POLITICO
THEOLOGICUS
Comit Editorial da
Nythamar de Oliveira
TRACTATUS
POLITICO
THEOLOGICUS
Teoria Crtica - Libertao - Justia
Angelica
in dubiis libertas
SUMRIO
INTRODUO | 13
CAPTULO UM | 43
Desconstruindo a Libertao:
Teologia Poltica, Teoria e Prxis
CAPTULO DOIS | 71
Safatle, Espinosa e o Outro da Teoria Crtica
CAPTULO TRS | 94
Adeus: A Epifania do Outro segundo Levinas e Derrida
CAPTULO QUATRO | 113
tica, Esttica e Teleologia: Kant e os Fins da Metafsica
CAPTULO CINCO | 132
Teoria Crtica da Religio:
Habermas, Naturalismo e Universalismo tico-Moral
CAPTULO SEIS | 152
Contribuies Habermasianas para uma
Teologia Pblica da Libertao
CAPTULO SETE | 180
Tcnica, Cincia e Religio Segundo Foucault
CAPTULO OITO | 205
Derrida, Heidegger e o Aprs-Hegel: Desconstruindo a
Fundamentao Normativa da Modernidade
CONCLUSO | 227
INTRODUO
0.1.
Um
tratado
poltico-teolgico
14 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 15
16 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 17
other collective identities, is false and dangerous in
view of its practical consequences. The
ontologization of the friend-foe relation suggests
that attempts at a cosmopolitan juridification of the
relations between the belligerent subjects of
international law are fated to serve the masking of
particular interests in universalistic disguise.10
Ibidem, p. 38.
18 | Tractatus politico-theologicus
mthode par laquelle on peut parvenir une
purification du monde de lesprit et de la science du
droit. Il explique ainsi la ncessit doprer un
nettoyage [ethnique, videmment] des bibliothques
de sorte que tous les crits dauteurs juifs doivent
tre rangs sans distinction, sur le plan de la
technique bibliothcaire, dans le dpartement
Judaca.11
Nythamar de Oliveira | 19
Hobbes: la souverainet ne se dfinit ni par la
dictature ni par lexception.
(3) La trahison thico-politique, lirrductibilit de
lindividualit: Comme les calamits universalistes,
librales et normativistes ont, selon Schmitt, pour
origine la fourberie de lesprit juif, les reproches que
fait Schmitt Hobbes davoir contribu la
formation de ltat libral auraient peut-tre d le
porter souponner que Hobbes fut crypto-juif.
Mais Schmitt ne va pas jusque-l. Ce quil fait, cest
seulement montrer comment certaines innovations
de Hobbes vont tre, soi-disant, immdiatement
repres par les penseurs juifs, lesquels vont les
porter leurs dernires consquences. Deux
questions doivent nous arrter ici: celle du droit de
rsistance et celle de la distinction entre lintrieur et
lextrieur, le priv et le public.12
Ibidem, p. 52-70.
20 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 21
15
22 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 23
24 | Tractatus politico-theologicus
M. Foucault, Il faut dfendre la socit: Cours au Collge de France (19751976). Eds. M. Bertani & A. Fontana. Paris: Seuil / Gallimard, 1997, .
61s.
21
Nythamar de Oliveira | 25
Cf. Linda Martin Alcoff and Eduardo Mendieta, eds. Identities: Race,
Class, Gender, and Nationality. Oxford: Blackwell, 2008.
23
25
26 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 27
1999.
28 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 29
30 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 31
32 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 33
34 | Tractatus politico-theologicus
No stimo captulo, revisita-se a articulao polticocivilizatria entre tcnica, cincia e religio, segundo uma
abordagem fenomenolgico-hermenutica na esteira da
crtica que Foucault fez dessas duas tradies. A fim de
darmos conta da complexa integrao entre tcnicas de si e
tecnologias sociais em prticas intersubjetivas que
determinam o fenmeno religioso num mundo cada vez
mais secularizado, globalizado e democratizado, podemos
recorrer a uma fenomenologia da libertao, partindo da
aproximao comparativa entre a teoria crtica da sociedade
tecnolgica e suas formas reificantes de racionalidade
instrumental, o dispositivo procedimental (procedural device of
representation) do equilbrio reflexivo de Rawls para a justia
distributiva e os dispositivos (dispositifs) foucaultianos que
integram tcnicas do eu e tecnologias do poder. Tento
mostrar que, na medida em que Foucault ainda segue
Nietzsche na sua crtica ao ascetismo, a sua concepo da
religiosidade ou espiritualidade paradoxalmente uma
experincia da liberdade. Minha hiptese de trabalho
consiste em relacionar as tcnicas do eu, tais como as
encontramos nos textos de Foucault sobre a hermenutica
do sujeito, o governo de si, as tcnicas da vida (technai tou
biou) e a parrhesia (o franco-falar, le franc-parler), com as
tecnologias sociais, tais como as inferimos de seus textos
dispersos sobre as tecnologias do poder, as tecnologias
morais e as tcnicas de controle social e biopoltica, de forma
a estabelecer uma aproximao sistmico-normativa com a
teoria crtica sem reduzir sistemas a uma racionalidade
instrumental ou o mundo da vida a um reservatrio
normativo da razo comunicativa. Destarte, podemos
revisitar as ideias nietzschianas de moral de rebanho e
domesticao social, atravs de Foucault, para entendermos
como o poder pastoral acaba por viabilizar a passagem de
um modo de subjetivao e governamentalidade antigo para
o moderno.
