Anda di halaman 1dari 12

141

AUTONMIA E MODALIZAO AUTONMICA NO


OCESSO DE PR
ODUO EM ATO NNAA ESCOLA
PR
PROCESSO
PRODUO
(Autonymy and autonymous modalization
in the process of writing of school manuscripts)
ABSTRACT
This work aims to discuss the theoretical statute attributed to glosses, here understood as explanations or comments
that arise while a pair of students is combining and writing an invented story. Theses glosses are created by them
aiming a reformulation, a rectification, an erasement, from what was said previously. The methodological procedure
through which the data was collected, consisted of filming a pair of students of 1st and 2nd grades of elementary
school from the moment in which the students combine an invented story, to the moment of writing and concluding
the story, peculiarity that enables the researcher to have access not only on what the pair of students discuss/talks
about but also to what they write. From Authier-Revuz it was found the possibility of interpreting the autonymous
modalization as a fact of the language and not as a communicational behavior. This way, in the return of the student
about his/her saying, aiming to reformulate it, language is found while system, on one hand and while mistake/
misunderstanding, on the other hand the discourse and the student, correlated to the non-coincidences that lay
behind.
Keywords: Oral reformulation Autonymy autonymous modalization.
RESUMO
Aborda-se neste trabalho o estatuto terico atribudo s glosas, aqui entendidas como explicaes ou comentrios,
que surgem enquanto duplas de alunos esto combinando e escrevendo uma histria inventada. Estas glosas so por
eles emitidas objetivando uma reformulao, uma retificao, um apagamento do que foi dito ou escrito anteriormente.
O procedimento metodolgico atravs do qual os dados foram coletados, consistiu em filmar duplas da 1a e 2a sries
do ensino fundamental desde o momento em que combinam uma histria inventada, at o momento de escrev-la e
conclu-la, particularidade esta que permite ao pesquisador ter acesso tanto ao que a dupla conversa quanto ao que
escreve. A partir dos trabalhos de Authier-Revuz, encontramos a possibilidade de interpretar a modalizao autonmica
como um fato de lngua e no como um comportamento comunicacional. Neste sentido, no retorno do sujeito sobre
seu dizer visando reformul-lo, encontram-se a lngua enquanto sistema, por um lado e enquanto equvoco, por
outro , o discurso e o sujeito, atrelados s no-coincidncias que a perpassam.
Palavras-chave
Palavras-chave: reformulao oral autonmia modalizao autonmica.

Corrigir aqui, estranhamente, acrescentar. Falando, eu no posso apagar,


suprimir, anular, tudo o que eu posso fazer dizer eu anulo, eu apago, eu retifico,
enfim, falar outra vez. Roland Barthes

* UNCISAL - crisfelipeto@hotmail.com

Cristina Felipeto
Felipeto**

Vol. 7 - Nos. 1/2 - 2005

142

Revista do Gelne

INTRODUO

Neste trabalho, gostaramos de discutir sobre o estatuto terico atribudo


s glosas, aqui entendidas como explicaes ou comentrios, que surgem enquanto
duas duplas de alunos das 1a e 2a sries do ensino fundamental de uma escola
pblica de Macei-AL, esto combinando e escrevendo uma histria inventada.
Estas glosas so por eles emitidas objetivando uma reformulao, uma retificao,
um apagamento do que foi dito ou escrito anteriormente, por isso, as chamaremos
doravante de glosas de reformulao.
Durante o processo de escritura de histrias inventadas, constatamos,
atravs da anlise dessas glosas, que a reformulao oral um lugar passvel de
ser marcado tanto pela autonmia quanto pela modalidade autonmica1, ou
seja, no ato de reformular, o aluno alm de citar o termo que falhou, por vezes
o descreve, o explica e o comenta, o que d lugar a glosas metalingusticas2. A
partir de uma via aberta pelos trabalhos de Authier-Revuz (1995, 1998),
encontramos a possibilidade de interpretar o desdobramento reflexivo da
modalidade autonmica no enquanto estratgias de um sujeito em sua interao
com o outro, tampouco enquanto atividade intencional do sujeito sobre a
maquinaria conversacional, mas como uma proliferao da linguagem sobre
1

