaixo dos dentes, impedindo o comer ao cavallo. Ailo chama ta- o cavallo a boca chea.
. . Remedeafe logo cfte achaque j picando efta inchaam com
hum

2^0
Sv.mmttla
hum cravo,ou Ianceta nos mcfmos tolanos, fazendo o pique
nos primeiros tolanos, no mcyo delles,& no nas dobras, ef.premendo rodo o padar pra osdefpejar.. Depois que tiverem
lanado baftante fangue,fc cufhima cftancar por li raefm,&
quando o no faa ,Yc d de beber ao cavallo agoa bem fria ',
com que parar,ou com farelos molhados,ou levantandolhe
a boca pra ftma com ha corda, como fe faz pra lanar beberah

CAPITULO 18.
Vos Qapinhos, ou Barbtfoens.

EB AIXO da lingoa dos cavallos no canal da boca*


nacem has pequenas crecenas de carne, que chamo espinhos: eftas tirando a lingoa pra ha parte
fc vcm,& manifefto logo , & cuftumo impedir
muyto o beber ao cavallo.
O remdio no hc mais que cortalos com ha tefoura, & fem
outra coufa mais faro logo por fi niefmo.
CAPITULO 19.
Dos Sobrcdentes.
V YTAS vezes fuccede,quc hum cavallo de muyta efrimao fe perde, emmagrccendo, & pondofe
em miferavel citado, por no poder comer ; & procede iiloalgas vezes de ter fobredentes, ou dentes de lobo, eomo os Francezcs lhe cliamo, que
a alguns dentes, que nacem cavalgados fobre os maligadouros
queixais , has vezes pclla parte de dentro moleftando , & picando grandemente a lingoa, quando o cavallo maftiga ,& outras
pclla parte de fora, eftimulando os beios, Sc gengivas.
Crecem cftes dentes de forte que,por na terem fobre as pontas
outros , que os gaitem , que chega os de fora a furar os beios,&r

ia Ahtitnrm.
n#.} '
os de dentro a carne das Queixadas; & com Ter. ctta^incomnaadt-dade grande, fe remcdca{ fendo adv/rtidsQcom m.uyta feciidadc.
.sosii^t2ol
Abrirfcha muy bem a boca aocavallocom a grade, &r paflo
de ferro, no qual embrulharo hum pano, ou etofo } que na
molefte a dureza do ferro as gengivas, &defviando a lingoa pra hOa parte, fe cortaro tal Sente, OU ademaladelle com luim
efeopro, ou goiva , muy bem amollada, '& ftil, & fe o' den'
rna tivet<masquealgiapont:fomente, qc c&endfv&U'
ri gaftarfe eira conihfi lima bem picada'
:.
Ere defteito fe acha mais ordinariamente nos cavallos velhos ,do que nos novos, com que he neceflario fe attcntrjuytoaifib. n.;,'i J'.)'CS i:>ti.-JldiJl <H'.'S* '- ol ar'"I,':L
''CAPTULO 20/
<

. ) f T) a boca ferida.,

, ' :i_-q <oii'i . ".."" c.

'

;.'';,. .'. L:'<\ < u ,i<

*q

UANDO o freopor afpero,ii^or arnadcavtleirbferdefabfida^caYrega muytofobrcos aleiiros,


fe coftuma laftimar , & fazer chagas naquelle li/gar,
que ferve de grande moleftia aos cavai-los.
-'No tendo eftaS paliado -amais",- fe esfregaro tflfdos"osdiasfetejOu oito vezes-com'mel i-ozado,& emiioicds
fararo naasLaggravand-cOm o frcoatencourarcm. ''
Porem fe o oflb cftivcr oftendido, levantada alga lafea,
ou ouver podrido , & ulcera > fer neceflario deitar na
parte finco, ou feis onas>d Vitrolo ,. tendo primeiro' b.ca
muy bem aberta ao cavalltCm a grade, 'Sc dtfviada- a -lingoa-y
deixandooeftarafli mcyo'qb'ircodeliora,peradar ltigara qudo
leo penetre, & faa feu effeito, fem que a baba o impida,depois
ao dia feguinte, & aos mais -, esfregaro a parte com mel rozado,
que logo aquella podrido, &" ofls ntovids V&S'ftranhos por li
mcfmo cairo, & como .naOuvcr corrupo, fe ira lavando a
mtte com agoa ardente oito JH dez vezes cada dia ate de todo
-TI
K
fcr

Svmrmtla%.^i
-fcr fa : & fe rdar.Yolga. ao cavallo pra que A cutcula da parte
-feforti fique, pondolhbdepoisfte^s^de alcutos.brandos, gr.oXfos,Sclizos.
''
6H-\-' <"-r' -;i< -Al':, D dr. rruy^iim
" "'
;ft!. ri CAPiI.TU.LO.2I.,!
-mb o J '/J ixil v-> i-bnllom*: f dv "i c V.-0!1'0* TJ '.
f5V';DE:agolpcnalingofor-pequertQj-nao-JwneceTario ta*
zerlhe cufa alga,porque logo far por fi jmefm.Se for
grande,quequafi.paftaalingqa,felnedara huns pon-C05 com ffroS&t^rap.o cavalo fei cQ.mer(alguns dias,
dandolhe f beberagens fubftnciaes de farinhas.trigas,
de cevada , & de centeo.
As feridas da ljngoa fa rnuyfcis de farar, & ai o he tambm, quando por fer a lingoa comprida, & incommoda aoenfreamcntofecorta:oqu>:fe>'fa?S'Cp.drem com cautela J dando
primeiro ha fangria ao cavllo nos peitos, avendoo adietado
IwnsdiW, 4ogo,fe lhe,corte-aquellfi parje..da'Kngoa ftfe~rflua
com ha tifoura bem afiada, & 4c cauterfar toda quella parte
com hum ferro vermelho no fogo; Sc eftar o ca.vallo fem comer
alguns dias, dandolhe fomente beberagens, & dado que a hngoa lhe inche lhe.daro ;mai.s fangrias.,'lavandolhe a'boca com
hum lavatrio de vinho, .rqzas, tanebagem,-cevada com cafe,
& acar. Da-mefma o.rte fe ra%aa.& cura os beios quando
a boca por pequena impede o enfreamento.'
,
>
-Tambm ha ha enfermidade na lingoa, que chamao(pcanha] porque os cavllos,.que padecem a-.tem tambm nos ps,
& mOs i faz haschaguinhascubertas.^de grafinho.s, como nulheras de peixe. Eftes fe rafpa com ha navalha j fangrafe, o. cavallo debaixo da lingoa, &felava a meudo as chagas com hum
- lavatrio de agoa de tanchagem, fal, pedrahume, oure- .
.... gos, rnelrofado-, vinho tinto ; continuan.-. ^
b:i:.vf.! ;'.;; 1 '.wv rdoatfararem, rw, .<; .<><
>bo3 3S-iw wbttttjmsvN>*i:3 ' no::.b< v i
CAPI*
r'\
-' '
-

'.o-

aAlveitaria);

;. c -

i; .,1 , ;!

., 2*3-

' , ~.C:.J .1' fo OO.TT31 "d *>

.-.2 IX 'J . CAPITAL O.KZ2;, -jfl! fWjp;2LcA


Vofajlio dos cavallos, & dos remdios em os fazer
. , '( comer. ~: -.
ri .il
..L .'

.'.1

..} li . ! -"'^ -f -1- -f '.-" -

ri'

SAM tantas, Sctaq diverfas as caufas,porque.pscavai-,


los perdem a vontade cie comer em todo.-,-, ou, m parte >
'que feria neceario nomearmos aqui todas ias enfermidades , pra dizermos todas as caufas, & afli direi fomente
aquellas, que fem fer por doena interior., ou manifeta
os enfaftia, enfinando os meyos pra os fazer comer, o ..> '-1' l
Quando o cavallo enfaftiado esfregar muyto os beixos y &
queixadas pella manjadoura , he neceTario verlhe.os.beios
pella parte de dentro, porque cuftumo criar huns bichinhos ,
com que logo fe manifcfta ha quantidade de bexigas pequenas a3
&eraincommodidade lhe. rira totalmente a vontade de comer 3
pondofe magros, &-debilitados. *:
vi, .
>\.
r.
^ O remdio he, corrar com ha navalha todas aquellas bexi-,
gas,fem deixar alga, porque bafta a minima que fique pra
tornarem a nacer mais em, breve tempo , & depois de cortadas
esfregar aquella parte com fal, & vinagre, & logo fe ver como
o cavallo come brevemente} & perde.o;faftio. - ., t a.ru -. b ?
\ Tambm fe advirtir , fe o cavallo tem ,p;s tolanos do padar
muytb inchados, a que chamo [ boca cheay] de.que j/i fizemos
meno em ocap. 17/Darfeha nellcs lula fangria, Sc nao.fe alcanando a ctufa certa de fftio; fem pr he feguro efte remdio,
das fangrias, as quais qualquer moo. de mulas, ou almocreve
as pode "dar com! a ponta de hum prego./ Jnv, Alemanha s fazem eftescomhum corno.dc.veadoaguado,que trazem, .-.cin-'
ta pendurado ,.como arma de ferir , Sc" a cila fangria chama; dar,
hum golpe de corno.. .
'
Sc o cavallo na perder o falio, fera neccfario polo no maligadouro duas horas de manha, & duas de tarde .a desflciimar,
lavarlhe muy bem a boca, & os limos que tiver nella. com vinagre, fal;&ouregos.; Ac ' - r. ^
. ... :i ..' '. -: 'A
R2
Se

2<j4
Summttlai - <>
Sc for tempo de rabos, fe lhe dar a comer com as mefmas
foihas; que cites lhe abrerr muyro a Vontade de comer.
Se tiver m/yt calor, Sc arquejar ameudo com as flhargas,
hc bom darlhe em meya canada de agoa de almcirocns, meya
ona de triaga bem desfeita, Sc era falra delia orvieto, que ifto
HlrilunWftTsrieVas do eftaMagb iquelhe tir a vntifaeVle
comer,&;h(5-emprbomremcdloj&feguro.
,. ^
Tanibem ho bom pra tirar o faftio.ao cavallo, fazcrlte maligar a erva que clnmo( Sabina,] porque as folhas , & ramos
delia fazem apetecer o comer ;& tambm pizadas as folhas , &
mifturadas com cevada, & farelo, fa uteis pra lhe tirar o faftio,
Sr-apefccr o mantimento. ....
.

Tambm hc bom remdio pra abrir a vontade de comer ao


cavallo, meter em ha panela 3 de agrao, ou de vinagre,h quartilho , trs dentes de alho meyos pizados, meyo punho de fal;
mexido tudo, &lavarlhca boca a meudo com hum pano, embrulhado na ponra de hum pao j lavandofelhe primeiro a boca
com goa frefea, Sc fendoo hum pouco no maftigadouro 3, que
ifto lhe abrir a vontade de comer, tirandolhe todo o faftio.
Se o cavallo [ depois deitas diligencias}ainda na comer, fe
lhe merer na boca a maftigar hum pao de loureiro, ou figueira y
untado de mel rozado, repetindoo aflim muyras vezes.
om o cavallo fem comer morre,ou comendo mal fe vay
eonfumind -, hc neceflario bufear todos os remdios pra lhe fazer perder o faftio, &afli fera conveniente fazer o feguinte remdio , que he muyto efficaz.
;
Pra o Faftio.
Tomaro dons arrates de miolo de pa branco relado, &
molhado em agrao, &r em falta defte,em vinagre ; deitarfelhea
quatro colheres de meza,cheas de fal, 6c outras quatro de mel
violado, & em falta baftar o comum; amaflado, & envolto tudo
ifto,fc meter em ha panela, Sc fe far ferver a fogo lento hum
quarto de hora > depois fe lhe lanar de canela meya ona,cravos
pifados dozejhia nos mofeada, meio arrtel de cevada; tudo muy
b pifado,& mihirado,fe tornar a fogo lento,pera fe encorporarj
&

da AVceitaria.
t '^4.5
& o fogo feja pouco pra que a virtude das drogas aromticas ie
na exhale.
Pcra fe uzar cfte remdio, he o melhor modo, tomar hum
nervo de boy feco, & pr de molho aponta maisgrofl ha
noite,oufzella maftigaraocavalloprimeiro , que logo abrandar^ pizala com hum martelo 5 Sc untandoa afirn, muy to
bem enfopada na mafijfe meter na boca do cavallo bem allirna, deixandoo maftigar hum pouco, Sc logo tornando a untar
o nervo; continuar o mefmo tres, ou quatro vezes, Sc depois
lanarlhe de comer: fazendo cita diligencia de tres em tres horas, alimpando o nervo muy bem das fleumas,& vifeofidades
todas as vezes que o tirarem , antes de o tornarem a untar , Sc le
pode chegar com elle muy bem garganta elando brando, porque alimpa, &defempcdc:& oscavallos, que tem comido alga pena fc fcilita com eira melnha aplicada no mefmo nervo ; a deitala logo. Efte remdio fe tem vilo .abfolutamcntc fazer grandes eFeitos,
CAPITULO 23.
Dos cvallos 3 qm deixao de comer por doenas graves, & quefvjlentoj lioes deve dar.
SE os cvallos por doenas, que padecem perdem * vontade de comer totalmente ,-hc necefario pra os na
deixar morrer fazcllos engolir fora algum furenro,
pois lhes falta o difeurfo, & a rezo que tem os homens,
que os obriga a comer nos achaques, fem terem, vonta-.
de. Pcra o que na ha cutro remdio mais, que o commum , Sc
ordinrio defe lhe deitarem beberagens por hum corno,.tendo-;
lhe a cabea, & boca levantada.
Ncftas beberagens fc pratico uzualmente. grndifimos erros ; porque os cvallos, que elo com febre, dbilitaeo, 8c falta de foras, lhe cuftuma dar caldos de frangos, Sc galinhas, leites, 8c outras potagens de viandas fubftanciaes, parccendolhcs, q
o mefmo fuftcnto , que hc bom pcra os homens, he conveniente
R3
pcra

24,6
Summul
pera os cavallos, no entendendo, que aos animacs fe lhes dev
dar o uftento, conforme fua natureza ; como fe v , que a carne
he boa pra o co , &r a na come o cavallo , & da rnchu forte, a
palha j que d mantimento ao cavallo, na ferve ao co, &c alli i\x
mais diverfidade de mantimentos. Na advirtindo os que erradamente uzo eiras potagens, que os comeres groos 3 garasj
8c de grayxa, que pera os homens fa uteis, & fulranciaes , fa
pra as naturezas dos cavallos indigcftos, & imprprios, convertendofe em veneno ,8c caufandolhe mayores danos; como tambm hum fummo faftio , pera na poderem comer os mantimentos naturaes, pois como todos fabem he impedimento total pera os cavallos na comerem , o untaremlhe a boca , c dentes com cevo, ou grayxa clando fas, quanto mais doentes.
Pello que direi os luftentos fomente, que fe podem dar com fegurana aos cavallos doentes em geral, porque pouco difFcrcm
perahunsjou outros achaques, entendendofe daquelles cavallos , que na comem nada mais, que aquillo 5 que fe lhe lanar
com o corno.
Beberagem pera os cavallos doentes.
A farinha de cevada branca penetrada, ( porque com -a cafea*
no convem ] he a melhor de todas as beberagens, dada em agoa mais quente, que morna , muy bem desfeita, 8c unida nclla,
d bom fuftento; Sc fcil de digerir, brando, 8c conveniente cm
todos os achaques dos cavallos 3 muyto familiar nas febres, 8c alteraes de fangue.
. .
Logo a farinha de trigo, dada na mefma forma, Sc eira pode
levar tambm o farelo; que do trigo he mais conveniente.
Tambm a farinha de centeo, ou milho grande, fe pode dar
[ na avendo febre] na falta das outras: 8c neftas beberagens fe
podem unir as medicinas, que forem conformes, 8c convenientes enfermidade, que padecer o cavallo.

D'0

CAPI-

da Afoutaria.

4*7

CAPITULO 24.
Dofluxo de fatigue pellaboca.
OR muytas califas culumafucceder fluxo de fanguc
ao cavallo pellaboca, 011 ventas , Sc algas vezes por
ambas as partes junramente.
Succedc efte accidente por quedas pancadas de cabea } grande trabalho em tempo de calmas, fervor de
fangne, ou toHe grande, Sc outras muytas caufas.
O melhor remdio neflas occafoens, hc o mais prompto, pello rifeo que ha na dilao dellc.
Cuftumo muytas vezes bailar pra eftancar o fluxo de fanguc meter o cavallo logo com todo o corpo no rio, ou preza de
agoa, deirandolha tambm pella cabea , avendolhe primeiro
embebidopellasventastanchagcm,myrra, incenfo, & ortigas,
tudo pizado.
Emcafoquclogonaetanque,angrarfeha na vea das bragadas na perna direita, abrindo pouco a vea, pra que a fangria
corra mais dilatada, Sc ha bailando ainda, fe lhe levantar a cabea , dandolhe pello corno a bebida feguinte.
Beberagem pra eftancar o fluxo defang ue.
Tomaram agoa\'ftillada'dc golfos quatro onas, de pz de
bolo Armnio quatro oitavas, de myrra,& incenfo, de cada hum
duas oitavas, agoa de tanchagemcftillada finco onas, de vinagre quatro onas, fis claras de ouos muy bem batidas, Sc maturado tudo cm frio fe dar a beber, repetindo algas vezes.
E fendo pellas ventas, fe liringarm com agoa de tanchagem
deerva moura, Sc de ortigas, claras de ovos batidas , Sc pz de
bolo Armnio.
Advirtafe, que fe a fiuxa proceder de tofle forte, fe dar a bebida que difcmos quente, S: pra as demais califas, fria.
Se efliver o cavallo repleto, fe lhe dar lula ajuda de malvas,
alface, tanchagem , chicorias, Sc borragens, cofidas cm fetc quartllhos
R4.

24S
Summula
tilhos de vinho tinto 3 com meyo arrtel de mel rozado, Sc hi
quarta de manteiga crua.
Tambm culhimao eftancar os fluxos defmguc com fortes
esfregaes de pernas , Sc braos , atando depois de as fazer no alto delias has correas, ou cordas muy apertadas.
CAPITULO 25.
Das chagas, & callos, que fe fazem na barbada
do cavao.

>~

COSTUiMAM muytoscavallos terem chagas no lugar da barbada , que hc aonde aTenta a barbella, por
caufa de ferem duros os aflentos da boca,&: carregar
toda a fora fobre aquclle lugar. Outras vezes por fer
a barbella muy delgada, ou de quinas vivas, que ferem , Sc penetra o couro. Tambm as mos afpcras, 6c defabridas de alguns cavallciros,fa occalia de fazerem chagas cm todo
ocavallo.
Eftas fe cura Iavandoas primeiro com agoa ardente; depois
aplicando fobre ella hum defeflivo de mel rozado , termentina,
pedra hume, queimada cm p, com todo o ovo, Sc dando folga
ao cavallo farar logo.
Tambm feculiumo criar neftc lugar alguns callos ta duros, que impedem o bom enfreamento dos cavallos, na recebendo fentimento algum naquelle lugar.
Eftes fe remedea, abrindo o couro com ha navalha, Sc cortando toda a dureza calloa, Sc cautorizar com fogo a&uaL
a parte, 6c depois curando a chaga com feu
dcfcftivo ordinrio.

CAPI-

da Ali'citaria.

249

CAPITULO 26.
Das chagas, ou ulceras de. dentro das 'ventas.
QUANDO os cavallos fazem alga larga purgao
pellas ventas de humores acres , callidos, & mordazes ; cuftumo fazer chagas por dentro, por todo aquellc lugar por donde correm.
O principal remdio,he acudir acurar a caufa da
fluxa,que fera pcllo modo,que adiante diremos cm feu lugar , porque parada ella , logo fica fcil o remdio. .Ho de lavarfe as ventas com hum firingatorio de mel rozado, leite de
nlulher , azeite fem fal, Sc agoa rozada, muytas vezes fem nada,
parando a fluxa, fara por citas chagas.
CAPITULO 27.
Da fluxa dos olhos.
COSTUMAM os cavallos ter muytas , Sz varias enfermidades nos olhos por difercntcs caufas, que pcllos
accidentes fe deixa conhecer.
Quando a fluxa do olho o inflama , inchando, deitando lagrimas callidas , Sz acrimonioas, cfcaldando
algias vezes a parte por donde correm, &r tendo o cavallo 00Iho fechado,ou pouco aberro,hc neceflario hngralo logo nos
peitos j&nplicarlhc ao redor do olho, afahdo dclle o defenfivo feguinte.
Defenfvoperao olho inflamado.
Tomarboo Armnio empo, vinagre, 8c chras de ovos
batidas, difto o que baftc, fc aplicar ao redor do olho 3 mudandofe duas vezes no dia, & dentro no olho fe deitar duas -vezes cada dia trs, ou quatro gotas da agoa feguinte.
Agoa f era o olho inflamado.
Tomaro h ovo cofidoA tirada a cafca3fe abrir pcllo.meyo,

Summiila
2^ o
Sc tirada a gema fe encher o lugar delia de caparroza branca; 5c
fe tornar a unir o ovo, atandoo muyto bem com hum fio, Sc afil
fc por de molho cm meyo quartilho de agoa rozada , que o cubra por efpao de fis horas, que pafladas fe deitar o ovo fora, 6c
fe uzar deita agoa rozada , de que tenho experimentado grandes
cfreitos na forma, que digo.
A virtude defta ngoa^he tirar o fogo,empedir a fluxa,6c deffazer a nvoa : porm advirtafe que perde a virtude paflando de
oito dias , & fc corrompe; & faz azeda.
Tambm he bom por fobre a inflamao do olho; panos molhados em agoa rozada, leite de mulher, claras de ovos, 6c acar candil.
Outro remdio pra aplicarfobre g inflamao do olho.
Tomaro o miolo de hiamaacamoefa,afiada primeiro, Sc
aplicada quafi frio fobre o olho, mitiga muyto a dor , Sc aplaca
luxa.
Outro remdio.
Tomar unto de lebre ,6c derretido no fogo fe coar por
hum pano, 6c o pingo que cair, fe lavar muyto bem cm agoa de
tanchagem , Sc feita dellc ha bolafinha, fe ha de por na cova, que
eftiaflima da febrancelha , Scfobrc cila fc por ha paftafinha
de chumbo larga, mas muy branda, Sc delgada como hum vintm , atando por ima hum pano, que a comprima, pra que fc
v derretendo a bola, 6c pofla penetrar.
Advirtafe que pra todas as aplicaoens de remdio neftas
partes ,he neceario que fc fure hum pano por donde faio as
orelhas do cavallo, 6c que venha por ima dos olhos a atar per
baixo das queixadas, porque de outra forte na pcder nunca
eftar firmes, nem cm feu lugar as mefinhas.
Tambm fc deve reparar; que ha fluxo de olhos ta leve,
que na neceflira deitas aplicaes de remdios; que fomente
com os lavarem com agoa frefea fis, ou fete vezes no dia,
Sc com duas fangrias fara logo.

. O]

CAPI-

a Jhcitaria.

25 f

CAPITULO 28.
Da pancada, ou golpefobre o olho.
VANDO hum cavallo recebe alga pancada grande fobre o olho, ou com vara dentro dclle, ou golpe,
hc neccffnrio primeiro de tudo picarlhe a orelha da
mcfma parte na ponta, Sc fazerlhe lanar algum fanguc,cfprcmcndoa,cpuxandoa, como tambm efpremer a ferida, que o cavallo tiver, Sc logo o fangraro nos peitos , repetindo as fangrias conforme os accidentes.
Sobre o olho aplicaro miolo de pa branco tolado no fogo,
Sc enfopado em vinho, fendo pera o golpe, ou pancada ; Sc pera
os mais accidentes, fc pode uzar dos remdios, que diflemos atras.
Tambm he remdio muy excellentc pera toda a doena-, ou
feja de golpe, pancada , 011 humores, o uzo de ha mefinha, que
chamo [ Lpis admirabilis ] a qual fc faz da maneira feguinte.
Lpis admirabilis pera os olhos.
Tomarcaparrozabrancadous arrates, pedra hume trsarrates,bolo Armnio meyoarrtel,litargiriode ouro duas onas 3 tudo cm p fc por em ha panela nova, Sc melhor vidrada com fis quartilhos de agoa , Sc ferver em fogo de brazas lento , & fem fumo, mexendofe alguas vezes at fe gahr a agoa, Sc
ficar no fundo ha mafla endurecida, qhc a que chamo'[ La,pis admirabilis.]
Dcla fc toma mcya ona, Sc fc deita cm tres de agoa da fonte , na qual (c desfaz em breve tempo, fazendo toda a agoa branca como leite mexendofe: Dcla fe molhar o olho do cavallo,
deitandolha dentro, Sc por fora, porque definflama , apaga o fogo, & impede as fluxes.
Tambm he conveniente cila agoa pera as chagas, Sc ulceras,
porque as defeca, alimpa, Sc far cm breve tempo , como pera as
fluxes todas dos olhos, Sc ainda dos lunticos he excellentc..

Depois

252

Sunmula.
Depois que o cavai Io tiverooihodefinflamado; 5c fe tiver tirado o calor elranho todo com a virtude das mefinhas, Sc ficar
o olho com alga nvoa, fe meter dentro nelle fil de chumbo ?
a que chamo ( Sal de Saturno,]que pera as nvoas he de grande
virtude , pouco mordicante, 8c com a fua frialdade ajuda ainda
aplacar calor que ouvr.
Advirtafe que todos os pz que mando aplicar nos olhos -, fe
ho de por nefta forma.
Modo de aplicar os foz dentro do olho do cavalio.
Levantaro a peftana do olho com ha mo, ou a fara levantar por outra pclba; tomar os pz na ponta do dedo po-^
legar , 6c afii os pegar no olho, deixando cair a peftana fobre
clles, porque o uzo ordinrio dos Alveitares. de os aflbprarcm
por hum canudo , fazem defefperar hum cavallo, Sc tanto que he
egunda vez j fe na aquieta, nem os querem confentir.
Voz Vcragaftar as nvoas dos olhos.
Tomar chrilal mineral, que por outro nome fc chama [ Sal
prunele,) 8c fe far cm p ftil, 8c aplicado ao olho repetidas
vezes, gaita a nvoa fem alterar , por que rerefca.
A farinha triga bem peneirada, 8c[futil, tambm continuada
galaa nvoa, fem alterao.
CAPITVLO 29.
Dos Cavallos Lunticos.
S cavallos Lunticos fa aquclles, que padecem em.
certas conjunoens de lua, ha fluxa nos olhos,has
vezes eni ambos, outras cm hum f, Sc fpbrea fluxa*
lhes fica o olho cuberto de nvoa, Sc algas fem flu.xa manifcfta, lhe vem logo a nvoa.
He mais ordinrio elc achaque nos mingoanres da lua, & algas vczes.no principio delia. Alguns cavallos lhes toca de tres,
cm trs mezes., outros de fis em feis, 6c alguns mais a meudo, 6c.
fem guardar.regra. .

He

a Alvtaria.
253.
He mais ordinrio cfte achaque, quando os cavallos-comem
palha, do que eftando de verde; porque purgando melhor com
clle evacua, & defiftem aqirelle'humor.
Elemalheheredatario,8cmuytoprejudicial, porque continuando a repetir muitas vezes,vem a cegar os cavallos infalivelmente , fe lhe na acodem com promptida, Sc cuidado.
Os finais pra fe conhecer eira fluxn de lua, fe manifero,
eftando com o accidentej porm pafiado elle flca muytas vezes ta claros,& bellos,que hc muytodifficultofooconheceremfe os olhos,o que tem da lua j Sc fomente os Alvcitares que
forem bem expertos, fabera colher alguns indcios, como fa,
Q branco dos olhos, fer mais amarellado o lagrimai vermelho, Sc
logo mais efearnado do uzo das fluxoens , & todo o criftal do
olho menos rcfplandeccnte, Sc muy achumbado.
Nunca o cavallo Luntico deve fer fangrado , ainda que
tenha quaefquer achaques de ourra qualidade, porque o ira
cegando com nuiyra brevidade, falvo em nccelidade urgente
de doena perigofa , como febre , ou outra femelhante, cm
que corra rifeo de vida jfena lhe acodirem com a fangria , &
ento fe fangra nas verilhas, ou bragadas.
Na fe deve dar a comer ao cavallo gro , em quanto
dura o accidente , antes fe lhe dar farelo de trigo , mo-,
Ihdo, cm lugar da reo/Novera he bom que durma fora da lrebaria > porm no inverno os frios, & ventos nortes ,'
lhe fa prejudiciaes.
O melhor remdio pra efta enfermidade, hc , deitar ao
cavallo no olho, am* no tempo da fluxa , como quando fe
teme, ou efpcra, o leo de Saturno, porque tem particular
impatia com a Lua, Sc accidente dos olhos. E ainda quando
efto claros, Sc bons, he remdio pra os prefervar da Lua , Sc
deitar dentro delles duas i ou trs gotas do oleo, de oito em oito dias; c quando falte o oleo fe uzar na mefma forma do Lpis admirabilis, que j diflemos, desfazendo trs onas dcllc
em meyo quartilho de agoarozada>& outro tanto de agoa de
cerude.

Se

2*..

Snmmula .',.
Se a nvoa for grande, Sc a fluxa na obedecer com rifco de
poder cegar o cavaIIo,.felheabrir/o couro (utilmente ilhargados olhos de ha , Sc outra parte, abaixo das orelhas, no plamo
das, queixadas, Sc fc meter debaixo da pelehuns pedacinhos
de raiz de Genciana, untados de bafalica, alimpandoos, & tor-,
nandoos a untar duas vezes cada dia. , t;!
. :::
r Hum Author Ingres moderno, & douto aconfelha, que ponln fobre o olho nevoado, por fpaode vinte, & quatro ho-,
ras, hum capo, mirrado primeiro no lume, que logo lhe tirara a
nvoa. Eu o naexprimeriteinunca, porque com as mefinhas,
que tenho referidas, remedeei fempre os meus cavai los, 6c dos.
amigos j ajudandome tambm alguns vezes de ha obra demos>'
quedem fe ver executar, fe na pde explicar. . ,.
C A P I T U L O' 30.
Do Tumor que nacz entre as queixadas.
NACE hum Tumor aos cavallos, entre as queixadas
pella parte debaixo, a huns mayor, & a outros menor
a que vulgarmente os Alvcitarcs chamo mormo}
como tambm o cham a outras muytas enfermida-.
des, com menos rezo, q a cila; mas naiva.de todo',
errados , porque como cila palavra [ mormo ] he derivada de
( morbus J que fignifica doena, vem femprea dizerem bem cm
lhe chamarem mormo.
A cite humor, que a naturefa coftuma defearregar nela parte, chamfio os Francezcs gourme, Sc ns mormo hereditrio j
porque tem mo (Irado a experincia que poucos, ou nenhuns cavallos deixa de padecer cfte achaque; ou feja logo em potros j
ou depois de mayor itiade. Eftc humor parece comparado propriamente s bexigas, que s pefias vem , ou em menor, on ein
mayor idade. Entendem os melhores Autores; que a origem deite Tumor, trazem jos.potros do ventre da my j como tambm os Autores da Medicina dizem das bexigas.
,

Mas

da AlveitariaZ
255
Mas deve advirtirlc, que nem fempre a naturefa defearrega
eflehumor naquelle lugar de .entre s,'queixadas, fupofto que
ali feja mais ordinrio; porque algias vezes'0 defearrega em outros emuntorios, ou parte y que achou mais difpofta pra receber 3& muyto'ordinariamente o~cftumacxplfa'r em niaterias
fpeIIasventas. 0'Tumor,dequeaqui'tratamoSj fe ha de curar
. na forma eguinte. -.;.. -i..^i . ?
>
r
Cvmofe cura o Tntnr> entre as queixadas. .
Repar o pelo muyto bem na.parte, & fe lhe aplicaro has
-fomentaos de azeite de lubarga 3 grayxa de. unto.fem Tal y oleo
de amndoas doces} fie de baihca, tanta quantidade, como das
outras ebufas, tudo unido a fogo brando; untarfeha a parte-.cffregandoa muyto b.em, pondolre cm (ima ha pelle de hum cor.der 3du.carpeiro-ldrofa,,com aJapera. o Tumor. -Cm ido
.vir logo a fuppurarfc , Sc tanto que moftrar rafro de matria , fc
brir com hum cautrio de fogo , dado debaixo peia Uma , Sc
lie na deixar /air toda a matria de hiia vez.;: metendolhe huma
-medh molhada em oleo de paricioygema de ovo 3 Sc mel 'rezado.'; 8c pafiad trs dias fe'meter tintada em bafilica 3 uzahdo
-as mechas muytos dias,fem deixar.tapar o buraco; valndofc
.tambem.das mechas de efponja [ fe necelario for ] pra que aja
lugar de fedefearregarmuy bem anaturefa de todo aquelle hu'nio.r,maligno. r.
. .
-i. {. '
t ..
jrrSe. ferida criar beios 3 fie fe tapar, muyto com carne flcida ,
feuntar as mechas com unguento Egypciaco; &e ainda all
no bailar 3 f lhe tornara a dar fogo; advn rindofe que fe na fangre c cavallo, nem divirta o humor a outra parte.
Da mefma forte, fe deve curar efte apotema em qualquer
outra parte, aonde apontar 3 com o mefmo cuidado na boa evacuao dell.
-r
Q.uando a naturefa defearrega o humor pellos narizes , &
ventas; no capir. 32, Dafluxa do mormo pellas ventas jfc
achar o como fe deve ajudars& facilitar a,
1;: :
defearga delle, .
'"-*.'
['!

.
.
- --i-'
L J1 .

CAPt

-, * ti

Summt

CAPITVLO 31.

Das Lanoas, que nacem entre as queixadas.


SUPOSTO que algus Landoas,fc acho entre as queixadas,que na fa de confequencia por ferem pequenas,
moventes, & fceis de refolver; ha outras jrandes;, &
fixas, que moftra indcios de mormo. i
. Sendo fixas as Landoas-, convm naquelle luganfazelasvirifuprao,comos cmollientes maturativos,& fomehraces> que forem neceflarias; de que j falamos no cap. atras,
pcllas na repetirmos duas vezes. ' r. cl;
vComfe tiro as Lanoas woventes.
As Landoas, que na efto muyto unidas f&c pegadas garganta pra fe tirarem, fe ha de abrir o couro, & eortalas com
h 1 faca de fogo aftual, defviando primeiro com os dedos , &
no com inftrumcnto de ferro os nervos, & ligamentos, que na
recebo prejuzo} pegando na Landoa,& puxando por dia,atarihe atras nas raizes aonde ella eftiVer pegada ha linha-forte
muy bem apertada , 6c fegura, com que o golpe de ferro feja entre a Landoa , & a linha, fem a tocar o fogo, porque a na queime, ou defate. Logo fe meter no vaio donde fe tira;, humas
pranchetas de fios untadas cm Egypciaco, continuando todos
os dias duas vezes, deminuindo a quantidade , at que de-todo
teacluga.

CApnuL05,

'

De toda a efpecia d Mormo.


HA muytas efpecias de Mormo, que padecem os cavallos; has com menor fora,que outras. Efte achaque he procedido de intemperanas varias, como de
paflarem de hum grande, calor ao frio 5 ou de algum
trabalho demafiado ,"com que fe cfquentara , & deftempero as partes interiores j ouvindo o cavallo fuado, &r cl-

da Aheitaria.
25*7
quenrado" o deixaro esfriar de repcnrc, ou tambm vpor fc derTetercni os humores com algum calor ctranho, ou-por .mao cofimento de ruins viandas, de que vem a proceder o Mormo, S
tambem a defearga delle, que fc pcllos narizes, & c conhece> &
manifcftapclladcftillaa,qucfaz'dc agoadilhas acres,ou matrias pcllas ventas,cfpirrando muytas vezes, outras tolindo*
citando triftc, Sc a cabea carregada.
Por mu y tos finaes deve conhecer o Alvcitar experto os quilates , ou gros da malignidade do Mormo, como fa'deitar em
ha tigela de agoa o humor, que fac pcllas ventas, o qualfefe
'.vay ao fundo, he final de podrido, Sc malignidade', porem .nadandocm lima, na he deprejuizogrande, porreza de queaquellc humor, que fe vay ao 'fuhdo;*he matria, Sr fe fica em ima,
he fomente fleuma.
Logo tambem pcllo bafo do cavallo, Sc rcfpf rao dos narizesrfc cnhcccpello cheiro bom, mao, ou pcyor, Sc fe entende
logo fe a fluxo procede de ulcera, Sc ali outros finacs>q- epirra
xperiencia fc conhecem.
iV-iu
Comofc cura ajluxado Mormo pellos narizes.'.

' Em todo o gnero de Mormo, que intenta a purgao pellas


.Ventas, feaver deita maneira. No fer. fangrado o cavallo, fe
-ho cm trs cafs. Q prmeyro fe.com a- toflcfe;.lhe; diflickar
'.^refpirao ,'qiie "fceonlieccrU pella nfia, Sc palpitao'grande,
-eVraprefida"das ilhargas.. A fegunda fc o humor:, ou-Mdrmp
lhefi/.crinflamao,u impedimento na garganta-, -olhos ," oh
aparte*principal, quc-lOgo fe niaiiifeita. A rcrccyra-fetiver fec
bf<fySc cltivcrrcpletp',comprefcna>defanguc,'que~-fc.nhs""eef, aplicando a no^debaixoMa p: efquerda'da<partcdns:ci2lhas', aonde fe acha a palpitao.^ Sc conhece o calor etranho, os.
lagrimaes vermelhos, a lingoa, & boca cfquentada, a cabea bai-'-'xay&i'tri(te, poi-qu intentando anaturefa a purgao pellas ven-'
-ta^quehcmuyf-acihiis^avallos ,;&pode fer copiofav fe na
-'deveJdivcrtir pera outro caminho, pcllo grande rifeo, quecem de
'ftilfocar',Sc matVo cavallo, Sc fomente convm ajudar'a- purgaro das ventas^que e-frcKVnianira feguinte.
' < -- '* >: n
ciiinw
s
Como

Summta
ummuia
. Como fe ha 'de fazer:ptrgar o -Mmno pellas ventas. : o Tomar duas penas de pato ytus, do mcyo da aza ,- & fe molhora as ramas delias em manteiga derretida , & depois de e
deixarem esfriar ,fe povorizara muy bem de pimenta, & tabaco
.partes iguaes,6c afli as meter pellas venras aflima do cavailo, atandoas.embaixo nos canos com hias linhas fegura.s, que
Vo pegar por detrs das orelhas. Com ifto palearam o cavallo
etrottpella rdea 3& logo ver in cxpclhndo grande quantidade de humor, efpirrando muito ,& quando for tanto, quefe
pegue, & entupa os narizes, fe firingaram.com duas partes de aoa ardente, & hia de azeite commum,batidos hum com outro,
Tem ir ao fogo, por fe no exhalar a virtude da agoa ardente.
Tambm fe pode deitar em cada has das orelhas, hua bolainha, como gros de bico, feitas de manteiga crua, 6c oleo de a-
mendoas doces.
,
, n.u Cr% Se o Mprmo do cavallo for muy forte, 8c nao dchllar ie nao
muy pouco, fe far o remdio feguinte.
Outro remdio pra fazer lanar o Mormo pellas -ventas, j
Tomaram tanta manteiga frefea, como hum ovo, eira ie por a derreter, deitandolhe ao depois de fervida mcyo copo de vinagre , & dez gros de pimenta pizada , tudo muy bem mexido,
fe deitar mais quente, que momo (com que no cfcaldc dentro as ventas do cavallo ] ametade cm cadaha delias, lanada
pello corno, tendolhe pra ifl a cabea levantada, & logo que fe
lhe.lanar, fe paear o cavallo pella rdea de trote.
Iftofc faz ha vez fomente cada dia, ou hum dia, 6c outro
naoifazendofefomentetres. vezes, porque baila, pra que o
-cavallo no f deite todo o Mormo., mas ainda os mais humores ruins os puxe todos, 6c v purgando pellas ventas muytos
-dias.
-i Efte remdio feguinte. fupolo que he muyto expcrimenta( do, no deixa de fer algum tanto v iolento, pello que fe nao deye
continuar muyto com cllc aos cavallos muyto fracos > 6c debili" tados, efpecialmente em tempo de muytos frios, ou grandes calmas, nem tambm a cavallos, que cftejo muyto enfermos , cc
2g

2
da Alvcitaria'.
?9
tenhfio perdido de todo a vontade de comer.
Pra fazer lanar o Mor mo com abundncia pellas ventas.
Tomar ha ona de tabaco de corda, cortado meudo,& lanado de molho cm h quartilho de agoa ardente, por efpao de
eis horas, ao depois fe coar por hum pano, fem fe efpremer.
Efta agoa ardente ali coada, fe dar pellas ventas ao cavallo ,
omormado, ametade por cada ha, mandandoo logo paffear pella redea de trote meya hora, avendo citado primeiro duas horas
enfreado fem comer.

' f
: Sc o cavallo for fraco, ou eftiver dibilitado, fe far efta meima
infua em leite frefeo, & na em agoa ardente, uzandoie da
mcfma forte, &nahenccetTarioiquecja todos os dias, mas baila de dous cm dous, ou de quatro cm quatro, conforme a quan- j
tidade do humor, & a difpoiia do cavallo, que ifto o far lanar em abundncia.
Fumaa pra o cavallo de Mormo.
Quando o Mormo efreja encruado, he neccffario pra o fazec
derrerer, dar a toda a cabea do cavallo has fumaas, que feraoi
iiela forma.
Tomar betonica efeabiofa, ortela, agrimonia,falva,louro
alccrim,mcntralos,fiincho,cortadaseftas ervas metidas , 6c pol-;
vorifadascomincenfo,& borrifadas com agoa ardente fina, fe deitaro em has brazas, & metendofe por toda a cabea do cavailo hum fao aberto por ambas as pontas; fc dar fomaa por dentro delle, pra q bem penetre todo o interior da cabea, com que.
o cavallo purgar baftantemente pellas ventas, & nefta rumaa
cftar hum quarto de hora, repetindofelhe alguns dias.
Has videiras bravas,qucchamo decfpinho, cortadas meadas, 6c pizadas, tem grande virtude o fumo delias pra fazer lanar o Mormo, & muyto melhor quando feja verdes. '>
Mafiigatorio pra os cavallos muyto enfermos de Mormor
Tomaro manteiga, tanta, como hum ovo, ha ona decanella pizada,duas de acar, meya nos mofeada pizada, rneyo copode agoa ardente, tudo unido em fogo brando, 6c atado em hu Pa"
no ,tanco,comoduas nozes, fe pegar no miftigadoura,.&le tc'
ra
S2

zl&pi
Smnrmila- >. .'
ro cavallo rua hora. pella.manha), & outra atardcncllc, que
far grande efteito:; .
.
: .
Deveaver cuidado em alimpar myt,camcudo do maftigadourotodoaquellehumor, que o cavallo ddtillapellasvetas , Scbaba, porque alguns o toma a lamber, & lhe hc de grande prejuzo,pegandoe juntamente aos outros cavallos , fe comem daquella palha , erva, cm que cae , ou bebendo no mefmovazo,& ainda do fumo,quc lana o elterco.
Hc neceflario, que cm quanto o cavallo tem Mormo, na beba a<*oafria ,'Sc'fendo efte com tofie eca, & forte, na. baila que
feja quente, mas ha de ferver algum pouco pera gaitar as cruezas , 6c darfe quente com farinha de cevada , ou de trigo, 6c..dcpois que os cavallos tiverem purgado bem o Mormo , he b'oni!
metclos a pafccr verde, Sc no fe deve dar gro ao cavallo-, qc
eftiver com Mormo, antes farelo de trigo bonfado com vinho. .
Pera a tqffe do Mormo.
Se fc entender que. o cavallo tem vicio no bofe, que fe infere da continuao da toflc,'fe lhe dar ha bebida deita maneira.
Tomaram dous arrates de enxofre, Sc o derreteram em huma
colher grande de ferro, Sc o lanaram de repente'em quatro canadas de agoa fria,6c fc tornar a_ tirar, Sc fe ferver fegunda
vez tornandofe a lanar na mcfma agoa, a qual fe dar a beber
ao cavallo cm trs manhas, Sc fc no parar de todo a tofle , fe
tornar a repetir outras trs vezes a mefma bebida, dahia nove
dias..
"' '
- "-'
Efta agoa far muytas vezes tofles velhas} & polmoeiras muyto antiguas.
. Sc o cavallo for muytofogeito a efta doena de Mormo, feri
neceflario depois q com os remdios eftiver bom dellc, pnrgalo,
pera precauo; de que lhe no torne a repetir com a purga feguinte.
Purga pera o Mormo.
Tomaro tres arrates de toucinho gordo, demolliado pera fc
lhe tirar o al, em varias agoas, ao qual fe mifturaru ha ona de
pirohs )finc quibvscj]e nolo, 6c ha ona de Hicrapicra .Galem
I
com

da AVotariC.
2t
t
Com agarico, ha drama deefeamorica, oiitra de turbt ,'outra de*
mechoacam , duas oitavas de pz cordeacs, &.em falta defls Jhc,
deitaro de casclla , &c anis, ns mofeada, de cada ha, ha oito-,
va ;'3c tudo fe unir muy bem com o toucinho pizado, de que fe
fara pirolas, como nozes grandes,&: fe dara ao cavallocomtodas as mais cautelas , Sc circunftancias, que fe enfina nos captulos 7. & 8. do modo de dar as purgas.
CAPITVLO 33.
. Dos achaques, & enfermidades da cabea.
OS mais ordinrios, ctrabalhofos achaques d cabea ,'fa os procedidos da clera, que coftuma cairia*
aos. cavallos ha "doena muyto femelhante tiricia
dos homens, porem muyto perigofa, nos cavallos, &
arrifeada aos matar , fe na forem focorridos com
promptido.
-''' J
Os fihacs fabaftaritementc manifcftos, porque como o cavailo padece grande quantidade de humores biliofos, lhe afligem
todo o corpo, & as partes principaes, tirandolhe a vontade de co
mer,caufandofebre,&:accidentes.
. ,./.
" . .
Conhcccfle principalmente, porque os beios 3 Sc gengivas
cfto amarellos, & todo o branco dos olhos; o cavllo trifte, Sc
carregado da cabea.. Os Autores Alemes chama a efta doena
gelbefuhet, que lgnifica doena amarella. E afli como elles a
conhecero melhor, que ns, lhe acharo os melhores remedios3quc a experincia nos tem moftrado com o feu effeito. ! . j
Comojc acode a efta doena da cabea.
Primeiramente fe fangrar o cavallo duas vezes na vea da ta-.
boa, hia pella manh*, & outra de tarde, logo ao outro dia fe fr
rofcguintc.
.' '
Tomaro oito quartilhos de agoa da fonte.-, efta fe fervera,
Scc deitar fervendo cm hum quarto de cinza bem peneirada
cm hum balde, ou alguidar fobre cila-, ao depois de mexid* 3 Sc
aflentada a cinza , fe tornar a agoa ao lume ,' Sc fervendo
fe
i>3

z6i
Sftmwla
fe tornar.aianar na cinza, fazendo efta diligencia trs vezes,
& na ultima, fe coar cita ago.i, Sc fe lhe ajunrar hum quartilho
de azeite', 6c ha quarta de pz de bagas de louro.
Eftar o cavallo enfreado da meya noite at pella manha; 6c
logoheneceflario darlhe duas fangrias nas ilhargas,ao mefmo
tempo; Sc quando na faya baftantemente fanguc, fe podem fazer nas bragadas, tirando.de entre ambas; tres arrares de fangue, Sc dahi a duas horas, lhe dar pellas ventas dous copos da
compofio ( que aflima difiemos, ] morna, 6c bem mexida. Depois fe deixar eftar o cavallo duas horas enfreado j Sc paffadas,
lhe dar a beber agoa fria, Sc a comer farelo trigo molhado em
nga-, Sc pa 3er'va, ou que lle apetecer, por efpao de meya
hora; logo o rornar a enfrear, Sc lhe lanar da mefma forte
outros dous copos pellas ventas, da mefma eompofia > deixandoo ficar com o rreo outras duas horas, Sc da mefma maneira
fe ir repetindo, por cfta ordem, at de todo acabar de tomar a
compofio inteira.
fte remdio pellos narizes hra ornai da cabea, ainda que
na tire totalmente a caufa; porm pra temperar o ardor i
bila, Sc fazer cofimentoao humor, hc neceflario deixar o cavallo fo , Sc s efeuras, pra que durma, Sc tome defeanfo, Sc fe na
quizer comer, fe recorrer ao cap. 22. dos cavalios enfaftiados,
aonde fe enfina os meyos pra iTb.
Como o ca vai lo for cobrando melhoria, fepaflear pella rdea , pra que faco ventilao os efpiritos. Se o cavallo moftrar grande carregao no crebro, ou anci no corao c perigo de morrer, fe lhe far o remdio feguinre.
Remdio peradivirtir agrande carregao do crebro.
Tomar de Eleboro negro, to groflb, Sc tanto, como
hia ferreta de ataca, 6c fe abrir a pele nos peitos do cavallo, 6c
entre ella, 6c a carne fe meter efte pedaeito, de forte que fique
-dentro j o que far ha inchao muy brevemente , como hum
.chapeo, puxando , Sc divirtindo o humor, que na entupa o crebro , ou fuFoquc o corao.
Porfeha logo ha carga cm toda a regia da cabea feira na
manei-

maneira fegunte.

dalveitaria..

?<>3

Carga pra a cabea.. .