Nythamar de Oliveira | 35
36 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 37
Offenbarung
Welt
Mensch
Erlsung
38 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 39
40 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 41
H.R. Rookmaaker, Modern Art and the Death of a Culture. Wheaton, Ill.:
Crossway, 1994, p. 116.
35
42 | Tractatus politico-theologicus
Cf. J.P. Muller and W.J. Richardson (orgs.), The Purloined Poe: Lacan,
Derrida, and Psychoanalytic Reading. Johns Hopkins University Press, 1987.
37
CAPTULO UM
Desconstruindo a Libertao:
Teologia Poltica, Teoria e
Prxis
Huc usque Philosophiam a Theologia separare curavimus et
libertatem philosophandi ostendere, quam haec unicuique
concedit. Quare tempus est, ut inquiramus, quo usque haec
libertas sentiendi, et quae unusquisque sentit, dicendi in
optima Republica se extendat. Hoc ut ordine examinemus, de
fundamentis Reipublicae disserendum, et prius de jure
naturali uniuscujusque, ad Rempublicam et Religionem
nondum attendentes.
At o presente, nossa preocupao foi a de separar a filosofia
da teologia e mostrar a liberdade de filosofar que a teologia
reconhece a todos. tempo agora de nos perguntarmos at onde
deve se estender, no melhor dos Estados, essa liberdade
deixada ao indivduo de pensar e dizer o que pensa. Para
examinar essa questo com mtodo, -nos preciso esclarecer a
questo dos fundamentos do Estado e, em primeiro lugar,
tratar do direito natural do indivduo, sem ter em vista, para
comear, o Estado e a religio. (Spinoza, Tratado TeolgicoPoltico, XVI.1, p. 279)
44 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 45
46 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 47
48 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 49
50 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 51
52 | Tractatus politico-theologicus
pauvres les avait rendus dangereux pour le status
quo, mais la persecution des bourgeois gauchistes
dans toute lAmrique Latine ne suffisait pas
combler lcart qui les sparaient de la base.47
Nythamar de Oliveira | 53
54 | Tractatus politico-theologicus
50
Ibidem, p. 100.
Cf. L. Boff, Jesus Cristo Libertador: Ensaio de Cristologia Crtica para o nosso
Tempo (Petrpolis: Vozes, 1972); A Ressurreio de Cristo: A Nossa
51
Nythamar de Oliveira | 55
56 | Tractatus politico-theologicus
54
55
Nythamar de Oliveira | 57
58 | Tractatus politico-theologicus
57 R. Gasch, The
Press, 1986).
Nythamar de Oliveira | 59
59
60 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 61
62
62 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 63
64 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 65
66 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 67
68 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 69
the capitalist system, its values, its practices and its
religion.69
70 | Tractatus politico-theologicus
CAPTULO DOIS
Safatle, Espinosa e o Outro da
Teoria Crtica
Attamen ut recte intelligatur, quousque imperii jus et potestas
se extendat, notandum imperii potestatem non in eo praecise
contineri, quod homines metu cogere potest, sed absolute in
omnibus, quibus efficere potest, ut homines ejus mandatis
obsequantur: non enim ratio obtemperandi, sed obtemperantia
subditum facit. Nam quacunque ratione homo deliberet
summae potestatis mandata exequi, sive ideo sit, quod poenam
timet, sive quod aliquid inde sperat, sive quod Patriam amat,
sive alio quocunque affectu impulsus, tamen ex proprio suo
consilio deliberat, et nihilominus ex summae potestatis imperio
agit.