Cabe apontar que a expresso modalidade autonmica foi cunhada por AuthierRevuz (1995, 1998) e um fenmeno mais complexo embora extremamente comum
que a autonmia. Na autonmia, um signo se dirige a ele mesmo enquanto signo,
caracterizando-se como tal. Sejam os exemplos: (1) A palavra globalizao vem
adquirindo uma conotao pejorativa e (2) O intercmbio cultural est hoje em dia
cada vez mais globalizado, para empregar um termo que est definitivamente na
moda. No caso (1), encontramos uma das propriedades definidoras do signo autnimo,
conforme definido por Authier-Revuz: qualquer que seja a categoria gramatical de um
signo-padro, o signo autnimo correspondente um substantivo singular, passvel
de ocupar uma funo-sujeito. [...] Em todos os casos, o autnimo X pode ser
substitudo pela palavra X (1998 p. 138). No caso (2) h um desdobramento, no nvel
da enunciao, de um dizer que fala da coisa globalizao e fala da palavra
globalizao, ou seja, na modalizao, o enunciador, alm de usar o termo X,
acrescenta ao uso desse termo um comentrio reflexivo sobre seu uso, configurando
um retorno sobre o dito. Na modalidade autonmica o signo empregado e comentado
ao mesmo tempo. preciso dizer que a autonmia parte constitutiva e necessria da
modalizao autonmica, de modo que toda modalidade autonmica supe um fato de
autonmia.
2
Neste sentido, a existncia da autonmia fundamental para o exerccio da
metalinguagem. Utilizo glosas metalingsticas em lugar de metaenunciativas na
medida em que, para Authier-Revuz, a reflexividade do dizer (metaenunciativa) um
subconjunto da reflexividade metalingstica. Diz a autora: o setor meta-enunciativo
do qual releva meu objeto se caracteriza como do metalingstico e remonta da autorepresentao do dizer se fazendo (1995 p. 18).

143

A situao melhorou com a... desculpe, melhorou no, eu me expressei mal... eu


ia dizer que a situao mudou com a morte do seu marido...

Observa-se no exemplo acima, o sujeito tentando desviar o no-um que


compareceu em sua fala, a seu despeito. Ao faz-lo, ele acaba por citar o termo
que lhe escapou (melhorou), o que marca tanto a presena da autonmia quanto
da heterogeneidade constitutiva. Em seguida, ao tentar consertar o estrago
que, de toda maneira, j estava feito, o sujeito emite um comentrio acerca
daquilo que escapuliu (eu me expressei mal... eu ia dizer que a situao
mudou..). Este comentrio a forma como o sujeito representa o que lhe escapa,
ou seja, a heterogeneidade mostrada.
Dito de outro modo, a heterogeneidade constitutiva marca-se, na fala do
sujeito, pelas no-coincidncias que afetam o seu dizer: homonmia, ato falho,
ambigidade, mal entendido: tudo o que est do lado do no-um da comunicao
e que tem como pano de fundo o Real. Trata-se de uma no-coincidncia
constitutiva do sujeito na linguagem. Entretanto, esta no coincidncia que
afeta a posio de domnio e de intencionalidade estratgica do sujeito deve
ser elidida atravs do Imaginrio para que o sujeito se constitua como sujeito de
linguagem. Esta eliso se d atravs da funo de desconhecimento
desconhecimento pelo sujeito de que sua representao do dizer seja da ordem
do Imaginrio.

si mesma (1998 p.178). A modalizao autonmica, desse modo, releva de um


fato de lngua e no de um comportamento comunicacional. O que se tem
um enunciador lutando com a no-transparncia das palavras.
As glosas de reformulao tm a particularidade de comportar um dizer
reflexivo e, ao mesmo tempo, opacificante sobre a lngua, o sentido e a
nominao. Dessa forma, no retorno do sujeito sobre seu dizer visando reformullo, refaz-lo, encontram-se a lngua enquanto sistema, por um lado e enquanto
equvoco, por outro , o discurso e o sujeito, atrelados s no-coincidncias que
a perpassam.
A partir de Milner (1978, 2002), considera-se que a presena da
equivocidade na lngua tem como motor um encontro contingente entre o Real,
o Simblico e o Imaginrio, o conjunto das trs ordens que formam o n
borromeano, aquela figura proposta por Lacan e destinada a traduzir a trilogia
da Realidade e do comportamento humano.
Segundo Authier-Revuz, todo dizer possui uma heterogeneidade que lhe
constitutiva, heterogeneidade que se deve aos efeitos (irremediveis) que o
Real exerce sobre o Simblico. Melhor dizendo, a heterogeneidade constitutiva
aquilo que escapa, ao sujeito, da linguagem. A heterogeneidade mostrada,
ento, a forma como o sujeito representa isto que lhe escapa, ou seja, como o
sujeito imaginariza aquilo que lhe inapreensvel. O exemplo a seguir serve bem
para ilustrar, a nosso ver, as heterogeneidades que marcam nosso dizer:

Vol. 7 - Nos. 1/2 - 2005

144

Revista do Gelne

So essas formas de eliso, ou seja, de apagamento do no-um que


atravessa o dizer do sujeito que Authier-Revuz chama de heterogeneidade
mostrada. A heterogeneidade constitutiva e a heterogeneidade mostrada so
de ordens diferentes. Como diz Pcheux (1982 p.19), a heterogeneidade
constitutiva da lngua no se confunde com a manipulao ostentatria da
heterogeneidade mostrada, pois elas so distintas, mas no disjuntas.
Na heterogeneidade mostrada, o sujeito representa e delimita, em seu
dizer, os fenmenos de no-coincidncia, os quais podem aparecer de 4 formas
diferentes3:
(A) no-coincidncia das palavras consigo mesmas, pois que tocadas pelo real
da lngua e pelo equvoco que ele gera;
(B) no-coincidncia do discurso consigo mesmo, em que palavras de outro
discurso se apresentam, invadem o discurso do sujeito;
(C) no-coincidncia interlocutiva em que, sendo o sujeito no coincidente consigo
mesmo, a relao interlocutiva passa a ser entre 2 sujeitos no-simetrizveis;
(D) no-coincidncia entre as palavras e as coisas, originria da radical
heterogeneidade entre o Real e o Simblico.
A partir dessas consideraes, nosso objetivo neste artigo o de apresentar dois
dados que se configuram como sendo um caso de no-coincidncia das palavras
consigo mesmas, embora sua configurao tenha particularidades diferentes
daquelas apresentadas nos dados analisados por Authier-Revuz4.

1 SOBRE A METODOLOGIA
A anlise incidir sobre duas narrativas ficcionais, ou seja, sobre dois
trechos de histrias inventadas produzidas por duas duplas de alunos em situao
escolar. Os episdios analisados tm uma caracterstica bastante prpria, pois
os alunos so filmados5 desde o momento em que combinam a histria at a sua
escrita, de modo que tivemos acesso, atravs do dilogo, tanto s glosas de
reformulao quanto ao que foi (ou no) escrito.
3

Utilizaremos a notao proposta pela autora, qual seja, X para a palavra autonmica,
Y para a que a substituiu.
4
Vale apontar o trabalho de Figueira (2000), o qual analisa, tambm a partir dos trabalhos
de Authier-Revuz, as glosas enunciadas por 2 crianas de 2 a 6 anos de idade. Buscando
mostrar a propriedade reflexiva da linguagem e a capacidade que tem as crianas nesta
faixa etria em produzir autonmia, Figueira classifica as glosas como sendo de 4 tipos:
1) retificaes, rplicas; 2) palavras interditas; 3) definies; 4) comentrios sobre
casos de no-coincidncia.
5
Este corpus foi obtido do banco de dados do Ncleo de Pesquisa em Aquisio de
Linguagem Escrita (NPALe) da UFAL, que se encontra sob a coordenao do prof. Dr.
Eduardo Calil.

