THOMAS

PIKETTY
Kapita
w XXI wieku
Przekad
Andrzej Bilik
Wydawnictwo
Krytyki Politycznej

Thomas Piketty
Kapita w XXI wieku
Warszawa 2015
Copyright by Editions du Seuil, 2013
Copyright for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2015
All rights reserved
Wydanie I
Printed in Poland
ISBN 978-83-64682-36-0

Wydanie ksiki dofinansowane przez mBank S.A.

Cet ouvrage a bnfici du soutien des Programmes daide la publication de lInstitut franais.
Ksik wydano dziki dofinansowaniu Institut Franais w ramach programw wsparcia wydawniczego.
Cet ouvrage, publi dans le cadre du Programme d'aide la publication BOY-ELESKI, a bnfici du soutien du Service de
Coopration et dAction Culturelle de lAmbassade de France en Pologne.
Ksik wydano dziki dofinansowaniu Wydziau Kultury Ambasady Francji w Polsce w ramach Programu Wsparcia Wydawniczego
BOY-ELESKI.

Partner edukacyjno-promocyjny: Narodowe Centrum Kultury

Supported by a grant from the Open Society Foundations.

Ksika ukazuje si przy wsparciu Open Society Foundations.

Spis treci

Podzikowania
Ksika i internetowy aneks techniczny: przewodnik uytkownika
Wprowadzenie
Cz 1. Dochd i kapita
1. Dochd i produkcja
2. Wzrost: zudzenia i fakty
Cz 2. Dynamika stosunku kapitau do dochodu
3. Metamorfozy kapitau
4. Od starej Europy do Nowego wiata
5. Stosunek kapitau do dochodu w dugiej perspektywie czasowej
6. Podzia midzy kapitaem a prac w XXI wieku
Cz 3. Struktura nierwnoci
7. Nierwnoci i koncentracja: pierwsze punkty odniesienia
8. Dwa wiaty
9. Nierwno dochodw z pracy
10. Nierwno wasnoci kapitau
11. Zasugi i dziedziczenie w dugiej perspektywie czasowej
12. Globalna nierwno majtkw w XXI wieku
Cz 4. Uregulowanie kapitau w XXI wieku
13. Pastwo socjalne na XXI wiek
14. Progresywny podatek dochodowy
15. Globalny podatek od kapitau
16. Problem zaduenia publicznego
Wnioski

Podzikowania

Ksika ta jest podsumowaniem pitnastu lat bada (1998 2013) powiconych gwnie historycznej
dynamice rozwoju dochodw i majtkw. Znaczna cz tych bada bya prowadzona we wsppracy
z innymi badaczami.
Wkrtce po opublikowaniu Les hauts revenus en France au XXe sicle w 2001 roku miaem
szczcie skorzysta z entuzjastycznego wsparcia Anthonyego Atkinsona i Emmanuela Saeza. Bez
nich ten skromny francuski projekt bez wtpienia nie uzyskaby takiego midzynarodowego zasigu,
jakim cieszy si dzisiaj. Tony, ktry w latach twrczego dojrzewania by dla mnie wzorem, sta si
pierwszym czytelnikiem mojej pracy historycznej o nierwnociach we Francji, po czym natychmiast
zaj si przypadkiem Wielkiej Brytanii, a potem wielu innych krajw. Wsplnie przygotowalimy
dwa opase tomy, wydane w 2007 i 2010 roku, obejmujce cznie ponad dwadziecia krajw
i stanowice najwiksz dostpn do tej pory baz danych o historycznej ewolucji nierwnoci
dochodw. Natomiast z Emmanuelem zajlimy si z kolei przypadkiem Stanw Zjednoczonych.
Wydobylimy na wiato dzienne zawrotny wzrost dochodw jednego procenta najbogatszych
Amerykanw od lat 70. i 80. XX wieku, co odbio si szerokim echem za Atlantykiem. Prowadzilimy
rwnie wsplnie wiele bada nad teori optymalnego opodatkowania dochodu i kapitau. Nasze
badania znaczco wzbogaciy t ksik, ktra im wiele zawdzicza.
Take moje spotkanie z Gillesem Postelem-Vinaym i Jeanem-Laurentem Rosenthalem oraz
badania historyczne, ktre nadal prowadzimy w paryskich archiwach spadkowych, poczynajc od
epoki rewolucji francuskiej a po dzie dzisiejszy, miay na t ksik istotny wpyw. Uzmysowiy
mi one materialny i ywy wymiar majtku i kapitau, jak rwnie problemy zwizane z ich rejestracj.
Przede wszystkim jednak Gilles i Jean-Laurent pozwolili mi lepiej zrozumie rozliczne
podobiestwa jak i rnice midzy strukturami wasnoci w czasach belle poque a pocztkiem
XXI wieku.
Cao tej pracy zawdzicza ogromnie duo wszystkim doktorantom i modym naukowcom,
z ktrymi miaem okazj pracowa przez ostatnie pitnacie lat. Poza ich bezporednim wkadem
w wykorzystane tu materiay, ich badania i energia wsptworzyy klimat intelektualnego wrzenia,
w ktrym powstawaa ta ksika. Wymienienia wymagaj zwaszcza: Facundo Alvaredo, Laurent
Bach, Antoine Bozio, Clment Carbonnier, Fabien Dell, Gabrielle Fack, Nicolas Frmeaux, Lucie
Gadenne, Julien Grenet, lise Huilery, Camille Landais, Ioana Marinescu, lodie Morival, Nancy
Qian, Dorothe Rouzet, Stefanie Stantcheva, Juliana Londono Velez, Guillaume Saint-Jacques,
Christoph Schinke, Aurlie Sotura, Mathieu Valdenaire, Gabriel Zucman. W szczeglnoci bez
Facunda Alvareda i jego skutecznoci, obowizkowoci oraz talentu koordynatorskiego nie
powstaaby szeroko wykorzystywana w tej ksice baza World Top Incomes Database. Bez
entuzjazmu Camillea Landaisa wiata dziennego nigdy nie ujrzaby nasz projekt partycypacyjny
w sprawie rewolucji fiskalnej. Bez dokadnoci i niezwykej pracowitoci Gabriela Zucmana nie
mgbym pracowa nad historyczn ewolucj stosunku kapitau do dochodu w zamonych krajach,
odgrywajc w tej ksice kluczow rol.
Chciabym take podzikowa instytucjom, ktre umoliwiy realizacj tego projektu, w pierwszej
kolejnoci cole des hautes tudes en sciences sociales, gdzie od 2000 roku jestem dyrektorem bada,
oraz cole normale suprieure i wszystkim innym instytucjom zaoycielskim cole dconomie de

Paris, ktrej profesorem jestem od jej powstania, po sprawowaniu funkcji pierwszego dyrektora
w latach 2005 2007. Przystajc na poczenie wysikw i rol mniejszociowego partnera
w projekcie szerszym od sumy ich indywidualnych interesw, instytucje te pozwoliy na powstanie
skromnego dobra publicznego, ktre mam nadziej przyczyni si do rozwoju wielobiegunowej
ekonomii politycznej w XXI wieku.
Wreszcie, dzikuj moim trzem drogim crkom, Juliette, Dborah i Hlne, za mio i si, ktr
mi daj. I dzikuj Julii, ktra dzieli ze mn ycie i jest moj najlepsz czytelniczk: jej wpyw
i wsparcie na kadym etapie powstawania tej ksiki miay podstawowe znaczenie. Bez niej
zabrakoby mi energii do ukoczenia tego projektu.

Ksika i internetowy aneks techniczny:

przewodnik uytkownika

Aby nie przeadowywa tekstu ani przypisw w ksice, szczegowy opis rde historycznych,
odniesie bibliograficznych, metod statystycznych i modeli matematycznych zamieciem w aneksie
technicznym na stronie: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.
Aneks techniczny zawiera cao tabel i cigw danych, ktre posuyy do sporzdzenia
zaprezentowanych w ksice wykresw, oraz szczegowy opis odpowiadajcych im rde i metod.
Wykorzystane w ksice referencje bibliograficzne oraz przypisy u dou stron zostay rwnie
ograniczone do cisego minimum, natomiast bardziej rozbudowane s w aneksie. Ten ostatni
obejmuje te pewn liczb dodatkowych tabel i wykresw, do ktrych odnosz si niekiedy przypisy.
Aneks techniczny i strona internetowa zostay pomylane jako uzupenienie lektury ksiki, tak aby
umoliwi korzystanie z ksiki na rnym poziomie.
Zainteresowani czytelnicy znajd rwnie w internecie cay zbir odniesie (gwnie w formacie
Excel i Stata), programw informatycznych, formu i rwna matematycznych, odesa do rde
pierwotnych oraz linkw internetowych do bardziej technicznych analiz sucych jako baza dla
ksiki.
Naszym celem byo, aby ksika moga by czytana przez osoby niedysponujce adn szczegln
wiedz techniczn, ale rwnoczenie aby cao (ksika wraz z aneksem technicznym) moga dawa
satysfakcj studentom i wyspecjalizowanym badaczom. Pozwoli to poza tym na dalsze aktualizacje
aneksu technicznego oraz tabel i wykresw. Z gry dzikuj czytelnikom i internautom, ktrzy zechc
podzieli si ze mn swymi obserwacjami i uwagami drog elektroniczn (piketty@ens.fr).

Wprowadzenie

Zrnicowania spoeczne mog by oparte

wycznie na poytku powszechnym.
Artyku pierwszy Deklaracji Praw
Czowieka i Obywatela z 1789 roku
Podzia bogactw jest jednym z najywiej dzi dyskutowanych problemw. Co jednak wiemy naprawd
o jego ewolucji w duszej perspektywie czasowej? Czy dynamika akumulacji kapitau prywatnego
prowadzi nieuchronnie do coraz wikszej koncentracji bogactw i wadzy w kilku rkach, jak sdzi
Marks w XIX wieku? Czy te rwnowace si siy wzrostu, konkurencji i postpu technicznego
prowadz spontanicznie do redukcji nierwnoci i harmonijnej stabilizacji w zaawansowanych fazach
rozwoju, jak myla Kuznets w XX wieku? Co wiemy o ewolucji podziau dochodw i majtkw od
XVIII wieku i jakie lekcje mona z tego wycign w XXI stuleciu?
To s pytania, na ktre bd usiowa znale odpowiedzi w tej ksice. Powiedzmy od razu: te
odpowiedzi s niepene i niedoskonae, ale opieraj si na duo bardziej kompletnych
i porwnywalnych danych historycznych ni wszystkie dotychczasowe prace, na danych dotyczcych
trzech stuleci i ponad dwudziestu krajw, analizowanych w nowych warunkach teoretycznych,
pozwalajcych lepiej rozumie wystpujce tendencje i mechanizmy. Nowoczesny wzrost
i upowszechnienie wiedzy umoliwiy uniknicie Marksowskiej apokalipsy, ale nie zmieniy
podstawowych struktur kapitau i nierwnoci a w kadym razie nie na tyle, jak wyobraano sobie
w optymistycznych dekadach po II wojnie wiatowej. Kiedy wskanik rentownoci kapitau
przewysza w sposb trway stop wzrostu produkcji i dochodu, jak dziao si to do XIX wieku i moe
sta si norm w wieku XXI, kapitalizm automatycznie tworzy arbitralne nierwnoci nie do
zniesienia, stawiajc pod znakiem zapytania podstawowe wartoci, na jakich opieraj si nasze
demokratyczne spoeczestwa. Istniej wszake rodki ku temu, by demokracja i interes ogu
doprowadziy do przejcia kontroli nad kapitalizmem i interesami prywatnymi, wystrzegajc si
zarazem protekcjonistycznych i nacjonalistycznych zawirowa. Ta ksika podejmuje prb
poczynienia propozycji w tym zakresie, opierajc si na lekcjach pyncych z historycznych
dowiadcze. Ich opis stanowi gwny wtek naszej pracy.
Debata bez rda?
Przez dugi czas intelektualne i polityczne debaty wok podziau bogactw ywiy si wieloma
uprzedzeniami i nader nielicznymi faktami.
Owszem, bdem byoby niedocenianie znaczenia intuicyjnej wiedzy, jak wszyscy posiadaj
w kwestii dochodw i majtkw w czasach, w ktrych yj, wobec braku jakichkolwiek podstaw
teoretycznych czy reprezentatywnej statystyki. Zobaczymy na przykad, e kino i literatura, a w
szczeglnoci dziewitnastowieczna powie, pene s nadzwyczaj precyzyjnych informacji o stopie
yciowej i stanie majtkowym rnych grup spoecznych, w tym o gbokiej strukturze nierwnoci,
ich uzasadnieniach oraz wpywie na ycie jednostki. Zwaszcza powieci Jane Austen i Honor de
Balzaca odmalowuj plastyczne obrazy podziau bogactw w Zjednoczonym Krlestwie i we Francji

w latach 1790 1830. Tych dwoje powieciopisarzy wykazuje si wnikliw znajomoci hierarchii
majtkowej w swoim otoczeniu. Dostrzegaj oni tajemne granice, znaj ich nieuniknione
konsekwencje dla ycia mczyzn i kobiet, wpyw na strategie ich zwizkw, ich nadzieje
i nieszczcia. Nastpnie snuj na tej podstawie historie z realizmem i si wyrazu, jakiej nie dorwna
adna uczona analiza ani statystyka.
W istocie kwestia podziau bogactw jest zbyt wana, by pozostawi j wycznie w rkach
ekonomistw, socjologw, historykw, czy te filozofw. Interesuje ona wszystkich i tym lepiej.
Konkretna i namacalna rzeczywisto nierwnoci widoczna jest dla wszystkich, ktrzy w niej yj,
stajc si w naturalny sposb podstaw ocen politycznych tyle zdecydowanych, co sprzecznych.
Chop czy szlachetnie urodzony, robotnik czy przemysowiec, kelner czy bankier kady ze swojego
punktu obserwacyjnego dostrzega rzeczy wane w sprawie warunkw ycia jednych i drugich,
stosunkw wadzy i dominacji midzy grupami spoecznymi, i wyrabia sobie wasn opini na temat
tego, co jest sprawiedliwe, a co nie. Kwestia podziau bogactw zawsze bdzie miaa ten nadzwyczaj
subiektywny i psychologiczny wymiar, nieuchronnie polityczny i konfliktogenny, ktrego adna
rzekomo naukowa analiza nie bdzie w stanie zagodzi. Na szczcie demokracja nigdy nie zostanie
zastpiona przez republik ekspertw.
Jednake tematyka podziau dbr zasuguje take na to, by zaj si ni w sposb metodyczny
i systematyczny. Wobec braku rde, metod i cile okrelonych poj mona powiedzie wszystko,
a zarazem co wrcz przeciwnego. Dla niektrych nierwnoci zawsze rosn, a wiat z zaoenia jest
coraz bardziej niesprawiedliwy. Zdaniem innych nierwnoci w naturalny sposb malej bd te
agodniej, wic nie naley robi niczego, co mogoby zakci t szczliw rwnowag. Wobec tego
dialogu guchych, w ktrym kady obz czsto usprawiedliwia swe lenistwo intelektualne podobnym
z przeciwnej strony, istnieje miejsce na podjcie bada metodycznych i systematycznych nawet jeli
nie w peni naukowych. Uczona analiza nigdy nie pooy kresu gwatownym konfliktom politycznym
wywoanym przez nierwnoci. Badania w naukach spoecznych s i zawsze bd bekotliwe
i niedoskonae. Nie pretenduj one do przeksztacenia ekonomii, socjologii ani historii w nauki cise.
Cierpliwie wyprowadzajc fakty i prawidowoci oraz spokojnie analizujc mechanizmy
ekonomiczne, spoeczne i polityczne, badania te mog jednak sprawi, e debata demokratyczna
zostanie oparta na lepszych informacjach i skupi si na waciwych problemach. Badania przyczyni
si wwczas do staego redefiniowania treci debaty i demaskowania utartych prawd, bd wszystko
podawa w wtpliwo i stawia pod znakiem zapytania. Taka jest moim zdaniem rola, jak mog
i powinni odgrywa intelektualici, a wrd nich badacze nauk spoecznych, obywatele jak inni, tyle
e majcy wicej czasu na powicenie si badaniom (a nawet za nie opacani to znaczcy
przywilej).
Tymczasem naley stwierdzi, e badania dotyczce podziau bogactw przez dugi czas opieray si
na stosunkowo maej liczbie solidnie potwierdzonych faktw i na wielu czysto teoretycznych
spekulacjach. Zanim dokadnie przedstawi rda, na ktrych bazuj i ktre prbowaem zebra w tej
ksice, poka szybki przegld dotychczasowych przemyle w tej sprawie.
Malthus, Young i rewolucja francuska
Kiedy w Wielkiej Brytanii i we Francji na przeomie XVIII i XIX wieku rodzi si klasyczna ekonomia
polityczna, problem podziau dbr znajduje si ju w centrum wszystkich analiz. Kady widzi, e
rozpoczy si radykalne przeksztacenia, zwizane zwaszcza z niespotykanym dotd cigym
wzrostem demograficznym, pocztkami masowej ucieczki ze wsi do miast i rewolucj przemysow.

Jakie bd konsekwencje tych przemian dla podziau bogactw, struktury spoecznej i rwnowagi
politycznej spoeczestw europejskich?
Dla Thomasa Malthusa, ktry w roku 1798 publikuje swj esej Prawo ludnoci, nie ma adnych
wtpliwoci: gwne zagroenie stanowi przeludnienie1. rda, ktrymi si posikuje, s ubogie,
usiuje jednak maksymalnie je wykorzysta. Ulega zwaszcza wpywowi opisw z podry
angielskiego agronoma Arthura Younga, ktry jedc po drogach krlestwa Francji w latach 1787
1788, w przededniu rewolucji, od Calais do Pirenejw, od Bretanii po Franche-Comt, obserwowa
ndz francuskich wsi.
W tym pasjonujcym opisie nie wszystko byo zmylone, w adnym wypadku. W tamtym okresie
Francja bya krajem europejskim o zdecydowanie najwikszej liczbie ludnoci, stanowia zatem
idealny punkt obserwacyjny. Okoo roku 1700 krlestwo Francji liczyo ju ponad 20 milionw
mieszkacw, podczas gdy Zjednoczone Krlestwo miao zaledwie nieco ponad 8 milionw dusz (a
sama Anglia 5 milionw). Populacja Francji rosa liniowo przez cay XVIII wiek, od koca panowania
Ludwika XIV po koniec rzdw Ludwika XVI, do tego stopnia, e w latach 80. XVIII wieku miaa
blisko 30 milionw mieszkacw. Wszystko to pozwala myle, e demograficzna dynamika,
nieznana w poprzednich wiekach, znaczco przyczynia si do stagnacji zarobkw rolnikw i wzrostu
renty gruntowej w dekadach poprzedzajcych rewolucj 1789 roku. Cho nie mona jej uznawa za
jedyn przyczyn rewolucji francuskiej, wydaje si oczywiste, e ta ewolucja moga tylko nasili
rosncy brak popularnoci arystokracji i dotychczasowej wadzy politycznej. Jednake opublikowany
w 1792 roku opis Younga jest rwnoczenie przesiknity nacjonalistycznymi uprzedzeniami
i powierzchownymi porwnaniami. Nasz wielki agronom jest mocno nieusatysfakcjonowany
odwiedzanymi oberami i ubiorem podajcych mu jedzenie kelnerek, ktry to ubir opisuje
z niesmakiem. Ze swych obserwacji, czsto trywialnych i anegdotycznych, usiuje wyprowadza
wnioski dotyczce historii powszechnej. Niepokoi go zwaszcza moliwo zaburze politycznych, do
ktrych moe prowadzi ndza mas. Young jest przekonany, e tylko system polityczny wzorowany
na angielskim, z oddzielnymi izbami dla arystokracji i stanu trzeciego oraz prawem weta dla
szlachetnie urodzonych, pozwala na spokojny, harmonijny rozwj, prowadzony przez ludzi
odpowiedzialnych. Uwaa, e godzc si w latach 1789 1790 na wsplne zasiadanie jednych
i drugich w tym samym parlamencie, Francja zmierza ku upadkowi. Nie bdzie przesad stwierdzenie,
e cao jego opisu jest podszyta obaw przed rewolucj francusk. Kiedy rozwaa si problem
podziau bogactw, polityka zawsze odgrywa due znaczenie i czsto trudno jest unikn uprzedze
i interesw klasowych wasnej epoki.
Kiedy wielebny Malthus publikuje w 1798 roku swj synny esej, jest w swych wnioskach jeszcze
bardziej radykalny od Younga. Podobnie niepokoj go wiadomoci polityczne nadchodzce z Francji,
i uwaa, e aby uzyska pewno, e takie zaburzenia nie rozcign si kiedy na Zjednoczone
Krlestwo, naley pilnie znie cay system pomocy dla biednych oraz podda cisej kontroli ich
rozrodczo, gdy w przeciwnym wypadku caemu wiatu grozi przeludnienie, chaos i ndza. Nie
zrozumiemy tej przesady, obecnej w czarnej wizji przepowiedni maltuzjaskich, bez uwzgldnienia
strachu, w jakim ya znaczna cz elit europejskich w latach 90. XVIII wieku.
Ricardo: zasada rzadkoci dbr
Patrzc wstecz, atwo jest oczywicie naigrawa si z tych prorokw nieszczcia. Wane jest jednak,
by uwiadomi sobie, e przemiany ekonomiczne i spoeczne, dokonujce si z kocem XVIII
i pocztkiem XIX wieku, byy obiektywnie wstrzsajce, a nawet szokujce. W istocie wikszo

