il

NIZAMU'L-MULK

P
i)

SYASETNAME

ASAN AL YCEL KLASKLER DZS

FA RSA A S L IN D A N E V R E N : M E H M E T T A H A AYAR

TRKYE

BANKASI

KltrYaynlar

Genel Yayn: 1799

Hmanizma ruhunun ilk anlay ve duyu merhalesi, insan

varlnn en mahhas ekilde ifadesi olan sanat eserlerinin be
nimsenmesiyle balar. Sanat ubeleri iinde edebiyat, bu ifade
nin zihin unsurlar en zengin olandr. Bunun iindir ki bir mil
letin, dier milletler edebiyatn kendi dilinde, daha dorusu
kendi idrakinde tekrar etmesi; zek ve anlama kudretini o eser
ler nispetinde artrmas, canlandrmas ve yeniden yaratmasdr.
te tercme faaliyetini, biz, bu bakmdan ehemmiyedi ve me
deniyet dvamz iin messir bellemekteyiz. Zeksnn her cep
hesini bu trl eserlerin her trlsne tevcih edebilmi milletler
de dncenin en silinmez vastas olan yaz ve onun mimarisi
demek olan edebiyat, btn ktlenin ruhuna kadar iliyen ve si
nen bir tesire sahiptir. Bu tesirdeki fert ve cemiyet ittisali, za
manda ve meknda btn hududar delip aacak bir salamlk
ve yaygnl gsterir. Hangi milletin ktpanesi bu ynden zen
ginse o millet, medeniyet leminde daha yksek bir idrak sevi
yesinde demektir. Bu itibarla tercme hareketini sistemli ve dikkadi bir surette idare etmek, Trk irfannn en nemli bir cep
hesini kuvvetlendirmek, onun genilemesine, ilerlemesine hiz
met etmektir. Bu yolda bilgi ve emeklerini esirgemiyen Trk
mnevverlerine kranla duyguluyum. Onlarn himmetleri ile
be sene iinde, hi deilse, devlet eli ile yz ciltlik, hususi teeb
bslerin gayreti ve gene devletin yardm ile, onun drt be mis
li fazla olmak zere zengin bir tercme ktpanemiz olacaktr.
Bilhassa Trk dilinin, bu emeklerden elde edecei byk fayda
y dnp de imdiden tercme faaliyetine yakn ilgi ve sevgi
duymamak, hibir Trk okuru iin mmkn olamyacaktr.

23 Haziran 1941
Maarif Vekili
Haan li Ycel

iindekiler
Sunu............................................................................................vii
Giri F asl...................................................................................... 3
Fasllarn Fihristi.......................................................................... 5
Birinci F asl........................................................... ......................11
kinci Fasl................................................................................... 15
nc Fasl............................................................................... 17
Drdnc F asl.......................................................................... 29
Beinci F a s l................................................................................41
Altnc Fasl................................................................................. 53
Yedinci F asl................................................................................61
Sekizinci F asl.............................................................................77
Dokuzuncu Fasl........................................................................ 83
Onuncu F asl..............................................................................85
On Birinci Fasl...........................................................................95
On kinci Fasl............................................................................ 99
On nc Fasl.......................................................................101
On Drdnc Fasl.................................................................117
On Beinci Fasl....................................................................... 119
On Altnc Fasl........................................................................ 121
On Yedinci Fasl................................................................. ....123
On Sekizinci F asl....................................................................127
On Dokuzuncu Fasl...............................................................129
Yirminci Fasl............................................................................131
Yirmi Birinci F a sl...................................................................133

Nizamii I-Mlk

Yirmi kinci Fasl................................ ..................................... 139

Yirmi nc F asl.................... ............................................. 141
Yirmi Drdnc Fasl.............................................. ...............143
Yirmi Beinci Fasl................................................................... 145
Yirmi Altnc F a sl................................................................ ...147
Yirmi Yedinci Fasl.................................................................. 149
Yirmi Sekizinci F asl................................................................151
Yirmi Dokuzuncu Fasl.......................................................... 169
Otuzuncu Fasl......................................................................... 171
Otuz Birinci F asl.................................... ................................ 173
Otuz kinci Fasl.......................................................................175
Otuz nc Fasl...................................................................177
Otuz Drdnc F asl..............................................................179
Otuz Beinci F asl....................................................................183
Otuz Altnc Fasl............. ....................................................... 185
Otuz Yedinci F asl...................................................................189
Otuz Sekizinci F asl................................................................ 193
Otuz Dokuzuncu Fasl........................................................... 195
Krknc Fasl............................................................................ 199
Krk Birinci F asl..................................................................... 205
Krk kinci F asl.......................................................................229
Krk nc Fasl................................................................... 255
Krk Drdnc F asl..............................................................267
Krk Beinci F asl.................................................................... 271
Krk Altnc Fasl..................................................................... 293
Krk Yedinci F asl................................................................... 297
Krk Sekizinci Fasl.................

........................... ,327

Krk Dokuzuncu Fasl............................... ............................ 335

Ellinci F asl............................................................................... 339
Elli Birinci Fasl........................................................................343
K itap...........................................................................................345
Szlk........................................................... ............................ 347

Sunu
Kiifr ile belki amma zulm ile paydr kalmaz memleket

Asl ad Ebu Ali Kvamuddin (Giyasuddevle, emslMlo) Masan bin Ali bin shak et-Ts olan byk Seluklu
Ve/.iri Nizaml-Mlk, 21 Zilkade 408de (10 Nisan 1018),
HorAsnn eski kltr merkezlerinden Ts ehrine bal
Nukan kasabasnda domutur. Babas Ali bin shak Dihktttnn Gaznelilerin Ts mili ve Nukan kasabasnn dihkant olmasndan tr, iki kardei ile birlikte devrin en iyi artlin iinde yetime imknlarna sahip bulunuyordu. Nitekim
kardei Abl Kasm Abdullah zamann nl fakihlerinden
biriydi. Haan da, tahsil ve terbiyesine gsterilen ihtimam sa
yesinde daha 11-12 yalarnda Kuran ezberlemi, fi fk
h ile alakalanarak gen yanda bu fkhn nazariyatn iyi bi
lenler arasna gemi, ayn zamanda tannm edip ve mu
harrirler ile de dostluk kurmak ve edebiyat sahasnda ciddi
mesai sarf etmek suretiyle iyi yazma ve gzel konumada za
mannn sekin simalarndan biri olmutur."'
Hayatnn ilk dnemleri hakknda kaynaklarda doyuru
cu malumat olmamakla birlikte bn-i Fundukun Tarih-i
*

Kafesolu, brahim, Nizamlmlk, slam Ansiklopedisi, c. 9 (stanbul

1988), s. 329-330.

N izam l-Mlk

Beyhak adl eseri bu devlet adamnn ailesi ve doum yeri

hakknda teferruatl bilgi veren yegne eser olarak gsterilir.
Genlik yllarnda babas ile birlikte Gazne Devletinin H ora
san Valisi Ebul-Fazl es-Surinin maiyetinde alan NizamlMlk, Sultan M ahmudun varisi olarak yerine geen olu
Gazneli M esutun Dandanakanda 431 / 1040 malubiyetin
den sonra H orasann kahir ekseriyeti Seluklularn eline ge
lince Belh Valisi Ebu Ali bin dn tarafndan idari hizmet
lerde grevlendirildi. Daha sonra onunla geinemeyip ar
Beyin yanna Merve giden vezir kendisinden byk yakn
lk grr. ar Beyin, Nizaml-Mlk Alparslana takdim
ederken onu bir baba gibi kabul etmesini istedii rivayet edi
lir. Nizam l-Mlk, ar Beyin lmnn ardndan Turul
Bey dneminde Horasan idare eder. Alparslann kardei
Sleyman ile giritii taht kavgas srasnda ise Alparslann
yannda yer alr. Alparslan tahta getikten bir ay sonra Vezir
Kunduriyi azledip yerine Nizaml-Mlk tayin eder. (13
Zilhicce 455 / 7 Aralk 1063)* Bazen birtakm askeri hare
ketleri bizzat idare eden ve Alparslann saltanat esnasnda
hemen her sefere itirak eden Nizaml-Mlk, askeri mhim
matla birlikte rana gitmek zere grevlendirildii iin me
hur Malazgirt muharebesine itirak edememitir
nce Alparslana (455 / 1063- 465 /10 7 2 ), ardndan Al
parslann olu Melikaha (465 / 1072 -485 / 1092) yekn
da otuz yl civarnda vezirlik yapan Nizaml-Mlk Byk
Seluklu devletinin ideolou olmasnn yan sra devlet idare
si ile ilgili tezlerini icra edecek yeterli siyasi frsat da uzun ve
zirlik dneminde bulabilmitir. Alparslann (455-65 / 106373) ve Melikahm saltanatlar esnasnda Seluklularn gc
zirvesine ulamt; snrlar Afganistandan Akdeniz kylar
na kadar ulaan imparatorlukta Nizaml-Mlk de kariyeri-

zaydn, Abdlkerim, 'Nizamlmlk, Diyanet slam Ansiklopedisi,

c. 33 (stanbul 2007) s. 194-196.

Siyasetname

nin altn yllarm yaamaktayd. Elinde bulundurduu siyasi

kudreti, icra kuvveti bakmndan Alparslann idaresi altnda
dokuz yl yapt vezirlii, Melikah dnemindeki vezirliin
den farkllk arz eder. u sylenebilir ki, Nizaml-Mlk an
cak 1072de Alparslan ldkten sonraki 20 yllk vezirlii
boyunca kendisindeki politik potansiyeli hakkyla icra fr
sat bulabildi.
Melikah tahta getiinde henz 18 yanda olduu iin
devlet ilerini hatr saylr lde Nizaml-Mlk yerine ge
tirmekteydi. zellikle Melikahm tahta knn ilk yedi y
lnda hkmdarn sa kolu olmasndan ziyade bizatihi
memleket meselelerine mkemmel ekilde hkmet eden
kendisiydi. Vezir-i maderzad olan bu devlet adamnn ba
ars greve geldiinden beri tabii olarak hasm toplamas
na neden olmaktayd. Zira Melikaha vezirlii dneminde
birtakm yaknlarna m akam mevki vermesi, devlet ilerin
den istiaresiz davranarak bana buyruk hareket etmesi sul
tann kulana fsldanmt. Kendisinin himayesinde olan bi
rini ldrmesi iin hkmdarn kkrtlmas ve yine 108081 ylnda vezirin tavsiyesinin ramma Ermeni askeri birlii
nin lav gibi birtakm meseleler yznden Melikahla ara
larnda ilk ihtilaflar ba gsterdi: Balangta av ve elence
ile vakit geiren Melikah ranl vezirinin ve oullarnn ikti
dar sahibi olmalarndan dolay bir korkuya kaplmtr. Ay
rca Nizam l-Mlkn uzun vezirlii dneminde devlet ile
rinde gsterdii takip fikri, idarede uygulad amansz disip
lin ve titizlik, bata Seluklu saray ileri gelenleri olmak ze
re, kendisine kar pek ok dmann tremesine sebep ol
mutur. Bunlarn banda Melikah bile ondan soutacak
entrikalar ile tannan Karahanl Prensesi Terken Hatun ve
bavezir olmak iin alan Tacl M lk ile Haan Sabbah ve
adamlar gelmekteydi. Fakat Melikah ile Nizam l-Mlk
arasndaki ilk ak atma eskiden beri ehzadelerin idare
sinde bulunan Merv valiliine getirilen Nizaml-Mlkn
IX

Hizaml-Mlk

olu Osmann sultann yakn Emir Kavdana orada tahak

km ve hcumdan saknmamas zerine gelimitir. Melikah bu olay zerine vezirine gnderdii mektupta, Sen be
nim devletimi ve memleketimi istila eyledin, evlatlarna ve
damatlarna verdin. Bunlar benim adamlarma sayg gster
miyor, halka zulm yapyorlar; sen de bunlar tedip etmiyor
sun. ster misin ki vezirlik divitini elinden ve sarn ban
dan alaym ve halk tahakkmnzden kurtaraym.^ diye
rek ar bir hitap kullanmtr. Fakat Nizaml-Mlk de ce
vap vermekte gecikmemi ve, Devlete ortak olduumu he
nz bilmiyorsun? Bu vezirlik diviti ile sark senin tacn ile o
derece baldr ki, diviti aldktan sonra ta da kalmaz gider!
diyerek o da Melikah bir nevi tehdit etmitir. u halde de
nebilir ki, Melikah iin Nizaml-Mlk hemen hemen b
tn mr boyunca siyaseten kendisine galebe alarsa rt
n ispat edecek bir mesele olarak kalm, te yandan sa
ray ii btn entrikalara ramen Melikah N izam lMlk grevden almaya hibir vakit cret edememitir.*'
Nihayet 484 / 1091 ylnda, Melikah biraz daha ya
ilerlemi olup devlet ilerinde tecrbe kazannca kendisini si
yasi sahnede daha fzla hissettirmeye balar. Devletin gidia
tndan honut olmam olacak ki aralarnda NizamlMlk, erefl-Mlk, Tacl-Mlk ve Mecdl-Mlkn bu
lunduu devlet ricaline saltanatnm son yllarnda Melikah
yle ferman buyurur:
Her biriniz memlekete dair dnp saltanatmz dev
rindeki aksaklklar tespit ediniz. Dergh, divan ve saray
mzda yerine getirilmesi gerekirken es geilen yahut gz
mzden kaan durumlar gzden geiriniz. Ayrca evvelki
*

Turan, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, stanbul

1999, s. 215-220
Sadece Residuddin Fazlulkh Melikahn Nizaml-Mlk azlettiini
bildirmitir; Reidddin Fazlullah, Camiut-tevarih, (Tarih-i l-i Seluk)
Tahran 1386 H.., s. 56

Siyasetname

padiahlarn icra etmi olduklar halde bizim de yapmamz

gerekirken icrasndan geri kaldmz durumlar saptaynz,
i Jzerlerinde fikirler eyleyelim, bu fikirleri hayata geirelim de
tlin ve dnya ilerimiz yolunca yordamnca idame etsin diye
gerek Seluklularn gerek baka padiahlarn tre ve detle
ri zerinde mtalaalar edip bu mtalaalar ak seik olarak
kaleme alarak bize sununuz. Bize arz yaplan bu almalar
dan makul olann hayata geirelim ki her bir i kurahnca ya
plsn. M evlaya smarlayalm ilerimizi ardndan. lahi gaza
ba uramamak in memlekette hakkyla yaplan yahut fe
sada bulam her ne var ise haberdar olalm. Zira Allah
Tel bu memleketi bize ihsan buyurmutur, Allah Tel
bizden dnya nimetlerini esirgememitir. Zira Allah Tel
dmanlarmz kahr u perian eylemitir. Bundan trdr
ki memleket dhilinde bundan byle Hakk Telnn eriat
ve emirlerine muhalif yahut mugayir bir i ne olmak ne sregelmelidir.
u durumda Melikahn kudretli hkmdar karineleri
tayan biri olduu da not edilmelidir. Zira hkmdar ken
disine kasideler dizilmesini beklemek yerine yzyllar etkile
yecek tesire sahip bir emir vermitir. Melikahm yukardaki
szlerinden de anlalabilecei gibi devlet ricalinden memle
ket ilerinin gidiatna dair kapsaml bir rapor hazrlamala
rn istemitir. Binaenaleyh hkmdarn emri olmasayd Si
yasetname gibi bir eserin vcuda gelip gelmeyecei mehul
dr. Ve yine denebilir ki hkmdarl boyunca Melikahn
yapt en ahane ilerden birisi, byle bir eserin yazlma
sn ferman buyurmasdr.
Bu mezkr emre ilikin Nizam l-Mlk bilgisini, grg
sn, tecrbesini ve statlarndan rendii her ne var ise li
makamlarna arz etmitir. Balangta 39 fasl olarak tertip
edilen eser dier devlet ricalinin yazdklaryla H. 484 (M.
1091) ylnda hkmdara takdim edilmitir. Takdim edilen
eserler iinde sadece Nizam l-Mlkn eseri sultann vg-

Nizam l-Mlk

sne mazhar olmutur. te yandan hkmdara sunulan di

er eserlerin akbetiyle ilgili elimizde bir bilgi yoktur. Nizaml-Mlk eserine, 484 / 1091 ylmda bir suikasta kurban
gitmeden nce zellikle saltanat tehdit eden smail kalk
malar havi 11 fasl daha eklemitir. Bu ekilde tamamlanm
olan eseri Nizam l-Mlk H. 487 (M. 1092) ylnda Ba
data gitmek zere kt son yolculuundan nce saray ki
taplar yazcs Muhammed b. N asha emanet etmi ve ken
disine herhangi bir ey olduu takdirde bu metinleri Melikahn ahsna vermesini tembih etmitir.* N e var ki Badata
gider iken vezir suikasta kurban gitmitir.
Vezire yaplan suikast ile ilgili muhtelif ayialar vardr.
N izam l-Mlk 10 Ramazan 485 / 14 Ekim 1092 yhnda
Sehne [Suhne] yaknlarnda, Kanguvar ve Bisutun arasn
da, hkmdar ve maiyetiyle sfahandan Badata giderken
sf klna brnm, H aan Sabbahn bir fedaisi oldu
u dnlen Ebu Tahir-i Errani isimli biri bir talepte bu
lunmak iin yanna sokulur sokulmaz ona hanerini saplar.
Vezir ald yara zerine cann teslim eder. Cenazesi sfa
hana gtrlerek oraya defnedilir. Vezire yaplan suikast
askerler ve halk arasnda byk galeyana yol aar. H atta
M elikahn askerlere giderek onlar bizzat teskin etmeye
alt rivayetler arasndadr. Suikast baz muasrlar tara
fndan M elikaha yklenmitir. Enteresandr ki Melikah
da ondan bir aydan daha ksa bir zaman sonra Badatta
esrarengiz bir ekilde lmtr. Baz ayialara gre M elik
ah nizamiye gulamani tarafndan statlarnn intikamn
almak iin zehirlenmitir. Bir bazs da suikast Tacl
M lke hamlederler. N izam l-M lkn muhafzlar Tacl
M lk vezirin lmnden bir yl sonra katlederler. Reidddin Fazlullah iki teoriyi birletirir ve divanda vezirin

Siyasetame. (ev. Mehmet Altay Kymen), Ankara: Trk Tarih Kuru

mu, 1999, s. 6

Siyasetnam e

liahailer tarafndan ldrld zere mttefik olundu

unu syler.' Buna gre suikast kimin gerekletirdii tam
olarak aikr olmamakla birlikte, en erken tarihilerden
olan Reidddin Fazlullahm syledii dikkate ayandr.
Nizam l-Mlkn ocuklarndan Fahrl-Mlk ve Ziyal-Mlk ile torunlarndan bir ksm ise Byk Seluklu ve
Abbaslerin devlet kademesinde vezirlik dhil st dzey
m akam larda bulunmulardr.

Nizaml-Mlk devlet tekilatnda idari, mal ve asker

alanlarda ald tedbirler ve dzenlemeler sayesinde Byk
Seluklu mparatorluunu ortaan en salam tekilatl
devleti haline getirdii gibi, kurduu bu kurumlarnda birta
km deiikliklerle dier Trk devletlerine model olmasn
salamtt Nizaml-Mlk, tekilat sahasnda Smn ve
Gazneli rneine uygun ekilde Seluklu imparatorluunun
saray tekilatn ve byk divann kurmu, yani vezaret, is
tifa (maliye), arz (milli mdafaa), eraf (tefti), tura (harici
ye) divanlarn (nezaretlerini) ve slam ananelerine dayanan
mahkemeleri vcuda getirmi, ayrca meliklerin emirlerinde
ki eyaletlerde kk divanlar tesis etmi ve bu dar tekilat
btn Trk-slam devletlerinde, ufak-tefek deiikliklerle
devam etmitir.""* Dini sahada ise, NizamI- M lk selefi
Kundurinin takip ettii Earleri teln ve afileri takip siya
setine son vererek, slam dnyasnn byk bilginlerini Hamedan, Rey, Herat, sfahan, Niabu; Belh, Merv vb. ehir
lerde kurduu Nizamiye medreselerinde toplayarak Byk
Seluklu Devletini ilmin her dalna deer veren ve koruyan

Reidddin FazluUah, Cantiut-tevarih, (Tarih-i l-i Selulc) Tahran

H.. 1386, s. 56
Kafesolu, brahim: Nizamlmlk , slam Ansiklopedisi, c. 9, s. 330

Nizam ul-M lk

yksek bir kurulu haline getirmitir/ Nizaml-Mlkn

gerekletirdii dier yenilik de askeri sahada olmutur. kta
devlet idaresinde evvelce de bilinen bir messese olmakla
birlikte, Nizam-M lk bunu ind ve ahs takdirlerin neti
cesi olmaktan karp, devlete tespit edilen belirli nizamlara
balamtr. Ve ayrca ikta sahiplerini merkeze kar daima
mesul tutan, iktalardaki ahalinin hakszla urayp ezilme
sine izin vermeyen esaslar dhilinde yrterek, hem ikta sa
hiplerine ve halka, hem de devlete faydal bir messese hali
ne getirmitir.'* 466da (M. 1074) yeni bir rasathane ina et
tirerek astronomi limlerini burada toplam ve ran takvi
minde deiiklik yaplmasn istemi, toplant sonucunda
Sultan Melikahn Celalddevle lakabna nispetle Celali ad
verilen bir takvim kabul edilmitir.*"*
Siyer el- M lk ismiyle de anlan Nizaml-Mlkn
Siyasetname olarak kaytlara gemi bu eseri ile ilgili mla
hazalara gemeden evvel siyaset kelimesinin etimolojisi ve
siyasetnameler ile ilgili ksa bir bilgi, eser hakknda daha sa
lam bir fikre sahip olmamz salayacaktr.
Siyasetname, Arapa siyaset ve Farsa mektup, risale
anlamma gelen name den meydana gelmi bir terkiptir. Si
yaset kelime olarak, hayvan (zellikle at) tmar etmek, bak
mak, terbiye etmek; vali ve hkim olmak; idare etmek, d
zene koymak, tedbir almak gibi anlamlara gelmektedir. Te
kilat ve idare terimi olarak da birok anlamlar kazanmtr;
1. Hkmet, memleket idaresi
2. Cezalandrlmay hak edenlerin cezasn vermekte id
det gstermek (erbab- hkmette siyaset elzemdir)
3. Ceza, cezalandrma, idam (siyasete uramak, siyaseten
kati)
*

Kafesolu, brahim; Nizamlmlk, slam Ansiklopedisi, c. 9, s. 330;

Trk Ansiklopedisi, Nizamlmllc , c. 25, Ankara 1977, s. 300
Kafesolu, brahim: Nizamlmlk , slam Ansiklopedisi, c. 9, s. 332
zaydn, Abdlkerim, Nizamlmlk , Diyanet slam Ansiklopedisi,
c. 33. (stanbul 2007) s. 194-196

Siyasetname

4. Kamu dzenini salamak iin yaplan icraat

.5. Devletler aras mnasebetleri dzenleyen ilim: Diplo
masi, P2rbab- siyaset (devlet ve hkmeti idare edenler, dip
lomatlar), meydan- siyaset (siyasi idam cezalarnn yapld
yer, mecaz olarak siyaset hayat), siyaset emesi (Osmanllarda Topkap Saraynda siyaseten katledilenlerin balar
nn kesildii eme), siyaset-i mme, siyaset-i hssa, siyaset-i
seriye (hkmdar, vezir vb. tarafndan verilen cezalar) gibi
terkipleri de vardr. Siyasetle ilgili ilere siyasi (siyasiyt), bu
tr ilerle uraanlara da siyasiyyn denilmekte olup, padi
ahlara, devlet ileri gelenlerine, dolaysyla daha sonra bu
g()revleri stleneceklere yol gstermek gibi gayelerle kaleme
alman kitaplara da genel bir balk olarak siyasetname de
nilmektedir: dealist bir yaklamla kaleme alnan, yani dev
letin ve siyasi ileyiin nasl olmas gerektiini tespit etmek
iin yazlan ve daha ziyade felsefi boyutu ar basan kitap
lar da baz aratrmaclar tarafndan siyasetname bal al
tnda ele ahnm ise de bu doru bir yol olmamaldr. Bu tr
eserleri siyasetnamelerin kaynaklarndan biri olarak deer
lendirmek daha anlaml olur. Felsefi ahlakn politique bl
mnde siyaset konularna yer verilmi, devletin ileyii, eh
rin (sitenin) ynetimi, idare ekilleri ve devlet ileri gelenleri
nin tamalar gereken zellikler zerinde durulmutur. s
lam felsefesi kitabiytnda felsefi ahlakn politique ksm
iin ilm-i tedbir-i Medine (ehir ynetimi ilmi) tabiri kulla
nlmtr. slam dnyasnda bu sahaya ilk el atan kii Kind
kabul edilmekte ise de bu konu zerinde nemle duran ve
orijinal eserler veren kii Farab olmutur. Aristoteles ve
Platon devlet ve politika zerine yazd kitaplarla Pehleviceden Arapaya aktarlan Kelile ve Dimne de bu trn do
uunda ok etkili olmutur.*

Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, Siyasetname , c. 8, stanbul 1998,

s. 27

N h am l-Mlk

Esasnda Allahn ayn zamanda isimleri olan Adi ve

H akk m adilane ve hakkaniyetle uygulanmas endiesi
ark devlet ve fikir adamlarn hkmet teorisinde daha dik
katli dnmeye sevk etmitir. Bylece slam tarihinin ilk d
nemlerinden itibaren Mslmanlarn hayatnda nemli bir
yer igal etmi ve bunun sonucunda bu alanda, biri slamn
kendi i dinamiklerinden, dier ikisi de slam d kaynaklar
dan beslenen farkl kitab gelenek vcut bulmutur. Ekse
riyetle fkhlarm temsil ettii, idarecilere adalete ve slama
uygun davranmalarn tavsiye eden kuramsal almalarla,
felsefecilerin temsil ettii, eski Yunan filozoflarndan ilham
alnarak kaleme alnan topik denemelerin dndaki nc
izgi mene itibariyle Hinde dayanmakla birlikte randa ge
lime kaydeden hikye tarzndaki edeb eserler olmutur. Smnlerin son zamanlarnda enderzname, pendname gibi
isimlerle yaygnlk kazanan bu nasihatname/siyasetname t
r, zellikle Abbaslerle birlikte ranl unsurlar ynetime ta
ndnda, ilim evrelerinde reva bulmaya balam ve za
manla bir edeb literatr olumutur. Nasihatl-mlk,
Umdetl-mlk, Tuhfetl-mlk, Zahiretl-mlk, Enisl-mlk, Kitabus-siyase, Rumuzul-kenz gibi isimlerle de
karmza kan bu kitaplar Mslman toplumun veya dev
letinin karlat meselelere acil zmler retilmesi gerek
tiini gren tecrbeli devlet ricali veya hatr saylr ilim
adamlar tarafndan yaplan tavsiye ve tenkitleri iermekte
dir. Mellifleri, genellikle idarede alan st dzey yetkililer
olduklarndan, felsefeciler gibi devlet ve hkmet teorileriyle
uramayp, devlet ileri en iyi ekilde nasl yrtlebilir
sorusunun cevabn aramakla megul olmulardr. Cevap iin
bavurduklar kaynaklar ise genellikle ran ynetim anlay,
det ve gelenekleri olmu, fakat younluu mellifinin yeti
me tarzna gre deien oranlarda, din ve ahlak mevize ve
menkbeler ve mmtaz tarih ahsiyetler hakknda anlatlan
hikyelerde kullanlmtr. Siyasetnamenin yazar Niza-

Siyasetname

ml-Mlkn de aralarnda bulunduu bu tr mellifler,

meseleyle ilgili gelenek ve hikyeleri nakledecekleri blm
den nce, ekseriyetle bu blmn retecei eyleri zetleyen
genel bir ifadeyle konuya giri yapmay tercih etmilerdin'
51 fasla*" taksim olunan eserin fasllarnn ounun ba
nda Nizaml-Mlk meseleyi nce kendi iinde tartm,
daha sonra tezini destekleyecek ksa bir hikye, rivayetler,
hadisler, Kuran ayetleri, gemi byklerden szler koymu
tur. Kitap Nizam l-Mlkn devlet idaresiyle ilgili btn
tecrbesini mrnn son yllarnda ortaya koyduu bir tr
iatrat eseridir. Kitab kuru bir vakalar kitab olmaktan kur
taran ey Fars nesrinin baarl ve bazen sanat endiesi duyu
larak kaleme alnm-olmasdr. Nizaml-Mlkn tabiriyle:
Hem nasihat, hem hikmet, hem destan, hem Kuran tefsiri,
hem peygamber szleri, hem peygamberler kssas, hem ge
mi adil padiahlarn maceralardr. Bizden evvelkilerden ha
ber verirken kalanlardan meyveler devirir. Uzun olmasna
uzun, lkin zldr ve adil hkmdara yarar yazlmtr.
diyerek kitabnn esasnda bir el kitab olarak hazrladnn
ipularn verir. Kitapta anlatlan hikyelerden bazs tarihsel
shhatten yoksun, nakledilen hadisler hadis ilmi asndan
zayf olmakla birlikte bunlar Nizaml-Mlkn metinde
gtt gayeye hizmet iin kullanlmas bakmndan baar
ldr; yani esas olan hikyenin doru olup olmad deil, ile
ri srd teze uygunluk arz edip etmediidir. Nitekim yu
karda zikredildii gibi Nizaml-Mlk bir mverrih olmak
tan ziyade siyasi hatra ve tavsiyelerini kaleme alan bir yazar
olarak ele alnmaldr.
Eserin hemen banda hkmdarn adeta Tanrsal bir se
imle tahta getiini, Allah Tel her ada halk arasn-

E.I.J. Rosenthal, Ortaada slam Siyaset Dncesi, ev. Ali aksu, s

tanbul 1996, s. 99-101
Nizaml-Mlk, kitabn mukaddimesinde 50 fasl olduunu sylyor.

N izam l-Mlk

dan birini seerek onu hkmdarlara yarar birtakm zel

liklerle donatr. diyerek ifade eden Nizaml-Mlk, h
kmdar olmak iin kiiolunda olmas gereken bir tabir kul
lanr: Ferr-i izedi [lah k, divine effulgence, charisme]
Eski Turcic kavimlerde kut almak slam sonrasnda ise
zillullahi fil arz olarak karmza kan bu tabir Nizam lM lkn esasnda devlet sisteminde merkeze koyduu ve
eser boyunca kendisine seslendii hkmdarn hkmet et
me yetkisini bizzat Tannnn kendisinden aldna iaret eder.
Eserin giriinde hkmdarn kudreti bir axiom [mutearife]
olarak farz edilip mnakaa yahut mtalaa konusu edilmek
ten beri tutulur.
Nizam l-Mlk Byk Seluklu Devleti kendi dnemin
de en parlak an yaad iin eserinde kudretin zapt yol
lar ndan ok kudretin icra yntemleri ile megul olmu
tur. Bu manada btn eski ynetim anlaylarnda rastlana
ca gibi taassuba varan merkeziyeti bir tutum taknmtr.
Bu anlayta bir yandan merkez hkimiyeti tahkim edilirken,
dier yandan feodalite takviye edilerek hkimiyete itirakle
ri salanr. Dolaysyla Nizaml-Mlk Seluklularn resmi
politikasnda ve eserinde feodallerin merkeze entegrasyonu
siyasetini takip etmitir.'
Nizam l-Mlk din tutumunda itikaden Eari, mezhep
te afi; dnya grnde, Perso-Mslim balamda gelenek
i; politik tutumunda monaristtir. Bu hususiyetleri tam a
men haiz olan vezir, kendi mezhebi dndaki btn mezhep
lere sava am, otuz yl zellikle i ve smaillere gz atrmamtr. Ona gre doruluklar tartlmaz sadece iki mez
hep vardr: Yeryznde makbul ve dosdoru yolda ilerle
yen, Allahn rahmetinin ikisi zerine olas Hanef ve
afi diye iki mezhep vardr. Geri kalanlar beyhude ve sap
knlk, ek ve gmandan ibarettir. Nizaml-Mlk bu taife
*

Nizami-Mlk,

haz. Cafer uar, Tahran, H.. 1387

Siyasetname

y bu ekilde tarif ettikten sonra onlarn kimliklerini, isyan

ettikleri yerleri bir istihbarat belgesi gibi sunar: Ve dahi Btnlere isyan ettikleri tarihe ve ehre gre bir isim ve lakap
verilmitir. Bu sebepten tr muhtelif adlarla anlmaktadr
lar. Esasnda zleri birdir. rnein Halep ve Msrda smail; Kum, Kn, Taberistn ve Zebzivrda i; Badat, Maverannehr, Gaznede Karamat; Kfede Mbrek; Bas
rada Revend ve Burka; Grgnda Muhammir; amda
Mubayza; M aribde Sad; Lahsa ve Bahreynde Cinn; s
fahanda Btn -kendilerine de talm derler- olarak adlan
drlmlardr. Nizam l-Mlk eski Ssn saray ve kisralarnn kudreti simgeleyen nian ve alametlerinden ilham ala
rak Seluklu Devletini temsil eden resmi kudret sembolleri
nin de ihtiaml olmas gerektiini syler: Allaha hamdolsun ki her ne kadar bizim saltanatmzn byle alyilere ih
tiyac yoksa da hkmdarlk erefini, padiahhk tresini mu
hafaza etmek gerektir. Zira padiahn debdebe ve levazmat
onun himmet ve kudreti lnce olmas elzemdir.
Seluklularm d ikilerindeki tutumunda Msr merkez
li i Fatm halifesine kar Badattaki Snn halifeyi btn
gcyle destekleyen Nizam l-Mlkn modern bir tartma
konusu da olan co-existence ve kadnlarn ynetimde olma
lar konusundaki tutumu ise katidir. Zira ona gre devlet ka
demesinde Yahudi, Hristiyan ve Zerdtiere kati surette va
zife verilmemeli; kadnlar ise kesinlikle dar ilerden uzak tutulmahdr. Mslman olmayan unsurlarn devlet ilerinden
uzak tutulmas gerektiine dair birtakm hadisler syledik
ten sonra Nizam l-Mlk szn syle balar: Bu hususta
ki hadis, ayet ve delilleri eer zikredecek olursak hacimli bir
kitap olur. Yalnz Rafzlerin hali bu ekildedir. Rafzlerden
daha beter olan Btnler vardr. Bu iki gruhun ne idklerine dikkatle belle! Bu gruhlar balarn kaldrmaya niyet et
tikleri vakit bunlarn tepesine kmek, kklerini kazmak ve
memleketi onlardan temizlemek emniyet iinde hkm sr

N izam l-Mlk

mesi iin dnemin hkmdarnn boynunun borcudur. Keza

Yahudilere, Hristiyanlara, Mecuslere grev teslim edip on
lar Mslmanlarn idaresine atamak abesle itigaldir. H at
ta ona gre Hanef yahut afi mezhebi dmdaki bir kimse
ister Btn, ister Rafz ister Yahudi yahut Zerdt olsun,
yapaca en iyi ey yeryznde en azndan nefes aldna
kretmesidir. Kadnlarla ilgili grleri de yine ayn sertlik
tedir: Tarihin btn devirlerinde hkmdarn kars h
kmdara egemen olduunda rezalet, er, fitne ve fesattan
baka bir ey ele gememitir.
Askeri tekilatlanma konusunda ordunun muhtelif kavimlerden mteekkil olmas gerektii zerinde ihtimamla
durur; Ordunun katksz tek bir rktan tekil olmas tehli
keler dourur. Orduda her soydan asker bulunmas iin a
ba sarf edilmelidir. Dier yandan Trkmenlerin devlete ka
zandrlmas iin de Melikaha yle tavsiyede bulunur:
Saylar kmsenemeyecek kadar ok olan Trkmenler
her ne kadar bize bezginlik getirmilerse de devlet zerinde
hatr saylr derecede haklar vardr. Nitekim devletin kuru
lu aamasnda nice skntlar gsleyerek hizmette bulun
mulardr. Dahas hsm akrabadandrlar.
Nizam l-Mlk, devlet rgtlenmesinde Gazneliler ve
Smnlerin devlet sistemlerini incelemi ve eski Iran devlet
geleneklerinden etkilenmitir. dar, adl, mal, sosyal ve kl
trel alanlardaki dzenlemeleriyle Seluklu devlet idaresinde
nemli yenilikler ve gelimeler salamtr; Gerekletirdii
sistem ve dzenlemeler baz deiikliklerle sonraki Trk-slam devletlerince de uygulanmtr.
Eser boyunca Perso-Mslim idare gelenei kendisini g
l bir ekilde hissettirir. The Dilemma of Government in Is-

Cokun Alptekin, Byk Seluklular , Doutan Gnmze Byk s

lm Tarihi, ed. Kenan Seyithanolu, d k 7, a Yaynlar, stanbul, 1992.
s. 184-202.

Siyasetname

hiinic Persia: the Siyasat-nama of Nizam al-Mulk makale

sinde A. K. S. Lambton, Nizaml-Mlkn memleket idare
sinde izledii siyasetin esasmda slam fethi ncesi rana h
kim olan hkmet tresiyle slam sonras idare teorisini har
manlamak [amalgamation] olduunu, ne var ki bu iki gele
nein adem-i imtizacmdan tr vezirin bu iki sosyo-politik
damar uzlatrmakta muvaffak olamadn ifade eder. N i
za m l-M lkn kendisinden sonra kurulan devlet idare sis
temine bulunduu katk asndan bakldnda Lambtonun
kanaatlerine kukuyla baklabilecei fikrindeyiz.
Nizaml-Mlkn tesis etmeye at ynetim zihniye
tinde Seluklularn politik duruu Persik zellikler arz et
mekteydi. Ona gre zelde Melikah, genelde Seluklu Dev
leti Pers devlet geleneine dayanmaktadr. Zira NizamlMlk Melikah soy olarak, Firdevsnin ehnamesinde soy
tasnifine konu ettii ve Alp er Tunga olduu da sylenen Afrasyaba yle balar; Allah Tel, tarihin bu dneminin
de kadim alarda yaam ahlarn zaman gibi olmas ve
halka saadet ve huzur bahetmesi iin nesli atadan ataya ta
byk Afrasyaba dayanan ulu padiahmz daha nce hi
bir padiaha bahedilmemi olan ycelik ve kerametlerle be
zedi. Dikkat edilmelidir ki ehnameye gre Cemidin o
lu Feridun tahta getikten sonra yeryzn paraya ay
rp olu arasnda bltrr. Tura Trkistan ile ini, ya
ni Turan lkesini, rece ran, Selme ise Rum lkesini ve Baty verir. Vezirin bu ekilde resmi bir tarih izahna girme se
bebi Seluklu Devletine mitsel bir rol vererek, hkmdar
ln tarihsel kklerini tespit ve tayin etmekle aklanabilir.
stihbarat tekilatnn tesis ve takviyesinin lzumu zerin
de srarkrdr: Hibir eyin hibir surette gizli sakl kalma
mas ve vuku bulan yahut ayyuka kan bir meseleye annda
mdahale iin kulaklarna alnan her eyi padiaha ulatra
cak, tacir, seyyah, sf, yoksul, sakatat klnda, drt bir
yana casuslar salnmahdr.

Nizm t-Mlk

N izam I-Mlk eser boyunca bir hkmdar prototipi

vermeye abalar. Cmle hkmdarlarn kendisinden sorul
duu cihan dedikleri ailenin reisi olan hkmdar dnya
ileri ve cihan ahalisinin kamu dzeninden sorumludur; fit
ne ve kargaa onun sayesinde bastrlr; adaleti sayesinde
hoa zaman geirip kendilerini gvende hissetmeleri ve ida
resine duac olmalar iin insanlarn gnlnde ve gznde
ona dair derin bir sayg vardr; hkmdar tm dnyadan
sorumlu olduu iin cihan bayndr klar. Taradan yeralt
sulan iin kanallar aar, rmaklara yataklar yaptrr, byk
sularn ak iin kprler ina eder, yerleim birimlerini d
zenler, tarlalar ekime elverili klar, surlar ykseltir, yeni e
hirler kurar, yksek yaplar ve grkemli meskenler tesis eder,
ana ve ilek yollarda konaklar bina eder, ilim taliplileri iin
medreselerin inasn buyurur. Bylece bu kubbede ho bir
seda brakr; kazand dualarn sevabna da dier cihanda
nail olur.
Entelektel birikimi haiz Cihan hkmdarnn ilmi, bir
ok aydnln kendisinden beslendii, insanlarn yolunu ay
dnlatp onlar karanlktan kurtaran bir mumu andrr. Yal
nz Nizaml-Mlkn hkmdarn Arapa bilmesinin ok
da elzem olmadm ifade etmesi bizi Melikahm Arap diline
vakf olduu hususunda pheye drd. nk vezirin
Arapa bilmenin hkmdar olmak iin temel bir vasf oldu
unu sylemesi ve Melikahn Arapa bilmemesi durumun
da hkmdarn bu beyandan incinmesi sz konusu olabilirdi.
Adalet esere hkim olan ana tema olarak ilenmi ve bir
hkmdarn hkmdar olmasnn meruiyet ve idamesini te
min eden yegne kstas olarak tarif edilmitir: Zira H km
darlarn zulm ve uursuzluu yznden padiahlarn mr
ksalr ve saltanatlar bakasnm eline geer. Nizam lM lke gre Gzel zamanlar, adil hkmdarlarn hkm
srd zamanlardr. nk hkmdar ftrat ve kudret
asmdan sradan biri deildir: Hkmdar ve dierleri ara-

Siyasetname

ijjndaki en byk fark onun hkmnn gemesidir. N iza

m l-Mikn devlet nazariyesinde din ve dar iler birbirine
*,kc: baldr. Ona gre din ve hkmdar birbirlerinin karlfiji gibidir Hkmdarn vatannda bir kargaa ba gsterin(,(' ilin de bundan zarar grerek bozgunculara ve din erile11' gn doar. Keza dinde bir fesat vcuda gelirse memleket
te nizam kalmaz ve dahi mayas bozuklar palazlanarak padi
ahn itibarn sarsarlar; kalpler karan; sapknlk ayyuka
kar ve asiler galebe alar, Ona gre padiaha halkn en ba
sit bir ferdi dahi kolayca ulaabilmeli, maruzatm bizzat arz
flcbilmelidir; Memleketi ykma srkleyip raiyyeti perian
fden en byk ey padiaha ulamaktaki zorluktur; buna
mukabil padiaha erimek kolayl halk iin en byk saa
dettir. Halkn zahmetsizce hkmdara bu kadar kolay ula
tn gren memurlar ve umml ayam denk alarak raiyye((. zorbalk yapamazlar, halktan muayyen vergi dmda bir
ey alamazlar. Hkmdar her daim mteyakkz olmaldr:
Yan bamda yahut uzanda kalm ordu ve raiyyetin du
ru mlanm aratrp onlardan haberdar olmak padiahln ge
reklerindendir. Hkmdar byle yapmaz ise anma noksan
gelir ve halk bunu onun gafil, ihmalkr ve gaddar biri oldu
una yorarak: Memlekette yolsuzluk, bozgunculuun alp
ban gitmesi padiahn umurunda deil. der. ayet padi
ah, olan bitenden haberdar da tedbir almyorsa zulme rza
gsterip zalimlere ortak olur; yok eer haberdar deilse ah
mak, aymaz, kara bir cahildir. Bu iki itham da ho deildin
Nizam l-Mlkn idare teorisinde adalet sine qua
non [olmazsa olmaz] bir art olarak takdim edilir. Kfr ile
belki am m a zulm ile paydr kalmaz memleket szn ds
tur edinen vezirin bu tutumu eser boyunca anlatlan baz hi
kyelerle desteklenir. Dolaysyla ona gre adaletin tahak
kuk etmesi iin mutlak surette slam olmaya lzum yokmn
Tabiri caizse denebilir ki, adalet mertebe olarak vezirin dev
let teorisinde slamdan stndr.

Nizam l-Mlk

O na gre kudretli her kiinin ardnda onu destekleyen

bir yardmcs vardr: Anlacak her hkmdarn arkasn
da kati surette feraset sahibi bir vezir vardr. Byk pey
gamberler iin de bu kanun geerlidir. Nitekim Sleyman
bin D avudun Asf b. Berhiyas, M usa peygamberin karde
i olan H arunu, Muhammed M ustafa aleyhissalatu vesse
lamn Ebubekir Sddk var idi. Ulu hkmdarlardan Keyhusrevin Guderzi, skenderin Aristotelesi, Minuehrin
Sm , Efresybn Prn- visesi, G utasbn C am asp,
Rstemin Zevresi, Behram-grun Hurerzu ve Nirevn- dilin Bzrcmihri var idi.
Nizam l-Mlk, hikyelerinden maksadnn bunlardan
ibret almak olduunu bizzat kendisi izah ederek hkmda
rn vasflaryla ilgili unlar syler: Yoksa kitabmzn mak
sad masal anlatmak deildir. Gayemiz mreffeh alar atp
ilerin istikrarl olmasnn alameti iyi bir hkmdarn zuhur
edip bozguncular tepelemesi, grlerinin ayniyle sabit ol
mas, vezir ve pkrnnn iyi ve asil olmalar, ii ehline ver
meleri, iki meguliyeti ayn kiiye, bir ii iki ayr ahsa tevdi
etmemeleri, sapkn mezheplilerle mcadele edip temiz mez
heplileri terfi etmeleri, zalimlere kar sert olmalar, yollar
gvenli hale getirmeleri, askerlerinin ve riayetinin kendisin
den korkmalar, sipah-slrl yeni yetme toy delikanllara
deil tecrbeli ihtiyarlara emanet etmeleri, kiiyi altn sahibi
deil hner sahibi olduu iin tutmalar, dnya menfaati iin
dinlerim satmamalar, her eyi usulnce icra etmeleri, din ve
dnya ilerinin uyumlu yrmesi iin herkesi liyakatlerince
istihdam etmeleri, herkese yeterlilii lnce i buyurma
lar, buna mugayir hareket ettiinde hkmdarn msaade
etmemesi ve tpk kadim zamanlardaki gibi ileri adalet den
gesi ve idare klcyla tanzim etmektir.
Ona gre idarecilerin hata yapma paylar dier insanlara
nispetle gayetle dktr: Tanr azze ve celle katnda padi
ahlarn iledikleri gnahtan daha byk gnah yoktur. Zi

Siyasetname

ra sradan bir insann yapt bir hata sadece kendisine zarar

verebilecekken idarecinin bir hatas bir millete mal olabilir.
Nizaml-Mlk son derece airane bir slupla gemiteki
adil ve kudretli hkmdarlarn ismini yle anar: Bilge pa(.liahlara bir bak ki nasl hatr saylr iler yaparak avazelel ini leme Davut gibi salm ve bu kubbede ho bir seda b
rakmlardr. Feriduna bir bak ve skendere ve Erdere ve
Nirevna, ve D rba ve Emirl-mmnin mer ve Emirl-mmnin Ali efendimize ve mer b. Abdulazize ve bir
hak Harun Reide ve M emna ve M utasma ve smail b.
Ahmed Smnye ve bir bak Mahmud bin Sebktekne...
Allah cmlesine rahmetiyle muamele etsin. Yaptklar iler
ortadadr, tarihlerde ve kitaplarda kssalar yazmaktadr.
( )kuyucular bu hkmdarlardan hl sitayile bahsetmekte
ve onlara dualar etmektedirler.
Nizam l-Mlk eserinde felsefi mlahazalarda bulun
maktan ziyade meselelerin tatbiki mmkn olan ksmlar
zerinde durur. Eser bylece, rivayet ettii hikyelerden do
lay salt bir siyaset kitab; hadiseleri bir devlet adamnn g
znden yorumlamasyla sradan bir masal kitab; itimai ve
iktisadi hayata tatbiki mmkn kanaatleri takdimi asnlan kuru bir teori kitab; olaylar tenkide ve tahlile tabi tut
tuu iin bir tarih kitab olmaktan kurtulup alannda yazl
m yegne eser olma hviyeti kazanarak Nizam l-Mlkn
devlet idaresiyle ilgili btn tecrbesini mrnn son ylla
rnda dkt bir tr siyasi hatrat kitab eklinde tarihteki
yerini alr.
Farsadan Trkeye yaplan tercmelerin en tehlikeli ya
n iki dilin farkh durumlar tasvir ve tarif iin benzer tabir ve
tanmlan kullanmalardr. te yandan mesela siyaset, ted
bir gibi kelimelerin zaman iinde kazandklar ve kaybettik
leri anlam gz nne alarak metin iinde tam olarak geldi
i anlam bulmak, bu sahada tercme yapan aratrmaclar
iin dikkat edilmesi gereken hususlardandr. Eserin tercme

Hizam l-Mlk

sinde bizden evvelkilerin elsine-i selase dedii, Osmaniica

olarak bilinen tabir ve stlahlardan faydalandk. Eserin kla
sik bir eser olmasndan tr tercme dilinde bugn de kul
lanld iin ok da mehcur saylmayan bir nesir slubunu
tercih ettik. Farsa ve Trke arasndaki tarihsel akrabahktan dolay baz deyim ve cmle yaplarn kelime kelime
Trkeye evirmekten metnin nakletmeyi amalad mak
sada zarar verecei endiesiyle elden geldiince sakndk.
Byle muhtasar bir mukaddirrlede tercme usul ve felsefesi
zerinde fazla durmadan unu syleyebiliriz ki, metnin yazl
d dile kaytsz artsz sadk kalma prensibiyle yaplan ter
cmelerin eviriye konu olan metne tercman olamayaca
kanaatindeyiz. Bu manada talyanlarn, Traduttore, Traditore , mtercim haindir vecizesini hatrlayarak, onu
Trkeye, Mtercim, metne ancak ihanet ederek onun ru
huna sadk kalabilir, eklinde evirebiliriz.
M. Taha Ayar
2009, Haziran
Los Angeles

Esirgeyen ve balayan Allah Telnn adna

Zemin u zaman yoktan var eden, kullarndan az esir
gemeyen, ak seii gizliyi gizemi derinden bilen, gnahlar
mz rtbas eden Allah Tel azze ve celleye hamd olsun!
te yandan, yaratlmlarn en stn, peygamberlerin en
sekini, evrenin yaratcs rabbin gzbebei, Kuran- azimu-ann bezei, kyamet gnnde mmetin koruyucu ve
kollaycs zerine salt ve selam olas, Abdullah olu Muhammede selam olsun ve selam olsun onun aile evresine ve
yine selam olsun Allah Telnn gvenilir ve pek erefli,
onun biricik yakn dostlarna.

Giri Fash

Kitabn Tertip Edilii ve Sebeb-i Telifini

Beyan Eder
NizamM-mlk Haan bendeleri der ki, yl 470 [M. ,
1077-1078] olanda, Muhammed Yemn Emirl-mmnin
Alparslan olu pervane-i ala ahlar ah Sultan M uizzcl-dnya ved-din Ebul-Feth Melikah-eizzallah ensaralu u bendenize ve dier kullarna yle emir buyurdu; Her
biriniz memlekete dair dnp saltanatmz devrindeki ak.sak'hklar tespit ediniz. Dergh, divan ve saraymzda yerine
gctiriknesi gerekirken es geilen yahut gzmzden kaan
durumlar gzden geiriniz. Ayrca evvelki padiahlarn icra
etmi olduklar halde bizim de yapmamz gerekirken icrasn
dan geri kaldmz durumlar saptaynz. zerlerinde fikir
ler eyleyelim, bu fikirleri hayata geirelim de din ve dnya i
lerimiz yolunca yoradamnca idame etsin diye gerek Seluk
lularn gerek baka padiahlarn tre ve detleri zerinde
intalaa edip bu mtalaalar ak seik olarak kaleme alarak
bize sununuz. Bize arz yaplan bu almalardan makul ola
nn hayata geirelim ki her bir i kuralnca yaplsn. Mev
laya smarlayalm ilerimizi ardndan. lahi gazaba urama
mak in memlekette hakkyla yaplan yahut fesada bula
m her ne var ise haberdar olakm. Zira Allah Tel bu

N izam l-Mlk

memleketi bize ihsan buyurmutur,'zira Allah Tel bizden

dnya nimetlerini esirgememitir. Zira Allah Tel d
manlarmz kahr u perian eylemitir. Bundan trdr ki
memleket dhilinde bundan byle Allah Telnn eriat ve
emirlerine muhalif yahut mugayir bir i ne olmah ne sregelmelidir.
Bendeleri NizamI-mIk Haan, mezkr emre ilikin bil
gisini, grgsn, tecrbesini ve statlarndan rendii her
ne var ise li makamlarna arz etmitir. Ve dahi bu kitab 50
faslda toparlamtr. Her bir baba ilikin fihristte malumat
verilmitir. Kitap, okuyucuya skc gelmesin, hoa okunsun
diye her babta beyan edilen konuya ilikin hadis ve Kuran
ayetleri, veciz szler, kssalar ve bu kssalardan hisseler, ge
mi zaman byklerinin szlerini de andm. Eser, hakkyla
okunup hayata geirildii takdirde iki cihann pf noktalar
dhil nice faydalarn elde edilecei trden bir eserdir. Bu ns
hay Hazane-i m amure (Allah bereketini artrsn) iin d
zenleyip tamama erdirdim. nallah beenilir ve el stnde
tutulur.
Bir tek padiah ve buyruk sahibi yoktur ki bu kitab gr
mezden gele. zellikle u devr u devran iinde kitap ne ka
dar sklkla okunsa din ve dnya ilerindeki teyakkuzlar ar
tar da artar ve dahi dostu dmandan ayrmaktaki ustalk
lar pekiir. Bylece nleri aydnlanr ve isabedi kararlar ver
mek iin yzletikleri kaplar alr. Dier yandan padiahlk,
dergh u bargh, divan u meydan, meclis ve emval, halkn
ve ordunun halleri, vergi ileri ve bunun gibi nice meseleye
vkf olurlar. lke sathnda, yakn uzak, nemli nemsiz d
nen ne var ise kendilerinden gizli sakl kalmaz. Allah Telnn rzasna ve iki cihann mutluluuna nail olurlar.
Bir ve biricik olan Allahn izni ve desteiyle kitap tam a
ma ermitir.

Fasllarn Fihristi
Bil ki, bu kitap elli fasldan mteekkildir. Tevfik Al
lahtandr.
BRNC FASIL
Devrann gidiat, halkn halleri ve yeryzndeki saltana
t daim olas hkmdar efendimize vgdr.
KNC FASIL
Padiahlarn, Allah Telnn kendilerine sunduu ni
metlerin kadrini bilmelerine dairdir
NC FASIL
Padiahn divan- mezlime oturuu, adalet, gzel ahlak
ve iyilii icras
D RD N C FASIL
Vezirlerin ve mutemetlerin hallerine dair
BENC FASIL
kta sahipleri ve reayaya nasl davrandklarna dair
ALTINCI FASIL
Kadlar, hatipler, muhtesibler ve ilerinin revnak bulmas
na dair
YEDNC FASIL
Amil, kad, reis, ahne ve muhtesibin vaziyetlerini tefti
ve artlarna dairdir

Nizam'l-Mlk

SEKZNC FASIL
Din ve eriat ilerinin esasl tetkik ve teftiine dair
D O K U ZU N CU FASIL
Devlet nazrlarnn maddi durumlarna ve vaziyetlerine
dair
O N U N CU FASIL
Sahib-haber, muhbirlere, beridlere ve izleyecekleri siyase
te dair
O N BRNC FASIL
Barghtan gelen ferman ve emirlerin saygn tutulmasna
dair
O N KNC FASIL
Padiahn hayati meseleler ile ilgili olarak derghtan gulam gndermesi
O N NC FASIL
Casuslar sevk ve idare; mlkn selameti ve raiyyetin i
lerine dair
O N D RD N C FASIL
M aslahat gerei haberci ve postaclarn gnderilmesi
O N BENC FASIL
Ayklk ve sarholuk halindeyken verilen emirlerde dik
katli davranlmasma dair
O N ALTINCI FASIL
Vekil-i has ve ilerinin niteliinin revnakna dairdir
O N YEDNC FASIL
Padiahn nedimleri ve yaknlarnn ilerinin dzenlenme
sine dairdir
O N SEKZNC FASIL
Devlet meselelerinde padiahlarn limlerle istiare etme
sine dairdir

Siyasetname

O N D O KU ZU N CU FASIL
Cesur svariler, levazmat ve memleket iin ilerinin tan
zimine dairdir
YRM NC FASIL
Envai eit murassa silahlarn yapm ve barghn tanzi
mine dairdir
YRM BRNC FASIL
Elilerin vaziyet ve gidiatlar; ilerinin tanzimine dairdir
YRM KNC FASIL
Konaklama yerlerinde ve merhalde ordu iin erzak bu
lundurulmasna dairdir
YRM N C FASIL
Ordunun istihkaknn belirlenmi olmasna dair
YRM D RD N C FASIL
Ordunun farkl rk ve kavimlerden tekiline dairdir
YRM BENC FASIL
Rehin almak ve rehinelerin padiah derghnda tevkifine
dairdir
YRM ALTINCI FASIL
Trkmenlerin her trl hizmete alnmalarna dairdir.
YRM YEDNC FASIL
Bendegnn itimas ve ilerinin tanzimine dair
YRM SEKZNC FASIL
Saray gulamlarnn terfisi ve ilerinin tanzimine dairdir
YRM D O KU ZU N CU FASIL
Hususi ve umumi grmeler iin izin vermek
O TU ZU N C U FASIL
arap meclisinin tertibindeki btn inceliklere dair
O TU Z BRNC FASIL
Bendegn ve hizmetkrlarm derghta tanzimine dairdir

N izam l-Mlk

O TU Z KNC FASIL
Askerlerin ihtiya, talep ve benzer meselelerine dairdir
O TU Z NC FASIL
Tehizat, silah ve sava pusatlarnn hazrlanmas ve sefe
re dairdir
O TU Z D RD N C FASIL
Hata eyleyen yksek mevkidekilerin paylanmasna dairdir
O TU Z BENC FASIL
Dergh- Alnin ases, muhafz ve nbetilerine dairdir
O TU Z ALTINCI FASIL
Padiahn sofra tanzim adab ve tertibine dairdir
O TU Z YEDNC FASIL
lerinin ehli olan bendegn ve hizmetkrlarn haklarnn
teslimine dairdir
O TU Z SEKZNC FASIL
Memleketteki reaya, ikta ve muktianla ilgili izlenecek si
yasete dair
O TU Z DOKUZUN CU FASIL
Memleket ve hkmdarlk meselelerinde acele edilmeme
sine dairdir
KIRKINCI FASIL
Emir-i hares, ubdrn ve memleket meselelerindeki ceza
usulne dairdir
KIRK BRNC FASIL
Hkmdarn Allahn kullarn her i ve mklde ba
lamasna dairdir
KIRK KNC FASIL
ki ayr resmi iin bir kiiye teklif edilmemesine, isizlerin
atl braklmayp istihdamna, itikat saf ve asil olanlara va
zife buyurulmasna, memleketi ve bizzat zn dini eriler
den saknmaya dairdir

Siyasetname

KIRK N C FASIL
Tesettr ehline, harem dairesine padiahn idaresi altnbkilere ve komutanlarnn tanzimine dairdir
KIRK D RD N C FASIL
siam hkmdarlarnn dman olan sapkn dinli ve H a
ricilerin tehirine dairdir
KIRK BENC FASIL
Mezdekin zuhuru, mezhebinin nitelii ve Nirevn-
iKilin onu katletmesine dairdir
KIRK ALTINCI FASIL
Ateperest Sindbdm zuhuru ve Niabur Mslmanlar
arasna sat nifak ve riyakrla dairdir
KIRK YEDNC FASIL
Btn ve Karmatlerin zuhuru ve Allahn laneti zerine
olas mezheplerini yaymalar
KIRK SEKZNC FASIL
Hurreme-din taraftarlarnn isyanna dairdir
KIRK D O K U ZU N CU FASIL
Padiahn hazine sahibi oluu ve onu idaresi
ELLNC FASIL
Mazlumlarn ikyetlerini dinleyip cevaplar vermek ve
haklarn tesUm etmeye dairdir
ELL BRNC FASIL
Vilayetlerden hsl olan gelirin hesaplanmasna ve tanzi
mine dairdir

Birinci Fasti

Devrann Gidiat, Halkn Halleri ve

Yeryzndeki Saltanat Daim Olas
Hkmdar Efendimize" vgdr
Allah Tel her ada halk arasndan birini seerek onu
liikmdarlara yarar birtakm zelliklerle donatr. Dnya
iijieri ve cihan ahalisinin kamu dzeninden onu sorumlu kliirak fitne ve kargaa kapsn onun eliyle kapatr. Adaleti sa
yesinde hoa zaman geirip kendilerini gvende hissetmele
ri ve idaresine duac olmalar iin insanlarn gnlnde ve g
znde ona dair derin bir sayg uyandrr.
Allah yazdysa bozsun, bir bakaldr, ilahi kurallar ha
fifseme yahut Allah Telnn emirlerini yerine getirmekte
bir geveme ortaya }kmas durumunda H akk Tel onlar
cezalandracak ve yaptklar irkin ilerin karln verecek
tir; Allah Tel bize bylesi gnler gstermesin, bylesi ta
lihsizlikler yaatmasn! Ve kati surette, isyann uursuzluu,
Allah Telnm gazabm bu tr insanlara eritirir. yle ki
aralarndan basiretli idareciler kmaz; tefrika kllan eki
lir ve kanlar dklr. Bu gnahkr takm, kargaa ve dk
len kanlar arasnda helak ve dnya onlardan pir pak olaMelikah kastedilmitir.

11

N izam l-Mlk

na dein eli gl, srt pek olanlar keyfince davranr. Tpk

sazla den atein, kurunun yannda olduundan tr ya
da yakp yandrmas gibi, bu bozguncular tayfas yzn
den de birok masumun kancaz dklr.
Nihayet, Allah Telnn takdiri ile kullardan birisi saa
det ve devlete eriir. H akk Tel bu kiinin bahtn aarak ta
lihini ona yaver klar, ona verdii akl ve fikirle eli altndaki
leri laykyla istihdam eder, onlar baarl olabilecekleri ma
kam ve mevkiye yerletirir. Halk arasndan hizmetkrlarn
ve adamlarn tek tek seerek her birine birtakm rtbeler,
mertebeler verir. Din ve dnya meselelerine kifayetlerinde
onlara gvenir. Salad adalet sayesinde hayatlarn rahat
a idame etsinler diye, itaat yolunu yol bilen ve kendi ileriy
le megul olan tebay skntlara kar kollar.
Ve dahi hizmetkr ve atanmlarn birinden yakksz bir
davran yahut bir yolsuzluk sadr olur da bu kiinin birta
km yaptrmlar, knamalar ve tlerle yola gelmesi ve gaf
let uykusundan uyanmas durumunda grevinde devam
salanu:; yok eer uyanmazsa grevine derhal son verilerek,
yerine o makama layk birisi tayin edilir. Ve dahi nankr
olan ve huzurun kadr kymetini bilmeyen, ilerinde ihanet
tasarlayp isyankrlk gsteren, haddi olmayan ilere burun
larn sokan kimseler hak ettikleri lde paylanarak, hak et
tikleri lde cezalandrlrlar ve dahi; ola ki yaptklarndan
vazgeerler diye balama kaps her daim ak tutulur.
te yandan hkmdar cihan bayndr klar. Taradan
yeralt sular iin kanallar aa; rmaklara yataklar yaptrr,
byk sularn ak iin kprler ina eder, yerleim birimle
rini dzenler, tarlalar ekime elverili klar, surlar ykseltir,
yeni ehirler kurar, yksek yaplar ve grkemli meskenler te
sis eder, ana ve ilek yollarda konaklar bina edei; ilim talip
lileri iin medreselerin inasn buyurur. Bylece bu kubbede
ho bir seda baki brakr; kazand dualarn sevabna da di
er cihanda nail olur.
12

Siyasetname

Allah Tel, tarihin bu dneminin de kadim alarda

yu.^am ahlarn zaman gibi olmas ve halka saadet ve hu
zur bahetmesi iin nesli atadan ataya ta byk Afrasyaba
dayanan ulu padiahmz daha nce hibir padiaha bahe
dilmemi olan ycelik ve kerametlerle bezedi.
Gzel bir ehre, temiz ahlak, adalet, civanmertlik, yiit
lik, binicilik, ilim, envai eit pusatlar kullanma mahareti,
muhtelif sanatlara vkf olu, Allah Tel nn yarattklar
na efkat ve merhamet, vaat ve adaklarna vefa, dinde istika
met, pir pak bir itikat, H akk Telya kulluu sevmek, tehcccd ve nafile orulara riayet, dm bilginlerine sayg gster
mek, zahit ve dervileri aziz ve muteber tutmak, ilim ehlini
himaye etmek, hikmet sahiplerine muntazaman sadaka ver
mek, yoksullara iyilik eylemek, kk dereceli memurlara ve
hizmetkrlara mfik olmak ve zalimlerin kkn tebadan
kazmak gibi hkmdarla yakan hasletleri H akk Tel
ona ihsan etti.
M uhakkak Allah Tel, onun liyakat ve itikad l
nce kendisine devlet ,ve memleket verdi. Cihan ona bal
klarak onun iktidar ve saygnln dnya leme eritirdi.
Btn cihan ahalisi vergiye baland ve ona yakn olduklar
endazede klcnn gazabndan saknabildiler.
Halifelerden bazs devrinde her ne kadar memleket snr
lar genilemi ise de bu halifelerin zihinleri srekli asilerin
kendi iktidarlarna kar isyanlaryla megul idi. Allaha
krler olsun ki, bu devirde ona kar iinde muhalefet arzu
su besleyen yahut ona itaat dairesinden kan hi kimse yok
tur. Allah Tel bu devleti kyamete dek payidar klsn ve
halk bu hkmdarm siyaset ve adaleti sayesinde hoa za
man geirsin, hayr dualar etsinler diye kem gzleri bu devlet-i ahaneden uzak tutsun.
Devletin durumu beyan edilen minval zredir. lmin l
s ve iyi trelerin tesisi devletin hali ile kyasla anlalr. Ci
han hkmdarnn ilmi birok aydnln kendisinden bes
13

N izam l-Mlk

lendii, insanlarn yolunu aydnlatp onlar karanlktan kur

taran bir mumu andrr. Onun hibir klavuza, hibir rehbe
re ihtiyac yoktur. Bununla birlikte cihangir hkmdarn ba
birtakm kaygulardan da zd deildir; belki de kullarn
snamak, onlarn kabiliyet ve meziyetlerini bilmeyi arzu eder.
u aciz bendesine padiahlarda olmazsa olmaz birtakm ni
telikleri ve padiahlarn icra edegeldikleri halde bugnkle
rin tatbik etmedikleri noktalan hoa giden yahut gitmeyen
taraflaryla ne var ise bildiklerim, okuduklarm, iittiklerim
kadar ve ydmda kald nispette kaleme almam emr fer
man buyruldu. Yce ferman gereince birka fasl ksaca ya
zya dkld. Her fasl, o fasla yakr ve anlalr bir tarzla
zikredildi. Bitevfikillhi Tel.

14

kinci Fasl

Padiahlarn, Allah Telnm Kendilerine

Sunduu Nimetlerin Kadrini Bilmelerine
Dairdir
Padiahlara an yce H akk Telnm rzasn gzetmek
(erektir. H akk Tel rzas halka yaplan ihsan ve onlar ara
snda yaygnlatrlan ltuf ile salanr. Tabann hayr duas
daimi olunca o memleket ayakta kalr ve her geen gn ge
liir. Ol melik, ol devr devletten nimetlenir ve bu cihanda
iyi bir nam, te cihanda kurtulua ererek verecei hesap pek
kolay olur. Nitekim atalar demilerdir ki: Saltanat kfr ile
devam bulur; amma zulm ve gaddarlkla paydr kalmaz.
Rivayet olunmutur ki Yusuf aleyhisselam bu dnyadan
gnce, onu atalarnn civarna gmmek iin brahim aleyhisselamn trbesinin yan bana getirdiler. Cebrail aieyhisselam gelivererek: Durun, tutun onu tuttuunuz yerde, bu
ras onun mekn deildir, kyamet gn, hkmettii salta
natn hesabn vermek zorundadr. dedi. u halde Yusuf
peygamberin hali byle olunca var sen dierlerinin hal-i pr
melallerini hesap et.
Peygamber efendimizden ylece nakledilir ki: Bu ci
handa halka idarecilik yapanlar, maher gn huzura elleri
bal getirilirler. ayet adil imi ise, adalet onun ellerini z15

N izcm ul-M lk

verir ve cennete ulatrr; yok eer zalim imi ise zulm elle
rini balar ve elleri boynundan zincire vurulmu bir ekilde
onu cehenneme gtrr.
Ve dahi rivayet olunur ki, kyamet gn bir kimse, idare
si altnda bulunan bir ahstan, halktan, ev sakinlerinden, eli
altndakilerden hesaba ekilecek; hatta koyunlar gden o
bandan srsyle ilgili sorular cevaplamas istenecektir.
Rivayet olunur ki, bu fani cihandan gmezden evvel ba
basndan Abdullah bin mer bin El-Hattb yle sual etti:
Babacm, bir daha seni ne zaman ve nerede greceim?
Babas: teki cihanda. diye yantlad. Abdullah, Daha
erken grmek istiyorum."dedi. Babas, Birinci olmad ikin
ci, o da olmad nc gece beni ryanda greceksin. dedi.
Abdullah, tam on iki yl babasnn szn ettii ryay gr
medi. Nihayet bir gece onu ryasnda grnce dedi ki: Ba
bacm, vefatndan sonra gn iinde seni greceimi sy
lememi miydin? Babas: Sevgili olum, Badat civarnda
harap halde bir kpr var idi, grevliler de onarmn ihmal
etmiler idi, bir koyunun da aya oradaki bir delie denk ge
livermi de krlm. imdiye dein onun davasyla megul
idim. diye cevap verdi."'
Alemin efendisi, saltanat hep sresi unu kesinlikle bellemelidir ki, o byk gn, hkmettii halka dair bizatihi ken
disi hesap verecektir; bu hesab baka birine havale etmesi
sz konusu olmayacaktr. Mademki hal byleyken byledir,
bu byk meseleyi bakasna brakmasa gerektir. Halkn i
lerinden gafil olmasa gerektir. Elinden geldiince, gizliden
yahut aktan halkla hemhal olmas, halka kyan elleri krp
zalimlerin zulmnden halk muhafaza etmesi sonucu gelecek
bereket onun hkmet alarna dokunur inaallhu Tel.

Sz edilen vakann Hz. mer devrinde Badatta vuku bulmu olmas

tarihsel olarak mmkn deildir. Zira Badat H. 145te Abbasi halifesi
Mansur tarafndan kurulmutut

16

nc Fasd

Padiahn Divan- Mezlime Oturuu,

Adalet, Gzel Ahlak ve yilii cras
Padiahn haftada iki gn divan- mezlime oturup,
mazlumun hakkm zalimden alarak ona vermesi, konuyu
aracsz bir ekilde tebaadan bizzat kendisinin dinleyip
ona hkmetmesi gerektir. Nispeten nemli olanlar yazl
olarak kendisine arz edilmeli ve hkmdar bu meselelerin
her birinin neticelerini de ktiplere yazdrmas lazmdr.
Cihan hkmdarnn haitada iki gn hakszla ve gadre
urayanlar huzuruna arp onlar bizzat kendisinin din
ledii haberi memlekette yaylnca zalimler dehete kaplr,
ayaklarn denk alrlar ve cezaya arptrlma korkusundan
tr hi kimsenin hakszlk ve yolsuzluk yapm aya gz
kesmez.
Eskilerin kitaplarnda okuduum kadaryla, Acem ahlarnm kahir ekseriyeti [Ssnler], bir alanda toplanm
zulme urayanlar daha iyi grmek ve tek tek dertlerine a
re olmak iin, atlarn srtlarnn zerine kurulduklar, tah
tadan ykseke bir mahfil yaparlar imi. Bunun sebeb-i
hikmeti u idi ki; eer padiah byk kaplar, mstahkem
kaleler, dehlizler ve perdeler ardnda bir yerde oturursa art
niyetliler, kt m aksatllar ve zalimler mazlumlarn padia17

N izan l-Mlk

hm huzuruna kmalarn engelleyerek, ikyetini dillendir

mekten alkoyarlar/
ittim ki bir padiahn kulaklar ar iitirmi. Mtercim
lerin, hakszla urayan kiilerin szlerini ona yanl aktara
caklarndan, dolaysyla verecei kararn meseleye uygunsuz
deceinden kaygu duymu. O da tanyabilmek iin, hak
szla urayan kimselerin krmz elbise giyinmelerini"",
bunlar dndaki hi kimsenin o renk bir giysi giyinmemele
rini ferman buyurmu. Bu padiah bir filin stne kurulur ve
bir ovada bekler ve krmz giyinen herkesin orada toplan
masn emreder imi. Daha sonra bo bir alana geer ve on
lar tek tek yanna arr, yksek bir sesle vaziyet ve ikyet
lerini dile getiren insanlarn dertlerine deva olurmu.
Hkmdarlar te cihanda mahcup olmamak iin hibir
ey kendilerinden gizli kalmasn diye btn bu ileri dikkat
le icra ederlerdi.
Emir-i Adilin Hikyesidir
Smnler soyundan smail bin Ahmed isminde gayetle
a d ir "", meziyetleri saymakla bitmez, Tanr azze ve celleye
itikad tam olan bir hkmdar var idi. Fakir fukaray koru
yup gzetmesi onun zikredilegelen faziletlerinden sadece bir
tanesiydi. Horsn, rak ve Mvernnehrin atalarnn
mlknde olduu smail, Buhrada ikamet etmekteydi.
Yakub bin I^ys Sstnn barndan bir bakaldryla
karak nce cmle Sstn, sonra H orasana ilerleyerek cm-

Yani gadre urayanlarn ikyetlerini padiaha iletmek iin araclk yapan

tercman yahut haciplerin (perdedrlar) meseleyi arptma ya da eksik
anlatmasnm nne gemek iin byle bir usul takip edilmitir.
Bu gelenek uzun sure randa devam etmitir. Bazen ikyeti olan kii k
t bir elbise giyerdi.
Smnlerde saltanat sren hkmdara bir lakap vermek adet idi. Sz
edUen emir ldkten sonra emir-i mazi Lakabyla amlmtr.

18

Siyasetname

le H orasan, sonra Iraka varp cmle Irak mlkn zapt

rapt etti. Dler onun akln elip bir ekilde smailler gru
huna bal kldlar. Bylece gnl Badat halifesine"" kar
soudu. Akabinde H orsn ve Irak ordusunu toplayarak ha
lifeyi kati ve Abbas hanedannn beiini yerle bir etmek iin
Badat kaplarna yrmeye niyet etti.
Yakubun Badata ilerledii haberini alan halife ona bir
eli ile; Senin Badat ile iin yok, bir kargaa yahut bir buh
rann ba gstermemesi iin senin Khistn, Horsn ve Irak
taraflarm idare etmen ve geri dnmen daha hayrldr. ha
berini sald. Yakub, M uhakkak surette derghnzn eiine
gelip, yolunca yoradammca itaatimi sunmadan, size olan ah
dimi tazelemeden geri dnmeyeceim. diyerek halifenin fer
manna boyun emedi. Halife nice eliler yollad halde Ya
kubun cevab deimedi. Ordularn hedefini Badat olarak
gsterdi. Ona kar ikillenen halife Badatn ileri gelenleri
ni toplayarak onlara yle dedi: yle grnyor ki Yakub
bin Leys bize itaatte kusur etmitir. Buraya art niyetle gel
mektedir. Biz ona gelmesini ferman buyurmadmz halde
gelmekte; geri dnmesini emrettiimiz halde dnmemekte
dir. Kesinlikle iinde haince emeller beslemektedir. Zannmca Btnlere tabi olmutur ve bunu buraya gelene dein if
a etmeyecektir. O na kar birtakm nlemler almay ihmal
etmek olmaz. H al aresi ne ola ki? Halifenin gzde adam
lar, Badatn ileri gelenleri ve maiyetiyle birlikte ehirde
kalmayp taraya karak karargh kurmasnda karar kld
lar. Yakub varp da halifeyi askerleriyle sahrada grverince
planlar suya decek ve Emirl-mmnine kar art niyeti
de ayan beyan ortaya kacakt. Binaenaleyh askerler bir or
dughtan dierine gidip gelirler. Eer ki Yakubun iinde is
yana dair bir fikir var ise yekpare Irak ve H orsn emirleri

* smailler
* * Abbasi halifesi

19

H izam l-Mik

nin bunu onaylamasna imkn ve ihtimal yoktur ve dahi o

aka isyan bayra aarsa bir hal aresine bakp onlar tut
tuklar bu yoldan eviririz, yok eer baaramayp onlarla sa
vata ba edemezsek en azndan btn yollar kapanm sa
ylmaz, yani drt duvara kstrlm olmayz, ka yolumuz
bari ak olur dediler. Bu karar Emirl-mmnin hazretleri
nin houna gitti. Aynen byle yaptlar. Sz edilen halife aiM utemid Alallah Ahmed idi.
Yakub varnca, halifenin ordughnn hemen karsna
kurularak ota kurdu. ki ordunun askerleri birbirlerine ka
rt. Ayn gn meydan okuyan Yakub halifeye bir eli gn
dererek Badat boaltmasn ve arzu ettii yere gitmesini is
tedi. Halife Yakubdan kerem edip kendisine iki ay zaman
tanmasn talep etti. Yakub bu talebi reddetti. Gece kt
nde halife, Yakubun ordu kumandanlarna gizlice baz
adamlar yollayarak u mesaj iletti: Yakub apak bir isyan
iindedir. Sapknlarla elbirlii etmitir. Hanedanmz darma
dan edip yerimize muhaliflerimizi ibana getirmeye kal
kmtr. Onunla hemfikir misiniz, deil misiniz? lerinden
bir grup dedi ki: Biz geimimizi onun sayesinde salam ak
tayz ve u sahip olduumuz makam ve refaha onun sayesin
de eritik, her ne yapar ise aynsn uygularz. Kahir oun
luk dedi ki: Emirl-mmninin bahsettii durumdan ha
berdar deiliz ve onun Emirl-mmnine cephe alacan da
sanmyoruz. imdengeri o eer ki alenen isyann aikr ey
ler ise bunu asla tasvip etmeyiz; cenk gn seninle oluruz ve
sava vakti senin saflarna katlr sana yardm ederiz. Bu
taife H orsn emirlerinden olumaktayd.
Ve dahi hafe Yakubun asker kurmaylarnn szlerinin
bu ekilde olduunu grnce gayetle memnun oldu. Gzpek bir yreklilikle Yakuba yle haber sald: Mademki
nankrln aa vurdun ve basmlarmla birlik oldun y
leyse bizi ancak kl paklar! Ordumun ordundan az olma
sndan da hi pervam yoktur! Allah Tel azze ve celle hak
20

iyasename

linin yr ve yardmcsdr ve Hakk Tel benimledir ve o

elindeki ordu esasnda benim ordumdun Halife daha son
ra askerlerinin silah kuanmasn ve cenk kslerine vurulma
sn, sava borularnm tmesini, askerin ordughtan kp
dz alanda harp dzenine gemelerini ferman buyurdu.
Yakub halifenin haberini bu minval zre iitince: M ura
dma erdim. dedi. Ve o da cenk kslerinin alnmasn, as
kerin silah kuanmasn, nizami bir ekilde ovaya ynelmesi
ni ve halifenin ordusu karsmda sava dzeni almasn em
retti. Bir yanda halife, ordusunun ortasnda yerini ald; bu
yandan Yakub leys. Halife gr sesli birisine iki ordu ortasna
varp yksek sesle, Ey Mslmanlar topluluu! Biliniz ki
Yakub asi olmutur. Abbs hanedannn kkn kazyarak
Mehdiyeden olan hasmm tahta geirmek, snneti ortadan
kaldrmak, sapknl hkim klmak niyetiyle buraya gelmi
tir. Tanr azze ve cellenin peygamberinin halifesine muhalefet
eden, Tann azze ve cellenin peygamberine muhalefet etmitir.
Peygamber aleyhisselama itaatten yz eviren, Allah Telya itaatten yz evirmi saylr. Ve dahi o kii slam daire
sinden km olur. Allah Telnn kitab- mubininde bu
yurduu gibi: Allaha, resulune ve sizden olan ulul emre ita
at ediniz. [Nisa; 59]. u halde aranzdan cehennemi cennete
tercih edecek, hakka yardm edip batldan yz evirecekler
kimlerdir? Dmanlarmzla deil, bizimle bir olunuz!
Yakubun ordusu bu szleri iitince H orsn emirleri it
tifak halinde halifenin tarafna geerek: Biz onun emirleri
nize amade olmak iin huzurunuza geldiini sanmtk. s
yan ve muhalefetim gsterdii u durumda biz seninleyiz ve
son nefesimize kadar srf senin adna kl sallarz! dediler.
Halife bu szlerden g alarak orduya topluca taarruza
geilmesini emretti. D aha ilk hamlede bozguna urayan Leys
perian bir ekilde Hzistn taraflarna ekildi. Halifenin as
kerleri onun hzinelerini, askeri ievazmatn ve kararghn
yamaladlar. Yakub bin Leys Hzistna varmca ordu top
21

H izam 'l-M lk

lamak iin drt bir yana eliler sald; memurlarm artarak

Irak ve H orsnm hzinelerinden levazmat, dirhem ve di
nar getirmelerini emretti.
Halife, Yakubun Hzistn yurt belledii haberini ahnca derhal bir eliyle ona yle bir mektup yollad; Bize m a
lum oldu ki sen muhaliflerimizin szleriyle aldatlm, iin
sonunu hesap edemeyen kalbi saf ve temiz bir insansn. Allah Telnn iine bak ki seni kendi z ordunla darm ada
n ederken hanedanmz kollad. Hepsi senin bir yanlgnd. imdi hatan anladn ve eylediklerinden pimanlk duy
duunu biliyorum. Irak ve Horsn emirliine senden ba
kas yaramaz. Senin stnde bir salahiyetle kimseyi oraya
ihdas etmeyeceiz. Senin devletimize ok fazla hizmetin ol
mutur, yaptn bu tek yanl, hizmetlerin yz suyu hr
metine baladk. Mademki biz senin bu serkeliini gr
mezden geldik, yaptklarn olmam saydk, Yakubun da
bu davadan vazgeerek en ksa srede toparlanp Irak ve
H orasana revan olmas ve bu vilayetlerin meseleleriyle can
gnlden ilgilenmesi gerekir.
Yakub mektubu okuyunca kalbinde en ufak bir yumu
ama olmad. Eylediklerinden pimanlk da duymuyordu.
Eliye tahtadan bir tabak iinde bir para prasa, birka ba
lk ve kuru soan getirmelerini emretti. Daha sonra halife
nin elisini getirmelerini ve oturtmalarn ferman buyurdu.
Eliye dnerek: Git ve halifeye de ki, ben bir bakr ustas
ocuuyum ve pederimden bu meslei renmiim; yedikle
rim arpa ekmei, bahk, kuru soan ve prasadr. Sahibi ol
duum bu saltanat servetim ne baba mirasdr ne senin ih
sanndr; bunlar maharetim ve gz pekliimle elde ettim.
Senin kelleni Mehdiyeye* yollamadka ve hanedannn k-

Mehdiye ile kastedilen, merkezi bugnk Tunusta olan, Afrikadaki Fa

tm Alevilerinin merkezidit Burasm ilk Fatm halife Abdullah el-mehdi
(H. 303) kurmutur.

22

Siyasetname

kn kazmadka bana rahat yoktur. Ya her ne dedim ise

yapacam; yahut arpa ekmeine, baha ve prasaya talime
devam edeceim! Savul ki hzineleri seferber eyledim ve or
dularm ydm, bu elinin ard sra gelmekteyim! eliyi
yola revan eyledi.
Halife her ne kadar eliler ve mektuplar yolladysa da Yakubu kararndan caydramad. Yakub, ordular sevk ederek
Hzistndan hareket edip Badat yolunu tuttu. Daha n
c konakta bir karn sancsna mptela oldu. Bu ar sanc
nn yakasm brakmayacan anlaynca kardei Amr ibn
L^eysi veliahd olarak tayin edip, hazine defterlerini ona tes
lim ederek bu cihandan gt.
Amr ibn Leys oradan ayrlarak Khistnna geldi. Bura
da bir sre kald. Daha sonra H orsna giderek halifeye sa
dk bir hkmdar olarak orada hkmranhk eyledi. Ordu
ve teba Amr ibn Leyse Yakubdan daha fazla sevgi besliyor
du. Zira Amr pek yce gnll, eli ak, akl banda, yol yoradam bilir idi. yle insancl ve yle kerem sahibiydi ki mut
fan ancak 400 deve tayabiliyordu. Varn buradan hesap
edin onun dier ilerini.
Ve fakat halifenin kalbinde hl onun kardeinin izinden
gitmesine ve yarn bir gn Yakubun giritii ilere bulaaca
na ilikin gizliden bir korku var idi. Her ne kadar mrn
bu taraklarda bezi yok ise de halife byle bir eyden kuku
lanyor ve srekli olarak gizlice Buhraya smail bin Ahmede birini yollayarak; Amr bin Leyse kar kyam et ve
stne ordu sevk et, hkmdarl onun ellerinden skp al.
Atalarn asrlardr oralarda hkmettii ve Amrn reks
onlardan bu yurtlar gasp ettii iin sen Irak ve Horsn ze
rinde daha fazla hak sahibisin. Birincisi burada hkmran
lk senin hakkndr, kincisi gzel ahlak sahibisin, ncs
de benirn gnlm de senden yanadr. te btn bunlardan
tr Allah Telnm sana yr ve yardmc olacandan
zerre phem yoktur. Askerinin azlndan kaygu duyma;
23

N izam I-Miilk

dikkat buyur ki Allah Tel Allahn izni ile ne kk kta

lar byk ktalara galip gelmilerdir. Allah sabredenlerle be
raberdir buyurmaktadr. [Bakara; 249]
Nihayet halifenin szleri smailin gnlnde yank buldu.
Amr ibn Leyse cephe almakta kesinkes karar kld. Btn
askerlerini Ceyhun nehrinin gney yakasna toplayarak on
lar krbacnn ucuyla sayd. Saylar on bin civarnda olan
askerlerden svari olanlarnn ounun zengisi tahtadand;
her iki askerden birinde kalkan, yirmisinden birinde zrh, el
lisinden birinde ise karg var idi. yle ki bazs bineksizlikten
zrhn ineklerin sarsna balam idi. Derken Ceyhundan
harekete geip Belh ehrine ulatlar.
Amr ibn Leys Niaburda olduu srada, smail bin Ahmedin Ceyhunu geip Belhe vard, Belh ve Serahs ahne
lerinin firar ettii ve smail bin Ahmedin vilayeti zapta geldi
i haberini alnca glmsedi. Yetmi bin zrhh ve msellah ve
tam tehiz svariyi Belh ehrine sevk etti. Taraflar kar kar
ya varp sava dzeni aldlar. Amr bin Leysin yetmi bin
msellah svarisi Belh nlerinde hezimete urad. Ordusun
dan hi kimse ne ar bir yara ald ne de bir teki esir alnd.
Kaderin garip bir cilvesiyle hepsinin arasndan sadece Amr
ibn Leys esir alnmt, huzura getirdiklerinde smail onun
muhafzlara teslim edilmesini emretti. u felein iine bakn.
le namazn mteakip ordughn civarnda dolanmak
ta olan Amr bin Leysin ferralarmdan bir tanesinin gz
Leyse iliince ii paralanarak yanna vard. Amr kendisine,
Bu gece yanmda kal, ok fena yalnz hissediyorum kendi
mi. dedi ve ekledi: Can bedende olduunca kanlmaz
olarak yemee ihtiya duyar. Bir hal aresine bak da yiyecek
bir eyler buluver, zira ok am. Ferra bir para et tedarik
ettikten sonra askerlerden emaneten demir bir tava temin et
ti. Oraya buraya koturarak eti kzartmak iin birka para
tezei st ste yd. Eti tavaya koyduunda tuzun olmad
n grnce bir lek tuz aramaya kt. Gece kvermiti.
24

Siyasetname

Bu arada bir kpek tavaya seirtmi, kafasn uzatarak tava

dan kapt kemik azn yakmt. Can havliyle ban kal
dran kpein boynuna tavann kulpu taklm, kpekle be
raber tava da gitmiti. Bu durumu gren Amr bin Leys as
kerlere ve muhafzlara dnerek: Ey ahal! bretle baknz ki
ben mutfanda sabah vakti 400 yz devenin kurban edildi
i ve akam vakti bir kpein kemiini kapt ol kiiyim! u
felein iine bakn, sabah emir idim; akam esir oldum.
Emir smail ve Amr ibn Leys bahsine ilikin olarak bun
larn ikisinden dikkate daha ayan bir mesele de udur: Amr
ibn Leys esir ahndnda Emir smail devletin ileri gelenleri
ne ve ordu komutanlarna dnerek yle dedi: Bana bu za
feri Tanr azze ve celle nasip eyledi ve an yce Tanrdan
baka kimseye minnetim yoktur. Sonra, Bilin ki bu Amr
ibn Leys pek licenap ve pek eli ak biri idi; ifti ubuu,
mal ve levazmat var idi. Hikmet ve basiret sahibiydi. ler
de olduka cmert idi. Tuz ekmek hakk bilen kadirinas bi
risi idi. Klna bir zarar gelmemesi ve esaretten kurtulmas
iin aba gstermek kanaatindeyim. dedi. leri gelenle;
Emir en iyisini bilir, uygun grd her ne var ise buyur
sun! dediler. Sonrasnda Amr ibn Leyse birini yollayarak
u haberi iletti: Hi endielenme, halifeden canm bala
masn talep edeceim ve eer bunun iin servetimi gzden
karmak gerekirse servetim pahasna bu ie girieceim. Sa
nn bir teline zarar gelmemesi ve mrnn geri kalannm
shhat ve afiyet iinde geirmeni salamak fikrindeyim.
Amr ibn Leys bu szleri iitince: Bu vurulduum zincir
lerden asla kurtulamayacam ve fazla mrmm kalmad
n biliyorum. Halifenin gnl ancak benim lmmle ra
hatlar. Ey smail! Syleyeceklerimi sana tam olarak aktara
cak gvenilir bir eli yolla bana. Mahremane syleyecek bir
szm var. dedi. Emir smail ona bir eli yollad. Leys bu
eliye, Git smaile bizi bozguna uratann o olmadn,
onun takva, iman ve gzel ahlakyla birlikte Emirl-mm25

N izam l-Mlk

ninin gazabnn bizi hezimete urattn syle! Bu memleke

ti Tanr azze ve celie benden geri alarak sana bahetti. Sen bu
faziletinle hkmetmeye daha layk ve mstehaksn ve ben se
nin iyiliinden baka bir ey temenni etmemekteyim. Devle
te yeni eritiin iin yeterli sermaye ve desteinin olmadn
biliyorum. Ben ve kardeimin bol miktarda define ve serveti
vardr. Btn genc-nmeler benim tasarrufumdadr ve onla
r sana takdim ediyorum. Bylece elin gl, arkan salam
olur. Bunlarla tehizatn tamamlar, eksiklerini giderir ve h
zineni abad edersin. diyerek yeninden genc-nmeyi ka
rp, eliye, smaile vermesi iin sundu.
Eli, Amrdan iittiklerini bir bir nakledip, genc-nmeyi
smailin nne koyunca, emir yzn byklere dnerek,
Hele u Amrn hinliine bakn, aklnca beni tuzaa d
rp aldatarak ebedi bir ykma srkleyecek! dedi. Gencnmeyi elinin nne frlatarak: Al unu aldn ahsa g
tr ve ona de ki benim iyiliimden baka hani bir ey temen
ni etmezdin? Aman ne iyilik! Sen ve o kardein bir mr bi
riktirdiiniz zulm ve zorbal benim stme atp maher
gn kyamette hepsinden beni sorumlu tutmak mdr niye
tin? Sen ve o kardein olacak herif bunca serveti nasl kazan
dnz? Deil mi ki babanz bir bakr ustasyd ve deil mi ki
sizin de mesleiniz bakrclktr? Btn o serveti ty bitme
mi yetimlerin ve dul kadnlarn maln zorbalkla ala rpa
elde biriktirdiniz. imdi de kalkm ayak oyunlaryla bu g
nah srtma yklemek istemektesin. Benim o ekilde kazanl
m malla mlkle iim olmaz. Maher gn hesabn verin
ceye kadar o mala gz kulak ol ki yetimler, dullar, garip gureba ve maln gerek sahipleri onlardan aldklarnz geri
vermeniz iin yakanza yapacaklardr. O saatte dersiniz ki,
biz mallar smaile devrettik, ona gidiniz. Ben o vebalin alt
na giremem. te byle gnahtan saknan ve iinde Allah
korkusu tayan smail, genc-nmeyi eliye verip iade ederek
dnya malna kanmad.
26

iyasetname

Zamann emirleri bir haram dinardan dahi sakmmyor1ar. On tane haram ii helal edecek ve on doru ii batl gs
terecek ilerden kanmaz ve ilerin akbetinin ne olacana
bakmazlar.
Ola ki gadre uram, yardma ihtiyac olan, ola ki oluk
ocuunun nafakasn temin edemeyen bir garip derghm
zn yolunu tutar da bu karda kyamette ii sarpa sarar. Bura
da olduumuzu grnce ihtiyacn gideririz de ii rahat yo
luna devam eder diye, karn etin yad souk k gnlerin
de le namaz vaktine kadar tek bana atna binip meyda
na kadar dolamak smailin detinden idi.
Hkmdarlarn ve byklerin ahirette kurtulua ermek
iin bu ve benzeri nice hikmetli kssalar vardr. Zira dnya
fani dnyadr ve cmle lem halk cihanda ereti oturmak
tadr. Allah en dorusunu bilendir.
V e^ Tahsildarlan, Onlann Atanmaan ve Vezirlerin
Hallerine Vakf Olunmasna Dair
Grevlerini icra eden memurlara Allahn kullarna kibar
davranmalar, aldklar hara ve r nezaketle istemeleri,
mahsullerini toplamadklar srece onlardan mal talep etme
meleri gerektii salk verilmelidir. nk tahsildarlar vaktin
den evvel mal isterler ise reaya elindekini yar fiyatna sat
mak zorunda kal; zahmete sokulur. Bu durumda o iten za
rar eden halk perian ve avare olur. Ve dahi, raiyyetten kz
ve tohuma muhta olacak kadar fakr zarurete den olur
sa yerinden yurdundan cda dmesin, gnlerini huzur iin
de geirsin diye vergi memurlarna, bylelerine dn ver
meleri ve iini kolaylatrmalar salk verilmelidir.
yle iittim ki ah Kubtn hkmeti devrinde gkler
den rahmet kesilmi ve yeryznde yedi yl sren bir ktlk
ba gstermi. ah, memurlara eldeki btn hububat stokla
rn satmalarn, hatta bir ksmm sadaka olarak vermelerini.
27

N izam l-Mlk

htiya sahiplerine beytlmlden ve hzineden yardm ola

rak bahetmelerini buyurmu. ahn memurlannm sk taki
bi sebebiyle o yedi yl sren ktlk boyunca memlekette tek
bir kiinin alktan ldne ahit olunmamtr.
Padiah srekli tahsildarlar denetlemeli, onlara nezaret
etmelidir. Cihann ve hzinenin drt ba mamur, kendi m
rnn uzun olmas iin padiah, memurlar kanunlara muga
yir davrandklarnda yahut raiyyetten gerektiinden fazla bir
eyler aldklarnda alnan eyi sahibine iade ederek, alan ki
iyi dier memurlara ibret olsun da ayn yolsuzluu yapma
snlar diye derhal azledip uzaklatrmaldr.