Para entender mais precisamente at onde o direito e o poder
do estado estender, devemos notar que o poder do Estado no
consiste apenas em pessoas atraentes, atravs do medo, mas
tambm do uso de todos os meios disponveis para assegurar a
obedincia aos seus decretos. No a razo de ser obediente
que faz um assunto, mas a obedincia como tal. H inmeras
razes pelas quais algum decide realizar os comandos de um
poder soberano: medo do castigo, esperana de recompensa,
amor do pas ou o impulso de alguma outra paixo qualquer
que seja sua razo, eles ainda esto decidindo por vontade
prpria, e simultaneamente, agindo sob as ordens do poder
soberano. (Spinoza, Tratado Teolgico-Poltico, Captulo
XVII.2, p. 296)
2.1. Como foi salientado no Tractatus practicotheoreticus, a recepo da teoria crtica (Kritische Theorie,
popularmente conhecida como Escola de Frankfurt) no
Brasil coincide com o incio da ditadura militar. Alm dos
pioneiros e suas obras j citadas, tais como Jos Guilherme
Merquior (Razo do Poema) e Roberto Schwarz (A Sereia e o
72 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 73
o conceito, enquanto expresso da eternidade,
uma forma de movimento que faz todos os
processos desconexos se transfigurarem em
momentos de uma unidade que no existia at ento,
ou seja, que criada a posteriori, mas (e este o
ponto fundamental) s pode ser criada porque
coloca radicalmente em xeque a forma da unidade e
da ligao tal como at ento vigorou. O que no
poderia ser diferente, j que o conceito no
expresso de uma substncia ontologicamente
assegurada em sua eternidade, mas um operador de
adequao pragmtica. (CA, p. 162)71
74 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 75
76 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 77
autores
liberais,
comunitaristas
e
alternativas
contemporneas (tais como Taylor, Habermas, Honneth e
Fraser, apenas para pensar nos que so citados em seu
programa de pesquisa que interessantemente omite John
Rawls). Safatle evoca destarte as metforas do corpo e seus
afetos, atravs da reapropriao crtica de outros tantos
autores, to diversos quanto Aristteles, Rousseau, Kafka,
Freud, Lacan, Zizek, Laclau e Agamben, justamente para
mostrar como a instaurao poltica aparece assim como a
constituio de um corpo dotado de unidade, de vontade
consciente, de eu comum, ao mesmo tempo em que nos
lembram como no possvel haver poltica sem alguma
forma de incorporao. Em ltima anlise, nas palavras do
prprio Safatle, No h poltica sem a encarnao, em
alguma regio e momentos precisos, da existncia da vida
social em seu conjunto de relaes. Pois tal encarnao que
afeta os sujeitos que compem o corpo poltico, criando e
sustentando vnculos.(CA, p. 22s) Trata-se, portanto, de
uma inovadora e original reformulao de uma teoria
biopoltica da mobilidade normativa como alternativa
teoria crtica da sociedade que desafia os paradigmas
frankfurtianos da anlise marxista do capital, do trabalho e
do reconhecimento, resgatando o papel revolucionrio do
proletariado e de uma crtica do capitalismo, sobretudo de
suas verses neoliberais.
2.3. O termo afeto (affectus) usado por Espinosa
para aludir transio (transitio) de um estado a outro, no
corpo afetado (passivamente, passivum), assim como no
corpo afetante (ativamente, activum). Segundo Espinosa,
afetos so as afeces do corpo (corporis affectiones), pelas quais
sua potncia de agir aumentada ou diminuda (tica III,
Definio 3), enquanto o corpo (corpus) definido como uma
potncia em ato, uma fora de existir, um aglomerado de
partes duras e moles, em nossa linguagem cientfica, um
conjunto de tomos, molculas, tecidos e rgos que
possuem a capacidade de se manter unidos, se regenerar e
78 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 79
80 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 81
82 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 83
sendo, o Estado menos violento e menos
conflituoso s pode ser o Estado democrtico.
(4) O Estado pode ser destrudo internamente por
uma revoluo ou externamente por uma guerra ou
invaso. por causa desse segundo perigo que se
tende a aceitar a militarizao do Estado como
forma de sua preservao. Ocorre que: ou o exrcito
disputa o poder com a autoridade civil e aniquila o
Estado com uma guerra interna; ou, ento, o exrcito
toma o poder, mas o despotismo leva a uma
revoluo dos sditos. Espinosa considera que o
Estado s pode se preservar e se defender
externamente se o povo puder estar armado, em vez
de entregar as armas aos mercenrios ou a uma casta
militar.
(5) A sublevao popular pode ocorrer ainda por
outra razo. Quando o poder poltico, para
assegurar-se, une-se com o poder religioso e usa a
superstio como arma, tende a censurar a liberdade
de pensamento e de expresso. Nesse caso, a censura
gera o descontentamento e esse se expande pouco a
pouco para a massa, a sublevao acabando por vir.
Por isso o Tratado Teolgico-Poltico afirma que a
liberdade de pensar e falar no contrria paz do
Estado, mas sim a condio dessa paz.74
84 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 85
prprias
de
teorias
hegemnicas.(CA, p. 39)
da
democracia
86 | Tractatus politico-theologicus
radicalmente
antipredicativo?(CA, p. 357)
Nythamar de Oliveira | 87
88 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 89
90 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 91
92 | Tractatus politico-theologicus
Nythamar de Oliveira | 93
singularit. La femme la reoit dans la nuit, si longue
ou si courte soit-elle. (Glas, p. 163)
CAPTULO TRS
Adeus: A Epifania do Outro
segundo Levinas e Derrida
Estou sempre dizendo adeus:
at a Deus
para o reencontrar em outra esquina
de adeuses.