Sangraro o cavallo ria vea da taboa, tirandolhc dons arratcs
de fungue, que cftar mexendo com a ma pra que fe na coalhe > 6c polo ao fogo com rres quartas de azeite, ha de vinagre,
fis claras de ovos, batidas primeiro, fe por fobre o fogo, mexendofe fempre ate que fe reduza em forma de unguento ; porem as claras fe ha de mifturar depois que na eftivcr fervente j & eftando morno, fe cobrir toda a cabea cem efta carga de
unguento, deixando f os olhos livres, que ifto far derreter, Sc
evacuar as matrias, juntas nos canais, & tapar as partes pera
impedirem a fluxa, que ouver de vir a ella. > . j L
Pera ajudar a eftes remdios, heneceflario dar a meudo ajudas purgativas, ao cavallo , pera fazer revulfa, divirtindo, &z evacuando os humores pella via dos excrementos, que fera com a
ajuda feguinte.
Ajuapcra o cavallo doente da cabea.
Tmara malvas' parictarias, mercuriaes, duas mas cheas.
de cada lu ajeitas fe fervero muy bem cm oito quartilhos de
agoa ido qual cofimento fc coaro .finco quartilhos, 6c ncllcs fe
deitaro, de anis em p duas onas, 8c outras duas de beneditta
laxativa ,mcyo arrtel dejnl mercuril ,-l)um. quai'rilr5 de bom
vinho, meyo de azeite commum;& fe lanar ao cavallo mais
quente, que morno,como na efclde", que' cofruma fafcerbom.
cffeito com as cautelas, que temos ehfinado no cap. 5. das ajudas.
>,:
i:,i -?.r?-A . . J ue . ..<
:' .Tanto que;cj cayallo eftivJer.a da cabea he neceffaciopuigalo logo , pera evacuai, teextinguir as.caufas,,'pprquc na tornem a repetir, o que fefar com a purga feguinte. . /;. . cr
' |t .d urgaf cm as avenas cabeas ,-"
ti yTomarpQlpti.do {3Uiiififtiili.quAtr> Qh&g * agarieo itxocif-

enxuto, fazer outro, femente de coentro cm p, Sc de flores $e


W,&
S4
macclla,

264.
Snmma
macella, de cada hum ha oitava, Sc tudo o que fe poder reduzir em p fe deve fazer. Mexido muy bem tudo , que anwllar
cm dous arrates d manteiga crua, unido tudo , de que c farm
pirolas tamanhas, como nozes, Sc fe dara ao cavai Io na forma,
& com as cautellas, que temos enfinado nos captulos 7.Sc 8 do
modo de dar as purgas.
Seocavallona ficar bem evacuado, fe torne a repurgar ao
terceiro dia, com a mefma purga , Sc fe lhe lanar , depois de
aver purgado ha ajuda , compofta de cofimcnro*das finco ervas emollientes coftumadas, em a qual fe deitar duas onas
dcanis,meyo arrtel de manteiga frefea, hum quartilho de vinho de. infufa de crocus Mecallorum,o qual feenfina afazer
no cap. 5. meyo arrtel de mel mcrcurial, & toda a calda-ferm
fetc, ou oito quartilhos ,& fe lanar ao cavallo na forma, que
diTemos no cap.5. das ajudas.
Eftes males da cabea tambm fe communica, & pega aos
outroscavallos,pello que he heceflaricapartalos, & quena
como 3 nem beba nos mefmos vazos.
CAPITULO 34.
!Da Erijipela , & inflamao do rqfto do cavallo.
COSTUMA a Erifipela manifeftarfe no rofto dos cavallos , por ha de trs maneiras. Has vezes como
fama,com burbulhas,& cofla grande, que faz com
que o cavallo roandofe com exceflb,fe esfola, Sc
faz has codeas , que greta, Sc lano hum humor li" quido, acre, Sc mordaz. Outras vezes com inchao em todo,
ou na mayor parte do rofto callida, Sc avermelhada, particularmente nos beios > Sc lagrimaes dos olhos, com fogo, Sc calor em
todo o rofto. Outras.vezes tomando lugar feparado,& fazen-
do nelle tumor particular, como he em alga das. queixadas','
uaflimados narizes. A primeira fe deve curar deita mancara -'':'

! .

,. z

Remdio

da Alveitaria.
265
Remdio pra a Erifipela com burbtilhas cojfa , ou cafpa.
Sangrarfcha o cavallo nos peitos as vezes, que parecerem
ncceflaiias, & fe desfiar enxofre em azeire, milurandolhe fezes
deburo cm p, com ourro tanro verdere, & umo de laranja -, &
com ido untado a meudo toda a*parte, & na deixando roar o
cwallo furar logo.
O fegundoaccidcnte,qucfemanifeftacom a inchao do
rofto todo inflamado,ncccfiita de mais fangrias, tambm nos
peitos, & fe'lhe aplicar cm toda a inflamao o remdio feguinte.
Pra Erifipela, quando inflama o rofto do cavallo.

Tomaro de umo de ranchagem ,& da erva moura, de cada


hum duas onas ,agoa rozada trs onas, pedra hume em pz
ha ona; & pofto ifto cm ha tigela, tomaro, quatro , ou fis
feixos pequenos brancos ,Sc os far vermelhos em hum fogo,
&aflio?dcitar neftas agoas;c esfriandofe os metero outra
vez no fogo, &c depois de vermelhos, fe anar da mefma maneira por trs vezes; 6c logo fe lanaro na agoa trs claras de
ovos batidas primeiro; & com ilo fe molhar toda a inflamao, pondo huns panos afllm molhados , picados , ou que na
feja o pano muyto tapado, poftos fobre a parte toda, & tanto
que fe enxugarem, & focarem, fe tornaro a molhar , continuando ilo ate aplacar de todo a inflamao.
O outro accidcntc de tumor/eparado,fe curar nefta forma.
Pra a Erifipela em tvmorfeparado.
FarncMium Emplalo de deaquila menor, outro tanto do
emplafto Filij Zacharias; mifturando com clles hum cafeo de
cebola aliada, pizado, fe tomar termo de refoluo, fe lhe continuar o mcfmo, & tomando o de maturao, le ajudar a eira ;
com hum emplafto de raizes de malvas, matvaifco enxtindias de
pato, & galinha, raizes de lirio , cebola, farinha de cevada.
Seeliver muyto endurecido, & convier, que venha a maturao, fe far o feguinte, que tem grande fora pra fazer fiu
purar.
-,
r

Emplafto.

2,66

Snvimta
Etnplafto pcrafapurar o tumor crifipelofo.
Tomaro razes de brionia meyo arrtel, cortada em talhadas > ou relada , frita cm dous quartilhos de azeite fem lai, ate fe
gaitar a mayor parte. Ifto efpremido, Sc coado, fe lhe ajuntar
trementina de Beta meyo arrtel , de cera inco onas , has
gotas de vinagre forte, de tudo fe faa unguento groflb , Sc vifcofo , que fique como cmplafto, 8c e aplicar cm pano groTo; Sc
vindo a maturao, fe abrira com lanceta, na cirando cm parte aonde fc tema fluxo de angue, Sc fe ir depois curando,.como nos mais apoftcmas,com feudcfeftivodeoleode aparicio,
trementina lavada primeyro em agoa de tanchagem, gemas de
ovos, St mel rozado, Sc oleo de aparicio, mundificandoa depois,
& cictrilandoa, como heordinrio; porque pra as couas que
todos fabem, na he necefario relatalas mais por meudo, quando o nofo, he ir fempre bufeando a brevidade.
CAPITULO 35.
Vo Efpafmo.
OEfpafmo he lua doena, que tem alga femelhana
coma pcrliiados homens, & muyto perigofo nos
cavallos, fe fe lhe na acode com promptida.
He caufado ordinariamente de grandes humidades, que a cabea recebe no tempo, que o cavallo como verde, ou porque vindo fuado, o penetre algum grande frio,
ou receber queda, ou pancada, de que os-membros padecem impedimento, com que fe relaxa os nervos, & ligamentos.
Hias vezes he o efpafmo em toda a cabea, outras em algum
membro particular, Sc ainda em alga parte da cabea, ou na
boca. Manifeftafe, em que o cavallo. tem as orelhas^tczas ,& fem
movimento,osolhosvoltadosj,& a cabea clacad; fcfKjo.wn
membro particular o tem relaxado, Sc com falta ;de .movimento
natural. -. >; i c. 1
, .
- './* :ltOf.?jn:
He necefario acudir ao "cavallontes do feptimo dia coca to-
^^

d0S

da Alveitaria.
_ 267
dos os remdios, porque lhe coftuma repetiro mal, ou .ugmentarfe ; Sc o pode matar facilmente.
A primeira coufa fera, dar ao cavalto huns xaropes, pera preparar , & digirir o humor ncra forma.
Xaropes preparantespera oefpafmo do cavallo.
Tomarrai/.esde manjerona,de fala parrilha; & ortela,
de hyfopo , & fegurelha, folhas de agrimonia, beronica, Sr perico, loureiro, funcho, ouregos, alecrim, arruda, falva, Sc as qua- .
tro fementes quentes, mayores,& menores, como as de cardo
benedilo, de coentro de bagas de louro, c as mais; a que fe ajuntaro , pz de Arrodio Abbade, Sc de aromtico rozado, q far
o Boticrio conforme a arte, do qual colmento, fe dar ao cavallo pello corno, quatro xaropes em quatro manhas continuadas , dous quartilhos em cada xarope, Sc no quarto dia noite, fe
dar hua ajuda na forma feguinte.
Jljvda pera o cavallo efpafmado.
: Em o cofimento ordinrio das finco ervas, lanar em fis
quartilhos dclle duas onas de mel violado, outro tanto de acar mafeavadoj duas onas de diacatalico,meyo arrtel de mel
mercurial, Sc f quiferem que fja mais purgativa, fe lhe ajunte
hum quartilho de vinho de infufi,dc crocus Metallorum , infundido como dizemos no cap.5. S: fe lanar , como temos dito no cap. 5. das ajudas, Sc no outro dia pella manha, fe lhe dar a purga feguinte.
Purga pera o cavallo efpafmado.
Tomar do Catlico', que enfinamos no cap. 8. das purgas
hua ona, Sc fe lhe ajuntar mais tres oitavas de Agarico torcifcado; Sc fe unir tudo cm dous arrates de toucinho; tirandolhe
primeiro o fal cm varias agoas da fonte, Sc fazendofe em pirolas, como nozes, fedar ao cavallo com as cautellas, que difemos nos captulos 7. 8. do modo de dar as purgas.
Efta mefma purga fe tornar a repetir ao terceiro dia, quando com a primeira no obre copiofamente, dandofelhe fempre
outra ajuda, como ouver purgado} Sc depois de afli etarmuy
bem evacuado [ que dantes na ] fe lhe aplicar na parte .1

compo-

268'
Sunwntla
compofia feguinte.
FomentaqZo pera a parte cfpalwada.
Tomar de moftarda ha mo chea, femente de funcho, de
arruda, de pimenta,de cada ha outro tanto; pizar eiras fcmentes, Sc lhe ajuntaro de gomos de falva, de funcho , de louro, de ouregos , de trementina, de cada hum ha mo chea pzados grofleiramentc; fe frigir tudo cm oleo de lubarga, Sc fc
v Jhc ajuntar hum golpe de agoa ardente, lanado depois que fe
"tirar*do foo-o, &: tudo ifto pera melhor feconfervarfobre a parte leza, fc elcndcr cm pano de linho,que na fejamuytapado , cozido rodo ao reder, Sc acolchoado com alguns pontos, &
fc por quente fobre a parte, enfopandoo novamente , de duas
cm duas horas, em agoa ardente morna, & fepor fobre a cabea ha pele de ra,pofa, ou carneiro, com a la pera o pelo do cavallo.
Qi!cfe ha de meter pellas -ventas ao cqyallo efpafmado.
Tomaro huns pedaos, ou gomos de catapucia mayor, que
hc ha erva, a que.alguns chamo [Figucyra.de inferno,] pizados grofleiramentc ,& fe meter nas ventas do cavallo; Sc pera que a na cfpirrc, Sc lance-fpra,fc ata na rama de has perlas
de pato, que fe metem pellas ventas, Sc featapellos canos por
fima das orelhas.
Tambm hc neceflario, ter o cavallo no maftigadouro huma
hora pclla manha, Sc outra de tarde, pera desficumar, 6c nclle
e atar o feguinte.
Majtigatcrio pera o cavallo ejpajmado.
Tomar ha nos mofeada pizada, outro tanto de falva, & o
mefmo de erva docei com ha colher de mel mcrcurial, tudoatado cm hum pano, que fe prendera no maftigadouro, reformando outro tanto, pera cada ha vez,
Sc o mal for ta grande, que na obedea, fera neceflario dar
ao cavallo por o redor das orelhas, has Tarjas de fogo aUial, Sc
comera fempre o cavallo mantimentos fecos, fc for fogeito a efte acha que.
CAPI-

da Aheitami

a<?9

D0 Vertigio.
ESTE achaque chamado ( "vjcrtjgio ) morrem muytos caval!os,porfaltadeo na faberem conhecer alguns alveitarcs^&;'lhes. no acudirem, como convm. He procedido dos vapores , quefe Icvanta ao
erebroj-lanadqs^do. fgado , eftamago, & outras
partes interiores. .
-
Sa caufa defta doena o mnyto trabalho acelerado, no tempo das grande? calmas", ou ruins cheiros das cftreba.rias, o corre
as carreiras mu y compridas,8c violentas, & muy tas/Vezes as cu ryctasmuy frequentadasjemcavallosfogofos \ o muyto-comer,
fobre tudo no tempo das calmas, quando o eltamago ct- muy
dbil,, & cheo de humores flatuobs. ..
Os fmaes delta doena fa muy ftecis de conheccr,porqu o
cavallo fc v logo tirubiar, Sc andar como bebado, dando coni
acabea pellas paredes, &;manjadoura,com tanta1 doudicc-, que
fc matar, fe o -na tiverem feguro , deitafe, &C levantafe arreme-.
andofe com outra violncia differente,. que nos torcilhoens , 6c-,
cama vi.fta turva^ &: perdida.
:, ; Pcradar remdio a efta doena ,hc ncccflariologo;,fapgrai%o,
cavallo nas-ilhargas, Sc deitadh hfia ajuda.das ervas .ordinrias >
s quacsfc ajuntara tambm de macclla duas mos cheas, niyx
punho de erva doce, lanada na ultima fervura, & a feis quartilhos deftc cofimcnto coado , fc ajuntar mcyo arrtel de mel rosado, Sc duas onas de cle&uarjo de bagas de louro, ou em lugar
dcllc, ainda melhor, hum quartilho de vinho de infufa decrocus Mecallorum, a que alguns chamfio vinho emtico, quer enfinamoscotap.5.
Depois de fe aver purgado com ajuda, o deixaro defeanar,
meyo dia, Sc o tornaro a (ngrarnas mefmas ilhargas, & lhe cffregar fortemente os braos, &. pernas com. huns esfreges de
palha molhada cm agoa ardente, ou vinho quente, & fe lhe continuaro mais ajudas, fie fangrias, com que melhorar logo.

Se

270
Sutmniila
Se fobrever febre [ o que fuccede alguas vezes, ] fe ocorrer
aos captulos aondetratirhos das febres.
-v- " ' '
' <. : >

CAPITULO 37.
Do Vepuarhi

S-UGCEDE tambm aos cavallos outra efpecia, ou femclhana de Verrigio, que he hum Defvario da cabea,:
& no hc Virtgio; os quais faindo da eftrebaria, fe dei-xSo cahir de repente; 6c fe torna alevanrar, 6c eto,como perturbados fem poderem terfe.
' Procede efta defordem da grande quantidade, de furriOS; que
do fangue fe levanto, 6c de comer o cavallo nuyr, & eftar largo tempo na eftrcbaria; como hum homem, que depois de eftar
muytos tempos" na cama, levantandofe lhe parece andar o mundoroda'. *
> !
"- "'
', ^'
* Conhecefe, Sr diftere do Vertigio, em que o cavallo eira bom.
na cftrebaria, alegre, 6c come bem, Sc f ao lair tem o Defvario,
>c no tem os olhos cfpantadios, como no Vertigio.
O remdio he; dar ao cavallo hum par de fangrias na taboa,
darlhe. ha ajuda, & menos de comer, pra que no crie tanto
fan<Hie exercitandooameudo,quclogo farar fem mais coufa
alga.
CAPITULO 38.
v. >'i
Dos Alvarazs.
,1 o o '
'

!
S Alvarazos he hum achaque, que fe pem nas orelhas , pella parte de dentro, 6c tambm nos narizes,
beios, olhos., fefo , verilhas, 6: em fim todas as
partes, que eto faltas de pelo, has vezes em todas,
8z outras cm alguas delias.
Sio procedidos de humores mclencolicos, Sc corruptos, Scfe
raanifelto com h^as manchinhas brancas , como efeamas de
peixe,
'

a Alvtarid.
? 7*
peixe j que depois crecem , &r fe augm,enra,de mflft^a.tfdWg $]-zcm parecer io cavallp.muyto fep3& ^Cayr-fip;v&r.afli *(c devem logo atalhar cm quanto pequenas,evacuando;.primeiro 9
humor com fangrias ,8c purgando o cavai]o com Ialapa , & depois fc molharo as, malhas futilmente compgp^^te dpsprateiros , repetindo de trs em trs dias ate fe crrocrem -, depois fc
untar com manteiga crua, & litargirio ate fararemr

CAPITULO 39.,
(IH

.1

:-i

Z)as Olivas.

; "j

'

-.

. t.b .\"u >-> <

v.i:q.;t.. f ih
-:>*

HE muyto ordi nario crecerem a alguns cavallos huas


glndulas , a que chamamos [ Olivas, ] os Caftcl hanos(Adivas,]ps Francczesf Avives.] ' .,., t .
f H,e caufado,cfte achaque de hum cavalto paTar de
- hum extremo a outro., como de hiia .grande ..fome a
ha grande fartura 3 ou de muyta quentura, a frio grande , vindo muyto cfquentado', beber muyta agoa fria, ou no o cobrindo , & guardando do ar frio, vindo fuado^ou por grande fervoc
de langue.
.Manifellafe claramente ele achaqucom efte$fmaef quedirey. Pegar na orelha do cavallo, & 'pendurandoajper baixo,
aonde a ponta chegar, entre as queixadas 5 Sc o pcfcoo ali he o
prprio lugar aonde vem as Olivas, has vezes pequenas, como
azeitonas, outras vezes mayorcs, Sc algas crecem com to gran.deincl}ao,qr.omo a respirao '& firffbca\aoyallo_<pau.fa dor/St anci; fazem deitar, Sc levantar o avallp a meu;do, virando a cabea pra as ilhargas, comque ajguns Alveitares
fe engana, cuidando que hc tordlha. 1 .iV?) f)uu.j\ M^ J j^
o ^.4^ Olivas em quanto fa pequpnas!,' fe r'e^gv,emTactlmente ,
AnraPclo primeiro o cavai lo ^^x^d^in^pa^f, logp /ias
ilhargas.J evacuandoo tambm com-ajudas,''(&^aepp/s puxaras
glndulas com ha torqueza, Sfcornompej^s. ? em^bir oQ\}r?
mais i iuc/pracute efmagadas,, tffeg^pfWtttfqtffluefc

vem

f
2Yi
Siwwta
'''
vcniacohfiimiV7 SrVefolvcr.
"'
* *l
AlgunSas abrem, Sc riro,porm he erro,Sc rifeo, &occafa
do tornarem a vir outras. Depois de fe corromperem he [necefa'rio deitar has gotas de vinagre dentro nas orelhas do cavallo,
-&es'fregalas] i&ra que penetre abaixo, & tornar a fangralo nas
Verilhas. i*ns-rac
E fc as OTvas forem to crccidas, cjuefaa. tumor, q oprima
a garganta, fera neceflarias mais evacuaoens de angrias nos
*peitos, Sc dar ao cavallo beberagens de agoa morna, com farinha de cevada, ou trigo , St mel com mu m , & far que o tumor
venha afupuraajpcraqieielleaplicar hum emplafto nefta forma.
- ' Emplaft para fupurar as Olivas aH 'tumor.
I
- Tomaro cominhos cm p,farinha de linhaa alcga,lixo de
pombas, tudo peneirado, Te ferver cm leite de mulher at to:
marfdfm'ad'mfolaftoy aplicandpb quente', <ifro far puxar-o
iliiimdrV^uCiaoflendaagarganta; & madurar o tumor, tirando* iuntmnte s dores, pcraqjiamfaa niais atracam aparte
-.,->

JU

<.-

.;..-...

,: ,: -13 ic )irjQ A-PWU LO''4.0.'

'A-.: -' 1

taboajun)^-:.ir^ 'ffjo tamwm ogaw UUJIOJ ,ji


aflfrjiip3qsn7a:j 'toxemias.-'
'"VWASpeftbis-^qu^nao-tcm vifto efta br-Vje
;
fttirVgr, Scarr mal pofta, que impede o" tri1J J
fi aWent'lhes parece coua nuiyto difftcultofa .

fem ,-csr fomentem y n,e'mUyto mais <-u uu mim ,uu ^^^^.^


^i^r^ilS^PclIutiMnd^" oi fymptomaSj ^humores
ryiJflgKTe flf^W-b liade^ibrir-o edur ao comprido,
riiijv

com

a Afoutaria

7J

com hum f golpe mayor ainda, do que a carne, quefe ouvr de


cortar, & apartandofe a pelepera ha, & outra parte, fe cortara
com ha navalha furil toda aquella carne, que faz o gato, ou dirficuldadeno enfrear, porque nem em lula, nem cm outra parte
d.'.as, ha impedimento de principal artria-, mufeulo, ou nervo, que feja pergobo corta,comofcv na anatomia do cava'lo , que traz com tam claras meudefas Cezar Ruini. Siipbfto
que lance muytofangue,fepdc deixar fahiratdous, ou trez
arrares,porqueafli'ficamelhor defcairegada a parte:logo fe la*
vara com vinho quebrado fomente da frialdade no fogo ,c fe
cozer o couro com pontos, pondo por fima de todo o' comprii
mento do golpe, ha rira de pano delgado , untada de rrementina fina, lavada primeiro cm agoa de tanchagem, 8c fobre cila
porm cataplafma dc-todo o ovo, continuando a cura daprii
meyra tena,.porque muyras vezes culuma :farar com ella,
f
&l"c fizer matrias lhe darm ha lancetadai ou mais fe forem
neceTarias, pella parte mais baixa , metendolhe mechas com
feus dcfeftivos ordinrios, at furar de todo. E da mcfma forte,
que fe fizer eira rotura de ha parte do pefcoo, fe far da outra
depois que a primeyra eliver fa, pra que a obra fc configa com
perfeio * igualdade';& fegurana.
' V~-- '- .- '
.' ih > i
..!.--. '.r >

CAPITULO 4.1,
Do Ante-cor.

ANTE corao, ou Antc-cor, como o apitula c&


Anthores
Latinos, he humor colrico , & fanguiy
neo, que'fe-forma diantod1 corao',, nos peitos:,
huas vezes no;mcyo,oufras. tomando tambm com
'' o peito parte da'p do cavallo. Lira cnFermidadc
he mUyto pengofa, porque facilmente fe communiea-sjiherribranas", que cerco o corao,as quacs arectbenr com facilida.de"; por ferem algum tanto cfpoftjofas, Sc dali' offendenv o coraro ,'& fazemmrrcr.onimal&por To-deftcmal muy^pou'

COS

2 74*
Siimmtila
cosefcapa, 6c menos , fe lhe no acodem com miuyta prcT.i, Sc
cuidado, curandoos mechodicamcnte.
>
Manifeflafe pello tumor, que aparece, Sc pelhi-trifreza do
cavallo, 6c porque cae algas vezes em terra por defmayo d corao, & perde o comer.
. . .
,
Os remdios pu rgativos alterantes, na obrap ;nele mal
coufaalga, antes podem fervir de damno,por fazeremcommunicar ao corao os fumos , & vaporaoens daquclle humor. V
. .
He neceTario comear por ajudas, Sc dalas n meudo, .'com
tanto que ncllas na entre purgativo algum"; depois fe.ha de
cercar o tumor com hfta raya de fogo, perquena fe efrenda, 6c fazer ha cruz pello meyo delle, aplicando hum cautrio de fogo no meyo, que penetre o couro, 6cfe na ponha ce^ra, nem betume algum fobre o couro,, mas fomente untar, o fogo, & tu mor com manteiga cozida, ou unto derretido. ".Logo
fangrar o cavallo na taboa da parte direita, tirando fomente hum
quartilho de fanguc, por na dibilitar a naturefa; que necefiita de
todas as foras, pra combater com o mal, fervindo f a<angria

derevelleroimpetdafluxo.

i , OP

Ao dia feguinte, fe lhe dar pello corno a potagem > que Jfe.fc-

Beberagem pra o Avte-cor.


Tomaram bagas de louro, Sc de zimbro, de cada hum quatro onas,ariftolochiaredonda,pzrde Marfim,de cada hum
duas onas,genciana, 6c raiz de Anglica,dcada ha duas onas, 6c meya,myrra ha ona 6c-meya-, aafro'mcya oitava.
Farm tudo em pz groflbs, Sc fe darm com has goras de vijiagrc, 8c duas onas, deconferva de rozasy 6c duas dramas, de
triaga velha; Sc depois fe*.pafler o cavallo meya ho'ra,' que na
haja comido duas horas dantes, 6c duas .depois, o que lhe fer
-fcil, porque o mal lhe tira a vontade de.comerv.
-. b MjAlgunsaconfelha que cita - potagem., que,d rflemos,fcd
-logo,antes dafangria, Sc- de tudo tmais9:.pcra que. defenda
o corao ,8c iu hedeacertadoj.porm-,fefe..der .dantes., 6c
-,
mais

2
a Alvcitarla.
,t
7?
mais ao dia fcgiiinte , depois da fangria, 8 do fogo j 8c ju'da,aindafer melhor.
! ' '
Avcndofcobradooquetemos dito j ao outro dia fe tornar
afingrar,namcfmaparte , tirando fomente hum arrtel de fangue; &: logo lhe farm com ha lanceta, ou poftemeiro finco, ou
fis buracos divididos fobreo tumor, nam cortando mais , que
a~"pelc, & entre cila j Sc a carne do tumor meteram hurs pedacinhos de cleboro negro tamanhos , como ha ferreta de
atacas , Sc o tumor fe unte todo muyto bem com o feguintc.
Tcra-mtar o Antc-cor.
Tomaram dos unguentos de agripa,de alter, marciato ,
partes iguaes j Sc adelgaados com leo de louro > 5c fe untar
o tumor.
No fe deve fazer reparo na inchao; que fazem os pedacinhos de eleboro, porque puxa pra fora todo o humor verenofo, Sc maligno ; aflim faz inchar em grande extremo , toda
aquella parte , que hc a tena, com que le aplica , 6c os unguentos pra amadurarem, Sc abrirem os poros, com que o veneno,Sc
mahgnidaae achem toda a facilidade, pera a fahida, 6c fe no recolha ao corao a fuFocar o animal.
Se o mal apertar muyto', Sc o cavallo na tomar alivio,
convm tornar a fazer outra fangria no dia feguinte , Sc em
todo ha ,' Sc< duas ajudas laxativas cmollicntes ; lanandolhc
nocofimentodcmclrozado mey arrarel , ha"quarra de leo
dbarmda*, fis gemas de bvos,huma ona defal com mu m, hum
arrtel de azeite , fem nenhum purgativo, por medo de fe na
irritar efte venenofo humor.
He neceflari tambm fazer pafear o cavallo de tempo,cm tempo , pera excitar o* calor, natural , a que fe defembarae , do que lhe hc nocivo , Sc facilite o humor a que faia.>
Se ornai apertar muyto o cavallo , Sc lhe tirar toda a .vontade'
de comer,fer ncelario bufear todos os meyos pera que coma', valendofc pera iflb dos remdios, que temos d.to nos captulos 22.6c 23. ; .'
-<li
T2
Cclco

2j6
Summul
-.;.,. Oolco de arruda , que diflernos pra as ajudas, lie muyro
neceTari, & pra muytos outros achaques dos cavallos, S: niuy:
to fcil, corri .o que dircy,o como fe faz, pra queopoflater
quem quizer em fua cafa.
Como fe faz o leo de arruda , perafervir aos
i'
>
.., .
.cava lios.
- . Tomarm.hum arrtel de azeite commum, & fe lanar cm
h tacho ,"com duas mos cheas de arruda, q ferver a fogo lento. , &c depois fe coar, efprcmendo a arruda, tornandoa a lanar o*mcrno leo no racho , lhe deitaram outras duas mos
cheas de arruda, & tornar a ferver, c condofe fegunda vez ,
fcfar o mefmo"na terceira. Depois gurdarfehaooleo, que
tem grande virtude, & effcacia pra digirir,& gaitar os humores craflbs, & vifeofos. He bom peraa elica, pra dores de
rirfsda bexiga,do ventre,afi metido nas ajudas,como aplicado exteriormente, ferve muyto a doenas, frias , mas como lie
quente, fena deve uzardelle, fem conhecimento da caufa da
doena.
CAPITULO'42..
Do latejar do corao.
O LATEJAR do corao,he hum movimento violento, & precipitado, com que o corao , oprimido, fe quer livrar do que o aflige, & lhehe nocivo. A caufa mais ordinria deita anfa , he hum fu-.
mo, ou vapor negro, & maligno, em que o humor
melencolico contribue muyto , quando eft dentro nas veas,
de que fe levanta efpiritus flaftuofos, que offendendo a traca-artena, fazem o latejar do corao , o que nos homens, he
ordinariamente acompanhado de febre. Porem na he aflim
nos cavallos, aos quaes vemos de ordinrio comeftaspalpitaoens, fem febre, nem finaes delia, & outras vezes com menos
latejar, & com febre grande, como conhecemos por todos os
fymp-

da Alveitaria.
}7Tfymptomas; fendo a febre fempre nos cavallos de grande perigo,
&eta palpitao muyto fcil de farar,&: de que raras vezes fe
veria morrer cavall algum.
Conhccefe o latejar pella palpitao , que faz o corao entre a p efquerda, Sc as colelas. DifTere tambm da febre, em que
os cavallos na perdem o comer, &: fomente eftao como cana-'
dos j nem tem a lingoa feca, Sc efquentada, nem o bafo das ventas , 6c boca fae callido , Sc fogofo, como nas febres.
Os remdios que fortiflco o corao, Sc o alegra,8c animo
osefpiritos,que dilipa os vapores craflbs, Sc querefiftem s
fus malignidades, fa os que convm , como fa os feguintes.
Beberagem cordealpera o latejar do coraqio. '
Tomaro borragens, lingoa de boy falvgcm, erva cidreira,
de cada haj ha mo cha-rfr hum quartilho de cofmento,
fervendo meya hora, depois fe tiraram do lume, Sc fc ajuntaro
duas mos cheas de azedas, & deixando esfriar tudo, fe coar;
Sc no coado, desfarm duas onas de conferva de rozas, Sc hum:
efcrupulo de aafro, farm beber tudo ifto morno ao cavallo',
dahi a duas'horas, lhe darm ha ajuda, que tenha virtude pra difllpar as ventofidades,& abrir as obtrues,o que dar
grande alivio aos cavallos oprimidos deite mal, que procede de
vapores, & ventofidades.
Ajuda pra o tremer do corao.
Tomaram fis quartilhos de calda laxativa, [ como j temos
enfinado, ) Sc lhe ajuntaram artcmila, macella , & coroa de
Rcy , de cada ha duas mos cheas, linhaa, & femente de funcho; de cada hum duas onas,erva doce ha ona,pizadas as
fementes , tornaram a ferver mya hora, depois coado 3 lhe ajuntaram mel efeumado myo "arrtel, Sc outro tanto de manteiga
frefea , com ha ona de al pizado, Sc duas onas de ole de ar-'
ruda;aodia feguinte f lhe dar ha angria ventilativa, tirando hum aditei , & meyo de langue, nas bragadas, & fe fenrirem
que ha calor eftranho, repetiram as fargrias, c lhe darm outra
ajuda deita maneira
3

T3

Outra

278

Sunnmil
Outra ajuda.
Em oito quartilhos de agoa lanaro as finco ervas emollientes ordinrias, & metero as raizes de azedas, lingoa de boy fal-,
vagem , com as femenresde pepinos, de coloquintida, abboras,
&"nieles,pizadasgroficiramcnte,&: hum pouco de anis. Depois de tudo cozido, &r coado ajuntaro calda defeis quartilhos, ha quarta de manteiga frefea, duas onas de canafiftula,
meyo arrtel de leo rozado, & lanaro a ajuda na forma, que
diTcmos no cap. 5. das ajudas, Sc fe ainda o cavallo na farar,
continuaro com mais ajudas refrefeativas, como cila que direi.
Outra ajuda.
Tomaro fis quartilhos de foro de qualquer leite , &c far
ferver nelle as finco ervas cmollicnres por tempo de meya hora , com duas onas de anis , & depois o coar, no foro fe lanaro fis gemas de ovos, ha quarta de manteiga frefea, meyq
arrtel de mel violado, ha ona de fal em p, Sc dar ajuda ao
cavallo. Se o cavallo na eftiver cfquentado, & for no inverno,
fe na flagrar, fal voem grande opreffa, Sc eftando com muytas carnes, porque ento fe lhe dar eta beberagem.
Beberagem pra a palpitao do corao.
Tomaro cardo benedi<Sto,falva,alecrim, de cada hum meya
machea, fara hum quartilho, 6c meyo de cozimento, que fique depois de ferver ha hora,& lhe ajuntaro hum quartilho
de vinho branco, Sc os pz feguintes, de bagas de louro, de ariftoloqma redonda ;limadura de Marfim, de cada hum ha oitava , galanga, canela, & cravos, de cada ha, hum efcrupulo,o pe20 de fis gros de trigo, de aafro. Dar ifto morno a beber
ao cavallo, depois o pafeara meya hora , & com menos difto
fara os mais delles. Porm advirta que ainda que tome melhoria , no deixem de continuar os remdios , que parecerem
neceflarios, porque j vi defaparecer efte mal de tc* com
o primeiro remdio, 8c depois repetir com
muyto mayor fora/
M

CAPI-

a Afoutaria.

*79

CAPITULO 43.
Do Esforo, ou Rendimento dasps.
ESTE accidente, fendo muy commum aos caval!os,ha
muytas ignorncias no verdadeiro conhcimento de
fus efpecies, & affi he neceario examinar as circunftancias, porque por falta de fe na conhecerem bem ,
&faberem curar methodicamente, ficao os cavallqs
eftropeados, & inteis todo o tempo de fua vida.
Pra fe conhecer eflre mal, convm primeiro faber, que a pa
do cavallo, na eft pegada ao corpo com oTo algum, mas fomente aplicada fobre a extremidade das colellas, 8c naquella fituao unida fomente com cordas, & ligamentos que a aTegurao, & por iflb com qualquer esforo, que o cavallo faa correndo, ou voltando, pondo ha mo em alga pedra movente, tropeando , ou metendoa cm qualquer cova, ou por outras muytas
caufas, de que procedem fazerem os ligamentos alga extenfao
extraordinria, da qual recebendo accidente 3& dor, chamo
parte has certas agoas pegadicas, & petuitofas, que embarao
o natural movimento da p. Eftas agoas correndo parte leza a
relaxo, porque fc cngrola, & endurecem nella, impedindo a ^
facilidade do movimento, que avia dantes, caufando dores mais,
ou menos, conforme o grande, ou pequeno Esforo , procedidas da extenfao das cordas , Sc deTas agoas, que muytas vezes alteradas , ainda que na endureo caula acnmonia.
Pcllo que o intento principal da cura , deve fer fcmpre enca-niinhado a atenuar, fcconfumiraqucllas agoas , & humores por
refoh,;(o,& evacua, fortificando a parte pera a reduzir ao eu
- primeiro elndo.
,
Na deixa de fer cfte mal dlfficultofo de conhecer , quando
fenoviofazero Esforo. Porm manifeftafe, vendo que nao
levanta o cavallo bem a na oficndida, & envoltarido fjbre ella, lhe faz caufar fentimento, & fazendo volta fobre a contraria,
Z
'T4,

280
Sm)}mula
faz mcya volta fobre a fa , primeiro que carregue fobre a ofFcndida, que hc final infalvel do rendimento.
Tambm fe conhece levantando a mo ofFcndida , Sc fazendo mover a p atras, & adiante , aonde moftra logo dor , & fentimento, &: fe-examine, cm que parte o moftra mayor, que he
jjrfiuyto necefario pondcrala, pera, melhor aplicao dos-remedios, porquefendoesforofomente ,&c na aberto, fe diftingue
,nefe conhecimento.
Tambm he bom final, pera conhecer , fc o manquejar he da
p
j
ou fe da mo, Sc cafeo.} o advertir , que fc o caVallo, depois
;
de ter caminhado , Sc aquecido , manqueja menos, he da p, Sc fe
depois de caminhar manqueja mais , he do cafco, ou brao!, que
-nctc cafo fe deve apalpar, &: correr muy bem com a mao; pe-ra ver aonde tem o mal, desferrando a ma, alegrando o cafeo,
&batendoo tambm ao redor, atfe achar-donde moftra o fentimento,pera que com certefa do mal fe lhe aplique a cura que
-convm.
; Advirtafe que bem pode hum cavallo manquejar da p ,
fem
eftar rendido delia,nem aberto,mas por averrecebido pancada nella , queda, ou aver topado com o peito ou p , ou couce de
.outro cavallo; ou por aver fido apertado da fella no alto das psj
.porm pera qualquer deitesaccidentes, fempre he conveniente
i O principio da mefma cura, que fc aplica pera o Esforo. Como/e acode ao cavallo, quefez o Esforo, ou "Rendimento mf.
Avendofe reconhecido, que o cavallo manqueja da p, fendo pouco, por aver feito algum Esforo, pondo a mo em pedra movente, ou metendoa cm buraco, com que fizefe algia cxenfa leve, baftar fangralo nos teros duas fangrias, a primeira na ma contraria, & a fegunda da prpria leza,, & metelo na
agoaadondeeftejaanadarcom as mos, & na quieto , mcya
.hora pella manha, & meya de tarde, como no feja cm tempo
, de grandes frios, qne com ifto farar logo, fendo.o achaque leve.
Se o Esforo for mayor, & que com o remdio precedente
na fare, fe far o feguinte.
Remdio

da Alvutana*
.281
oi , x
Retwdio pra mfljorfyfoy^oiqp? t fI, ( ,
,..-../Sangraram o cavallp;nos,te/ps^rqe%odq pfangne em h.um.
vazojicxndoofcmprecon^afno,porque fc nu coalhe^ &
mifturandolhc hum quartilho de agoa ardente , carregaram a
pcomck1 fangue5csfre'gandoamuybem,pera que a agoa ar-dence penetre , que com a qualidade, que tem de reTolver o humor ,& corroborar oia.nguejbiftapiiyis vezes efte remdio ,
pra farar o cavallo,o qual eftar fempre com maniotas juftas.
Sc com cite remdio na farar o cavallo, & que a manqueira
continue, fe lhe aplicara o feguinte.
Carga peraoEsf<qrqo}ou Rendimentp i\a,pl.
V""^Tomaram 4a compoiao da carga prjmcira,, que va^r receitada no 'cap,. 13.& fe carregar,, & untar com qlla tqda a p offcnd;da,aqualcha de reformar trs vozpg, iumdia.,c outro
no, & fera o mal mui grande, fe na far com ifto. Na fe devem
efpantar ainda q a carga faa inchar a p,& aja dor na inchao,
que tudo he bom final,& fe remedea a inchao, depois .q o cavallo fira com os banhos do rio no yerfiQ}ou'fde.v^nho, fendo inverno, em q aja fervido alccrinijirjcntraftos, poejos,, Scjiiaclla.

Se o mal for to obftinado, que na queira obedecer aos remdios apontados, fera neceflario fazer nadar o cavallo a feco, o que
fe far. dela forte. . ,
Pra o cavallo Rendido da p. uadarafco. i
' Ataram a mo fa do cavallo com ha corda , Sc <c .dar volta
com ella por fima da cernelha que torne a pegar na mcfmama
fa,fufpendcndoanoar,pcraquena pofla chegar com ella ap
cha, & deita forre fe paflea o cavallo hum pouco fobre os trs
ps, com o que fazende fora fobre a mo doente aquece , & far
abrir os poros, pra que os medicamentos pofla penetrar, & avirtude, que tem de diflipar eftes humores petuitofos.
Depois que o cavallo tiver nadado a feco meyo quarto de
hora, hc neceflario fangralo nos teros , & tomar o ngue mxendoo fempre, & mifturado com a carga primeira ,q diflemps
.no cap. 13, a qual fe ha de aquentar primeiro, q lhe mifturem p
fangue, & aplicada fobre toda a pj & brao, tendo o cavallo com

hum

Siwtmia
t%i
hum patim na nia faa , que he hum ferro ovado por baixo, que
o no deixa ter a mofixa, nein eftar fobre ella,pera que efte-ja fobfe o doente, & fe ha de reformar a carga depois de vinte
c quatro horas, com que fera impofivel depcaTOe arar com1 eftes remdios.
.

- 'CAPITVLO

44<.

J)o cavallo aberto.


E o cavallo der to grande pancada , ou fizer algum ex* "ceflb to violento que defpegue ha,ou ambas as ps de
feu lugar 5 que heaquillo, a que propriamente fe chanca
abrir, ou defpentear', que le conhece mandado decero
' cavallo por algua ladeira, o qual fe na pode ter nas
t mos, ou naquella de que el aberto, pondoas abertas, & com
^os calcanhares mais pra fora, qDe a ponta do cafco , abrindo os
cotvellos em-firna, & fumindo os peitos pcra dentro, tambm
bracejando com a p, moftra logo hum fentimento grande.
Algas vezes lhe incho os peitos, & ps, & eftando direito
tem as mos mais largas , c apartadas , do que columava.
Sem embargo de que fe conhea claramente eftar o cavallo
aberto, fe lhe deve fazer primeiro rodos os remdios leves, que
atrasdifiemosnocap.43.do Esforo, ou Rendimento da p,i
< porque ha cavallos de to boa naturefa, & temperamento , qtie'etando totalmente abertos, tem farado com elles. Porem ven-,
dofe que com cites na obedece fera neceflrio paflar aos maisr
fortes , & prprios pra efte mal.
Remdio pra o cavallo aberto.
Primeiramente fe ter o cavallo muy bem chegado a hapa-*
rede prezo, & feguro, pra que pofla fofrer a violncia da cura,
-ou deitado no cho em parte branda, ali lhe esfregaro a p to?da com hum tijolo, to fortemente, q fique como pizada, mo-'
Uhndoacomagoaardente,depois de fe aver esfregado. Logo
lhe faro duas aberturas de4argura' que caiba hum dedo pole-

\_

a Jkeit/iria.
283
gar, hfia entreis mos por baixo,da p, 8c outra.aflinvi mo ;peitq
por donde topa o peitoral na p,tres dedos afaftada da junta,
outra por de trs da p mais alta, & outra pegada ao cotovello ,
com que na fique na junta, porque na impida o movimento,
nem chame o humor aella; logo he neccario defpegar a pele
da p com mftrumcnto de pao boleado , c lizo, metendoo pra
varias partes , & dcfpegando com el!e a pele de muyta parte da
p ,r.fioprandocom hum canudo pellos buracos ,j8c esfregando
com a mo ao mefmo tempo: 8c ento meterhias penas de
gano inteiras, untadas em bafilico, & fe pora de forte aflgurando os \ s entre o mefmo couro, que na caiao.
14c neccario todos os dias duas vezes tirar as penas , & efpremer as matrias, tornando a metelas untadas no mefmo baiilico, cu unto velho, o que fc Ha de continuar quinze, ou vinte
dias, & mais ,fe for muyta a abundncia das matrias, & no fim
tirando as penas, as fendas por fi fara.
Alguns cuida que as penas, & canhes nao he ncceiTario, Citarem mais que dez dias, porque efles bafto pra lanar as. ma-,
terias todas, porem he grande erro, & engano, porque f fa neccflrios nove dias pra digirir os humores, que fora caufados
da esfregaoj& pizadura do ladrilho , & tirando as penas em
dez dias, de que utilidade poder fer? Quando he neceflario
tempo pra efeoar da p todo o que tem de impuro, & obrigar a
naturefa a defearregar pellas matrias aquellcs humores petuitofos, & agoas grolas, acres, & mordicantes, que entre a pa, 6c
as coftelas efta impedindo^que a naturefa faa a unia natural.
Poder baftar nove dias, fe o mal na for velho, porm quando refiftir aos remdios, & na obedea , convm a evacuao
maislarga.
, [] , rsi r'' ;';
No fe deve imaginar, que podero ficar fftulas, ou coitos,
porque avendo fempre as penas untadas, & as matrias correndo
livres, na ha que recear.
.
. Tambm em lugar das penas uza alguns fedenhos, que fazem muyto bom effeito, fe esfregarem , & piearem as ps pnnieiro, como temos dito , porque ifo he o principal, & com ef-

284
Summula
tcs iremcdios na poder deixar de farar o mayor mal.

'

>

CAPITULO 45.
'Dos peitosfumidos, &pkfec<ts'

S' cvllos abertos, que por falta dos Alveirares, ou


defcuids de feus dbnos ha fido mal curados , vem a
tal extremidade pello tempo, &r mal, que tem padecido,que os peitos fe confumem , & as ps e feco com
a falta do calor natural} porque os efpiritos , na fazem feu curfo livre, a animraquella parteypor citar leza, & entupida,' o qucfemahifefta claramente com a vifta. Peia ete effado da enfermidade, he admirvel remdio o feguinte.
Unguento pern os peitos fumidos> & ps jecas.
Tomaro raizes fecas de malvaifco, hia ona , confolida mayor,-duas onas'','& fe forem verdes, tomaro dobrado pezo,
gros de Alforfasfiu ona,falva,'cerpa,ouregosdomato,-de
cada hum dua$ nioS cheas, lanaro fora as raizes das ervas, &
limpas eftas, fe cortaro meudas, Sc fe pizara em grof , & os
gras de Alforfas, tudo metido cm hum vazo de alambique, com
dous quartilhos de agoaardente refinada por tres vezes, cuber- *
tfo alambique com feu capitel;' que na tenha abertura nem bicfpor'onde deftill [que a cftes chamo alambique cego:} Sc tapadas muy bem as juntas, fe meter o alambique em hum ta-
cho, ou caldeira de agoa fobre o fogo, que na efteja mais quente, que quanto a mo po femprefofrer a agoa , Sc eftar allt
feis-ihbra, porqite dentro fc purifiquem as mefinhas, Sc fazendo
circulaes na deftillaa: com que depois das fis horas fe ti-'
rr do fogo; Sc"f cobra por hum'pan;Sc qiie ficar liquido, Sc
<ad fet6rriaraameter.no alambique com hum arrarel de fabp duro , coitado mudo, Sc fechandofe o alambique-comc*
dnt^,'frofhaH!av'2h-^chodaago,'com amefma quentura, , tj HjjTenos, prefpao.de lula hora, que paflda fe tirara,
& dix\tarreTcccr VUTTfechado i depois 'ficar hum unguento,
de

Ja Jheitarid.
2&5
de que felizar corno diremos, t. \ t vr.rifcs-.vizq Cs:tCi zokv
Tambm fe pode uzar ourrp unguento muytbom > ainda queno tem tanta efficacia, como-o primeiro.
- '
Otftrovngvcnto. j .....
Tomaram hum quartilho de agoa ardente refinada: trs vezes , &r fe lanar em hum vazo de vidro forte ,& lhe. rhifturarm.
meyoarrtel defabaduro pizado, & tapandoo vidro, pera que
no evapore , fc por bbre cinzas quentes , 8c fe. deixar euac
com fogo brando, pera que na cftalc, at que o fabo fe desfaa , depois fe tirar do fogo, & deixar esfriar, fem o deftaparem,
& ficar feyto o unguento, do qual fc uzar como do.outro aflima deftu maneira.
Paflcarm o cavallo mcya hora de trote apreTado, pera que
aquea, Sc cftando incapaz de poder palTcar, lhe esfregaram os
peitos, Sc ps com huns esfreges afperos de plh, pera os fazer
aquecer jeftesfe untaram, muy.bm. com o unguento, esfregando muyto, pera os fazer penetrar, 6c untados, tomaram hias ps
de ferro largas; ou enxadas vermelhas no fogo, Sc fe porm junto, aos peitos, & ps, fem. chegar com cilas ao cavallo; mas tani
perto quanto clle as pofa fofrer, porque penetrando.o unguen-r
to com a fua virtude, & com a que lhe d* o' alor do ferro , abre
os poros, confme o impuro,& atrahe o calor,&efpiritos parte.
Efta untura fc ha de fazer na forma, que digo, todos os dias,
at que cavallo cobre perfeita faude. Efte unguento aplicado
da mefma forte, fira tambm o Rendimento, ou Esforo de peitos , fe no for aberto totalmente.
CAPITULO46.