28

Drdnc Fasl
Vezirlerin ve Mutemetlerin Hallerine Dair
Grevlerini noksansz yerine getirip getirmediklerini gr
mek iin padiahn vezirleri ve mutemetleri gizlice srekli de
netlemesi lazmdr. Padiahn ve memleketin esenlik yahut
kargaas onlara baldr. Vezir iyi tabiatl biriyse o memle
ket kalknr, ordu ve reaya honut ve huzurlu, padiah ise
kaygulardan azade olur. Vezir irret birisi ise memlekete te
lafi ve tedavisi imknsz hasarlar verir ve bu sebeple padia
hn gnl daralr, zihni bulanr ve memlekette karklklar
zuhur eder.
Hikye
Rivayet olunur ki Behrm- Grun, hakknda ileri geri
konuulmasna hi tahamml etmeyip kendisine gayetle g
vendii, btn devlet ilerini emanet etmi olduu Rast Ru
en nam bir veziri var idi. Kendisine gelince, gece gndz de
meden ier, elenir ve ava kard. Bu vezir, Behrmn vekil
lerinden olan birine yle dedi: Kendilerine gsterilen ar
adaletten tr raiyyet kstahlam, idaresi zorlamtr. a
yet tedbir almmazsa korkarm bir felaket ba gsterecektin
Padiah iret meclisleri ve av partileriyle megul olduu iin
29

N izam l-MiHk

raiyyetin halinden haberdar deildir. Bir fitne fesat ortaya

kmazdan evvel sen onlar yola getir ve bilesin ki yola getir
mek de iki ekilde olur. Ktleri bertaraf etmek, iyilerden
mal almak. Kimin maln msadere eyle dersem, eyleyiver!
Bu ekilde vekil her kimi yakalyorsa vezir ondan rvetini
alr; vekile de kendi payn almasn emrederdi. o raddeye
vard ki cmle lemin mal mlk, at biniti, gzel kle ve cariyesine el kondu. Sonunda raiyyet fakir dt. Btn soylu
soplular yerlerinden yurtlarndan oldular. te yandan Behrmn hzinesinde de zrnk bir ey toplanmyordu.
stnden bir zaman getikten sonra Behrm- Gra g
l ve etin bir dman musallat oldu. Askeri tevik iin onla
ra bahi vermek ve orduyu tehiz edip dmana kar sefer
ber etmek isteyen ama hzineden elleri bo dnen Behrm,
ehrin erafndan bunun sebebini sordu. Eraf, nice zaman
dr ehirde falancalarn yurtlarndan olup filan memlekete
g etmek zorunda kaldklarn dile getirdiler. Behrm sebeb
hikmetini sorunca mezkr vezirden korkmalar sebebiyle,
Bilmiyoruz. demekle kifayet ettiler. Behrm, btn gn ve
gece boyunca bu konuyu zihninde mtalaa etti ama bir tr
l sorunun nereden kaynaklandn zemiyordu.
Ertesi gn tahtna kurularak le doru yola koyuldu.
Bir yandan giderken bir yandan da dnmekteydi. Derken
gn dodu. Behrm bu arada 7-8 fersah yol almt. D
ne dne bi-hal olmu, kzgn gnein tesiriyle alk ve su
suzluk bastrmt. Su imeye ihtiya duydu. Su bulma umu
duyla ovaya yle bir baktnda ykselen bir duman bulu
tu grd. M uhakkak orada birileri vardr. diyerek duma
nn geldii tarafa yneldi. Yaklat vakit uyuklamakta
olan bir koyun srs, kurulu bir adr ve daraacna ekil
mi bir kpek grd. Hayretler iinde adra daha da yak
lat. adrdan bir adam karak ona selam verdi. Onu tah
tndan indirdi ve hazrda yiyecek nesi varsa Behrmn n
ne koydu. Kendisinin kim olduunu bilmeyen adama, Beh30

Siyasetname

rm: Evvela, yemek yemezden nce u kpein hikyesini

anlat bakaym. dedi.
Delikanl olay yle dedi: Bu benim srye gz kulak
olmas iin grevlendirdiim kpeim idi. On adama bedel
iler karttm ve onun korkusundan hibir kurdun bu koyunlara yaklamaya cret edemediini biliyordum. ehre g
n birlik gittiim zamanlarda bu kpek koyunlan otlatma
ya gtrr ve sa salim geri getirirdi. Derken aradan bir za
man geti. Bir gn koyunlan sayaym dedim, birka koyun
eksik kmt. Buralara hrsz da uramad iin ben bir tr
l koyunlarmn neden azaldn anlamyordum. Bu arada
vergi tahsildar gelmi, mutad olduu zre her ylki vergiyi
istedi ama elimdeki koyun says az olduu iin elimde kalan
koyunlara el koydu. imdi ben o tahsildarn obanln yap
maktaym.
Ben btn olan bitenden habersiz, meerse bu bizim k
pek dii bir kurt ile dostluk peyda eyleyerek onunla iftle
mi. Ezkaza gnlerden bir gn odun toplamak iin kra git
mitim. Dnerken de koyun srsn grecek bir yksekli
e kmtm. Otlamakta olan srye doru ilerleyen bir
kurt gzme iliti. Bir diken ablmn arkasna gizlenip olan
biteni izlemeye koyuldum. Kpek kurdu grr grmez ona
doru seirterek kuyruunu sallamaya balad. Kurt ise sa
kin sakin ylece dineliyordu. Kpek srtna karak kurda
aband. Sonra bir keye ekilip, zbard. Daha sonra kurt
srye dalarak bir koyunu kapt gibi paralad ve yedi. K
pein buna hi sesi kmad. Ben kpein kurtla bu alveri
inden haberdar olunca iflasmn sebebinin kpein babo
zukluu ve ihaneti olduunu kavradm. Ben de ihanetinin ce
zas olarak tuttum astm onu.
Bu szlerden pek holanan Behrm anlatlanlara olduk
a armt. Oradan dnte btn bir yol boyunca, o o
ban hikyesini zihninde tartarak, kendi meselesiyle rten
noktalar zerinde kendi kendine dnyordu: Mesele tp31

Nizam-Mlk

ki unun gibidir: Tebamz bir sr, vezirlerimiz sry em

net ettiklerimizdir. Memleket ve halkn hali periandr ve b
nun sebebini kime sordumsa hakikati sylemiyor. yisi rr
vezir Rast Ruenden balayaym ie.
ah sarayna dner dnmez derhal derdest edilenlere ili;
kin ruznmeleri talep etti. Tepeden trnaa btn ruznmt
lerde vezirin alakhklarm grp, insanlara kar iyi davrar
madiini, halka reva grd ktlkleri ve adaletsizliir
anlad. Daha sonra bykler ne de doru sylemiler diyt
rek u ataszn syledi: N m a na aldanan ekmekte
olur; ekmeine tkren canndan olur. Szde ad Rast R
en olan vezirim zde karanlk ve yalancym. Ben kendi e
lerimle onu o kadar semirtmiim ki zavall raiyyet, korkt
sundan iinde bulunduklar hali bana sylemeye cesaret ede
miyor. in aresi udur ki, yarn vezir dergha varnca eki
birin nnde onu rsva edip ayaklarna ar zincirler vurs
rk zindana attracam. Dier tutsaklarn huzuruma getiri'
melerini emredip davalaryla bizzat ilgileneceim. Mnadik
re cmle halka yle ilan etmelerini emredeyim: Ahali! Beli
rm ah, veziri Rast Rueni azletmitir. Onun zulmne ma
ruz kalan, ondan ikyeti olanlar madurlar gelsinler de ds
vasna bakp hakkn teslim edelim. Her kim bir zulme ura
msa balarna gelenleri beyan iin mutlaka gelsin! Eer s:
ze adilane davranm ise tekrar iinin bana dndrp on
hilat sunaym; yok eer bana ve size kar bir sadakatsizli
ve ihanet eylemi ise o obann kpee yaptn misliyle on
yapacam.
Behrm ertesi gn emir ve ekbirin huzura gelmesini is
tedi, vezirler yerlerine getilen Behrm - 1 Gr yzn vezir
dnerek: Memlekete musallat ettiin bu ne buhrandr! As
keri alktan krm, tebay perian eylemisin. Sana askerii
erzakn tam vaktinde ulatrman, memleketi imardan ge
durmaman, raiyyetten hakk olan dnda hara almaman
hzineyi dolu tutmann emr ferman buyurmadk m.^ im
32

Siyasetname

d baktmda ne hzinede zrnk, ne askerde erzak kalm ve

lalk a b-ila. Benim arap ve av ile bam ho olduu iin
raiyyet ve halk ilerinden haberdar olmadm sandn. Z an
nettiin gibi deildir. Sonra onun vezirliine bakmadan der
dest edilip ayaklarna ar zincirler vurulmasn ve karga tu
lumba gtrlmesini emretti. Daha sonra ehre bir mnadi
salarak halka, ahn, veziri Rast Ruene gazaplanarak onu
azlettiini ve bir daha ona bir devlet ii vermeyeceini, onun
gadr ve zulmne urayanlarn ekinmeden, korkmadan der
gha gelmelerini, gasp edilmi haklarn temin iin aha ma
ruzatlarm arz etmelerini, halka ilan etmesini istedi.
Daha sonra ah, zindana atlanlarn tezelden huzuruna
getirilmelerini emretti. ah btn tutsaklara tek tek, hangi
sutan tr alkonduklarm sordu.
Birisi yle dedi: Benim mah mlk bol olan zengin bir
kardeim var idi. Rast Ruen onu tutuklayp btn servetine
el koyarak ikenceyle katletti. Vezire kardeimi neden ldr
dn sorduumda kardeimin ahn basmlaryla yaz
malar olduunu syledi. Davay rtbas etmek ve uradm
hakszl aha ikyet etmemem iin de beni zindana att.
br yle dedi: Benim, Rast Ruenin ekili tarlasna
komu olan baba yadigr mmbit mi mmbit bir bam var
idi. Bam vezire pek cazip geldii iin onu satn almak iste
di. Satmayacam duyunca falancalarn kznda gzn va;
bir crm iledin iddiasyla tevkif edip beni zindana att.
Bir bakas yle dedi: Ben sermayesi pek az olan bir ta
cirdim. im gerei cihann drt yann dolar idim. Dolat
m ehirlerde ss eyalar ve ipek gibi houma giden eyler
grdmde onu satn alr baka bir ehre gtrp satar
idim. Bu ekilde kt kanaat geimimi salardm. Bir gn eli
me hasbelkader inciden bir gerdanlk geti. ehre geldiimde
onu sata kardun. Bu haber vezirin kulana gitti. Bir adamm yollayarak beni yanma artt. O inci gerdanla alc
olduunu syleyerek, hibir deme yapmakszn el koyup
33

N izam l-Mlk

hzinesine yollad. deme yapmas iin birka gn yanna

uradm. Ne inciyi ne de bedelini vermeye yanamyor idi.
Sabrm tkenmi, umudumu yitirmeye balamtm. Bir gn
yanna vararak, Eer o gerdanln sahibi olmak istiyorsa
nz emredin de cretini versinler, yok eer istemiyorsanz ba
na iade edin. dedim. Sylediklerime hibir cevap vermedi.
Oradan ayrlp dndmde, evde beni bekleyen drt avu
la karlatm, bana, Yr, bizimle geliyorsun, vezir seni is
tiyor. dediler. Gerdanln parasn verecek diye sevinten
iim iime smyordu. Kalkp geldiimde serhengler beni tu
tup zincire vurdular. te bir buuk yldr bu zindandaym.
Mahpuslardan bir bakas da yle dedi: Ben falan di
yarn reisi idim, misafirlere, garibanlara ve ilim ehline kapm
her zaman iin ak idi. Tanrnn kullarna hizmette kusur
etmez idim. Atalardan grdm vech ile muhta ve fakirle
re gcmn yettiince hayr hasenatta bulunurdum. M alm
dan mlkmden temin ettiim hslat cmerte Allahn
kullar iin harcar idim. Vezir, Sen bir define bulmusun id
diasyla, ikence edip beni zindana att. Ben de varm you
mu yar fiyatna satarak ona vermek zorunda kaldm. te
drt yldr bu zindandaym ve artk bir dirhemim bile yok.
Bir dieri yle dedi: Ben falanca kabile reisinin olu
yum. Vezir mallarmz msadere ederek, pederimi kaza
vurdu. Beni de zindana att. Yedi yldr zindann kahrn ek
mekteyim.
Bir bakas yle dedi: Ben bir askerim. Nice yllar h
kmdar babanzn hizmetinde bulunup onunla seferlere k
tm ve yllar var ki siz evketli efendimizin hizmetinizdeyim.
Divann bana nn-pre olarak tahsis ettii ve onu ileyerek
geimimi saladm kk bir tarlam var idi. Geen yl eli
me bundan bir ey gemedi. Bu yl ise vezire, Efendim, ba
kacak oluk ocuum var, geen ylki alacaklarm denme
di, emir buyur versinler de bir ksmyla denmesi gereken
borlarm deyeyim, bir ksmn da evlatlarmn nafakas
34

Siyasetname

iin ayraym. diye rica ettim. Bana; Askerlere ihtiya duy

mak iin ufukta bir sava ihtimali grnmyor. Sen misll
adamlarn ahn hizmetinde olup olmamas fark etmez. Eer
ekmek paras lazm ise var git amelelik yap. diye karlk
verdi. Ben de, Bu devlete onca hizmetim dokundu, benim
amelelik yapmam deil, senin mlk idaresini renmen ge
rekir. Kald ki benim kl almadaki hnerim senin alaka
leminden yedir. Hale bak ki ben yeri gelir emrine amade ol
duum padiah iin kl rp canm feda ederken; sen ye
ri geliyor maa gn ekmeimizi bize ok grp ah hie sa
yyorsun. dedim. Bilmez misin ki ahn nezdinde sen de ben
gibi bir kulsun. Sana vezareti buyurmu, bana savamay.
Bir farkla ki, benim boynum ahn fermanna kldan ince
ama seninki deil ve dahi eer padiahn iine ben yaramyor
isem sen hi yaramazsn! Eer padiahn benim ismimi mu
hasebe defterinden sildiyse bana gster! Yok, yle deilse pa
diahn bizim iin takdir ettiini bize ulatr. Vezir, Yeter ar
tk! dedi, Seni de padiahn da gzetip kollayan benim,
eer ben olmayaydm akbabalar tez beri beyninizi datp
yerlerdi. ki gn getikten sonra beni hapse yollad. te im
di drt ay oldu, zindandaym.
Zindanda 70 0 den fazla mahpus vard. Bunlarn ancak
20 tanesi katil idi. Geri kalan vezir hazretlerinin dnya ma
lna tamahndan tr haksz yere, gaddarca hapse attkla
rndan oluuyordu. Ertesi gn padiahn fermann iitip der
gha varan ahalinin haddi hesab yoktu.
Ayyuka kan kanunsuzluklar ve ahalinin hal-i pr me
lalini gren Behrm- Gr kendi kendine yle dnd: Bu
herifin suistimalleri yannda hapse atlmas pek hafif kal
maktadr. Meum zulmnden tr kellesi vurulmaldr
Tanr azze ve celleye eyledii kstahlktan tr H akk Telnm nasl olmu beni de yakp yandracak bir ate gnder
mediine hayret ediyorum. D aha sonra Rast Ruenin ha
nesine gidip btn defter ve evrak torbalarn getirmelerini,
35

Nizam l-Mlk

evinin kaplarn mhrlemelerini emretti. Mutemetler gidip

aynen denildii gibi emri ifa ettiler. Defterleri ve evrak torba
larn tetkik ederlerken, padiahlarn Rast Ruene yolladk
lar, ondan sitayile sz eden bir evrak buldular. Ayrca bir
padiaha Rast Ruenin kendi el yazsyla kaleme ald y
le bir mektup buldular: Bu ne menem bir gaflet ve gevek
liktir. Geveklik ve gaflet devlete zeval verir. Ben size duydu
um itiyak ve sadakatimin artn elimden geldiince yerine
getirdim. Falancalar gibi nice ordu nderinin ban nnde
edirip sana biatlarm saladm. Orduyu levazmatsz ve techizatsz komuum. Bir bazsn bir yere bir grev iin yolla
m, bir bazsn cenge yollamm. Raiy>'eti a b-ila ve za
yf drp, yerinden yurdundan etmiim. Her ne vakit eli
me her ne gemi ise srf sana ayrm hzinene ymm.
yle ki bugn hibir padiahta sende olan hazine yoktur. Sa
na benzeri grlmemi ve grlmeyecek mcevherle bezeli
bir tac kemer ve altn bir taht yapmm. im bu adama
dair rahattr. Meydan bo ve dman gafildir. Hasm hl
gaflet uykusundayken, aymazlktan kurtul ve iler sarpa sar
madan mmkn olduunca tez davran!
Behrm- Gr yazlar okuyunca, Bereket versin ki bu
hasm vezirin bizzat kendisi bana ifa etti. Demek ki bu sz
lerden g alarak stme geliyorlar. Artk bu it herifin kara
tynetinden ve dmanlndan zerre kukum kalmad. de
di. Vezire ait mal, mlk, servet, her ne var ise getirilmesini,
klelerine ve hayvanlarna el konmasn ferman buyurdu.
Melikin hali hazrda satn alm olduu her eyi satarak sa
hiplerine iade ettiler. Vezirin hane ve sarayn yer ile yeksan
ettiler. ah, derghn nnde, dibinde kk olmak zere
yksek bir daraac atlmasn emretti. O obann kpei
ast gibi onu daraacna ektiler. Akabinde ona biat edip
onunla ibirlii yapanlar da vezirle ayn kaderi paylatlar.
ah, mnadinin yedi gn boyunca yle armasn emret
ti: Kendi z erbabna ve padiahna hyanet edip hasmla36

Siyasetname

ryla uzlaan, Tanrnm kullarna zulm reva gren, rabbine

ve efendisine kar kstahlk edenlerin akbeti budur!
Bu cezay gren btn bozguncularn yreine Behrm-
Grun korkusu dt. Rast Ruenin tayin ettikleri azledile
rek, azlettikleri tayin edildi. Ktipler ve mutasarrflar dei
tirildi. Behrm- Grun zerine doru sefere km olan h
kmdar, olan bitenden haberdar olunca geldii gibi giui. D a
has, eylediklerinden bin piman olup zrler diledi, itaatle
rini bildirerek Behrm- Gra birok mal, hazine ve deerli
eyalardan oluan armaanlar gnderdi ve aha isyan et
mek aklmzn ucundan bile gemiyorken, senin vezirin bizi
bu yola soktu. Bize srekli yazyor, birilerini yolluyordu. di
ye beyanda bulundu. ah Behrm- Gr onlar mazur gre
rek o davay kapatt. ah, vezirlii temiz tynetli birisine ver
di. jyiemleket skn bularak reaya ve ordunun ileri dzene
girdi. ler yoluna girdi. Cihana taravet ve huzur geldi. Halk
zulm ve zorbalktan kurtuldu.
Behrm- Gr kpei daraacna ekmi olan Krd gen
cin adrndan kt vakit ona bir ok vererek: Senin zah
metlere girerek bize gsterdiin bu iyilik altnda kalmak iste
mem. Ben Behrm- Grun haciblerinden biriyim. Elindeki
bu okla melikin derghna kalkp gelesin. Bu oku sende gr
dkleri an seni benim huzuruma getirirler. Ben de bylece sa
na olan borcumu demi olurum. demiti. te Behrm-
Grun onca mkln stesinden gelme hikyesi budur.
Gnlerden bir gn o Krdn hanm kocasna, Haydi
kalk bu oku da alarak ehre var. Gelen adam, giyim kua
myla kerli ferli birine benziyordu. Ola ki sana bir faydas
dokunur. Bugnlerde yapaca en kk bir iyilik ok iimi
zi grr. dedi. Kalkp ehre gelen Krd ilk gece bir yerde
kald. Ertesi gn Behrmn derghna vard. Bu arada Behrm hacip ve muhafzlara, Eer saraya elinde bana ait bir
okla falan eklde bir adam gelirse onu derhal huzuruma ge
tirin. diye tembih etmiti.
37

N izam l-M lk

Hacipler elinde okla onu grdklerinde: Neredesin ey

civanmert, nicedir gzlerimiz yollarda kald. Haydi, bizimle
gel de seni melikin huzuruna gtrelim. dediler. Bir mddet
sonra Behrm has odasndan karak tahtna kuruldu. Huzurdakilere adam getirmelerini iaret etti, hacipler adamn
elinden tutarak onu huzura kardlar. Gzleri iliir ilimez
kendisine oku verenin Behrm olduunun hemen farkna va
ran adam; Aman Allahm mahvoldum! O atl Behrmn ta
kendisiymi, hakkyla ona hizmet etmeyip, huzurunda az
ma geleni sylemitim. Hizmette aman bir kusur etmi olma
yaym! deyip oku frlatarak temennalarda bulundu.
Behrm oradakilere dnerek; Efendiler, biliniz ki devlet
meselelerinde gzm drt amam salayan ite bu ahs
idi. dedi. Sahraya gidiini, adam ve onun kpei asm a hi
kyesini anlatarak, Bu ahs benim uurumdur. diyerek
ona hilt ve Behrm- Grun kendi srsnden ihtiyac olan
700 koyun vermelerini buyurdu. Ona daha nice altnlar, ser
vetler ve bir hayli baka hediyeler baladlar. D aha sonra
Behrm, Yaadm srece kimse ondan ne bir vergi ne bir
sadaka alacaktr. diye ferman buyurdu.
Gelelim skender kssasna. skenderin D rya galip gel
mesinin hikmeti u idi ki; D rnn veziri gizliden gizliye s
kender ile ibirlii yapmaktayd. Padiahn gafleti ve vezirin
ihaneti D rnn sonunu getirdi.
Binaenaleyh padiah her daim memurlarn ne yapp ey
lediklerinden haberdar olup tuttuklar yollar, trelerini
yrelerini iyi bellese, bir kanunsuzluklar yahut haddi a
malar durumunda bir dem grevde tutmayp derhal azletse ve iledikleri crm mesabesinde, dierlerine gzda
vermek iin, onlar cezalandrsa gerektir. Ceza korkusun
dan tr hi kimse iinde padiaha kar en ufak kt bir
niyet besleyemez. Padiah mhim bir i verdii kiiye, ha
beri olmakszn, hal ve hareketlerini tefti iin bir gzc ta
yin etse gerektir.
38

Siyasetname

Ve Aristoteles dahi Kral skendere byle t verdi: Et

kin makamda grev yapan birini grevden azlettikten sonra,
dmanla gizlice elbirlii edip seni ortadan kaldrmamas
iin, onu tekrar greve atam a!
Ve dahi Pervz byle buyurdu: Drt kiinin kabahati es
geilmez: Birisi memlekete kasteden, dieri onun haremine
kasteden, dieri srlar ifa eden, dieri dilde melikle bir,
gnlnde melik dmanlaryla i tutup onlarn yolunu yol
bilenlerdir. Melik ileri sk tutarsa ona hibir ey mehul
kalmaz.

39

Beinci Fasti

kta Sahipleri ve Reayaya Nasl

Davrandklarna Dair
kta sahibi olan kiilerin, kendilerinden tahsil etmeleri is
tenen mal dnda reayadan bir ey almaya haklan yoktur.
Bu ekilde tahsil ettikleri takdirde, reayann kendisi, mah,
zevcesi, evlad, arazi ve mlk muhafaza altna alnm olur.
kta sahipleri bu mal zerinde daha fazla hak iddia edemez.
Ve dahi eer reaya maruzatn arz etmek iin divana gelme
yi arzu ederse onlara mani olunmamaldr. Bundan gayrisini
eyleyen ikta sahibinin grevine son verilip iktasma el kon
mas ve ibret-i lem olsun diye knanmas emrolunur. Onla
rn, mlk ve milletin sultana ait olduunu iyi bellemesi ge
rektir; ikta sahipleri ve valiler reaya ve ikta topraklar zerin
de ahne gibidirler; halkn padiahn adaletinden honut ve
padiahm da ahiret azabndan emin olmas iin onlara padi
ahn dierlerine davrand gibi davransnlar.
dil Nirevnn Hikyesi
Rivayet olunur ki, ah Kubt dnyadan gtkten son
ra tahta henz on sekizindeki olu Nirevn- dil gee
rek saltanat srd. Akl ve adaletin mayasnda yorulan bu
41

N iza m l-M lk

gen iyiyi ktden ayrabilecek nitelikteydi. D aim a yle

dnrd: Babam mlayim, kararlarmda esnek ve safdil
olduundan memleket idaresini ellerine teslim ettii vezir
ler keyfince davranarak hzineyi boaltm, altn ve gm
leri silip sprm ve padiahn adn kt ve zalime kar
mlardr. Byle giderse memleketin hali haraptr. Kubat,
M ezdek taraftar dini eri birinin desisesine kanarak falan
vilayeti zulm ile harap ve talan eden, raiyyeti fakre dren
falan vali ve tahsildardan honudne, nne koyduklar
birka kese altna kanp tamah eyledi. u kadarnn fark
na varp onlara demezdi ki; Yahu siz o vilayetin emiri, valisisiniz. Maietinizi idame ettirecek ve teberinizi karla
yp maiyetinizdekilerin ihtiyalarn karlayacak bir vila
yet geliri tayin ettim. Bu mebla halkn srtndan kartt
nz biliyorum. nme koyduunuz bu fazlal babanz
dan miras kalmad ya! Bunlarn hepsi halktan haksz yere
gasp ettiklerinizdir. Ve ayn ekilde mile demezdi ki, Vi
layetin geliri udur, bir ksmn beraat ile harcadnz bir ks
mn da hzineye yolladnz? Peki ya sizdeki bu atafat ne
reden edindiniz? Haksz yere aldklarnzdan deil m i?
Bakalarnn kendilerine eki dzen vermesi iin konuyla
ilgili tahkikat ve gerekenlerin yerine getirilmesini emr fer
man buyurmazd.
Tahta kmasmm zerinden drt yl getikten sonra
bile ikta sahipleri ve memurlar altklar ekilde zorbalkla
rna devam ediyorlar, madurlar ise dergha yz srp feryad figan eyliyorlard. Nirevn- dil divan toplayarak
mezlim meclisi kurulmasn emretti. Devletin ileri gelenleri
mecliste hazr oldular. ah evvela Allah Tel azze ve celleye hamd sena eyleyerek yle dedi: Biliyorsunuz ki bu sal
tanat Hda azze ve celle bana bahetti. te yandan babam
dan miras aldm ve bana kar ayaklanan amcamla kavgaya
tututuk; ona galip gelerek bir kez daha taht klcmla zapt
ettim. Tanr azze ve celle bu mlk bana ihsan edince, her bi
42

Siyasetname

rinize bir vilayet vererek ben de size bahettim. Devlette hak

k olana, hakk olann vermekten saknmadm. Babamdan
izzet ikram grenlerden izzet ikram, makam bulanlar
dan mevkilerini esirgemedim. Derecelerine ve iktalarna eli
mi bile srmedim. imdi size diyorum ki, reayaya ve hakkn
kullarna gzellikle muamele ediniz, alnmas gereken vergi
dnda vergiyi almaya kalkmaynz. Ben size saygda kusur
eylemezken siz szlerime kulak asmyorsunuz. Allahtan hi
mi ar etmezsiniz? Allah esirgesia ya uursuzluk stme s
rar da devletime zeval verirse? Cihanda dmanlarmzdan
eser yok, refah ve asayiiniz berkemaldir. Bundan tr Allah Telnn bizlere ve sizlere ihsan buyurduu nimetlere
krle vaktimizi geirmemiz evladr. nk zulm devlete,
nankrlk nimete zeval verir. Bundan byle H akkn kulla
rna iyilikle muamele eyleyesiniz; reayann iini kolay klas
nz, zayflar incitmeyesiniz, limleri aziz tutasnz, salihlerle
dp kalkasnz, ktlerlerden saknasnz gerektir. Allah ve
melekleri ahit olsun ki, kim ki bundan gayr kendine bir yol
bellerse onu sa komayacam!
Bu szlerden sonra oradakilerin hepsi: Buyurduunuz
gibi eyler, itaat ederiz. dediler.
lerinin bana getikten birka gn sonra adaletsizlik
ve tamahkrlklarna devam ettiler. Bu apulcularn her bi
risi Nirevna toy gzyle bakarak, onun kendileri saye
sinde hkm srdn, onu istedii vakit alaa edebile
ceklerini sanyorlard. Nirevn bunlardan haberdar ol
masna ramen onlar idare ediyordu. ler bu minval ze
re, be yl geti.
Ve fakat Nirevnn, kendi mlknde ondan daha zen
gini ve azametlisi bulunmayan, Azerbaycan ve Horsn
idare eden bir kumandan var idi. JVIai ve mlke, tehizat
ve levazmata hibir eksii gedii yok idi. Bu ahs, ikamet
ettii ehir civarnda bir malikne ve bahe yaptrmak iste
di. O havalide yah bir kadna ait bir para arazi var idi. Pa
43

Nizam l-Mlk

diaha verdii vergisini buradan temin ediyordu. Kadnu

gnlk 4 somunluk nafakas vard. Bir somunla eran;
ya, biriyle ekmeine katk alr, geriye kalan iki somun is
sabah ve akam nne yetiyordu. Halk Allah rzas ii
stne bana giyecek bir eyler veriyordu. Yal kadn da
r hi kmaz, btn vaktini evde geirirdi. Derken bu sipah
slr yal kadnn bir para toprana iimi grr diye ta
mah ederek kendisine satmas iin birini yollad. Kocakar
Satamam, zira bu toprak benim daha ok iimi grmekte
dir. Rzkm kazandm dnyalk, btn sermayem budur.
diye cevaplad. Sipah-slr: Bedeli neyse derim ya da kar
lmda geliri daha yksek bir arazi veririm. dedi. Koca
kar: Katiyen olmaz, bu toprak benim meru arazimdii
Atam babam yadigrdr. Komularn hepsi beni tanr ve ba
na sahip karlar, oysa senin bana teklif edecein toprak ba
na uzak der. dedi. Sipahrslr bu szleri umursamada
zorbalkla kadnn arazisine el koyarak evresini duvarla r
d. Acze ve fakre den kadn sonunda ya toprann bede
linin denmesine yahut kendisine baka bir yerde arazi ve
rilmesine rza gsterdi. D aha sonra yal kadn onun derg
hna varp dil dkt halde sipah-slr bam ne edi; ses
siz kalarak konuya tevecch etmedi. Kadm huzurdan umut
suzca ve boynu bkk ayrld. Sipah-slrm ata binmesin
kollayan kadn onun geecei yolda durdu. Sipah-slr yak
lanca feryad u figan ile arazisinin bedelinin denmesini ta
lep etti. Emir ona hibir karlk vermedi. Dert yand he:
hacibden Tamam biz meseleyi emire iletiriz. cevabn ah
yordu. Derken hadisenin stnden iki yl geti. Kocakar iyi
den iyiye fakr u zaruret iindeydi. Elinde avucunda bir ej
kalmam, umutlar tkenmiti. Bir gn kendi kendine
Kalkp ahn kapsna varaym. nk bu zalimi bamzj
musallat eden onun kendisidir. Kulama adil birisi olduv
almd ve biliyorum ki nice meakkatlere katlandm. Varp
Nirevn bir greyim. Eer hakkm teslim ederse ne l
44

Siyasetname

yok eer umursamazsa ben de iimi Allaha havale ederim.

Ht-lki sonra insafa gelir. dedi. Halini kimseciklere amad.
I^ir gn meakkatler iinde Azerbaycandan mahzun melul
hir halde yola kp Medayine revan oldu. ahn derghna
varp Nirevn azametli ve grkemli bir ekilde grd
nde kendi kendine yle dnd; Korkarm ki girmeme
msaade etmezler. yisi mi u civarda bir yerlere pusaym da
padiah atna bindii anda nne atlayp feryadlar eylerim.
Bakarsn dediklerime kulak verir de maruzatm ona arz et
me imkn bulurum.
Kadnn arazisine el koymu olan o sipah-slr da hasbel
kader Nirevnn yannda idi, Nirevn da o gn ava k
maya niyet etmiti. Avn hangi mahalde yaplacan da
renen kocakar, yerinden zahmetle dorularak avn yapla
ca yere doru yol ald. Ertesi gn Nirevn ikargha var
dnda askerler drt bir yana dald ve Nirevnn evre
si bir anda boald. Yannda maiyetinden kimse kalmad.
Kocakar bismillah diyerek sakland allktan frlad. Nirevna doru koarak maruzatm arz eyledi: Ey melik
eer cihangir isen u zavall kadnn hakkn teslim et ve ar
zuhalime kulak ver. dedi. Nirevn derhal durdu. Arzuha
lini alp okudu. Kadmn szlerini can kulayla dinledi. An
latlanlar dinleyen Nirevnnn gzleri dolmutu. Yah ka
dna dnerek: in rahat olsun, iin buraya kadar olan ks
m seni, bundan sonras bizi ilgilendirir, muradna ereceksin
ve ehrine seni geri yollayacam. Buralarda birka gn isti
rahat eyle. Zira uzun yoldan gelmisin. dedikten sonra ferra ararak; Bu kadn bir katra bindir ve ehre gtrp
kendi evinde misafir eyle, kendisini aracamz gne ka
dar her gn ona iki min ekmek, bir min et, her ay da hzi
neden be altn dinar ver. diye ferman buyurdu. Ferra buyrulanlar harfiyen yerine getirdi.
Melik Nirevn ikarghtan dndkten sonra gece gn
dz kocakarnn anlatt hadisenin asln esasn, olayn ka45

Nizam'l-Mlk

dmm dedii gibi vuku bulup bulmadm dnyordu. N i

hayet bir gn kaylle vakti uaklardan birisini ararak fa
lan eve gidip falan guiam huzura getirmesini emretti. Uak
giderek emredilen ekilde gulam getirdi. Melik gulama; Ey
gulam! Pek l ve muhterem gulamlarmz olduundan ha
berin vardr. Ve hepsi arasndan seni seip sana itimad ettim.
Bu i iin hzineden harcrah alp Azerbaycanda falan ehre
gitmeli, falan menzilde inmeli, yirmi gn boyunca oraya yerlemeli, her eit insanla oturup kalkmah, laf arasnda, Sizin
buralarda falan isimli bir kocakar vard, nicedir hali, gr
nrlerde yok, bir para topra vard ne oldu.^ diye herkes
ten bir gzel sorup soruturmal ve olan biteni bana eksiksiz
nakletmelisin. Seni bunun iin gnderiyorum. Fakat yarn
sarayda ordunun ileri gelenlerinin huzurunda sana, Azer
baycana git, her ehirden hzineye mal getir, gelirat ve aka
ret ne durumdadr bir bak, bir yerlerde tabii afet olmu mu
dur bir gr, diyeceim. Mmkn olduunca tez dnp beni
bilgilendirmelisin.
Gulam: Ba stne efendim. dedi.
Nirevn ertesi gn aynen syledii gibi yapt. Daha
sonra gulam yola karak sz edilen ehre vard. Burada
yirmi gn konaklayarak her eit insanla hasbihl eyledi.
D aha konu almadan cmlesi unlar sylyordu: O bi
are onurlu bir kadnd. K ocas, mal mlk var idi. Fakat
felein sillesini yedi. Maietini idamesini salayan bir par
a topra var idi. Geimini oradan temin ederek yaam
n srdryordu. Her gn drt ekmei olurdu, biriyle erana ya, dieriyle yemeine katk, geriye kalan ikisiyle
karnn doyururdu. Padiaha da payna deni verir, haya
tm bu ekilde devam ettirirdi. Ta ki ehrin valisi onun sa
hip olduu toprak civarna bir kk dikene dein. Vali o
topra ondan cebren ald. N e bedelini dedi ne de kar
lnda ona bir toprak verdi. Zavall kadn tam iki yl bo
yunca valinin saraynn kaplarn andrd am a nafile, eli
46

Siyasetname

ne hibir ey gemedi. Nicedir kocakar ortalklarda g

zkmyor; bilmiyoruz ki ne lemdedir, ld m kald m
hi haberimiz yok.
Gulam meselenin asln esasn kavraynca melikin derg
hna dnerek, Nirevnn huzuruna vard ve Hametmeablarnn sayesinde eanm drt ba mamur, gelirat gayetle
bereketli, dallar meyvelere durmu, emenzrlar d Hrrem, ikarghlar bayndrdr. diyerek olan biteni Nirevnn bilgisine arz etti. Nirevn Elhamdlillah diye
karlk verdi. Meclisten el ayak ekilince, Kocakarnn me
selesine dair kulana gelenleri anlat bakalm. dedi. Gulam
btn duyduklarn bir bir anlatt. Nirevn kadnn syle
diklerinde hakl olduuna kanaat getirerek gn boyunca ke
derli halde bekledi. Nihayet ertesi gn ba hacibi emretti ve
Devlet erkn ve emirler huzura geldiklerinde falanca eh
rin valisini ikinci emrime kadar koridorada tutuver. diye
emir verdi. Cmle devlet erkn saraya terif eyleyip huzur
da el pene divan durdular.
Nirevn yerlerine buyurmalarna msaade buyurdu.
Daha sonra huzurdakilere dnerek: Size soracam eye layknca cevap verin. dedi.
Huzurdakiler: Ba stne. dediler.
Nirevn: Azerbaycan emirliine verdiimiz falanca
kimsenin ne kadar mal mlk vardr?
Huzurdakiler: Bildiimiz kadaryla ihtiyac olmad
halde 2.000.000 dinar, 500.000 dinarlk altn ve gmten
ziyafet eyalar, 300.000 dinar deerinde yayg ve zinet eyasma maliktir. Irak, Fars ve Azerbaycan diyarlarnda emlaki
nin olmad kasaba yoktur. Denebilir ki ondan daha alyi
li bir emir bulamazsnz. dediler.
Nirevn: Peki ya hayvan cinsinden nesi var?
Huzurdakiler: Tahminen otuz bin kadar hayvan var
dr.
Nirevn: Ya kle?
47

Nizam l-Mlk

Huzurdakiler: Bin yedi yz gulam, drt yz cariyesi var

dr. Sizin devlet-i hneniz sayesinde daha ne atafat oldu
unu bir Tanr azze ve celle bilir.
Nirevn; Allahn kendisine nice nimetler ihsan bu
yurmu olduu mal sahibi mlk sahibi birini dnn ki; za
vall, takati kalmam, sabaha birini akama birini yedii sa
dece iki ekmei olan zayf bir kocakarnn elindekine tamah
ederek tutup ekmeini zorbalkla gasp ediyor. Byle birinin
hakk nedir? diye sordu. Ekbir ban ne eerek; mkn
dairesinde verilebilecek en iddetli cezaya arptrlmahdr!
dediler,
Nirevn; Tez elden bu herifin tepeden trnaa derisi
nin yzlmesini, iine ot tkp sarayn kapsna asmanz ve
dahi mnadinin yedi gn halka zulm reva gren mahl
kun akbeti bu olur diye armasn emrediyorum! dedi.
Sz konusu emirin derisini yzdler ve iine ot doldurup
Nirevnn saraynn kapsna asarak emri aynyla icra et
tiler. M nadi tam yedi gn bu haberi duyurdu.
Ve sonra Nirevn ferra ararak: Sana emanet ey
lediim kocakary getir. diye emretti. Ferra kadn getirdi.
Ardndan Azerbaycana yollad gulam da huzura ara
rak ona; Seni niin Azerbaycana yolladm? diye sual etti.
Gulam: u ihtiyar kadn meselesini akla kavutur
mam iin yolladnz efendim. Meseleyi vuzuha kavuturup
size arz ettim. dedi.
Nirevn ekbire yle seslendi: Biliniz ki ben laf olsun
diye i yapp sz konusu kiiye kar bir hata ilemedim.
Bundan byle Tanr azze ve celle ramma zulm ve gaddar
lk eyleyen kii ayn kaderi paylar. Yeryznde bozguncu
larn kkn kazr, zalimlerin elini eyledikleri zulmden e
kerek cihan adalet ve hakk ile mamur klarz. Deil mi ki
Tanr azze ve celle bizi bunun iin yaratt! Deil mi ki zorba
larn ve zalimlerin mazluma uzanan ellerini krmak iin bizi
kullarna ah eyledi. Ayn akbeti paylamamak iin eliniz
den geldiince iyi iler yapmaya azmediniz.
48

Siyasetname

Nirevnn azametinden ve celallenerek arptraca

cezadan mecliste hazr bulunan herkesin d koptu.
Daha sonra ihtiyar kadna: Sana zulm reva grenin
hakkndan geldim. Senin arazinin ortasnda kald konak
ve ba da sana baladm. dedi ve ona bir binek hayvany
la, masraflarn karlamas iin harlk verdi. Kendisinden
bir daha vergi alnmamas iin ferman buyurarak onu ehri
ne yollad ve Derghmzn kaps zulme maruz kalanlara
her daim sonuna kadar aktr. Tanr azze ve celle zalimlerin
elini mazlumlarn yakasndan ekmek in bize bu saltanat
ihsan eylemitir. dedi. D aha sonra sarayn hacib, hizmet
krlarna dnerek; Her nereden gelirse gelsin derghmza
iltica eden kimi kimsesi olmayan dkn ve miskinlerin hal
lerini sakl tutmayp devamh bizi haberdar klasnz. dedi.
Ardndan dergha gelenlerin hacibe ihtiyalar olmasn diye,
yedi yandaki bir ocuun dahi elinin eriebilecei zillerin
asl olduu bir zincir yapmalarn emretti. Dergha ikyet
iin varanlar o zinciri sallayarak zilleri aldrrd. Zillerin se
sini duyan Nirevn alan kiiyi huzura kabul eder, maru
zatn dinler ve hakkn zalimden alrd. Aynen yle yaptlar.
Nirevnn bu cezasndan cmle ordu ve halk derin bir
korkuya kapld. Hakszla urayanlarn hakkm teslim edi
yor, hi kimsenin zulm ve zorbalk etmeye gz kesmiyor
du. Nirevnm devleti sapasalam ayakta kald. Cmle
lem huzur iindeydi. Yedi yl boyunca bir Allahn kulu o
zincire dokunmad. Hi kimse Nirevnm barghma ken
disine hakszlk yapld iddiasyla gelmedi ve kimse kimseye
zulmetmedi.
Hikye
Yedi yl sonra barghta ve saray kapsnn nnde kim
seciklerin olmad, muhafzlarn pinekledii bir le vakti
an sesleri ykselmeye balad. Nirevn sesi duyar duy
49

H izam l-Mlk

maz derhal iki hadimi grevlendirerek: Bakn bakalm

kimmi ikyete gelen. dedi. Hadimler gelip baktklarnda
bir de ne grsnler: Sarayn kapsndan bir yol ieri dalarak
srtn zincirlere srten sska, elimsiz, uyuz bir eekten ba
ka bir ey deildi.
ki hadim Nirevnn huzuruna vararak, Efendimiz,
ikyete gelmi birisi mevzubahis deildir. Sadece sskas k
m, elimsiz, uyuz bir eek ya keyif aldndan ya da kan
dndan srtn zincire srtyor. dediler.
Nirevn: Yanl dnyorsunuz. Zira bu eek bile
adalet talep etmeye gelmitir. Gitmenizi ve eei ehrin mer
kezinde dolatrarak sahibini bulmanz ve ardndan beni ha
berdar etmenizi emrediyorum. dedi. Hadimler Melik Nirevnn huzurundan ayrlp eei ehrin meydanna gtre
rek: Bu eei tanyan var m.^ diye sordular.
Dediler ki: Evet, ehir ahalisi onu tanr. Bu eek falanca
amarcnndr. Yirmi yldr onu tanrz. Her Allahn gn
amarlar bu eee ykleyip akarsu kenarna ykamaya g
trp akam a geri getirirdi. Tabii o zamanlar bu gen bir
eekti, am a artk yaland iin sahibi onu dar kovdu. e
hirde millet Allah rzas iin ona ottur, sudur falan verir. Bir
ka gndr de ortalkta onu gremedik.
Hadimler meseleye vkf olunca derhal saraya dnerek
Nirevnn huzuruna varp meseleden onu haberdar kl
dlar. Nirevn; Size bu eein bile adalet istemek iin
dergha geldiini sylememi miydim? Bu gece hayvanca
z yemleyiniz ve yarn da gereken ne ise yapmak iin a
marcy mahallenin drt kethdasyla birlikte huzuruma
getiriniz. dedi.
Ertesi gn hadimler aynen kendilerine emredildii gibi
yaptlar. Eei, sahibiyle birlikte mahallenin drt kethdas
n Nirevnm sarayna getirdiler. Nirevn amarcya
dedi ki: Bu eek gen iken onu ie kouyordun, yemini ve
riyordun. imdi ise yalanp elden ayaktan dtnden t
50

Siyasetname

r ona yem vermez oldun. lerini gremez olunca onu soka

a attm. Peki, sorarm sana, onun o yirmi yllk yapt hiz
met nereye gitti? ah, amarcya krk sopa vurulmasn
emrederek yle ferman buyurdu: Bu drt kethdann ne
zareti altnda, yaad mddete eee ihtiyac olduu kadar
yemini temin edeceksin; bir aksaklk olduu takdirde seni
ben nasl terbiye edeceimi bilirim, bunu iyi belle!
u halde, padiahlar ite byle idiler. Fakir fukaray, kimi
kimsesi olmayanlar gzetirlerdi. Memur olarak atadklar
na, ikta sahiplerine ve gulamlara dikkatli olmalarn buyurur
idiler. Zira bu cihanda iyi bir namla anlmak dier cihanda
ise kurtulua ermenin srr bundadr; kta sahiplerinin, me
mur ve gulamlarm yerlerine aklp kalmamalar, ulalmaz
yaplar ardna smmamalar ve rahatszlk vermemeleri,
halka akh banda ve iyi muamele etmeleri ve dolaysyla
memleketin huzuru iin onlar iki ylda bir deitirmelidir.

51

Altnc Fasl

Kadlar, Hatipler, Muhtesibler ve lerinin

Revnak Bulmasna Dair
Padiahn memleket sathnda grevli kadlarn vaziyetle
rinden teker teker haberdar olmas gerektir. Vazife; onlardan
lim, zahit ve halkn malnda gz olmayanlara teslim edile
rek gnlnn harama meyletmemesi iin ihtiyalar olduu
miktarda m aaa balanmalar icap eder. Zira bu, muazzam
lerecede hassas ve nemli bir noktadr. nk onlar Msl
manlarn canlarndan ve mallarndan mesul klnm kiiler
din ster cahilane ister kasten yahut tabiatlar gereince bir
hkm yahut fetva verdikleri vakit dier kadlarn verilmi
yanl karara erh dp padiaha iletmeleri, sz konusu h
kimin de azledilerek cezalandrlmas gerektir.
Grevli memurlarn kadya hrmette kusur etmemeleri,
saray iinde kady muteber ve aziz tutmalar gerektir. Kerli
ferli, efendiden biri olduu iin bir ahs eer ki hkm g
n saklanp mahkemede hazr bulunmaz ise ol ahs cebren
ve cezren kadnn huzuruna getirilse gerektir. Peygamber
aleyhissalatu vesselam ashab kendi devirlerinde hak yerini
bulsun ve hi kimse mahkemeden ayak ekmesin diye bu i
lerle bizzat kendileri megul olmu, bizzat kendileri icra ey
lemilerdir. dem aleyhisselamdan imdiye dek her zaman,
her millet ve memlekette adaleti iar etmeleri sayesinde mlk
kendi hanedanlar elinde baki kalmtr.
53

N izam l-Mlk

Hikye
Rivayet olunur ki, mihrign ve nevrz gnlerinde kerem
edip ayrm gzetilmeksizin cmle halka bargha gelmeleri
iin izin vermek Acem ahlarnm tresindendi. Bayramlar
dan birka gn evvel Falan gne hazr olunuz diye de mnadi artlrd. Cmle halk stne den ii yapar, delilleri
ni gstererek maruzatn kaleme ahrd. Bayram gn gelip
attnda mnadi saray kapsndan halka yle nida eyler
di: Her kim ki birisini halini hacetini arz etmekten ibugn
alkoyarsa, padiah ol kiiye aman vermeyecektir!
Sonra melik ahalinin arzuhallerini al, huzuruna koya
rak tek tek incelerdi. Kadul kuzat olan mbed-i mbedm
sa yanma oturttuktan sonra ah ayaa kalkar ve tahttan
inip mbed-i mbednn nnde diz kererek: Evvelemir
de zatmn gadrine uradklar iin hak talep edenlerin hak
larn teslim eylemekten perva etme. derdi. Mnadi de,
Meselesini bir an nce halletmek iin ah ile bir davas
olanlar yle dizilsinler. diye emrederdi.
Sonra ah mbede dnerek yle buyururdu: Tanr azze ve celle katnda padiahlarm iledikleri gnahtan daha
byk gnah yoktur. nk Tanr azze ve celle padiahlara
bahettii nimeti hibir kuluna nasip eylememitir. Padiaha,
kendi kullarna hkmetme hakk vermitir. Bundan tr
padiahn pr-adil olmas ve mazlumlara kyan elleri krma
s gerektir. Padiah halka zulm reva grrse askerlerin cm
lesi Allah Tel azze ve celleyi ydndan silerek nankrlk
iinde raiyyete nice fenalklar eyler. Nihayetinde kati surette
Hakk Telnm gazab atar ve onlar rahmetinden mahrum
brakr. ok gemeden de cihan harap olur. Hkmdarlarn
zulm ve uursuzluu yznden padiahlarn mr ksalu:
ve saltanatlar bakasmm eline geer. te imdi ey mbed!
Allah akna beni kendinden evla grmeden, kayrmadan
bak unlarn ikyetlerine! Allah Tel yarn hesap gn
bana her ne soracak ise senden bilirim.
54

Siyasetname

Bunun zerine mbed davay ele alrd. Eer ki padiah ve

davac arasndaki meselede davac hakl karsa ona hakkn
I eslim ederdi. Yok, eer davac kiinin padiah zerinde bir
lak talep etmesi sz konusu deilse o kiinin cezalandrlma
sn buyurur, bunun zerine mnadi yle nida ederdi: Bu,
mlk ve memlekette eksik gedik arayan kstahlarn layk ol
duu cezadr. Mbed mahkemeyi sona erdirdiinde padiah
tahtna kar, tacn giyer ve ekbire dnerek: Zalimin heve
si kursanda kalsn diye evvelemirde kendimizle ilgili dava
lar neticeye baladk. Eylediiniz zulm var ise imdi bir da
vacnz var demektir; tek tek gidip rzalarn alnz. derdi.
Erder Bbek zamanndan Yezdgird-i Bezehger zaman
na kadar hal bu det zere devam eyledi.
Yezdgird, atalarnn tresini deitirerek yeryznde zul
mn temellerini att; karanlk detler vazetti. Halk tarifsiz
meakkatlere dar oldu. Dillerden ilenler, karglar ard s
ra dkld. Gnlerden bir gn anszm eyeri koulmam svarisiz bir at sarayn nnde peydahland. Orada bulunan
devletin ileri gelenleri hepsi atn parmak srtan emsalsiz g
zelliini dile getirdiler ve her biri epey aba sarf etmelerine
ramen at zapt etmeyi baaramad. Nihayet at gele gele
Yezdgirdin saraynn tam nne gelerek orackta usulca du
ruverdi.
Yezdgird: Beri durun, bu, Allah Telnn kendi katmdan bana gnderdii bir armaandr. diye buyurdu. Sonra
ayaa kalkarak usulca atn yanma sokuldu. Btn ekbir
atm hi tepki vermemesini hayretle izliyordu. Yezdgird elini
uzatarak atn yelesini tutuverdi ve yzn okamaya bala
d. Eliyle atm srtn da ovmasna ramen at huylanmad.
Eyer getirmelerini emrederek sk skya eyerle birlikte ata
gem vurdu. Ardndan kstaha bir cesaretle paldm da vur
maya kalknca, at anszn Yezdgirdin gs kafesine bir if
te savurup onu yerlere sererek canndan etti. Herkes llebkem kalakald. Sonra at saraydan kverdi. Hi kimse atn
55

Nizamii l-Mlk

srrna vkf olamad ve hibir Allahn kulu atn nereden ge

lip nereye gittiini zemedi. Halk ise atn kendilerini o za
limden kurtarmak iin Allah Telnn yollam olduu bir
melek yahut eli olduuna oktan kani olmu idi.
Hikye
Rivayet olunur ki, bir ahs Eb Devnkn meclisine gi
rerek o anda mecliste bulunan Ammr bin H am zadan
Arazimi gasp etti diye ikyette bulundu. Emirl-mmnin Ebu Devnk, Ammra: Derhal kalk, davacnn yan
na otur ve ikyete cevap ver! dedi.
Ammr: Onun muhatab ben deilim. ayet bahsi ge
en arazi benim ise ona balyorum ve dahi halife hazret
lerinin bendeyi aziz tutarak bana mnasip grd bu m a
kam mevkiden gemektense ikyete konu olan araziden
vazgeerim. dedi. Onun bu davran cmle ekbirin tak
dirini toplad.
Davalar bizatihi kendisinin idare etmesi gerektiini padi
ah bilse gerektir ve dahi hkmdar Arapay bilmeyen bir
Trk yahut Tacik veya Arap soyundan olup eriat hkmle
rini okumam biri ise muhakkak surette ahn niyabetiyle,
ilerini takip etmesi iin bir naib arttr. Bu anlamda btn
kadlar padiahn naipleridirler ve padiahn kadlar himaye
etmesi lazmdr. Nianlarn tadklarndan, halifesi ve me
muru olduklarndan tr hkmdarn onlar himaye edip
itibar ve mevkilerini saydn tutmas gerekir.
Ve dahi, namaz meselesi muazzam derecede hassas bir
konu olduu iin padiah Cuma namaznn klnd mescidlere hatipleri mtedeyyin, Kuran- Kerimi okuyabilen ve
Kuran ilimlerine vkf kiiler arasndan semelidir. Zira
Mslmanlarn namaznn shhati imamlara baldr. ma
mn namaz fasit olduunda cemaatin de namaz fasit olur.
Keza tart ve fiyatlarn adilne tutulmas, alveri ilikileri56

Siyasetname

ilin salkl bir zeminde icras, taradan pazara getirilen mal

larn bir yalan dolan olmamas iin eksiksiz denetimi, l
talarnn arlnn doruluu ve emir bil marf ve nehiy
anil mnker emrini ifa iin her ehre bir muhtesib grevlendirmelidir. Mlkn ve adaletin temelinde yatan dsturlarn
banda hkmdarn ve memurlarn muhtesibi himaye etme
leri gelir. Bundan gayr bir tavr takmlrsa fakir fukara me
akkat eker. Tacirler keyfince alverie koyulurlarsa halkn
bana dertler aarlar. Ardndan sapknln gelip er-i erifin
paymal olmas gecikmez. lerin adaletle yrmesi ve slam
kurallarnn yrtlmesi iin u hikyede geen vehile mu
hakkak bu mesele iin erbabna, bir hadime yahut hi kim
seden korkusu olmayan bir Trke emanet edilmelidir.
Hikye
Rivayet olunur ki Sultan Mahmud, gece boyu gzde
adamlar ve nedimleriyle arap imi, sabahlamt. Mahmudun siphslrlar Ali N-Tekin ve Muhammed Arab
de arap meclisinde onunla birlikteydiler. Kuluk vaktine
doru an arabn ve uykusuzluun tesiriyle Ali N-Tekin
iyiden sarho oldu. Evine revan olmak iin destur istedi.
M ahm ud ona yle dedi; Gndz gzyle eve byle krk
tk sarho halde gitmen yakk almaz, gne batana dein
burada istirahat eyle; ayldktan sonra gidersin. Muhtesib se
ni u halde grrse derhal derdest eder; hadd cezasn uygu
layarak sopa vurdurur. Senin itibarm zedelenil^ bu da iime
dert olur. Elli bin kiilik bir ordunun serdar olan Ali NTekinin kudreti bin adam a bedeldi. Muhtesibin byle bir e
ye cesaret edecei aklnn ucundan bile gemiyordu.
Sultana: Bana m saade. dedi.
Sultan Mahmud; M adem laf dinlemiyorsun buyur m
saade senin! dedi. Ali N-Tekin evresinde kalabalk ma
iyeti olduu halde atma binerek evin yolunu tuttu.
57

N iza m l-M lk

Hasbelkader pazar yolunda muhtesib ile karlat. Muhtesib onu yle krktk sarho grnce attan indirilmesini
emretti. Muhtesib de attan inerek bir adamna Ali N-Tekinin kafasn, dier adamna ayaklarn skca tutmasn
emretti. Daha sonra muhtesib kendi elleriyle N-Tekine
gzn krpmadan krk sopa vurdu. N-Tekin acdan top
ra sryor ve askerleri de aresiz ylece bakyorlard. Hi
kimse ses etmeye cret edemiyordu. te bu muhtesib ha
metli, grm geirmi, devlete hizmeti gemi Trk bir ha
dim idi. Ali N-Tekine hadd uygulandktan sonra onu evi
ne gtrdler. Yol boyunca, Sukanm fermanna boynu kl
dan ince olmayann akbeti budur. diye syleniyordu. Erte
si gn sultann huzuruna varnca Sultan Mahmud: Halin
nicedir, muhtesibden yakay nasl kurtardn.^ diye sual eyle
di. N-Tekin de yark yark olmu yaralarn M ahmuda
gstermek iin srtn syrd. Sultan Mahmud glerekten;
Pazar yerine ve evden darya bir daha sarho adm atma
ya tevbe et! dedi.
Devlet dzeni ve ceza sisteminin temelleri salam oturtul
duu iin hukuk, zikredildii gibi fark gzetilmeksizin her
kese uygulanmaktayd.

Hikye
Ve dahi iitmiliim vardr ki Gazne ilinde habbzlar
dkknlarnn kaplarn erkenden kapattklarndan ekmek
temini g ve etin bir hale gelmi, fakir fukara da tarifi im
knsz skntlara dmt. ikyet maksadyla dergha va
rp Sultan brahimin* huzuruna gelerek ekmekilerden dert
yandlar. Sultan brahim ekmekilerin cmlesini huzuruna
getirmelerini buyurdu. Onlara: Ekmei neden bu hale sok
tunuz? dedi. Ekmekiler: ehre gelen her buday ve unu
*

Sultan Zahimd'devle brahim bin Mesud Gaznevi (M. 1059)

58

Siyasetname

sizin ekmekibanz satn alarak ambara ymakta ve fer

man padiahndr diyerek bir gdm buday almamza m
saade etmemektedir diye cevap verdilen Sultan sarayn ekmekibasn huzura getirip onun fillerin ayaklan altna atl
masn emretti. Lei, filin dilerine ashp ehirde dolatrld.
Mnadi; Habbzlardan her kim ki dkknm amazsa
akbeti ite byle olur. diye nida etmesi emrolundu. Ambar
lar sonuna kadar alp budaylar datld. Ertesi gn ak
am namazna dein her dkknn nnde hl kimsenin sa
tn almad bayatlam ekmekler durmaktayd. Padiah vic
dan sahibi ve adaletli olunca reaya daima huzur iinde olun
Vallahu alem.

59

Yedinci Fasl

mil, Kad, Reis, Sahne ve Muhtesibin

Vaziyetlerini Tefti ve artlarna Dairdir
Hkmdar hazretleri, her ehirden dini hkmleri kolla
makta dikkatli, kalbinde daima Allah korkusu tayan, iin
de kin ve dmanlk beslemeyen kiiler bulup seerek kendi
lerine yle buyursunlar: Bu ehri ya da bu blgeyi sana
emanet ediyoruz; ahirette H akk Telnn bizi sorumlu tut
tuu eyden biz de seni sorumlu tutarz. milin, kadnn,
ahnenin, muhtesibin avam eraf reayanm eylediklerini takip
ederek gerekeni icra etmemiz iin gizli sakl olmakszn ai
kr ederek meselenin hakikatine ilikin bizi haberdar klasn.
Mesuliyet almaktan kanp emaneti kabul etmeyecek ve g
reve gnlsz yapdakilere vazife, zor kullanarak tevdi edil
meli ve hatta zincire vurmaldr.

Hikye
Rivayet olunur ki, Abdullah bin Tahir, adil bir emir idi.
N iaburdaki trbesine gidip ziyaret eyledik. Ahali daima bu
trbeyi ziyaret edip dua ederler ve Tanr azze ve celleden ha
cetlerinin giderilmesini dilerlerdi. Abdullah bin Tahir, haksz
lk yaplmasn diye ancak dindarlara, zahitlere ve dnya ma61

Hizam l-Mlk

mi nemsemeyen ve kisisel karlaryla megul olmayan

kimselere vazife buyurur idi. Bylece halka bir ktlk ve
hakszlk ulamaz, hak yerini bulur ve teba huzur iinde ha
yatna devam eylerdi.

Hikye
Gnlerden bir gn gayetle fazilet sahibi, lim ve Allah
dostu bir zat olan Ebu Ali Dakkk Horsn vali ve serdar
Emir Ebu Ali iysm makamna giderek bu zatn nnde diz
kt. Ebu Ali iys:
Bana nasihatte bulun. dedi.
Ebu Ali Dakkk: Sana bir ey sorsam samimne cevap
verir misin? dedi.
Ebu Ali Dakkk; Tabii ki veririm. dedi.
Ebu Ali Dakkk; Peki syle bakalm, altn m yoksa
dman m daha ok seversin? diye sual eyledi.
Ebu Ali iys: Altn daha ok severim. dedi.
Ebu Ali Dakkk; yleyse nasl oluyor da o kadar sev
diin altn bu cihanda brakp, hi hazzetmediin dman
n ahirete kendinle gtryorsun?
Ebu Ali iysn gzleri doldu ve alamaya balad. ok
yaman bir t vererek gaflet uykusundan uyandrdn be
ni. dedi.
Hikye
Rivayet olunur ki Sultan M ahmudun ok da alml bir
yz yoktu, dahas yakkl da saylmazd. Deirmi suratl,
sivri burunlu, kuru, uzun gerdanh kse biriydi. te yandan
srekli toprak yediinden sebep beti benzi atm idi. Babas
Sebuk-Tekn cihandan gnce kendisi tahta gemi, Hin
distan ve Horsn onun hkimiyeti altna girmiti. Gnler
den bir sabah vakti kendi odasnda, nnde ayna ve tarak.
62

Siyasetname

seccadesine kurulmu, namazn eda etmekteydi. Dua ve zi

kirlerini eylerken odann kapsndan emsui Kft Ahmed
bin Haan girivererek temenna ile hkmdar selamlad. Sul
tan Mahmud tespihatn yapt iin ona bayla oturmasn
iaret etti. Sultan M ahmud tespihat bitirdikten sonra kafta
nn giyerek tacn bana takt ve izmelerini ayana geir
di. nnde bulunan aynaya baknca ehresini grd ve y
zne bir tebessm yayld. Ahmed H asana: Aklmdan im
di ne getiini biliyor musun? diye sordu.
Ahmed Haan: Efendimiz daha iyisini bilirler. dedi.
Sukan Mahmud: Yzmn irkinliinden tr halkn
beni sevmemesinden korkmaktaym. Halk teden beri yz
gzel padiahlardan hazzetmitir.
Ahmed Haan; evketli efendimiz, yle bir ey yap ki
kadn, ocuk, zengin fakir cmle halk seni canlarndan ok
sevip emrinle kendilerini atee ve suya atmaya amade olsun
lar. dedi.
Sultan Mahmud: Nasl bir ey yapaym.^ diye sordu.
Ahmed H aan; Altn dman say ki cmle lem seni
saysn. Sultan M ahm ud bu sz takdir eyleyerek: Bu s
zn altnda bin hikmet gizlidir. dedi. Sonrasnda Mahmud
cmerte ihsana koyulunca cmle halk hayr dualar ederek
onu sevmek durumunda kald. Onun inayetiyle byk iler
ve fetihler oldu. Smenata yryerek hududunu oraya ka
dar geniletti. M ent da zapt ederek orada hkimiyetini
kurdu ve H orsn mlkn de ele geirip hkm srd ve
ardndan Semerkanda doru ilerleyerek Iraka geri dnd.
Bir gn Ahmed bin H asana: Dediin o sz kulama k
pe eyleyeli beri iki cihan bana rm olup hkimiyetime ge
ti. Dinar tahkir ettiimden tr iki cihanda takdir olun
dum . dedi.
M ahmuddan evvel hibir hkmdara sultan denme
miti. (Allahn rahmeti onun zerine olsun) slam ve kfr
beldelerinde sultan olarak namlandrlan yegne kii
63

N izam l-Mlk

M ahm uddur. Bu unvan kendisinden sonra gelenek haline

geldi. Sultan Mahmud kalbinde Allah korkusu tayan, ada
letli, yrekli, gayetle akll, ilimsever, salam fikirli, dini pir
pak ve gazi bir hkmdar idi. Gzel zamanlar adil hkm
darlarn hkm srd zamanlardr. Adalet hkim olunca
ihsan da hkim olur. Nitekim adaletin olduu yerde civan
mertlik de vardr.
Haber
Peygamber aleyhissalatu vesselam: Adalet dnyann iz
zeti ve sultann gcdr. buyurur. Adalet, ordu ve reayann
selameti, iyiliin mihenk tadr. Nitekim Tanr azze ve celle
buyurur ki: G yksetti ve ly koydu [Rahman su
resi; 7] yani adaletten daha hayrh bir ey yoktur. Cenab
Hakk baka bir ayette yle buyurur: Allah Kitab hak ve
l ile indirmitir. [ura suresi; 17] Hkmdarla en ok
yaraan kii kalbinde adaleti barndrp; hanesinde dindarla
rn ve limlerin huzur iinde kaldklar, adamlarnn Allah
korkusu tayan Mslman ve vicdanl olduklar kiidir.
Hikye
Fudayi bin yaz, Duam kabul olayd da adil sultandan
gayrsma dua etmeyeydim. nk onun, Allah kullarmn ve
cihann selametinin yolu adaletten geer.
Hadis-i erf
Resul aleyhissalatu vesselamm yle buyurduu rivayet
olunur; Srf Allah hatrna bu cihanda adaleti gzetenler k
yamet gn inciden minderlere kurulurlar.
Hkmdarlar halkn arasnda adalet ve huzuru temin
iin hadiseleri shhatli bir biimde nakletsinler diye ktlk
64

Siyasetname

eylemekten iddetle saknan, kalbinde Allah korkusu ta

yan, gnlnde ihanet beslemeyen kiileri memleket ilerine
komulardr.
Emirl-mmnin M utasmm Badatta u ekilde yapt
gibi:

Hikye
M u tasm m sahip olduu siyaset, azamet, askeri levazmat ve tehizat Abbasi halifelerinden hibirisine nasip
olmamt. Emri altnda ounu gulamhktan kurtararak
emirlie, hatta serdarla terfi ettirmi olduu, saylar yet
mi bini bulan nice nice Trk klesi var idi ve daima dili
ne unu pelesenk etmi idi; Hizmet etmekte T rkten iyi
si yoktur.
Derken bir gn bir emir, vekilini yanna ararak:
Ehemmiyetli bir mesele iin Badatta tacir yahut ahaliden
hasat vaktine demek artyla ticaret iin bize 500 dinar
bor verecek birilerini tanr msn? dedi. Vekil: Pazar aha
lisinden zamanla biriktirdii nakit olarak 600 altn sultan
dinara sahip olan tccar bir tandk var. Kendisiyle muhab
betim vardr. Her gittiimde beni dkknnda arlar. Emir
hazretleri ona bir eli yollayarak buraya kendisiyle yemek
yemeye davet edip izzet ikramda bulunsun. Yemekten son
ra bor istendii takdirde vermemekten hay eder, bylece
birka tath szle altmlar ondan alabiliriz. dedi. Emir sy
lenenlere harfiyen uyarak mezkr kiiye birini yollayp onu
davet eyledi. Adam kalkp emirin sarayna terif etti. Emir
adamn selamna byk bir ihtiramla karlk vererek onu
bakeye buyur etti.
Ona: hretini, ahlakm, insanln iitip hayran kalm
m. Mecliste hazu: bulunanlar da; Badat arsn kar
kar gezseniz bu efendinin asalet ve sadakati ayarnda biri
bulunmaz. dediler.
65

N izam l-Mlk

Emir ona: Resmiyeti brak da emret hizmetini grelim.

Evindeymi gibi davran. Emir ne derse o hizmette kusur et
memek iin tevazuda bulunuyor, vekil de srekli: Aynen
diyerek emiri tasdik ediyordu. Daha sonra yemek fashna
getiklerinde emir gstermelik tevecchlerde bulunuyor,
kendi taban ona ikram ediyordu. Nihayet yemek fasl so
na erdiinde emir misafire dnerek:
Seni buralara kadar zahmetlere sokmamzn sebebini
biliyor musun? diye sordu.
Adam: Hayr. dedi.
Emir: Malumun olsun ki ehirde benim ticaret ahlakm
iyi bilen, en kk bir iaretimi emir telakki edip talep eyle
diim mebla bir rpda esirgemeden karp verecek birok
zenginden dostum ahbabm var. Lkin imdi seninle benim
aramda teklifsiz bir dostluk peyda olmasn istedim. Drt, bi
lemedin be aylna, yani hasat vaktine bir takm elbise de
ilave etmek artyla bin akm dinar bor vermeni talep edece
im. Bu meblan hatta iki mislinin sende olduunu ve bunu
bizden esirgemeyeceini bilirim. Adam hayadan ve grd
izzet ikramn altnda kaldndan teklifi reddedemedi ve
yle dedi: Yalnz, ben bin, iki bin dinar sahibi olan dkkndrlardan deilim. Bendenizin sermayesi topu topu 600
sultan dinardr. Bu miktarla pazarda ticaret yapmakta, al
verileri ucu ucuna gerekletirmekteyim. u kadar miktar
da bir araya getirmek iin ok skntlar ektim.
Emir: Hzinemde envai eit altn ayarnda mal var,
am a iimi grecek cinsten deiller. Tekrar edeyim ki burada
maksat dostne bir iliki oluturmaktr. imdi sen bana iti
m ada ayan adamlar ahit tutarak, hasat vakti 700 dinar
misliyle demek artn haiz bir senetle 600 dinar ver. dedi.
Vekil de: Sen daha emir hazretlerini tanmamsn. M i
rimizden iini daha temiz yapan birini bulamazsn. dedi.
Adam: Nasl mnasip grrseniz efendim, sizden bunu
esirgeyecek deilim. dedi. Senedi adamn eline tututurarak
altnlarn aldlar.
66

Siyasetname

Gel zaman git zaman senedin vadesi gelip de attktan on

gn sonra adam bir selam vermek iin emire urad. Selam
arz etmekten baka da bir ey talep etmedi. Kendi kendisine:
Zaten beni grdnde ne iin uradm anlayacaktr,
dedi. Vade gnnden iki ay gemesine ramen emirden hi
ses seda kmyordu. Adam emirin oral olmadna kanaat
getirince vekile, emire ulatrmas iin sz konusu altnlara
ihtiyac olduunu ifade eden bir arzuhl kaleme ald. Emir
cevaben: Senin meseleni es getiimi sanmayasn, iin rahat
olsun, yle birka gn sabret, ellerimle mhrleyip bir mu
temedim vastasyla senin ikametine yollarm. dedi. Adam
caz iki ay daha diini skt ama ortalkta hl altnlardan
bir eser yok idi. Bir kez daha bir arzuhl ile maruzatn arz
ederek iin iinde bir bit yenii olduunu anlad. Sonra her
Allahn gn emirin kapsn andrd fakat nafile. Derken
vadeden sekiz ay geti.
Adamcaz aresiz kald. Ekbiri arac kld, kadul-kuzata bavurarak eren emiri dava etti. ehrin ileri gelenle
rinden adam a ricac olmayan kimse kalmad. Hatta ka de
fa bizzat kad efendinin sarayndan adamlar gidip onu mah
kemeye gtrmeye teebbs ettikleri halde muvaffak olama
dlar. i halletmesi iin kendisine rica edenlere sz verdii
halde sznde durmuyordu. Nihayet senedin vadesinden bir
buuk yl geti. Adamcaz bsbtn perian oldu. Krndan
geerek en azndan sermayesini kurtarmaya raz oldu. Ama
ne yapsa nafileydi. Eraftan ekbirden mitlerini keserek
meseleyi Allah Tel azze ve celleye havale edip Fazlumend
mescidine revn oldu. Mescidde birka rekt namaz klarak
ah zar ile: Ya Rabbi u aciz kulunun feryadna yeti ve be
ni hakkm olan eye eritir; hakkm zalimden sk al! diye
rek Allaha dualar eyledi. Mescidde bulunan bir dervi
adamcazn bu ah zarn iitince yrei szlad. Adam na
maz niyazn bitirince dervi ona:
Efendi, seni byle inim inim inleten dert nedir? diye
sordu.
<C7

N izam l-Mlk

Adam:
Dar olduum derdi kime desem kr etmez, bir Tanr
azze ve celle feryadma ses verit dedi.
Dervi:
Hele sen bir syle bakalm, vesile oluruz belki...
Adam:
Ey dervi, halife dnda derdimi amadm ehrin era
fndan ekbirinden kimse kalmamtr. Ama gel gr ki bey
hude, sana sylesem ne fayda...
Dervi:
Sen yine de iini dk, en azndan bir para rahatlarsn.
dedi.
Derviin hakl olduuna hkmeden adam, bandan ge
enleri bir bir anlatt.
Dervi:
Behey adam bak derdini dknce ferahladn, iin rahat
olsun, imdi sana syleyeceklerimi yaparsan hemen bugn
altnlarna kavuursun. dedi.
Adam;
N e yapmalym?
Dervi:
mdi falan mahallede minareli bir mescid var, mescidin
hemen bitiiinde bir byk bir kap, kapnn yan bamda
bir dkkn, dkknda yamal elbiseler iinde skkler diken
bir pr-i fn, bu prin yannda terzilik yapan bir rak var,
oraya git, pre selam eyle, yancazna kerek, hallann be
yan et, maksadn hsl olduunda da bizi bir hayr dua ile
yd et am a bunlar yapmay sakn ihmal etmeyesin. dedi.
Adam mescidden karak kendi kendine yle fikir yrtt:
ok tuhaf, ehrin ekbirinden emirlerine, emirlerinden
kadlarna kadar kapsn andrp ricac eylediim kimse
ciklerin elinden bir ey gelmezken, bir dervi tutup beni ihti
yar bir terziye yollayarak muradmn hsl olacan syl
yor. Hayret ki ne hayret! Hele gidip ne imi bir bakaym.
68

Siyasetname

Adam denildii gibi mezkr mescide gidip bitiiindeki

byk kapnn yan banda olan dkkna vard. htiyar ter
ziye selam vererek nnde oturdu. Pr, dikmekte olduu ku
ma bir kenara brakarak:
Seni meakkatlere gark eden mesele nedir? diye sordu.
Adamcaz, meselesini en bandan, mescide varp yalvar
yakar dua etmesine kadar ona her eyi anlatt.
Pr-i fni onun bu perian halini grnce; leri yoluna
koyan Hakk Teldr, bize yolu yordam gstermek de;
senin hatrna emire bir de biz hali beyan edelim, Allah Tel ii kolaylar da inallah muradna erersin, imdi sen arka
na yaslan ve dinlen. dedi. Ardndan iki randan birine,
Kalk ve hemencek falanca emirin sarayna var, ikamet ey
ledii odasnn eiine otur ve falanca terzinin yamann si
ze bir diyecei var diye ieri haber sal, seni ieri buyur ettik
lerinde selamla gir ve selammz ileterek de ki: Birisi kendi
sine vaat ve ikrar ettiin 700 krmz dinarlk senedin zerin
den bir buuk yl gemesine ramen demediin iin senden
davac olarak huzurumuza gelmitir, ricamz udur ki; bu
adamcazn hakkn savsaklamadan kuruu kuruuna de
yerek gnln ho edip bir kusurda bulunmayasn ve ceva
bn tez elden bize bildiresin! Delikanl derhal kalkarak so
luu emirin saraynda ald.
Adamcaz kendi kendine: Padiahlarn bile en sradan
insanlara edemeyecei kelam u pr-i fninin, stelik bir
emire, u delikanly kullanarak ettii kelama aakalmtm. dedi.
Delikanl, ustasnm sylediklerini emire iletince emir aya
a frlayarak: Ustana selam ve muhabbetlerimle teekkr
lerimi ileterek emrinin bamz stne olduunu syle. He
men yola kp altnlar beraberimde getirerek sahibine tes
lim edeyim. dedi.
Bir mddet sonra delikanlnn dnerek, Buyurduklar
nz harfiyen yerine getirerek dediklerinizi ilettim efendim.
69

N izam l-Mlk

demesinden daha bir saat gememiti ki emir iki uayla

kageldi. Atndan inerek dkkna girip ihtiyar terziye selam
verdi. Prin ellerinden tutarak pt. Surreyi uann elinden
alarak: te altnlar... Bu beyfendinin altnlarna gz koy
duum gibi bir ey aklna gelmesin, btn hata u vekil ola
cak heriflerindir. dedi ve st ste zrler diledi. Nakit ile al
tnlar tartarak 500 sultan dinar ayrd. Emir, terziye: Bu
500 dinar sahibine bugn teslim eyle, 200 dinarn yarn
derghdan dner dnmez ona ulatraym. Sonra helallik di
leyip rzasn alaym. Sabah namaznda tarafmdan zatnza
bir hizmeti yollayacam. dedi. Pr, l dedi, bu 500
dinar imdi sahibine teslim et, bakiyesi iin vaat ettiin vak
te vefa eyle. dedi. Emir, altnlar adamcaza verip tekrar pi
rin ellerine sarld, pt ve oradan ayrld.
Sevinten elim ayama dolanm ne diyeceimi bilmiyor
dum; elimi uzatarak teraziyi kendime doru ekerek 100 di
nar tartp pri fninin nne koydum.
Kr:
Nedir bu? dedi.
Dedim ki; Bana altnlarm geri getirmek konusunda a
ba sarf edip buna vesile olacak kiiye 100 dinar vermek iin
Ailah Telya ahd peymanm var idi. imdi mademki eli
me altnlarm geti bu senin hakkndr. Gnl rzasyla sana
baladm.
Pr:
Var yoluna git, benim emeimin karl, dilim dndnce bir Mslmann gnln ho eylemek, onu gamdan
tasadan kurtarmaktr. Bunun verdii huzur bana yetiyor. Bu
altnlardan tekine elimi srmeye cret etsem, senin 700 di
narna kasteden o Trkten daha gaddar olurum. Altnlar
n da alarak var selametle yoluna git. Yarn eer geri kalan
200 dinar getirirse ne l! Yok, eer getirmezse yanma gel
ki ondan alaym, bundan byle de ticarette bulunduun
ahs iyi tan.

Siyasetname

Ne kadar srar ettimse de benden hibirey almay kabul

eylemedi. Prin yanndan ocuklar gibi en ayrlarak evime
dndm. O gece rahat bir uyku uyudum. Ertesi gn evde otu
rurken bir ahs kagelerek, Emir zahmet edip yanma kadar
gelmenizi ister. dedi. Sarayna vardmda emir beni bak
eye buyur ederek, kendisinin srekli padiaha hizmetle me
gul olduundan tr btn bunlara tek msebbip olarak
gsterdii vekillerine ar hakaretler yadrd, zr stne
(')/.r diledi. 200 sultan dinar tartarak bana takdim etti. D a
ha sonra kendisinden msaade istedimse de bir eyler yemem
iin srar etti. Yemekten sonra emir bir hizmetisini ararak
kulana bir eyler fsldad. Hadim bir kou emredileni yapa
rak elinde bir kumaa sard bir hilat ile geri dnd.
Emir, tepeden trnaa beni giydirmelerini emretti. Altn
srmah ipekten bir cbbe giyindim, ketenden zarif bir sark
lakndm.
Emir:
Benden memnun kaldn nu?
Evet. diyerek senedi ona geri verdim.
Emir:
imdiden tezi yok o pr-i fniye gidip hakkn sana tes
lim eylediimi, benden yana gnlnn rahat olduunu sy
le! dedi
Ba stne efendim. Zaten kendileri de yarn iin yanla
rna urayp bu mesele hakknda ona malumat vermemi is
temiti. dedim.
Emirin yanndan ayrlarak, o pr-i fnnin dkknna va
rp zat sayesinde emirin geri kalan altnlar bana verdiini,
u 200 dinar kabul etmesini rica ettim. Pr kati surette bunu
reddetti. Kalkarak dkknma geldim. Ertesi gn bir para
tavuk kzartarak, yannda biraz helvayla pr-i fnnin yanna
vardm ve;
Prim, mademki altn kabul etmedin, bari u tadmlk
hediyemizi kabul eyle de gnlmz ho olsun. dedim.
71

N izam l-Mlk

Hatrm krmayarak kabul eyledi ve ardndan yemeye

balad. raklarna da ikram etti.
Ardndan: Prim sizden bir ricam vai; mnasip grrse
niz arz edeyim. dedim.
Pr: Buyur syle. dedi.
Dedim ki:
Biliniz ki, u ehrin emirinden tut zabitine, kadsndan
tut ahnesine araya koymadm adam kalmad. Lkin emir
hibirisine kulak asmayarak dikkate almad ve altnm ver
meye yanamad. Cmle lem ona ne yapacan ard. Se
nin bir sznle arabuk altnlarm iade etmesinin sebeb-i
hikmetini bir mahzuru yoksa syler misin?
Pr dedi ki: Sen tabii benim Emirl-mmnin M utasmla aramda geenleri bilmiyorsun deil m i?
Hayr. dedim ve o:
yleyse dinle de anlataym. dedi.

