ya toq wo ma ri yin
si ri yit nkinamuch ke qupibal.
En el campo me cri
rodeando de verdes lazos
y t lloras por m
me estas haciendo pedazos
respuesta: la cebolla.
Siempre quietas
siempre inquietas, durmiendo de das
y de noche despiertan.
Respuesta: las estrellas.
R. JA
SAQMOLOO
Del casern
Soy pequeita
Como un ratn
R. EL HUEVO.
Cierro la
puerta
R. JA BEEY
Ko ntziyaq tziil,
Tengo traje oscuro,
Nojel qutanaq
Todo arrugadito
To nachaaj chu pan yaq
Lo lavo en un
ateli
charco,
To nchiqirsaaj ruuyoon.
Lo seco solito.
R. JA XEPEQ
R. EL SAPO.
QOLOM (CHISTES)
QOLOM (CHISTES)
Qu ser? Cae
Naq k'ari netzajto
desde lo ms alto y
chikaaj nti kami,
no se mata, cae al
Ntzajqel pa ya' nraqtaji.
agua y se rompe.
R. JA WUUJ
Ma tiqinqoti in
Ma saq sojta
R. EL PAPEL
Oro no es plata no
Es dime que es.
T Abuelo:
R. JA NIMALAJ
SAQ'U'L
R. EL PLATANO.
La Hormiga y El Elefante
En cierta ocasin haba un grupo de hormigas,
estaban celebrando el cumpleaos de un
compaero, de repente un elefante vena
caminando y sin darse cuenta se par sobre
un grupito de hormigas. Mat a muchas
hormigas, quienes se salvaron se pusieron a
llorar; de
de repente uno de ellos vio que otra
hormiguita estaba caminando en el pescuezo
del elefante; entonces las hormiguitas
sobrevivientes le dijeron: ahrcalo!, ahrcalo!,
mtalo!
Ri A Xwan
Teej: - Rt a Xwan, wakami xa xe
ichaj ko.
Xwan: - matyox nute, wakami rn man
ninwajo ta ri ichaj.
Teej: - Achike roma?
Xwan: - nubij jun wachibil chwe: we rt
natij ichaj xa rx abonil nabn pe.
Juan
Madre: - Le dice a Juan: hoy sol hay hierbas.
Juan: - Gracias madre, hoy no quiero hierbas.
Madre: - Por qu motivo?
Juan: - un compaero me dijo: si comes
hierbas, tu rostro se pondr verde.
Ri
Tuj El Temascal
Tuj El Temascal
El Temascal
Hace mucho tiempo, un anciano ya no
aguantaba la mugre en su cuerpo; le dijo a su
esposa que quera usar el temascal porque
estaba lleno de suciedad; est bien dijo la
seora; cuando el anciano vio que ya estaba
listo el temascal, primero se ba y despus
entr al temascal.
Ri Kai Alaboni
E ko kai maya alaboni xebe pa
kastanen pa Armita, tq xeapon pa
Armita xkitzt apo kai kaxlan ixtani,
ri jun ala xubij chi re ri jun chk:
Ti
Nutzuy:
Ti
ja
ja
ja
nutzuy, ti nutzuy,
rt at uk'wy nuya',
rt, yatzaqe' chwij,
rt, at wachib'il.
Mi tecomate, mi tecomate,
t llevas mi agua,
t me acompaas,
t eres mi compaero.
Ti
rt
rt
rt
nutzuy, ti nutzuy,
at jeb'l ok,
at jeb'l ok,
at ch'utin ok.
Mi tecomate, mi tecomate,
t eres bonito,
t eres pequeo,
t eres pequeito.
Ti nutzuy, ti nutzuy,
ronojel nimaq'a' yatinkanoj,
ronojel q'ij yatink'waj.
Ri ti nupawi':
rn k'o ti nupawi',
stape' ti pop ri nupawi'
k'ak'a' ri ti nupawi'
Mi Tecomate:
Mi tecomate, mi tecomate,
todas las maanas te busco
todos los das te llevo.
Mi sombrero:
Yo tengo mi sombrero,
aunque sea de petate mi sombrero
es nuevo mi sombrero.
rn xinloq'o' ri ti nupawi',
rn xich'ako' ri ti nurajil,
roma xink'ayij ti nusakil.
Yo compr mi sombrero,
yo gan mi dinero,
porque vend mis pepitas.
RI IK NUKAM
Ye jiq cha xwin il
ri ixoqi benaq ri ki chabal
kakam ta ik
kakam ta ik.
akala, kojola tuna ri iwach
kixel pa la ik nukam,
ntzuun achel kik.
ti raqa ichi kix ban chirij.
tiqosij kach, ti xupuj xul,
ti tzaja chaj, ti poroj joq,
cha la ik nutzu, cha mankamta
ri ik eqal ntzolin pa ri ruwachibal.
Ri kaqiq = El aire
Rn ninjiqaj ri kaqiq
rt najiqaj ri kaqiq
konojel niqajiqaj ri kaqiq
Yo respiro aire
t respiras aire
todos respiramos aire:
Ri
ri
ri
ri
Los rboles,
las flores,
las plantas,
los animales.
che,
kotzej,
qayis,
chikopi
rn ninwajo ri kaqiq,
ri ti wukuk nirajo ri kaqiq,
ri ti xpach nirajo ri kaqiq,
ri ti che nirajo ri kaqiq.
Ri kaqiq nukaslen,
ri kaqiq wuchuqa,
ri kaqiq nuway.
Yo necesito aire
el sapo necesita aire
la lagartija necesita aire
el rbol necesita aire.
El aire es mi vida,
el aire es mi fuerza,
el aire es mi alimentacin.
Ri Job
Der Regen
Muy bonita es la
lluvia
Gracias dios
Vino una lluvia buena
Gracias dios.
Roma ri job ko ri
qakaslem
Roma ri job ko ri
qawan
Roma ri job ko ri
qaknaq
Roma ri job yoj utz
yoj ko
Gracias a la lluvia
hay la vida
Gracias a la lluvia
hay el mais
Gracias a la lluvia
hay los frijoles
Gracias a la lluvia
estamos bien.
Xtapon ri ikrichtin
ri yalan job
Xaqa ri sutz
Xaqa ri saqirik
Xaqa ri tew
Roma ri job
Vino el mes de
la buena lluvia
Vino la niebla
Vino el amanecer
Vino el fro
Por la lluvia.
Nuestro abuelo
est contento
Porque vino la lluvia
Es el momento de
sembrar
Porque vino la lluvia.
Gracias dios
Porque nos diste
la lluvia
Gracias al corazn
del cielo
y al corazn de la
tierra.
PACHUN TZIJ
PA TIJOBL
(POEMA)
Ronojel qij yinb
e pa tijobl
Nkikot ri nute
Nkikot ri nata
Nuwetamaj ri nub
anobl .
Yintzopin, yinxajo,
yinbixan