145

2 UM CASO DE MODALIZAO
O fragmento que apresentaremos a seguir faz parte da histria inventada
A princesa e o sapo, escrita por F. e R., alunas da 1a srie de uma escola
pblica da cidade de Macei-AL. Neste momento, F. est narrando e R. est
escrevendo. Trata-se da histria de uma princesa que saiu para passear pela
floresta e se perdeu dos seus amigos. Encontrando um sapo, pediu-lhe que lhe
informasse o caminho certo. Aps o sapo t-la ajudado, ela disse adeus,
sapinho. O dilogo que se segue diz respeito justamente a esta despedida:
Fragmento <1>7
1) F.: ((continuando)) ento ela encontrou... e ento... ento...
2) R.: ((escrevendo)) [e en..]..
3) F.: ((impaciente)) bote o t! ((R. escrevendo ento e F. continuando))
[e en to ela] encontrou...controu..[ela encoc encontou] e disse... adeus
sapinho! ((repetindo)) ento ela disse... adeus sapinho! mais caiu n uma
bruxa... ((novamente percebe que R. no acompanhou, repetindo, enftica))
adeus sapinho! adeus sa..pi..nho...((R. continuando a escrever)) [ela falou a
Deus] Deus, ? ((diz F., impaciente))
4) R.: ((referindo-se ao r que falta na palavra encontou)) deus! no tem
o r no, deus!..
5) F.: D? ((referindo-se ao d em maisculo))
6) R.: ((impaciente)) Deus, chama...
6

Calil (2003), ao refletir sobre os procedimentos metodolgicos desenvolvidos em seu


trabalho, tem usado o termo etno-metodologia do meta-enunciativo, pois trata-se de
um corpus coletado in loco, no-experimental, preservando as caractersticas do
ambiente; pelo fato de registrar-se o dilogo entre 2 alunos acerca do texto que escrevem,
este procedimento permite o acesso s meta-enunciaes em curso durante o processo
de escritura. Desse modo, o autor considera esses registros como se aproximando de
um manuscrito, porm, oral.
7
Quando o nome da criana aparecer sublinhado, significa que ela quem est
escrevendo; j o [colchete] mostra o que o aluno est escrevendo naquele momento;
entre ((parnteses duplos)) aparecem os comentrios do pesquisador.

Diante da peculiaridade deste dado deixar a ver a face escrita da


rasura e tambm as glosas que a desencadearam pareceu-nos possvel abordar
estas glosas enquanto reformulaes orais. Neste sentido, o que chamamos de
glosas de rasuramento pode abarcar tanto um simples no rasurando
oralmente o que foi dito antes para ser escrito depois, quanto aqueles comentrios
que podem ser interpretados como que apagando oralmente aquilo que foi ou
que poderia ter sido escrito6.

Vol. 7 - Nos. 1/2 - 2005

146

Revista do Gelne

7) F.: ia, Deus....


8) R.: ia aqui... Deus... chama a tia! chama a tia!
9) F.: ((chamando a professora)) tia! ((a professora se aproximando)) t
certo a palavra Deus, adeus?
((a professora pede para que as crianas leiam para ela, e as crianas comeam
a reler a histria))
10) R.: encontrou... e ento ela falou a Deus ... no t certo?
Deus... no t certo?
11) professora: adeus no sentido de tchau? ento junto...
12) R.: ento vai ter que riscar, n? ((R. liga a e Deus com um tracinho)).
(F. 7;3; R. 7;11)
interessante observar que, em um primeiro momento, h uma certa
indeterminao de adeus, pois, isolado do que o cerca, pode ser tomado como:
(1) a Deus: encontrou o sapo e disse (dirigiu-se) a Deus;
(2) adeus: forma de despedida que, segundo o Aurlio, significa Deus te
acompanhe, v com Deus;
(3) ah, Deus!: a interjeio ah d mais fora e realce s palavras a que se
junta. Esta expresso geralmente externa aflio, surpresa.
Inicialmente, R. no descola para o adeus, no sentido de despedida, o
que parece estar relacionado indiscutvel homofonia entre as formas acima
expostas. Tanto que, quando F. (turno 3) questiona impacientemente Deus,
?, R. (turno 4), acredita que ela est referindo-se ao R que faltava na palavra
encontou, inclusive, utilizando Deus como uma interjeio: Deus! No tem
o R no, Deus!...
R., num primeiro tempo, parece no conseguir enxergar nenhuma
diferena entre a Deus e adeus; sua escuta parece ser desencadeada por
F. (turno 3) que insiste em mostrar o equvoco. A homonmia , entretanto, uma
barreira que ela no consegue (ainda) transpor. Todavia, aps a interferncia da
professora (turno 11), R. reconhece a diferena.
Mais detalhadamente divisamos, no dilogo entre as alunas, dois
momentos que contribuem para o descolar de R.. Primeiro a escuta do professor
(turno 11) adeus no sentido de tchau? e, segundo, a relao deste outro
sentido que surge, agora, estabelecendo uma relao de oposio com o que
seria previsvel na continuidade da cadeia (adeus, sapinho). Desse modo,
apenas num s-depois que se vai criar, na relao de semelhana, uma diferena