Hikye
Tam otuz yl var ki u mescidin minaresinden ezan oku
maktaym. Hayatm terzilik yaparak idame ediyorum. mrhayatmda azma bir yudum arap almlm yoktur.
Kulamparala bulamam, kof ilere el srmemiim. Bu ci
varda ordu serdarl yapan bir emirin kona var. Gnler
den bir gn ikindi namazn eda ettikten sonra mescidden
karak dkkna doru gelirken yolda emirle karlatk. Emir
krktk sarho bir halde genten bir kadnn arafn tut
mu ekitirmekte idi. Kadn: Mslmanla; imdadma ye
tiecek bir Allahn kulu yok mu, ben bu hale decek kadn
mym, ben ki falan kiinin kz falan kiinin zevcesi ve falan
mahalde ikamet etmekteyim, iffet ve namusumdan haberdar
olmayan kimse yoktur, u Trkn yapt zorbala bakn,
benimle fitne fcur eylemek iin eyledii zulme bakm, ko
cam eer evde bir gece dahi bulunmazsam beni talak ile
boayacana ahd peyman eylemi, imdi hem Allahtan
72

Siyasetname

hem kocamdan gayr deceim! diye feryad figan kopa

rarak hkra hkra alyordu. Bir Allahn kulu da kp
kadnn imdadna yetimiyordu. Mezkr Trk 5.000 svari
si olan kerli ferli ve ekbirden bir emir idi. Ben bir para bardmsa da nafile... hibir faydas olmad. Emir, kadncaz
siirkleye srkleye sarayna gtrd. Mslmanlmdan
tr beynime kan sramt. htiyardan ve kethdalardan
birkan yanma alp emirin sarayna vararak emribilmarf
eyledik ve: Heyhat! Badat ilinde, yani ki zamann halifesi
nin yan banda Mslman bir kadn bir kii zorla zorba
lkla yoldan evirip fitne fcur iin konama gtrm! He
men imdi kadn sal yoksa Emirl-mmninin derghna
vararak ikyette bulunuruz! dedik. Emir sarayndan kal ak, adamlarna bana engel olmalarn emretti. Kakbahktan
bazsnn kafalanm krdlar, bazsnn ellerini ayaklarn sa
katladlar. H al byle olunca oradan uzaklamak durumun
da kaldk. Akam namaznn vakti girmiti. Bavuracak ka
p olmad iin akam ve yats namazlarn klarak evlerimi
ze dndk. stm deitirerek evde bir mddet ylece
oturdum. Hadiseyi dnmekten gzme uyku girmez bir
laide geceyi yarlamtm. Derken aklma bir fikir geldi:
Yani bu herif, kadndan muradn imdiye kadar almtr
Bu, kocasnn onu boamasndan da beter bir durumdur. a
rap ienlerin vaktin nasl getiinden haberdar olmadklar
n ve uyumadklarn iitmitim. yisi mi ben kalkp minare
ye kaym ve bir ezan okuyaym. Bu Trk galiba gn aar
dndan tr ezan okunuyor zehabna kaplr da zavall
kadndan ellerini ekerek onu salar. Ben de hemen minare
den iner kocasndan olmasn diye kadncaz evine gtrp
ailesine teslim ederim.
Aynen byle yaptm. Minareye vararak avazm kt
kadar yksek bir sesle ezan okudum. Okudum okumasna
da Emirl-mmnin M utasm da o gece uyank olmasn
m? Sesim ona d a gitmi ve kzgnlktan kplere binerek:
73

Nizcnnl-Mlk

Gecenin bir yans ezan okuyan kii bozgunculuk yapm

olur, zira ezan okunduunu duyup gndz olduunu sana
rak bir kimse evinden ksa, ases de onu tuttuu gibi yaka
lasa, o kimse nice skntlara dar olur. demi ve bir hceye yle emretmi: Dier mezzinlere bir ibret vesikas ol
sun diye tez elden u mezzini derdest eyleyip huzuruma ge
tirin de bir gzel dersini vereyim.
Ben mescidin kapsnn nnde dinelmi kadncazn
kmasn beklerken hacibul-bbn elinde bir mealeyle ba
na doru gelmekte olduunu grdm. Hacibul bb:
Hey, sen miydin o vakitsiz ezan okuyan? Halife fena
halde fkelendi. dedi
Ben: Ferman efendimizindii; evet ben idim. Amma velkin o ezan bir kstah yznden okumaya mecbur kaldm.
Hacibul bb: Kim imi bu kstah! dedi.
Ben: Allahtan ve halifeden korkmayan birisi.
Hacibul bb: Kimmi bu haUfeden korkmayan babayi
it? dedi.
Ben; Bu sadece Emirel mminne alacak bir konu
dur. dedim
Hacibul bb: Ya Allah, d nme gidelim yleyse.
dedi.
Halifenin sarayna vardmzda Hacibul bb durumu
bir hadime bildirdi. Hadim de saraya giderek bunu ilettikten
sonra M utasm beni emretti. Halife neden vakitsiz ezan
okuduumu sual edince, ona her eyi arz ettim. Anlattklar
m iitince fkeden lgna dnd. Hadime: Hacibul bba
adamlaryla acilen falanca emirin sarayma gidip onu tevkif
etmesini, bu gece yoldan evirerek alkoyduu kadn da iki
mutemet refakatinde kocasnn evine yollamasn syle. K o
casna da halifenin kadncazn kefili olduunu, olanlarda
kadnn hibir kabahati olmadm ve ona eskisinden daha
fazla sahip kmasn sylesin. O emiri de tez elden huzu
rumda hazr etsin.
74

Siyasetname

H acibul bb bir kou giderek emiri halifenin huzuru

na getirdi. HaUfe emiri grnce yle dedi: Seni gidi hay
siyetsiz adam , benim M slmanlkta ne hayaszhm gr
dn, kime ne zorbalk eylediime ahit oldun, benim devr
devranmda hangi M slmanm bir klna zarar geldii
ni iittin de bu densizlii yapma creti gsterdin! 6 yl
llum kayseriyle srf M slmanlar iin cenk edip alayn
krp geirerek Konstantiniyye ehrini tarm ar eden ben
deil miydim? Ve ben deil miydim nice mmin esaret
zincirlerinden kurtarp orada M slm anlar iin cami ina
edip de dnen? Bugn elhamdlillah ki saladm adalet
sayesinde kurt ile koyun ayn kaptan su imektedir. u
kstahlna bak ki Badat ilinde, hem de yan bamda
Mslmanlarn nam usu, mahrem bir kadncazn rzna
geersin.
Onu bir uvala koyarak, uvaln azm sk skya ba
lamalarn ve kee dvclerin kulland bir sopa getir
melerini emretti. Gl kuvvetli iki adamn uvaln birer
yanma gemelerini ve var gleriyle kemiklerini krana de
in emiri sopalam alarn buyurdu. Ardndan Emirlmmninin uvaln olduu gibi tutup Dicle rmana at
malarn istedi.
M utasm bana dnerek yle dedi; te stadm, Al
lahtan korkmayan benden de korkmaz, Allahtan korkan
da byle ilere tevessl etmeyerek, kullara zulm reva gr
mez. Bundan byle bir kimsenin dierine zulm, hakszlk,
densizlik veyahut eriata muayir bir i yaptn grecek
olursan vakitli vakitsiz ezan oku da sesi iittiimde derhal se
ni arp mevzudan haberdar olaym. Olaym da z evladm
yahut kardeim dahi olsa densizliinin cezas olarak u ite
verdiim cezann aynsn vereyim. Ardndan halife bir hilat hediye eylerek bana destur verdi.
Bu durumdan cmle halife ordusu haberdardr. Yani ki
bu emir altnn benim szlerimden tr sana geri vermedi.
75

Hizaml-Mlk

Emirl-mmnin M utasmm arptraca ceza ve korku

sundan iade etti. Eer ki bize bir kusur eyleseydi bir solukta
ezan okurdum. O Trke olann ayns ona da olurdu.
Bu ve buna benzer daha nice hikye anlatlagelmitir.
Biz bunu hkm dar efendimiz nceki padiah ve halifele
rin koyunu kurttan her daim nasl m uhafaza eylediklerine,
memurlarm ne ekilde cezalandrdklarna, bozguncu tay
fasna kar izledikleri siyasete, slam dinini ve M slm an
ahaliyi nasl desteklediklerine ve M uhammed eriatn na
sl ycelttiklerine dair bir fikir edinsin diye zmne k o
nu eyledik.

76

Sekizinci Fasl
Din ve eriat lerinin Esasl Tetkik ve
Teftiine Dair
Din ilerinin tetkiki, farz ve snnetlerin muhafazas, Allah Telnm buyruklarnn icras, din ulemasna ihtiram
ve geimlerini beytlmlden temin ve tayin, zahit ve dervi
leri aziz tutmak padiahlarn stne vaciptir. Haftada bir
yahut iki defa din ulemasn huzurunda kabul edip, Hakk
Telnn emirlerini bizzat onlardan dinlemek, Kuran tefsi
ri ve resulallahn hadislerini, gemi adil padiahlarn hik
yelerini ve peygamber kssalarn onlarn azndan can ku
layla dinleyerek gnln dnya megalesinden kurtarr.
Huzurunda limler iin mnazaralar tertip ederek bilmedi
i bir mevzu var ise renme, bildiklerini ise pekitirme im
kn bulur. ayet bir sre byle devam ederse bunu alkan
lk haline getirir ve zamanla peygamber efendimizin hadis
lerinden, eriat hkmlerinden ve Kuran- Kerim tefsirin
den ezberleyesiye malumat sahibi olur. Din, dnyev konu
larla ilgili taknaca tutum, izleyecei zm yollar hak
knda aydmland takdirde yksek vicdan, adalet ve muha
keme gc sayesinde hibir dini eri, mezhebi bozuk kii
onu hak yoldan ayramaz; memleketinde kt emeller ve
sapknlklar ortadan kalkarak muazzam iler icra eder. Ken
77

Nizam l-Mlk

d devrinde ahlakszln, yolsuzluun ve ihtilaflarn kk

kaznr. Hakkaniyetli eller kuvvet kazanarak bozguncular
hsrana urar. Bu lemde ad iyi olarak anlrken dier ci
handa da nice menzillere nail olarak byk sevaplara ve
sonsuz kurtulua erer ve dahi halk onun devrinde ilim tah
siline daha fazla rabet eyler.
Hadis
bn mer radiyallahu anh Resul aleyhisselamdan yle
rivayet eder: Adaletle hkmedenler cennette aileleri ve ida
re ettikleri kiilerle birlikte nurdan saraylarda ikamet edecek
lerdir.
Padiahlarda olmazsa olmaz ey pir pak dindir. Zira
din ve hkmdar birbirlerin kardei gibidir. Hkmdarn
vatannda bir kargaa ba gsterince din de bundan zarar
grerek bozgunculara ve dini erilere gn doar. Keza dinde
bir fesat vcuda gelirse memlekette nizam kalmaz ve dahi
mayas bozuklar palazlanarak padiahn itibarn sarsarlar;
kalpler kararr sapknlk ayyuka kar ve asiler galebe alar.
Hikye
Sfyn el- Sevrfnin yle syledii rivayet olunur: H
kmdarlarn en hayrllan ilim erbabyla nsiyet peyda eyle
yenleridir ve limlerin en mazarradar hkmdarla dp
kalkanlardr.
Hikye
Erder: Maiyetindekileri idare ve slahtan aciz sultan,
raiyyeti de sevk idare edemeyeceini bilmelidir. demitir.
Buna ilikin Tanr azze ve celle yle buyurur. Yaknlarn
dan balayarak herkesi uyar. [uara; 214]
78

Siyasetname

Emirl-mrnnin mer Hattab radiyallahu anh yle

buyurur; Memleketi ykma srkleyip, raiyyeti perian
eden en byk ey padiaha ulamaktaki zorluktur; buna
mukabil padiaha erimek kolayl halk iin en byk saa
dettir. Halkn zahmetsizce hkmdara bu kadar kolay ula
tn gren memurlar ve umml ayan denk alarak raij'yete zorbalk yapamazlar, halktan muayyen vergi dnda bir
ey alamazlar.
Hikmet
Lokman Hekim yle der; u cihanda bana ilimden da
ha yakn bir dost bulunmaz. lim hzineye bedeldir; zira h
zineyi sen muhafaza edersin, ilim ise seni muhafaza eder.
Haan Basri de yle der; Bilge, kelime hzinesi zengin
ve dil kurallarna hkim olarak Arap lisann sular seller gi
bi bilen deildir. Bilge, ilme bir btn olarak hkim olan
kimsedir. Bildii diller ayryeten bir erdemdir. Kuran h
kmlerini, eriat ve tefsiri Trke, Farsa yahut Rumca bi
len kii Arapa bilmese de bilgedir. Tabii Arapa bilir ise nu
run l nurdur. Zira Hakk azze ve celle Kuran- Kerimi
Arap dilinde gnderdi ve Allah elisi Muhammedin dili
Arapa idi.
Padiah ilimsiz adm atmayp cahilce ilere mani olduu
iin Allah n ltfuna mazhar, ilim yr ve yardmcs olduu
iin iki cihanda da bahtiyar olur. Bilge padiahlara bir bak
ki nasl hatr saylr iler yaparak avazelerini leme Davut
gibi salm ve bu kubbede ho bir seda brakmlardr. Feri
duna bir bak ve skendere ve Erdere ve Nirevna ve
D rba ve Emirl-mmnin mer ve Emirl-mmnin Ali
efendimize ve mer bin Abdulazize ve bir bak Harun Reide ve M emna ve M u tasma ve smail b. Ahmed Smnye ve bir bak M ahm ud bin Sebktekne... Allah cmle
sine rahmetiyle muamele etsin. Yaptklar iler ortadadr, ta
79

Hizam ui-M lk

rihlerde ve kitaplarda kssalar yazmaktadr. Okuyucular bu

hkmdarlardan hl sitayile bahsetmekte ve onlara dua
lar etmektedirler.
Hikye
Rivayet olunur ki mer bin Abdulaziz (rahmetullahi
aleyh) zamannda bir ktlk ba gstermi ve halk perian ol
mutu. Araplardan bir tayfa merin huzuruna vararak i
kyetlerini dile getirdiler: Ya Emirl-mmnin, alktan et
ve kanlarmza dadandk, yani ki alktan krldk. Betimiz
benzimiz kire kesilmi. htiyacmz olan yiyecek ancak beytlmlde bulunabilir. Hzineye ydklarn ya bizzat senin ya
Rab Telnm yahut da H akkm kullarnmdr. Eer ki, hazinedekiler Rab Telnn ise rabbin onlara ihtiyac yoktur ve
dahi biz de onun kullaryz. Eer ki hazinedekiler bizzat se
nin ise Bize kar cmert ol nk Allah cmerte verenleri
dllendirir. [Yusuf, 88] Bize hayrna bala da Allah m
kfatn sana eritirir. Yok, eer bizim ise hzineyi bize sebil
eyle de u darlktan dze kalm, baksana bir deri bir kemik
kalmz.
mer bin Abdulaziz onlarn bu halini grnce ii par
alanarak gznde yalar birikti. Ve yle dedi; D edii
niz gibi olsun. Kendileriyle ilgilenilip isteklerinin derhal
yerine getirilmesini emretti. M saade istedikleri vakit
mer bin Abdulaziz: Ey insanlar, nereye byle.^ H akk
Telnn kullarnn dava ve ikyetlerini bana arz ettii
niz gibi benim maruzatm da H akk Telya arz edin, ya
ni ki ismimi hayrla yd ederek bana hayr dualarda bulu
nun. dedi.
Ardndan o Arap tayfas ellerini ge aarak: Ya rabbi,
yceliine and olsun ki mer bin Abdulaziz biz kullarna
nasl muamele ettiyse sen de ona yle muamele et. diye dua
ettiler.
80

Siyasetname

Duann hemen akabinde g aniden bir bulut kaplaya

rak sk ve iddedi bir yamur ve dolu yad. Sarayn dam
na den dolulardan bir tanesi bir tulay ikiye yard. Tula
nn arasndan bir kt dverdi. Ktta unlarm yazdn
grdler: Bu Allahtan mer bin Abdullazize, kendisini ce
hennem ateinden azat ettiimizin beraatdt
Bu, mer bin Abdulazizi cehennem ateinden beri tut
tuumuzun vesikasdr.
Bu minvalde bahse konu edilecek epeyce kssa mevcuttur;
Ama gna gelmesin diye bu kadar ile iktifa edildi.

81

Dokuzuncu Fasl

Devletin Nzrlartnn Maddi Durumlarna

ve Vaziyetlerine Dair
Nazrlk grevi bsbtn itimad telkin eden birisine buy
rulur. Bu vazifenin buyrulduu kii derghtaki hadiselerden
haberdar olup, ihtiya duyulmas ve kendisinden talep edil
mesi durumunda bildiklerini serdetmelidir. Nzrn bizzat
kendisinin vergi toplama ve gelirat denetlemesi, olan biten
hakknda az ya da ok malumat sahibi olmas iin nahiye ve
ehirlere drst ve namuslu bir naib grevlendirmesi lazm
dr. Emeklerinin karl ve maalar raiyetin srtnda bir
kambur olup yeni sorunlarn ortaya kmamas ve sz konu
su kiilerin yolsuzluk ve rvete bulamamalar iin, yaptk
lar i mukabilinde ihtiyalar beytlmlden karlansn. Al
lahn izniyle bylece onlarn bu hassas abalarndan mali
adan verimli sonular elde edilecektir.

83

Onuncu Fasl

Sahib-Haber, Muhbirler, Beridler ve

zleyecekleri Siyasete Dair
Yan banda yahut uzanda kalm ordu ve raiyyetin
durumlarm aratrp onlardan haberdar olmak padiahln
gereklerindendir. Hkmdar byle yapmaz ise anna nok
san gelir ve halk bunu onun gafil, ihmalkr ve gaddar biri ol
duuna yorarak; Memlekette yolsuzluk, bozgunculuun
alp bam gitmesi padiahn umurunda deil. der. ayet pa
diah olan bitenden haberdar da tedbir almyorsa zulme r
za gsterip zalimlere ortak olur; yok eer haberdar deilse
ahmak, aymaz kara bir cahildir. Bu iki itham da ho deildir.
u halde muhakkak surette bir sahip-habere hacet vardr.
Cahiliye devrinden slama kadar her asr ve ada hkm
darlarn her ehirde hayr olsun er olsun her meselede ma
lumat sahibi olan bir sahib-haberleri olagelmitin Bir ahs
bir tavuk yahut bir saman torbasn gasp etmise padiah bu
nu 500 fersahlk mesafeden duyup, gasp edene gazaplanarak
cezasn verirdi. Bylece dierleri padiahm tetikte olduunu,
her yere adamlarn yerletirdiini bilirlerdi.
Bu adamlar zalimlerin kanunsuz ilerine mani olur, hal
kn asayiini salayp cihan abad eylemeye koyulurlar. s
tnde byk bir itinayla durulmas gereken bu husus, mem
85

N izam iil-Mlk

leketin selamet ve felaketi kendilerine bal olduu iin; b

yk lde ahsi menfaatleri peinde komayan, hibir zan
altmda bulunmayan ellere, dorudan padiaha kar sorum
lu dillere ve kalem erbabna tevdi edilmelidir. lerini gnl
huzuruyla yerine getirebilmeleri iin maa ve aylklar hzi
neden temin edilmelidir. Onlarn kanaatlerini de padiahtan
gayrisi bilmemelidir. Bylece padiah vuku bulan bir hadise
den haberdar olarak ferman buyurabilecektir. Hal byle
olunca halk padiaha itaat iin can atacak, padiahn gaza
bndan da korkacaktr. te yandan hi kimse padiaha kar
isyan etmeye cret edemeyecektir. Padiahn sahib-haber
ve mnhi tayin etmesi onun adalet, teyakkuz ve muhakeme
gcnn gstergesi olduu gibi bu ayn zamanda memleke
tin bayndr olmasna vesile olur.
Hikye
Sultan Mahmud Irak fethettii zamanlarda ekyalar,
Deyr-i ge kervansaraynda kervan yolcularndan bir kad
nn maln gasp ettiler. Bu ekyalar Kirmn eyaletinin hemen
yan bandaki Ku u belulardandr. Kadncaz Sultan
M ahm udun derghna vararak ikyetini ylece arz etti:
Ekyalar malm Deyr-i gede gasp ettiler. Ya malm on
lardan geri al yahut malmn bedelini bana de! Sultan
Mahmud;
Deyr-i ge nereye der? dedi.
Kadn: Hakknda malumat sahibi olup idare ve muha
faza edebilecein kadar memleket fethet! dedi.
Sultan:
Hakhsn, lkin bu hrszlarn cinsi cinsiyeti nedir, nere
den geldikleri hakknda bir fikrin var m ?
Kadn:
Ku u belu idiler, Kirmn ilinden gelmilerdir.
Sultan:
86

Siyasetname

Bahsettiin yer pek uzak ve dahi benim hkimiyet ala

nm dmda olduu iin elimden bir ey gelmez.
Kadm:
Mademki tebay kollayamyorsun cihann jandarmal
na ne diye soyundun, daha koyunlar kurttan koruyamyorken bu ne obanlk davasdr? imdi benim u zayfl
ma ve senin u aczine bak. dedi.
M ahmudun gzleri dolu dolu oldu ve: Doru dersin,
mallarnn bedelini ben vereceim, hrszlara da elimden gel
diince gerekeni yapacam. diyerek malnn tazmin edil
mesini emretti.
Sultan M ahmud Kirman vali ve emiri olan Eb iysa
yle bir mektup yollad: Iraka ilerleyiimden maksat o ha
valiyi ele geirmek deildi. Zira o vakitler Hindistan zapt
meseleleriyle bouuyorduk. Nihayet Irakl Mslman aha
li, Deylemlerin kargaa, zorbalk ve sapknlklar iinde ol
duklar yollu mektuplar yazd. Dediklerine gre bu sapklar
gruhu gzel bulduklar bir kadn yahut tysz bir olan
grdkleri yerde yakalayp, kaba kuvvet kullanarak ahlak
szca iler yapyorlar imi. Kadnlara yaklar gibi erkeklere
sokuluyorlar imi. Peygamberin ashabna ftursuzca haka
retler yadrp, Hz. Aie hakknda ileri geri konuuyorlar
imi. kta sahipleri reayadan iki kere vergi alyorlar keyif
lerince davranyorlar imi. Mecdd-devle denen ah kendi
sine ahinah denilmesiyle kanaat edermi ve dokuz nikhh
kars varm.
Sapk mezhepli zndklar, kasaba ve ehirlerde ftr et
meden cirit atyorlaii yce yaratc olan Allah alenen red
detmeyi dillerine pelesenk ederek, namaz, oru, zekt ve hacc klliyen inkr ediyorlarm. N e ikta sahiplerinin bu sapk
lar zapt rapta kudreti, ne de yaptklar zulm ve zorbalk
ta bir d varm.
Vaziyetten btn plaklyla haberdar olunca, bu mese
leyi halletmeyi Hindistan seferime yeleyerek ilk hedef ola

N izam l-Mlk

rak Iraka yneldim. Deylemler ve zmdklarn yeryznden

kklerini kazsnlar diye zerlerine pir pak itikatl, halis
muhlis Mslman, Hanef mezhebinden Trkleri saldm. Bu
askerler bir bazsn kltan geirdile; bazsn zincirlere vu
rarak zindanlara tktlar, bazs il yavrusu gibi dalarak ev
lerinden barklarndan oldular. Boalan grevlere Rfz, H a
rici ve Btmlerin can dman olup, Trkler gibi ehl-i sn
net olan Hanef ve afi mezhebinden Horsn hcegn ve
mutasarrflarn getirdim. Irakl ktiplerin alaynn o sapkn
gruhtan olup Trklerin iini bozduklarn bildiimden t
r, onlarn hibirinin divan ilerinde kalmasna msade et
medim. Bu siyasetle Irak mlknn defterini, Tanr azze ve
cellenin tevfikiyle ksa bir mddet zarfnda drdm ve dahi
H akk Tel bizi yeryznde fesadn kkn kurutmak, ba
r ehlini koruyup gzetmek, adi ihsanla cihan abad etmek
in yaratp cmle halka memur klmtr.
Yeri gelmiken, Ku u belu kavminden babozuk ve e
kyadan bozma bir tayfann Deyr-ge keransaraynda yol
vurup yama eyledikleri kulama geldi. Onlar derdest edip,
aldklarn alarak ipte sallandrman yahut zincirlere vura
rak, gasp ettikleri mallarla beraber Rey ehrine yollaman is
tiyorum. N e cret ve kudretle Kirmndan kalkp benim il
lerime vararak yol vurup yama yaparlarm. Kald ki Kir
man bize Sment kadar uzak deildir. ol buyurduklarm
yaplmaz ise stnze ordular salarak Ku u beluun intika
mn burnunuzdan fitil fitil getiririm.
Sultanm ula ibu haberi eritirince, Ebu Ali iysn
etekleri tututu. Ula sitayilerle gklere kararak. Sultan
M ahm uda armaan olarak envai eit altmdan, gmten
cevahirler, deniz rn ince ili taklar, il il altnlar gnder
di ve yle dedi: Emrinize amade bir bendenizim, boynum
buyruunuza kldan incedir, zannedersem hametmeablar
Kirman ve civarndan pek haberdar deiller. Zira u kullar
nn orada ba gsterecek bir kemekee mahal vermesi kati-

Siyasetname

yon mevzubahis deildir. Kirman ahalisi ehi-i snnet, dini

dzgn kimseler olup hak yoldadrlar. Ku u belu, Kirnndan sarp dalar ve etin geitlerle, engebe yollarla ayrl
m bir yredir. u kulunuz dahi alay apulcu ve haydut
(ilan o gruhtan yaka silkmektedir. Saylan kalabalk bu g
ruh 200 fersahlk bir hat boyunca ortala dehet sayorlan
Ben bir avu askerimle onlarn hakkndan gelemem. Sultan
mz en iyisini en dorusunu bilirler. Onlara kar izlenecek si
yasete ondan bakasnn akl ermez. Her ne buyurlar ise buy
rua boynumuz kldan ince.
Ebu Alinin cevabn ve bendelikler sunduunu iiten Sul
tan Mahmud, onun doru sylediine kanaat getirdi. Ebu
Alinin elisine bir hilat vererek geri yollad ve ona: Ebu
Aliye deyiniz ki Kirman askerini toparlayp Kirmn vilaye
tini kolaan eyle, falan ayda da Ku u belua snr olduu
hudut boyuna vararak orada mevzilen, haberci sana falan
nianmz eritirdiinde derhal harekete geip Ku u belua
sald; kimseye aman vermeden nne geleni kltan gei;
burada mallarnn gasp edildiini ileri srenlere haklarn tes
lim etmem iin, ihtiyar ve kadnlarn mallarna el koyup ba
na gndererek onlarla esash bir ahit ve szleme yaparak ge
ri dn.
Sultan Mahmud, Ebu Alinin elisini yolladktan sonra;
Ok kullanmasn bilen ve Kirmna gidecek tccarlar sefer
hazrlklarn yaparak yklerini balasnlar. Kervanlarna
rehberlik yapacak msellah bir muhafz alay tahsis ettim.
Haydutlarn gaspna maruz kalanlarn yahut bir maddi ha
sar grenlerin zararlarn telafi edeceim. diye mnadi a
rtt.
Bu haber ehirde yaylnca cmle tccarlar Rey ehrine
skn ettiler. Padiah bir emir nezaretinde yanlarna 500 ki
ilik muhafz alayyla mnasip bir zamanda onlar yola re
van eyleyerek yle dedi: Endielenmeyiniz, hemen ardmzdan askeri bir birlik daha sevk edeceim.
89

H izam l-Mlk

Muhafz alayna emir verdikten sonra, svarilerden so

rumlu blk konumatnm huzuruna yalnz ararak ona
bir ie gl zehir verdi ve yle dedi: sfahana vardn
da tccarlar ilerini grene kadar orada on gn konakla. Bu
sre zarfnda on harvr iyisinden sfahan elmas satn alp
develere ykle ve beraberinde gtr. Hrszlarn kol gezdii
mntkaya vardn gece o elmalar zehirle kardktan sonra
bir dierine bulasn diye yan yana koy. Sonra elmalar ye
rinden karp kervana dattktan sonra yola k. Hrszla
rn bulunduu blgeye vardnda, haydutlar grnmeye
balaynca kervana iyice meleri iin oral olmayn, boz
gun yemi gibi ricat edin. ki saat sonra dnerek tepeleri
ne kn. Haydutlarn ounun o zehirli elmalar yiyerek
gebereceklerinden eminim. Kalan salar da siz itlaf edin.
Onlardan mallan aldmzda iyisinden on beygirini u y
zkle birlikte Ebu Ali iysa gnder. Ku u belu hrszlarn
perian ettiimizi ve imdi askerleriyle bu haydutlarn yurt
larna saldrmasn, tepelerine kmesini, fermanm icra et
mesi gerektiini haber ver. Sen de emir olarak kervan Kir
man serhaddna ulatrasn.
Emir: Emrin bam stne. diyerek huzurdan ayrld.
Kervan kafilesini alarak sfahana geldi. Oradan on harvr
elma tedarik ederek Kirmna yneldi. Aynen sultann emri
ni ifa ediyordu. Hrszlar szdrdklar bir casus sayesinde yl
lar var ki benzeri uramam, bin u kadar ksur hayvan,
gz kamatran nice mallar, servetler barndran bir kervann
500 kiilik svari muhafz alayyla gzerghlarndan geece
i haberini alnca enlendiler. Ku u belu blgesinde ayak
takmndan saylar 4.000i bulan silahl haydut gzergha
pusarak kervan beklemeye koyuldu.
Emir, kervan ve askerleriyle mezkr mahalle vardnda
yre sakinleri bin ksur svari haydutun yolu kuattn ha
ber verdiler. Emir: Burayla onlarn bulunduu yer arasnda
ka konak vardr? diye sordu. Yre sakinleri haydutlarn
90

Siyasetname

l>c fersahlk bir mesafede olduklarm sylediler: Kervancla

rn ilerine bir kurt dt. Emir kervanclarn hepsini topla
yarak onlara yle dedi: Tasalanmaymz, biz mallarnz
cansiperane koruyacaz, kald ki sultan bizi bir vazife iin
gndermitir. Padiahn ne size ne bize bir kast vardr. Sulta
nmz bu haydutlarn geen yl gasp ettikleri mallan onlartlan geri almak niyetindedir. Endieye mahal yok, Hakk ercri hayr eyler, gne bir dosun, Allahn yardm bize erie
cek ve dediklerimi yerine getirirseniz inallah hayrsyla mu
radmz zre devredecektir felek.
Kervan ahalisi bunlar iitince sevin iinde, Ne buyu
rursan bamz gzmz stne. dediler. Emir: Bu gece
hareket ettiimizde svariler benimle kervann nne gesin
ler, mallarnza gz koyan bu haydutlar sizden kendilerine
kar koyanlar ldreceklerdir. Yarn oraya vardmzda,
haydutlar grnmeye balar balamaz ben kaacam, siz de
peimden kan. Ben ne yaparsam siz de aynsn yapn. Bu
ite bir hayr olduunu grp aracaksnz ve sultann elbet
bir bildii olduundan tr emrini harfiyen yerine getire
lim. diyerek geri dndler.
Gece ktnde emir, elma yklerini hazurlayarak tpk
sultann dedii gibi yapt. Zehirli uvaldzn ucunu elmalara
batrarak onlar yerlerine yerletirdi. Adamlarndan beini
zehirli elma yklerini tayan on deveye bakmak iin grev
lendirerek onlara yle dedi: Bizim katmz gren hay
dutlar kervana erek ykleri yamaya koyulunca elma
denklerini zn; kfelerin azn yrtarak yerlere satktan
sonra siz de bir yolunu bulup oradan uzaklam.
Gece yars olunca emir hareket emri verdi. Kafile mun
tazam sabaha kadar yol ald. Gne ykselmeye balaynca
haydutlar dalkl koldan peydahlanarak kervana doru
seirttiler. Emir onlara doru bir iki hamlede bulunarak bir
ka ok attktan sonra gerisingeri kamaya balad. Kervan
da yaya bulunanlarn hepsi de emirin kat yere kadar ya
91

Nizam-Mlk

rm fersah yol gittiler. Haydutlar gnl ferahlyla ykleri

yamalayarak, mallar ve kumalarla eleip kervan talana
koyuldular. Hemen hemen alay elma kfe ve uvallarna
hrsla saldrp yemeye koyuldular. Bir saat sonrasnda hepsi
tek tek yere ylarak lyorlard.
Gnein domasndan bir iki saat sonra ordu kumanda
n emir ykseke bir yere karak kervan ve haydutlara bak
tnda ova boyunca yere ylm insanlar grd. Sevin
iinde hzla inerek, Ey kervan ahalisi, mjdeler olsun ki sul
tann himmetiyle haydutlarn alay geberip gitti. Az bir ks
m kalmtr. Haydi aslanlarm, ellerinizi abuk tutunuz da
geriye kalanlarn tepesine kelim! dedi. Cmle ahali ova
ya inip kervana vardklarnda yerlere ylm haydut leleri,
oraya buraya salm oklar, yaylar, kargla; kalkanlar gr
dler. ok az can ekimekte ve balarna ne feci bir felake
tin geldii haberini memlekederine gtrecek tek bir tanesi
sa kalmamt. Emir nice harvr silah toplatarak kervan
kazasz belasz menziline eritirdi. Kervan ahalisinin sevin
ten ii iine smyordu. Kervann bulunduu noktayla Kirmn Emiri Ebu Ali iys arasnda on fersahlk mesafe var idi.
Emir bir gulam ile Sultan M ahmudun yzn Ebu Aliye
yollayarak onu olan bitenden haberdar kld.
Ebu Ali vaziyetten haberdar olunca vakit geirmeden or
du toplayarak Ku u beluun stne yrd. Kervandan so
rumlu emir de ona katldnda on binden fazla kiiyi kl
tan geirerek binlerce altn dinar, nice mal, deerli eya, hay
van ve pusatlar ele geirdiler. Aldklar ganimetin miktarnm
ne kadar olduunu kimsenin havsalas alamazd. Daha son
ra Ebu Ali toplanan cmle ganimeti emirle beraber Sultan
M ahm uda gnderdi. Sultan mnadisine yle duyurmasn
emretti; Iraka geldiimde Ku u belu haydutlarnn mal
larn gasp ettii kimseler, zararlarn tazmin etmemiz iin
derghmza varsnlar. Davaclar dergha gelip mutlu me
sut dnyorlard.
92

Siyasetname

Bu hadisenin ardndan, elli yl boyunca o yolda tek bir

hrszn bile izine rastlanmad.
Mahmud her yerde sahib-haber ve casuslar grevlendir
miti. Birisi dierinin haksz yere tavuuna el koysa sultan
bundan haberdar oluyor ve olay soruturuyor idi. Padiah
lar tahdarmda tutan ite hep bu nizamd. Al-i Seluk bu
noktay ihmal eylese yok olur gider.
Hikye
Ebul Fazi Segzi, ehit Sultan Alparslana (Allah burhan
n aydnlatsn} Neden sahib-haberiniz yoktur? diye sordu
unda;
Alparslan; Saltanatm yerle yeksan edip gnldalarm
benden soutmak m istiyorsun? diye cevap verdi.
Ebul FazI sebebini sorunca Alparslan yle anlatt: Bir
sahib-haber tayin eylediimde, bana gnl veren hatr say
lr birisi ona olan muhabbetim ve itimadmdan tr haber
ciye rvet vermekten kanr ve o da dostumuza sayg gs
termez. te yandan hasmm ve rakiplerim onunla nsiyet
peyda eyleyip ona ihsanda bulunurlar. H al byle olunca is
ter istemez sahib-haber kulaklarmza daima ahbaplarmz
dan yalan yanl, dmanlarmzdan da iyi gzel haberler f
sldar. Gzel ve yalan haber tpk bir ok gibidir. Bu oklardan
birisi hedefini bulduunda gnlmz gnbegn dostlara
kar souduu iin onlar evremizden uzaklatrrken hasralarmz kendimize daha da yaklatrrz. Sonra bir bakar
sn ki ksa bir zamanda bamza dman kesilen dostlarn
yerine dmanlar reklenir. Ardndan mlkmzde telafisi
imknsz hasarlar vcuda gelin
Eer ki hal bu minval zre ise itimada ayan ve dini b
tn bir sahib-haber olmas yedir. Cmle hasetilerin errin
den emin olmas iin padiahn da ferasetli ve iinin ehli ol
mas gerektir.
nallahu Tel.
93

On Birinci Fasti

Barghtan Sadr Olan Ferman ve Emirlerin

Saygn Tutulmasna likin
Barghtan ziyadesiyle fazla mektup nerolunmakta. Ke
miyet arttka kymet azalr. Dolaysyla mhim bir mesele
olmadka meclis-i lden bir ey nerolunmasn. Ferman, ki
i emredileni ifa etmedike onu elden brakmayas bir aza
meti haiz olmaldr. ayet bir kiinin ferman hor grd,
icrada kusur eyledii ortaya karsa ol kii sarayn muhiplerinden dahi olsa ar bir cezaya arptrlmaldr.
Hkmdar dierlerinden ayran fark onun hkmnn
gemesidir.

Hikye
Rivayet olunur ki bir kadn N iaburdan Gazneye, Sul
tan M ahm udun huzuruna, maruzatn arz iin gelerek:
Niabur mili tarlama el koyup zimmetine geirdi. diye
ikyette bulundu. mile kadncazn tarlasm geri verme
si iin ferman karld. Elinde tarlann bir tapu senedi bu
lunan mil: Bu, benim arazimdit Meseleyi dergha sara
hatle beyan ederim. dedi. Kadn bir kez daha Gazneye va
rarak durumundan ikyet getirdi. Gulam- hass gnderip
95

Hizaml-Mlk

mezkr mili Gazneye getirerek bin sopa vurdular. mil

nce bu sopa cezas yerine 20.000 Niabur dinar kefaret
demek istediyse de talebi reddedilerek yle payland;
M adem bu tarla senin stne eran tapulu idi, neden pa
diahn hkm ve fermanna itaat edip dergha vararak ha
lini ibraz etmedin, byle davranmakla muhakkak padiahn
gazabna uradn!
te bu, padiahn fermanna kstahlk edenlere ibret
olup ucu hkmdara dayanan her eye boyunlarn eip ita
atkr olsunlar iindir.

Hikye
Rivayet olunur ki. Melik Pervz ordu seraskeri olan Behrm bne ilk bata pek muhabbet besler idi. arap mecli
sinde olsun, avda yahut tek bana bir an iin bile onu yann
dan ayrmazd. Behrmn binicilikte emsalsiz ve savalkta
stne yok idi. Gnlerden bir gn Pervze Hert ve Serahs
vilayetinden her birisi bir harvr ihtiya malzemeleri ve tr
l trl mal ykl 300 kzl tyl deve getirdiler. Pervz, ge
len mallarn hepsini olduu gibi Behrmm sarayndaki geni
ve byk bir mutfaa gtrmelerini emretti.
Ertesi gn Pervze, Behrmn dn gece klesine yirmi
sopa vurduu haberi iletildi. Pervz fkelenerek Behrm bni derhal huzurda hazr eylemelerini buyurdu. Behrm
huzura vardnda, Pervz silahhaneden 500 adet kadar k\U
getirmelerini istedi. Kllar getirildiinde Pervz:
Ey Behrm, u kllardan en iyilerini se! dedi. Beh
rm, 150 kl seti.
Pervz:
Bu setiklerinden de en iyilerini se! dedi. Behrm, iyi
sinden 10 kl seti. Pervz:
Bunlardan da en mkemmellerini se! dedi. Behrm, 2
klc ayrd.
96

Siyasetname

Pervz: imdi bu iki klc tek kna sokmalarn emret!

dedi.
Behrm; ift kl tek kna smaz efendim. dedikten
sonra hatasn derhal anlad ve hkmdarn nnde eilip
zr talep etti. Pervz:
Srf hizmetimde bulunduun iin stmde hakkn oldu
undan ve o makama bizzat kendim getirmi olduumdan
tr seni gzden karamyorum; yoksa yaptn yanna
brakmazdm. Tanr azzevecelle hkmranlk ve saltanat bi
ze tevdi ederek seni deil bizi arzda adil bir padiah klm
tr. Demekliim oldur ki ikyeti olan kii maruzatn gelir
bize arz eder; biz de gerei her ne ise icrasn adaletle emre
deriz. Bundan byle idarendekilerden yahut klelerinden bi
ri bir su ilese mucibince cezalandrmamz ve hi kimsenin
hakszla maruz kalp skntya dmemesi iin bizi haber
dar etmen gerekir. Bu defalma seni affettim.
G r ki nice idiler padiahlar. Behrm ki Pervzin sipahslr idi, amma en hora bile layk grlmeyen azarlara dar oldu.

97

On kinci Fasl

Padiahn Hayati Meseleler ile lgili Olarak

Derghtan Gulam Gndermesi
Derghtan mtemadiyen padiahn desturu olmakszn,
teklifsizce nice gulam gnderildiinden tr halk skntla
ra maruz kalmaktadr. Bu gulamlar haksz yere hara kes
mektedir. 200 dinar meblalk bir davadan gulam gidip ken
disi de ekleyerek 500 dinar talep etmektedir. Bu durumda
reaya yoksul dmekte ve vergisini vermekte gecikmeler ol
maktadr. ok nem arz eden bir mesele olmadka gulamn
gitmemesi ve gittii takdirde de fermn- liyle gitmesi gere
kir. Her ey yolunca yordamnca olsun diye gulam da sz
konusu davanm mebla hakknda bilgilendirilerek ondan
fazlasn almas men edilmelidir.

99

On nc Fasl

Casuslar Sevk ve dare, Mlkn Selameti ve

Raiyyetin lerine Dair
Hibir eyin hibir surette gizli sakl icalmamas ve vuku
bulan yahut ayyuka kan bir meseleye annda mdahele
iin kulaklarna alnan her eyi padiaha ulatracak, tacir;
seyyah, sf, yoksul, sakatat klnda, drt bir yana casus
lar salnmaldr. Nice zamandr valiler, muktian, memurlar
ve emirler padiaha kar kt emeller beslemekte, husumet
iinde isyan bayran ama niyetindedirler. Casuslar bunla
rn niyetlerini hkmdara eritirdii ve padiah da zamann
da davrandndan tr onlar derdest eylemitir. Bylece
karanlk emelleri kursaklarnda kalmtr. ayet bir baka
hkmdar onun toprana saldrma niyetinde ise onu ps
krterek icabna bakmtr. te yandan casuslar reayann iyi
kt btn hallerinden padiah haberdar klmlar; padiah
da Adudud-devlenin yapt gibi onlarn cn almtr.

Hikye
Deylemlerden Adudud-devleden akh daha pek, kavray
tez, feraseti daha yein birisi yok idi. Bayndrlk ve imar i
lerinden haz duyan licenap ve meselelere her ynyle vkf
101

Nizam l-Mlk

di. Gnlerden bir gn bir casus ona yle bir haber ulatrd:
Emir buyurduunuz meselenin halli iin yolladmz u ben
deniz, ehir kapsndan iki yz adm kadar yol almtm ki yol
kenarnda beti benzi atm, surat ve boynu yara bere iinde
bir delikanl grdm. Beni grnce selam verdi. Selamm al
dktan sonra ona orada ne diye dineldiini sordum.
Delikanl; Adaletle hkmeden padiah ve kads olan bir
ehre gitmek iin yolda aramaktaym. dedi.
Ben:
Azndan kan kulan duyuyor mu, Adudud-devleden daha adil ve lsn, ehrimizin kadsndan daha limi
ni nereden bulacaksn? dedim.
Delikanl:
Eer padiah adil ve meselelere vkf olayd, atad ka
d da doru drst olurdu; kadnn nizamszlndan h
kmdarn pek ihmalkr olduunu anladm.
Ona:
Padiahn ne ihmalini ve kadnn ne nizamszln gr
dn ki.? dedim.
Delikanl:
Hikyesi uzundur, lkin yol aldka ksahr. dedi.
Ben:
H ay hay, bana her eyi anlatabilirsin. dedim.
Delikanh:
Hadi yleyse, kssayla yolu ksaltalm. dedi.
Yolda ilerledike hikyesini anlatmaya koyuldu: Bil ki
ben falanca tccarn oluyum. Babamn kona bu ehirde
falan civardadr. Babamn nasl bir adam olduunu ve d a
hi malik olduu mal ve mlkn ne idn ehirde bilme
yen yoktur. Babam cihandan gnce ben de birka yl
kendimi gnl elencelerine, iy irete, araba verdim.
Nihayet hayattan mit kesesiye etin bir hastala mptela
oldum. Tanr azze ve celleye eer bu hastalktan kurtulur
sam hacca gideceimi ve Allah rzas iin gaza eyleyeceimi
102

Siyasetname

npzrettim. Ardndan Tanr azze ve celle ifa verdi; salk ve

Selametime kavutum.
Takat bulunca evvela hacca gitmeye ardndan gazaya
katlmaya niyet ettim. Btn cariye ve gulamlarm azat ey
leyip birbirlerine nianlayarak altn ve gm ve tarladan
tifyim var ise onlara baladm. Kalan mal ve mlkm de
pili bin dinar bedelle elden kardm. Sonra kendi kendime
^oyle bir dndm: kacam u iki sefer tehlikelerle do
lu olduu iin unca altm da beraberimde gtrmek akl
kr deildir. Ben de otuz bin dinar yanmda gtrp yir
mi binini brakmaya karar verdim. ki bakr ibrik, her biri
sine onar bin dinar koyarak iimden: imdi bunlar kime
teslim etsem ... diye dndm. lim, hkim ve bizzat pa
diahn Mslmanlarn canna, malna asla hyanet etmeye
cei iin kendisine emanet ettii birisi olduundan dolay e
hir ahalisi iinden altnlar sadece kadya teslim etme fikri
iime yatt. Bu niyetimi kendisine atmda kabul etti ve
gayetle sevindim. Sabaha kar uyanp altn dolu iki ibrii
tutup hanesine gtrerek, mtevekkil, emanet ettim. Yola
derek haccm eda ettikten sonra Mekke ve Medineden
gazilere katlmak iin Dery-y Rm a gittim. Birka yl ci
hat ettikten sonra bir gazada kafirlerce kstrlp surat ve
muhtelif azalanm dan yaralanarak, drt yl Rumlerin elin
de esir kaldm, zincire vurulup zindanlarnda yattm. Bir
gn Rum kayseri hasta dnce btn sava esirleri ve
mahpuslar azat edildiler. Bylelikle ben de hrriyetime k a
vutum. Yol masraflarm karlayacak miktar para kazan
dm. htiyacm karlayacak yirmi bin dinar bir zaman ka
dya emanet ettiim iin rahat idim.
te bu mit ile harap ve bitap bir ekilde tam on yl son
ra kalkp Badatn yolunu tuttum. Badata varr varmaz
soluu kadnn yannda aldm. Yanma vardmda perian
halimden tr beni grmezden gelerek bana hi tevecch
etmedi. Bir iki defa yanna vardm ettim derken iki gn bu
103

N izam iil-Mlk

ekilde geti ama hibir ekilde bana tevecch etmiyordu.

nc gn huzuruna vardmda, ortalk sessizleince ona:
Ey Mslmanlarn kads, ben falanca kii, falanca tacirin
evladym, hacca gittim ve cihada katldm. Nice mihnetler
ektim. Yanmda gtrdm elimde avcumda her ne var
ise hepsini yitirdim ve grdn gibi bu sersefil hallere d
tm. Zrnk altna hkmm gemez. Yanna emaneten b
raktm o iki ibrik altna u anda ihtiyacm vardr. dedim.
Kaddan hi ses seda kmad, bahse konu olan eye hi
kulak asmayarak kalkt hcresine gitti. Kalbim krk oradan
ktm. Takatim kesilmi, halim perian olduundan tr
evime gidecek mecalim yok idi. Geceleyin mescidde uyuyor,
gndzn bir kede kvrlyordum. Meseleyi on kere kad
ya atm halde hibir sonu kmad. Bir gn yanna vara
rak ar konuunca bana: Git be adam, sevda bana vur
mu ve malihlyadan diman kurumu abuk sabuk konu
maktasn. N e seni tanrm ne de neden bahsettiin hakkmda
en kk bir fikrim vat Szn ettiin o delikanh da byle
pejmrde deil; eli yz dzgn, gayetle k ve yakkl biriy
di. dedi. Ben; Kad Efendi, ben tam da o kiiyim. Ama fe
lein sillesini yediimden ve yokluktan bu haldeyim. dedim.
Kad:
Kalk uradan be adam ve daha fazla da bamz art
m a bizim! dedi.
Ben:
Kad hazretleri, yapmayn etmeyin, Allahtan korkunuz
yok mu, kabir azabndan, hesap korkusundan pervanz yok
m u? dedim.
Kad:
Kalk git uradan, canm da skma. dedi.
Ben:
Altnlarmdan be binini al senin olsun, bakiyesini de ta
rafma verin, nk elim darda. dedim. o raddeye vard
ki kadya;
104

Siyasetname

Ey kad, o iki bakratan biri, kendi rzamla, senin olsun,

dierini de bana ver ki mesele kapansn. dedim.
Kad:
Delilik iyice bana vurmu senin, byle yapmaya de
vam edersen akln karm biri olduuna hkmeder ve seni
mrhayatn boyunca kurtulamayacan zincirlere vurarak
tmarhaneye kapatmalarn emrederim. dedi. Bu szler ze
rine gzm korktu. Kadnn altnlarmn stne yatmay ka
fasna koyduunu anladm. Ferman onun fermanyd, her ne
buyursa icra edilirdi. Ben de huzurundan usulca ayrlarak
kendi kendime: Kad da eriata muayir davranyorsa im
di hakkm almak iin hangi kapy alaym? dedim. Ne ka
dar kafa yordumsa da bir hal aresi bulamadm. Kendi ken
dime: Eer padiah Adudud-devle adil bir hkmdar olay
d benim bu yirmi bin dinarm gasp eden kadnn avularn
da olmazd. dedim.
ster istemez kendi mal ve mlkmden umudumu kese
rek ite byle bu ehri terk etmekteyim.
Adudud-devlenin casusu bu szleri iitince adamn hali
ne acd ve ona yle dedi: Aziz dostum, mit mitsizliin
akabinde gelir. Neylerse gzel eyleyen mevlaya tevekkl eyle,
ektiin meakkatleri es gemez. u kyde misafirperver, eli
ak bir dostum var. Ben onu ziyarete gidiyorum. Seninle kar
latma olduka sevindim. Kerem et bu gece bu dostumun
yannda kalalm. Yarn ola hayr ola. Ardndan onu dostu
nun evine gtrd. Evde hazu: olanla onlar da karnlarn do
yurduktan sonra casus, bir odaya ekilerek adamn bana
gelenleri bandan sonuna bir kda dkt. Ertesi gn padi
ah Adudud-devlenin sarayna gtrmesi iin kd bir
kylye vererek ona: Saraya vardmda falanca hadimle
gr ve bu yazy ona takdim ederek bunu falancann gn
derdiini, derhal Adudud-devleye kdn iletilmesi gerekti
ini syle. dedi. Kyl saraya vararak yazy hadime takdim
ettikten sonra, hadim yazy Adudud-devleye ulatrd.
105

N izam l-Mlk

Adudud-devle yazy okuyunca kan beynine srad.

Derhal bir ulak yollayarak, Falan kiiyi derhal huzurda ha
zr eyle! dedi. Ulak, casusa gelerek emri bildirdi, casus da
delikanlya: Kalk ehre gidelim zira Adudud-devle ulak
gndererek seni emrediyor. dedi.
Adam; Hayrdr inallah! dedi.
Casus: Galiba bana yolda anlattn eylerden kendisi
haberdar olmu, Allahn izniyle muradna ereceksin. dedi.
Ardndan ikisi de kalkp padiahn huzuruna geldiler.
Hakszla urayan adam Adudud-devlenin huzuruna va
rarak tazimde bulundu. Adudud-devle delikanlya hrmetle
davranp haline vkf olmak iin oday boaltarak konuyla
ilgili etrafl sorular sordu. Delikanh da hikyesini batan so
na beyan etti. Adudud-devle olanlar iitince yrei burkul
du. A dam a yle dedi; Bundan byle iin rahat olsun, me
sele artk bize intikal etmitir. Allah Tel bu saltanat ve
devleti hakszla maruz kalanlarn ve dknlerin derdine
derman, Mslmanlarn malna gz kulak olalm diye bize
ihsan buyurmutur. O kady oraya atayp kendisine M sl
manlarn cann ve malm emanet eden biziz. Mslmanlar
arasnda hakkaniyetle hkm versin de adaleti salasn ve
kimseye ne gnl kaysn ne de kimseden pervas olsun ve de
rvete tevessl etmesin diye ona beytlmlden emeinin
hakkn verip maa baladk. Gel gr ki darul mlkmde
bunlar meydana geliyor. nceleri mahrumiyet iinde yaa
yan bir kiiyi arazi sahibi olmasn, aile oca kurup mlk ve
servet ymasn salayan bu vazifeyi ona Mslmanlara
byle hainlik yapsn diye mi verdik Sen gnln ferah tut,
Allahn izniyle hakkn olan eye seni kavuturacam. im
di gidip hzineden nafakam alvererek buradan sfahana
doru yola k. Seni armcaya kadar orada falanca kimse
nin yannda kal.
Ardndan adama hzineden 200 dinar altn ve be kat el
bise vererek ayn gece onu sfahana yolcu ettilen
106

Siyasetname

Adudud-devle, kadya neylesem de gasp ettii mal elinekip karsam diye gece gndz kafa yoruyordu. Ken
di kendine yle dnyordu: Kady derdest edip ikencek-r yapsam hibir ekilde crmn itiraf edip eylediini ikrar
etmez. Kendisine toz kondurmad gibi o Mslmanm ma
l da arada zayi olur. Dier yandan halk da Adudud-devIcnin kadya zulm reva grd dedikodusunu yapar.
te bu mtalalarla iki ay geti. O adam bir daha grme
yen kad da yle dnyordu: Yirmi bin dinar gtr
dm. Adamn o perian haline baklrsa imdiye kadar ok
tan lmtr.
Hadiseden bir sre getikten sonra scak bir le vakti
Adudud-devle bir elisini yollayarak kady huzura getirme
sini emretti. Kad geldiinde onunla ba baa grerek y
le dedi: Kad hazretleri seni ne sebepten ardm biliyor
musun? Kad: Hnkrmz bilirler efendim. dedi. Adu
dud-devle; Bu mesele yznden bama arlar girmi, uy
ku gzlerime haram olmutur. Mevzuyu enikonu mtalaa
ettim. Felein merebi dnektir; saltanat da baki ve bel ba
lanas deil. Ben, Allahn kullar, mtavaz oluk ocuum
ve kendi adma nice skntlara gs gerdim. Ecel ata; d
man ba gsterip de Allah etmesin bu saltanat hkmmden
kar da Tanr azze ve celle mlk bakasna ihsan ederse o
luk ocuumun yoksul ve esir decei geldi aklma. M em
leket sathnda itimada senden daha layk, daha mtedeyyin,
emanete senden daha sadk Mslman bir kimseyi ne gr
dm ne biliyorum. Zira sen lim, basiretli, takva ehli, Al
lahtan korkan ve drst bir kimsesin. Sana 2 milyon dinar
nakit, mcevherat ve inciler emanet edeceim. Bunu bir sen,
bir ben ve bir Tanr azze ve celleden gayr kimse bilmesin.
Yarn bir gn bama bir ey gelirse oluk ocuum darda
kalp ele gne muhta olmasmlar. Sen ehrin kads olduun
dan tr ihtiya duyduklar kadar aralarmda pay eder; kz
larm da iffetlerine leke gelmesin diye everirsin. Saray ve has
107

N izam l-Mlk

odanda salam alt geidi olan bir smak ina edesin. Zin
dandan arttm katli vacip olmu 20 katilin srtna mal
ykleyip senin sarayna getirerek snaa brakp geri dn
snler; ardndan kimsenin ruhu duymasn diye bu canilerin
boyunlarn vurmalarn emretmem in inay bitirdiinde
beni haberdar klasm. Kad: Bam stne efendim, elim
den gelen azami gayreti sarf ederim. dedi.
D aha sonra Adudud-devle, bir hadimi ararak Ko,
hazneden 200 marib altn dinar bir surreye koy ve derhal
getir! dedi. Hadim bir kou giderek altn getirdi. Adududdevle surreyi kadnn nne koydu ve: unu al ve hemen o
sna yapmaya koyul; bu yetmezse baka da yollarm.
dedi.
Kad: Padiahm, msaade buyrun da bu hizmeti biz g
relim. dedi.
Adudud-devle; Masraflar kendi cebinden karlaman
gerekmiyo; sen sadece tez elden bu ii halletmeye bak. dedi.
Kad, Ba stne efendim. diyerek o 200 marib altn
dinar yenine yerletirek oradan ayrld. Sevinten ocuklar
gibi en bir halde, mrmn bu son faslnda bahtm al
d; talih yzme gld. Olur da Adudulun bana bir hal
gelirse btn bu mal, mcevherat bana ve oluk ocuuma
kalp hanem altnla dolup taacak. Ardndan snan ya
pmna koyulup bir ay gibi ksa bir srede hemencek ms
tahkem bir snak ina ettikten sonra Adudud-devlenin sa
rayna bir gece yars vard. Adudud-devle onu huzuruna
kabul ederek: Bu saatte hayrdr.^ dedi. Kad ona, Sna
n inasn bitirdiimden sultan haberdar klmak istedim.
dedi. Adudud-devle: Ellerine salk kad efendi, iyi etmi
sin, drt elle ie sarldn ve yreimize su serptin. Sana sz
n ettiim miktar tamamlamak iin 500.000 dinar daha ge
rekmektedir. Libasndan duna, anberinden kfuruna ne
varsa hepsini nakite eviriyorum. Bir iki gne sabret hazr
olur, yarn gece de sna bir grmek iin gelirim. yle bir
108

Siyasetname

bakp hemen dneceim iin de herhangi bir zahmete girmeyt'sin. diyerek kadya gitmesi iin msade buyurdu. Ardn
dan da derhal sfahana bir eli gndererek davac adamn
siratle gelmesini emretti. Ertesi gn kadnn sarayna giderek
sna incelediinde pek beendi. Kadya: Falanca sal g
n yanma var da hazrlanan eyleri bir gr. diyerek kad
nn hanesinden ayrld. Ardmdan hazinedara 140 ibrik dolu
su sultan altn hazrlamasn, yanna da birka inciden srahi; yakut lal ve mcevherat ile dolu altn bir ie koymasn
finretti. Hazinedar emredilenleri hazrlaynca, kararlatr
lan sal gn att.
Adudud-devle kady arp elinden tutarak birlikte h
zineye indiler. Kad altnlarla dolu ibriklerle birlikte onca
mcevheri bir arada grnce donakald. Ardndan Adududdevle kadya: Haberin olsun, bu hafta iinde bir gece yar
s mteyakkz ol ki sana bunlar yollayacam. diyerek ka
dy evine uurlad. Kadnn sevinten ii iine smyor idi.
Derken o iki ibriin asl sahibi adam kagelince Adududdevle ona dedi ki: Ayaklarna salk, isabet oldu, imdi sen
den kadya gidip ona; tibarn zedelememek iin bir md
det sabrettim, canma artk tak etti ve btn ehir ahalisi ba
bamn sahip olduu servetten haberdardr. O iki ibrik altn
m bana geri verirsen ne l; yok eer vermeye yanamazsan
ngar koparp Adudud-devlenin huzuruna varu: senden i
kyetler eyler de seni rezil rsva ederim; cmle leme ibret
olursun. dedikten sonra bak bakaym ne karlk verecek.
ayet altnn iade ederse aknlarla yamma gel, yok vermez
ise olayn nasl cereyan ettiini bana haber ver.
Davac adam vakit geirmeden kadnn yanna varp ya
n bana oturarak kararlatrld gibi kadya meseleyi at.
Kad yle dnd; Eer bu herif Aduda varp hakkmda
bir yaygara koparrsa Adudun iine benle ilgili bir kurt d
er ve o mallar da haneme gndermekten cayar. yisi mi he
rifin malm vereyim. Nereden baksan 150 ibrik iki ibrikten
109

Nizam l-Mlk

evldr. Ardndan kad adama: Az sabret, zaten seni ken

dim armay dnyordum. dedi. Biraz sonra adam ye
rinden doruldu; bir odaya girip adam yanna ararak:
Sen benim can dostumsan; seni bir evladm gibi gryo
rum, ne yaptysam srf iyiliin iin yaptm. Tekrar grt
ren Allaha hamdolsun. Altnlarn olduu gibi duruyor. di
yerek iki ibrii adam a getirdi ve;
te bunlar senin emanetlerin deil mi?
Davac delikanl:
Evet, ta kendileri. dedi.
Kad: Al cannn istedii yere gtr. dedi.
Delikanl, iki hamal kadnn sarayna getirerek o iki ibri
i srtlarna vurup Adudud-devlenin sarayna gtrd.
Delikanl saraya vardnda, tm devlet erknnn huzu
ra gelmesi iin Adud destur buyurmutu. Delikanl huzura
vararak kulluklarn sunup altn dolu ibrikleri Adudun hu
zuruna brakt. Adudun yzne bir tebessm yayld ve:
Hele kr ki muradna erdin. Bylece kadnn da hilekr
l ortaya kt. Bizim hangi yollar izleyerek, nasl hesap ki
tap ederek bu altnlarn ortaya karp onlara kavuman
saladmzla ilgili pek az ey biliyorsun. dedi. Orada ha
zr bulunan ekbir cereyan eden hadiseden haberdar olmak
isteyince Adudud-devle adamcazn bana gelenleri, ken
disinin yaptklarn onlara beyan etti. Meclistekiler bu szle
ri hayretlerle dinledi. Adudud-devle ardndan ba hacibi a
rp, Sarn alarak ba ryan bir halde huzuruma getir.
diye emretti.*
Kad emredildii gibi ba ryan bir halde Adudud-dev'
lenin huzuruna karlnca, gzleri orada bulunan delikanl
ya iliti; iki ibrik de Adudun yannda, hemen orackta duru
yordu. Kad, Eyvah, mahvoldum! dedi. Zira Adudun
syledikleri ve eylediklerinin hep u iki ibrik altndan tr
Grevden alnmasnn alametidir.

110

Siyasetname

olduunu anlamt. Adud kadya: Sen yan ban alm

bir aya ukurda lim ve hekim biri olup byle namussuz
luklara tevessl ederek emanete hyanet eyliyor isen dierle
rinden ne beklenir? u halde varn younu Mslmanlarn
mallarndan ve ondan bundan aldn rvetlerden temin et
tiin aikr olmutur. Bu dnyada hak ettiin cezaya kati su
rette seni arptracam; dier cihanda da Tanr azze ve celle
layk olduun ekilde sana muamele edecektir. Devlet b
ykleri; htiyar ve lim bir zat olduundan tr cann bi
ze balaynz efendim, ferman sizin fermannzdr. diye
araya girince Adud kadnn cmle malna mlkne el koyup
byklerin yz suyu hrmetine cann balad; bir daha
da onu kad olarak atamad. ki ibrik altn da o delikanlya
takdim etti. Bylece hesabn kitabn iyi yaparak ve gzel si-,
yaset takip ederek o Mslman hakkna kavumu oldu.

Hikye
Sultan M ahm udun bana da buna benzer bir hadise gel
dii rivayetler arasndadr. Sultan M ahmud bir gn yolda gi
derken bir adam ona yle bir maruzat arz etti; Az bal,
mhrlenmi bir kese iinde ehrin kadsna 2.000 kzl altn
dinar emaneten brakarak sefere ktm. Hindistan yolunda
ekyalar beraberimde gtrdklerimi gasp ettiler. Ben de
kadya braktm emanetimi almak zere geri dndm.
Emanetimi ahp eve vardm. Kesenin azn atmda kese
nin bakrdan paralarla dolu olduunu grdm. Kadya ko
arak, Ben sana altn dolu bir kese brakmken nasl oluyor
da kesenin iinden bakr paralar kyor? dedim. Kad; Pe
ki, keseyi bana mhrl bir ekilde emanet ettin. indekile
rin altn m bakr m olduunu ben nereden bileyim? Gelip
keseyi mhrl bir ekilde kazasz belasz alp gtrdn.
imdi gelmi bana iftira ediyorsun. dedi. Adam da, El
aman ey adil padiah el aman! u zavalh kulun feryadna bir
111

Nizam ul-M lk

ses ver el am an! diye haykrd. Sultan Mahmud bunlar ii

tince adamn haline yrei paraland. Ona: imdi git ve
gnln serin tut. O szn ettiin keseyi bize git getir. Altnlarmm icabna bakmak artk bize der. dedi. Adam gi
derek keseyi sultann huzuruna getirdi. Sultan ne kadar incelediyse de kesede bir skk dikik izi bulamad. Adama; Ke
seyi yanma brak; senin u meseleni halledene kadar her gn
men ekmek, bir men et ve her ay da on dinar altn kendi
divanmdan alvererek kullan. dedi. Bir kaylle vakti sultan
M ahmud bu keseyi yan bana koyarak kesenin hikyesi
zerinde kafa yormaya balad. Nihayet keseyi yrtarak iin
den altnlar ahp tekrar yama vurmu olabileceklerine hk
metti. Sultann Tz ii, son derece gz alml ketenden ile
meli bir yatak rts vard. Bir gece yars kalkp hanerini
kaparak bu rtye bir kesik att. Sabah olunca gnl
ne ava kt. Sultann odasn temizleyen has bir ferra var
d. Sabah temizlik iin odaya gittiinde yatak rtsnn ke
silmi olduunu grnce sultandan korkusundan alamaya
balad. Onu bu halde gren Ferrahanedeki ihtiyar bir ferra ona: Nedir bu halin.^ diye sordu. O da: Kuyumu kaz
mak isteyen birisi has odaya girerek sultanmzn yatak rt
sn paralam. Sultanmz ayet bunu grrse gzn
krpmadan boynumu vurur. dedi. htiyar: Peki bunu sen
den baka birisi grd m.^ dedi. Ferra: Hayr. dedi. h
tiyar: yleyse iin rahat olsun, ben meselenin nasl halledi
leceini sana anlataym. imdi sultan gnlne ava k
mtr. ehirde orta yalarda, dkkn falanca yerde eli sa
lam, iinin erbab Ahmed isminde bir skk var. O yatak
rtsn ona gtr. yle ince bir i karsn da kimsecikler
farkna varmasn diye emeinin hakkn ver. dedi. Ferra
rty derhal skk Ahmedin dkknna gtrerek ona:
Ustam, bu rty hi kimsenin anlamayaca bir ekil
de tamir etmek iin ne kadar istersin? dedi.
Skk: Yarm altn dinar. dedi.
112

Siyasetname

Ferra: Ben sana bir altn dinar vereceim. dedi.

Skk: yle bir tamir edeceim ki burann yrtlm
olduunu kimsenin ruhu bile duymayacak, yarn ikindi na
maznda sana teslim ederim. dedi. Ferra oradan ayrlarak
sz verildii gibi ertesi gn dkkna geldi. Skk rty
ferran nne koydu. Ferra tamir olan yeri bile bulamad.
Sevin iinde rty alp getirerek yataa serdi.
Sultan avdan dnnce le vakti uyumak iin yazlk oda
sna gittiinde rty sapasalam grnce ferra emretti.
Ferra gelince: Bu rt yrtlm idi, kim tamir etti bu
nu? dedi.
Ferra: Sultanm rt yrtlm deil idi. dedi.
Sultan: Korkma, rty yrtan bendim be bu ii bir
maksat zre yaptm. dedi. Bunun zerine ferra olan biteni
sultana anlatt ve rty falan skknn tamir ettiini
syledi. Sultan: Derhal o skky huzuruma arn!
dedi. Ferra annda koarak skky sultann huzuruna
getirdi. Sultann karsna kan skk korktu. Sultan;
Korkma! Gel yanma. diye ard ve Bu rty sen mi
tamir ettin? diye sordu.
Skk: Evet ey efendimiz. diye cevap verdi.
Sultan: ok ustaca olmu. dedi.
Skk: Hnkrmzn sayesinde efendim. diye ce
vaplad.
Sultan: ok gzel, syle bakalm bu ehirde senden da
ha mahir skk var m ? diye sordu.
Skk: Hayr. dedi.
Sultan: Senden her ne sual eylersem doru cevap vere
sin. dedi.
Skk: Padiahlara haktan gayr bir ey denmez,
yoksa huzurda yalan yanl konumaya kim cret edebi
lir? dedi.
Sultan: u birka yl ire ipekten yeil bir kese tamir et
tiin oldu m u?
113

N izam l-Mlk

Skk yle bir zihnini yoklayarak; Tamir etmiliim

vardr efendim. dedi.
Sultan: Kim iin yaptm?
Skk: Kad iin yapmtm. Bana el iiliim karl
nda iki altn dinar vermiti. dedi.
Sultan: Peki o tamir eylediin keseyi imdi tekrar grr
sen tehis edebilir misin? dedi.
Skk: Evet, ederim. dedi.
Bunun zerine sultan elini sedirin altna sokarak keseyi
karp skkye uzatt. Skk keseyi hemencecik,
Evet, aynen budur. diyerek tehis etti.
Sultan; Pekl, kesede tamirini yaptn yer neresidir.^
diye sordu.
Skk parmaklarn yama yapt yere koyarak gste
rince sultan hayretler iinde kald. Sultan vakit geirmeden
kady huzura getirmesi iin birini yollad.
Kad huzurda hazr olunca sultan ona: Bir de yan ba
n alm lim bir kimse olacaksn. Ben de ehir kadln
itimad ederek sana teslim ettim. Emanete hyanet edip alak
lk yapmak reva m drM slm anlarn sana teslim eyledik
leri mallar sen yamalayp onlar mahrumiyet iinde brak
yorsun! dedi.
Kad; Efendim, bunlar nasl szler? Byle yaptm kim
sylemi? dedi.
Mahmud; Senin gibi mnafk bir it yapm ite. Ben sy
lyorum. Daha sonra keseyi ona gstererek: Bak bu kese
ye, bunu senin yamna emaneten braknulard. Sen de iinde
ki altnlar karp yerlerine bakr altn yerletirdin. Sonra da
skkye gidip keseyi tamir ettirdin. dedi. Kad sulama
lar inkr ederek: Ben bu keseyi mrhayatmda grmedim,
byle bir eyden ne malumatm ne haberim var. dedi. Sul
tan iki adam huzura karmalarn emretti. Kesenin sahibi ve
skky huzura getirdiler. Kad onlar grnce dizlerinin
ba zld. Utantan yz kzarp bozard. Sultann kor
kusundan kk dilini yutmuasna tir tir titriyordu.
114

Siyasetname

Sultan; unu gzaltnda tutun; kesenin sahibi adama

derhal altnlarn iade etsin. Sonra ne yaplmas gerektiini
syleyeceim. dedi. Son derece bitkin den kady, sulta
nn huzurundan sryerek karakola gtrdler. Kad, veki
line haber salarak yanna arp o 200 sultan dinarn sahi
bine iade edilmesi talimatn verdi.
Ertesi gn Sultan M ahmud mezlim eyledi. Kadnn sah
tekrln devlet erknna ve ileri gelenlere uluorta syleye
rek aikr eyledikten sonra kady getirip derghn kubbesin
den ba aa asmalarn emretti. Bunun zerine devletin ile
ri gelenleri araya girerek kadnn yah ve lim bir zat oldu
unu, 50.000 dinar demesi mukabilinde affedilmesini iste
diler. Kaddan 50.000 dinar alnarak kendisine bir daha dev
let ii verilmedi.
Bunun gibi kssalar anlatmakla bitmez. Kinatn efendisi
sultanmz (Allah devletini payidar klsn) padiahlarn ada
let, insaf ve dorukta nasl olmas gerektiini, hakszla u
rayanlarn hakkn almak iin hangi yollara bavurduklarn,
bozguncularn yeryznden silinmesi iin hangi tedbirleri al
malar gerektiini bilsin. Padiahlarn zeklarnn keskinlii
bin kiilik ordudan daha evladr. Allaha hamdolsun, padia
hmz hem keskin zekya hem muti bir orduya, adalate ve
insafa sahiptir. lkenin drt bir yanna ulak ve casuslar gn
dererek olup bitenden haberdar olmaktadr Allahn izniyle.

115

On Drdnc Fasl

Maslahat Gerei Haberci ve

Postaclarn Gnderilmesi
nem li bazr geitlere dzenli bir ekilde haberci gnder
melidir. Bu iin padiahm bir gelenei olduunu gstermek,
50 fersahlk bir blgede gece gndz meydana gelen btn
olaylardan haberdar olmak demektir. Kendinden nce yaa
m kabile byklerinin deti olduu zre bu haberci ve postaclarm sorunlarn zmeli ki yaptklar ilerde geri kalma
snlar. Bu vesile ile padiah endielenmeyip gnln rahat tu
tar ve saltanat mazbut olur.

117

On Beinci Fasl

Ayklk ve Sarholuk Halindeyken Verilen

Emirlerde Dikkatli Davranlmasna Dair
Vilayet, ikta ve hediyelere dair divandan ve hzineden
birtakm fermanlar sadr olmaktadr. Bu fermanlardan bir
bazs sarholuk esnasnda verilmi olabilir. Bu, muazzam
derecede mhim bir mevzu olduundan tr zerinde pr
dikkat durulsa gerektir. Syleyen galat etmi olabilecei gibi
dinleyen de syleneni tam olarak iitmemi olabilir. Vazife
verme yetkisi sadece bir kiiye verilmeli ve bu kii birini g
revlendirecei zaman bizzat kendisi grevlendirmelidir. Bu
grev verildikten sonra zat- lilerinin huzurunda imza edil
medike icra edilmemelidir.

119

On Altna Fastl

Vekil-i Has ve lerinin Niteliinin

Revnakna Dairdir
Saray harcamalarna nezaret eden bir vekilin bulunmas
devrimizde fena ekilde unutulmaya yz tutmutur. Bu grev
teden beri mutfak, araphane ve has ikiler, has ahr, ehza
deler ve dier yaknlar iin yaplan harcamalardan sorumlu
olan nam salm, muteber birisine verilirdi. Her ay, hatta her
gn meclis-i lide bulunup memleket ahvali hakknda sylemeli; her an huzura varp durum tespitinde bulunarak fi
kir almal; olan bitene, alp verdiine ilikin malumat verme
lidir: Grevini yerine getirip, ilerini icra edebilmesi iin ken
disine azami lde hrmet ve itibar edilmelidir.

121

On Yedinci Fasl

Padiahn Nedimleri ve Yaknlarnn

lerinin Dzenlenmesine Dairdir
Padiahn liyakatli nedimler edinip onlarla gzel yzl ve
samimi olmaktan bakaca yolu yoktur Zira padiahn dev
letin ileri gelenleri, snr muhafzlar, Sipah-slrlar ile ziya
desiyle dp kalkmas onlar pervasz klar; bu da onun h
kmranlna halel getirir. Bu minvalde kendisine devlet ii
tevdi edilen birine nedimiik buyurmak olmaz; ayn ekilde
padiah indinde grd gzel muamele kendisini martp
birtakm kanunsuzluklara tevessl ettireceinden tr ah
sna nedimiik buyrulan kiiye resmi hibir i tevdi etmek ol
maz. Amil her daim padiahtan korkmal; nedim de perva
sz olmaldr. Eer ki nedim laubali olmazsa padiah ondan
hi keyif almayarak ruhu skn bulmaz. Padiahla bir ara
ya gelecekleri vakitler belirlenmelidir Hkm dar destur, izin
verdiinde veya devletin ileri gelenleri meclisten el etek ek
tiklerinde nedimlerle grme sras gelmitir.
Nedun edinmede birka fayda mlahaza edilir. Birisi pa
diahn can dostu oluu, dieri onu gece gndz kollayan bir
muhafz oluudur. M aazallah bir tehlike ba gstermesi du
rumunda nedim gzn krpmadan bedenini belalara cansi
perane kalkan eylen Bir dieri, padiah nedimle havadan su
123

N izam l-Mlk

dan konuabilir; ayn zamanda kendilerine i buyrulduu ve

ileri yapmaya memur klmdklarmdan tr vezirleri yahut
devletin ileri gelenleriyle konuamayaca gayri ciddi yahut
ciddi birok meseleyi nedimle paylaabilir. Faydal ve pek
makbul bir durum olarak padiahlar, nedimlerin her konu
dan dem vurmalarna; hayr olsun er olsun nice mevzular
da, ayk yahut esrikken vaziyet hakkndaki nkte yollu be
yanlarna kulak verirler. Bu arada nedim asil, erdemli, gle,
itikad saf, ketm ve giyimi kuam k; kitaplardan, kssalar
dan, pek az kiinin bildii konulardan, mizahi yahut ciddi
meselelerden nice eyi hatrnda tutarak onlar gzel bir e
kilde nakledebilmeli; her daim neeli, kafadar olup tavla ve
satranc iyi bilmelidir. Baht ya da Rd alabiliyor yahut bir
pusat kuilanabiliyorsa ne l!
Nedim padiaha mutabk olur ve olmas da elzemdir. Pa
diah ne der ve eyler ise nedime ok yaa ve bravo de
mek der. Padiahlarn pek arna gidip hmlarna neden
olacandan tr nedim padiaha bunu yap unu yapm a
gibi talimatlarda bulunmamaldr. Btn iler hakkyla yr
sn diye, elenceye, seyrana, dostlarla evrili meclise, araba,
ava, evgna, yemeye imeye ilikin ne varsa, zaten bu me
selelerle alakah olduu iin nedimlere danlarak yaplmas
en uygunudur; dier yandan imaret, harb, taarruz, siyaset,
zahire, hediye, makam, sefe; ordu ve reayaya ilikin her ne
var ise bylesi konularn daha salahiyetli olduklarndan t
r vezirle; ekbir ve devletin ileri gelenleriyle istiare edilme
si evldr.
Bir ksm padiah, nedimlerini yedii yiyecekleri tayin et
meleri ve bu gdalarn fayda ve zararlar, etkileri ve yan etki
lerinden kendilerini haberdar klmalar, onlarm salk ve
bnyelerini muhafaza etmeleri iin tabiplerden; vakit ve sa
atlerini gzetlemeleri, uur ve uursuzluklar onlara bildir
meleri, icra edecekleri bir i iin en elverili zaman semele
ri iin mneccimlerden semilerdir.
124

Siyasetname

Padiahlardan bazs da bu iki tayfay srtlarnda bir yk

olarak grerek tabip iin, H asta olmadmz halde bizi le
ziz ve salkh yiyeceklerden alkoymakta, shhatimiz yerinde
olduu halde bize ilalar vermekte, ar duymadmz halde
bizden kan almaktadrla; demilerdir. Mneccim iin de
buna benzer olarak, Bizi ileri icra etmekten, meselelere ko
yulmaktan alkoymaktadrlar; bunlar gz nne aldmz
da bu iki tayfa bizi dnya arzu, nimet ve lezzetlerinden mah
rum ederek hayat burnumuzdan getirirler. En gzeli onlar
kendilerine ihtiya duyulduunda armaktr. demilerdir.
Ve fakat nedimin grm geirmi, cihanm drt yannda
bulunmu ve ululara hizmet etmi olanlar evladr. Halk, pa
diahn huyunu suyunu nedime kyasla bilir. Eer ki nedim
geimii, mlayim, sabrl, cmert, zarif ve latif biri ise halk
padiahn da huyu suyu gzel, tyneti pir pak, sekin dav
ranlara sahip biri olduunu anlar. te yandan eer ki ne
dim ehresi ask, kibirli, her eye dudak bken, pinti, ebleh
ve mtekebbir biri ise halk padiahn da st bozuk, huysuz,
hrn ve irkin davranlara sahip biri olduunu anlar
Bunun yan sra kkl hanedanlarda hl grld
zre bir ksmna m akam sunularak, bir ksmna da paye
verilerek halife ve meliklerin divan toplam a detlerinde ka
dim zamanlardan beri nedimlerden her birisi bir m akam ve
mevkiye sahip olagelmitir. Halifeler bu treyi Smnlerden grerek yanlarnda on tanesi ayakta, dier onu da
oturmu olm ak zere yirmi nedim bulundururlar idi. Padi
ahn nedimlerinin maiyet arasnda hatr saylmal ve tat
min edecek ekilde ihtiyalar karlanmaldr. Nedimler de
iffetli, kusurlardan arnm ve padiaha kar gnlleri sev
gi dolu olmahdr.

125

On Sekizinci Fasti

Devlet Meselelerinde Padiahlarn limlerle

stiare Etmesine Dairdir
Meselelerde istiare yoluna gitmek kiinin gl muhake
mesinden ileri gelir. Bir meseleye ilikin herkesin malumat
olabilir; lkin birisi konuya daha fazla vkf; bir bakasnn
mevzuyla ilgili bildikleri daha yzeysel; bir dieri sahip oldu
u ilmi icra etmemiken bir bakas ayn ilmi tatbik ve tecr
be imkn bulmu olabilir. Farz misal btn ilalarn isimle
rini ezbere bilip bir derdin devasn bir kitaptan okuyarak
bulan biriyle, envai eit ilalarn adlarn bilmenin yan sra
nice kez onlar tecrbe ederek tedavilerde bulunan birisi hi
bir olur mu? te yandan dnyann drt yanna yolculuklar
da bulunarak cihan grme frsatna daha fazla nail olmu,
felein emberinden geerek nice ilere koyulmu birisiyle
uradan uraya admn atmam, zge iller temaa etmemi,
ilere girimemi vasat biriyle kyas kabul etmez. Buradan
hareketle una hkmedilir ki:
Devlet ilerinde takip edilecek siyaset, limler ve cihan
grmlerle istiare edilerek tespit edilmelidir: Zira birisi kv
rak zekl ve basiretli iken bir dierinin anlay kt olabilin
limler, Yalnz bam a bir kiinin devlet ileri iin izledii si
yaset bir insan kuvvetinde; iki kiininki ise iki insan kudre127

Nizamii'l-Mlk

tindedir. demiler; her halkrda on kiinin kudreti tek bir

kiinin gcne baat gelir. uradan kyas, Ademoullar ara
sndan Hz. Muhammed M ustafa sallallahu aleyhissalatu
vesselam efendimizden daha lim bir kiinin gelmediini
cmle lem kabul eder. Olmu ve olacak olan grecek ka
dar kendisinde var olan o engin ilme; gklerin ve yerlerin,
cennet ve cehennemin, levh kalemin, ar krsnn ve bu
ikisi arasndakilerin kaplarnn kendisine almasna; Cebra
il aleyhisselamm kendisine varp vahiy getirmesine; olmu ve
olmakta srarkr olanlardan onu haberdar klmasna; bir
byle nice erdem ve gsterdii mucizelere ramen Allah
Tel ona; Y Muhammed, bir ii yapacanda yahut bir
meseleyle karlatnda dostlarnla istiare eyle diye bu
yurmaktadr. [li mran; 153] te bunlardan trdr ki
Hz. Muhammed aleyhisselam istiareye ihtiya duyduktan
sonra dier insanlarn istiare etmemesi sz konusu bile ola
maz.
Padiah etin bir mesele ile kar karya kaldnda
bahse konu olan ey ile ilgili akllarndan geeni belirtme
leri, fikirlerini beyan etmeleri iin eyhler, limler ve yren
leri ile istiare eylemeli; ileri srlen grleri karlatra
rak en doru olan benimsemelidir. Meselelere dair istiare
eylememek kiinin muhakemeden yoksunluk ve bana
buyruk olmaklk alametidir. Elhamdlillah lemin efendisi
[Allah bamzdan eksik etmesin) pek dirayetli olduun
dan, onda bu haslet vardr ve nasl hareket edileceini bil
mektedir. Biz bunca sz kitabmzn iktizasndan zikret
tik. nallahu Tel vahdehu.

128

On Dokuzuncu Fasti

Cesur Svariler, Levazmat ve Memleket

in lerinin Tanzimine Dairdir
Derghta mmtaz, eli yz dzgn, boyu bosu yerinde,
akl banda, giyim kuamlar k; devaml hizmetlerinin be
deli denen; bazen verilmek bazen de kendilerinden alnmak
zere 20 altndan kuak ve kalkan, 180 gmten kuak,
kalkan, dzgn karglarla 200 takm pusatla tam tehiz, t
m svari, her an mteyakkz ve hazr kta, sefer ve sarayda
her daim dergh kollayan her 50sinin banda onlar iyi ta
nyp sevk idare edecek bir liderin bulunduu, lOO Horsndan lOO' de Deylemden 200 mahir svari derghta
her daim hazr nazr olmaldr. simleri tek tek divanda ka
ytl olan 4.000 piyade, bizzat padiaha bal her rktan
1,000 has gzde, ihtiya hsl olduunda kullanlmak zere
emirler ve sipah-slra bal 3.000 asker bulundurulmaldn

129

Yirminci Fasl

Envai eit Murassa Silahlarn Yapm ve

Berghm Tanzimine Dairdir
Bir ihtiya hsl olduunda kullanlmak zere, hepsi
muhtelif mcevher kakmal murassa sekin silahlar 20 ta
km imal edilerek hzinede muhafaza edilmelidir Nitekim
saraya dnyann drt yanndan eliler geldiinde eli yz
dzgn, giyim kuamlar yerinde 20 gulam bu pusatlarla
mcehhez bir ekilde padiahn taht evresinde yerlerini
alrlar. Allaha hamdolsun ki her ne kadar bizim saltanatm
zn byle alyilere ihtiyac yoksa da hkmdarlk erefini,
padiahlk tresini muhafaza etmek gerektir. Zira padiahn
debdebe ve levazmat onun himmet ve kudreti lnce ol
mas elzemdir. Batan baa cihann tmnde siz lemin efen
disinden [Allah mlkn daim klsn) ne daha ulusu, ne de
saltanatndan daha byk bir saltanat vardr. Tehizat olsun
levazmat olsun, insaniyet olsun ycelik olsun, memleket ol
sun saltanat olsun, her ne gerek ise Allaha kr hepsi var.

131

Yirmi Birinci Fasl

Elilerin Vaziyet ve Gidiatlar; lerinin

Tanzimine Dairdir
evre memleketlerden gelen elilerin dergha vardkla
rndan hi kimse haberdar olmamakta; hi kimse geli ve gi
dilerinde onlar istikbal etmemekte bunu yetkili mercilere
bildirmemektedir. H al byle olunca bu, ileri aksattmza
ve hafifsediimize yorulur. Serhad memurlarna, topraklar
mza giri yapan herkesin knyesi, beraberindeki svariler,
piyadeler, levazmat ve eyasnm keyfiyeti, geli maksad
hakknda malumat vermek iin annda bir svari gnderme
lidir. te yandan onlar ehre ulatrp divana teslim etmesi
iin yanlarna bir mutemet greviendirmelidir. Bundan son
raki merhalede grevi teslim alan bir memur baka bir ehir
ve blgeye onlarla dergha varana kadar refakat eylesin. K o
nakladklar mamur blgelerdeki memurlar, miller ve ikta
sahiplerine onlar laykyla arlayp esenlikle uurlamalarm
sylesinler. Elilere yaplan iyi yahurkt muamele onlar
gnderen padiaha yaplm muamele demektir. Hkmdar
lar hibir vakit birbirlerine hrmette kusur eylememi ve el
iye her daim izzet ikramda bulunup asla zeval vermemi
lerdir. Eer bir zaman padiahlar arasnda husumet ve mu
halefet husule gelirse eliler her zamanki gibi gelip gitmiler
133

Nizam l-Mlk

ve kendilerine buyrulan elilik vazifesini ifa etmilerdir. Ken

dilerine her zaman det olunduu ekilde davranlm, rahat
szlk verecek en ufak bir harekete tevessl edilmemitir. N i
tekim Tanr azze ve celle Kuran- Mecidinde bu hususta:
Eliye den doru haberi iletmekten baka bir ey deil
dir. [Nur suresi; 54] diye buyurarak onlar incitmenin ir
kin bir ey olduunu buyurmaktadr. Bu minvalde padiah
lara yarayacak ince nkteler beyan edilmitir.
Kavranmas zaruri olan bir baka husus da u ki: Padi
ahlar sanld gibi yekdierine elileri srf haber ve mektup
lar iletsinler diye gndermemektedirler. Elileri yollamakta
irili ufakl yzlerce niyetleri vardr. rnein ordusunun ap
aamayacan anlamak ve iin yollarn, geitlerin ve nehir
lerin vaziyetinden haberdar olmak, atlarn yemleyecei yer
leri tespit etmek, ilgili yere tayin edilen memurlarn kim ol
duklarn tehis, sz konusu padiahn ordusundaki asker
saysn, levazmat ve tehizatnn miktarn, sofra ve meclisi
nin niteliini, derghnn tanzim eklini, evgn ve av ile ara
snn olup olmadn, huyu suyunu, ihsan ve gayretini, klk
kyafetini, davranlarnn nasl olduunu, zalim yahut adil,
gen yahut yal m olduunu, illerinin mamur mu bakmsz
m olduunu, ordusunun kendisinden raz olup olmadn,
raiyyetinin zengin mi fakir mi olduunu, cimri mi cmert mi
olduunu, ilerde ihmalkr m itinak m olduunu, vezirinin
liyakati, takvas, sipah-slrlarnn tecrbeli ve sava deneyi
mi geirmi olup olmadklarn, nedimlerinin ilerinin ehli ve
ho-eda olup olmadklarn, bu padiahn nelerden haz neler
den nefret ettiini, arap tesiriyle en akrak ve ho sohbet
olup olmadn, ilerinde dini emirleri gzetip gzetmedii
ni, efkat ve himmet sahibi olup olmadn, uurlu yahut eb
leh olup olmadn, nktedan yahut resmi olup olmadn,
olanlara m kadnlara m dkn olduunu renirler. te
bir gn bu padiaha galebe almak, ona muhalefet etmek ya
hut kusurunu yakalamak arzu ederler ise eksiinden gediin134

Siyasetname

dt'i haberdar olduklarndan tr ehid Alparslan zamann

da kulunuzun bana geldii gibi, ona kar olan emellerine
liiykyla ularlar.
Hikye
Yeryznde makbul ve dosdoru yolda ilerleyen, Al
lahn rahmetinin ikisi zerine olas Hanefi ve afi diye iki
mezhep vardr. Geri kalanlar beyhude ve sapknlk, ek ve
gmandan ibarettir. Sultan ehd Alparslan (Allah burhann
aydnlatsn) mezhebine tam manasyla iddetli bir ekilde y
lesine balyd ki, Heyhat! u vezirimin mezhebi afi olmayayd ok daha mtehakkim ve azametli olurdu. demeyi di
line pelesenk eylemiti. afi mezhebini bile ayplamaya va
ran mezhebindeki bu kat tutumundan korkup kayglan
maktaydm.
Ne var ki gnn birinde yle bir olay meydana geldi.
Sultan ehid Alparslan Semerkand Han kendisine itaat eyle
mediinden tr M vern-nehre sefer iin niyetlendi.
Askerlerini toplayarak Semerkand han emsul-mlk N asr
bin brahime bir eli yollad. Ben de cereyan eden hadiseler
le ilgili beni haberdar klmas iin kendi namma Danimend
Eteri sultan ehit Alparslann elisiyle gnderdim. Sultann
elisi hana mektup ve haberi ulatrdktan sonra han Semerkanddan kendi elisini sultanm elisiyle buraya yollad. H a
nn elisine yer gsterilerek, det olduu zere huzura ar
lp mektup ve haberi arz etmesi istendi. teden beri eliler;
sultana ifahen iletemeyecekleri szleri hkmdara ulatr
snlar diye vezirlerle rahata mzakere ederek maruzat ve ta
leplerini arz ederlerdi.
Bir defasnda bendeniz haremseramda ite byle vezirler
den bir cemaatle oturmu satran oynamaktaydk. Bunlar
dan birisini satranta yenmi, yzn de rehin olarak al
mtm. Sol el parmama bol geldii iin yz sa elime
135

N izam l-Mlk

takmtm. Bana Semerkand elisinin kapda olduu haber

verilince, satran takmn kaldrp eliyi ieri almalarn sy
ledim.
eri gelip meramn anlatt esnada elinin gz gayri
ihtiyari parmama ve oynadm yze iliiyordu. Szleri
ni bitirince kalkp gitti. Sultan, elisinin yanna hann cevab
n getirmesi iin kendi elisini vererek geri gnderilmesini
emredince ben de pek seri olduundan tr tekrar Eter
Danimendi yolladm. Eliler Semerkanda, hann yanma
vardklarnda, emsul-mlk eliden Sultan Alparslanla ilgi
li izlenimlerini, ona dair kanaatlerini, askerinin miktarn, as
keri tehizat ve ihtiamn, dergh ve divan dzenini, mem
leket nizamnn esaslarm anlatmasn istedi. Eli: Efendim,
siyaset ve heybet, ferman ve padiahlk nokta-i nazarndan
sultann hibir eksii gedii yoktur. Askerinin miktarn bir
Allah bilir; tehizat, askeri levazmat, tecemmlnn [ar si
lahlar vs.] haddi hesab yok; saray, divan ve derghnn tan
zimi mkemmel. Bir kusur hari! O da olmayayd memle
ketleri drt drtlktr!
emsul-mlk: Neymi o kusur? diye sordu.
Eli: Sultanm veziri Rfzdir. dedi.
Han: Peki nasl anladn? diye sordu.
Eli; yle ki, kendisiyle konumak iin bir gn le na
maz vakti bu vezirin otana gittim. Sa el parmana bir
yzk takm olduunu ve bu yz parmanda evirerek
benle konutuunu dikkat ettim. Danimend Eter annda
bendenize bilesiniz ki eli burada emsul-mlkn nezdinde
sizin hakknzda u ekilde szler sarf etmitir, diye yazd.
Bendeniz bu durumdan gayetle rahatsz oldum. Sultann
korkusundan Sultan Alparslan afi mezhebini srekli ele
tirmekte ve bundan dolay her daim bana serzeni etmekte
dir. Semerkand hannn huzurunda gammazlarn bana Raf
z yaftasn yaptrdklar ayet onun kulana giderse sulta
nn gazabna dar olurum. Btn masumluuma ramen.
136

Siyasetname

sultan bu durumdan haberdar olmasn diye bendeniz rica ve

minnet etmeden hilat verdim, 30.000 altn dinar harcadm.
Elilerin nasl fitne kumkumas olduklarn arz etmek iin
bendenizde bunlar zikretme ihtiyac hsl oldu. Padiah ve
memlekette bir noksan ve kusur bulmak iin gzleri fldr fllr dner. Padiah bo bulunduunda ite bunlardan tr
thmet ve zan altnda braklrlar. Padiahlarn bylesi ten
kitlere maruz kalmamalar iin bu noktalarda ihtiyat elden
brakmainalar ve basiretli olmalar, davranlarm denetle
meleri, gzel alkanlklar edinmeleri, ileri liyakatli ve itika
d temiz insanlarn eline teslim etmeleri gerekir.
Eliler de boy bosa alml, padiaha hizmet tecrbesi
olanlar; szn saknmadan syleyenler, nice seyahatlerde
bulunmu, her ilmi nefsinde toplam, hafzas kuvvetli ve fe
rasetli kiiler arasndan seilmelidir. ayet eli ihtiyar ise lim
olan tercih edilmelidir Elinin nedim olmas daha emniyet
lidir Elilie gnderilen kimsenin yiit, gz kara, silahh, s
vari ve savalk gibi meziyetlere sahip oluu menfaatimizedir Zira bu meziyetleri grdklerinde adamlarmzn hepsi
nin bu lde olduklarn dnrler. Ve dahi nesep ve ere
finden tr ona ktlk eyieyemeyip hrmet edeceklerin
den elinin seyyid ya da erif olan da makbuldr. araba
dkn, aklaban, kumarbaz, geveze, ad san belirsiz kiiler
elilie layk deildir. Nice zaman padiahlarn elileri haddi
hesab olmayan hediyele; cevahiratla gndererek bar tale
binde bulunmalar muhataplarda kendilerinin aciz ve yumu
ak bah olduklar intiban uyandrm, elinin ardndan or
dular toplayarak taarruza gemiler ve dmanlarna galebe
almlardr. Elinin tavrlar, bilgi ve grgs belirleyicidir
Dolaysyla bu tr ilerde elinin tavr ve muhakemesi pek
olsa gerektir

1^7

Yirmi kinci Fasl

Konaklama Yerlerinde ve Merhalde Ordu

in Erzak Bulundurulmasna Dairdir
Padiahn rikb- lisine hareket emri verilince konakla
nan her menzil ve merhalde yem ve erzak bulunmad tak
dirde, uygun dmedii halde kyllerden para para al
mak gibi yollardan ancak nice zahmetlerle emek harcand
nda elde edilebiliyor. Padiahn gzergh olan btn yol,
ky, konaklama yerleri, iktaya ait mlk dahi olsa hassa d
ntrlerek ribat ve yerleim alan olmayan yerlere komu
kylerin mahsul toplanp ihtiya hsl olduunda kullanl
mak zere el konmas ve bu i iin gereksinim duyulmadn
da reayann dirlik ve dzenin bozulmamas ve yem sknts
na dlmemesi iin bu budaylarn satlp elde edilen geliri
hzineye koymak gerekir. Bu, sefere azmedildiinde ortada
kalakalmamak amacyla uygulanr.