obserwatorw tamtej epoki nie tylko Malthus i Young postrzegaa dugoterminow ewolucj
podziau bogactw i struktury spoecznej w barwach ciemnych, a nawet apokaliptycznych.
W szczeglnoci David Ricardo i Karol Marks, bdcy bez wtpienia najbardziej wpywowymi
ekonomistami XIX wieku, wyobraali sobie, e maa grupa spoeczna waciciele ziemscy
u Ricardo, kapitalici przemysowi u Marksa nieuchronnie bdzie przywaszcza sobie stale rosnc
cz produkcji i dochodu2.
Dla Ricardo, ktry w 1817 roku opublikowa swoje Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania,
gwn trosk pozostaje dugoterminowy wzrost cen ziemi i poziomu renty gruntowej. Podobnie jak
Malthus, Ricardo praktycznie nie dysponuje adnym godnym tej nazwy rdem statystycznym. Nie
przeszkadza mu to jednak w zdobyciu gbokiej wiedzy o kapitalizmie swojej epoki. Wywodzc si
z rodziny ydowskich finansistw pochodzenia portugalskiego, wydaje si zarazem mniej obarczony
uprzedzeniami politycznymi ni Malthus, Young czy Smith. Ricardo pozostaje pod wpywem modelu
Malthusa, ale posuwa si dalej w swym rozumowaniu. Jest zwaszcza zainteresowany nastpujcym
logicznym paradoksem: poczynajc od chwili, gdy przyrost ludnoci i produkcji przedua si
w sposb trway, ziemia ma tendencj do stawania si coraz rzadszym dobrem w stosunku do innych
dbr. Prawo poday i popytu powinno prowadzi do staego wzrostu cen ziemi i czynszw paconych
wacicielom ziemskim. W rezultacie wic ci ostatni bd otrzymywali coraz wiksz cz dochodu
narodowego, za reszta ludnoci cz malejc, co byoby zgubne dla rwnowagi spoecznej. Dla
Ricardo jedynym wyjciem, zadowalajcym zarwno logicznie, jak i politycznie, byby stale rosncy
podatek od renty gruntowej.
Jak zobaczymy, ta ponura przepowiednia si nie sprawdzia: renta gruntowa rzeczywicie
utrzymywaa si dugo na wysokim poziomie, ale w kocu warto gruntw rolnych nieubaganie
spada wobec innych form dbr, w miar jak zmniejszaa si waga rolnictwa w dochodzie narodowym.
Piszc w pierwszym dziesicioleciu XIX wieku, Ricardo nie mg przewidzie skali postpu
technicznego i rozwoju przemysu, ktry nastpi w rozpoczynajcym si dopiero stuleciu. Podobnie
jak Malthus i Young, nie by w stanie wyobrazi sobie ludzkoci cakowicie uniezalenionej od
przymusu ywnociowego i rolniczego.
Jednake jego intuicja w kwestii cen ziemi pozostaje interesujca: zasada rzadkoci dbr, na ktrej
si opiera, moe potencjalnie w cigu kilku dekad doprowadzi niektre ceny do skrajnych poziomw.
Wystarczyoby to zupenie do gbokiej destabilizacji caych spoeczestw. System cen odgrywa
niezastpion rol w koordynacji poczyna milionw czy nawet miliardw ludzi w ramach nowej
globalnej gospodarki. Problem polega na tym, e nie ma on granic ani moralnoci.
Popenilibymy bd, nie uwzgldniajc znaczenia tej zasady dla analizy wiatowego podziau
bogactw w XXI wieku. Aby si o tym przekona, wystarczy w modelu Ricardo zastpi ceny gruntw
rolnych cenami nieruchomoci w wielkich metropoliach albo cenami ropy naftowej. W obu tych
przypadkach, jeli tendencj zaobserwowan w latach 1970 2010 przeduymy na okres 2010 2050
albo 2010 2100, to dojdziemy do zachwia rwnowagi ekonomicznej, spoecznej i politycznej na
du skal, zarwno midzy krajami, jak i wewntrz krajw, przywoujcych na myl apokalips
przepowiadan przez Ricardo.
Oczywicie istnieje pewien nader prosty mechanizm ekonomiczny, pozwalajcy na doprowadzenie
procesu do rwnowagi: gra popytu i poday. Jeli jakie dobro jest oferowane w niewystarczajcej
iloci, a jego cena jest zbyt wysoka, wwczas popyt na to dobro powinien spa, prowadzc do
uspokojenia sytuacji. Mwic inaczej, jeli ceny nieruchomoci i produktw naftowych rosn, to
wystarczy przenie si na wie albo zacz jedzi rowerem (albo obie rzeczy naraz). Poza tym
jednak, e mogoby si to okaza mao przyjemne lub zbyt skomplikowane, tego typu zmiana zajaby

zapewne kilka dekad, podczas ktrych waciciele nieruchomoci i ropy naftowej zgromadziliby tak
due wierzytelnoci wobec reszty ludnoci, e w kocu pozyskaliby na stae wszystko, co mona
posiada, z wsiami i rowerami wcznie3. Jak zwykle najgorsze nigdy nie jest pewne. Jest
zdecydowanie za wczenie, by powiedzie czytelnikowi, e w 2050 roku swj czynsz bdzie opaca
emirowi Kataru. Ten problem zostanie przeanalizowany we waciwym momencie, aczkolwiek
odpowied, jak damy, chocia bardziej zniuansowana, bdzie tylko umiarkowanie uspokajajca.
Wane jest, by zda sobie ju teraz spraw z tego, e gra popytu i poday w adnym wypadku nie
wyklucza takiej moliwoci, to znaczy duej i trwaej rnicy w podziale bogactw, zwizanej ze
skrajnymi ruchami niektrych cen. Oto podstawowe przesanie wprowadzonej przez Ricardo zasady
rzadkoci dbr. Nie znaczy to jednak, e jestemy zmuszeni do tej gry w koci.
Marks: zasada nieograniczonej akumulacji
Kiedy w 1867 roku, a wic dokadnie p wieku po publikacji Zasad ekonomii politycznej
i opodatkowania Ricardo, Karol Marks wydaje pierwszy tom Kapitau, realia gospodarcze i spoeczne
s zasadniczo inne: nie chodzi ju o to, by wiedzie, czy rolnictwo bdzie mogo wyywi rosnc
liczb ludnoci albo czy ceny gruntw poszybuj do nieba, ale raczej o to, by zrozumie dynamik
kapitalizmu przemysowego w penym rozkwicie.
Najbardziej znaczcym faktem tej epoki jest ndza proletariatu przemysowego. Pomimo wzrostu,
albo raczej czciowo z jego powodu, jak rwnie ze wzgldu na masow ucieczk ze wsi
spowodowan wzrostem liczby ludnoci i wydajnoci rolnictwa, robotnicy gnied si w miejskich
ruderach. Dni pracy s dugie, a pace dramatycznie niskie. Rozwija si nowa ndza miejska,
widoczniejsza, bardziej szokujca i pod pewnymi wzgldami skrajniejsza ni ndza wsi, w czasach
ancien rgimeu. Germinal, Oliver Twist czy Ndznicy nie powstay w wyobrani powieciopisarzy,
podobnie jak prawa zakazujce zatrudniania w manufakturach dzieci poniej smego roku ycia (we
Francji w 1841 roku), a w kopalniach poniej dziesitego roku ycia (w Zjednoczonym Krlestwie
w 1842 roku). Raport Obraz stanu fizycznego i moralnego robotnikw zatrudnionych
w manufakturach, opublikowany we Francji w 1840 roku przez doktora Louisa-Ren Villermgo,
ktry przyczyni si do przyjcia niemiaej legislacji z 1841 roku, przedstawia t sam straszn
rzeczywisto co Pooenie klasy robotniczej w Anglii wydane przez Fryderyka Engelsa w 1845 roku4.
Rzeczywicie, wszystkie dane historyczne, ktrymi dysponujemy dzisiaj, wskazuj, e trzeba byo
czeka do drugiej poowy, a nawet do ostatniego trzydziestolecia XIX wieku, by zauway znaczcy
wzrost siy nabywczej pac. Od lat 1800 1810 po lata 1850 1860 pace robotnicze utrzymuj si na
niskim poziomie: s bliskie tych z XVIII stulecia i wiekw poprzednich, a niekiedy nawet nisze. Ta
duga faza stagnacji pacowej, widoczna zarwno w Zjednoczonym Krlestwie, jak i we Francji, moe
dziwi tym bardziej, e w owym czasie przypiesza wzrost gospodarczy. Udzia kapitau w dochodzie
narodowym, pochodzcy z zyskw przemysowych, renty gruntowej i czynszw miejskich na tyle,
na ile mona go oszacowa na podstawie mao precyzyjnych rde szybko ronie w obu krajach
w pierwszej poowie XIX wieku5. Zmniejszy si on nieco w ostatnich dekadach XIX stulecia, kiedy
pace zaczn rosn, czciowo nadrabiajc okres dugiego zastoju. Dane, jakie zgromadzilimy,
wskazuj wszake, e adne strukturalne zmniejszenie nierwnoci nie nastpio przed I wojn
wiatow. W latach 1870 1914 jestemy w najlepszym razie wiadkami stabilizacji nierwnoci na
niezwykle wysokim poziomie, a pod pewnymi wzgldami spirali nierwnoci cigncej si bez
koca, zwaszcza w obliczu coraz dalej posunitej koncentracji majtkw. Trudno powiedzie, dokd

prowadziaby ta trajektoria, gdyby nie wstrzsy gospodarcze i polityczne spowodowane wybuchem

wojny w latach 1914 1918. W wietle analizy historycznej i z dystansem, na jaki moemy sobie
pozwoli dzisiaj, wydaj si one jedynymi czynnikami skadajcymi si na zmniejszenie nierwnoci
od czasu rewolucji przemysowej.
Korzystna koniunktura dla kapitau i zyskw przemysowych, w porwnaniu ze stagnacj dochodw
z pracy, stanowi w latach 40. i 50. XIX wieku fakt tak oczywisty, e wszyscy maj tego absolutn
wiadomo, nawet jeli nikt nie dysponuje wwczas reprezentatywnymi statystykami narodowymi.
To w tym kontekcie rozwijaj si pierwsze ruchy komunistyczne i socjalistyczne. Centralne pytanie
jest proste: czemu suy rozwj przemysu, czemu su wszystkie te innowacje techniczne, caa ta
praca, cay ten exodus ze wsi, jeli na koniec pwiecza wzrostu przemysu sytuacja mas jest wci tak
samo ndzna i jeli wszystko, na co nas sta, to zakaz zatrudniania w fabrykach dzieci poniej
smego roku ycia? Klska istniejcego systemu ekonomicznego i politycznego wydaje si ewidentna.
Podobnie jak nastpne pytanie: Co mona powiedzie o ewolucji takiego systemu na dusz met?
Przed takim wyzwaniem staje Marks. W 1848 roku, w przededniu Wiosny Ludw, opublikowa ju
Manifest partii komunistycznej, krtki, acz wpywowy tekst zaczynajcy si synnymi sowami:
Widmo kry po Europie widmo komunizmu6, i koczcy nie mniej gon przepowiedni
rewolucyjn: Wraz z rozwojem wielkiego przemysu usuwa si przeto spod ng buruazji sama
podstawa, na ktrej wytwarza ona i przywaszcza sobie produkty. Wytwarza ona przede wszystkim
swoich wasnych grabarzy. Jej zagada i zwycistwo proletariatu s rwnie nieuniknione.
W cigu dwch nastpnych dziesicioleci Marks zajmie si pisaniem obszernego traktatu, ktry
mia uzasadni te wnioski i stworzy naukow analiz kapitalizmu i jego upadku. To dzieo pozostanie
nieukoczone: pierwszy tom Kapitau ukaza si w 1867 roku, ale Marks zmar w 1883 roku, nie
ukoczywszy dwch nastpnych tomw, ktre zostan wydane pomiertnie przez jego przyjaciela,
Fryderyka Engelsa, na podstawie zagmatwanych niekiedy fragmentw rkopisw, ktre pozostawi.
Podobnie jak Ricardo, Marks planowa osadzi swoj prac na fundamencie analizy wewntrznych
logicznych sprzecznoci systemu kapitalistycznego. W ten sposb zamierza odci si tak od
ekonomistw buruazyjnych (ktrzy widz w rynku system samoregulujcy si, to znaczy zdolny do
osignicia stanu rwnowagi, na wzr niewidocznej rki Smitha i prawa zbytu Saya), jak i od
socjalistw utopijnych czy zwolennikw Pierrea-Josepha Proudhona, ktrzy wedug niego zadowalali
si ujawnianiem robotniczej ndzy, nie proponujc powanych naukowych studiw nad istniejcymi
procesami gospodarczymi7. W skrcie: Marks wychodzi od modelu ceny kapitau i zasady rzadkoci
dbr Ricardo, po czym idzie dalej z analiz dynamiki kapitau, biorc pod uwag wiat, w ktrym
kapita jest przede wszystkim przemysowy (maszyny, wyposaenie itp.), a nie gruntowy, wobec
czego moe potencjalnie akumulowa si w sposb nieograniczony. Istotnie jego podstawowym
wnioskiem jest co, co mona nazwa zasad nieograniczonej akumulacji, to znaczy nieuchronnej
tendencji kapitau do gromadzenia si i koncentrowania w nieskoczonych proporcjach, bez naturalnej
granicy std przewidywane przez Marksa apokaliptyczne rozwizanie: albo bdziemy wiadkami
tendencji do spadku stopy zwrotu z kapitau (co zabija motor akumulacji i moe doprowadzi
kapitalistw do walki midzy sob), albo udzia kapitau w dochodzie narodowym uronie w sposb
nieograniczony (co prdzej lub pniej doprowadzi pracujcych do zjednoczenia si i zbuntowania).
W kadym wypadku adna stabilna rwnowaga socjoekonomiczna ani polityczna nie bdzie moliwa.
Ta czarna wizja, podobnie jak ta zakadana przez Ricardo, nie spenia si. Poczynajc od ostatniego
trzydziestolecia XIX wieku, pace wreszcie zaczynaj rosn: poprawa ich siy nabywczej staje si
powszechna, co zasadniczo zmienia sytuacj, nawet jeli nierwnoci pozostaj wyrane i pod
pewnymi wzgldami pogbiaj si a do I wojny wiatowej. Do rewolucji komunistycznej doszo, ale

w najbardziej zapnionym kraju Europy, tym, w ktrym rewolucja przemysowa zaledwie si

zaczynaa (Rosja), podczas gdy najbardziej rozwinite kraje Europy wybieray inne drogi,
socjaldemokratyczne, na szczcie dla swoich ludnoci. Podobnie jak poprzedzajcy go autorzy,
Marks w ogle nie uwzgldni moliwoci trwaego postpu technicznego i staego wzrostu
wydajnoci, a wic czynnika, ktry jak zobaczymy pozwoli w jakim stopniu rwnoway proces
akumulacji i rosncej koncentracji kapitau prywatnego. Niewtpliwie brakowao mu danych
statystycznych dla uzyskania wikszej precyzyjnoci swoich przewidywa. Bez wtpienia pad
rwnie ofiar tego, e swe wnioski mia gotowe od 1848 roku, jeszcze przed podjciem bada, ktre
mogyby je uzasadni. Najwyraniej Marks pisa w warunkach wielkiego podniecenia politycznego, co
prowadzi niekiedy do skrtw, ktrych trudno unikn w popiechu. Pynie std wniosek
o bezwzgldnej koniecznoci podbudowywania rozpraw teoretycznych rdami historycznymi tak
kompletnymi, jak to tylko moliwe, co Marks najwidoczniej zaniedba8. Nie mwic ju o tym, e
w ogle nie postawi sobie pytania o organizacj polityczn i gospodarcz spoeczestwa, w ktrym
prywatna wasno kapitau zostaaby cakowicie zniesiona, a wic problemu nadzwyczaj zoonego,
czego dowodz dramatyczne improwizacje reimw totalitarnych, ktre poszy t drog.
Przekonamy si wszake, i mimo wszystkich ogranicze Marksowska analiza zachowuje w wielu
punktach pewn trafno. Marks wychodzi od wakiej kwestii (nieprawdopodobna koncentracja
bogactwa podczas rewolucji przemysowej) i prbuje znale na ni odpowied, posugujc si
rodkami, ktrymi dysponuje. Oto podejcie, na ktrym dzisiejsi ekonomici powinni si wzorowa.
Nastpnie, i przede wszystkim, broniona przez Marksa zasada nieograniczonej akumulacji opiera si
na intuicji fundamentalnej dla analizy XXI wieku, jak i wieku XIX, i w pewien sposb bardziej
jeszcze niepokojcej od drogiej Ricardo zasady rzadkoci dbr. Kiedy stopa przyrostu ludnoci
i wzrostu wydajnoci jest stosunkowo niska, majtki zgromadzone w przeszoci w sposb naturalny
uzyskuj wielkie znaczenie, potencjalnie nadmierne i destabilizujce spoeczestwa, ktrych proces
ten dotyczy. Inaczej mwic, saby wzrost pozwala tylko nieznacznie zrwnoway Marksowsk
zasad nieograniczonej akumulacji. Wynikiem jest rwnowaga, ktra nie jest moe tak
apokaliptyczna, jak przewidywa Marks, niemniej jednak powodujce zakcenia. Akumulacja
zatrzymuje si w pewnym skoczonym punkcie, ale punkt ten moe mieci si nadzwyczaj wysoko
i mie charakter destabilizujcy. Jak zobaczymy, bardzo znaczny wzrost cakowitej wartoci
majtkw prywatnych, wyraony w wielokrotnoci rocznego dochodu narodowego, ktry od lat 70.
i 80. XX wieku stwierdzamy we wszystkich bogatych krajach w szczeglnoci w Europie i w
Japonii mieci si cakowicie w tej logice.
Od Marksa do Kuznetsa: od apokalipsy do bajki
Przechodzc od analiz Ricardo i Marksa w XIX wieku do tych autorstwa Simona Kuznetsa
w XX wieku, mona powiedzie, e badania ekonomiczne przeszy od wyranej i niewtpliwie
przesadnej skonnoci do apokaliptycznych przepowiedni do opowiadania rwnie przesadnego
chwytliwych bajek, a w kadym razie do happy endw. W istocie wedug teorii Kuznetsa nierwnoci
dochodw maj zmniejsza si spontanicznie w zaawansowanych stadiach kapitalistycznego rozwoju,
niezalenie od prowadzonej polityki czy charakterystyki poszczeglnych krajw, pniej za
stabilizowa si na akceptowalnym poziomie. Teoria ta, zaprezentowana w 1955 roku, wydaje si
pochodzi z czarodziejskiego wiata wspaniaego trzydziestolecia: wystarczy by cierpliwym
i troch poczeka, aby wzrost przynis korzyci wszystkim9. Filozofi chwili najwierniej oddaje

anglosaski zwrot: Growth is a rising tide that lifts all boats (Wzrost jest fal unoszc wszystkie
odzie). Warto tutaj take przypomnie optymistyczny fragment analizy Roberta Solowa z 1956 roku,
dotyczcej warunkw cieki zrwnowaonego wzrostu, to znaczy takiej trajektorii wzrostu,
w ktrej wszystkie wielkoci produkcji, dochodw, zyskw, pac, kapitau, kursw giedowych,
nieruchomoci itd. postpuj w tym samym rytmie, tak e kada grupa spoeczna korzysta ze
wzrostu w tych samych proporcjach, bez wikszych rnic10. To absolutne przeciwiestwo
Ricardiaskiej czy Marksowskiej spirali nierwnoci i apokaliptycznych analiz XIX wieku.
Dla lepszego zrozumienia istotnego wpywu teorii Kuznetsa, przynajmniej do lat 80. i 90.
XX wieku, a w pewnym stopniu nawet do dzisiaj, naley podkreli fakt, e mamy do czynienia
z pierwsz teori w tej dziedzinie opart na pogbionej pracy statystycznej. Trzeba byo czeka a do
poowy XX wieku, by pojawiy si wreszcie wraz z wydaniem w 1953 roku monumentalnego dziea
Shares of Upper Income Groups in Income and Savings pierwsze cigi historycznych statystyk
podziau dochodw. Historyczne statystyki Kuznetsa dotycz tylko jednego kraju (Stanw
Zjednoczonych) i okresu trzydziestu piciu lat (1913 1948). Stanowi jednak wkad bardzo duej
wagi, poniewa s oparte na dwch rdach danych niedostpnych dla autorw z XIX wieku: z jednej
strony na deklaracjach o dochodach, skadanych w zwizku z federalnym podatkiem dochodowym
wprowadzonym w Stanach Zjednoczonych w 1913 roku, a z drugiej strony na szacunkach dochodu
narodowego Stanw Zjednoczonych sporzdzonych przez samego Kuznetsa kilka lat wczeniej11.
W ten sposb po raz pierwszy wiato dzienne ujrzaa tak ambitna prba zmierzenia nierwnoci
spoecznych.
Wane jest uwiadomienie sobie, e bez tych dwch niezbdnych i uzupeniajcych si rde
rzecz niemoliw byoby zmierzenie nierwnoci w podziale dochodw i ich ewolucji. Pierwsze
prby szacowania dochodu narodowego w Zjednoczonym Krlestwie i we Francji pochodz co prawda
z przeomu XVII i XVIII wieku, byy te podejmowane w cigu XIX stulecia, ale chodzio wwczas
o odosobnione szacunki. Trzeba byo zaczeka a do XX wieku i okresu midzywojennego, by
doroczne cykle bada dochodu narodowego rozwiny si z inicjatywy takich badaczy, jak Kuznets
i John W. Kendrick w Stanach Zjednoczonych, Arthur L. Bowley i Colin G. Clark w Zjednoczonym
Krlestwie czy Lo Dug de Bernonville we Francji. To pierwsze rdo, ktre pozwala obliczy
cakowity dochd kraju. Aby jednak obliczy szczeglnie wysokie dochody i ich udzia w dochodzie
narodowym, trzeba jeszcze dysponowa deklaracjami podatkowymi. To drugie rdo pojawio si,
gdy w wielu krajach w okolicach I wojny wiatowej (w 1913 roku w Stanach Zjednoczonych, 1914 we
Francji, 1909 w Zjednoczonym Krlestwie, 1922 w Indiach i w 1932 roku w Argentynie)
wprowadzono progresywny podatek dochodowy12.
Warto wiedzie, e istniej rne inne rodzaje statystyk dotyczce obowizujcych podstaw
opodatkowania (na przykad liczby drzwi i okien w podziale na departamenty we Francji XIX wieku, co
bynajmniej nie jest bez znaczenia), ale przy braku podatku dochodowego nie istnieje nic, co
odnosioby si do dochodw. Zreszt osoby, ktrych to dotyczy, czsto nie znaj wasnych dochodw,
dopki nie musz ich deklarowa. Podobnie rzecz si ma, gdy chodzi o podatek od spek i podatek
majtkowy. Podatek stanowi nie tylko sposb wczenia ludzi w finansowanie wydatkw publicznych
i wsplnych projektw oraz moliwie sprawiedliwego podziau ich wkadu. To te sposb tworzenia
klasyfikacji, wiedzy i demokratycznej przejrzystoci.
Tak czy inaczej, zgromadzone dane pozwoliy Kuznetsowi na obliczenie ewolucji udziau, jaki
w amerykaskim dochodzie narodowym przypada kademu centylowi, a take decylowi osb
najwyej usytuowanych w hierarchii dochodw. Co z tego wynikao? Kuznets dostrzeg znaczn