147

... sempre possvel tambm sem afastar-se da experincia imediata fazer


valer em toda locuo uma dimenso do no-idntico: o equvoco e tudo o que
o promove, homofonia, homossemia, homografia, tudo o que suporta o duplo
sentido e o dizer em meias-palavras, incessante tecido de nossas conversaes.

Tambm Lacan, ao discorrer sobre a articulao do significante, afirma


que
O que essa estrutura da cadeia significante descobre, a possibilidade que eu
tenho justamente na medida em que sua lngua comum a mim e a outros
sujeitos, isto , na medida em que essa lngua existe, de me servir dela para
significar algo totalmente diferente do que ela diz (1966 p.235).

guardada pela posio que adeus ocupa na cadeia. atravs dos efeitos
restritivos da cadeia que deve emergir a diferena, obliterando-se a semelhana.
Assim, um termo adquire o seu valor dependendo da posio que ocupa na cadeia e das relaes que mantm com outros atravs de movimentos de ampliao
e de restrio (Lemos, 1995), produzindo tanto a unidade quanto a ruptura.
A opacidade de a Deus/adeus, remete ao que Authier-Revuz chama
de no-coincidncia das palavras consigo mesmas. A glosa de F. t certo a
palavra Deus, adeus? (turno 9) exprime um desdobramento reflexivo do
dizer, produzindo um efeito de retorno. O sujeito, ao se deparar com essa
plasticidade irremedivel de que sofre a linguagem, promove um retorno
metalingstico sobre as palavras do seu dizer ou do dizer de um outro, como o
caso deste dado em que F. volta-se sobre o dizer de R.; entretanto, ao faz-lo,
ele acaba por testemunhar a sua opacificao, em que o dizer no se apresenta
como evidente.
Esse dizer atesta que algo joga com o sentido das palavras, de que algo
despossui o sujeito do sentido ao qual ele quer amarrar seu discurso e isto nos
parece ir alm de um problema ortogrfico.
Entretanto, como observa Fenoglio (2002 p. 06), a autonmia da retomada
aparece somente se se explicita artificialmente a correo por uma glosa exterior
ao enunciado produzido. De fato, F. no diz explicitamente no sentido de.
Quem faz isso a professora, mas poderamos interpretar a glosa de F. da
seguinte forma: t certo a palavra Deus (no sentido de) adeus?
Essa negociao obrigatria do equvoco que se instaurou encontra-se
presente no dilogo das alunas com a professora, pois divisamos na fala de F.
uma tentativa de conteno da fuga de sentidos, ou, no dizer de Authier-Revuz,
uma resposta de fixao de um sentido. A busca de fixao de um sentido, que
se produz na forma de X, no sentido de p, ao mesmo tempo em que restitui ao
sujeito o domnio do que est em curso na produo de sua fala ou escrita,
testemunha e reafirma o encontro do sujeito com o no-um, com a selvageria
da homonmia. Lembramos Milner (1978 p.13), quando afirma que

Vol. 7 - Nos. 1/2 - 2005

148

Revista do Gelne

Assim dizendo, o autor enuncia, por sua vez, a possibilidade de todo


dizer ser afetado pelo que da ordem do excesso, em que a comunicao se
altera pela presena de um sentido ou de uma palavra a mais.
Explicitar um sentido, fix-lo com relao a outras palavras, constitui,
por si, o rompimento da evidncia do Um, pois se, por um lado, esta operao
(necessria) de sutura visa assegurar o Um, por outro e, inevitavelmente, constitui
uma ruptura da evidncia desse Um. Comenta Authier-Revuz que, se especificar
um sentido configura um trabalho ativo, suturando ou preenchendo uma falha
em X atravs do apagamento de sentidos imprprios, porque X, em
contraposio, os autorizou. Isto , a materialidade da lngua, a qual tem o equvoco
como constitutivo, permite, autoriza que a Deus esteja propcia a fazer
homonmia com adeus. Assim,
ao assumir o esforo de especificar desta maneira o sentido de um elemento X,
o enunciador d testemunho da potencialidade de um sentido outro que ele
encontra, no na lngua, mas nas palavras aqui e agora, em contexto, e do qual
deve proteger ativamente seu dizer (1998 p. 31).