(Lya Luft, Dizendo Adeus,
Para No Dizer Adeus, 2005)
3.1. Adeus: o enunciado de uma inconfundvel
ambigidade nos remeteria, decerto, ao adieu proferido por
Jacques Derrida quando da cerimnia fnebre do seu amigo,
colega e matre penser Emmanuel Levinas, no dia 27 de
dezembro de 1995, no cemitrio de Pantin.75 O que h de
inconfundvel nesta ambigidade nos remete no tanto
forma singular ou ao plural em francs (adieu / adieux), mas
antes aos adeuses de duas grafias foneticamente possveis em
portugus: adeus, forma singular de todos os adeuses aqui
tematizados ( teologia, metafsica e ontologia), assim
como um inconfundvel h Deus, cujo efeito de
diferensa(diffrance) seria todavia imperceptvel e
intraduzvel em francs, alemo ou ingls. H Deus: il y a
Dieu, es gibt Gott, there is a God, onde o que h o nico Deus
do monotesmo judaico-cristo-islmico significando, de
jure e de facto, desde sempre, o adeus a todos os deuses. H
Deus justamente porque no h deuses. Em se tratando de
homenagear, hic et nunc, o pensamento to inconfundvel
quanto excelente de quem ousou marcar --com o trao e o
rastro de um hfen-- o -Dieu do Totalmente Outro (totaliter
aliter) que vem ideia mesma de sua absoluta alteridade, dada
75
Nythamar de Oliveira | 95
96 | Tractatus politico-theologicus
77
Nythamar de Oliveira | 97
98 | Tractatus politico-theologicus
du nant; peur dtre et non point pour ltre ... lhorreur excute la
condamnation la ralit perptuelle (EE 102) Em se tratando
de aproximar il y a e o nome de Deus, vemos logo que no
poderamos atribuir divindade uma existncia ou uma
modalidade ntico-ontolgica, mas seremos compelidos a
uma dimenso tica que lhes anterior. Esta ser de resto a
grande lio que nos ser legada das leituras que Levinas nos
oferece da Bblia hebraica e do Talmud. Assim como Kant
j a formulara em termos de antinomias da razo, a
indecidibilidade de afirmar ou negar a tese da existncia de
um ser supremo passa pelas limitaes de nossa linguagem e
de nossas categorias semntico-transcendentais: um tal ente
no seria digno de adorao, na medida em que sua
existncia no poderia ser um atributo fenomnico e toda
especulao a seu respeito transgrediria o uso legtimo da
razo terica. Levinas vai mais longe ainda ao radicalizar a
crtica desta ao tesmo, assumindo o atesmo de quem
procura ser fiel ao tema bblico da separao dos cus e da
terra, da total alteridade da santidade divina: Lme
...accomplissement de la sparation, est naturellement athe. (TI 29)
O a-deus levinasiano logra problematizar, portanto, as duas
leituras j anunciadas pelo a-deus de um alfa privativo (a
do atesmo e da crtica filosfica metafsica) e pelo h
Deus do il y a, cuja positividade tica se d justamente na
radicalidade de sua alteridade, a de um tcito alef divino.
Assim como Derrida evocaria a operao de desconstruo
j presente na teologia luterana do deus absconditus e do
deus revelatus, Levinas recorre revelao do totaliter aliter
(Todo-Outro) na comunidade judaica, que se desvela
eminentemente pela epifania do rosto como linguagem:
Lpiphanie du visage est tout entire langage.80 Com efeito, a
Torah est repleta de ensinamentos, estrias e metforas que
relatam o exlio do Outro, a visita do Outro, o Outro como
E. Levinas, En dcouvrant lexistence avec Husserl et Heidegger. Paris: Vrin,
1967, p. 173.
80
Nythamar de Oliveira | 99
Cf. trad. Pergentino Pivatto et al. De Deus que vem ideia. Petrpolis:
Vozes, 2002, p. 87. Doravante citada aps DVI.
87
89
de fazer jus subverso radical que Levinas da onto-teologia. A princpio, adeus parece apenas traduzir o termo
adieu do francs para o portugus, o que de fato faz. No
entanto, ao contrrio de outros equivalentes possveis em
outros idiomas europeus, como goodbye, Lebewohl, adis, addio,
ciao, Tschss, entre outros, o termo hifenizado (a-deus)
tambm permite uma ambiguidade importante, alm de sua
prpria polissemia e possveis trocadilhos ou jogos de
palavras, ou seja, que no s se pode pensar na funo
equivalente de abordar o Totalmente Outro (totaliter aliter),
de aproximar-se justamente do que no pode ser apreendido
( Dieu, ad deum) e sua negao por meio de um alfa
privativo (a-Dieu), mas tambm um tcito h Deus, cujo h
mudo funciona como o aleph hebraico para designar o que
no pode ser pronunciado (como o nome de Deus, o
Nome, Ha-Shem) mas est desde sempre l, o il y a
levinasiano. Decerto, a palavra adeus em portugus, assim