redukcj nierwnoci dochodw w Stanach Zjednoczonych midzy rokiem 1913 i 1948. Konkretnie:
w latach 1910 1920 10 % najbogatszych Amerykanw otrzymywao corocznie do 45 50 %
dochodu narodowego. Z kocem lat 40. XX wieku cz przypadajca na t sam najbogatsz grup
spada do okoo 30 35 % dochodu narodowego. Odnotowany spadek, przekraczajcy 10 punktw
procentowych dochodu narodowego, jest wyrany, odpowiada na przykad poowie tego, co przypada
50 % najuboszych Amerykanw13. Ta niewtpliwa redukcja nierwnoci ma due znaczenie i bdzie
miaa ogromny wpyw na powojenne debaty ekonomiczne, prowadzone zarwno na uniwersytetach,
jak i w organizacjach midzynarodowych.
Miny cae dekady, odkd Malthus, Ricardo, Marks i tylu innych mwio o nierwnociach, nie
powoujc si jednak na adne rda, adn metod pozwalajc na dokadne porwnanie rnych
epok, a tym samym odniesienie si do konkurencyjnych hipotez. Po raz pierwszy pojawia si
obiektywna podstawa, moe nie do koca doskonaa, ale majca t zalet, e istniaa. Poza tym
wykonana praca jest nadzwyczajnie udokumentowana: opasy tom opublikowany przez Kuznetsa
w 1953 roku prezentuje w najbardziej przejrzysty sposb wszystkie szczegy jego rde i metod, tak
e kade obliczenie moe by odtworzone. Ponadto Kuznets przynosi dobr nowin: nierwnoci
malej.
Krzywa Kuznetsa: dobra nowina w czasach zimnej wojny
Tak naprawd sam Kuznets by w peni wiadomy zdecydowanie przypadkowego charakteru
zmniejszenia wysokich dochodw w Stanach Zjednoczonych w latach 1913 1948, spowodowanego
w znacznej mierze wstrzsami zwizanymi z kryzysem lat 30. XX wieku i II wojn wiatow,
i niemajcego wiele wsplnego z procesem naturalnym ani spontanicznym. W swym opasym tomie
wydanym w 1953 roku Kuznets analizuje szczegowo te przypadki i ostrzega czytelnika przed
wszelkim popiesznym uoglnieniem. Jednake w grudniu 1954 roku, w ramach wykadu, ktry
wygasza w Detroit jako przewodniczcy Amerykaskiego Towarzystwa Ekonomicznego, decyduje si
na przedstawienie kolegom duo bardziej optymistycznej interpretacji wynikw swych bada. To
wanie ten wykad, opublikowany w 1955 roku pod tytuem Economic growth and income inequality
(Wzrost gospodarczy i nierwno dochodu), da pocztek teorii krzywej Kuznetsa.
Wedug tej teorii nierwnoci miayby wszdzie ukada si w ksztat krzywej dzwonowej, to
znaczy najpierw rosncej, a pniej opadajcej, w toku procesu industrializacji i rozwoju
gospodarczego. Zdaniem Kuznetsa po fazie naturalnego wzrostu nierwnoci, waciwego dla
pierwszych etapw uprzemysowienia, czemu w Stanach Zjednoczonych odpowiada z grubsza XIX
wiek, nastpuje faza silnego spadku nierwnoci, ktra w Stanach Zjednoczonych miaa rozpocz si
w pierwszej poowie XX wieku.
Lektura wspomnianego tekstu z 1955 roku wiele wyjania. Po przypomnieniu wszystkich powodw
do ostronoci i oczywistego znaczenia zaburze zewntrznych dla niedawnego spadku
amerykaskich nierwnoci, Kuznets w delikatny sposb sugeruje, e wewntrzna logika rozwoju
gospodarczego, niezalenie od wszelkiej interwencji politycznej i wszelkich zaburze zewntrznych,
mogaby rwnie doprowadzi do takiego samego wyniku. Polega to na tym, e nierwnoci rosn
w pierwszej fazie industrializacji (tylko mniejszo moe korzysta z nowych bogactw, zapewnianych
przez uprzemysowienie), by nastpnie spontanicznie si zmniejsza podczas zaawansowanych faz
rozwoju (rosncy odsetek ludnoci docza do najbardziej obiecujcych sektorw, std spontaniczna
redukcja nierwnoci)14.

Te zaawansowane fazy zaczynayby si z kocem XIX lub pocztkiem XX wieku w krajach

uprzemysowionych, z kolei redukcja nierwnoci, do ktrej doszo w Stanach Zjednoczonych
w latach 1913 1948, potwierdzaaby tylko oglne zjawisko, ktre w zasadzie powinno powtrzy si
kiedy we wszystkich krajach, cznie z tymi mniej rozwinitymi, pogronymi wwczas
w postkolonialnej ndzy. Wnioski przedstawione przez Kuznetsa w jego ksice z 1953 roku stay si
nagle broni polityczn wielkiej mocy15. Kuznets by w peni wiadomy wysoce spekulatywnego
charakteru swej teorii16. Prezentujc wic optymistyczn jej wersj w ramach swego wykadu
wygoszonego w gronie ekonomistw amerykaskich, ktrzy byli w peni gotowi uwierzy
i rozpowszechnia dobr nowin dostarczon przez ich sawnego koleg, Kuznets wiedzia, e wywrze
ogromny wpyw: tak narodzia si krzywa Kuznetsa. Aby upewni si, e wszyscy dobrze
zrozumieli, o co chodzi, Kuznets doda zreszt, e stawk jego optymistycznych przepowiedni jest po
prostu utrzymanie krajw sabo rozwinitych w orbicie wolnego wiata17. Teoria krzywej
Kuznetsa jest zatem w znacznym stopniu produktem zimnej wojny.
Chciabym by dobrze zrozumiany: wykonana przez Kuznetsa praca nad stworzeniem pierwszych
danych na temat amerykaskich rachunkw narodowych i pierwszych cigw historycznych statystyk
dotyczcych nierwnoci jest w peni godna uznania, a w wietle lektury jego ksiek bardziej ni
artykuw oczywiste jest, e kierowa si on prawdziw etyk badacza. Poza tym bardzo silny wzrost
we wszystkich krajach rozwinitych po wojnie by czynnikiem o zasadniczym znaczeniu, podobnie jak
fakt, e wszystkie grupy spoeczne na tym korzystay. Jest rzecz normaln, e w okresie
wspaniaego trzydziestolecia przewaa pewien optymizm oraz e apokaliptyczne przewidywania
z XIX wieku o dynamice podziau bogactw straciy na popularnoci.
Niemniej jednak czarodziejska teoria krzywej Kuznetsa zostaa zbudowana w znacznym stopniu
na bdnych podstawach, a jej baza empiryczna jest nader wta. Przekonamy si, e silna redukcja
nierwnoci dochodw, ktra w latach 1914 1945 wystpia niemal we wszystkich zamonych
krajach, bya przede wszystkim skutkiem wojen wiatowych i gwatownych wstrzsw gospodarczych
i politycznych, ktre byy ich wynikiem (zwaszcza dla posiadaczy wielkich majtkw), i nie miaa
wiele wsplnego ze spokojnym procesem ruchu midzysektorowego opisanym przez Kuznetsa.
Przywrcenie problemu podziau dbr do centrum analizy ekonomicznej
Problem podziau dbr jest wany nie tylko ze wzgldw historycznych. Od lat 70. XX wieku
nierwnoci szybko i drastycznie wzrosy w bogatych krajach, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych,
gdzie koncentracja dochodw w latach 2000 2010 osigna, albo nawet lekko przekroczya,
rekordowy poziom z lat 1910 1920. Kwesti podstawow jest zatem zrozumienie, dlaczego tak si
dzieje i jak nierwnoci mogy poprzednio ulec zmniejszeniu. Oczywicie bardzo silny wzrost
w krajach biednych i wschodzcych, zwaszcza w Chinach, stanowi potencjalnie potn si
redukujc nierwnoci na poziomie wiatowym, podobnie jak wzrost w krajach bogatych w czasie
wspaniaego trzydziestolecia. Ale proces ten rodzi silne niepokoje wewntrz krajw wschodzcych
i jeszcze wiksze w krajach bogatych. Poza tym zakcenia obserwowane w ostatnich latach na
rynkach finansowych, naftowych i nieruchomoci mog budzi naturalne wtpliwoci co do
nieuchronnego charakteru opisanej przez Solowa i Kuznetsa cieki zrwnowaonego wzrostu,
wedug ktrej wszystko miao si rozwija w tym samym tempie. Czy wiat roku 2050 lub 2100
znajdzie si w rkach maklerw, kadr zarzdzajcych i posiadaczy duych majtkw, czy krajw
naftowych, czy te moe Bank of China albo rajw podatkowych, gdzie w ten lub inny sposb

wylduj wszyscy ci gracze? Byoby rzecz absurdaln nie stawia sobie tych pyta i zakada, e
wzrost bdzie w naturalny sposb zrwnowaony na dusz met.
W pewnym sensie na pocztku XXI wieku znajdujemy si w podobnej sytuacji co obserwatorzy
z XIX stulecia: jestemy wiadkami ogromnych przeksztace i trudno powiedzie, dokd mog nas
one zaprowadzi albo do czego bdzie podobny wiatowy podzia bogactw midzy krajami i wewntrz
nich w perspektywie kilku dekad. Dziewitnastowieczni ekonomici mieli jedn ogromn zalet:
lokowali problem podziau dbr w centrum analizy i poszukiwali dugoterminowych tendencji. Ich
odpowiedzi nie zawsze byy satysfakcjonujce, ale przynajmniej stawiali dobre pytania. Naprawd nie
mamy adnego dobrego powodu, by wierzy w samoregulujcy si charakter wzrostu. Nadesza
najwysza pora, by przywrci problem nierwnoci do centrum analizy ekonomicznej i postawi
ponownie pytania zadane w XIX wieku. Zbyt dugo kwestia podziau bogactw bya niedoceniana przez
ekonomistw, po czci ze wzgldu na optymistyczne wnioski Kuznetsa, po czci za z uwagi na
nadmiern skonno naszej profesji do posugiwania si uproszczonymi modelami matematycznymi,
opartymi na typowym przedstawicielu18. Aby przywrci kwesti podziau dbr do centrum analizy,
trzeba zacz od zebrania wszystkich moliwych danych historycznych, pozwalajcych na lepsze
zrozumienie ewolucji z przeszoci i obecnych tendencji. Jedynie tak, ustalajc cierpliwie fakty
i prawidowoci oraz konfrontujc dowiadczenia rnych krajw, moemy mie nadziej na lepsz
ocen wystpujcych mechanizmw i rozjanienie drogi na przyszo.
rda wykorzystywane w tej ksice
Podstaw tej ksiki s dwa rodzaje rde umoliwiajcych badanie historycznej dynamiki podziau
bogactw: jedne dotycz dochodw i nierwnoci ich podziau, drugie za majtkw, ich podziau
i stosunku, jaki utrzymuj z dochodami.
Zacznijmy od dochodw. Moja praca w duej mierze polegaa na rozszerzeniu w czasie
i przestrzeni pionierskiej pracy wykonanej przez Kuznetsa w celu zmierzenia ewolucji nierwnoci
dochodw w Stanach Zjednoczonych w latach 1913 1948. To rozszerzenie zakresu pozwala lepiej
osadzi w perspektywie tendencje stwierdzone przez Kuznetsa (ktre s w peni realne) i prowadzi do
radykalnego zakwestionowania optymistycznego zwizku, jaki ustanawia on midzy rozwojem
gospodarczym a podziaem bogactw. Moe dziwi, e praca Kuznetsa nie bya nigdy kontynuowana
w sposb systematyczny, bez wtpienia po czci dlatego, e historyczne i statystyczne
wykorzystywanie rde fiskalnych trafia na akademick ziemi niczyj. Na nieszczcie, gdy tylko
dugoterminowa perspektywa pozwala prawidowo analizowa dynamik nierwnoci dochodw,
a tylko rda fiskalne umoliwiaj przyjcie dugoterminowej perspektywy19.
Zaczem od rozszerzenia metody Kuznetsa na Francj, co doprowadzio do wydania pierwszej
pracy w 2001 roku20. Nastpnie miaem szczcie korzysta ze wsparcia wielu kolegw
w pierwszym rzdzie Anthonyego Atkinsona i Emmanuela Saeza co pozwolio mi rozbudowa
projekt na znacznie szersz, midzynarodow skal. Anthony Atkinson zajmowa si przypadkiem
Zjednoczonego Krlestwa i wielu innych krajw. Pod nasz redakcj ukazay si dwa tomy, wydane
w latach 2007 i 2010, gromadzce podobne badania dotyczce ponad dwudziestu krajw na wszystkich
kontynentach21. Z Emmanuelem Saezem przeduylimy o kolejne p wieku serie danych
przygotowane przez Kuznetsa na temat Stanw Zjednoczonych22, sam Emmanuel zaj si natomiast
kilkoma innymi wanymi krajami, jak Kanada i Japonia. Wielu badaczy wnioso swj wkad do tego
zespoowego projektu: Facundo Alvaredo przygotowa przypadki Argentyny, Hiszpanii i Portugalii,

Fabien Dell Niemiec i Szwajcarii, z Abhijitem Banerjee badaem problem Indii, z kolei dziki
Nancy Qian mogem zaj si Chinami23.
W stosunku do kadego kraju staralimy si uywa podobnych rde, takich samych metod
i identycznych poj: w kadym przypadku wydzielono centyle i decyle osb o najwyszych
dochodach, szacowane na podstawie danych fiskalnych pochodzcych z deklaracji podatkowych (po
wielu poprawkach, aby zapewni jednolito danych i poj w czasie i przestrzeni); dochd narodowy
i redni dochd otrzymywalimy z rachunkw narodowych, ktre trzeba byo niekiedy uzupenia lub
wydua. Cigi zaczynaj si zwykle z dat wprowadzenia podatku dochodowego (zazwyczaj
w latach 1910 1920, czasami w latach 1880 1890, jak w Japonii czy w Niemczech, czasami
pniej). S one czsto aktualizowane i obecnie dochodz do drugiej dekady XXI wieku.
Baza World Top Incomes Database (WTID), bdca rezultatem poczonej pracy trzydziestu
badaczy na caym wiecie, stanowi w sumie najobszerniejsz dostpn dzi baz danych historycznych
przedstawiajc ewolucj nierwnoci dochodw i odpowiada za pierwszy zestaw rde
wykorzystanych w ksice24.
Drugi zestaw rde, ktry zgromadziem jako pierwszy w ramach tej ksiki, dotyczy majtkw,
ich podziau oraz ich stosunku do dochodw. Majtki odgrywaj wan rol ju w pierwszym zestawie
rde, ze wzgldu na czerpane z nich dochody. Przypomnijmy bowiem, e dochd obejmuje zawsze
dwie czci skadowe, z jednej strony dochody z pracy (pace, uposaenia, premie, bonusy i inne
dochody z pracy, niezalenie od ich formy prawnej), a z drugiej dochody z kapitau (czynsze,
dywidendy, odsetki, zyski, tantiemy oraz inne dochody uzyskiwane wycznie z tytuu posiadania
kapitau ziemskiego, finansowego, przemysowego, nieruchomoci itd., jakakolwiek byaby ich forma
prawna). Dane pochodzce z bazy WTID zawieraj duo informacji o ewolucji dochodw z kapitau
w cigu XX wieku. Rzecz niezbdn jest jednak uzupenienie ich o rda traktujce bezporednio
o majtkach. Mona tu wyrni trzy uzupeniajce si podzespoy rde historycznych i podej
metodologicznych25.
Przede wszystkim, podobnie jak zeznania podatkowe pozwalaj na badanie ewolucji nierwnoci
dochodw, tak deklaracje spadkowe zwizane z podatkami spadkowymi umoliwiaj badanie ewolucji
nierwnoci majtkowych26. To podejcie zostao pierwotnie wprowadzone przez Roberta Lampmana
w 1962 roku do badania ewolucji nierwnoci majtkowych w Stanach Zjednoczonych w latach
1922 1956, a nastpnie przez Anthonyego Atkinsona i Alana Harrisona w 1978 roku do badania
przypadku Zjednoczonego Krlestwa w latach 1923 197227. Prace te zostay niedawno przejrzane
i rozszerzone na inne kraje, jak Francja i Szwecja. Dysponujemy tu niestety wiedz o mniejszej liczbie
krajw ni w wypadku nierwnoci dochodowych. Jednake moliwe jest, w niektrych przypadkach,
cofnicie si duo wczeniej w czasie, czsto a do pocztkw XIX wieku, poniewa system
podatkowy w odniesieniu do spadkw jest duo starszy ni ten dotyczcy dochodw. Gromadzc dane
zebrane w rnych okresach przez administracj francusk i zbierajc wraz z Gillesem PostelemVinayem i Jeanem-Laurentem Rosenthalem obszerny zestaw indywidualnych deklaracji w archiwach
spadkowych, moglimy w szczeglnoci ustali jednolite cigi danych w kwestii koncentracji
majtkw we Francji od czasw rewolucji28. Pozwala nam to na usytuowanie zaburze
spowodowanych przez I wojn wiatow w perspektywie duo duszej ni cigi dotyczce
nierwnoci dochodw (ktre zaczynaj si czsto dopiero w okolicach pierwszej dekady XX wieku).
Take prace Jespera Roinego i Daniela Waldenstrma, przeprowadzone w oparciu o szwedzkie rda
historyczne, przynosz bogate wnioski29.
rda danych spadkowych i majtkowych pozwalaj nam rwnie bada ewolucje znaczenia

dziedziczenia i oszczdnoci dla powstawania majtkw w kontekcie dynamiki nierwnoci

majtkowych. Wykonalimy t prac w sposb stosunkowo kompletny w przypadku Francji, ktrej
bardzo obfite rda historyczne zapewniaj unikatowy punkt widzenia na ewolucj dziedziczenia
w duszym wymiarze czasu30. Praca ta zostaa czciowo rozszerzona na inne kraje, w szczeglnoci
Zjednoczone Krlestwo, Niemcy, Szwecj i Stany Zjednoczone. Materiay te odgrywaj zasadnicz
rol w naszych badaniach, poniewa nierwnoci majtkowe maj odmienne znaczenie w zalenoci
od tego, czy pochodz z dziedzictwa pozostawionego przez poprzednie pokolenia, czy te
z oszczdnoci odoonych w cigu jednego ycia. W ramach tej ksiki interesujemy si nie tylko
poziomem nierwnoci jako takich, ale rwnie, i przede wszystkim, struktur nierwnoci, to znaczy
przyczynami rnic w dochodach i majtkach midzy rnymi grupami spoecznymi oraz rnymi
systemami uzasadnie ekonomicznych, spoecznych, moralnych i politycznych mogcych je
usprawiedliwia bd potpia. Nierwno sama w sobie nie musi by za: podstawow kwesti
pozostaje jednak, jak jest ona umotywowana i czy ma swoje racje.
Wreszcie, rda majtkowe pozwalaj na badanie w bardzo dugim okresie ewolucji cznej
wartoci nagromadzonego majtku narodowego (czy chodzi o kapita ziemski, przemysowy,
finansowy, czy o nieruchomoci), mierzonej wielokrotnoci rocznego dochodu narodowego
niezbdnego do ich zgromadzenia. Badanie tego stosunku kapitau do dochodu na poziomie globalnym
jest zadaniem, ktre ma swoje ograniczenia zawsze lepiej jest analizowa rwnie nierwno
majtkw na poziomie indywidualnym oraz znaczenie dziedziczenia i oszczdnoci w powstawaniu
kapitau pozwala ono jednak analizowa w sposb syntetyczny znaczenie kapitau na poziomie
spoeczestwa jako caoci. Poza tym zobaczymy, e gromadzc i porwnujc szacunki pochodzce
z rnych okresw, moemy sign w przypadku niektrych krajw w szczeglnoci
Zjednoczonego Krlestwa i Francji a do pocztkw XVIII wieku, co pozwoli nam spojrze
z perspektywy na rewolucj przemysow w historii kapitau. Oprzemy si tutaj na danych
historycznych, ktre zebralimy ostatnio z Gabrielem Zucmanem31. W znacznym stopniu badanie to
jest poszerzeniem i uoglnieniem pracy polegajcej na zebraniu bilansw majtkowych
poszczeglnych krajw, dokonanej przez Raymonda Goldsmitha w latach 70. XX wieku32.
W porwnaniu z poprzednimi pracami nowo tego podejcia polega na deniu do zgromadzenia
rde historycznych tak penych i systematycznych, jak to tylko moliwe, w celu zbadania dynamiki
podziau bogactw. Naley podkreli, e korzystaem przy tym z podwjnej przewagi w stosunku do
wczeniejszych autorw: po pierwsze patrzymy dzisiaj z wikszego dystansu historycznego (a jak
zobaczymy, niektre dusze ewolucje staj si widoczne, dopiero gdy dysponuje si danymi
dotyczcymi lat 2000 2010, tak dugotrwae s konsekwencje zaburze bdcych skutkiem wojen
wiatowych); po drugie, dziki nowym moliwociom zapewnionym przez informatyk, moglimy
zgromadzi bez nadmiernego wysiku dane historyczne na skal wiksz od naszych poprzednikw.
Nie usiujc przydawa technologii nadmiernej roli w historii idei, uwaam, e te czysto techniczne
problemy nie powinny by cakowicie zlekcewaone. Obiektywnie rzecz biorc, w czasach Kuznetsa
i w znacznym stopniu a do lat 80. poprzedniego stulecia duo trudniej byo korzysta z wielkich
iloci danych historycznych ni obecnie. Musimy by wiadomi, e kiedy w latach 70. XX wieku
Alice Hanson Jones gromadzi listy zgonw w Ameryce w z epoki kolonialnej33 albo kiedy Adeline
Daumard postpuje podobnie z francuskimi archiwami spadkowymi z XIX wieku34, praca ta
wykonywana jest w znacznej mierze rcznie, z uyciem kartonowych fiszek. Gdy czyta si dzisiaj te
cenne analizy, do ktrych zaliczy mona te prace Franois Simianda powicone ewolucji pac
w XIX wieku, Ernesta Labroussea na temat historii cen i dochodw w XVIII wieku bd Jeana