D as mos quebradas.
UYTOS cuido, que quebrando o cavallo huma
mo, ou p pellas canas, que fe lhe no pode fazen
cura, & afli o mando logo enterrar, ou lanar f-,
ra, como j intil* no que fe engan; porque os.ca-:
vallos

i$6>
Summula
valos fara perfeitamente , fe a quebradar.rfie curada"} como
convm ,'fupofta lhes ffqueali hum n , & fobre oflb, que fomete os desfea, & quando nam fiquem capazes pera grandes cavallarias, o ficam nao menos pera jornadas, & frrvio ordinrio , como dantes' n
.
;
Cario Ruinij no feu'livrofe\ to de Alvcitaria cap. 15.quecfcreveo cm Italiano , com mvyta erudio , &: experincias'
grandes, de clara o methodo da cura muy meudamente, 8c vem
a fer a mcfma, que .os Algebnftas fazem ao homem , ou a qualquer animal, que tenha bruo , ou perna quebrada, encanandoa,
&.pondolhc'fuas cataplama? -ordinrias , 'acrecentando mais,
que cfteja ocavallo de maneira que no pofl porfe fobre a
mo, ou p quebrado, atenaeftar perfeitamente endurecida
a foldadura, pera o que fc rcnha.o cavallo pofto fobre. fundas;
com "a mo dodradapella junta, & mtidarem outra funda pendente no mefmocorpodo cavallo. Soleyfcl no feu livro intiru-lado Lc perfait Marcfchal no cap. 46.'tambm faz"meno de
hum cavallo, Sc'de hum macho, que curou de pernas quebradas,
com bom fuecefo. Pello que fc na devem deixar > fera remdios
ostaescavallos.
. *)r;p-iOf ,\ ;''.<> /.;
<
, ,- lt r>q
CAPITLbLO 47. ohm
rn }0i
Das mos fixadas , & inchadas do trabalho.
V Y;T-;A S vezes ,avendo os cavallos trabalhado;
il nmytqem.campanhasyfcftiis, oir.jornadas., 'lhe in->
cho as mos, Sc ficoos nervos endurecidos,"! 6c o:
pelo arripiado, como claramente fe manifdta.
Aveudo carga, <Sc compofi.io>, que diflemos no
cap. 13. he o melhor remdio, aplicada na forma , que no mefmo
cap.fe enfina, & no avencio-ch , f faria fc-guinte.
Carga, pera as pernas mchadas, ou endurecidas do trabalho.
Tomaram dous. quartilhos de agoa ardente, meyp* de oio
de nozes, outro .meyo de* manteiga frefea , lmaona"dc pedrahumequeimada em.p.,.&,nicrido.tudoem hua. caoul, ( u panela vidrada, obrindoa com outra, muy bem barradas., qu na.
zcAln-i
evaporem

da AHtaYi(>
237
evnporcmjfe por f< biec n/as qutntes,porefpao de oito horas. Depois (e de.xaF; effnirWitcs 'd.ffcbrir, & com eftc unguento , fc esfregaram formtcmcht amos, Sz pernas ? avendoas primeiro cfquentado , com hum esfrego de palha grofl.
Contrnuando fto:algunsxfias ficaram Jogo-as ifaos dffi.ncha.das , lizas, k-brandas.v.noTi' uc < -lo^tni lorrmi ws: cl
'
Sendo cm tempo devero, lheferjperpjmemo de grande
proveito, ps banhos do rio ,'eftando ncles"quieto, 6c com os .pir
-tos pra a corrente.
:i,pijpr: -. ..iV/ .
Se os nervos eftivcrem muy. endurecidos',is mos\KZOH^'SC
inchadas, fe far eltexcmcdio.1 .%".<\->iSv H
J Ptr^ ospes >& .matos endurecidos, <^r. inchados.
Tomaram quatro, ou fis'cachorrinhos deleite, poftos a ferver cm ha panela, com dus, u.trcs quartilhos de borra rde vinho tinto; at que>a carne fc dcfpcguc dbsrflbs', .deois-Ihc lanaram ha m5o.clitadcraieS;delnalvas,&jmalvtiilco-, .-& tanto
:quc river bem fervido:, a tiraram do lume y&c lanar rir. $ flos
fora. Ajuntaram compofo mel, & grayxa de.pato., dc-cada
,himi dolisarratcsjolco de linhaa ,-^deiaucenaijlilecada> hum
fis.onas-,unindo tudo .em^qunto.veftvof fquntc,conWme
-untaram fortemente os.braos,-<6c.pernas todos^ofdias^at-detodb
farar, aquentando fempre cfta compofio] caplicando .com.c*
do o calor, que a mo poder fofrer. -v i ' - . . i; . p V
i\ i 'Pcr.a.eta. incomodidade, & nervos endurecidos, he tambci*.
provflvelitcmediooleo^fcguinte.' L-:.VJ. oih r nq oh zswr \
'JI p Qko:dc.tijclo pera as pernas tezas.,-C7;dttrecidas:.>-& inchadas, s r>
'Tomaram hum tijolo velho, que peze hum arrtel, &:o!fai;m
vermelho no fogo,Sc afll o lanaram cm azcitc} 6c depois que eftiver frio, o farm cnvp, JdnifUirrr ibiji arrtel de fabo duro, com o azeite, 6c po de tijolo} & 'outro arrtel de cal viva; hum
cento de minhocas lavadas primeyro cm vinho, meteram ifto
tudcrm hum alambique^ metendoo fbre ,o (fogo da fornalha
iordinann -0 dlftiliar.pcllolcano hiim lo. excclleiitc, pra >a inx;.omo.d;dadcda-mos>,- & prtis.fobrcdira-, resfregandoa^cffhVclle
alguns dias-; conftxvaic t Mcxie.iTiliyt tempo* com*&a, virtude
guardado cm vidro tapado.
CAPI-,

, a

SMnmula
,- >h

.. s

'CAPLTVLO 48.
Da fobre-rodela.

SSIMA.da rodela do joelho, fc faz muytas vezes


hum tumor mayor,ou menor, tomando partes da
juntai fendo algs vezes mais duro, & outras menos, & fe manifcfta coma.viu%& por4algas vezes faz manquejar o cavallo,& moftra dor dobrandplhe o joelho ,fe-na for muyto dura fe lhe aplicara o feguinte.
Remdio pra fobre-rodeia.

Toraarrnrizs de aucena ,'& de malvaifco, de cada ha


-duas onas, de violas , & malvas de cada ha duas mas cheas ,
.femente de linhaa, & funcho, de cada hum duas onas , rerva
-Wdo.,.& depois de cftar.bem brando j & desfeito, fe lhe ajuntara
,de agoa ardente, meyo quartilho, eftandojafora do fogo & fc
.fircfpeflbicomgoraaamoniaca,trcmcntina a que baftc,&lc
aphC

Serndo adurezagrande, que fe na desfaa com o fobredito,


-aplicado nove dias-, Te lhe rapara o pelo, fcufc lhe .daram humas
vArjas meudas,que no cortem mais que'a cutcula, esfregan<ioas primcyro muy bem , as untaram com o Potencial primcyrodocap. 11. aplicado na forma, que fe declara no dito capitulo, com que fer.o tumor remedeado. Advirtindo , que fe uze
fempre do primeiro
remdio,.ainda q a fobrc-rodcla fcjamuy
dura ,porque,.quandofena desfaa ao menos abranda pra que
depois obre melhor o Potencial.
\y>: :;. CAPITULO,
if

- .,,.,:,.

fi. '

"

Das Lupas:-..

49. >

i S "Lupas he hum tumor,que ocupa a rodela do joelho,fazcndofe fobre cila ha inchao,que cuftunw
,;.ferde.duasmaneiras.-Has vezes de hum humor aquzo,mollq,cflematicoJoutras vezes dento, &.

daAlwituria.'

.
*8?
camofo com que cm parte differc nas outras , & aplicao dos
remdios.
....
J'
_
He precedido cite achaque mais ordinariamente de tropeo cavallo j & dar com fora com os joelhos cm pedras, ou durezas, & algas vezes dar com elles na manjadoura, que nao
tem algum vazio por baixo.
Sc as Lupas forem aquofts, lhe aplicaram logo a compofiao
docap. 13. que bailar pera arefolvcr, dcfgovernando pnmeyro o cavallo do alto , 8: baixo da ma.
_
Sendo o tumor duro, fe rapar o pcllo, & fc lhe aplicara o cmplaftofeguinte.
Emplajlo pra as Lupas denfas.
Tomarmraizcs de Brionia redonda , mcyo arrtel, cortadas
meudas, & fe frigiram em dous quartilhos de- azeite, at fe gaftar,pizadoifto,& depois efprcmido, & coado , ajunrarlhe de
trementindc Betameyoarrtel,cerat quatro onas com alguas
goras de vinagre force, que fique em fornia de emplato , & ie
aplicar quenre.
Efte emplato hc fortiflmo, pra desfazer toda a dureza,has
vezes por refolua, & outras fupurandoas, conforme o intento
da natureza , com o que vindo as Lupas a maturao ,> fe abriram
pella parte mais baixa, defviando de tocar nervos , ou ligamentos , curandoas convfuas mechas,& defcftivos ordinrios
Emcafo.queadurezaeltcjatacallofx, & rebelde , que nao
obedea, fe lhe dr hum dos Porenciaes do jpap. Ti, cem as circunftancias, que nelles fe declara.
CAPITULO 50.
- DoEslabao:^
ESLABAM hc hum rumor, hias vezes grande, ouiras pequeno \ qual fe pem na junta do joelhopeito parte de detrs, aonde cila faz a dobra , califafc de
pancada3ou relaxaadc nervo, que faz ali cabea, c
como hc na junta caufa ordinariamente dor, & inchao, 6c por eftes mefmos llnaes fe manifeta.

O me-

290
Smnmula
O melhor remdio; com que cotuma farar eftcs tumores dolorofos naquella parte, he o feguinte.
. .
Remdio fera o Eslabao.

Tomaram duas partes de leite de mulher, & hua de agoa ardente j & ali em frio lhe mifturarm efterco de minino frefeo, o
que baftc pera fe cngrolar, & Te aplicaram cm pano grofo, repetmdofe alguns vezes , ifto aplaca a dor, abranda reblvc, & gaita
o tumor , Sc.fe.ptal for muyto duro, lhe aplicaram o Potencial
primeiro do cap. 1 r. dandolheasfirjaduras muyto fupcrficiaes.
O foo-oafrual hc aqui muyto arrifeado, & fe tem vito deixar
o nervo entumecido, 6c creftado , 5: o cavallo perdido, com que
fe no deve uzar delle.
A mcfma cura, que temos dito, fe deve obfcrvar nos fobrenervos fmples, ou eslabonados.
CAPITULO 51.
Das Gretas.
COSTUMAM vir aos cavallos .muyto trabalhados
C particularmente quclles, em que ha pouco cuidado
de os alimpar, 6c lavar 1 has gretas, a que os Italianos
chama [Malandres, J na dobra do joelho, da parte
de detrs, pellas quais deftilla has humidades acres,
& mordicantes, fazendo ali codeas, & gretas dolorofas, que fazem manquejar o cavallo, Sc commayor clareza o fazem [logo
ao fair da eftrebaria, c por eftes mcfmos finaes fe manifeta.
Remdio pera as Gretas.

Ela incomodidade he muy fcil de remediar, avendo cuidado de lavar a metido aquella parte com ourina frefea, &logo
untala com manteiga de vaca, fervida,primeyro muyto, ate que
fe faa negra.
f
leo de nozes, com agoa rozada, pa r.tes iguacs, batido muyto hua coufa com outra, tambm as far, continuando , & fe tiver mu Vto fogo, fc lave com vinho primcyro,8: logo fe unte com
.
' unguento

2 l
a Aheitaria.
\
9
unguento rozado., avendo fcmprc cuidado da limpeza, 8c de que
o no rccolha na eftrebaria com as mos chas de lodo.

CAPITULO52.
Das Sobn-canas.
S Sobrecanas he hum rumor duro, & fem dor , do
tamanho de meya ns, & algas vezes mayor, que
fe pem na cana do brao pclla parte de dentro, abaixo da junta do joelho j o qual procede mais ordinariamente de dar o cavallo com a ferradura de
lula mo pclla cana da outra. Alguns o fazem mais vezes eftando
com mamotas largas, ou com qualquer ourra pancada, qued na
cana; porque algas vezes he pclla parte de fora, & tambm de
diante. Muytas vezes procedem as Sobre-canas de trabalharem o
cavallo muyto novo, & fc manifcta pellos finais fobreditos.
Sc cite tu mor na toca nervo, nem fobe ajunta, na he propriamente manqueira, porque na faz prejuzo ao cavallo; com
tudl^orquc algas vezes crecem, 8r porque caufa fealdade, he
conveniente o curalos, pra o que darei hum remdio muyto fa'cil, com que os Alveitares Alemaens os coftuma curar, 8c fara
iiiuytos prfcicamerite.
'
Remedia pra as Sobre-canas'
.
Tomaram na Primavera huns paos de aveleira , Sc falguciro,
8c os poro ao fogo , os quacs dihlla hua agoa pellas pontas, q
fica fora do lumej -Ma fe ir recebendo, & guardando , com a
qual rapando primcyro o pelo da Sobre-cana, & a"molentandoa
com a esfregaao, de hum pao lizo, fe lhe aplicar deita agoa,effregando muyto o tumor com ella,pondolhe em fima huns panos cm dobras molhados na mefma , repetindoos quatro vezes
no dia,continuando muytos,8c vendo qefevayconflito indo
a dureza, fc continuar ate de todo farar, ou a tornaram A repetir
dalu a hum mez : Em quanto durar a cura 3 na fair o cavallo tora, nem molhe a mu. .

y2

Outro

2<)z

Strmmula
Outro remdio pra as Sobre-canas.
Raparam o pelo, & esfregaram muyro bem o tumor, pera
que abrandei logo lhe porm em lma ha pele de roucinho
gordo, com a gordura pera fora, &: fobre ella darmhum boto de fogo, que fejaplaino, Sc tamanho como hum tolo , Sc
logo voltaram o toucinho, Sc com outro boto da mefma forte
feito, quecftarj quente, Sc fe lhe aplicar da outra parte cfando a gordura pera dentro, Sc fe ira continuando defta forte
mais vezesat quea fobrecana fc confuma.
Outro remdio pera tirar as Sobre-canas.
Tomaram hum ferro vermelho, embrulhado cm hum pano molhado, Sc paTarm por (ima do tumor at que caia o pejo ; que ficar como a palma da ma; porem fempre [ como
diflmosjhadeferprimeyro muy amolentada , & esfregada a
dureza, depois fe picar.o tumor penetrandoo , Sc esfregalo
com fal meudo, Sc tomar hum dente de alho na ponta de hum
ferro, &z metelo em leo de nozes fervendo , 8c aplicado afim quente muytas vezes, at que o tumor eftejamlle , tomando alguns dentes de alhos crus,pizados, Sc aplicalos fobre o tumor, apertandoos, que na caia, &z paTados tlez ,
ou doze dias, eftar gaftada a fobrecana. Porm ele ultimo
remedio, deixa fempre alga falta de pelo nomeyo, porque
faz ha chaga, a qual far depois, merendo o cavallo em banhos do rio, ou lavandoo com agoa ardente, fem mais nada. Vejafe tambm o cap.63.das fobremos.

CAPITULO 53.

DaExtenfa, & Relaxamento dos nervos


das mos.
LGUMAS vezes fe relaxa os nervos, que va por
detrs da cana da mo, moftrando dor, ou inchao,
^ procede eftc accidente mais ordinariamente de
alga carreira violenta, ou cavallarias fortes, mayormcrite

2
da Aheitarta.
'93
(
mente cm cavallos novos, na tendo ainda os nervos, 6c ligamentos com aquella dureza ,8c corpulncia necefiaria. Logo fe lhe
deve acudir deita maneira.
Remdio pra os nervos relaxados.
Lavarfcha logo os nervos com agoa ardente morna cm muy
pouco fogo, porque na exhale a virtude: depois fe lhe aplicar Balfamo primo, que he o mais cxcellentc pra efta incomodidade. Aonde no haja eftc balfamo fc uzar do oleo de tijolo, que difiemos no capitulo 47.com outro tanto 'leite de mulher , com que aplacar a dor -,&c depois lhe aplicaram da compofia da carga, quediTemosnocap.^. pondofe quente, que
tem grande fora pera confumir os humores , 8c fortificar os ner-

vos.

Tambm fa bons os banhos quentes de caldo de tripas, Sz


meudos de carneiro, cozendo com ellcs de macella, falva,' funcho , & ortela, de cada hum , ha ma chea.
CAPITVLO 54.
Da inchao fobrt ajunta*'& no da mao.
UYTAS vezes incha as mos, 8c ps aos. cavalr
los principalmente em fima da junta dbayxo das
mos, 6c ps, 6c fuecede ordinariamente depois de
a verem trabalhado muy to, pera o que he neceflano
fomentar a inchao d cila maneira.
Fomentado fera definchar as mios.
Tomaram leo de nozes, & agoa ardente, partes iguaes,muyto batida ha coufa com outra, 8c com i^o fomentando ia parte
de manha, 8c tarde, paflandofc primeyro o cavallo efpao de
ha hora, com que por tempo de oito, ou dez dias citaram deinchadas.
Sc a inchao for ta grande , &z rebelde, que na obcdcasfe
aplicar quente a compofia do cap. 13. com bolo Armnio, q
a far definchar em breve tempo.
" "A .

y3

Alguas

2 9+

Summula
Algas vezes incha as mos mais alima da junta, procedida do muyto defeanfo , citando oca vallo na cftrcbaria comendo
fem exerccio. Efta inchao com o palearcm , 5c mecerem na
rtgo j far.
Outro remdio pra definchar as mos.
A ckcoada de cinza de vides, lavando muyto bem a inchao com cila j & aplicando fobrea p*ir-c as rncmas cinzas, tudo
cuente, com panos, que a fuftchtcm: kte remdio faz deinchar.
as ras algas vezes em vinte, & quatro horas.
CAPITULO 55.
Das Ovas.
S Ovashe hum achaque muyto conhecido de todos, Sc poucos cavallos deixa de as ter, em.novos,
ou velhos,fertdo muyto trabalhados. Procedem ordinariamte de os trabalharem cm potros, cfpecialmente de lhe darem trabalho no tempo que comem

verde.
Manifeftafe no alto da junta, que el fobre a quartcla, como
duasavelas, ouambolinhas ; mayores,ou menores,cheasde h
-.humor molle, a que os Francezcs chama [ molctcs.]
Nofa as Ovas muyto difficultofasd gaftar, porm coma
continuao do trabalho > torna logo a vir facilmente.
Curale com decoada feita de cinza de vides, lavandoas com
cila quente, & aplicando as cinzas da mefma forte fobre ellas, apertandoas com hum pano jdefeco muyto as Ovas, Sc as pernas
inchadas.
Outro remdio.
O miolo de po enfopado em vinho tinto, quente 3 & pofto
fobre as Ovas de ha, & outra parte, atando levemente 3 far algas Ovas, em tempo de vinte, & quatro horas.
Outro remdio.
Agoa ardente com pedra hume 3 desfeita nella , lavando as

Ovas

2
da Jlveitara.'
95Ovas a meudo tambm as defeca.
Outro remdio.
Todas as vezes que o cavallo vier fuado de trabalhar, pondolhe fobre as Ovas de Ima, & outra parte, has efponjas enfopadas cm agoa ardente, & vinagre, partes iguaes, em breve tempo confume as Ovas.

,
r [
f ~
Sc as Ovas forem j antigas, & engrenadas, fera necelTarto
dcfgovcrnar a mo, ou peno alto pella parte de dentro, 8c na
quartela,pella parte de fora. Suplo que o contrario aconielhem alguns Authorcs Catclhanos, os Italianos porem o aprovo,& tem nioftrado a experincia, que afli obra o delgoverno.
mais feguro cfteito, porque fc atalha melhor a circulao do langue, & dos humores",& depois do defgovcrno fe aplicara lobre
as Ovas efte repereufivo.
,
Rcpercnfsrvo pra confutmr as Ovas.
v
J , ,
Tomaram pz de rozas vermelhas, tres oitavas, poz de bolo
Armnio, quatro onas, goma de trigo , quatro onas, umo de
tanchagem verde, & umo de marmelo, de cada hum', nua ona , vinagre rozado tres onas; mifturarm tudo em frio, & fe tinir em tal forma, que fe for raro, fe lhe ajunte geo , & fendo
bafto, vinagre rozado; aplicandofe cm forma de emplalo, continuando alguns dias, at que de todo confuma as Ovas.
Outroremdio.
.
t
Sendo as Ovas rao rebeldes, ou endurecidas, que nao obedeo aos remdios, fe lhe dar o Potencial primeiro do cap. II.
aplicandoo com a ordem, que ncllc fe declara
Alguns Alveitarcs abrem as Ovas. Porem nao he acer o
porque aquillo he humor, que eft dentro de cifte , & paniculo,
&hemuyto.arrifcado ficar o cavallo aleijado ,como temos vifto j & quando o nlo fique, fc o humor hc ta delgado , que le
evacue pdla abertura, tambm ali he fcil de defecar com os
medicamentos, fem rifeo de fe abrir, Sc as que fe abrem vemos,
que nem por iTo deixa de tornar a. vir. com mayor abundncia.

v*

CAFI

2 $6

Summula
CAPITULO 56.
Das Porrhas. .

ESTA manqucira3 a que chamo (Porrilhas] he da


mefma forte, que as Ovas, 8c delias he , que ordinariamente fe vem a formar , porque endurecendofe por
ferem mal curadas, ou envelhecidas, fe vem a fizer as
que chama Ovas empotradas, &: dahi pafl a fe chamarem Porrilhas. Sa da mefma forte que dilemos das Ovas,
fomente tem adhferena de ferem mais grofas , & endureci-
das'.
L O melhor , & mais prompto remdio, depois de fe aver defgovernado a mo, ou p do alto, &: baixo, como dilemos das Ovas, he aplicarlhe logo hum dos Potenciaes do cap. 11. &c quando na farem, fe lhe dar o fogo aftual, que he o ultimo remdio, de que eu defejo fempre livrar os cavallos, podendo efeufarfe 3 com os remdios menos violentos.
CAPITULO 57.
Da Deslocao 3& Esfriamento da junta.
E* STE accidente de esfriar, ou deslocar ajunta fuecede ordinariamente aos cavallos,pondo alga ma violentamente em qualquer pedrinha movente, ou metendoa em cova,& torcendoa pra alga parte, fc erira,& violcnta os nervos, & mufeulos, ou ligamentos da junta, de que o cavallo fica muytas vezes eftropeado , f
lhe na acodem logo; porque nefte cafo o remdio mais prompto , he o melhor, antes que o ar eftranho, & os humores deo
parte leza.
E fupofto que o cavallo na pofa totalmente tirar o oflb da
junta, & ficar fora delia, ao menos a vem a torcer, ou a puxar
mais de feu lugar, do que columa no feu ordinrio movimento
natural.
Logo

da Aheitaria.'
*97
Logo que ifto fucceder, lavaram ajunta, antes que o ar eftranlio a penetre , Sc altere, Sc com agoa ardente, Sc fc lhe aplicar
quente a compofio do cap. 13.6c fobre cila hia cataplafma,
oucftopada , que cubra toda ajunta com feu pano por ima. Ef-
tara alim vinte, Sc quatro horas em cftrebaria abrigada. PaTado
cftc termo, fe tornara a lavar com agoa ardente, Sc porlhe de novo outra carga da mefma compoia febre a velha, Sc continuando ate farar de todo.
^ Se o cavallo at vinte, Sc quatro dias rja farar.perfeitamente,
fer neceflario fazerlhe hum banho da maneira feguinte.
Banho pra a deslocao dajunta.
Tomaram raizes de malvas, Sz malvaifco confolida mayor,
tudo pizado groflb, fe cozer cm borra de vinho , Sc como cftiverem meyascozidas,lhe ajuntaram de flores de macella , gomos de falva, de hyfopo, de alecrim, de ourcgos do mato i de
acintro , de funcho; de loureiro, tudo pizado, ferver por tempo
de duas horas, Sc fe fe gaitar a borra lhe lanaro mais. Depois de
aver fervido efte tempo , fe tirara do lume, Sc fe apartar da borra , Sc pizar tudo em hum almofaris, alimpando algas durezas,
ou raizes grolas,queficaflem; Logo lhe ariifturarm da borra,
em que foy cofida, Sr lhe mifturarm grayxa de ourio cacheiro
Sc grayxa humana, Sc quando as no aja, fervir grayxa de pato,
a que parecer neceTaria , Sc fe tornar a ferver tudo, ate que a
humidade da borra fc gafte, Sc fique grofo; Sc com ifto quente,
depois de fc aver lavada ajunta com agoa ^ardente, fe aplicara
em toda ella com fua eftopada , tornandofe a reformar da mefma maneira de vinte em vinte, Sc quatro horas, continuando efte remdio at recuperar faude.
Sc o cavallo na farar com efte ultimo remdio em doze dias,
fer neceflario aplicarlhe o unguento dos cachorrinhos, de que
fizemos mena no cap.47.
A pele de lebre he boa pra atar os medicamentos com pelo pra dentro, ao menos no tempo do inverno, Sa advirtafe que
fe d larga folga ao cavallo. * > '
> - -

CAPI,

>

,2<)8

Sumrriil .

>

CAPITULO- 58.-!
p^ humidades y & gretas, que fe criao nos machinhos y & quartejas j & das mais inchaes daquelle lugar.
NCHAM,' Sc greta os machinhos,Sr quartclas,& fazem
lias ccleas afpcras, abrindo o couro algas vezes pclla
parte de detrs xno lugar dos machinhos, at os candados,
diitillando ordinariamente has agoasacres, & mordazes ,
que ccalda aqucllas partes .,'& fazem muytas vezes manquejar ocavallojO que.na tem perigo, avendo cuidado de fe
curarem.
v
Procedem eftes males das lamas , & defcuid dos criados, rc- V^
colhendo os cavallos nas eftrebarias com os ps, Sc mas cujas.
A primeira coufa, que hc necefario, rapar o pcllo, Sc aplicarlhe
ha cargas que hcmuycommua, 8ceffcaz pra gaftar, Sc confumir todas cftas humidades , qual fe faz da maneira feguinte. .
Compofiao emplajlica pra defecar as humidades >&farar as gretas.
Tomaram malvas, 6c malvaico, de cada h duas mas cheas,
dezoito cebolas _ ccfens , cortadas meudas, tudo em ha panela
com cerveja , ou em falta dcra com tizana de cevada, fervera
tudo at fe fazer como mafla, lanando mais tizana, fe fe gaftar,
Sc depois que rudo eftiver cozido, fe tirar, Sc pizar apartando alguns nos , ou durezas, que fiquem das ervas, Sc fe lhe ajuntara hum arrtel de manteiga, outro de graxa branca, Sc tornar
ao fogo, laneandolhe a mefma tizana, cm que fe cozeo , Sc ferver mais algum tempo, mexendo fempre , Sc como fe for encorporando fe tirara do fogo j.ckfc lhe ajuntara de trementiria ,
Sc mel j de cada hum, hum arrtel, mexendo tudo, Sc compondo o de forre , que'ficando muy:groflb, lhe ajuntem tizana, Sc fe
delgado.farinha^trigai-j^in b ou *<J. >(<" 1
Efta compoia tem grande virtude, que conferva dous
mezes, Sc mais. E fupofto fe crie algum bolor por fima , na
,)
deixa

da Alvenaria.

*99

cr

deixa por baixo de eftar boa:& ^ afuaobra ,& fe aplicara


quente, rciterandofc todos os dias., & quatfdo fe aquentar feja f
a parte , que fe lia de gaitar.

Sc ha muyta humidade fe pem fios, ou eftriga por baixo, &


acompofio por firaa,&fealimparam muyto aqucllas partes,
lavadas alanas vezes com agoa ardente.
Sc uver ulcera, & cal los rebeldes, que no queira farar logo, fe uzara do unguenta negro, que fe faz deita maneira.
Vngv mio mg) o fera todos os males rebeldes, ulceras, V corrupes de pes, & mos.
Meteram cm ha pi.ncla,uim arrtel de mel commurh , outro de caparroza em p, & quente a fogo lento, fe mexer ate
que ferva, S: tirada do fogo, fe deixara fazer morna, depois tornar ao fogo , continuando ifto tres vezes , & como eftiver quafi
frio, fe meter no unguento ha ona de arcenico em p, tornando novamente a pr a panela no lume, at que ferva, & tirada fe
mexera fempreat arrefecer.
.
Advirto que na cfteja fobre o fumo, que evapora erc unguento, quando ct quente, porque pode fazer muyto dano aos
circunantes por fer venenofo.Pcra fe aplicar, fe rapar primeyro a. parte, esfregandoa com
hum rolo de palhas afperas, depois untaram a parte com o dedo
levemente,aplicandocftcunguento hum dia, 6c dous na, Sc
verm , que faiara perfeitamente todas as mais refiftentes ulceras,
humidades,Sc gretas,queouver.
^
Tambm fedeveadvertir, quefeas mos-,"ou peseitiycrem
muy inchados, fe lhe aplicaram primeyro os remdios,
que difemos no cap. 54. pcra 'deincharcm, porque depois far fua obra com efficacia o unguento.
t-

...

" i. !f

CAPI-

joo

Summtila

CAPITULO 59.
.

Das Encabreflauras.

HAMAM Encabreftaduras s chagas, & golpes, que


s cavallos muyras vezes fazem nas quartclas, embaraandofe com as cadeas,ou cordas das prizes, ou feja as dos cabreftos, ou faltas, traves, & maniotas, co
que algftas vezes fazem to grandes golpes, que chego a defcobrir os oflbs, & nervos, fobrevindolhe inflamaes,
& accidentes, que neceflita bem de remdios.
. Outras vezes li ta leves, que fara fomente com azeite,&
vinho, partes iguaes, fervidos, at que fe gafte o vinho, lavada a
ferida todos dias duas vezes.
Sendo os golpes grandes, c avendo inchao, na ha remdio melhor,quefangrar ocavallo na taboa, lavando primcyro
-a chaga com vinho morno, 8r logo irlhe aplicando o unguento
dacompofiadocap. 13. o qual far ta bom efteito, que em
breve tempo fera ocavallo fa. Solyfel no feu livro intitulado
lc Parfait Maefchal, traz hum cafo no cap. 128. de hum cavailo, que curou ,fcm cfperana de poder farar, que cncabrcftandofe j cortou ao redor da quartela todo o couro, &c carne ficando f o oflb , & nervos vifta, Sc q lhe na aplicou dcfde o principio at o fim da cura outra coufa mais, que o unguento da com
pofio, que digo, Sz afli em outras femelhantes fe tem experi
mentado.
-CAPITULO 60,
-is

'iiDos.Areftins.

OS Areftinshehahumidade mordaz, que faz ouriar o pelo, pondoo tezo, como areftas,que por ifib fe
chamaro ( Arerins.]
Poemfe por toda a quartcla,at a coroa do cafco,&
-O

fobem

da Afoutaria.

301

bbem muytas vezes pcllos braos , ou pernas ato meyo Relias.


Procedem- de andarem os avallos por humidades, 6c lodos 3
pera oque f;i ainda pcyores os das ruas, que os dos caminhos ,
Sc tambm fe cauia das ourinas} & immundicias das cftrebarias
hmidas ,&: cujas.
Conheccmfe, vendofe o pelo raro, & tezo; & muytas vezes
com inchao, Sc groluras. Pera cite mal fer curado, fe procedera dcla maneira.
Cura dos Ariftins.
Raparam o pelo, Sc lavada muy bem aquella parte com vinho
quente, fe lhe aplicar cm fma,agoa fegunda dos ourives, que
he ha agoa verde, esfregando a parte com ella todos os dias, &
na farando logo, fe lhe adminiftrar o feguinte.
Outro remdio.
Derreteram fal armoniacado em vinagre forte, & depois de
esfregada a parte pera aquecer 3fe esfregara com clle, Sc quando
na lrc, fc far cite, que fe fegue,
Outro remdio.
Depois de esfregada a parte pera aquecer, tomaram algodo
molhado cm efpirito Vitrolo, $: molhada a parte dos Areftins
levemente farar, & na farando, fe uzar fegunda vez dele remdio ', que em breves dias o far farar.
Outro remdio.
O unguenta verde, de que fe faz mena no cap. 99. da farna , tem virtude pera farar os Areftins. O mefmo efreito faz pera os rebeldes, o unguento negro do cap. 5 8. por mais envelhecidos 3 & ulcerados que feja. Porm cites dous unguentos, fe
na aplica avendo fogo, & inchao inflamada, porque fc a-parte eftiver inchada, fe far o remdio feguinte.
Remdio pera a inchao dos Arejlins.
Tomaram em ha panela nova, nove quartilhos de agoa, Sc
lhe meteram de caparrofa hum arrtel, de pedra hume outro,
tudo em p, ferver at fe gaitar ametade, & com eta agoa lavaram os Areftins todas as noites, com que defncho, & fara.
Se os Areftins forem muy hmidos, que ha alguns, que Jan-

202
Summta
o muytas agoas, farm efre remedi.
Remdio pra os Arejlins muy hmidos.
Tomaram hum arrtel de faba mollc, duas onas de fal com
mum pizado, ha ona de pedra humc queimada, tudo muy bem
unido , untaro com itto os Arcftins, & paTadas vinte, & quatro
horas, lavaram roda a parte com a decoada de cinza de vides,
tornando a reiterar a mefma cura por trs vezes, fararm cm tempo de nove dias. Tambm far os Arelms a compofiao do cap.
i-> mifturandonellaatera parte do enxofre pizado, desfeito
com azeite, unido fobre o fogo, & aplicado quente.
CAPITULO 61.
Da Coqa das mos, & pernas dos cavallos.
ALGUNS cavallos tem ha Coa nas mos, & pernas de tal forte,qu nem comcmjnem aqmcta, com
o fcntido,& cuidado de fe: coarem, & roa muytas vezes o pelo, fazendo faltas nelle. He mais ordinria efta falta nos cavallos velhos, do que nos novos -, Com tudo alguns cambem a tem quando efta cm defeano,
depois de citarem muyto trabalhados. Efta incomodidade cefla
Wo , tanto que fe lhe aplicar o remcdio feguinte.
, f..,
Vera a Coqa das pernas.
\ '>
Tomaram mcyaona de Euforbio em p, metido em hum
ouartilho de "vinagre forte, fepor no fogo de cinzas quentes
efpao detres horas, & com eftc remdio mais quente , que mor*
no-4 esfregaram as pernas do cavallo , avendolhas pnmcyro
esfregadas com hum rolo de palhas afpcras , pra que aqueao.
tire remcdio cohima farar ao menos da fegunda vez , & em
:.fc<ruimcnto difto, hc bom fangrar o cavallo na taboa hum par
Kv r'do vezes, obfervando o modo de dar asfangnas,co' "'' mo diffemos nos captulos 2. 3. Sc 4.
.0

CAPI-

'

da Atocharia.

33

CAPTtJLQ 62/.;'

.'.

Das Aleandaduras.
A mu y tos cavai los, que correndo, ou voltdo/e alcano, dando golpes com as ferraduras dos ps nas
m.os 3 nuyormcntc oscavallos curtos. Fu vi alguns,
que m dava carreira 3 cm que fe na feriTcm , tirando aigiias vezes pedaos da coroa do cafeo. 'tPcra
cita incomodidade a melhor cura hc nefta forma.
Vera curar as Aleandaduras.
Primeyrodc tudojhe neceflario lavar a ferida, Sc alimpar
todaaquellaparre.com vinho quente, Scal;fc ouvr algum pedao dcfpcgado j cortalo, &: tomar hum ovo afiado duro, parrilo
pello mcyo 3 & mcterlhc pimenta cm p , c aplicalobem quente
bbrc a parte bem atado. Sc o cavallo no farar bem pella primeyra vez 3 fe tornar a repetir o dia eguinte.
Se o alcance fizer grande cova fobre a coroa do cafeo, fe enchera de pimenta \ & fe lhe por cm fima hum adftringente de fulujcm, vinagre, claras de ovos, Sc bolo armnio.
,
A comppia-da carga do cap. 13. tambm far eftas alcanaduras} aplicada em forma de emplafto com ataduras.
CAPITULO 63.

'.'

Das Sojbre-maos} ou Fort/ias, & Cravos.

>

ASOBRE-MAM, he.hum tumor duro, que aparece


na quartcla3 aflima da coroa do cafeo, participando
algas vezes dellc, Sc pella mayor parte he mais por
diante j ou pouco s bandas. Os Francezes Jhc cha"'
no [.Formas3) Sc a differena , que fazem dos
Cravos, hc fomente jfcremrnayoresp & menores duras,porquc os
Cravos fa mais pequenos, Sc mais endurecidos , Sc fe formo

mais

304,
Siinwwla
mais ordinariamente das bandas, chamandofc cravos repaflados
aquellcs, cm que a dureza paffa a outra parte, Sc faz manquejar
muyto, Sz com dores; o que na rem a fobre-ma, que ordinariamente coftuma ter pouca dor qXiando a aperto com os dedos}
porem mu ytas vezes faz manquejar, porque comprime os nervos, cordas, 6c ligamentos, & algias vezes arruina tambm o
calco, porque lhe impede a fuftancia.
Hitcs achaques procedem mais vezes de trabalharem o cavallo muyto na .tenra idade, & de lhe darem carreiras violentas , com que os ligamentos brandos, & tnues fe relaxa , c fazem aqucllacontuza. Outras vezes de tropear ocavallo com
fora, correndo, ou voltando, &: tambm de andarem com ferros de foi tas, ou maniotas afperas.
As fobre-mos fe manifefta de principio, como ha fava}
porem depois vem a creer, Sz a fazerfe algias vezes, como meya
laranja.

A cura hc bem difficultofa pellos caminhos ordinrios. Os eftrahgeirosaffirmaaverem curadomuytosncraforma.


Cura pra as SobrcmZos.
Tomaram-ha meya bola de pao tamanha,comoametade
de ha laranja , Sc vaziandoa por dentro na forma de hfiameya
laranja fem miolo, lhe meteram dentro ha cfponja, pondo ifto
fobre o tumor com a cfponja ,.c abertura pra elle, nuiy. bem fe<niroquen.i caia; Omefmotumoraajuda afuftentar, deixando na meya bola hum buraco pra a parte de fima, pello qual todos os dias fe lanar, vinagre forte, pra que a cfponja o receba , Sc crejafempre enfopada,- continuando neuV forma , fem
nunca fe tirar a meya bola , dentro de vinte, ou trinta dias, farar
a-Sobre-mo -pcl penetrao, Sc rcpercuTa do vinaefrb , &
tambm o aconfelha pera;as'fobrecanas, eu 'o no experimentei,
"porm fer fcil, & fem perigoa experincia.
He bom o fogo Potencial, que vay no cap.-11. dado^com- as
xircunftanciasjqcnelle fe aconfelha, como taivibem pra os
'travos-,'defgovcrnando o cavallo do alto, abaixo, fe o cafe na
'eftiver falto de fulaneia, porque quando eleja fe acabara de
arruinar,

da Aheitaria._ ' _ ~J35


arruinar , por lhe atalharem todos os caminhos d fuftnca. ^
Se na farar com o Potencial dado trs vezes em nove dias /
fera mel hor tornalo a repetir, depois de paflarem alguns , do'qu
darlhe oahnl,que fupofto a mayor.parte dos Authores o aconfelha, tenho vifto roinsfucceflbs com elle, creftandofe, &
encolhendofe os nervos, & ligamentos , Sc quando fe lhe aja de
dar fejamuyfuperficial-,Sc na profundo, porque he ali a pele'
delgada, & acabar de arruinar o cavallo, nem lhe toquem com o;
fogo na coroa do cafeo.
*

CAPITULO 64.
Vos Gavarros.
GS Gavarroshchiim apoftema de humor podre; Sc
corrupto , procedido de defearga, que- a naturefa faz
daquellevcnenofo humor.
- --< ti-'
Muytas vezes procede tambm depizadura, que?
recebeo a parte, trahindo humores a ella> & corrom
pendofe, fazem aquella penetrao.
Ha trs gneros} u cfpecics de Gavarros, fupofto q os AuJ
**(* -t4r\^t r\ 1-**^^S

A4**M

J'A^

. * f~ K.

1_\. * _

_ 11 _

1 * /Y*

r } ..*

fiailtofos de curar, os que eft entre o pelo, Sc cafo , & pcll contrarie muyt fceis delirar , os que na^tca cafeo, &
clUTitiiadosfomeife na quartelaj huns, &z outros fc niariiffc?
corri'hm tumor pequeno; Yn'a's'com'dor grande.- '^.-v '
- Aquelle Gavarro' ^'uc-ft entre o pelo,' Sc cafeo\ qiic os.
Franezes chama entornado, porque participa da tapa do cf-*
jCjqiiCcIlcsnoniel-i,- corno, tem muyto mayor fent mento >
...iquella pa
O fegundo lie aquelle, que comprehende o.rervo3a que cha-l

^1^

306
Smnmula
^
mo Gavarro neryudo.-:* .
r zO .terceiro , &: de menos cuidado, he o Gav.irro implcs , que
hc aquelle ,.quc eta na quartela, fem abraar nervo.
A cura deitas duas efpeies, ha de fer encaminhada a fazer
air fora a cabea do Gavarro, porque faida cila, logo a enfermidade fe vence, com a cura. Chama cabea de Gayarro a hum
pedacinho de carne podre, que em fando fica hum buraco. A
cura fera defra maneira: Tanto que fc perceber o tumor, fe far
hum colimento nefta forma.
Cofimento fera os Gavanos.
Tomaram de cardo mqrto^ &: malvas partes iguaes,duas,ou
tres cebolas cortadas meudas, hua ona de lixo de pombas, 6c
duas onas de unto fem fal, ou de bafahca; fendo tudo cozido,
lhe ajuntaram hamachea de azedas pizadas,com farinha de
linhaa, tudo em forma de emplafto , & fe aplicar enrcropadafqbr o tumor muybem quente, que fendo aplicado duas,
ou tres vezes j vir logo fahindo a cabea do Gavarro pra fora. , ,: 'r.:rW
'
-..;'.
V^
, Outro remdio.
ii.
Tomaram manteiga frefea, & azeite, partes iguacs, & fe por a ferver em pouca agoa, & fe lhe ajuntar a farinha triga peneirada , ferveram ate ficar groflb, &c fe lhe ajuntar na ultima fervura de efterco d galinhas pizado a quarta parte. Tambm far fair a cabea do Gavarro cite remdio, que fc fegue.
Outro remdio.
Tomaram quatro cebolas cefiens, afiadas debaixo de cinzas
quantes; fe pizarm depois, & lhe ajuntaram, outro tanto de efterco de minino em p, 5c duas onas de oleo de linhaa, tres on
as de manteiga falgada, duas gemas de ovos duras, tudo pizado
& unido fobre o fogo.
Tanto que cair a cabecinha ao Gavarro, lhe meteram no buraco huns fios enrolados com bafilica a primeyra vez, pra qusacabedefupurar,&atrahcroreftante,& fe ouver podrido , fe
untaram os fios com Egypciaco, & tanto que a carne eftiver limpa
; lhe deitaram pz de carvo rpizado, com que farar logo.
r
Acom-

daAheitaria.

., . ,.;/?

A compofa branda do cap. tambm-faz' fair a cabea de)


:<
Gavarro.
O Gavarro encornado, ou encafcado, que eflr entre o pelo,&
o cafco na lana a cabea, nem a faz , porque o cafco faz que o
Gavarro abra por fi, fem fe fupurar, &c por iffo he.mais mordicantc a matria cncruada, & difficukofo de farar, & fe lhe na aco*
dem com promptida, folapa, &z corrompe muytas vezes todo
o cafco i & fe defara, ficando o cavallo perdido.
He neceffario alegrar muyto o cafco, pra que vapore , & raa pouco pezo. O dcfpalmalos logo como mytos aconfelhao,
hc caufa muytas vezes de fe defarar o cafco, na oavendode
fazer , fe o na defpalmaffcra , por reza de que a dor > que caufa
o defpalmar, chama os humores quella parte.
A fangria da ponta do cafco, que chamaffontejhe de grande proveito, como a experincia tem moftrado, fupofto que os
antigos na trataram delia neftecafo.
Se o cavallo eftivcr bem penfado, primeyro fe deve fangrar na
taboa algas vezes.
Nete cafo na ferve o cautrio Potencial. Porque alguns^Alveitares deitaro a perder muytos cavallos, feguindp humeonfelho de Francifco de la Reyna, que devia .eferever fem o ter
experimentado, que he, meter pella boca do Gavarro huma pedra de folimo tamanha, como mcyaavela, a qual ainda que fizera a fua obra boa, depois de a a ver feito 3 fica dentro , & vay ao
fundo do feo , Sc caverna, que o Gavarro faz grande, & com a potencia do veneno clranho altera a parte com tanta violncia, que
vem a fazer, que a ma fem remdio fe perca.
':
Pclloquehe mais feguro o cautrio atual,que eftahdon
ma do official, lhe d o efpao, que bafte pra fazer a obra, & ,
tira lego. Eftefe deve meter com muyta cautela, tenteando primeyro com ha vareta de chumbo liza, & fem ponta pra faber o
comprimento ,& largura do feo, & conforme a cila'meterlhe o
caurerio,arn'mado fempre mais a carne,do que ao cafco,porqnc cn
trando por clle com o fogo emeima no nacimento, ficar fempre
disforme. Depois fe ira dieririndo
as matrias com fus mechas de
&

x2

defihvo

3 0,8
Siimmula
^erilivo..,ordmaro,[pcri.quc abriio porta,a que pofla Cairos
matrias j & cfcaras do fogo , Sc fe va mundificando,' & cicatrizando a chaga.. ., , r
Outro remdio pra o Gavairoencafcado.
Os .Authores Ingrezes gaba muytoospz de fimpatia , Sc
affirmaqucqlles f lanados dentro no Gavarro o cura,&
/ara perfeitamente, por virtude oculta. Eu nunca fiz cila experincia por n aver ocafia, depois que foube a qualidade , S
.virtude fua.
Heneccflarioquecmtodootcmpodacurado Gavarro, eteja o brao do cavallo da quartela pra fima , enrolado com
hunspanos cmmuytasdobras,molhados em vinagre, & umo
detanchagem,oudecrvamoura?&quc aja cuidado de os molharcmtres, & quatro vezes no dia.
c

CAPITULO 6^
...

Do Galapago.

MUYTOS fecngana,&requivocacom os Calapagos, na os abendo differenar dos Gavarros ,


fendo qofa muy diftinba na qualidade ,ainda que
na aparncia moftrem. alga femclhana, porque
fupofto faa o Galapago greta na coroa do cafeo,
entre el!a,&'a tapa, como faz o Gavarro, fcdifFerena em que
ele, faz caverna profunda, Sc matrias ordinariamente ftidas,
caufandocxcelivas dores, &:comgrofluras,&bordas, tudo fi%paes, que na ha no Galapago , que he na fuperficic , Sc fem os
(Outros fimptomas, Sc com lhe apararem bem o cafeo , que abre
junto coroa rapando o pelo,Sc aplicando o unguento negro,
que diTemos no cap. 5 8. far em breve tempo, cftando em cftrebaria enxuta, & andar fempre com os cafeos baixos ,
Sc na enchapinados.
;.;.-.
.
M
'
. .
i.. '

CAPI-

a Ahcitaria.