como o adieu francs, se origina da frmula em latim ad deus,
e seu uso original para saudar, cumprimentar ou dizer adeus
a algum certamente uma interjeio que encontra termos
equivalentes no s em qualquer outra lngua, mas mesmo
em outras maneiras que mais ou menos expressam o mesmo
sentimento ou ideia de saudao, despedida, encontro,
separao ou salvao (por exemplo, bonjour, salut, cheers,
Gre, ciao, shalom). Por outro lado, o adeus em portugus
permite um efeito derridiano de diffrance que entra em jogo
de uma forma interessante, j antecipada por Levinas, em sua
radicalizao subversiva da diferena ntico-ontolgica de
Heidegger, ou seja, no esquecimento do outro do Ser, no
tanto a Seinsvergessenheit quanto o esquecimento da alteridade,
de uma forma tica que no pode ser encontrada em nenhum
modo de ser (Seinsart) na medida em que desde sempre
(toujours dj, immer schon) outramente que ser (autrement
qutre). Assim, o il y a de Levinas subverte radicalmente o es
gibt de Heidegger, de modo a permitir uma nova maneira de
dizer o nome de Deus (Dieu) sem nome-lo ou at mesmo
CAPTULO QUATRO
tica, Esttica e Teleologia:
Kant e os Fins da Metafsica
Allein in der Familie der oberen Erkenntnisvermgen
gibt es doch noch ein Mittelglied zwischen dem Verstand
und der Vernunft. Dieses ist die Urteilskraft, von
welcher man Ursache hat, nach der Analogie zu
vermuten, da sie eben sowohl, wenn gleich nicht eine
eigene Gesetzgebung, doch ein ihr eigenes Prinzip, nach
Gesetzen zu suchen... (KU B XXI)90
4.1. O problema de articular as faculdades superiores
do conhecimento (Verstand, Vernunft, Urteilskraft) e as trs
Crticas em funo do sistema transcendental kantiano como
um todo tem sido objeto de diferentes interpretaes, desde
as diferentes formulaes do idealismo alemo at os nossos
dias. Grande parte da problemtica foi delineada pelo
prprio Kant, em particular, na Introduo segunda edio
da terceira Crtica (1793). Ainda no Prlogo primeira edio
de 1790, Kant define a dupla preocupao de investigar se a
faculdade do juzo tambm tem por si princpios a priori, se
estes so constitutivos ou simplesmente regulativos... e se ela
fornece a priori a regra do sentimento de prazer e desprazer
enquanto termo mdio entre a faculdade do conhecimento e
a faculdade da apetio.(V-VI) Segundo Kant, a unidade
dos usos terico e prtico da razo pura deve ser assegurada
Esto sendo adotadas as seguintes abreviaturas dos trabalhos de
Immanuel Kant: KrV = Kritik der reinen Vernunft; KpV = Kritik der praktischen
Vernunft; KU = Kritik der Urteilskraft. Editada por Wilhelm Weischedel.
Frankfurt: Suhrkamp, 1957. Todas as citaes da KU remetem a sees ()
ou paginao da segunda edio (1793), seguindo a traduo de Valrio
Rohden e Antnio Marques, Crtica da Faculdade do Juzo. Rio de Janeiro:
Forense, 1993.
90.
93. Gilles Deleuze, A Filosofia Crtica de Kant. Lisboa: Edies 70, 1980; Henry
CAPTULO CINCO
Teoria Crtica da Religio:
Habermas, Naturalismo e
Universalismo tico-Moral
Geneticists have shown that biology contributes to
theology. How religious you are seems to depend on your
genes. This has encouraged faith in the idea that there is
an innate religion module in the brain that makes some
of us into sceptics and others into true believers. Calvin
and Nietzsche just had their god-spots set on a different
switch. (Jesse Prinz, The Conscious Brain. 2012, p.
842)
5.1. Gostaria de esboar aqui uma modesta
contribuio para a teologia poltica e filosofia da religio
desde uma perspectiva habermasiana que poderia ser
caracterizada como a de um perspectivismo pragmticoformal. Segundo Jrgen Habermas, ao invs de partirmos de
uma crtica materialista da ideologia ou da cultura como
propuseram expoentes da primeira gerao da Escola de
Frankfurt (Adorno, Horkheimer, Marcuse), seria mais
proveitoso para uma teoria crtica da sociedade e, neste caso,
do complexo fenmeno religioso, se partssemos de uma
teoria discursiva capaz de dar conta da correlao das
diferenciaes sistmicas e dos diferentes aspectos culturais,
societais e interpessoais do mundo da vida compartilhado
pelos membros de uma sociedade. Segundo tal concepo
dual de sociedade (ou seja, tomada ao mesmo tempo como
sistema e mundo da vida), parece-nos trivial ou superficial
supor que o fenmeno da religio estaria relegado esfera
privada como um fenmeno tpico do mundo da vida em
uma sociedade cada vez mais secularizada e racionalizada.