Bouviera i Franois Fureta dotyczce waha zysku w XIX wieku, wida jasno, e badacze ci musieli
zmierzy si z ogromnymi trudnociami natury fizycznej, by zebra i opracowa swoje dane35. Te
techniczne komplikacje pochaniaj czsto znaczn cz energii i wydaj si niekiedy przewaa nad
analiz i interpretacj, tym bardziej e trudnoci te znaczco ograniczaj podane porwnania
czasowe i midzynarodowe. Tak wic badanie historii podziau bogactw dzisiaj jest rzecz znacznie
atwiejsz ni w przeszoci. Ksika ta oddaje w duej mierze t ewolucj warunkw pracy
badacza36.
Najwaniejsze wyniki osignite w tej ksice
Jakie s najwaniejsze wyniki, do ktrych doprowadziy mnie te niepublikowane dotd rda
historyczne? Pierwszy wniosek jest taki, e naley podchodzi z nieufnoci do wszelkiego
determinizmu ekonomicznego w tej dziedzinie: historia podziau bogactw jest zawsze histori gboko
polityczn i nie moe by sprowadzona do mechanizmw czysto ekonomicznych. W szczeglnoci
redukcja nierwnoci widoczna w krajach rozwinitych midzy latami 1900 1910 a 1950 1960 jest
przede wszystkim skutkiem wojen i polityk publicznych, uruchamianych w nastpstwie tych
turbulencji. Take wzrost nierwnoci, poczynajc od lat 70. XX wieku, zawdzicza wiele zakrtom
politycznym ostatnich dekad, zwaszcza w dziedzinie fiskalnej i finansowej. Historia nierwnoci
zaley od wyobraenia uczestnikw ycia gospodarczego, politycznego i spoecznego na temat tego,
co jest sprawiedliwe, a co nie jest, od stosunku si midzy nimi i wreszcie od zbiorowych decyzji,
ktre z tego wynikaj; jest tym, czym uczyni j wszystkie zainteresowane strony.
Drugi wniosek, zajmujcy centralne miejsce w tej ksice, polega na tym, e dynamika podziau
bogactw uruchamia potne mechanizmy popychajce na przemian w kierunku konwergencji bd
zrnicowania, i e nie istnieje aden naturalny i spontaniczny proces, ktry pozwalaby na uniknicie
destabilizujcych i sprzyjajcych nierwnociom tendencji w sposb trway.
Zacznijmy od mechanizmw sprzyjajcych konwergencji, czyli zmierzajcych w kierunku redukcji
i kompresji nierwnoci. Gwn si konwergencji jest proces upowszechniania wiedzy oraz
inwestycje na rzecz podniesienia kwalifikacji i ksztacenia. Gra popytu i poday, jak rwnie
ruchliwo kapitau i pracy, bdca jej wariantem, mog oddziaywa w tym kierunku, ale czyni to
czsto w sposb dwuznaczny i sprzeczny. Proces upowszechniania wiedzy i umiejtnoci stanowi
centralny mechanizm pozwalajcy jednoczenie na oglny wzrost wydajnoci i redukcj nierwnoci,
wewntrz kraju i na poziomie midzynarodowym, o czym wiadczy obecne doganianie krajw
bogatych przez znaczn cz krajw biednych i wschodzcych, poczynajc od Chin. Tylko
przyjmujc zasady produkcji i osigajc poziom kwalifikacji krajw zamonych, kraje mniej
rozwinite nadrabiaj opnienie w wydajnoci i podnosz dochody. Otwarcie handlowe moe uatwi
proces konwergencji technologicznej, ale chodzi tu przede wszystkim o upowszechnienie know-how i
podzia wiedzy dobra jak najbardziej publicznego nie za o mechanizm rynkowy.
Ze cile teoretycznego punktu widzenia potencjalnie istniej te inne siy dziaajce na rzecz
wikszej rwnoci. Mona na przykad zaoy, e technologia produkcji moe z czasem wymaga od
pracownikw coraz wikszych kompetencji, tak e udzia pracy w oglnym dochodzie wykazuje
tendencj zwykow (a z kolei udzia kapitau o tyle maleje) to hipoteza, ktr moemy nazwa
hipotez wzrostu znaczenia kapitau ludzkiego. Inaczej mwic, marsz w kierunku racjonalizacji
technologicznej prowadziby automatycznie do triumfu kapitau ludzkiego nad kapitaem finansowym
oraz tym pochodzcym z nieruchomoci, a wic zwycistwa zasuonych pracownikw nad

brzuchatymi akcjonariuszami i kompetencji nad pochodzeniem. W ten sposb nierwnoci stayby si

naturalnie uzasadnione i mniej zastyge ni w przeszoci: racjonalno ekonomiczna prowadziaby
mechanicznie do racjonalnoci demokratycznej.
Innym optymistycznym przekonaniem, szeroko rozpowszechnionym w naszych nowoczesnych
spoeczestwach, jest myl, e wyduenie trwania ycia bdzie automatycznie prowadzi do
zastpienia wojny klas przez wojn pokole (form konfliktu w sumie duo mniej niebezpieczn
dla spoeczestwa, poniewa kady jest kolejno mody i stary). Innymi sowy, akumulacja i podzia
majtkw byyby dzisiaj zdominowane nie przez nieuniknione starcie midzy dynastiami dziedzicw
i dynastiami dysponujcymi wycznie wasn prac, ale raczej przez logik oszczdzania w cyklu
ycia: kady akumuluje majtek na stare lata. Postpy medycyny i poprawa warunkw ycia
cakowicie zmieniayby w ten sposb sam natur kapitau.
Jak niestety zobaczymy, te dwa optymistyczne przekonania (wzrost znaczenia kapitau ludzkiego
oraz zastpienie wojny klas przez wojn pokole) s w przewaajcej mierze zudzeniami.
Dokadniej mwic, oba przeksztacenia w peni prawdopodobne ze cile logicznego punktu
widzenia dokonuj si, lecz w znacznie mniejszym zakresie, ni sobie niekiedy wyobraano. Nie jest
wcale rzecz pewn, e udzia pracy w dochodzie narodowym wzrs w sposb wystarczajco wyrany
w duszej perspektywie czasowej: kapita (ten pozaludzki) wydaje si rwnie niezbdny
w XXI wieku, co w wieku XVIII czy XIX, i nie mona wykluczy, e nie stanie si jeszcze
waniejszy. Dzi, podobnie jak wczoraj, nierwnoci majtkowe s gwnymi nierwnociami
wewntrz kadej grupy wiekowej i, jak si przekonamy, dziedziczenie znajduje si ju blisko tego, by
z pocztkiem XXI wieku odzyska znaczenie, jakie miao ono w epoce Ojca Goriot. W duszym
wymiarze czasu gwn si naprawd pchajc nas w kierunku wikszej rwnoci jest
upowszechnienie wiedzy i kwalifikacji.
Siy konwergencji, siy dywergencji
Tymczasem najwaniejszy fakt jest taki, e choby sia upowszechniania wiedzy i kompetencji bya
mocna, zwaszcza w perspektywie zmniejszania rnic midzy krajami, mog j zrwnoway,
a nawet przeway potne siy dziaajce w przeciwnym kierunku dywergencji, to znaczy nasilania
nierwnoci. Brak odpowiednich inwestycji w ksztacenie niewtpliwie moe wyklucza cae grupy
spoeczne z moliwoci korzystania ze wzrostu lub nawet prowadzi je do deklasacji przez nowe
grupy, co wida na przykadzie zjawiska konwergencji w skali midzynarodowej (kiedy np. robotnicy
chiscy zajmuj w podziale pracy miejsce robotnikw amerykaskich i francuskich). Inaczej mwic,
gwna sia sprzyjajca konwergencji upowszechnianie wiedzy jest tylko czciowo naturalna
i spontaniczna: zaley ona w znacznym stopniu od polityki edukacyjnej oraz dostpu do ksztacenia,
odpowiednich kwalifikacji i instytucji uruchomionych w tym zakresie.
W ksice tej pooymy nacisk na jeszcze bardziej niepokojce siy dywergencji, kopotliwe o tyle,
o ile mog wystpi take w wiecie, w ktrym wszystkie odpowiednie inwestycje byyby
zrealizowane i w ktrym wszystkie warunki efektywnoci rynkw w rozumieniu ekonomistw
byyby pozornie spenione. Te siy dywergencji s nastpujce: z jednej strony najlepiej zarabiajcy
szybko uciekaj caej reszcie na bardzo duy dystans i to na masow skal, nawet jeli dzisiaj proces
ten ma charakter wzgldnie lokalny; z drugiej strony, i przede wszystkim, chodzi o cao si
dywergencji zwizanych z procesem akumulacji i koncentracji majtkw w wiecie, ktrego cech
jest saby wzrost i wysoka rentowno kapitau. Ten drugi proces jest potencjalnie bardziej
destabilizujcy ni pierwszy i stanowi bez wtpienia gwne zagroenie dla dynamiki podziau

bogactw w dugiej perspektywie czasowej.

Przejdmy od razu do sedna sprawy. Na wykresach 1.1 i 1.2 przedstawilimy dwa podstawowe
trendy ilustrujce potencjalne znaczenie procesw dywergencji, ktre bdziemy si starali zrozumie.
Trendy pokazane na tych wykresach maj form krzywej w ksztacie U, to znaczy najpierw
malejcej, a pniej rosncej, i mona by sdzi, e odpowiadaj podobnym rzeczywistociom. Tak
jednak nie jest: ewolucje te prezentuj cakowicie inne zjawiska, opierajce si na z gruntu
odmiennych mechanizmach ekonomicznych, spoecznych i politycznych. Pierwszy trend dotyczy
przede wszystkim Stanw Zjednoczonych, a drugi gwnie Europy i Japonii. Nie jest oczywicie
wykluczone, e oba te trendy i obydwie siy dywergencji pocz si kiedy w tych samych krajach
w cigu XXI wieku i faktycznie zobaczymy, e ju si to czciowo wydarzyo lub nawet na
poziomie caej planety, co moe doprowadzi do poziomw nierwnoci nieznanych w przeszoci
i utworzenia radykalnie nowej struktury nierwnoci. Niemniej jednak dzi oba te trendy odpowiadaj
w zasadzie dwm rnym zjawiskom.
Pierwszy trend, przedstawiony na wykresie I.1, pokazuje trajektori udziau decyla najwyszych
dochodw w amerykaskim dochodzie narodowym w latach 1910 2010. To proste rozwinicie
cigw historycznych utworzonych przez Kuznetsa w latach 50. XX wieku. W istocie odnajdujemy tu
znaczne zmniejszenie nierwnoci dostrzeone przez niego midzy 1913 a 1948 rokiem, ze spadkiem
o niemal 15 punktw procentowych dochodu narodowego czci przypadajcej na grne 10 %
Amerykanw czci, ktra sigaa 45 50 % dochodu narodowego w latach 1910 1920 i spada
do 30 35 % z kocem lat 40. XX wieku. Nierwnoci stabilizuj si nastpnie na tym poziomie
w latach 1950 1970. Pniej, od lat 70. XX wieku, obserwujemy gwatowny ruch w odwrotnym
kierunku, do tego stopnia, e cz przypadajca na 10 % najbogatszych Amerykanw wraca
w pierwszym dziesicioleciu XXI wieku do poziomu 45 50 % dochodu narodowego. Rozmiar tej
zmiany robi wraenie. Samoistnie nasuwa si pytanie o to, dokd nas moe doprowadzi taka
tendencja.

WYKRES I.1: Nierwno dochodw w Stanach Zjednoczonych, 1910 2010

INTERPRETACJA: udzia dochodw grnego decyla w amerykaskim dochodzie narodowym spad z 45 50 %
w latach 1910 1920 do poniej 35 % w latach 50. XX wieku (chodzi o spadek zmierzony przez Kuznetsa);
potem wzrs od mniej ni 35 % w latach 70. XX wieku do 45 50 % na pocztku XXI stulecia.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Przekonamy si, e ta spektakularna ewolucja odzwierciedla w znacznym stopniu bezprecedensow

eksplozj najwyszych wynagrodze za prac i przede wszystkim pokazuje zjawisko separacji kadr
kierowniczych wielkich przedsibiorstw od reszty spoeczestwa. Moliwym tego wyjanieniem
byby nagy wzrost poziomu kwalifikacji i wydajnoci kadr zarzdzajcych w porwnaniu z mas
innych pracownikw. Inne wyjanienie, ktre wydaje mi si jednak bardziej wiarygodne i, jak
zobaczymy, odpowiada w duo wikszym stopniu zaobserwowanym faktom, jest takie, e to same
kadry decyduj w znacznej mierze o wysokoci wasnych zarobkw, niekiedy bez adnego
zahamowania i czsto bez wyranego zwizku z ich indywidualn wydajnoci, w dodatku trudn do
oszacowania w warunkach wielkich organizacji. T ewolucj obserwujemy zwaszcza w Stanach
Zjednoczonych i w mniejszym stopniu w Wielkiej Brytanii, co mona tumaczy szczegln histori
norm spoecznych i rozwiza fiskalnych charakterystyczn dla tych dwch krajw w cigu
minionego wieku. W pozostaych bogatych krajach (Japonia, Niemcy, Francja i inne kraje Europy
kontynentalnej) tendencja ta jest mniej widoczna, ale kierunek jest podobny. Byoby ryzykowne
zakada, e zjawisko to przybierze skal rwn amerykaskiej, zanim przeanalizujemy je w moliwie
peny sposb co nie jest niestety proste, zwaywszy na ograniczenia dostpnych danych.
Sia podstawowej dywergencji: r > g
Zaprezentowana na wykresie I.2 druga tendencja odsya do mechanizmu dywergencji, w pewnym
sensie prostszego i bardziej przejrzystego, ale te bez wtpienia majcego jeszcze wikszy wpyw na
dugoterminow ewolucj podziau bogactw. Wykres I.2 pokazuje ewolucj cakowitej wartoci
majtkw prywatnych (nieruchomoci, kapitau finansowego i organizacyjnego, po odjciu dugw)
wyraonej w wielokrotnoci rocznego dochodu narodowego, od roku 1870 do 2010 roku, w Wielkiej
Brytanii, we Francji i w Niemczech. Zauwamy od razu wielk koniunktur majtkow cechujc
Europ od koca XIX wieku i belle poque: warto majtkw prywatnych sytuuje si na poziomie
szecio-, siedmioletniego dochodu narodowego, co jest wartoci znaczn. Nastpnie obserwujemy
silny spadek bdcy wynikiem turbulencji lat 1914 1945. Stosunek kapitau do dochodu spada do
poziomu zaledwie dwuletniego, trzyletniego dochodu narodowego. Pniej widzimy stay wzrost od
lat 50. XX wieku, do tego stopnia, e majtki prywatne wydaj si z pocztkiem obecnego XXI wieku
odzyskiwa szczyty z przedednia I wojny wiatowej: stosunek kapitau do dochodu w latach 2000
2010 sytuuje si na poziomie okoo picio-, szecioletniego dochodu narodowego tak w Wielkiej
Brytanii, jak i we Francji (w Niemczech warunki pocztkowe i poziom s nieco nisze, ale tendencja
jest rwnie wyrana).
Ta krzywa w ksztacie litery U duych rozmiarw odpowiada najwaniejszej transformacji, ktra
bdzie szeroko omawiana w tej ksice. Pokaemy przede wszystkim, e powrt do wysokich
stosunkw midzy poziomem nagromadzonego kapitau a strumieniem dochodu narodowego w cigu
ostatnich dekad tumaczy si w znacznym stopniu powrotem do gospodarki relatywnie wolnego
wzrostu. W spoeczestwach o wolnym wzrocie majtki pochodzce z przeszoci nabieraj
nieproporcjonalnego znaczenia, gdy nawet niewielki napyw nowych oszczdnoci wystarcza, by
trwale i znaczco zwiksza rozmiar zgromadzonego kapitau.
Jeli w dodatku stopa zwrotu z kapitau ustali si w sposb zdecydowany i trway powyej stopy
wzrostu (co nie jest automatyczne, ale tym bardziej prawdopodobne, im stopa wzrostu jest niska),
wwczas istnieje bardzo silne ryzyko zdecydowanej dywergencji podziau bogactw.
Ta fundamentalna nierwno, ktr przedstawimy jako r > g gdzie r oznacza wskanik

rentownoci kapitau (to znaczy to, co przynosi rednio kapita w cigu jednego roku w postaci
zyskw, dywidend, odsetek, czynszw i innych przychodw z kapitau, w procentach jego wartoci),
a g oznacza stop wzrostu (to znaczy roczny przyrost dochodu i produkcji) bdzie miaa w tej
ksice podstawowe znaczenie. W pewnym sensie wyraa ona logik caoci.

WYKRES I.2: Stosunek kapitau do dochodu w Europie, 1870 2010

INTERPRETACJA: cao majtkw prywatnych miaa warto szecio-, siedmioletniego dochodu narodowego
w Europie w 1910 roku, dwu-, trzyletniego w 1950 roku i od cztery- do szecioletniego w 2010 roku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Kiedy stopa zwrotu z kapitau znaczco przewysza stop wzrostu i jak zobaczymy, dziao si tak
prawie zawsze w historii, a w kadym razie do XIX wieku, i ma wielkie szanse sta si norm w XXI
stuleciu powoduje to automatycznie, e odziedziczone majtki rosn szybciej ni poziom produkcji
i dochody. Spadkobiercom wystarcza wic zaoszczdzi niewielk cz przychodw z ich kapitau,
by rosy one szybciej ni gospodarka jako cao. W tych warunkach jest rzecz prawie nieuchronn,
e majtki dziedziczone po poprzednich pokoleniach zdecydowanie dominuj nad majtkami
powstaymi w cigu pracy caego ycia, koncentracja kapitau osiga za niezwykle wysokie poziomy,
potencjalnie niedajce si pogodzi z wartociami merytokracji i zasadami sprawiedliwoci
spoecznej, lecymi u podstaw naszych nowoczesnych spoeczestw demokratycznych.
T podstawow si dywergencji mog jeszcze wzmocni dodatkowe mechanizmy, jak na przykad
wzrastanie stopy oszczdnoci wraz z poziomem bogactwa37, a jeszcze bardziej, gdy faktycznie
osignita rednia stopa zwrotu z kapitau jest tym wysza, im wikszy jest kapita pocztkowy
waciciela (jak si przekonamy, zdarza si tak coraz czciej). Nieprzewidywalny i arbitralny
charakter rentownoci kapitau oraz wynikajce z tego moliwoci bogacenia si rwnie stawiaj
idea merytokracji pod znakiem zapytania. Wreszcie, wszystkie te konsekwencje mog by jeszcze
zaostrzone przez Ricardiaski mechanizm w rodzaju strukturalnej dywergencji cen nieruchomoci czy
produktw naftowych.
Podsumujmy. Proces akumulacji i podziau majtkw zawiera immanentnie potne siy
popychajce do dywergencji, a w kadym razie do niezwykle podwyszonego poziomu nierwnoci.
Istniej rwnie siy konwergencji, ktre przewaaj w niektrych krajach albo w niektrych