39

CAPITULO 66.
Dos cafcos enchafinaos , ou encapelados.
OS cafcos enchapinadosfaaquelles, que cfta muy
duros,apanhados, & mais eftreitos junto ferradura,
do q na coroa do cafeo, efpecialmente do meyo pra
traz, 8c algas vezes com debruns na cinta do cafeo,
procedidos de agoamentos, & muytas vezes aperta,
& oprime tanto o fauco, que eft dentro do cafeo, que faz man-*
quejar o cavallo, Sc aquclla roim formatura, hc ocafia de fe abrirem Quartos infalivelmente.
Efta incomodidade fe acha mais ordinariamente nos cavailos de regalo, do que nos trabalhados, Sc de menos carnes,porque
aquelles comendo muyto, Sc eflando ali quietos na fa os cafcos focorridos com a humidade, & futancia neceflaria, como avia de fer movendofe os ps, & mos com continuao, fazendo frequncia no exerccio, abrindo as vias pra facilitar a entrar
dada humidade, que tempera, & augmenta a fua natural compofia.
Tambm o mao ferrar ocafiona muyta parte defte dano, como
pcllo contrario o bom modo de ferrar o remedea..
Pra fe dar remdio a efte dano, eftando o cafeo j mal formado, z muyto empedernido, importa pouco os muytos unguentos, que os Alveitarcs aconfelha , porque hum cafeo duro , he myio mao de penetrar, tanto alli he, que eferevem os
Chroniftas de Alexandre Magno, que o veneno, que Antipatro
mandou pra o matarem cm nenhum vazo de metais, ou vidros
o podero confervar, que o na rompefe, & penetrafe , fe na
dentro de hum cafeo de cavallo.
Com o que o principal he pertender, que o cafeo duro, &z empedernido v faindo,8c q venha crecendo brando,o que fe faz rcfcrrandofeocavalloa meudo. Farm has rifcas,com hum renete
defde o alro do cafeo ate a ferradura, no to profundas , que
penetrem toda"a groura da cinta, mais entradas do meyo do
X3
cafeo

gio
Siimmtila
cafco pera baixo , & menos pera Uma , 'porque alm vay alargando , defoprimido do grande aperro da tapa. Srm as rifeas largas ha da outra canto, como ha polegada. Farm que o cavailo renha as mos fempre metidas cm huma cova, ou receptculo,
qucfelhefazjuntosmos, chea de efterco de vacas frefeo, reformado a meudo, adelgaandoo com vinagre, & agoa, porque
ifto o faz crecer em breve tempo, c ainda que na penetre a
dureza empedernida, penetra ao menos os candados, Sz abranda a palma do cafco, 6c a coroa delle, pera que crea, & venha
brando, 6c fc vay alargando com efta brandura, Sc pezo do cavallo.
He neceflario que neftc tempo coma o cavallo verde, porque
lhe d mais humildade , pera poderem abrandar, Sc crecer melhor os cafcos.E no parea que efte efterco lhe pofa fazer mali
porqueatofeu prprio lhe he conveniente , comoveram em
que os cafeos dos ps, fa fempre melhores, que os das mos ,
por cftarem ordinariamente cheos por dentro do efterco do
cavallo. ..
Pera tornar a pr eftes taes cafeos na fua boa, 6c natural forma ( quando fe no configa, com o que temos dito ) he o ultimo, Sc melhor remdio o defpalmalos, que fendo feito com o methodoconvenienre, como temos dito no cap. iz.nam tem nenhum prejuzo, nem ha melhor meyo pera confeguir o remdio , aproveitandofe de alguas advertncias , que fe fazem no
cap. 67. dos Quartos. .
CAPITULO 67.
Dos Quartos, & Raas.
UAR.TOS fa has aberturas nos cafeos, que principio ordinariamente no alto , junto ao pelo, Sc vem
abrindo pera baixo, chamafe Quartos, porque fe abrem na quarta parte do cafco, has vezes pella parte de dentro, &c outras pella de fora. Alguns difero, que o chamatfe Quarto era, porque o cavallo na valia mais

a Alveitaria.
, . 311
que hum quarto, do que avia de valer na o tendo.
Succcdcm fempre os Quartos nas mos, porque cilas naqucl-les lados, tem a cinta do calco mais delgada, Sc mais grofla adi-<
ante, o que hc pcllo contrario nos ps, adonde fe acho tambm algiasvezescilasaberturas,porm fa diante , & na nos
lados.
Hemuyto confidcravel defleito clc nos cavallos, & fc acha
mais ordinariamente nos de mayor conta ,& que tem mais pczo de carnes. Sc cila encomodidade nace da deilemperana feca dos cafeos, que lhe tem feito perder a boa forma; he neceflario todo o bom methodo da cura, porque fc afli no for, ainda
que fc curem huns,logo torna outros,& incapacita o cavallo de
tovdo o fervio -, com o andar abrem, & fecha, 6c algas vezes
lana fangue, & caufa grande dor.
Os.Quartos procedem mais commumenre dos cafeos fc terem encaftelados, & enchapinados com fccuras,& como fca
mais eftrcitos junto ferradura, & mais largo no alto, junto ao'
pelo com fora ,& pezo do cavallo abre, & arrebenta em fimaj
porque o auco que vay por dentro na cabe no aperto do encaftelamento do cafe.
E tambm quando ha huns dcbruns,que aja ficado de lgs1
agoamentoSj caufa a mefma incomodidade. __
-f
Se ocafeo fendo bem temperado, & em natural proporo
formado, fe lheabrio hum Quarto por algum incidente, como
de hum falto grande fobre pedras, ou outro femelhante caio; cite na tem perigo, porque tanto que fe cura, & encabea fica fe-*'
guro o cavallo.'r: f :: y -J "". AV'

Osfinaespordondeos Quartos fc conhecem fao s melmosV


que tenho dito. Primeyro que vamos aos remdios mayores, fera bom aplicar elcs, que direy primeyro, que muytas vezes co-,
tuma bailar.
'' : Re)hediopcraos6)uartos.\> '-'> '?.<ntet
Alimparam muy bem a abertura, alegrando com o rencte3
com que na fique dentro alga coufa cuja , lavanda c v'u_lh 3
lo"-o fc aquentara olco-dc louro, &-fervendo fc mcrcr.hua.ra
tiaf,nh
X*
*

212
Summia
tiafihha de dente de alho alimpa, que caiba na abertura, & na
ponta de hum pao fe molhar no leo , & afli fervente, fc meter no Quarto.
Outro remdio.
Molharam a rama de Ita pena em agoa forte dos prateiros,
& fc meter por dentro do Quarto; porque fe deitar fanguc, &
tiver dores hc bom remdio que o cauteriza, & fortifica , fazendo vir de dentro o cafeo endurecido; que a abertura de fora no
haquecanarcom remdios, pra a fazer foldar,& os que o aconfelho, o na obra, como dizem.
Quemfequizerirfervindodocavallo , ainda q tenha Quartos , & mais que v farando, uzar deita maneira.
,
Outro remdio. .
Mandaram abrir, ou alegrar alga coufa o Quarto, & dentro,
depois de muy bem limpo, deitaram pimenta pizada, & com ha
vela de ceboeftarm pingando em fimaat tapar a'abertura } &
fe for vero, que temo fe derreta o cebo, & caia,le far hua mfia
mais dura pra aplicar derretida em lugar delle, feita de cera, cebo, & trementina.
Farmdefentaloarmuybemocafcocom opuxavante ., fupofto que muy tos aconfelha o contrario, mas a experincia moftrar o effeito.
.
Os canellos das ferraduras, fe querem curtos , Sr defapertados
das ranilhas: No direito donde eft o cafeo fe ha de aparar com
o puxavante, mais do cafeo, do que nas mais partes, com q atontado o cafeo na ferradura, pofla caber groflura de meya pataca
entre cila, & o cafeo, naquelle direito, aonde eft o Quarto, Sc
entre o cafeo, &r pelo fc ir fempre untando com o ungucnto,que
direy,qfupofto os livros aconfelha grande cantidade de unturas pra os cafeos, f nefte tenho achado ucrdadeira eficacia.
Unguento pra os cafeos.
Tomaram manteiga irefea, hum arrtel, de cebo de bode, outro j oude carneiro em falta delle, derretido primeiro , &: apartado das membranas, junto cm ha certa,com quatro onas
de cera branca, outras quatro de trementina commua, (eis onas
de

da Al-veitana.
3T3
de azeite , depois de derretido tudo, fc tire do fogo, & fe lhe ar
junte mcyo quartilho de umo de tanchagem , & torne ao fogo,
mas feja brando, & antes cfteja mais tempo, fempre fera neccfari oito, ou dez horas, pra que fe gafte, & confuma o umo da
tanchagem, fem ferver a cacho, porque diminuir a virtude da
tanchagem , Sc o mcyo pera iflb he, tiralo do lume todas as vezes
que quizcr levantar fervura, tornandoo logo a pr, c aTim continuar. 1; ftando feito fc tire, & deixe esfriar 'mexendofe frmprcj.
& quando fe for comeando de coalhar, lhe mifturarm hia ona de incenfo cm p, mexendo at arrefecer.
Efte unguento defaltcra o calor eftranho, faz crefcer o cafco com muyra brevidade, & o que crefee vem bom , & temperado , o que na fazem os bafilicocns, & grayxas , que na ia cor*
regidas.
Outro unguento.
Mel commummifturado,& unido com manteiga crua, ou
com cebo de bode , ou carneiro derretido, tambm fazem muyto bom eFeito , fendo no inverno, & no vera com unguento
rozado tambm ferve.
Pera humcavallo fer curado perfeita > 8c methodicamente
dos Quartos, fendo cavallo que o merea, he ncceario rnuyto
tempo, Srmuytapacincia,centafe faz a cura nefta formai
que direi.
Modo de curar os fartos.
Primeyramentc na fe-ha de ter o cavallo com muytas carnes , & fe comece a cura cm Maro, fendo poflivel, porque he a-.
fi conveniente , por muytas caufas. Meterc o cavallo no verde,
comendodelle em quanto durar a cura, & o desferraram das
mos,aonde tem os Quartos,&: lhefarm huns rifeos com o
renete[ como difemos dos cavalloscnchapinados, ] & citaram
fobre eterco de vacas, que fempre fe ir renovando frefea de
forte, que cfteja fempre mole em cova, ou modo de taboleiro ,
em que o cavallo tenha fempre as mos no dito eterco; no qual
fe lanar outra tanta cevada rnuyto cofida, at que rebente,* pi2ada com a mefma agoa,cm q fe cozeo; nefta forma ter iempre

ai^
Summnla
as mos, com que na paffe o elcrco muyto aTima do pelo, a
coroa, & cafeo fe untara de trs cm trs dias com o unguento de
tanchagcmjqueaflimadiflcmos nete capitulo, Sc fe ir referrando o cavallo a meudo com tanto, que lhe na chegue ao fangue, nem o faa doer dos cafeos, porque fe fe lalimar delles,
na fe podendo ter nas mos, fera enta neceflario que eleja ferrado.
Depois que aff eftivcr, tempo de dous mezes, fe verm os
Quartos fc va abaixando , 6c os cafeos fe va reduzindo a
melhor forma, porquealgas vezes f com ifto fe va abrindo
cm baixo, Sc alargando os candados, Sc ranilhas, depois com o
bom modo de ferrar, que aflima digo fe va aperfeioando y Sc
tornando a fua natural forma; porem fc na fe alargarem por
baixo, nem forem perdendo de todo a dureza , fera conveniente dcfpalmar o cafeo de ha mo, Sc depois que eriver fa o da ,
outra, tudo na forma, Sc com as cautelas que digo no cap. 12. do
defpalmar, & aTi como for endurecendo a palma, fe ha de ir
metendo ainda fobre as cataplafmas, ha forma de pao leve,
feita a modo de ametade de hum ovo mayor, ou menor , confor- me o tamanho do vazio do cafeo; pofta com a parte ovada pra
a palma , Sc com o plaino pera o cho, muy bem liza, Sc nedea,fo-'
bre a qual carregando o pezo do cavallo vay abrindo em baixo ,
que he o que fe pertende, pera que fique livre de tornarem depois Quartos , &: confeguindofe faude perfeita , aver fempre,
cuidado de humedecer os cafeos depois, com o remdio do ef-'
tero de vacas , pois hc ta fcil, Sc em falta tambm he bom o
do mefmo cavallo; molhado primeyro , Sc metido dentro nos.
cafeos , ainda que na feja ta efficaz, como o outro, Sc a unturade tempo em tempo, ao menos no de muytas calmas, 6c no de
geadas.
A Raa do p fe remedea fomente com o cortar do cafco,co
nio diflemos, com que na alente no direito da Raa da ferradura , Sc com iflb fair logo , & na abrir mais.
As Raas,que fa atravefadas,na fa de cuidado, Sc com fe
lhe aplicar o unguento} que dnTemos da tanchagem, va logo
obede-

a AVctaria.
315
obedecendo , Sc fe tempera o cafeo , Sc preferva de na virem outras.
\
CAPITVLO 68..
Das Encravav.ras, pregos da rua, & ajlilhas , que
offenem o cafeo.

UMA Encravadura he muy pouca coufa, Sc na fe


fazendo cafo delia, pode pafiar a grande mal, Sc deitar a perder hum cavai lo. Muy tas vezes bafta ha
gota de azeite quente pra a farar,Sc outras he neceTario muyto trabalho, pera as remedear;pello que
fena deve defprczar nenha encravadura , por pequena que
feja.
Pera fe ver fe o cavallo eft encravado, quando manqueja,fe
mandar paTear por ladrilho, cm o qual fe fente mais, que na
terra branda, & 1c levantar a mo fa, Sc com o martelo fe ira
batendo as pontas dos cravos, pera verem qual delles moftra o
fentimento. Sendo o cavallo ferrado de pouco tempo hemais
certo indicio, pera fe entender, que fera encravadura j logo fe
lhe tire a ferradura, advirtindo no fair dos cravos, fc aquellc, cm
que o cavallo moftra dor3 trs alga aftilha menos, que ique dentro, ou fe vem farpado, ou fez algum joelho pera dentro, ou traz
fangue pera ir enformado melhor na cura, Sccnta fc ha de alegrar , Sc manifeftar com o canto do puxavante , a parte offendida,&ditarlhe dentro leo de Maravilha , que adiante nefte
mefmocapitulodirey,quefemmais outra coufa far , pondolhe em fimacebo derretido.
>
Se na onver o leo, remedeefe com azeite, em que ferva
liias folhas de betonica, Sc lanarlho fervente , advirtindo que
na corra pera o pello, Sc coroa do cafeo, porque a queimar, Sc
fobre clle cebo derretido, tapando com elle o buraco, pera que
no entre outra humidade.
,
'
v
Sc ouver indicio de que dentro, aonde o cavallo fe doe cita
alga farpa, ponta de prego, ou alilha depao, he nccclario ir

316
Summula
dcfcobrindo com o puxavanrc, alegrando tudo o que forpoflvel, fem que fe chegue ao fangue pra tirar o que cftver. cftranho; que fem fair nunca a cura fe poder vencer, porm fe
lhena poderem chegar, fe ira uzando do leo de Maravilha;
que diremos , porque ellc afar fair com a matria em breves
dias.
Se comear a fazer matria, fe trate logo de apertar a coroa
do cafeo com hum reftringvo de clara de ovo, vinagre, Sc fiilujem em cftriga, fem mais coufa alga j Sc cfte fe reformar duas
vezes no dia em quanto ouver matria no cafeo, dando cila
fempre toda a boa faida por baixo, pra que na fub coroa .do
cafeo. ^
Se o cavallo meteo prego, ou aftilha, que penetrafe muyto,
&c tomou a fiir, deixando buraco, lie neceflario tentealo pera ver
aonde chega, Sc fe eft entupido, que impida a faida da matria.,
Ito fe faz com tenta de chumbo, ou cano de ha pena de galinha muyto branda , Sc futilmente, que na irva de mayor dano,
& dentro fc lhe lanar leo de Maravilha fervente a primeyra
vez, Sc as demais morno, htia vez cada dia, at de todo farar,
tapando fempre a boca do buraco com cebo.
Se for muyta a matria, fe tapar o buraco com algodo , Sz
na com cebo, curandofe duas vezes no dia, continuando fempre a cataplafma do rclingvo na coroa do cafeo.
He bom dar dous paflbs ao cavallo, quando fe cura com o bu*.
raco aberto, pera obrigar a fair a matria.
Se na ouver o leo de Maravilha, fera neceflario ir cortando da palma ao direito do buraco tudo o que poder fer, fem (c,
chegar ao vivo , porem avendo o leo, na ha que temer, q elle
lie penetrante de forte,que chega ao intimo dalezo, &fara
por f f admiravelmente, & faz muytas vezes fair as artilhas de
pao, &" pedaos de ferro, que fe na imaginava eftarem dentro.
Se a cura fe dilatar, fera indicio de aver aftilha, ou cou fa ef- '
tranha dentro, mas fempre fair, ainda que fe retarde, com tudo
hc bom meter brandamente a pena pera a mover, Sc facilitar a
aida.
-Algas

da Afoutaria.,

fitf

Algas vezes os pregos , ou aftflhasoffenderm , &" picaram


p nervo 3 que vai por dentro, o que f conhece nmayor dor, que
enra tem o cavallo , &r na retardaa da cura, em; que cm lugar
demateriafaeagoa amarei Ia pclla ferida; Sc o nervo da ma incha , ao que hc neceflario acudir cm vendo efts lnacs ,.que fa
bem manifcftos , com dcfpalmar -lego a mo , ou p , jia forma q
.difiemos no capit. 12. com que ficar manifeta a chaga, pra fe
ir curando como as mais chagas ordinrias. . .
O balfamo unido, & adelgacado.com leo de aparicio Cambem pde fervir, cm falta do leo de Maravilha, porm na penetra tanto, nem tem ra cffTcaz virtude..

A receita do leo de Maravilha ta celebrado de todos oS


Authores de varias naes,como a fua obra merece, fe faz na
forma feguinte.
leo de Maravilha.
,; Tomaram oleo de trementina,& deaperica,de cada hum
quatro onas", oled de Petrleo duas onas , meteram tudo cm
hum vazo de vidro, fobre cinzas quentes, Sc fe lhe metera meya
oitava de Orcanette pendurado por hum fio no vazo, acjticer
tudo, tempo de hum quarto de hora, depois fe tirar fora o Orcanete, &: guardaram o leo pera as necelidades.
. ,Se quizerem fazer efte leo em forma de unguentojJhe^m i
trarmcera,porcminaheenta.tapenetrante ,-.mas ferve de
unguento, pera fe aplicar fiatica, golpes ,'pizaduras, -oblru.-*
os, & outros muytcs achaques, & fobre rudo tem virtude pera
as doenas dos cafeos.
; Pera as encravaduras,. Srpicndas frefas, de que j tratamos,
hamuytosremdios pera fe lhe acudir logo, como trementina
querue com azeite ,'on fem elle, o azeite f', o.ceb derretido
com pimenta, agoa ardente com acar , azeite fervido com
Sabina, ou com Anftoloquia, cu com Agrimcnia jOU-Serpenti-r
na ,011 a erva chamada Milefolio, fervida com vinagre , cgm
qualquer defres ingredientes, que acharem mais pjompro, fe podem fervir delle, porque a dilao de bufcar.o primeyro remdio,
na firva de mayor dano.
Quando

viS
Smnma
Q.an3o 'as encravas fe fazem cm jornadas, na he neceflario niits, que deitar dentro o azeite fervente , com ha das ervas ditas, ou feni ellas, fe fc na acharem , & tapar o buraco corri
cebo , Sc cm fima pez negro, Sc ferrar o cavallo pra continuar a
jornada.
'<
- Quando o cavallo manquejar de hum cravo, Sc fe vir que elle
na penetra, & cila muyto por fora , & fem embargo diflb o moleftava, fe na torne a meter pella mefma parte > fe na por outra,
porque muytas vezes hc a dor por comprefla.
Se hum cravo air com a ponta mais perto , do que hc o feu
comprimento da hafte, no deitando fora mais que a pontinha,
hc neceflario tornalo a tirar, porque he final, que tem feito joelho pera dentro, & que pde fazer dano, ainda que logo o na
moftre.
CAPITULO 69.
- De quando as matrias fobem k coroa o cafeo > & ameaqao
. . .
0'iiejaralo.
HA muytas vezes encravaduras dcfprezadas, Sc outras enfermidades dos cafeos mal curadas, das quaes
as matrias fobem ao pelo, por entre a cinta do cafco, 6c o fauco, com muyto perigo de fe poder defarar5& defpegar o cafeo todo,afli como j cft naquel
la parte , por onde fobe a matria. Procede ifto ordinariamente,
das matrias retidas dentro no cafeo , fem lhes dar faidapera
bayxo.
Eftc mal lie mais* ordinrio nas bclas muraes, porque tem os
cafeos mais delicados.
' O remdio he, logo que fe perceber, dcfpalmar o cafeo pra
o defabafar, Sc abrir ao impulfo das matrias, apertar a coroa do
cafeo com os reftingivos de claras de ovos, fulujem, Sc vinagre
em cftriga bem aju liada, & repetida muytas vezes; porm antes
dedefpalmar, he neceflario acudir primeyro com alguns remdios bons, porque cftes efeufa muytas vezes o defpalmar, alegrando , & defabafando muy bem o cafeo, Sc palma, defpegando
algua

da Aiveitaria.
319
algfra coufa delia', fcfor ncccflrio , pcra dar faida->s"niat'rias7:> Sc
continuar com o canto do puxavante , ou .renete:, t.defcbnr q
Biali Sc cuvcr o olco de Maravilha, de que atras tratamos, metido quente na parte far > Sc penetra tudo., & logo pafiar ao mefmo pelo. E fc virem que em duas, ou trescuras na cefla asraar
terias de fobir, faram efte remdio. - .K..~: :.v. r,
Remdio pra as matrias qtiefobem entre .0 cafeo:
t
Tomaram Egypcaco commiim;duas onas-, Sc pz de nozes
de galhas tres onas, pz de rozas vermelhas", Sc minta, de cada
hum, ha oitava, quatro onas de mel commum , farm cozer
tudo a fogo lento , mexendo, ate que fc ehgroflc, & deite unguento aplicaram fobre a abertura, que cft cm ima da coroa do cafeo, & o rcflringiyO, que diflemos por.roda a mais coroa , 6c todo
o cafeo, excepto por baixo , que ali fe continuar, como diflemos,
que logo aos tres dias, ir pegando o cafeo com o uco , c na
air.mais matria aflima.
Muyras vezes, depois de fedcfpalmar hum cavallo, quando
cuido, que j vay ftrando , rcfpondq a matria aflima--ptocedidadas aplicaes, que fazem pra fazer a nova palma. Em tal
cafo, convm logo acudir aflima, com o rcftringivo pello cafeo,
& por lima delle-, Sc fomente no lugar aonde fa' a matria', fc ha
de.uzar do .unguento,-qiic ditepips -yjaplicado com cftrigas ,"u.
fios em ima delle ,-com que ao;terceiro dia na fubir mais mate-,
na, & ir unindo, S: faiando.
Com efle unguento fe atalha a que na defare o cafe , porque fc defarar, Sc cair nunca 'mais o cavallo preftar, pra nada ,.
&c fe o pozerem em cura de novo. cafeo, mais curar. a .cura , Sc
trabalho, do que ficar valendo depois o cavallo.. E .fupofto que
jyiartim Arredondo, diz, quctirou ha mula, &: que mandou
loa.ftfgu dono, poderia fer que a mandfe, porque a na querem por paga da cura.
.
\
-Naqaconfclharei que algum fe difponha a mandar fazer, tal
curaynemaoAlvcitarquea aceite,falvo fe for mais amigo do
proveito, que do credito.
Muytoe empenha a defereverefta cura de fazer cafeo nov.Q*
Cario

2
Siitnmula
Crio Ruini no feu livro, Infirmita dei cavallo. Tambm Phelppo Efcaco no feu livro de Mefcalzia, imprcfo em Veneza, & outros mais, mas nem com fe feguircm as fus cu ras,&'receitas
rifea j fe tem obrado nada , com qu me no canfo a relatalas, tendo da experincia de codas mao conceito.
Muytos que na entendem nada de Alveitaria, cuido, que
hc o mefm aver fido hum Cavallo defpalmadoVquedefarado,
fendo'taditFerente', que dcfpalmado fica curado, & na vai
menos, & o defarado fica perdido, & na vai nada.
. . j r

: i 'i CAPITULO 70. ,

.::

t> ::

- ' !*

- . Da manqueira por defeito, ou falta de cafeos.


<

.J

A duas maneyras da falta de cafeos, huns por muy-'


to mol!es,8c humidos,a quechama [Cafqui molli,]
outrospdrmuyto afperos, & quebradios,a que chamo [ Cafqui vidrof, ] eftes vidrofos fe conhecem
em etalarem de tezos , Sc.aquelles na brandura de

molles.

j Pra os cavallos, que tem os cafeos vidrofos, &: cfta faltos.


dellcs;'por averem tirado'com a ferradura pedaos, ou anda-rem alga: jornada"'desferradosyhe ncceflario-apartarlhes ocafco, & verem fe tem alga pizadura particular dentro, que- logo)
aonde a ha> lhe doe mais, reft mais quente, & tem hua ndoa
avermelhada-, porque enta convm ir com o puxavante atrs
delia mais dentro ycom que fe na chegue ao fatigue', & lhe aplicaram 'ofegunte.) ..*.^ J .
)/;.
'. : Pra pizadura de dentro do cafcol
-a; Derreteram pez-negro duas partes, & hfia de cebo , ou manteiga , Sc fervente tudo , lhe meteram dentro no cafeo, advirtind, quena corra per o plo,'^ efcal.de, & a'deixaram coalhar
primcyro , que abaixe a mo ao cavallo, & fbreifto, como tarrP
bem ao redor de todo o cafeo, lhe porn has papas nefta for-,
'

-'"--

'Papas

da Alveitaria.
3.21
Papas pra o cafio pizado.
Tomaram dous arrates de unro velho, ou em falta pingo,derretcrfeha cm ha certa, ajuntandolie hum quartilho de vinagre,
& meteram dentro farelos trigos, com que fique cm forma de papas groflas, Sc fe aplicar duas vezes-no dia, com fua atadura, Sc
em breve tempo fera fa.
A carga dacompofiadocap. 13.tambm heexccllcnte,
metendofe fervente dentro, & morna ao redor, far arar o cavai
lo brevemente.
Eftes cavallos de cafeos vidrofos, Sc quebradios, os fazem
nwytas vezes peyores os ferradores, com lhe meterem os cravos muytojuritosjfahindo as pontas has iguacs das outras, &
com ifto apanha huma parte do cdfco, que arranco com a ferradura.
Outras vezes lhe metem os cravos, com reccos de encravaJos, tam bayxos, que logo quebra o cafeo, Sc fe desferra, Sc arruino os cafeos com poucos paflbs , que andem fem ferradura.
O unguento de cafeos docapit. Gy. he bom pra contemperar,
Sc fazer crecer eftes taes cafeos. Fera o deffeyto dos cafeos mol
-les he bom remdio efte, que direy.
Remdio peva os cafeos molles.
c
Apararam primeiro, o cafeo muy bem, 6c ajuftarlhe a ferradura , Sc logo que eliyer medida > Sc ajuftada antes de a pregur'fazela vermelha no fogo, Sc porlha em fima com ha rorqueza,
ou tenaz, deixandoa fazer cama, Sc logo que arrefecer, prcgala,
Sc apertar entam os canellos, Sc ferrando cftes taes cafeos afli todas as xczcSi vero que bom efFcyto acham, porque aquclle fogo
-fortifica, 8c defopila os cafeos mles, 6c faz juntamente melhor
aflento, pra afegurar a ferradura.'
Em muyra parte d Itlia os mefmos ferradores, .fazem as ferradiuas, & na5 fcrreyros, &: aos mais dos cavallos ferro com effa
:ordem. E fobre tudo he ncceflario.> que em todos os cavallos de
-roins cafeos aja cuidado de os ferrarem fempre, de pois da Lua
(chea}6c nunca em crecente della}6c logo vera o effyto.
-r

'v

CAPI-

Svmmula
-, ov
CAPITULO-71.
.. .

'

Va pancada do cafco, ou ferradura afentada.


-

IUNTO nefte capitulo a pancada do cafco , com a


" ferradura aferitada, porque ambas fazem os mefmos
fymptoVns.
*
-. " * '
Quando hum cavallo manqueja de hum cafco, &
fenaotemviftodar'pancada'nelle, tendofe primeyro percebido, que no he encrava, fc ir apalpando como a torquezatdo cafco J depois-de tirada a ferradura,'apertandoo
pclls-ldos, Sc por diante, Sete na .ba.ftar-pera moftrar aonde
eft ofentimento, ira batendo na palma com hum martello.de
cravejar, pra vir a perceber o lugar da dor* & fe na baftar3
mandaram levantara mafa,pofta a doente cm terra igual,- a
irbatendocomo rrrtelo',ou podo puxayante toda ao redor,
& nolnyxo , Sc alto^re fe enformar do lugar da dor, porque pe=radondcellafor,a ha de ir biifcando pordentro.do cafco com
o puxavante, tirando do cafco', ou palmai mais. que poder pra defabafar,Sc vintilar o fogo, fem que chege ao fangue, Sc fe
entender que lia ja matria, a deve defcobrir y 8c fempre nefte
cfo he feguro o fazer logo hu ma fonte na ponta do cafco, de que
pode fazer huma fangria das ordinrias, porquer fem embargo de
mie alguns fam de opiniam, que fe nam -faa nefte cafo efta fanSria, outros a aprovam, & a experincia tem moftrado quehe
uivo efficaz,Sc dfcarregada a parte, & a refrefea, .jque he o que
fe pertende. E fc a dor- for grande ( fem. embargo de fe aver primeyro fangrado o cavallo na taboa', 8c ao outro dia na -tonte, J&
continuar',fe defpegue alga"coufa da palma com o canto do
puxavante na parte afTc&a', Sc fe lanar ah o leo de Maray^
ha, quediffemos no capit..68.mny bem quente; & na falta delle
o leo rozado fervido bom trementina 'lavada primeyro. era ajroadetanchagenv4 ainda queiairib ta'boa como o.oleo//Logo
fe deve ter cuidado com a coroa do cafco, com cataplafma^ de

da Alveitarid.
32$
defenfvos, que o melhor, Sc mais fcil he o de claras de ovos ba:
ridas com fulugcm, 8c vinagre aplicadas emcftriga.
Sc a pancada for frefea, Sc de pouco rempo, depois de fe alegrar o cafeo , Sc dezabafar o lugar delia, fc lhe aplicaram fomente
has papas, que fa bem fceis por dentro, & ao redor, deita mancyra.
- - 2 ' r *
Papas ,pera o cafeo pizado.
Somaram efterco de vacas frefeo, Sc o frigiram com azeite^,
&" afl] fervente fe meter dentro no cafeo ,"Scao redor, como na
cheguem ao pello, que o efclde, repetindo ifto huma vez cada
dia, em poucos farar.o -avallo', fem vir a fazer matrias, nem
ler neceflario mais trabalho. ,,,,';-.
1 ..O mcfmo,,, que tenho dito fe ha de obfcrvar na ferradura affentada, a qual fe conhece cm ver, que a ferradura, quando a tiro, afta logo lizanaquelle lugar, & a palma ali mais alta, Sc logo
-fc doe na parte, cfev que he na. palma ,:;& nam na(cintado
-cfeo. '
- . '"..:'
r:;'! or^jfii 'ri.~.i.i"oi* i\.W\'M
Eftcdeftcyto dealentarti ferradura ,he ordinariamente cul<pa do ferrador porque, ou deixa a palma mais' alta ,'quea tapa,&
cinta do cafeo, ou na banha a ferradura com baftante, vertente
<pera clentro, pra que na aflenre na palma;, j ^ .CA >. , >c
Sc o cavalta por caminhar por, calmas jibu-areasquentef ^ou
icorrerido'mu^tor,fe'efqtictr tt palmaSi6mo.algumas-vcz<B CucJCedp516cconiirofedoerdocafeo ,& fe v :logo queo tem muy-.
'b. fec, Sr com grande quentura, fc .lhe meter dentro fem tirar
a ferradura, 6c por fora, do unguento de cafeos, quediOemos no
f.capit. O7j.6c~.a0 dia fcguinte:darlbe banhos jdfiAgoajUprflfo,'.fitn q
'fcajancozido-mlvas^&r.tanchrigem.^atces -jguae^u&ando,p,s-H\^unsdias ,'iSco),uirguentodepors dobanh.Oo-ac-0 l\lorr<?ftranhp
de fifl-ir de todo. A carga do capit. 13. tambm fazomcfmp
Sovado1 ccw.rdafat que ajrcbertefiptxaclaj-depois,,j^r .porta np
calco, tanibctfcnvfcb.&a ngQamjqub {ec.o2QQ.-pera ^' r'd
-isvoq vem OJW, 01 banhai"cacq.,'ntocna.L npoqd -'tA h
-bo -SJ .m sh moo A tmiIfcU' iiaor; JX?,.- 1 ' 1 vb

*t^-v:w

y2

CPI-

Sitmmula

CAPITULO 72.
:Drf Podrido, ou Figos das ranilhas, & Formigiteyro.

UYTAS vezes padecem as ranilhas varias enfermidades , com que os cafcos fc na arruinando, por
na aver a limpeza ncceflaria, & recolherfe o cavailo efrrebaria com as ranilhas cnfopadas em lamas,
de que rcfulta cftes danos.
Aprimcyracoufaquefefar, he alimpar, & cortar com o puxavante tudo o que for impuro, fem que fc chegue ao ngue, abrindo muito bem os cndidos, c aplicar alli o feguinte.
Aftringivopera as Ranilhas.
Tomaram cal viva em p, Sc fe meter em vinagre, Sc depois
fe coar, Sc o vinagre coado, fc por a ferver, & com clle afli fervente, fc molharam muyto bem as ranilhas fem chegar ao pello,
&fobre clls fe'aplichr de .pois reftingvo de claras de ovos,
batidas com fclujem, Sc vinagre, continuaram aquclle lavatrio
hum dia, Sc outro na, at farar, & fe enxugar de todo.
Se for rebelde cm farar, lhe aplicaram o unguento negro do
cap.'58.quelogo confumir tudo.
Se o cavallo tiver Figo, que he ha carnofidade exterior, ou
alga carne efponjofa, fe lhe cortar com ha faca de fogo pella
raiz, Sc fe lheaplicar em fima azeite fervido com trementina, &
ceraamarella.
'Sc depois que cair a efcara,fe vir que fica 'alguma raiz do Figo,
oucarne flcida, fe lhe lanaram ps dobrados que fa tantos
de Ioannes de Vigo, como de,'pedra nume at fegaftar,&fobre
clles Egypciaco.
Se as ranilhas fe defararem alguma coufa, defpegando a tapa do
faiico, fe lhe apliquem os remdios j que diemos no cap. 68.das
Encravaduras Sc feti defenfivo a roda do cfc.. t
A fonte di ponta do cafeq, tambm he remdio muy provado pra todas asalceraoens de ranilhas, Sfcom ella feita, 6c defj,
t
carregada

da Alveitaria".
325
carregada a parte, obedecer niais depre-fla aos mais levs^reme-

dios.

', i

'

.'

'/i; ''

Sc as ranilhas padecerem alga' encornodiddc' por' f hum


candado mais baixo, que outro, fe lhe remedea com f pr na
ferradura canello forte, Scjufto da parte do candado, que*nbaixa
mais, Sc cortarlhe o outro canello, pra que ficando o que cl
mais levantado em v, venha abaixando ate igualar o outro.
No hc melhor pra os cavallosdcvoins candados o deixaJos entaloados, como muytos ferradores imaginq, antes delipajosj&rabrilosj porque de fe fazer o contrario ,-fe vem a encatelar j Sc enchapinar.
O Formigueyro he hum buraquinho, que fobc entre o cafeo,
& o ftuco; procede ordinariamente de na ferem referrados os
cafcos,&eftaremmuyto envelhecidos,hc neccflrio atalhar o
Formigueyro3antes q fub muyto, Sc faa manquejar o cavallo.
Tanto que fe perceber eftc achaque, fe deve lavar muyto
bem o cafeo, alimpar o buraco , Sc lanarlhe dentro his gotas
de agoa forte dos ourives, Sc dahi a trs diasdeitarlhe dentro
leo de'Maravilha, de que atras tratamosi, Sc fe na ouver'feia
leo de nozes fervente, & continuar alguns dias conveile, que Tarar logo, fem difficuldadc algua.
'
CAPITULO 73.'Comofe ha de chamar o calor natural a hum cafi, que ej.t privado
dejtjtatjcia, por caufa de achaques.
UCCEDE muytas vezes, que os cavollos por averem
tido doenas nos braos, ou pernas, averem fido defgovernados ,& fe lhe aver aplicado forofos aftringentes,
vem a focar lhe o cafeo por falta de alimento, Sc de na
ler fomentado., c foccorrido da naturcza,8c vay perden
ao a 111a rorma de tal forte ; que vem a fazer cavallo intil.
iv, Z ZrCC cm q"e algas vezes o cavallo manqueja, & fe
me raz o calco mais pequeno, &c apanhado, Sc batendo helle foa,
como coufa concava.
Y3
^ra

326
Sunwiiil
:;P;Cju;tcudir^;eft'dano, he neceflario golpear o enfeo todo
de alto abaixo com o renet, como diflemos pra os enchapinados 5 porm profundando mais juntos os rifeos, & abertos mais
largos na fuperfkie,do que no fundo,aplicarlhe os unguentos
dos cafeos 3 que diflemos no capit. 67. Sc depois fc lhe aplicar o
feguinte.
Fomentaao pra o cafcofemfitjlancia.
Tomaram elerco de ovelhas duas partes, & ha de cfterco
de galinhas, & fe meter em ha panela com vinagre, & fal, tudo ferver ate fe reduzir em papas groas. Em outra panela ferveram malvas at apodrecerem ,&: citando bem cozidas, fc lhe
meter linhaa em p, & tornar a ferver hum pouco; depois fe
tirar do fogo, Sc fe pizar em hum almofaris, & fc lhc"ajunfar
hua oitava parte de alhos crus , muy bem pizados, Sc tudo junto reduzido em mododemafla molle, fe encorporar com as papas 3 que fe cozero 11a outra panela, & fe ajuntara a tudo hum
pouco de leo de lirio.
Depois de fe ter nmy bem aparado o cafeo com o puxavante,fe lhe aplicaram cilas papas dentro do cafeo muyto ferventes , & fe renovaram quatro , &: finco vezes no dia, & ao redor do
cafeo aplicaram a carga do cap. 13, &vcrm que em breve tempo chamaram a fuftancia, 6c fe ir humedecendo o cafeo, ej. de
todo na eftiver perdido.
E ao brao, ou perna toda, fe lhe darm banhos com caldo
cabea, Sc ps de carneiro coido, com falva, funcho, & linhaa
no qual fe lanar a tera parte de agoa ardente, depois de fe ter
tirado do fogo, & fe darm quentes tudo o que for poflivel, fem
que fe efcalde.
CAPITULO 74.
Das mataduras, chagas, & feridas.

S mataduras, chagas, & feridas dos cavallos fade


muyras maneiras, & trazem algas confgo grandes
confequencias, porque has fa abfolutamte mortacs, outras perigofas, outras ta levcs,quc lavandofe

a Alvititiri:

$if

fefcomagoa frefca fra -,M'p''i\r^^'f^^^^\^mi

fe tem dor grande, neeeflita deJfc -lhe acudir', por ^fchddefprezadas arruina rnuytas vezes hum'cavalll
He neceflario reparar muy'to na qualidade das chagas, 8c fe-ridas, que huas a feitas com cfpada, outras com bala, Sc outras
pordefFeitosdafella.
'
As mataduras, ou chagas, que fa feitas na carne fomente,fao
de menos cuidado, do que as rendas de nervos, ou juntas, & offos, 6c tambm as penetrantes pello corpo do cavallo, porque
cilas fa pella mayor parte mortaes.
Todas as chagas, & feridas dos cavai los, fa mais trabalhofas
de curar no tempo de calmas, porque as mofeas as ajuda a corromper, fe as na tem muyto acauteladas.
Pra tratarmos de rodas as chagas h neceflario , que fe aja
entendido algias mximas.geraes. A primeira he,que a carne
do cavallo, he mu yfogira corrupo, ta mollc , & flcida,
que a mnima coufa,quc a roca, erando alterada, de fubito fe
corrompe, Sc fendo aim , fe deve penetrar o menos que poder
fer com o ferro ha chaga, porque toda a carne por donde corta o ferro, fica alterada, Sc he fora, que depois fe desfaa, Sz alimpefahindo em matria, com qeao menos fe dilata mais a
cura.
c; .:'
A fegunda he, que fe deve tirar toda a malcia, Sc podrido fe
a ouver, 8c eira tal fe pde cortar com navalha, conforme o lugar aonde eriver; porm fendo em parte, que pofa fazer dano ,
he melhor gaftala com medicinas ,'quc tenha fora de corroer. <
A terceira he, que nas grandes chagas fe deve fazer revulfa
no principio, pradivirtiraflx:t',aqual fe faz com as fangrias
fcm fer neceflario confiar de outras revulfoens menos cfficazes,
como fa , esfregacoens, ventoas, ligaduras , porque as fangrias
fe fazem com maisJfegurana, 8c menos trabalho, Sc cilas tem-pera o calor; diminuem a quantidade, divertem, Sc moderam
o curo,& impetuidade do humor, Sc fe cle he corrupto, Sc podre, alivio a naturefa pra melhor ajudar os medicamentosa
que obrem o feu efcito. Com que fam as fangrias no principio
dc
Y*

328
'5fci(!}ntil ryy
<J, mayqr proy;ij;p,qii&tpdososmaypres defcnfvos.
A / A quara li,-gejtodos osjiumors, que fc poderem repercutir j ou reiblverera perigo, nunca fe devem fazer vira fupuraa, 8c aflim f deve tratar fempre dos repcrcufsivos, que terr
a propriedade de- fazer, fugir os humores , que correm parte
ofiendida. Os Mdicos reparaem alga ocaia, cm que f
nam devem uzar, comoall he cm tumor critico, que procede
de rua defearga da natureza , com que alivia o interior 'cu fta
de ha parte menos nobre , ou quando o tumor he nas partes
cmuhtorifas, ou fe a chaga he feita de matria venenofa, ou que
a matria he craflfa ,-ad.ub, & yifeofa , que he'quando tm razes na partQ? que neftescafos na fe deve repercutir o humor ,
antes tratar de refolutivos, porque cites podem refolvcr o humor , na impedindo a fupuraa, quando a natureza a queira
intentar*, i-, .
. . . A quinta he, que as chagas pizadas fa mais dilatadas, Sc diffceis de farar, porque he necflarip que toda a carne pizadaapodrea, Sc faia primyro em matrias antes que farc a chaga,
com que ha dilao na cura.
A fexta he, quando os beios da chaga efta callofos, duros,
Sc feos, qnc impedem o poder farar a chaga , que ncftc cafo he
neccnanoarjalosj&caplicai-lhc o unguento verde do cap.99.Sc
fe o na ouver pode fervir o Egypciaeo pra comer aquellcs
callos, fm o que achaga na pode (arar.
Pra curar qualquer chaga, he.necTario fempre cortarlhe
opello dons, ou trs dedos ao redor ,. Sc que eteja tudo limpp.
As chagas fimples , fcytas com afella , ou outra coufa , que
napenetremuyto , na he neccfario mais, que fazerlheofeguintc.
Pra as chagasfimplcz.
As chagas fmplcz,Sc matadurasjque ela na fuperfcie, nap
he neceario mais, que lavalasa meudo com vinho tinto morno, &: porlhe cm (ima farelos trigos, Sc vera a brevidade, corri
qu.efara. Quando'as mataduras fazem callo dentro, quechama unha, fe curaram neh forma.

Pra

da Jllvcitaria.
329
Pera as matadnras com unha. ; ',
Tomaram leo de nozes, & cutra tanra f>gn$ deflormuyto
bem batidas, que fique a modo de unguento, Sc fe lhe aplicar
fobre o cnllo , & unha , eom que fair cm breve tempo.
Outro remdio.
O unto velho, ou toucinho fervido-, & pizado, com huns cacos de cebola comua afiada, aplicandofe febre a unha a faz fair.~
Sempre fe deve procurar j que a unha filia antes com os emolientes , do que arraneandoa cem feno ,& violncias, caindo o
' tal callo, ou unha fc lavar a chaga com vinho .momo, & depois
metendolhe farelos rrigos far brevemente.
Se a chaga for grande, & profunda ,'quc feja nccelario mecha j ( como fuecede fer na cernelha, ou nas coxas , ou cm cutra
qualquer parte ] nafcuzc de outra mecha, fenag de roucinh
folgado j porque cilas fem pizarem , fazem purgar as matrias, &
confolida a chaga, fem a moleftarem ; fendo certo que roda a
outra cala de mechas , de qualquer forte 3 que feja, na podem
deixar de aggravar,&: dilatar a cura, porque [ como dilemos)
hc a carne do cavallo muyto mollc, Sc fcil de pizar.
As mechas de toucinho fe corra ao comprido, conforme a
medida da chaga ,.& dentro fe derretem alga coufa 3 porem
pera fe tornarem a meter, fealimpa ,& deixa arrefecer , pra
e entezarem primcyro; o toucinho feja cri. Quem o na tiver
ainda uzado ,logo experimentar o bom efteyto deftas mechas
fendo ta fceis.
Sc a chaga for cuja , Sc a carne fanguinlcnta, 6c que os 'dezelivos ordinrios na pofia obrar com cfficaeia o que hc ncccfariojfc deve meter o fogo com ferro vermelho pera quei1
m_ar,& eonfumir toda a malcia rcbelliofa [com tanto que fe
mio toque com o fogo no couro, porque nafe tocando na apjrcccr depois final donde foy a chaga :) &-pofto o fogo e ar
plicara por limada parte , hum delenfivo de bolo Armnio , viJiagre3&clara de ovo, depois ahir a efeara j ficando a chaga
limpa jcfacil de fu-ar, obrando mais o fogo em hum inlbintc,
que os mayorcs unguentos repetidos.
Devefe

31 o

'
Stimmvila
Devefeadvr^r qie os mundificatiVos ordinrios , que fervem pcra os homeYis, fe na devem merer em uzo nos cavallos,
porque no obra nada, nem tem a fora, Sc vigor, que he necefario pra clles, os quaes fo compoftos de mel, trementina , 'farinha de favas, cevada branca, umo de tranchagem , raiz de lrio , Sc outros, nem os unguentos Aureum, o emplafto de Bctonica, Sc de Gracia Dei, Sc outros femelhantes. E como com as
chagas dos cavallos fena deve diflimular , Sc pr cm dilaes
as curas, porque lhes na dem lugar a corrupo , convm uzar
dos remdios, que lhe fejo mais prprios, 5c efficazes.
O Egypciaco na ha que duvidar, que he bom mimdificativo
pcra o uzo dos cavallos, Sc quem o quizer fazer em fua cafa com
a fora, Sc ingredientes, que fa necefiarios , pcra a obra das chagas dos cavallos, he muyto fcil, Sc fe faz deita maneira.
Comofe faz o Eg yf cinco pra os cavallos.
Tomaram mel commum /quatro onas, que fe mifturar com
meyo quartilho de vinagre , ferver a fogo lento, & como comear a engrofar, lhe ajuntaram duas onas de verdetc , Sc ferver
tudo de vagar, mexendofe ate que fe faa a modo de unguentoj
& fc guardar em hum vazo pra as necclidades.
O unguento verde, que fe receita nocap. 99.ainda tem mais
fora, que o Egypciaco ; pcra que hum , 6c outro unguento digiro, Sc mundifiquam com mais eflcacia, fe ha na parte putrefaOjhcbom lavar muyto primeyro os unguentos em agoaardente , & depois aplicalos, porque aflim preferva muyto de
gangrenas.
- Muytas vezes hc neceflario untar as mechas de toucinho do
Egypciaco , ou unguento verde, pra digirir, 8c mundificar a podrido , fe a ha na chaga, Sc ainda que a mecha, quando depois a
tira fae verde, na he do humor da chaga, fena do verdete do
Egypciaco, com que no aja niflb engano.
Ha algas chagas envelhecidas, nas quaes a carne na pode
tomar, nem quer vir a cobrir a cluga, Sc particularmente fuecede ifto fobre ofos, Sc nas chagas dos ps , Sc mos, pcra o quc,he
neceflario ervir do aloe, Sc da farcocola, que fe podem aplicar
em

da Ah-eitaria.
331
em p 3 ou mifturados com rrcmcntina , ou mel 'rozaclo >Nout com
algum unguento familiar,& apropriado pera ifo. Porm no
tenho achado coua melhor, pera criar carne cm breve tempo iobre os oflbs, ou em qualquer outra parte, que os ps feguintes.
Pos pera fazer crecer a carne..
Tomaram Sangue de Draga , bolo Armnio fino, de cada
^ hum meya ona, almeccga, & farcocola, de cada hum trs oitavas , alos; aritoloquia redonda, 6c raiz de lrios, de cada hum
oitava , & meya, farm ps de tudo, metendo delles lobre a cha,-ga, ou mifturados em xarope de roza ,ou trementina lavada, ou
'umo de afintrojcftcs. fara criar carne aonde naouvefle j:\cfperana de que crecefe.
t 'As chagas depois de limpas, dirigidas, Sc mundificadas, fe de
vem fomente fecar com os ps; que adiante diremos, tendo cmpre o pelo ao redor cortado, como remos dito. Porm , como
dios cavallos, que fa neceflarios pera o fervio, convm roda a
brevidade nas curas, direy hum unguento admirvel, que faz
mais eflfeito cm hum dia , que os outros cm muytos.
Unguento perafarar, & fecar as chagas, & mataiiras.
Tomaram folhas de aritoloquia comprida, veronica,8c alva, de cada hum, ha ma chea, &: outra de fanicola, raiz es fecas de malvaifco , cortado tudo meudo, fe meteram cm hum t/w
cho,com hum quartilho de nata, cozido tudo em hum quarto;
de hora, lhe ajuntaram de confolida mayor ha ona, ferver
tudo at que na fique da nata, fena a manteiga; depois coaram a manteiga, por hum pano raro, ou edao cm hum vazo,&
nas ervas, & razes, que ficarem no racho, fc meter hia quartade toucinho gordo, pizado primeiro; ifto fervido muy bem, &
cozido por tempo de meya hora, que o toucinho cteja derreado, na ultima fervura lhe lanaram duas onas de azeite commum a depois fe coara tudo no vazo, que tem a manteiga, &" 'c
tornar a pizar o toucinho, que ficar por derreter, & as ervas
pera fe efpremcr tudo, c coar, com que na fique fumo, nem
grayxa. Etando tudo afli quente lhe mifturarm ha ona de
pez naval derretido; Sc ha ona, &: meya de pedrahumc cm p
fc

332
Sv.mmala
t mexer tudo at que arrefea, & fe guardar pra as neceflldades.
Pcra fe uzar deflre unguento, fc ha de aquentar a parte dellc j
quefeouver de aplicar na chaga, & molhar ndlc hunsfios, &
aphcalos mornos fpbre a chaga, & logo fe vera, como em breves
dias faz grande cfteyto.
He neceflario alem da aplicao do unguento confiderar, fe
* chag.\ tem alga coufa de clranho, qc fe deve tirar, & fe tiver
callo, ou unha, fe ha de apodrecer pcra que fua , ou porllie o fogo , & depois de fair o callo, fe lhe aplicar o unguento. '
Pos pcra [cearas chagas.

Tomaram cal virgem, & a meteram em agoa arden


bafte pra desfazer a cal, Sc ilo fe anufiar com mel commum, &
e far, como hum bolo, o qual meteram a fecar no forno , depois
que o pa fe tirar, fazendo ch diligencia mais vezes, at que o
bolo hque bifeoutado, de que fe fara ps, que tem cfficaz virtude pcra deflecar as chagas.
O carva pizado, as cinzas peneiradas, a falva em p, tambm
fervem pra deflecar as chagas.
Se a chaga tiver alga parte, aonde fe na pofla alcanar com
avilta, & que feja neceflario mundificala, 6c alimpala , na fendo
capaz de fe lhe pr o fogo por fer parte de nervos s ou oTos, em
as qiues na devem aplicar fogo, fera necenario mundificala conv
a agoa feguinte , metendoa com mechas, ou fringa.
Agoa fera alimpar as chagas.
Meteram em quatro quartilhos de agoa dous punhados de
cal.viva, Sc a deixaram citar eis horas, & depois vaziada a agoa,
meteram hiuoitava de folimacm p,ou mais,fc a quizerem
mais forte, cm cada arrtel deh agoa, lavaram a chaga algas
yezes com ella, & fe for a chaga muyto podre, & cuja, lhe poram
hum pano molhado, com que alimpar muyto, &- tambm o unguento verde do cap.9 9. far bom cfiyto, logo continuar com
o unguento, que allnia temos dito, com que me parece que tenho advirndo tudo o neceflario pcra todas as chagas ordinrias,
em que no aver duvida cm confeguir a cura delias.
As

da Alveitaria.
333
As chagas donde fac grande fluxo de Tangue, que fc no pode extenguir femmuyto trabalho , por reza de algiia vea, que
eft cortada, fe a vea fev,&: fc poder afar,hc mais breve , 8c
feguro remdio} porem na fendo poflivel , fe lhe aplicara incen. fo , & alos em ps , tanto de hum, como de outro , que fc mifturara.com clara de ovo, que fique cm forma de mel , & fe lhe ajuri
tarem pelos de lebre cortados meudos. Se eftc remdio na baftar , faafe o feguinte.
Ter ejlancar o fluxo defangue das chagas.
Tomaram fanguede Draga, Sc fangue humano feco, 8c vitrolo , tudo fcyto em ps, mecidos furilmente , donde fae o fluxo rodos , ou alguns deles ps ceflar fem duvida , c fc o lugar
da parte o permitir , tambm hia .ligadura apertada ajudar
muyto. Se o fangue parar 3 na he neceflario tratar da cura da
chaga em trs dias, pra que aja lugar de confolidar a vea.
Os fimplez, que obftringem o fangue, fa raizes de ortigas,
cafeas de romas ,&: de pinhas, folhas de tanchagem , de ortigas 3&falva,porcas de carvalho queimadas,& pagadas, com
vinagre, farinha de favas , lilujem, pedrahume, efponja' feca
fcyta em p, 8c outros muytos fimplez. Porm ponho eks pe,ra que na necefidade fe valhajdo que acharem mais deprefa;fe bem cm neceflidade. muy urgente, 8c fluxo impetuofo ,
no ha coufa melhor, nem mais prompta, que fogo fe o lugar o
permitir, ou Potencial, como he o Arfenicof , ou o folinia(,
que fazem hum callo logo} porm he neceflario, que aja cuidado ao cair a ral efeara, que na abra outro fluxo, Sc aflim por ento fe na ha de irritar a parte com remdios acres , &: violentos
de todos os fimplez, ou parte dell.es, he fcil coufa compor os remdios pra atalhar o fangue
de ha chaga.

[:i:3

CPI-

33 +

Sitmnnila

CAPITULO 7-y. .