CAPTULO SEIS
Contribuies Habermasianas
para uma Teologia Pblica da
Libertao
It is possible that the word God has come to philosophy out of
religious discourse. But even if philosophy refuses this
discourse, it understands it as a language made of propositions
bearing on a theme, that is, as having a meaning which refers
to a disclosure, a manifestation of presence. The bearers of
religious experience do not conceive of any other signification of
meaning. Religious revelation is therewith already
assimilated to philosophical disclosure; even dialectical theology
maintains this assimilation. (E. Levinas, God and
Philosophy, p. 135)
v N5), por exemplo, assumindo que a normatividade ticomoral ou a normatividade semntico-lingustica seria um
modo mais fundamental de estabelecer a fora normativa da
racionalidade. Parece-nos igualmente aportico tentar
substituir N0 por qualquer ideia de natureza ou qualquer
forma imaginvel de normatividade natural (como a
normatividade biolgica, que est em moda em crculos
naturalistas do nosso sculo). Por outro lado, parece
plausvel que, assim como o equilbrio reflexivo rawlsiano e
relatos subsequentes da evoluo biolgico-social em termos
de equilbrios em teorias dos jogos e normas de equidade
tm mostrado, uma teoria coerentista da normatividade
pode ser razoavelmente articulada com verses naturalizadas
de tica, direito, linguagem, epistemologia, economia, etc.,
como uma alternativa a concepes fundacionalistas nos
dois extremos (de um normativismo e de um naturalismo
reducionistas). Em todas essas acepes ou definies
imaginveis do que seja normativo (poderamos ainda
adicionar uma normatividade lgica, dentre as mais
exploradas para abordar esse tipo de problema), temos o
desafio de conjugar uma compreenso do que seja social, nos
termos de uma epistemologia social ou de uma teoria crtica
da vida social, que acreditamos ser objeto de uma
investigao interdisciplinar, explorando problemas que
unem a concepo moderna de liberdade (e seus correlatos
iluministas de autonomia, emancipao e progresso) a
formulaes empricas, analticas e continentais das cincias
sociais e do naturalismo em torno do problema da
normatividade, luz de textos representativos de pensadores
contemporneos, tais como Habermas e Prinz. Em
particular, obtemos uma articulao entre normatividade
epistmico-social e o intento prtico-moral do agir
comunicativo, num contexto pluralista que busca o acordo
em meio proliferao e disseminao do desacordo numa
democracia. De acordo com David Estlund, a justificativa
epistmico-procedimental da democracia, como fora
CAPTULO SETE
Tcnica, Cincia e Religio
Segundo Foucault
Pour Heidegger, cest partir de la tekhne occidentale
que la connaissance de lobjet a scell loubli de ltre.
Retournons la question et demandons-nous partir de
quelles tekhnai sest form le sujet occidental et se sont
ouverts les jeux de vrit et derreur, de libert et de
contrainte qui les caractrisent. (Michel Foucault,
Dits et crits IV, 168-178)
7.1. Como foi assinalado no incio deste Tractatus, o
sobrenatural no era contraposto ao naturalismo dos gregos
antigos, assim como Espinosa tentaria esvaziar, no sculo
XVII, sua concepo monista de lex divina de quaisquer
indcios de uma agncia sobrenatural (esp. no captulo IV de
seu Tractatus theologico-politicus). Evocando Maimnides ao
discorrer sobre a interpretao das Escrituras, o filsofo
marrano afirma, com ironia, que para aqueles que procuram
uma luz sobrenatural para entender o pensamento dos
profetas e dos apstolos, lhes falta a luz natural; encontramse to longe dela que acredito estarem na posse de um dom
divino sobrenatural.109 Com efeito, se quisermos proceder
a uma fenomenologia do sobrenatural, em nosso intento de
dar conta desse complexo e polmico fenmeno para
responder pergunta O que significa o sobrenatural?,
podemos nos esquivar tanto de abordagens naturalistas
eliminacionistas ou fisicalistas que tendem a exclu-lo de
quaisquer tematizaes ontolgicas sobre o que h110,
109
112
Cf. Donn Welton (org.), The New Husserl: A Critical Reader, p. 294.
116
123
127
128
Cf. Michel Foucault, Le retour de la morale, in: Dits et crits 19541988, dtion tablie sous la direction de Daniel Defert et Franois Ewald,
avec la collaboration de Jacques Lagrange, Vol. IV, p. 703.
134
137
Cf. Michel Foucault, Lusage des plaisirs; Le souci de soi. Paris: Gallimard,
1984; Pierre Hadot, Exercices spirituels et philosophie antique, Paris: Albin
Michel, 1981.
138
CAPTULO OITO
Derrida, Heidegger e o AprsHegel: Desconstruindo a
Fundamentao Normativa da
Modernidade
La mtaphysique mythologie blanche qui rassemble et
rflchit la culture de lOccident: lhomme blanc prend sa
propre mythologie, lindo-europenne, son logos, cest-dire le mythos de son idiome, pour la forme universelle de
ce quil doit vouloir encore appeler la Raison. Ce qui ne
va pas sans guerre (...) Mythologie blanche --la
mtaphysique a effac en elle-mme la scne fabuleuse qui
la produite et qui reste nanmoins active, remuante,
inscrite lencre blanche, dessin invisible et recouvert dans
le palimpseste. (J. Derrida, La mythologie
blanche, Marges de la philosophie, p. 254)
Car la pense de Heidegger nest pas simplement une
pense du rassemblement...Elle ne pense quen donnant
penser ou en pensant ce qui appelle et donne penser...