okresach, ale siy dywergencji w kadej chwili mog wzi gr, jak wydaje si do tego dochodzi
z pocztkiem XXI wieku i o czym zdaje si przesdza prawdopodobny spadek wzrostu
demograficznego i gospodarczego w nadchodzcych dekadach.
Moje wnioski s mniej apokaliptyczne ni te wynikajce z zasady nieograniczonej akumulacji
i cigej dywergencji w ujciu Marksa (ktrego teoria implicite opiera si na jednoznacznym
zaoeniu zerowego wzrostu wydajnoci na dusz met). W proponowanym tutaj schemacie
dywergencja nie ma charakteru cigego i stanowi wycznie jedn z przyszych moliwoci.
Perspektywy nie s jednak specjalnie pocieszajce. Trzeba przede wszystkim podkreli, e
fundamentalna nierwno r > g, gwna sia dywergencji na gruncie mojej teorii, nie ma nic
wsplnego z jakkolwiek niedoskonaoci rynku. Wrcz przeciwnie: im bardziej rynek kapitaowy
jest w rozumieniu ekonomistw doskonay, tym bardziej prawdopodobne jest, e r bdzie wiksze
od g. Mona wyobrazi sobie instytucje i polityki publiczne pozwalajce przeciwdziaa skutkom tej
niewzruszonej logiki jak na przykad globalny i progresywny podatek od kapitau.
Ale wprowadzenie ich stawia znaczne problemy od strony midzynarodowej koordynacji. Jest niestety
moliwe, e proponowane odpowiedzi oka si w praktyce duo skromniejsze i nieskuteczne, na
przykad w obliczu nacjonalistycznych przeszkd rnej natury.
Ramy geograficzne i historyczne
Jakie bd ramy przestrzenne i czasowe naszego studium? W miar moliwoci bd si stara
analizowa dynamik podziau bogactw w skali wiatowej, tak wewntrz krajw, jak i midzy
krajami, poczynajc od XVIII wieku. W praktyce jednak wiele ogranicze w dostpie do danych
zmusi mnie czsto do do wyranego zawenia badanego obszaru. Jeli chodzi o podzia produkcji
i dochodu midzy krajami, ktry zbadamy w czci pierwszej, to perspektyw globaln dysponujemy
od roku 1700 (przede wszystkim dziki rachunkom narodowym zebranym przez Angusa Maddisona).
Przy badaniu dynamiki stosunku kapitau do dochodu oraz podziau midzy kapitaem a prac
w czci drugiej bdziemy zmuszeni do ograniczenia si w zasadzie do przypadku krajw zamonych
i wnioskowania przez ekstrapolacj, jeli chodzi o kraje biedne i wschodzce z braku odpowiednich
danych historycznych. Kiedy w czci trzeciej zajmiemy si ewolucj nierwnoci dochodw
i majtkw, bdziemy rwnie mocno ograniczeni dostpnymi rdami. Bdziemy starali si
uwzgldni jak najwicej krajw biednych i gospodarek wschodzcych, zwaszcza dziki danym
pochodzcym z bazy WTID, ktra usiuje w miar moliwoci obj swym zasigiem pi
kontynentw. Jest jednak oczywiste, e ewolucje dugoterminowe s zdecydowanie lepiej
udokumentowane w krajach bogatych. W zasadzie ksika ta oparta jest przede wszystkim na analizie
dowiadcze historycznych gwnych krajw rozwinitych: Stanw Zjednoczonych, Japonii, Niemiec,
Francji i Wielkiej Brytanii.
Przypadki Wielkiej Brytanii i Francji bd najczciej przywoywane, gdy chodzi o dwa kraje,
w przypadku ktrych rda historyczne s najkompletniejsze i obejmuj najdusze okresy. Dla obu
krajw istniej liczne szacunki majtku narodowego i jego struktury, pozwalajce siga a do
pocztkw XVIII wieku. Poza tym stanowi te one dwa najwiksze mocarstwa kolonialne
i finansowe XIX i pocztku XX wieku. Ich szczegowe zbadanie ma wic oczywist wag dla analizy
dynamiki wiatowego podziau bogactw od rewolucji przemysowej. Wielka Brytania i Francja tworz
rwnie niedajcy si omin punkt wyjcia do badania tego, co nazywa si czsto pierwsz
globalizacj finansow i handlow, przypadajc na lata 1870 1914. By to okres wykazujcy wiele
podobiestw z drug globalizacj, ktra rozpocza si w latach 70. XX wieku, czas rwnoczenie

fascynujcy i wyjtkowo nierwnociowy. To epoka, w ktrej wynaleziono arwk i poczenia

transatlantyckie (Titanic zaton w 1912 roku), kino i radio, samochd i midzynarodowe lokaty
finansowe. Przypomnijmy tytuem przykadu, e trzeba bdzie zaczeka do pierwszych lat XXI wieku,
aby w bogatych krajach osignito poziom kapitalizacji giedowej proporcjonalnie do produkcji
krajowej lub dochodu narodowego odnotowany w Paryu i Londynie w latach 1900 1910. To
porwnanie bdzie pouczajce take z punktu widzenia interpretacji dzisiejszego wiata.
Niektrych czytelnikw z pewnoci zdziwi szczeglne znaczenie, jakie przywizuj do badania
przypadku francuskiego, i by moe bd mnie podejrzewa o nacjonalizm. Musz si wic
usprawiedliwi. Chodzi w pierwszej kolejnoci o kwesti rde. Rewolucja francuska nie stworzya
spoeczestwa sprawiedliwego i idealnego, ale miaa w kadym razie zasug utworzenia bezcennego
obserwatorium fortun: system rejestracji majtkw ziemskich, finansowych i nieruchomoci
wprowadzony w latach 1790 1800 jest zaskakujco nowoczesny i uniwersalny jak na sw epok, co
wyjania, dlaczego francuskie dugookresowe rda spadkowe s prawdopodobnie najbogatszymi na
wiecie.
Drugi powd jest taki, e Francja to kraj, w ktrym najwczeniej doszo do zmiany demograficznej,
przez co stanowi ona w pewnym sensie dobre obserwatorium tego, co moe czeka reszt planety.
Oczywicie ludno Francji wzrastaa take w cigu dwch ostatnich stuleci, ale w rytmie nadzwyczaj
wolnym. W chwili rewolucji Francja liczya blisko 30 milionw mieszkacw, natomiast
z pocztkiem XXI wieku liczy ona zaledwie niewiele ponad 60 milionw. Chodzi o ten sam kraj, te
same rzdy wielkoci. Dla porwnania Stany Zjednoczone liczyy zaledwie 3 miliony mieszkacw
w momencie ogoszenia Deklaracji Niepodlegoci, ale osigny poziom 100 milionw w pocztkach
XX wieku i przekroczyy liczb 300 milionw mieszkacw w drugiej dekadzie XXI stulecia. Jest
rzecz oczywist, e jeli jaki kraj przechodzi od 3 do 300 milionw mieszkacw (nie wspominajc
o zasadniczej zmianie skali terytorialnej w okresie ekspansji na zachd w XIX wieku), to nie jest ju
tak naprawd ten sam kraj.
Zobaczymy, e dynamika i struktura nierwnoci prezentuj si odmiennie w kraju, ktrego ludno
powikszya si stokrotnie, i w kraju, gdzie zaledwie si podwoia. W szczeglnoci waga
dziedziczenia jest oczywicie bardziej ograniczona w pierwszym przypadku ni w drugim. Bardzo
duy wzrost demograficzny w Nowym wiecie sprawi, e znaczenie majtkw pochodzcych
z przeszoci byo zawsze mniejsze w Stanach Zjednoczonych ni w Europie, co tumaczy rwnie,
dlaczego struktura nierwnoci amerykaskich oraz amerykaskich wyobrae nierwnoci i klas
spoecznych jest tak szczeglna. Ale sprawia to take, e przypadek amerykaski w pewnej mierze
nie moe by przenoszony gdzie indziej (jest mao prawdopodobne, by ludno wiata wzrosa
stokrotnie w cigu dwch najbliszych stuleci), podczas gdy przypadek francuski jest bardziej
reprezentatywny, a przez to przydatny dla badania przyszoci. Jestem przekonany, e szczegowa
analiza przypadku Francji i rnych trajektorii historycznych obserwowanych w krajach
rozwinitych w Europie, Japonii, Ameryce Pnocnej i Oceanii mwi nam wiele w perspektywie
przyszej dynamiki rozwoju na wiecie, cznie z krajami dzisiaj wschodzcymi, jak Chiny, Brazylia
czy Indie, w ktrych niewtpliwie nadejdzie take spowolnienie wzrostu demograficznego (tak si ju
dzieje) i gospodarczego.
Wreszcie przypadek Francji jest o tyle interesujcy, e rewolucja francuska rewolucja
buruazyjna par excellence bardzo wczenie wprowadzia idea rwnoci prawnej na rynku.
Badanie jego konsekwencji dla dynamiki podziau bogactw jest niezmiernie ciekawe. Rewolucja
angielska z 1688 roku wprowadzia co prawda nowoczesny parlamentaryzm, ale pozostawia dynasti
krlewsk, zasad primogenitury w dziedziczeniu ziemi a do lat 20. XX wieku oraz przywileje

polityczne dla dziedzicznego szlachectwa a do naszych dni (proces nowego okrelenia funkcji
parostwa i Izby Lordw w drugiej dekadzie XXI wieku wci si toczy, co obiektywnie trwa ju troch
za dugo). Rewolucja amerykaska z 1776 roku wprowadzia rzeczywicie zasady republikaskie, ale
i ona pozostawia niewolnictwo prosperujce przez kolejny wiek i dyskryminacj rasow legaln przez
niemal dwa stulecia; kwestia rasowa w duym stopniu do dzi wpywa na problemy spoeczne
w Stanach Zjednoczonych. Rewolucja francuska z 1789 roku bya w pewien sposb ambitniejsza:
uchylia wszystkie legalne przywileje i dya do stworzenia porzdku politycznego i spoecznego
opartego w peni na rwnoci praw i szans. Kodeks cywilny zapewnia absolutn rwno w obszarze
prawa wasnoci i wolnoci zawierania umw (przynajmniej w odniesieniu do mczyzn). Z kocem
XIX wieku i w czasach belle poque konserwatywni ekonomici francuscy jak Paul LeroyBeaulieu uywali czsto tego argumentu, by tumaczy, e republikaska Francja, kraj drobnych
posiadaczy, kraj, ktry sta si egalitarny dziki rewolucji, w adnym wypadku nie potrzebuje
progresywnego i grabieczego podatku dochodowego i spadkowego, w przeciwiestwie do
monarchicznego i arystokratycznego Zjednoczonego Krlestwa. Tymczasem nasze dane wskazuj, e
koncentracja majtkw bya w tym czasie niemal rwnie skrajna we Francji, jak w Zjednoczonym
Krlestwie, co pokazuje do wyranie, e rwno praw na rynku nie jest rwnoznaczna z rwnoci
praw po prostu. Rwnie tutaj dowiadczenie historyczne jest wielce pouczajce dla analizy
dzisiejszego wiata, ktrego liczni obserwatorzy cigle wyobraaj sobie, na wzr Leroy-Beaulieu
sprzed ponad wieku, e wystarczy ustanowi coraz lepiej gwarantowane prawa wasnoci, cieszce si
rosnc wolnoci rynki i coraz czystsz i doskonalsz konkurencj, by doj do zbudowania
spoeczestwa sprawiedliwego, zamonego i harmonijnego. Zadanie to jest niestety bardziej
skomplikowane.
Ramy teoretyczne i pojciowe
Zanim posuniemy si dalej, warto powiedzie nieco wicej o ramach teoretycznych i pojciowych,
w ktrych mieci si to badanie, a take o intelektualnym szlaku, ktry doprowadzi mnie do napisania
tej ksiki.
Najpierw powiedzmy, e nale do pokolenia, ktre miao 18 lat w roku 1989, roku dwchsetlecia
rewolucji francuskiej, ale take roku upadku muru berliskiego. Nale do pokolenia, ktre stao si
dorose, suchajc w radiu o zawaleniu si dyktatur komunistycznych, i nigdy nie odczuwao
najmniejszej czuoci czy nostalgii za tymi reimami czy za sowietyzmem. Jestem doywotnio
zaszczepiony przeciw retoryce antykapitalistycznej nudnej i konwencjonalnej, ktra zdaje si nie bra
pod uwag historycznej klski komunizmu i czsto odwraca wzrok od intelektualnych narzdzi, ktre
pozwoliyby j przekroczy. Nie interesuje mnie oskaranie nierwnoci czy te kapitalizmu jako
takiego tym bardziej e nierwnoci spoeczne nie stanowi problemu same w sobie, pod warunkiem
jednak, e s uzasadnione, to znaczy oparte na poytku powszechnym, jak gosi artyku pierwszy
Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela z 1789 roku (ta definicja sprawiedliwoci spoecznej jest
nieprecyzyjna, ale pocigajca i zakorzeniona w historii, przyjmijmy j na razie i wrmy do tego
pniej). To, co mnie interesuje, to prba uczestnictwa, w ramach moich skromnych moliwoci,
w okreleniu najbardziej odpowiednich modeli organizacji spoecznych, instytucji i polityk
publicznych, ktre w sposb rzeczywisty i efektywny doprowadziyby do powstania sprawiedliwego
spoeczestwa, dziaajcego w ramach pastwa prawa, ktrego zasady s z gry znane i odnosz si do
wszystkich oraz mog by demokratycznie dyskutowane.
Powinienem te doda, e moje amerykaskie marzenie spenio si, gdy miaem 22 lata, doktorat

w kieszeni, i zatrudni mnie bostoski uniwersytet. To dowiadczenie okazao si dla mnie kluczowe
i to z niejednego powodu. Stawiaem wwczas pierwsze kroki w Stanach Zjednoczonych i szybkie
uznanie dla mojej pracy byo przyjemnym uczuciem. Oto kraj umiejcy postpowa z emigrantami
i pragncy ich przyciga! Ale rwnoczenie od razu zdaem sobie spraw, e bd chcia bardzo
szybko wraca do Francji i do Europy, co uczyniem, majc dokadnie 25 lat. Od tej pory nigdy nie
opuciem Parya, z wyjtkiem kilku krtkich wyjazdw. Jednym z wanych powodw takiego
mojego wyboru byo to, e nie zostaem wystarczajco przekonany przez amerykaskich
ekonomistw. Owszem, wszyscy byli bardzo inteligentni i wci mam w tym rodowisku wielu
przyjaci, ale byo te co dziwnego: wiedziaem przecie, e nie miaem zielonego pojcia
o problemach ekonomicznych wiata (mj doktorat skada si z kilku do abstrakcyjnych twierdze
matematycznych), a przecie rodowisko polubio to, co robi. Szybko zdaem sobie spraw, e adna
praca polegajca na konsekwentnym zbieraniu danych historycznych na temat dynamiki nierwnoci
nie zostaa tu podjta od czasw Kuznetsa (do czego usiadem zaraz po powrocie do Francji),
a rodowisko naukowe gromadzio czysto teoretyczne wyniki, nie wiedzc na dobr spraw, jakie
fakty chce objania, i oczekiwao, e bd postpowa podobnie.
Powiedzmy otwarcie: ekonomia wci nie wyzbya si swej dziecicej pasji do matematyki i czysto
teoretycznych, nierzadko ideologicznych spekulacji, ze szkod dla bada historycznych i zblienia do
innych nauk spoecznych. Zbyt czsto ekonomici zajmuj si drobnymi problemami
matematycznymi, interesujcymi wycznie dla nich samych, co pozwala im maym kosztem nada
sobie pozory naukowoci i unika odpowiedzi na pytania znacznie bardziej skomplikowane, stawiane
przez otaczajcy ich wiat. By ekonomist uniwersyteckim we Francji daje jeden wielki przywilej:
ekonomici s mao cenieni w wiecie intelektualnym i uniwersyteckim, podobnie zreszt jak wrd
elit politycznych i finansowych. To zmusza ich do rezygnacji z pogardy dla innych dyscyplin
i absurdalnej pretensji do wyszego stopnia naukowoci, podczas gdy w rzeczywistoci wie si prawie
nic. To stanowi zreszt o wdziku tej dyscypliny i nauk spoecznych w ogle: startujemy z dou,
niekiedy z bardzo gbokiego dou, i moemy w zwizku z tym mie nadziej na due postpy. We
Francji ekonomici s jak sdz nieco bardziej ni w Stanach Zjednoczonych skonni przekonywa
swoich kolegw historykw i socjologw, i oglnie wiat zewntrzny, do sensu tego, co robi (cho
nie zawsze im si to udaje). Tote moim marzeniem, gdy nauczaem w Bostonie, byo znale si
w cole des hautes tudes en sciences sociales, uczelni, ktrej wielkimi nazwiskami byli Lucien
Febvre, Fernand Braudel, Claude Lvi-Strauss, Pierre Bourdieu, Franoise Hritier, Maurice Godelier
i tylu innych. Czy mam to wyzna, ryzykujc uznanie za szowinist nauk spoecznych? Mam
niewtpliwie wicej podziwu dla tych uczonych ni dla Roberta Solowa albo nawet Simona
Kuznetsa nawet jeli auj, e przewaajca cz nauk spoecznych od lat 70. XX wieku przestaa
si interesowa podziaem bogactw i klasami spoecznymi. Wczeniej problemy dochodw, pac, cen
i majtkw miay dobr pozycj w programach badawczych historii i socjologii. Tak naprawd to
chciabym, aby specjalici i amatorzy we wszystkich naukach spoecznych zainteresowali si
badaniami przedstawionymi w tej ksice poczynajc od tych, ktrzy twierdz, e nie maj
zielonego pojcia o ekonomii, za to czsto wygaszaj bardzo zdecydowane pogldy w sprawie
nierwnoci dochodw i majtkw, co zreszt jest cakowicie zrozumiae.
W rzeczywistoci ekonomia nigdy nie powinna separowa si od innych dyscyplin nauk
spoecznych, poniewa moe si rozwija tylko na ich gruncie. Zbyt mao wiemy w naukach
spoecznych, by si tak niemdrze dzieli. Aby spodziewa si postpw w takich kwestiach, jak
historyczna dynamika podziau bogactw i struktura klas spoecznych, e naley postpowa
pragmatycznie, zmobilizowa metody i podejcia historykw, socjologw i politologw podobnie jak

ekonomistw. Trzeba zacz od kwestii podstawowych i prbowa znale odpowiedzi: ssiedzkie

i podwrkowe spory s spraw wtrn. Ta ksika, jak sdz, jest tyle historyczna, co ekonomiczna.
Jak wyjaniem wczeniej, moja praca polegaa najpierw na zebraniu rde i ustaleniu faktw
i historycznych sekwencji w sprawie podziau dochodw i majtkw. W dalszych partiach ksiki
odwouj si niekiedy do teorii, modeli i poj abstrakcyjnych, ale prbuj robi to oszczdnie, to
znaczy tylko wtedy, gdy teoria pozwala na lepsze zrozumienie badanych ewolucji. Na przykad
pojcia dochodu i kapitau, stopy wzrostu i wskanika rentownoci s pojciami abstrakcyjnymi,
konstrukcjami teoretycznymi, a nie matematycznymi pewnikami. Bd usiowa w kadym razie
pokaza, e pozwalaj one skuteczniej analizowa realia historyczne, pod warunkiem wszake, e
zachowamy krytyczne i wiate spojrzenie na precyzj z natury przyblion z jak moliwe jest
dokonanie ich pomiaru. Uyj rwnie kilku rwna, jak prawo = r (zgodnie z ktrym udzia
kapitau w dochodzie narodowym jest rwny stopie zwrotu z kapitau przemnoonej przez stosunek
kapitau do dochodu) albo prawo = s / g (wedug ktrego stosunek kapitau do dochodu rwny jest
w duszej perspektywie stosunkowi midzy stop oszczdnoci a stop wzrostu). Prosz czytelnika
niezbyt mocnego w matematyce, by nie zamyka natychmiast ksiki, chodzi o kilka rwna
elementarnych, ktre mona wyjani w prosty i intuicyjny sposb, i ktrych dobre zrozumienie nie
wymaga adnej nadzwyczajnej wiedzy technicznej. Bd zwaszcza prbowa pokaza, e te
minimalne ramy teoretyczne pozwalaj na lepsze zrozumienie wanych dla kadego ewolucji
historycznych.
Plan ksiki
Ksika ta skada si z czterech czci i szesnastu rozdziaw. Pierwsza cz, zatytuowana Dochd
i kapita, skadajca si z dwch rozdziaw, wprowadza podstawowe pojcia, ktre bd czsto
uywane w dalszej czci pracy. W szczeglnoci rozdzia 1 przedstawia pojcia dochodu
narodowego, kapitau i stosunku kapitau do dochodu, a nastpnie zarys ewolucji wiatowego podziau
dochodu i produkcji. Rozdzia 2 analizuje z kolei dokadnie ewolucj stopy wzrostu ludnoci
i produkcji od czasw rewolucji przemysowej. W tej pierwszej czci brak jest w zasadzie wyranie
nowych faktw, dlatego czytelnik obeznany z tymi pojciami i ogln histori wiatowego wzrostu od
XVIII wieku moe przej od razu do czci drugiej.
Druga cz, zatytuowana Dynamika stosunku kapitau do dochodu, skada si z czterech
rozdziaw. Celem tej czci jest dokonanie analizy tego, jak prezentuje si na pocztku XXI wieku
problem dugoterminowej ewolucji stosunku kapitau do dochodu oraz globalnego podziau dochodu
narodowego midzy dochodami z kapitau i dochodami z pracy. Rozdzia 3 przedstawia metamorfozy
kapitau od XVIII wieku, zaczynajc od przypadkw Zjednoczonego Krlestwa i Francji, najlepiej
znanych w dugim okresie. Rozdzia 4 wprowadza przypadki Niemiec i Stanw Zjednoczonych.
Rozdziay 5 i 6 rozszerzaj geograficznie te analizy na ca planet, na tyle, na ile pozwalaj na to
rda, przede wszystkim za prbuj wyciga wnioski z historycznych dowiadcze w celu analizy
moliwej ewolucji stosunku kapitau do dochodu i podziau midzy kapitaem a prac
w nadchodzcych dekadach.
Trzecia cz, pod tytuem Struktura nierwnoci, skada si z szeciu rozdziaw. Rozdzia 7
zaczyna si od zaznajomienia czytelnika z rzdami wielkoci osignitymi w praktyce przez
nierwno podziau dochodw z pracy z jednej strony oraz wasnoci kapitau i pochodzcych z niego
dochodw z drugiej. Nastpnie w rozdziale 8 analizujemy dynamik historyczn tych nierwnoci,
zaczynajc od przedstawienia przeciwnych przypadkw Francji i Stanw Zjednoczonych. Rozdziay 9

i 10 poszerzaj te analizy do wszystkich krajw, dla ktrych dysponujemy danymi historycznymi (w

szczeglnoci w ramach WTID), badajc osobno nierwnoci wobec pracy i wobec kapitau.
W rozdziale 11 badana jest ewolucja dziedziczenia w dugiej perspektywie czasowej. Wreszcie
w rozdziale 12 prezentowana jest analiza moliwej ewolucji globalnego podziau majtkw w cigu
pierwszych dekad XXI wieku.
Cz czwarta, zatytuowana Uregulowanie kapitau w XXI wieku, skada si z czterech rozdziaw.
Jej celem jest wyprowadzenie wnioskw politycznych i normatywnych z poprzednich czci, ktrych
przedmiotem jest przede wszystkim ustalenie faktw i zrozumienie powodw obserwowanych
ewolucji. W rozdziale 13 prbujemy zarysowa kontury tego, czym mogoby by pastwo socjalne
adekwatne do rozpoczynajcego si wieku. Rozdzia 14 proponuje przemylenie progresywnego
podatku dochodowego w wietle wczeniejszych dowiadcze i ostatnich tendencji. Rozdzia 15
zawiera opis tego, co mogoby przypomina podatek progresywny od kapitau przystosowany do
kapitalizmu majtkowego XXI wieku, i porwnuje to idealne narzdzie do innych moliwych
sposobw regulacji: od europejskiego podatku od majtku przez chisk kontrol kapitaw, po
amerykask imigracj albo generalny powrt do protekcjonizmu. Rozdzia 16 zajmuje si palcym
problemem dugu publicznego oraz optymalnej akumulacji kapitau publicznego w kontekcie
moliwego zuycia kapitau naturalnego.
I jeszcze sowo: opublikowanie w 1913 roku ksiki zatytuowanej Kapita w XX wieku byoby
nadzwyczaj ryzykowne. Niech wic czytelnik zechce mi wybaczy publikacj w 2013 roku ksiki
zatytuowanej Kapita w XXI wieku. Jestem w peni wiadomy cakowitej niemonoci przewidzenia
formy, jak przyjmie kapita w roku 2063 lub 2113. Jak ju napisaem i jak bdziemy mieli okazj
dokadnie obserwowa, historia dochodw i majtkw jest histori zdecydowanie polityczn,
chaotyczn i nieprzewidywaln. Zaley ona od wyobraenia na temat nierwnoci, jakie maj rne
spoeczestwa, od polityk, jakie prowadz, oraz odpowiednich instytucji, ktre nierwnoci te mog
ksztatowa i przeksztaca w tym lub innym kierunku. Nikt nie moe wiedzie, jak form przyjm te
rozwizania w nadchodzcych dekadach. Co nie zmienia faktu, e lekcje historii przydaj si do tego,
by mc nieco janiej rozumie wybory, z jakimi przyjdzie nam si mierzy, oraz tendencje rozwojowe
widoczne w rozpoczynajcym si wieku. Taki jest w istocie jedyny cel tej ksiki, ktra logicznie
rzecz biorc powinna by zatytuowana Kapita w pocztkach XXI wieku: stara si wycign
z dowiadcze minionych stuleci kilka skromnych rozwiza na przyszo, bez zbytnich zudze co
do ich prawdziwej przydatnoci, poniewa historia zawsze wynajdzie sobie wasne cieki.