T>as Pizaduras, <- Tumores da cernelha, ou mu


S cavallos fe piza,ou fazem tumores no alto da cernelha fobre a unio das ps,& algas vezes mais atrs
ou adiante, procedidos ordinariamente das fellas ferem muyto largas dos vazos de diante, Sc aflen tarem,
na cernelha, outras vezes de ferem ra apertados,
arte os fiudouros a comprimem , Sc piza de forte, que vem a fa2r" tumores, & matadurastrabalhofas, de que fuecedem morrer muycoscavallos,por eWraquclIa parte alima do corao,
que com qualquer malignidade de humor., 'que' penetra abaixo
fc ofende ,& tambm "porque cft participante da conglutinaa, que fazem aspas cm (ima ,Sc movimento continuo delias.
Logo que o eavallo tiver tumor, ou inchao na cernelha, fe lhe
aplicar hum adftrhgenre:dcftamancira.

* . -" '.'AdjtriHgentrfcra&Tumor. ' ;-

Tomaram trs, ou quatro dars de ovos batidas muyto bem,


lhe lanaram huns psde pcdrahume, mexido tudo atj fc fazer
hacfcumamuygrofla,&ifto fe aplicar em-toda a inchao',
.com cataplafmas de cftopas por lima , qilc 'com ifto parar logo a
inchao1 ;-to'niar(eIia -a aplicai! do-iiifmoMnodo paliadas- fers
horas* <i8 p*of mais que 4'cernelha refteja'pi zada, fcmprefe-ri
de comear pello adtrirignre . que dizemos, porque'muyras
vezes cfciza tudo mais/ Forem fe n"parte-ouver j -pullaap,
3o indicio de matria com princpio "de fupuraay fe ha-deajadar a.que.venha arnadurar,' k abrir ypra o que dlirey os melhores, Sc mais fceis temedios.' " -'- - '' :nl - ' ;,;
Maturativo .pira fazer fupurar o tumor.
Hum remdio muycfrlcaz, ainda que gronciro,& mal cheyi-ofo pra fazer fupurar cm vinte , & quatro horas efte tumor, he
oelterco de homem frefeo , fem mais outra coufa, Sc j fe tem
aplicado a homens bem afeados, que f com ellc tivero o fileccfto aiieperccndia. Tambm he bom emplafto pra fupurar

da Jlveitaria.
335
eftes tumores o fcguintc.'
Outro cmplajh pra fupurar y& aliviar a dor.
Tomaram cominhos empo.,, farinha de linhaa , tanto de
huma., como de outra , ferver tudo em leite de vaca, & lhe ajuntaram efterco de pombas cm p o que parecer neceflario; eftc fe
aplicar cm has cataplafmas', que logo far amadurecer;, & fu.purar, aliviando a dor juntamente.
*
/
Tanto que o ta&o da materia fe conhecer, quena tem por
ima mais, que o couro, na he neceflario cfpcrar mais dilao,
porque pode fazer alga corrupo, & penetrar pra dentro, &
afll fe deve logo abrir; &r com fogo he mais feguro. Se o tumor
for grande , fera bom fazer hum"buraco cm fima , &* outro cm
'baixo, & meter de hum ao outro,hum fedenho pra evacuar
bem todas as matrias, fem que fique receo dequcpofl ficar
naquella parte algum formento, que venha a fazer mayor 'dano,
-& fe na for ta grande o tumor, bailara hum buraco m\ parte
mais bayxa, ou em cada hum dos lados, conforme a fituao-dp
< tumor, 6c ento fe lhe podem meter nos buracosasmechas.de
toucinho falgado, como difemos no capit. 74. fazendoas de todo o comprimento, que for neceffano,8c cm quanto o tumor
for lanando, fe ha femrjre de ter todo muy bem untado com ba ilico, ouunto.
(,...
Se ouvcr.muyta podrido, he neceario meter as mechas untadas de Egypciaco,Sc-avendo cavernas,a que na cheguem as
mechas , firingarm com a agoa de arcabuzadas ; que a diante diremos atfararem, &: fera mais fcil cita cura, do que romper
muyta carne com navalha pera defcobrir o.fundo das chagas.; Se
continuando eira cura [ como temos dito ,,) dez , ou doze dias, a
ch
aga. na forfarando, &a inchao no eftiver gaitada-, - (cn
' conveniente na deixar fechar os.buracos ,& renovalos com lhes
'tornar a merer o fogo, &: continuar as mechas ate farar de tedo.
llem
:
-cafoquea materia fecngrfle,6c no fe alimpe comos
linngatonos,feraforofo-oabrir com golpe,& manifchir btrpoitema-perafercurado;como:chaga,6calgasvezes henecclano mais .que hum golpe.
'
, .
-
Iam-

3 3 6,
Summula
Tambm fucccde algas vezes neftas curas , fe fa dilatadas,
fazerlhe callos,ou unlus ncllas, as quacs fe devem queimar,& penetrar com hum bota de fogo, 6c tambm a carne podre, & flcida fe a ou ver na chaga , fe pode queimar com ferro plaino C como j difiemos, ] tratando das chagas.
He neceflario grande cautela no modo de ter prezo hum ca
vallo, que tem eftas chagas, que com as matrias, [ 6c ainda mais
quando vo j farando ) fazem toda a diligencia por fe coarem,
c bufeo pera iflb mil induftrias, com que coando a chaga a
toi no a pizar, 6c apodrecer de novo, na podendo j mais cobrar fiude , com que fendo pollivel ate pcllo cabo devem eftar
prezos, Sc com duas cadeas no cabreiro pra as bandas , & dous
paos do cabreft pra acilha,que ainda que fe na deite > na6
importa, porque deitandofe fe esfrego , 6c deita a perder a
cura.
Como as chagas ehverem limpas, &z mundificadas, fe fecarm com ps, que as na deixem criar carne efponjofa, & as vo
prefervando limpas at ferem faas, pra o que fa bons os ps do
capit. 74.
Supofto que atrs fallando das chagas fimplez, tenho receitado hum unguento perfeito peraasfarar, que na hc neccfirio
outro , com tudo , porque algas vezes* falta ingredientes pera
huns, &: os ha pera outros, dircy outro unguento muyto experimentado pera curar todas as chagas.
Vngmnto pera as chagas, & mataduras.
Meteram cm hiia panela grayxa de porco, 6c azeite, de cada
hum, hum arrtel, 6c fe por ao fogo, com duas mos cheas de
razes de Lapazas, que he, Lapatumacutum , Sc fervendo por
tempo de mcya hora, fe mexer por vezes, ao depois lhe acreccntarm duas mos cheas de erva de carpinteiro, quehe , mille
folium , cortada mcuda,.fe deixara ferver mais meya hora, Be
mais j coada depoisclacalda por hum pano fe efpremer, Sc as
* razes fe lanarimrora:,6c ao coado;fe lhe ajuntarhum-rrhtel de tremcnnna-commua, 6c fem tornar a fogo , comeando de
engrofiar lhe deitaram de verdete cm p ha ona, Si de cal viva,

a Afoeitam.

^17.

va, hua mo chea, tudo mexido at arrefecer;


Efte unguento fica como balamo, lavando primcyro a chaga com vinho, fe aplica quente, pello que fc aquente f o que
or ncceflario,8c com ha pena fe cobre a chaga mu y bem com
elle, km fer em muy ta groflura, com que a chaga fe na veja, Sc
aflim fe deixe eftar ao ar, &fem outra coufa por fma, & fcrnpre.
com advertncia de que fe na roce, nem esfregue o cavallo.
i

CAPITULO 76.
Das chagas dos-rins, & feridas penetrantes do corpo do
cavallo.
IA que temos tratado dos tumores, 8c chagas, as devemos
ir continuando por todo o corpo do cavallo, enta tornaremos ao noflb methodo, que he ir continuando todos 09
achaques defdc acabea at as ferraduras dos ps. r. .
As pizaduras, ou chagas fobre os rins fe devem tratar
com tanta precauo , comoas das cernelhas-,de que j falamos,
porque fobre os rins tem quafi o mefmo perigo.
Tanto que fe perceber inchao., heneceffario tomar fterco de cavallo, & lanalo em ha caldeira, & nelladarlhchumi
fervura com vinagre, que fique em modo de papas bem grof-fas, & aplicarlho cm ima, & fe a inchao for dorida, Sc levan-.
tar polmo alto, Sc na alaftrado, lhe porm claras de ovos batidas com pedra hume, como aflima diflemos.
>
Pra os rins, Sc cernelha, he bom remdio, Sc fcil ( fe -na.
fe poder atalhar, a que a inchao venha a fupuraa ) feguira
que-diflemos aflima no fupurar, & abrir , & continuar a-cha
gaate arar; &'fe naquella parte fizerem as matrias feos, & cavnias > he neceflario firingalas, por no fazerem, ali grandes
aberturas. O qUe fc f^ Com agoa da que chama, agoas vulnerarias , de arcabuzadas , porque fora inventadas, Sc preparadas pra as chagas, penetrantes das balas de arcabuzes , & mais
armas de fogo.
Z
Pra

338
Siimmula
Pcrafe curarem as chagas fundas , Sc fendas penetrantes, como a as de balas, ou eftocadas , lie neceffario primeyro tentelas com muytofentido, & mandar pr o cavallo afi,& da maneira, que ftava, quando recebeo a ferida, &: como a eftas penetrantes, e lhe na pode chegar muytas vezes com as mechas,
at o fundo, nem com unguentos, & ps, fe inventaro as agoas
chamadas de arcabuzadas, pra fe firingarem com ellas muytas
vezes no dia, aplicando delia tambm hum pano molhado na
fenda [ fe poder fer, ] 6c farfeha beber meyo quartilho ao cavallo cada dia, & alim fararm as chagas por mais fundas, que feja,
fe na oftender membro principal, por donde feja mortaes de
necelidade.
Se o cavallo tiver febre, fe lhe na dev e dar a beber da tal agoa, porque eftas vulneraesfa compoftas de' fimplcz, quafi todos quentes, que fervirm de mayorcs alteraes i porm aos
cavallos feridos poucas yezes lhes fobrevem febres, com o nos
homens hc muy ordinria. A agoa vulneraria fe faz deita maneyra.
Agoa vulneraria pra feridas penetrantes.
Tomaram ha panei la vidrada, na qual meteram oito quartilhos de rinho branco,ha ona, meya de ariftoloquia redonda, rafpada, depois pora a panela fobre fogo moderado,
ferver ate que fe gafte ametade do^vinho, & antes de o tirar, do
lume, lhe lanaram duas onas de aTucar fino em p, que eftan:
do tudo derretido, fe tirar fora, &fe coar por hum pano, &
defta agoa fe fringarm as feridas, &z fe dar ao cavallo a beber
todas as mahhas meyo quartilho. Tambm fe fazem outras
muytas agoas vulnerarias pra o mefmo cffeyto , que os BoticaT
rios fabem compor, &z as pode fazer qualquer pcflba, fabendo
osimplezdequcfa compoftas, das quaes as principaes fa j
a cyclamem, a fabina, a verbena, as confolidas mayor, & menor,
afcrpentina,&aazedoaria, agalanga,, avina, provina, centauria,betonica,ariftoloquia, cerejas fecas, carne humana em
po, terrafigillata ybolo Armnio ;de tudo ifto,ou parte.deftes
limplez, fe pde compor a agoa vulneraria, cozcndo,& pizando
deftes

da Jlveitaria.
339
deites ingredientes, pra tirar delles a virtude, que por. efeuzar
mais receitas de compofios, de que os livros trata.tanto, po-nho antes o fimplez , de que todas fe Compem', uzandofe da agoa na forma, que afllma tenho dito. '* ''
<

CAPITULO

w-

ii

..

..

.; ;

.''

Das chagas, & feridas venenbfas,feitas por ammaes ratvoJosy


& danados, & pra prefervar da raiva , aj]i aos
homens, como aos cavallos, & mais
trracionaes. '
.
'
COMO as feridas, 6c mordeduras de animaes raivolos,
a na opinio de todos quafi incurveis, darey aqui
hum remdio excellente, que he hum , non pltis vXtra,
pra ellas , porque afli nos homens, como nos animais
tem moftrado a experincia fer cffcaciflimo, o qual
andava encuberto em Frana ha muytos annos, cm bua famlia
illuftre, que tinha gloria de curar lem intcrcfle,atodososque
hia defeperados da vida, bufear aquclle refugio. Depois ic
"defeubrio por hum Padre da Companhia , Religiofo de vida exemplar , da mefma Famlia , que citando enfermo fez cfcrupul
de no declarar efte preciofiflimo Antdoto , neceflatio tanto
s vidas dos homens, fendo ta fcil a compoia; o qual deu a
receita,6cinftruodeile ao Author, de quem cu fielmente a
tirey,& experimentei por varias vezes, Sc diz mais, que ainda
que fe aja tido lida, ou duas cezes da raiva, valendofe do remdio farava logo: Diz afli a reccira.
Receyta pra prefervar da raiva a todo o animal vivente, ferido, ou
tocado delia.
Se alga peflba, ou animal for mordido de outro animal , ou
pcflbaraivoa, que tenha ferida, ou chaga aberta , primeyro de
tudo, fe ha de alimpar muy bem a chaga , rapando muyto com
alga ferramenta, ou faca, fem cortar coufa algia, & fe ouver alga parte rafg.-ida, que feja neceflario unirfe, te lavar primeyro
muyro bem com agoa, & vinho morno, mifturandolhe fal,quarito fe poa tomar com trs dedos.
"
Zz
Depois

34

Stmtfnula
Depois de lavada,, & limpa a.chaga , tomareisratzes de<roK
^qrabravaas mais-.tenrs ?& dcefeorcioneira >de,cada hum ,hua
-mao.cl^a.i:&:tis ortarer.,.& pzareis,-.& Iqgp lhe ajuntareis, arruda, falva ,& inargaritas bravas,que crecem ,nos-campps,de
cada Ima meya mo chea das ervas,& das flores , porem ds
margantasfc tome dobrado, duas cabeas de alhos limpas, lula
garada de al, de tudo j Mo mu y bem pizado', & unido metereis
fobre a ferida em modo de cataplafma,Sc feacbagafor funda
aveis de tirar o umo,Sc fuhnciadetudo fto& deitalo dentro
na ferida arandoa ate o dia guinte.
Sobre ilo logo no mefm dia que aplicaes as meTnhns, tomareis de toda ella o tamanho de ha nos, & o lanareis no almofariz ,& datareis em lma meyo quartilho de virho branco
m.iturandoo coma mo do almofariz, & pizado de novo, o coareis por hum pano, Sedareis a beber o coado ao enfermo cm jejum, que depois lavar a boca com vinho, & agoa, pra lhe tirar
-o roim golo deita bebida , a qual he ncceTaria-, pera que a peco.nha na cometa o corao, ou pera a lanar fora fep. eftiver apoderada das partes interiores ,& na fc ha de comer, nem beber
tres horas depois da bebida.
Na he necelario rapar,nem lavar a chaga nos mais das,cofc 2 n
f ? PJieyro, porem ha de aplicarfe o remdio aW
de vinteem vinte, & quatro horas ,por tempo de nove d*; tornando cm todos elles a mema bebida em jejum, m aver dfcuio pellb perigo, que ha at paflrem os rio.ve dias;
Se nos ditos nove dias as chagas, ou feridas na eri verem
toas, [ como na ctiumo etar, fe fgrandes.) fe cura depois
como chagas fmplcz, Sc pafidbs os nove dias, fe podem chegar
tfo enfermo feguramente, o que fe na- deve fizer antes delles
particularmente fendo mordido alguns dias anres da cura.
Quando o cavallo, ou outro animar for mordido de outro
animal raivofo , fe ha de uzar da mefrna maneira , que temos dito
ao cavallo, lanandolhea bebida por hum corno, Sc ao co dandolha cm lace em lugar de vinho que ailim aconio beilamente,
Todos;

a Ah)ataria.

34 x

Todos cftcs ingredientes fa muy comms, &: fceis' de achar,


porm ainda que falte algum, nem por iflb deixa o remdio de
obrar. Efte nicfmo uzo de mefinhas, fazem o mcfmo cffcyto
pra todas as mordeduras de bichos venenofos , pra prefervar
da pcle, orares corruptos, com que toda a triaga no tem va
for,aonde eft efte remdio, como a experincia moftrar -,6c
toda a peToa curiofa pode ter na fua orta todas citas ervas, com
toda a facilidade, pra acudir com efte remdio a femelhantes
neceflidades. Eftahca receita, Sc regimento, que deu o Padre
da Companhia.
CAPITULO 78.'- 1
: - ' '
Da Polmoeira, ou falta a refpira, que chamao
dar aos foles.
.
'"
ESTE achaque hc dos pcyores, que padecem os cavai-
los, Sr fendo velho , & radicado no bofe donde procede, rem grande diffculdade o farar. '
"' s ' .
Procede de varias coufas, como fa, as repetidas carreiras violentas cm tempos de calmas/o beberem agoa
fria, vindo efquentados, apertarem com -elles por fubidas afllma, quando vo muycanados,fcm os deixarem defafogar, 6c
Tefpirar, 6c por outras coufas ms-, afll antecedentes -corno per-i
-mitivasjcom que os bofes recebem alteraro ,8c algas vezes
clviga. Ela enfermidade hc ordinariamente acompanhada de toffe, mas no hc fempre.
Conhccefe em ver, que cavai Io arqueja rnuyto com as vrIhas, recolhendoas, Scalargandoas com-cxceTo, abrindo muyto
as ventas, & difficultando a rcfpiraa natural, 6c cm/mais mpeto fubindoalga ladeyra, ou trabalhando mliyt. IOJUL >.'>.
5e cila anci de refpira o for antiga, & to grande que at'
iobre os rins arqueja o cavallo,acompanhadadctore, &'com
cila lana algas fleumas pella boca,&vcnts,comfanguc algas
vezes,pouca fperana poder aver de faude, Sc cyttilhrh
no canar com curas ,mayormentc fendo o cavallo vclhqi que
por menos deites fmaes -, fc fr confumindo, & de mal em peyor.
Z3
fte

542

-Swmmik
Eft nalf alivia, comendo o cavallo verde, porm hc hum
engano grande, porque depois cornando ao feco,fe requinta o
mal.
Pra fe fratar da cura defta enfermidade, he neceTario, que o
cavai lo efteja em cftrebaria abrigada, Sc que coma a rea de cevada branca cozida, [Sc na de outro gro,) Sc beba fempre agoa quente com farinha de cevada, Sc algias colheres de mel deffcyto nclla, Sc logo fe lhe dar a bebida feguinec.
Bebida pra o cavalio que tem Polfnoeira.
Tomaram marroyos,hyfopo,chicoria fylvelre, de cada hum trs punhados, farm ferver em ha caldeira de agoa,' Sc fervida
bem, lhe ajuntaram ha quarta de regalice, Sc tirada do fogo fe
coar, no coado meteram hum arrtel de mel, logo fe derreter
outro arrtel de enxofre, Sc derretido fe lanar na. bebida , o
qual fe tornara a tirat , Sc a derreter, lanandofc por feis vezes, Sc
na ultima fe deitar o enxofre fora: depois cftando o cavallo enfreado primeyro pclla manha duas horas, fe lhe dar pello corno a tera parte defta beberagem, Sc fe paear mcya hora, logo
lhe daram outra tanta, Sc paear outro tanto, Sc tcrceyra vez a
ultima, Sc tornar a paTear.
Ifto fe continuar quinze dias, que fe o mal efiver em citado
de poder farar, logo cobrar o cavallo melhoria, Sc fuide, porm efte remdio obra melhor no principio do vera. Sc o eavalIo na farar j Jhe darm huns pos na cevada, que fe fazem defta:
maneira.
Tos pra a Pohnoeira; & tojfe velha.
: Tomaram baga de louro, mirride, genciana, ariftoloquia rccTonda, de cada hua oito onas; agarico rres onas, aafro pizado duas oitavas, he neceTario que fe pize cada coufa fobre ii, Sc
fazer p muyto ftil,que depois fe peneirar: Sc dcftespsfe
darm ha colher pequena ao cavallo, na rea ordinria; pera
o que fe.ha de molhar a cevada, fe na for cozida [ como. diflemos,0 Pe-ra qne peguem os ps; ftar o cavallo huahora enfreado antes quc.oma a rea com os ps, Sc outra depois, Sc fe
derem os ps cm hum quartilho de vinho branco -y ainda fera.
melhor,

aAlveltaria.
3+3
t.
melhor , continuandoos at acabarem, & bem fe podem ir fervindo do cavai lo com moderao, fem que o fuem.
Os ps farm bom effyto,fc o cavallo na tiver dentro no
corpo taes chagas,ou impurezas, que impida a fua operao.
Como as purgas caufa grande anfa, fie fadiga aos cavallos,
he necefiario abfter delias o mais que poderem , & neftc mal
ainda os afligem mais; mas com tudo fefe entenderem eto rcplefos de humores, fie difficeis nas evacuaes, fe lhe dar efte remdio , que he fcil, fie fem perigo.
Beberagem purgativa pra a Tdmceira.
Etar o cavallo fem beber dous dias , depois lhe offcreccrm
hum vazo de agoa,& tanto que tomar o primcyro bocado , lho
tiraram, fie lhe lanaram na agoa dous arrates de azeite, & com
elle lhe deixaram beber a demais,que eflre ezeite fem alterar,
lhe far relaxar o ventre, 6c inteftinos, Sc humedecer as vias, que
aPolmoeiratcm fecas ;& depois felhe quizerem continuar outros ps, na avendo melhorado com os primeyros, uzarrh do
fcguinte.
Outros pos pra a Pohweira.
Tomaram de regalice quatro onas, Eleboro branco ha ona , folhas de fabina, hyfopo, & vernica, de cada ha duas mos
cheas, femente de coentros, &: cominhos, de cada hum duas onas , de enxofre em p, duas onas, myrra boa ha ona, Se meya,
pizadas, cada ha fobre fi groffeiramente, darm ifto ao cavallo
na cevada;no principio lhe darm menos demeyacolher; depois fe ir acrcccntando at"ha colher, &c mais continuando fem
intermifl at fc acabarem.
Ainda que alguns cavallos na fara muytas vezes com todos os mayores remdios, fara outras com bem pequenos, porque fucccdcm ararem huns,com huris remdios, outros com
outros. E alli dircy alguns mais fceis, com que muytos tem farado de Polmociras, dando aos foles, com tofles bem antigas.
Outro remew pra a Pohweira.
v
Tomaram ha dzia de ovos frefeos, metidos em vinagre
forte, tanto tempo at que a cafeafe gaite, fie que na fique mais
Z'4
1ue

344
Stimmula
que a.pelefriha de dentro,depois avendo tido o cavai Io enfreado
toda a noite, lhe fara engolir todos eftes ovos, & vinagre, que
oseobrioY&cuberto depois com ha manta o paflearm duas
horas, &r depois o recolheram. Efte remdio tambm tem obrado
grande effeyto em algas teras dos cavallos.
=t-jn :.< c . :
Outroremeio*
-Por tem pode quatro dias, dara todas as manhas ao cavallo hum arrtel de azeite, fe o na quizer tomar em agoa, felhe
lanar pello corno, & na reo, q comer da cevada, fe lhe lanara enxofrepizado duas partes,& ha dep de chumbo por
pao,& tempo de quinze dias,dando em cada reo mcyo
punho deftes ps, & em todaa agoa que beber lhe lanaro hum
arrtel de enxofre derretido j tornandoo a tirar do fundo da aagoa, & lanandoo fegunda vez da mefma forte, & por trs, ou
quatro vezes jfervindo fempre o mefmo enxofre.
Outro remdio fcil, & que faz bom effeyto.
Tomaram trs quartilhos de Iey te de vaca quente, hum arrtel de azeite, meyo quartilho de agoa de fempre viva mayor,
duas onas de ps de regaIice,rmrurado tudo fe far beber pello corno ao cavallo,avendo primeyro citado enfreado,Sc fcm.
comer fis horas , Sc fe dar morna , deitandolhe mais meyo
quartilho de leyte tambm morno fobre a bebida , pra acabar
de alimpar .,& levar tudo pra baixo, ao diafeguinte, & alguns
mais por diante, f lhe ira dando os ps,& fe na farar na ha.
pra que canar mais jporque he final de eftarj o mal incurvel.

CAPITULO 79.
Da Toffe dos cavallos.

A muytorcavairos, que tem Tofle, & na tem Polmoeira, nem do aos foles, Sc ha poucos, que tenha
PoImoeira,&:dm aos foles fem ter Tofiel ATofle
hc hum movimento extraordinrio das partes, que
rvem refpiraa, por meyo do qual a natureza
bufeo. remdio pra expellir pra fora o que lhe he nocivo no peito, 6c bofes.
A Tofle

da Alvtarta.
34f
A Tcflc pode proceder de muyras caufas, como fa de frios*
principalmente recebendoos, citando efquentado o cavallodc
algumtubalhojbeberagoamuyrofria, ou quando os bofes fe
defeca por falta de humidade*, ou que fe irrita por algum fu-.
mo, ou p, comendoo na palha, Sc cevada , ou em agoas turbas,.
&lodozas, Sc pode proceder,quando comer apreldamente,
merendo alga coua. nas vias da rcfpiraa > ainda que efte ultimo
ara, fem fer neceflario remedio.
Duvida alguns em difterenar a Tofle da Polmocra, porm
he fcil de difiinguir, porque na polmoeira logo ha grande batimento das ilhargas, Sc manifefto, Sc os mais naes, que no ca-,
pit. 78. cm quedellatraramosfcdi]cra,oque na ha na Tof"e fimplez.
,- '
He neceflario na deixar antigar a Tofle, porque delia fe
paflaamayoresdanos. O remedio univerfil pra rodo o gene- ro de Tofi, procedida de qualquer caufa, que feja , he o" uzo'
dospsfcguintesjcomosquaes cobra6 todos os cavallos logo
inteira faude.
.1
Pos.pcra toda a efpecie de Toffes.
. .iy.
Tomaram cardo benedifto, regalicc, anis, agarico, de .cadot
hum duas onas , cardomomo, genciana , de cada hum *diias
onas , funcho duas onas, canela , 6c ns mofeada, de cada
hum quatro onas 3 galanga duas onas , & feyto tudo em p
feparadamente , depois fe ajuntaram *, 5c guardaram'em ridro
tapado, ou em bola de couro, porque fe conferva fem perderem a virtude.
Dafc cles ps na cevada em pequena quantidade, .molhahdoaprimeyropcra que fe peguem , depois fe va acrecentando
at chegar a hum punhado. Os cavallos repugno no principio
comelos na cevada, porem depois vem agofar tanto dellcs ,
que cu tive hum cavalIo,quc andando enfaiado, 8c na querendo comer a cevada,era o melhor remdio pra a levar, o lanar! he os ps nclla.
Quem quizer examinaras virtudes de todos os ingredientes
deites ps,veja os livros dos fimplez,que euiupo/To.elcnderme

346
Suwntiila
d crme a explicar as exccllencias dellcs, porque vou fempre bufcando a brevidade.
Sc a toTc for de pouco tempo, Sr em cavallo novo, fem a efficaciados ps fobreditos, poder farar com outros remdios mais
fceis, com queheneccTarioacudirlhe, antes que fe antigue, &
faa chaga no bofe, & pafle polmoeira, Sc a dar aos foles.
PeraaToff.
Funcho, & enxofre dado na cevada far a Tofe nova, enxofre 3 & azeite faz o mcfmo mel, Sc agoa quenre desfeito tambm
he bom, baga de areira bem madura 3 & negra feca ao fumo, &
feita cm p, dado na cevada far a Tole.
Ontrorcmdio.
Hum Author Ingres, diz maravilhas deftc remdio, que he
nuy fcil. Tomar as tripas de dous frangos afli cheas, S: com
tudo o mais 3 que ouver dentro nelles, tirandolhe fomente o fel,
cortado tudo meudo, Sc mifturado em hum arrtel de azeite,
darlho afl ao cavallo a beber pello corno, tendoo primeyro enfreado duas horas 3 Sc outras duas depois, continuando ito trs
vezes de finco em finco dias. Eu na fiz a experincia, porem
no pode ter perigo, quando na aproveite.

CAPITULO 80.
Vafalta da refpiraqo por calor eftranho, & diffculdade da
espvljao dos excrementos.
ESTA encommodidade, que he muyto ordinria nos
cavallos, tem muyta femelhana nos finaes com a polmoeira j porque tambm tem os mcfmos batimentos
de ilhargas, S: diffieuldades nos alentos, de que nace
equivocarcmfe muytos Alveitares nctas curas; fendo
muyto diverfas., Sc os remdios de ha; pra os da outra. Porm
difrerem os finaes, cm que a polmoeira rara vez a ha fem tofle, o
que na ha neftoutraenfermidade, porque a polmoeira faz mayores arquejos, mas na ta apreflados, na faz o calor na lirrgoa,

da Alveitaria.
347
goa, nem no bafo,que fac pellas venas,como heftoutro achaque.
Alem de que cfta enfermidade fuecede a qualquer cavallo novo ,
o que no tem a polmocira, que rara vez fe acha cm cavallo , que
na pafle de fete annos pra diante.
Efta falta de refpiraa por calor clranho nace das obftrues.dos inteftinos, procedida de fe dar muytotrabalho ao cavallo 3 & comer feco, &c muytas vezes de fobras de humores groffos, 6c vifeozos, que conglotina as vias da cxpulfa dos excrementos, com que fuecede efta encomodidade muytas vezes a
,cavallosmuy gordos, & repletos, o que tudo pellos finaes, qircv
"tenho dito femanifefta.
O melhor, 6c mais fcil remdio pera acudir logo a cfta enfermidade, hefangrar o cavallo nas ilhargas hum par de vezes;
"efe for cm Lua nova melhor, 5c confecutivamcrirc depois da
primcyra fangria,lanarlhe ha ajuda emollienrc , 6c aperitiva
' nefta forma.
Ajuda pra afoita da refpiraao por ob/lues:
Farfcha cozimenro das finco raizes aparirivas, que fio de grama, funcho, aypo, efpargo, 6c gilbarbcira , de cada hum, ha ona^ avendo fervido em oito quartilhos de agoa por tempo de
mcya hora, lhe meteram as finco ervas emollientes ,a faber, malgas, violas , malvaifco, mercuraes /6 parictaria, de cada hfi,lua
mochca, que farm ferver ateftarein as ervas bem podres , de
fecoara,ajuntandolheaocoadomcyo arrtel de azeite, huma
quarta de mel mcrcural, 6c duas colheres pequenas de lai, 6c logo metclo a comer verde, que tenho experimentado fer o remdio mais fcil ,6c melhor, com que livra fem mais-nada os
mais dos cavallos.
Sc for de vera durma fora, 6c coma erva pafccrrdb; fe ouver
comodidade, & na a avendo, fe lhe apanhe com o orvalho, 5c
a mais tenra he a melhor; 6c k for invrno, q m aja ervas nos
prados, lhe dara couves, folhas de rabos, &c cenouras, 6c fe as
poder comer molhadas em azeite fera melhor; fe na ouver eftas comodidades, 6c o cavallo na melhorar , gc continuar a repleo jSUim^turoas da falta da refpira^ fera ncceflro- pur-

34.8
Summtd
galo com a purga feguinte.
Purga pera a falta da refpirao,por caitfade replees.
Tomaram alos (ocorrido duas onas, turbit mey ona, genciana meyaona, regalicemeyaona, & da rapadura de poiira
de cervo, duas oitavas,tudoeytoem ps,com hum arrtel de
toucinho, ou manteiga frefea, fara pirolas na forma, que diflemos nos captulos 7. & 8. dedaras purgas,guardando o modo,
que difiemos nos mefmos captulos.
Em cafo, que o cavallo eiteja com muytaanfia, 6c grande batimento do corao }fe lhe na deve dar purga, feru has pirolas , que direy pera relaxar o ventre, que fa nefta forma.
Pirolas.
Tomaram dous, ou tres arrates de toucinho, conforme o cavallo for, grande, 011 pequeno; Sc lhe tiraram a pelle, &r fal, demolhandoo cm finco, ou fis agoas por algas horas, metido cm
agoa corrente, fe tira o fal mais deprefla. Tomaram couves vermelhas , barbafeo branco, Sc cardo benedi&o de cada hum, ha
mo chea, cortado tudo meudo, lhe miturarm o toucinho pera fazer as pirolas, que feja do tamanho de nozes grandes, tendofe enfreado dantes o cavallo efpao de quatro horas, Sc outras
quatro depois.
Se o cavallo farar,nahe neceflario enfaftialo com mais medicamentos , porm fe na farar, ainda que tome alga melhoria , he neceflario continuar o remdio, & darlhe a beberagem feguinte.Beberagem pera a falia da refpiraa por caufa de objlruqoes.
/Tomaram folhas de couves vermelhas, de cardo bencdiclo,
6c de gordo lobo branco, de cada hum tres mos cheas , fara
ferver tudo em fetc; ou oito quartilhos de agoa, ha hora a cacho , & cuberta a panela, fe deixar arrefecer, 5c citando quai
fria, fe coar, Sc fe deitaram na calda duas onas de conferva de
roza liquida, 6c desfeita com a calda, 6c ha oitava de aafro, fe
dar ao cavallo em.jcjum , tendo tomado dantes ha ajuda, 6c fe
ira continuando cilas beberagehs at doze dias,dandocihca
.. mefma ajuda todos os dias antes da beberagem.
Se

da Alijcitarin: >
549
Se o cavallo perder.a vomadidrjcmer^ fp^artom, as- bcberagens ,at tomar a perder o faftio,./o.mal fr^^ndjfejceHi
jiftp nao faran Sc o cavallo 'for noyoybaftar outra beberagem,
que direy pra o farar, Tem tomar..purga, nem -ou tra coufa ^por-que com ella f prdinariamenter/arap', he-a fguinte.

S\ {.:Beber#gew pea ^falfa.Ja rcfpirao- Meteram dentro em. hft. panelapjtp quartilhos de ngoa, com
cardo benedito, 8? pui monarja1,.cortadas meudas, de cada lula,
hia mo chca,vico de carvalho pizado groTciramntehuma
vonaj razes de malvaifco pizadas meya ona , de enula campajia outra meya ona, de -hypo duas mas cheas, ferver tudo
/duas horas 3 depois fc expremer j & fe lhe ajuntar de iuno de
rcgalice-mcya ona , & da mefnw regalicc pizada, ha ona, anis,
& funcho, de cada hum meya ona em p,ha oitava de aafro , meyo arrtel de mel efeumado, 6c dons quartilhos de vi' nho branco, tudo muyto bem mifturado, dara ao cavallo tilando enfreado,-Sc fem comer quatro horas dantes, Sc depois o pafcarm ha hora,Sc recolheram, deixandoo citar enfreado mais
duas horas.
Eira beberagem fe ha de dar ao cavallo quatro dias continuados, & depois o ha de deixar defeanar trs dias, & Jogo torjiarlhe a continuar outros .quatro -dias-,, que infalivelmente iaPh pera a falta da refpiraap por obftrHcoes.
Hahuns ps,qucfedomihirados com farelo molhado, q
continuados fara cila doena,de que tratamos, que fa deita
maneyra.
1
.r
v j <''..' <r }
1 pinaram tres arrate? de linhaaDcm-feca no forco, Sc fe i\x em p, Si lhe ajuntaram hia ona de chula- campana, tres do
genciana,duas de.funcho,alva,&: hyfopo , de cada hum tres
on-asjpormtudocm p groflciro,.& fe miturar, pera-fe-ir
-dandocomfarelos, todas as menfias' dwas plheres,.ordinaVias ?
deixando depois o cavai lp;enfreadohfia.hortK'fri j- r>:>.< " ' ~>
.Se o cavallo etiver muytoenftrmo, Sc incapaz de* purgas, Sc
.remdios violentos, lhe continuaram ajudas., ft bebcpg*K de
farinha

15 5
' Summttla
arinlu de ceVdi 3 & trigo, & fe as beber com rriel V&r '^et , fe
Ihd lancem",-& femprpquentes, podefelhe repetir mnytas ve'7
zeshiu ajuda dislinco crvas'emollientes, Sc ha ultima fervura
lanarlhe ha ona de fene , & depois de coado deitar'na calda,
mcyonadcCrocusMettallorunr, que faz grande- effeyto , Sc
tornalo ao fogo-hum quarto de hora ; Sc depois fe tornar a
coar, & mihiraridolhe meyo arrtel de mel ; & ha quarta de
manteiga, fe dar com as circuntancias , que difemos no cap. 5.
das ajudas.
Depois que o cavallofor evacuando por epicrazim, & tow
mando mais alento j lhe iro dando os ps, & beberagens, & pur"glo, kndo nccflhrio, como temos dito ,8c pra fe lhe dar a
purga, veja os captulos das purgas.
CAPITULO 81.
Do cavallo magro 3 & eftacado,que ?iao quer tornar a
medrar.
r

^C" ~TT
^k t
V/
V

EMOS ordinariamente muytos cavallos, que depois de ha campanha larga, ou de repetidas jornadas , & trabalho no medra , Sc tem o couro pegado nos oTos, o pelo ouriado, as verilhas apanhadas , & ha corda, que vay delias pra a barriga tcza, &: grola , Sc cllcs triles, & quebrantados, o efterco negro,
duro, Scalgas vezes com bichos, & por mais que fe gafte com
elles, ainda que com.lo muyto , tudo he perdido, fe os na curarem, porque a corrupo dos humores, Sc roim fangue,caufado-id.isroinsagoas ,dadcfordcm'dos mantimentos , &: em fim
de todo o mao rrato, m da lugar a perfeita nutrio, nem a agitao natural, &cxhalao dos efpiritos.
Os cavallos, que elo ncla forma, fe lhes deve acudir antes
com os remdios, que "os cura, do que com muyto comer fem
lhes fozet proveito. Pra o que fe devem jlogo fangrar na taba,
& meter no verde, fe for em tempo, que o aja , continuarlhe as
ajudas

da lveiiam.
3 51
ajudas cmollicntes -, & fazer hum cozimento ncfla.forma pera os
cobrir, Sc fomentar a pele, que e.t,pegada ;carne, Sc elfos tsA
rcfincla, que impede a evaporao de todo oeorpo... '.-',
Fomentaro pera ocouro >qcftfcgadoncs o(Jos.& endurecido.
Tomaram s finco ervas cmolhentes ,. que j temos' nomeadas muytas vezes pera as ajudas ,& cjwcria brava, Jacinta, agrjmonia, hyperica , folhas de loureiro., mangronn, rofrnninho,
arruda ,falva, ferpa ouregas do mato, as,.finco raizes aperitivas , de grama, funcho, aypo, efpargo , & gilbarbeira, defiras er-1'
- vas, & raizes , na hc forofo fazer o cozimento de todas , mas
fomente das que com mais facilidade fe acharem , que por ee
rcfpcytonqmcomuyta$j& fe cpzcdun em caldeira gm-nde em
borra-de vinho, metendo primcyro as raizes , que fio mais duras a ferver hum pouco,& depois as ervas. Eftando tudo bem
dcsfeyto, tomaram ha mo chea das ervas, Sc raizes; ta quen.tc, quanto a mo pofla fofrer, & esfregaram o cavallo por todo
o corpo 5 moihandoo fempre no cozimento, esfregandoo om'
fora ,.& por baixo da garganta, Sc venlhas. Depois de eftar ai
bemamollcntado, lhe untaram eni quanto quente com o unguento, que dircy todas as partes, aonde a pele eftivcr mais dura,
& pegada, & por todo o corpo fe for poifivcl, efpecial mente
- pclla garganta, & nervos das verilhas, 6c avendoo bem engraxar
do3he ncccffario tornar a esfregar bem com a mo, pera fazer penetrar o unguento, que hc o feguinte.
Vnguento pera abrandar a pelle endurecida dos cavallos viagi os.
Tomaram de alter, & populea, de cada hum duas onas,
azeite com mu m , o]eodemacela,dccadahum duas onas, unto de cavallo derretido duas onas, tudo mifhirado cm fr:o, logo fobre a untura fe ha dccubrir.com hum lenol em duas dobras , enfopado na mcma borra, c cozimento ,fc enrolar rnuyto cm todo o corpo do cavallo, Sc coze]o fe ior neceTarip, & fobre elle ha, ou duas mantas bem envolvidas, ali clar vinte, Sc
quatro horas, c acabado cfre tempo, fc.torne a fazer ,0 mcfw.o y
afli o banho como a untura , c vera, cerno o couro rica brando,
& doce depois deite remedio.

Hc

-, - 2

Summul
HeneceflarioimpediraocaVallo quefenoco, porque
evaporao , Sc refoua dos humores,' que: etava craflbs, &?
embebidos nas extremidades ; do couro, caiifa enta grande
coa; do mefmo cozimento fe for grande', f pode guardar pra
afegundavez. Efta fomenraa he de miiyto proveito, porque
abre os'poros, chama os cfpiritos, dlugar as evaporaes,' faciJ
lira todos os movimentos naturas^do corpo.. He neceflarip efJ
tarfcmprccubcrto depois aqutllcs dias primeyros, & tornaloafn^rar na taboa", 9C darlhe outra 'ajuda ordinria.-
' Se o cavallo moftrar repleo , Srcnchimcnto de humores, fera conveniente purgalo com a purga fegii inte.
Purga pra o cavallo magro 3 & 'repleto de excrementos.
Tomaram agrco meya ona, fene ha ona, alos hna on-
a, &: neya ,'efcmonea' preparada duas oitavas, anis, & cominhos , de cada hum , ha oitava, ha colher de fal moido, tudo
fyto em p grofib fe lanara cm dous quartilhos de vinho
branco em-ha infufa commua,& os alocs, & efeamonea na6
lia de ficar denftaV porm metelosao dar da purga, mexendb, porque na fiquem no fundo", & depois de fe darem , enxagoarm o vazo, 6c corno com mcyo quartilho de vinho branco ,
& darlho fobre lla , guardando em tudo o mais a ordem, que
diTemos nos captulos das purgas. Ha cavallos doentes defte
mal ,-que tudo ifto he necelario pera fararem, 8c ha outros, que
com muyto menos fara logo. :

CAPITULO 82.
'

Da Febre dos cavallos.

FEBRE" he humelranho calor,geral cm todo o


corpo do cavallo , procedido de ha alteraao,8c revoluo violenta dos humores. Na acho, com que
a^pofia cm parar melhor, pera que at os mais rudes, &>grOTyros meentcnda,q com o fervor; que
faz o vinho dentro n.i vafilha, porque- H-evolvcndofc, & agitaii>

dule,

a Aheitaria.
353
dofe,crecc,Sc fc altera de forte, quefena achar lugar > rebentar a vafilha pcllas juntas, aquece muyto., levanta fumos, & todo.
he ha confufa, fem aver ha gota clara, c depois, que fe acaba , Sc cefla a fervura, fe pem tudo em feu lugar, a borra vay ao
fimdo,ofarropegafeastaboas,alirapoemfe em fimaj o vinho
fica claro, & a vafilha quieta, cajuftada
Da mefma forte com alterao, 6c fervor do fangue, & dos
humoreSj elles fe envolvem com o fangue, efte fe altera, & nao cabe em feu svazos} os fumos'fe levanta ao crebro ; & recebe
dcfvarios 3 Sc defvellos, o corao fe aflige, as artrias pulfa, &c
parece que todo o corpo do animal fc abre.
E depois que com os remdios a natureza fenhorea, logo vay
feparando o bom domao;Com que ceifando a alterao, o fangue fe recolhe aos feus deftri&os, os humores a feus vazos, os vapores , & fumos fc ventila, o corao 3 Sc artrias fc modera, Sc
o corpo fica livre.
Quando o animal cl febricitante, do os inaes da defordem, c excitao, que ha dentro no corpo; a ourina* as pulGpr
ens, a inquietao, & trileza do cavallo, o calor do bafo,Sc ventas , a lingoa calida 9 & feca, as veas inchadas, as orelhas derrubadas, a cabea baixa,o beio debaixo pendurado, oslagrimaes
vermelhos, solhs luzidios ,-o movimento do corpo quebrantado , o"arqucjar>das'verilhas aprefTado j o eftero negro, S.feco,
a falta das evacuaoens .ordinrias da natureza., & o grande fatio.
Efte modo de definio de Febre, & finaes delia, bafta que
iiba os Alveitares, que na fa Fdofofos, nem obrigados a fa-ber as cfpeculaoensfeientificas',que pcrtencemrex profeflo aos
Mdicos, de que eu muy,bem pudera aproveitarme, fe por efte
modoruftico,8cintclligivel na achara mais conveniente a declarao pera o intento. Poisacho cheos os livros de Medicina,
de definies das flores, com muy doutas efpeculativa.s j fazendojuntamente os Doutores Mdicos grande quanndude de er
pccies, Sc divizes de febres, que fe nao ach.i nos cavallos , nos
quaes as febres Ic reduzem fomente a trs efpecies, de que traAx
taremos,

3^4
Shmhtilh
rarms',<l&he'f"floipcmci{al intento; tratando douras*,
tfii&i. ellaStfonvCmTolfoPfrte- - re2p, &;axpcriencia , que defc]a6' tom rio cfpo dcaval', qtr.'hc miuyto difcrcnte- do ihoA primcyra" efpkcie de-Febre, h ha alterao violenta de

cos accidentes, he nuiy fcil de farar, porque como na ha podrido , que a fomente; obedece .logo aos remdios apropriados
^)id; SUWTU. ;'. o'i".o-j oobcu JL.J
, .j
aella.
A egundafpbC6','heha-febrecom podridadehumYes,
Scohi notvel paitfa nspartes internasry <& he ra (Violenta^
qie pem em perigo ocavalltf, fe h artermite , porque como
nafa muyto fogeitosa Febres, fe ha de. entender j. que. j- na6
vem, fena por caufamuy violenta.
;yv:u jiU.70.wOs Cavllos fa mais regradosyque 'os! homens mos:.fgus apetites , porque os mantimentos dos/cavallosj fai:fmiplcz>3 to fea
beber caroy&que 'no'pbdc turbar o 'cerctbry^cu exerccio
contribuc muyto fiia faude,com que na teni muytas caufas
pra Febres*, t >'>1 '' : ^.>. <>z.x] ot*x.i.t! i.y ;:!o t HJ;W
-i^AtCceyraefpccic de Febre, he a pctileheial1,' qual fnz muytos-acciderits-tftrpbueo temo ,' derribando 'logoias fora&no
rteimirifrantc , que apatetei &rribftrando qnoifenhorea:lgo
o corpo todo , com grande perigo, & pouca efpcrana da vida
'dOcavWfo. Procede por pizduras, ou mordeduras.de ahimaes
vrieriofo, por algum alimento peonhento j ou;iniciomdo>I'&:
CdrruVo\ ou ai' dTiicfrria forte;, qie alguas vezes hd tal, que, \xte
V&? rrYrcrcrVi tds os cavaHoside huareftrebaria.,< :> : "-).
-D! As^caiifas ordinrias "das Febres fa todas aquelas, que podem corromper,ou'alterar os1 humores, ou feja efquentandoos
cnvcxerricibviolentos j-on por califa detalimentos quentes* Ou
de r6im!digcftfto,,pelIaquantidade ,'ou qualidade dclles , qna
sfbodeHd v'ener' o calor do eitamgo, fc convertem em humor&oodtcSix corrompem o anguc, a falta de evacuaes naturaes
Y\ J\-,:
com

da Afoutaria,
355
comob(T:riioens.}perti!rba\sfa.uJdi\cJ^S;.QO:fpintos , Sc agP
caoens anirruntes do fangiiCj.vk humoresrpE/fnftlruente Uido
aquillo, que pode impedir as operapns nat.upaes-,-.podeifericaafajdaFebre.
.<, \ ; n u.'A..';: >
Os finaes por doride fe mariifcfta as Febres, temos j dito
atras neftc capitulo. Asobfei'vapens'.geres..,T,que'fe devem
guardar., hc ter cm:dtefa\.ao cav^llo ,'ain(JA: qtf* cllc queira
comer, na lho permitirefn, fe na' coiii a moderao, que diremos, & ainda que as p*rimeyras vinte, & quatro horas na co:
ma, na fera. erro, porque com iflb fomente livra mu y tas vezes., Ehe hum grande engano que uza alguns Alvekares, tarvj
to que vem, o cavallo enfermo.., Sc febricitante,, daremjhe logo
caldas fuftanciaes de galinhas,leites>& ovp, & outras;coufas
contrafuanaturezajc-.cintra a boa regra, alm-de quedos
taes fuftentos., fe na apodem dar. ,:ncm elles os comem , fe
naJanyadosp.]loc.OEhQi.qu.9 M caufaj.pprena. ,,& defgp,
fto j & ferve mais de augmentar .fej&bffen&fftii 4"e ime.ljps
ihc fera.*; Of^uejqQmcPi^rjrfk^pluntariameJite^fti^ofpouco,
que.i o^uuys Contra Ji* wpreza, quey.pcljo, ofno.-fe lhe
dcr.mj y> cc- .-u^iw J20'WJ. ;i t8^loiv ob.uryjcfa^bo^io

-ijn.iHdxanibera ^aaccKteicia;ger^'j!muyfjsa;ce(raria.j )t)a$

permitir, que ao cavallofcd purga alga no tempo da Fejre,


piprqu.e,rTdfla-eonfifa^db5 dfum$&& nttiriiz^flt ppdeDeyacu?rl os,mahgns?j,feror.q&fepartvr>tf psfJ3ons.s'jrpjquc, fe fa?. de*
p.isque.a natureza fenlpreaSc.os.ltein cozidos, &. regeiados ;
alem' dc.queia, purgaejTqueptft',ine/a.:,;trab4l&a* & C?.U4 dtfres
p0sioteftin(j^flo.t5 qutfJiGfi^Azi d, ihcjcaufar. gra.fde ;ijaftam%
o.;o niwLioq EDSI siltq & ?"o^i-i"uo toniirn<o'S.'vj5oui) ; >q
cvu-Hetbrobefn WS&J&9 fcobfer.Yeijque o.avallpeftaJA^femT.
pfh, maifog8<MirOij;t^AaMb te.mpp^ que lhe:fprrnecet)hi.Q.peT
racomeralglacoufa.
?i< . b,.Lxiiitob>31ob;A prime^^p\;(S^4UJR^('PJAm.fttt).plz, & na deve
<^Wfcrmntftcwkdo;,M^
e/>&.feqiixa/^j feji3pmdfo'forfe.jf! rn3 c 2f.bj;IIJVI-n > < w0^
j.b'j; i 33i3^\cvfs310 2/.:.6 r.url /.b/.-j aboScso^0^!
c
rCri
Aaa
<

3^6

_ Snmmrla
C);jo'fecuraa lebre Jimplez.
He neceflaVio fangrar logo o cavallo da parte direita na vca da
tboa , tirarlhe.dcusquartilhos ,'6cnieydde fanguc, & no mcfmo
dia darlhe a ajuda feguince.
' . ^AjudaferaaFebre Cimplez.
Tomaram pove quartilhos deagoa, Sc lhe meteram duas mos
cheasde cevada~feii cafca,que ferver ha hora a cacho-, depois lhe meteram mercuriaes, bredos, folgas de violas, & de parietaria, de cada hum trs mos cheas,que ferveram menos de
meyo quarto, depois fc coar tudo, &
ao coado lhe ajuntaram
tre-; onas de canafiftula, leo rozadt'ha <|uarta} outra de leo
violado, quatro onas de afiucar , & fc lanara com as cautelas, q
diflemosnocapit. 5. das ajudas.
:'i.\,y. >b <: .
O dia fcgtiinte fe esfregar o cavallo com esfregaes de palha
afpera, perabrir os poros do couro, & vaporarem os excrementos do terceyro cozimentoy& facilirarlhe as fahidas^ chamando o
calor iritrno s extremidades.
Eft esfregao adoa o courc^docvallG >qw rie groflb, c
cft mais feco, Sc duro com a febre, He heceTario untalo com
leo de macclla, de violas, & de endros partes iguacs, & em falta deites oazeitecommum rcpm oleo>rozado cnv'igual quantidade, j
- > -I.
y")6\: '.,. o,.'..Uj.,l.l.'n-i'J
Perafeu comer, lhe dara folhas db cHicoras-, Sc alfaces, de
borragens, & cevada verde, & de toclasas mais ervas, que fejo
frias, & hmidas, como cambem meIos-3 & valncias. De palha
fc lhe d a menos, que for poflivel i nem centeo, ou milho > fomente cevada em gro fe pode tambcmr'dar,j &4nelhor. cozida';
porque o centeo, milho, ou trigo; & palha feca podem caufar
obftruoens ,'& fazem o eftercoduro i 8c'fae deve dar'mu y to
decomer [comodiTemos}aocavalld,falvoeftivermuy debilir
tado, &c deftituido de foras.
Y ^ "? ^Mafigftwtoferaocavallofebricitante,
-:. ." Sea Febre paIrdcTrcsdiashenecefiario atar no maftiga*
douro, embrulhadas, cm hum pano * razes de pyretro, agaricoj
pizado tudo groflb, de cada hum duas oitavas, regalicc rapada

ha

da Alveitaria.
37/
ha ona, outra de aTucar, & fazendolhe niaftigar ifto*a meudo,
defearregar o crebro, & ter yontadede comer. :>n.<.:
Tambm !hs"podem dar alguns farelos trigos molhados, fe os
apetecer, que fa frefeos, & na altcra, lavandolhe a boca a meudo com agoa de cevada, vinagre, & ouregos.
A cevada fem cafea cozida muyto, depois pizada com aTucar,
& fcyta em modo de bolos cozidos no forno, hc coufa que os cavallos comem, & apetecem muyto > & lhe hede gVande uftancia
nas doenas. O beber ha de fer nefta forma.
Beberagem pra o c avaliofebricitante.
Ferveram agoa em ha caldeira, na qual fc derreteram quatro onas de criftal mineral, ou fal pruncle, 8c deixandoo arrefecer, lhe lanaram hum punhado de farinha de cevada, ou triga pra a fazer branca, Sc defta agoa podem deixar beber ao
cavallo toda a que quizer, porque ncla forma tempera o ardor
das entranhas, refic podrido, abre as veas, 8c facilita as ob~
ftruos.
He muytas vezes neceflario reiterar a angria, quando o mal
na deminue; continuar as esfregaoens > & unturas > fzendoas
com mayor fora pcllas pernas , & braos , 8c repetir, as ajudas.
He muyto importante pra a cura da Febre, faberde que
caufas procederia; porque fe.foy por aver padecido frios, neves , ou fereno, fer ncccTario reiterar muytas vezes as esfre-.
gaoens , cobrir muyto bem o cavallo, &:darlhcajudas a meudo.
Sc a Febre procedeo de grandes trabalhos, & fadigas, fe lhe ha
de offerecer a meudo agoa cozida, na forma, que diTcmos, com
bem farinha de cevada peneirada, darlhcpa branco cozido, &
fc for com aTucar melhor, porem fem manteiga, nem grayxa, "
nem muyto fal. Sc o cavallo tiver Febre por aver comido fuftentos corruptos, ou cfterco, fer bom reiterar as fangrias, & ajudas com calda laxativa, com ha mio chea.de lixo de pombas, pizado , mcyo arrarcl de manteiga algada ;&c meyo-quartilhcde vinho,em que aja infundido Crocus Mctalloruin ,'comocnfmamosnocapit.5. porque cite vinho tenho cu achado,.
Aa 3
que

358
Summula
quefaz grande obra nas ajudas; porem nas febres fe deve-dar cni
menos quantidade, porquafuccedndo mal, fe na ponha a culpa ao remedo,fendo nacido 6' roim efeyto, muytas vezes da violncia do mal: '
Efta efpecie de.Febre fiinplez, far ordinariamente com menos, deftes remdios , porem hc neceflario nadilimular cem elhs porque muytas vezes degenera em podres -3 fc as deixa radicar.!. ,\ li- :,- >. '
CAPITULO 83.
Das Febres podres.