Estes retornos reflexivos sobre as palavras do dizer, atravs da estrutura


X no sentido de p, destinam-se restaurao do Um por esse traado de
suturas que a cadeia, em seu excesso de significncia, requer.

3 UM CASO DE AUTONMIA
Durante o processo de escritura a dois de histrias inventadas, tambm
observamos um tipo de glosa que qualificamos como sendo uma reao
exclamativa, marcando uma surpresa (espontnea) na recepo, em forma de
X...eita! X!, X...olha! X!. O fragmento abaixo foi retirado da histria inventada
Joo e o Galo, escrita por L. e K., alunas da 2a srie de uma escola pblica de
Macei-AL.
Fragmento <2>
1) L.: e foi...[e foi] trabalhar...[trabalha]
2) K.: assim amanheceu a noite... eita! amanheceu a noite! ia! (as crianas
comeam a rir)...assim anoiteceu..
(K. 13;4; L. 13;11)
A repetio do enunciado e seu destacamento pela entonao parecem
aqui marcar este retorno reflexivo como sendo uma autonmia, ou seja, a aluna

149

A capacidade que tm duas palavras de se substiturem uma outra um exemplo


de similaridade posicional e, alm disso, todas as respostas esto ligadas ao
estmulo por similaridade (ou oposio) semntica.

comenta um signo que assume, em sua fala, uma funo-sujeito. No episdio


acima, talvez seja possvel mostrar que, alm dos termos que se sucedem na
linearidade do dizer, divisamos outros que o reconfiguram, estando subjacentes,
cujo efeito tanto suspender a significao quanto deslocar o sentido para um
outro lugar. Aqui, o prprio enunciador que recebe sua fala e a resposta por
ele dada demonstra uma perplexidade com relao a seu prprio enunciado.
Essa perplexidade tem como forma a repetio do que foi estranhado:
X, eita! X! ia!. Esta forma de retornar sobre o dizer corresponde a um
apagamento, um rasuramento do que foi dito. Do ponto de vista do funcionamento
da lngua, o que a glosa de surpresa parece ilustrar a emergncia do jogo
significante. Neste momento, em que tudo bascula e o sentido se esvai, Milner
(1987 p. 25) nomeou-o bem, ponto de poesia: para uns, a morte, para outros,
o obsceno, ou ainda, o sentido mais puro que se atinge arrancando as palavras
do crculo da referncia ordinria.
Assim, no enunciado de K. amanheceu a noite, entrevemos uma relao
subjetiva com o equvoco que joga com as palavras. Singularidade que , como
diz Lemos (1996 p.09), paradoxalmente marcada pela forte presena de
fragmentos da fala do outro na da criana, assim como por relaes imprevisveis
entre esses fragmentos, resultando em enunciados inslitos, cujo efeito pode
chegar a aproxim-los do chiste e do potico.
A partir deste enunciado, amanheceu a noite, talvez seja possvel mesmo
falar de uma presena da poesia na fala da criana. Jakobson (1999 p.114),
para quem no h contraste entre a estrutura da poesia e os outros tipos de
estrutura verbal, ao analisar as imagens noturnas e diurnas na poesia francesa,
afirma que esta carrega de roupagem os vocbulos contraditrios. Interpretar
este enunciado buscando ir para alm do que a lingstica v como violao,
preciso lanar mo de uma estrutura que comporte a subjetividade e olhar para
alm do que vemos a olho nu, isto , para os mecanismos subjacentes a estes
enunciados.
Ao discorrer sobre os plos metafricos e metonmicos como constitutivos
do funcionamento da linguagem, Jakobson comenta sobre um teste psicolgico
bem conhecido (Idem ibid. p.115), em que crianas so colocadas diante de um
nome e precisam manifestar o que lhes vm mente. As respostas palavraestmulo choupana foram, por contigidade, queimou, por similaridade,
uma casinha, cabana, choa e o antnimo palcio. Segundo Jakobson
(Idem ibid. p. 56),