139

Yirmi nc Fasti
Ordunun stihkaknn Belirlenmi
Olmasna Dair
Askere verilecek maa ve istihkak kesin bir ekilde kara
ra balanm ve belirlenmi olmaldr. kta sahipleri istihkak
larn karara baland zere elden almaldt kta sahibi ol
mayan gulamlarn alaca miktar da tayin edilmelidir; h
kmdara ileri snp gnllerinde ona muhabbet beslemele
ri iin maalarn bizzat padiahn vermesi en makbul yol
olup ylda iki defa huzura arlarak yahut zaman geldiin
de istihkaklar ayrlarak kendilerine sunulmaldr. kta ver
meyerek herkesin rtbelerince ylda drt defa arp maa
larn hzineden nakit olarak vermek, onlar srt pek kam
tok tutmak, her daim hazr ve nazr bulunmalarn ve ileri
ne koyulmalarm salam ak kadim padiahlarn tresinden
idi. miller topladklar mah padiahm hzinesine yarlar;
toplanan mal oradan gulamlara ve askerlere datlrd. G a
yetle gzel olan bu yntem Mahmdler* hanedannda hl
uygulanmaktadr.
kta sahiplerine, sorumlu olduun svari birliinde lm
yahut baka bir sebeple bir noksanlk vcuda gelirse gizli tutGazneliler

141

Nizam l-Mlk

mayarak derhal birlik komutanm vaziyetten haberdar etme

si gerektii sylenmelidir. te yandan birlik komutanlar
maalarn aldklarnda vuku bulacak hadiseler iin askerle
rini tetikte tutmalar gerektii de bildirilmelidir. Yerine ba
ka biri tahsis edilsin diye bir zrnden dolay iten geri ka
lan kiiyi vakit kaybetmeden bildirsinler. Buna mugayir ha
reket edildii takdirde birlik reisleri knanr ve alnm mahn
tazminat alnr.

142

Yirmi Drdnc Fasl

Ordunun Farkl Irk ve Kavimlerden
Tekiline Dairdir
Ordunun katksz tek bir rktan tekil olmas tehlikeler
dourun Orduda her soydan asker bulunmas iin aba sarf
edilmelidir. Sarayda 2.000 Deylemli ve Horasanl neferin
mukim bulunmas zaruridir. Eldekilerin ikamesi, geri kalan
larn takviyesi gereklidir. Bunlardan bazsnn Grc ve Fars
ebankarelerinden olmasnda herhangi bir saknca yoktun
Zira bunlar da gayetle makbul soydandrlar.
Hikye
Ordusunu Trk, Horasanl, Arap, Hind, Gr ve Deylemliler gibi her kavim askerden tekil etmek sultan Mahmudun uygulamalarndan idi. Sefer esnasnda her gece n
bete* gidecek askerlerin says tespit ve her tayfaya bir mahal
tahsis edilir idi. Yekdierinden olan korkularndan tr
hibir blk yerlerinden kmldamaya cret edemez, birbir
lerinin kollayarak uyumazlard. Hikimseye falanca kavim
sava meydannda pek mlayim dedirtmemek iin her ka
*

Metinde yatak" kelimesi gemektedir.

143

NizamiVl-M lk

vim kendi haysiyet ve erefini korumak maksadyla en iyisi

nin kendileri olduunu ispat iin cenk gn diini trnana
takard. Sava erlerin tresi bu minval zere olduundan,
tamam yiite, canla bala vuruur idi. Elleri silahlarna
davrandnda dman kahretmeden topuklar stne geri
singeri dnmezler idi.
Bir ordu dmana bir yahut iki defa galebe alp zafer ka
zandnda onlarn 100 svarisi basmlarn 1.000 svarisini
tepeler ve dahi hibir muzaffer ordu karlarnda direnemez.
Bylece civar btn ordular padiahn hametinden pusarak
itaatkr ve onun fermanna boyunlar kldan ince olur.

144

Yirmi Beinci Fasl

Rehin Almak ve Rehinelerin Padiah
Derghnda Tevkifine Dairdir
Henz itaat akm a alnm olan Arap, Krt, Deyiem ve
Rum emirlerine evlat yahut biraderlerinden birini beraberle
rinde 500den asla daha az olmamak artyla 1.000 neferle
rehine olarak dergha gndermeleri emredilmelidir. Bir yl
sonunda bunlarn yerine gelecek olanlarn gnderilmesi ar
tyla daha ncekilerin dnmesine izin verilebilir. Padiaha
kar bir isyana mani olmak iin eldeki rehinelerin yeri dol
durulmadan bir yere gitmelerine msaade edilmemelidir. Pa
diah derghnda dirlik dzen ve ihtiya duyulduunda dar
da kalmmamas iin Deylemle; Khiyn, Taberistan, ebankare ve dengi ikta, nn-pre sahiplerinden de ayn ekil
de 500 nefer ikamete mecbur tutulmaldr.

145

Yirmi Altna Fasl

Trkmenlerin Her Trl Hizmete
Alnmalarna Dairdir
Saylar kmsenemeyecek kadar ok olan Trkmenler
her ne kadar bize bezginlik getirmilerse de devlet zerinde
hatr saylr derecede haklar vardr. Nitekim devletin kuru
lu aamasnda nice skntlar gsleyerek hizmette bulun
mulardr. Dahas hsm akrabadandrlar. Dolaysyla onla
rn evlatlarndan 1.000ine maa yazlp her daim hizmette
megul edilmelidirler. Hizmet adabn ve silah tutmay ret
meli, insanlarla kaynatrmak, bu ie gnl koymak, gulam1ar gibi hizmette bulunmak, nyarglarn krmak ve ihtiya
grldnde 5.000 veya 100.000 nefer gulamlar gibi tan
zim ve tehiz edilerek gulam olarak sarayda bulundurulma
ldr. Bu ekilde onlar devletten de nasiplerini alarak honut
klnrken melik de vglerine mazhar olun nallahu Tel.

147

Yirmi Yedinci Fasti

Bendegnn timas ve
lerinin Tanzimine Dair
Orduda grevlendirilmi olan bendegn ok at gibi bir
ihtiya hsl olmas durumunda itimaya arlrlar: Bir vazi
fe iin bir yerlere gnderilmelerinin ardndan ileri bittiinde
derhal geri dnmelidirler. Kati ferman knca bir iki talimat
la kendilerine emredildii ekilde herhangi bir zahmete ma
hal vermeden harekete gemeliler. Buna mukabil bdr, silhdr, arabdr ve cmedr yahut haciblie yahut emirlie
ykselmi gulamlar gibi derghta istihdam edilenlerin bir ba
zs tespit edilip her gn huzurda hazr bulunmalar; her gn
visktan belirlenen saynn nbet tutmas salanarak ayn
uygulama havas iin de yaplarak ylmann nne geilmi
olur. te yandan dier gulamlann satn alndklar gnden
yallk dnemlerine kadar eitimlerine olsun terfilerine ol
sun kadim zamanlardan beri azami zen gsterilirken gn
mzde bu usule riayet edilmemektedir. Biz efendimizin bu
durumdan haberdar olmalar ve kitabn hedefine ulamas
iin konuya bir nebze temas etmekle iktifa ettik.

149

Yirmi Sekizinci Fasl

Saray Gulamlartmn Terfii ve lerinin
Tanzimine Dairdir
imdi, Smnyn zamannda gulamlarla ilgili olarak uy
gulanmakta olan gzel bir det var idi. Gulamn bulunduu
hizmetin ls, kabiliyet ve liyakati nispetince tedricen pa
yesi yksekilmekteydi. rnein bir gulam satn aldklarnda,
bir yl boyunca zendenic kaftan ve yeni bir izmeyle kua
np piyade olarak rikb iin istihdam edilirdi. Bu sre zarfn
da bu gulamn gizliden yahut aktan at binmesine msaade
edilmez; ayet bindii ortaya karsa cezalandrlrd. iz
meyle bulunduu bir yllk hizmet sresi dolunca otaba
hacibe, hacib de durumu padiahn bilgisine arz ederdi. Ar
dndan altna ilenmemi deriden bir eyer vurulmu, sade de
riden yularl bir Trk tay verilirdi. At ve kamyla yerine ge
tirdii bir yllk hizmet sresi dolunca ikinci sene ona beline
kuanmas iin kalar ad verilen kl; nc sene huzur
da kuanmak zere sadak ve krban; drdnc senesinde da
ha has bir eyer, yldzl bir gem, bir kaftan, halkal bir omak;
beinci senesinde kendisine belinde ask bir kadeh ile akilik
ve bdrlk buyrulur; altnc sene camedrlk vazifesini st
lenir; yedinci sene tek kiilik adr buyrularak siyah iplikler
le rlm kee bir klah banda. Gence ii bir kaftan sr
151

N izam l-Mlk

tnda, visakba unvanyla bir tepeli ve 16 kazkla kurulan

adrdan sorumlu tutulup emrine yeni satn alnm gulam verilirdi. te byle her sene makam ve mevkii, emrindekilerin says ve derecesi hayl-ba olana dek ykseltilirdi. Li
yakat, maharet ve cesareti, nemli meselelerin stesinden ge
lii, hamiyeti ve hnkra ball herkese tasdik olunsa bi
le otuz, otuz be, krklarna varmadka kendisine vilayet
idaresi yahut baka devlet ii verilmezdi.
Smnlerin bir klesi olup onlarn terbiyesinden gemi
olan Alptigin, henz 35inde Horasan siphslrlna nail
oldu. Smnlerin btn hasletlerini kendinde tayan Alpti
gin sznn eri, son derece vefadr, lim ve basiretli, halkla
iyi geinen, idaresindekilere mfik, ihsan sahibi, misafirper
ver, yreinde Allah korkusu olan birisi idi. Yllarca Horsn ve Irak vilayetlerinde hkmeden Alptiginin himayesinde
gulam olarak grevlendirilmi 1.700 Trk klesi var idi.
Gnlerden bir gn Sultan M ahmudun babas, Sebktiginin de arasnda bulunduu Trk soyundan 30 gulam sa
tn ald. Sebktiginin ikbal ve talihinin yaver gitmesinin ye
gne sebeplerinden birisi ite bu Alptiginin onu satm alma
sdr. Alptigine visakbalk yapan falanca gulamn ld nn haberi verildii vakit, Sebktiginin satn alndnn
henz nc gn idi, ite o, Alptiginin huzurundaki bu
30 gulam arasnda kendisi de bulunuyordu. Alptigine len
gulamn viskmn, tehizatnn, hayi ve rtbesinin hangi ga
lama teslim etmelerini emretmesi talep edilince onun gz
Sebktigine ilierek, u gulamcaza baladm. szn
sylemi bulundu. Hacip: Efendimiz, bu gulamcaz alal
daha gn olmad; bu mertebeye erimesi iin 7 yl hizmet
etmesi gerekmez mi, kendisine bu durumda bunlarn sunul
mas mnasip der m i? dedi.
Alptigin: Sz azmdan km ve bu gulamcaz onu
iitmi ve itibar etmitir. hsanm ihsandr. Bundan zge iler
de gelenek her ne idiyse srdrlsn. dedi. Sonrasnda ona
152

Siyasetname

ancak 7 yl hizmet neticesinde hsl olabilecek o visak tak

dim edildi. Alptigin kendi kendine; Ancak yedi yllk hizmelin getirisi olacak bir rtbenin iei henz burnunda, toy bir
Rulamcaza nasip olmasnn hikmeti ne ola? Belki de kiiza
de ve istikbal vaat eden, ikbal basamaklarn trmanacak bi
risidir. diye dndkten sonra onu imtihan etmeye koyul
du. Her baptan mevzu bahse konu edip ona: Sz konusu
ettiim eye mukabelede bulun. derdi. Sebktigin her eyi
hatasz bir ekilde tastamam beyan ederdi. Ardndan Alpti
gin ona, Var cevb getir. der; Sebktigin de cevab, gtr
dnden daha yarar bir ekilde geri getirirdi. Snamalar
neticesinde onu gnbegn daha mkemmel bulan Alptiginin gnlnde Sebktigine kar bir muhabbet oluunca,
ona bdrlk takdim ederek huzurunda hizmet frsat verip
10 yeni gulam hayline katt. Sebktiginin gnden gne ter
fi etmesini salyordu.
Sebktigin 18ine basnca haylindeki gulamlarn says
200e ulat. Oturup kalkmas, sylemesi, kse ve sofra ada
b, av ve arap meclisi, ok at ve gy vuruu, halk ve hayli
idare edii hep Alptigine benziyordu. Haylindekilerle kar
deler gibi geinip giderdi. Elinde bir elma olsa onu on kiiy
le birlikte yemeyi arzu ederdi. Huyunun holuu ve ahlak
nn paklndan tr herkesin sevgisini kazanmt.

Hikye
Rivayet olunur ki, gnlerden bir gn Alptigin Belh eh
rinde alnmas icap eden vergiyi almalar iin ilerinde Se
bktiginin de bulunduu 200 gulam tayin etti. Oraya var
dklarnda Trkmenler denmesi gereken vergiyi eksik ve
rince gulamlar silahlarna davranarak onlarla savaa tutuup
vergiyi g kullanarak almaya giritiklerinde Sebktigin:
Kati surette bylesi bir savaa giriip bu ite size yardak
lk yapmam. dedi.
153

Nizam l-Mlk

Silah arkadalar sebebini sorunca:

Hametmeaplar bizi buraya cenk etmek iin deil, ge
lip alnmas icap eden vergiyi ve hayvanlar almamz iin
gnderdi. Bir savaa tutuup katledilmemiz zl addedilmesi
nin yan sra hkmdarn hametine halel getirir. Kald ki
efendimiz, Size harp etmenizi kim emretti? der ve biz haya
tmz boyunca ayplanmak ve knanmaktan kurtulamayz,
onun paylamasna tahamml etmeye de takat getiremeyiz.
Sebktiginin bu szleri kahir ekseriyete kabul grrken
gulamlar arasnda ihtilaf kt. Nihayetinde savamadan ge
ri dnp Alptiginin huzuruna ktklarnda, Trkmenlerin
ba kaldrp vergi vermeye yanamadklar beyan edilince,
Alptigin: Neden silahnza davranp g kullanarak vergiyi
almadnz? diye sordu. Gulamlar: Biz savamaya niyet et
tik lkin Sebktigin bize muhalefet eyleyip cenge msaade
etmeyerek gulamlar arasna nifak soktu. Hal byle olunca
geri dndk. dediler.
Alptigin Sebktigine neden yle yaptn, gulamlann sa
vamasna izin vermediini sorunca, Sebktigin:
u sebeple ki, efendimiz bize savamay emretmemiti.
Eer efendimizin emrine itaat etmeseydik her birimiz kul de
il birer efendi olur idik. Bu durumda ayet hezimete urasaydk, efendimiz Size kim savamay emretti diyerek bizi
paylard ve kimsenin hazretlerinin gazabna mecali yoktur.
Eer onlar malup etseydik byk ihtimal onlardan bir ks
m katledilirdi ve bu da takdir ve krana ayan olmak bir
yana, stmzde bir leke olarak kalrd. u halde dilerseniz
varp cansiparane cenk ederek vergiyi alalm. dedi.
Alptigin bu szlerden holanp: Doru sylyor. diye
rek Sebktiginin emrine 300 gulanalk bir hayi vererek rt
besini terfi etti.
Horsn emiri Nuh bin M ansr vefat edip cihandan g
nce Alptigin Niuburda idi. Ekbir ve mer-y hass Buhradan Alptigini vaziyetten bir ksd ile yle haberdar ey
154

Siyasetnarne

lediler: Hkmdarlk tahtnda kimse kalmam, iktidar bo

luu meydana gelmitin Padiahn geride 30 yanda bir bira
deri ve henz 16 yanda bir evlad kalmtr. Kimi emreder
sen tahta onu oturturuz. Zira memleketin esas hamisi sensin. Alptigin tezelden kendi ksdyla yle haber yollad:
Her ikisi de tahta ve hkmdarha layk ve lazm olup her
ikisi de hnkrmzn ailesindendir. Lakm melikin biraderi fe
lein emberinden gemi, herkesi hakkyla tanyp kymet ve
rtbelerini iyi bellemi, herkese hak ettii itibar gsteren tec
rbeli bir kiidir. Melikin olu ise cihan grmemi henz toy
[)ir ocuktur. Halka gzel muamele eylemeyeceinden, mem
leket ve hkmdarlk davasndan habersiz olmasndan eki
nirim. En dorusu tahta melikin biraderinin gemesidir Er
tesi gn olunca bu minvalde bir mektup daha kaleme alarak
yollad. Be gnn nihayetinde bir ksd kagelerek padia
hn olunun tahta getii mjdesini verdi. Alptigin gnderdi
i iki mektuptan tr telaa kaplarak: Alak herifler! M a
demki bildiinizi okuyacaktmz ne diye benimle istiare etti
niz! Kald ki o iki melikzadenin bam gzm stnde yerle
ri var. Yazdklarm oraya varmca melikin olu bana gnl
koyarak, iinde bana kar kin besleyecektin Kt maksat g
denlere de gn doup melikin olunu bana kar tahrik ede
ceklerdin diye sylenerek, iki ksd daha Ceyhundan ge
mezden evvel yakalayp geri evirme umuduyla 5 cemmzeyi yola kard. Sratle yola koyulan ksdm birine Am
lnde yetitilerse de dieri Ceyhunu oktan gemiti.
Alptiginin mektubu Buhraya varmca melikin olu ve
yandalar gayetle rahatsz olarak Alptiginin bu melikin bi
raderi lehindeki fikir beyan pek mnasebetsiz bir karardn
Mirasn babadan oula kaldn idrak edememi. diye di
ye Alptigini melikin olundan iyice souttulan Alptigin her
ne kadar zrn beyan edip ona ballm sunan nmeler
kaleme alarak armaanlar yollasa da hibir ekilde melikza
denin gnln alamyordu. Fesatlar nifak tohumunu sa155

Nizam l-Mlk

tklan iin nefret ve dmanlk gnbegn artmaktayd. Alptigini mrnn son gnlerinde Ahmed bin Smn satn al
m idi. Ahmed bin Smn vefat edince uzun yllar N asr bin
Ahmedin, N asr fani cihandan gnce Nuh bin N asr dne
minde onun hizmetinde bulunarak uzun yllar H orasan sipah-slrln stlendi. Nuh bin N asr da lnce bu M ansur
bin N uh babasnn yerine tahta geti. te byle M ansurun
tahta geii zerinden 6 yl gemesine, Alptigin bir servet
harcamasna, elinden gelen azami gayreti sarf etmesine ra
men kati surette M ansurun gnln alamyordu. Bu arada
vekildrlar Buhrada hazretin huzurunda olup bitenden
mektup yoluyla Alptigini haberdar ediyorlard.
Sonunda nifaklar M ansur bin Nuha yle dediler:
Alptigini ortadan kaldrmadka zgr bir hkmdar ola
mayacak, hkmn sremeyeceksin. Elli yl var ki Horsn
Alptiginin hkimiyetindedir. Servetler biriktirmekte, mallar
ymaktadr. Askerleri onun azndan kacak bir sze kulak
kesilmiler. Onu derdest edersen hzinelerin azna kadar
dolar ve senin de bylece iin rahat eder. M nasip olan u
dur; onu tahta getik geeli derghmza varp biatim tazele
medii bahanesiyle buraya davet eder yle deriz: Biz seni
can gnlden arzu etmekte; seni bir baba gibi grmekte
yiz. Saltanat ve mlkmz seninle abaddr! Bunca dedikodu
huzurumuza varmadndan kaynaklanmaktadr. Sana olan
itimadmz glensin, nifaklarn szleri kursaklarnda kalsm diye tez elden huzurumuza varp derghmzda grdn
kusurlar slah edesin. Nihayet buraya geldiinde onu yalnz
grmeye davet edip boynunu vurmalarn emredersin.
Emir M ansur bu nifaklarn aynen dedii gibi hareket
edip ksd yollayarak Alptigini derghna davet etti. Casus
lar Alptigini vaziyetten haberdar eylediler: Alptigin ordusu
na Buhraya doru hareket emri verdi. Emrinde takriben
300.000 kiilik ordusu, cmle Horsn emirleriyle Niaburdan yola karak Serahsa vard. Burada gn konak
1S6

Siyasetname

ladktan sonra hemen ertesi gn btn ordu komutanlarn

yanma ararak: Sizle konuacak bir meselem var. Yalnz
cevaben hakikatten baka bir ey sylemeyiniz. Zira diye
ceklerim hepimizin selameti iindir.
Hepsi: Emriniz bamz stne. dediler.
Alptigin: Horsn emirinin beni neden ard husu
sunda bir fikriniz var m ?
Emirler: Sanrz ona biatinizi tazelemek gayesiyle sizi
davet eder. Zira size babas gzyle bakmaktadr. cevabn
verdiler.
Alptigin yle dedi: Ne mnasebet! Halt etmisiniz!
Sandnz gibi deildir. Bu velet bam gvdemden ayrmak
iin armaktadr. Tahta liyakati olmayan bu ocuk benim
kadr kymetimi de bilmez. 60 yl var ki var olan bu salta
nat onlar namna kolladma siz ahitsiniz. Onlara kaste
den Trkistan hanlarn ka kere bozguna uratarak mem
leketlerini savundum. Drt yandan patlak veren Haricileri
tepeledim. Onlarn savunmasn hakkyla eda edip sahip ol
duu saltanat babas ve dedesi iin muhafaza eyleyerek on
lara asla isyan bayra amamamn u mkfat bam gv
demden ayrmak olacakt! Bu saltanat bir vcut, bu vcu
dun ba da benim! Ba giderse beden boadr! u halde siz
nasl uygun grrsnz? Bu errin hal aresi ne ola?
Alptigin szlerini bitirdikten sonra emirler: Bu ii ancak
kl paklar! Onun yreinde bu kin baki kaldka bize on
dan bir ey beklemek dmez! u elli yldr sen olmasaydn
u saltanat ellerinden kar giderdi. Cmlemiz sana ahit ve
ainadr ki sahip olduumuz u nn-pre, makam mevki, ih
tiam ve vilayete senin sayende eritik, senin sayende hatr
saylr kimseler arasna girdik. Hepimiz senden yanayz. H o
rsn, Irak, Harezm ve Nimrz emirlerinizi bekler! Mansur
bin N uhun hkmdarln tanmadm ilan et ve tahtn
ele geir. Cmlemiz emrine amadeyiz. Eer arzu edersen Bu
hara ve Semerkand ona bala; yoksa oralar da zapt et!
157

N izam l-Mlk

Emirlerin bu ekildeki cevabn duyan Alptigin byk bir

itiyakla: Allah gnahlarnz balasn, hakkaniyetten
tr byle konutuunuzu biliyorum. Sizden de bunu bek
lerdim. Tanr azze ve celle mkfatnz hayrla versin, bu
gnlk gidiniz, yarn ola hayrola! dedi. O vakitte Alptiginin emrinde isterse 100.000 nefer daha ekleyebilecei tam
tekmil bir ordu var idi.
Alptigin ertesi gn emirlerin gelmesi iin arda bulun
du. Cmle emirler bargha varnca Alptigin dar kp ma
kamna kuruldu. Bir sre meclisi szdkten sonra: Benim
le gnl birlii iinde olup olmadnz anlamak, bama bir
hal geldiinde taknacanz tavr renmek iin sizi snamak
maksadyla o szleri sarf etmitim. u halde siz size yarar
olan helal st emmiliinizden tr dillendirdiniz. Gnlm
sizden razdr. Bu ocuk mmeyyiz olmadndan, saltanatn
kkn kazyacak birka ne id belirsize gnl ve kulak
verdiinden, anma halel getirip bana dman kesilerek ka
nma susadndan ve iler rmdan ktndan tr gaza
eylemek niyetindeyim. Elbette bu saltanat onun elinden alp
tahta amcasn geirebilecek yahut idareyi bizzat kendi elime
alabilecek kudretteyim. Lkin cmle lemin Alptigin 60 se
ne Smnlerin hizmetinde bulundu ve nihayet efendilerinin
evlatlarna hasm oldu; isyan bayram ap zavall ocua
kyarak elinden saltanat kapt demelerinden kaygulanmaktaym. mrm boyunca iyi bir nam salmm. Bir ayam
ukurda u halimle bylesi bir ie giriirsem anma leke ge
lir. Siz ve cmle lem benim masum olduumu ve asl kaba
hatin Emir M ansurda olduunu, niyetimin henz mmey
yiz olmayan bir ocuk olduu iin taht ondan alp melikin
kardeine vermek olduunu her ne kadar siz ve cmle lem
bilse de mesele bamz artacaktr. Meydana gelen hadise
den lem halk haberdar olacaktr. ayet gidip onu grmez
isem de bu ayialar ortadan kalkmaz ve bu ocuun irreti
gnbegn artar. Eer H orasan terk edip baka bir craya
158

Siyasetname

ekilsem nifaklar bana dair enelerini kapayacaklardr. Yi

yecek ekmeim var ise hayatmn geri kalann selamet iin
de geireyim. mrmn son deminde Mslmanlara deil
de kffara kl teyim de ahiret sevabna nail olaym, im
di ey ordu emirleri! Horsn, Irak ve Maverannehr Emir
Mansurun hkimiyeti altndadr ve siz alaynz Emir Mansurun askerlerisiniz ve ben sizi onun adna himaye etmek
teydim. Kalkn ve derghna vararak onu ziyaret ediniz,
menurunuzu yenileyiniz. Sonra tekrar grevinizin bama
dnnz. Bana gelince, Hindistana varp gaza ve cihada ko
yulacam. ayet lrsem ehit, sa kalr da muvaffak olur
sam slamn izzeti ve cennet midi ve Allahn rzasn uma
cam. yiysem de ktysem de Horsn emiri artk rahat ol
sun ve bu fitne gayr dinsin! diyerek ayaa kalkt ve veda
etmek ve helallik dilenmek iin emirlerin tek tek yanma gel
mesini istedi. Emirler hngr hngr alamaya baladlan
Gzyalar iinde birbirlerine sarlarak vedaltktan sonra
Alptigin sera-perdesine ekildi.
Btn bunlara ramen hi kimse Alptiginin byle H ora
san brakp Hindistana gideceine inanmyordu. Zira H o
rsn, Irak ve Maverannehrde 1.000den fazla mamur k
y, 1.000.000 koyunu, 100.000den fazla at, deve ve katr
vard. Ayriyeten iinde bir saray ve kk bulunmayan ehir
yoktu. Bunca eyi brakp nasl gidebilirdi, belki de ylesine
sylemi olabileceini dndler.
Ertesi gn, gn doarken ks sesleri duyuldu; Alptiginin,
askerleri ve gulaman- hassyla btn varn younu, maln
mlkn ardnda koyup Belh tarafna g ettii grld. D i
er yandan cmle emirler de Buhra yolunu tuttular,
Alptigin Hindistan zerine akn etmek maksadyla Maveranhehr, Huttein, H orsn, Herat, Irak ve Belhe m
cavir blgelerden gazaya kmaya niyeti olanlarm toplan
mas iin vard Belh ehrinde iki ay kadar konaklad. D i
er yandan iftirac ve nifaklar da Emir M ansura, Alpti159

Nizam'l-Mlk

gin, ne tilkidir o! Onu tepelemedike size bu dnyada rahat

yok! Onu kskvrak yakalamas iin ardndan salam bir or
du yollamal. diyerek akln elmeleri sonucu Buhradan
Belh tarafna bir emir komutasnda 16.000 neferlik, hepsi
atl bir ordu yolladlar. Ordu Tirmize varp Ceyhundan
gemeye koyulurken, Alptigin Belhten Hulm tarafna do
ru ilerlemekteydi. Belh ile Hulm arasnda Hulm boaz de
nen 4 fersahlk bir koyak mevcuttur. Bu koyakta sal sollu
olarak dereler ve kyler yer almaktadr. Gazaya kma niye
tiyle muhtelif diyarlardan kendisine katlan 800 svari gazi
ile Alptigin ite bu koyakta kararghn kurarak, emrinde
bulunan hepsi gz kara 1.200 Trk klesinden has gulamlarm seip 200 Trk cengveri gzc olarak boazn ba
na konulandrd.
H orasan emirinin ordusu bu mezkr mahalle gelince bo
azn yamacndaki vadiye karargh kurdu. Boaz geeme
yeceklerinden tr iki ay kadar o ekilde konakladlar. ki
ay sonunda nihayet gzetleme nbeti sras Sebktigine gel
di. Sebktigin boazn ucuna varp kolaan edince sahrann
batan baa askerlerin kararghyla kapl olduunu ve onla
rn gzclerini grd. Kendi kendine: Efendimiz Alptigin,
cmle Horsn, Irak, Maverannehr onca serveti, varidaty
la H orsn emirine brakp kffar ile gaza iin yollara koyul
muken bunlar Allahtan r etmeden, kadr kymetini g
zetmeden hl onun kanna susayp buralara gelmiler. di
yerek beraberindeki gulamlara dnd ve: baa dm
tr, Tanr azze ve celle mazlumlarn yanndadr ve bunlar za
limlerin ta kendileridir. Efendimiz Alptiginin houna gitsin
gitmesin, gn bunlara davranma gndr. Grelim gn bize
ne gsterecek! diyerek maiyetindeki 300 gulamla Horsn
emirinin gzclerine taarruza gemesiyle onlar hezimete u
ratmas bir oldu. Ardndan ordughlarna ilerleyerek silahla
rna davranmalarna vakit brakmadan 1.000den fazla ne
feri tepeledi. Horsn emirinin ordusu sava nizarm alnca
160

Siyasetname

Sebktigin askerleriyle boazn bana dnd. te bylesi

bir techizada onlardan bir ksmn kltan geirdi.
Durumu haber alan Alptigin Sebktigine:
Neden acele ettin.? dedi.
Sebktigin:
Efendim, artk sabrmz tkenmiti. Bu ii sabr deil
keskin kl paklar. u can bedenimizde olduka efendimize
feda ederiz. Grelim mevlam neyler. dedi.
Alptigin:
M adem yle ii bundan byle daha sk tutmak gerekin
mdi adrlar skp, ykleri balamalarn syleyin. Yats
namazn eda ettikten sonra ykler dar boazdan karlmak
zere hareket emri verilsin. Toan en gzide 1.000 eriyle
kimseye grnmeden sadaki falanca vadiye gesin ve sen
Sebktigin, 1.000 bahadr erinle soldaki falanca vadiye gide
sin ve bana gelince, ben levazmat ve 1,000 svariyle boaz
dan kp ovadan mevzileneceim. Onlar ertesi gn ortalk
ta kimseyi gremeyince benim katma hkmederek atlar
na binip ardmza derler. Nihayet dar boaza geldiklerin
de bizi bulamayacaklarndan tr siz apraz koldan sald
rya geerek kllarnza davranp tepelerine kn. Vakit
atnca henz boaza varmam olan gruh kamaya yelte
necektir. Bu durumda onlara yol vererek kamalarna m
saade ederiz. Sonra biz de ordughlarna konup cmle gani
metlerine el koyarz.
Aynen dedikleri gibi yaparak boazdan ktlar. Bir ertesi
gn Horsn ordusu msellah bir ekilde sava dzeni ala
rak boazn ucuna geldiinde kimsecii gremediler. Boaz
dan bir fersah ieri dahp ortalkta Alptiginden bir eser bula
maynca onun katna kanaat getirdiler. Daha sonra,
Haydi pelerine delim, onlara ovada yetiip Alptegini
kskvrak yakalayp kklerini kazrz. deyip ordunun n
ne gzde adamlarn koyarak sratle harekete getiler. Bo
azdan ktklarnda Alptiginin 1.000 kadar adamyla ova
da dineldiini grdlec Ordunun bir yars boazdan km161

N izam l-Mlk

ca Togan 1.000 atl cengveriyle pustuu sa cenahtan frla

yp boazdan kmakta olan dmann stne ullanarak
onlar pskrtt. Alptigin n cenahtan atlarak bir saat ire
bir bazsn katlederek ordu emirini bir mzrak darbesiyle
atndan yere serdi. Ordunun geri kalan il yavrusu gibi da
ld. Alptigin askerleriyle pelerinden ordughlarna kadar
onlar takip etti. adr, yayg cinsinden eylere dokunmaya
rak at, silah, deve, altndan, gmten, ipekten envai eit
mal ve gulam toplayp meydana yarak geri dndler. Belh
ahalisi takriben bir ay boyunca bu ordughtan mal ahp g
trdler. Yarallar dnda toplam 4.750 Horsn askeri k
ltan geirilmiti.
Ertesi gn buradan Bmyn tarafna doru harekete ge
en Alptigin r-i Bark isminde Bmyn emiriyle arparak
onu esir etti. Yaptklarn mazur grp onu affederek, hilat
verip evlat edindi. Ardndan Kabile yryerek Kabil emiriy
le harp ederek onu malup eyledi; kendisine esir den ami
rin oluna merhamet edip babasna geri verdi. Alptigin bu
meseleleri hallettikten sonra Kabil amirinin olunun damad
olan Levk hkimiyetindeki Gazneya ilerledi. Levk, Alptigini ehrin dnda karlayp onunla arpnca, Kabil ami
rinin olu ikinci kez esir alnd; Levik ise bozguna urayarak
oralardaki bir ehre ekilmek zorunda kald. Alptigin ehri
kuatarak kapsnn nnde kararghn kurdu. Zbulistn
ahalisi AIptigLnden dehet derecede korkmaktaydlar. Alpti
gin tellal artarak, Kendi adamlarna, hibir askerinin
kimsenin hakkna tecavz etmemesini, aldklar eyin bede
lini altn olarak demelerini, aksi takdirde ol kiiyi cezaya
arptracan. ilan etti.
Bir gn Alptiginin gz atnn terkisine bir tavuk ve bir
torba saman balam, yoldan gemekte olan kendisine ait
bir gulama iliti. Gulamn yanma getirilmesini emretti. Gulam huzuruna getirdiklerinde; Bu bir torba samanla u ta
vuu nereden buldun? dedi.
162

Siyasetname

Gulam: Bir kylden aldm. dedi.

Alptigin: Her ay yirmisi camegi ve 30 dinar ekmek iin
olmak zere 50 dinar aldn halde satn aldn eylerin be
delini niye demiyorsun? diyerek dier askerlere ibreti lem
olsun ve kimse zorbalk yapamasn diye derhal cellt ar
tp bu gulamn elindeki torbasyla orackta idam edilmesini,
boynuna da el koyduu tavuun aslmasn ve dellaln da her
kim benzer bir eye tevessl ederse onunla ayn kaderi pay
laacan duyurmasn emretti. Bu vakadan sonra cmle as
kerlerin gz korktu ve bylece riayetin emniyeti salanm
oldu. Her gn kyden ve civar blgelerden ordugha nice er
zak yamaya balad. Alptigin ehir ahalisinin klma zarar
gelmesine msaade etmiyordu.
Gazne halk Alptiginn salad asayi ve adaleti grn
ce, ster Trk olsun ister Tacik, bize malmz canmz, o
luk ocuk ve kadnlarmz ite byle kollayacak adalet ve in
saf sahibi bir padiah gerektir. deyip ehrin kapsn aarak
Alptiginin huzuruna geldiler. Bu olay zerine bir kaleye ka
mak zorunda kalan Levk 20 gnn sonunda kaleden ka
rak Alptiginin yanma vararak affm dileyince Alptigin ona
hilat vererek Gazneyi kendine yurt belleyip kimseyi incitme
di. Ardndan Hindistana taarruza geti. Gazne ile kffann
bulunduu yer arasnda ancak iki gnlk mesafe var idi.
Alptiginin bu haberleri Horsn ve Maverannehrde
onun cihan zapt ettii, Hindistan derbendinden Multan ka
plarna dayanp aknlar dzenleyerek oralara hkmettii,
hadde hesaba gelmez bir nice ganimet ve servet vurduu ek
linde yayld. Bu haberler zerinde drt yandan ona katlanlarm says 6.000 aiy buldu, Alptigin nice vilayet zapt ede
rek avura kadar hkimiyetini perinledi. Bir yandan Hin
distan ah 100.000 atl, 50.000 piyade ve 1.500 filden olu
an ordusuyla Hindistan diyarndan karak; dier yandan
ordusunun bozguna uratlmasm hazmedemeyip Alptigine
di bileyen Ebu M ansur bana Ebu Cafer nam bir emir ta
163

Nizatn l-Mlk

yin ettii 25.000 kiilik bir ordusunu yollayarak Alptiginle

vurumaya kalktlar. Alptigin Ebu Caferin Gazne ilerine
bir fersah kadar girmesine msaade ederek 10.000 kiiden
mteekkil ordusuyla Gazne nlerine gelerek Ebu Cafer ko
mutasndaki ordunun tepesine kt. Bir saat iinde 5.000
askeri kltan geirerek orduyu perian edince Ebu Cafer a
reyi Gaznenin bir kyne kamakta buldu. Kyller Ebu
Caferi derdest ederek at ve silahna el koyduktan sonra onu
salnca yaya olarak Belh ehrine vard. Onlarn o btn levazmat, hayvanlar ve tehizatlar Alptigin ordusunun hizmetine girdi. Gayr Alptigin zerine ilerlemeye cret edemi'
yorlard. Horasan emirinin Alptigine gtt bu kin Smnlerin zayflamasna yol at; Trkistan han da bu zayfl
frsat bilerek onlarn stne yrd.
Alptigin Ebu Cafer davasn halledince Hindistan ahna
yneldi. Horasan ve drt bir yana mektuplar yazarak destek
istedi. Ordusuna her yandan saysz kiiler arpmak iin
katld. Tekmil verdiklerinde svari cengverlerinin says
11.000, piyadelerin ise 5.000i bulmaktayd. Ardndan Hin
distan ahmn stne yryerek nc kuvvetlerinden 5.000
Hinduyu bir rpda yere serip o civardaki yksek bir daa
mevzilendi. Hindistan ahnn gei yolu iki da arasnda bu
lunan bir koyaa denk gelmekteydi. Alptigin koyan ban
tuttuundan tr Hindistan ah bu noktaya varnca ko
yaktan geemedii iin kmldayamayarak orada kurduu
kararghta 10 ay kalmak durumunda kald. Alptiginin
akmlan sonucu ahn ordusu zayiat vermekteydi. te yan
dan Sebktigin de mcadele vermi ve hatr saylr birka
iin stesinden gelmi idi. Hindistan ah kstrld iin ne
yapacan arm, ne bir adm ileri gidebiliyor ne de bir ne
tice elde ederek geri dnebiliyordu. Nihayet Alptigine:
M adem sizi Horasandan ta buralara getiren mal mlk ar
zusudur, size maa vereyim. Karlnda orduma katlnz.
eklinde bir haber gndermeye karar verdi. Siyaseten Alpti164

Siyasetname

j;in Hindistan ahnn bu teklifini kabul etti. Hindistan ah

onlara birka ehir, nahiye ve 5 kale teslim ederek dnd.
ah daha sonra kale dizdarlarna kaleleri onlara teslim etme
melerini emretti. Kaleler teslim edilmeyince Alptigin ahdi
bozan oniardr deyip tekrar taarruza geerek kalelerle bir
likte ehirler zapt ederek cmle lemi dize getirdi. Derken
Alptigine anszn lm atverdi. Asker ve gulamlarn hepsi
epeevre kffarn askerleriyle byle kuatlmken Alptiginin bu ani lm karsmda akna dnp ne yapacakla
rn bilemediler.
Nihayet meseleyi mtalaa etmek iin oturdular; Alpti
gin geride bamza geebilecek bir oul brakmamtr. Hin
distan meselesi bizim namus ve eref meselemiz olmutur.
Dier yandan dmann yreine azametimizle korku salm
z. u halde ordumuzda herkes bana buyruk davranrsa
haysiyetimiz be paralk olur. Bu da dmann bize galebe
almasna, ele geirdiimiz illerin elimizden kmasna yol
aar. Hakkmzda en hayrl olan, aramzdan birini seip
onu emirimiz klmaktr. Meclistekerin hepsi bu fikri tasdik
ederek yksek rtbeli ve kdemli gulamlarn hepsini istiare
ettiler. Lkin hepsinde bir kusur buldular. Nihayet Sebktiginin ismi zikredilince meclistekilerin bir kii hari hepsi sus
tu. Bu kii: Yalnz Sebktiginin kendisinden daha kdemli
gulamlarn olmas gibi bir kusuru vardr. Yoksa onun nn
de hibir mani yoktur. Mertlii, insaniyeti, cesareti, gzel ah
lak ve huyu, ho sohbet ve cana yaknl, liderlii, Allah
korkusu ve hamiyeti herkesin malumudur. Dahas Alptigin
efendimizin terbiyesinde bym ve onun ahlakn kapm
olmas bir krdr. Efendimizin tabiatna sahip olduu iin
her birimizin mertebe ve konumlarmz gzetecektin Yine
en iyisini siz bilirsiniz. dedi. Hepsi Sebktiginin emir olma
s zerinde mutabk kaldlar. Sebktigin bu esnada ban
kaldrmyordu. Nihayet onu mecbur eylediler. Ardndan Se
bktigin yle seslendi: Eer bu grevi uhdeme almaktan
165

Nizam l-Mlk

zge yol yok ise diyeceim o ki, her kim bana muhalefet ve
isyana kalkar ve buyruuma boyun emekte eksiklik gste
rirse cmleniz benle birlik ol kiiyi katlediniz. Btn emir
ler bunun zerine ant ierek salam bir aht ve biatta bulun
dular. Ardmdan Sebktigini Alptiginin tahtma geirip ona
bir emir olarak selam ederek altm ve gm satlar.
Sebktiginin giritii her i, bulunduu her akm baa
ryla sonulanyordu. Sebktigin daha sonra Zbulistan
melikinin kzn istedi. Sultan M ahmud ite bu kadndan
dnyaya geldiinden tr kendisine Mahmud-i Zbul de
denmektedir. M ahm ud byynce babasyla nice aknlara
kt. Badat halifesi byk savalar neticesinde nice msellah ordular bozguna uratp Hindistan diyarn zapt
rapt altna aldndan tr Sebktigine N srud-dn un
vann bahetti.
Sebktigin cihandan gnce yerine btn saltanat adab
erknn babasndan renmi, okuma yazma bilen ve her
daim padiahlarn kssalarn dinlemekten hazzeden, btn
gzel vasflar nefsinde toplam olan olu Mahmud-i Zbulyi geirdiler. Mahmud-i Zbul Nmrz vilayetini fethede
rek H orsn zapt etti. Ardndan Hindistana yryerek Smenat ele geirdi; Ment adn verdikleri putu da getirip ce
maat ayaklaryla basarak ieri girsin diye Cuma mescidinin
eiine serdi. te bylece Hind ahlarn dize getirerek gr
kemli bir saltanata hkmetti.
Bendenizin bu kssalar rivayetten maksad efendimizi, iyi
bir kulun nasl olmas ve gnlnde ihanetten bir eser olma
dan sayelerinde saltanatnn perinleip pekierek devletin
selamet bulup muzaffer olduu, ona bendelik eyleyenlerin
kalplerini krmamas ve gnllerini ho mtmas ve kendileri
ne daha fazla itimad edip, herkesin szne itibar etmemesi
gerektiinden kendisini haberdar klmaktr. Zira hanedan,
ehir ve memleketler her zaman iin bir ahsa tabidir ve bu
ahs ortadan kalkar yahut bir kenara atlrsa mlkn idare166

Siyasetname

li altst olur. Destei sayesinde abad olan Smn mlk

Alptiginin kadr kymetini bilmeyip onun canma kastedincr, Alptiginin H orasandan ayrlmasyla Smnlerin k
bir oldu. Nice bir zahmetle yetitirilmi, bytlm kle
artk hane halkndan saylarak gzetip kollanmaldr. Nite
kim limler bu hususta yle demilerdir; Liyakatli ve tec
rbeli bir kle bin evlattan evladr.
Tek itaatkr kle bin evlattan evla ve makbul
Evlat, baba lsn isterken bin yaasn der kul
Dolaysyla itaatkr bir kle 300 z evlattan makbuldr;
zira evlat babann lmesini arzu ederken kle efendisinin ik
balini ister.

167

Yirmi Dokuzuncu Fasl

Hususi ve Umumi Grmeler
in tzin Yermek
Padiahn kendisiyle yaplacak grmeler iin izin ver
mesi birtakm kurallara balanmaldr. Huzura evvelemirde
akrabalar, sonra mmtaz maiyet, ardndan da dier snflar
dan insanlar kabul edilirler. Hepsi bir celsede kabul edilirler
ise avam ve havas yekdierinden fark edilemez. Perdenin
kaldrlmas huzura kabule izin verildii; perdenin indirilme
si ise huzura arlan kiiden zge kimsenin kabulne izin
verilmedii anlamna gelir. Dergha adam yollayan ekbir ve
ordu kumandanlar bu ekilde o gn huzura kabul vaziyetin
den haberdar olurlar. Huzura kabul edildikleri gn huzura
varrla; kabul edilmemilerse gelmezlen Zira byklerin ve
devletin ileri gelenlerinin dergha kadar varp padiah gre
meden geri dnmekten daha fazla arna giden bir ey yok
tur. Defalarca derghn kapsn andrp padiaha ulaa
mazlar ise hkmdar hakknda suizanda bulunarak art ni
yetler beslerler. Padiaha ulamaktaki glkler yznden
insanlarn ileri aksaynca bozguncular palazlanr, sorunlar
bir sis perdesi rter, ordu skntya der, raiyet meakkatle
re dar olun Padiahn mtemadiyen br vermesinden da
ha makbul bir yol yoktur. Padiah br verince merzban,
169

Nizam'l-Mlk

emirler, seyyidler ve imamlar huzura kabul edilip padiaha

tazimde bulunarak grtkten sonra kendileriyle birlikte
gelen dier adamlarn da alarak derghtan ayrlmalar usul
dendir. H avas, krdrn, silahdrn, bdrn ve angr gi
bi huzurda bulunmalar elzem olanlarn dndaki herkes hu
zurdan ayrlmaldr. Hassagiyanda hazr olduklar sre iin
de maiyetinde hazr bulunan gulamlar da huzura gelmelidir
ler. Bu tre zre birka defa hareket edilirse zamanla kkl
bir kaide haline gelerek skntlar bertaraf edilmi olur.

170

Otuzuncu Fasl
arap Meclisinin Tertibindeki Btn
nceliklere Dair
Elence ve enlik olduu hafta bir yahut iki gn br-
umumi ilan edilerek det edinmi olanlarn davet edilmesi ve
hi kimsenin men edilmemesi ve kabul srasmm onlarda ol
duundan haberdar klnmalar gerekir. Bylece hass iret
meclisi gnlerinde mezkr kiiler kabul edilmeyeceinden
tr dergha terif etmezler. Bylece bir ksmnn kabul bir
ksm red olunmasna mahal braklmaz. Meclis-i hassa la
yk grlen cemaat, yanlarnda en fazla bir gulam getirmele
ri artyla ve kim olduklar tespit olunarak, usulen nasl gel
dikleri hakknda malumat edinmelidir. Davet edilen ahsla
rn beraberlerinde srahi ve sakilerini getirmeleri kati suret
te uygunsuz bir davrantm Bylesi bir davran hibir vakit
usulde yer almad gibi aym zamanda irkin karlanan bir
tavrdr. Hkmdar cihanm kethdas ve cmle lem onun
ailesi olduundan tr tarihin her devrinde insanlar kendi
evinden padiahn meclisine bir ey getirmez, bilakis padi
ahlarn sarayndan kendi evlerine yiyecek, meze ve arap
gtrrlerdi. Padiahn, reisi olduu ailesi ve ekmek kaps
olduu yerden kendisine arap ve yiyecek almas kabul edi
lemez. Zira onun reislii btn reislerden daha fazla, daha
171

N izam l-Mlk

mkemmel, daha iyi ve daha temiz olmas icap eder. ayet

bu kiiler arabdrn kendilerine sunduu arabm ktl
nden dolay arap getiriyorlar ise arabdrn kendisine iyi
araplar teslim edildii halde kt arap vermesinden dolay
cezalandrlarak yanln slah edilmesi gerekir. Bylece kim
se padiahn meclisine arap getirmek cretinde bulunamaz.
inin ehli nedimler padiah iin vazgeilemezdirler. Padi
ahn, sadece hizmette bulunmalar mnasip olan bendegn
ile haddinden fazla dp kalkmas onun zayf tabiath biri
olduuna yorularak hkmdarlk itibarnn zedelenmesine,
anna halel gelmesine yol aar. Ayn ekilde padiahn ekbir, sipah-slr ve serdar ile haddinden fazla birlikte olmas
onlar emre itaatte geveklik gstermeye ve kstaha davran
maya ve alp rpmaya gtrr, bu da padiahn heybetine
zarar verir. te yandan padiahn vilayet meseleleri, ordu,
iktisat, imar ve bayndrlk, memleket ve dmanlarla ilgili
izlenecek siyaset ve benzeri konularda konumas gerektir.
Her ne kadar bu mevzular padiahta gam kasavet, ruhsal
knt ve kaygya yol amasna ramen akl ve saduyu
memleketin selameti iin onun mezkr kiilerle kaynap e
lenmesine msade etmez. Dolaysyla padiahn gnl ancak
nedimler sayesinde feraha kavuur. Padiah eer ki nedimler
le gnlnce vakit geirmek, aka yollu konuup nkteler an
latma ve mizah yapmay arzu ederse azametine bir noksan
gelmez. Zira zaten nedimler bylesi iler iindir.

172

Otuz Birinci Fasl

Bendegn ve Hizmetkrlarn Derghta
Tanzimine Dairdir
Bendegnn ve dk mevki sahiplerinin derghta hazr
bulunma dzenleri sarahate kavuturulmaldiE Hkmda
rn huzurunda oturu yahut ayakta duru fark etmediinden
tr tmne tahsis edilecek yerler tek tek tayin edilmelidir
Oturu usulndeki dzen ayakta duru usulnde de muha
faza edilmelidir. H avas ve padiaha yaknlyla bilinen kim
seler hkmdara yakn bir ekilde, taht epeevre kuatarak
yerlerini almaldrlar. Silahdr ve sakilerden ayet birisi bun
larn ortasnda durmaya teebbs ederse derghn hacibi o
kiiyi derhal uzaklatrr. Ayn ekilde bu zmrelerin iinde
bir yabanc yahut aralarmda bulunmas uygun olmayan bi
rini grrse onu ikaz edip orada durmasna msaade etmez
ler. Vesselam.

173

Otuz kinci Fasl

Askerlerin htiya, Talep ve Benzer

Meselelerine Dairdir
Askerin ihtiyalar tavassutlarndan tr karlandn
dan kendilerine gsterilen ihtiramn artmas iin askerler ge
reksinimlerini hayiba ve stleri vastasyla aktarmaldr.
Eer taleplerini bizzat kendileri vasta olmakszn iletebilir
lerse bu durumda stlerine ihtiya duymayp onlara hrmet
te kusurlar ederler. Ayn ekilde eer hayldan bir kii kendin
den kdemli biriyle bir az dalana girip ona hrmette bir
kusur eyleyip haddini aarsa, ast ve stn belli olmas iin ol
kiinin cezaya arptrlmas gerektir.

175

Otuz nc Fasl

Tehizat, Silah ve Sava Pusatlarnn

Hazrlanmas ve Sefere Dairdir
Cmegleri ykl bir ekilde verilen tannm askerlere ni
telikli tehizat ve sava aletleri hazrlamalar, eli yz dzgn
ve yakkh gulam satn almalar sylenmelidir. Keramet ev
dayama deme ilerinde deil bylesi ilerdedir. Bu husus
larda tekml eyleyenler padiah nezdinde daha fazla hsn
kabul grrken, cmle halk ve ordu ahalisince de daha mu
teber ve muhteem addedilirler.

177

Otuz Drdnc Fasd

Hata Eyleyen Yksek Mevkidekilerin
Paylanmasna Dairdir
Nice bir meakkatle bytlp terfi edilmi kiiler kk
bir kusur ilediklerinde yahut hataya dtklerinde alenen
azarlanmalar haysiyetlerine dokunabilir. Bu durumda ne
kadar sevecen davranhrsa davranlsn gnllerini aknak
mmkn olmaz. Bir yanllk yapan kiiye gz yumularak
gizlice arlmas gerekir ve kendisine, yle yle eyledin
ve biz nn atmz kiiye engel olmak, terfi ettiimizin
rtbesini drmesini arzu etmeyiz. Seni bu defalna mazur
grdk. Bundan byle yaptklarnda dikkatli olup bylesi
kstahlklar sergileyip hatalara dme. diye ikaz edilir. Bu
na mugayir davranlarna devam ederse gzmzden der.
Artk bizden deil bizzat kendi yaptklarnn cezasnn eker.
Byle bilinsin.
Hikye
Emirl-mmnin Ali radiyallahu anha sordular: En
cengver insan kimdir.^ Dedi ki: fke annda kendini
zapt eden ve harekete gemeyen kimsedir. nk fke ve
hiddet an geince pimanlk duyar; lkin bu pimanlk fay
da etmez.
179

Hizam l-Mlk

Kiiolunun olgunluu ve akl kendisini fkelenmemekte

gsterir. ayet fkelenirse, fkenin akla deil, akln fkeye
tahakkm etmesi gerekir. Kimin nefsi eilimleri akl- selimi
ne galebe alarsa o kii kzdnda kzgnl saduyusunu
rtvererek ldrmlarda grlen davranlar sergiler ve
dahi kimin akl- selimi heva-y nefsine galip gelirse o kii ariflerce itibar grr ve kimse onun fkelendiinin farkna bile
varmaz.
Hikye
Rivayet olunur ki Hseyin bin Ali radiyallahu anh srtn
da yepyeni Rum ii ipekten pahal bir cppe, banda halli
ce bir sark olduu halde bir grup sahabe ve Arap reisi ile
sofrann bana oturmu yemek yemekteyken hemen arka
snda hazr bulunan kle yemek ksesini onun nne koy
mak isteyince kazara kse elinden kayp Hseyin efendimi
zin bana ve omzuna dklverdi. Cppe ve sar kirlenen
Hseyin efendimizin tabii olarak fke ve hayadan tr y
z kzard ve bam kaldrp kleye bakt. Kle, Hseyini
byle grnce kendisini cezalandracandan korkarak;
fkelerini tutanlar ve affedenler [Al-i mran; 134] diye
balayan ayeti okudu.
Bunun zerin Hseyin radiyallahu anhu sakinleerek:
Ey kle, anszn fkelenip gazabm a uramaktan emin
olasn diye seni azat ediyorum dedi. Hseyin bin Alinin
bu davran meclisteki byklerin hepsinin gayetle houna
gitti.
Hikye
Rivayet olunur ki Muaviye son derece sabrl ve halim se
lim bir insand. Nitekim gnlerden br verdii bir gn, baz
byklerin tahtnn nnde ayakta, bazsnn oturmu bu180

Siyasetnatne

lunduklan bir esnada, paavralar iinde bir delikanl kage

lip ona selam vererek huzurunda ftursuzca oturdu ve; Ey
Muaviye, buraya son derece mhim bir mesele iin geldim.
Eer isteimi yerine getireceksen syleyeyim; yok eer yap
mayacaksan syle de bileyim. dedi.
Muaviye: Syle bakalm, elimizden geleni yaparz.
dedi.
Delikanh: Ben kars mans olmayan gariban bir ada
mm. Senin de kocas mocas olmayan bir anan var. Anan
bana kar olarak verirsen benim bir karm, onun da bir ko
cas olmu olur. Hem bylece sen de sevaba girersin. dedi.
Muaviye; Sen daha gencecik birisin. Anam ise aznda
tek dii kalmam kocam bir avrattr. Anama neden talipli
sin bu kadar, anlamadm. dedi.
Delikanl: Duyduuma gre ananm kocaman kalalar
varm ve ben de kocaman kalalardan pek hazzederim.
dedi.
Muaviye: Vallahi babam da aha o sebepten anam al
mt. Zaten anamn baka bir meziyeti yok. Ama bunu ben
anama bir ileteyim. Eer o da isterse benden l patan
bulamazsn! dedi. Muaviye bunlar son derece sakin bir e
kilde sylemi, ruh halinde en ufak bir deiiklik meydana
gehnemiti. nsanlar ondan daha hilm sahibi birisinin olma
d konusunda hemfikirdirler.
limler de bu mevzuyla ilgili yle derler: Tahamml ve
daha az incitmek vaktince yaplmca iyidir. Mutluluk kr
le olunca daha anlamh, iyi baht Allah korkusuyla daha gzeldit Vailahu a lem bis-sevab.

181

Otuz Beinci Fasl

Dergh- Alnin Ases, Muhafz ve

Nbetilerine Dairdir
Dergh- hassn ases, nbeti ve muhafzlarna byk bir
zen iinde tam bir dikkat gsterilmelidir. Bu topluluktan
sorumlu olan kiiler onlar iyi tanmah, gizledikleri yahut
aa vurduklar hallerini tetkik eylemelidir. Zira bunlar fa
kir fukara taifesinden ve tamahkr olduklarndan tr bir
iki altna kolayca tav olarak yoldan karlabilirler. Dier
yandan aralarnda grdkleri yabancnn kim olduuna ili
kin aratrmada bulunsunlar. Her gece nbete ve asayii
kontrole ktklar vakit onlar denetlesinler. Baka birtakm
sorunlara yol aabileceinden tr son derece hayati nem
arz eden, ihmale gelmez bu meseleyle gece gndz demeden
ilgilenilsin. Allahu a lem.

183

Otuz Altnc Fasl

Padiahn Sofra Tanzim Adab ve

Tertibine Dairdir
Huzura varanlara ikramda bulunmak iin mkellef sof
ralar hazrlama zahmetinde bulunmak teden beri hkm
darlarn tresi olagelmitir. ayet ulu kimselerin yemeye itihas yok yahut yemei beenmediler ise yemei yemeyip is
tedikleri bir vakitte yemelerinde bir saknca yoktur. Lkin sa
bah vakti sofra hazrlamak bir hkmdarn olmazsa olmazlarmdandr.
rnein Sultan Turul envai eit yemeklerle donatlm
mkellef sofralar kurmalarn emrederdi. ayet sabahlar at
binmek ya da ava kmak arzu ederse bir eyler yemek mak
sadyla sahraya 20 katr yk yiyecek onunla birlik giderdi.
Sahraya dizdikleri yiyeceklerden cmle emirler ve Trkler
hayretler iinde kalrlard.
te yandan hizmetkrlarna cmert ve mutfaklarnda eli
ak olmamak Trkistan hanlarnn tresindendir. Biz Semerkand ve zkente yaptmz yolculuklarda bir baz bo
boazlardan unu iitmiliimiz vardr: igil ve Maverannehr ahalisi her daim, buradan onca sultan gelip gemesine
ramen uzun zaman sofralarnda boazmza bir lokma ek
mek girmesi nasip olmamtr. derler.
185

Nizam l-Mlk

Kiiolunun himmet ve mrvveti aile ocana kyasla

anlalr ve dahi sultan cmle hkmdarlarn kendisinden
sorulduu cihan dedikleri ailenin reisidir. Dolaysyla onun
reislii, himmeti, mrvveti, sofras ve ikram bu nispette
cmle padiahlardan daha fazla ve l olmaldr.
Bir hadis-i erifte yle buyrulur: Ekmei ve yemei Al
lahn kullarndan esirgemeden cmerte samak saltanat ve
devletin mrne mr katar.
Hikye
Tevarh-i enbiyada yle geer: Nice mucize, keramet ve
mertebe sahibi Musa-y kelmi Firavuna yolladlar. 4.000
koyun, 400 sr, 200 devenin yan sra tavuklar, tathlar, ka
vurmalar ve envai eit leziz yiyecei sofrasmda bulundur
mak Firavunun tresinden idi. Btn Msr halk her gn
sofrasndan doyard. te Firavun tam 400 yl byle mkel
lef sofralar kurarak ilahlk taslad.
M usa aleyhisselam Tr dana kp, Ya rabbi, Firavunu helak eyle! diye dua edince Allah onun bu duasn
kabul buyurarak: Zaman gelince, onu suda gark edip va
rn younu, maln mlkn senin kavmine azk ve emrine
amade klacam. dedi. Bu vaadin zerinden birka yl ge
mesine ramen Firavun o eski sapkmik ve azgnlna de
vam ediyordu. Btn o ycelik ve itibaryla koca M usa pey
gamber Allahn vaadinin gereklemesini hl drt gzle
beklemekteydi. M usa, Allahn Firavunu bir an nce helak
etmesi iin acele etmekteydi. Nihayet M usann tahamml
etmeye takati kalmamt. Sonra krk gn oru tutarak Tr
dana tekrar kp Allaha yalvar yakar: Allahm, Fira
vunu helak edeceini vaat etmiken o kfrnden ve sapkn
davasma devam etmektedir. Onu ne vakit helak edeceksin?
dedi. H akk Teldan bir nida geldi; Ey M usa sen Fira
vunu mmkn olduu kadar ksa srede helak etmemi bek
186

Siyasetname

lersin; fakat binlerce kez binlerce kulun yz suyu hrmeti

ne onu helak etmemem gerekiyor. Her gn kullanma nime
ti esirgemeden saarken, onun sayesinde huzur ve emniyet
iyinde yaarlarken, izzet ve celalime andolsun ki, onda bu
kerem olduka onu nasl helak edeyim? dedi.
M usa; Ya rabbi, peki vaadini ne zaman yerine getirecek
sin? dedi.
Rab Tel; Ey M usa, Firavun, kullarma cmerte ihsan
etmekten el ektii ve onlardan ekmei esirgedii vakit m
rn ksaltr, sonunu yaklatrr ve saltanatm kertirim.
dedi.
Olay yle vuku buldu ki gnlerden bir gn Firavun Hmna; M usann Beni srailin ounu etrafnda toplamas
bizi skntya sokmaktadr. Bakalm onunla sonumuz nereye
varacak! u halde hibir ekilde muhta duruma dmemek
iin hazine ve stoklar dolu tutmak gerekir. Kendi emniyeti
miz iin mutfak ve sofra harcamalarn gnbegn ksmak
icap eder. Elde bulundurduumuzun bir yarsn ambarlara
ymal dier yarsn da 2.000 koyun, 200 sr ve 100 deve
eklinde ksmalyz. te bu ekilde Firavun harcamalar
gnden gne ksnca M usa aleyhisselam H akk Telnn va
adinin yaklatn anlad. Zira harcamalarda ar tasarruf
saltanatn ykln getirir. Haberi nakledenler Firavunun
suda boulduunu ve o aaah devranndan mutfanda ke
silecek iki clz koyuna kadar dtn rivayet ederlet
Allah Tel brahim aleyhisselamdan bulunduu ikram
dan ve misafirperverliinden tr vgyle sz eder. Hatimi
Tainin vcuduna cmertlik ve konukseverliinden dolay
cehennem ateini haram kld. Ayrca dnya var olduka
onun cmertlii dillere destan olacaktr. Emirl-mmnin
Ali bin Ebi Talib kerremallahu vechehu namaz klar iken ge
len dilenciye parmandaki yz karp verdii, nice a
doyurduu iin H akk Tel kitabnda ondan vgyle bah
setmitir ve kyamete kadar onun cmertlii, erlii, gzpeklii dilden dile dolaacaktt
187

N izam l-Mlk

Cihanda cmert olmaktan ve ihsanda bulunmaktan da

ha iyi bir ey bulunmaz.
Unsr yle syler:
Cmertlik stndr bir nice iten
Cmertlik yadigrdr peygamberden
Eer ki bir kimse servet sahibi ise ve padiahn beraat ol
makszn byklk gstermek, insanlarm nnde eilerek
ona sayg gsterip hazret ve efendi diye armalarn arzu
ederse her gn halka a ve erzak datmas gerekir. Bugne
dein cihana kim nam salm ve salacaksa halka bulunduu
ihsandan trdr. Cimri ve nankrler iki cihanda da knan
mtn
Hadis-i erifte yle buyrulmutur: Cimriler cennete gir
meyeceklerdir. slam devrinde olsun kfr devrinde olsun
her dnemde insanlara yardm etmekten daha gzel bir me
ziyet var olmamtn

188

Otuz Yedinci Fasl

lerinin Ehli Olan Bendegn ve

Hizmetkrlarn Haklarnn Teslimine
Dairdir
M akbul bir ii yerine getiren hizmetkrlarn gecikmeden
takdir edilerek dllendirilmesi gerekir. Dier klelerin ile
rine gsterdikleri ihtimam artrmak, sulular sua tevessl
den caydrmak, ileri dzene sokmak iin mecbur kaldn
dan tr yahut sehven bir hata eyleyen kle iledii suun
nispetince cezalandrlmas gerekir. Zira hkmdarn sela
meti bundadr.

Hikye
Rivayet olunur ki Haimlerden bir ocuk sarho bir hal
de bir ksm insana dalanca babasna ikyete gelip ondan
dert yandlar. Babas onu cezalandrmak isteyince ocuk:
Babacm, benim bir suum yok, bir su eyledimse aklm
bamda deil idi; senin imdi akln bandayken bana ky
m a. dedi. Bu sz babasnm gayetle houna gittii iin ocu
unu affetti.

189

N izam l-Mlk

Hikye
Hurddbih yle nakleder: Melik Pervz has adamlarn
dan birine gazaplanarak onu zindana atmt. Hi kimse
kendisine yaklamaya cret edemiyor iken Mutrip Barbed
ona her gn yemek ve arap gtryordu. Durumdan haber
alan Pervz, Barbede:
Benim gazabma urayan birine hangi cretle kol kanat
gerersin! dedi.
Barbed:
Padiahm senin ona yaptn iyilik yannda benimki de
vede kulak kalr. dedi.
Pervz:
Neymi o benim yaptm iyilik.?
Barbed:
Can. dedi.
Pervz bu szden son derece etkilenerek:
Gidebilirsin, onu senin yzn suyu hrmetine bala
dm. dedi.
Hikye
Ssnyan slalesi, huzurlannda gzel bir sz syleyen
yahut holarna gidecek bir maharet sergileyen kiilere afe
rin demeyi dillerine pelesenk etmilerdi. Padiah aferin
deyince hazinedara derhal o kiiye 1.000 dirhem verilmesini
emrederdi. Nirevn- dil bata olmak zere, Ssn melik
leri adalet, insaniyet ve himmet konularmda dierlerinden
ok daha ilerdeydiler.
Rivayet olunur ki gnlerden bir gn Nirevn- dil maiyetindekilerle birlikte at srtnda ava km, yolu bir kyn
yaknna dm idi. Kyde yal bir adamn bir ceviz fidan
dikmekte olduunu grd. Ceviz yirmi yl ya da daha uzun
bir zaman getikten sonra meyvesini veren bir aa olduun
190

Siyasetuam e

dan Nirevn pek ararak: Ey ihtiyar, ceviz mi dikmek

tesin? diye sordu.
htiyar: Evet Hnkrm. dedi.
Nirevn- dil; N e kadar daha yaayacaksn da mey
vesine yetieceksin? diye sordu.
htiyar: Efendim, bizden ncekiler ektiler biz yedik; biz
de ekelim bizden sonrakiler yesinler. dedi.
Bu sz Nirevnn pek houna gidip aferin dedikten
sonra hazinedarna ihtiyara 1.000 altn vermesini emretti.
I lazinedar adam a 1.000 altn sununca ihtiyar:
Efendim, hi kimse bu cevizin meyvesini benden nce
yemedi. dedi.
Nirevn:
Nasl yani? diye sordu.
htiyar:
Eer ki ben u cevizi dikmeyeydim, efendimiz buradan
gemeyip bendelerinden sual klmayayd da bu cevab iitmeyeydi u 1.000 dirhemi nereden elde ederdim?
Nirevn iki kere aferin deyince hazinedar ihtiyara
2.000 altn dinar daha sundu.
Hkmdar iki kere aferin dedii iin bu cmertlik ve
ihsanda bulundu. te nceki padiahlarn tresi bu minval
zere idi.
Hikye
Rivayet olunur ki Halife M emna bir gn sarayda, tah
tnda oturup ikyetleri dinlerken bir arzuhal iletildi.
M emn bunu derhal veziri Fazi bin Sehle vererek: Bu ada
mn isteini derhal yerine getir; zira u felek bir hal zere kalmayasya devreder ve dahi u zaman hibir dosta vefa etmeyesiye hzh geer. Bugn frsat var iken iyilik eyleyelim n
k yarn acizlik ve aresizlik dedikleri etin gn atar da fr
sat kaar. dedi.
Vallahu alem .
191

Otuz Sekizinci Vasl

Memleketteki Reaya, kta ve Muktianla

lgili zlenecek Siyasete Dair
Memleketin herhangi bir blge yahut ahalisinin hakszl
a urayp perian olduuna ilikin bir haber alnr da habe
rin maksath yayldndan ve shhatinden kukuya dlr
se, hangi maksatla gideceinden kimsenin haberi olmamak
artyla hkmdarn hass adamlarndan biri sze konu olan
vilayet ve ehrin mamur yahut harap olduunu, ikta sahibi
nin, riayetin ve milin vaziyetini tespit iin gnderilmeli ve
bylece memurlarn neyi gereke gstererek byle bir haber
getirdikleri akla kavuturulmaldr. Cihann dirlik dzeni
ve raiyetin fakr zarurete dmeyip avare olmamas iin pa
diahn byle davranmas elzemdir.

193

Otuz Dokuzuncu Fasl

Memleket ve Hkmdarlk Meselelerinde
Acele Edilmemesine Dairdir
Memleket meselelerinde acele etmemek gerekir. Kulakla
rna alman bir meseleden kukuya dtklerinde iin haki
katinin dorusu yalanyla ortaya kmas iin meselenin
aratrlmasn emretmelidir. Esasnda acelecilik glnn
deil zayf adamn krdr, iki davac huzura gelip maruzat
larn arz ettiklerinde padiahn gnlnn kimden yana ol
duunun taraflarca malum olmamas lazmdr. Padiahm
gnlnn bir tarafa meylettii anlalrsa hakh olan tarafn
cesareti krlarak halini beyan etmekten ekinebilirken hak
sz olan taraf cretlenebilir. Nitekim Hakk Tel yle buyu
rur: Eer yoldan kmm biri size bir haber getirirse muha
kemenizi kullann yoksa istemeden insanlar incitir ve sonra
yaptnzdan pimanlk duyarsnz. [Hcrat suresi; 6]
Hikye
Herat ehrinde, yaad devrin limlerinden mehur bir
zat* Bikrek, hkmdara takdim etmiti. Hadise yle cere
yan etti: Sukan ehid Alparslan (Allah burhann aydnlat

Bahse konu zat, eyhul slam Hace Abdullah Ensaridir.

195

Nizaml-Mlk

sn) bir vakit Herata gitmi ve bir mddet orada ikamet et

mekteydi. Bu pr-i fninin evinde konaklamakta olan Abdurrahman H al sultann meclisinde bir gn arap ierken;
Bu prin bir evi var. Akam oldu mu oraya giderek gece
boyunca ibadetini yapar. Bugn evinin kapsn anca orada
kflenmi bir arap testisiyle birlikte som pirinten bir put
grdm. Meerki herif gece boyunca arap ierek bu putun
nnde secdelere kapanyormu. arap testisiyle putu da be
raberimde getirdim. Abdurrahman hal bu laflan sarf edin
ce, sultann derhal o lim kiinin boynunu vuracan sand.
Sultan, Bikreke dnerek:
Derhal birini yollayarak o piri buraya arn! dedi.
Ben de derhal birini yolladm.
Ardndan sultan:
Yolladn ahs geri ar ve kimseyi buraya getirmele
ri iin gnderme! dedi.
Ertesi gn sultana:
Dn o piri nce huzurunuza armaya niyet edip ar
dndan bundan caymanzn hikmeti ne idi? diye sual eyle
dim.
Sultan:
Abdurrahman H alm o kstaha tavrndan yalan syle
diini anlaynca, ona, ettii laflardan dolay o lim efendiyi
armayacam lkin ellerini verip bana sarf ettii szlerin
doru olup, yalan sylemediine dair yemin etmesini iste
dim. Bunun zerine Abdurrahman Hal yalan sylediini iti
raf edince, ben:
N e diye yalan konuup bylesi lim bir ahsiyete iftira
da bulunarak canma kastettin gidi namussuz herif! dedim.
Abdurrahman bunun zerine yle dedi:
nk ben onun evinde bulundum. Gayetle nezih bir evi
olduunu grnce eer sultana byle bir ey sylersem sul
tan da onu ldrt Bylece o evi de bana balar diye d
ndm. dedi.
196

Siyasetname

Bunlar iiten suitan, Abdurrahman H al huzurundan

kovarak uzaklatrd.
te yandan din bykleri yle demilerdir: Acele ay
iandan, sknet Rahmandandr.
Henz yaplmam bir eyi yapmaya elde frsat vardr, oy
sa yaplma are bulunmaz.
Hekim Buzurcmihr der ki: Acele ahmaklktandr. Ace
le edip tez davranann akbeti pimanlk, hsran ve insan
larn gznde alalmaktr. Baarya ulamasna ramak kal
m nice ii akamete uratan eyin acelecilik olduuna ta
nk oldum. Ayriyeten aceleci insan devaml kendini knayp
tevbeler eder durur, zrler diler, ayplanr ve azap iinde
kvranr.
Emirl-mmnin Ali radiyallahu anh yle demitir:
Hayr iinde seri olmak dnda btn ilerde temkin ve s
knet takdir olunmutun En dorusunu Allah bilir.

Krkma Fasl
Emir-i Hares, ubdrn ve Memleket
Meselelerindeki Ceza Usulne Dairdir
Hares emirlii her devirde mhim makamlardan biri ola
gelmitir. Padiahn gazap ve cezalandrmasmdan korkma
yan kimse olmad emir-i hares de ceza ilerinden mesul ol
duu iin derghta emir-i hacipten m aada emir-i haresten
muteberi olmamtr. Padiah birini cezaya arptrp idam,
sopa yahut zindan cezasn emrettiinde bu iin icras emir-i
harese der. Dier yandan insanlar da canlarn kurtarmak
iin mal ve mlklerini harcamaktan ekinmezler. Kendisini
temsilen ks, alem ve nevbet olduundan halk hkmdar
dan ok emir-i haresten korkard. inde bulunduumuz de
virde bu makam gzden dm ve eski itibarn yitirmitir.
Derghta 20sinin elinde altndan, 20sinin elinde gmten,
lOunun elinde byk tahtadan sopa olmak zere her za
man iin asgari 50 ubdrm bulunmas arttr.
Emirin makam muteber bir makam olduu iin tehizat,
dzen ve sava pusatlarnn olabildiince tam tekmil ve ihtiammm salanmas lazmdr. ayet hlihazrdaki emir bun
lar idare edebiliyorsa grevine devam etmeli, yok eer gre
vini hakkyla ifa edemiyorsa yerine bakas getirilmelidir.

199

N izam l-Mlk

Hikye
Gnlerden bir gn halife M emn nedimlerine yle de
di; imdi benim iki hares emirim var. Her ikisinin de ileri
sabahtan akam a kadar kelle uurmak, ipte sallandrmak, el
ayak kesmek, sopa vurmak, zindana tkmak iken halk dai
ma honudane birini hayrla yd edip verken dierinden il
lallah etmi, ad dahi anlnca ona beddualar eylemektedir.
Nedenini bir trl anlayabilmi deilim. Ayn ileri yaptkla
r halde birinden ikyet edilirken dierine methiyeler dizil
mesine dair biriniz ksa da beni bu konuda aydnlatsa.
O rada bulunan nedimlerden birisi yle dedi: Hametmeaplar bendenize gn msaade buyursalar meselenin i
yzn huzurunuza arz ederim.
Halife M emn; Mnasiptir. dedi.
Ardndan nedim evine dnerek en gzde uana yle
dedi: Senden benim iin bir ey yapman istiyorum. imdi
Badat ehrinde iki tane hares vardr, bunlardan birisi ihtiyar
dieri ise orta yalardadr. Yarn sabah daha gn domadan
kalkp szn ettiim bu ihtiyar haresin hanesine var, sara
yndan nasl ktm, makamna ne ekilde getiini, neylediini gr, huzuruna gelen halka, ona getirilen sululara ne
syleyip neler emrettiini duyarak bana sylemek iin bun
lar akimda bir gzel tut. Dier gn de ayn ekilde erkenden
o orta yal haresin sarayna git, ne olup bitiyorsa batan
sonra konumasndan davranlarna kadar grdn her
eyi inceleyip beni haberdar kl. dedi.
Uak; Ba stne efendim. dedi.
Ertesi gn uak erkenden kalkarak ihtiyar emir-i haresin
sarayna vararak oturdu. Bir ferra bir mumu suffann yan
na koyuvererek seccadeyi seriverdi. Seccadenin ba ucuna
da birka cz Kuran, dualarn bulunduu bir kitap ve tes
pih koydu. Emir-i hares de bu arada kagelip seccadenin ba
na geerek birka rekt namaz eda etti. Cemaat oalnca
200

Siyasetname

mezzin kamet getirdi. Cemaatle namaz klmd. N am az bi

tince ihtiyar Mushaflardan bir para Kuran- Kerim okudu.
Ardndan tespihata geilerek tekbir ve tehliller getirildi. N i
hayet insanlar selmlaarak ayrldlar. Gne iyice dounca
ihtiyar sordu:
Bugn herhangi bir sulu getirdiler mi?
Dediler ki: Evet, birini ldrd sylenen bir ahs ge
ri tel iler.
htiyar: Peki, ona tankhk eden kimse var mym? dedi.
Hayr, dediler, kendisi zaten suunu itiraf ediyor.
htiyar lahavle ekerek: Getirin bakalm unu. dedi.
Delikanly getirdiler. htiyarn gzleri delikanlya iliince:
Hu ocuun neresi sululara benziyor? Gzlerinde kiizade
lere zg bir k, yznde helal st emmiliin avk, alnn
da Mslmanlk nuru parldyor. Bu ocuk bylesi bir sua
tevessl bile etmi olamaz. Zannederim doruyu sylemiyor.
( )na kar kimsenin szne kulak asmayacam. Hayr, bu
gzel ocuk byle bir ey yapmamtr; dedi. Orada bulu
nan kiilerden biri:
Efendim, delikanlnn kendisi iledii crm itiraf etmi
tir. deyince hares emiri ona kt: Bunu sen uydurmakta
sn, Allahtan hi mi korkun yok! Yok yere masum bir gen
cin canna kastediyosun. Bu delikanh kendi sonunu getirece
ini bildii sz edilen suu ilemeyecek kadar aklldr. de
di. Btn bu szleri o delikanimm suunu inkr etmesi, ik
rarndan dnmesi iin sarf ediyordu. Daha sonra delikanlya
dnerek: Sen ne dersin? dedi.
Delikanl: Allah azze ve cellenin takdiri ite, elimden
byle bir kaza kt. br cihanda azaba takatim olmad
iin Allah Telnm hkm her neyse bana uygula. deyin
ce emir-i hares kendini sarla vurdu ve oradaki cemaate
dnerek: Delikanlnn sylediklerini duyamadm, ikrar m
inkr m ediyor tam anlamadm. dedi. Oradakiler: Efen
dim, suunu ikrar ediyor. deyince emir-i hares: Sende su
201

Nizam l-Mlk

leyecek bir yz yok. Zihnini bir yokla, belki de dmanla

rn seni buna zorlamtr?
Delikanl: Ey emir, hi kimse bunu yapmaya beni zorla
m deil. Ben suluyum. Tanr azze ve cellenin fermann ba
na uygula! dedi.
Emir-i hares delikanlnn ikrarndan dnmek gibi niyeti
olmadm, kafasna lmek fikrini iyiden koyduunu anla
ynca: Hakkn hkmn icra edeyim. dedi. Delikanl: c
ra eyle ey emir! dedi. Emir-i hares oradaki cemaate dne
rek: Siz hi Allahtan byle korkan bir gen grm my
dnz; kyamet gnnde hakkn huzuruna tertemiz bir ekil
de kmak isteyen ve hesap gn mkfatna nail olacana
iman ettii iin Tanr azze ve cellenin azabmdan ekinerek
srf iindeki Allah korkusundan tr suunu ikrar eyleyen
bylesi birine ahsen ben hi tank olmamtm. Bu delikanh ile cennet, huriler ve cennet kkleri arasndaki mesafe bir
soluktan az bir ey kalmtr. dedikten sonra delikanlya d
np: Git ykan ve gel! dedi. Delikanh iki rekt namaz k
larak tevbe istifar eyledikten sonra huzura gelip durdu.
Emir-i hares: Bu delikanh u anda sanki cennetteki kkn
de, huriler, Haan, Hseyin ve Hamza ehitleriyle oturmak
tadr. diyordu. Emir bu szlerle delikanlya lm gpta
edilecek bir eymi gibi gsteriyordu. Daha sonra emir deli
kanlnn elbiselerini onu incitmeden, kibarca srtndan syr
malarn, gzlerini balamalarn emretti. Bir su damlasn
andran klcyla geldiini delikanlnn ruhunun bile duyma
d cellt emirin bir gz iaretiyle gencin boynunu vurdu.
Bir kl darbesiyle kellesini uurmutu.
Dier yandan emir-i hares muhtelif sularla itham edilen
birka kiinin haklarndaki tahkikat tamamlanana kadar
zindana gnderilmesini istedi. Ardndan ayaa kalkarak
kendi odasna ekilince cemaat de dald. u uanz da ne
dim hazretlerinin huzuruna vararak iyi kt grd her e
yi bir bir nakletti.
202

Siyasetname

Uak ertesi gn sabah erkenden kalkarak orta yal olan

cmir-i haresin sarayna vard. Halk ve muhafzlar bir bir sa
rayn doldurdular. Gne dounca bu orta yah emir-i hares
gelip kalar atk, arabn etkisiyle gzleri kzarmt; onu
gren gece boyunca melek katletmi sanrd. Muhafzlar bir
bir nnde saf kurdular. Kimsenin selamn almyor; alsa da
adam azarlar gibi alyor idi. Bir mddet getikten sonra,
Bugn kimse getirildi m i? diye sordu. Kendisine, Dn ge
ce bir genci krktk sarho bir halde derdest ettik. dedi
ler. Emir: Getirin uraya! dedi. Delikanly getirdiler. Emir
onu grnce: Bu m u? dedi. Evet, budun dediler. Emir:
Nice zamandr ben de bu haramzadeyi aryordum. Bu y
le bir Allahtan korkmaz kuldan utanmaz yle fesat, irret,
fitne kumkumas biri ki Badat ehrinde araan bylesini
bulamazsn! Bunu sopa deil ancak ip paklar! Her Allahn
gn ellemin oluu ocuu peinde adlarn ktye kar
mak iin dolanmakta, kadmlarn namusunu kirletmek iin
frsat kollamaktadr. Bundan gn gemiyor ki yaka silkme
yen birisi yanma gelmesin! Nice zamandr peindeyim bu
nun! gibi bir sr laf etti. Delikanl bu laflar iitmektense
boynunun vurulmasn yeledi. Emir ardndan yle hasn
dan birka krba getirmelerini istedi. Krbalar gelince: Ye
re yatrn ban ve ayaklarn skca tutun! dedi. O krk kr
bac yle bir aklatyordu ki delikanl acdan yeri sryordu.
Krba cezas uygulandktan sonra delikanly tutup zindana
gtrmek isteyince belki elliden fazla anl anl kii delikan
lnn drstlne, iffetine, namusuna, misafirperverliine
ahitlik ederek efaati olup hadd cezas uyguland iin
genci kendi yz suyu hrmetlerine salmasn istedi. Emir
bunlarn sylediklerine hi kulak asmayarak delikanly zin
dana att. Kethdalar krk kalpleri ve azlarmda emire bed
dualarla geri dndler Nihayet emir de kalkarak odasna e
kildi. Nedimin ua da dnerek olan bitenden nedimi bir bir
haberdar kld.
203

N izam l-Mlk

Nedim nc gn Halife M emnun huzuruna vara

rak, uandan duyduu ekilde, halifeyi o iki emirin tavr ve
tutumlarndan haberdar kld. Emirl-mmnin aknlklar
iinde: O ihtiyar emir-i haresi Allah balasn. Yalnz dier
kpek herife de lanetler olsun! Srf sarho olduundan t
r bir kiizadeye bu zulm reva gryorsa bakalarna yok
yere neler yaptn bir Allah bilir! diyerek bu orta yal
emirin derhal grevden azledilmesini, o delikanlnn da zin
dandan karlmasn, bu mesuliyetin de o ihtiyar emire tev
di edilerek kendisine bir hilat hediye edilmesini emretti.