Ce qui nous appelle penser nous donne penser (Was
uns denken heit, gibt uns zu denken) (J.D. Mmoires,
p. 140; M. Heidegger, Was heit Denken?, p. 83)
Le mtaphorique trouve son application principale dans
lexpression parle que nous pouvons cet gard
considrer sous les apects suivants: a) Tout dabord,
chaque langue a dj en elle-mme une multitude de
mtaphores. Celles-ci naissent de ce quun mot qui ne
signifie d abord quelque chose de totalement sensible
(nur etwas ganz sinnliches bedeutet) est transport
147
151
154
concebido por Hegel em termos da oposio sensvelinteligvel. Assim como no tringulo semiolgico
saussureano a palavra logra articular uma unidade arbitrria
entre o significado (signifi) e o significante (Signifiant) com
uma referncia extra-lingustica, o Begriff espiritual da
semiologia hegeliana opera a Aufhebung da representao
(Vorstellung) que nega, eleva e preserva o signo (Zeichen)
exterior da coisa (Ding) em sua interioridade. Para Derrida, a
semiologia hegeliana logra superar relevar-- desse modo as
oposies binrias do idealismo clssico, atravs da operao
dialtica da Aufhebung que introduz um terceiro termo,
negando ao mesmo tempo em que eleva, de forma a
sublimar numa interioridade anamnsica (Erinnerung), ao
internalizar a diferena na auto-presena. precisamente
esta interioridade subjetiva que abriga a Aufhebung da
imediatez sensvel atravs da representao (Vorstellung) do
signo. O signo (Zeichen) opera a mediao entre a percepo
sensvel da coisa (Ding) e o seu conceito inteligvel (Begriff),
unindo significante e significado. Assim como se d a
concepo do conceito, Hegel nega qualquer identificao
do conceito com um nvel idealizado da coisa em si ou
segundo um esquematismo transcendental, como o fizera
Kant. Todavia, tanto Hegel quanto Saussure ainda
privilegiam a fala com relao escrita nas suas respectivas
concepes do signo em sua unidade de significao,
reduzindo a escrita a uma representao exteriorizada e
traindo, assim, uma teleologia metafsica. Para Derrida, esta
com efeito a traio do Sujeito sistematicamente traduzido
pela concepo hegeliana do conceito. A fim de apreender
tal imaculada conceio, Derrida estrategicamente enfoca
o problema da traduo da Aufhebung hegeliana como relve:
Se houvesse uma definio de diffrance, esta seria
precisamente o limite, a interrupo, a destruio da relve
hegeliana onde quer que ela opere.156 Derrida insiste,
156
157
159
167
CONCLUSO
The Greek thinkers of number related it back to the One,
which, as we can still see in Euclids Elements, was
considered not to be a number. From the supra-numeric being
of the One, unity is derived. And a number is a collection of
units, an addition. Underlying this conception is a problematic
that stretches from the Eleatics through to the Neoplatonists:
that of the procession of the Multiple from the One. Number
is the schema of this procession. (Alain Badiou, Number and
Numbers, Greek Number and Modern Number,
Cambridge: Polity Press, 2008, p. 7)
1 + e i = 0
Decerto, trata-se de um teorema seguindo
Feynman, para muitos matemticos e filsofos, o mais belo
e mais significativo de todos os teoremas conhecidos, a
chamada frmula de Euler, publicada em Lausanne em 1748,
relacionando cinco nmeros fundamentais da matemtica: 0,
1, os nmeros transcendentais e (base do logaritmo natural,
o chamado nmero de Euler) e (nossa conhecida constante
de Arquimedes, definida como a razo entre o permetro e o
dimetro de uma circunferncia qualquer), e o nmero
imaginrio i (definido pela propriedade i = - 1).
Tecnicamente falando, a mais bela frmula matemtica no
seria exatamente uma equao ou uma identidade, como
bem argumentou Paul Nahin.180 Nessa trilogia, procurei
fazer jus meticulosa contribuio kantiana para os
problemas aqui evocados, mostrando a dificuldade em
transpor os limites do pensamento conceitual, sobretudo
quando lidamos com antinomias e problemas indecidveis
Cf. R.L. Ponczek, Roberto Leon. Deus, ou seja, a natureza: Spinoza e os
novos paradigmas da fsica. Salvador: EDUFBA, 2009.
179
Cf. Paul J. Nahin, Dr. Eulers fabulous formula: Cures many mathematical
ills. Princeton University Press, 2011.
180
183
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
Adorno, Theodor W. & Max Horkheimer. 1947. Dialektik
der Aufklrung. Amsterdam: Querido.
Adorno, Theodor W. 1990. Zur Metakritik der
Erkenntnistheorie. Drei Studien zu Hegel. Gesammelte
Schriften in 20 Bnden. Band 5. Frankfurt: Suhrkamp.
Alcoff, Linda Martin and Eduardo Mendieta, eds. 2008.
Identities: Race, Class, Gender, and Nationality. Oxford:
Blackwell.
Anderson, Elizabeth. 1999. Moral knowledge and ethical
pluralism, in The Blackwell guide to epistemology, edited
by John Greco and Ernest Sosa. Blackwell, 1999.
Andrews, George Reid. 1991. Black and White in So Paulo,
Brazil, 1888-1988. University of Wisconsin Press.
Andrews, George Reid. 2004. Afro-Latin American: 18002000. Oxford University Press.
Appiah, K. Anthony. 1996. Race, Culture, Identity,
Mistaken Connections in K. Anthony Appiah and
Amy Gutmann, Color Conscious: The Political Morality of
Race. Princeton, Princeton University Press, pp. 30105.
Appiah, Kwame Anthony. 2006. Cosmopolitanism: Ethics in a
World of Strangers. New York: W.W. Norton.
Benedict, Ruth. 1934. Patterns of Culture. Boston:
Houghton Miflin Company.