1 Thomas Malthus (1766 1834), ekonomista angielski uwaany za jednego z najbardziej wpywowych przedstawicieli szkoy

klasycznej obok Adama Smitha (1723 1790) i Davida Ricardo (1772 1823).
2 Istnieje oczywicie szkoa liberalna zwrcona w stron optymizmu: Adam Smith wydaje si przez ni uksztatowany i, szczerze

mwic, nie stawia sobie w ogle pytania o moliw rnic w podziale bogactw na dusz met. Podobnie Jean-Baptiste Say
(1767 1832), ktry z kolei wierzy w naturaln rwnowag.
3 Inn opcj jest oczywicie zwikszenie poday poprzez odkrycie nowych z (lub nowych rde energii, w miar moliwoci
czystszych) albo zagszczenie mieszkalnictwa w miastach (na przykad poprzez wznoszenie wyszych wieowcw), co jednak
rodzi kolejne problemy. W kadym wypadku moe to rwnie zaj cae dziesiciolecia.
4 Fryderyk Engels (1820 1895), ktry zostanie przyjacielem i wsppracownikiem Marksa, zdobywa bezporednie dowiadczenie
w swym temacie: w 1842 roku osiada w Manchesterze i kieruje fabryk bdc wasnoci jego ojca.
5 Historyk Robert C. Allen zaproponowa ostatnio nazwanie tej dugiej stagnacji pacowej pauz Engelsa. Zob. R.C. Allen, Engels
pause: a pessimists guide to the British industrial revolution, Department of Economic Discussion Paper, Oxford University,
Oxford 2007. Zob. rwnie R.C. Allen, Engels pause: technical change, capital accumulation, and inequality in the British
industrial revolution, Explorations in Economic History 2009, vol. 46, nr 4, s. 418 435.
6 Dalszy cig pierwszego zdania brzmi: Wszystkie potgi starej Europy poczyy si w witej nagonce przeciw temu widmu:
papie i car, Metternich i Guizot, francuscy radykaowie i niemieccy policjanci. Talent literacki i polemiczny Karola Marksa
(1818 1883), filozofa i ekonomisty niemieckiego, tumaczy bez wtpienia cz jego ogromnego wpywu.
7 Marks opublikowa w 1847 roku Ndz filozofii, ksik, w ktrej zakpi z Filozofii ndzy, wydanej kilka lat wczeniej przez
Proudhona.
8 W rozdziale 6 wrcimy do stosunku Marksa do statystyk. Streszczajc: Marks prbuje niekiedy korzysta z aparatu statystycznego
swojej epoki (ktry poczyni kilka postpw od czasu Malthusa i Ricardo, ale wci jednak jest do elementarny), najczciej
w sposb stosunkowo subiektywny, bez wyranego zwizku z rozwaaniami teoretycznymi.
9 S. Kuznets, Economic growth and income inequality, The American Economic Review 1955, vol. 45, nr 1, s. 1 28. Wspaniae
trzydziestolecie to nazwa czsto nadawana, zwaszcza w Europie kontynentalnej, trzem dekadom po II wojnie wiatowej, ktre
charakteryzowa bardzo silny wzrost.
10 R.M. Solow, A Contribution to the theory of economic growth, The Quarterly Journal of Economics 1956, vol. 70, nr 1, s. 65
95.
11 Zob. S. Kuznets, Shares of Upper Income Groups in Income and Savings, National Bureau of Economic Research, Cambridge
1953. Simon Kuznets (1901 1985) by ekonomist amerykaskim, urodzonym na Ukrainie, ale od 1922 roku zamieszkaym
w Stanach Zjednoczonych; studentem na Columbii, potem profesorem Harvardu; autorem pierwszych amerykaskich rachunkw
narodowych oraz pierwszych cigw historycznych dotyczcych nierwnoci.
12 Deklaracje o dochodach dotycz czsto tylko czci ludnoci i dochodw, a dla zmierzenia caoci dochodw konieczne jest
rwnoczesne dysponowanie rachunkami narodowymi.
13 Innymi sowy, klasy ludowe i rednie, ktre mona oszacowa jako 90 % najbiedniejszych Amerykanw, uzyskay znaczcy
wzrost swego udziau w dochodzie narodowym: od 50 55 % w latach 1910 1920 i do 65 70 % z kocem lat 40. XX wieku.
14 Zob. S. Kuznets, Economic growth and income inequality, dz. cyt., s. 12 18. Krzywa ta jest niekiedy nazywana krzyw
odwrconego U. Specyficzny mechanizm opisany przez Kuznetsa opiera si na stopniowym transferze ludnoci z biednego
sektora rolniczego do bogatego sektora przemysowego (tylko mniejszo zaczyna korzysta z bogactw sektora przemysowego,
std wzrost nierwnoci, potem korzystaj ju wszyscy, std zmniejszenie nierwnoci), ale rzecz jasna ten wysoce
wystylizowany mechanizm moe przyj bardziej ogln form (na przykad stopniowych transferw siy roboczej midzy
rnymi sektorami lub rnymi zajciami).
15 Warto odnotowa, e Kuznets nie przygotowa cigu danych pokazujcego wzrost nierwnoci w XIX wieku. Podobnie jak
wikszoci obserwatorw epoki, wydawao mu si to oczywiste.
16 Jak sam powiedzia: To moe 5 % empirycznych informacji i 95 % spekulacji, niekiedy podszytej myleniem yczeniowym
(tame, s. 24 26).
17 Tame, s. 26.
18 W tych modelach, dominujcych tak w badaniach, jak i w nauczaniu ekonomii od lat 60. i 70. XX wieku, zakada si z gry, e
wszyscy otrzymuj tak sam pac, maj taki sam majtek i dysponuj takimi samymi dochodami, a wic z definicji wzrost suy
w tych samych proporcjach wszystkim grupom spoecznym. Takie uproszczenie rzeczywistoci moe by przydatne przy badaniu
niektrych bardzo specyficznych problemw, ale drastycznie ogranicza pul pyta ekonomicznych, ktre mona sobie postawi.
19 Ankiety w sprawie dochodw i budetw gospodarstw domowych prowadzone przez instytuty statystyczne rzadko rozpoczynaj
si przed latami 70. XX wieku i wykazuj tendencj do znacznego niedoceniania wysokich dochodw, co jest problematyczne
w sytuacji, gdy najbogatsze 10 % czsto znajduje si w posiadaniu poowy dochodu narodowego. Mimo swych ogranicze rda
fiskalne lepiej pokazuj wysokie dochody i pozwalaj na cofnicie si o cay wiek wstecz.
20 T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle: ingalits et redistributions, 1901 1998, Grasset, Paris 2001. W wersji
skrconej: T. Piketty, Income inequality in France, 1901 1998, Journal of Political Economy 2003, vol. 111, nr 5, s. 1004
1042.

21 A.B. Atkinson, T. Piketty (red.), Top Incomes over the Twentieth Century: A Contrast Between Continental European and English-

Speaking Countries, Oxford University Press, Oxford 2007; A.B. Atkinson, T. Piketty (red.), Top Incomes: A Global Perspective,
Oxford University Press, Oxford 2010.
22 T. Piketty, E. Saez, Income inequality in the United States, 1913 1998, The Quarterly Journal of Economics 2003, vol. 118,
nr 1, s. 1 39.
23 Kompletne referencje bibliograficzne znajduj si w internetowym aneksie technicznym. Zob. rwnie A.B. Atkinson, T. Piketty,
E. Saez, Top Incomes in the Long Run of History, Journal of Economic Literature 2011, vol. 49, nr 1, s. 3 71.
24 Nie moemy oczywicie zaj si szczegowo przypadkiem kadego kraju z osobna w ksice prezentujcej syntez caoci.
Odsyamy zainteresowanego czytelnika do kompletnych serii danych znajdujcych si w sieci na stronie WTID
(http://topincomes.parisschoolofeconomics.eu) oraz do wskazanych wczeniej ksiek i artykuw. Liczne teksty i dokumenty s
rwnie do dyspozycji w aneksie technicznym tej ksiki (http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c).
25 WTID jest w trakcie przeksztacania si w World Wealth and Income Database (WWID), obejmujc te trzy podzespoy
dodatkowych danych. W tej ksice prezentujemy gwne elementy dostpne obecnie.
26 Mona rwnie korzysta z deklaracji majtkowych pochodzcych z dorocznych podatkw od majtku osb yjcych, lecz te
dane s rzadsze od dugoterminowych danych spadkowych.
27 R.J. Lampman, The Share of Top Wealth-Holders in National Wealth, 1922 1956, Princeton University Press, Princeton 1962;
A.B. Atkinson, A.J. Harrison, Distribution of personal wealth in Britain, Cambridge University Press, Cambridge 1978.
28 T. Piketty, G. Postel-Vinay, J.-L. Rosenthal, Wealth Concentration in a Developing Economy: Paris and France, 1807 1994,
The American Economic Review 2006, vol. 96, nr 1, s. 236 256.
29 J. Roine, D. Waldenstrm, Wealth Concentration over the Path of Development: Sweden, 1873 2006, The Scandinavian Journal
of Economics 2009, vol. 111, nr 1, s. 151 187.
30 T. Piketty, On the Long-Run Evolution of Inheritance: France 1820 2050, Paris School of Economics Working Paper, Paris
2010. Wersja skrcona: T. Piketty, On the Long-Run Evolution of Inheritance: France 1820 2050, The Quarterly Journal of
Economics 2011, vol. 126, nr 3, s. 1071 1131.
31 T. Piketty, G. Zucman, Capital is back: wealth-income ratios in rich countries 1700 2010, Paris School of Economics Working
Paper, Paris 2013.
32 R.W. Goldsmith, Comparative National Balance Sheets: A Study of Twenty Countries, 1688 1978, The University of Chicago
Press, Chicago 1985. Peniejsze odniesienia bibliograficzne znajduj si w aneksie technicznym.
33 A.H. Jones, American Colonial Wealth: Documents and Methods, 3 t., Arno Press, New York 1977.
34 A. Daumard, Les fortunes franaises au XIXe sicle. Enqute sur la rpartition et la composition des capitaux privs Paris, Lyon,
Lille, Bordeaux et Toulouse daprs lenregistrement des dclarations de successions, Mouton, Paris 1973.
35 F. Simiand, Le salaire, lvolution sociale et la monnaie, Flix Alcan, Paris 1932; E. Labrousse, Esquisse du mouvement des prix et
des revenus en France au XVIIIe sicle, 2 t., Dalloz, Paris 1933; J. Bouvier, F. Furet, M. Gillet, Le mouvement du profit en France
au XIXe sicle. Materiaux et tudes, Mouton, Paris 1965.
36 Istniej rwnie czysto intelektualne powody tumaczce upadek historii ekonomicznej i spoecznej powiconej ewolucji cen,
dochodw i majtkw (niekiedy nazywanej histori seryjn), upadek moim zdaniem godny poaowania i odwracalny, do czego
jeszcze wrcimy.
37 Ten ewidentnie destabilizujcy mechanizm (im jestemy bogatsi, tym szybciej ronie nasz majtek) bardzo niepokoi Kuznetsa,
std tytu jego ksiki z 1953 roku: Shares of Upper Income Groups in Income and Savings. Brakowao jednak dystansu
historycznego, by przeanalizowa zjawisko w sposb peny. Ta sia dywergencji znalaza si rwnie w centrum klasycznej
ksiki Jamesa E. Meadea (zob. J.E. Meade, Efficiency, Equality, and the Ownership of Property, Allen & Unwin, London 1964)
oraz przywoanego wczeniej dziea Atkinsona i Harrisona, Distribution of Personal Wealth in Britain, ktre w pewnym sensie
stanowi jej przeduenie historyczne. Nasze prace postpuj dokadnie ladami tych autorw.

1
Dochd i kapita

1. Dochd i produkcja

Dnia 16 sierpnia 2012 roku poudniowoafrykaska policja interweniuje w konflikcie midzy

robotnikami kopalni platyny Marikana, w pobliu Johannesburga, a wacicielami przedsibiorstwa,
akcjonariuszami znajdujcej si w Londynie spki Lonmin. Siy porzdkowe strzelaj do
strajkujcych prawdziwymi kulami. Bilans: trzydziestu czterech zabitych wrd grnikw1. Jak czsto
bywa w podobnych przypadkach, konflikt dotyczy kwestii pacowej: grnicy dali, by ich paca
wzrosa z 500 do 1000 euro miesicznie. Po tragicznej mierci ludzi spka w kocu zaproponowaa
grnikom podwyk o 75 euro miesicznie2.
Ten niedawny epizod przypomina nam, e problem podziau dochodw z produkcji midzy pace
i zyski, midzy dochody z pracy i dochody z kapitau, stanowi od zawsze sedno konfliktu o podzia
dbr. Ju w tradycyjnych spoeczestwach opozycja midzy wacicielem ziemskim a chopem,
midzy tym, ktry grunty posiada, a tym, ktry daje swoj prac, tym, ktry pobiera rent gruntow,
a tym, ktry j wypaca, leaa u podstaw nierwnoci spoecznej i wszystkich buntw. Rewolucja
przemysowa zaostrzya konflikt midzy kapitaem a prac by moe dlatego, e pojawiy si bardziej
ni w przeszoci kapitaochonne formy produkcji (maszyny, surowce itd.), albo rwnie dlatego, e
zawiedzione zostay nadzieje zwizane z bardziej sprawiedliwym podziaem i demokratycznym
porzdkiem spoecznym, do czego jeszcze wrcimy.
W kadym razie tragiczne wydarzenia z Marikany odsyaj nas nieuchronnie do dawniejszych
aktw przemocy. Na placu Haymarket Square w Chicago 1 maja 1886 roku, a potem take w Fourmies
na pnocy Francji 1 maja 1891 roku siy porzdkowe strzelay ze skutkiem miertelnym do
strajkujcych robotnikw, ktrzy domagali si podwyek pac. Czy konflikt midzy kapitaem a prac
naley do przeszoci, czy te bdzie jednym z kluczowych w XXI wieku?
W dwch pierwszych czciach tej ksiki zajmiemy si problemem globalnego podziau dochodu
narodowego midzy prac a kapita oraz jego przeksztaceniami od XVIII wieku. Na chwil
zapomnimy o kwestii nierwnoci w ramach dochodw z pracy (na przykad midzy robotnikiem,
inynierem i dyrektorem fabryki) lub w ramach dochodw z kapitau (na przykad midzy maymi,
rednimi i wielkimi akcjonariuszami lub wacicielami), do ktrych powrcimy w czci trzeciej.
Oczywicie kady z tych dwch obszarw podziau bogactw podzia tzw. czynnikowy,
przeciwstawiajcy dwa czynniki produkcji, ktrymi s kapita i praca, sztucznie traktowane jako
jednorodne bloki, i podzia tzw. indywidualny, dotyczcy nierwnoci dochodw z pracy i kapitau na
poziomie jednostek odgrywa w praktyce kluczow rol i dojcie do waciwego zrozumienia
problemu podziau dbr bez cznego ich analizowania jest niemoliwe3.
Tak czy inaczej, w sierpniu 2012 roku grnicy z Marikany strajkowali nie tylko przeciw uwaanym
za zbyt due zyskom grupy Lonmin, ale take przeciwko rozwarstwieniu pac midzy robotnikami
a inynierami oraz bajecznemu podobno wynagrodzeniu dyrektora kopalni4. Faktycznie, gdyby
wasno kapitau bya podzielona cile rwno, a kady z zatrudnionych otrzymywaby rwn cz
zyskw jako dodatek do pacy, kwestia podziau na zyski i pace nie interesowaaby (niemal) nikogo.
Jeli podzia midzy kapitaem a prac wzbudza tyle konfliktw, to przede wszystkim z powodu
skrajnej koncentracji wasnoci kapitau. W istocie we wszystkich krajach nierwno majtkowa
a z niej wywodz si dochody z kapitau jest zawsze wiksza od nierwnoci pac i dochodw
z pracy. Dokonamy analizy tego zjawiska i jego przyczyn w czci trzeciej. Tymczasem przyjmijmy

za pewnik nierwno dochodw z pracy i kapitau oraz skupmy uwag na globalnym podziale
dochodu narodowego midzy kapita i prac.
eby sprawa bya jasna: moje sowa nie maj na celu zachcenia pracownikw do zaoenia sprawy
procesowej przeciwko wacicielom, lecz raczej pomoc kademu w okreleniu stanowiska
i wyrobieniu sobie opinii. Oczywicie nierwno midzy kapitaem a prac w ujciu symbolicznym
ma charakter skrajny. Uderza ona z ca si w najbardziej rozpowszechnione wyobraenia o tym, co
jest sprawiedliwe, a co nie, i nie jest wcale zaskoczeniem, e niekiedy prowadzi do przemocy
fizycznej. Tym wszystkim, ktrzy posiadaj tylko wasn prac i yj czsto w warunkach skromnych,
a nawet bardzo skromnych, jak chopi w XVIII wieku czy grnicy z Marikany, trudno jest pogodzi
si z tym, e posiadacze kapitau ktrzy s nimi czasem w drodze dziedziczenia, przynajmniej
w czci mog, nie pracujc, przywaszcza sobie znaczc cz wyprodukowanych dbr. Ta cz
kapitau moe osiga wysokie poziomy: czsto midzy jedn czwart a poow produkcji, a niekiedy
wicej ni poow w sektorach kapitaochonnych, takich jak wydobycie, albo nawet jeszcze wicej,
jeli warunki lokalnych monopoli pozwalaj na to wacicielom.
Rwnoczenie kady rozumie, e w wypadku, gdyby cao produkcji bya przeznaczona na pace
i nic nie zostawao na zyski, niewtpliwie trudno byoby pozyska kapita pozwalajcy na
finansowanie nowych inwestycji, przynajmniej w obecnych warunkach organizacji gospodarki (mona
rzecz jasna wyobrazi sobie inne). Nie liczc tego, e niekoniecznie byoby uzasadnione zniesienie
wszelkiego wynagrodzenia dla tych, ktrzy decyduj si na oszczdzanie wicej od innych
zakadamy oczywicie, e chodzi tu o wane rdo nierwnoci majtkowej, problem, ktry tutaj
zbadamy. Nie zapominajc take o tym, e cz tego, co okrela si jako dochody z kapitau,
odpowiada niekiedy wynagrodzeniu za prac przedsibiorcz, przynajmniej czciowo,
i niewtpliwie powinna by traktowana jak inne formy pracy. Temu klasycznemu argumentowi
rwnie powinnimy si przyjrze z bliska. Biorc to wszystko pod uwag, naley postawi pytanie
o to, jaki jest waciwy poziom podziau midzy kapitaem a prac, czy na pewno wolne
funkcjonowanie gospodarki rynkowej i wasnoci prywatnej prowadzi zawsze i wszdzie do tego
wanie optymalnego poziomu? Jak w idealnym spoeczestwie powinno si zorganizowa podzia
midzy kapitaem a prac i co zrobi, by si do tego zbliy?
Podzia midzy kapitaem a prac: nie tak stabilny w dugiej
perspektywie czasowej
Aby posun si dalej w tej refleksji i sprbowa przynajmniej okreli warunki debaty, zapewne
nierozstrzygalnej, warto rozpocz od ustalenia faktw, tak cile i dokadnie, jak to tylko moliwe.
Co tak naprawd wiemy o ewolucji podziau midzy kapitaem a prac od XVIII wieku? Przez duszy
czas wrd ekonomistw panowaa rozpowszechniona troch nazbyt popiesznie w podrcznikach
opinia, e w dugiej perspektywie czasowej podzia dochodu narodowego midzy prac i kapita jest
bardzo stabilny i utrzymuje si na poziomie dwie trzecie do jednej trzeciej5. Dziki historycznej
perspektywie oraz nowym danym, jakimi dzi dysponujemy, pokaemy, e rzeczywisto jest duo
bardziej skomplikowana.
Z jednej strony podzia midzy kapitaem a prac przey w cigu minionego wieku zwroty
odpowiadajce chaotycznej historii politycznej i gospodarczej XX wieku. Wydarzenia XIX stulecia,
o ktrych bya ju mowa we wprowadzeniu (wzrost udziau kapitau w pierwszej poowie wieku, lekki
spadek i stabilizacja pniej), wydaj si w porwnaniu z tym nader spokojne. Krtko mwic,
wstrzsy pierwszego XX wieku (1914 1945) I wojna wiatowa, rewolucja bolszewicka