204

Krk Birinci Fasl

Hkmdarn Allahn Kullarn Her ve

Mkilde Balamasna Dairdir
Her devirde memleket ilahi bir felakete maruz kalr, kem
gzler isabet ede^ memleket bir hanedann idaresinden bir
dierinin idaresine geebilir yahut ba gsteren kargaa ve
fitneden tr memleketin hali perian olabilin Memlekette
nice kllar ekilmi, katliamlar, yakp ykmalar, talan ve zu
lm kol geziyor olabilin Bylesi bir kemeke ortamnda ni
ce tynetsiz iktidar eline geirmi ve nice haysiyet sahibi in
sanlarn erefi inenmi olabiHr. Kudreti elinde bulunduran
lar diledii gibi at koturduu iin nice faziletli insan zayf
dp bedbaht olabilir. Bozguncular servet ym, alak bi
risi emirlie ykselmi, pespaye biri amidlii eline geirmi
ken onurlu ve erdemli insanlar mahrum kalm olabilir. On
unvanla dahi yetinmeyen cibilliyetsiz bir ahs, iinin ehli
olup olmadna baklmadan padiah ve vezirin adm kulla
np kendine nice unvan vermi olabilir. Trkler hcegnn
unvanlarn; hcegn ise Trklerin unvanlarn alm olabilir
Trk ve Tacikler, bu iki topluluk limlerin ve imamlarn un
vanlarn istismar ederek padiah namna ferman verirler
Bylece eriat ypranm; raiyyet bana buyruk olurken or
du kanunsuz ilere tevessl eden Halk arasnda at izi it izine
205

Nizam'l-Mlk

karr. lere tedbir klnmaz. Bir Trk on Tacikin yahut bir

Tacik on Trkn kethdaln ve emirliini idare etse kim
senin sesi kmaz. Btn memleket ilerinin kaide ve nizam
bozulur. Padiah savalar ve taarruzlarla megul olduu iin
bylesi 'sorunlar halletmek yahut bunlar mtalaa etmek
iin frsat bulamaz.
Nihayet uursuzluk devri geip, ilahi saadet gnleri atp
memlekete huzur ve emniyet hkim olunca; Allah Tel,
hkmdarn adil ve akil oullarndan birine talihim yr klp
dmanlarn tepelemesine, ona ilim ve hikmet vererek iyiyi
ktden ayrt etmesine, herkesle yakinen ilgilenip kendisin
den nceki hkmdarlarn vasflarn, atalarnn yurt ve sa
raylarnn tresini herkese sormasna, bunlar kitaplardan
tahkik etmesine imkn verir. Nihayet ksa bir sre iinde
memlekette nizam salayarak, herkese layknca muamele
ederek, hak edenleri makamlarna kavutururken hak etme
yenleri de igal ettikleri grevlerden uzaklatrp ehli olduu
i ve meslee ynlendirir. Nimete kfran eyleyenlerin kk
n kazyarak dine dost kfre hasm olur. Hakkn dinine des
tek olarak Allahn izniyle nefsan arzulara ve sapknlklara
kk sktrr.
Biraz da kahir ekseriyetin nazarndan dm bulunan ve
hali hazrda kaide olmaktan km eyleri aydnlatacak, ci
hann efendisi hkmdar tefekkr klnca her birisine emr
fermanda bulunsunlar diye bu baplar bahse konu edelim.
nallah Tel.
stikrar ve fitnenin nn kesmek iin kadim hanedanla
r muhafaza edip destekleyerek onlara kol kanat germek; h
kmdarn oullarna ihtiram gsterip onlar zayi brakmayp
mahrum koymamak; kendilerine muhabbetle yaklap ci
handa namlar baki kalsm diye kendi idaresinden maietleri
ni idame ettirecekleri miktarda ihtiyalarm karlamak; di
er yandan iinin ehli kiilere, limlere, ehl-i beytten drst
olanlara, gazilere, snr boyundakilere, Kuran ilimleriyle
206

Siyasetname

riKgul olanlara beytlmlden paylarna deni vermek her

devir hkmdarlarnn deti olagelmitir. Bylece kendi de
vi lerinde hi kimse bedbaht ve nasipsiz kalmam, kendileri
lic iki cihanda ecir ve mkfata nail olmulardr.
Hikye
Rivayet olunur ki yardma muhtalardan bir topluluk
1larun Reide yle bir arzuhal takdim ettiler: Biz Allahn
kullar ve erafn evlatlarndanz. Bazmz ehl-i Kuran ve da
hi bazmz ilim ehli, bazmz da ehl-i heytteniz. Bir ksmmz
memlekete hatr saylr hizmetlerde bulunduklar iin devlet
zerinde haklar olan kiilerin ocuklaryz. Nice meakkat
ler dar olmu pir pak mminleriz, beytlmlde bizim de
paymz bulunmaktadr. Mminlerin emiri olduunuzdan ve
cihan zatmzdan sorulduu iin bugn beytlml sizin idare
niz altndadr. Eer beytlml mminlere aitse ve biz de
muhta ve madur dm isek ve dahi hakkmz ise bize na
faka ver. Sen mlkn koruyucususun. Hkmdar olduun
dan tr senin payna ancak onda bir der. Oysa sen ma
li ihtiyalar ve masraflarn iin binlerce dinar harcyorken bi
ze bir ekmek bile dmemektedir: in daha tuhaf, beytlmli de kendi malm sanmandr. Paymza deni verirsen ne
l; aks takdirde gklerin ve yerin rabbi olan Allahn der
ghna iltica eder ikyette bulunuruz ve senin elinden beytlmli alp altn ve serveti kendi debdebesi, hzinesi ve h
kmdarl iin deil M slmanlara efkat ve merhamet yo
lunda harcayan bir bakasna vermesini talep ederiz.
Harun Reid arzuhali okuyunca yznn rengi att ve o
gn onlara cevap veremedi. Beti benzi umu bir ekilde sa
rayndan haremine geti. Huzursuzdu, yz kire gibi aar
mt. Zbeyde hatun onu byle perian bir halde grnce;
Emirl-mmninin bana ne geldi? diye sormadan ede
medi. Harun Reid: Bana u ekilde bir arzuhal yazmlar
207

N izam l-M lk

Beni Allah Telnm gazabyla korkutmasalard onlar dil

den dile dolaacak bir cezaya arptrr idim. diyerek hadi
seyi anlatt. Zbeyde: Cezalandrp onlar incitmemekle iyi
etmisiniz. Nitekim halifelik sana atalarndan miras kald
ndan dolay onlarn davran, hal ve hareketleri de sana te
vars etmitir. Senden evvelki halifeler Allahn kullarna na
sl muamele eylemiler ise sen de yle muamele eyle. Zira b
yklk ve hkmdarlk ihsan ve ltufla pekiir, beytlmlde
olan her eyin Mslmanlara ait olduu su gtrmez bir ha
kikattir. Ve sen oradan devasa harcamalar yapmaktasn. u
halde zaten Mslmanlara ait olan bu mala kar davran
n, onlarn senin ahsi malna kar davran gibi olmaldr.
Onlar eer senden ikyet eylemekteier ise mazurdurlar.
Tesadfen her ikisi de o gece ryalarnda kyamet gnn
de hesap vermek iin bulunan halkn bir bir huzura gtrl
dn, hesabn vermeleri istendiini, M ustafa sallallahu
aleyhi vesellemin efaatler ederek cennete doru yrd
n grdler Bir melek kendilerinin ellerinden tutmu gtryorken bir baka melek ona, Onlar nereye gtrmekte
sin? diye sordu. M ustafa aleyhisselamn kendisini yollaya
rak, Ben var olduum srece onlar huzura karmaynz.
Zira onlardan hay etmekteyim ve onlara dair syleyecek
tek szm yoktur. Onlar benim makamm igal ettikleri yer
den, Mslmanlarn malm kendi mallan bellemekte ve hak
k olanlarn haklarn teslim etmemektedirler. buyurduunu
syledi.
Her ikisi de uykularndan dehet iinde frladlar. Harun
Zbeydeye: Neyin var senin? dedi. Zbeyde: yle bir
rya grdm ve dehete kapldm. dedi. Harun Reid: Ben
de ayn ekilde bir rya grdm. dedi. Hakikaten, kyamet
gn deil, bunun bir rya oknasma krettiler.
Ertesi gn, htiya sahiplerinin dergha varp paylarm
beytlmlden onlara takdim edecek, ihtiyalarm karlaya
cam. diye tellal artt. Ardndan ahali saraya akn ede
208

Siyasetnamc

rek toplandlar. Harun Reid beytlmlden halka 3 milyon

dinar verilmesini emredince Zbeyde hatun, Beytlml se
nin idarende olduu iin kyamet gnnde hesabn benden
deil senden soracaklar. u ltfunla bir baz eylerin stesin
den geldin. Kald ki Mslmanlarn maln Mslmanlara
baladn. Allah Telnh rzas ve kyamet gnnde kur
tulua ermek iin kendi malmdan bir baka ey yapmay ar
zu etmekteyim. u fani cihandan elbet geceimi biliyorum
ve elbet biliyorum unca servetim bana kalmayacaktr. En
azndan o etin hesap gn iin kendi ellerimle ahirete bir
azk gndereyim. dedi.
Ardndan kendi z hzinesinden binlerce dinar, mcevhe
rat ve gm ayrarak, Bunlar ylesi ilerde kullanlsn ki
ahirete kadar onlardan hsl olacak dua ve sevabn sonu gel
mesin. dedi ve Kfe kapsndan Mekke kapsna kadar her
konakta azlan geni kuyular kazlmasn, dibinden tepesi
ne kadar pimi tula, kire ve al dkerek ina edilmesini,
her sene nice bin ksur hacnn susuzluktan lmesine kar
tedbir almak, onlarn bu maduriyetlerini gidermek iin ha
vuz ve sarnlar yaplmasn emretti. Emredilen btn bu ku
yular kazp havuzlan atlar. Btn bunlar yaplmasna ra
men Zbeyde hatunun harcama iin ayrd maln byk
mebla duruyordu. O da snr boylarnda mstahkem kala1ar yapmalarn, cenk eden gaziler iin pusatlar, dii ve erkek
atlar satn almalarm, yl boyunca her kalede 1.000 yahut
2.000 gazi iin ihtiya duyulduunda ekmek, giyim kuam
techizatlarm temin iin nice bir arazi ve mlk satn almala
rn emretti.
Bu harcamalardan artan mal ile Kgar, Bulur ve uknn
boylarnda drt taraftan duvarlarla tahkim edilmi, hl yer
li yerinde mamur duran Bedahan ismini verdikleri bir e
hir kurdular. Hutteln boylarnda Ratn mukabilinde hl
silahhariesi, atlan, srs yerli yerinde duran bir kale daha
yaptlar. Ayn ekilde sbicabta bugn hl varlm koruyan
209

N izam l-M lk

bir Ribat, birka ehir ve mstahkem kale kurdular. Harezm

yolunda Ferve adn verdikleri bir kale ve ayn ekilde Rum
derbendinde ve skenderiye ehrinde bir baka kale ina etti
ler. Bu ekilde her birisi bir ehir gibi on kale kurduklar hal
de Zbeyde hatunun paras artm idi. Bu imaretlerden arta
kalan parann Beytulmukaddes ve Medine ve civarndaki fa
kir fukaraya sadaka verilmesini emretti. te mkemmel ha
yr ii byle olur.
Hikye
Zeyd bin Eslemin yle syledii rivayet olunur: Bir
defasnda Emirl-mmnin mer Hattab radiyallahu anh
geceleyin ehri kolaan etmeye kmt. Ben de onunla bir
likteydim. ehrin dna ktmzda talardan rl, ykl
d yklacak bir duvarn dibinden bir ate ykseldiini gr
dk. mer bana: Zeyd bu gece yars ate yakann kim ol
duuna haydi gidip bir bakalm. dedi. Oraya varp atee
yaklatmzda bir kadncazn atee bir kap koymu ol
duunu, yan banda da iki yavrucan topraa kvrlm
uyuduklarn grdk. Kadnn, H akk Tel hakkm ken
disi tka basa yiyip bizi a b-ila koyan merden alvere!
diye sylendiini iitince, merin dizlerinin ba zld.
mer Zeyde dnerek: Bu kadn hakkn huzurunda cm
le lem namna beni itham ediyor, sen burackta kal da ka
dnn yanna varp meselesi neymi bir reneyim. dedi.
mer kadnn yanna varnca: Ey kadn, gecenin bir yar
snda ln ortasnda ne piiriyorsun? diye sordu. Kadn:
Ben Medinede evi bark, elinde avucunda bir eyi olma
yan yoksul bir kadnm. Halktan utandmdan tr bura
ya geldim. u iki yavrumu da doyuracak bir eyim olmad
iin alktan alayp inlemekteler. ocuklarmn karnla
rn doyuracak hibir eyim yok. Bunu bildikleri halde yine
alamaya devam ediyorlar. Dn gece yine buraya geldiimi
210

Siyasetname

komularm da biliyor. Yavrularm yiyecek bir ey isteyip

alklarndan alamaya baladklar vakit ben u kab atee
koyup onlara, Siz uyuyun, siz uyanncaya dein bu kap pi
er. diyerek gnllerini avutuyorum. Onlar bu mitle uyur
lar. Uyandklarnda ortada bir ey gremeyince tekrar ala
maya koyulurlar. Ben de tekrar kab atee koyar ayn baha
neyle onlar uyuturum. te bu ekilde iki gndr ne benim
boazmdan ne u yavrularmn boazndan bir lokma ge
mitir. Bu arada kapta da sudan baka bir ey yoktur. Bu
manzara karsnda merin yrei paraland ve: mere
bunca beddua edip onu Allaha havale etmekte yerden g
e kadar hakkn var. dedi. Kadn meri tanmamt.
mer kadn: Burada ben dnene kadar bir para bekle.
dedi ve kadnn yanndan ayrld.
mer yanma gelince, Ey Zeyd, hal byleyken byledir.
Tez ol, bizim eve varalm. dedi. Evinin kapsna varnca ba
na: Ey zeyd, burada bekle biraz. diyerek evine girdi. Sr
tnda iki kfe e evinden kp bana, Haydi gidelim. de
yince: Ey Emirl-mmnin, kfeleri benim srtma koy.
dedim. mer: Hayr, eer bu gece u kfeleri sen srtlarsan
yarn hesap gnnde merin gnah ykn kim srtlasn!
dedi. O mehul kadncazn yanna vardmzda kfeleri
srtndan indirdi. Kfelerin biri un, dieri pirin, nohut, kuy
ruk ya ve dana ya ile dopdoluydu. mer bana: Ya
Zeyd, sen elini abuk tut etraftan al rp ne bulursan bul
ve y uraya. dedi. Ben odun bulmak maksadyla gittim;
mer de mnasip bir yer ap su getirerek pirin, nohut ve
kuyruk yam bir gzel ykadktan sonra kaba koydu. Un
dan bycek bir bazlama yapt. Bu arada ben odunlar getir
mitim. mer kendi elleriyle kab piirerek bazlamalar ha
zrladktan sonra kadna: Kabn pitiini syleyip imdi
yavrucaklar uyandrarak kalkmalarn ve yemek yemelerini
syleyebilirsin. dedi. Kadncaz ocuklar uyandurd ve
mer nlerine yemei koyduktan sonra bir kenara ekilip
211

N izam l-M lk

seccadesini sererek namaz klmaya koyuldu. Bir saat kadar

geince kadm ve ocuklar bir gzel doymu, yavrucaklar
annelerinin etrafnda oynamaktaydlar. mer dorulup ka
dnn yanna yaklaarak, Yavrucaklar karnlarn doyurdu
lar m? diye sordu. Kadncaz; Allaha bin kr ki saye
nizde doyurdular. dedi. me; Hadi kalk, sen ocuklarn
kucana al ben de u kfeleri srtlanaym, Zeyd de u kapkaca alsn de seni evine kadar gtrelim. dedi. Aynen
byle yaparak kadncaz yavrucaklaryla evine braktlar.
Kadn evine girince mer srtndan kfeleri yere indirip git
meye doru kadna: Byklk sende kalsn, bundan byle
meri Allaha havale etme! nk merin hakkn azap ve
azarna takati yoktur. Hem mer gayb nereden bilsin de
halkn ne hallerde olduundan haberdar olsun. u getirdii
mi yiyiverin, bittii zaman tekrar vermem iin beni haberdar
klasn! dedi.
Vallahu a lem!
Hikye
Yine bu babda rivayet olunur ki, M usa aleyhisselam he
nz kendisine peygamberlik gelmedii vakitte uayb aleyhisselamn obanln yapmaktayd. M usa koyunlar otlatr
ken kazara bir koyun srden ayrld. M usa onu tekrar s
rye katmaya niyet edince koyun rkerek dere tepe kama
ya balad. M usa da drt fersah kadar uzaklam kendi
srsn grmeyesiye can havliyle peinden koturuyordu.
Koyuncazn daha fazla kamaya mecali kalmam, durdu
u yerden kalkamayacak kadar bitkin dmt. M usa ya
nma varmca koyuna ii acyarak: Zavallck, byle kamanm sebebi nedir, kimler rktt seni.? dedi. Koyuncazn
kmldamaya takati kalmadn gren M usa onu alp srt
na vurarak srye kadar getirdi. Koyuncuun gz srye
iliince ferahlayp yrecii atmaya balad. M usa onu srtn
212

Siyasetname

dan indirip srye katt. Bunun zerine Hakk Tel gklerin

meleklerine yle seslendi: Kulumun kendisi yznden nice
skntlara dt koyunu incitmeyip o zavallya nasl ince
davrandn grdnz m? anma yemin olsun ki mertebe
sini ykseltip onu Kelmim klarak ona peygamberlik suna
cam, ona kyamete kadar cmle lemin szlerine konu
edecekleri bir kitap gndereceim! dedi. Allah Tel bu
btn dediklerini ona ihsan etti.
Hikye
Ve dahi bu babda yle rivayet edilmitir: Mervrd eh
rinde nice mal ve mlk sahibi zengin mi zengin, Reis Hac
nam bir adam var idi. Yaad devirde ondan saltanatls,
H orsnda ondan varlkls bulunmaz idi. Bu Reis Hac Sul
tan M ahmud ve olu M esudun hizmetinde de bulunmutu.
Biz kendimiz onun servetine gzlerimizle ahit olmu idik.
Genliinin baharnda, delikanllk alarnda tarifsiz eza ce
falar eylemi, halka nice zulmleri reva grm, zorbalkla
kazanlar elde etmi, saysz slalenin mahvna sebep olmu
tur. Ondan daha ceberrutu, ondan daha gaddarna kimse ta
nk olmamt. Nihayet mrnn son faslnda hidayet bu
lunca ahaliye kymaktan el etek ekip hayr ilerine koyul
mu. Nice bir kleyi azat eylemi, dullara yardm eli uzatm,
yetimleri giydirmi, gazilere ve haclara para ve levazmat te
darik etmi, Mervrd ve N iaburda ibadethaneler ina et
miti. Nice hayr iinden sonra merhum Emir akr devrin
de hacca gitmeye niyet etmiti. Badata vard zaman ora
da takriben bir ay kadar konaklad. Orada kald gnlerden
bir gn pazara gitmek iin evinden kp yolda yrrken fe
na ekilde uyuz hastalna mptela olduundan tr bede
ninin tm tyleri dklm, hastaln perian eyledii za
vall bir kpek grverdi. Bu manzaray grp yrei bur
kulan Reis Hac: Bu zavalh da can tayot Onun da yara
213

N izam H-Mlk

tcs Tanr azze ve celledir. diyerek uana: abuk git, iki

men ekmek ve bir ip getiriver. diye emretti. Kendisi de ua
dnene kadar kpein ba ucunda bekledi. Reis Hac ek
mei kendi elleriyle ufalyor ve yemesi iin kpein nne
koyuyordu. Kpek doyana kadar byle yapt. Ardndan ipi
kpein boynundan geirerek uana: Kpei u emretti
im eve gtrver. diye emretti. Kendisi de pazara gidip he
men eve dnd.
Reis H ac eve dnnce emri zerine men kuyruk ya
alarak ya bir gzel eritip ona getirdiler. Reis yerinden do
rularak kpee yaklat ve bir ubuk ve bez paras yard
myla bizzat kendi elleriyle o eriyik ya kpein uyuz bede
nine srd. Kpein bedeni nihayet yala bsbtn kapla
nnca Reis uana: Duvara salamca bir ivi akp u k
pei oraya bala, sonra her sabah ve her akam bir men ek
mek nne koyasn ve her gn iki defa u yadan sresin. Bi
zim yemek soframzdan da arta kalan krntlar ona getire
sin. yileinceye kadar bunlar yapacaksn. diye emretti,
Uak denilenleri harfiyen uygulad. ki hafta sonunda niha
yet o zavall kpekte uyuz hastalndan eser kalmam, ty
leri km ve semirmiti. Hatta onlarla akalayor kovsan
gitmiyordu. Reis Hac da kafilesiyle yola km, haccn eda
eylemiti. H ac yolunda da hadsiz hayr ilerinde bulunmu
ve Mervrda geri dnm, birka yl sonra da hakkn rah
metine kavumutu.
lmnden bir mddet sonra gecelerden bir gece bir za
hit onu ryasnda Buraka binmi, evresini huriler ve glmanlar kuatm, cennet bahelerinden bir bahe ire mutlu
mesut gezer iken grd. Zahit ona yaklap selam verince.
Reis dizginlerini ekip selamm ald. Zahit: Ey falanca, sen
en balarda halk inciten gaddar birisi idin. Hidayet bulunca
nice hayr hasenatta bulunarak hacca gittin. Bana bu merte
beye nasl eritiini syler misin? Neyledin de bu makama
ykseldin.^ diye sorunca, Reis hac: Ey zahit, Allahm ii
214

Siyasetname

ne akl sr ermez. Sen de ibret alarak kldn ibadetlere bel

balamayp gafil avlanmayasn. Bil ki esasnda delikanlyken
imlediim gnahlardan tr cehenneme gidecektim. Bulun
duum onca hayr, eylediim onca ibadetin bana zu'nk fay
das dokunmad. H esap vakti gelip atnca o btn namaz
larm, orularm yzme arptlar. Ne satm onca sada
ka, kurduum onca mescid, onca ribat, onca kpr; ne de
{ittiim o H ac... Btn o emeklerim boa gitti. Cennetten
linidimi kesip cehennem azabna dar olacak kadar umulum krlm idi. Derken anszn kulama: Sen cehennem
itlerinden bir it idin. Kibir esvabn karp o uyuz kpee
yaptklarnn yz suyu hrmetine gnahlarn balayarak
sana cenneti ihsan edip cehennemi haram kldk. diye bir ni
da geldi. Ardndan rahmet meleklerinin yldrm hzyla ka
gelip beni azap meleklerinin elinden alarak cennete gtr
dklerini grdm. Btn yapp ettiklerimden sadece bu
amelim imdadma yetiti. dedi.
Bu kssay lemin efendisinin affetmenin nasl gzel bir
meziyet olduunu kavramas iin bahsime konu eyledim.
Mevzubahis kiiler bir kpek yahut koyuna merhamet etme
leri sonucunda o mertebe ve makama eritiler. Dolaysyla
acze dm bir Mslmam esirgeyen, onun elinden tutan
kimseye Tanr azze ve celle nice sevaplar yazar, nice derece
ler ihsan eder. Hkmdarn bizzat kendisi adil olunca esirge
yici de olur ve hkmdar merhametli olursa ordusu da tpk
onun gibi olurlar. nk insanlar meliklerinin dini zredir.

Fasl
Ayn Mevzu zerinde Sylenmitir
htiyarlara ve tecrbeli kimselere ihtiramda bulunup her
birisini bir makam ve mevkiye yerletirmek, memleketin se
lameti iin bir kimseyi terfi ederken dierinin rtbesini d
rmek, yksek yaplar ina etmek, baka hanedandan izdi
215

Hizaml-Mlk

va yapmak, padiahlk meselelerini iyi kavramak, din ile

riyle alakadar olmak, tm konularda, rnein bir dman
yahut bir sava ba gsterdiinde baarya ermek iin izlene
cek siyasetle ilgili limlerin, grm geirmilerin, deneyimli
kiilerin grlerini ahp onlarla birlik hareket etmek yahut
bir harp durumunda gnderilecek sava elisinin nice sava
lara katlm, harpler kazanm, kaleler zapt etmi ad dille
re destan birisi olmasnn yan sra, birok kez bir memleket
meselesinde acemi, toy ve iei burnundakiler grevlendiril
diinden dolay mutlak surette yanllklar yapld iin ve
daha bu hataya dlmemesini nlemek maksadyla onunla
birlikte iin ehli birini yollamak ferasetli hkmdarlarm t
resi olagelmitir. Bu hususta her daim dikkatli olunmasn
buyurmak daha evla ve daha gvenlidir: Vallahu a lem.
Fasl
Unvanlar ve Tertibine Dairdir
Unvanlar alabildiine artm durumdadr. Bir eyin says
arttka deeri der ve saygnl azalr. Hkmdarlar ve ha
lifeler unvan hususunda daima idareli davranmlardr. Nite
kim memleket dsturlarndan biri unvanlara sahip kmak,
dieri de her ahsn makam ve mevkiini muhafaza etmekliktit Tccar bir ahs ile bir iftinin, avamdan biriyle havastan
birinin unvanlar bir olunca bunlarn konumlan arasnda
fark kalmayarak ayn olurlar. Bir imam veya kadnn unvan
muinud-devle olunca; bir Trk yamann yahut ilimden ir
fandan haberi, hatta okuma ve yazmas olmayan bir Trk
kethdasmn unvan da muinud-devle olursa lim ve cahil,
kad ve byklerin, tilmizlerinin sahip olduklar unvanlar ay
n olursa hem aradaki fark kaldrr hem de caiz olmaz. D o
laysyla Trk askerlerinin emirlerinin unvanlar daima hsamd-devle, seyfd-devle, yemnudd-devle ve emsd-devle
ve benzeri olagelmitir. Hcegnm, mid ve dier mutasar216

Siyasetname

nflarn unvanlar ise amidul-mlk, zhirl-mlk, kvarnl-mlk, nizaml-mlk olagelmitir. Gnmzde bu ay

rm gzetilmemektedir. Trkler hibir beis grmeden Tacikk-rin unvanlarn almaktadrlar: Oysaki unvana, kssada an
latld gibi her zaman byk ehemmiyet verilmitir:
Hikye
Sultan M ahmud sultanlk makamna eriince Badattaki
Emirl-mmnin Ei-Kdir Billahtan kendisine unvan verme
sini talep etmesi zerine Emirl-mmnin ona yemnud-devle lakabm takdim ederek gnderdi. Mahmud, Nimrz, H o
rasan ve Hindistanda nice ehir ve vilayeti zapt ettikten son
ra Irak Khistnma ilerleyerek Rey, sfahan, Hamedan ele
geirip Taberistn da teslim alnca Emirl-mmnin El-Kadir Billaha ykl hediyelerle bir eli gnderip ondan kendisi
ne daha fazla unvan vermesini istedi. Bu defa Emirl-mmnin onun bu talebini geri evirdi. Mahmudun darul halifeye
iki kere elilerle birlikte hediyeler ve armaanlar gnderdii
halde hibir sonu elde edemedii rivayet edilir Dier yandan
Semerkand hanma darul halife tarafmdan zahrud-devle,
muinul-halifetullah ve meliku-ark ve in olmak zere tam
unvan takdim edibni olmas Mahmudun arna gitmek
teydi. Darul halifeye bir kez daha eli yollayarak yle dedi:
slam serefraz eylemek in kfr beldelerinde nice fetih
lerde bulunmu, Hindistan, Horasan ve rak mlkn zapt
taptm akma almm. Maverannehrden ta in Main
boylarna kadar hkmetmi ve senin adna kfire kl r
mm. Benim tahta geirdiim, boynu emrime kldan ince
bir hakana unvan buyurmu iken bunca azmim ve arzu
ma ramen bendeye bir unvan ok grrsnz.
u ekilde bir cevap geldi:
Unvan insanm halk tarafndan tanmp bilinmesini salamanm yan sra takdim olunduunda insann erefini yk
217

N izam l-Mlk

seltir. Ad, kiinin anne babas, knyeyi kiinin kendisi, un

van ise hkmdar verir. Bu nn tesindeki gereksiz ve
dahi geersizdir. Gereksiz ve geersiz eylerle uramak akl
l adam kr deildir. Kiiyi henz ocukken onu anne baba
snn kendisi iin setikleri ismiyle arrlar, ilim ve irfann
dan tr kiiye istidadnca knye verilir dsturunca, bir
knye alr; insanlar da hrmetten dolay onu o knye ile arnnca o kii de bundan memnuniyet duyar. Daha sonra
mlk millette liyakat ve mahareti gze arpmca denkleri
arasnda ne kmas, onlardan stn olduuna bir iaret ol
mas in deerince hkmdar yahut halife tarafndan resmi
muamele ile kendisine bir unvan ihsan edilin Dolaysyla is
ter padiah veya halife sunmu olsun ister kii kendisi semi
olsun insanlar itibar, makam ve yceliinden tr hkmdarm kendisine takdim etmi olduu unvan ile arr
lar. Bunlarn dmda kalan unvanlarn bir hkm yoktur.
Hakana gelince, hakan cahil takmndan bir Trktr. Onun
bizden unvan talebi tamamen cehaletinden kaynaklanmakta
ve biz de bu talebi onun gururunu okamak iin yerine getir
dik. Oysa sen bin dalda ilim tahsil etmisin ve bize ondan
ok daha yaknsn. Bizim senin hakkndaki hsn-i zanmmz
halkn diline decek ve kitaplara konu olacak ve altna
mhrn basacan talebinden evladr.
M ahmud bu szleri iitince ylece kalakald. Mahmudun sk sk sarayna urayp onunla lafiaan ve haremi
ne de girebilen, mrekkep yalaml olduu iin sultana
Fars dilinde iirler okuyan, dil bilir, ho sohbet bir kadn var
idi. Bu kadn Mahmud ile senli benli syleirdi. Bir gn hu
zurda oturuyor, nkteler yapyor iken sultan ona; Sana bir
diyeceim var. dedi.
Kadm: Buyrun efendim. dedi.
Mahmud: Halifenin bana unvan vermesi iin ne kadar
abalyor isem nafile. Emrim altnda olan bir hakana onca
unvan verirken benim sadece bir unvanm var. Halifenin ha218

Siyasetname

zinesinden halife ahdnmesini alp ele geirecek sonra onu

bana ulatracak birine ihtiyacm var, sonra dilesin benden
ne- dilerse! dedi.
Kadn: Sultanm, istediklerimi yerine getirmeniz artyla
gidip szn ettiiniz ahdnmeyi kapp getireyim.
Mahmud: l! dedi.
Kadm: Efendimizin amacna ulamas iin feda edecek
kadar mam yoktur. Eer ki bendesine hzineden yardmda
bulunursa kimsenin ruhu bile duymadan bu ii yapar ve
efendimizin arzusunu gerekletiririm. dedi.
Mahmud: Dile ne dilersen! dedi.
Bunun zerine M ahmud kadnn mcevherat, st ba, bi
nek ve tehizat nevinden her trl ihtiyacm tedarik etti. Ka
tln eitimli, kltrl ve temiz yzl 14 yandaki ocuunu
da yanma alarak Gazneden Kgra giderek birka Trk
kle ve cariye satn ald. Ss eyas nevinden ne varsa, misk
amberden, ibriimden ve ipekten nice giysiler ve kumalar
alarak kervanla yola dp Semerkanda vard. gn din
lendikten sonra hakanm sarayna vard. Saraya vardnda
hatuna Trk bir cariyesinin yan sra pahal takla; ibriim
den kumalar, ipekli elbiseler, misk amberler ve daha nice
hediyeler takdim ederek yle dedi: Efendim, cihann drt
bir tarafm gezen tacir bir kocam vard. Gittii yerlere beni
de beraberinde gtrmekteydi. Htaya gitmek amacyla yo
la kmtk ki Hotene varmca vefat etti. Bunun zerine ben
de dnerek Kgra geri geldim ve Kgr hann grme e
refine nail oldum. Sonra hann hatununu grnce evladm
ona gtrerek yle dedim: Benim kocam ulu hakann hizmetkrlarndand; ben de hakann hatununun cariyelerinden
biriyim. Beni klelikten azat ederek u yavrumun babasna
verdiler. u ocuum da ondandr. imdi o Hotende lnce
ondan arta kalan bunca ey ulu hakan ve hatunun kendisi
ne bahetmi olduu mallardan ibarettin u halde ulu hakan
ve sevgili hatundan kerem edip u kullarm ve bu yetimi g
219

N izam l-Mtk

venilir birka kii refakatinde Semerkanda gndermesini ri

ca ediyorum. Son nefesime kadar bu iyiliinizi unutmayacak
size teekkr daima bir bor bileceim. Hakan ve hatun
vc birok szden sonra bize refakat edecek bir muhafz
alay tahsis ederek Semerkanda yolcu ettiler. imdi siz hametmeaplarmm sayesinde Semerkanda gelmeye muvaffak
oldum. Bugn sizin burada saladnz adalet ve asayi dnyamn hibir yerinde bulunmaz. Merhum kocam Eer bir
gn Semerkanda varrsam bir daha asla oradan dar ad
mm atm am der dururdu ve beni ta oralardan buralara ge
tiren sizin dillere destan olmu an hretinizdir. Kerem k
lp beni klelie alsanz buraya gnl verip Semerkand ken
dime yurt bellerim. Ss eyalarm elden karr, burada ihti
yacm miktarmca arazi satn alrm. Bylece her daim sizin
hizmetinizi grr, u yavrumu da eitmeye frsat bulurum.
Siz efendilerimizin kayrasyla Tanr azze ve cellenin ona talihini yaver klmasn mit ederim.
Hatun: ini ferah tut, dirlik ve dzenin iin elimizden
gelen azami gayreti sarf edeceiz. Srekli elimizin altnda bu
lunman ve gnlnn rahat olmas iin sana bir ev verip, m a
a balayacaz. Ayriyeten hakandan seni himaye edip ihtiyalarm karlamasn isteyeceim. dedi.
Kadn: Artk benim yegne efendim sizsiniz. imdi ke
rem klp kabul eylediiniz u kulunuz vaziyetini kendi ku
laklaryla iitsin diye tavassut ederek ulu hakann huzuruna
kanr msnz? dedi.
Hatun: Dilediin vakit seni huzura karrm. dedi.
Kadn: yleyse bu i iin yarn yannza urayacam.
Hatun: Gayetle ltfetmi olursunuz. dedi.
Kadm, denildii gibi bir ertesi gn saraya geldi. Hatun da
kadmm durumunu bir bir hakana anlatm idi. Kadnn ha
kann huzuruna arlmas emrolundu. Kadn tazimde bulu
narak hakana bir Trk kle, has bir at ve envai eit taklar
takdim eyleyip yle dedi: Bendeniz kendi artlarndan ha
220

Siyasetname

tuna bir para bahsetmi idi. Ksaca arz etmek gerekirse ben
denizin kcx:as lnce orta olan kii Htaya tanan malla
rn geri gtrlmesi yakk almaz diyerek mallar Htaya
grrd. Arta kalan bir ksmn da Hoten hatunu ald. Bir
ksmn da Kgr hanma takdim ettim. Geri kalanm da yol
daki masraflarma harcadm. Elimde avucumda bir para
r.iynet eyas, birka hayvan ve u yetim yavru kalmtr. Eer
ki ulu hakan beni hatun hazretlerinin licenaplkla kabul eyIf'tiii gibi kleliine kabul eylerse bendeniz yaad mddet
e szlerin hizmetinde bulunmaktan eref duyacaktr
Hakan birok gzel szden sonra yle yapacan syle
yerek kadnn kabul olunduunu syledi. Kadn daha sonra
gnde bir hakann huzuruna varyor ona lal, yakut ve fi
ruzeden yzkler takdim ediyor; hatuna da bir yandan ke
ton kumalardan elbiseler, allar ve deerli talar armaan
ediyor, dier yandan da nefis hikyeler ve kssalar anlatyor
du. H akan ve hatunla yle samimi olmulard ki bir gn bi
le birbirlerinden ayr geirmiyorlard. H akan ve hatun ona
kar mahcup oluyorlar, yapt iyiliklerin altnda kalmamak
iin ona mamur kyler, balar, bahele; mezralar hediye et
mek istiyorlard am a kadn bunlar kabule yanamyordu.
kamet etmesi iin kendisine tahsis edilen saraydan toprak
satn alma maksadyla birka gnde bir aynlyo^ ila drt
fersah mesafedeki civar kylere urayarak oralarda drt
gn kalyor; buralarda bir kusur ve ayp bularak satm al
maktan vazgeiyor ve ehre geri dnyordu. Hatun ve ha
kan onu davet iin birisini yollayarak, Neden buray eref
lendirmiyorsunuz? diye haberler sahyorlard. Kadn da ce
vaben: Falanca kye toprak satm almak maksadyla gitmi
orada birka gn kalmtm. diyordu. Bunun zerine hatun
ve hakan Kadnn gnl buraya balanmtr. diyerek de
rin bir nefes alyorlard. Kadn onlarn hizmet ve nezdinde 6
ay kadar bulundu. Derken bir gn hatun, kadma: Hakan
bana sizin bizler iin ok zahmetlere katlandnz sylyon
221

N k a m l-M lk

Kendisi her daim bize deerli taklar armaan ederken bizim

hibir hediyemizi kabule yanamyor. Bylesi iyi bir kadn
mrhayatmda grmedim. Peki, biz kendisi iin ne yapabi
liriz? Hele ben, ben hakandan bin kat daha mahcup durum
daym. dedi.
Kadn: Benim iin dnyada siz efendilerimin gl cema
lini grmekten daha byk armaan olmaz. Hakk Tel si
zi her gn grmeyi rzkm klmtr. Sizsiz tabii ki yapamam.
Eer bir ihtiyacm olursa iaf olmaz, ekinmeden isterim.
dedi.
Kadn atlan beslerken sahip olduu altn, mcevherat,
yayg, elbiseleri Gazneden Semerkanda srekh gidip gelen
tccarlara gizli gizli veriyordu. Ardndan en hasndan 5 s
variyi, en iyisinden 5 atla Belh ve Tirmiz yoluna doru gn
dererek: Her svari bir atla bir menzilde ta ben varana ka
dar konaklasn. dedi.
D aha sonra hatunun yanma vard. Hatunla hakan birlik
te idilet Her ikisini sz ve vgleriyle gklere kardktan
sonra yle dedi: Muhterem efendilerim, bir ricam vard,
arz etsem mi etmesem mi diye dnmekteyim. dedi. H a
tun: O ne biim laf yle, duymayaym bir daha, imdiye de
in keke bin ricada bulunsaydn da yerine getirseydik. im
di rican ltfen hemen syleyiver dedi.
Kadm: Malumunuz olduu zere ne malda ne mlkte
ne para ne pulda gzm vardr. Dnya yznde varlm
kendisine hasrettiim sadece u yavrum var. Onun eitimini
salamaktaym. Kendisi Kurana vkf olmu, Arapa, Fars
a risaleler okumakta ve ilim irfan sahibi olmas iin gayret
etmektedir. Umarm ki Siz hametmeaplarnn sayesinde
baht alr. Bildiiniz gibi eli ve byklerin padiahlara
gnderdikleri mektuplardan daha makbul mektuplar yoktur
ve olmaz da. Sz konusu mektubu yazan ktipten daha l
bir ktip ktiplerin piridir. Dier yandan mektuplarda geen
ibarelerden ve manalardan daha muteber ve manidar sz,
222

Siyasetname

iinlam bulunmaz. Eer hametmeaplar mnasip grrlerse

ocuumun hocas nezaretinde okuyup mtalaa etmesi iin
halife hazretlerinin gndermi olduu o ahdnmeyi gn
lne tarafma vermesini rica etmekteyim. Oradan birka
lafz bile rense ocuumun karmadr. Bakarsnz evladm
sizin sayenizde inaallah hatr saylr bir ahsiyet oluverir.
Hakan ve hatun, her ikisi: Bu nasl bir ricadr.^ Bizden bun
ca zaman ehir yahut bir blge gibi bir ey istemedin de tut
tun imdi bir kt parasn istemektesin! yle ktlardan
hzinemizde 50den fazla kt bulunmaktadr. Hepsi de
tozlar iinde rmtr. Laf m olur, o kt paralarn,
btn o mektuplar, fermanlar istersen sana balarm.
dediler.
Kadn: Bana sadece halife hazretlerinin yollam olduu
nme kfidir. dedi.
Bir hizmetiyi hzineye yollayarak btn o ktlar ge
tirttiler. Kadn onca kt arasndan halifenin ahdnmesini
seerek; ocuuma lazm olan sadece budur. gn bu
nun zerinde biraz alsm sonra tekrar size iade ederim,
dedikten sonra onlara hayr dualar edip huzurlarndan ayr
larak evine dnd. Ertesi gn olunca sahip olduu tm atla
ra eyer vurulmasn, katrlara yk vurulmasn emredip, Fa
lanca kye arazi satn almaya gidiyorum, bir hafta kadar
orada bulunacam. diye ilan ederek bahsettii kye doru
yola kt. H akan da kadmn bir mlk almak iin gittii her
yerde iinde kolaylk salanmasn, kendisine hrmet edilme
sini ve hayvanlarnn yeminin karlanmasn emretmiti.
D aha sonra kadm bir gece yars bulunduu kyden ha
rekete geerek beinci gn Tirmize vard. Getii her yerde
lazm olduunda hakann fermann gsteriyor ve yoluna de
vam ediyordu. Her gn atlarn yeniliyor ve drtnala at bini
yordu. Nihayet Ceyhundan geerek Belhe vard.
Hakann btn bu olanlardan haberi yoktu. Kadnn yol
lara dt haberini alan hakanm iine ahdnmenm akbe
223

N izam l-M lk

tine dair bir kurt dt ama artk her ey iin ok ge olmu

tu. Hakan, Bu kadar cmertlik bize mi kalmt! deyip ha
yflanyordu. Kadn da Belh ehrinden nihayet Gazneye va
rarak ahdnmeyi M ahmudun nne koyup olan biten her
eyi sultana tek tek anlatt. Mahmud, hibir erkein baara
mad bu ii u kadnn yapmasndan tr hayretlere d
mt. Kadnn dirlik dzeni iin ihtiya duyduu her eyi
karlayarak, ona armaanlar verip onu hasslarndan kld.
Sultan M ahm ud o ahdnmeyi lim, faziletli ve mmtaz
bir ahsiyetle birlikte Emirl-mmnin el-Kadir Billaha
gnderdi. Ahdnmenin kenarna da bir bir kt ilitirerek
unlar yazd: lemin efendisi (Allah devletini ebedi klsn)
yle bilsinler ki bendeniz M ahm udun bir hizmetkr var
idi. Bu hizmetkrm Semerkand pazarnda ahdnmenin o
cuklarn elinde bir o yana bir bu yana ekitirilerek horla
np inendiini grnce, Bylesi yce bir ahdnmenin o
luk ocuun elinde ne ii var? diye esef etmi. Bir para
meyve karlnda hizmetkrmz ahdnameyi satm ald ve
Gazneye getirerek bendenize takdim edip hadiseyi beyan
etti. Bendeniz ahdnmeyi pp bana koyduktan sonra siz
efendimize yollad. Bendeniz byle nice kulluklar eyliyor ve
size bunca muhabbet besler iken bendeye bir unvanlar ba
lamaktan geri durup hakknda bir ferman buyurmama
nzn sebebi hikmeti ne ola? Eer bendesine unvanlar bah
ederse ve mbarek azyla bize bir unvan verirse bendeniz
onu gz gibi saknp aziz tutar; bann tac bilir ve onu
kendi hzinesinde en muteber yerde saklar. Onun hilat ve
fermannn kadr kymetini bilmeyenler kendi zilletlerinin
akbetine dar olurlar!
Bu lim ahsiyet Badata varnca Emirl-mmninin
huzuruna varp gtrd hediyeleri sundu. Daha sonra
ahdnmeyi pp bana koyarak Emirl-mmnine takdim
edince Emirl-mmnin duruma olduka aurp hakana bir
itabnme yazlmasn emretti.
224

Siyasetname

M ahm udun elisi halifenin saraynda kald. Enderna

M ahm udun unvan almas iin her daim arzuhaller yollu
yordu am a bir trl bir sonu elde edemiyordu. Derken bu
lim zat bir gn yle bir fetva kaleme ald: Dnyann bir
yerinde bir padiah ortaya kar da slamn sancam yk
seltmek iin kffara kl sallar, mriklerle cenge tutuur,
puthaneleri mescide, darul kfr darul slama dnt
rrse ve Emirl-mmnin byk sular, yaln dalar ve
dehetengiz ller yznden ondan rak derse, hadiseler
den kendisini haberdar klmak her zaman iin mmkn ol
mayabilir. Bu durumda padiahn talepleri yerine getiril
mez ise padiahn bir erifi naiblie atayp ona biat eyleme
si caiz olur mu olmaz m ? lim bunu birinin eliyle Badat
kadi-kudatna yollad. K adl-kudat caiz olur diye fet
va verdi. lim bu fetvadan bir nsha alarak, u ekilde bir
kssa kaleme ald: Bendelerinin buradaki ikameti uzun
srd. M ahm ud bu arada yz binlerce bendeg ve hdmet
ile lakap istirham eylemekteyken Emirl-mmnin ondan
bunu esirgeyerek melik-i gazinin umutlarn kryor. Btn
ihtiamnn ramna hl glkler karmaktadr. Bu fet
vann salad yetkiye ve Badat kadl-kudatnn bizzat
kendi el yazsyla kaleme kald eriat hkmne dayana
rak bundan byle eer M ahm ud bir ie tevessl ederse m a
zur grlsn.
Kssa ve fetvay okuyan halife derhal hacibul-hicab ve
zirine yollayarak: M ahm udun elisini derhal huzura a;
ona iltifatta bulun, hilat sun, emrettiimiz liva, ahd ve unva
n hazrlayp gnln eyleyerek onu uurla! diye emretti.
Btn itiyak, m akbul hizmetleri, onca teebbs, gayret
ve ilmine ramen M ahm uda sadece eminullah unvann
eklediler ve M ahm ud yaad mddete yemnud-devle ve
emhullah unvanlarn tad.
Bugn pek az kii 7 yahut 10 unvandan daha az unvana
sahip olursa gcenmeden tahamml ediyon
225

N izam -M lk

Yllar boyunca zamann hkmdarln elinde bulundu

ran Maverannehri batan baa zapt eden, H orasana,
Iraka Harezme ve Nimrza egemen olan Smnlerin hep
sinin yalnz birer unvan var idi; Emir smailin sulbnden
olan N uha hinh, N uhun pederine Mansr, M ansrun
pederine Emr Hamd, Nhun pederine Nasr, N asrn pede
rine Emr Red; smail bin Ahmede Emr Adil, tevrh ki
taplarnda emir mzi, Ahmede Emir Sad ve sair derler idi.
Lakap, onu tayan kiiye uygun olsa gerektir. Kuzzt,
imamlar ve M ustafa aleyhisselam dininin limlerinin unvan
lar u ekilde olmaldr:
Mecdud din
ereful slam
Seyfus snne
Zeynu eria
Fahrul ulema ve sair
Din, slam, eriat, snnet ve ilim meselelerinden limler
ve imamlar mesul olduklarndan tr, ilim irfan ehli olma
d halde kendisine bu unvanlar yaktranlara padiah,
marifet ve izan ehli msaade etmeyerek herkesin mertebesi
ni ve haddini bilmesi iin o kii cezaya arptrmaldu-.
Ve dahi, ayn ekilde sipah-slrlar, emirler, ikta sahipleri
ve memurlar devle lafzyla ayrt edilirler:
Seyfud-devle
Hsamud-devle
Zahirud-devle
Cemald-devle
emsud-devle ve benzeri ekillerde adlandrlrlar:
Amdle; miller, iyi mutasarrflar da mlk lakabyla
adlandrlrlar;
Amdul mlk
Nizm ul mlk
Kemlul mlk
ereful mlk
226

Siyasetname

emsuI mlk ve benzer ekilde.

Trk emirlerinin hacegn n unvanlarn kendilerine al
malar kati surette bir det olmamtr.
Din ve slam lafzlarn ieren unvanlar limlere;
tlevlet ve mlk lafzlarn ieren unvanlar hcegn a hastn
Bunlarn dnda din ve slam lafzlarn ihtiva eden bir un
van kullanana mani olmal ve bakalarna ibret olmas iin
cezaya arptrmaldr.
Unvandan maksat kiiyi tad lakaba gre tanmaktr.
Farz misal bir meclis yahut toplantda M uhammed diye
ardklarnda orada bulunan 100 kiiden lOunun ismi
Muhammed olursa her biri buyurun diyerek kendisinin
arldn zanneder. Lkin birine M uhammed , bir die
rine M uvaffak bir bakasna Kmil , tekine Red
gibi unvanlar verilirse, mecliste ey Kmil yahut ey M u
vaffak diye arlnca M uhammed isimli ahs anmda si
zin bakasyla muhatap olduunuzun farkma varr.
Vezir, tura, mstevfi, rz- sultn, amd-i Badad,
amd-i Horsn ve amd-i Harezm dnda memleket sathn
da hi kimse filnul-mlk unvann alamaz; ama hace-i
red, hce-i sedd, hce-i sad, stad- hatr, std- emn gi
bi mlk lafzn ihtiva etmeyen unvanlar alabilirler. Byle
likle derece ve mertebeler bykler kkten, hasslar
m dan ayrt edilmi olur.
Padiahn feraserii olmas, meseleler zerinde kafa yor
mas, ncekilerin tresi ve geleneiyle yakinen alakadar ol
mas lazmdr. Ayrca kendisine mnasip, yol yordamdan ha
berdar; maharetli, ileri tanzim ve takip eden, unvanlar kaidesince tertip eden, sapknlk ve kt alkanlklar bertaraf
eden, keskin grl ve keskin kll, mtehakkim bir vezir
gerektir.

227

Krk kinci Fasl

ki Ayr Resmi in Bir Kiiye Teklif

Edilmemesine, sizlerin Atl Braklmaytp
stihdamna, tikat Saf ve Asil Olanlara
Vazife Buyrulmasna Memleketi ve Bizzat
zn Din Erilerden Saknmaya Dairdir
Her devirde feraset sahibi padiahlar ve mteyakkz ve
zirler ilerinin istikrarh ve uyum iinde olmas iin iki resmi
grevi ayn kiiye; ayn ii de iki ayr kiiye teklif etmemi
lerdir. Nitekim iki ayr i ayn kiiye smarlandnda teklif
edilen iki vazifeden birisi kati surette aksar ve hakkyla ye
rine getirilmez. nk bu kii birinci vazifesine kendini ola
bildiine vererek younlaacandan tr dier vazifesin
de aksam alar meydana gelir; yahut dier vazifeyi halletmek
iin itina ile hareket etmeye kalkarsa bu defa birinci vazife
si kusurlu ve yarm yam alak olur. Esasnda, dikkat buyrulursa grlecektir ki kendisine iki farkl grevi ifa etmesi
buyrulan kii hem srekli kabahatli duruma derek th
met altnda kalr hem de o iten bir hayr gelmez. te yan
dan kendisine i buyuran kii de daima strap iinde kaln
Dahas her ne zaman ayn kiiye iki farkl grev tevdi edilir
se yksneceklerinden tr ii o buna bu ona ynlendirir.
O takdirde de iten bir netice elde edilmez. H atta bu husus
ta bir zdeyi bile var:
229

Nizaml-Miilk

Bir evde varsa d zen; olmaz o evde dzen

ki avrat varsa sprlmemi kalr hane
Hele iki reis varsa hane mane virane
u durumda her ikisi de ilerinden, Eer ben bu ie ken
dimi hakkyla verip itina gsterirsem ve en kk bir aksa
mann olmasna msaade etmezsern bana grevi smarlayan
kii bunu benim ihtimam, atiklik ve gayretimden deil, benle ayn ii yapmakta olan kiinin maharet ve liyakatinden bi
lir. Dieri ise daima yle dnr: Behey adam, madem
ki ne yapsan neylesen takdire layk grlmeyecektir, ne diye
bouna kendini yorasn ki? Bana ii buyuran kii onun tan
altna elini koyduunu sanacaktr. Bu ekilde bahse konu
olan i her daim atl durumda kalacaktr. ayet emri buyu
ran kii, Bu ie neden ihtimam gsterilmedi, neden ihmal
krlk gsterdiniz.? dediinde Hayr efendim, btn kusur
ondadr. diyerek suu birbirlerine atarlar. Esasnda mesele
ye akl- selim ile yaklatnda ne bunun ne de onun kabaha
ti vardr. Kabahat ayn vazife iin iki ayr kiiyi grevlendir
mektir. Bir mile divandan birden fazla vazife buyrulmas
hkmdarn ihmalkrlnn ve vezirin liyakatsizliinin gs
tergesidir. Gnmzde iinin ehli olmad halde on vazifeyi
birden elinde bulunduran ve hatta baka bir grev karsa
rvet vermeyi dahi gze alarak onu uhdesine almaya kal
kan nice kiiler vardr. Bu kiinin yeterliliine baklmaz, k
tiplik, i idaresi ve ahlakma ya da elinde bulundurduu bun
ca ii baaryla nihayetlendirip nihayetlendiremeyeceine ba
klmaz.
te yandan iinin ehli, gayretke, liyakatli, takdire ayan,
tecrbeli nice kii atl braklarak bir keye atlmtr. Ne
id belirsiz, usul erkn bilmez, kr cahiller nice vazifeyi
uhdesine alp da iinin erbab, soylu soplu, eline beline diline
sahip, zellikle devlete makbul hizmetleri gemi, yararlklar
gstermi dirayetli kimselerin bir kenarda isiz gsz dur
230

Siyasetname

mas akla ziyandr. Bu ie bir anlam verememekle birlikte

bondeleri her zaman meguliyeti dinda, mezhepda, soyu
sopu belli ve takva ehline buyurmutur. ayet ii tevdi etti
im kii grevi almakta tereddt ya da reddederse cebren bu
vazifeyi ona yklerdim. Bylece hem mala ziyan gelmemi
hem reayann huzuru muhafaza edilmi; ikta sahibinin ismi
ne halel gelmemi, madur braklmam ve hkmdarn da
dirlik ve dzeni temin edilmi olurdu. Bugn bu tre bozul
mutur. Aalk bir ftn kethdala ve Trklerin ifa etti
i bir vazifeye getirilmesinde bir beis grlmyor. Hristiyan,
Mecus, Rfz, Harici ve Karmat bir ahsa vazife tevdi edil
mesi gafletin rndr. Demek ki bunlar dinde vurdumduy
maz, m alda ihmalkr ve reayaya kar zalimdirler. u bende
kem gzlerden korkarak bu devlet ilerinin nereye varaca
n kestirememektedir.
Sultan Mahmud, olu Mesud, Sultan Turul ve Alpars
lan (Allah burhann aydnlatsn) devirlerinde Gebr olsun,
Hristiyan yahut Rfz olsun bu tayfadan hibiri ne kamuya
ait meguliyetlere bulamaya ne de huzura kmaya cret
ederlerdi. Trklere kethdalk yapanlar, tm mutasarrflar
ve ileri gelenlerin hepsi mezhepleri halis Hanef ve afi H o
rasan ahalisinden idi. Hibir ktip ve gulam sapkn mezhep
lilerin kendilerine yanamasna msaade etmez; hibir Trk
de onlara vazife verilmesine gz yummayarak; Bunlarn
alay Deylemli Rfz veya onlarn yardaklardr. Bunlarn
reklenmesine ve palazlanmalarna gz yumulursa Trkle
rin hali harap ve Mslmanlarn durumu vahim olur. D
man koynumuzda beslemeye gelmez. derlerdi. Bu sayede
huzur iinde yaarlard. Bugn i o raddeye varmtr ki der
gh ve divan bunlarla tka basa dolmutur. Her Trkn pe
ine 10, 20 kii taklm ve H orsn ehlinden bir kiinin der
gh yahut divann kapsnn nnden gemesine, oradan bir
lokma ekmek yemesine bile tahamml etmemektedirler Di
vanda tek bir Horsnl debir ve mutasarrf kalmaynca
231

N iz a m l-Mk

Trkler bu tayfann errini anlayacak ve bendenizin bu sz

lerimi hatrlayacaklardr.
Eskiden bir ahs kethdalk, ferralk yahut rikbdrlk
vazifesi iin bir Trkn huzuruna vardnda ona hangi e
hir ve vilayetten olduu, hangi mezhep ve millete mensup ol
duu sorulurdu. Bu ahs Hanef, afi mezhebinden, Horsn ve Snn Maverannehr ahalisinden ise kabul edilirdi.
ahs eer Kum, Kn, ve, Sve yahut Rey ahalisinden i
mezhepli biri ise kabul olunmayarak kendisine: Defol, biz
ylan ldrenlerdeniz, besleyenlerden deil. derlerdi. Bu ki
i nlerine servetler ysa dahi nafileydi. Kendilerine yana
maya kati surette msaade etmezlerdi. Sultan Turul yahut
Sultan Alparslan (Allah kabrini nurlandrsn) eer bir
Trkn bir Rfzyi i iin kabul eylediini iittikleri vakit o
Trke krlar ve gazaplanrlard. te srf bunlardan tr
onlarn hkmdarlklar intizam zre mreffeh bir seyir ta
kip etmekte, kazasz belasz srmekteydi.
Hikye
Bir gn Sultan ehit Alparslan (Allah ruhunu mukaddes
klsn) Erdemin Hurdabeyi ktibi olarak atadn haber
verdiler. Hkmdar, Hurdabe Btn mezhebine mensup
tur. sznden gayetle rahatsz oldu.
Alparslan bir gn sarayda Erdeme: Sen benim dma
nm ve saltanatmn hasm msn dedi. Erdem yerlere ka
panarak: Aman hkmdarm, bunlar nasl szler, ben sizin
naiz bir kulunuzum, bilmiyorum, efendimizin hanedanna
hizmette bugne dein ne kusurum grlmtr, efendimize
bendelii ve muhabbeti terk etmemiim. dedi.
Sultan: O Hurdabe dedikleri, senin ktibin olan herif
Btn mezhebine mensupmu. dedi.
Erdem: Ey efendim o da kim oluyormu? Hanedannza
ne zarar dokunabili; ate olsa cirmi kadar yer yakan dedi.
232

Siyasetnane

Sultan: Gidin u herifi getirin buraya! dedi. Gidip onu

sultann huzuruna getirdiler.
Sultan: Sen Btmsin ve Badat halifesinin hak olmadfin sylyormusun. dedi.
Hurdabe: Efendim, bendeniz Btn deil iyim. dedi.
Sultan; Gidi kaltan evlad! Sanki Rafzlik matah bir
eymi gibi Btn deil Rfzyim diyorsun! Her iki tayfaya
(.la lanet olsun! dedi. Onu huzurdan karga tulumba kap d!jar ettiler.
Sultan daha sonra huzurdaki byklere dnerek yle
dedi: Su bu herifin deil, byle sapknlar istihdam eden
Erdemindir. Size bin kere syledim, siz Trksnz, Horsn
ve Maverannehir ehlindensiniz. Yani buralara yabancsnz.
Ben bu vilayeti kl alarak, g kullanarak zapt ettim. Irak
ahalisinin kahir ekseriyetinin mezhepleri sapkn ve hak deil
dir; itikatlar bozuk ve Deylem yandalardrlar. Trkler ve
Deylemler arasndaki husumetin kkleri eskiye dayanmak
tadr. Tanr azze ve celle Trkleri Deylemlere hkmettiklerin
den tr aziz klmtr. Tanr azze ve cellenin tevfikiyle
Trkler Mslman ve itikatlar pir paktr; lkin onlar bir
kuru heves peinde, bidat ve sapkn mezheplere mensuptur
lar. Trkler karsnda bir etkinlik gsteremedikleri zaman
Trkleri sever, sayar, itaatkarlk gsterirler; Trkler zayfla
maya yz tutup onlar g kazanmaya baladklarnda Trklerin ilerine kstek olmaya kalkarlar; ilerin aksamas iin
ellerinden yaparlar.
Daha sonra sultan 200 miskal miktarnca at kl getirme
lerini emretti. Aralarmdan bir kh ekerek Erdeme: Bunu
kopar! dedi. Erdem at kln tutarak koparverdi. Sultan
ona be at kl daha verdi Erdem onlar da kopard. Daha
sonra on at kh verdi erdem onlar da bir hamlede koparver
di. Sultan daha sonra ferraa at kllarmdan gez miktarmca rp getirmesini emretti. Ferram rd bu kllar sultan
Erdeme uzatarak koparmasm istedi. Erdem her ne kadar
233

N izam l-Mlk

var gcyle koparmaya abaladysa da koparamad. Bunun

zerine sultan: te dman aynen byledir. Birer, ikier, be
er olunca kolay grnr; lkin saylan artp birbirlerine ar
ka vermeye baladklar zaman onlar yerlerinden skmek
g olur. Bu da Erdemin Ate olsa cirmi kadar yer yakar
szne cevap olsun. Bunlar byle birer birer Trklerin ara
sna szar, rtemli makamlar ele geirirerek Trklerin ne ya
pp eylediklerinden haberdar olduklarnda ksa bir mddet
iinde Irakta isyanlar ba gsterir; yahut Deylemler memle
kete kastederler. Bunlar da gizlice yahut alenen onlarla ibir
liine girerek Trkleri helak etmeye azmederler. Sen Trk ol
duun iin ilerinde bir aksama meydana gelmesin diye as
kerinin de H orsndan olmas; kethdann, hizmetkrnn
cmlesinin H orsndan olmas icap eder. Hkmdarnn
hasmnn sana yanamasna msaade edersen hem kendine
hem hkmdara ihanet iindesin demektir. Geri kendine ne
istiyorsan yaparsn; lkin hkmdara ihanet etmeniz yakk
almaz. Sizin deil, benim sizin zerinize titremem gerek. Allah Tel sizi benim zerime deil, beni sizin zerinize ser
dar klmtr. unu iyi belleyin ki padiahn dmanlarna
muhabbet besleyen, padiahm dmanlarna dhil olur ve
bozguncular ve apulcularla dostluk kuran onlardandr.
Sultan bu szleri sarf ettii esnada mam Muattab ve
Kad Levker de huzurda bulunmaktaydlar. Sultan yzn
onlara dnerek: Bahse konu eylediim husus hakknda si
zin kanaatiniz nedir? dedi. Onlar: Cihan sultam, Tanr ve
elisinin Rfzler, Mbtediler, Btnler ve ehl-i zimmete ili
kin sylediklerinin aynm syler.

Hadis
Ardndan Muattab yle dedi: Abdullah bin Abbas y
le rivayet eder: Bir gn peygamber aleyhissalatu vesselam Ali
bin Ebi Talibe yle buyurdu: Lakaplar Rfz olan bir
234

Siyasetname

grupla karlarsan bil ki onlar slamdan el ekmilerdi;

mlduun yerde boyunlarn vurasn!
Hadis
Kad Levker sz alarak yle devam etti. Ebu mame
peygamber aleyhisselamdan yle rivayet eder: Ahir za
manda Rafz denilen bir gruh zuhur edecektir. Onlar g
ren kii boyunlarn vursun!
Daha sonra M uattab yle dedi: Sfyan bin Aysebe u
ayeti delil olarak gstererek Rfzlere kfir derdi. Kfirlere
kar etin... Ve Allah bylece onlar oaltp kuvvetlendir
mekle kfirleri fkelendirir. [Fetih suresi; 29] Resul aleyhisselamm yaranna kara alan, onlara dil uzatan, onlar kra
cak szler sarf eden kii yukarda geen ayet mucibince k
fir olur. Peygamber aleyhisselam yle buyurdu: H akk Tel bana vezir, akraba ve damat olan dostlar ihsan etmitin
Onlar hakknda ileri geri konuan, onlara kfredenler iin
Allah Tel Onlar benim ve cmle meleklerin ve btn in
sanlarn lanetine uramtr, bu gnahlar iin ne verecekleri
sadaka ne de edecekleri tevbe kabul edilecektir.
H akk Tel azze ve celle Ebubekir radiyallahu anhu hak
knda yle buyurur: O nu Mekkeden kardklar vakit
sadece iki kiiden biri iken ikisi de m aarada bulunduklar
srada arkadana zlme, nk Allah bizimledir. diyor
du. [Tevbe suresi; 40] Tefsiri u ekildedir: Eer slam yolun
da kimse bana yardm etmeye yanamaz ise ey Ebubekir h
znlenme! Hakk Tel azze ve celle bizimledir ve bizi gze
tip kollamaktadr.
Hadis
Kad Levker yle dedi: Ukbe bin Amir radiyallahu an
hu yle rivayet eder; Peygamber aleyhisselam yle demi
235

N izam l-M lk

tir; Benden sonra peygamber gelmi olayd mer bin el-hattab olurdu.
Hadis
M uattab yle dedi: Cabir bin Abdillah yle rivayet
eder: Resul aleyhisselama bir cenaze getirdiler. Resuluilah
bunun cenaze namazm klmad. Sahabe kendisine sordu:
Ya Resulallah, bu hari hibir yerde cenaze namazn klma
dna ahit olmadk. Resulallah: Bu adam, Osmana d
manlk besledii iin H akk Tel da ona dmanlk besliyor.
Bundan tr cenaze namazn klmadm. dedi.
Hadis
Kad Levker yle dedi: Sehl bin Sad radiyallahu anhu
yle rivayet eder: Peygamber aleyhisselam yle buyurdu:
mmetim arasndan kaderiyeciler zuhur edecektir. H asta
landklarnda hal hatrlarn sormayn; lrlerse cenaze na
mazlarn klmayn. Onlarn alay Rfzlerin kaderiye mez
hebine mensupturlar.
Hadis
M uattab yle dedi; mm Semle, Resul aleyhisselamdan yle rivayet eder; Bir gn Resul aleyhisselam benim ya
nmda iken Fatma ve Ehlibeytin halini hatrm sormak iin
kageldiler. Resul aleyhisselam bam kaldrarak: Ey Ali
mjdeler olsun sen ve taifen cennette olacaksnz. Lkin sen
den sonra dillerine ehadet getirmeyi pelesenk etmi, Kuran
okuyan, Rafz denen, seni sevdikleri iddiasyla bir cemaat
zuhur edecek. Onlarla karlaacak olursan boyunlarn vur.
Zira onlar mriklerin yani kfirlerin ta kendileridir. Ali: Ya
Resuluilah onlarn alameti ne olacaktr? dedi. Resul: Onlar
236

Siyasetname

Cuma namazna itirak'etnnezler, cemaatle namaz klmaya

|eli)iczler, cenaze namazn eda etmez ve kendilerinden nceMlti hakknda ileri geri konuurlar. dedi.
Bu husustaki hadis, ayet ve delilleri eer zikredecek olur
la k hacimli bir kitap olur. Yalnz Rfzlerin hali bu ekildedi. Rfzlerden daha beter olan Btmler vardr. Bu iki g
ruhun ne idklerine dikkatle belle! Bu gruhlar balarn kal
drmaya niyet ettikleri vakit bunlarn tepesine kmek, kkIn ini kazmak ve memleketi onlardan temizlemek, emniyet
idinde hkm srmesi iin dnemin hkmdarnn boynu
nun borcudur. Keza Yahudilere, Hristiyanlara, Mecuslere
^(irev teslim edip onlar Mslmanlarn idaresine atamak
abesle itigaldir.
Hikye
Rivayet olunur ki Emirl-mmnin mer Hattab radiyallahu anhu bir gn Medine mescidinde oturmakta; Ebu
M usa el Ear de ona herkesin hayran kald nefis bir hat
la yazlm hesab takdim etmekteydi. mer, Ebu M usa el
Earye: Bu kimin el yazsdr? diye sordu.
Ebu M usa el Ear: Ktibimin hattdr. dedi. Bunun
zerine mer: Birisini yolla da buraya gelsin, grelim ba
kalm kim imi? dedi.
Ebu M usa el Ear: O mescide gelemez. dedi.
mer: Niin gelemezmi? Cenabet mi bu?
Ebu M usa el Ear: Hayr, kendisi Hristiyandr. de
yince mer Ebu M usa el Earnin suratna yle iddetli bir
tokat aketti ki Ebu M usa el Ear; Boynumun ve baldrla
rmn kopmunu sandmd. dedi. mer daha sonra: M e
er Hakk Telmn Siz ey iman etmi olanlar, Yahudileri ve
Hristiyanlar dost edinmeyin, onlar sadece birbirlerinin
dostlardr. [Maide suresi; 51] ayetini iitmi deil misin?
Ebu M usa ktibini o saatte azlettiim syledi. mer, Ebu
237

N izam l-M lk

M usa el Earnin makamna dnmesine msaade etti. He

kimi bu hususta gzel syler:
Dostun hasmmdan saknsan gerek
Dostun dostunu dost tutsan gerek
u ift gruha balamayasm bel
Hasmm dostu, dostun hasm engerek
Meseleye geri dnmek gerekirse, demek ki ne id be
lirsizlere, soysuzlara, faziletsizlere grev tevdi ederken nam
llar, fazilet sahipleri ve stn vasfl kiileri bir kenara atp
zayi etmek yahut ayn ahs be alt vazifeyle birden grev
lendirirken nitelikli birisine bir meguliyet bile smarlanma
mak cehalet ve liyakatsizlik gstergesidir. Vezirin kifayetli ve
lim olduu mlk ve devlete zeval gelmemesinden, hkm
darn ilerinin fesada uramasn arzu etmemesine dknl
nden anlalr. Bir kiiye on vazife verip geri kalan dokuz
kiiyi isiz gsz braktklarmdan memlekette isiz gsz
atl insanlarn says, alanlarn ve varlkh insanlarn say
sndan fazla olur.

Hikye
Aynen u ekilde rivayet edilir: Memleketin ykmn iste
yen byle biri iktisaden tasarrufta bulunmas iin cihan h
kmdarn (Allah mlkn ebedi klsn) u ekilde ikna etme
ye ahyordu. Cihanda bize direnebilecek hasm ve muha
liflerden temiz klnmtr. Takriben 400.000 kii cameg al
makta ve kuanmaktadr Oysa ihtiya duyulduunda grev
lendirilmek zere 100.000 kii yeter de artar bile. Tasarrufta
bulunup hzineye her sene binlerce dinar girsin diye geriye
kalan ksma verilen ecir ve camegyi geri alsnlar. Bylece k
sa zamanda hazine tka basa dolar. Cihann efendisi bu sz
leri sarf edince bendeleri bu laflarn kime ait olduunu hemen
kardm. O bu szlerle memleketin harap olmasn arzu et
mektedir.
238

Siyasetname

Ben: Ferman efendimizindir, lkin bu 400.000 kiiye,

evet, ecir ve cameg denmektedir. te bundan tr efendi
miz H orasana; Kagar, Balasagun, Harezm, Nimrz, Irak,
Irakeyn, Pars, Kirmna; Mazenderan, Taberistan, Azerbayc;m, Errn, Ermenistana, Rm diyarndan Antakya ve Beylulmukaddese kadar tm Maverannehre hkimdir. Ben
deniz esasnda bu 400.000 svariyi 800.000 svariye kar
may teklif edecektim. Askerin artmas neticesmde batan
liaa Hindistan, in Main, Trkistan ve Habe ve Berbe;
Marip, am ve amat kaplarndan Kayrevan ve M arka
kadar, oradan da tm M arib efendimizin hkimiyeti altna
girer. Askeri ok ahn, vilayeti ok; askeri az ahn, vilayeti
de az olur. Ordudan ksmak topraktan ksmak demektir. Ve
dahi hameaplarnn yksek bilgilerine arz ederim ki
400.000 kiiden 100.000 kii karlmas, 300.000 kiinin is
minin divandan silinmesi manasna gelir. Nereden baksanz
bu 300.000 kii 100.000 kiiden fazladr. 300.000 kii ken
di aralarndan birini seerek hkmdar ilan etmeleri duru
munda 100.000 kiiyle pekl mcadele edebilir. Sonra nice
yllarn birikimiyle dolan hazine bu ile mcadele etmek iin
harcanr. Bylesi bir durumda tekrar istikrar salamak g
olur. Halk ve ordu memleket ve hkmdarln temelidir:
Ordu, hkmdarn hzinesi olduu vakit cmle lemin h
zineleri padiahn olur. Ama elde ordu olmaynca dnyann
tm hzineleri padiahn olsa kr etmez. Hazine orduya ta
bidir. Orduyu brak sen hzineyi mamur kl. diyen kimse
saltanatn hasmdr ve hkmdarln ykmn isteyen kim
sedir. Bylesi birine kulak verilmemesi gerekir.
Bir kenara atlarak devlet hizmetinden mahrum brakl
m millerin hali de bu ekildedir. Devlete hizmetleri dokun
mu ve yararlklar gstermi, nam sahibi, dillere destan kim
seleri yok saymak onlar atl brakmak, nasipsiz komak insa
niyete smayan ve teamllere uymayan bir davran olmasnm yan sra bu derghn da anndan deildir. Bilakis bu ki
239

N izam 'l-M iilk

ilerin haklarm teslim etmek namna onlara grev tevdi et

mek, maa balamak ve ihtiyalarm karlamak gerekir. Bylece efendimizin devletinden mahrum braklmam olurlar.
te yandan ilim irfan ehli, mrvvet sahiplerinin evlatla
r ve erefli birtakm kimselerin ihtiyalarn, beytlmlden
hak ettiklerini devaml ekilde teslim etmek gerekir. Onlara
ne grev teklif edilmekte ne de srekli biimde hakkyla on
larla ilgilenilmektedir. Onlar mahrum braklp ve devletten
paylarna deni alamadklarnda, hkmdarm hizmetkr
larnn gafil olduklar bir zaman atar ve bu kiilerin hakla
rnn teslim edilmediinden padiah haberdar klnmaz, bun
lara bir meguliyet verilmez, limlere ve ulu kimselere maa
ve maietleri ulatrlmaz, bu cemaat devlette btn umutla
rn keser ve devlet hakknda kt emeller beslerler; sonra
zaruret halinde mil, ktip ve padiahn yakn evresinde
grdkleri kusurlar ifa ederler, bunlar padiahn kulana
eritirirler, padiahn eseflenmesine neden olurlan lerinde
kerli ferli olan varsa kargaa kararak padiahn hiddetlen
mesine ve bylelikle memleketin fitne ortamna srklenme
sine sebep olur. Fahrudevle devrinde ktipler isiz gsz
kaldklar zaman benzer bir durum olumutu.
Hikye
Bu hususa ilikin yle rivayet edilmitir. Vezirliini Sahib
bin badn yapt Fahrud-devle devrinde, Rey ehrinde ser
vet sahibi, zengin mi zengin Buzurcumid adnda bir Mecus
var idi. Taberek danm tepesine kendisi iin, imdi dide-i sipah-slr adyla bilinen, bugn hl yerli yerinde duran bir
sutdn ina etti. Bugn Fahrud-devlenin trbesi bunun
zerine kuruludur. Buzurcumid nice skntlarla ve bir servet
harcayarak sutdn o dan tepesinde iki katl olarak tam a
ma erdirmiti. O vakitler Rey vilayetinde Bhursan nam bir
muhtesib var idi. Sutdnn inas bittii gn bir bahaneyle
240

Siyasetname

oraya vararak ezan okuyunca sutdn batl ilan edildi. O

gn bugndr oras dide-i sipah-slr olarak anlr.
Hadise u ekilde gerekleti: Fahrud-devle saltanatnn
son demlerinde beridler kendisine yle bir haber verdiler:
Her gn otuz krk kadar kii ehrin dna varp bu dideye
kmakta ve ancak gne battnda oradan inmektedirler:
Kendilerine her gn bu dideye ne diye ktklar sual eylendiinde etraf seyretmek maksadyla ktklarn beyan etmek
tedirler.
Fahrud-devle onlara; Gidin ve onlarla birlikte yanlarntia ne varsa huzuruma getirin. diye emretti.
Askerlerin nde gelenlerinden bir topluluk yola derek
sz konusu daa vardlar. Oraya kmay baaramaynca
aadan onlara seslendiler. Didedekiler aa doru baktklarmda Fahrud-devlenin hacibiyle birlikte bir topluluun
geldiini grdler. Bunun zerine aa bir merdiven saldlar.
Hacip beraberindeki toplulukla oraya trmandklarnda al
m bir satran tahtas, bir tavla takm, kalem, divit ve k
t, oraca asl bir yemek sofras, iki su testisi, yanna kon
mu iki kze, serili bir kilim grverdiler. Ardndan hacib;
Derhal kalkn ve gidelim. Fahrud-devle sizleri armakta
dr. dedi. Onlar huzura getirdiklerinde, tesadfen Sahib
bad da Fahrud-devlenin yannda bulunmaktayd. Fahruddevle onlara: Siz hangi kavimdensiniz ve ne diye her Al
lahn gn o dideye kp durmaktasnz. Temaa dediin
iki, bilemedin on gn srecek bir eydir. Oysa siz uzun bir
mddettir bu ile megulsnz. Kafanzda ne var doru sy
leyin! dedi.
Onlar: Yaptklarmz zaten ne kimseye ne hkmdara
gizli kalmaz. Bizler ne haydut ne cani ne de halkn rznda
gz olan kimseleriz. H i kimsenin hibir ekilde melikin
huzuruna kendisine zararmz geldiinden tr ikyete de
gelmilii yoktur. Eer ki hametmeaplar canmza zarar
vermeme sz verir ise neyin nesi olduumuzu ve o tepede
241

Mizam l-Mlk

ne aradmz aklarz. dediler. Fahrud-devle; Cannz ve

malnza zarar gelmeyeceine yemin ederim. dedi.
Canlar ve mallarnn teminat altna alnmas zerine y
le dediler: Biz senin saltanatn zamannda bir kenara atlm,
devletinden pay alamam, kendilerine bir vazife teklif edil
memi ktiplerden, mutasarrflardan mteekkil bir toplulu
uz. H orasanda ilim irfan ehlini gzeten, kendisinde hikmet
ten karine bulunan kimseyi kollayp esirgeyen Mahmud
adnda bir hkmdarn zuhur ettii kulamza geldi. imdi
biz btn umutlarmz ona balamz. Senin devletinden de
btn mitlerimizi kesmiiz. ektiimiz skntlar birbirimiz
le paylar ve yoldan birisi kageldiinde ona M ahmudla il
gili sorular sorar, kendi halimizi arz ederiz. ayet Horsn ta
rafna gidiyor ise bizi beraberinde gtrmesini talep ederiz.
Zira oluk ocuumuz vardr ve yoksul dmz. Mecbu
ren evimizi barkmz, yerimizi yurdumuzu koyup maiet
kaygusundan gurbet ellere vuracaz kendimizi. Halimiz ite
byledir. imdi ferman padiahndr. dediler.
Fahrud-devle bu szleri iitince veziri Sahibe dnerek;
Ne dersin? Bunlara ne yapmak gerektir.? dedi. Sahib: u
halde melik kendi azyla onlarn canlarn teminat altna al
d. Bunlar ehl-i kalem, insan evlad kiilerdir. Bazsn bende
niz bilmekte, tanmakta, bazsyla yaknlm bulunmakta
dr. Onlara yaplmas gerekeni bendenize braknz. Kendile
rine uygulanmas icap eden muamelenin laykyla icra edildi
i yarn efendimizin kulana gelecektir. Daha sonra hacibe: Bunlar bu ekilde vezirin sarayna gtr ve oraya ema
net et! diye emretti. Hacip onlar alarak Sahibin sarayna
gtrd ve oraya emanet ettikten sonra dnd. Onlar Sa
hibin gelip kendilerini ne cezaya arptraca konusunda
kaygulanp tir tir titremekteydiler. Canlarndan umutlarn
artk kesmitiler. Sahib, Fahrud-devlenin sarayndan geri
geldiinde onlara bir bakt. Bir sre sonra bir ferra gelerek
onlar cennet gibi sslenmi, yksek yayglarla denmi
242

Siyasetname

Ilcre-i hassa nakletti. Oraya kurulduklarnda ileri bir par

a ferahlayarak krettiler. Bir mddet getikten sonra ferra
en has ieceklerden getirdi, kurulan sofrada bir eyler yedik
ten sonra ellerini ykadlar. Ardndan arap sunuldu, algc
lar gelerek meclis kuruldu. araplar iildi. Onlara hizmetle
grevli olan ferran dnda kimsenin hcreye girmesine
msaade edilmiyordu ve hi kimsenin ierdekilerin hallerintlen haberleri yoktu. ehirdeki btn kadn ve erkekler onla
rn tasasna dmt; oluk ocuklar ise alamaktayd.
gn sren misafirlikten sonra bir gn apansz hacip,
hcre-i hassa gelerek onlara: Sahip der ki evim sizler iin bir
zindana dnmeyecektir, siz benim misafirlerimsiniz. Kln
za en kk zarar geleydi sizi benim evime yollamazlard.
iniz rahat olsun, Sahib, divandan dnp size tevdi edilecek
grevleri tanzim edene dein burada hoa vakit geirin.
dedi. Ardndan terziyi ararak 20 adet ipekten cbbe dik
mesini, btn takm taklavatyla 20 at hazrlanmasn emret
ti. Ertesi gn gne dounca hepsini ararak cbbe ve
lemleri altndan sarklar kuandrd; atlara bindirip onlara
grevlerini teslim etti. Bir bazsna da maa balanmasm
emretti. ltifatlarda bulunarak hepsine hediyeler takdim et
tikten sonra onlar evlerine uurlad. Sonraki gn ktiplerin
hepsi Sahibi selamlamak zere huzuruna vardlar. Sahib on
lara yle dedi: imdi mertlik yapma vaktidir. Bundan by
le M ahm uda temenni mektuplar yahut baka bir ey yaz
maynz ve memlekete zeval gelmesini arzu etmeyiniz.
Sahibden bu szleri iiten ktiplerin hepsi tath bir dille
ona vgler yadrp hayr dualarda bulundular. Daha son
ra Sahib gnl ferahlyla padiahn huzuruna vardnda
Fahrud-devle kendisine: O toplulua nasl muamelede bu
lundun.^ Ne yaptm, neyledin.? Syle bakalm.? diye sordu
unda Sahib onu vaziyetten haberdar klmak iin yle dedi:
Her birisine nasl muamelede bulunduumu, onlara ne
yaptm arz edeyim: Efendimizin devletiyle onlarn her bi
243

N izam l-M lk

rine hediyeler sunarak birer at ihsan ettim. Hepsi gayetle

memnun bir ekilde krederek yapmakta olduklar iten el
ektiler. Her birisine birer vazife verdim. Sonra kendi evleri
ne dndler. Fahrud-devle bu szlerden son derece honut
kalarak, durumu gayetle beendi ve yle dedi: Zaten bu
nun dnda bir muamelede bulunmak mnasip olmazd.
Ama bizim muhaliflerimize tevecch etmemeleri iin bunla
r en batan dnseydin daha l olurdu. u halde bundan
byle ayn kiiyi iki vazifeyle mesul tutmaman lazmdr. B
tn mutasarrflarn faal ve ilerin istikrarl olmas iin herke
se birer meguliyet decek ekilde grev paylamnda bu
lunmalsn. Nitekim dmalarmz ve bir amz arayan
lar; Memleketlerinde adam ktl var ki ayn ahsa iki me
guliyet verilmektedir diyerek bunu bizig kifayetsizliimize
yormaktadrlar. Byklerin Her ie bir ba; her yere bir sz
dedii gibi. Keza memlekette byk ve kk; kolay ve zor
iler vardr. Herkese fazilet, kifayet ve liyakattnce grev tev
di edilmelidir. Bir kimsenin bir ii olduu halde baka bir i
talep ediyorsa, bu ihdas edilmeye allan det terk olunsun
diye istei reddedilerek msaade edilmemelidir. Bylelikle
tm mutasarrflar bir vazifeyle megul olur ve memleket ba
yndr kalr.
Dahas, memleket miller ve komutanlarla ayakta durur.
Btn mil ve mutasarrflarn ba vezir olduundan tr
eer ki vezir hain, gaddar ve kanunsuz ilere tevessl eden bi
risi ise tm mutasarrflar da bu ekilde, belki daha fena olur
lar. Eer bir mil millik iini iyi bellemise, bir ktip iyi bir
hesapdr ve iinde eiz biri ise ne l; yok eer Yahudi, H
ristiyan, Mecus gibi sapk mezhepli ve habis dinli biri ise he
sab bahane ederek Mslmanlara eziyet ve onlar tahkir
eder. Mslmanlar kendisinden ikyette bulunduklar vakit
halkn bu insann hesap ve vazifesinde mkemmel olduunu
sylemelerine kulak vermeden mer H attab radiyallahu anhm yapt gibi grevinden derhal azledilmelidir.
244

Siyasetnane

Hikye
Olay u ekilde cerayan etti; Sad Vakkas zamannda Ba
datn Sevad blgesinde, Vst ve Basra yresinde, Hzistn
kaplarna kadar olan blgede grevli Yahudi bir mil var
idi. Mezkr yre ahalisi mer radiyallahu anha bir arzuhal
yazarak bu Yahudi milden yaknarak u ekilde bir ikyet
te bulundular; Bu herif haksz yere bir bahane bularak ezi
yetler ederek bizi tahkir ve tezyif etmektedir. Sabrmz ta
mtr. Bir hal aresine bakp buraya Mslman bir mil ta
yin et. Dinda olduumuzdan tr ola ki bize kar kanun
suz ilere tevessl etmeyip sknt vermez. Emirl-mmnin
mer radiyallahu anh bu arzuhali okur okumaz:
Yeryz sathnda kellesi hl gvdesi zerinde diye k
retmeyen bir Yahudi dnn! diyerek Sad Vakkasa bah
se konu olan Yahudinin derhal azledilmesi ve yerine Msl
man bir milin getirilmesi ynnde bir mektup yollad.
Sad Vakkas Emirl-mmninin mektubunu okuyunca
vakit geirmeden mezkr Yahudiyi her nerede olursa olsun
Kfeye getirmeleri iin bir atl; sonra her nerede Mslman
bir mil varsa merkeze gelmeleri amacyla haberciler yollad.
Yahudiyi Kfeye getirdiklerinde btn miller de huzurda
hazr idiler. Araplardan millik iinden anlayan kimseyi bu
lamad ve Mslman millerden bu i iin kifayet sahibi
kimse yok idi. Oradaki kimse o Yahudi kadar bu muamele
lere vkf deildi ve kimse vergi toplamak konusuna onun
kadar hkim deildi; imaret eylemek hususunda Yahudide
olan birikim kimse yoktu.
N e yapacan aran Sad Vakkas mecburen Yahudiyi
eski vazifesinin bama yolladktan sonra Emirl-mmnin
mer radiyallahu anha yle bir mektup yazd; Emrinize
boynum kldan incedir. Yahudiyi buraya emrederek bir mec
lis kurdum. Arap ve Acemden tm milleri topladm. Araplarm Acemlerin iine vkf olanna rastlamadm. Acemlerden
245

N iz a m l-Mlk

de bu i iin kifayet sahibi birini bulamadm. lerde bir ak

sama meydana gelmemesi ve gelirt kesilmesin diye ben de
mecburen Yahudiyi iinin bama yolladm.
Emirl-mmnin mer radiyallahu anh Sad Vakkasn
mektubunu okuduunda asabi bir ekilde: u hale bakn!
Sad Vakkas szmn stne sz sylyor! diyerek kalemi
eline ald ve ayn mektubun bana, Yahudi ld! diye ya
zp Sad Vakkasa geri yollad. Bu sz, Yahudi ld! vazi
fesini neden birine tevdi etmedin, anlamna geliyordu. M ek
tup Sad Vakkasn eline ulanca, mektubun banda Emirlmmnin mer radiyallahu anhn notunu okur okumaz Ya
hudiyi ararak iinden azletti ve: Emirl-mmnin mer
radiyallahu anhn paylamasna takat yetirecek bir adam de
ilim. dedi. Vakit geirmeden grevi Mslman birisine
tevdi ederek ona hilat sunduktan sonra mil grevinin ba
na geti. Ayn gn iinde Sad Vakkas Emirl-mmnine bir
mektup yollayarak onu vaziyetten haberdar kld.
Hadisenin stnden bir yl geince, greve gelen M sl
man iini son derece mkemmel yaptndan tr halk ken
disinden gayetle honut idi. Mslmanlar Yahudinin idare
sinden daha adil ve iyi bir imaret iinde yaamlarn srdyorlard. Durumdan btn vilayet son derece memnun idi.
Bunun zerine Sad Vakkas Arap merasna yle dedi: Biz
o Yahudinin vilayetteki vazifesi ve erdemini onca mbalaa
ile dillendirmemize ramen Emirl-mmnin mer radiyal
lahu anhm u yceliine bir bakn ki bize sadece iki kelime
ile cevap vererek bizi bir azaptan kurtard: Yahudi ld!
M anas u ki, iki adam iki sz sarf etti ve bu iki szle bir halk
uyana geti: Bu szlerden teki mer radiyallahu anhn s
z, dieri de peygamber aleyhissalatu vesselam dar- bekaya
irtihal eylediinde, Ebubekir Sddk radiyallahu anhn resu
ln yerine otururken minberde verdii hutbede buyurduu,
Arap lisannda, Ey Mslmanlar! Eer Muhammede tap
yor iseniz Muhammed lmtr; yok eer Muhammedin
rabbine tapyorsanz o diridir ve ona asla lm yoktur. Her
246

Siyasetname

dain var olan ve olacak olan bir Tanndr. dedi. Mslmanrti bu szden gayet etkilenince sz Arapada vecize haline
|ifldi. Araplardan birisi ld vakit musibete urayan kii
yi teselli etmek maksadyla Muhammed ld derlerdi. Eer
Hakk Tel murad etseydi kimsecikler lmezdi ve imdi Muhanmed resulullah hayatta olurdu.
Biz tekrar konumuza dnelim!
millerle ve onlarm vazifelerini tefti iiyle vezirlerin ilgi
lendiini sylemitik. Temiz hilkatli bir vezir padiahn an
na an katar ve onu muhteem klat Cihana nam salm,
elimle leme hkmetmi, kyamete dek hayr dualarla anlal ak her hkmdarn arkasnda kati surette feraset sahibi bir
vezir vardr. Byk peygamberler iin de bu kanun geerlidin
Nitekim Sleyman bin Davudun Asf bin Berhiyas, M usa
peygamberin kardei olan Harunu, Muhammed M ustafa
aleyhissalatu vesselamn Ebubekir Sddk var idi.
Ulu hkmdarlardan Keyhusrevin Guderzi, skenderin
Aristotelesi, Minuehrin Sm , Efresybm Prn- Visesi,
Gutasbn Cam asp, Rstemin Zevresi, Behrm- Grun
Hurerzu ve Nirevn- dilin Bzrcmihri var idi.
Keza beni Abbas halifelerinin l-i Bermeki, Smnlerin
Belamleri, Sultan M ahm udun Ahmed bin H asan, Fahrud-devlenin Sahib Abbad- Kfisi, Sultan Turulun Ebu
N asr Kndrsi var idi. Peygamber snneti ve padiahlarn
tresi bereketlendii iin bu ve benzerleri gibi nice saylabilir
u halde vezirin dini pir pak, itikad halis, tertemiz H a
nef yahut afi mezhebinden, ibilir ve padiaha muhabbet
dolu birisi olmas lazmdr. Vezirin kendisinin de bir vezir o
cuu olmas daha makbul ve daha iyidir. Erder Bbekn
devrinden Acem ahlarmm sonuncusu Yezdgird-i ehriyra
kadar nasl hkmdarn hkmdar olu olmas art var
idiyse vezirin de vezir olu olmas art vard. slam zuhur
edene dein bu treye uyuldu. ahlk Acem hanedannn
elinden kmca vezirlik nizam da elden karak bugne ka
dar gelindi.
247

N izam l-M lk

Hikye
yle rivayet olunmutur: Bir gn Sleyman bin Abdulmelik devletin tm ileri gelenleri ve nedimlerin hazr bulun
duu bir mecliste yle deyiverdi: Eer onun rzgra, ey
tan ve cinlere, vahi hayvanlar ve kulara hkm gemesini
bir kenara koyarsak benim mlkm Sleyman bin Davud
aleyhisselamn mlknden daha kudretli deilse de ondan
aa kalr yan yoktur! Bugn bende olan u saltanat, u ha
zineler, u tehizat, u ihtiam, u lke ve ordu, u iktidar ci
handa kimde varm ve kimde olacak?! Hkmdarlmda
daha neyim olsun? Ordunun ileri gelen serdarlarndan biri;
Kadim padiahlarn sahip olagelip sizin memleketinizde ol
mas gerektii halde hkmdarda bulunmayan bir ey var.
dedi.
Sleyman bin Abdulmelik; Neymi o bulunmas gere
ken ey, derhal syle!
Serdar: Size layk bir vezirdir; o da u anda efendimizde
bulunmamaktadr. dedi.
Sleyman bin Abdulmelik: Naslm o ?
Ordu serdar: Siz nasl bir padiah evlad iseniz vezirin
de vezir evlad olmas gerekir. te buna sahip deilsiniz. Ve
zirin vezirzade, kifayetli ve kutlu olmas lazmdr.
Sleyman bin Abdulmelik; Dnyada szn ettiin bu
zellikleri tayan vezir bulunur m u?
Ordu serdar: Tabii ki bulunur. dedi.
Sleyman bin Abdulmelik; Neredeymi bu vezir? dedi.
Serdar: Belhtedir.
Sleyman bin Abdulmelik: Kimmi bu kii? diye sordu.
Ordu serdar: Cafer Bermektir. Atalar ta Erder Bbekna kadar vezir olu vezirdirler. Bugn dahi kadim bir
ategede olan Nev-bahar- Belh onlara vakf olarak kalm
tr. slamn zuhuruyla birlikte iktidar acem ahlarnn slale
sinin elinden kt. Ardndan atalar Belhi yurt belleyerek
248