Audi, Robert and Nicholas Wolterstorff. 1997. Religion in the
Public Sphere. Lanham: Rowman & Littlefield.
Gesammelte
Schriften.
Frankfurt:
Rainer.
1994. Kontexte
Frankfurt/Main: Suhrkamp.
der
Gerechtigkeit.
Habermas,
Jrgen.
2008.
Die
Dialektik
der
Skularisierung, Bltter fr deutsche und internationale
Politik 4 (2008).
Habermas, Jrgen. Direito e Democracia: Entre a facticidade e a
validade. Trad. Flavio B. Siebeneichler. Rio de Janeiro:
Tempo Brasileiro: 1997.
Hacking, Ian, 1999. The Social Construction of What? Harvard
University Press.
Haidt, J. 2001. The emotional dog and its rational tail: a
social intuitionist approach to moral judgment.
Psychological Review 108: 81434.
Hamm, Bernd and Russell Charles Smandych. 2005. Cultural
imperialism: Essays on the political economy of cultural
domination. University of Toronto Press.
Harari, Yuval Noah. 2015. Sapiens: A Brief History of
Humankind. New York: Harper Collins.
Harmon-Jones, E. & Beer, J. S. 2009. Methods in Social
Neuroscience. Guilford Press.
Harris, John. 2007. Enhancing Evolution: The Ethical Case for
Making Better People. Princeton: Princeton University
Press.
Harsanyi, J. C., 1976. Essays on Ethics, Social Behavior, and
Scientific Explanation. Reidel.
Hart, H. L. A. 1994. The Concept of Law. 2nd edition with
Postscript. Oxford: Clarendon Press.[1961]
Harvey, David. 2005. A Brief History of Neoliberalism. Oxford
University Press.
Honneth, Axel and Hans Joas, eds. 1988. Social Action and
Human Nature. Cambridge U Press.
Honneth, Axel, ed. 1993. Kommuntarismus. Eine Debatte ber
die moralischen Grundlagen moderner Gesellschaften.
Frankfurt/New York: Suhrkamp.
Honneth, Axel. 1991. The Critique of Power: Reflective Stages in a
Critical Social Theory. Trans.
Kenneth Baynes.
Cambridge, Mass.: MIT Press.
Honneth, Axel. 1996. The Struggle for Recognition: The Moral
Grammar of Social Conflict. Trans. Joel Anderson.
Cambridge, Mass.: MIT Press.
Honneth, Axel. 2001. Leiden an Unbestimmtheit. Eine
Reaktualisierung der Hegelschen Rechtsphilosophie. Stuttgart:
Reclam.
Honneth, Axel. 2002. Das Andere der Gerechtigkeit. Aufstze zur
praktischen Philosophie. Frankfurt: Suhrkamp.
Honneth, Axel. 2003.Zwischenbilanz einer Rezeption: Frankfurter
Foucault-Konferenz 2001.Suhrkamp.
Honneth, Axel. 2003a. Luta por reconhecimento: A gramtica
moral dos conflitos sociais. Trad. Luiz Repa. So Paulo: Ed.
34.
Honneth,
Axel.
2005.
Verdinglichung.
Eine
anerkennungstheoretische Studie. Frankfurt: Suhrkamp.
Honneth, Axel. 2006. Reification: A Recognition-Theoretical
View. Edited by G.B. Petersen.The Tanner Lectures
on Human Values. Salt Lake City: University of Utah
Press.
1995.
Meta-Ethics.
Aldershot:
CRDITOS
Verses preliminares dos captulos deste livro foram
originalmente ou parcialmente publicadas nas seguintes
fontes:
Hegel, Heidegger, Derrida: Desconstruindo a mitologia
branca, Veritas 47/1 (2002): p. 81-97.
tica e Esttica na Terceira Crtica de Kant, Veritas 45/4
(2001): p. 312-321.
Desconstruindo a Libertao: Teologia e Prxis,
Teocomunicao 32/135 (2002): p. 155-178.
Habemus Habermas: o universalismo tico entre o
naturalismo e a religio. Ethic@ 8/1 (2009): 31-50.
O Problema da Fundamentao Filosfica dos Direitos
Humanos: Por um Cosmopolitismo SemnticoTranscendental. Ethic@ 5/1 (2006): 21-31.
Adeus: A Epifania do Outro segundo Levinas. Filosofazer
28 (2006): p. 11-21.
Contribuies Habermasianas para uma Teologia Pblica
da Libertao: A Reconstruo Normativa do Mundo da
Vida Ps-Secular. In: Religio, Direitos Humanos e Laicidade.
Anais do V Congresso da ANPTECRE. Curitiba: Editora da
PUCPR, 2015, p. 912-920.
Tecnologia, Juridificao, Democracia: Crtica do Poder em
Foucault e Habermas. In: Maria Nlida Gonzlez de
Gmez; Clvis Ricardo Montenegro de Lima (Orgs.).
Informao e Democracia: A reflexo contempornea da tica e da
poltica. Anais do Instituto Brasileiro de Informao em
Cincia e Tecnologia. Braslia: IBICT, 2010, p. 134-155.