z 1917 roku, kryzys 1929 roku, II wojna wiatowa oraz nowe polityki regulacji, opodatkowania
i kontroli publicznej kapitau, bdce pochodn tych wstrzsw doprowadziy kapitay prywatne do
poziomw historycznie niskich w latach 50. XX wieku. Dziaania na rzecz odtworzenia majtkw
zostaj bardzo szybko podjte, a potem przypieszone wraz z anglosask rewolucj konserwatywn lat
1979 1980, upadkiem bloku sowieckiego z lat 1989 1990, globalizacj finansow i deregulacj
lat 90. XX wieku, czyli wydarzeniami stanowicymi zakrt polityczny idcy w kierunku odwrotnym
do poprzedniego, ktre pozwoliy kapitaom prywatnym odzyska z pocztkiem XXI stulecia, mimo
otwartego kryzysu w latach 2007 2008, prosperity nieznan od 1913 roku. W tej ewolucji i w tym
procesie odtwarzania majtkw, po czci naturalnym i podanym, nie wszystko jest zjawiskiem
negatywnym. Zmienia to jednak perspektyw, z jakiej patrzymy na podzia midzy kapitaem a prac
na pocztku XXI wieku i jego moliwe przeobraenia w nadchodzcych dekadach.
Z drugiej strony, poza tym podwjnym zwrotem w XX wieku, jeli przyjmiemy wyjtkowo
dugoterminow perspektyw, to przekonanie o penej stabilnoci podziau midzy kapitaem a prac
kontrastowa bdzie z faktem, e sama natura kapitau ulega zasadniczemu przeksztaceniu (z
kapitau gruntowego i ziemskiego w XVIII wieku w kapita nieruchomoci, przemysowy i finansowy
w XXI wieku), a zwaszcza z tez, wedug ktrej nowoczesny wzrost cechuje si wzrostem znaczenia
kapitau ludzkiego tez take czsto spotykan wrd ekonomistw, ktra na pierwszy rzut oka
zakada jako konsekwencj tendencj wzrostow udziau pracy w dochodzie narodowym. Zobaczymy,
e ta dugoterminowa tendencja jest ju widoczna, ale w proporcjach stosunkowo skromnych: cz
kapitau (pozaludzkiego) w pocztkach XXI wieku wydaje si zaledwie troch mniejsza, ni bya
z pocztkiem XIX stulecia. Bardzo wysokie poziomy kapitalizacji majtkowej obserwowane dzi
w bogatych krajach mona tumaczy przede wszystkim powrotem do ustroju politycznego
obiektywnie bardzo przychylnego dla kapitaw prywatnych.
Przekonamy si, e aby dobrze zrozumie te przeksztacenia, najkorzystniej byoby analizowa
ewolucj stosunku kapitau do dochodu (to znaczy stosunku midzy caoci nagromadzonego
kapitau a rocznym strumieniem dochodu i produkcji), a nie tylko podziau midzy kapitaem a prac
(to znaczy podziau strumienia dochodu i produkcji na dochody z kapitau i pracy), tradycyjnie
badanego w przeszoci, gwnie z braku odpowiednich danych.
eby jednak przedstawi te wyniki w sposb szczegowy, naley postpowa etapami. Pierwsza
cz tej ksiki ma zatem za cel wprowadzenie podstawowych poj. W rozdziale 1 zdefiniujemy
pojcia produktu krajowego i dochodu narodowego, kapitau i pracy oraz stosunku kapitau do
dochodu. Pniej zbadamy transformacje wiatowego podziau produkcji i dochodu od czasu
rewolucji przemysowej. W rozdziale 2 przeanalizujemy generaln ewolucj stp wzrostu w historii,
ewolucj, ktra odegra centraln rol w dalszych analizach.
Po wyoeniu tych wstpnych kwestii bdziemy mogli w drugiej czci ksiki bada dynamik
stosunku kapitau do dochodu oraz podziau midzy kapitaem a prac, postpujc ponownie etapami.
W rozdziale 3 zbadamy przeksztacenia struktury kapitau oraz stosunku kapitau do dochodu od
XVIII wieku, zaczynajc od przypadkw Zjednoczonego Krlestwa i Francji, najlepiej znanych
w dugim okresie. W rozdziale 4 wprowadzimy przypadek Niemiec oraz Stanw Zjednoczonych, ktry
z poytkiem uzupeni pryzmat europejski. Wreszcie w rozdziaach 5 i 6 podejmiemy prb
rozszerzenia tych analiz na cao krajw bogatych i w miar moliwoci na cao planety, dc do
wycignicia wnioskw dla dynamiki stosunku kapitau do dochodu i podziau midzy kapitaem
a prac w skali wiatowej w pocztkach XXI wieku.
Pojcie dochodu narodowego

Rozpoczniemy od zaprezentowania pojcia dochodu narodowego, do ktrego w tej ksice

bdziemy si czsto odwoywa. Z definicji dochd narodowy mierzy cao dochodw, ktrymi
dysponuj mieszkacy danego kraju w cigu roku, niezalenie od formy prawnej tych dochodw.
Dochd narodowy jest cile zwizany z pojciem produktu krajowego brutto (PKB), czsto
uywanym w debatach wewntrznych, wszake z dwiema wanymi rnicami. PKB mierzy cao
dbr i usug wyprodukowanych w cigu jednego roku na terytorium danego kraju. Aby obliczy
dochd narodowy, trzeba zacz od odjcia od PKB amortyzacji kapitau, ktry pozwoli na realizacj
tych produkcji, to znaczy zuycia budynkw, wyposaenia, maszyn, pojazdw, komputerw itd.
uytych w cigu roku. Ta znaczna ilo, ktra obecnie siga rzdu 10 % PKB w wikszoci krajw, nie
stanowi niczyjego dochodu: przed wypaceniem uposae dla pracownikw, dywidend dla
akcjonariuszy i realizacj prawdziwie nowych inwestycji trzeba zacz od zastpienia czy naprawienia
uytego kapitau. A jeli si tego nie zrobi, bdziemy mieli do czynienia ze strat majtku, a wic
ujemnym dochodem dla posiadaczy. Po odjciu amortyzacji kapitau od produktu krajowego brutto
otrzymuje si produkt krajowy netto, ktry nazwiemy prociej, produkcj krajow. Zwykle rwna
si ona 90 % PKB.
Nastpnie naley doda dochody netto uzyskane za granic (albo odj dochody netto zapacone za
granic, w zalenoci od sytuacji kraju). Na przykad kraj, w ktrym zagraniczni waciciele posiadaj
cao przedsibiorstw i kapitau, mgby mie bardzo wysok produkcj krajow, ale dochd
narodowy zdecydowanie mniejszy po odjciu zyskw i czynszw idcych za granic. I na odwrt: kraj
posiadajcy znaczn cz kapitaw innych krajw moe mie dochd narodowy duo wyszy,
znacznie przekraczajcy swoj produkcj krajow.
Pniej wrcimy do przykadw tych dwch typw sytuacji, zarwno z historii kapitalizmu, jak i z
obecnego wiata. Dodajmy od razu, e ten typ nierwnoci midzynarodowych moe rodzi bardzo
powane napicia polityczne. Nie jest bez znaczenia dla jakiego kraju pracowa na rzecz innego kraju
i przelewa mu stale znaczc cz swojej produkcji w formie dywidend lub czynszw. Aby taki
system mg si utrzymywa do pewnego momentu musz mu czsto towarzyszy stosunki
dominacji politycznej, jak dziao si to w epoce kolonialnej, kiedy Europa sprawowaa
w rzeczywistoci kontrol nad znaczn czci wiata. Jedn z centralnych kwestii naszych bada jest
dowiedzenie si, w jakim stopniu i pod jakimi warunkami taka sytuacja mogaby si powtrzy
w XXI wieku, ewentualnie w innych konfiguracjach geograficznych, na przykad z Europ raczej
w roli poddanego ni rzdzcego (obawa szeroko rozpowszechniona na Starym Kontynencie by
moe na wyrost, zobaczymy).
W tym momencie musimy si zadowoli odnotowaniem, e wikszo krajw, bogatych czy
wschodzcych, znajduje si obecnie w sytuacji duo bardziej zrwnowaonej, ni si to niekiedy
zakada. We Francji i w Stanach Zjednoczonych, w Niemczech i w Wielkiej Brytanii, w Chinach i w
Brazylii, w Japonii i we Woszech dochd narodowy nie rni si bardzo od produkcji krajowej,
z dokadnoci do 1 lub 2 %. Inaczej mwic, we wszystkich tych krajach wychodzcy i przychodzcy
strumie zyskw, odsetek, dywidend, czynszw itp. prawie si rwnowa, na og z lekk nadwyk
dochodw netto otrzymywanych z zagranicy w krajach bogatych. Przy pierwszym szacunku rezydenci
tych rnych krajw maj dziki swym lokatom finansowym i w nieruchomociach prawie tyle
bogactw w reszcie wiata, ile reszta wiata posiada u nich. Wbrew utrzymujcej si legendzie Francja
nie znajduje si w rkach kalifornijskich funduszy emerytalnych ani Bank of China, podobnie jak
Stany Zjednoczone nie s wasnoci inwestorw japoskich czy niemieckich. Obawa przed tego
rodzaju sytuacjami jest tak silna, e zudzenia czsto bior w tej materii gr nad rzeczywistoci.

Dzisiaj rzeczywisto jest taka, e nierwno kapitau jest w duo wikszym stopniu wewntrzna ni
midzynarodowa. Bardziej przeciwstawia bogatych i biednych wewntrz kadego kraju ni kraje
midzy sob. Nie zawsze tak jednak byo w historii, wic zasadne jest pytanie o to, pod jakimi
warunkami ta sytuacja moe si zmieni w XXI wieku, tym bardziej, e niektre kraje jak Japonia,
Niemcy, kraje naftowe i w mniejszym stopniu Chiny zakumuloway w nieodlegej przeszoci
niebagatelne wierzytelnoci (jakkolwiek na dzi wyranie mniejsze od rekordw z czasw
kolonialnych) wobec reszty wiata. Zobaczymy rwnie, e bardzo silny rozwj udziaw krzyowych
midzy krajami (kady posiadany jest w znacznym stopniu przez innych) moe zwiksza poczucie
wywaszczenia take wtedy, gdy bilanse s bliskie zera.
Streszczajc: na poziomie kadego kraju dochd narodowy moe by wyszy lub niszy od
produkcji krajowej, w zalenoci od tego, czy dochody netto pochodzce z zagranicy s dodatnie, czy
ujemne:
Dochd narodowy = produkcja krajowa + dochody netto pochodzce z zagranicy6
Na poziomie wiatowym dochody pochodzce z zagranicy i przelewane za granic si rwnowa, tak
e dochd z definicji rwny jest produkcji:
Dochd wiatowy = produkcja wiatowa7
Ta rwno dwch rocznych strumieni dochodu i produkcji moe stanowi oczywisto pojciow
i rachunkow, ale oddaje wan cech rzeczywistoci. W cigu danego roku nie mona rozdzieli
wicej dochodw, ni zostao wyprodukowanych nowych bogactw (chyba eby si zaduy wobec
innego kraju, ale to nie jest moliwe na poziomie wiatowym). I odwrotnie, caa produkcja musi by
rozdzielona w formie dochodw w ten lub inny sposb czy to w formie pac, uposae,
honorariw, premii wypaconych pracownikom i osobom, ktre przyniosy prac uyt w produkcji
(dochody z pracy), czy w formie zyskw, dywidend, odsetek, czynszw, opat licencyjnych
wracajcych do posiadaczy kapitau uytego przy produkcji (dochody z kapitau).
Co to jest kapita?
Podsumujmy. Na poziomie rachunkw jakiego przedsibiorstwa, ale i pastwa czy wiata jako
caoci, produkcja i pochodzce z niej dochody mog dzieli si na sum dochodw z kapitau
i dochodw z pracy:
Dochd narodowy = dochody z kapitau + dochody z pracy
Ale co to jest kapita? Jakie s dokadnie jego granice i formy oraz jak jego skad zmienia si
w czasie? Ta kwestia, kluczowa dla naszych bada, bdzie analizowana szczegowo w kolejnych
rozdziaach. Warto jednak na tym etapie doprecyzowa nastpujce punkty.
Przede wszystkim, kiedy w tej ksice mwimy o kapitale, bez dodatkowych okrele, to
wyczamy to, co ekonomici czsto nazywaj wedug nas nieprawidowo kapitaem ludzkim, to
znaczy si pracy, kwalifikacji, przygotowania, zdolnoci indywidualnych. W ramach tej ksiki
kapita jest okrelony jako cao aktyww pozaludzkich, ktre mog by posiadane i wymieniane
na rynku. Kapita obejmuje w szczeglnoci cao kapitau nieruchomoci (budynki, domy)

uywanego do mieszkania oraz kapitau finansowego i organizacyjnego (budynki, wyposaenie,

maszyny, patenty itp.) wykorzystywanego przez przedsibiorstwa i administracje.
Istnieje wiele powodw, by wyczy kapita ludzki z naszej definicji kapitau. Najbardziej
oczywisty jest ten, e kapita ludzki nie moe by posiadany przez inn osob ani by wymieniany na
rynku, a w kadym razie nie w sposb trway. Stanowi to zasadnicz rnic wobec innych form
kapitau. Mona oczywicie wynaj usugi swojej pracy w ramach umowy o prac, ale we wszystkich
nowoczesnych systemach prawnych moe doj do tego wycznie na czas okrelony i ograniczony
zwyczajowo. Z wyjtkiem, rzecz jasna, spoeczestw praktykujcych niewolnictwo, w ktrych
dozwolone jest posiadanie w sposb peny i cakowity kapitau ludzkiego innej osoby, a nawet jej
ewentualnych potomkw. W takich spoeczestwach mona sprzedawa niewolnikw na rynku,
przekazywa ich w spadku i jest przyjte dodawanie wartoci niewolnikw do innych skadnikw
majtku. Przyjrzymy si temu dokadnie, gdy zajmiemy si struktur kapitau prywatnego na poudniu
Stanw Zjednoczonych przed rokiem 1865. Niemniej poza tymi bardzo szczeglnymi i a priori
nalecymi do przeszoci przypadkami, prba dodawania wartoci kapitau ludzkiego do kapitau
pozaludzkiego nie ma wikszego sensu. Te dwie formy bogactw odgryway w cigu caej historii
rol fundamentaln, uzupeniajc si w procesie wzrostu i rozwoju gospodarczego, i bdzie tak
rwnie w XXI wieku. Ale by dobrze zrozumie ten proces i struktur wynikajcych z niego
nierwnoci, naley je rozrni i traktowa osobno.
Kapita pozaludzki, ktry w tej ksice nazywamy po prostu kapitaem, skupia wszystkie formy
bogactw mogce a priori by posiadane przez osoby (lub grupy osb) i przekazywane bd
wymieniane na rynku w sposb trway. W praktyce kapita moe by posiadany albo przez osoby
prywatne (mwi si wwczas o kapitale prywatnym), albo przez pastwo lub administracj publiczn
(mwi si wwczas o kapitale publicznym). Istniej rwnie formy porednie wasnoci zbiorowej
osb prawnych dcych do specyficznych celw (fundacje, Kocioy itd.), do czego wrcimy. Jest
oczywiste, e granica midzy tym, co moe by posiadane przez osoby prywatne, i tym, co nim by
nie moe, zmienia si w czasie i w przestrzeni, co pokazuje w sposb skrajny przypadek niewolnictwa.
Podobnie rzecz si ma z powietrzem, morzem, grami, zabytkami historycznymi, wiedz. Niektre
firmy prywatne chciayby mc je posiada, posugujc si argumentem efektywnoci, a nie tylko
wasn korzyci. Nie ma jednak adnej pewnoci, czy rzeczywicie suyoby to interesowi
wsplnemu. Kapita nie jest pojciem niezmiennym: oddaje on stan rozwoju i stosunkw spoecznych
w danym spoeczestwie.
Kapita i majtek
Dla uproszczenia wykadu bdziemy uywali sw kapita i majtek wymiennie, jako synonimw.
Wedug niektrych definicji uycie sowa kapita naleaoby zarezerwowa dla zgromadzonych
przez czowieka form majtku (budynki, maszyny, wyposaenie itp.), wyczajc ziemi i bogactwa
naturalne, ktre gatunek ludzki odziedziczy. Ziemia byaby zatem czci majtku, a nie kapitau.
Trudno polega na tym, e nie zawsze atwo jest oddzieli warto budynkw od gruntu, na ktrym
zostay one postawione. Jeszcze trudniej jest oddzieli warto ziem dziewiczych (odkrytych przez
czowieka przed wiekami lub tysicleciami) od ich licznych ulepsze drenowania, nawadniania,
zaorania ugorw itd. bdcych dzieem czowieka na gruntach rolnych. Z podobnymi problemami
mamy do czynienia w przypadku bogactw naturalnych: ropy naftowej, gazu, metali ziem rzadkich,
ktrych czysta warto jest czsto trudna do odrnienia od inwestycji pozwalajcych na odkrycie
z i ich eksploatacj. Wczymy wic wszystkie te formy bogactw do kapitau co nie zwolni nas

od przeledzenia pochodzenia majtkw, a zwaszcza granicy midzy tym, co pochodzi z akumulacji,

a co jest wynikiem przywaszczenia.
Wedug innych definicji sowo kapita naleaoby zachowa dla czci majtku bezporednio
uywanego w procesie produkcji. Na przykad zoto naleaoby uzna za cz majtku, a nie kapitau,
poniewa stanowi jedynie rezerw wartoci. Rwnie takie wyczenie nie wydaje nam si ani celowe,
ani moliwe do zastosowania w praktyce zoto jest niekiedy uywane jako czynnik produkcyjny, na
przykad w jubilerstwie, w elektronice czy w nanotechnologiach. Wszystkie formy kapitau odgryway
zawsze podwjn rol, z jednej strony jako wartociowa rezerwa, z drugiej jako czynnik
produkcyjny. Prostszym rozwizaniem wydaje nam si zatem brak bezwzgldnego podziau midzy
pojciem majtku i kapitau.
Podobnie mao trafne jest wyczenie nieruchomoci mieszkalnych z definicji kapitau ze
wzgldu na fakt, e te dobra w nieruchomociach byyby nieproduktywne, w odrnieniu od
kapitau produktywnego wykorzystywanego przez przedsibiorstwa i administracj: budynkw
uytkowanych do celw profesjonalnych, biur, maszyn, wyposaenia itd. W rzeczywistoci wszystkie
te formy majtku s uyteczne i produktywne, odpowiadajc dwm gwnym funkcjom
ekonomicznym kapitau. Jeli zapomnimy przez chwil o jego roli jako rezerwy wartoci, kapita jest
przydatny z jednej strony do tego, by zamieszka (to znaczy wyprodukowa usug zamieszkania,
ktrej warto jest mierzona wartoci dzierawn mieszka), a z drugiej strony jako czynnik
produkcyjny dla przedsibiorstw i administracji wytwarzajcych inne dobra i usugi (i potrzebujcych
budynkw, biur, maszyn, wyposaenia itd., by wykonywa t produkcj). Zobaczymy dalej, e kady
z tych dwch typw kapitau odpowiada w przyblieniu poowie nagromadzonego kapitau krajw
rozwinitych w pocztkach XXI wieku.
Podsumujmy. Jako majtek narodowy albo kapita narodowy okrelimy pen warto, liczon
w cenach rynkowych, wszystkiego, co posiadaj rezydenci i rzd danego kraju w danym momencie
i co potencjalnie moe by wymienione na rynku8. Chodzi o sum aktyww niefinansowych
(mieszkania, ziemia, firmy handlowe, budynki, maszyny, wyposaenie, patenty i inne aktywa
organizacyjne pozostajce w bezporednim posiadaniu) oraz aktyww finansowych (konta bankowe,
fundusze powiernicze, obligacje, akcje i inne udziay spek, lokaty finansowe wszelkiej natury,
umowy ubezpiecze na ycie, fundusze emerytalne itd.) pomniejszon o pasywa finansowe (to znaczy
wszystkie dugi)9. Jeli ograniczy si do aktyww i pasyww w posiadaniu pastwa i administracji
publicznej (samorzdw, zakadw ubezpiecze spoecznych itd.), to otrzymujemy majtek publiczny,
wzgldnie kapita publiczny.
Z definicji majtek narodowy jest sum tych dwch skadnikw:
Majtek narodowy = majtek prywatny + majtek publiczny
Obecnie w wikszoci krajw rozwinitych majtek publiczny jest nadzwyczaj skromny (albo nawet
ujemny, kiedy zaduenie publiczne przewysza aktywa publiczne), a majtek prywatny stanowi
niemal wszdzie prawie cao majtku narodowego. Nie zawsze tak jednak byo, naley zatem dobrze
rozrnia te dwa pojcia.
Doprecyzujmy, e pojcie kapitau, ktrego uywamy, wycza co prawda kapita ludzki (ktry
nie moe by przedmiotem wymiany na rynku, w kadym razie w spoeczestwach zakazujcych
niewolnictwa), ale nie ogranicza si do kapitau fizycznego (tereny, budynki, wyposaenie i inne
dobra posiadajce egzystencj materialn). Wczamy do niego rwnie kapita niematerialny, na
przykad w formie patentw i innych praw wasnoci intelektualnej, ktre s liczone albo jako aktywa