Vol. 7 - Nos. 1/2 - 2005

150

Revista do Gelne

Ora, no turno 2, o significante amanheceu parece, por um lado, substituir


metaforicamente anoiteceu, por similaridade oposicional semntica e, por outro,
convocar metonimicamente e, novamente por oposio, o significante noite.
Mas a complexidade deste enunciado no pra por a. O dizer amanheceu a
noite pode estar substituindo anoiteceu atravs de um jogo metafrico em
que outras cadeias, como chegou a noite, veio a noite etc., e, inclusive
anoiteceu, permanecem latentes. Nesse caso, amanheceu a noite, mostra
como cadeias manifestas podem (re)velar estruturas latentes.
Do mesmo modo, e foi trabalhar, pode convocar, por uma relao de
contigidade metonmica, amanheceu. Vale apontar ainda que o mesmo
fenmeno ocorre antes, quando as duas alunas ainda estavam combinando a
histria e novamente K. quem diz:
Fragmento <3>
1) L.: a ele teve que pular o castelo...
2) K.: a...a ele deixou...deixou anoitecer o dia... eita! a noite...deixou
anoite... anoitecer...
(K. 13;4; L. 13;11)
Assim, anoiteceu parece novamente convocar, por contigidade
oposicional, dia e a cadeia anoiteceu o dia parece manter, em sua latncia,
veio a noite, escureceu, acabou/findou o dia, etc.
Mas amanheceu a noite, enunciado equvoco por excelncia, abre-se
ainda para outras interpretaes, tal a eficcia simblica da lngua: amanheceu
a noite pode metaforicamente, no sentido de figura de linguagem, ser interpretado
como findou o dia, comeou a noite, acabou a noite, clareou, o dia j
amanheceu, etc., testemunhando ao contrrio, as intenes de K., isto ,
testemunhando que no h como instituir qualquer intencionalidade fala do
sujeito. Dizendo de outro modo, a intencionalidade um efeito do s-depois.
Ela uma instncia Imaginria que se impe instncia Simblica, dando ao
sujeito uma iluso de controle e autonomia diante do funcionamento da lngua.
interessante observar o que Isso que irrompe no lapso pode provocar
em um sujeito pego de surpresa: consternao, constrangimentos, ofensa (noutro),
prazer, riso. Poesia. Observamos que a reao das alunas foi o riso e, por que
no, prazer. Entretanto, a rasura oral de K., no 1o episdio, eita!...amanheceu a
noite! ia!... e no 2o, eita!...a noite... mostram uma relao da aluna com a
linguagem muito diferente daquela que tem, por exemplo, o poeta. O poeta
aquele que, como diz Veras (1999 p. 131), se aproveita do lapso para faz-lo
florir e cuja escuta vai em busca de uma diferena, ao passo que a escuta da

151

4 ALGUNS APONTAMENTOS FINAIS


No h como negar que a reformulao pode permitir a correo, a
melhora no texto e, neste processo de escrita a quatro mos, so as glosas
que vo construindo o caminho. Contudo, paradoxalmente, por um trabalho de
preciso, agindo sobre o sentido, a forma grfica ou ortogrfica do que vem
sendo escrito ou dito, as glosas podem, ainda, opacificar o discurso, na medida
em que revelam o trabalho do real sobre a lngua.
No plano da linguagem, a verdade do Real fala pelo significante, isto ,
pelo Simblico e marcado por uma radical imprevisibilidade, ou seja, no se
sabe quando nem quais efeitos ele produzir atravs da linguagem. Cada demanda
de sentido acompanhada por um tempo de non-sens anterior logicamente
produo de sentido. Este momento lacunar se d por um equvoco que suspende
por um instante a significao.
A anlise destes dados mostra que a fala e a escrita parecem produzir-se
entre 2 foras opostas: de um lado, aquela de um Real afetando as palavras da
lngua de um equvoco, pegando o sujeito no erro, inscrevendo na tecitura de
sua fala/escrita um espao de heterogeneidades; de outro, aquela do Imaginrio,
exercendo uma fora de coeso buscando (as)segurar o Um, a unidade,
reencaminhando o dizer ou a escrita - antes rompidos - para novamente fazer
sentido.
Ainda com relao s glosas de reformulao, parece possvel apontar
que elas alteram a transparncia do dizer e relativizam, ou melhor, colocam em
xeque noes como domnio, conscincia lingstica e lngua enquanto objeto
submisso reflexo, bastante presentes na literatura dominante na rea. o
que testemunham Lier-de-Vitto e Fonseca (1998 p. 51), ao dizerem que
na rea da aquisio da linguagem, as reformulaes/correes/auto-correes
so, em regra, tomadas como evidncias empricas de uma capacidade que se diz
metalingstica. Tal expresso utilizada para designar um momento na histria
do desenvolvimento em que a criana d sinais de estar monitorando a
linguagem.