Siyasetname

bugne kadar orada ikamet ettiler. Onlarn vezirlii miras

yoluyla geer. Ellerinde vezirliin tre ve kanunlarnn yazl
1 )lduu kitaplar mevcuttur. Okuma yazmay renip ktipli
i, edeb ve irfan bellesinler diye okumalar iin bu kitaplar
onlara takdim edilirdi. Atalarnn ocuklarnn hal ve hare
ketleri her hususta tpk babalarmnki gibiydi. u halde dn
yada sizin mlknze vezirlik yapmaya onlardan bakaca
layk kimse yoktur. Yine de melik daha iyisini bilin dedi.
u da var ki Ben Umeyye ve Ben Mervan devranndan
Sleyman bin Abdulmelikten daha aaal, daha zengin,
mlk daha mcehhez hibir padiah yok idi.
Melik bu szleri iitince vezirlik makamn sunmak am a
cyla Belhe bir kiiyi yollayp Cafer Bermeki getirmeyi gn
lnden geirdikten sonra kendi kendine, Bu adam hl
Zerdt olmasn? diye dnd. Biraz aratrdktan sonra
birka kuaktr Mslman olduklarn renince sevindi.
Daha sonra melik Belh valisine yle bir mektup yazd: Yol
tehizat ve yolculuk teberisi iin 100 bin dinarlk masraf
gze alarak Cafer Bermeki olabildiince muhteem bir ekil
de darul-mlk ama Sleyman bin Abdulmelik hazretleri
nin huzuruna gnder.
Ksd, Sleyman bin Abdulmelikin mektubunu ulat
rnca Belh valisi mektubu pp bana koyduktan hemen
sonra Cafer Bermeki hazrlama iine koyularak ksa zaman
da onu am a uurlad. Cafer urad her ehirde o yrenin
mera ve eraf onu karlamak iin ehrin dna kyor^
ona hediyeler takdim ediyorlard. Bu ekilde ama kadar
geldi. am a vardnda Sleyman bin Abdulmelik dndaki,
erif, sipah ve yaknlardan tm devlet bykleri onu karla
maya karak onu kabul ettiler. aaal ve byk bir lenle
ona am a kadar elik ederek saray- hassta konuk ettiler.
gn sonra onu Sleyman bin Abdulmelikin sarayna huzu
ra getirdiler. Saraya geldiinde Sleyman bin Abdulmelik
onu yle bir szdkten sonra gayetle temiz yzl ve yak
249

'Hizaml-Mlk

kl buldu. Sleyman bin Abdulmelikin pek houna gitmi

ti. Cafer selam eyleyerek tazimde bulunduktan sonra ayakta
durdu. Sleyman bin Abdulmelik ona oturmas iin destur
verdi. Caferi haciplerin eyvnndan geirerek daha makbul
bir makam olan tahtn yan bana buyur ederek saygyla e
kildiler. Sleyman ona ters ters bakarak yzn buruturdu
ve fkeyle: Kalk ve defol huzurumdan! dedi. Hacipler der
hal frlayp Caferi oradan alarak hemen uzaklatrdlar. Hi
kimse ne olduuna bir anlam veremeyerek hayretler iinde
kalmt. Derken le namazn mteakip Sleyman bin Ab
dulmelik ve cmle devlet byklerinin itirakiyle arap ve
elence meclisi kurulup nedimler yerlerim aldnda arap
kadehi mecliste birka kez dnd durdu.
Sleymann keyfinin yerine geldiini gren havastan bi
ri ona teklifsizce yaklaarak: Bendeniz affnza snarak bir
ey syleyecek; hametmeaplar Cafer Bermeki mhim bir i
iin byk bir debdebe, ihtiam ve izzet ikram ile am a
kadar getirdiler. Lkin terif ettiinde hkmdanmzm ken
disine pek tevecch buyurmayarak huzurlarndan kovmas
nn hikmeti ne idi, bilmiyorum, bendegn bu duruma arp
kahnlardr. dedi. Sleyman; Eer ki bir kiizade ve uzak
yollardan gelmi biri olmayayd ossaat kellesini vururdum.
Zira huzuruma beraberinde ldrc bir zehirle kmt.
Huzuruma ilk defa kacak olan kii hediye olarak zehir ge
tirmi! dedi. Nedimlerinden birisi: Gidip enikonu aratr
mam, meseleyi soruturmam ve Caferin bizzat kendisinin
tasdik yahut tekzip ettiine dair grn almam iin h
kmdarmz bana destur versin. dedi. Sleyman ona m
saade buyurdu. Vakit kaybetmeden nedim harekete geerek
Caferin yanna gelip: Bugn Sleymann huzuruna ktmda yannda ldrc zehir var myd? diye sordu. Cafer:
Evet, hatta hl yanmda, ite, yzk kamn altnda. Be
nim btn atalarmda da bu olagelmitir. Bu yzk benim z
babamdan bana miras kald. Babam a da onun atalarndan
250

Siyasetname

miras kalmtr. Lkin bir karncay bile incitmiliimiz yok

iken bir insann helakine gnlmz hi el vermez. ok za
man mal ve mlk yznden nice eziyet ve ikencelere maruz
kaldk. imdi Sleyman bin Abdulmelikin beni neden ar
d hususunda en kk bir fikrim yok idi. ayet benden
genc-nmeleri ister; yerine getiremeyeceim bir ey talep eder
yahut bana takat yetiremeyeceim bir zarar dokunur endi
esiyle u yzn kan diler ve zehrini iip ac ve zilletten
kurtulurum niyetiyle bunu tarm.
Nedim, olan biteni bizzat Cafer Bermekin azndan bu
ekilde duyunca derhal dnerek Sleymann huzuruna geldi
ve hadiseyi nakletti. Caferin bu feraset ve uyanklna hay
ran kalan Sleyman durumdan son derece memnun ve bah
tiyar olarak Cafere gnl snd. Ardndan Caferin mazere
tini kabul ederek Sleymann has bineini de alarak devletin
btn ileri gelenlerinin onun ikamet ettii saraya gitmelerini
ve grkemli bir tren ve izzet ikram ile ona dergha kadar
elik etmelerini emretti. Ertesi gn aynen emredildii gibi
yaptlar. Cafer, Sleymann huzuruna gelerek ona selam ve
rip tazimde bulundu ve Sleymann kendisine uzatt elini
pt. Sleyman da ona yolculuunun nasl getiini sorarak
nice iltifatlarda bulunarak ona oturmasn emredince Cafer
hrmetinden tr oturmuyordu. Sleyman, Cafere yer bu
yurduktan sonra ona hemen vezirlik hrkasn bizzat giydire
rek birka tevki yazmas iin nne altn ilemeli bir divit
koymalarn buyurdu. Sleyman o gzel hattma ve parlak ze
ksna hayran kalp vezirlie layk ve lazm olduuna kanaat
getirerek gayetle honut oldu. Hi kimse Sleyman o gnk
kadar mutlu ve mesut grmemiti. Tren sona erince ahla
ra yarar bir arap ve elence meclisi tertip edildi. Kimsenin
hayal bile edemeyecei altn ve gm ilemeli yayglar s
tnde araplarm yudumlayarak kendilerinden getiler. Ar
dndan Cafer ayaa kalkarak yle dedi: Efendim, bendeniz
affnza snarak sual eylemek isterim; melik, kullarmda l
drc zehrin olduunu nasl anlad, kendilerine nasl ma
251

Nizam ul-M lk

lum oldu? diye sordu. Sleyman: Srekli yanmda tad

m, benim iin her eyden daha kymetli bir ey var. Bunlar
iki tane boncuktur, akik tana benzer ama tam olarak akik
deil. Hkmdarlarn hzinelerinden elimde kalan bu yeg
ne eyi koluma balarm. Bunlarn bir dier zellii de her
nerede zehir var ise ya da kimin stnde zehir bulunuyor ise,
yemek veya araba katmlar ise zehrin kokusunu aldklarn
da bu boncuklar harekete geer ve birbirine arpmaya, oyna
maya balarlar. Bylece ben de mecliste zehir olduunu anla
yarak tedbirli hareket ederim ve sen eyvana adm attndan
itibaren boncuklar kprdamaya, sen yaklatka daha hzl
hareket etmeye baladlar. Nihayet huzurumda oturunca
boncuklar birbirlerine yle arpmaya baladlar ki sende ze
hir olduuna zerre kukum kalmad. Eer benim yerime bir
bakas olsayd gzn krpmadan sana kyard. Seni huzur
dan uzaklatrdklarnda boncuklarn kpramas kesildi. Sen
saraydan kana kadar boncuklar sknet bulmad. Daha
sonra pazsndan boncuklan kararak Cafere gsterdi ve;
Hayatta bundan daha ilgin bir ey grmln var m ?
diye sordu. Cafer ve devletin btn ileri gelenleri arp kal
dlar. Ardndan Cafer: Hkmdarm, bendeniz mrhayatlannda akl almaz harika iki eye tank oldum: Birisi bu sizin
bahsini ettiiniz boncuklardr, dieri de Taberistan melikininkidir. dedi. Sleyman: Taberistan melikinin harikas ney
mi? Anlat da dinleyeyim. dedi.
Belh valisine melikin mektubu eriince vali efendimizin
emrettii hazrlklar tamamlayp uurladktan sonra bende
niz ama doru yola karak birtakm eyalarm almak
zere Niabur zerinden Taberistana doru hareket ettim.
Taberistana vardmda Taberistan meliki cihan efendisinin
sayesinde beni karlayarak bendenizi saraylarnda arlaya
rak ihsanlar ve izzet ikramlarda bulundu. Her gn birlikte
araplar iiyor gezilere kyorduk. Derken bir gn melik ba
na: Sen Taberistan denizi gezintisinde bulundun mu hi? di
ye sordu. Ben Hayr. deyince, Yarn deniz gezisi iin misa252

Siyasetname

iirimsin. dedi. Ba stne efendim. dedim. Ertesi gn olun

ca gemicilerin gemileri hazrlamalarm emretti. Daha sonra
sahile gitmek zere atlara atladk. Sahilde gemiye binerek
denize aldk. algclarn arklar eliinde gemiciler de
nizde yol alarak ilerlemekteydi. Bir yandan da sakilerin ik
ram ettii araplar yudumluyorduk. Ben ve melik birbirimi
ze deesiye yan yana oturmaktaydk. Melikin parmanda
mrhayatmda hi grmediim gzellikte, ka kzl yakut
tan gayetle k, gzlerimi alamadm berrak ve ahmh bir y
zk var idi. Ona fazlaca baktm melikin dikkatini ekince
melik parmandan yz kararak bana takdim etti. Ben
tazimde bulunarak pp yz melike tekrar sundum. M e
lik yz alp tekrar nme koyarak; Hibe olarak kard
mz yz tekrar parmamza takmak anmza yara
maz. dedi. Bendeniz birka defa yz kibarca reddettim.
Gzm yzn zerafetinde idi; byle paha biilmez, belki
de hatras olan bir yz karp bana balamasmda de
il, aldm takdirde melikin incineceini dnerek ve had
dimi aarak tekrar nne koyuverince melik yz alarak
denize frlatt. Ben: Eyvah eyvah! Meliin kabul etmeyecei
ni bilseydim alrdm. Zira ylesi bir yakutu hayatmda gr
m deildim. dedim. Melik, Ka kere sana baladm
halde gstermelik nezakette bulunduumu sanarak redde
dince ben de ister istemez yz denize attm. imdi ne di
ye hayflanmaktasn yazk sana! Mademki yzkte gnln
kald bir hal aresine bakar yz sana gene ulatrrz. di
yerek bir gulama: Derhal git bir kaya atlayp sahile var.
Orada bir ata bin ve bir kou sarayma giderek hazinedara
falanca altmdan bir sandukay derhal kapp getirmesini sy
le. dedi. Ardndan gemiciye bir sonraki emre kadar demir
atp gemiyi sabit tutmasn syledi. Gemici aynen melikin de
dii gibi yapt. Biz de bir yandan araplarmiz ierken bir
yandan da deniz gezimizin tadn karyorduk. Derken gulam gelerek elindeki sandukay melikin nne brakt. Melik
kuamdan bir kesenin azn aarak gmten bir anahtar
253

N izam l-Mlk

kard. Bu anahtarla sandukann kilidini aan naelik elini

sandukaya daldrp altn bir balk kararak bal denize fr
latt. O altn balk denizin en dibine vararak bir sre sonra
suyun yzeyinde aznda o yzkle grnverdi. Melik ge
miciye kaykla oraya gitmesini emretti. Gemici giderek a
zndaki yzkle bal ald ve o ekilde melikin nne bra
kverdi. Melik yz altn baln azndan alvererek be
nim nme koydu ve te al sana yzk. dedi. Ben kibarca
kabul ettim. Melik o altn bal, getirdikleri o sandukaya
koyup kilitledikten sonra anahtar tekrar kuandaki kese
ye koydu. te bendenizin parmandaki yzk o yzktr.
diyerek parmandaki yz kararak Sleyman bin Abdulmelike takdim etti. Sleyman yz alp biraz incele
dikten sonra, Bylesi bir adamn armaann zayi etmek
mnasip olmaz. diyerek yz ona iade etti.
Elbette bu ykden ilgi ekici olduu iin bahsedildi;
yoksa kitabmzn maksad masal anlatmak deildir. Gaye
miz mreffeh alar atp ilerin istikrarh olmasnn alame
ti iyi bir hkmdarn zuhur edip bozguncular tepelemesi,
grlerinin ayniyle sabit olmas, vezir ve pkrnnm iyi ve
asil olmalar, ii ehline vermeleri, iki meguliyeti ayn kiiye,
bir ii iki ayr ahsa tevdi etmemeleri, sapkn mezheplilerle
mcadele edip temiz mezheplileri terfi etmeleri, zalimlere
kar sert olmalar, yollan gvenli hale getirmeleri, askerle
rinin ve riayetinin kendisinden korkmalar, sipah-slrl
yeni yetme toy delikanllara deil tecrbeli ihtiyarlara ema
net etmeleri, kiiyi altn sahibi deil hner sahibi olduu iin
tutmalar, dnya menfaati iin dinlerini satmamalar, her
eyi usulnce icra etmeleri, din ve dnya ilerinin uyumlu
yrmesi iin herkesi liyakatlerince istihdam etmeleri, her
kese yeterlilii lnce i buyurmalar, buna mugayir ha
reket ettiinde hkmdarn msaade etmemesi ve tpk ka
dim zamanlardaki gibi ileri adalet dengesi ve idare klcy
la tanzim etmektir.
254

Krk nc Fasl
Tesettr Ehline, Harem Dairesine, Padiahn
daresi Altndakilere ve Komutanlarnn
Tanzimine Dairdir
Byk zararlara yol aacandan ve padiahn hamet ve
anna halel getireceinden tr hkmdarn astlan st
yapmamas lazmdr. Bunlar zellikle ehl-i setr olup akllar
bu ilere ermeyen kadnlardr. Zira bunlar nezih bir neslin
devam iin vardrlar. Bu yzden, bulunduklar yerde durma
ldrlar. Onlarn vgye en ok yaraanlar asil ve liyakatli,
rtl ve takval olanlardr. Dizgini ellerine geiren padia
hn kadnlar erkeklerin her zaman darda bizzat gzleriyle
grdkleri gibi hadiselere tank olamayacaklar iin kt
maksath kiilerden duyduklar gibi yahut hacibe ve hadmn
sylediklerini gz nne alarak emirlerde bulunurlar. Bylece verdikleri emirler ounlukla hakikate ters dnce kar
gaa zuhur eder ve padiahn da itibar zedelenip halk skn
tya de; memleket ve din ilerinde aksamalar meydana ge
lir, halkn ve reayann mal zayi olur, devlet erknnn dirlik
ve dzeni bozulur. Tarihin btn devirlerinde hkmdarn
kars hkmdara egemen olduunda rezalet, er, fitne ve fe
sattan baka bir ey ele gememitir. Bir para bu konu ze
rinde mtalaa edelim.
255

N izam l-Mlk

Kadn aklna uyup ona itibar ettii iin nice meakkat ve

zahmete dar olan ilk insan, Havvann emrini dinleyip
buday yiyerek cennetten karlan dem aleyhisselam idi.
Bir rivayete gre 200, baka bir rivayete gre ancak 300 se
ne gzyalar iinde tvbeler ettikten sonra Tanr azze ve celle tvbesini kabul edip onu balad.
Hikye
Rivayet olunur ki Keykavusun Sudve nam bir kars
vard. Bu kadnn Keykavusa naz ve hkm geerdi. Keykvus Rsteme, terbiyesi altnda byyen olu Siyavuu zle
dii ve onu grmek iin kendilerine gndermesini talep eden
bir ksd yollad. Rstem, Siyavuu Keykavusa yollad. Siyavuun yz gzellemi, gayede yakkl bir delikanl ol
mutu. Siyavu geldiinde Sudve onu perdenin ardndan g
rverince ii geerek ona gnln kaptrd. Sudve Keyka
vusa: Siyavua syle kz kardelerinin kendisini grmeleri
iin ebistna kadar gelsin, ona pek itiyak duymaktalar.
dedi. Bunun zerine Keykavus da Siyavua ebistna kadar
gitmesini, kz kardelerinin kendisini grmek istediklerini
syledi. Siyavu: Emriniz bam stne lkin onlarn ebistnda bendenizin eyvanda kalmas daha makuldn dedi.
Keykavus ebistna git. deyince, Siyvu ebistna girer
girmez babasnn kars Sudve stne abanarak ona sark
maya balad. Siyavu bu durumdan son derece rahatsz ola
rak kendisini gbel ebistndan dar atp kendi sarayna
vard. Siyavuun babasn olan bitenden haberdar klacan
dan etekleri tutuan Sudve elini abuk tutarak Keykavusun
huzuruna gitti ve: Siyvuun bana saldrdn bilmiyor
musun? Bana asld, kendimi elinden zor kurtardm. z ev
ladnn byle eyler yapmas ho mu.^ dedi. Bu szler Key
kavusun pek arna gitti. yle ki, sylentiler ve ayialar al
kalanmaya balaynca Siyavua, Ancak ate stnden atlar
256

Siyasetname

W de ate seni kakmazsa paklanrsn. dediler. Siyavu, Fer

man ahn fermandr. dedi. Bunun zerine sahrann drtte
birine odunlar yp ate yakarak Siyavua; imdi atee
loru ilerle! dediler. Siyavu gece karas bir ata binerek Tann nn adyla atee ilerleyip gzden kayboldu. Bir mddet ge
tikten sonra Tanr azze ve cellenin inayetiyle atein bir ucun
dan ne kendisinin ne de atnn bir kl zarar grmemi bir e
kilde sa salim kverdi. Bu ie arp kalan halk Siyavuun
masum olduuna kanaat getirdiler. Mbedler de o ateten bir
para alp ategedeye getirdiler. Hakikati ortaya kard iin
sz konusu ate hl yerli yerinde yanmaktadr.
Keykavus Siyavua Belh emirliini vererek onu oraya
yollad. Bu arada Sudve olay yznden babasna hl kr
gn olan Siyavu ok zor zamanlar geirmekteydi. randa
bulunmak istemiyor ve kafasnda Hindistana ya da ta Hoten ve Maine gitmeyi tasarlyordu. Onun babasna krgn
olduundan haberdar olan Efresybn vezir ve sipah-slr
olan Pirn- vise kendisini Siyavua takdim etti. Efresyb
namna ihsanlarda bulundu ve Siyavu bunlar kabul etti.
Aralarnda ahitletiler ve ona yle dedi: Hanedan bir cev
her de bir. Efresyb ona z evlatlarndan daha fazla itibar
etti. H er ne zaman ba basma kar kalbi yumuarsa ran top
raklatm a dnebileceini, bunlarn kendisine kaldn syle
di. Efresyb da tavassut eder, salam bir anlama yapar ve
onu binlerle ihtiam ve izzet ikramlarla memleketine yol
lar. D aha sonra Siyavu Belhten Trkistana geti. Efresyb
Siyavua kzn vererek onu z oullarndan daha makbul
ve daha aziz bir m akam a getirdi. Siyavuun bu durumunu
kskanan Efresybn kardei Gersivez mfterilerle el ele ve
rip masum olan Siyavuun canna kydlan ran lkesini ka
ra bir yas brd sava yiitler ayakland ve Rstem ta
Sistndan ahn sarayna varp ebistna destursuz dald;
Keykavusun kars Sudveyi salarndan tutup sryerek
klla lime lime eyledi. Hi kimsede Rsteme tek laf ede
257

N izam l-Mlk

cek yrek yoktu. Savalar kl kuanp Siyavuun intika

mn almak iin Trkistana yrd. Yllarca sren savalar
boyunca iki taraftan nice binlerle kii canndan oldu. Btn
bunlar aha tahakkm eden Sudve denen bir kadnn y
znden olmutu.
Padiah ve kudretli adamlarn tm kendilerine, ilerinin
kan aladndan kadnlarnn haberleri olmayacak bir yolu
benimsemilerdir. Bylece kadnlarn arzu ve emirlerinden
azat bir ekilde mr srm ve tpk skender gibi onlara
hkmetmilerdir.
Hikye
Tarihte yle anlatlr: skender Rum dan gelip Acem
ah D r bin D ry bozguna uratt vakit, D r ma
lup olup kaar iken bir hizmetkr- hass tarafndan ld
rlmt. D rnm gzellikte ei bulunmaz dilberler dilbe
ri Ruenek adnda bir kz vard. Bu Ruenekin yine D r
soyundan hepsi iffetli ve rtl her ne kadar benzer vasf
larda baka kz kardeleri var ise de Ruenek hepsinden da
ha gzel idi. skendere: D rnn ebistnna bir urayp
oradaki lemin ay paralarn, zellikle iffetli mi iffetli, g
zellikte ve cemalde dnyada bir ei benzeri bulunmayan
D rnn kzn grmek istemez miydiniz? diye teklifte bu
lundular. Bunu syleyen kii kafasnda skenderin kz gr
dnde houna gidip onunla evlenmesini kuruyordu. s
kender: Erkeklerini yendik; kadnlarna yenilmeyelim! ce
vabyla buna tevecch etmeyerek D rnn ebistnna gi
rip namusunu inememeyi tercih etti. O, ilerinin selame
tini onlara hi ilimemekte grd. Zira kadn iyi gnde k
t gnde eytan gibi yol kesicidir.
Baka bir vaka da mehur Hsrev, irin ve Ferhad hik
yesidir. irin Hsreve gnln kaptrp srsklam k oluverince akn dizginleri irinin eline geti. Bylece Hsrev i
258

Siyasetname

rinin her dediini yapmak durumundayd. Derken irin iyitlcn cesaredenince onca ahlk ve yakklhna ramen
f [srevi brakp Ferhada gnl verdi.
Hikye
Hekim Bzrcmihre, Tm cihanda senin gibi ei ben
zeri bulunmaz bir siyasetiye sahip olduklar halde Ssni
hanedanmn yklmasnn hikmeti ne idi.^ diye sordular.
Bzrcmihr yle dedi: l-i Ssn iki ey yznden y
kld. Birisi I-i Ssn byk ileri ehil olmayan ve cahil kim
selere tevdi etmekteydiler. kincisi de akU, uyank ve lim
insanlar satn almyorlard. Bunun neticesi olarak benim
iim gcm kadn ve oluk ocuklara kalmt. Bu iki tayfa
da ne akl ne fikir bulunduu iin sz de dinlemez olurlar. te bunlardan tr hkmdarlk meseleleri kadn ve ocuk
lara kald gn bil ki o hanedann sonu yakndr ve bylesi
saltanatta istikrar olmaz.
Hadis
Peygamber aleyhisselam yle buyurur: lerinizde ka
dnlarla istiare ediniz; doru yapmak iin onlar iin nasl ya
plmas gerektiini sylyorlarsa tam tersini yapnz. Eer
kadmlarn akh tam olayd peygamber aleyhisselam onlarn
dediklerinin aksi istikamette hareket ediniz buyurmazlard.
Hikye
Hadiste yle gemitir: Peygamber aleyhisselamn has
tal iddetlenip son nefeslerini aldklarnda namaz vakti
gelmi, gemek zereydi. Sahabe mescidde peygamberin ge
lip cemaate itiraki iin uzun sredir beklemekteydi. Resul
aleyhisselamn mescide varmaya takati yoktu. Aie ve Haf259

Nizaml-Miilk

sa radiyallahu anhuma her ikisi peygamberin yast ucun

da oturmaktaydlar. Aie, peygambere: Ey Allahn nebisi,
namaz vakti geldi geiyor. Mescide gitmeye mecaliniz yok
tur. Ashabnzdan imamlk yapmas iin kimi emredersi
niz.^ dedi.
Resul; Ebubekir kldrsn. dedi.
Biraz gemiti ki Aie H afsaya, Ben iki defa sordum, bir
de sen sor bakaym. Zira Ebubekir sana an muhabbeti
olan yufka yrekli biridir. Seni mihrapta grmeyince kendi
sini tutamayp alamaya balarsa hem kendi hem cemaatin
namaz bozulmu olur. mer ise daha soukkanl ve atal
yrektir. Emret de mer kldrversin. dedi. H afsa da pey
gamber aleyhisselama bu minvalde konutu. Peygamber
aleyhisselam: Sizin durumunuz Yusufun hali gibidir. Sizin
talep ettiinizi deil, mnasip ve doru olan emredeceim.
Ebubekire syleyin ne gesin ve cemaate namaz kldrsn.
dedi. lim, takva ve byklyle Aie iin; Dininizin te
ikisini Aieden renin. demi olduu halde ona byle di
yorsa dier kadnlarn durumunu var sen hesap et.
Hikye
Rivayet olunur ki beni srail devrinde yle bir kanun
vard: 40 yl boyunca bedenini byk gnahlardan saknp
gndzleri oru tutarak gecelerini ibadetle geirenlerin Allah
Tel hacetini giderir ve her ne dilerlerse yerine getirilirdi.
te o devirde Ben srailden takval ve Salih kullardan Yusuf
nam biri var idi. Bu Yusufun yine kendisi gibi dindar ve if
fetli Kirsufe nam bir kars var idi. Yusuf bu ekilde 40 yln
Allaha ibadetle geirmiti. Kendi kendisine; u halde yeri
ne getirmesi iin Allah Teldan ne dilek dileyeyim? stedi
im eyin daha makbul olmas iin bana kendisine dana
cak bir arkada lazm. O kadar kafa yormasna ramen ak
lna hi kimse gelmedi. Derken evine dnd ve u dnyada
260

Siyasetname

karmdan daha aziz kimsem yoktur. Benim eim ve ocukla

rmn anasdr. Benim selametim onun selametidir. En iyisi
hcn onunla bir istiare edeyim. dedi.
Daha sonra karsna: Bak, ben 40 yllk ibadetimi bitir
diim iin benim hacetim Hakk Tei azze ve celle katnla karlanacaktr u dnyada benim iyiliimi senden daha
ok isteyen bulunmaz. N e dersin? Tanr azze ve celleden ne
dileyeyim? diye sordu.
Kadn; u cihanda sen iki gzmn nurusun! Ve kadn
lar erkeklerin temaagh ve tarlasdr. Gnln beni grnce
ad oluE, dirlik dzenin ve keyfin benimle yerine gelir, benim
bir mr srmem senin de neeyle hayatn idame ettirmen
iin kapdan ieri hr girdiinde gzelliim ve cazibemle iin
bir ho olsun diye Allahtan bana u dnyada kimsecie ba
lamad bir gzellik ihsan etmesini iste. dedi. Kadnn
bu sama szleri ahmak adamn pek houna gittii iin, Ya
rabbi, u karma dnyada kimseye vermediin bir gzellik
ihsan et. diye dua etti. Tanr azze ve celle onun duasn ka
bul etti. Sabahleyin uyandklarnda gecelii iinde kadn hi
kimsenin daha gzeline ahit olmad bambaka birine d
nmt.
Yusuf karsn o gzellikte grnce hayranlktan dona
kalmt. Sevinten ii iine smyordu. Kadn gnbegn
daha da gzelleiyordu. Bir hafta iinde kadn kimsenin
bakam ayaca kadar gzel bir hale brnmt. Uzak e
hirlerden kadnn gzelliini seyretmek iin gelen kadnlar
hayranlklar iinde dnyorlard. Kadn bir gn aynada
dudaklarn, dilerini, gzlerini, kalarn seyrediyor, kendi
gzelliinin grkem ve zerafetini izliyorken bbrlenip i
inmeye balayarak gurura kaphp, u bendeki gzellik
cihanda kimde varm? Ben dnya nimetlerinden nasiplen
memi, arpa ekmeine talim eden u ulsuz herife mi kal
mm ki hayatm byle sknt ve sefalet ile gesin! Ben ci
han hkmdarlarna, Keyhusrevlerine yararm. Zaten be
261

N izam l-Mlk

ni grdklerinde altnlara mcevherle boarlar, nz i

vemle beni el stnde tutarlar! gibi kafasmda epey ham
hayaller kurdu. Ardndan uyumsuz bir ift olduklarna,
einin geimsiz olduuna kendi kendisini inandrarak itaat
siz ve huysuzlamaya balad. Kocasna her daim: Ben sa
na m kalacaktm ? diyordu. Yusuftan drt ocuu var idi
am a ocuklardan ilgi ve alakay tamamen kesmi onlarn
ve evin dertlerini umursamyordu. O kadar huysuzlamt
ki Yusuf ne yapacan armt. ocuklaryla nice zor
luklara gs geriyor, ibadet ve vazifelerini yerine getirme
ye yetiemiyordu. Ardndan yzn ge evirerek: Ya
Rabbi, Allahm u kadn bir ayya evir. diye dua etti.
H akk Tel derhal onun duasn kabul ederek kadn in
sanlarn baktnda rperecei bir ayya evirdi. Kadn ay
ya dnt iin Yusuf onu evden kovmutu fakat kadn
evden bir yere kmldamyor, Yusufun evinde dolanp du
ruyor, bir yere ayrlmyordu. Sabahtan akam a kadar gz
yalar iinde ocuklarn ayaklarna kapanyor, yalvaryor
du. Bir mddet byle geti. Yusuf ocuklaryla ne yapaca
n arnca dertten gitgide kendisini Allah azze ve celleye
namaz ve ibadete veremiyordu. Birok namazn vaktini k a
ryor ve Yusuf bundan esefler ederek aciz kalakalyordu.
nc kez yzn ge evirerek, Ya rab, u ayya dn
m kadn ilk durumuna, nceden olduu ekle evirerek
bu kulun sana ibadetle megul olsun o da kk yavrular
nn banda dursun diye onu kanaat sahibi kl. diye dua
etti. H akk Tel onun bu duasn kabul eyleyerek kadn ilk
haline evirdikten sonra kadn eski ilgi ve alakayla ocuk
larna bakmaya, Yusuf da ibadet ve dua ile megul olmaya
balad. Karsyla istiare eylediinden tr bu ekilde 40
yl heba ve telef oldu ve kendilerinden sonra bu kssa kim
senin kadnlara danmamas ve kadn ksmn T annnm
znde eri olarak yarattnn bilinmesi iin cihanda dil
den dile aktarld.
262

Siyasetname

Halife M emn yle dedi: Halk onlar daha kolay

avularnn iine alabileceklerinden bunu frsat bilip kapla
rn andrarak ihtiyalarn ve akla hayale gelmeyen talep
lerini kendilerine grdreceinden kendilerinin de yanl yol
lar tutturacandan dolay hibir hkmdar kadnlarn akl
na uyarak herhangi bir kimseyi himaye, terfi ya da birisini
cezalandrmam, kati surette memleket, ordu, hazine, siya
set hususlarnda kendisine bir fikir beyan edip mdahalede
bulunmasna hibir hkmdar ehl-i setre msaade buyurmamtr. Nihayeten sapkn dinli insanlar kendilerine soku
lurlar ve ok gemeden komu halklarn knamalar duyul
maya balar, padiahn can ve saltanat tehlike altna girerek
anna halel gelir; derghn itibar zedelenip istikrar bozulur.
Bylece memleket perian halde alkalanr; vezirde kararhhk kalmaz ve ordu harap olur.
Hkmdarn kadim padiahlarn tresini uygulamas ge
rekir. Zira Tanr azze ve celle Kuranda; Erkekleri onlar
koruyup gzetsinler diye kadnlar zerine hkim kldk
[Nisa suresi; 34] buyurur. Zira kadnlarn kendileri eer ken
dilerini idare edebilseydiler erkeklere bylesi bir vazife veril
mezdi. Meydana gelen yanl ve aksaklktan, kendisi zerin
de kadnlarn egemenlik kurmasna msaade eden kimse so
rumludur.
Keza Keyhusrev de yle der: Hanedannn istikrarl ve
salam kalmasn, memleketinin harap ve viran olmamasn,
kendi itibar ve hametinin yeryznden silinmemesini iste
yen bir hkmdar, ehl-i haremine kendi idaresi altndakiler
ve kendi vekil ve iktalarmdan baka hi kimseye emirde bu
lunmalarna msaade buyurmayarak kadim treye sadk
kalmaldr. Bu sayede hi darda kalmaz ve hi bir sorunla
karlamaz.
mer bin Hattab radiyailahu anh der ki: Kadnlarn
szleri mahremdin Kadnlar uluorta, alenen gstermek na
sl yakksz ise, onlarn szlerini de aktan aa dillendir
mek olmaz.
263

Hizaml-Mlk

Bu hususta bu kadar kelam etmek kfidir ve birok me

seleyi de aydnlatacandan tr kendisinde ok fidelerin
olduu grlecektir.

Hikye
Tanr azze ve celle hkmdarlan insanlara hkim bir ya
ratla yaratmtr. Cmle lem halk onun idaresi altndadr
ve nn-pre ile yceliklerini ona borludurlar. Hkmdar
herkese kendisinin ne idiini bilecek, iyilik ve kabahatinin
farkna varacak, kulaklarndaki klelik kpesini karmaya
cak, kuand itaat kemerini zmeyecek, nasl grndkle
rini onlara gsterecek, keyiflerince hareket edecek kadar ip
lerini salmayacak bir usulde davranmak; her birisinin kabi
liyet ve makamn bilerek emrine mugayir hareket edemesin
ler diye hal ve hatrlarn devaml surette soruturmaldr.

Hikye
Nitekim bir gn hekim Bzrcmihr Nirevn dile
yle dedi; ah, vilayet halkn deil kendisine ait olan vila
yeti orduya sunmutur. Orduda vatan ve millet sevgisi olma
sayd daima kendi cebini doldurma yollarn arar, vilayetin
harap ve halkn yoksul dmesini umursamazd. Vilayette
yaralama, tevkif, hapis, hiddet, crm, grevden alma, tayin
hususlarnda ordu iktidar eline geirdii vakit hkmdar ile
ordu arasnda ne fark kahr? Oysa hib- vakit ordu bu kud
ret ve nfuzu elinde bulundurmam bu ileri daima hkm
darlar icra etmitir. Altn ta, altn zengi, altn kadeh, taht
ve sikkeye hibir devirde hkmdarlar dnda hi kimse sa
hip olmamtr. diyerek devam etti: Hkmdar dier h
kmdarlardan daha erefli ve itibark olmak dilerse kendi ah
lakn iyi hasletlerle donatp sslemelidir.
Nirevn: Neylemem lazm? dedi.
264

Siyasetname

Bzrcmihr: yi meziyetleri kendinde toplayp, kt

hasletleri kendinden uzak klarak ilere koyulur.
Nirevn: Kt hasletler hangileridir? dedi.
Bzrcmihr: Kskanlk, yalan, kibii; fke, ehvet, hrs,
bo hevesler, inat, cimrilik, kt huy, zulm, bencillik, acele
cilik, nankrlk, ahm.aklk. Gelelim iyi meziyetlere, onlar da;
Hay, iyi ahlak, hilm, balamak, kerem, tevazu, cmertlik,
doruluk, sabr, kr, rahmet, ilim, akl ve adalet.
Bunlara tabi olup icra eden padiah bu cihanda kurtulu,
ahirette inayet bularak ilerin usuln, mazlumun hakkn
teslim etmeyi, eli altndakilerin gnln ho tutmay, cema
atle namaz klmasn belleyerek ve memleket meselelerine
ilikin konularda istiare edecek bir kimseye yahut ayrca bir
klavuza ihtiya duymaz.

265

Krk Drdnc Fasl

slam Hkmdarlarnn Dman Olan
Sapkn Dinli ve Haricilerin Tehirine
Dairdir
Cmle lem u kulun devlete ne kadar sadk olduunu,
Seluklulara ne kadar muhabbet beslediini, bilhassa ocuk
lar, hanedan ve li devletlerinden kem gzlerin uzak olas
cihan hkmdarna (Allah mlkn ebedi klsn) kar te
vecchlerini bilmeleri iin, bendelerinde birka fasl Harici
lerin isyan ve ortaya klarna ayrma arzusu peyda oldu.
dem-i saf aleyhissalatu vesselamdan bu yan her asr ve
ada dnyann her yresinde Hariciler [isyanclar] olagel
mitir. Hkmdarlar ve peygamberlere onlardan daha uur
suz, daha habis, daha sapk bir gruh musallat olmamtu:
Karanlk mahfillerde memleketin ykm iin irkin eyler ta
sarlayarak din ve devletin yklmas iin gayret ederler. Allah
yazdysa bozsun, bu muazzam devlete gklerden bir bela a
tacak olsa bu kpekler inlerinden kp isyan etmek, ilik
davas gtmek iin kulaklarn fitneye, gzlerini orduya dik
milerdir. Bunlarn kahir ounluu Rfzlerden ve Hurreme-din taraftarlarndan g ve destek alarak ellerinden gelen
er, fesat, katliam, sapkl artlarna koymazlar. Bunlar sz
de Mslman, zde kfirdirler.
267

Nizam't-Mlk

leriyle d grnleri, hlleriyle klleri birbirine taban

tabana zt olan bu tayfadan Muhammed M ustafa aleyhisselamn dinine daha beter dman yoktur.
Keza i olduu halde devletin st dzeyindeki makam
ve mevkileri igal etmi bulunan ve sultanmzn derghn
da ilerin ilerini grp onlara destek veren ve davet eden
birtakm kiiler vardr. Cihann efendisini var gleriyle Be
ni Abbas saltanatn ykmak iin ikna etmeye gayret etmek
tedirler. te yandan bendeniz birtakm eyleri fa etmeye
kalksa yer yerinden oynar! Lkin onlarn beyanlar yzn
den cihann efendisi (mlk daim olsun) u bendeden ra
hatszlk hissetmilerdir. te yandan benim hakkmda ileri
geri konuup beni ktledikleri iin bu konunun ayrntla
rna girmeyeceim. Hkmdar mala dkn, hrs sahibi,
beni de art niyetli olarak ilan ettiler. Z ira bu artlarda ben
denizin tleri ok makul grnmeyecektir. Bendenizin
ebedi leme g etmesinin ardndan cihan sultan onlarn
desise, ihanet ve irkin ilerinin farkna varacaktr. te o
zaman u bendenizin size olan muhabbet ve efkatini; bu
gruhun devlet hakkmdaki emel ve karanlk dncelerin
den bendenin bihaber olmayp, bunlar ifa ederek hametmeaplannn yksek grlerine sunduunu anlayacaklar.
Bendenin bu husustaki szlerine itibar edilmeyip inanlmad grlnce bendeniz bunlar tekrar etmekte bir fayda
grmedi.
Bununla birlikte bunlarn ortaya k, bu Btmlerin
kim olduklar, bulatklar irkin iler, mezhep ve itikatlar
nn nitelii, ilk olarak nerede zuhur ettikleri, ka kez isyan
da bulunduklar ve her defasnda bu ayaklanmalarn kim ta
rafndan bastrld; bu melun gruhun am ve Yemen top
raklarndaki bakaldrlar, oralarda dktkleri kanlar gibi
nemli hususlarda bende ldkten sonra din ve devletin
efendisinin hatrlamas maksadyla zet bir ekilde bahsine
konu eylemitir.
268

Siyasetname

Bendeniz orada bizzat bulunduundan dolay Acemdeki

isyanlardan da ksaca sz edecektir. Onlarn bozgunculu
undan ve ne idklerinden, Muhammed M ustafa aleyhisselamm dinine verdikleri zararlardan ve hali hazrda efendimi
zin hkm altnda olan Acem diyarnda eylediklerinden her
eyiyle haberdar olmak isteyen kii tarih eserlerine, bilhassa
Tarih-i sfahana bakversin. Ben de bu konuda yzlerce ks
sadan birini, onlarn ta balangtan gnmze kadar neylediklerini hametmeaplarnn yksek grne malum olma
s iin arz edeceim. Allah en iyisini bilir.

269

Krk Beinci Fasl

Mezdekin Zuhuru, Mezhebinin Nitelii ve

Nirevn- Adilin Onu Katletmesine
Dairdir
Muattile mezhebini cihana ilk getiren, Acem diyannda
Nirevn- dilin babas Melik Kubd Frz devrinde ken
disine mbed-i mbedn denen Mezdek bin Bamddn nm
birisi idi. Esasmda Mecuslerin dinini tahrif edip dnyada ye
ni bir akm balatmak niyetinde olan bu herif ilm-i ncuma
gayetle vkf olduundan tr yldz ve gezegenlerin hare
ketlerinden kendi devrinde birisinin kacam; Mecuslerin,
Yahudilerin ve Hristiyanlarn dinini geersiz klacan ne
srd. Dncelerini sahte mucizeler, yalanlar ve zorbalkla
halka kabul ettirip kyamete kadar srecek bir din ortaya
koyacak kiinin kendisi olduuna heves ederek halka tebli
de bulunup bu yeni dini temellendirmenin derdine dt.
Btn byklerin nezdinde itibarmm ve mkemmel bir pa
yesinin olduunu grnce kendisini bu i iin pek uygun bul
du. Zira peygamberlik iddiasnda bulunmazdan evvel kendi
sinden hi fuzuli bir laf iitmilikleri yok idi. Bunun zerine,
Zerdtn vazettii Tanrnn buyruklarm hakkyla yerine
getirmediklerinden tr beni yolladlar. Tpk birka defa
M usann getirmi olduu Tevratm emirlerine mugayir dav
271

Nizam l-Mlk

ranp onlar icra etmedikleri vakit, aralarnda oluan nifak

bertaraf etmek ve Tevratn hkmlerini tazelemek ve onlar
doru yola getirmek iin Tanr azze ve cellenin Ben sraile
M usay gndermesi gibi halk hak doru yola sevk etmek ve
Zerdtn dininin hkmlerini tazelemem iin imdi Tanr
beni yollam bulunmaktadr.
Kubd, bu szleri iittiinin ertesi gn, ileri gelenleri ve
mbedleri huzuruna emrederek herkesin huzurunda Mezdeke: Gel bakaym, peygamberlik davas gdyrmsn,
delilin ve mucizen var m ? dedi.
Mezdek: Evet, ben Zerdtn getirmi bulunduu, d
manlar tarafndan tahrif edilmi, thmet altnda braklm
dini slah ve u anda eda edilen kitabn yanl yorumladn
iaret etmek gayesiyle geldim.
Kubd: Pekl, mucizen nedir?
Mezdek: Mucizem, Tanr azze celleye atee emretmesi
iin niyaz ederek benim peygamberliime ahit olsun diye
ah ve beraberindekilerin kulaklaryla iitebilecekleri bir e
kilde kbleniz kldnz atei dile getirmektir;
Kubt: Ey ran topraklarnn mbed ve ileri gelenleri,
bu hususta sizin kanaatiniz nedir? diye sordu.
Mbedler: Evvelemirde bu adam Zerdte ters dme
yerek bizi kendi z dinimize ve kitabmza davet etmektedir.
Kitabmzda o anlama gelebilecek kelamlar bulunmaktadr.
Her bir sz her mbed ve lime kendine gre tefsir ettiin
den tr bu adamn yorumu belki de daha l ve erhi da
ha manidardr. Ama u sizin ilahnz olan atei konuturu
rum deme meselesi hayrete ayandr. Atei konuturmak in
sann yapaca bir i deildir, nihayetinde melik daha iyisini
bilir! dediler.
Kubd Mezdeke: Sen eer atei dile getirebilirsen senin
peygamber olduuna ehadet edeceim. dedi.
Mezdek: ah, benim dualarmla Tanr azze ve cellenin
atei dile getirmesi iin mbedler ve byklerle ateegedeye
272

Siyasetname

varmamz iin bir zaman belirlesin. Arzu ederlerse bugn,

hatta hemen imdi bu mucizemi gstereyim. diyerek meliki
beraberindekilerle hemen ertesi gn ategedeye gelmelerine
ikna edip ne olacam beklemeye koyuldu.
Ayn gece Mezdek halk aldatmak iin bir oyun yapt.
Ategedenin arkasmda bir yol aarak birisini grevlendirip
gne batnca oraya gemesini ve Mezdekin dediklerini tek
rar etmesini syledi: Ben yksek sesle Tanrnn adn ses
lendirdiimde sen de atein o yakasndan, Tannya tapan
ranllarm iki cihanda kurtulua ermeleri ve selameti Mez
dekin szne kulak verip onu icra etmektedir diye avazn
kt kadar bar. dedi.
Bunun zerine Kubd ve beraberindekiler ertesi gn ategedede hazr bulundular. Mezdek de gelerek ategedenin bir
kesine geip dinelerek yksek sesle Tanrya yalvard, Zer
dt hamdsena eyledikten sonra sessizlie brnd. Ategededeki herkes ne duyacaklarna merak iinde kulak kesil
milerdi. Derken anszn atein arasndan melik, mbed ve
orada bulunan herkes niday duyunca hayretler iinde kald
lar. Kubd ossaat gnlnden Mezdeke iman etmeyi geire
rek ategededen ayrld. O gnden sonra Kubd gnbegn
Mezdeki kendisine daha da yaklatrmaktayd. Nihayet
Mezdeke iman perinletikten sonra ona altndan bir kr
s ihsan ederek saraydaki tahtnn yaknma kondurmalarm
emretti. Divan kurulduunda Kubd tahtnda, Mezdek altn
krssne kurulmaktayd. ok zaman Melik Kubddan
daha stteydi; halkn bir ksm ahn tevecchnden, bir ks
m Mezdeke olan muhabbetinden tr, bir ksm da h
kmdarla ters dmemek iin Mezdekin mezhebine katl
maktayd. Halk cra vilayetlerden ve kk kasabalardan
gelerek alenen yahut gizliden ona iman etmekteydi. Ordu
nun nde gelenenleri K ubda uymu olmak iin Mezdekin
davetine icabet etmi gibi yapyorlar, mbedler ise hi oraL
olmuyor, mevzunun nereye varacana bakyorlard.
273

N izam l-Mlk

Mezdek padiahn ve halkn ounun iyiden iyiye mezhe

bine iman etmi olduunu grnce herkesin mahn kamuya
aarak; Halkta mal mlk ve altn hususlarnda mlkiyet ol
maz, herkesin mal birbirine mubahtr. Tannnm btn kul
lar Ademin ocuklar olduundan hi kimse bir ite yok
luktan tr skntlara dmesin diye bir eye ihtiya duy
duunda yekdierinin maln harcayabilmelidir. Zira herkes
eittir. dedi. Bu fikirler Kubd ve Mezdeke iman eden top
lulua makul gelince mal ortak kullanmaya raz olarak mal
lar mubah kldlar. Bunun zerine Mezdek: Kanlarnz da
mallarnz gibi olduu iin onlar da ortak paylalp yekdiere helal olmal, kimin can bir kadn arzular ise kendisine en
gel olunmamaldr. Zira hi kimse ehvet ve servetten mah
rum, evk ve arzusu kursanda kalmasn diye dinimizde ks
kanla ve msamahaszla yer yoktur. dedi.
Herkesin mal ve kadnlarnn birbirlerine mubah oluu
aa tabakadan insanlarm on kat daha fazla houna giderek
Mezdekin mezhebine akn akm girmeye baladlar. Bunun
zerine Mezdek yle bir kanun koydu: Bir kii evinde 20
kiiyi arlamsa, onlara ekmek, et, arap ikram edip alg
c hazrlamaldr. Ziyafetten sonra, konuklarn tek tek kalka
rak ev sahibinin karsyla cinsel ilikide bulunmasnda bir
mahsur yoktur. H atta rastgele bir eve gidip baka birisinin
karsyla cinsel mnasebette bulunmay arzu eden bir kii
klahn karp evin kapsna asmas; ev sahibinin kocas da
eve gelip kapda asl bulunan klah grnce evin megul ol
duunu grerek i sona erinceye kadar dnmemesi det ha
line gelmiti.
Bunun zerine Nirevn mbedlere gizlice birisini yolla
yarak onlara: En azndan siz u sapkn mezhebe girmediniz
deil mi.^
Mbedler: Hayr. dediler.
Nirevn: Aznz neden bak amyor peki! Bu hu
susta bu kpee laf edip babama neden tuttuu bu yolun ipe
274

Siyasetname

sapa gelmez bir yol olduu, yalan dolanlar, sahtekrlklar ve

hayszlklarla kendisinin dmen suyuna gittii ynnde na
sihatte bulunmazsnz? Bu herifin kard mezhepte mallar
ve kadnlan mubah sayp halkm mahremini inemesi sonucu nice ahlakszlklar ba gsterecektir. Bylece avam halka
galip gelerek onlar doru yoldan kard. En azndan tm
bunlar neye ve kime dayanarak yaptn bsbtn ifade et
sin. Szde bir mucize gstermitir; kald ki ate konumaz.
Yalan konumaktadr. Siz bykler bu ekilde susmaya de
vam ederseniz mallarnz ve kanlarnz elinizden gidecek;
memleket, devlet ve hanedan kkten ykld sayn, babamn
akl sal bozulmu ve tedaviye ihtiyac vardr. Sonu ola
rak kalkn ve babamn huzuruna vararak onu vaziyetten ha
berdar klp nasihatte bulunun. Mezdek ile de mnazaraya
girerek hangi kantlar ileri srdne baknz.
Bu dururri Nirevn kara kara dndrmekteydi.
Nirevn byklere ve ileri gelenlere u minvalde haberler
iletiyordu: Kendi ve memleket meselelerinde neyin faydal
neyin zararl olduunu ayrt edemeyecek derecede babama
fasid sevda galebe almtr. Bu kpein szlerine kulak ve
rip uygulamamas iin tedavi yollarna baklmas gerekmek
tedir. Yarn ok ge olacandan dolay dini temelsiz, devam
sz ve iler tutar yan olmayan babamn yoluna siz dahi kan
mayasnz.
Nirevnn bu szlerini duyan bykler korkuya kapl
dlar. M ezdekin mezhebine girme eilimi gsteren bir ksm
da Nirevnn szleri zerine bu niyetlerinden hemen vaz
geerek: Bakalm, M ezdekin sonu nereye varacak? Nirevnm da neye dayanarak konutuunu bir grelim. dedi
ler. Nirevn bunlar syledii vakit henz on beinde, son
derece akll ve zeki bir ocuktu.
Bunun zerine mbedler Kubdn huzuruna kma ka
ran alarak: Efendimiz, Mezdekin ortaya koyduu eyleri
ne dem zamanndan bu yana herhangi bir tarihte okuduk
275

'Hizamiil-Mlk

ne de am diyarndan zuhur etmi peygamberlerden bylesi

bir ey iittik. Biz bu dini kabul etmiyoruz. dediler.
Kubd: Ben anlamam, Mezdekle konuun da nasl is
pat edeceini grn.
Mezdeki davet ederek: Ortaya koyduun dine dair de
lilin nedir? diye sordular.
Mezdek: Byle buyurmutur Zerdt! Ve dahi kitab
mzda da bu ekildedir. Sradan insanlar onu tefsir edemez
ler. Bana gvenmiyorsanz atee sorunuz. dedi. kinci defa
ategedeye vararak atee sorduklarnda atein arasndan
yle bir ses geldi: Mezdek ne diyorsa yledir.
Ertesi gn Nirevna gelerek olan biteni anlattlar. Nirevn sahip olduu akl ve zekdan dolay yle dedi: Bu
kpek bir dolap evirerek ilerini yrtyor; te yandan hal
k saptrmadaki ve mezhebini yaymadaki baansnm sebebi,
kadn ve maln kamuya mubah olmas meseleleri hari, M e
cuslik retisine olan benzerliinde yatyor.
Bu szlerin zerinden bir yl geince Kubd ve Mezdek
arasnda yle bir konuma cereyan etti.
Mezdek Kubda: Eer Nirevn kabul edip kstek ol
masayd ve msaade buyursayd, halk bu mezhebe daha faz
la ilgi gsterirdi. deyiverdi.
Kubd: Nirevnm bu mezhebi kabul etmediini mi
sylyorsun? dedi.
Mezdek: Evet. dedi.
Kubd Nirevnn huzura getirilmesini emretti. Nirevn huzura geldiinde Kubd: Sen Mezdekin mezhebini
kabul etmiyor musun? dedi.
Nirevn: Allaha hamdolsun ki kabul etmiyorum.
dedi.
Kubd sebebini sorunca, Nirevn: Sahtekr ve hile
baz olduundan tr. dedi.
Kubd: Hangi hilebazlndan bahsediyorsun. Atei ko
nuturdu. dedi.
276

Siyasetnane

Nirevn: Drt unsur dedikleri drt ey vardr. Bun

lar, su, ate, toprak ve havadr. Bunlarn drd zde birdir.
M adem ki atei konuturduunu iddia ediyor nce suyu,
topra, havay da konutursun da ben de ona iman ede
yim. dedi.
Kubd; M al ve kadnn her ikisi de mubahtr diyorsa
kendi kafasndan deil, ne sylyorsa bizim z kitabmzdan
sylyor. dedi.
Nirevn: Bunca yldr kimse kitab mal ve kadnn ka
muya mubah olduu yolunda tefsir etmemitir. Din, servet
ve kadnn muhafazas iin vardr. Bunlarn her ikisi kamuya
mubah klndnda insanolu ve otlayp iftleen eekle^ ya
bani hayvanlar arasnda fark kalkar. Bunlar akll adamn
edecei laflar deildir.
Kubd; Pekl bana, yani babana nasl muhalefet eder
sin? dedi.
Nirevn: Bunu senden rendim. Yoksa bunu yapa
cak adam deilim zira senin de babana muhalefet eylediine
ahit olunca ben de sana kar geldim. Sen Mezdekin dinin
den vazge ben de sana muhalefetten.
Mezdek Kubda: Nirevn bir karara varsn. Bir deli
li varsa getirip ya ispat ederek bizi reddetsin yahut iman ede
rek mezhebimize girsin. dedi.
Melik kararn u ekilde verdi ve Nirevna: Ya bu
mezhebi kabul edersin yahut dierlerine bir ders ve ibret ol
mas iin seni cezaya arptrrm! dedi.
Nirevn babasna: Bana ya bir delil yahut Mezdeke
haddini bildirecek birini bulup getirmem iin 40 gn mhlet
veriniz. dedi.
Kubd: Uygundur. dedikten sonra, 40 gn sonra bu
lumak zere ayrldlar.
Nirevn babasmn yanndan dnnce zaman kaybet
meden, Fars diyarnda yaamakta olan ailame-i cihan bir
mbede mmkn olduunca en ksa srede gelmesini, ken
277

Nizam'l-Mlk

disi, Mezdek ve babas arasnda olan bitenleri anlatan bir

mektubu bir ksdla yollad.
Nirevna verilen 40 gnlk mhlet dolunca Kubd
tahta geerek Mezdekin de itirak ettii bir meclis kurduk
tan sonra Nirevnm huzura getirilmesini emretti. Nirevn getirdiklerinde Mezdek Kubda: Sor bakahm, neler
syleyecek.? Kendisine tannm 40 gnlk sre de dolmu
bulunmakta. Halihazrda eteinde neler varm syle de
dksn! dedi.
Kubd Nirevna dnerek: Konu bakalm! dedi.
Nirevn: Mesele zerinde hl mtalaa etmekteyim.
dedi.
Mezdek: mtalaalktan km durumda. Ona gerek
li ceza neyse verilmelidir.
Kubd ses etmedi. Mezdek onu tutuklamalar iin iaret
verip grevliler Nirevn yakalamaya kalknca, Nirevn babasna: Bu ne acele byle? Daha bana tannan sre
dolmamtr. Krkmc olan bugn de geip yarn bir gelsin, o
zaman istediinizi yaparsnz. dedi. Sipah-slrlar ve mbedler de Nirevna, Doru sylyor. diye arka knca
Kubd: Bugn de salnz. dedi. Nirevn o gn serbest
braktlar.
Kubd saraydan ktktan sonra Mezdek ve orada bulu
nan halk meclisten dald. Nirevn ise dndnde
Farstan ard mbed sratli bir devenin srtmda sora so
ra Nirevnm saraym buldu. M bed devesinden inerek
derhal Nirevnn sarayna girdi. Hadm ararak: a
buk Nirevna Farsl mbedin geldiini, onu grmek iste
diini bildir. dedi. Hadm gecikmeden Nirevnm hcre
sine vararak haber verdi. Nirevn sevin iinde dar ka
rak mbedi kucaklad ve: Ey mbed, bil ki bugn ldm l
dm dirildim! diyerek o vakte dein olan biten her eyi mbede bir bir anlatt. Mbed: in rahat olsun, senin syledik
lerin hakikatin, Mezdekinkiler ise yalann ta kendisidir. Ben
278

Siyasetname

senin adna Mezdeke gereken karl verecek, Kubd da

imdiye kadar yaptklarndan piman edip onu doru yola
f^ctireceim. Mezdekin geliimden haberdar olmasndan ev
vel Kubd grmem iin bir hal aresine bakm. dedi. Nirevn ikindiden sonra babasnn sarayna gidip onu orada
grdnde ona: Baba, Mezdeke cevap vermek zere mbed Farstan gelmi bulunmaktadr. Lkin Mezdekin szleri
ni ve iddialarn bilip bizzat ahn azndan duymak iin bu
gece sizinle ba baa grmeyi arzu eder. Ondan sonra hametmeaplar mnasip grdklerini buyursunlan dedi.
Nirevn evine dndkten sonra akamleyin mbedi
babasnn huzuruna gtrd. Mbed Kubda tazimde bu
lunduktan sonra ahn atalarna vgler yadrarak ona:
Mezdekin iddialar safsatadr, bu i ona teklif edilmi de
ildir. dedi.
Kubd: Nasl olur? dedi.
Mbed: Bendeniz onu gayetle iyi tanr, bilgisinin ne de
recede olduundan haberdardr. Dorusu evet, yldz ilmi
hususundan birtakm bilgileri vardr. Lkin vard neticeler
safsatadr. Yldzlarn Kran gelmeleri bize M uhammedul
emin nam birinin peygamberlik davasnda bulunup garip bir
kitap getireceini, gkteki ay ikiye yarmak gibi olaanst
mucizeler gstererek halk doru yola aracan, Zerdtl ve tm dinleri geersiz klarak tertemiz bir din ve re
ti getireceini, insanlar cennetle mjdeleyip cehennemle kor
kutacan, mallan ve namusu eriatnn hkmnce muhafa
za edeceini, eytandan kanp melee snacan, ategede ve puthaneleri alaa edeceini ve getirdii yeni dinin
drt bucaa ulap kyamete kadar sreceini, yerlerin ve
gklerin onun peygamberliine ehadet edeceini ve gelme
sinin ok yakn olduunu haber vermektedir. Bu Mezdek de
sze konu edilen kiinin kendisi olduu zehabna kaplm
tr. Bir defa bu mezkr kii Acemden deil Araptan kacak
tr; Mezdek ise Parstandr ve Zerdt olup halk ateperest279

N izam l-Mlk

likten de sakndrmamakta ve Zerdt dinini reddetmemek

te; Zerdtlkten dem vurmakta, Zerdtl tevik etmek
tedir. Kranda geen kii kimsenin hareminin inenmesine
gz yummamaktadr ve onun dininde herhangi bir kimsenin
malmdan bir buday tanesi arlmca haksz yere bir ey
alan kimsenin elleri kesilmeye mstehak olacaktr. Mezdek
ise bunlarm hibirini yerine getirmemekte, bilakis herkesin
malm yekdierine mubah klmaktadr. Ol kiiye gklerden
vahiy inecek ve ol kii byk melekle konuacaktr. Mezdek
ise atele konutuunu ileri srmektedir: Ol kiiye gklerden
kitap inecektir. Asl astar olmayan Mezdekin mezhebi pa
yidar kalmayacaktr. Ben yarn onu hkmdarn ve byk
lerin nnde rezil rsva edip tuttuu yolun batl olduunu
ona kantlayacam. Senin kisralk ve padiahln yok ede
rek, seni baya insanlar seviyesine drp hzinelerini ya
malama peindedir. dedi.
Mbedin bu etkileyici szleri Kubdn gayetle houna
gidince Mezdeke kar dnceleri deiti.
Daha sonra, ertesi gn Kubd saraya gelerek Mezdeki
ard. Mezdek huzura gelerek altn krssne kuruldu.
Nirevn tahtn hemen nnde yerini ald. Orada bulunan
mbed, M ezdeke; Sen mi soracaksm yoksa ben rni.^ dedi.
Mezdek; Mbed sorsun. dedi.
Mbed: Mademki soran sen ve cevap veren ben olaca
m, buyur sen buraya gel, ben de tahta geeyim. dedi. N e
diyeceini aran Mezdek: Bana bu makam sen deil Kubdn kendisi ihsan etmitir.
Mbed: Hay hay, u halde sen mi soracaksm yoksa ben
mi soraym.^ dedi.
Mezdek: Sen sor ben cevap vereyim. dedi.
Farsh mbed: Serveti kamuya mubah yapmsn. nsan
lar ribat, kpr gibi hayr hasenat ahirette bir mkfata
erimek iin yaparlar, deil mi.> dedi.
Mezdek: Evet. dedi.
280

Siyasetname

Mbed: Peki servet insanlar arasnda ortak olunca bir

layrda bulunduklarnda bunun sevab kime yazlr? diye
sordu.
Mezdek bu soru karnda susmak zorunda kald.
Mbed: Dier yandan kadnlar da mubah klmsn. 20
erkekle cinsel ilikiye girmesi sonucu hmile kalan kadn o
cuunu dourduunda bu ocuun babas syle bakalm
kim olacaktr? diye sordu.
Mezdek bu sorular karsnda terlemekteydi. M bed de
vam ederek: Mallar, kadnlar ve nesli bsbtn tahrip pe
indesin. u tahta kurulmu melik, Melik Firuzun oludur.
Hkmdarlk kendisine tpk pederine tevars ettii gibi ba
basndan miras kalmtr. u halde 20 kii bu hkmdarn
karsyla birlikte olursa doacak ocuk hangisine nispet edi
lir, ne diyorsun, o ocuun sahibi kim olur? Bu durumda ne
sil kesilmi olmaz m? Nesil kesilince hkmdarlk hakk bu
hanedann elinde kmaz m? stn ve aa durumda olma,
zenginlie ve fakirlie baldr. Byk ve kn yerlerinin
belli olmas iin bir fakirin ister istemez zengin birisinin hiz
metinde bulunmas icap eder. Oysa mal kamuya mubah k
lndnda cihanda byk kkten fark edilemeyip baya
bir insan padiaha eit konuma geer. Bylece padiahhn
bir manas kalmayarak hkmdarlk yasas geersiz hale ge
lir. mdi sen ahl Acemden almaya ve cihan kartrmaya
m geldin? dedi.
Bu szler zerine Mezdek ylece kalakalarak ne cevap
vereceini ard. Ahali de M ezdekin suspus olmasna son
derece armt. Kubd M ezdeke: Karlk ver! dedi.
Mezdek: Onun karl hemen imdi kellesini gvdesin
den ayrmaktr. dedi.
Kubd: Yok yere, delil olmakszn bir kimsenin boynu
nu vurmak olmaz. dedi.
Mezdek; Pekl, yleyse atee sorayra. Bakalm ate ne
diyecek. Zira ben kendi kafamdan bir ey sylemem. dedi.
281

N izam l-Mlk

Nirevn iin kayglanan halk bu soru ve yantlardan

dolay gayet rahatladlar. Mezdekin sapknca bir yol tuttur
duunu ve Nirevnm canna kast etmi olduunu biliyor
lard. Nirevn imdilik bu tehlikeden kurtulmutu. M ez
dekin, mbedi ldrme emrini yerine getirmeyen Kubd ile
aras almt. Bunun zerine Mezdek kendi kendine: Raiyyet ve taraftarlarmla asker ve kl gcm ziyadesiyle art
mtr. nce Kubd ortadan kaldrp sonra srasyla N i
revn ve dier dmanlarm kltan geireceim. dedi.
Atein buyuracaklarma kulak vermek iin bir ertesi gn
ategedede toplanmak zere daldlar.
Mezdek gece olunca rahiplerinden ve kendisine yakn
olanlardan iki kiiyi yanna ararak onlara altn ihsan edip,
sipah-slrlk makamn vaat etti. Aralarnda geenleri kim
seye sylememeleri iin yeminler ettirdikten sonra onlara iki
kl vererek: Yarn Kubd, mbedler ve bykler ategedeye vardklarnda eer ate Kubd katletme emri verirse siz
ikiniz derhal kdlannz ekip Kubd ldrnz. Zaten
kimse ategedeye kl ile girmez. dedi. Adamlar: Ba s
tne efendim. dediler.
Ertesi gn bykler, mbedler ve Kubd ategedeye terif
etti. Mbed Nirevna: Hass askerlerinden on kiinin ate
gedeye kllarn gizleyerek gelmelerini emret. Bu Mezdek bir
dolap eviriyor olabilir. dedi. Nirevn mbedin dediini
aynen yerine getirerek on adamnn klk bir ekilde atege
deye girmesini salad. Mezdek ateten bir talepte bulunaca
vakit hep yapt gibi nce adamn ategedenin arkasma ge
irdi, o delikte ona ne sylemesi gerektiini tledi.
Ategedeye vardklarnda Mezdek mbede: Sen atele
konu bakaym, sana bir karlk verecek m i? dedi.
M bed atele her ne kadar konutuysa da ateten bir ce
vap alamad. Ardndan Mezdek atee; Aramzda bir yarg
da bulunarak benim doruluuma ehadet et! dedi. Atein
arasndan yle bir nida duyuldu; Dnden beri pek zayfla282

Siyasetname

Beni nce Kubdn yrei ve cieriyle doyurunuz. Son

ra size ne yapmanz gerektiini syleyeyim. Mezdek ebedi
Inzurunuzun rehberidir. dedi.
Ardndan Mezdek; Atei besleyiniz! dedikten sonra
setii o iki adam kllarn kararak Kubd katletmek

(lin.

iin koturdular
M bed Nirevna: Aman, abuk ah kollayn! dedi.
Nirevnm grevlendirdii on adam kllarna davrana
rak o iki kiinin Kubd katletmesine izin vermediler. Mez
dek: Ate, Tanrnn emriyle konumaktadr. diye syleni
yordu. Bu arada halkn bir ksm, Kubd ldrp atee
atalm! bir ksm da, Diri diri onu atee atalm! diye iki
ye ayrlmlard. Bir bazs da meseleyi daha iyi anlamak iin
zerinde biraz mtalaa edilmesi gerektiini ileri sryordu.
Derken ategededen ayrldlar: Kubd: N e gnah eyledim
de ate beni istiyor? Bu cihann ateinde yanmay dier ciha
nn ateinde yanmaya yelerim. deyip duruyordu.
Ertesi gn mbed Kubd ile ba baa grerek mbedlerden, kadim hkmdarlardan bahsedip M ezdekin pey
gamber olmadna dair her dinden ona deliller getirerek is
patlad. Mezdekin nce Nirevnm canma kastettiini,
bunu baaramaymca ah gzne kestirdiini ve onun h
kmdarn hanedannn dman olduunu yle anlatt:
Sen atein konumasna neden bel baladn, ate kati suret
te konumam ve konumayacaktr. Ben bir yolunu bulup
bu meselenin stesinden gelerek atein konumayacandan,
konuann ate deil baka birisi olduundan ah haberdar
klacam.
M bed Kubd eylediklerinden bin piman eyleyerek
ona; Bu saltanatn sende kalmasn arzu ediyor isen Nirevn ne buyuruyorsa aynen yerine getir. Onun kk oldu
una bakma, gayetle akl bandadr. ahn bundan byle ya
paca ey mesele hallolana kadar M ezdekle bir araya gel
memesidir. dedi.
283

Nizcm l-Mlk

Ardndan mbed Nirevna; u ate meselesindeki

tezgh ortaya karmak iin Mezdekin yakn evresinden
birini ele geirmeye al. dedi. Nirevn Mezdekin ya
knlarndan olan bir ruhbanla dostluk kurarak onu kendi
oyununa getirip ba baa kalnca nne bin kzl altn dinar
koydu ve: Bu altn ve daha nicesi, sorduumda hakikati
sylemen karlnda senin olacaktr; yok eer doruyu sy
lemez isen kelleni bir kd darbesiyle uuracam. dedi.
Adam korkusundan, Sana syleyeceim srr iyi saklaman
artyla doruyu syleyeceim; aksi takdirde bam belada
demektir. dedi. Nirevn; Srrm saklayacam. dedi.
Adam; M ezdekin ne yaptn bilmek mi istiyorsun?
dedi.
Nirevn; Evet. dedi.
Rahip: Efendim, bilesin ve haberdar olasn ki ategedenin yakmlarmda M ezdekin satn alm olduu bir arsa var.
Mezdek buray drt yksek duvarla rvererek evrelemi
tir. Oradan kck bir delii bulunan bir hcreyi ategedenin altna gelecek ekilde ina etmitir. htiya duyduu za
man bir adam oraya yollayarak, Azm u delie koyup
herkesin duyabilecei ekilde yle yle syle demesini
tlen Millet de atein konutuu zehabna kaplr. Oysa
yalan sylemektedir. dedi.
Nirevn bu szleri iitince: Allahuekbe; Allahtr b
yk olan! dedi ve adamm doru sylediine kanaat getire
rek pek mutlu oldu. Adama nice baka ikramlarda buluna
rak, Senin affedilmeni salayacam. dedi.
Gece olduunda adam Kubdm huzuruna gtrd.
Adam Nirevna dediklerinin aynsn Kubda beyan
edince, Kubd, Mezdekin bu dzen ve kstahlndan tr anszn iine bir phe derek hayretler ierisinde kald.
Derhal mbedi ararak durumu ona da anlattlar. Mbed;
Ben aha bu kpein bir sahtekr ve yalancmm teki oldu
unu sylemitim. dedi.
284

Siyasetname

Kubd: Peki imdi onu nasl ortadan kaldracaz? dedi.

Mbed: Oras kolay, nasl hareket etmemiz gerektiini
arz edeyim; ncelikle sizin onun evirdii dolaptan haber
dar olup piman olduunuzu kati surette bilmemelidir. Siz
bir meclis kurarak halkn nnde bir mnazara tertip ediniz.
Ben de o mnazaraya itirak edecek, pes ettiimi ilan ederek
karsnda aciz kaldm itiraf ettikten sonra Farsa dnece
imi syleyeceim. Bu kokumu mezhebin kknn kazn
mas iin daha sonra Nirevnn mnasip grd ve ha
reket ettii ekilde davranlmaldr.
Birka gn sonra Kubd mbedleri ve ileri gelenleri hu
zuruna ararak Farsl mbedle ibirlii iine girmelerini,
Mezdekle bir tartmaya girimelerini ve onun iddialarm
daha dikkatli deerlendirmelerini istedi.
Ertesi gn herkes hazr olunca Kubd tahtna, Mezdek
ise krssne geti. Btn mbedler hazr bulunmakta, her
birisi bir mevzuyu bahislerine konu yapmaktaydlar. Farsh
mbed: Atein konumas bana tuhaf gelmektedir. deyip
duruyordu.
Mezdek: Allah Telnn kudretine alacak bir du
rum sz konusu deildir. M usa aleyhisselam sdan ejderha
kardndan, bir ta parasndan 12 eme akttndan,
deniz suyunu blerek 12 ky yaptndan ve askerleriyle fi
ravunu bo dediinden ve denizin onlar boduundan.
Tanr azze ve cellenin emriyle yeryznn onun hkm alt
na girdiinden tr Ey toprak Karunu yut! dedii iin
topran onu yuttuundan haberdar deil misin? Ve bilmez
misin, sa aleyhisselam lleri diriltmitir. Btn bunlar in
san kudretini aan eylerdir. Beni de yollayarak atei enirime
vermitir. Benim ve atein sylediklerine uyanlar iki cihanda
kurtulua ereceklerdir; aksi takdirde Tanrnn azab onlara
atacak ve hepsini helak edecektir. Bu szler zerine mbed
ayaa kalkarak: Tanrdan sz getirip atein kendisine ta
nklk ettii bir kimseye diyecek bir cevabm yoktur. Pes! Ya
pamadm bir eyi yapan kii karsnda acziyetimi itiraf
285

Hizam l-Miilk

ederim. diyerek Fars yolunu tuttu. Kubd saraydan knca

Mezdek de tapnmak iin 7 gn boyunca ategedeye ekildi.
nsanlar evlerine dndler. Mezdekin mezhebine inananla
rn imanlar pekiti ve mutlu mesut oradan ayrldlar.
Gece olunca Kubd Nirevn yanna ararak: Mbed gitti, beni de sana teslim etti. Bu mezhebi ortadan kal
drmaya senin gcn var; bu ii kknden halletmek iin na
sl hareket edeceiz? diye sordu.
Nirevn: Eer hametmeaplan bu ii bendelerine bra
krlar ve konutuklarmz aramzda kalr ise bendeniz gerekli
olan tedbirleri alp Mezdek ve Mezdeklerin alaynn kkn
yeryznden kazyarak ii nihayete erdirecektir. dedi.
Kubd: Bu srr senden baka kimse bilmeyecek; senin
ve benim aramda kalacaktr. dedi.
Nirevn: M bed pes ediyormu gibi yaparak Fars yo
lunu tutunca Mezdek ve Mezdekler bayram edip kendileri
ne olan gvenleri artt. Bundan sonra onlar hakknda ne d
nrsek mstehaktrlar. Mezdeke gelince, onu ldrmek
ok kolaydr lkin kk salm kl says fazlasyla artmtr.
Eer M ezdeki katledersek ona tabi olanlar firar edip dnya
nn drt bir tarafna dalarak mstahkem dalara ekile
cekler ve insanlar dinlerine davet edecekler. Bylece her za
man bizim iin sknt yaratacaklardr. Hepsini ortadan kal
dracak, tekine bile kama frsat tanmayacak bir yol dn
meliyiz.
Kubd; Peki imdi nasl bir yol izleyeceiz? dedi.
Nirevn: yle yapacaz: Mezdek ategededen kp
hkmdarm huzuruna geldiinde hkmdar onun derecesi
ni her zamankinden daha yksek bir duruma getirecek, ona
allmn dnda izzet ikramda bulunacaktr. Daha sonra
ba baa kahnca ona: Nirevn mbedin pes edip aczini iti
raf eyledii gnden beri epey bir yumuamtr. Sana iman et
me eilimindedir; pimanlklar duymaktadr eklinde ko
nu. Bak bakalm ne diyecek. dedi.
286

Siyasetname

H afta sonunda Mezdek, Kubdn huzuruna geldi. Kubd ona ihtiram gstererek tevazuda bulunduktan sonra
Nirevnm szlerini anlatklar gibi Mezdeke syledi.
Mezdek: Halkn kahir ekseriyetinin gzleri ve kulaklar
Nirevn n hal ve davranlarmdadr. O bu mezhebe girer
se dnyann hepsi bize tevecch eder. Ben de atei arac kla
rak Nirevnn bu mezhepten nasiplenmesi iin Tanrya
dua edeceim. dedi.
Kubd: O benim veliahdmdr. Raiyyet ve ordu ona
korkun derecede muhabbet beslemektedir O bu mezhebe
katldnda geri kalan cmle lemin mezhebi kabul etme
mek iin bahanesi kalmaz. diyerek yle devam etti; Nirevn mezhebimize katld gn Gtasbm Zerdt iin
Kemirin erir tepesinde altndan bir kk yaptrd gibi
ben de Badattan geen Dicle nehrinin ortasnda senin iin
tatan bir minare dikerek tepesine kaps altndan, gneten
daha parlak, sana mekn olacak bir kk konduracam.
Bu szlerden gayetle memnun olan Mezdek Kubda;
mdi sen ona nasihatte bulunurken ben de ategedede ka
bul olunmas iin dualar eyleyeyim. dedi.
Geceleyin Kubd Nirevn emrederek, Mezdekle ara
snda geenleri ona anlatt. Nirevn: Bir hafta sonra hametmeaplar Mezdeki ararak ona Nirevnn dn u
ekilde bir rya grerek irkildiini anlat: M uazzam bir ate
onun stne stne ilerlemekteymi, ateten kaarken s
nacak bir yer ararken tertemiz, gzel yzl birisi yanna gel
mi, ona: Bu ate benden ne istiyor? diye sormu. Temiz yz
l kii ona atein kendisini yalanc olmakla itham ettiinden
tr kzgn olduunu sylemi. Nirevnn korku iinde
yatandan frlayarak soluu sizin yannzda aldm ve ya
nna misk, amber ve d aac alarak derhal ategedeye gide
rek onlar atee atacam, bu ekilde gn gece atee
ibadet ederek Tanrya dualar edeceini syle. dedi.
Kubd ve Nirevn anlatklar gibi hareket ettiler. Mez
dek bu szlerden iyice keyiflenerek: Doru yolu bulduu
iin Allah Telya krler olsun! dedi.
287

N izam l-Mlk

Bir hafta sonra Nirevn babasna yle dedi: Mezdeke sana unlar sylediimi ilet. Bu dinin hak dini oldu
una, M ezdekin de Tannnn yollad bir eli olduuna ehadet ederim, lkin halkn kahir ekseriyeti hl bu dine mu
halif durduklarndan, bir isyana kalkarak mminleri tepe
lemelerinden kayglym. Keke bu pir pak mezhebe iman
eden insanlarn says ve kim olduklar elimde olsayd. Eer
gl ve ezici bir ounlua sahip iseler ne l! Aksi takdir
de saylarnn artmas ve glenmeleri iin beklemeliyiz.
Onlarn ihtiya duyduu tehizat ve levazmat tedarik ede
riz. Ondan sonra var gcmzle bu dini kl ve baskyla in
sanlara kabul ettiririz. Eer Mezdek sayca stn olduu
muzu sylyorsa Mezdeklerin isimlerini yazd bir defter
tutsun, ben de ona gcmz ispat edeyim de yreklensin.
Bu ekilde biz de bu Mezdeklerin saysn, kimler olduunu
renmi oluruz. dedi.
Kubd Mezdeke bunlar iletince Mezdek sevincinden ne
yapacan au-d ve; Halkn birou mezhebimize katlm
durumdadr. dedi.
Kubd: yleyse Nirevnn diyecek bir eyi kalmasn
diye bunlarn bir listesini yap. dedi. Mezdek de ehirden,
askerlerden, civar kylerden saylar 12.000i bulan, mezhe
bine iman edenlerin bir listesini Kubda sundu.
Kubd: Ben bu gece inanc pekisin diye Nirevn a
rarak bu listeyi ona takdim ederim. Mezhebimize iman et
mesinin alameti olarak sesi ta senin sarayndan duyulabile
cek davul, nefir ve ks alnmasn emredeceim. Nefir ve ks
sesleri kulana geldiinde Nirevnn artk senin mezhebi
nin bir mmini olduunu bil. Bu i iin bir ksd da grev
lendirerek, Nirevnn mezhebine itirakinin mjdesini al
mak iin senin sarayma yollayacam. dedi.
Mezdek oradan ayrlp evine dnnce, Kubd geceleyin
Nirevn huzuruna ararak listeyi ona sunup: Senin
Mezdek mezhebine iman ettiini nasl duyuracamzn kararm aldk. dedi.
288

Siyasetname

Nirevn; sabet olmu, imdi haberdar olmas ve kan

mas iin ks ve nefir almalarn; birisinin de mjdeyi gtr
mesi iin ona gitmesini emret, sabah erkenden de onu grd
nde, listeyi ve insanlarn saysn grnce iman ediverdiimi syleyerek ona, Gzn aydn bu i hayrlsyla sona erdi.
Nirevn der ki, eer saylar 5.000 bile olsayd yeter artar
d bile. imdi u sayy grnce iim rahatlad, dediimi sy
le. Bundan sonra atacamz admlarda hkmdar, Mezdek
ve bendenin birlikte hareket etmesi gerektiini syle.
Daha sonra gecenin ilerleyen saatlerinde Mezdek ks ve
bk seslerini iitince sevinerek: Nirevnm mezhebimize
katlmas pek iyi oldu. dedi.
Ertesi gn Mezdek saraya geldi, Kubd da tahtna gee
rek Nirevnn dediklerini Mezdeke aynen iletti. Mezdek
bunlar iitince gayetle memnun oldu. Saraydan ktklarmda Kubd Mezdekin elini tutarak ona hrmet ettikten son
ra ba baa kaldklarnda gelip Mezdeki selamlamas, hayr
l olsunlar demesi iin birini Nirevn armas iin yol
ladlar. Nirevn Mezdeke altm, gm, ipekten ve deerli
eyalardan mteekkil birok armaan takdim ettikten son
ra ondan kendisini affetmesini talep etti. Mezdek de kendi
malndan nice dirhemler dinarlar Nirevna sundu. Ge
mite olan tatsz olaylar iin birbirlerinden zr dilediler. D a
ha sonra Nirevn Kubda: Sen cihanm efendisi, Mezdek
ise Tanrnn elisidir. Yeryznde zorla yahut gzellikle
mezhebimize boyun eip onu kabul etmemi bir kii bile kal
m am as iin bu halkn sipah-slrln bana bahediniz.
dedi.
K ubd ve Mezdek, her ikisi birlikte: Btn iyi ve kt
hallerinden sorumlu olarak sipah-slrlk grevini sana tak
dim ediyor, ileri sana havale ediyoruz. dediler. Bundan son
derece memnun kalan Nirevn tazimde bulunarak: mdi
bu ii imdi olduundan daha ileri bir seviyeye tamalyz.
Zira bu nemsiz bir mesele deildir Herkesin biatini tazele289

Nizam l-Mlk

meini salamak ve benim de aralarna katldm grp i

lerinin rahat etmesi iin Mezdek tezi yok btn civar blge
lere, ehirlere, kylere birisini yollayarak Mezdek olanlarn
tmnn bugnden ay sonuna kadar burada hazr bulunma
larn, falanca ay banda, falanca gnde, falanca saatte biat
lerini yenilemeleri ve mezhebe itirak etmeleri iin gelmeleri
ni sylemesini emretsin. Mezdekin mezhebini tanzim etmek
ve tekml ettirmek iin ben de bir yandan bugnden bala
yarak o gne dein gelecek olan byklere hilat giydirmek gi
bi btn tehizat temin edeyim. te yandan silahlanma ve
tehizat ynnden yapmakta olacamz hazurlklardan kim
senin haberi olmamas lazm. Kararlatrdmz gn hepsinin
karnnn tka basa doyduu halde fazla gelecek bir sofra ku
rarz. Doyduklarnda onlar bir saraydan dierine naklederek
meclislerinde her birisinin yedi kadeh iecei arap ikram et
tikten sonra hepsinin giyimli kuamh olmas iin ellierli
gruplar halinde hepsine hilat- has kuandrsmlar. Ardndan
zerradhanenin kaplarn aarak hepsine silahlar verdikten
sonra ayn gece harekete geer, mezhebimizi kabul edenlerin
canlarn balar, inkr edenleri kltan geiririz. dedi.
Kubd ve Mezdek byle yaplmasn uygun bulup bu ka
rarda anlaarak ayrldlar.
Bunun zerine Mezdek drt bir tarafa mektuplar yolla
yarak halka: Falanca ay, falanca gn huzurlarna silahlary
la mcehhez ve gnl huzuru iinde gelmelerini, muradarna erdiklerini, padiahn nderleri olduklarm syledi.
Daha sonra, kararlatrlan gn 12.000 kii davete icabet
ederek padiahn sarayma geldiklerinde mrhayatlarnda
grmedikleri mkellef bir sofrayla karlatlar. Kubd da ge
lerek tahtma, Mezdek ise altn krssne kuruldu. Nirevn da ev sahibi Kubd deil benim anlamma gelmesi iin
kuam balamt. Bu arada sevinten Mezdekin ii iine
smyordu. Daha sonra Nirevn her birisini layk olduk
lar dereceye gre sofraya buyur etti. Bylece herkes yerleri
290

Siyasetname

ni ald. Yemekleri yedikten sonra bulunduklar saraydan bir

baka saraya alndlar. Orada hayatlarnda ahit olmadklar
bir meclisin kurulu olduunu grdler. Kubd orada tahtna,
Mezdek krssne geip misafirler yerlerini aldktan sonra
algclar almaya, sakiler araplar sunmaya baladlar. M ec
liste arap onuncu devrini tamamlaymca, ellerinde ipekli
tahtlar ve altn lemler kaklm ketenden tabaklarla gulam1ar ve ferralar kagelerek meclisin yan banda durdular.
Nirevn: Bunlar kalabalk olduklar iin onlar yirmi
er yirmier baka saraya gtrp hilat giydirerek hepsi h
kmdar ve Mezdekin gelip onlar gzden geirmesi ve tefti
etmesi iin meydanda beklesinler. Daha sonra zerradhanenin
kapsn ap silahlan getirmelerini emredeceim. dedi.
Nirevn kararlatrlan gnden evv'el kylere birka
adam yollam, ellerinde bellerle adamlarn gelmesini emret
miti. Bu adamlar geldiklerinde hepsini meydanda toplaya
rak kaplar skca kapattktan sonra onlara meydanda
12.000 ukur amalarn, her kazdklar ukurun yan ban
da bir gez miktarnca, kazdklar ukurun topran ukurun
yan bana ymalarn syledi; daha sonra kazdklar uku
ru muhafaza etmeleri ve kimsenin bundan haberi olmamas
iin onlar ukurlarnn banda grevlendirdi. Akam olun
ca da 400 msellah kii meydandaki bir evde kaldlar. Onla
ra: Sarayda hilat giydirip yirmierli gruplar halinde yollad
m kiileri siz o ukurlara gtrp rlplak soyduktan
sonra ayaklar havaya gelecek ekilde ba aa ta gbekleri
ne kadar ukura sokup o kenara ydnz ukur topray
la onlar bir gzel gmn. dedi.
Camedrlar o meclisten ayrlp saraya geldiklerinde ba
tan aa 200 altn koumlu has at, kalkanlar, altm kakmal
altn kemerleri getirdikten sonra Nirevn: Derhal saraya
gtrnz! diyor ve saraya gtryorlard. Nirevnn
yirmierli gruplar halinde saraya gnderdii Mezdekleri silahdrlar meydana gtryor ve onlar ayaklan havaya ge
291

Nizam l-Mlk

lecek ekilde ba aa ukura gmyorlard. O gn boyun

ca bu ekilde hepsi helak edildi. Nirevn daha sonra Kubd ve Mezdeke: Hepsine hilatlar kuandrdlar, mcehhez
bir ekilde meydanda beklemekteler, haydi kalknz bir gz
atnz. Bakn bakaym bugne dein byle bir ihtiam gr
m mydnz.^ dedi.
Kubd ve Mezdek her ikisi de kalkarak meydana doru
gittiklerinde btn meydann havaya dikilmi ayaklarla do
lu olduunu grdler. Nirevn Mezdeke dnerek: Ey
haramzade it! Klavuzu senin gibi olan bir ordunun bundan
l hiiat olamaz. Sen cihan halknn servetlerini, kadn ve
ocuklarn telef etmeye mi geldin? u kadar ksur yllk ha
nedanmz elimizden gaspa m geldin.^
Orada ykseke bir dkkn var idi; meydann giriinde
ki o dkknda bir ukur kazmlard. Nirevn: Sen pey
gamber olduun iin bu tepeye kman ve gsne kadar
toprak iinde oturman gerekir. dedi. Ardndan onu yakala
malarn emretti. Onu gsne kadar topraa gmdkten
sonra etrafna epeevre kire dktler. Kirecin ortasnda s
kp kalmt. Nirevn ona: imdi sana iman eden u
mminlerinin haline seyreyle! Sen ategedenin altna konu
mas iin bir adam geir, sonra gel, ate konutu de; o vakit
ate dile gelmiti, imdi sen t bakalm! dedikten sonra ba
basna dnerek: limlerle hareket etmenin ne demek oldu
unu grdn m .5 mdi sana en uygun olan ey, halk ve or
dun huzura kavuana kadar bir mddet evine ekilmendir.
Zira bu fesat senin yol yordam bilmezliinden kaynaklan
d. dedikten sonra Kubd gtrerek evinde ikamete mec
bur etti. D aha sonra ukur kazmalar iin getirilmi kylle
ri salp ehir halknn ve askerlerin seyretmeleri iin meyda
nn kaplarn averdiler. Daha sonra Nirevn babasnn
ayana ar zincirler vurarak, bykleri ararak elinde de
lil ile padiahlk tahtna geerek ihsanlarda bulundu. Bu y
k de ondan bize yadigr kald.
292

Krk Altna Fasl

Ateperest Sindbdn Zuhuru ve Niabur
Mslmanlan Arasna Sat Nifak ve
Riyakrla Dairdir
Bu olaylardan uzun bir sre sonra bu taifeden, fitneden
cihanda eser kalm ayarak hi kimse sesini karmaya cret
edemedi. Nirevn M ezdeki ortadan kaldnnca, Mezdekin kars Hurreme bint Fde, yannda M ezdek iki
adam la M edainden firar ederek Rey ehrinin kylerine ge
lip insanlar gizlice kocasnn mezhebine davet etmeye ba
lam ve halktan hatr saylr bir ksm da yoldan karm
idi. Akn akn Mezdekin mezhebine iman eden Mecusler
ve ahali M ezdekin karsna Hurreme-din unvanm yak
trdlar. Mezheplerini aktan aa tebli edemedikleri iin
ilerini gizlice yrtyorlar ve inanlarm alenen yaymak
m aksadyla tekrar bir isyana kalkmak iin uygun bir fr
sat kolluyorlard. Peygamber sallallahu aleyhivesellemin
hicretinden 137 yl sonra Ebu Cafer M ansur ebu Devanik,
Ebu M slim Sahibud-devleyi Badatta ldrd vakit
N iabur ehrinde Ebu M slimle aralar iyi olan Sindbd
namnda bir Mecus var idi. Ebu M slim onu sipah-slrlk gibi nemli bir greve getirmiti. Sindbd Ebu Mslim
katledildikten sonra gl bir orduyla isyan bayra am,
293

N izam l-Mlk

Rey ve Taberistan Mecuslerini etrafnda toplamt. Sindbd ayrca Khistn ve Irak ahalisinin yardan fazlasnn
Rafz ve M ezdek olduundan, Mezdeklerin de dinlerini
alenen yayma isteklerinden haberdard. M ansurdan nce
Rey mili olan Abide-i Hanefyi ldrerek Ebu M slim in
Rey ehrine yerletirdii hzinelere el koydu. yice palazla
nnca Ebu M slim in intikamn talep ederek kendisini
onun elisi ilan edip Irak ve H orsn ahalisine: Ebu M s
limi katletmediler; Mansur onu ldrmeye altnda o
Tannnn mbarek isimlerini okum aya koyulunca beyaz
bir gvercine dnerek onun iki elleri arasndan uup git
ti. imdi o Mehdi ve Mezdekle bakrdan bir hisarla evril
mi bir yerde oturmaktadr. Ksa zamanda her zuhur
edecektir. imdi biliniz ki nc Ebu M slim dir ve Mezdek
ise onun veziridir. Ksd, elinde Ebu M slim in mektubuy
la bana ulamtr. dedi.
Rfzler Mehdinin ismini, Mezdekiler de Mezdekin is
mini duyduklarnda Rfzlerden ve Hurreme-dine tabi olan
larn ou Sindbdn arsna kulak verdiler Bylece sva
ri ve piyade olarak Sindbda katlanlarm says dokuz yz
binleri at. Sindbd Mecuslerle ba baa kaldnda onlara:
Ssnilere ait bir kitapta okuduum kadaryla idare
Arabn elinden kacaktr ve ben mukaddes gnei ayaklar
altna alarak ykselttikleri Kabeyi yerle bir edinceye dek bu
yoldan bir adm geri adm atmayacam. Daha sonra, eski
den olduu gibi gnei kblemiz eyleyeceim. diyordu. Di
er yandan Hurreme-dinlerle ba baa kalnca da onlara:
Mezdek i olmutur ve size ilerle ibirlii yapmanz em
retmektedir. diyordu. Bylece Mecuslere yle derken iler
ve Hurreme-din mensuplarna byle konuuyordu. Nihayet
taifeyi de istedii kvama getirdikten sonra Ebu Mansurun nice sipah-slrnn kellesini uurarak ordularm he
zimete uratt. Bu ekilde yedi yl hkm srd. Ardndan
Cehr Aclyi onunla mcadele etmesi iin grevlendirdiler.
294

Siyasetname

( ,'ehr Hzistn ve Pars askerlerini toplayarak sfahana ge

lip buradan eli silah tutanlar ordusuna katt. Daha sonra
Kum Araplarn ve Kerec Adlerini etrafna toplayarak Rey
.ehrinin kaplarna ilerledi. Burada Sindbdla gn sren
liir harbe tututu. Savan drdnc gn Sindbd bizzat
Cehrun elleriyle katledilince isyanclar il yavrusu gibi da
larak evlerine dndler. Daha sonra Hurreme-din nnezhebi Mecuslik ve ilikle kararak kendi aralarnda nasl bir
yol izleyeceklerini srekli birbirleriyle istiare ettiler. Bunlar
yaplanarak gnden gne geliince Mslmanlar arasnda
Hurreme-dinciler olarak anldlar Cehr Sinbd ldrdk
ten sonra Rey ehrine girip Mecusierden nne geleni kl
tan geirerek evlerini yamalad, kadn ve ocuklarn zinci
re vurarak beraberinde gtrd.