FEBRE podre 'nos cavallos,he mais ordinria no.


vero,que cm outro algum tempo, Sc em particular
nos lugares quentes. Os cavai los novos, fa mais fo-.
geitos a ellas,que os velhosjfobre todos os Alazocs,
& Rues, porque fa de temperamento mais clido,
& he mais certa rios cdvallos vigorofos, Sz ligeiros.
Conhecefe, em que o cavallo tem a lingoa negra , feca, &z ardente,os beios, & tolanos efquentados, as ventas mais abertas,
exhalando fumaas quentes por cilas, grande batimento do corao , titubia o cavallo, fc o querem fazer andar, a cabea baixa , & carregada com dor, & com todos os mais fnaes, que j
duTemos.
. Logo he necefario fangrar o cavallo, as primeyras vezes na
taboa, as fegundas nos teros, depois nas ilhargas, Sz ultimamente nas bragadas; i iro fe entende , fendo neceflaria a continuao
dasfangrias,advirtindo, qos cavallos na fofrem tantoamuyta repetio delias, como os homens, porque os fctis alimentes
folidos, nfio refazem o angue to deprefi.
As fangrias fa nefta enfermidade o melhor remdio, porque
diminuem a abundncia dos humores , facilito os movimentos, impedem a rotura de algum vazo, ou veas, fazem parara
extravazo do fangue, tempera o calor, Sz tirado parte do que
hc nocivo, da meyos natureza, pra que vena o rclante
daquil-

da Alveitaria.
559
daquillo, que opprimc.
Pra fuftcnto baila dai- ao cavll Therfc o que podcimpedir,quc na morra de foniej a cevada cm verde/e for tempo, que
a aja, os ps de folhas de' vdcs a muyto bons, Sc tudo o mais
quedifiemos atras nas Febres fmplez ,como tambm a agoa, q
deve beber por no fe repetir duas-vezes""""
c f*
Ha de citar no maftigadouro todo o tempo, tirando d'e noite,
& o que lhe for neceffario de dia pera comer algua coufa} demanha,& tarde, fe lhe ha de dar as ajudas, que fe feguem.
Ajuda pera a Febre podre.
Na calda emolliente ordinria, meteram femente d funcho
pizadagrofleiramenteh.ua ona, ferver com duas mos cheas
de cevada fem cafea} depois fe coara, Sc lanar na calda leo rozado de violas, dcada hum quatro onas, eis gemas de ovos,
Sc bcnedi&a laxativa duas onas, ou canafiftula tres onas. > i
Se quizerem meter em lugar de benedi&a, ou canahftula- hum
quartilho de vinho,emq aja citado de infuza fis horas, meya
ona de Crocus Metallorum, ao qual chamo algus vinho emtico, lhe far ainda melhor effeyto.
.'.> <: \)'- .
.st-.

Ela ajuda feyta nela forma, & lanada, como diflemos no


capit. 5. das ajudas, puxa pella impuridade, que acha nos inteftir
nos, & alivia as partes fuperiores. :'

*; co.ro> r./
Tambm he neceTario fazerlhe as esfregaoens por todo >
corpo, Sc unturas, que diflembs, Sc lavarlhea meudo a boca coni
agoa de cevada, vinagre,& ouregos, Sc as fontes com vinagre, 6c
por dentro das ventas.
Comelesremdioslivramuytoscavailos defta Febre, mayormente fccllaintermite,c temcrecehas,fie diminuioens,
que fe he continua, & violentavfem diminuir atos tres
dias, he muyto mao pronoftico, que alguns dentro nos tres dias morrem.

[:!:],

...

.1

Aa

CAPI-

3 6o

Summtila

CAPITULO 84.
c r

Da Febre peftilcficial.

ESTA Febre, que os cavallos padecem algas vezes,


fe cura de outra forte, porque na fe trata aqui mais,
.". que de fortificar a natureza, & de correger a malignidade do vcneno,que caufa os accidentes,que como he
a caufa da febre, ceifando efte, fe extinguira a Febre.
v. I diflemos as califas venenofas, de que procedia, & o quanto fa perigofasj com tudo tem livrado muytos defte modo, que
direy.*
Comofc cura a Febre peJlileiciaL

Logo que o mal for conhecido, fe dev-e fangrar o cavallo antes que beba, c fe tiver bebido, fangralo ao dia feguinte em jejum* depois ckfngriadahi a duas horas, desfazer triaga frefea,
compofta com alos, & epatica em ps, de cada hum, ha ona, confeio de jacinthos, & chiclaminus, de cada hum meya
ona, dous'quartilhos de calda,feita com efeabiofa, cardo bencdifto, 8c.vcronica, de cada hum ha mo chea, dara ifto ao
cavallo, tendoo dantes enfreado duas horas, & paflear meya
depois de tomara beberagem, 8c todos os dias fc paflear huma
hora, lanarlheo repetidas ajudas,8c com ifto fara muytos, fc o
mal na acomete o corao.
Qtandocfte mal procede de ar corrupto, de que ha eftrebariacftinfebda,heneceffario tirar delia os outros cavallos,
& na entrarem nella, fem primeyro fe alimpar, 8c pinzelar de
novo, defumandoa com enxofre > & falitre, antimonio, pez , Sc
blas de apatos velhos queimados, 8c depois fumos de alecrim,
gcervas odorferas,com vinagre, que tudo he defenivo ao ar
corrupto j lavar muyto as manjadourasa.8t alimpar muyto bem
tudo.
.
Se o mal proceder de mordeduras.de animaes venenofos, he
neccffario acudir logo ao remdio contra a raiva, Sc mordeduras
vene-

da Mvcitaria.
361
vcnenofas do capit.77.6c uzar da triaga emitridates, & de outros
dcfenfivos fcmelhantes.
CAPITULO 85.
Dos cavallos , que tem livrado da Febre.
UANDO hum cavallo eft j livre da Febre, he con
venicnte purgalo; porque aquclles humores , & cautos, que a acendero, na podem eftar todos evacuados , Sc podem fervir de faifea , que eft debaixo das
cinzas, que depois fe v fomentando , & torne a levantar mayorcs lavaredas , porque pera ceifar a Febre, na he
necefario, que os humores roins, ou podrido, que a fomentava tenhaahidopera fora do corpo, mas bafta fomente, que
naquella alterao, & batalha, que cllcs fizero, ficafe vencedora, a natureza, que com os deftruir, & pr de parte, ficou livre
daoprefla,&fentindofealiviadadaquella pena, c quebrantada do trabalho, decanamuytas vezes, fie na fe inquieta a cxpulfar o rcfto do impuro} que ha no corpo. Pera o que convm
a purga pera o fegurar,que com os remdios irritantes, ou feja
porque a defperto, & agito, ou pella virtude atrahente dellcs,
jque iftq fa queftos, q deixamos pera a expeculativa dos Mdicos doutos,bafta b fabermos por experincia, que com os purgativos fe evacua o cavalIo,& que fica limpo, & aliviado, &c livre
do nocivo, & de ha recada, que o podia matar.
Na fe deve bufear os finaes do cozimento, ou eparaa dos
humores nas onrinas,nem excremento dos cavallos, porque na
moftra indicaes por donde aja efe cozimento; bafta f ver a
calmaria depois da tempeftade, pera aproveitar delia com a purga, dandolhe do catholico que difiemos no cap. 8. das purgas, Sc
antes, & depois delia fe uzarm de alguas beberagens; & omentaos,quc refrefquem; & temperem todo o corpo , que ficou
daquelle ardor efquentado, 6c fe dar a purga com as cautelas a
que diffemos no cap. 7. das purgas.
Depois difto fe lia de ir alementando o cavallo pouco a
pouco,

22
Sumindo.
pouco, & fcm abundancis, no que muytos fe engana, parccendolhc,quc o muyto comer repara logo as foras, & vigor, o que
hc pcllo contrariai porque etando o cavai Io fraco, & dibilitado
na pode digirir,& fizer cozimento na muyta quantidade, &
pcllo confeguinte, devem fer os iiiftcntos ligeiros, V de fcil digeftfio.
CAPIT ULO 86.
Do mal de Olano.
AE S T A enfermidade chama no noTo vulgar mal
de Olanda, por fe entender, que foy trazida cm ca*
valias Olandezes, & como hc muyto contagiofa, fe
communicaria logo a muytos, como fe diz do mal
Francs. Porm eu me na acomodo a que ai fcja; porque tenho vifto muytos cavallos com efte mal, fcm averem tido ocafa de fe lhe pegar, antes nie parece fe corromperia o vocbulo, chamandofe de Olanda ,avendofe de fe dizer,
mal de landoa; porque fiz por muytas partes do corpo has landoas, afll internas, como fuperficiaes, ou tambm fe diria mal
de volanda , pcllo que tem de andar correndo toda a fuperficie
do corpo, aparecendo em ha parte , fie logo m outra em breve
tempo; mas de todo o modo no fe pde negar; que o mayor
numero de cavallos o adquirem de contagio. Os quclhechamo mal de Loanda fe cquivoca, & engana; porque o mal de
Loanda hc achaque das gengivas, que fe acha f nos homens, 6c
muydiverfo deite.
Os Authores Caftelhanos chamo aefta enfermidade lamparones; os Italianos, vermes; os Francezcs, farcins j os Bifcainhos,
lobadinos; os Alemes, vurmesjcom mais propriedade que todas;
porque vurmes nafua lingoa he hum bicho, que roc as arvores
entre a cortia,Sc o pao,Sc o vay corroendo todo.
Alguns fazem fis, 6c (ete cpecies dcfte mal, porm tenho achado que todas fe reduzem a trs, que fa : Volante, Encordoado, & Radicado.
O mal

a Alvcitara.
363
O m ai de Olanda de qualquer efpecie, que feja, he procedido , ou de contagio de outros cavallos , que efreja infectados
do mal, comendo juntos, ou nos memos vazos , pondo as fellas,
&-freos.de huns cm outros, & ainda chegandofe hum ao outro-;
baila mimas vezes. Tambm' procede de averem os cavallos
comido algum verde podre, Sc melado por baixo, & beberem agonschocaSj 6c mal cheirofasj&quafi fempre os humores, que
peco fa mclanconicos,adurtos,8t requeimados de clera.
- Efte mal fe manifeta com muyta clareza , porque logo fe mo
-ftro huns botcs, c cordas entre o couro, Sc a carne, has vezes
mais profundas} outras com tumor, cu ulcera , & fempre a mayor copia nos emuntorios. por baixo das queixadas, c per dentro das coixas em fima, junto s verilhas, por baixo do peitoral,
pellas vcas, Sc em outras muytas partes. Podefe entender, que
he mais, ou menos perigofo efte mal, conforme a abundncia
dellc, &r as partes, em que fe formo, ferem mais, ou menos nobres, 8c mais perigofo o mais intcrior,& radicado, & menos o fu perfcial, que pegandofe na pele com "os dedos fe levanta , Sc efte he o de menos cuidado.
O mal de Olanda com fer ta enfadonho, & fer ocafia da
morte a alguns cavallos, na os aflige, nem tira a vontade de comer, antes fervem como dantes; porque como a natureza alivia
o interior cula das partes exteriores > fe acha fem molettia.-,
porem na feja iffo caufa pra que fe lhes na acuda logo, porque
o mal na defeana, Sc os ir corrompendo todos , at que na
tenha remdio.
A primeyra efpecie, he mal de Olanda volante. Conhecefe por huns botes, que aparecem por todo o corpo , agora
cm ha parte, logo em outra, Sc por iffo fe chama volante, pord;
em hum inftante fe vem logo formados, aonde na avia nada.
Efte malhe mais fcil de atalhar, porque ainda na tem o cu
affento fixo, nem tem formado raizes, Sc formento nos emuntorios, #que o fomentem.
A fegunda efpecie de mal de Olanda, fe chama encordoado.
Conheccfepellas groffasdurezas em modo de cordas, que forni

364
Summula
ma o humor entre o couro , & a carne, & fempre ao cprido das
veas, particularmente das grandes, q efta nas coxas pella parte
de dentro, nas das verilhas > nas da taboa, &: peitos, & fe forma
naquellas cordas botes, 6: tumores,que fe abrem, (k lana matria ctida, acre, & mordicante.
As beiras das ulceras fa fempre cujas, & encruadas ? &: na fua
cor moftra am qualidade do humorrequeimadc&muytas
vezes fe fazem duras, &: callozas.
A terceira efpccie , hc o mal de Olanda radicado. Aparece c
tumores mayores nos emuritorios; nos quacs tem formado razes muy pegadas,que apalp2ndofc,ou abrindofe fe acha has
glndulas, como avelas mayores, ou menores, &: como cacho
deuvas, communicadas de has abutras;&: dali mano a todo
o corpo botes, & vcrgalhcs, & com mais impeto partes
mais vefinhasdcffe cmiu/torio,&: ai gas vezes ta interiores, q
fe na maniferta vifta, porm apalpandofc, dm; & fe lhe no
acodem penetra o mal dentro ao interior, Sc mata o animal.
Como fe cura o mal de Olanda.
Pra proceder com ordem na cura deita doena, nao fe ha de
cuidar5que com extirpar os tumores, &c palear as chagas fe pode
curar, porque antes de fe acabar a cura ertarm fahindo novos
tumores ,011 pouco depois de acabada clla; porque fem tirar a
cailil, na pode cclar o efTeyto. Fera o que, he neceflario evacuar os humores corrutos , Sc ajudar a natureza a que fe defearregue melhor; Sc convm, que o furtem o feja de fcil digefta,
& que no acrecente humores, nem caufe obftrues. As chicorias bravas, os cardos, a cevada branca, os farelos trigos molhados fa convenientes, a agoa em que fe aja derrerido falitre , as
purgas feytas com ruibarbo, alos, agarico , efeamonca, eleboro
negro, & outros, como tambm as dacompoia, que diffemos
no capitulo das purgas.
As fangrias h aqui demuyto proveito, porque impedem a
corrupo do fangue, Sc da lugar natureza a produzir outro
novo, Sc melhor.
Os fuores depois de hum cavallo bem evacuado, hc o remdio,

Sa Alieitaria.
%6<;
do, que melhor far.i efre mal [ que tem muyta femclhana com
os humores gallicos dos homens, &; com lepra , & alporcas ] fcn-.
do d.idas na rorma que direi pera purificarem o f inguc por corruto ,.que efteja, & extinguirem aquclle humor venenofo.
He neceflario , que hum Boticrio cunofo, & verdadeiro faa
com i rimor a dclhlaa feguinte, que delia depende todo o bomf
fuecefib da cura.
Agoafudorifica pera os cavallos.
: Tomaramancinioniocrumeyoarrtel, & outro tanto de af<fucarcandil empo; tudo mifturado em hum alambique ao fogo
fobre rea, as juntas mu y bem tapadas, Sc o fogo brando, & tan->
toque o alambique comear a deftilar,fe levantara a ponta ai?'ga coufx,pera que fe na anticipe-, antes d baftante revulu".
o dentro, & a primeyra agoa, que for cahindo q hc mais branca fe guardar pera lavar as ulceras feridas,que as feca logo,' &
depois vay caindo outro licor mais atabacadoj que fe recebercm outro vazo, que he o fudorifico, que queremos. E a cura do
.cavllo de qualquer efpecie,que feja o mal de Olanda, fe far
nefta forma.
Methodo da cura.
'?
A primeyra coufa fera,' fangrarfe- o cavallo nas veas da taboa
deambasasparres juntamente , Sc tirar de-entre ambas quatros
quartilhos defanguc,- deixando defeanar o cavallo rres dias >.na lhe dar centeo, nem erva, Sc f palha molhada;, pouca, fare-j
los trigos, alga cevada cozida ,& agoa de falitre , como j diffemos.
o Tresdias, depois das fangrias, fe purgar o cavallo com o catholico, que difemos no capit. 8. das purgas, depois fe deixar)
defeanar trs dias -, logo fe tornara a reiterar purga, acrecenrandolhe, ou diminuindo nas quantidades, conforme , o que tiver
obrado com a primeyra.
Feytas eftas evacuaes, fe meter cavallo nos fuorcs,&
no antes delias, porque eftando repleto, & tendo ocupadas.as-,
primeyrasvias,feriamuyto difflcultofo puxar os humores delias 3 & evacualos com o uor pello couro pera fora* fendo roais fac3

366
Sv.mmia
c,&: melhor caminho o dos purgativos pcra os levai* peHo ventre. Tambm dircy outro -purgativo prprio pcra cfte mal, fe nVv
onver o que alima digo.
Outrapurga pcra o mal de landa.
. .,
Tomaram alos ocotnno ha ona, raizes dcjalapa, & folhas de fene, de cada hum meya ona, efeamonea preparada hiht
oitava -} eoloquintidatresefcrupulos, raizes de mechoaco ku-J
drama , & meya , & fe o cavallo for de eftimaa, fera neceflario
meter mais meya ona de ruybarbo; Sc fena, dobrar a efeamonea , mifturado tudo em ps grofeiros, quefe infundiram em
dous. quartilhos de vinhq branco Ca referva da efeamonea, Sc
alos, na fehade.meterdeinfufa] ajuntaram tambm, de canela ; & cravo d cada hum,, ha, oitava, 8r de gengibre hum efcrupulo.
Term o cavallo fem comer dcfde a meya nitc ate as fis da
manha , & fe lhe dar a purga pello corno, mexendoa muy benv
primeyro , ao depois fe lavar a, vazo corno, c a boca do .cavai*
l:,com mcy quartilho d vinho^^pcra.lhe.tirar.pmaofabor w
cubrirm logo o cavallo com fua"manta, &c o pafearm' hua ho.-.
ra recolhido, eftando depois com o freo mais quatrohoras.
Sempre he ncccTario que preceda aver tomado na noite.antes
da purgai ha ajuda, & outra-,depois,;que tiver.-purgaddrcorrt
Cila. Sc a. purga na over obrado bem, fer conveniente ritcrala
com dobrado mechoaco ; & na ajuda meteram hum quartilho
d vinho, em que fe aja infundido Crocus MetaIlonm\na forma,.
que temos dito, fe faz efta infuza , no capit.5.
. < - ,\
Dous dias-depois da primcyrapurga,fclia:defangrar ainda o
cavallo, & tirarllie trs,quartilhos de fange.\ .i- { i, :
.-!oin
- -Se as purgas na obrarem,?como fuecede ria- fazerem tal vez
efteyto em alguns cavallos ,& cm outros obrarem abundanterhea
te conforme as naturezas, & difpofioes, obrando huns ingredjs
entes melhor cm huns ,-qe.cm, outros, cmtal.cafo., fclhedarrn
as.pirolas-feguiritesj $, t oftaVi obr.tib auptoq\ idhl ':ni o?n
rr. J nud ?.o ^hroUs^r^o.waVtQlnua^^, ^;Y ai --v-q
-ti Tomaram follitadc/ene? &-f rcade hermodatiles, ,de. cada
hum
iu

a Ah-citaria.
367
;hlim meya ona, ngarico trcs oitavas rcfcaranea -preparada duas
:oiravas, .pedra ,de armcnioJavrda meya.-ona," eleborombgr
lavado-em vinagre, Sc; de infuzc? ncllc-por tempo de treshoras', depois feco ao fogo lento, hiia oitava, tudo fe pr em ps,
groficiros, & fe farm pirolas com dous arrates de toucinho Javado cm muytasiagoas \ q',u lhe tirem .0 falV;Sc pra corretvos ,
canela, cravo > funcho, & gengibre, de cada hum ha oitavai firam pirolas j embebido muy bem tudoiio toucinho do tamanho
de nozes grandes, Sc fc guardaram no niodo de dar a purga, as:
prevenos q difemos nos capit. 7. & 8. das purgas, & o cavallp
afli evacuado fur o mal de Olanda admiravelmente,
v 1 .;
l.i. .Comofe dab os fhores.
. ,
. Primeiramente.f enfrear o cavallo s finco horas da manha,citar aflim fem comer ate as nove, Sc a eftas Ihedarm
.meyo quartilho de agoa de cardo benedi&Ojcm a qual lanaram trinta gotas.do antimonio preparado, que atras difleaiost;
edeppis Ihedarm mais ainda meyo quartilho da mefma. agoa.j
'fem oarib'mOnio.,.Sc.cubrirm todomuyto bem, com( duas, ou
trcs mantas,Sc o foram pafear a trote brando meya hera, ou
mais, per o fazer fuar, depois o recolheram , muy bem abrigado-j esfregandolhe. muyto .Qfuor,mas,fempre cuberto , porque
alguas vezes fuo muyto mais depois"que eto dentro ria eflrcbairia', Sc efar fem 'comer mais duas horas com. o freo pofto.
- Se com s trinta gotas'o cavallo no tiver fuado bataiiremente,
.ao dia feguinte, guardando a mefma ordem, lhe lanaram quarenta goras yquc feriai o pezo dedouscfcrupulos j.&fes qua~
trenta oaifizerem funr bem, fe v augmenrandb. at.quea quantidade ofaa/uai! abundantemente. . d
,, ', i.rj. jr?fiJiu-:i
Porm - fc com a menor; quantidade fuar bahntenientc \ Via
he ncceTario augmentarJhe a quantidade , fe no ir cm cila
continuando os fuores rodos os dias; Sc fecnfaliar, &- perder
de rodo a vontade de comer , fer neceflario pararlhe com a fcura
alguns dias, ai tornar a vontade, Sc .depois continuar outra xcz
corh.Qs fuores.
Ha miiyradifficuldadepcrafe achar a quantidade certa , que
convem

-53
Sttmtnvla
convm pra fazer fuar os cavallos, porque o natural de cada h
hcdifTerente. Huns cavallos fua com trinta gotas, outros lie
ncceflario fincoenta pra os fazerem fuar. O melhor he come.ar por trinta, Sc aumentar, at chegar a quantidade, que faa o
cfFcyto'.
.,...
/
,
Se na fe entender que quantia feja ha gota, fe pode regular pellopezo de hum gra de trigo. Deites fuores le dara ao
cavallo dez,ou doze, Sc mais fendo necefario conforme fus
.foras } & ^ fr debilitado, Sc que perca a vontade de comer, fe
podem cnterpolar os fuores , dandolhos hum dia, St outro na,
c depois dos dez, ou doze fuores fe vir, que os botos fico tecos , & murchos, & as cordas diminudas, & fecas, fe pode ter por
certo, que o cavallo eft fa, Sc no neceflita mais que de dieta.
Porm fe os botos, Sc ulceras cfiverem ainda verdes, ou que
algum tempo depois nao outros, fera neceflario purgalo de
novo, Sc tornarlhe a dar outros tantos fuores, Sc com ifto farar
todas, & quaefquer efpecies de mal Olanda por ma:s forte ,que
feia, fem fer nccefano abrilos com navalhas, como fazem de
ordinrio os Alvcitares logo petla primeira tena; de que procedem muy tas vezes fluxos de fangue, S: perigo grande, Sc ficarem os cavallos disformes quando livrem, com cuturas, Sc marcas grandes.
Muytos querem curar logo o mal de Olanda com fogo, fem
precederem outras evacuaes, & remdios mais fceis, & feguros por o acharem fcil de executar, o qual na deixa de fer bom
remdio fe na tivera o deffito de deixar os finais do fogo , &c
junramente ha algas partes, aonde o fogo fe na pode dar com
fegurana, como he na cabea, 6c partes nervofas, & inchadas. :
Fera le dar o fogo, he ncceflario feguir as cordas com o fogo,
&aralhalas, fem que penetre o couro. Os botos, Sc frunchos fe
deixo amadurecer, Sc fefura com botoens de fogo. Logo que
fc der o fogo, fe iangrar o cavallo copiofamente, & purgalo duas , ou tres vezes [ como temos dito,) conforme a nccelidade o
pedir, Sr tornando a aparecer mais botes, fe deixaram amadurecer , Sc meterlhe o fogo.
Af^_
\


da Alveitaria.
369
A fangr.ia.fe pratica muyto no principio,6c fim da cura. Se
-depois de fc dar o fogo ou ver partes, aonde fena polli dar com
fegurana, fc uzardo cautrio Potencial, que faz a mefnuobra,
fendo djdo methodicamente, do qual acharam receitas no capit.
1 1. do fogo Potencial.
O fogo far o mal de Olanda em todas as partes, que eteja, porem fem fc evacuar o cavallo , fera qnafi fempre intil.
Quando o cavallo fe cura com o fogo deite mal-, he neceTario
trabalhalo no tempo da cura, tirado nos dias da purga, & fangria.
Como cite mal de Olanda, he muy ordinrio nos cavallos, he
necefiario, que nos alarguemos mais nos remdios delle,pera
que cada qual faa aqucllc, com que melhor ucceTo tiver 3 6t
conforme o merecimento do cavallo.
.; j.
Em todo o gnero de curas deite mal, he fempre neceTario
obfcrvar o que temos dito de fangrias, 6c regimentos; & em feguimento diffo,fempre hebom remdio darlhe eta purga feguinte.
Purga pra o t ai de Olnna.
Tomaram raizes do verdadeiro eleboro negro [ que nefta
enfermidade he ha das principaes drogas ] a quantidade , que
quizerem, Sc as lavaram , & enxugaram, Sc as meto em hum va->
zo com vinagre rozado, que fiquem em infuza vinte, & quatro horas, & depois as tiraram; &. fecarm a fogo lento , & fe
guardaram pra as neceflidades.
Deltas raizes pizadas tomaram trs oitavas, ha ona de fene, turbit, Sc alocs, de cada hum mcya ona,ruybarbo borrifado
com vinho ,"huma oitava anis, 6c funcho mcya oitava, de cada
hum, falitre ha oitava, gengibre, Sc ns mofeada , de cada
hum, hum efcrupulo, (k mcyo 5 fara de tudo ps groTeiros, Sc
fara pirolas,com hum arrtel de manteiga frefea, que dara
ao cavallo na forma, que difemos nos capit. 7. 6c 8. das purgas,
& defeanando depois delia dous dias, fe lhe dar a beberagem
feguinte.
Beberagem fera omal de Olanda.
Tomaram raizes de anglica, de genciana, de valcriana, de
J3b
betoni-

3 7
Summuhi
bctonica, de ariftoloquia redonda, 8c dcmalvaifco , de cada hum
ha ona, 6c mep, fe forem fecas, & fe verdes dobraram o pczo; folhas de agrimonia, duas mos cheas , pizarm as raizes
groTeiramente, & meteram tudo em ha panela bem tapada,
com feis quartilhos ck agoa, que ferveram at fe gaitar ametadc 3 & depois fe coara, efpremendo tudo bem, lhe ajuntaram
calda afli quente ha ona, &: meya de nmo de regalice , pizada juntamente, 6c femifurar calda outro tanto vinho branco,
Sc meyo efcrupulo de aafro.
Efta infuzo fe ha de dar ao cavallo em finco manhas .repartida , tendoo primeyro enfreado tres horas dantes , 6c depois
duas; pafearm o cavallo meya hora depois que a tomar; paTados os finco dias logo as cordas, botes, ou chagas fe ira murchando, & farando, 6c fe podem ir fervindo do cavallo com moderao.
Se o cavallo nafarar com ifto, fera o mal muyto grande,
com que fera forofo tornar a curalo de novo, fomente nas fangrias deve aver moderao, que na podem os cavallos'coma
muyta repetio delias.
O mal de Olanda radicado,he muytas vezes muy mao de extinguir , porque penetra a carne, 6c fe revolve por baixo das
Veas, c faz nos emuntorios hum ninho de landoas , muy intrincadas 5 & a mal anguinaria participa muyto deite vicio; com
quescom a fora, & propriedades ocultas dos alixapharmacos, fe tem achado, que far perfeitamente 3 fendo curado cite
mal methodicamente.
Scr o cavallo fangrado, & purgado, como diTcmos ; depois fe lhe dar a infuza do guayaca, alfifrazia, raiz da China,
ou fala parrilha , com efta advertncia, que fc o corpo do cavailo cftivcr cheo de humores cris, lentos ,6c vifcofos,cV o cavailo for gordo, 6c carregado de carnes, fera neccario mayor quantidade do guayaca, que os corta atenue, 6c prepara pra melhor
a natureza, 6c medicamentos purgantes os expulfarem do corpo.
*
Se o cavallo for feco,magro, 6c cheo de humores quentes, 6c
bcliofos,

da Aheitam.

371

beliofos, ou melencolicos requeimados, a nfimo de raiz da


China os prepara , fcm augmentar o feu calor, & a* infuza da >
fala parrilha tambm ferve pra o mefmo,que he meaanafua
temperana.
A infuza doguayacaofefaz dejla maneira. .
Tomaro dez onas de pao de guayac rapado, & o infundiram em oito quartilhos, & meyo de agoa , que ferver a fogolento por efpao de doze horas, tendofe a panela tapada, com.
que venha a ficar em fis quartilhos. Depois fe coar, &c fe darm dous quartilhos cada dia ao cavallo continuados por tem-po de feis dias , citando enfreado trs horas dantes, & duas de*.
pois;& ento fe purgar com a purga atras eferita, a que ajuntaram mais ha ona de confeio amec fimples, ou com a compofia, que diTemos no cap. 8. das purgas, ajuntandolhe a dita
confeio amec.
A infuza do pao da China fe far neta forma.
Infuzao Ao pao da China.
>
Tomaram de raiz da China cortada meuda,quatro onas,8c.
fe infundira em"oito quartilhos, & meyo de agoa, & em vazo de
vidrocuberto,efpao de quinze horas,depois as farm.ferver
com fogo lento at fc gaitar ametade, fazendo muyto que nadafe exhale citando fervendo } depois de coada, danam a tera
parte ao cavallo cadamanha, enfreado duas horas de antes, 6cduas depois. He neceflario cita infuza, que fe d morna, & fc
faa de trs em trs dias, por quanto fe corrompe, &. faz aze-,
da, continuando por feis; ou outo dias, & ao depois purgar o.
cavallo.
A infuza da fala partilha fc ha de fazer nefta forma.
Jnfu zao defala parrilha.
Tomaram feis onas de fala fendida, & cortada meuda, fc
infundir cm oito quartilhos de agoa,etandoaflim de noite
at pella manha , depois fe ferver na mefma agoa., at fe
gaitar ametade. Eta coada fe dar a tera parte ao- cavallo}
-feii. manhas continuadas , ao depois dilto purgalo como .te-,
mos dito.

Bb 2

"**

37t

Stt-hmitla
Eiras ihftlzesfc podern tambm mifturar has com outras j\
conforme as noticias-dos humores, &: temperamento do cavailo i que tem propriedade de diflipar o humor maligno, purificar
o fangue, & confumir todo o vicio dclle, & com a prova fe verificaram os ef&itosv
P.era;3 mal de Olanda, que fe pem-na cabea do carallo
darei receita de hum Italiano moderno mu y louvada:
Receita fera curar o mal de Olanda.
.Tomaram ametade de meyo quartilho de urrio deafintro,
noqual meteram haona de pedra hume em p , de fal commum cnvp, duas oitavas, efpirit de vitrolo, dez gotas > meteram tudo em huma ambola, & cirando o cavallo enfreado da
mcya noite at as fis horas da manha, lhe lanaram dentro
nas orelhas ha pouca deita compofia, esfregandolhe as orelhas pra a fazer bem penetrar, & da mefma forte continuaram
at fe gaitar toda acompofiaem ambas-asorelhas. Tomaram
depois o afintro afli pizad )& com clle fe taparam as orelhas,
metendolho dentro nellas,fe ataram de tal modo com hum cordo, que as no penetre dentro ar algum, ali fe deixara o cavallo eftar com o freo trs horas mais, & pafadas fe deixar comer o cavallo, fem lhe tirarem os cordoes das orelhas; & depois
fcm comer defdc a mcya noite,at as fis da manha o tornaram a ter enfreado, & ento fe lhe tiraram os cordoes, & lhe daro duas fangrias ambas ao mefmo tempo nas veas da taboa, de
que lhe tirrm;de entre ambas finco quartilhos de fangue , dei:
xandpo enfreado mais duas horas.

. .
Efta receita he particular, f tem hum defeyto, que he ficarem fempre os fmaes do cordo nas orelhas, porque nacem nellas os cabellos brancos.
Com efte remdio fara os cavallos do mal de Olanda, & afi na cabea, como nas mais partes vcinhas at as mios , & fupofto qie o Author diz, que cm todo o corpo que o mal eteja o far, no fizexprienci^maisj que dos que tinha o mal na cabea,
tepekSi com .que no fegtrro todo o corpo.
3

tdtl

Outro

a Alvcitaria.
373
Outro remdio.
Clcpi Efcuycr traz bua receita , com a qual diz tem curado
infinitoscavallos,& que comprava todos os que eftavo mais
podres do mal de Olanda por menos preo, citando feguro em
os farar logo. Pra o que manda, fe tomem raizes de lapatum acutum groflas, Sc compridas, como hum dedo, (k fendidos pello
meyo fazer ha cruz na teftadocavallo,dcfpegandolheocou:
ro com ha coda de pa lizo, pra meter as raizes, com que fiquem debaixo do couro cm cruz, efeguras, aplicandolhe em
ima hum emplafto de pez negro, q eftar ate que por ii fe defpeguc; depois tomaram partes iguais ds lapatum acutum, & de
dente de Lco,tanto das raizes, como das folhas , fe pizarm em
hum almofariz com dous dedos de fal j &: de tudo bem mifturl
do, fe farm duas bulinhas, como nozes pequenas, que fe meteram ha em cada orelha, atadas muy bem ambas, Sc eftar o ca'valloafsi vinte & quatro horas; depois fe cortaram os cordoens,
& os botoens, & ulceras, fe lavaram com o feguinte lavatrio
Para as itlccras,r botoens.
'/'Tomaram quatro quartilhos de vinagre, & fe meteram nellc
muy tos ferros ferrugentos, por efpao de vinte 6c quatro ho*
ras, Sc no fim fe rapar toda a ferrugem fobfe hum vazo, 6c nella fe lanar ha ma chea de pedra hume, cm pedra, & outra
deflgro]b,6cdomcfmo vinagre fe deitar hum quartilho,&
meyojtudo com o que dizemos miftnrado , fe far ferver ao fogo a t que fe confuma duas partes ; com a outra que ficar fe effregarm os botos,& frunchos do cavai Io, com hum pano groffo ,& afpcro, pra que os efearne, abra, & raa fangrar, fe em
algas partes ouver grande inchao, como nas pernas cuftuma
aver, fc molharam panos nefte lavatrio, & fe envolveram nellas. As esfregaos fe farm em hum dia, & cm dous na ate fe
comearem as ulceras, 8c botes a murchar, & ento fe polvorifarm com caparroza, calcinada pra os defecar de todo Muytos cavallos doentes de mal de Olanda fara com o remdio feguinte.
Bb3

Outro

3 74

Stimnnild
,
Outro remdio.
Sangraram ocavallo cm ambas as vcasdo pefcoo , tirando,
lhe fis arrates de Tangue, ao dia Teguintclhe daro ha bebragem de trs quartilhos de vinho branco , duas onas de alos Tocotrino,&: duas onas de triaga fina, bem mifturado; guardando
Temprc as regras que diTemos no dar das purgas nos captulos
7.8c 8. & com ilo Teca os botes muy tas vezes -, Tem mais nada.
CAPIT ULO 87.
Das Ebulioens do fatigue.
HA muytos Alveitares,& peflbas,que Te engana, &
cuidaTermaldeOlandaasEbulioens do fingue,
& afli Te poem em grande cuidado ; Sc gaftos pra os
curar. Quando ha uperabundancia de fngue,& que
ferve por cauTa do muyto calor, derramaTe, ou Te cxtravaTafacilmentealga partedcfteTangueTuperfluo,deqaparecem os frunchos, & tumores por toda a parte do corpo, que parece mal de Olanda.

Ifto procede ordjnariamcnt do muyto comer dos cavallos,


fem trabalharem cm tempos que lhes do o verde, hc mais certo
fcOS na Tangra logo; porque crccc o Tangue cm abundncia , &
no podercllver oTuperfluo. Diftingueie do mal de Olanda,
cm que nace de repente, da noite pera a menha, & no fa radicados com a carne do cavai Io, nem ta duros, nem buTca as
veas, como o outro, & Tobre tudo o Tarar brevemente desfaz logo a duvida, porque com duas Tangrias copioTas na taboa , que
he o remdio, fe rcToIvcm logo cles tumores, & com meterem
ocavallo na agoa do rio hum par de vezes. As T.ingras Tendo
pequenas, recolhem pera dentro efte humor, & em Teguimento
caufi febre ao cavai lo; o que feremedea com o Tangrarem mais,
& darlhe depois da Tangria ha proporcionada quantidade de
triaga, que aliviar muyto o cavallo, & o Tara lanar o humor por
algu-via: O cavallo dormir ao fereno fendo verao.
CAP-

da Alveitara.
CAPITULO 88.

3/5.
>

D a grayxa, ou gordura derretida.


MESMA palavra,com que efta doena fe nomea*
aexplica,fucccde pella mayor parte em cavallos
gordos, quando fazem algum exerccio violento,&.
mais certa em tempo de calmas,q recebendo o cavai
lo calor cxcelivo,fe lhe derrete a grayxa dentro do
corpo, Sc defte mal morrem mu ytos cavallos, porque he muyto
mao de conhecer, 6c fe engano com cllc, Sc na lhe acudindo
com promptida fe perde o cavallo, porq alguas vezes d muy
poucos finaes de doente , trabalhando ainda dous dias em quanto a grayxa lhe no entupc as faculdades naturaes , Sc morre logo de hum dia pra outro ,& fe eft com defeano o manifefta
melhor. De ordinrio perde o cavallo a vontade de comer, deitandofe, 6c levantandfe a meudo, olhando pra os rins; porm.'
mais certo indicio he metendolhe a mo pello ceflb, trazer Q.
efterco envolto em grayxa, & da mefma forte a mo, com que fe
moftrar claramente fer grayxa, com que ica os finaes claros,
pra fe tratar logo dos remdios.
He neceflario primeiro de tudo, fazer que fe torne a meter a
mo algas vezes, untada cm manteiga frefea, Sc tirarem todo o
cftcrco,&" grayxa-, que poderem, feia offender os intcftinos -, depois dito e ha de fangrar o cavallo na taboa, Sc darlhe ha ajuda , que fc far com fis quartilhos de calda ordinria, na qual
meteram duas onas de catholico commum fino, ha ona de
diaprunis folutivo,ha quarta de mel violado,duas onas de
canafiftula, & hum quartilho de vinho, em que aja eftado de infuza Crocus Mctallorum, como diflemos no cap. 5. Depois do
eflryto da ajuda, fe paflear em parte frefea meya hora, Sc dalu a
hiia fe dar a beber ao cavallo meyo quartilho defcmpreviva
mayor, mifturado com hum quartilho de vinho branco, ilo dado
a tempo alimpa, Sc far o cavallo.
_ ' .
De
Bb*
Pis

276

Sumwula
Depois de dada efta beberagem, paffcarm o cavallo de paffo vagarofo ha hora; 6c fe tornar a reiterar a ajuda, bufcarm todos os meyos pra que o cavallo coma, feguindo- o methodo, q
temos enfinado nos captulos 2 2 .Sc 2 3.
Pra efta doena, fecuftuma dar a beber ao cavallo meyo
quartilho do ku mefmo Tangue , que fe lhe tira da taboa , mifturado com ha ona de efeamonea preparada em vapor de enxofre;
depois fe paflear ha hora, obervando nefte remdio como no
precedente; a faber vazar o ceifo, 6c darlhe ajudas.
Tem me aTegurado, que fazendo fangrar hum carneiro, &
todo o fangue, que fe tirar dellc afli quente, dalo a beber ao cavallo far logo da grayxa derretida; o remdio hc fcil, cu o na
tenho experimentado.
As pirolas comportas, com aflafetida; Sc de bagas de louro, reduzidas em pirolas tamanhas como nozes, dadas ao cavallo depois de fangrado, fa inuyto efficazes, & fara o cavallo.
Todo o cavallo de grayxa derretida far com facilidade [fe
he logo conhecido o mal, Jcurandoo como temos dito} porem
no fe conhecendo, mata logo o cavallo facilmente.
CAPITULO 89.
T>o Agoamento, Infufura, & Resfriamento.
NAM fao feparaco deftas enfermidades , porque
fa todas ha mefma coufa, ainda que feja capituladas com difFerentes nomes. E fupofto que alguns
Authores Efpanhoes dizem, que difTcrem cilas fomente nas caufas , de que procedem, c que por eftas
fa has mais perigofas, outras menos, vemos com tudo, que Jia
Agoamcntoleve,Sc forte,Infiifuraforte; & leve, Sc da mefma
forte os Resfriamentos, & juntamente vemos que as mcfmas
caufas, que fazem os Agoamentos, fazem tambem os Resfriamentos, & Infufuras, como fa; o fuor, 6c calor grande, a que fc
fka lo^o frio, porque o paflar de hum extremo a outro, faz efte
b a
dano.

da Alveitaria.
177
dano. O trabalho violento,parando logo o cavallo d repente j
o meterfe na agoa, citando fuado 5 o receber algum chuveiro de
agoa ,nevc}na fe lhe dar de beber vendo agoa, ou de comer
vendo o mantimento, 011 vendo comer outros cavallos, que ef%
tes grandes defejos lhe caufa ha revoluo grande no corpo,
de que fc fegue o dano, que pode compararfe, com o que rece-.
bem as prenhadas , quando por defejarem abrota , o forarem
a que trabalhe o cavallo eftando manco de algum p , ou mo , o
cftar na eftrebaria, comendo muyto fem exerccio, mayormente em cavallos, que cuftuma ter efte dano, o citar o cavallo
manco de alga mo, que o obriga a citar fobre os tres pes , o tirarlheafcllalogofuado,-fem o paffearem primeyro, 6c enrouparem , & no lhe darem de comer vindo de trabalhar, & tam-'
bem o darlho com demifia ento, faz o mcfmo dano, porque eft o calor dividido, 6c falta no eftamago o que he ncceTano pra abraar ,& cozer muyto mantimento, o encabreftarfe hum
cavallo', ou meterfe por baixo da mar/jadoura, ou foltandofe
" com outros cavallos m efrrebaria, trabalhando muyto, por qualquer deitas caufas, & cm fim por outras femelhantes, que' com o
nome de Agoamento fe explica melhor, que com reza lhe
chamaro os antigos Agoamento, porque com o calor tranho
& revoluo de humores, fe derretem cites , & convertem cm
hasagoas liquidas, que correm pra as partes baixas, debilitadas com o trabalho, & com pouco calor pra o refolvcr, Sz^ rei
rir, de forte, que os nervos fc encolhem, os mufculos incho 's 6r
as mos, & pernas fe fazem endurecidas, & ordinariamente pa-i
decem mais as mos, que os ps, por terem aquellas mayor -corpo fobre fi , de que dea mayor fiuxa ; & porque tumbem
recebem mayor pezo do corpo do animal , 6c os cavallos
padecem frio grande , ou feja pellafrefquida do lugar feguindofe ao calor grande, ou pcllo frio da ccza,6c como as mos, &?
ps trabalho mais, leva a mayor dor, recebendo a mayor carga'
dos humores. Donde fe adverte q he muyto nccefIario~paffear
hum cavallo, muyto a paffo vagarofo em parte abrigada, & Xnuy
bem cuberto depois deaver trabalhado com violciCas,pcra fe re->
folverem,

378Swnmulh
folvereni;& dilliparcm os humorcs,que vem fobrc s moSj&: ps,
como tambm por fe na esfriar o fuor de repente, & tapar os poros evaporao.
. .
Mu ytas vezes acompanha ao Resfriamento a gordura derretida, & os cavallos, que fa agoados com a grayxa derretida, tem
muyto mayor trabalho a fua cura.
O Agoamcnto mais trabalhofo ,he aquelle, que he acompanhado de febre j porque fe no he curado com muyta cautela,
morre o cavallo fcil mente, ou fica incapaz toda a fua vida. O
Agoamento menos perigofo, he aquelle, que no d cm todos
os quatro ps, Sc o que. fomente enteza os nervos por frio eftranho, fem grande decimento de agoas humorofas, que fe v em
que o cavallo move bem o corpo, ainda que as mos andem teZas, Sc poemfe fobre os ps, fe o obriga a andar, pra ir a faltos,
como manietado.
<.
O cavallo, que eft com grande Resfriamento, na pode caminhar a diante, nem recuar atfrasj.na pode mover as mos, &
psj fem grande pena, na fe atreve a por os ps no cho, nem
quer comer , fe na muyto pouco; a pele eira pegada muyto ao
corpo; as ilhargas fumidas pra fima,& tem algas vezes nellas
grande batimento, cft muy trifte, fie treme algas vezes.
O mayor Resfriamento na.caua nunca a morte ao cavallo ,
j] falvo fc he acompanhado de febre; ] porm tem neceflidade
defe lhe acudir com grande cuidado, porque na fendo alim,
lhe decerm os humores aos cafeos de tal forte, que fique disforme delles, &: incapaz.de fervir.
A primeyra coufa, que fc deve obrar nefta cura, he atalhar a
que os humores, que era derramados pellos nervos, Sc mufeulos m caia fobre os cafeos, porque os fria disformes. Empedindofceftcs humores com remdios defenfivos em todo o
cafeo, & coroa dllc,& nas mos, & ps com a compofia da
carga, .que diTemos. no cap. 13. .>
.'Os Mouros, & l^urcos, quando 0$ feus cavallos tem Resfriamentos , lhe d:to hum quartilho de umo de cebolas brancas, com
hum pouco de umo de alhos inifturado 3. fangranos nas quatro
pernasi

da Ali)ataria.