criana parte em busca da norma, da semelhana, colocando, em geral, uma


dvida que apaga a diferena.
A angstia/espanto, presentificada na fala de R. no turno 2 do fragmento
<1> e a surpresa/riso/deleite presente nas falas de L. e K., respondem por
aquilo que Milner (1983 p. 14) comenta sobre o instante da desamarrao
borromeana, relacionando-o a uma srie de figuras: exploso do sentido, onde
se desfaz a trana dos tecidos das significaes, (...) onde se esvaecem
semelhanas e dessemelhanas, onde o Um, ele prprio abandona seus poderes.

Vol. 7 - Nos. 1/2 - 2005

152

Revista do Gelne

Entretanto, as glosas de rasuramento, sejam elas expressas atravs de


modalizaes autonmicas ou simplesmente autonmias, marcam o enunciador
como aquele que, em determinado ponto, no faz um com o seu dizer, afetando
a unidade do discurso de uma reflexividade que, longe de supor controle, a
opacifica.

REFERNCIAS
AUTHIER-REVUZ, Jacqueline. (1995) Ces mots qui ne vont pas de soi. Boucles rflexives
et non coincidences du dire. Paris: Larousse (Coll. Sciences du Langage).
AUTHIER-REVUZ, Jacqueline (1998) As Palavras Incertas: as no coincidncias do
dizer. Campinas: Editora da Unicamp.
CALIL, Eduardo (2003) Processus de cration et ratures: analyses dun processus
dcriture dans un texte rdige par deux coliers. Langages & Socit, 103: Ecriture
en acte (Irne Fenoglio, d.) (31 55).
CALIL, Eduardo & SOUZA, Pedro (2003). Manuscritos literrios e manuscritos
escolares: a rasura como marca de subjetividade. Anais do III Congresso Internacional
da Abralin 2003.
FENOGLIO, Irne (2002) Lautonymie dans les rectifications de lapsus. In: Le fait
autonymique. Presses de lUniversit de Paris III.
JAKOBSON, Roman (1999) Lingustica e Comunicao. S. Paulo: Cultrix.
LACAN. Jacques (1953) O Simblico, o imaginrio e o Real (http://psiconet.com)
LACAN, Jacques ([1966]1996) Escritos. So Paulo: Perspectiva.
LACAN, Jacques ([1972-73]1985) Seminrio 20: Mais, ainda! R. Janeiro: Jorge zahar.
LEMOS, Cludia T. G. de (1995) Corpo e Linguagem In: Corpo - mente: uma fronteira
mvel. So Paulo: Editora Casa do Psiclogo.
LEMOS, C. T. G. (1996) A potica e o significante. Eco 2 Macei (AL): Publicao do
grupo de psicanlise Trao (1 19).
LIER DE VITTO, Maria F. & FONSECA, Susana C. da (1998) Reformulao ou
ressignificao? In: Cadernos de Estudos Lingsticos, 33 (51 - 60) Campinas: IEL/
Unicamp.
MILNER, Jean-Claude (1983) Les noms indistincts. Paris: Ed. Du Seuil.
MILNER, Jean-Claude (1978) LAmour de la langue Paris: Seuil.
MILNER, Jean-Claude (2002) Le Priple structural: figures et paradigme. Paris: Seuil.
PCHEUX, Michel (1982) Sur la (de)construction des theories linguistique. In: DRLAV
27. Paris.
VERAS, Viviane (1999) Lingisterria: um chiste. Tese de doutorado. Campinas: IEL/
Unicamp.

Anda mungkin juga menyukai