295

Krk Yedinci Fasl

Btn ve Karmatlerin Zuhuru ve Allahn

Laneti zerine Olas Mezheplerini
Yaymalar
Karmat mezhebinin ortaya k sebebi u idi: Cafer esSadk radiyallahu anhn kendisinden nce vefat eden smail
adnda bir ocuu, onun da Muhammed isimli bir ocuu
var idi. Harun Reide Cafer es-Sadkn kendisine kar ka
fasnda bir isyan fikri tad, gizlice davet almalarmda
bulunduu ve hilafette gz olduu gammazland. Bu yalan
lara kanan Harun Reid, Cafer es-Sadk Medineden Ba
data getirterek tevkif etti. Muhammed bu tevkif esnasnda
babasnn yannda dnyaya gzlerini yumduktan sonra onu
Kurey kabristanna defnettiler: Muhammedin daha nce
sinde mukarmat denilen yazy son derece nefis bir ekilde
yazdndan tr karmat lakabyla anlan Hicazl, M ba
rek isminde bir klesi vard. Bunun Ahvaz ilinden Abdullah
Meymun Kaddah isminde biriyle aralarmda ok sk bir
dostluk olumutu. Bir gn M barek ile ba baa oturuyorlarken Abdullah ona: Senin efendin olan Muhammed bin
smail benim iyi bir dostum olduu iin sana yahut kimseye
amad birok srr bana amt. dedi. Bu szlere kanan
M barek bu srlar bilmeye tamah etti. Bunun zerine Ab
297

Nizam l-Mlk

dullah, srra ehil olanlar dnda kimseye amamas iin nice

yeminler ettirerek ona st kapal, iine imamlarn birka s
z ve dehriyecilerin dnceleri, filozof laflar, Hazret-i Muhammedin ve dier peygamberlerin szlerinden serpitirip,
meleklerden, levh kalemden, ar krsiden de bir eyler
ekleyerek ona bu szde srlan atktan sonra kendisi Irak Khistnna, M barek de Kfe tarafna, ilere teblie gittiler.
M usa bin Caferin esir olduu bu dnemde M barek
gizlice Kfe taraflarnda davetini yayarak tebliini yap
maktayd. M barekin grlerini scak karlayan ahali
onun davetine icabet ettiler. Ehl-i snnetten kimi onlar
M barek, kimi de Karm at olarak adlandrr. Dier yan
dan Abdullah Meymun Kaddah Irak Khistnnda ayn
mezhebi tebli etmekte ve eitli hokkabazlklar da yap
maktayd. M uhammed bin Zekeriya bu ahs Meharik ad
l kitabnda hokkabaz stad olarak zikretmitir. Daha son
ra kendi halifeliini lim bir zat olan H alefe vererek: Rey
taraflarna git; zira Rey, Kum, Kn, be ve Svenin k a
hir ounluu ilii tebli eden Rfizlerle dolu olduu iin
senin davetine icabet edeceklerdir; oralarda ilerini ilerlet
me imkn bulacaksn. dedikten sonra kendisi de korku
dan alelacele Basra tarafna gitti.
Rey ehrine varan Halef, Peapuye yresinde Kuleyn de
nen bir kyde konaklad. Kendisi nakkalk iinde son dere
ce becerikli olduu iin bu kyde bir sre nakkalk yapt.
Bir mddet srlarn kimseye syleyemeden burada ikamet
etti. Derken bin dereden su getirerek, bin oyunla birisini kan
drp mezhebinin ehl-i beyt olduuna, zaman geldiinde teb
liini aktan yapacaklarna ve Mehdinin zuhurunun yakn
olduuna, onu nasl grmek icab ettiinin retilmesine ve
bu mezhepten gafil kalmmamasna onu ikna ederek mezhe
bini belletti. H alef ite bu ekilde kyn ahalisine mezhebini
tebli ediyordu. Derken bir gn Kuleyn kynn by
kyn harap mescidinin yanndan gemekteyken bir sesin
298

Siyasetname

ykseldiini iitti. Mescide yaklatnda H alefin bir kyl

ye mezhebi tebli ettiini grd. Bu kii kye dndnde:
Ahali! O herifin szlerine kanmayn! Ve sakn onun etrahnda toplanmaynz. Ondan yle eyler duydum, yle eyler
iijittim ki korkarm bamza onun yznden ta yaacak.
Dilinde kekemelik var, bu H alefin daha (t) ve (ha) seslerini
telaffuz etmeye dili dnmyor. Btnr-rahmeyi tam telaf
fuz edemediini kulaklarmla iittim. Kyde ipliinin paza
ra ktn anlayan Halef, Kuleyn kynden kaarak Rey
ehrine geldi. Kyden bir ksm erkek ve kadnlar yoldan
karmay baaran H alef in yerine olu Ahmed geerek babasmm izini srdrd. Kuleyn ehrinden Gyas adnda nahiv
ve edebi ilimlere vkf bir ahs Ahmedi fark edene dein
Rey ahalisinden kimsenin bunlardan haberi yoktu.
Gyas, Ahmedin yerine geerek davet ahmalarm
Kurandan ayetlet; hadisler, Arap ataszleri ve iirlerle ss
leyerek retisini Kitabul- beyan adh bir kitapta toplad.
Nam az, oru ve dini stlahlar kamuslardan renen Gyas,
ehl-i snnet limleriyle mnazaralar yapmaktayd. Kuleyn
kynden Gyas adh birisinin salam delillerle ehl-i beyti sa
vunan faaliyetlerde bulunduu Kum, Kn ve bede duyu
lunca, cra kylere varana dein birok yerden Gyasa ka
tlmlar ve davetine icabetler balad. Nihayet fakih Abdul
lah Z afern olaylardan haberdar olunca hepsinin bidat ol
duunu fark edip Rey ehrini onlara saldrmak iin kkrtn
ca hepsi il yavrusu gibi dald; Gyas da H orasan taraflar
na kamak zorunda kald. Ehl-i snnet bu mezhebi kabul
edenlerin bazsna Halef, bazsna Btn adn verdiler. Hic
ri 28 0 de [M. 894] bu mezhep tebliim aktan yapmaya
balad. Yine ayn yl am diyarmda Sahibul-hal ad veri
len bir ahs zuhur ederek isyan bayra at. syan neticesin
de am n byk bir ksmn zapt eden Sahibul hal, Emir
Hseyin Ali Mervezyi mezhebine davet eyledi. Hseyin Ali
onun davetine icabet edince Faryb, Garcistan, Gur ve Gu299

Nizam t-Mlk

ristanda mezhebi hkim duruma geerek yre ahalisinin o

u mezkr mezhepten haberdar oldu.
Gyas daha sonra ahaliyi mezhebine davet etmesi iin
kendi adma birisini Mervrda halife tayin ederek Reye ge
ri dnd. Dndnde insanlan tekrar kendi mezhebine da
vet etmeye balad. Daha sonra peapuya blgesinden Arap
iirine hkim, garip hadisleri gayetle iyi bilen Ebu Htem ad
l birisini kendi halifesi klarak birlikte davet ilerine koyul
dular; O dnemde henz H orsna gitmemi bulunan Gyas halka Mehdinin yakn zamanda zuhur edeceini vaat
ediyordu. Karmatler de bu vaatle avunmaktaydlan Snni1er Gyasn tekrar Reye gelip bu sefer smail mezhebine da
vet almalarn yrttn duymulard. Kaderin garip
bir cilvesi olarak Gyasn Mehdinin zuhur edeceini syle
dii gn gelip atm, lkin ortalkta Mehdi namna bir ey
grnmemiti. Gyasm yalan ortaya knca iler de onu
ayplamaya baladlar. Bu iki husustan tr di bileyerek
onunla olan ilikilerini kopardlar. Ehl-i snnet vel cemaat
da onun kellesini istemekteydi. Gyas da ister istemez bun
lardan sonra kaarak srra kadem bast. Kimseciklerin nere
ye gittiinden haberi olmad.
Daha sonra Rey ileri H alefin torunlarndan birine tabi
olmak zere fikir birliine vararak yollarna onunla devam
ettiler. Bu torun lmeden evvel de Ebu Cafer Kebir adl o
lunu kendine halife olarak tayin etmeyi dnmt. Fakat
Ebu Cafer mal-i hlyaya mptela olduundan tr Ebu
Hatem Kimde karar klarak kendi yerine geirdi. Ebu C a
fer salna kavuup iyiletiinde ise Hatem dizginleri iyiden
iyiye eline alm olduundan Ebu Caferi idareye yaklatr
myordu. Bylece elebalk grevi Halef ailesinin elinden
kmt. Ebu Hatem dleri Reyin evresindeki Taberistan,
Grgan, Azerbaycan, sfahan gibi ehirlere yollayarak syle
dikleri ile mezhebine davet etti. Rey emiri Ahmed bin Ali
onun davetine icabet ederek Btn olmutu.
300

Siyasetname

Daha sonra hadiseler yle geliti: Deylemler Taberistan

Alevlerine kar isyan bayra aarak yle dediler: Mezhe
binizin hak mezhep olduunu iddia ediyorsunuz. Oysa civar
dan Mslmanlar bize birtakm mektuplar yollayarak, On
larn szlerine kulak asmaynz, mezhepleri sapktr, ehl-i bi
dattirler. diyorlar. Siz ilmin bizim hanedanmzn elinden
ktn iddia etmekte, ilmin soya balanamayacan ileri
srmektesiniz. Siz, renirseniz bilen siz olursunuz; bir ba
kas renirse bilen o olur. dsturunu iar edinmisiniz.
H akk Tel peygamberi sadece bir kavme has gndermedi
i iin hibir kavmin srf bize yle buyrulmutur diyemeye
ceine inanmaktasnz. Dolaysyla bizim nezdimizde siz ka
tksz yalanclarsnz.
i olan Taberistan emiri Alevleri himaye etmekteydi.
Deylemler ona kar ayaklanarak yle dediler: Horasan,
Maverannehr ehirlerinden fetva ve delil getirerek mezhe
binizin halis Mslman olduunu gsteriniz. Eer syledik
leriniz H akk Tel ve resulnn buyurduklar ise mezhebini
zi kabul ederiz; aksi takdirde bu ii kan paklar. Biz dalarn
havasm teneffs ederek bymz; yle din mezhep ile
rinden pek az ey biliriz. dediler. Derken anszn Ebu Hatem bu kemeke esnasnda Rey ehrinden Deyleme gelerek
onlara katld. Daha sonra Deylemlerin eleba Esfar bin iruye Verdavendinin yanna vararak onlarla glerini birle
tirdi. Bylece Alev kisvesiyle tekrar sahneye kp onlar ten
kit ederek hkmdarln onlarn hakk olmadn, idarede
soya sopa baklmamas gerektii ve padiahn halis muhlis
Alev olmas gerektiini ileri srd. Daha sonra Deylemlilere: mamn zuhuru yakndr. Onun reti ve szlerine vk
fm . dedi. Deylemliler ve onlarn ileri gelenleri davetini ka
bul ettiler ve ona yneldiler. Deylem ve Gilnllann bazlar
Esfar bin iruye Verdavendi, bir ksm da Merdvc-i miskin
zamannda yamurdan kaalm derken doluya tutuldular.
H ak yol olan snneti ararlar iken bidat ve hurafeye saplan
dlar. Gnler bu minvalde bir sre ilerledi.
301

N izam l-Mtk

Mehdinin zuhur edeceini vaat ettii gn gelip att

halde Mehdinin zuhur etmediini grenler mezhebin temel
siz ve batl; bu ahsn da hilekr olduunun farkna varnca
etrafndan dalarak peygamberin ehl-i beytine muhabbet
yolunu benimsediler. Daha sonra katletmek iin Ebu Hateme taarruz eylediler. Ebu Hatem cann kurtarmak iin ka
arken ldrld. Bunun zerine ilerb mezhebi sarslp za
yflayarak hasarlar alnca halkn ou tvbeler ederek ehl-i
snnet vel cemaata katld. iler bu halde bir sre ne yapa
caklarn bilmez bir ekilde ortalkta dolanp gizlice birbirleriyle ittifak araylarna girdiler Nihayet Gerdekuhta yaa
yan Ebu Abdullah Kevkeb ve Rey ehrinde ikamet eden shak zerinde karar kldlar.
H orasan ve Maverannehrde Btn syan
ve H orsn Emirini Yoldan kanp Kendi Mezheplerine
Katm alan
H orasanda Gyasm eliyle Btm olan Haan bin Ali
Mervrd lmezden ksa bir sre nce mezhebi Muhammed
bin Ahmed Nahebye emanet ederek onu naibi ilan etti.
H orasann ileri gelen feylesoflarndan biri olan Naheb ay
n zamanda etin bir kelamc idi. Haan bin Ali Nahebye,
gcn pekitirmek iin yerine bir naib braktktan sonra
Ceyhun zerinden Buhra ve Semerkanda geip orann na
ibini ve ahalisini mezhebe katmasn ve ardndan Horsn
emiri N asr bin Ahmedin ve idarenin ileri gelenlerinin bir ks
mnn mezhebe itiraklerini salamasn vasiyet etti. H aan
Mervrd bunlar vasiyet edip ldkten sonra Muhammed
Naheb onun yerine geti. Halkn ou onun davetine ica
bet etmekteydi. Ehl-i snnet vel cemaat ve doru yoldakilerin elinden firar ederek Rey ehrinden H orasana, Haan
Alinin yanna gelmi Btnlerin elebalarndan olan Sudbe
olu nam biri vard. Mezhebini aktan tebli edemediin
302

Siyasetname

den ve ilerinin yolunda gitmediinden tr Buharadan

Nahebe gelerek Horsn emirinin nedimlerinden olan Be
kir Naheb ve akrabalarna mezhebini kabul ettirmeyi ba
ard. te yandan has ktiplerden ve nedimlerle ayn itibara
sahip olan Easa dostane bir ekilde sokularak davetine ica
bet etmesini salad. Ayrca nzlk grevinde bulunan Ebu
M ansur agn Easn kz kardeiyle evlenerek mezhebe d
hil oldu. Hacib-i has olan Ayta da aralarnda peyda olan
nsiyetten tr mezhebe girenlerdendi.
Muhammed Nahebye tabi olan cemaat ona: Senin ar
tk burada durmann bir manas yok, var Buhraya git. Biz
ksa bir zamanda senin sancam zirveye dikeceiz. Elimiz
den gelen gayreti esirgemeyeceiz. leri gelenlerin mezhebe
katlmasn salayacaz. dediler. O da Nahebden Buh
raya giderek derghn bykleriyle oturup kalkarak onlar
mezhebine davet etmekteydi. nne gelen herkesi mezhebi
ne katyor ve onlara, Ben kimseye syle demedike kimse
ye syleme. diye yeminler ettiriyordu. ncelikle insanlar
ilie aryor, ardndan zamanla onlara kendi retilerini
alyordu. Bu ekilde vergi ve gelirden sorumlu olan Buhara
valisini, yine havastan ve lk valisi olan H aan M aliki, vekil-i hasslardan Ali Zerrd gibi daha ktiplerden, idareye ya
kn olanlardan ve padiahn mutemetlerinden ounu mez
hebine dhil etti. lerinin n bylece alan Gyas olduka
glendikten sonra hazrlklarn tamamlayarak padiaha
yneldi. Bu maksatla padiaha kendisinden vg dolu sz
lerle srekli bahsetmeleri iin hkmdarm evresini ve dev
letin ileri gelenlerini ikna etti. Kendisi padiahn huzurunda
bahse o kadar konu edildi ki nihayet hkmdar N asr bin
Ahmed onu grmeyi arzu etti. Daha sonra Muhammed
N ahebyi hkmdarn huzuruna kararak onun ilminden
dem vurup ona izzet ikramda bulundular. Horsn emiri
bargha ararak ona saygda kusur etmiyordu. Naheb,
eline frsat getike ve ihtiya duyulduka kendi szlerinden
303

Nizaml-Mlk

ve mezhebinden birtakm hususlar emire beyan etmekteydi.

Zaten kendi mezhebini kabul etmi bulunan nedimler ve b
ykler bu beyanlarn tebrik edip ona anak tutmaktaydlar.
N asr bin Ahmed yedikleri itikleri birbirinden ayr gitmeyesiye onu kendisine yaklatrmt. Naheb artk N asr bin
Ahmedi davet edecek kvama getirerek onu mezhebine kat
t. Hatta N asr bin Ahmed zerinde, Veziri alaa et diye
cek nfuzu eline geirmiti. Artk N asr bin Ahmed, Nahebnin sznden kmaz olmutu.
Nihayet Naheb dizginleri eline tamamen geirince da
vetini aktan yrtmeye balad. Mezheptalar da ona des
tek olarak aleni bir ekilde ftursuzca teblilerini yapm ak
taydlar. Hkmdar da onlarla ibirlii halinde olunca Trk1er ve ordunun ileri gelenleri hkmdarn yoldan kp Karmat oluundan gayet rahatsz oldular. O devirde mezkr
mezhebe dhil olanlarn hepsine Karmat denmekteydi. Der
ken limler, ehrin ve civar blgelerin kadlarnn tm bir
araya gelerek ordunun sipah-slrmm huzuruna gelerek:
Bilesin ki slam Maverannehrde rselenmitir. Bu Nahe
b denen Mezdek herif hkmdar yoldan karm ve Kar
mat yapm, halk sapknla srklemitir. nsanlar mezhe
bine alenen davet edecek kadar kstahlamken imdi biz
oturup bunu seyredemeyiz. dediler. Sipah-slr: Bu mez
hebin kknn kurutulmas iin gsterdiiniz iyi niyetten
tr size minnettarm; yalnz imdi dnerek sktunuzu
muhafaza ediniz. Mevlam hakkmzda hayrhsm yazsn.
dedi. Kadlar ve limler oradan ayrldlar. Ertesi gn olup h
kmdarla ba baa kalnca ona: Ey emir, sen padiahsn biz
hepimiz de kullarnz. Efendimiz, ne atalarnz ne de babanz
bu mezhep zereyken siz neden bu fena yolu yol bellediniz.
Cmle lem sylentilerle alkalanmaktadr. gibi szlerle
Yapmayn, annza yaramaz. diye ne kadar dil dktyse
bir ie yaramad. Mezhebin sevgisi gnlnde kk sald iin
emir hibir ey demedi. ayialarn ayyuka kt orduda:
304

Siyasetname

Kesinlikle biz bu meselede hkmdarn yardakln yap

mayacaz. sesleri ykselmekteydi. Ordu kumandanlar iz
leyecekleri siyasede ilgili birbirlerine gizlice haber salarak ka
ti surette padiahn bulat bu ie raz olmayacaklar, ida
rede kfir bir padiah istemedikleri ynnde fikir birliine
vardlar. Nihayet yeminler ederek padiah ldrmek, yerine
de sipah-slr geirmeden bu yoldan dnmemek zere ka
rar aldlar. Sipah-slr da hem dini adan hem de padiahl
a tamah ettiinden dolay bu fikri beenerek benimsedi ve;
Pekl nasl bir yol izlemeliyiz? Ordu balaryla bir yerde
oturup bir karara vardktan sonra o karara bal kalaca
mz zere ahd peyman edelim. Daha sonra padiah dhil
hi kimsenin ruhunun bile duymaca bir ekilde nasl bir si
yaset takip edeceimizi otururur dnrz. dedi.
Askerlerden Tolon ge adnda, grm geirmi biri y
le syledi: u ekilde bir yol izleyelim; sipah-slr olarak
rtben herkesten yksek olduu iin padiaha ordunun ileri
gelenlerinin senden kendilerine mkellef bir ziyafet vermeni
istediklerini ilet. Kendisi bunu kabul edince ona, Ekmek, et,
arap ynnden bir eksik gediim yoktur; yalnz yayg, mec
lis iin gerekli altn ve gmten levazmat ynnden bende
nizin destee ihtiyac vardr. dersin. Bunun zerine hkm
dar da gerekli olan eylerin temin edilmesi iin emir verir.
phe ekmemek iin tarafmzdan arlanan askerler ve or
du kumandanlarnn ziyafet tamama erdikten sonra vilayeti
istila eden, Mslman ve mazlumlara kan kustaran kfir
Trk Balasaguna gazaya kacaklarn arz edersin. Ardn
dan onu sipahi arlama iine koyul ve onlara falanca gn
zahmet edip padiahn hzinesinde i grecek pusat nevin
den ne varsa senin evine ymalarn sylersin. Kararlatrlat gn attnda ordu byklerinin hepsi senin sarayna
terif ettiklerinde sarayn kapsnn nne bir bahaneyle bir
set eker, daha sonra ordu kumandanlarna araplar ikram
ettikten sonra onlara bu srr aarsn. Asli unsurlar zaten ka
305

N iz a m l-M lk

bul edeceklerdir; dierleri de meseleyi anladklar vakit se

ninle birlikte hareket edeceklerdir. Hepsine ant verdirerek se
nin hkmdarlna biat etmelerini saladktan sonra yemek
faslna geer ve araplarmz yudumlarz. Daha sonra eli
mizde altndan ve levazmat nevinden ne varsa hepsini ordu
kumandanlarna sunar, saraydan ayrlr, hkmdarn saray
na gideriz. Padiah gafil avlayarak ldrrz. Nihayet yla
nn ba olan o kpei de ortadan kaldrarak ona biat eden
mezheptalarnm alayn da kltan geirerek helak eder h
kmdarn sarayn yamaya veririz. Sonra seni tahta geirip
drt bir yanda nerede bir Karmat varsa bulup tepelemeleri
ni, evlerini balarna ykp yamalamalarn emrederiz
Sipah-slr: zleyeceimiz siyaset ite budut dedi.
Sipah-slr ertesi gn N asr bin Ahmede durumu arz ede
rek: Ordu kumandanlar bir ziyafet tertip etmemi arzu et
mekteler. dedi.
N asr bin Ahmed: Eer tehizatn varsa tertip eyle.
dedi.
Sipah-slr; Ziyafet tertibi iin her eye sahibiz; lakin
meclisi donatm ak iin gerekli olan yayg ve altn ve g
m kap kacak bakmndan birtakm eksik gediimiz var
dr. dedi.
N asr bin Ahmed: htiya duyduun ne varsa hzineden
al. diyerek ona izzet ikramda bulundu. Sonraki gn or
duya ziyafetin tertip olaca gn duyurarak, Nasr bin Ahmedin hzinesinde altn, gm, meclis levazmat, eya narmna ne varsa hepsini alarak kendi evine yd. Evinde tertip
eylemi olduu grkemli lene ordu kumandanlar terif et
tiler. Yukarda zikredildii gibi yaplarak ordunun hepsine
ant verdirilip kendisine biat etmeleri saland. Daha sonra
yemek faslna geip araplarn itiler.
Ziyafete katlanlardan biri oradan ayrlarak Nuh bin
N asra ordu kumandanlarnn tertiplerini bir bir anlatt.
Nuh vakit geirmeden atna binerek babasnn sarayna va306

Siyasetname

np; Sen burada byle otururken ordu kumandanlarnn

hepsi sipah-slra sadakat and imi ve onun hkmdarl
na biat eylemilerdir. u anda da arap faslna gemiler ve
senin altn, gm, eya ve yayglarn orduya balamlar.
stmze yryp kellelerimizi uurmalar an meselesidir.
Bunlarn bu ziyafetleri tertip etmelerinden maksatlar seni
ortadan kaldrmaktr.
N asr bin Ahmed; Pekl, evladm u durumda ne yap
mamz icap eder? dedi.
Nuh: Derhal iki gvenilir adam sipah-slrn kula
na, Grkemli bir len tertip ettiini iittik. imdi arap i
me zaman deil, elini abuk tut ve gel zira elimde ne melik
lerde ne sultanlarda olan zel davetler iin kullanlan altn
kakmal alet-i hs vardr, imdi yanmda deil, enliine en
lik katmas, hkmdarhm annn ycelmesi iin getirme
lerini emrettim. imdi ben bu alet-i hssm kimseye itima
dm olmad iin yalnz sana teslim edebilirim. desin. Sipah-slr da buna tamah ederek gelecektir. Alet-i hass al
mak iin geldiinde kucamza decektir. te ossaat onu
yakalar kafasn uururuz. Daha sonra ne yapacamz otu
rur dnrz. dedi.
N asr bin Ahmed derhal iki hadim-i hassn sipah-slra
gndererek mezkr haberi verdi. Ahali yemek faslm bitir
miti. Sipah-slr birka kiiye; Padiah beni ne iin ar
m aktadr? diye sordu. Onlar: Git ve alet-i hss da getiriverirsin. dediler. Sipah-slr derhal atma atlayp N asr bin
Ahmedin sarayna vard. Onu hkmdarn odasna alr al
maz kellesini uurarak bir torbaya koydular. Nuh babasna:
abuk atla, u torbadaki kesik kelleyi de yanmza alarak
sipah-slrm sarayna varalm, sen ordu kumandanlarnn
nnde hkmdarlk davasndan el ektiini ve beni veliah
dn eylediini beyan et ki ben yapacam bilirim. Bylece
hkmdarhk bizim hanedanamzda kalm olur. Zira atalannm yolunu takip etmeyip bir kpein szne uyarak Ms307

Nizam l-Mlk

lmanh bir kenara atarak Karmat olduunu iddia ederek

askerlerin ileri gelenlerinin sana rzas olmad iin ordu se
ninle yoluna devam edecek gibi deil; hi olmazsa kendi ece
linle lrsn. Hal bu minval zeredir, bilesin. dedi. Daha
sonra her ikisi adarna binip acilen sipah-slrn sarayna
vardlar. Ordu kumandanlar padiahn yannda oluyla gel
diini grdklerinde aknlk iinde yerlerinden frlayp on
lar karladlar. Kimsenin hadise hakknda en ufak bir fikri
yok, kimse olup bitenlere bir mana veremiyordu. Padiahn,
oluyla ziyafete katlmak iin geldiini sandlar. N asr bin
Ahmed ocuunu brakarak kendi yerine kurulunca silahdrlar arkasmda saf tuttular. Ardndan N asr bin Ahmed or
du kumandanlarna dnerek: Bilesiniz ki evirdiiniz gizli
ilerin hepsinden haberdarm. Sizin beni ortadan kaldrmaya
niyet ettiinizi haber alnca size olan gvenim sarsld; siz de
iinizden bana husumet besliyorsunuz. Bundan sonra da ne
sizin bana ne benim sizi itimadm olacak gibi deil. Bana
kar olan husumetiniz eer ki yoldan kp sapkn bir mez
hebe katlmam ise hkmdarlk ve hkimiyeti ite u grd
nz, zerinde hi aibe bulunmayan olum N uha brak
yorum. Bundan byle padiah odur ve onu tahta geirdim.
imdi size den ona itaat etmektir. Ben de artk aradan e
kiliyorum. Gnahmla sevabmla tevbe ederek bir kenara e
kiliyorum. Sizi bana kar kkrtan ahsn kellesi de ite u
torbadadu: ve cezasn bulmutur. Bunlar dedikten sonra
tahttan inerek olunu kendi elleriyle tahta geirip hediyeler
sat, hayr dualarda bulundu. Ordu kumandanlar olan bi
ten karsnda arp kalmlard. leri srecekleri tek bir ba
haneleri kalmayacak bir ekilde can u gnlden yerlere ka
dar eilip N uha hayr dualarda bulundular. Hepsi hadiseler
den Sipah-slr sorumlu tutarak: Biz bendeyiz, emrinize
amadeyiz! dediler. Nuh: Kulaklarnz iyi ap iyi belleyi
niz ki ben Nuhum, N asr deil! lediiniz bu suu eyledii
niz yz doru ie baladm. stediklerinizi karlama mercii
308

Siyasetname

artk benim. N asr bin Ahmedden daha fazla derdinize der

man olmam ve klmza zarar gelmesine msaade etmemem
ve hakknzda en hayrlsn yerine getirmem iin bundan
byle benim emrime kaytsz artsz uyunuz. diyerek baba
snn ayana zincirler vurulmasn emrettikten sonra kadim
kaleye gtrp zindana atmalarn emretti. Nuh daha sonra
ordu kumandanlarna ve askerlere dnerek; Ayaa kalkn,
arap meclisine varalm! diye emirde bulundu.
arap meclisinda hepsi be kadeh itikten sonra Nuh:
Siz u mecliste bulunan eyalar yamalamak istemitiniz,
ite ben hepsini sizlere balyorum, arzu ettiinizi kapp g
trn ve makamlarnz kymetince aranzda blnz! de
dikten sonra yle devam etti; Hakkmzda karanlk emel
leri olan sipah-slr cezasm buldu; sapknlar gruhuna ka
tlan pederim de hak ettii cezay ekmektedir Babamla ilk
gn kfirler zerine gaza eylemek zerine karar klmtnz,
haydi davrann da gazaya kalm. Zira Maverannehr Karmat mezhebine girip kfir olmutur. Gidip hepsini tepeleyip
Allah yolunda arpalm. Onlarn hesabn grdkten son
ra Karmatlerin mallarna, servetlerine el atalm. O servetle
rin hepsi sizindir. Mecliste bulunan babamn nesi varsa size
baladm, hzinede de ne varsa yarn size sunacam. Bu
meseleden yzmn akyla ktktan sonra kfirin stne
yrrz. Tez elden kellerini uurmak iin babamla dostluk
kuranlarla birlikte Muhammed Karmatyi istiyorum.
Derhal harekete geerek Muhammed Nahebyi derdest
eyleyip kellesini uurdular. Ardndan Haan Melik, Ebu
M ansur agn, Eas ve Btnlie girmi dier birka emirin de boynunu vurdular. O gruhtan nlerine geleni kltan
geirdiler. Ceyhundan geip, hemen Mervrda vararak ev
vela gizlice Sudve'yi yakalayp katletmesi, ondan sonra o
taifeden ellerine geenin alayn tepelemesi iin emrinde bir
orduyla bir kumandan yollad. Yanllkla bile olsa tek bir
M slm ana iliilmemesi hususunda onlar sk sk tembihle
309

Nizam l~Mlk

di. Cmle H orsn ve Maverannehrde o sapknlardan bir

teki sa kalmayncaya kadar yedi gn yedi gece boyunca Bu
hara ve civar blgelerde kltan geirmeler ve yamalar de
vam etti. Bunlardan sonra Irak ve H orsnda hi kimse bu
mezhebi alenen azna alamad.
am ve Marib Vilayetlerinde
Btnlerin Zuhuru ve Onlann Fitne Fesadna Dairdir
Gelelim am meselesine. Abdullah ibn Meymun Bas
raya gidip ahaliyi mezhebine davet eyledii esnada orada
lnce, olu Ahmed am dan M aribe gitti. M aribde
umduunu bulamayan Ahmed tekrar am a dnerek ike
mi adnda bir kyde ikamet eyledi. Burada bir evlat sahibi
olan Ahmed, ocuuna M uhammed ismini verdi, daha
sonra Ahmed dnyaya gzlerini yumdu. ocuu henz k
k olduundan tr kardeinin olu Said bin el-Huseyn
onun yerine geti ve M aribe giderek ismini Abd bin elHuseyn olarak deitirdi. Yakn dostlarndan Ebu Abdul
lah Muhtesib adndaki birine naiblik vererek o yreye yol
lad. Kendisi de am ehirlerinde halk kendi mezhebine
davet etmekle megul oldu. Genelde lde yaayan Beni
Alab kabilesinin kahir ounluu onun retisini kabul
edince Ebu Abdullah Hseyin onlara: Mezhebimizi artk
klla yayma devri gelip atmtr. Mezhebinize iltihak et
meyenlerin boyunlarn vurunuz! dedi. Mezhebine ina
nanlar da onun dedii gibi yaparak kllarna sarldlar. O
civarda Marib ehirlerinin bir ksmnda hkm geen, o
cukluundan beri Sahibul-hl isminde Snn bir padiah
var idi. Bu padiahn Ali Deylem adnda bir sipah-slr
vard. Padiah, Ebu Abdullah Muhtesib komutasndaki
am askerleri zerine anszn sipah-slrn yollad. Ebu
Abdullah bu saldrya direnemedi; ordusu hezimete ura
yarak firar etti. Ali Deylem bu gruhtan eline geenlerin
310

Siyasetname

hepsininin kellesini uurdu. Her birisi drt bir yana il yav

rusu gibi dald. Ebu Abdullah am ehirlerinden bir eh
re snarak kee bir cbbe giyip klk kyafetini deitire
rek kerli ferli bir grnle tekrar sahneye karak yaam
na devam etti. Ahali ona saygda kusur etmiyordu. Sahibul-hl de srekli onlara eliler yollayarak onu kendisine
gndermelerini talep ettii halde bir bahane ne srerek
oyalayp yollamaya yanamyorlard. Dier yandan Ebu
Abdullah da ahalinin padiahtan korkup kendisini ona
yollayacaklarndan tr daim a bir korku iindeydi. Deniz
adalarndan bir adaya ekilerek orada kendisine bir saray
ina etti. Bunu gren halk ona kendi mallarnn zektn
yolluyor o da bu ekilde hayatn idame ediyordu. Abdul
lah Muhtesib ldnde yerine babasnn izini srdren
olu geti.
Btmlerin Herat Tarafndan Zuhuru
ve Ayn Yerde Helak Edilmeleri
Peygamberin hicretinden 295 yl [M. 907] sonra Herat
valisi Muhammed bin Harseme, adaletli hkndar smail
Ahmed Smni rahmetullahi aleyhe yle bir haber sald:
Ey emir, bu diyarda Ebu Bilal nam bir adam zuhur etmi,
Karm at mezhebini alenen tebli faaliyetlerine girierek Gr
ve Garca dalarnn eteklerinde isyan bayra amtr. Ken
disine D rul-adi unvan vermi olan bu herifin evresinde
her kesimden insan toplanmtr ve dahi Herat kylerinden
ou onun mezhebine eilim gstermi, ona biat eylemitin
Saylar on binleri amaktadr. Emir hazretleri eer ki bu me
seleyi ihmal edecek olursa bu kadar ksur daha ahali ona
katlacaktr O zaman meselenin stesinden gelmek zorlaa
caktr. Ahali bu Ebu Bilalin Yakub Leysin nedimliini yap
tn ileri sryorlar. Gya ki Ebu Bilal onun niyabetini y
rtmekteymi.
311

N izam I-Mlk

Emir smail Ahmed bunlar iittiinde: Galiba bu Ebu

Bilal canma susam . dedikten sonra hacibi Zikriye:
Cmle gulamlardan 500n yanna al, onlarn vcuhtm
versinler. Bayuu onlarn bana komutan olarak ata. Gulam satn alsn ve ona da on bin dirhem vermelerini syle.
500 salam zrh ve gerekli techizada atlarn donat, sen de
yarn onlarla Mevlyan rmana var. Bylece ben de onlar
uurlam olaym. Hacip Zikri emredildii gibi yapt.
Daha sonra Ebu Ali Mervezye yle bir mektup yazl
masn emretti: Halkna dirhem vererek gulamlar henz sa
na varmadan onlar karlamak iin ehir dna k. Gulam
lar sana vardktan sonra onlarla birlikte Herata giderek
Muhammed Harsemeye katl. Muhammed Harsemenin
ordusuyla orduna g katarak Bayuun sana varmas iin
ehir dna k! Daha sonra Bayua vaatte bulunarak
yle dedi: Mektup Muhammed bin Harsemenin eline
ulatnda bu zafer senin ellerinle gerekleecektir. Sana vi
layet vereceim! dedi. Gulamlara da: Bu kadar asker ve
tehizatla giriilen harbin sebebi Ali ervin, Amr ibn Leys ya
hut Muhammed ibn Harun deildir Bu son derece nemli
konuda benim size itimadm tamdr. Herat kuhpayesinde is
yan bayra ap Karmat mezhebini alenen tebli edenlerin
kahir ounluu ifti ve obanlardan mteekkildir. Bu za
feri kazandnzda hepinize hilatler sunup, nn-preler vere
ceim. dedi. Daha sonra tecrbeli bir ktibi bu meselelerle
ilgilenmesi iin grevlendirdi.
Ordu M ervrda vardndan Ebu Ali adamlaryla on
lara katlarak isyanclarn haberleri olmasn diye yol bala
rn kestiler. H erata vardklarnda M uhammed Harseme
de emrindeki askerlerle kagelerek Ebu Bilali gafil avla
mak iin kara yolunu tuttu. Derken anszn Ebu Bilal bun
lardan haberdar olunca daa doru ilerleyerek yaln da
lara trmand. gn gecelik yolculuktan sonra onlara
vard. Nihayet isyanclarn bo bulunduklar bir vakit epe
312

Siyasetname

evre sararak onlara kl rp hepsini tepelediler. Ebu

Bilal, Ham dn, Ebu Zek ve elebalarmdan on kiiyi ks
kvrak yakaladlar. Yetmiinci gnn sonunda Buhraya
geri dnerek Ebu Bilali sarayn zindanna tktlar. Ebu Bi
lal bir mddet orada kaldktan sonra zindanda can verdi.
Dier on elebay da Belh, Semerkand, Fergana, Harezm,
Merv, N iabur gibi civar blgelere yollayarak ipte salland
rp Gur ye G arcada kklerini kazdlar. Ayn yl adil h
kmdar smail Ahmed cihana gzlerini yumunca, Btn
olduunu bahsimize konu ettiimiz kardei N asr bin Ah
med yerine geti.
Btnlerin Maverannehir ve H orsnda
Tekrar Zuhur Etmeleri ve Bozguna Uratlmalan
Nuh babasn zindana attrdktan sonra ordunun bs
btn kendini gvende hissetmesi iin pederini ldrm
t. Nuh bin Nasr, hkimiyetini yllar yl srdrdkten son
ra olu M ansur tahta geerek babasnn yolunu srdrd.
Hkm dar oluundan 15 sene sonra Buhra ve H or
snda faaliyetlerini gizli gizli yrten Btnler halk yol
dan kararak tekrar bir isyan dalgas balattlar. D aha ok
sz konusu mezhep yznden babalar ve dedeleri katledi
len kiiler bu mezhebe katlmaktaydlar. Devir, Emir Seyyid
M ansur N uha Ebu Ali Belamnin vezirlik yapt, Horsn sipah-slrhnda Sebuktignin efendisi Alptiginin,
hacipliinde M ansur ibn Baykarann, Fergana valiliinde
Yahya E asm, Sibicb valiliinde Serheng Hseyinin,
Cacda sm ailin, Tus valiliinde Ebu M ansur Abdurrezzakm, G rganda emgirin, merkezde ise Sidac, N asr M e
lik, Ebu Said M ehk, H aydar agn, Ebul-Abbas Cerrah,
Bektzn, Tekinek, Humartigin gibi emirlerin bulunduu
bir devir idi. M ansur Baykara, Said Melik, Ebul Abbas
Cerrah, Humartigin, Tekinek, Ebu Abdullah Ceyhan ve
313

Hizaml-Mlk .

Cafer gibi zikri geen nice melik gizlice Btn mezhebine

katlmlard. Bunlar mezhebe davet edenler de Ebul fazi
Zengrz ve tek gzl Atik adl iki herif idi. Mezhebe ilti
hak eden kiilerin ou devletin st dzeyindeki ilerle
megul olan, memleketin ellerine teslim edildii kiiler olup
el altndan birbirlerini gizli gizli destekleyip, kollamaktay
dlar. Vazifeleri, bakasnn eline gemesin diye bizzat ken
dileri denetlemekteydiler. Divanda birbirlerini himaye edi
yorlard. ayet birisi tkezleyecek olursa hepsi bir olup ona
yardm ederek o kiiyi maruz kald skntdan elbirliiyle
kurtarmaktaydlar. Gnbegn saylan ve gleri katlana
rak artyordu. H orsn ve Maverannehrin neresinde
kendilerinden biri varsa onu kayryorlard. Onlardan bir
tayfa da mezheplerini alenen tebli ederek retilerini ifa
ediyordu. Merkeze uzak olan halk padiahn da bu gruha
katlm olduu zehabna kaplp Btn oldu. Ebu M ansur
Abdurrezzak dahi Btnlerin mezhebine gemiti.
Merkezdeki Btmler Fergana, Hucend ve Kasandaki ta
kipileri olan Sepid-Camegana: Siz de isyana kalknz.
Zira zlerimiz ayndn Biz de ba kaldracaz. nce padia
h ortadan kaldrmay sonra da sizlere katlmay hedeflemek
teyiz. Ceyhundan bu yana olan vilayetleri zapt eder daha
sonra H orsnn icabna bakarz. diye mektup yazdlar.
Ardndan bir araya gelerek Baykarann oluyla az bir
lii ettikten sonra padiahn huzurunda, her ikisi de M sl
man olan bata veziri Ebu Ali Belamye, daha sonra Emir
Bektzene kara aldlar. Zira gulam ve bendelerin hepsi
Emir Bektzenin idaresi altndayd. M ansur her ikisinin
ayaklarna zincir vurularak sarayn zindamna tklmalarn
emretti. Bylece memleket ileri ykmla kar karya kald.
te yandan Alptigin emirn- havass ve dergh ehlinin ou
nun Karmat mezhebine girdiklerini ve mezkr Mslman
ve memleketin hayrna alan bu iki kiinin zincire vurulup
zindana atldn grnce sultan haberdar klp ileri slah
314

Siyasetname

etmek kastyla Niaburdan hareket ederek Buhraya gel

mek iin yola kt. Alptiginin yola kma haberi Tus emir
liini yapan, elinde kudretli bir ordu bulunan Ebu M ansur
Abdurrezzaka eriince Alptiginle arpp ona mani olmak
iin taarruza geti. Abdurrezakn harekete getiini anlayn
ca Alptigin yolunu deitirip irureze yolundan Ceyhun neh
ri kysnda, mda konaklad. Abdurrezzak da dnerek
kendi cemaatine Alptiginin ilerini birbirine katmak iin gel
dii yolunda bir mektup yollad. Mektubu alanlar da hadi
seyi padiaha Alptiginin kendisine bakaldrd, bu kadar
davetine ramen dergha gelmedii, imdi de Ceyhun nehri
kenarnda karargh kurduu ve davet edilmedii halde geip
buraya gelecei eklinde ilettiler. Bunun zerine padiah Beg
Arslan H am id ve Haan Melikin emrine ordu vererek Cey
hun kenarna gnderip karya geemesinler diye gemilerin
hepsini bu yakaya almalarn emretti.
Alptigin kendisine yol verilmeyeceini anlaynca hkm
dara geli sebebim arz eden yle bir mektup yollad: Karmat mezhebine girmi bulunan birok havassn ve dergh
ehlin isyan etmek niyetindedir. Memleketin selameti iin
gayret sarf eden iki Mslman ahs onlarn yalan szlerine
kanarak zindana attn. Ben onlarla ilgilenmek iin yola k
mtm. Hazretleri, u bendenin szlerine deil Karmatlerin
uydurmalarma inandndan tr yarn bunlarn bedelini
fena ekilde deyeceklerdir. Ben hametmeaplarn uyarmay
arzu ettim. te imdi Belh tarafna yol alacam. Ayn nok
talan ieren benzer bir mektubu da Buhra kadsna ve eh
rin dier ulemasna yollad: Eer ki Mslmanlk davas
gdyor iseniz bu hadiselerin ac sonularna katlanacak
olan szlersiniz. Gnbegn palazlanan Karmatler nihayet is
yan bayran aacaklardr. Padiahm ise bunlarn hibirisin
den haberi yoktur. Ben size yazdm gibi hkmdara da
yazdm. Vebalin benim boynumdan gitmesi ve kulluk hakk
n eda iin ehrin yaknlarna kadar geldiim halde bana yol
315

N izam l-Mlk

vermeyerek mani olunca geri dnmek zorunda kaldm ve

Belhe doru hareket ettim.
Mektuplar ellerine geince Kad Ebu Ahmed, ehir ule
mas ve Buhara imamlar olayn esasn anladklar halde za
mann koullarndan tr ellerinden yapacak bir ey gelmi
yordu. Padiahn havassmdan ou Karmat olduu iin pa
diahn onlarn szlerine itibar etmeyeceinden korkuyorlar
d. Zira bu kiilerin her birinde bir vilayet ve emirlerinde msellah ordular vard.
Nihayet kadul kuzat Ebu Ahmed ikindi namazn m
teakip hkmdar Ebu M ansurun sarayna vararak ba ba
a konumay arzu ettiini bildirdi. Hkmdar onu kabul
edince kad: Hkmdarm, ulema ve imamlarm elinden
t vermekten bakaca ey gelmez. Pederiniz Emir Hamid
N uh rahmetullah her daim limlerle oturur kalkard ve on
lara danmadan bir ie girimezdi. Bundandr ki herkes onu
hasretle yd eder. Siz ilim ehliyle ona nispeten daha seyrek
grtnz iin onun ihdas ettikleri bugn sizin devriniz
de amacndan sapmtr. diyerek Alptiginin ve yalnz ken
di fikirleri olmadn gstermek niyetiyle yine ayn hususta
imamlarn mektubunu karp ona takdim etti. Daha sonra
meliki gaflet uykusundan uyandrmak iin ona bizzat nasihatlarda bulunarak ona birtakm szler beyan etti.
Kaderin bir cilvesi olarak hemen ertesi gn ak kuaml
lar Sefid-Camegann Ferganada ayaklandklar ve ellerine
geen Mslmam kltan geirdikleri haberi geldi. Bir son
raki gn de Horsn taraflarmdan Talegan ve evre dan
eteklerinde Karmatlerin smaili mezhebini aktan teblie
giritikleri, ortal yakp yktklar ve klca sarldklar habe
ri geldi. Bunlar zerine Emir Seyyid Mansur, Kad Ebu Ahmedi vezirliine getirdi. Lkin kad, Birincisi bugn ben ve
zirlik makamna geersem hkmdarmza art niyeti olmak
szn kim nasihatte bulunacaktr; kincisi m aksad gruh be
nim btn bu tleri srf vezirlie tamah ettiim iin verdi
316

Siyasetnam e

imi ileri srmeyecekler m i? diyerek vezirlii reddetti. H

kmdar da Peki ne yapmal? diye sordu. Kad: Hkm
dara grm geirmi ve Mslman evlad bir vezirzade la
zmdr. diye yamtiad. Hkmdar: Pekl bu vasfta vezi
ri nereden buluruz? deyince kad; Saray zindannda, tut
saklar arasnda. dedi. Mansur Ebu Ali Belam ve Bektzn sarayn zindanndan karmalarn emretti. Ayn gn
hilat- rza ile kuandrarak onlara iltifatlarda bulundu. Ar
dndan alnmas gereken btn tedbirleri almaya koyulma
larn emretti. Ertesi gn hkmdar, vezir, kad ve Bektzn
ba baa bir istiareye oturarak yakn ve uzaktaki vaziyetten
padiah haberdar kldlar. Nihayetinde padiah Talegan
Karmatleriyle birlikte ak kuamllar diye anlan Fergana, Semerkand ve Sod Karmatlerinden kurtulmaya, ardndan
Abdurrezzakn stne yrmeye, sonra da hassegiyn ve
dergh ehlini ortadan kaldrmaya ikna ettiler.
Ertesi gn ulema ellerinde muhtelif ehirlerin limlerinin
Karmatlerin isyanlarndan ikyet mektuplaryla vezire ge
lip ondan padiah bilgilendirmesini talep ettiler. Ebu Ali
kasten onlan erteleyince limle; Eer o da onlardan biri ol
masayd bize mani olmazd. dediler. Daha sonra Ebu Ali
herkesin huzurunda sultana ertesi gn bir meclis kurarak
bir yanda Karmatleri, bir yanda da ulemay hazr eyleyip e
riat hkm gerei bir mnazara tertip etmesini teklif etti. Er
tesi gn Ebu Ali Belam sultann saraynda bir meclis tertip
ederek Kad Ebu Ahmed Mergaz ve dier imam ve ym
davet etti. Karmatlik mezhebinin bata Atk-yek em ol
mak zere tannm kelamclanm da ardlar. Ulema ve k a
dlarn sorulan karsmda verecek cevap bulamayan Atke
100 sopa vurup onu Harezme srerek lene kadar kalaca
zindana tktlar. Ebul fazi Zengurz denen dierini de getire
rek ona birtakm sorular sordular. Cevap veremeyince ona
da 100 sopa ekerek kars ve ocuklaryla onu esaret altn
da lene kadar mya srdler. Ardndan Begtzn ve Pars
317

Nizam l-Mlk

ve Haraz vekili Ebul Kasm bir orduyla birlikte daha her

hangi bir isyan ba gstermeden bastrmalar iin Talegana
gnderdiler. Kltan geirdikleri hari Karmat olduklarn
itiraf eden 400 tannm kiiyi yakalayarak onlardan 60.000
dinar alp beytlmla yaklak 100.000 dirhem koydular.
Geriye kalan kuvvetler Pars ve H arazda kalarak dier Karmatleri hazretin huzuruna getirdiler. Bunlardan bir ksm ip
te sallandrld bir ksm da zindanlarda rd.
Taleganda elde edilen baardan sonra, kendilerine eri
at retmesi iin, lim bir zat olan Ebu Muhammed de yan
larna verilerek Fergana taraflarndan shak Belh ve Beg
Arsln sorumlu tutuldu. Talegandaki zaferden sonra ordu
Ferganaya ilerleyerek orada yuvalanm gruhun bir ksm
n tepeledi, bir ksmnn da mallarna el koydu. Bir bazs da
o sapkn mezhepten tr piman olduklarm syleyerek
tevbeler edip tekrar Mslman oldular. Ordu Buhraya ni
ce ganimet ve malla geri dnd. Dlerin mezheplerinin na
sl olduu kendisine sorulunca lim Ebu Muhammed; Av
ret yerlerini gizlemeyerek birbirlerinden vcutlarnn bu bl
gelerini esirgemiyorlar. Bir er bir avrad alaca vakit, kadna
nce ancak en bykleri el srdkten sonra erinin dokun
masnda bir beis grmyorlard. Cenabet cenabet oturup
kalkyorlar, ana, bac ve kzlarna sarkyorlard. Namaz,
oru, slam hacc ve gaza derseniz hak getire...
Bu meseleden de yzlerinin akyla ktklar vakit Emir
Seyyid Mansu; vezir, kad ve Begtzn hep beraber tekrar
ba baa dergh ve divan ehlinin ve Karmat mezhebine gir
mi hassegiynn durumlarm istiare etmek zere bir araya
geldiler. Dierlerine ibret olmas iin giritikleri bu ii burun
larndan getirmenin yollarna baktlar. Evvelemirde Ebu
M ansur Abdurrezzak alaa ederek Karmatlerin kkn
Horsn, Irak ve Maverannehrden kazmay kararlatrd
lar. H orsndan karak Gazneye kendisine yurt belleyen
Alptiginin Tus emiri olan Ebu M ansur Abdurrezzaktan g
318

Siyasetname

nn artlarnda daha gl olmad gz nne alnd. n

celikle padiahn yurdu olan Buhrada Karmatlerin kk
n kazmaya, ardndan Ebu M ansur ve yuvalandklar dier
blgelerin Karmatlerden arndrlmas kararna vardlar
Horasan sipah-slrUna Nasrud-devle Ebul H aan Simcurun getirilmesi ve idaresindeki orduyla dergha gelmesi
nin emredilmesi kararlatrld. Kendisi dergha vardnda
saray evresinden, sultann yaknlarndan, ktiplerinden her
kim Karmatlere katlm ise ondan alnacak destekle yaka
lanmas ve zindana tklmas ve mallarna el konulmas ve
boyunlarnn vurulmas, ardndan Nasrud-devle Ebul H a
an Simcurun Ebu M ansur Abdurrezzak tepelemesi iin
ordusuyla Horsn zerine yrmesinde mutabakat salan
d. Bunun iin civar emirlere mektuplar yazarak Grgandan
Ebu emgirin gelmesi ve orduya katlmas ve Tusu kuat
malar ve Ebu M ansuru yakalamalar ve ellerine geen Karmatyi khtan geirmeleri istendi.
Ebu M ansur ordularn Tusu epeevre kuattklarm griince hasta olduundan tr kendisini Grgana atarak ca
nn kurtarmaya aht. emgir onun yolunu kesince kuluk
vaktinden ikindiye kadar arptlar. Ebu Mansur hastaln
verdii yorgunluk ve meakkatten gbel ayakta durabili
yordu. Nihayet atndan inip gulammm ayaklarna kapana
rak can verince emrindeki ordu drt bir yana dald. em
gir Ebu M ansurun kellesinin uurulmasn emrettikten son
ra bozguna urayanlar akam namazna dein takip ederek
khtan geirdi. Ebu M ansurun btn tehizat ve hzinesi
ne el koydular. emgir Ebu M ansurun kellesini 70 esirle bir
likte Emir Seyyidin huzuruna yollad. Ebu H aan Simcur bir
yandan, emgir bir yandan vilayetin altn stne getirdiler.
nlerine gelen Karmatyi yakalayp ldrdler Horsn ve
Irak sathnda tek bir Karmat, bir Btn kalmayncaya ve
mezhebin kk kaznana ve onlardan en kk bir eser kal
mayana kadar arptlar.
319

Nizam l-Mlk

Hzistnda Btn Muhammed Burkanin Zuhuru

(Allah Rezil Rsva Etsin)
Hicretin 255. ylmda [M. 868] Muhammed bin Ali Burka Alev isyan bayra aarak Ahvazda, uzun yllar Hzistn ve Basra Zenglerini kandrarak onlar kendi mezhebine
davet etmekteydi. Kendi sras gelip de isyan edince btn
Zengler onunla elbirlii eyleyerek Ahvaz zapt ettikten son
ra Basra ve batan baa btn Horasan eline geirdi. Kle
ler efendilerini katlederek onlarn mallarna mlklerine, ka
dn, saray ve arazilerine el koydular. zerlerine yryen or
dular hezimete uratarak cihan talan ettiler.
VIuhammed bin Burka Alev bu ekilde tam 14 yl 14 ay
ve alt gn Basra ve Hzistnda idareyi elinde tuttu. N iha
yet esir alnnca emrindeki klelerin hepsi kltan geirildi.
Hicretin 270. ylnda, Safer aynn [M. 883] sonlarnda M u
hammed Burkayi Badata getirerek boynunu vurdular.
retisi zikrettiimiz ekilde Mezdek, Bbek, Ebu Zekeriy-'
ya, Hurreme-din ve Karmat mezhebine benzer zellikler arz
ediyordu.
Ebu Sad Cinan ve Olu Ebu Tahirin Bahreyn ve
Lahsada Zuhur Etmeleri
Keza M utazad zamannda Ebu Said el-Hasan bin Behram el Cinn Bahreyn' ve Lahsada isyan bayran at.
Yre ahalisini bizim Btn diye adlandrdmz i mezhebi
ne davet etmekteydi. Zamanla ilerini yoluna koyunca yol
vuruculuk ilerine girierek yamalarda bulundu. Her eyin
mubah olduuna inanan ibahat dzenini alenen savunarak
ilerini srdrmekteydi. Cinan hadimi tarafndan kadedildi.
Bundan sonra Bahreyn ve Lahsadaki gleri zayflad. Cina*

Bugnk Bahreyn debidir.

320

Siyasetname

nnin Ebu Tahir ismindeki ocuu babasnn yerine geerek

bir sre hakkaniyetle hayatna devam etti. Kendisi i itika
dndan pek az ey bilmekteydi. Bir kimseyi dlere yollaya
rak tabi olduklar El-Belagatus Sbia kitabm talep edin
ce onlar da kitab ona yolladlar. Ebu Tahir bu kitab oku
yunca kudurdu. Bahreyn ve Lahsada nerede eli silah tutan,
delikanl ve gayretke bir kimse var ise onlara: Gelin, size
bir mesele reteceim ve hayrnz iin size bir ey gsterece
im. diyordu. Hac mevsimine yakn bir zamanda toplan
m halk ynlarn hacca gtreceini syledi. Zira hac d
nemiydi. Drt bir yandan haclar toplannca, Kllar ekin
ve nnze geleni ldrn! diye emretti. Mekkelilere ve
Kbe evresine ise karmayn. Anszn kllar ekerek el
lerine geeni ldrdler. Bu durumu gren halk Kabeye s
np Kuran okumaya koyuldular. Mekkeliler de silahlarna
sarlp cenge tututular.
Ebu Tahir halkn silahlarna sarldn grnce araya bir
eli koyarak, Biz harbe deil hacca geldik. Su bizim hare
mimizi ineyen sizin ta kendinizdedir. Zira bizden birisini
siz yok yere katledince biz de ister istemez silahlarmza dav
randk. Mekke ahalisinin silahlarna sarlp haclar ldr
dkleri haberi cihann drt bir tarafna yaylrsa artk kimse
hacca gelmez ve bu da sizin zararnza olur. dedi. Mekkeli
ler de bu szlere kanarak kllarn knlarna soktular ve bir
daha savamayacaklarna dair Kuranm zerine el basarak
yemin ettiler. Bylece Mekkeliler geri dnerek Mushaflar
hareme gtrdler. Haclar da ziyaretlerine devam edip ta
vaflarna koyuldular.
Ebu Tahir silahl adamlarn daldklarn grnce dost
larna silahlanma emri vererek hareme dahp dardan ie
riden kimi bulurlarsa kltan geirmelerini, hatta btn
M ekkeye mcavir olan ahaliyi tepelemelerini buyurdu.
Bunun zerine Ebu Tahirin adamlar haclara akallar gi
bi erek halk krp geirdiler. H alk dalara doru kaa
321

N izam l-Mlk

rak kuyulara saklanmaktayd. Derken H acerl Esved ta

n Kabeden skerek Kabenin damna kp altn oluu ye
rinden kardlar ve: lahnz gklere kt iin evini yer
yznde kimsesiz kodu. imdi Tanrmn evini talan etme
vaktidir, yamalaynz! diye hykryorlard. Bir yandan
Kabenin rtsn kaparak param para edip yamalarken
bir yandan da, te imdi Allahn evine sndlar neden
klcmzn gazabndan kurtulamadnz, eer rabbiniz ol
sayd sizi kllarmzdan esirgerdi. gibi nice szlerle alay
l alayl konumaktaydlar. Mekkelilerin kadn ve ocukla
rn esir ve kle yaparak gtrdler. Kuyularda diri diri
lenlerin dnda yirmi bin ksur hac ve Mekkeli katledil
miti. 100.000 deve, mal, dinar, dirhem ve ne var ne yok
hepsini gtrdler. Lahsaya geri dndklerinde ellerine
geirdikleri servet ve ganimetlerden bir ksmn dlere ar
maan olarak gnderdiler. Bu apulcularn Kabeye neyledikleri haberi tm cihana yayld. Hadise resul aleyhisselamn hicretinden 317 sene sonra [M. 930], M uktedirin za
manndan vuku buldu.
Yine geri kalan birtakm mallar hediye olarak Maribdeki Ebu Saide yolladlar. Ebu Saidin babas, Abdullah
Meymunun oullarndan birisi olan Ahmed namnda bir
Yahudi idi. Ahmed onun anasyla evlenerek terbiye etti. An
nesi gibi onu da himayesine alarak ona grevler tevdi etti.
Ebu Said byynce onu tehizatla donattktan sonra kendi
veliahd kld. Ona kendi sapkn dava ve mezhebini bellete
rek nianlar verdi. Ebu Said de M aribe gelerek Sicilmasta
ikamet etti. Hali vakti yerine gelince iyice palazlandktan
sonra sapkn mezhebini kl zoruyla halka kabul ettirdi. Bu
nun yan sra, Ben mehdiyim. Aleviyim. diyerek halk ar
vergilere balad. arab helal; ana, bac ve z kz mubah
kld. Mervnler ve Abbaslere aktan aa hakaretler sa
vuruyordu. Eer onun nahak yere kyd masum canlar ve
ihdas ettii sama sapan treleri zikredecek olursak mesele
322

Siyasetname

uzar. Bugn M srda hkm srenlerin bu soydan geldikle

ri Tevrihte gemektedir/
Ebu Tahir Said, Lahsaya dndnde le att Kuran,
Tevrat ve Incilden eline geirdii btn Mushaflar halk top
lamakla megul olurken o kpek: Cihanda halk kii
doru yoldan karmtr: Bir oban, bir tabib ve bir deve
c i / lerinde beni en delirteni o devecidir. Zira dierleri ar
latan, gzbac ve sahtekr idiler. gibi laflar ediyordu. te
yandan bac, ana ve z kzlarla cinsel ilikiye girmeyi mubah
sayyor, herkesin servet ve karlarm birbirlerine mubah kl
yordu. Ayrca Hacerl Esvedi ikiye yard ve d kapya g
trd; kuyunun yan bana koyduktan sonra kuyunun ba
na geip bir ayayla tan bir yarsna, dier ayayla tan
br parasna basarak tm peygamberlere alenen aza aln
madk hakaretler etmelerini istiyordu. Onun bu ileri geri laf
lar, pegamberlere lanet etmesi, bac ve kzlaryla cinsel ili
kiyi mubah saymasn gururlarna yediremeyen Araplarn
bazs bunlara tahamml edemeyerek, ana, bac ve kzlarnn
iffetlerine bir leke gelmesin diye zrnh yutup canlarna ky
dlar. Lkin Marib ahalisinden kara cahil ve toy genler bu
ie tamah ederek bu yolu tuttular.
Bu kpek ikinci defa hac kafilesine saldrarak haysiyetsiz
liklerde bulunduktan sonra ahdini bozarak hadde hesaba
gelmez insan kltan geirdi. K ara ve deniz yolunu kullana
rak hacca gitmek iin toplanan Irak ve Horasan ahalisi ha
diselerden korkarak Kfe camiine geldiklerinde Hacerl Esvedin oraya atldn fark edip ta geri M ekkeye yollad
lar. Gelen ta Mekkede bu defa demirden ivilerle yerine
yerletirdiler
Ebu Tahir denen bu herif daha sonra Zekre Gebr de
nen ahs sfahandan Lahsaya getirip gizlice onu hkm

Fatm halifeleri kastedilmektedir.

Kastedilen kiile; Hazreti M usa, Hazreti sa ve Hazreti Muhammeddir

323

Nizam l-Mlk

dar yapt. Zekre gc eline alnca elebalarndan 700 ki

inin kellesini uurduktan sonra Ebu Tahir ve kardelerini
ortadan kaldrmaya yeltendi. Ebu Tahir onun bir tertiple
kendisini ldrp idareyi eline alacandan haberdar ol
du. Biz imdi bu kpein slam dinine verdii zararlar,
dkt kanlar sralayacak olursak kitabmzn hacmi on
misli artar.
Onun bu fitnesi Rznin" dnemine kadar uzann Btn
bunlar, lemin efendisinin (Allah mlkn ebedi klsn) bun
larn mezhebinin nice olduunu, bulatklar pislikleri, sz ve
yeminlerine itimad edilmeyeceini ve bu Btnlerin iktidar
ellerine geirdiklerinde Mslmanlara ve Mslman belde
lere eyledikleri zulm, iledikleri sular ve nasl om bir g
ruh ve ne denli slam ve mlk dmanlar olduklarn bilme
si iin zikredildi.
M ukanna M ergazi*" slam beldelerinde Maverannehre
yine ayn tarihlerde zuhur ederek eriatn kkn cihandan
kazmaya yeltenmitir. Evvelemirde Ebu Said Cinan, Ebu
Said Marib, Muhammed Alev Burka ve dier dlerin ha
reket ettikleri gibi hareket etti. Mukanna ve Ebu Said birbir
lerinin ada idiler." *" Hatta birbirleriyle yazmakta idiler.
Mukanna Maverannehr blgesinde, dada bir tlsm
yaparak her gn halkn grebilecei bir ekilde ayn doma
ya balad uzun sre seyredilebilecek tarzda bu tlsmdan
ay benzeri bir ey ykseltmekteydi. Yre ahalisini slam ve
eriat dairesi dna karmay baarnca gcn pekitirdi.
Ardndan Firavun gibi ilahlk davasnda bulunarak nice ma
sum cana kyd. Ortal fitne fesada boan M ukanna ile sa
vamak iin evre vilayetlerden ordular geldi. Mevzu o ka
dar uzundur ki eer bunlarn hepsini bahsimize konu edecek

^
*

Er-razi billh, 20. Abbasi halifesi

Mervli demektir.
Tarihsel olarak birbirlerinin ada olmalarna imkn yoktun

324

Siyasetnane

olursak nice kitaplarn kaleme alnmas gerekir. Bu fitne sil

silesi iinde ad gesin diye onu da zikretmi bulunduk.
Ve dahi Btmlere, isyan ettikleri tarihe ve ehre gre bir
isim ve lakap verilmitir. Bu sebepten tr muhtelif adlarla
anlmaktadrlar. Esasnda zleri birdir. mein Halep ve
Msrda smail; Kum, Kn, Taberistan ve Zebzvrda i;
Badat, Maverannehr, Gaznede Karmat; Kfede Mbrek; Basrada Revend ve Burka; Grganda Muhammiri;
amda M ubayza; M aribde Sad; Lahsa ve Bahreynde Cinn; sfahanda Btn (kendilerine de Talm derler) olarak
adlandrlmlardr. Bunlarn mevzusu epey uzundur; onlarn
tek davas Mslmanln kklerini nasl kuruturuz ve halk
ne ekilde saptrabilir ve doru yoldan karabilirizden ba
ka bir ey deildir.
Vallahu a lem!

325

Krk Sekizinci Fasl

Hurreme-din Taraftarlarnn syanna

Dairdir
imdi bendeniz, cihann efendisine Hurreme-din takipileri
ni birka babda zede sunacaktr. Hurreme-dinler her ne va
kit isyan etseler Btnler bunlarla ibirliine girmi, onlara
destek olmulardr; ayn ekilde Btnler her nerede isyan bay
ra amlarsa Hurreme-dinler onlarla elbirlii yaparak onla
r ellerinden geldiince mallaryla canlaryla himaye etmiler
dir Zira bunlarn her ikisinin sapk retileri esasnda ayndr
162 [M. 778] senesinde Mehdi dneminde kzl sancak
adm verdikleri Grgan Btmleri, yani ok gl olan Muhammirler Hurreme-dinierle elbirlii yaparak: Ebu Mslim
hl diridir ve biz memleketi zapt edip ona teslim edeceiz.
iddiasnda bulundular Ebu Mslimin yazdklarn kendileri
ne iar edinip btn haramlar helal ve kadnlarn birbirleri
ne mubah kldlar Daha sonra Ebu Eiyn drt bir yana mektoplar gnderip Taberistan ehlinin yekvcut olarak asilerle
cenk etmelerini istedi. Onlar da birleip isyanclarm zerine
yryerek onlar bozguna urattlar Harun Reidin H ora
sanda bulunduu tarihte sfahan blgesinden, muhtelif ehir
lerden, bilhassa Rey, Hemedandan birok kii kendilerine ka
tlp ayaklandlar Saylar 100.000leri amaktayd. Bunun
327

Nizam'1-M.lk

zerine Harun Reid Abdullah bin Maliki Horasandan

20.000 askerle arpmas iin zerlerine sald. Abdullah bin
Malikin ordusundan dehete kaplan isyanclar dalarak
yurtlarna dndler. Bunun zerine Abdullah bin Malik, H a
run Reide; Ebu Dulef bizim iin olmazsa olmazdr! diye
yaznca, Emrine amade ol! diye yant geldi. Bylece her iki
si glerini birletirdilen Hurreme-dinler tekrar Btnlerin k
krtmalaryla harekete geerek fitae karp ortal talan et
meye koyuldular Ebu Dulef A d ve Abdullah bin Malik on
lar gafil avlayarak taarruzda bulundular apulculardan ni
cesini kltan geirdiler. Bozguna urayan Hurreme-dinlerin
ocuklarm Badata getirdiler. Uak olarak bana dahi sattlar.
Bu hadiselerin zerinden dokuz yl getikten sonra Bbek
Azerbaycanda isyan bayran anca bunlar ona katlmaya
niyetlendiler. zerlerine ordu yollandn haber aldklarnda
korku iinde dnerek daldlar. Hicri 212 [M. 827] ylnda
Halife M emn dneminde Hurreme-dinler isyan edince s
fahan blgesinden bir gurup Btn onlara katlarak, asayii
bozdular. Btnler Azerbaycana varp onlarla birletiler.
Halife M emn, Khistn zapt edip o yrede kervanlarn
yolunu vuran isyana kalkm Zureyr bin Aliyle arpma
s, Bbeki tepelemesi ve Hurreme-dinlerle cenk etmesi iin
Muhammed bin Humeyd Tyi zerlerine yollad. T,
M emnun haznesinden en ufak bir ey talep etmeyerek or
dusunu kendi servetiyle tehiz ederek Zureyrin stne yr
d; onun ordusunu darmadan ettikten sonra kendisine
bah gruhu helak ve perian etti. Bunun zerine M emn
Kazvin, M eraga ve Azerbaycan ehirlerinden bir ksmn ona
verdi. Ardndan T tekrar Bbekin stne yrd. T ile
Bbek arasnda iddetli arpmalar alt ay boyunca srd.
Bu arpmalarn sonunda Muhammed bin Humeyd ld
rlnce Bbek zafer kazanarak gcne g katt. Hurremedinler sfahan zapt ederek irkin ilerini yapmaya koyuldu
lar. Muhammed bin Humeydin ldrlme haberi Halife
328

Siyasetname

M emna eriince halife durumdan epey rahatsz oldu. Bu

nun zerine vakit geirmeden Horsn valisi Abdullah bin
Tahiri Bbekle savamas iin grevlendirerek ona btn
Khistn ve Azerbaycan vilayetini ve fethedilen blgeleri
verdi. Ardndan Abdullah ordusunu Azerbaycana sevk ede
rek Bbekle arpt. Bbek ona stnlk salayamayarak
mstahkem bir kaleye ekilmek zorunda kalnca Hurremedinlerin tm dalmak zorunda kaldlar.
Hicretin 218. [M. 833] senesinde Halife M emn kayser
le savamak iin Rum diyarna gitmesi sonucu oluan iktidar
boluundan faydalanan Hurreme-dinler bir kez daha isyan
ederek sfahan ve Fars ve batan baa tm Khistn ve
Azerbaycan ele geirdiler. syanclar Bbekin talimatlaryla
ayaklanma sonucunda vilayetleri zapt etmeyi ve Mslman
lar kle olarak gtrmeyi hedeflemekteydiler. Bunun zeri
ne Farsta bir araya gelen Mslmanlar onlara kk sktre
rek birounu esir alp byk zaferler kazandlar. Lkin Hur
reme-dinler tekrar sfahanda toplantlar. ehirde Ali bin
Mezdek nam bir ahs kardeiyle birlikte emrindeki 20.000
kiilik orduyla tepeye yrd. Bu arada Ebu Dulef ortalkta
grnmyordu; kardei M akl tepede idi. 500 kiilik svari
alayyla onlara kar direnemeyeceini gren M akl geri e
kilerek Badata gelmek zorunda kald. Ali bin Mezdek ise
Kerehe dalarak yamaya giriti. Mslmanlardan nne ge
leni kltan geirerek, Acllerin kadn ve ocuklarn esir ede
rek beraberinde Azerbaycana gtrp Bbekin ordusuna
katld. Hurreme-dinler drt bir yandan gelerek Bbekin or
dusuna katlmaktaydlar. Saylar 1 0 .0 0 0 ,2 0 .0 0 0 ,50.000leri amaktayd. Khistn ve Azerbaycan arasnda aristne
denilen ehirde toplanm isyanclara Bbek de katld.
M utasm shak, emrinde 40.000 svariyle arpmas
iin isyanclarn zerine sald. shak bir hile ile anszn tepe
lerine kerek byk bir ksmn kltan geirdi. Bozguna
urayan Bbek firar edince shakn askerleri ilerine dalarak
329

Nizam'l-Mlk

100.000 asiyi kltan geirdiler. Bir ksm sfahana doru

kamaya yeltendi; yaklak 10.000 kii oluk ocuklarn
yanlarna alarak Ali bin Mezdekin kardeiyle ehrin valisi
nin sarayna el koyarak oraya yerletiler. sfahan emiri Ali
bin sa ortalkta grnmyordu. ehrin kads, reislerin ba
zlaryla ve ehir ahalisiyle birlikte isyanclarn stne kol
dan yryerek onlar hezimete urattktan sonra kadn ve
ocuklarn esir alp kle olarak ehre getirdiler. Reid olan
larn boynunu vurarak lelerini kuyulara attlar.
Bundan 6 ay sonra halife Mutasm, Hurreme-dinlerle
mcadeleye giriti. M utasm Efinin emrine ordu vererek
Bbekin stne sald. Nerede bit Hurreme yahut Btn var
ise Bbeke iltica etmekteydi. Efin ve Bbek arasmda tam iki
yl boyunca etin savalarn sonucunda iki taraftan da hadde
hesaba gelmez insan can verdi. Nihayet Efin bir taktik ola
rak ordusunu datarak, 10 fersah ricat edip akam knce
adr kurmalarn emretti. Daha sonra Efin Bbeke bir eli
yollayarak, Bana lim ve dirayetli bir adamn yollayver ki
ona ikimizin de selameti iin birka ey syleyeceim. dedi.
Bbek bir adamn yollaynca Efin ona: Bbeke de ki, her
eyin bir sonu vardr; insann kellesi koptuunda tekrar bite
cek prasa deildir. Benim adamlarmn ou katledildi. Sizin
de ayn ekilde zayiat verdiinizi biliyorum. yisi mi baralm.
Sen imdi elinde tuttuun vilayetle yetinerek yoluna selamet
le devam et, ben de dnp gittikten sonra Emirl-mmninden senin iin birka vilayet alp sana menurunu yollayaym.
Yok, eer itaat etmeyeceksen buyur merdane cenge tutualm.
Grelim bakalm kimin talihi yaver gider. dedi. Eli, Efinin
huzurundan ayrld esnada etrafa bakndnda pek az as
ker grd. Nihayet Bbekin huzuruna geldiinde ona Ef
inin szlerini naklederek, askerlerinden die dokunur kimse
kalmam, dedi. Casuslar da ayn ekilde haberler getirince
gne kadar byk bir taarruza gemeye karar verdiler. Daha
sonra Efin dalm bulunan askerlerine bir kii yollayarak;
330

Siyasetname

Sava gn, geceleyin aprazlama, bir buuk ferseng dala

ra, salam kalelere ve vadilere saklanmalsnz. Ben dmana
mevzilerimi terk ederek srtm dnp kaar gibi yaptmda
dmanlardan bazs arkamdan gelecek bazs da yamala
maya koyulacaktr: Siz de o vakit dalardan karak, onlarn
vadide geecekleri yollar kesiniz. Ardndan ben de ricat ede
ceim. Hakk Telnn zafer nasip edip etmeyeceini o zaman
greceim. dedi.
Sava gn gelip attnda Bbek 100.000 svari ve pi
yadeden mteekkil ordusunu dar boazdan geirdi. Efinin
bir avu askerini grnce saldrya getiler. ki tarafn da iddedi arpmalar sonucu birok kii kadedildi. Nihayet ak
am knce Efin, kararghndan uzaklaarak bir fersah
uzaklap alemdarna; Sanca kaldr ve dik dur! diyordu.
Ordu yaklatka onlar duruyorlard. Bbek askerlerine Efini bsbtn ortadan kaldrana dek sakn yama iine ko
yulmaynz demiti. Svariler Efinin peine dm, piya
deler karargha mlerdi. Nihayet 20.000 asker saklan
dklar pusulardan frlayp sahrann tmnn Hurreme-dinlerle kaph olduunu grnce kllarna davranarak tepeleri
ne ktler. Efin 20.000 sekin svarisiyle ricat ederek B
bek ve ordusunu sktrdlar. Efin, kaacak delik bulama
yan Bbeke yaklaarak onu yakalad. Akam namazna ka
dar sren atmalarda Bbekin adamlarndan ve Hurremedin takipisi piyadelerden 80.000den fazla kii kltan gei
rildi. Efin bir gulamn emrine 10.000 kii vererek Bbekin
mevzilendii kaleye braktktan sonra Bbeki alarak Ba
data dnd.
M utasm m gzleri Bbeke iliince, Ey haramzade k
pek! Cihan birbirine kattn ve nice Mslman canndan et
tin! dedi. Bbek hi sesini karmad. Halife ellerinin ve
ayaklarnn kesilmesini emretti. Bir elini kestiklerinde Bbek
dier eliyle kanm ahp yzne yzne srerek kzla boyuyordu. M u tasun: Yine ne dolap eviriyorsun ey kpek!
331

N izam l-Mlk

diye sorunca Bbek; Bildiim bir hikmeti var. dedi. Hik

meti nedir? diye sorduklarnda Bbek: u drt elim drt
ayam keseceinizi biliyorum ve biliyorum ki kestiiniz va
kit betim benzim sararacaktr. Yzm o halde grenin can
korkusundan sararp solduuma hkmetmemesi iin yzm
kzl kalsn. dedi. M utasm bir sr postu getirilmesini em
retti. Bbeki o derininin iine sokarak kulaklarna gelecek
ekilde postu stne diktiler. Post Bbekin stnde kurudu
unda hl yayordu. Daha sonra feci bir ekilde can vere
cek ekilde onu ipte sallandrdlar.
Onun isyan balangcndan sonuna kadar hikye edilse
hacimli bir eseri tekil eder. Bbekin nice celldlarndan sa
dece biri ele geirilince kendisine: Sen ka kiiyi ldrdn.^
diye sorulduunda: Bbekin saysz celld var idi, onlarn
ne yaptn bilmem am a sava ve atmalar saymazsak ben
Mslmanlardan 30.000 ksurunu katlettim. dedi. Bu cel
ld da katlettiler.
O tarihlerde M utasm her birisi slamn baars saylan
zafer daha kazand: Birisi Rum kayserine kar elde edi
len zafer, dieri Bbek-i Erderin tepelenmesi ve nihayet Taberistanda Zerdt M azyra kar elde edilen baar.
Bunlarn her onun eliyle gerekletirilen slamn za
ferleriydi.

Hikye
Rivayet olunur ki halife M utasm bir gn Kad Yahya
bin Eksem ile arap meclisinde oturmaktayd. M u tasm
meclisten kalkarak odasna gidip bir mddet sonra geri dn
d ve bir kadeh iti. Sonra tekrar kalkarak baka bir odas
na gidip bir mddet sonra geri dnd bir kadeh arap daha
iti. Bu ekilde defa odasna gidip geldikten sonra hama
ma gidip gusl abdesti alarak seccadeyi istedi, iki rekt na
maz kldktan sonra arap meclisine dndnde Kad Yah
yaya dnp: Bunun ne namaz olduunu anladn m ? di
332

Siyasetname

ye sordu. Kad, Hayr efendim. deyince M utasm: Hakk

Tel azze ve cellenin ihsan buyurduu nimetler iin kr
namaz kldm. dedi. Kad Yahya: Ey Emirl-mmnin,
nedir o nimetler, syler misiniz? diye sorunca M utasm:
dmanmn kznn bekretini bozmak iin odaya
sefer gittim. Bu kzlardan birisi Rum kayserinin kz, dieri
Bbek-i Erderin kz bir dieri de Zerdt M zyrn kz
idi. dedi. Kad Yahya bu szler karsnda gayet armt.
Hicri 300 [M. 912] senesinde, Vsk devrinde Hurremedinler bir kez daha sfahan blgesinde ortal kartrarak
isyan bayra ap Kerehi yamaladlar ve halk kltan ge
irdiler. Bu kez de Hurreme-dinler bozguna uratld. Der
ken tekrar Yarizdah sfahan dalarnda isyana kalkarak
M vy zapt edince Hurreme-dinler ve Btnler onunla da
yanma iinde kervanlarn yolunu vurdular, kyleri talan et
tiler, yah gen, kadm ocuk demeden nlerine geleni kl
tan geirdiler. Hurreme-dinler bu ekilde otuz ksur yl bo
yunca hkmettiler: Korunakh dalarda konulandklar iin
ordular bir trl haklarndan gelemiyor, hi kimse onlara
kar ne yapacan bilemiyordu. Nihayet ele geirip kellesi
ni vurarak sfahana astlar. Kereh halk bu durumdan son
derece memnun kald. Onlarn kahredilmesini cmle leme
mjdeledikle drt bir yana mektuplar yazdlar. Bunlarn t
mn zikredecek olursak mesele epey uzar. Btmlerin btn
isyan ve bozguriculuklarn; Hurreme-dinlerin irkin ilerini
bilmek isteyenler Tarih-i Taberyi, Tarih-i sfahan ve Tarih-i
Hulefa-y Abbsi yi ap okusun.
Hurreme-dinlerin mezhebinin kaidesi namaz kirpak,
oru tutmak, hacca gitmek, kfirlerle cihat etmek, cenabet
ken ba ykamak, arabn haram klnmas, zhd yerine ge
tirmek gibi H akk Tel azze ve cellenin farz kld eylerden
sakmmak, zahmetli din ve slam ilerinden kamaktr. Muhammed M ustafa aleyhisselamn dininden daha l din ve
mezhep yoktur. Bunlar bir araya geldiklerinde lafa hemen
Ebu Mslim Sahibud-devlenin katlediliinden yazklanarak
333

N izam l-Miilk

girer, katiline lanetler ederler; daha sonra Ebu Mslimin k

z Fatmann olu bilge gen, Araplarn al-liml feta de
dikleri Mehdi bin Frza salvatlar getirirler. Buradan anla
laca gibi Mezdek Hurreme-din ve Btmlerin mezhepleri
ayn mezheptin Tek dertleri slama ve Mslmanlara nasl
darbe vuracaklardr. Drstlk, zahitlik, takva ve peygam
ber ailesine duyduklar szde muhabbeti kullanarak insanla
r tuzaklarna drrler. Kk salp insanlar avularnm i
lerine aldklar vakit Muhammed aleyhisselam mmetini ve
dinini sindirip, kknden nasl kazyacaklarnn hayallerini
kurarlar. Bereket versin ki onlar ve onlarn irkin i ve szleri bahislerimizde konu edildi. Onlar bir kez daha ukurlar
kazp su altndan saman yrtrler ve bir kez daha onlarn
dmen suyuna girmi ve hl girmekte olanlar onlarn oyun
larna alet oluyor, onlarn ilerini yerine getiriyor ve onlar
destekliyorlar. Cmle cihann ellerine ram ve cihan halknn
kendisine kul olduu lemin efendisini (Allah mlkn da
im klsn) servet biriktirmekle tamahkr klmlardr. Hak sa
hiplerinin haklarna tasarruf ad altnda el koymaktadrlar.
Bilmezler ki etekten para almakla yen yamanmaz!
Bendenin u szleri ancak onlar aziz ve bykleri ukur
lara yuvarladklar, davul sesleri kulaklarna eritii, er ve
fitneleri ayyuka kt, Mslmanlar bela ve skntlara dar ve memleket altst olduu, din darbeler ald vakit ciha
nn efendisinin ydna gelir. Gelir de efendimiz ne demek is
tediimi ol vakit anlar Bendeniz elinden geldiince nasihat
ve efkatini esirgemedi ve esirgemeyecektir. Bendeniz size
kulluun ve sevgimin gereini yerine getirmitir. Devlet-i khireyi Allah kem gzlerden uzak, om dilleri devranndan
muhafaza etsin.
H ak, onun basmlarn kirli amalarna ve emellerine
eritirmeye.
Ona her gn bir fetih bir mutluluk ihsan etsin ve yepye
ni mcehhez glerle donatsn!
.^34

Ktrk Dokuzuncu Fasl

Padiahn Hazine Sahibi Oluu ve Onu
daresi
teden beri padiahlarn hazine-i asi ve hazine-i har ol
mak zere iki hzinesi olagelmitir. Elde edilen gelirleri hazine-yi harca deil de daha ok hazine-yi asla koyarlard. H
kmdar bir zaruret olmadka hazine-yi asldan harcama ya
plmasn buyurmazd. ayet buradan bir ey alnrsa tekrar
yerine konmak zere dn alnrd. Olaanst durumlar
da ihtiya duyulursa hkmadarn kaygulanmasna neden
olur ve bylece sz konusu mesele hakkyla yerine getirilemeyip aksam alar meydana gelir. Silt, erzak ve terifatta bir
kusur vcuda gelmesin ve harcamalar yolunda gitsin diye vi
layetlerden alnp hzineye konan hibir mala asla el srl
mezdi. Bu ekilde hazineler her dain mamur idi. Padiahla
rn tresi ite bu ekilde idi.

Hikye
iittim ki Sultan M ahm udun byk emir-i hacibi olan
Emir Altnta Harezme yolladlar. Harezm in yllk rn
ortalam as 60.000 altn dinar idi. Ordusunun camegsi de
bir o kadar olan Altnta H arezm e doru yola kt. Bir yl
335

Nizcmul-Mlk

geince birisini Harezm in vergisini almak zere yolladlar.

Altnta kendi mutemetini Gazneye yollayarak sultana, ta
lep edilen 60.000 altn dinar divandan kendilerine dene
cek miktara mahsuben kendi ordusuna verilmesi iin rica
da bulundu. O tarihlerde Sultan M ahm udun vezirliini
yapan emsl Kfat Ahmed H aan Meymend mektubu
okuduunda derhal yle bir cevap yazd: Altnta asla
M ahm ud olamayacan bilsin! Elinde bulunan emaneti al
ve derhal sultann hzinesine getirip teslim eyleyerek nakit
ve hccetini al. Ondan sonra kendi camegni talep eyle.
D aha sonra sana ve idarendekilere Bst ve Sistann beraatini versinler. Gider oradan alacan alrsn. Bylece
M ahm ud ve Altnta, kle ve efendi arasndaki fark anla
lsn. Zira padiahn ilerinin nizam ve ordunun yapt
ilerin mahiyeti bellidir. Ve dahi Harzemah bu szleriyle
rica m etmektedir yoksa sultan hor ve hakir mi grmek
tedir; yoksa Ahmed H asana ihmalkr, i bilmez ve kara bir
cahil gzyle mi bakmaktadr. Bunlar bilgi ve grgs, ilim
irfanyla Harzemahn yapaca iler deildir. Bu szleri
iitenlerin hepsi hayretler iinde kalarak derhal tevbe etme
niz gerektiine hkmetti. Zira klenin kendi efendisine
eitlik taslamas mthi tehlikeli bir itir.
Ahmed Haan bu mektubu yanna on gulam vererek der
ghn bir subasna teslim edip onu Harezme yollad: H a
rezmin 60.000 dinar altnm ve mektubu Altntaa verin.
dedi. Altnta, Ahmed H asann mektubunu okuyunca ne ce
vap vereceini bilemedi. Daha sonra bir yln geliri olan
60.000 altn dinar hazrlayarak Gazneye Sultan M ah
mudun hzinesine yollad. Altn tarttktan sonra hccetini
alarak Altntan ordusuna cameg olarak Bst ve Sistan vi
layetleri iin Gazne divanndan bir beraat yazld. Kestane,
pamuk ve nar kabuu gibi rnleri Altnta ve benzer d
rmdakiler satarak altn aldlar. Bylece Bst ve Sistandan
60.000 altn dinar Harezme kazandrld.
336

Siyasetname

Bykler devlet meseleleri birbirinden kopuk hareket et

mesinler, raiyyetin selameti ve hzinenin bayndr kalmas ve
sultann malna bouna tamah edilmesin diye memleketin ni
zam ve istikrarm ite byle muhafaza etmilerdir.