379

pernas; &r dous diasdepo s fe fervem delles, como dantes, sa


creo q eftc remdio feja lufflciente nelas nolas terras
$'e nunca
fiz dclle experincia.

. \r\
'O
Como fe ciirao os Agoamcntos.
Tanto que fe conhecer o cavallo Agondo, he neceflario fangralo logo na taboa de ambas as partes copiofamente, 8c receber
o fanguc cm hum alguidar, movendo fempre com a ma, pera
quefcnaocoalhejdepoismeterocavallo.no rio ate lhe cubrir
os ps, &" mos , com que no chegue barriga, &z ncll o deixaram eftar aflim duas horas largas ; nefte tempo fe ferver em
hia panela efterco de porcos o mais frefeo, que fe achar , com vinagre, &: azeite de nozes. Saindo da agoa fc lhe ha de atar muyto bem as mos, &: ps , com ataduras de pano de eftopa novo:,
por fima do joelho das mos, c das curvas das pernas , pera cmpedirem os humores, a que nadca livremente, Srfc lhe untaram os ps do lugar das ataduras ar todo o cafeo com efterco
de porcos cozido em vinagre, Sc dentro nos cafeos avendoos
desferrados primeyro.jfe metera hum defenfivo de vinagre fulugem, & claras de ovos, tk pello lugar das ataduras ,Sc dahi- pera
fima, &z por todas as efpaldas, peitos lombos, 8c coxas, fe carregara com a compqfia do capit. 13. mifturando nella o fangue*,
que fe tem tirado, Sc bolo Armnio na forma, que no 'mefpo capit. 13. diflemos, Scdahiaalgas horas, lhe lanaram ha ajwd*
laxativa, Sc tera o cavallo em has fundas de mantas > ou lenoes cm dobras , pera que no ponha tahra fora fobre os ps, &
mas oflendidos, que Jhcacrecenraomal, alem de que detan dofe no fc pode muytas vezes tomar a levantar.
Se o cavallo no quizer comer nada; he neccffario darlh pello corno cevada cozida, Sc beberagens j Sc fazerlhe tudo d q for
poffivel, pera que v comendo, como diffemos nos capit. 22. Sc
23. Scdcfcis cm fis horas tornar a .renovar o efterco de porco?
Sc o defenfivo por fora, Sc por dentro do cafeo; pafadas as prxmeyras vinte &c quatro horas fe tirar o efterco dos braos, &
pernas,Sc fe carregaram com a carga, que diffemos rio cap. 13- Sc
tornaram a fazer o mefmo de vinte em vinte Sc quatao horas,
como

38o
Sun/mula
como tambm por todas as mais partes, fem tirar a primeyra; &
e continuaram as ajudas , reiterando as fangrias, fazendo ha
cada dia fempre na taboa, com que em breve tempo fera fa.
Outro remdio.
Quando hum cavallo etagoado, he necefario fangralo em
todas as quatro pernas, Sc fe na fe poderem achar bem as veas
.pofcaufa da inchao, fangrarfeha na taboa. Depois tomaram
.vinagre em hum alguidar, com dous punhados de fal commum,
& que efteja ha pcflba cm cada mo a esfregar , por efpao de
meya hora com o vinagre, Sc fal , Sc lhe encheram os cafeos por
dentro, 8c por fora , como aflima fica dito; lanarlhc ha ajuda,
c dahi a fis, ou oito horas fe reiterem as esfregaos , &z pafiear
o cavallo meya hora, confeguindo em lhe tornar a pr o efterco
d porco por dentro: Sc por fora dos cafeos, Sc continuando af-im de tempo em tempo com cite remdio, que for feito com
diligencia , Sc cuidado fe por o cavallo cm breves dias capaz de poder fervir. Porm hc necefario acudirlhe com tempo, porque
o agoamento envelhecido, he muyto mao de curar.
Se o cavallo tiver faftio, lhe deitem a cevada pello corno, como temos dito, Sc fe uze dos remcdios,que lhe difemos nos capi,tulos 2.&23. E fe o agoamento for com muyto batimento das
.ilhargas,feraneceflario uzardas fangrias , Sc continuar as ajudas. .
Outro nmeio.
Efte remdio fe tem feito com bom fucceT muytas vezes,
& he.dcfte modo. Tomaram o umo de ha dzia de cebolas
brancas, o qual mifturarm com hum quartil ho,& meyo de vinho branco , Sc com excremento de minino, que feja ixo > & mifturado tudo, ofarm beber ao cavallo , fangrandoo depois de
ambas as veas da taboa, Sc fe aquentar ha pouca de avea, coufa de hum alqueire em ha caldeira, com agoa; & o mais quente que o cavallo a poder fofrer, fe lhe por em hum fao fobre os
rins, & nos cafeos fe uzar como temos dito.
Outro remdio.
!
O Senhor de Bella Villa diz, que uzava fempre com bom (uc.
ceifo

da Alvcitaria.
3 81
ccTo orcmcdio feguinte. Sangrar o cavallo cm ambas asvcas
databoa,tirarlhefcisarratcsdcfanguc,rcebendoo em hum alguidar limpo, Sc deixado coalhar. Depois tomar dous quartilhos
da agoa, que fair do fangue,& dous quartilhos de vinho branco,
com excremento de minino, que no chegue a oito annos, com
diftino, que fe o cavallo for o d achaque, fera o excremento
de minino,& fendo egoa, fera de minina;& lhe ajuntaram duas
onas de incenfo em p, fazer que tudo ferva meya hora , Sc dlo ao depois a beber ao cavallo pello corno. Logo que eiliyer
fangrado,fe lhe meta nos cafcos,& aorredor delles o adftringivo feguinte.
yjdjlrmgcntepcra dentro, & a orredor dos ca/cos.
Tomaram dous arrates de unto velho derretido, hum quartilho de vinagre,duas tigelas de farinha centea , fervera tudo > Sc
ao depois fe lhe ajuntara ainda na fervura ,cfterco de porco frefco, fe eftivcr muy delgado, fc lhe metera mais farinha, fe duro
mais vinagre, continuando com efte remdio todos os diaSj, poridolho com atadura,quc no, caia, esfregandolhe as mos, Sc pernas com decoada de cinza de vides, de alto abaixo, & molhados
rolos de palhas trigas, ou centeas,fe envolveram nellas, molhandoas fempre com a decoada. Na beber o cavallo nos primeyros dias, comer pouco gro, palha a que quizer.
Paliados os trs dias o levaram a agoa corrente, rendoo nella
hua hora, deixandoo beber a que quizer, repetindo ifto quatro ,
ou finco vezes. Podenfedar ajudas nera receita, Sc ainda alguns
dias depois de eftar fa ,pera que fique mel hor,& mais feguro.
Pra todo o cavallo agoado, he admirvel remdio o uzo da carga, & compofia do cap. 13.
As pirolas comportas com afia ftida, & bagas de louro,dc q
tratamos no cap.88. fa tambm excellentesj porque com ellas
fomente cura todos os Olandezesosfeus cavallos agoados,&
as trazem de referva nas campanhas, pera as ocafios, porque os
.cavallos de Olanda.fa muyto fogeitos a agoamentos.

CAPI-

382

Swwnula

CAPITULO 90.
Vos Torcilhes.
OS Torcilhes,fa huas dores de barriga exccfTivas, a
que fa muyto fogeitos os cavallos , procedidas de
diverfas caufas, que as fazem ocafionar difrcntes effcytos. Has vezes nacem dos humores, que fe enferro nas entranhas, outras vezes de ventofidades grandes, que afligem o cavallo, outras de fuprefos de ourina, outras
por obftruos de excrementos clidos, &: fecos, outras por matrias cruasj crafls, & vifeofas de muyto comer; mal dirigido, q
caufa cles accidentes, & algas vezes por fangue efquentado,
& clera aceza, de que a natureza fe quer defearregar pello ventre, & o acha impedido. Chamafc Torcilha pello torcer, que
faz o cavallo com dores, ou por caufar tormento, ou por ferem
teras de ventre.
Conhecefe o Torcilha, quando o cavallo eft muyto inquio
tOjSc fe deita, Sc levanta a meudo, olhando muytas vezes pera as
verilhas, 8c todo fc debate, & trabalha por fe livrar da aflio, q
O molela. Muytas vezes ,hc acompanhada eia doena com as
olivas, que nacem abaixo das orelhas, como diTcmos no cap. 3 o.
o que hc neceflrio fc advirta, porque fupofto, q a mayor parte
das dores da barriga , fa fem olivas, tambm ha olivas fem dores
de barriga }& com etas cuhrnia os cavallos fazer os mcfmos
finaes, que com as dores de barriga.
O Torcilha tem muyta femelhana com a clica dos homenSi & como hc doena de confideraa, & frequente nos cavallos, de que morrem muytos por erros das curas, he neceTario,
que nellas nos alarguemos mais.
Os Authores,que melhor efcrevro, fazem feis efpecics de
Torcilha, & tenho alcanado que fa todas as que ordinariamente fe acho.

CAPI-

da Aheitaria.

383

CAPIT ULO 91.


Daprimeyra efpecie de Torcilhao.
UANDO os cavallos comem muyto, & o cftamago
no pdc fazer digefta, caufaf rantas cruezas,que
liffoco o calor natural }& fazendo fora pcra vencer as cruezas hccaua das dores, & de receber juntamente vento nos inteftinos, & eftamago; que as
ugmenta. Poucos cavallos morrem defta efpecie de dores; acudindolhe a tempo opommo,falvo fefofe algum cavallo to golota, que comefe de repente tanta quantidade de trigo, ou
centeo cm gra ; que arrebentafe, como fucccdc muytas vezes a alguns , que acharo hum balde , ou fao fua vontade.
O cenreo faz muyto facilmente cfte accidente, fendo muyto, & bebendo logo fobrccllc, 8c fendo cri hc de mayor prejuzo
do que cozido, & o mefmo he o trigo.
Comofe acode primeira efpecie do Torcilhao.
O remdio pcra cftc accidente , confifte em ajudar a digefta
.forteficando a natureza. Vomitrios na ha que tratar dcllcs
nos cavallos, porque lhe caufa mais accidentes, que proveito. O que fc far logo, he mandar metera ma,& tirar todo o
cfterco do inteftino reto,& Janarlhc hfia ajuda laxativa ordinria de oito quartilhos, na qual meteram hum de vinho de
Crocus Metallorum , como enlinamos no cap. 5. no mefmo
tempe hc ncecfario preparar meyo quartilho deagoa ardente ,
na qual fc desfar de triaga, grofiiira de ha avela, mcya ona
de aafro, & fara beber tudo ao cavallo, tanto que tiver purgada a ajuda.
Sc com cfte remdio na farar logo , he necefario paffealo muyto bem , cobrilo, 6c impedilo , que fe na deite}
& cftando cmmantado , lhe palarm pella barriga hum ef-.
quentador com brazas dos ordinrios de cfquentar as camasj
&

384*
Swtmnla
& \o por tempo de hum quarto} ou de mcya hora, mas de forte que o na queime. K b ifto iu aplacar as dores, hc neceflario darlhe mcya ona deorviato cm hum quartilho de vinho
branco. O orviata hc remdio feguro pera todas as efpccies de
dores de barriga, com que femp/e fe d com fegurana. O fgado de vboras quando c acha nas boticas, hc ornais cxccllcntc
remdio de todos; pci tedasasefpecies,ainda que he caro, Sc
poucos Boticrios o fabem preparar, & tambm far o mal de
Olanda.
Ha dores, que procedem do grande enchimento doeftamaJTO, com que a continuao das ajudaSjhe dos melhores 3 6c mais
ieguros remdios.
CAPITULO 92.
Da feguna fpecic do Torcilbao.^
A SEGUNDAcfpcciededorcs,hccaufadadeventdfidades, que hc a mais ordinria, que cuftumo ter
os cavallos; cfpecialmcntc fa fogeitos a cl!a,os que
tem birra, porque a fora, 8c puxos, que fazem cm
vojlhc-s enchem o corpo de vento , porm ha boa
ajuda carminativa baila muyras vezes pera o hrar.
Avcndo frialdades no corpo fc podem levantar delias vaporcs,Sc vcntofidadesj fendo baftantes pera as levantar, Sc poucas
pera as diiipar, Sc desfazer. Commummentc fi fempre as ventofidades levantadas por falta de calor j Sc fe cftes ventos f cm
grande abundncia , fazem cflender muyro o clamngo , Sc inteinos, caufa grandes dores ao cavallo, Sc fc conhecem pella inchao, que fazem , levantando o ventre pera fima, como que
quer arrebentar, por donde fe v ferem vcntoidadcs ; porm
nos de mais finacs he como as outras, porque o cavallo fe aflige, deita, Sc levanta} Sc faz todos os demais movimentos, que
diflemos.
Como

da Aheitam.
385
Comofe cura a fegunda efpecie do Torcilha.
Acodcic a eira doena com Tangrar o cavallo nas verilhas, &
debaixo da lingoa, & paflealo , porque com o paTco o calor natural fe agira, pra vencer o mal; porem deve fer pafleado pclla
rdea a paflb, & a trote bem cuberto, & fe na bafar , prepararam a ajuda Teguinte, que a todo outro remdio ncfte cafo anteponho.
Ajuda pra a fegunda efpecie doTorcilhao.
Farm fis quartilhos de cozimento das finco ervas emollientes ordinrias, com as Tementes Teguintes, que he neccTario pizalas, Sc fazelas ferver primcyro hum quarto de hora> antes que
mero as ervas. As Tementes fera cominhos , Temente de funcho, erva doce, de cada hum ha ona, & tambm das ervas deitas Tementes,ou das que delias Te acharem, meteram dcada
ha, ha mo chea, & Te ouver flores de macclla, meya mo
chea, Depois de cozido tndo,Te coara, &: mcyo quente, lhe lanaram rres onas de carholico commum, ou de benedifta laxativa} meyo arrtel de azeite, ou ha quarta de manteiga, v quatro
onas de leo de arruda eTcrito no cap. 41.
De tudo ifto Te far a ajuda, & Te lanar na forma, que temos
dito no cap. 5 .& Te com efta ajuda na purgar baftantemente, ou
que ainda aja dores, Te repetir a ajuda eguinte.
Outra ajuda.
Tomaram nove quartilhos de vinho tinto; que fara ferver
com fis mos cheas de Tal va, ar Te gaitar a tera parte, &c o daro depois de coado ao cavallo, que faz muyro bom effeyto neftas dores. Se o cavai lo na Tirar com as ajudas ,fer neceTario
que dahi a ha hora, depois de ter lanada aajuda. Te lhe d pello corno hum arrtel de azeite commum , & fazelo paflear a trote pella redea, por cTpao de hum quarto bem cuberto, Sc depois
outro quarto de hora a paflb ordinrio.
Sc na bailarem eftes remdios, ou que as ajudas na foflom
ta bem preparadas, q fizeflem paflar as dores, Ter conveniente
uzar de hum leo purgativo; & carminativo, q tem notvel e/ficada pra atraher, 6c Tarar as ventofidades, aplicado cm ajuda j &c
Ce
he

286
Sinmmila
he de mayores virtudes pcra as mais cfpecies de Torcilhocns.
As peflbas; que tem muytos cavallos cm Olanda , culhimo
ter deite olco femprc cm cafa, que he muyto fcil, & fe faz deita
maneira.
leo carminativo pra o Torcilhao.
Tomaram arruda,neveda,ouregos, fecas fombra, de cada
hua,ha mo chea; cominhos,erva doce, bagas de louro, de cada
hum,ha ona,dous arrates de azeite, hum arrtel de vinho brancojpormasfementes em p, & pizarm as ervas 5 & tudojunto
meteram em ha panella de barro, Sc fera melhor vidrada por
dentro, & a cubrirm com outra panela, que fique ajudada boca
com boca ,muy bem barradas com mafa, que no exhale fora; Sc
fervendo afli a fogo lento por efpao de fis horas, fe deixaram
depois esfriar algum pouco; & fe coar o azeite, ajuntandolhe
quatro onas de coloqilintida, fe tornar a meter na mefma panela, afli o azeite, como a coloquintida, barrando a panela, como
da primeyra vez, fe por de novo a fogo lento por tempo de fis
horas, & paliadas ellas, efpertarm o lume,& o fara ferver a
cacho duas horas, & o deixaro esfriar antes de defcobnr a panela, & fe car, & efpremcr, guardandofe efte leo,porque le
conferva com toda a lua virtude muyto tempo.
Em ha ajuda ordinaria3fe metem trs at quatro onas deite leo, que faz maravilhas, fazendo expellir as ventofidadcs ,
puxando pellos humores vifcofos,que muytas vezes, ou quafi
fempre caufa etas dores ;& far mais ete leo, que todos os
elecuarios da botica, euftando menos, de que a experincia motrar o bom efeyto.
CAPITULO 93- :
Da terceira efpccie do Torcilhao.
A TERCEIRA efpccie de Torcilhao que d aos cavai los,he mais fcil de conhecer,que as precedtes;
aqual procede de ha forte de fleuma vidrada, que
fe apega as membranas,& tem acrimonia,ou feja por
podrida,ou corrupa,ou porq he falgada,& mordicante irrita a natureza, que querendofe defearregar delia, faz
vioiencia5

a Afoutaria.

. 387

violncia, caufando dores eftranhas,quc fa infuportayeis, c


cam infofriveis,que muytas vezes morrem delias os cavallos; o q
fuecede raras vezes nos Torcilhos,de que ja tratamos atras.
Eflaefpecie de dores, fc conhece, em que o cavallo alem de
fe debater mu y to, & fazer os mefmos finaes dos outros Torcilhos,feeftfempreefpremendo, 6c pondo cm forma de querer
lanar os excrementos, repetindo puxos grandes, fem obrar nada,* juntamentefuanasverilhas ,8c orelhas, & fc lana algum
elercohemuy pouco, antes lana fleumas pegajolas, que com
grandes dores;fe defpega das tripas, depois do que nanuminftantededcfcano,cmquecuida cft fa , porem logo tornao
as dores a rcpetir,& os accidentes , como dantes.
Muytas vezes cuiVuma dar efla cfpecie de Torcilha ao cavallo .depois de fe aver vazado muyto no dia antecedente, que
intentando a natureza aliviarfe da opreflao das fleumas pegadas s tripas, faz lanar os excrementos, c ficarem fc.as fleumas
movklas irritando os intetinos , quecaufao aquellas grandes
dores j como acres , & pegadias , obrigando os intcftinos a
grandes puxos, 8c foras, pra quererem lanar fora , o que lhe
heta nocivo.
.
Pra rcmedeareftc dano, heneceilario preparar hua ajuda de
leite, ou caldo de tripas;& meterlhe quatro, ou finco onas de azeite,outro tanto de manteiga frcfcajmeya dzia de gemas de
ovos,6cduas,ou trs onas de aflucar mafeavado fta ajuda
doca a acrimonia dos humores, mas como nao tira acwto.lcr
neceflario tornar a reiterala dahi a trs horas, & cm lugar do azeite commum, meterlhe trs onas do leo carminativo, de que
fizemos mena no cap. 92.
.
Os purgativos pella boca, nao fao aqui convenientes, porque
fariamayor violncia, 8c aggravo, levando mais humores peLlosintcftinosj irritados, 8c caufana nova aflio ao cavallo,
com rifeo de o matarem; alem de que hua purga, eft quafi vinte
6c quatro horas dentro no corpo do cavallo , 6c nefte tempo poderia j eftar fa, c morrendo, fempre fe ha de atribuir a purga.
Com que f aconfelharey por melhor,a repetio dasajuaas.
Ce 2

388
Summiild
ruas emollientcs,outras carminativas, outras laxativas,Sc pur*
gativas pra puxarem algas fleumas depegadas, q vo abrindo
caminho s outras.
Somente fe o mal fe for dilatando} fc podem dar pella boca
dons, ou trs anates de azeite morno} ametade rozado, Sc ametade commum, com quatro onas de criftal de trtaro, pra lhe
abrir os interinos, alimpandoos, 8: cortando os humores, Sc lhe
aplacar as dores da clica, que com fua lubricidade coar por
dentro das tripas, adoando os humores, 6c temperando o calor.
Ser bom paflear o cavallo pella redea, & a paTo vagarofo, que
no aquea no paTeo, por no irritar os humores. Nunca poder fer o mal ta grande, que com todos eles remdios, ou parte
delles no fare.
CAPITULO 9+. _
Da quarta efpecie de Torcilhao.
A QUARTA efpecie de Torcilhao, he procedida de
lombrigas, que fe afterra no cbmago, & na trip*.
grande, & caufa to defefperadas dores aos cavailos, que fe deixa cair em terra, como mortos,ficando elendidos fem movimento.
As lombrigas,quc caufa eftas dores fa commimcnte has
largas, grolfas, & curtas, como pevides de abboras, &r de cor avcrmelhada.As compridas, brancas; & agudas nas pontas, na
fa to nocivas, como as primcyras, que roem muytas vezes as
tripas,&asfuraidonde nacemaos cavallos dores grandes, &s
exceivas.
Cdnhecefe que o cavallo tem lombrigas -, Sc lhe caufa eftc
tormento, quando de tempo cm tempo fe acha no excremento. Porem as avermelhadas jfa mais difficukofas de achar, por
ferem quafi da mefma cor do excremento. Diftrenfafe tambm eftas dores das outras, em que o cavallo, que as padece, fe
morde nas ilhargas com os dentes, & muytas vezes tira pedaos de couro; como fe foTem doentes de raiva. Sua por todo o
corpOj & fe deitajc levanto arrojandofe mais repentinamente.

Na

a Aheitaria.
389
No fallo aqui cm muytas caftas,& efpecics de lombrigas, a
quefamuytofogeitosos cavallos, porque f trato dos TorciIhocns, Sc das caufas, de que procedem as dores, que das lombrigas trataremos em feu lu^ar particularmente.
Quando os cavallos padecem dores, por caufa de lombrigas,
lhe daram ha ajuda nefta forma.
Ajuda peraoToralhao canfadoe Lombrigas.
Tomaram finco quartilhos de leite frefeo, 8c meya. dzia de
gemas de ovos , ha quarta de aflucar, tudo unido, e dar a cavai lo cm ajuda, que far acudir as lombrigas tripa grande. Advirtindo quelogo ncftc rempo fe dcpellaboca aocavalloduas
oitavas de Mercrio doce , o qual fabe hoje preparar qualquer
Boticrio ; porm hafe de dar em ha bolafmha de mfia cria,
que farm engolir ao cavallo, untada de manteiga, como pirola,
porque de outra forte lhe ficar o Mercrio embebido pella garganta , & dentes queixaes , fervindolhe de prejuzo.
Podefe dar muyta diverfidade de ps, & mcmhas pra matar
as lombrigas; porem o mais excellentehe o fublimado, ou Mercrio doce que leva tudo a barrer, & f com feu vapor, mata toda a cafta de lombrigas.
Se noquizcremuzardefteremdio,ou no ouver o Mercrio preparado; fe poder uzar do remdio feguinte , que he
bom pra fe guardar, pra todo o tempo.
Beberagem pra lombrigas.
Tomaram coloquinnda, & agarico, de cada hum duas oitavas, turbit quatro oitavas, tudo feito em p groflb, fe mifturar
com hum copo de fel de boy, Sc hum quartilho de vinho branco , que fe dar pello corno ao cavallo; depois o paTearm muy
bem cubcrto,& dahi a quatro horas, lhe darm ha ajuda de
caldo de tripas, ou de leite de vacas, em que fe desfar meyo arrtel de mel efeumado, & feis gemas de ovos. Tambm fe
pde fazer a calda de cozimento de cevada, agrimonia, & beldroegas, desfazendofe nella
meyo arrtel de mel.
*

~J

Cc3

CAP1-

2 90

Sutnmtila

CAPITULO 95;
Da quintafpecie de Torcilhto.
AQJJINTA efpecie de dores, hc muy frequente
nos cavallos os qrnes as padecem , quando m podem ourinar. Sa caufadas por obftrucs,que cfta
no collo da bexiga, qu alguns humores groflbs, de
que os rins fe decarrega na bexiga, & nclla fe cncorporo , Sc fazem denbs, que no podendo fair tapo a via da
ourina, & fazem fuprefoes , & dores grandes, ou inflamao na
bexiga, ou reas grandes 5 ainda que nos cavallos raras vezes fe
acha elas.
Algas vezes fuecedem as dores de fuprefa de ourina nos
cavallos, por eftar o inteftino reto muyto cheo, & entupido de
excrementos duros, que fazem comprefla ao collo da bexiga>
que impedem a expulfa da ourina. Efta doena he perigofa fe
ps cavallos na h com promptida foccorndos.
Os fmaes fa quando o cavai !o fc deita, & levanta muytas vezes, c fc aflige muyto, faz diffrcna das outras , em que o cavailo, fe prepara repetidas vezes pra unnar, & m pde , & lhe
incho as verilhas, ao que fe ha de acudir deft maneira.
Comofe acode ao lorcilhao por canja dafvprefao da ourina.
Primcyro detudo,fe ha de mandar meter a mo no cavallo
untada com manteiga, tirandolhe todo oefterco a que chegar
com muyto tento de no o/Fender a tripa; logo o fangrarm na
taboa; depois fc lhe lanara hia ajuda ordinria no cofrnento das
finco razes aperitivas, como diflmos na fegunda efpecie de Torcilho cap. 92. ou lhe darm a ajuda fegninte.
Ajuda diurtica, que tem propriedade pra fazer ourinar.
Tomarammeyoarrtel de trementina,desfeita,com rrteya
dzia de gemas de ovos; em cozimento das finco ervas emolientes, desfazendo a trementina dentro , com tres onas de azeite,
que diflmos pra as ajudas, no cap.'92. 6c cm falta deite outro
tanto

da Aheitaria.
391
>
tanto de catholico coraraum, & fe lanar ao cavallo mais qucnre, que morna, como o na efcalde, 6c fe paTear meya hora antes de a tomaria trementina fe na lance na agoa, fem primeyro fe
desfazer nas gemas, porque na agoa fe faz dura, 6c no ferve.
Outro remdio pra fazer ourinar.
Tambm fazemourinar dous quartilhos de agoa morna, cm
que fetenha fervido duas onas de erva doce, & duas oitavas
de femente de rabos.
Outro remdio.
Tambm hc bom ferver alhos cm azeite, & com elle untar as
verilhas, &c toda aquclla regio.
Outro remdio.
O que faz ordinariamente grande eFeyto, he faber meter
mo pello ceo, & boi ir a bexiga, que fica ali naquella parte, com
que ourino logo > & levar no punho da mo, manteiga crua, pra cngrayxar dentro aquella parte.
. Outro remdio.
Tambm fe pde meter ha candea de rolo de cera, untada
em leo de amndoas amargofas, pella verga ,6c deixalaeftat/
hum pouco.
He bom, quando fe fazem os remdios, fazer fomentaoens
fobre os rins, 6c que fe faa com dous alqueires de centeo cozido; 8c quente quanto pofla fofrer o cavallo, poftos cm luira facq
fobre os rins, que fa aonde chega o aro trazeiro da fella.
Outro remedto pra fazer ourinar.
.
Ha erva que chamo trepadeira,que nace entre os trigos, 5c
trepa pellas canas delles, cozida em vinagre, 6c malhando com
elle a verga, 6c bolas quente, faz logo ourinar. Se ifto na baftar,faraofeguinte.
Outro remdio.
Tomaram ha dzia de feixos brancos pequenos, dos que fe
acho nas beiras dos rios, poftos cm hum foga , os fara vermelhos , & lanaro afli em dous quartilhos de vinho branco, repetindo ifto tantas vezes, at que os feixos fe va moendo , depois fe dar deftc vinho ao cavallo, que he to diurtico, auc
J
Ce*
ora

3 02
o far logo ourinar.

V.

Suntmia

Outro remdio.
O lixo de pombas borrifado com vinagre, Sc depois lanado
cm hum refto de brazas , defumando o cavallo pellos narizes metendolhe a cabea por dentro de hum fao aberto de ambas as partes faz logo ourinar.
Muytas vezes bafta pra o cavallo ourinar, mctello em ha.
corte de ovelhas, folto ali, fem freo, nem priza ; ou metido da
mefma maneira na eftrebaria de outros cavallos, tirandoos, & deixandoo f folto.
Como muytas vezes a fuprcfao de ounnas, procede de fleumas craffas, que cnipcdcmacxpulfa j he ncecfario atender a
ifo com remdios convenientes. O mais fegro remdio pra
fazer ourinar hum cavallo, hedarlhemeya colher ordinria de azeite de mbar, dandolho em hum quartilho de vinho branco,
fazendoo paflear logo.
Quando he hiia fuprefa rebelde, que pde fer caufada de inflamao no collo da bexiga ,na fera conveniente reiterar muyto os remdios diurticos pella boca, porque levaria mais fleumas bexiga, 6c aumentaria as dores, 6c inflamao; com que
nefte cafo ferio mais feguras as aplicaoens exteriores, que temos
dito, & fomentaoens nas partes aflferas.
CuftumO OS cavallos com grandes dores da fuprefa , fumirfelhe pra fima hum tcfticulo, z algas vezes ambos, que
comprimindo dentro o collo da bexiga, fazem as dores ma yores, Sc a difficuldade da cxpulfa mais diffkil j de que procede o
morrer, fc fe no adverte niflb acudindolhe com os remdios,
quedirey , & deftacircunrancia,que algas fuperfocns trazem
configo, nace o entenderem Reyna,Calvo, Redondo, 6c outros,
que avia ha efpecie de Torcilho, que dava nos tefticulos, 6c q
lhe no achava remdios; porque todos os cavallos morria.
Comofe acode ao Torchao de tefticulos retirados.
Atalhafe efte mal com deitarem o cavallo em palha, ou lugar
muy brando, 6c untarlhe ali muyto toda a regio das verilhas com
oleofeguinte.

da Ahjcltaria.
393
^ leo praJazerJair os tefikios retirados.
Tomaram azeite commum dous arrtes,&: o meteram em
hua panela com malvas, malvaifco, farinha de linhaa, folhas de
violas, & depois debm ferver, lhe mifturarm mcyo arrtel de
olco de linhaa untado com ifto todas aquellas partes, c com as
ervas aplicandoas no lugar dos tefticulos, tudo quente^ mais',
que o cavallo poder fofrer, com o que a poueo efpao vem logo
aparecendo, &: enta fe pega nelles, & fe ata ha correa de couro muyto brando afima dclles, com que na tornem aretirarfe,
& fe far levantar o cavallo, que fem duvida lanar logo o excremento , & ourina} porque aquella fomentaa adoa , & aplaca a inflamao do collo da bexiga, & abranda as dores.
He necefario, que fe na trate mais de diurticos [como
temos dito,] tanto que fe conhecer, que a difficuldade da ourina procede da inflamao, ou obftruo rebelde no collo da bexiga , o q he certo quando os tefticulos c retira, porque ncftc
cafo todo o gnero de diurticos he prejudicial.
A fangria nas verilhas,& ainda na taboa , fe o mal apertar
muyto, fa muy louvadas, Sc as ajudas laxativas , & fomentaes
fobre os rins, & fobre o fole da verga.
O antimonio preparado chamado ps Anglicos, duas oitavas , mifturados em ha bola de manteiga; dado em forma de pirola, far mais obra, que tudo..
Tambm fe pdc fringar o cano com colrio de raizes , (cm
pio, com leite de mulher, com agoa de cevada, ou de malvas^ em refolua feria a fuprefa mortal de
neceflidade , fe com todos eftes
remdios, ou parte dclles
na farafe.

DO

CAPI-

30.jp,

Sumniila

CAPIT ULO 96.


Da fexta efpecie t Torcilhao.
RARAS vezes fucccde aos cavallos efta fexta efpecie
de dores,a quat he caufada de matria colcrica,8ctoda
de fogo, de que efeapa muy poucos , he m de differenar efta dor das outras, & todos os remdios,
que pra as dores precedentes fa teis, pra efta fa
veneno, porque he lanar lenha fobre o fogo.
Alguns finaes por donde fepdeconjeclnirar efta efpecie de
Torcillia, & difterenar das outras,fa o temperamento do
cavallo; fe he colrico, & fogofo, fetem os lagrimais dos olhos,a
lingoa, & toda a boca muy vermelhas, encendidas, & fecas, 6c as
pontas das orelhas muy frias.
Ele mal comete mais ordinariamente aos cavallos mais vigorofos ,S demayorcs efpifitos, & fendo muy to mao de conhecer , ainda he peyor de curar. Com tudo livra alguns com o mc-
thodo feguinte.
Comofe aoda fexta efpecie do TorcilhaQ.
Primeyrnmcnte fc dar ao cavallo ha fangria na taboa, pequena, &dahiahahora, outra nas ilhargas, depois ha ajuda
a forma feguinte.
Ajuda pra o Torcilho de clera.
Fnrm cozimento de beldroegas, alfaces,malvas, chicorias,ametade de hum pepino maduro, fe for em tempo, q os aja; fervera tudo cfpao f de duas Ave Manas j depois coado, lanaram na calda fis onas de mel rozado, com trs de lenitivo pra
ajudara natureza a defearregar efta matria.
Ser conveniente fazer toda a'diligencia, pra que o cavallo
coma, ou feja ervas frefeas, ou cevada verde, farelos molhados,
ou o que elle quizerj porque cftas dores biliofas augmentafc
comaabftinencia.
Depois fe levara o cavallo ao rio, aonde o cubra todo , deixando

ia lveitaria.
395
xandoo beber a que quizer; & fe for de inverno, fe lhedar agoa
a beber com quatro onas de criftal mineral, a que chamo [ fal
prunele ) desfeito nella. E fobre tudo he neceTario reiterar muytas vezes as ajudas, Sc algas vezes a fangria, fazendoas pequenas, Sc repetidas ,&fe lhe no dar centeo, ainda que com elre
mal,temoscavallosto pouca vontade de comer, que fazem
muy pouco gafto, porque a defordem da clera os defpacha ordinariamente em menos de quarenta horas, Sc os que livra defte termo, & comea a comer, he grande final de efeaparem. -
'.
CAPITULO 97.

Vos Cantem, & Fluxo do ventre dos cavallos.


ESTA doena de Cameras,& Fluxo de ventre na he
muy frequentada nos cavallos; porm quando as padecem os mata muy facilmente, Sc por ifo fe na deve fazer pouco caio delia. Quando o Fluxo de ventre
vem por caufa manifefla, q he quando os cavallos comem verde, no ha pra que reparar niflb, porque o mantimento laxativo o caufa, & ferve eTaFluxa de grande bem, peraa
confervaa da faude do cavallo, porque a natureza fe alivia >
defearregandofe de tudo o que o corpo tem de impuro.
O Fluxo de yenrre mao,hc aqucllc,qiic por fraqueza de eramago no pode digirir os alimentos, &: os deixa paTar aos intehnos, & cm quali ferem alterados os lana o cavallo; como os
comeo; ou fe procede o Fluxo de corruo j Sc vicio de humo- res, que ocupao o eftamago, cmpcd:ndo a digefto , & movendo
a natureza a expulfar os mantimentos fem cozimento.
Eftcs humores nlo fa fempre frios, & crus; porque muy tas
vezes a clera fendo muyra dos inteftinos, faz puxar a fi , Sz expcllir as viandas , Sc cila ral Fluxa nao he perigofa.
Se os alimentos fiem inreiros, fem inal de cozimento , he ne. ccTario acudir logo ao cavallo com os remdios j porque a natureza nao pode reparar as foras abatidos, (cm fe aproveitar do
urento,

306
Suw?7jula
luftento, 6c lanandooco/no o comeo, fe no pde alimentar.
O Fluxo de .ventre pde proceder tambm, de que o cavallo
coma muyroi 6c.a grande quantidade Ihefejacmpedimento-, pera que no faa cozimento algum,ido fe remedea facilmente
com a demmuia do mantimento. Tambm uecede de comer
.ocavalio erva podre; 6c outros fuftentos roinsj beber agoade
poo, & eifternas,-, tambm caufa cftc dano.
-*. '1 Podefe conhecer o humor, que caufa o Fluxo do ventre pelos .excrementos, que o cavallo lana fora; fe caindo no cha
fervem , 6c incha, he final de clera, Sc fe forem brancos denoto cruezas, 6c fendo como agoa, moftra grande fraqueza; 6c fe
Flujca fuecede vir tambm fangue, he de perigo a doena, 6c
fe lhe deve^acudircom mayor cuidado.
Muytas vezes a Fluxa, ferve de defearga, com que a natureza fe alivia de algum humor importuno,que a obrigou a expulfalo ; porm fe as Comeras pafa de fis dias, 6c o cavallo perde a
vontade de comer, he muy perigofo, 6c muytas vezes depois os
xavallosfe fazem agoados.
Comofe curdo as Cameras, & Fluxo de 'ventre dos cavallos.
Ha de tirarfe a rea de gra ao cavallo, 6c em lugar delia fe
lhe ha de dar farelos trigos, molhados em vinho tinto; a cevada
branca torrada no fogo, Sc depois moda ; hc muy to boa, pera fe
lhe dar fempre na beberagem > &c a palha, que comer muy bem
efcaldada primeyro. Logo fe ha de comear pellas ajudas detersivas como he a que fe feguc.
Ai tida pera as Cameras.
Tomaram cevada branca com cafea dous punhados, rozas
vermelhas, folhas de chicria brava, agrimonia , barbafeo branco , bredos,mercuriaes, de cada hum ha ma chea , cozer tudo cm foro, ou agoa ferrada, que fique cm fis quartilhos, nos
quaes desfiram eis gemas de ovos, mel rozado, Sc affucar mafcavado , de cada hum meyo arrtel, 6c fe lanar na forma.quc temos dito rio eapit. 5. das ajudas ,&: depois, que efta ajuda tiver
obrado ,Sc .vazado algas matrias corruptasconteudas noscntcllinos, repetiram dahi a fis horas outra ajuda refrefeativa, 6c
adftrin-

da Alveitaria.
397
adftringente > que fe fgue.
Ajuda adjiringene fera as Cameras.
Tomaram as ervas chamadas, lintinoda, & barbafeo branco, de cada ha,ha mo chea, folhas de tanchagem duas mos
cheas3debalaufl:iasmeyamochca,femente de mortinhos , de
alfaa, 6c de tanchagem, de cada hum duas onas} ferver tudo
em agoa de cevada, que fique cm feis quartilhos, metendo tambm ha ma chea de rozas fecas, na ultima fervura , 6c depois
de coado, fc lhe lanar na calda, de mel rozado, & de aflucar
mafeavado, de cada hum meyo arrtel, & fe lanar na forma, q
diflemos no cap. 5. das ajudas. Depois de aver purgado com as
ajudas, fe dar ao cavai lo a beberagem feguinte.
Beberagem pra as Cameras.
Tomaram oito nozes nofeadas grandes, ou dez fe forem pequenas, 6c fe queimaram no fogo de ha vela, depois as meteram de infuza toda ha. noite em dous quartilhos de vinho tinto , que fe dar ao cavallo morno tendoo primeyro fem comer
enfreado quatro horas.
Outra beberagem pra as Cameras.
Tomaram feis quartilhos de leite, 6c meteram nelle ha baila de artelharia vermelha no fogo ,6c defta mefma forte a tornaram a meter quatro, ou finco vezes no mcfmo leite; depois lhe
ajuntaram ha ona de ruybarbo bem toftado primeyro, pra
que perca a virtude purgativa, acrecentandolhe mais_ brolhode
uvas, tambem toftado primeyro, & pizado,comha ona de
corno de veado queimado, de tudo fc far beberagem, que dara
ao cavallo.
Quando os curfos do ventre procedem de caufas frias, 6c de
humores fleumaticos,6c pituitofos, he neceffario depois das ajudas precedentes, dar ao cavallo a bebida feguinte.
Beberagem pera as Cameras de caufafria.
Tomaram tres quartilhos de vinho tinto do mais efcuro,Sc
ncllc meteram trs, ou quatro vezes ha barra de ao bem vermelha no fogo, mifturando com o vinho meya dzia de gemas,
de ovos, duas onas de terra figillata , com hua ona de triaga, vc
lhas

0j
Sunma
lhajc em feguimcnto difto,fc continuaram' as ajudas conforme a
lC

Quando 'os curfos do ventre procederem de clera, & humores quentes; fe dar a primeyra ajuda, que diflemos, depois delia cila, que fefegue.
Tomaram quatro quartilhos de vinho tinto, & dous de agoa
rhnvcdica & nelles fara ferver as razes de biftorta, & de tormentila oizadas cm groflb,de cada ha duas onas; depois lhe
Srm duas moschcas de folhas de pilofela, tudo muybcm
cozido, fc coar, & na calda desfarm duas onas de cathohco
commum, & fe lanar cila ajuda como temos dito no cap. 5.
Se a Fluxa do ventre continuar, fe lhe dar a bebida feguinBeheranm pera o Fluxo do ventre de caufas quentes
Tomaram agoa de rozas, Sc tanchagcm,dc cada hua,hu quartilho, mifturarm nella duas onas de conferira de rozas velhas,
fementes de mortinhos,& tanchagem fcytas em pos.de cada
hum, ha ona, de triaga meya ona, fara hua bebida dilto, que
dara ao cavallo.
. , ,
Tambm fev muyto convenientes as fomentaoes de banhos,
com que fe esfrega o ventre, como fa os que fe leguem , q convm pra todo o gnero do Fluxo de ventre de qualquer caufas
^nepWFowetaoetts de banhos adftringentes pra o Fluxo
do ventre.
Tomaram tanchagem,& fntinodia, de cada hum quatro mos
cheas , folhas de confolida > ou fmphitum, de cada hum hua mao
chea, nozes de galhas, Sc aciprclc, landes de carvalho, de cada
ha duas onas-,rozas vermelhas, folhas de barbafeo de cada
ha tres mos cheas ferva tudo em ha panela, com vinho tinto , & agoa chovedia, partes iguaes [ as nozes, & landes, fe hao
deanar pizadas, juntamente com as ervas, ] & como tudo eliver bem cozido ajuntaram na ultima fervura, hum quartilho de
vinagre, Sc outro de oleo de marmelos.

a Alvcitaria.
399
Com ele banho fe lavar o ventre do cavallo, & fara fomen taces com elle quente , aplicandoo por toda a regia do ven. tre.
I Tambm fe pde untar o ventre do cavallo com oleos de
. marmelos , 8c mortinhos , partes iguaes , aquentandoos primeyro.
O banho aflima, fe pode reiterar muytas vezes , 8c tambm
he de muyta efficacia pra todas as inchaoens da barriga , procedidas de algas efporadas, & he tambm de utilidade pra os
itefticulos inchados, & inchaoens de pernas, & braos. CAPIT ULO 98.
Das Lombrigas, quefegera tio corpo do cavallo.

V
t

DA corrupo, & defordem dos alimentos nace cita


geraa das Lombrigas, porque de fe na fazer cozimento pcrfeytoj cnafe cruezas, & humores, que
facilmente apodrecem, Sc deita podrido fc gera
divcrfas caftas de Lombrigas, 6c bichas , que atormenta , 8c afligem os cavallos.
I tratamos no capit. 94. dos Torcilhoens, c dores de barriga do grande dano, que fazem as Lombrigas, caufando dores
violentas > porm deixamos pera cftc capitulo as difTcrcnas, que
ha delias, & os remdios mcthodicos,& mais meudamente declarados.
Sa as Lombrigas algas brancas,compridas ,8cdelgadas
nas pontaSj outras pequenas como agulhas, que juntas em grande numero , faem muytas vezes nos excrementos do cavallo,
Sc ha outras curtas , 8c largas, groTas , 8c avermelhadas, femclhantcs a pevides de abboras, que fam as mais nocivas , pellas muy grandes dores , que caufa ao cavallo, &c
toda a forte de bichas fazem, que o cavallo emmagrea y
8c ande preguiofo, $: que olhe muytas vezes pera asverilhasdobrandole , 8c torcendofe,opello levantado, abrefelhe

aboca

*~m

4,oo
Swmmda
a boca muytas vezes,& na querem medrar por mais que com io & ifto fazem aquellcs, que melhor paffa com ellas -, porm
quando as lombrigas os aperto ,fe deita,& levanta muyras
vezes com tanta aflio, & dores, que morrem muytos cavallos
das dores, fe a tempo lhe na acodem com os remdios.
Quando os cavallos cfto de verde, fa muytas vezes fogci*
tos aeraf huns bichos groTos, corno favas, que fc pegao no ceffo ; cites na fa perigoibs,& fe tiro com a mao, fem outro medicamento.
'
,.
, .
r
Remdio fera as Lombrigas.
Os remdios, 'que temos dito pra as Lombrigas no cap 94.
dos Torcilhos/a muyto bons pra toda a forte delias, como
fli os ps^que ali diflemos, pra efle effeyto.
Outro remdio.
A palha molhada cm agoa,a donde fc tenha desfeito falitre,
comendo o cavallo delia alguns dias continuados}mata as Lombrigas.

Outro remdio.
As folhas de pefegueiro, "& de falgueiro verdes, cortadas meudas,mi(turadas com a cevada,mata as Lombrigas.
Outro remdio.
Afabinacmpjmifturada com a cevada, mata asLombri '

Outro remdio.
A femente de zedoaria pizada, & mifturada com farelo trigo,
molhado com vinho, mata toda a forte de Lombrigas.
Outro remdio.
'
. ^
A femente de coentros, de cidras; de laranjas,dc limoes,a rapadura do marfim,& de corno de veado,fa fimplez, que juntos,
ou milurados com outros ingredientes, mata todos os bichos/
Outro remdio.
A femente de alface, de rabos, de couves, de coentros, de
cada hum duas onas; 6c de zedoaria lula ona, corno de veado
quatro onas, mifturado tudo cm p fedar ao cavallo na ceva-

, da Aheitaria.
4.01
U1, ou cm farelo molhado, repartido nas reoens de nove dias,
matar todo o gcnero de bichas.
.Se ocavailo andar muyto atormentado de quantidade de
Lombrigas , ou feja fogeito a ellas, he necefario darlhe a purga
feguinte.
Purga pra as Lombrigas.
Tomaram hum arrtel de meLcfcumado, & lhe ajuntaram tres
onas, & meya de alos cm p, & ha ona Sc. meya de fmentc
de alexandria, 6c cirando tudo muy bem cozido , fe afafte do fogo, & untando as mos de azeite, pra que fe no pegue nellas a
'Compofia, fazer difto pirolas, como nozes , polvorifandoas
por lima de farinha triga ,fedara ao cavallo , guardandoas regras do modo de dar as purgas > que diflems nos capit.7. & 8.
Nomefmo dia qie o cavallo tomar a purga, fe lhe dar
noite ha ajuda, com finco quartilhos de leite, ha quarta de
aflucar , 6c fis gemas de ovos pra chamar as Lombrigas 5 com
efta duura ao intcftino refro; 6c dahi aduas horas depois .do
..cavallo ter evacuado , fe lhe Jance ha ajuda decado de tripas,
u cozimento de cevada,em que aja. fervido agrimonia, Sc
beldroegas; &z desfarm na calda-hum arrtel de mel, quatro on<as de afucarmafeavado, duas onas de catholico commum,ou
do pleo eferito no cap. 92. '
' Podefe dar de-manhla ha ona de triaga, porque matar as ^
'Lombrigas, que eftiverem no ventre.
Outros pbs pra matar as Lombrigas, & dijjipar a matria, que
as fomenta.
. : .
Tomaram folhas de hiperico, & de fel da remede cada hua
duas onas, de coralj femnte de ai faces,,*de cidra, de cada hum
nieya ona, de genciana, efeamrjea preparada em vapor de enxo re &
^ ' coloquintida, de cada ha,ha oitava,canela, & femente de coentro, de cada hum, ha ona, tudo fcyto em p, fe dar o cavallo cm jejum,avendo eftado enfreado primcyro quatro horas ,&fe ira dando todas as manhas continuadas, ar fe acabarem, dados em hum quartilho de vinho, ha ona , Sc meya
cada manhaa aos cavallos grandes, 6c aos pequenos, ha ona, 6c
Dd
nctes

402
Surmniila
neftes mefmos dias fe ir ciando ao cavallo repetidas ajudas de
leite,ou caldo de tripas com mel , ou afucar pra trahcr as
lombrigas, & evacualas. Ifto far o cavallo de toda a cfpecie
de bichas.
Outros pos excellentes}& e poucogajlo.
Tomaram muyta quantidade de minhocas, que pra as ajuntarem com facilidade , darey ha inveno boa. Ho de meter humas poucas de minhocas , com cafeas denozes verdes de .
infuzaemagoa vinte, & quatro horas , com efta agoa borrifaram a terra cm lugares hmidos, aonde a terra hc pingue , S
grofla, que cuftuma gerar minhocas , & em breve efpao , vero fair afsima todas as que eftiverem debaixo da terra, aonde
poderani ajuntar a abundncia delias, que quizerem j as quas
meteram em vinho branco , a onde eftarm duas horas pra ali
vomitarem tudo o que tem de maoj depois fe tiraram, & meteram em hua panella de barro, a qual muyto bem tapada, & barrada chea delias, fe meter no forno , depois que fe tira o pa*
metendoa tantas vezes at que fe fequem, & mirrem de forte,
que pofa reduzirfe em p; delle dara ao cavallo em duas manhas ate duas onas com vinho tinto , avendo eftado o cavai lo
enfreado, quatro horas primeiro j tambm fe dam em farelos
molhados com vinho,ou na cevada.
Pafqual Caracciollo, irmo do Duque de martna, no feu livro intitulado Gloria dil Cavallo, traz grandes remdios pra
as Lombrigas, como tambm Vegefio no livro i. capit.-44.porem eu me na aproveito aqui de remdios, ainda que
fejo melhores, porque me fio mais deftes, de
que j tenho experincia.

[*3

CAPI-

a Aheitaria.

4,03

CAPITULO 99;
Da Sarna do Cavallo.
A SARNA he hum vicio do couro j.que o faz duro,
feco, & afpero,faz arripiar o pello,8c cair cm algias
partesj tambm faz nacer burbulhas,&: cafpa, 6: tudo procede de humor acre requeimado. O mao fuftento, a fome, o repetido trabalho, o ajuntamento
de outros cavallos farnofos, as almofaas, esfregoens, mantas,
fellas, & freos, que ajo fervido em cavallos, que tiveflem farna,
tudo ifto a pode caufar; como tambm por darem verde ao cavallo fein o fangrarem, ou vindo molhado do rio, recolherfe na
elrebaria fem le enxugar primeyro , ou pello abafarem com mantas, quando vem muyto fuado recolhendoo logo, porque fc encodea, & endurece o couro, reconcentrando em fi o calor, & acrimoniadofuor.
,,
- Quando os cavallos comem milhas, podem fer mais fogeitos
-a efte mal, por fer erva de mais grofeira digefto.
Conhecefea Sarna, quando o cavallo fe esfrega,mais do que
cuftumava ,& em has partes mais do que em .outras; como na
taboa, nas crinas, no cabo, & em fim aonde a farna mais lhe carrega, Sc muytas vezes comeando por algas partes, fc vem a
fazer univeral pos todo o corpo; algas vezes fe manifeta com
burbulhas ,ou com o pelo cahido em cafpa, & fempre com p
couro mais grofo, Sr endurecido na parte aonde a Sarna he mais*
o que fe adverte levantando o couro nos dedos.
Haduasefpccies de Sarna nos cavallos, a ha chamao Sarna
viva, & outra ulcerada. A Sarna viva he aquella, que no abrolha mais por fima do couro, que ha cafpa , & faz cair o pelo. Efta he a mais difficultofa de farar , & procede ordinariamente de aver padecido o cavallo algumas
fomes, ou frios granD
des.
A outra fpccie de farna, fe manifeta por fora comburbu.
Dd 2
lhas.

,
SimmuU

jhl* frunchos, inchaes, cfcaraas, ou codeas, as quaes em fetir^^tolaWrtcatolada. Eftau!ttnushe mais fcil de fcnuca outra 3fcnlo for nas crinas 'ou cabo adondc fe pega
r:
muvto, & hc muyto diificalt cie extinguir por caufa, de que o
Jouro naquellas fartes, he muy groTo & os remedas o nao po' ' Pernfccurarcfte mal com propriedade-,hc-neceflrio comear oclH preparao de humor, que caufa interior, porque feria
ocafino de grande dano, querer rebater pra dentro o humor, que
anatucza expelle pra fora, de que podia proceder recolhendo,
fa&hirofteridralgua partenobre.-- <-;
*
- Afaneria.-hcquafffemprerieceTana^o principio da cura da
fama, Vigcfio o aconlelha tambm ahm ,& que feja na parte
tinis unhada queeftafteaada, como fe a Sarna ctiver nas
ncas andeafe-unda efpecic fe. cuftuma mais ordinariamente
^ ej^atngn? nas bragadas, fe.nas crinas, & pecoo fe fangre .
na taboa;fe no!pcytos,& paz fera afangna nos teros.
.->
?
Sc o eavalfo tiver Sarna no tempo de Primavera3ou em qualquer tempo de veram,he bom fangralo muyto na taboa, & meCeio no verde, & fe for poflivel, que o coma de pafto de dia, Hc
<Je noite dormindo nellc, ainda he melhor, porque muytas-vc-/pilof baila Cm mUytOSCaVallospcra lhe farar n Sarna pcllo
^enos,untandoosfobre ifto juntamente com algum dos unguStSfaquicfcritos^orquealkngriaos defcarrega,& prepara,o
verde os purga, & o unguento os far.
Se for em outro tempo,que na feja de vero, ou em parte,
que na aja comodidade de paftarem , lhe daram duas fangnas
nataboa,& o feu prprio fangue lhe fara ir comendo mifturado na cevada, o cm farelos molhados; nem ao cavallo fedeve dar comer muyta cevada , cm quanto fecura,&fe
lhe devem dar' alguas ervas cortadas meudas , como ao cl-rabiofa , lapatum acutum a fume terre i chicria ,.amarga,
cmeya ona de enxofre pizado vivo , tudo muy bem miftura-

da Aheitaria.
45
do com farelos trigos, dado ifto por tempo de oito dias, manha, & tarde.
Sc for no inverno, feha defervir das razes das melmas ervas, 6c fc o cavallo as na quizer comer, fe ha de fazer hua mtuzacomasmefmaservas,ou raizes em tres quartilhos de agoa,
fazendoa ferver at que fique em dous ,& coados, lhe mineraram ha ona de enxofre vivo, 6c fazela engolir ao cavallo pella
manha,tendoo enfreado duas horas dantes, & duas depois;; efta infiiza prepara os humores corruptos, que eftao dentro <jo
corpo pra melhor fe evacuarem , que era com as pirollas feguintes.
Pirolaspurgativas pra a arna.
Tomaram hum arrtel de trementina, alos, & fene emps
erofeiros, de cada hum ha ona, agarico duas oitavas, hermodatiles finco oitavas, folipode de carvalho meya ona,eleboro
negro lavado em vinagre , dous efcrupulos, tudo feito em o
groflb,miftura1o com hum arrtel 6c meyo de toucinho peiarazer pirolas, 6c dalas ao cavallo com as cautclas,que dilemos nos
capit.7.6c 8. das purgas.
Se o cavallo he de talha ligeira , bailar nas pirolas ametade
do eleboro negroj 6c fe for magro mimofo, & pouco robufto, bailar , que lhe dm a beberagem feguinte, que he de grande effeyto.
Beberaeem purgativa pra a arna.
Tomaramtres quartilhos de foro de leite,&ncllcsinfundiram quatro onas de tamarindos, & duas de fohpode pizado
groflb, com meya ona de anis,6c fis cravos, fara cozer tudo
com fis,oufetecachoes, 6c tirandoo do fogo, lhe.ajuntaram
mcya ona de regalice pizada grofleiramente, 6c a deixaram de
infuzo toda a noite > ao dia feguinte a coaram, 6c ajuntaram
ha ona de fene , 6c de turbit, 6c mechoaca, de cada h mcya
ona em ps, agarico duas oitavas,canafiftula bem desfeyta duas
onas, com duas oitavas de coloquintida pizada, mifturado tudo] fe dar pclla manha ao cavallo com a ordem, que dilemos
nos capit.7. 6c 8.das purgas.
~
&
De 0ls

Dd?

406

Suwma
Depois que cila beberagem purgativa tiver acabado de obrar
queocuftumafazercommuyto bom cftcyto ; fe deixe defean-r o cavallo hum, ou dous dias , 8c paflfados lhe faro o banho
eguinte.
Banho pra a Sarna envelhecida.
Fara decoada de cinza de vides, & enchendo-ha pancla,ou
caldeira delia; lhe ajuntaram ptas de gefta tenras quatro mos
cheas, de raizes de lapatum acurai m , Sc de filidonia mayor, de
cada" ha duas mos cheas; raizes de eleboro branco mcyo arrtel ; fara ferver tudo, & depois de terem esfregado a Sarna
com hum esfrego de forte , que fique alterada, a lavaram muyto
bem com efte banho, esfregandoa com as ervas, & raizes muy
bem quentes, continuando com efte remdio finco > ou fis dias.
Sc efte remdio no obrar logo bem, recorreram aos que fe feguem.
leo pra a Sarna.
Tomaram hum arrtel de leo de linhaa, & em falta delle azeitecommum;mctidoem hia panela fobre o lume, lhe ajuntaram plvora pizada, ha ona, enxofre vivo duas onas, euforr
bio mcya ona, fara ferver tudo meya hora , tendo cuidado, que
no pegue o fogo dentro, ou fe derrame a fervura pra fora.
Esfregaram primcyro a Sarna com hum esfrego, & logo aplicaram efte leo, esfregando novamente com ellc muy bem quente as partes todas, aonde eftiver a Sarna.
Outro leo.
Tomaram hum arrtel de azeite, ao qual ajuntaram de verdete cm p ha ona, euforbio meya ona , enxofre vivo duas
onas , fervera tudo, mexendofe, & em dando ha fervura boa
fe tirar do fogo, Sc fe lhe dar em quente, ha ona de fublimado. Efte remdio he excellcnte pra a Sarna, que eft dentro nas
crinas, & cabo, porque hc muy penetrativo, por reza do fublimado-, & bufea o mal at o fundo.
Conhecefe eftar o cavallo faj quando o couro, aonde citava
- a Sarna fica mais delgado, Ik doce, como nas outras partes, que
cm quanto a pele efta grofa} moftra ter humor , de que poder
ainda

da'Afoutaria.

407

ainda fair Sarna.


No inverno por tempos frios, fa muy difficultofos defarar
os cavai los que tem Sarna, & fe na fararem com os remdios,
que diflemos, f poder proceder de na aver fido bem purgado,
c evacuado, fendo neceario tornalo a fangrar; Sc purgar de novo , Sz depois fazerlhe os remdios fobreditos, que no podem
deixar de obrar, & fobre tudo pra a Sarna muy rebel, & antiga,
ou ulcerada, fe poder uzar do unguento, que fe fegue.
Unguento verde pra a Sarna.
Tomaram hum arrtel de mel em ha panela nova > com quatro onas de verdete cm p, trs onas de agoa forte, mifturado tudo cm frio , citando a panela muy bem cuberta pra as oca*
fioens.
Huaf untura deite unguento, bafta ordinariamente pra farar a Sarna i porm hafe de empedir, que ocavallo lhe no chegue com os dentes. Efte unguento, quando a agoa forte he boa,
faz cair ha efeama, 8c'ficar esfolada a parte, mas no deve dar
cuidado, porque untada depois com grayxa branca , logo a pele far, o pelo vem, fem ficar linal algum , & o cavallo fica
fa.
Efte unguento verde, na f he bom pra a Sarna, mas pra
todas as chagas fordidas, que pra efias tem a mefma propriedade , que o Egypciaco, pra mundificar, & digirir a carne fordida, & a podrido das chagas > & tem virtude pera farar os arcflins ,machinhosnovosdcninilhas,os figos , & mais podridoens dos cafeos, & fupoto, que algas vezes aplicado muyto ,
caufe alga inchao nas pernas, logo torno a defmchar
com agoa do rio, ou ao menos com a carga do capit. 12.

Dd4

CAPI-

4,oS

SummuU

CAPITULO ioo
Do Esforo 3 ou Rendimento dos rins.
UCCEDE muytas vezes carem os cavatlos com tanta
violncia, queoffendemas partes interiores,&: rompem,
alas vezes veas dentro, de que fe cfpargc o fangue, &
cahe nas partes concavas, & baixas do nrenor, adonde
fe coalha, corrompe, & caufa accidentes muyto trabalho
fos, Sc aguas vezes a morte.
Succede muytas vezes, que hum cavallo, faz hum esroro,ou
rendimento de rins em ha queda ordinria, to grande, como
fe cair de muyto alto , porque pera elc dano bafta, que:as cordas, ou ligamentos, que acompanho o efpinhao , fe= cftcndao
ourelaxemperafazerem,que o cavalio fe ache rendido dellc,
& fe no pofla mover dos rins. Ifto fe manifefta, quando feia
be, que o cavallo tem dado queda,ou fe deita fangue pel la boca, ou pellas ventas, fe cannnha com pezo^^^^
fem o eii
movimento ordinrio, & o mais certo final he, nao poder o cavallo recuar, cfgccialmente em ha fubida.
Como fCtra O Esforo,OU Rendimento dos >7WPeracftedano,heneceariofmgrar o cavallo hum par de
vezes na taboa,& logo em quente aphcarlhe fobre toda aregio dos rins a carga, que eferevemos no <*?!$ com boI ~
mcuo.rcitcrandoa algas. vezes,& dcpo.s dar bunhos , & fomentaoens fobre os rins, com cozimentos de boas ervas ; como j dilUmos no capit. 47. das. mos,& pernas pizadas ,&
aplicar panos dobrados moHiados, & com as melmas ervas fobre os rins, tudo quente-, Sc abafado com lula manta > ifto fe entende ao exterior5 porem pera o interior, fe far o que kit^Ue'

Ajuda pera o Esforo, ou Rendimento dos rins.


Darfeha ha ajuda ao cavallo nefta forma. Tomaram qua-

r
da Jheiaria.
4-9
troquartilhos de leite,dous de caldo de tripas,Be nefta calda
fara ferver por tempo demcya hora, folhas de malvas , & de
violas,de cada ha tres mos cheas, linhaa pizada hum punhado, depois felhe ajunte flores de macclla, c de coroa de
Rey,decadahua,hamocheaj ifto coado, desfarm na calda meyo arrtel de oleo roxado, meya dzia de gemas de ovos*
haquartade aTucar branco , & meyo arrtel de termcntina>
que fe desfar com as gemas de ovos primeyro , tudo bem unida
&: fe lanara na forma, que temos dito no capit. 5. das ajudas.
Depois que a ajuda purgar, fe far efta beberagem.

Beberagem fera os Rendimentosdosrins,

Tomaram meyo quartilho de azeite commum, ha. ona de


femente de matruos em ps, ou ona, & meya, fe for o cavailo grande, bafta bolo Armnio, 6c mmia > de cada hum meya
ona, 8c fara engolir tudo ao cavallo.
A carga fempre reiteradafobre OS rins >Como dilemos, 5C le
mifturarempsderozasj&dc murta ainda far nee caf me-1
lhor effeyto. Alguns~mandometeroscavallosna agoa pera e
te rendimento dos rins; porem fe elle for conlderavcl', no convm , fe o esforo, for leve , & a agoa for de mar > bem poder
bailar pera o farar.
CAPITULO 101.
Da inchao dos Tejliculosz

INCHAM osTcficuIos aos cavallos por varias caufs."


Has vezes por rofidades, &c humores, que decent ali;
outrasvezes por pancada, ou couce, que o cavallo receba, & tambm por decida.de tripa, fe lia rotura > que caia
dentro dos boi osrComo fe cura a inchao dos Tcfticos-

Se a fluxo he Ieve,no ha melhor remdio, q meter ocawU


Io no rio, $ com poucos banhosarar logo; porem e or Q^10^

ATO

Summitltt

de tripa 3 ou humor de m qualidade, feuzar da cataplafma fecuinte, angrando primcyro o cavallo hum par de vezes na taboa.
Cataplafma pera os teftictos.
Tomaram farinha de cevada, Sc vinagre, & faro papas de
tudo, & citando quafi cozidas, felheajunrara oleo rozado , &
de marmelos o que parecer conveniente, conforme as papas, &
dous dedos de al; aplicarfeha com pouca quentura , z fe atar
pello melhor modo, que poderem.
Fomentacao.
Fara ha decoada de cinza de vides, & em quatro quartilhos delia, fc ajuntar meyo arfarei de enxofre vivo ; borras de
vinho tinto, duas onas, ferver tudo junto meya hora > depois
com hum pano brando, fe lavaram os tcliculos muytas vezes.
Outra Cataplafma.
Ferveram farinha de favas, ou ravas pizadas em borras de
vinho _, Sc fe meter entre dous panos, fendo raro, o que cftivcr
pra a parte dos teticulos, Sc fe aplicar na parte.
Quando a ernea hc de tripa decida, que tem cahido nos bolosporfe aver relaxado operitronio; (o que hemuy fcil de
conhecer,) ento fe ha de procurar de tornar a recolher a tripa
afnu com a mo , 6c mctcla no feu lugar , 8c pera fe fazer bem fe
ha de deitar primcyro o cavallo em parte branda , Sc lhe lavaro
os tcliculos com agoa de tanchagem, depois de fe lhe aver recolhido a tripa com a mo, logoelar preparado o adlringente que fe fegue.
Aftringcntc:
Tomaram raizes de confolida mayor;cafcas de romas,8c de
carvalho, maas deaciprclc, galhas verdesj graonsde fumagre,
de cada hum quatro onas, femente de anis, & de funcho, de cada hum duas onas , flor de romas de macella , coroa de Rey,
de cada hum duas mos cheas, pedra Iuime em p meyo arrtel, mi (lurado tudo em ha faquinha acolchoada; fervera aflim
metida cm hiia caldeira, ou tacho cheo de vinho tinto ; & fe por fobre a totura, por donde recolhero a tripa muyto bem comprimida

da Atocharia.
411
primida com ataduras, que voltem por lma do cavallo, & por.
entre as pernas pra lma; & fe aquentar a mefma almofada das
drogas no vinho , em que foy cozida todos os dias, & tornala a
aplicar quente, que ter bom fueceflb, fe a rotura na for antiga,
que ento fera melhor remdio capar o cavallo, que logo icar
remedeado, porque fe comprimem as bolas de forte, que tapa
a rotura, & impedem o cair da tripa.
Efte remdio alima dito do colchofinho, hc bom pra apertar toda a forte de inchao, porque a faz repercutir, c rcfolvcr
brevemente. Tambm e pode uzar do adftringente feguinte.
Unguento adftringmo.
Tomaram vinagre rozado quatro onas, oleo rozado , Sc de
murtinhos de cada hum finco onas, fera meyo arrtel , ferver
tudo, &: depois lhe ajuntem de umo de tanchagem; & de erva
moura, de cada hum duas onas j eftar afli em fogo lento cfpaodemeya hora, depois lhe ajuntaro ps de rozas vermelhas,
& de murta de cada hum duas oitavas, bolo Armnio , &: terra
figilata, de cada hum meyo arrtel, & fcyto unguento, fc aplicar fobre a parte.
Vegclonoliv.3.cap. 8. diz, que a cevada queimada desfeyta em po com grayxa de porco ,faz definchar os tefticulos,&: que
tambm fel de co, he excellente. Os remdios fa fceis, &c km
Perigo fe podem experimentar.
CAPITULO 102.

De comofe capo os cavallos.


A muytos cavallos incapazes de todo o fervio pclioexceflbdefuainquietao,procedida do grande
cioj Se eftes fa froxos, & mollcs naturalmente, ficao triftes, defayrofos, &- fracos^ porem os que fa
de fua natureza muyro vigorofos, & alentados, no
o eratudo*
" d capados com baftame corao, & fervi-

Por

.j,
Swnvua
por dous modos fc podem capar os cavallos, fem perigo. O
primeyro, & principal, cm que tenho achado melhor fucccfio,8c
facilidade, he o feguinte.
Primeyro modo de capar os cavallos.

Tero o cavallo de palha, ao menos hum mez dantcs,quc no


eftejamuy gordo, & fempre he neceflario, que feja na Primavera, ou Outono, cm tempo temperado , &. na desfeyta da Lua;
trs dias antes de fc tor a capadura, cftara o cava lo fem beber acoaaleua, & nefte terceiro dia fc deitara o cavallo em parte branda, atandolhe muy bem os ps, & mos juntos, lhe carrearam bbrc a cabea pra que a no levante, porque afh eftara
mais quieto.
Tero no fogo has facas de fogo preparadas , & pegando
cmhumtefticulo,daronellehum golpe com navalha, dcfviandofe de o darem naquella cuftura do permeo , que vay pe lo
meyo das bolas ,& puxando pello tefticulo , apartaram dcllc
brandamente com os dedos, fem inftrumento aquellas paraftatas, & membranas, que o acompanho, & logo cortaram os nervos , que pego no tefticulo com as facas de fogo, metendo dentro no lugar donde tira o tefticulo, hum novehnho de laa, ou
fios tamanho, como ha ns 3 enfopado em hum dcfcftivo , feyto de trementina lavada, leo de aparicio , & rozado , partes
iguies & nefte chumacinho ha de ficar prezo hum fio do comprimento de hum palnio, que fique pendurado de fora , & fc ha
de cozer a pele com huns pontos raros, & por entre ellcshade
ficar pendurado o fio do chumao. E o memo, que temos dito,
fe ha de fazer no outro tefticulo, & lavar todas aquellas bolas,
& verilhascom vinagre morno, em que aja fervido Uiva, kincho, & tanchagem. Logo fazer levantar o cavallo, Sz darlhe hua
fanaria in taboa, & no dia feguinte outra da outra parte , & depois nos peitos, cada dia ha at quatro, & mais, fc ou ver muy ta
inflamaoSempre fe iro fomentando os bolos, & todaaquclla regio
c om leo rozado,& agoade tanchagem , batidas ha com outra.
P-ifladosfinco dias,feuzarde vinho cftitico, cozida com
murta,

ta. Afoutaria. .
413
murta, cafcas de romas, rofas fecas, maas de a cipreftc, a que
ajuntaram tambm duas mos cheas de alva y & paTados alguns
dias; que as matrias tenha apodrecido os pontos , fe ir puxando pcllo fio brandamente do chumao at que faia. Com
eftemethodo fiz capar minha vifta muytos cavallos novos, 6c
velhos, & machos de liteiras todos com bom fueceflb.
Outro modo de capar.
Tambm fc capa os cavallos, ficandolhe os tefticulos dentro ; o que fe faz, pegando na pele fomente; & dando nella hum
golpe, fem offender o tefticulo; & tirando efte pra fora , darlhe
ires voltas, & rornalo a meter dentro, afll torcido, com que as
no defande, &c no outro teticulo fazer o mefmo, & cozer os
golpes, logo atalos com ourelos, ou ataduras brandas pra fegurarcm,quenodefandemas volus5 cozendo a ferida com eus
pontos feguros. Nefta forma fecuftumo capar os boys, porem
no he neceflario dar golpe, porque oteftituloeftf pegado
por ha ponta, o que no pode fazerfe no cavallo , porque^pe.ga por duas ,6c por iflb cae atraveTado nos bolos, & fem abrirem o couro, o no podem voltar.
Outros uza de hiias talas, Scdiverfos modos de capar , que
cm todos fe experimento repetidas vezes mos fucceTos.
CAPITULO 103.
Do Rendimento, ou Esforo dos quartos trapeiros, ou
ancas do cavailo.
OS cavallos alem de fe renderem pellos rins, tambm
! fe rendem , & fazem esforos nos quartos trazeiros,
de que procede manquejarem de fortc,que fe na podem ter no p rendido.
,
Procede iftomuytas vezes de quedas, outras de
etterjdcr5ou tol'cer muyto a perna ;& relaxaremfc algas cor <ws, & Jigamcntos, ou fur de feu luar o oTo, que ajunta a coxa
com o corpo. Pcra fe averiguar, fc 6 oTo fahio da junta, ou fe hc
relaxa-

^jk
Swnnntla.
ir>
O/f//'//'"*'"
relaxamento de nervos, & ligamentos, feadvirtir, que dos nervos, & ligamentos relaxados manqueja o cavallo, porm pem o
" p no chio, & ainda que feja com dores o governa, & fe he deflocao fe no pem fobre o p. Eite fe lu de atar com hum corda pello travadouro, & pegar a corda a ha arvore nova, que nao
feia to tenra, que fc arranque, nem tao grofTa, que fe nao mova,
6c fazer andar o cavallo a diante, pra que puxando pello p prezo, o corne a encaixar em feu lugar;logo aplicarlhe acargado
cao 17, com bolo Armnio, & fangrar o cavallo na taboa.
Se ouver fomente relaxao de nervos,ou cordas fehade
comear pclla fangria da vca da quartela da mefma perna, & logo carregar a coxa com a carga do capit. 13. continuarlhe os banhos , & fomentaes, que receitamos pra os cavallos abertos
no cap. 44, E podem aflcgurai fe, que a carga tem farado cavailos, que ia tinha a coxa mirrada, 6c falta de fuftanaa, & fomente ella, 6c as fomcntaos , que diffemos bailaro pra as curar
perfeitamente. Se o rendimento da coxa vier a carregar lobre a
perna at a quartella , como fuecede algiias vezes, fangrefe o cavallo na ponta do cafeo, a que chamo fonte, & cubrafe a perna
coma carga alima apontada.
CAPITULO 104.
Va Extenfa, & Relaxamento do nervo do j^rcte.
SUCCEDE muytas vezes hua extenfa no nervo groffo da perna, a q chamo jarrete por caufa de algua queda, ou fora grande, que o cavallo faa fobre hum pc,ou
fobre ambos, tambm de pancada, que receba no nervo,
6c algas vezes por ferem potros novos, tendo os nervos
tenrros,6cfazeremalgaviolncia, ou obrigandoos a faltos , Sc
curvetas fortes, cm que fufpendo o pezo do corpo todo fobre
os ps, por qualquer deitas, ou outras caufas incha o jarrete, &c
caufa grande dor ao cavallo , fazendoo algas vezes fecar coxa,
6c fc nunifera com a grofllira, que moftra, 6c dor no nervo ,
quando o apalpo.

da Alvtaria.
415
Ccmofe cura a Extenao, ou Relaxamento dojarrete.
Pcra fe remediar efte achaque, fe ha de fangar o cavallo no
mefmo pc:na vea da quartela, logo mitigar a dor com banhos
quentes repetidos a meudo, que fe fara de cabea , & meudos
de carneiro cozidos com falva^mentraftos, funcho, Tementes de
moftarda, & de macella; depois defgovernar o cavallo aflima, &
abaixo do jarrete com as cautelas, que diflemos no cap. 9. de defgovernar, & aplicarlhe hum adftringente , que receitamos no
ultimo lugar do cap. 101. que hede leo rozado, vinagre roza': do, & outros ingredientes , que nelle fe podem ver por no fe repetir mais vezes. Tambm a compofia da carga do capit. 13.
heexccl lente nelecafo.
Seaextenfaforleve,cutuma baftar fomente fomcntala a
meudo com agoa ardente > porm fe a relaxao do nervo for
confideravel, como cuftumo fer algas vezes, 6c qUC quando o
cavallo quer andar fe efquece com a perna atraz, como fe elivera quebrada, ou fora da junta , he ncceTario aplicarlhe o feguinte.
Cataphfma pra o jarrete relaxado
Tomaram raizes de onfolida maior ,& de malvaifco piza^e~ff%dc"da^ duas onas ,fc forem verdes duas ,&
meya, & fervidas depois em ha panela nova com vinho tino,
como elhverem brandas lhe meteram de malvas, malvaifco , hyJopo, vernica, fanicola, de cada hum mcya mo , cortadas meudas, & depois de tudo cozido, mexendoa fempre as pizarm cm
almofariz ate fazer tudo,como mfia; tornaram depois ao foco
acrecentandolhe de grayxa de teixugo quatro onas , & f aplicara quente em cataplamas, & panos, que a fegurem"; porem antde fe aplicar 5 fe ha de ter untada a parte com o que fe fe^ Fomentaao pra o jarrete relaxado.
,C rOZado dl1as on
bro d^Thl1 dm ?ha
on a
,de macella, & de zimrarmrWa l
> & quente cm ha tigela, lhe miftum P duas oitavas & eftando ucnte fe
tariT^
'
>
1
untara a parte, pra que penetre.

Eira

Smmma.

4i6.Ela untura fe ha de aplicar hum dia, Sc outro nao, porque

poder caufar inflaiwio, & nefte cafo fe ha deuzar f do oleo


rozado, cm quanto torna a aplacar
Quando fe tirar a cataplafma, le lia de aplicar fobre amclma
mala outra de novo,&i atadura no ha de fer muyto apertada,
mas de forre, que feconferve na parte, que com cites remdios
defincharmlogo os nervos, & tornaram a feu temperamento
por mais disformes, que ehvcfiem.
CAPITULO 105.

Do Agrio.

O alto do n, que cr detraz do jarretc, aonde da o


cfterco do cavaiio, fe cria hum tumor duro, gerado
dematcriaflcumatica,friaquc le endurece por ua
vifeofidade } procede de o cavallo dar algum couce,
tocando com o n cm pedra, ou pao afpcro, ou de e
esfregar muyto naquclla parte, & algfias vezes do muyto trabalho , & com clle crece> mas nunca fe faz muyto disforme; tambm he hereditrio, ordinariamente na caufa dor alga, nern,
faz manquejar o cavallo , f lhe ferve de deffeyto a fealdade.
Ere achaque de principio podefe curar; porm cm fendo envelhecido , tem muyto difficultofa cura. Quando o tumor he novo, bafta pra o gaitar o remdio fcguinte.
Rewedto pra o Agrio novo.
Tomaram ha parte oleo de nozes, com duas de agoa ardente i mexido tudo muy batideque ficar, como unguento 5 co
ifto esfregaram a parte fortemente a meudo. Pra o Agrio mais
antigo, fc far o cmplafto feguinte.
Emplafto pra o Agrio envelhecido.
Tomaram de galbano ha ona, armoniaco trs onas, emplafto opopanaco ha ona, tudo' fe infundir em hum quartilho de vinrre forte por tempo de quarenta horas, movendoo a
mando depois o fara
ferver ac ficar em ametade do vinagre,

' r
coado

a Aheitaria,

419

do bem mifturado,& unido.


Mefta compofia fe molharam as ramas de has penas juntas , &: fe aplicaram fobre o Alifafe 3 tendolhe primeyro dado
hasfarjes muyto fotis, que no penetrem todo o couro* &
fe aplicar cila untura de fis em fis horas, continuandoa por tem
po de oito, ou dez dias, fem a pr em cataplafmas mais, que fomente molhar o Alifafe as vezes, que digo, tendo cautela em
que o cavallo lhe no chegue com os dentes, que ifto o far fecar.
Alguns Alveitares expertos, tambm abrem os Alifafcs , Sc
os vo depois degerindo ,& mundificando, fazendoos fair em
matrias, porm he obra muyto delicada , & perigofa } pra
quem a no tenha vifto obrar, nem fe podem declarar as meudezas, & cautelas, com que deve fazerfe, & quando fe aja de
executar, feja no vera, porque em tempo de frios, fe tem vifto
ficarem cavallos aleijados pra toda a vida.
O melhor,& mais feguro remdio, que tenho achado pra
curaros Alifafes,alll novos,como antigos , depois de fe aver
dcfgovernadoop, &amolcntadoo Alifafe , com os emolientes, queallimadiremos;he,darlhe ha farjes meudas, que penetrem f at o meyo do couro, & logo untalas com o Potencial
dobbichos,quediiTemdsnocapit.il.do fogo Potencial, aplicado na forma, que nelle fe declara.
Se o Alifafe for de pouco tempo, cuftuma algas vezes farar
com o remdio feguinte.
Outro remciopern os AUfafes.
Tomaram dous quartilhos de vinagre forte, & lhe meteram

lo Armnio fino ,trementina commua'outro tanto, mifturarm


tudo lobre Wo lento, &feplicarcomo carga com hum papel
porIima,8ccreformar hum diajc outro no, continuando
alguns, at fegaftar o Alifafe.

Ee 2

Alguns

.i

^2^

Summiiltt

Alguns do o foo a&ual aos Ahfafcs, porm o que no obrat


nellcso unguento dos bichos, aplicado na forma, que difiemos >
o no ha de vencer o fogo adhial.
CAPITULO 107
Das Curvas, & Sobre-cwvas, & Citrvaas.

<

TODAS citas enfermidades de Curvas, Sobre-curvas, 8c Curvaas, de que alguns Authores querem
fazer divifoens, vem.ifer amefma coufa ,6c afli o
moftroascurasjem que pouco, ou nada fedifFerem. Chamofc afnr, pella parte, em que fe pem,
que he junto s curvas das pernas. A differena, que fazem fomente, he que a Curva, & Curvaa fa os tumores de pouca
dor,6c a Sobre-curva ha ordinariamente muyto dolorofa , Sc
tanto afli yqufclgasvezes fendo antiga, faz o cavallo cftrcito,
& apanhado das verilhas, 6c lhe faz fecar a coxa, Sc caufa-cilas
dores por eftar fobre os. nervos a 8c ligamentos donde a perna
dobra.
Eftesmales fa quaffempre hereditrios, Sc quando fe adquirem porcaufas>hccm carreiras violentas , quando ao parar
chamo ao cavallo de repente, fazendolhe meter muyto os ps>
ou fazendoo dar voltas etreiras fobre elles.
Manifetafe com hum tumor duro pequeno,aIguas vezes mayor, porm nunca he muyto grande.
Como/e curao 'as curvai .
A prmeyra cou fera degovernar a perna afllma, Sc abaixoda junta pcllo modo, que diflmosnocap. 9. do defgovcrno, 6c
rapar o pelo da parte, aplicando fobre a grofura o feroto feguinte.
Serotopraasaram
Tomaram cmplalo de aquilo de gpmas,duas onas,gumel>
ouopoponaco, 8c amonaco, dcada hum ha ona, 6c meya >
leo de efpique i 6c de termentim, de cada hum hua ona > ecr*
nov*

da Jlveitari.
42l
nvaaque for conveniente.
He neceTario pizar as gomas cm
vinagre, & depois fazelas ferver a fogo lento,& paTalas por hum
Par>9:&: ajunrarlhc o mais, fazendo ha mafla a modo dcemP_ preparada por hum Boticrio, porque de outra forte fe
ao rara como hc neceTario; & fcpor cfte cmplafto cmhunu
P branda aplicando em fima do tumor | avendoo primeyro efc
gado muy bem com leo de aucenas.
V"emplafto cftar afli pegado fete, ou oito dias, Sc mais fe for
ecelfano, o qual cufhima gaftar cftes tumores reveis, Sc groTci* os, & com elies fomente faro as Curvas, Sobrc-curvas, & Curn
mu
moSs
^Htig& outros tumores, fendo de hu
mores cfrfc
craiios,
Sc pituitofos.
rfrr*?^an?0 n fiqUem gaftlds cftes tumores de todo, fe lhe poera aar num potencial na forma, qUC diflemos no cap. 11.
CAPITULO 108.
jDos Efparavoes.
HA duas differenas de Efparavoes. Huns, que claramente:fe manifclo ; outros, que com difficuldade
e conhecem. Aos que fe forma dentro na junca da
perna, fem moftrarem por fora tumor,chamo os Ita
lianosEfparavo foco, & os Efpanhoes Dcgaravo
-ueio, porque dentro da junta fe endurece hum humorfinho, que
-faz hum gro, como gravano, a que ns chamamos gro de biCO Sc quem fizer notomia em hum cavallo morto 3 que padecefe
cite achaque o achar aili, o qual pica ;& embaraa o movimenconhccJUlhe
ta5& omelnor final, por onde cite tal Efparavofe
Porque o caval'o, que o tem he muy cfpinhadodo
h"" ^
p aonac cita o Efparavo,ou de ambos fe fa dous, 6c os levan^7^lXaC^galhardia3masn:olhcgabo a obra, porque em
-pouco tempo lhe vem a fecar as coxas,& ancas, & fc fazem direitos aas venlhasA' quanto mais os obrigo a fazer curvetas, & cavallanas fobre os ps, mais dcpreTa fc eftropco.

Ec 3

Sa

.2 4

Summila
Soctcscfoaravos muyto mos de curar por eftarem mtrinfccosi com'tudo nos princpios, fuccedc muytas vezes remcdearcnfc, com fe defovcrnar apcrna ateima , &r abaixo cu,
junta, rapar o pelo com hima navalha na junta, 6c esf regala muyj
to com unguento de Mercrio, at que fc embeba nelIa,ifto por
trs vezes,'hum dia, outro na paffearo cavallo hua hora a*J
tes de o untar, & ourra depois.
1
Efte remdio o far farar, fe ainda nao for tao envelhecido,
que eftcjaj duro, & como OIOJS: quando ocfteja, nao ira pra pevor,& fervira mais annos.
' ofogo,quemuytosaconfelhanefte Efparavao oseftropea
muytas vezes, fazendolhe emtropecer os nervos, & junta lero
proveito, como temos vifto por experincia.
Aoutradiverfidadedc Efparavao fc chama boyuno, porque
todos os boys os temam, 8c da mefma forte, que aparecem nos
cavallos, ainda que huns feja mayores, que outros.
Manifcflafe claramente com hum tumor duro , levantado
na ponta da junta da perna, pella parte de dentro; afsima logo
donde cuftuma fazer o defgoverno da cana.
Sa caufados os efparavoens, afli os intnnfecos, como os boyunosdc trabalhar o cavallo muyto novo, de o fazerem andar
fobre OS ps,de muytas curvetas , &: faltos , trazerem pezo na garupa, ou outra pefia nas ancas, do muyto trabalho a correrem
por fubidas, & muytas vezes fa hereditrios.
O tumor he duro, como oflb,& fempre faz manquejar o cavallo , fe no he no principio he depois, porque crece com o trabalho, & fe vay radicando mais pra dentro, caufa grande dor ao
cavallo, quando trabalha, & lhe faz fecar a coxa fazendoos eftreitos de verilhas.
Raro fera o cavallo Efparavonado de muyto tempo, a que fe
no tenha fumido o bojo por mayor, que o tiveTe.
Tambm fe conhecem os cavallos Efparavonados , cm que
pem o p de ponta, &: mariquejo mais, quando faem da eftrebaria, do que depois que aquecem.

Como

a AVotaria.
42 3 .
P
Comofe c tirai.
ktra manqueira fempre tem melhor remdio no principio , do
fjUc depois de antiga, defgovcrnando o cavallo logo do alto,&
aixo da junta, aplicandolhe fobre o tumor o feguinte.
* marm dos unguentos de agripa, marcieto, & de alter, de
k a hum duas onas,leo de aucena ha ona;leo de minhocas, 8c de femente deengos trs onas , tudo mifturado,fe
por quente fobre o Efparavo em forma de cmplalo, &- fe renovar cada dia ha vez , por nove dias, & no fim delles fe [por
O leroto, que diTemos no cap. 107. das curvas.
*- fc, no avendo melhoria, fera neceflario darlhe hum dos poap 11 nafor
ifElw
" ma,quenellc fc declara, ou o fogo,
acruaijicmo penetrar muyto , porquehe ali o couro delgado,
cv ie o penetrar de todo, fe perder o cavallo, & affi fc deve dar
co as cautelas, que enfinarrios no cap. 1 o.dc dar o fogo.
-, T^s mais achaques, que os cavallos cuftumo ter delc Iuffar
00 fclparavoi at a ferradura do p; temos j tratado meudaqUa nd

fal,am SdaSm5oS

r uenasc

nTr^f
r como ternos

nos
calcos, ao'
os mefmos
dito. >P ^

's^

CAPITULO 109.
Dos cavallos topmhos.
CHAMAMSE copinhos os cavallos 3 que pem os ps
de ponta,& afll caminho, & quanto mais fe faz antigo ete dano, pcyor he de remedear, & he mais ordinrio em bcftas muares, & mais commiim nas velhas, q
do o f * mS novaSj & rnuyras vezes fe vem a incapacitar de to' ,M JT"50,?fazendo tambemhas gretas muvtodoloroias nas
quartejas peUa parte de detraz aflhna dos candados.
&,-ro
T*1 fe remedea compor ao cavallo nos pshuas
leiraauras, com has bordas compridas a diante ,q jJaffem alem
| do calco quafi ha polegada de comprimento , aparandolhe o
. calco de orte, que fique defentaloado o mais que poder fer deiEc 4
xando-

A2A
Sumnuld
xandolhe adiante no lume do cafco todo o que tiver.
Ncftemefmo tempo fe ho de fomentar as pernas , & nervos delias, com banhos de caldo de tripas de carneiro , cozida*
com falva, funcho, & gomos de loureiro, de cada hum ha mo*
chea, aplicando efte banho mais quente, que morno duas, & rres .
vezes cada dia, untando tambm fobre o banho as mefmas pernas, & nervos delias com unto de porco derretido, tirandolheo
fal, & manteiga de vacas> mifturado tudo com partes iguaes,continuandoeftasfomentaosatqocavallo ponha os ps iguaeS
que fique fem cTc defeito.
Avcndo cuidado de que ande fempre com ferraduras delgadas atraz , groTas a diante, 5c bem defentaloado.
Tambm henecefiario, que o ladrilho da eftrcbaria, pra remcdearelte dano feja lizo,& em covas, porque avendoas as
bufeo eftes taes cavallos de prepofito, pra neHas terem metidos os ps de ponta 3 com que nunca mclroraria.

JVFERTENCIJ.

A Lguas enfermidades mais com que fe alargo alguns Authores,cfpecialmcnteEfpanhoes, fazendo captulos particulares delias fc reduzem todas aeftas,dc quetemoS
feito meno, porque a Tiricia nos cavallos fe envolve na Pol/
moeira. a Eftangurria nas enfermidades da ourina , que vo na
quinta efpecie dos Torcilhos, a Leforia nas Cameras, & Flu- ^
xos de ventre, & fli todas as mais que parecer que aqui falra. *
Tambm algas doenas na refiro, porque f fe acha nos homens, ainda que alguns Authores as rclato fem neceflidadc,o
que eu no quiz fazer, por tratar f de bafear a brevidade , por
nomoleftarao>leytores,al.irgmdom;fomente mus no achaques a que os cavai los x m is fogeitos, como Alormos, Torci
lhois, mal de Olanda, & outros femelhantes.
:

FINIS

L A U S D E O.

INDEX
SUMMULA DA ALVEITARI A. .
i

CJP.i. Como fe Imo de conhecer, & faber examinar as


idades, achaques, & defeitos dos cavallos. Jol. i 8 9.
Cap. 2. Comofe hao de fazer asJangrtas ,& as cautelas, que
01
fe devem obfcrvar.
99: J
Cap. 3. Em que tempo fad mais convenientes as fangrias nos
cavallos, & cm que veaje ho de fazer conforme as
cavfas.

,
. f fLl01Cap. 4. gue obfi-vaesfe devem guardar no Jazer dajangrta,
faber. a quantidade , d* conhea"a qualidade do fangue.
/W.203.
CWp <. iDc J0<fo , & ordem , com quefe ho de dar as ajudas aos
cavallos.
fol.206
Cap. 6. Do modo de dar os xaropes , & dosfimplcz com queje
F
compem.

M29Cap. 7. Das camlias, quefe devem obfervar, fera purgar os cavallos , & de todos os medicamentos purgantes que a
'tiles convm.
fol.211.
Cap. 8. Comoje deve dar a purga aos cavallos} & a ordem, que
wffoje deve guardar.'
foi- 221
Cap. 9. Comoje ha de dejgovet nar o cavallo, & das advertncias , que deve aver mjjb.
_ff/-2 24Cap. 1 o. Do modo,com queje ha de dar o fogo, do ejfeyto, f jaz,
& das cautelas, qnefe devem objervar.
M-227
Cap. 11. Dofogo, & cautrios Potenciaes.
Jj-2 2 9
Cap. 12. Comoje hao de dejpalmar os cavallos,
/z 3} Cap-13. De comoje ho de fazer; as caigas perfeitas pra os ca*

u.1 aummula

Cap1 r*. BosJnaL W& pra conhecertodo ocavallo


*iVL'flte.

J0l.2^O>

aaBirra.
,
M~38'
Zap.i6:DaFava.

fol-n?tfld
Cap. 17. Da Boca chea.
2
Cap. 18 .Dos apmhos3ou Barbeloens.
foi 4Cap. 19 Des Sobr-dentes.
iA.
Cap.20.Da Boca ferida.
,
ft .241.
Capvi.Dalingoa ferida.

fol.24.2.
Cap. 21. Do Fajlio dos cavallos, & dos remdios pra osjazer comer.
1
folzf.
Cap. 2 3. Dos cavalhs, qu deixao He comer por doenas graves,
& que fufientofe lhes deve dar.
foi 2 4.5
Cap.24,. Do Fluxo defatigue pclla boca.
fol24-7Capj<. Das chagas, &callos, que fefazem ?ia barbada do ca
vallor

Cap.26. Das chagas, ou ulceras de dentro das ventas.


Jd.24.9Cap.27. Da Fluxao dos olhos,
'ibia.
Cap.28. Da pancada,ou golpefobre o olho.
J'-25I
Cap. 29.DoscavallosLunticos.

fol.2^2.
Cap. 3 o T>os Ti/mor , que nace entre as queixadas.
foi. 254*
c

Cap. 31. Das Landoas^que nacem entre as queixadas.

foi.256.

Cap. 32. De toda a efpecie de Mormo.


ibid.
Cap. 33. Dos achaques, & enfermidades da cabea.
foi 261.
Cap. 3 4.. Da Erefipela , & inflamao do roflo do cavallo. foi. 264.
Cap. 35. DoEfpafmo.
foi 266.
Cap. 36. Dovertigio.
fol.269.
Cap. 37. DoDeJvario.
..fol.270.
Cap. 38. Dos Alvarazos.
ibid.
Cap. 39 Das olivas.
foi271.
Cap.4,0. Como fe ha de tirar a carne malpofla nas ilhargas da taboa
junto s'queixadas,que impede o enfreamento, como
tambm o Ga to carnofo,junto s crinas.
fol.272.
Cap. 41. DoAntc-cor.
. .
.
/0/.273.
Cap.4,2

fol.i^

da Alveitana.
^y-^-. Eo Latejar Ao corado.
':?P-v*
Do esforo ou Rendimento daspass,.
^44- Doe-avalio aberto.

Ca ti'
6

lJo

*['Citosfi!nlids>& PZfecas-

M276.

f0/.279.

foi: 2 a 2.

JY4 - L>as nuos quebradas.


.fol,iS6.
D w mos picadas, & inchadas do trabalho.
.fol.2%%.
7
M. Da.Sobre-rcdela.
ibid.
^/> 49- >** Ltx.
/0J.289.
^50. DoEslabo.
fol.2^0.
^Mi- Das Gretas.
Cap.^z. T>as Sobrc-canas.
fal.2^1.
JfCap.^7,.. Da Extenfao3& Relaxamento dos nervos das mios.
,
fol.2)Z.
w
Cap.tj 4. Dd imhacAO Cobre aJjunta, e>- ^ ^/o/-- 9 3
*/>.5 5- Das Ovas.
fol.294.
Cap. ^6. 'Das Pcrrrilhas.
foi 296.
c/>. 5 7 ^* Desloca^ & Esfriamento da junta.
tbid.
^ap. 5 8. D*, Humtdades, d^ma* , g/e v<w rw ntflchinhos,
o- quartelas, & das mais inchaes daquelle lugar.
'"Ml/kl

I'"**>*!''

*M9- DesEncabreftaduras.
foi.300.
Cap. 60. DosJreJlms.
ibid.
Cfp- 6 I. 2)tf Coa ^ ,MMJ <. ,fnMJ ^0J <vnw/foy,
foi 102.
Ca/. 62. Das Jlkanaduras.
W3Cap. 6 3. Drfj Sobre-mos, Formas, & Cravos,
tbid.
Cap.64.. DosGavarros.
/rf.305.
| )Cap.6t}. DoGalapago.
Cap.66. jDw w/f w enchapinados, ou encajlelados.
//.309.
Cfp.67. Dos Quartos, & Raas.
joi.
/0/.310.
-*/>.6 8. D** Lmravaduras, pregos de rua, dr haftlhas, #w
CW60 -T)
^"ff^mocajeo.
/0/.315
Crtfi-6
ffenemocalcoJO.315
- P 9- Deqttando as matrias fobem n coroa do cafeo, & aCapio .r> meac>adcfaralo.
/0/.318.
:
ln en
1 ci 7i' '^^ V[ '?Wefeito,oufalta de cafeos.
fol.^o'
tiyu* pancada do cajeo, ouferradura ajfentada.
foli 12.
Gap.;p

^> ^

Index da SummuJ*
^ .
Cp.7.z: Da Podrido, ou F^- ^' mlb^} & formiguenos.^
Cap 73- cano fcha de chamar o calor natural ahum cafco que.
" '
eji privado de fubftancia por caufa de achaques, foi325.
Cap. 74. Das Matadurds, chagas , & feridas.
foi. 3 ij>Cap. 75. Das Pizaduras, dr Tumores dafernella, ou cruz foi
374"
Cap. j6. Das chagas dos rins, ou feridas penetrantes do corpo do
cavalfo.

.fil-377Cap. 7 7. Das Chagas, & feridas vcneuofas, feitas por. animaes


t rsi'anvjos-,-&ia'anados, e^ /wrt prejervar da raivai
affiaos homens, W> rfw cavallos 5 dr AM/J /rrrtcionaes.
f- 339Cty. 78. JDrt Vobnoeira, ////te //c rcfpiratfo, j rfw/ww <ter
aos foles.
.
i/w-341'
Cap.yy. DaTjJe dos cavallos. ". .'
fol-34-4Cap. 80. Dafalta da rcfpiraac por calor ejlranho 3 e>~ dificuldade da expnlfao dos cxcretimitos.
//.346
C7/>. 81. Do cavallo magro, dr cjlaado} que nto quer tornar a
medrar.
"...
/^35Cap. 8 i. ^t Febre dos cavallos.
/^-3 5 2Cap. 8'"$. DasRrcsipcdrs.
^.358.
Cap. 84,. Dafebre pejlilencial.
.
fil.360.
Cap.85. Dos cavallos, ff/ tt;// ftwvrifotf i?r.
/<?/. 3 61
Cap. 86. Do mal de Olanda.
.
fol.tfiCap. 87. Das Ebulies do Cangue.
.
f-374Cap, 88. Da Grcykalot Gordura derretida.
J^-375Cap. 89. DoAgor.mento'ilnfufurai& Resfriamento.
.flAjd.
Cap. 90. Dos'lorcilhoeps. '.
' foi. 58j.
Cap. 91. Da primeira efpccie do Torcilhao.
foi.383.
Cap. 92. DaJeg:thdaijpccie<Jo.Torcilha<>,
'. .fol.^84.
.Cap. 9 3. Da terceira efpccie do Torcilhao'
foi. 386.
Cap. 94. Da quarta tjpuicdoTorlhao.
fol.%88.
Cvp. 95. Da quinta^Jpecie.doTorchdo.
fol.36.0.
Cap.y(

^*i
da/i l\ v_n.-

Cap. 96. Vafextaefpecie dolorcilhto.


#U947
tnp. 97. D*> Cameras, dr Z /*** ^ w*re rf WIM/W. J0/.395
Cty. 98. Das Lombrigas ,auefegerao no corp do cavallo.foli^.
''Cap. 99. ><* Sarna do cavalo.
/y" **
Cap. 100, Po ii/ro> ou Rendimento dos rins.
jol. 408.
Cap. 1 o 1. 2) Inchao dos Tefliculos.
foU9Cap. 102. 'De- como ( capo os Cavallos.
foi.4,11.
Cap. 103. >o Rendimento, <w /r<7 <far $M*r/flf traseiros,
1
ou ancas do cavallo.
# .pJ-4 3
Cap. 104. DaExtenfaoy& Relaxamento do nervo dojarrete.^
foi. 414. (
C?/>. 105. Do Agrio.
foi.4,16.
Cap. 106. Dos Ahfafes.
foi. 417.
Cap. 107. Dtf 1 Curvas, Sobre-curvas, e?- Curvaqas.
foi.420.
fol.4,21.
Cap. 108. DM Efparavocns.
Cap. 109. Vos cavallosTopinhos.
foljL^

FINIS,

//(^y

**

iT

0(s

y&

Anda mungkin juga menyukai