337

Ellinci Fasl

Mazlumlarn ikyetlerini Dinleyip

Cevaplar Yermek ve Haklarm Teslim
Etmeye Dairdir
Haklarn aram ak iin her zaman dergha gelen kalaba
lklar olur. Her ne kadar arzuhallerine cevap verilse dahi der
ghtan ayrlmazlar. Dergha gelen her eli ve yabanc bunla
rn patrtlarn ve inlemelerini duyunca memlekette ne b
yk zulmler yapld zehabna kaplrlar. Bundan tr bu
kapnn ehirden yahut taradan olsun bylesi halk ynla
rna kapal tutulmas elzemdir. Cmle halkn ikamet ettii
yerde arzuhallerini kaleme almas ve derghtan be kiinin
bunlar toplayp dergha arz etmesi, aldklar cevab ve fer
mann sahiplerine iletmeleri gerekin Bylece derghtaki o
kuru grlt ve patrtnn nne geilmi olur.
Hikye
Rivayet olunur ki Yezdcird ehriyar, Emirl-mmnin
mer Hattab radiyallahu anha bir eli gndererek yle de
di: Bugn cihanda bizim derghmzdan daha kalabalk bir
dergh, bizim hzinemizden daha mamur bir hazine, bizim
ordumuzdan daha devasa bir ordu yoktur, bizdeki tehizat
kimsede bulunmaz.
339

N izam l-Mlk

Emiri-mrnnin mer radiyallahu anhu ona yle bir

cevap yazd: Aynen dediin gibidir Derghn evet, dolu, sa
kin ikyederle dopdolu, hzinen evet tka basa, lkin rnaln
haram maldr ve ordunun kalabalklma diyecek yok, lkin
askerlerin itaatsiz. Birinin talihi yaver giderse tehizat tam
olur, lkin onda istikrar olmaz. Devran dner onlarn hibi
risi kr etmez. Bu saydklarn senin talihsizliine ve devleti
nin tepetaklak gideceine iarettir ve greceksiniz ki yle de
olacaktr. u halde cihann efendisi (Allah mlkn ebedi
klsn) herkesin hakkaniyetle davranmas, kuru hevesler ve
olmayacak iler peinde komamas iin mazlumun hakkn
evvela kendi z adaletiyle teslim etmelidir. Nitekim Sultan
Mahmud da byle yapmtr.
Hikye
Rivayet olunur ki tccarn biri Sultan M ahmudun mezlimghna sultann olu M esudu alaya inleye yle ikyet
eyledi: Efendim, ben bir tccarm, nicedir buralardaym ve
artk kendi ehrime dnmek istiyorum am a dnemiyorum.
Zira olun Mesud benden 60.000 dinarlk mal ve kuma sa
tn alm ve parasn dememitir. Sizden Emir Mesudun
benle kadnn huzuruna gelmesini rica ediyorum. Bu szler
zerine Sultan M ahm udun kan beynine srad, son derece
rahatsz bir ekilde olu M esuda yle haber sald: Tcca
rn hakkn derhal vermeni yahut bir mazeretin varsa hakk
nzda eriatn hkm neyse uygulanmas iin kadmn huzu
runa kman istiyorum. dedi.
Tccar, kadnn sarayna gitti. Eli Mesudun yanna ge
lerek onu babasnn isteinden haberdar kld. N e yapaca
n aran Mesud hazinedarna, Bak bakaym nakit olarak
ne kadar altn var? dedi. Hazinedar hzineye bakp dne
rek: 20.000 dinardan fazla bir ey yoktur. dedi. Mesud:
Pekl, almz ve onlar tccara takdim ediniz. Geri kalan
340

Siyasetname

40.000 dinar iin bize gn mhlet versin, gn sonra

onu da tamamlarz. dedi. M esud babasnn elisine: u
anda tccara 20.000 dinar sunduumu sultana arz eyle. Ge
ri kalan 40.000 dinar iin tccardan bana gn mhlet ta
nmasn rica ettiimi sylersin. lemlerin efendisine srtm
da aba, ayamda izmeyle emrine amade olduumu iletir
sin. dedi. Eli gittii gibi gelerek sultann, Derhal ya kadnm huzuruna k yahut geri kalan 40.000 dinar ne yap et
tccara teslim eyle. Ve kesinlikle unu bil ki bu borcunu ek
siksiz gediksiz demedike ve ben bizzat onun azndan hakkm teslim ettiini duymadka benim yzm gremeye
ceksin. dediini iletti. Eli ayama dolanan Mesud drt bir
yana eliler yollayarak herkesten bor dilendi. kindi nama
z olunca 60.000 dinar tccarn ellerine vermiti. M esud ve
tccar birbirlerinden helallik alnca sultann gnl Mesuddan yana raz oldu. Bunun zerine Htaydan, inden,
Msrdan tccarlar akn akn Gazneye gelerek dnyann
drt tarafndan deerli taklan Gazneye tadlar.
mdi gnmz hkmdarlar ve melikleri, eer ki en d
k tabakadan bir ferra yahut rikabdarna Belh amdinin
yahut M erv valisinin huzurunda eriat mahkemesinde hazr
bulunmasm isterse fermanna kulak asmayacaklardr.

Hikye
Rivayet olunur ki, Hums valisi, mer bin Abdulazize
yle bir mektup yazd: Hums arsnn duvar harap ol
mutur. Onu imar etmek lazmdn N e buyurursunuz?
mer bin Abdulaziz ayn kda yle yazd: Hums arssnm duvarm adaletle ykselttiinde, yollar da korku ve zu
lmden armdrp tertemiz ettiinde ortaya kacak yapnn
amur ve tulaya ihtiyac yoktur. dedi.
H akk Tel azze ve celle Davud aleyhisselama Kuran-
Mecidinde yle buyurdu: Ey Davud, biz seni kullarmza
341

Nizaml-Mlk

gz kulak olman, birbirlerine zulmetmemeleri ve zarar ver

memeleri iin yeryzndeki kendi halifemiz kldk. Syledi
in her sz hak ile syle; yaptn her ite adaleti gzet.
[Sd; 26] Allah kuluna kfi deil m i? [Zmer suresi; 36]
Muhammed sallallahu aleyhissalatu vesselam yle bu
yuruyor: Allahn kullarn incitmesin ve dertleriyle dertlen
sinler diye salihlere, takva sahiplerine ve doru ilerde bulu
nan insanlara vazife teklif edilmelidir; gnlnde Allaha ve
resulne garez besleyen birisinin Mslmanlarn bana ge
tirilmesi hyanet etmek demektir.
Bu cihan iyi olann iyi, kt olann kt anld bir ga
rip ahlar defteridir.
Beyit:
Tahtn ge kurarsan mehur
Kuanda yldzlar olursa dillere destan olursun.
Sz szleyeceksen gl ve etkili szler sylemeye al
Mehur olmak iin ileye katlan ki meyvesi tatldr:
UNSUR

342

Elli Birinci Fasl

Vilayetlerden Hsti Olan Gelirin

Hesaplanmasna ve Tanzimine Dairdir
Vilayetlerden hsl olan gelirler yazlarak toplam ve ya
plan harcamalar ortaya karlsn. Bunda umulan fayda u
dur ki, vergiler-giderler ortaya konup doru bir ekilde he
saplandnda gerekli grlen miktar karlp st izilmeli
dir. ayet sonuta birinin bir diyecei varsa yahut bir tasar
rufta bulunacaksa szne itibar edilmeli, eer hakh bir talep
te bulunuyorsa istedii mal tahsis edilmelidir. Bylece hesap
ta bir ak yahut bir eksik olma durumu sz konusu ise der
hal denetlenmelidir. Zira bu durum kati surette rtbas edile
mez. te yandan padiah dnya malnda ve devlet ilerinde
adil ve mutedil davranarak meliklerin kadim tre ve alkanlklarm kendisine iar edinmeli, sapkn icraatlara girimeye
rek bunlara msaade etmemelidir. miller ve icra eyledikle
ri ileri ince eleyip sk dokuyarak tefti etmek, gelir ve gider
leri denetlemek, mah muhafaza etmek, dmanlara gafil av
lanmamak ve tehlikelere kar hazr bulunmak iin hazine ve
ambarlar kurmak padiahlarm boyunlarna bir bortur. Pa
diah ne cimri yaftas yaptrlacak kadar eli sk ne de har
vurup harman savuran cinsten eli ak olmaldt Vakti geldi
inde herkese hak ettiince ihsanda bulunmaldr. Mesela on
343

N izam iil-Mlk

dinar balanacak birine tutup yz dinar ihsanda bulunma

s; yz dinar balanacak birisine tutup bin dinar ihsanda
bulunmas makam ve mevki kargaasna yol aar. te yan
dan insanlar padiahn kimsenin hak ettii deeri bilmedii
ni, hizmetkrlar ve hner ehlinin kymetinden haberdar ol
madn ileri srerek yok yere incinip padiaha hizmette ku
sur ederlen
Hkmdar dmanlarla sonrasnda bar olacan he
sap ederek savamal; sava gz ard etmeyecek ekilde ba
rlara girimeli; dostlarla da koparlmas mmkn bir ba
ve ballk kurulabilecek bir ayrlk yolunu tercih etmelidir.
Kendisini sarho edecek iecekler imemelidir. Her daim ne
geimli ne aksi olmaldr. ki cihanda kurtulua ermesi iin
bir sre gezme, arap, av ve dnya nimetleriyle; bir sre de
kr, sadaka, namaz, oru ve hayr hasenat ileriyle megul
olmaldr. Btn ilerinde mutedil olmaldr. Zira peygamber
aleyhisselam yle buyurdular: lerde orta yolu tutmanz
en gzelidir, zira vlmtr. lerinizin skntya duar ol
mamas ve vebal altnda kalmamak iin takdir-i ilahiyi gz
nne almaldur. Hakk Tel onu din ve dnya ilerinde des
teklemesi, iki cihanda muradna kavumas iin hdann
emirlerinde ve dini ilerde mctehid olmah, ak ve evk ile i
lere koyulmal.

344

Kitap
Bylece Hdavend-i lemin bendeye emreyledii Siyasetl-mluk kaleme alnd ve efendimizin yce huzurlar
na arz edilmesini gayetle memnuniyetle karlad. Kitap
zet olduu halde daha sonra bu zeti geniletmek ihtiya
c hissettim. Her faslda yeri geldiince bir baz nkteler ola
bildiince sade ve anlalr bir ekilde bahse konu edildi.
485 [M. 1092] senesinde Badat ehrine revan olarak kita
b has kitaplarn ktibi Muhammed bin Nasihe vererek on
dan: Kitab anlahr bir hat ile kaleme almasn ve bu se
ferden geri dnmem nasip olmaz ise eseri Hdavend-i lem
mlik-i rikbul umem halladallahu devletuha takdim ve
teslim etmesini syledim. Yce sultanmz eseri her oku
duunda dikkati artsn ve u bendenin kendisine sadakat
ve muhabbetinden haberdar olsun. Kendi tecrbesine ku
lak versin ve daim a kendisine bkknlk vermeyecek bu ese
ri m talaa edip okuyuversin. Z ira bu kitap hem bir tnme ve hem hikmetler ve vecizelerle hem de peygamber
kssalaryla ve hem evliyalarn menkbeleriyle, adil padi
ahlarn ykleriyle doludur. Eser gelmileri yd eder^ gel
memilerden bahseder. Btn bu hacmine ramen zet
hkmndedir. Adil padiahlarn siyasetini konusu klan ki
tap cehennemi ikaz, cenneti iaret eder.

345

N izam iil-Mlk

Vade-yi didar odur.

Ve hatem saadettedir.
H ak en dorusunu bilir
Btn dnler onadr
724 ylnn cemaziyel ahir aynn yedisi pazar gn
Kullarn en zayf, Allahn rahmeti ve mafiretine muhta
Ali bin Haan bin Ahmedin eliyle ve
Allahn yardmyla kitap tamamland.

yz sekseninde cihan ah
Ki kimse grmedi bir bylesini yz bin kranda
Z il-hiccenin yirmisi bir sabah vakti
Altn gizlendiinde anszm Hamedan blgesinde
Cihann halini sorar idim limden
Dedi ya uykudur ya yeldir ya efsane
Dedim o huzura ne vakit erer gnl syle
Dedi ya hayal ya sarho ya lgndr

Birinci cildin sonu

346

Szlk
A b -D r :
v e y a

S a r a y d a

su y u n u

A b d u lla h
ra n -sla m

B in

T a h ir :

h k im

b ir id ir .

b iri

o la n

8 2 8 - 8 4 0

y lla r

9 3 2

ile

1 0 6 2

B v e y h o u lla r d e v le tin in e n

O n u n

z a m a n n d a

n o k ta sn a
A m id :

v e

e n

B v e y h

g e n i

E sk id e n

A m m r
a m c a sn n

ilk

b a m sz

h a n e d a n n n
H o r s n

v e

h a re k e ti b a la ta n

h
K ir-

B b e k

y lla r

a r a sn d a

r a n d a

h k m d a rla rn d a n
k u v v e t

v e

h k im
b irisid ir .

k u d re tin in

d o r u k

u la t.

v e z ir

v e y a

y k se k

r t b e li b ir is i i in

d a h a

o k

H a m z a :

te m e lin i o lu tu r a n la r .

m a li ile re

b a k a n , v e rg i v e

h a r a ta h

d e n ir .

P e y g a m b e r im iz

H a z re ti

u h a m m e d in

o lu .

A se s: G e c e

b e k isi.

v e : r a n n o r t a

B a h t: B ir t r

k e s im in d e b u lu n a n

sn d a k i d a lk

b lg e d e

h u r h e y k e lle r i b u
v e rm e k :

S a v e y a k n la r n d a b ir e h ir.

sa z .

B m i y n : A f g a n i s t a n n

B r

a r a p

b ir isi.

g r e v li k i ile r e

B in

v e

y e n m i tir .

n l

A m d n : le r i g e le n le r , d e v le tin
A m il; D iv a n d a

o la n

a ra sn d a

isy a n

h a n e d a n

s n r la r n a

p a d ia la r n

k u lla n d s fa d a r d a n

sili y a p m a k la

k u r u lm u

k a r sa v a m v e o n u

A d u d u d - d e v le :

h a z r la m a k la

T a h ir o u lla r

o lm u , a y n d n e m d e

H u r r e m e - d in e

o la n

i e c e k le r in i

g r e v li h iz m e tk r.

H o r s n d a

d e v le tle r in d e n

k m r a n la r n d a n
m n a

p a d ia h n

d o ld u r m a k la

k u z e y d o u su n d a ,

k u r u lm u o la n

B e lh

v e

G a z n e

b ir e h ir d ir . B u d is t le r in

a r a
m e

e h ird e d ir . (D A )
P a d ia h n

h u z u r u n a

v e rm e sid ir.

347

k m a k

i in

p a d ia h n

iz in

Nizan l-Mlk

B e d a h a n :

K u z e y d o u

T r k ista n ! o la r a k

d a

A f g a n i s t a n d a

b ilin e n

b lg e n in

y in d e H in d u k u d a la n , d o u s u n d a
K u n d u z

i in

ib n :

n e d im

v e

b n
B e lh :

d a n n

S s n

o rd u

p a d ia h la r n d a n

k u z e y in d e

g n e y in d e k i

(B a h d r )

(m u h te m e le n

v e

g e le n

o lm a k
B e n i

D e h s

A la b ;

p e k

o k

o r ta d a n

k a d im

so n r a

A b b a si

b a ta

siste m i.

s u lta n a

k i iy e

B e r m e k le r:

d a k i b ilg ile r o k

v e

i in

ise

v e

b u lu n a n

S s n

e sk i

e k lin d e
a d )

d e

a y n

a lr.

g e e n
A r a p

B a k -

c o r a f

a n a s a n

b a ta

M e v -

s f y e ti m itir . (D A )
k u z e y

A f r ik a d a

o lu p

9 0 8

h k m

y ln d a F a -

b e rid

d e v rin d e

k u lla n la n
d e

m e y d a n a

b e rid le r v a sta s y la

v e

y a y g n

g e le n

d a
o la n

h a d is e le r i

h a b e r y o lla n rd . B e -

d e n ir d i.
b a ta

v e z ir lik

o lm a k

b ir a ile . B e r m e k a ile s in in

z e re

e fsa n e v riv a y e tle r d e n

ilk

z a m a n la r n d a n

b a b a d a n

e k ild e

itib a r e n

o u la g e e re k
sla m

ib a r e ttir . D a

y e te r s iz

v e

a ta

v e z ir le r i

a sr la r c a

d e v le tiy le

a ta la r h a k k n -

k a y d e ttik le r i r iv a y e tle ; B e r m e k le r in

t i in i ile r i s r e r le r . B e r m e k le r in
b ilg ile r

e h ri

K h ib b

(P e rs e ) B h tr i , A v e s-

d e v le tle r in d e

y e rle r in d e

a z v e e k se riy a

g re v in

B e lh

v e

a n a r l a r . B e l h t e

o la r a k

S e l u k lu

D e v l e t i n i n

b u

e y a le t.

d e v le tle r i t a r a f n d a n

sa h ib - i

r a n l ta r ih ile r in

d u k la r n v e

N ire -

k a ld r lm tr .

fa r k l

A b b a s le r

itli m a k a m la r d a

la r n n

ise

z a y f o ld u u

b itir e m e z le r ; e h ir le r in

lim i v e

b a h

ra n

lk e n in

h a b e r v e rm e k

r id i g n d e r e n

o k

b in

o k

z e r in d e

B a k tr a

te r im iy le

sla m

A b b a s ile r e

B e r id : n c e

d a k i

e h ir

b ir s la le . S a lt a n a t m e r k e z le r i K a y r a v a n

p o sta

h a

H r m z

b ir id ir .

r m a

r r n a n n

a n la ta

m m l B il d
z e re

t m le r t a r a fn d a n

h a

b ir

D e h s

G re k e d e

y a c la r g z e lik le r in i a n la t a

s re n

A fg a n

T r k ista n , b a tsn d a

e te in d e k u r u lm u tu r . E s k i F a r s a d a

t r e s t e n

l n

b lg e .

A m u d e r y a , g n e

d e n m i tir .

B h -d i

la m n a

D o u

k o m u ta n la r n d a n

A f g a n is t a n n

A m u d e r y a n m

t a d a

d a r

r m a b u lu n u r. (D A )

B e h r m
v n m

b ir

k u z e y in d e

d e v a m

o l
e t

te m a sla r h a k k n -

g e r e k le r i

a k se ttir m e k te n

u z a k tr .
B u h a r a :
a a

M v e r n n e h r d e

h a v z a sn d a k i

C u m h u r iy e t i sn r la r

b y k
i in d e

se k li i 2 2 0

m e tr e d ir . K a r a

y a z la r o k

sc a k tr. s la m

ta r ih b ir

v a h a d a

e h ir. Z e r e f n

y e r

a lr;

b u lu n m a k ta d r.

b u g n

e h rin

d e n iz d e n

ik lim in in te s ir i a ltn d a o lu p
m e d e n iy e tin in

r id ir . ( D A )

348

e n

r m a n n

z b e k is ta n
y k

k la r so u k ,

n e m li e h ir le r in d e n

b i

Siyasetname

C a fe r B e r m e k : Y a h y a
n a k la r d a

h a k k n d a

b in

e id i

B e r m e k in

a y r lm a m v e d e v a m l h a life n in
sil g r e n , e d e b iy a t v e
fe

ile lm v e

ta y in

ta r a

c a k

C a fe r

id a r e

sa n a tta n

C a fe r d e

B a d a t t a n

e d iy o r d u .

P o sta

te k ila t

n d a

b a la n m

b irin e

C e y h u n : O r ta

v e

o la n

d a

k u z e y b a ty a

b e rid

d e

en

b y k

B u

k m .

m u h te lif k o lla r a

u z u n lu u n d a k i n e h rin

h e r g n

e d ild i. A d e t a

ta k s im

d e v

e d ilm i ti. A n

v e k ille r i

o n a

h a li

e y a le r ie r in e v a li

v a sta sy la

b a la n m ,
ilk

d e fa

sr a d a

a y lk

a y r c a

h a life

v e lia h d

o la n

m a a .

ik i n e h rin d e n

b iri. K u z e y d e n ,

(V a h /U r a n o v o d s k ), K fir n ih n
k o lla rn a la r a k

d n te n

so n r a

b o z k r la r i in d e , h e r h a n g i b ir k o l a lm a d a n
le r ; s o n u n d a

h e m e n
d o u

h i

iy i b ir t a h

e d ilm itir . (D A )

v e rile n

K k e su

d n e r.

A y rc a

ta y in

g u la m la r a

su y u , K z ls a

S u rh n , g n e y d e n

F a z i

v e r ilm i ti. D a r p h a n e

A s y a n n

P a m ir V a h a n

z a sn d a

C a fe r

e y a le tle r in i

o lu y o r d u .

h o c a s o la r a k

C a m e g i: A sk e r v e

b a lc a

o n a

b ir id ir . K a y

B a d a t t a n

k a lm tr . o k

o u lla r a r a sn d a

a y r lm a y p

id a r e si d e

e m n u n

a n la y a n

C a fe r

b a t e y a le tle r in e v a li t a y in

id a r e s i Y a h y a n n

d a r p h a n e n in

y a n n d a

e d e b so h b e d e r y a p y o rd u .

e d ilin c e

le tin

o u lla r n d a n

h ik y e le r a n la t la n

a y r la ra k

K u n d u z -B e lh
k sm e n

lle r

h i
v e

k u z e y b a t y n n d e ile r

A r a l g l n e d k l r . 2 .5 4 0

k y la rn d a

n e m li y e r le im

m e r k e z le r i

y e r ah r.
A m u d e r y a y e it l i m i ll e t l e r in

d e i ik

is im le r le a n d k la r g r l

m e k te d ir. (D A )

e v g n :
o y n a n a n

v e

z e llik le

ig il: T r k
u b d r :
m

D :

tle r d e
im a m
h e p

p o lo

v e

sla m

v e

d a v e t

a d

b a b

y k se k

u n v a n y la

d d - d u t t r . B u

h u z u r u n d a

v e rile n

d a

m e z h e p

e n

v e

e lle r in d e
v e rile n

b a z

sa r a y la r n d a
o y u n u .

a ltn

ta y in

m e z h e b i

y r tm e k

e d ile n

n e m li b ir m e v k iy e s a h ip

b u lu n a n , h a z a n

im a m n

d , h e r t r l

i in

d le r , m e z

b ir siste m e ta b i tu tu la n

349

v e

isim .

fr k a la r d a

fa a liy e tle r in i

so n r a g e le n

r tb e y e s a h ip

y k se k

a tl t o p

u n v a n . s m a ily y e v e K a r m a -

su re tiy le

h iy e ra r ik

a n la n

k a n

g re v

y e tk i v e rilm e k

b n y e s i i in d e h c c e tte n

lile r i in d e e n

U z a k d o u

h iz m e tk rla ra

o r ta y a

k im s e n in

tir le r . K e n d i a r a l a r n d a

y a

k le

d n y a sn d a

ta ra fn d a n

v e

b e n z e y e n

b iri

v e z ir le r in

b u lu n a n

y e tk isi v e rile n

O r ta

o y u n u n a

b o y la r n d a n

S u lta n

u b u k la r

y a y m a

o r ta a d a

b u g n k

s z c s
ilim

b u

g re v

d - i e k b e r v e

d u r u m u n d a

v e m e z h e p

o la n

fa a liy e tle

N iz a m l-M lk

r in i y r t m e

k o n u su n d a

b ir

st r tb e

o la n

h c c e te

k a r so ru m lu

d u r. (D A )
D e r y - y R m : A k d e n iz e v e r ile n

isim d ir.

D e y le m : r a n n k u z e y in d e G l n

e y a le tin in

e d e n , H a z a r d e n iz iy le K a z v in
g e d e

y a a y a n

k a v m in

R e y

a sl b y k

le tin in

k u z e y in d e

k u r m u

b lg e sin d e k i

a m a

b lg e n in

te k il

v e b u

b l

a d .

D e y le m le r : r a n n
u lla r d e v le tin i

b ir b l m n

a ra sn d a k i d a lk

v e

9 4 5

y a a y a n

y ln d a

h k im iy e tle rin e

b ir

k a v im d ir.

B a d a t e le

G a z n e li

B v e y h o -

g e ir m ile r d ir .

a h m u d

so n

v e rm i

d a r b e y i T u ru l B e y v u rm u tu r. B v e y h o u lla n

y k lm a sn n

a rd n d a n

D e y le m lile r p a r a l a s k e r

o la r a k

d e v
a l

tla r . ( D A )
D e y T 'G e : K u m
m i. A r a p

D iz d a r: K a le

E b u

K a a n

m u h a fz . K a le

9 1 2

a l- Y a s S e m e r k a n d i o lu p

C a fe r

b u lu n a n

b ir

y e r le im

b iri

b e k isi.

y ln d a

k u ru c u su d u r. T a m

u lla r p a d i a h la r n d a n
E b u

a r a sn d a

D e y r u l C e s e k lin d e g e lm i tir . (D e h h o d a )

A l i H y s : K i r m n a

n e d a n h n n
b in

ile

k a y n a k la r n d a

h k im

a d E b u

9 6 7

o la n

B u

ly a s
b in

D e v a n ik :

K ir m a n

a ln m tr .

y lla r

a ra sn d a k i

7 5 4 - 7 7 5

A b b a s i H a li f e s i . D e v a n i k d e n m e s i ile ilg ili y le a n la t lr . H a l i f e

d u u

z a m a n

k k

d a ta c a n a
ce

b e

n in

d t .

o lu p

k o r u m a k
b ir li in

H a r e s :
v e

D e v a n ik ,

a ltd a

E b u l F a z i S e z g i :
E m ir -i

E rd e m

F a rs a

K fe

e m iri.
v e re c e i

o la n

h a lk n a

k i i b a n a

D a n k

o l

p a r a
sa d e

k e lim e s i

g e lir.

le n

S ista n

B a z

e m iri.

sla m

c e z a la n

E sfa r

e m r v e

h a re s

d e v le tle r in d e
in fa z

e tm e k le

(te k ili h a r is )

o lu m u tu r . E m r - i h a r e s lik
ta ra fn d a n

H u r d a b e :

o y n a m o la n
b in

b y k

sa r a y
g re v li

e tm i

F a r y b : F a r a b

d a

k e

ilk d e

k u r u lm u tu r . (D A )

A l p a r s l a n n
S e l u k lu

D e y le m
v e

ta h ta

k m a sn d a

k o m u ta n la r n d a n

d e n m e k te d ir. S e y h u n

b iri

o k

e tk ili

A b b a si
o lu p

h ila fe ti

T a b e rista n ,

g e irm itir.

r m a n n

b a t s a h ilin d e

e h rin a d . M e h u r filo z o f F a r a b i b u

e h ir d e v e f a t e tm i tir .

350

ro l

b iri.

y ln d a

se rd a r la r n d a n

A la m u t k a le s in i e le

y a k n la r n d a b u lu n a n

h ir d e n d ir . T i m u r b u

m u h a fz

b ir m e s s e s e o la r a k

ir u y e V e r d a v e n d i: H ic r i 3 1 6

isy a n

G r g a n , R e y , K a z v in

B e lh

b t n

e m r i.

M u a v iy e

k a r

a sl

y ln d a

M u h a fz

h k m d a r n

lim e le r in d e n

n e

e rk e k

b ir a n la m n a

1 0 7 2

E m r -i h a r e s , A r a p a

fa

k a d n

d a ir s z v e rd i. P a r a y d a ttk la r n d a

d ir h e m

o u lu

b y k ,

h a-

ly a s

v e f a t e tm i tir . A y n y l B v e y h o -

A z d u d - d e v le t a r a fn d a n

a n su r

l-i

A li M u h a m m e d

Siyasetname

F u z a y i B in
sin in

Y e rb

y a z : H ic r i

b o y u n d a n d r .

K fe li b ir a ile d e n
E b v e r d d e
o la n

1 0 7 d e
O lu

y e rio in i

s y le n

F u d a y i a y n z a m a n d a

e t k ile r

b r a k a n

7 2 5 )

d o d u . T e m m

U b e y d e

o ld u u n u , b a b a s n n

b a b a

ilk

k a b ile

ta r a fn n

S e m e r k a n t t a

H o r a s a n n

a sle n

d o d u u n u

b y k

v e

s fle r in d e n

g v e n ilir b ir h a d is r v isid ir . E b l- F e r e c

b n - C e v z , s z le r i v e y a a m a
rin

(M .

E b

F u d a y i

t a r z ile s o n r a k i s f l e r z e r i n d e d e

h a k k n d a

b ir

m e n k b n m e

k a le m e

a l

m tr.

G a r c ista n : b k z . G u r ista n .
G e b r : A te p e r e st. M e c u s. Z e r d tl k
d im

ra n

K fir

d ille r i u z m a n b r a h im
k e lim e siy le

G e v u r

a y n

s z c n n

G e rd e k u h : D a m g a n
m a ille r in

k a le le r in d e n

G e r s iv e z :
e d e n

ra n

A f r a s y a b n

G u la m :
a n la m n a

k k te n d ir .

k k

b u

k im s e . K a

g r e a s l A r a m ic e o la n

B u g n

T rk e d e

k u lla n la n

k e lim e d ir .

y a k n la rn d a
b iri b u

d in in e in a n a n

P u r d a v u d a

d a d a

m ito lo jis in d e

b ir d a n

a d . O

d n e m d e

s-

id i.

S iy a v e i

ld r m e k

i in

a b a

sa r f

k a rd e id ir.

D iv a n

stla h

o la r a k

sa r a y

h iz m e tk r,

a sk e r

v e

u a k

g e lm e k te d ir . (s tla h a t- d iv a n i)

G u l m n -
re k li o la r a k

H a s s

a y a k ta

(K a p k u lu ):
b e k le y e n

S a r a y d a

sa r a y

p a d ia h n

a r k a sn d a

h iz m e tk r la r n d a n

b ir

g ru p tu r.

(D e h h o d a )
G u r ; B k z .

G u r ista n

G u r ista n :

B u g n

A fg a n ista n d a

s a n n

o r ta sn d a ,

A lin in

h ila fe ti d n e m in d e M

m e k te d ir. B u
te d ir . B u
la

b lg e d e

b lg e d e

b ir T r k
H c e :

G a z n e y e

y a k n

b ir

sl m a n

y a a y a n

1 1 4 8 - 1 2 1 5

K a n d e h a r y a k n la r n d a , H o r a

h a lk a

y e r le im

b irim i.

H a z re ti

o ld u la r . B lg e y e G u r d a d e n
G u r v e y a

y lla r a r a s n d a

G u r y a n

G u r lu la r

d e n ilm e k

d e v le ti a d y

d e v le ti k u r u lm u tu r .
S e l u k lu

v e

G a z n e lile r

d n e m in d e

v e z ir le r

i in

v e rile n

u n v a n .
H a d b : P e r d e d a r v e d e rb n
su lta n n
le r

h u z u r u n a

d n e m in d e

y a h

a b a ,

g a n

h a c ib i

b a la r n a

ik i

d e stu rsu z

h a c ip le r in

te re k li

siy a h

k la h

a b a

k e n d ile r in e
v e

y e rin e

H a c ib - i B z r g

H m n : F ir a v u n u n

o la r a k

d a is im le n d ir ilm i tir . H a lk n ,

g ir m e sin i e n g e lle y e n

a ltm

h a s

k e m e rd e n

re n k li a b a
d e n ir d i.

v e z ir id ir .

351

k i id ir . G a z n e li

h ila tle r i v a r d .

B u n la r

o lu m a k ta y d .

g iy e r d i.

H a c ip le r in

si

H a c e r e is

v e

Nizamii't-Mlk

H a r iz tn :
y z y la

A ra l

k a d a r

g l n n

b u r a d a

g n e y in d e

y a a y a n

y a c la r H r iz m i (H - r e z m .

h a lk a

H a r z e m )

k e si, g n e y d e H o r s n , d o u d a
to p r a k la r y la
b a lc a

e v r ili b ir

e h ir v e

fn d a y e r a la n
h ir

b a td a

H v e

ile

v e

O u z

X III.

c o r a f

T r k le r in in

ta n tr . H r i z m in
(C e y h u n )

b lg e n in

(H v a k )

v e

B a z sla m

M v e r n n e h r , k u z e y d e y in e T r k

o la r a k

k a sa b a la r : A m u d e r y a

(C r c n iy e )

o la n

to p r a k la r a

a d .

e sk i b a e h ir K s , so l ta ra fn d a

G r g e n

m e rk e z i

lk e

u z a n a n

v e r ile n

y e r a la n

o o l

H e z r e sb ,

o r ta a d a k i

n e h r in in

sa

istil sn d a n

D e r g n ,

ta r a

ik in c i b a e
so n ra k i

B e r k a n ,

K e rd e r,

Z e m a h - e r , C ig e r b e n d , S e d v e r (S e d r ), K e r d e r n h s, Z e r d h , E te h u m ise n ,

D e r h s,

k e f , M e d m in iy e
E m e v le r le

b a la d .

H r iz m

h a lk n d a n

b e

6 0 0 ).

b in

v e

I.

H m c e rd ,

M v e r n n e h r

Y eZ d

d e v rin d e

4 0 0 .0 0 0

H r iz m d e k i

M slim

a m n ,

G v h n e ,

N e v -

G i t t ir .

b irlik te

a k n la r

r, s.

B e r a tig in ,

z e r in d e n

(M .

d ir h e m

a la r a k

S e lm

o n la r la

d a h il k a r k lk la r d a n

k u m a n d a s n d a k i sla m

H r iz m e

6 8 0 - 6 8 3 )

o rd u su

a n la t

(M .

Z iy d

(B e l z -

fa y d a la n a n
9 3 t e

sla m

b in

K u te y -

7 1 2 )

b l

g r e

g e y i fe th e tm itir .
H a r u n

R e id : A b b a s h a life si (M . 7 8 6 - 8 0 9 ) . Y a y g n

re M u h a r r e m
(M . 2 0

1 4 9 d a

a r t

7 6 3 )

n e si H a y z r n
n u d u r. K k
d .

b in t A t
y a ta n

M re b b isi,

d o la y b a b a

d iy e

id i. H e n z g e n
t a n b u l a

(M . u b a t- M a r t 7 6 6 ) v e y a 3 0

R e y d e

d o d u .

o lu p

h ita p
ik e n

n e d a n n n

sla m

o lu

B iz a n s a

o la n

H a tim -i T :

F a z i

d z e n le n e n

v e e itim e n e m

d n y a s d n d a

en

i in

C h iliy e

c m e rt

b in

to r u
b y

o lm a sn d a n

H lid

e l-B e rm e k

ik i s e fe r i k o m u t a e tti. s

v e rg i v e rm e si a r ty la

fa z la

b a r

R e id , A b b a s h a

ta n n a n

v e b a l o la n

v e c m e r t b ir k a d n

g e lir. H a t i m

A r a p

s tk a r d e i

v e re n H a r u n

d n e m in in

sim a sd r .

k i ile r . S r e k li s u lt a n n

t ip in in

n l

a iri.

T a y

h e n z o c u k k e n

lm , k e n

o la n

a n n e si G u n e y y e

(In e b e ) b in t

h a p se d ile c e k

m e n k b e le r d e

id e a l

c m e r tli iy le

c m e r tli i, a r h a r c a m a la r n

k a rd e le r i ta r a fn d a n

a n n e sin d e n

g re r e k

k i ile r .

A f f y e ti tir m itir . H t i m in
m e k

1 4 5 t e

y e d in c i g b e k te n

a sll Y a h y a

k a b ile s in in r e is id ir . B a b a s A b d u lla h
d isin i z e n g in

ile

Z ilh ic c e

M e h d - B ill h , a n

iy i b ir e it im

B iz a n slla rn

H a s s a k iy a n : S u lta n a y a k m
h iz m e tin d e

A b b a s n

sa r a y d a

e tti i r a n

k a d a r ile r le m i v e

im z a la n m tr . lim

H z .

itib a r e n

m u h te m e le n

B a b a s H a life

rn e in i

352

k a d a r

s l a m i y e t t e n

o lu tu r u r .

e n g e lle

iy ilik s e v e r

o la n

n c e k i m e rt v e

B u g n

d a h i

b irin in

Siyasetname

c m e r tli i v iil r k e n ,

H t im d e n

d a h a

c m e r t

(e c v e d

m in

H a

tim ) d e n ilm e k te d ir .
H a y i: A sk e r , o r d u . B ir g r u p
y a k m

s v a r i. T a ife , k a b ile , a ir e t, a k r a b a ,

ev re.

H a y ib a : 2 0 - 3 0

k i ilik

H e r t : A f g a n i s t a n m
m e r k e z

o ld u u

r m a m m

e y a le t.

k e n a r m d a

v i y a z l e sk i F a r s a
tin le r d e

A r ia ,

sn d a

n c e

o k

e k lin d e

d a

g e le n

e h ir

b a tsm d a

ra sd a m r.

H e r r d

o la n

v e

k i id ir .

b u

b u lu n a n

e h rin

H e rir d

k u r u lm u tu r . A d m a

B a tla m y u s

v a d isin d e

b a h se d e rle r .

A s y a d a n

b ir

H a r a iv a , A v e sta d a v e G r e k e m e

B y k

A r ia d a k i sk e n d e riy e a d y la
O r ta

ta rih

e sk i d n e m le r d e

b e re k e tli

H e r a t t a n

b lg e

k o m u ta s m a s a h ip

A fg a n ista n m

k ita b e le r d e

A r e ia

c o r a fy a c la r ,

b ir b ir li in
b a tsm d a k i

d i e r

G r e k

e h irle r

s k e n d e r d e n

a n lr. s la m

E ft a lit le r in

v e

b u lu n a n

so n r a

fe tih le r in d e n

(A k h u n - la r )

a r a
b u

b ir a z

h k im iy e ti a l

tn d a y d .
H z .

O s m a n n

A h n e f b in

K a y s

B a sr a

fe th e d in c e , H e r a t d a
k lt r v e
d e

su lh

v e

A b d u lla h

y o lu y la

sa n a t a sn d a n

y a a m

d a n

v a lis i

id a re sin d e k i o r d u

b u

e n

d n e m d e

B b rl le re

k a d a r

b in

m ir in

H o r a s a n 3 1

(M .

M sl m a n la r n

g n d e r d i i
6 5 2 )

n e m li d n e m in i T im u r lu
o r ta y a

b t n

k a n

sla m

H e r a t e k o l

sa n a t

y ln d a

e lin e g e ti. H e r a t
y n e tim in

O sm anlIlar

m e r k e z le r in d e

e tk is in i

h iss e ttir m itir ,

H ta y ;
k e lim e n in

sla m

ta r ih

k k e n in i

v e

v e

e d e b iy a t

c o ra fy a y

k ita p la r n d a
ta m

o la r a k

o k

m k ld r . in in

k u z e y i, M a n u r y a , M o o lis t a n

ta n a

H it a

n in
la

itla k

o lu n u r .

a d d r. U z u n

s re b u

v e y a

H o te n

b lg e d e h k m

k u lla n la n

b e lir le m e k

o o l

v e D o u

T r k is

b o y la r n d a n

s rd

i in

b u

o ld u k a

b lg e

b iri

b u

a d

a n lm tr .
H o r s n :

( y n
in

H o r s n

d o d u u

d r.

ism i

e sk i

sim

y er; g n e

m u h te m e le n

lk e s i;

d o u

S s n le r

y e r a la n

ra h s

o k

g e n i

to p r a k la n

k sm d a

ra n

p a r a y a

sn r la n

e lin d e d ir. s la m

b lg e si

a y r lm

i in d e

v e

v e

o lu p

a d

k m

v e

id i. G n m z d e

M e r v

(M a ri), N e s

g e n e llik le

k sa

k u z e y d o u su n d a

H e r a t y r e si A fg a n ista n ,

g r e

s n

g n e

a n la m n ta m a k ta

b u lu n m a k ta d r. E n

c o ra fy a c la rn a

(g n e )

o r ta y a

t a r ih t e r a n n

b ir c o r a f b lg e n in

y r e si T r k m e n ista n , B e lh

h u r

m e y d a n a g e lm i tir v e

z a m a n n d a

z a m a n d a y a y g n la m tr. H o r s n

n in

F a r s a d a

g e le n , d o a n ) k e lim e le r in d e n

g e n i k e sim
H o r s n

b lg e
v e

Se-

k a la n
r a n n

d o u d a n

Nizam'l-Mlk

H u t t e l (T a c ik is t a n d a
m e n

S ic ista n

K u la b

e v r e si), G u r (O r ta

(S sta n ); g n e y d e n

d a k i F a r s to p r a k la n ; b a td a n
ile

C rc n ;

k u z e y d e n

M v e r n n e h r
so n la r n a
1 0 3 6 )
la rn

d o r u

d i v e

1 0 0

la n

u z u n

i in d e

D o u

ism i Y o tk a n

O r ta

rih b o y u n c a b u r a y a

a n la m d a

te

H o te n ,
en

g e ti

v e

S a v a n n

e n

a r

re fa h

e sk i a d a n

itib a r e n

e h ir

B u d ist

n e m

v e

T i b e t e

m e rk e z i d u r u m u n a

l A r a p
c u slik le
g e le n
la n

y o u n

K a r a h a n l D e v le tin e

o lm a s

g e tir m i tin

e a n la m h

B ih d in

frk a n n

m u b a h

sa y d k la r m
( e n , n e e li)
a r a d a

g z

U y g u r

fr k a la r a

o u ,

v e

H r re m

y a h u t B e lh in H r r e m b d
g r le r

a d .

frk a

B y k

y a n n d a ,

354

ta ra fn d a n

ra n

k a y n a k

ih tim a lle

a n la m n a

o la r a k

d a

h e r

e y i

a n

k e lim e n in

h o

H r re m iy y e

n isb e d e fr k a n n

v e

F a r s a

(b k z . D e y le m ,

e sk i b ir m e r k e z i o la n

k o c a sn n

so n

b ilin m e m e k te d ir .

m e n su p la rn n

b u lu n d u ra ra k

isk n

sla m la t.

M e z d e k
g e lie n

g e ld i in i ile r i s r e r le r

k y n e

d a

d e

y k l

X . y z y ln

so n ra

o la r a k

b ir

y ln d a

H o te n , b u

H r r e m d n iy y e

k a sa b a sn a ,

7 4 4

iy i, is a b e t li d in

se b e b i k e sin

n n d e

ism in d e n

te sir iy le

v e r ile n

k u lla ru la n

a l

e h ri

g m e n le rin c e

H r e m iy y e ):

M e z d e k i n , r e t i s i n i n

b il y a k n la r n d a k i

e k lin d e k i

e tk ile n ile r e k

m e llifle r in

b lg e .

K rg z la r ta r a fn d a n

b a la n m a sn d a n

ism i a lm a s n n

h u rre m

s. 2 5 ). B u

b i im d e

a r i a n n

o la r a k

ism in d e n
b u

y h n d a

T rk le ti; U y g u rla rn

(H rr e m d in

a le y h ta r d e i ik

M sl m a n

8 4 0

so n ra ta m a m e n

v e

v e

k lt r n

h o tu tm a y a

y a k n

z e r in e

d e v le tin

d in h a r e k e te

b a

A lp a r s

v e rm ile r v e T r k le r g ib i k u tsa l ta

m a s

H u r re m e -d in

M .

n e m li m e r k e z i te k il e tm itir . in lile r t a

z e llik le

k u r u la n

o n

d z e y in i k o r u d u .

B y k U y g u r K a a n l sn r la r n a d h il o la n

la rn d a

so n r a

ta r ih b ir

v e

b lg e n in

4 3 1

b lg e , M e r v i b a e h ir se e n

d e

v ir d e

e d ilm e s in d e n

(M .

k a d a r

n e m li e y a le ti o la r a k

k u r u la n

b u

v e

y z y ln

4 2 7 d e

(H .

B e y i n , d a h a

g n e y in d e

H in d is ta n

A s y a n n

k s

a ra sn

H r iz m
X .

g irm e sin e

s e b e b iy le H o te n lile r i d a im a

y a n d a n

O rta

n c e

id a re sin d e

b y k

k a b u l e ttik le r i y e im

a la n d r.

e lin e

D a n d a n a k a n

T r k i s t a n n
o la n

b l m ,

b ir

b u ra y a

y n e tim in d e k a la n

A s y a y a b a l a y a n

m la rd r.

a a r a k

b ir s r e d e v le tin

a lt m y l s r e n

H o te n :

R e y

b t n y le b ir S e l u k lu t o p r a h a lin e g e l

y a a d .

v e M e lik a h m

S e n c e r in

lk

H o r s n

y ld a n

v e s k n

k a ld .

b ir

g e n i

G a z n e lile r in

C e y h u n u

h k im iy e tin d e

ile

D e tik e v r in b a t k s m v e T a b e r is t a n

e v r ilm i

H o r s n

S e l u k lu la r n

A fg a n ista n ) v e

K irm a n

T r k m e n is t a n n

ta ra fn d a n

1 0 4 0 ) a r d n d a n

d e

D e til t v e

a d h
b u

E rd e -

b ir

d a a

isim le a n l

ld r lm e s in in

r d n -

Siyasetname

d a n

n c e

y a y m a y a
ism i

e d in e,

a la n

a ld

d a

re n k li

m e z h e b in

k e tin i

k a ste tm e k te d ir.

d e

ia r e tle r

v e

v e

b a z e n
d a

M e z d e k iy y e

k in c ile ri

ile

i in

b n n - N e d m ,

ik i g r u b a

b u

d n lm e k te d ir.

d e il, g e n e l o la r a k

s la m d a n

o r a d a

k u lla n d k la r

b a h se d e n

B b e k iy y e

b u

m e z h e b i

d o la y fr k a n n

b a y r a k la r

H r r e m i y y e y i

d e v a m o la n

s y le m e k te

v e

d iy e

b ir b l m n

b irin c i g r u b u n

o n la r n

d u u n u

k a a n

H r re m iy y e

M u h a m m ir e

is im le

e l- B a d d ise

R e y e

k a r s H iir r e m e d e n

k u lla n ld g ib i fa r k l o la r a k
e lb is e le r ,

H r r e m iy y e d e n

n in

so n r a

s y le n m e k te d ir .

e a n la m l o la r a k
K rm z

d a h a

M e z d e k in

M e z d e k in

a y ra n

b u

h a re

A b d u lk h ir

n c e k i M e z d e k le r , d i e r i
v e

M z y riy y e

H r r e m d n iy y e

fr k a la r o l

a d y la

z ik re t

m e k te d ir.
H z is t n ;
y a y la la r n d a

r a n n
d o la a n

1925'e k

a d a r

n e y in d e

B a sr a

l m a n la r n
G u tile ;

B b illile ;

k a ld .

n e h ri

k r fe z i, k u z e y in d e

g e liin e

k a d a r

A su rlu la ;

H z is t n

b o y u n c a

b lg e si,

H r m z n y e n e n
la m

o r d u s u

m iy e ti,
n u n

B a sr a

ta r a fn d a n

1 5 3 4 - 1 5 3 5

S u lta n

k n d a

Ira k e y n

b ia t e tm e siy le

e le b i

K a tf, B a h re y n

r n n

so n r a

ilk

c id d i O sm a n l

B a s r a y a

S e fe ri

k a d a r

sr a sn d a

b irlik te

h k i

g id e n

b u r a d a k i

g e r e k le ti. N i a n c C e l lz a d e
a d a la r y la

K r n

s t e r d e

e l - E a r i i d a r e s i n d e k i s

B lg e d e
v e

G re k -

id a re sin

itib a r e n

d a h a

A k k a d la r ,

S s n l e r i n

y ln d a n

K a
A r a p

u s ta fa

a a t o p r a k l a

d a ta h r ir in i y a p t r d . ( T a b a k t l- m e m lik , v r. 2 7 2 b ) . O s m a n -

l k a y n a k l a r n d a

b u

b lg e y e

D iy r - m a a d a

Ira k : S s n le r d n e m in d e
ta m a m n a

r n e h r

r iy le d e I r a k a
o ld u u ,

I r a k d a

r a n lla r n

b u r a y a

d e n ilm itir .

i in e a l a c a k

a d v e r iliy o r , d il- i r n e h r

i a r e t e d iliy o r d u . B lg e n in

so n ra la r

m e k te d ir. I r a k
m in

S m e r le r ,

(A h a m e n le r ),

v e

6 3 8 )

H e m e d a n

k a b ile le r in in

P e r sle r

A h v a z d a ,

V a lis i E b

S le y m a n n

B a sr a

E l m lla r ,

(M .

fe th e d ild i.

g r n m l

s r a d a la r y e r a lr. M

(E k n iy n )

n c e

d o la y ra n h la rm

Hzistnn batsnda I r a k ,

M e d le r ,

1 7

le rle y e r e k

e y a le t.

Z a g r o s

sr a sy la

P a r th - A r s a k ile r

b ir

k a b ile le r in d e n

A r a b i s t a n d e d ik le r i

M a k e d o n la ;
d e

g n e y b a tsn d a
b e d e v A r a p

F a r s a

I r a k is ta n

is m in in ilk d e f a B b il t o p r a k l a n

e k ild e

( r a n n
ilk
d a

r a n n

k a lb i)

a d n n

ta b i

S rista n

d e d ik le r i

b ilin

i in k u lla n ld t a h

e d ilm e k te d ir .

b n i

H u r d z b ih ;

H u r d z b ih

( l m

E b l- K sm

H . 3 0 0

/ M

U b e y d u ll h

9 1 2 - 1 3 )

355

b in

A b d ill h

b in

N izm n 'IM lk

K it b l- m e s lk
ra fy a c s.
n e m li

E s e r le r i

ilk

v e

te m silc is id ir .

s la m iy e ti k a b u l e d e n
m a n n d a
s a n d a

(M .

d o m u

l tn
lik ,

p o sta

le r in

ilk id ir .

in

V e r ile n
b u

le r e

v e y a

y n d e

e m n

b y d

so n r a

z a

H o r a

v e

e itim
C ib l

a y n te k i

g e tir ild i. K i t a b l- m e s h il fe t

m e rk e z i

k ita p la r a d y la
k sm

k a r a

g e lim e si

fa y d a la n m a

v e

o lm a s

b ilin e n

e se r

d e n iz y o lla r n a

iz le n e r e k

v e

d a

b ir

H in d is ta n

k i ile r e

e t

a n la m n d a k i k a t k k n d e n

a ra z i

(in t ifa , is ti l l)

ik t

a d n a
m a l

m lk iy e t

(te m lik ),

h a k

im tiy a z

u y g u n

v e r ile n

o n u n

g ib i ta n m a z

k a y n a k la r n

v e r g i g e lir le r in in

e d e r. K e n d is in e

m a l

ta h sis

z e llik le

b e n z e r i ta b ii

b lg e n in

ifa d e

h a k k n

o la r a k , d e v le t b a k a n v e y a

m e rc i ta ra fn d a n

o c a

v e y a

g r d

k im s e y e

(m u k ta ) d e n ir ; m u k t a a y n z a m a n d a

k im s e

ik t , ik t ik t

e d ile n

d e m e k tir.

m a d e n le rin e
ta b n a m e :

k m d a r

sn r n d a

b y k v e g e n i b ir e h ir. Z e n g in

A z a r la m a

su la m a k

r e d e v le t e t a y in
A r a p a d a
o la r a k

v e

m e k tu b u .

k n a m a k

k i iy i

e d ile n

k a z a

in sa n la r

e r h k m l e r e
ifa d e

B ir

i in

h k m d a rn

k a le m e

k k n d e n

a ra sn d a

g re

b a k a

a ld m e k tu p .

ism - i fa il o la n

m e y d a n a

z m le m e k

e d er. (M e c e lle , M

i in

g e le n

b a la m a k

z e

k d , fk h

te r i

h a s

ta y in , te rfi v e

b ir t r

u z u n

356

e k im e

v e

y e tk ili m a k a m c a

1 7 8 5 ).

d a v a la r
ta y in

e d i

(D A )
a z ille r iy le y e t k ili k im s e y e

K a la r : T rk le r e

b ir

g r e v li, h k im .

(k a d )

K a d l - k u d a t : K a d l a r n
d e n ir .

a l

s a h ip tir .

K a d : H u k u k u y u m a z lk la r v e d a v a la r k a r a r a

le n

en

d n e m in d e

M u h te m e le n

B a d a t t a

e k o l

k e sm e k , a y r m a k

sb ic a b : T rk ista n

m i

ilk

m s ik i d e r s le r i a ld . n c e

b y k

d r t

c o

o to r ite s in in , ta s a r r u fu n d a k i a r a z i v e t a n m a z

d r , m u k t a le h

tn

id i.

b lg e s in in

(ir f k ) y a h u t fa y d a la n m a
y a

ta h sisin i

e y

b ilg ile r in

ik t k e lim e s i, te r im

m a d e n

la r n n

Ira k

v e Ira k

y o lla rn

y e tk i k u lla n a n

i le tm e

H u r d z b ih

sla m

g ib i lk e le r ta n tlm tr .

m e si. S z l k te

la r la

v a lis i

is tih b a r a t m d r l n e , d a h a

m lk iy e t, ile tm e

r e tile n

A b b s le r in

S m e r r d a k i b a k a n l n a

k ta : K a m u
la rn

T a b e rista n

b n i

d z e n le n e n

h a s r e d ilm i,

ta n n a n

c o ra fy a c la rn n

b ir M e c u s d ir . B a b a s ise H a life

y a z c l n d a

g re

sla m

b a b a s

e l- M e v s ild e n

v e

B a d a t v e
c o ra fy a

e s a s m a

v e

o la n

sh a k

a d l e s e r iy le

u la a n

B y k

8 1 3 - 8 3 3 )

g r d ; a y r c a
e y a le tin in

1 - r a e m lik

g n m z e

k l .

Siyasetname

K a rm a t:
K a rm a tle r
K a r m a t a
M a n z r
y l

A n

( l m

o n la r a y r

o la y la r n

ise

/ M . 9 0 6 ) n isb e tie

b ir k a v im

a n la tr k e n

K a rm a tle rin

ism in in

S e v d

o la r a k

m e n su p

b u

d iy e

S u d a n

v e

h a lk

B e n

a n la n

o ld u u n u

U k a y l in

k a r d z e n le n e n

H a r e k e tin
su p
le

o lu p

K fe

2 6 4 t e

m e d in

k u r u c u su

B e n

A r a p

(M .

8 7 7 - 7 8 )

so n ra

d e n iz

b a la y a n
m i

i ili iy le

c la r

b y k

m i a rtt.

y e r a lrk e n
d a

c o ra fy a c

y e rle r e

i o ld u u n u
K g a r :
h a n e d a n n a
T a n g
a d y la

S e v d

b lg e sin i

s f a h a n

k u r u lm u tu r .

e h ir

p la to

T a h ra n a

ism in in , c a

k a y n a k la n d s y le n m itir . e h

m ila tta n

a la n

te rk

m a v i v e y e il re n k li

n c e

V . b in y la

k a d a r

m e r k e z i b u lu n m a k ta d r. sla m

y e r

A h -

s m a ily y e

K n n

y a z a rla r.

V .

k k

(M . X I .)

k u r u lm a s n d a n

fa k a t

y z y ln

so n r a

h iz m e tin d e

g id e n

c o r a fy a
g z e l

v e

o r ta la r n

K n m

n e

s t k a d e m e le r d e

im a r fa a liy e tle r i h z la n d . V I I . ( M . X I I I .) y z y l

g z e l

e l- H a m e v ,
y e il r e n k li

k e n d i

z a m a n n d a

k se le r iy le

b u ra n n

ta n n d n v e

b a k a

h a lk n n

k a y d e d e r.
D o u
(M

h a n e d a n n a
z ik r e d ile n

M sl m a n la r n
d a n a

d a

k a d v e r ile n

D e v le tin in

Y a k u t

sa tla n

o lu

te lk in le r iy le

y k se k lik te ,

K n l S e l u k lu la r n

e h ird e

y a h u t

m e n

ih tim a l

t a r ih e h ir. M e r k e z r a n

m .

z e r in d e

o ld u u n u

S e l u k lu
B ir o k

y a

b y k

n l

ta n n m a sn d a n

b lg e sin d e
e h ir

M e y m n u n

d a

k m la r d r.

S b ili e

b lg e d e k i d s i o lm u tu r .

k u lla n la n

a n tik y e r le im

C ib l

n e m li b ir

b in

o ld u u

y ln d a A b -

9 4 5

g n e y b a ts n d a , k u r u lu u

o rta y a

H a m d a n ,

K a r m a t

K a r m a t t a n

a sll

k y n d e n d ir v e

l m n d e n

in ile r iy le

ta rih k a r a y o lu

T e p e S iy lk

d a

o n u n

se v iy e sin d e n

s s le m e c ili in d e

b ir ta n
rin

e d ile n

e l- A h v a z n in

s m a ily y e n in

K n : r a n d a
su n d a ,

A b d u lla h

H s e y in

k a tlm ,

e tm e sin d e n

k a b u l

y a k n la rn d a k i D r

d le r in d e n

h a r e k e tin e

Z e n c isy a n sr a sn d a

o la r a k

8 6 9 )

isy a n n n

e s d ile M a k -

r iv a y e t e d ilm e k te d ir . G e n e l k a b u le g r e K a r m a t le r 2 5 5
b sle r e

E a s

(M .

Z e n c

b e lir tir le r .

k o lu

l id e r le r i H a m d n n

z m re .

b in

a d a lm la r d r . b n

b a h se d e r (T rih , I X , 4 1 9 ). M
b ir

b ir

H a m d a n

ta n tr . T a b e r , 2 5 5

K a r m tiy y n

b lg e sin d e k i

g e ld i i, K a r m a tle r in

m e z h e b in e

K f e d e ic i I s m a i l d s i

H . 2 9 3

d e ste k isi b ir g r u p t a n
d is

s m a ily y e

(K a r m ita ),

T r k is t a n d a
2 0 6

- M

k a d a r
K g a ^

o tu r d u u

S .

(M ,

ta rih

2 2 0 )

b r

k a d a r

6 1 8 - 9 0 7 )

in lile r in
H u i e n g

g e liy o rd u .

357

e h ir.

e h rin

ta rih i

g t r le b ilir .
in

o tu r d u u

k a y n a k la r n d a
H a n e n g

( u f u ) d e n ile n

H a n

ta rih te n
u le

( u le )

ik i se m tte n

v e

m e y

Niztimiil-Mlk

T a b e r n in

n a k le tti in e

7 1 5 ) F e r g a n a

b lg e sin e

le r in d e

in lile r d e n

tu ta n

K a r lu k la r 7 5 0 d e
sin i

y e n id e n

g a r d a
d a n

h k m

K e re c :
v in

y o lu

s re n

T a h ra n

z e r in d e

b e n z e y e n

ilk

d a lk

k u r u lm u

v e

ile r i

b ir

d a

b a la n m sa

n e

o la n

H z .

D e t-i

b in

S s n

m tr. M e z d e k

i in

b o y n a

g e le r d e n ,

K a z -

d a r b lg e .

g n e y b a ts n

S s n m p a r a to r u

o la r a k

k u r u lm u tu r .

e itli is y a n

h k im iy e ti

1 0 2

N ir e v n m

1 9 .

K irm a n

(M .

6 3 8 )

7 2 0 )

v e

y ln

k a rk lk la r a
y ln d a

sa h
E m e -

k u r u la b ilm i tir .
p a d ia h d r .

b a b a s

z a m a n n d a

v e

{M .

A b d la z z z a m a n n d a

m p a r a t o r lu u n u n

1 7

k u a ta n

1. E r d e r in

4 3

z u h u r

y l

e tm i

S s n le r in

p a d ia h lk
v e

K u b d

y a p
M e z -

v ila y e tle r in d e n

b irisi

n e

y a k n la rn d a

z a m a n

ta ra fn d a n

b ir y e r le im

K fe li

m e rk e z i

e d ild i i

te k ra r
M

s y le n e n

i A r a p la r n

k u r u ld u u

ta h rip

ta ra fn d a n

fe th e tti i

b u

ile

e h ri

v e

v e

o k

K r a l

B y k

1. K u b d

re n ilm e k te d ir.

d a h a

y o lu n d a

b u n la r

so n r a ,

b ir

b u r a d a

d e

9 4 t e

g r

b ir b ir in e
b ir

y e d i m e r k e z d e n

K u m e m e y d n d a n

S s n

b iri. B a z y a z d b e l

K u m u n

su rla
b irin in

(te p e c ik le r le

358

(M

k o r u m a

y er)

K fe li
B u n a

a y r y e r le im

a ltn a

a d o la n

(M .

o rd u su n u n

.7 1 2 - 1 3 )

y e d i

4 8 8 -

2 3

b u lu n m a k ta d r.

y a b n

e v r ili

sk e n

(M .

H ic r i

e l - E a r k u m a n d a s n d a k i s l a m

A r a p la r

k u r m u lr r

ism i d e

N i a b u r

b irim id ir.

b ilin m e y e n

k u r u ld u u

k u r d u u
i

o lu p

y e r a lm a k ta d r .

6 4 4 ) y ln d a E b

d a

955).

k e n a rn d a ,

b a la n a n , ta s m a

h il fe ti s r a s n d a

z a m a n

sla m

H o r a s a n n

K u le y n ; R e y

K u m

9 2 0

y e ri.

K u m : r a n n e n n e m h d in m e r k e z le r in d e n

g re

/M

H . 3 4 4

r m a n n

l n n

m e rk e z i

m e r i n

K u b d n

H e r a t a r a sn d a

5 3 1 )

o ld u ;

d in in i k a b u l e tm itir .

K h ist n :

d e r

h k im

o la n
id a re

id a r e sin d e y d i, K -

e h rin m e r k e z o ld u u

L t

y h n a d o r u

z a m a n

k e sin

p a d i a h la r n d a n

d e k in

T r k

h k m d a r K a ra h a n lla r-

b ir y e r le im

b ir e h ir v e b u

d a

b lg e d e

v H a life si m e r

n l

b lg e d e

( l m

K e re c

tir k e i t u ttu r m a k

sa v u n m a

fe th in e

K u b t:

T r k

H a n d r

b e ri e l

s a h ib i

U y g u rla r

(M .

b ir a tk .

k e sim d e , M . 2 4 0

e m r iy le

9 6 d a

b u ra n n

d ih k a n n n

M sl m a n
B u ra

o rta sn d a k i

e v r e s in in

M slim

n c e

e h re

y a k n la rn d a ,

K i r m a n : r a n d a
r a n n

D a h a

a d l b ir T r k

S a tu k

K rb a n : Y a y
y a

b in

ile r le m i v e K g a r 6 2 9 d a n

a lm t.

A rd n d a n

T e g in

A b d u lk e r im

k a d a r

K u te y b e

e h r i t e k r a r e le g e ir d ile r v e

k u r d u la r.

c iv a r n d a T a g a n

g re

a lm la r d r .

K u m d n d a n , o

g e lm i

o la b ilir .

Siyasetname

k a y n a k la r n d a
h a m m e d
m ir a c a

y e r

a la n

K u m

a d n n

k a rk e n

im a m e tin i

k e n d isin e

k a b u l

g ste rile n

e tm e sin i

M a in :

a b a sn n

K u z e y

i n e ,

in

sla m

A s y a y a

C e y h u n

y n e lik

T u ra n v e ra m
C e y h u n

y z y ld a n

itib a r e n

F a r s a

A r a p a

m e tin le rd e

la r n d a

T r a n so x ia n a

k u z e y

a d .

b n

A r a p a
n e h rin
ra n ,

n e h rin e

k a y n a k la r d a

v e r l- C e y h n

Y u n a n

y a

d a

g z

a d n

(M .

X V .)

b a la n m tr .

H a y ta l, B a t

a n la n

sta h r g n e y d e
S o d

k o n u su n d a

b lg e y e

C e y h u n

b ilg i v e re n

n e h r iy le

A r a p

s n r la n a n

to p r a k la r , r se n e

v e

sm r o la r a k

IX .

k u lla n lm a y a

d iy e

ta ra fn d a

in ,

ta b ir i

k a la n

isim . O r

te

e s k i T r k le r in

M v e r n n e h r

(T r a n s o x a n ia )

v e rile n

k a y n a k

b a z T r k

a y - a r d a d n v e r m ile r d ir . M v e r n n e h r in

k e n t), F e r g a n a , K e

B a y ta r,
in , y a

d o u su n d a

k a v im le r a r a s n d a

k a y n a k la r d a

b lg e le ri k a p s a d

S e m e rk a n t,

k u t

v e m a v e ra -y i in

v e

so n r a

iz a fe te n

k u lla n lm tr .

k a y d e d ilm e k te d ir.

h r a ,

A lin in
k u m

P a r s la r K u z e y

A sln n , in

f tu h a tn d a n

a n la m n d a

k a b u l e d ild i i b ild ir ile n

la r n d a n

v e rile n

d iy o r :

n e h r in in

v e rd ik le r i

h ir v e

H z .

e y ta n a ,

c o ra fy a c la r ta r a fn d a n

sla m

k a y n a k la r n d a

m e llifle r i

T r k is t a n a
y le

(A m u d e ry a /O x u s)

b lg e

in s a n la r n

a la n

e k lin d e k i r iv a y e r ie r ise e h r e

d e r le r .

C e y h u n

ta rih i v e

n e h rin e

b u lu n a n
A r a p

M u -

(D e h h u d a ).

M v e r n n e h r:

ta

y a n i

M a in

ih tim a li v a r d r

b lg e y e

a n la n

b ir so n u c u d u r.

k e lim e sin i a k la r k e n

n i T r k is t a n a
o lm a

la k a b y la

v e

e n g e lle m e y e

( k a l k , g it) d e m e s i y le ilg ili o ld u u

siy e t a tfe tm e

R a v e n d

K im

e l- M e h d t a r a ft a r la r n c a v e r ild i i y a h u t H z . P e y g a m b e r in

h a n g i e

c o r a fy a c

b lg e n in

(U r u sa n a ),

(K i), N e s e f (N a h e b ), S a g n iy n

B u (T a

( a g n iy n ),

H u t t a l (H u tt a l n ), T ir m iz , G u v z iy n , A h s k e s , H r iz m , F r b , sb c b . T a la , la k
P a m ir , R e s t
rn n ,

H r iz m

v e

d z

b a tsm d a

S tk e n t,

H u c e n d i k a p s a d m ; b n
b ir

d e n iz in e

T a r a z a

ta b i

itib a r e n
S o d ,

(A r a l g l )

k a d a r

iz g i z e r in d e

u z a n a n
ise

n e h r in in

d h il o ld u u n u

M e d a in : S s n le r in
g n e y d o u su n d a

d z

B e d a h a n

C e y h u n

D ic le

H u t t e l e
b a ty a

B u h a r a

k a d a r y a y

K a r lu k la r lk e s in in

la r m n , g n e y in d e

r n n e h r e

iz g i z e r in d e

T a r a z d a n

S e m e r k a n t a

O u z la r v e
d a n

v e

H a v k a l d o u su n d a
sn r H in t

d o r u

v e

ta b i

to p r a k la

B r b

(F r b ),

y e rle r , H r iz m

h a lin d e k i b ir iz g i z e r in d e

k u z e y in d e F e r g a n a n m

d o u

b ir iz g i z e r in d e k i K a r lu k
v e

v e

H r iz m

d e n iz in e

y e r a ld n v e

u c u n

to p ra k -

k a d a r d z

H u t t a lin

d e

b ir

M v e -

k a y d e d e r.

b a e h r i. B u g n k
n e h r in in

B a d a t n 3 0

h e r ik i y a k a s n a

359

k m . k a d a r

P a rtla r v e

S s n -

HizamiVl Mlk

1er d n e m in d e
m i,

b u

e h irle r

A r a p a

ta

m e d n e

ta r a fn d a n
n e th

k a r lk l

b u

a d n n

v e y a

(e h ir )

d u b a

y e d i

e h irle r

Z e k e r iy a

a y r

e h ird e n

k p r le r le

k e lim e sin in

o u lu
v e r ile n

u y a r la n m

e k lid ir.

R a z i y e

m e y d a n a

b ir b ir in e
o la n

to p lu lu u n a

A r a p a y a

M e h a rik :

k u r u la n

n is b e t e d ile n

b a la n m tr .

m e d in ,

a y n

g e l

r m le r

a n la m d a k i

m e d r-

M e h a r ik u l E n b iy a

a d l k ita p tr .
M

e n t:

s l a m d a n

n c e

A r a p

p u tp e r e s tli in d e

(A lla h ) in sa n la r a r a s n d a k i a r a c t a n r la r d a n
d ir d i in e
d a n

g r e

A l la h n

M e n t
d a n

a d l

(N e c m

k z la r
p u ttu r.

b ir id ir . O n u n

le r in d e n

b iri

lik le

b lg e d e

o la r a k
M

1 9 -2 0 ),

k a b u l

e n t,

S m

M e n u tu m
(D A )

e d ile n

b u lu n a n

b ir y e r

b lg e d e

y a

m u a fiy e ti y a h u t ik t te v c ih im
k ita b

n e r k k n d e n
se

b a sp

(Q l)

v e

ilk

D h il

R y n

b in

Z iy a r ;

b lg e sin d e

sip e h sa la r m a

Z iy a r m

z a m a n n d a
id d ia
la r

ila h e s i t a r n

b t n

isim

d n e m d e

p u tla r

v e

d e

z e l

k a s te d ilm i tir .

A y

b ir ta y in i, b ir g r e v

b e lg e . S z l k te

d ir iltm e k

v e y a y lm a k

v e

y a y m a k ,

a n la m la r n a

d a lm , y a y lm

B a b a

g e le n

d e m e k tir. H e r k e

a m a c y la

k a d im

9 3 5 )

b ir

y a z ld i in

b u

Z iy r h a n e d a n n n
r k k e n li

k o lu n a ,

Z a m a n n

d i e r

a n n e

A rg

S s n

A b b a s h ila fe tin e

k lt r n

y e n id e n

ta r a fn d a n

so y u n d a n

H sr e v
g e ld i in i

k a r b a m sz lk

d ir iltm e y e

g ib i

b a la n m a k

m p a r a to r u

F e r h d n m

k u

G llile r in

h a n e d a n la r

n c e si ta n n m b ir n e se b e

V e r d n a h n

k ra l o la n

ra n

a sil

m e n su p tu r.

b a b a s

G l n

ta ra fn d a n

y a a y a n

e tm itir . A s l n n

v e

y a p la n

b ild ire n

( l m

h k m d a r.

Z iy r le r d e so n r a la r , sla m
iste iy le

b ir lik te

il h la r n

m e n u r d e n ilm i tir .

M e r d v c
ru c u su

ile

e sk i

n c e si

h e y k e lle r i

y a y m la m a k ,

t r e m i o lu p

d u y u r u lm a k , a k la n m a k

b e lg e le r e

U z z
e n

b il

ta r a fn

a d .

M e n u r : H k m d a r ta ra fn d a n

d a tm a k ,

v a r lk la

A r a p la r

v e

S a r g o n

e n t t a n

B u d is tle r in

L t

v e r im lilik

e k liy le

M e tin d e

p u tp e re st

p a n te o n u n u n

a d n a , B a b ilo n y a

o la n

ra s tla n m a k ta d r .

su re si;

st n

b ir id ir . K u r a n m

a b a

a l m a s y la

k a

z a n m tr .
M e r v r d : H o r s n d a B e lh
m a

y a k n la rn d a

b ir

e h ir d ir .

ile M e r v
H a z re ti

e h irle r i a r a s n d a , M e r v
O sm a n

d e v rin d e

fe th e d il

m itir .
M e v l y a n : B u h r a d a
rn a

k u r d u k la r

b y k

b ir r m a k tr . S m n le r in

b a la r v a rd .

360

b u

n e h rin

k e n a

Siyasetname

M e z d e k :
v u n a n
d a n

S s n ile r

Z e r d t d in

d n e m in d e

o r ta k

a d a m . Y a k la k

5 2 8

d n c e sin i

N ire v n

s a

ta ra fn

ld r lm t r .
M ih r ig n

ra n lla r n
r ih le ri

b a y ra m :

so n b a h a r n

a r a sn d a

in a n la r n a
b irk a

H e r

a y n

b a la d

k u tla d k la r

g r e

m ih r ig n

o n

a ltn c

ik in c i

b y k

g n n n

s e b e b i v a rd r. B u n la r d a n

rid u n

o tu rm u tu r.

g n

M b e d : M e c u s d in
a d a m n a
M
r n a

v e rile n

b e d 'i M

v e rile n

m illi

b a y r a m

d e n ir .

E y l l -

2 1

K a d im

E k im

b a y r a m d r .

o la r a k

ta
ra n

k u tla n m a s n n

b ir is i u d u r ; K a v e , D a h h a k a

m e le k le r o n a y a r d m

ta h ta

g n n e

(M ih r a y ) 2 1

m c a d e le e d e r k e n

d in

m lk iy e t
y ln d a

k a r

i in y e r y z n e in m i v e F e

a d a m . M e c u s lik te k a d lk

g re v i b u lu n a n

isim .

b e d n : M e c u s lik te

e n

s t d e r e c e d e k i d in

a d a m la

isim .

M u h a m m e d

A r a b : G a z n e li M

a h m u d u n

k o m u ta n la r n d a n

b i

r is id ir .
M u h te s ib : D iv a n
r if e d ilm itir .

a r

c a rla r e ria ta

te k ila t stla h o la r a k

v e

u y g u n

p a z a r d a

o lm a y a n

a lv e r i
ile rd e n

g re v le r i u

e k ild e

fiy a tla r n d e n e tle r

v e

v e h a lk k a n d r m a k ta n

ta

t c
m e n

e d e r d i.
M

u k a r m a t: H a r fle r in

e k ild e

v e sa trla rn

b ir b ir in e

y a k n

v e sk k

b ir

y a z ld y a z t r .

M u l t a n : P a k is t a n n
M u te m e t:

P e n c a b

( m il): V e r g i v e

e y a le tin d e
h a r a

b ir e h ir.

to p la m a k la

g re v li o la n

m e

m u rd u r.
M n h i: H a b e r

b ild ire n , h a b e r c i, c a s u s .

N a h e b : B u h a r a
ta p la r n d a

y a k n la rn d a

N e s e f o la r a k

b ir e h ir o lu p

g e m e k te d ir . T r k le r

N a ib : A sl a n la m n b e t b e k le y e n
v e m u a v in

a n la m la rn a

N n - p r e :
sa la m a s

i in

ile ilg ili o la r a k

to p r a k
p r e ise

o lu p

P a d ia h

ta r a fn d a n

d e v le t t e k ila t n d a

h iz m e tin d e

m lk . N n - p r e

u n la r y a z m tr;

g e lirin d e n

b a la n a n

c o r a fy a

k i

v e k il

g e lir.

b a la n a n
D a r k e

o lu p

sla m

K a r i d e m i tir .

sa d e c e

k i in i o

st d z e y

to p r a k ta n

ile

o la n la r a
ik ta

k ta , ik ta

b i e r e k

fa rk

s a h ib in e v e rile n

k i ile r e p a y

e k ip

g e im le rin i

a r a sn d a k i

v e r ilir d i. N n -

k a z a n

sa la y a

b ild i i t o p r a k t r .
N e d im :
o k

y a k n

iz le n c e

o la n

b u

m e c lis le r in d e
k i in in

sa h ip

su lta n a

o lm a s

361

e lik

g e re k e n

e d e n

k i i.

S u lta n a

b a z z e llik le r i u

N iz a m l Mlk

e k ild e

sr a la n m tr :

m a k

p e k

v e

m a k ,

o k

k a d im

K tip lik

m ille tle r e

m e k , K u r a n

b ilg isin e

sa h ip

iir e z b e r le m i o lm a k , tp

v e

a it

h ik y e le r i

o lm a k ,

v e

b ilm e k ,

te fs ir ilm in d e n , fk h ta n

iird e n

n c u m
ta v la

a n la

ilm in d e n
v e

a n l-

sa tra n

b il

v e e r ia t k u r a lla r n d a n

h a

b e r d a r o lm a k .
N i m r z : r a n n

d o u

e y a le ti o la n

S is t a n a

v e rile n

a d la r d a n

b i

r id ir .
N i a b u r : S s n h k m d a r la r n d a n
u

s y le n e n

N ia b u r ,

e h ir le r in d e n
ra fn d a n
e sk i

sa v a

y a p lm a k sz n
k a v u a n

s e ilm i tir .

O u z la r
la n

v e

e h ir

Y e z d ic e r d

d a h a

d a h a

so n ra

T u ru l
so n

o o lla r

h i b ir

ta ra fn d a n

n e m li

M sl m a n la r ta

S m n le r

d n e m in d e

ta ra fn d a n

ik a m e tg h

B e y

d n e m in d e

ta ra fn d a n

z a m a n

k u r u ld u

H o r s n n

d n e m in d e

fe th e d ilm itir .

N ia b u r ;

S e l u k lu la r n

so n ra

a p u r

d n e m in d e

b iriy d i. H a z r e ti O s m a n

n e m in e

o la r a k

2 .

k u z e y d e n

y a m a la n a n

e sk i a z a m e t

v e

g e le n

v e

y a k

g rk e m in e

u la

a m a m tr.
N ir e v n - d il: S s n p a d ia h la r n d a n
s K u b d n
b y k

b ir

y e rin e
g c e

g e m itir . B a b a s n n

u la a n

M e z d e k i

v e

m tr. U y g u la d a d a le r ii y n e tim
ta rih i

ta ra fn d a n

a n la tlm v e
O ta b a :
ta n lk

e d e n

a d a le tli

A d il
S e k iz

v e y a

o n

m e h u ru d u r. B a b a
o r ta y a

ta r a fta r la r n

sa y e sin d e

u y g u la m a la r n a

la k a b y la

e n

z a m a n n d a

b ir o k

d a ir

k a n

o r ta d a n
A r a p

p e k

o k

v e

k a ld r
v e

ra n h

h ik y e le r

a n lm tr .

k i id e n

o lu a n

a sk e r

g ru b u n a

k o m u

k i id ir .

P e a p u y e : T a h r a n n

R e t : r a n n

G ila n

g n e y d o u su n d a

b u lu n a n

b ir y er.

e y a le tin d e , H a z a r D e n iz i k e n a r n d a y e r a la n

b ir e h ir.
R e is , R iy a s e t: S e r v e ; se r d a r , h a lk n
m in d e
k iy e

b lg e le re

s a h ip
R e y :

o la n
r id ir ,

o la n

a ta n a n

v e

ile r i g e le n i. G a z n e l i le r d n e

s a h ib - i b e r id ,

m il v e

k a d

ile

a y n y e t

h k im d ir.

T a h ra n

y a b n la r m d a

b u lu n a n

t a r ih i e h ir.

R e y

e h rin d e n

k i ile r e R a z i n is b e t i v e r ilm i tir . r a n n e n e s k i e h ir le r in d e n

b u

se b e p le ,

m a n n d a

e h y u l- B ila d

ism iy le

a n lr.

fe th e d ilm itir . A b b a s le r z a m a n n d a

H a z re ti

r a n d a

m e r

k u r u la n

b i
z a

m a

h a lli d e v le tle r , S m n v e S e l u k lu la r z a m a n n d a n e m li m e r k e z le r
d e n

b irisi

b ir d a h a

h a lin e

g e lm i tir .

o o l

sa ld r sn d a

e s k i g n le r in e d n e m e m i tir .

362

y e r le

b ir

o la n

e h ir

Siyasetname

R ik a b d a r :
m e sin e

A tn

y a r d m

m in d e b u n u n

z e n g isin i

e d e n

tu ta r a k

h iz m e tk ra

y a n m d a

tu p la r u la tr m a k la

rik a b d a r o k

d a

d e n

h a b e rd a r

c a su sla r a

H a b e r c i,

o la b ilm e si

v e rile n

se e n

A b b a s le r e

g iy e n

g ru p la r.

ru n u n

i in

k a r

C e y h u n

c a su s.

y e r a la n
siy a h

M a n su r

sn r n d a
S e fe r

e tra fn a

isim

b ite n

g n d e r d i i

t a r ih i b ir e h ir.

h a r a m

e lb ise y i a la m e t

b ild irm e k

i in

o r ta y a

M u k n i ta ra fn d a n

o la n

fiille r i y a p m a n n

o la r a k

b e y a z

k a n

z e r in d e , M e h e d

y e r a la n

v e

e lb ise

i o la n

k u r u lm u tu r .
h i b ir m a h s u

sr a sn d a

y a k n la rn d a , ra n

ile

b ir e h ir d ir .

p a d ia h

i in

k u r u la n

d u v a r v a z ife si g r m e si m a k s a d y la

a d ra

v c

b u

e k ile n

p e rd e y e

n e m i

r tb e le

v e r ilm e k te d ir .

S ip a h -s l r:
rin d e n

b ir id ir .

G a z n e lile r

d n e m in d e

m a ra t- c u y u

v e y a

o rd u n u n

re v in d e

b u lu n u r. B u

B y k

v ila y e tle r e

m a k a m

a ta n m

b a z e n

v e z ir lik

b ir sip a h - s l r

M e c u s lik te

M e c u s le r in
l le r

te p e s in e

k a lr v e

d a h a

S le y m a n
o tu r m u

o la n

l le r in in

to p r a a

b r a k lr d . S a d e c e
so n r a
b in

b ir k u y u y a
A b d u l

a rd n d a n

fe th e d ilm i

d n e m d e

a h m u d

ta n n y o rd u .

k k

k e s e y e d e n ir .

a ttk la r

y e rin e

k u y u la r .

y k se k e

b ir

k a d a r

o r a d a

7 1 5 - 7 1 7

ta h ta

y lla r
l m

a r a sn d a

ta h ta

z e r in e

k a rd e i

k e n d isi o tu r m u tu r. K a g a r v e

o lu p

a y r c a

a m d a k i

E m e v

C a -

y a p lm tr .

S m e n a t : H in d is t a n n
M

b u n u n

B a b a sn n

ta h ta g e m i v e o n u n

b u

d a

a th r d .

E m e v h a life sid ir.

d n e m d e

d a

b u lu n u r d u .

k e m ik le r i k a ln c a y a

M e lik :

P e n c a p

b u

a d y la

b a k a n m e v k ii g

k e m ik le r in i

g m lm e z ,

c u y u

o la r a k

S u r r e : in e a ltn v e y a g m p a r a la r k o n u la n
S u t d n :

en

Z e m a a t-

a n lm a k ta d r . B a r d n e m le r in d e g e n e lk u r m a y

S u lta n

o lu p

fa r k l b lg e le r e

d n e m in d e

n e h ri e v r e sin d e

s l a m d a

S e ra -p e rd e ;
a d rn

m iid e

m e k

a le ti.

M e m le k e tte

re n k

m u h a liflik le r in i

S e r a h s : T a r ih i p e k y o lu

d a n

b in

d n e

o lm a d n t e b li e tti.

T rk m e n ista n

b u

b ir t r m z ik

p a d ia h n

K e n d ile r in e

H a life

T a r a fta rla rn a

a ta

a c il u la tr lm a s g e r e k e n

m u h b ir

g n e y in d e

S e p id - C a m e g a n :

g ru p

e m irin

G a z n e lile r

isim .

S v e : T a h r a n m

b u

v e y a

isim d ir.

so ru m lu y d u .

R d : Y a y l a lg la r g r u b u n d a n

S a h ib - h a b e r :

su lta n

v e r ile n

ta ra fn d a n

e n

b y k

d in i

m e r k e z le r in d e n

fe th e d ilm i v e b u r a d a

h e y k e l y k lm tr.

363

b u lu n a n

b irisid ir .
p e k

o k

NZlm'l-Mlk

S fy n
B a s r a d a

e l- S e r v :

v e fa t

s v a ri

la m la r d a

y ln d a

e tm i tir .

a h n e ; S u lta n n
o la n

7 1 5

T e b e -i

y a n n d a

d o m u

t a b ii n in

b u lu n a n

b irlik le rid ir. G a z n e li v e

v e

7 7 8

y ln d a

b y k le r in d e n d ir .

v e

e h ri

k o r u m a k la

g r e v li

S e l u k lu la r z a m a n n d a

a n

k u lla n lm tr :

a )

A sk e r i y n e tic i: S u lta n

b )

P a d ia h n

m a s

K fe d e

i in

h a lk n

a ta d

ta r a fn d a n

ile r iy le

b e lli b ir e h ir

ilg ile n m e s i,

y n e tic ile r d ir .

i in

s u lu la r

S iy a s e t n a m e d e

b u

a ta n r .

c e z a la n d r

a n la m d a

k u l

la n lm tr .
c )

M u h a fz .

u k n n : H in d is ta n n
lu n a n

k u z e y in d e , M v e r n n e h r sn r n d a

T a r ih - i s fa h a n : M e llifin
n e m li e se rle r d e n
T e v ld :
r a k

lu u n u

h k im in

k sm n a

a d m

b ) M

a n la m a

i in

B u

o la r a k

v e y a

B u g n

im z a

y a z la n la r n

o la

d o r u

m h rd r. T e v k i e tm e k , p a d i
o n a y la m a k

i in

k d n

a lt

fe rm a n a n la m n a

m e k tu b u n

g e lir.

a ltn a , k e n a r n a

v e y a

a r k a

y a z d y a z d r .
T ir m iz ; z b e k is t a n n

sn d a , b u
n i

a )

b a sm a sd r .

p a d i a h

h k im in

k u lla n d

u la m a m tr .

m e k tu p ta

b ir m e k tu b u

m h r

k a d a r

g e lm e k te d ir,

ia re t

k u lla n la n

y a z la n

y a z p

u tla k

c ) S u lta n
sn a

fa r k l

ia re ttir.

o n a y la m a k

v e y a

S iy a s e t n a m e y i y a z a r k e n

b irisid ir . G n m z e

B irk a

a d la n d r la n

a h

b u

b ir y e r d ir .

T irm iz

A ra l

e h rin in

a d l

ru ld u u n u

T z :

b u

e h ir

d u r u m u

H a z re ti M

K s s a s n d a
F a rs

o la r a k

b u lu n a n

e sk i

b ir

sk e n d e r d n e m in d e
H e le n is tik

y e
o r ta

d n e m e

e
k u
a it

T a n n y a

y a k a r d

d a d r.

H a z -

g e m e k te d ir .

A h v a z a

y a k n

g e e r. B u r a d a

b ir

e h ir

d o k u n a n

o lu p

k u m a la r

A r a p a
T z

m e h u rd u r.

m e r -y H a s s :

Y a k u b
e d e n

A m u - d e r y a n n

h a r a b e le r i

e v r e sin d e k i

u s a n n

e y a le tin d e ,

v e

im a l k y

b u lu n a n

d o r u lu y o r . (D A .)

K t u r a n d a

k a y n a k la r d a T u c o la r a k

k a v a n d a

g a r b n d a

n a z r , k y s n d a

y a z m la r;

D a :

u s a

d a h a

n e h r in in

g ib i b a z ta r ih ile r e h rin

b a z k a ln tla r
T r

b ir a z

a d a s n a

h ir. H a f z - E b r u

re ti M

c e n u b u n d a , A m u - d e r y a n n

n e h ir ile S u r h u n - d e r y a

B in

S a ff r iy a n

n d e

g e le n

L e y s; H ic r i 2 2 4
h a n e d a n n n

k o m u ta n

y ln d a

e y a le t y n e tic ile r i.

S is t a n d a

k u ru c u su d u r.

364

v e

b a m sz l m

A y n y l

ila n

H e r a t k u a t

Siyasetname

m v e ir a z v e b t n
v e

T o h a r is t a n d a

u z a k la tr m
a n

b in

d a t a

Z e y d

v e

F a r s e y a le tim

T a b e r is t a n a

m a lu p

Y e z g ird

e ttik te n

u t a m a d i n

o lm u v e 2 6 5

Y e z d g ir d - i B e z e h g e r : 3 9 9
rin c i

o la r a k

d a

y ln d a
y ln d a

b ilin ir .

z e h g e r (G n a h k r

Y e z d g ir d )

c k a y n a k la r o n u n

iy i y n le r im

d e v le te o la n

y z d e n

ra n

o la r a k

e tk ile r in i a z a lt m a k

v e r m e m i le r , b u

y ln d a

y n e lm itir .

A l e v i y i m a l u p

y n e lm i tir . H a lif e

sa v a ta

e le g e irm itir. D a h a

k u a tm tr . 2 5 9

so n r a

B e lh

T a h ir le r i H o r a s a n d a n
T a b e rista n

so n r a

H k im i

H a

A h v a z z e r in d e n

k a rd e i M

u v a ffa k

B a

ile g i r d i i

lm t r .
ta h ta g e e n

S s n a h d r . B i

k a y n a k la r n d a

Y e z d g ir d - i

m e h u r o lm u tu r

y a z m tr . Z e r d t d in
iste m i a m a

d e g n a h k r o la r a k

d in

a m a

B e

y a b a n

a d a m la rn n

a d a m la r b u n a

iz in

a d la n d r lm tr . (D e h -

h u d a )

Z b u lis t n :

B u

isim

A f g a n is t a n n

is t a n m

k sm -

im a lis in e

M e k r a n

v e S in d

ile m u h a t a

o lu p

a h a lisi e c a a d a r y la

o k z ik r o lu n a n
k r u

b u

A fg a n ista n

isim

ile

v e rilip

k sm -

c n u b iy y e s iy le

K a b u lis ta n ,

id i. D a lk

B e lu S ista n ,

m iy e - c a riy e si o k

b ir y e r

m e h u r id i. e h n a m e d e K a b i l i s t a n

ile p e k

e l-y e v m

B e lu ista n

v e

H o r s n ,

g a y r i m u s t a m a l o lu p
a r a sn d a n

H itte - y i m e z

m u n k a sim d ir.

(K a m u su I

A la m )
Z e n a d k :
in a n m a y a n

Z n d k

k e lim e s in in

o u lu d u r .

Z e r r a d h a n e : S ila h h a n e . C e p h a n e . S a v a
fa z a

T a n r y a

v e

a h ire te

k im s e .

e d ild i i d e p o .

365

m a lz e m e le r in in

m u h a