niefinansowe (jeli osoby posiadaj bezporednio patenty), albo jako aktywa finansowe (kiedy osoby
prywatne posiadaj akcje w spkach majcych patenty, co zdarza si najczciej). Najoglniej rne
formy kapitau niematerialnego s uwzgldniane w giedowej kapitalizacji spek. Na przykad
warto rynkowa spki zaley czsto od jej reputacji oraz wartoci jej marki, jej systemw
informatycznych i sposobu organizacji, inwestycji materialnych i niematerialnych dokonanych w celu
zwikszenia jej dostrzegalnoci, atrakcyjnoci jej produktw i usug, nakadw na badania i rozwj
itd. Wszystko to brane jest pod uwag w cenie akcji i innych aktyww spek, a wic w wartoci
majtku narodowego.
Oczywicie w cenie, jak rynki finansowe przypisuj w danej chwili kapitaowi niematerialnemu
konkretnej spki lub caemu sektorowi, mieci si element zdecydowanie arbitralny i niepewny,
o czym wiadczy wybuch baki internetowej w 2000 roku, kryzys finansowy panujcy od lat 2007
2009 czy oglnie ogromna niestabilno na rynku giedowym. Wane jest, by zda sobie spraw ju
teraz, e chodzi o charakterystyk wspln dla wszystkich form kapitau, a nie tylko kapitau
niematerialnego. Czy chodzi o budynek, czy o przedsibiorstwo, spk przemysow czy usugow,
warto kapitau zawsze jest trudno oszacowa A jednak zobaczymy, e globalny poziom majtku
narodowego w skali kraju jako caoci, nie za poszczeglnych aktyww, kieruje si pewnymi
prawami i dostosowuje do okrelonych prawidowoci.
Zaznaczmy wreszcie, e na poziomie kadego kraju majtek narodowy moe dzieli si na kapita
krajowy i kapita zagraniczny:
Majtek narodowy = kapita narodowy = kapita krajowy + kapita zagraniczny netto
Kapita krajowy to warto nagromadzonego kapitau (nieruchomoci, przedsibiorstwa itd.)
znajdujcego si na terenie danego kraju. Kapita zagraniczny netto albo aktywa zagraniczne netto
to miara pozycji majtkowej danego kraju wobec reszty wiata, to znaczy rnica midzy aktywami
posiadanymi przez rezydentw kraju w reszcie wiata i aktywami posiadanymi przez reszt wiata
w danym kraju. W przededniu I wojny wiatowej Zjednoczone Krlestwo i Francja posiaday znaczce
aktywa zagraniczne netto w reszcie wiata. Zobaczymy, e jedn z charakterystycznych cech
globalizacji finansowej od lat 80. XX wieku jest to, e wiele krajw moe mie pozycje majtkowe
netto wobec zagranicy bliskie rwnowagi przy jednoczenie ogromnych wielkociach aktyww
zagranicznych we wasnym kraju i krajowych za granic. Innymi sowy, wiele krajw ma due udziay
w kapitale innych krajw, ktre z kolei take posiadaj u nich wasne udziay; poniewa ich wielkoci
s mniej wicej rwne, pozycje netto wynosz okoo zera. Jest oczywiste, e na poziomie wiatowym
wszystkie pozycje netto si rwnowa, tak e majtek wiatowy rwny jest sumie kapitaw
krajowych caej planety.
Stosunek kapitau do dochodu
Teraz, gdy zdefiniowalimy pojcia kapitau i dochodu, moemy przedstawi pierwsze prawo czce
te dwa pojcia. Zacznijmy od okrelenia stosunku kapitau do dochodu.
Dochd jest strumieniem. Odpowiada iloci bogactw wyprodukowanych i podzielonych w cigu
danego okresu (zwykle jako okres referencyjny przyjmuje si rok). Kapita jest zasobem. Odpowiada
cakowitej iloci bogactw posiadanych w danym momencie. Ten zasb pochodzi z bogactw
pozyskanych albo zgromadzonych podczas wszystkich minionych lat. Najbardziej naturalnym
i owocnym sposobem zmierzenia kapitau w danym kraju jest podzielenie zasobw kapitau przez

roczny strumie dochodw. Jego wynikiem bdzie wanie stosunek kapitau do dochodu, ktry
oznaczymy jako . Na przykad jeli cakowita warto kapitau jakiego kraju stanowi rwnowarto
szeciu lat dochodu narodowego, wwczas zapiszemy = 6 (albo = 600 %).
Obecnie w krajach rozwinitych stosunek kapitau do dochodu sytuuje si zazwyczaj w granicach
5 6 i pochodzi niemal cakowicie z kapitau prywatnego. Z pocztkiem drugiej dekady XXI wieku
we Francji i w Wielkiej Brytanii, w Niemczech i we Woszech, w Stanach Zjednoczonych i w Japonii
dochd narodowy siga okoo 30 000 35 000 euro na mieszkaca, podczas gdy czna suma
majtkw prywatnych (po uwzgldnieniu dugw) wynosi zwykle 150 000 200 000 euro na
mieszkaca, co oznacza 5 6 lat dochodu narodowego. Midzy krajami wystpuj interesujce
rnice, na przykad stosunek przekracza sze w Japonii i we Woszech, ale mieci si poniej
piciu w Stanach Zjednoczonych i Niemczech. Majtek publiczny jest nieznacznie dodatni
w niektrych krajach i lekko ujemny w innych. Zajmiemy si tym szczegowo w kolejnych
rozdziaach. Tymczasem warto mie w pamici te rzdy wielkoci, co pozwoli na utrwalenie pewnych
poj10.
Fakt, e na pocztku XXI wieku w krajach zamonych dochd narodowy wynosi okoo 30 000 euro
na mieszkaca rocznie (2500 euro miesicznie) nie oznacza oczywicie, e kady ma do dyspozycji
tak sum. Jak wszystkie rednie, take i ten redni dochd skrywa ogromne rnice: w praktyce wiele
osb ma dochd zdecydowanie niszy ni 2500 euro miesicznie, podczas gdy inne maj dochody
wiele dziesitek razy wysze. Rnice dochodw wynikaj czciowo z nierwnoci dochodw
z pracy i z jeszcze wikszej nierwnoci dochodw z kapitau, ktra z kolei jest rezultatem skrajnej
koncentracji majtkw. redni dochd narodowy oznacza jedynie, e gdyby mona byo rozdzieli na
wszystkich taki sam dochd, nie zmieniajc globalnego poziomu produkcji i dochodu narodowego,
wwczas dochd ten byby rzdu 2500 euro miesicznie11.
Podobnie majtek prywatny rzdu 180 000 euro na mieszkaca, czyli redniego dochodu
gromadzonego przez sze lat, nie oznacza, e wszyscy posiadaj taki kapita. Wielu posiada
zdecydowanie mniej, podczas gdy niektrzy posiadaj kapita wart dziesitki milionw euro. Dla
znacznej czci ludnoci majtek ogranicza si do bardzo niewielkiej sumy, zdecydowanie mniejszej
ni roczny dochd, na przykad kilku tysicy euro oszczdnoci na koncie bankowym, rwnowartoci
kilku tygodni lub kilku miesicy pacy. Niektrzy maj nawet majtek ujemny, kiedy posiadane przez
nich dobra maj mniejsz warto od ich dugw. Inni z kolei maj znaczne majtki, stanowice
rwnowarto dziesiciu lub dwudziestu lat ich dochodu, a nawet wicej. Stosunek kapitau do
dochodu mierzony na poziomie kraju jako caoci nic nam nie mwi o nierwnociach wewntrz
kraju. Niemniej mierzy on globalne znaczenie kapitau w danym spoeczestwie, tak wic jego analiza
stanowi warunek wstpny niezbdny do badania nierwnoci. Gwnym celem drugiej czci tej
ksiki bdzie zrozumienie, jak i dlaczego stosunek kapitau do dochodu rni si midzy krajami
i ewoluuje w historii.
Aby atwiej wyobrazi sobie konkretn form, jak przybieraj majtki w dzisiejszym wiecie,
moemy przyj, e zasoby kapitau w krajach rozwinitych dziel si na dwie w przyblieniu rwne
czci: z jednej strony kapita mieszkaniowy, a z drugiej kapita produkcyjny wykorzystywany przez
przedsibiorstwa i administracje. Dla uproszczenia powiedzmy, e w drugiej dekadzie XXI wieku
w krajach bogatych kady mieszkaniec ma okoo 30 000 euro dochodu rocznie i posiada okoo 180
000 euro majtku, z czego 90 000 euro w formie nieruchomoci mieszkaniowych i 90 000 euro
w formie akcji, obligacji i innych udziaw, planw oszczdnociowych lub lokat finansowych
i instrumentw rnego typu12. Rzecz jasna midzy krajami wystpuj ciekawe rnice, ktre

przeanalizujemy w kolejnym rozdziale, ale przy pierwszej analizie wyobraenie o podziale na dwie
czci o porwnywalnej wartoci stanowi poyteczny punkt odniesienia.
Pierwsze fundamentalne prawo kapitalizmu: = r
Moemy teraz przedstawi pierwsze fundamentalne prawo kapitalizmu, ktre pozwala poczy
zasoby kapitau ze strumieniem dochodw z kapitau. Stosunek kapitau do dochodu jest powizany
z udziaem dochodw z kapitau w dochodzie narodowym, ktry bdzie zapisany jako ,
w nastpujcej formule:
= r
gdzie r stanowi redni stop zwrotu z kapitau. Na przykad jeli = 600 %, a r = 5 %, to = r
= 30 %13.
Innymi sowy, jeli majtek stanowi rwnowarto gromadzonego przez sze lat dochodu
narodowego w danym spoeczestwie i jeli rednia stopa zwrotu z kapitau wynosi 5 % rocznie,
wwczas udzia kapitau w dochodzie narodowym wynosi 30 %.
Formua = r jest czyst rwnoci rachunkow. Z zaoenia odnosi si wic do wszystkich
spoeczestw i wszystkich epok. Mimo e tautologiczna, moe by uznawana za pierwsze
fundamentalne prawo kapitalizmu, poniewa pozwala w sposb prosty i przejrzysty powiza trzy
pojcia kluczowe przy analizie systemu kapitalistycznego: stosunek kapitau do dochodu, udzia
kapitau w dochodzie i stop zwrotu z kapitau.
Stopa zwrotu z kapitau jest centralnym pojciem wielu teorii ekonomicznych, w szczeglnoci
analizy Marksowskiej, ktrej sednem bya teza o malejcej stopie zysku przepowiednia historyczna,
ktra okazaa si zasadniczo bdna, cho zawieraa pewn interesujc intuicj. Pojcie to odgrywa
rwnie gwn rol w wielu innych teoriach. W kadym przypadku stopa zwrotu z kapitau mierzy to,
co przynosi kapita w cigu roku, niezalenie od formy prawnej tych dochodw (zyski, czynsze
dzierawne, dywidendy, odsetki, opaty licencyjne, zyski ze sprzeday aktyww itd.), wyraone
w procentach wartoci zainwestowanego kapitau. Chodzi zatem o pojcie szersze ni stopa zysku14
i duo szersze ni stopa procentowa15, mimo e obejmuje je obie.
Oczywicie stopa zwrotu moe si zasadniczo zmienia w zalenoci od rodzaju inwestycji i lokat.
Niektre przedsibiorstwa mog generowa stopy zwrotu powyej 10 % rocznie lub nawet wicej,
podczas gdy inne ponosz straty (wskanik rentownoci ujemny). rednia stopa zwrotu z akcji w wielu
krajach siga 7 8 % w dugim terminie. Lokaty w nieruchomociach i obligacjach czsto nie
przekraczaj 3 4 %, z kolei realna stopa procentowa na dugu publicznym jest niekiedy jeszcze
nisza. Formua = r nie pokazuje nam tych subtelnoci, ale wskazuje, jak te trzy pojcia s ze
sob powizane, co pozwala na waciwe ujcie debaty.
Przykadowo: od pocztku drugiej dekady XXI wieku w krajach bogatych stwierdza si, e dochody
z kapitau (zyski, odsetki, dywidendy, czynsze dzierawne itd.) wahaj si w granicach 30 % dochodu
narodowego. Przy stosunku kapitau do dochodu rzdu 600 % oznacza to, e rednia stopa zwrotu
z kapitau wynosi okoo 5 %.
A konkretnie: dochd narodowy wynoszcy 30 000 euro na mieszkaca, odnotowywany obecnie
w bogatych krajach, skada si w przyblieniu z 21 000 euro dochodw z pracy (70 %) i 9000 euro
dochodw z kapitau (30 %). Kady mieszkaniec posiada rednio majtek 180 000 euro i dochody
z kapitau w wysokoci 9000 euro na mieszkaca rocznie, co odpowiada redniej rentownoci rzdu

5 % rocznie.
Take tutaj chodzi tylko o rednie: niektre osoby otrzymuj dochody z kapitau znacznie
przewyszajce 9000 euro rocznie, podczas gdy inne nie maj ich w ogle, przez co pozostaje im
jedynie pacenie czynszu swemu wacicielowi i odsetek wierzycielom. Wystpuj take znaczne
rnice midzy krajami. Nie liczc tego, e pomiar czci dochodw z kapitau jest przedmiotem
znacznych trudnoci praktycznych i koncepcyjnych, poniewa istniej kategorie dochodw
w szczeglnoci dochody z dziaalnoci pozapacowej albo dochody przedsibiorcw gdzie czsto
trudno jest rozdzieli prac i kapita. Moe to niekiedy faszowa porwnania. W tych warunkach
metod najmniej niedoskona, pozwalajc zmierzy udzia kapitau, moe by zastosowanie
redniego wskanika rentownoci odpowiedniego dla stosunku kapitau do dochodu. Na dalszych
stronach ksiki wrcimy szczegowo do tych wanych problemw. W tym momencie przywoywane
wczeniej rzdy wielkoci ( = 600 %, =30 %, r = 5 % ) mog by uznane za przydatne punkty
odniesienia.
Aby ucili pojcia, mona rwnie odnotowa, e redni wskanik rentownoci ziemi
w rodowiskach wiejskich wynosi z zasady okoo 4 5 %. W powieciach Jane Austen i Honor de
Balzaca fakt, e roczna renta z tytuu kapitau gruntowego jak rwnie z tytuu dugu publicznego
wynosia okoo 5 % wartoci tego kapitau, albo jeszcze, e warto kapitau odpowiadaa dwudziestu
latom renty rocznej, stanowi oczywisto do tego stopnia, e niekiedy w ogle si o tym nie
wspomina. Kady czytelnik wie dobrze, e by wyprodukowa rent roczn w wysokoci 50 000
frankw, potrzeba kapitau rzdu 1 miliona frankw. Dla powieciopisarzy XIX wieku, podobnie jak
dla ich czytelnikw, rwnowarto majtku i renty rocznej jest ewidentna i przechodzi si stale
z jednej skali miary do drugiej bez adnych komplikacji, tak jakby posugiwano si synonimami albo
dwoma znanymi wszystkim, rwnorzdnymi jzykami.
Ten sam rodzaj rentownoci na poziomie 4 5 % odnajdujemy dla nieruchomoci obecnie
czasami nieco mniej, w szczeglnoci kiedy ceny id mocno w gr, a czynsze niekoniecznie. Na
przykad z pocztkiem drugiej dekady XXI wieku wielki paryski apartament o wartoci 1 miliona euro
wynajmowany jest czsto za zaledwie 2500 euro miesicznie, czyli 30 000 euro rocznej wartoci
dzierawnej, co z punktu widzenia waciciela odpowiada zaledwie 3 % rentownoci rocznej. Mimo
wszystko stanowi to znaczn sum do zapacenia dla lokatora dysponujcego wycznie dochodami ze
swojej pracy (mona mu yczy wysokiego uposaenia) i istotny dochd dla waciciela. Za
wiadomo lub dobra, to zaley jest taka, e zawsze dziao si podobnie, a nawet e ten rodzaj
czynszu ma zwykle tendencj rosnc, by zbliy si do rentownoci czynszowej rocznej rzdu 4 %
(co odpowiada w naszym przykadzie okoo 3000 3500 euro czynszu miesicznie, a wic 40 000
euro rocznej wartoci dzierawnej). Jest zatem prawdopodobne, e czynsz tego lokatora wzronie
w przyszoci. Roczny zwrot dla waciciela z tej inwestycji mona jeszcze podwyszy dziki
zyskom z rosncej wartoci nieruchomoci w dugim okresie. Mniejsze mieszkania przynosz zwrot
podobny albo nieco wyszy. Mieszkanie warte 100 000 euro moe przynosi czynsz w wysokoci 400
euro miesicznie, a wic okoo 5000 euro rocznie (5 %). Z kolei posiadanie takiej nieruchomoci
i zamieszkanie w niej moe pozwoli na zaoszczdzenie stosownego czynszu i powicenie pienidzy
na inny cel, co sprowadza si do tego samego.
Jeli chodzi o kapita zainwestowany w spkach z natury bardziej ryzykowny to rednia
rentowno jest czsto wysza. Kapitalizacja giedowa notowanych spek w rnych krajach mieci
si zwykle midzy dwunastoma a pitnastoma latami rocznego zysku, co odpowiada rocznej stopie
zwrotu zwykle przed opodatkowaniem w granicach 6 8 %.
Formua = r pozwala analizowa znaczenie kapitau na poziomie kraju jako caoci lub

nawet caej planety, ale rwnie dobrze moe by uyta do badania rachunkw pojedynczego
przedsibiorstwa. Za przykad wemy przedsibiorstwo uytkujce kapita (biura, wyposaenie,
maszyny) o wartoci 5 milionw euro i wykonujce roczn produkcj 1 miliona euro, co dzieli si na
600 000 euro masy pacowej i 400 000 euro zysku16. Stosunek kapitau do produkcji w tej spce
wynosi = 5 (jej kapita stanowi rwnowarto piciu lat produkcji), udzia kapitau w jej produkcji
to = 40 %, wskanik rentownoci jej kapitau wynosi za r = 8 %.
Wyobramy sobie inne przedsibiorstwo, uywajce mniej kapitau (3 miliony euro), ale
wykonujce tak sam produkcj (1 milion euro) wiksz liczb pracownikw (700 000 euro pac, 300
000 euro zysku). Dla tej spki mamy zatem: = 3, = 30 %, r = 10 %. Drugie przedsibiorstwo
jest kapitaowo sabsze, ale bardziej zyskowne (wskanik rentownoci jego kapitau jest wyranie
wyszy).
We wszystkich krajach wielkoci , i r znacznie si rni w zalenoci od przedsibiorstw.
Niektre sektory s bardziej kapitaochonne ni inne, na przykad metalurgia i sektor energetyczny s
bardziej kapitaochonne ni sektor tekstylny czy rolno-spoywczy, a przemys bardziej
kapitaochonny ni usugi. Wystpuj rwnie znaczne rnice midzy przedsibiorstwami tego
samego sektora, zalenie od wyboru technik produkcji i umiejscowienia na rynku. Poziomy osignite
przez , i r w tym lub innym kraju zale te od udziau nieruchomoci mieszkalnych z jednej
strony i bogactw naturalnych z drugiej.
Warto pooy nacisk na fakt, e prawo = r nie mwi nam, co okrela te trzy wielkoci,
a zwaszcza co determinuje stosunek kapitau do dochodu na poziomie kraju, stosunek, ktry
w pewnym sensie mierzy intensywno kapitalizmu w danym spoeczestwie. Aby pj dalej w tym
kierunku, trzeba nam bdzie wprowadzi inne mechanizmy i inne pojcia, w szczeglnoci stop
oszczdzania i inwestycji oraz stop wzrostu. Doprowadzi to nas do drugiego fundamentalnego prawa
kapitalizmu, wedug ktrego stosunek danego spoeczestwa jest tym wyszy, im jego stopa
oszczdzania jest wysza, a stopa wzrostu nisza. Zobaczymy to w kolejnych rozdziaach. W tym
momencie prawo = r pokazuje nam tylko, e niezalenie od tego, jakie byyby siy
gospodarcze, spoeczne czy polityczne determinujce wysoko stosunku kapitau do dochodu ,
udzia kapitau i stop zwrotu z kapitau r, te trzy zmienne nie mog by rozpatrywane niezalenie
od siebie. Niejako z definicji niezaleno moliwa jest midzy dwiema z nich, ale nie trzema.
Rachunkowo narodowa: konstrukcja spoeczna w budowie
Podstawowe pojcia: produkcji i dochodu, kapitau i majtku, stosunku kapitau do dochodu i stopy
zwrotu zostay ju wprowadzone, pora zatem na rozpoczcie dokadniejszego badania, jak te
abstrakcyjne pojcia mog by mierzone oraz czego te pomiary ucz nas w kontekcie historycznej
ewolucji podziau bogactw w rnych spoeczestwach. Krtko podsumujemy gwne etapy historii
rachunkowoci narodowej, potem przedstawimy zarys przeksztace wiatowego podziau produkcji
i dochodu, jak rwnie ewolucji stopy wzrostu demograficznego i gospodarczego od XVIII wieku,
ewolucji, ktra bdzie odgrywaa kluczow rol w dalszych analizach.
Jak ju wspomnielimy, pierwsze prby mierzenia dochodu narodowego i kapitau narodowego
datowane s na przeom XVII i XVIII stulecia. Okoo roku 1700, niezalenie w Zjednoczonym
Krlestwie i we Francji, wiato dzienne ujrzao wiele pojedynczych szacunkw. Chodzi zwaszcza
o prace Williama Pettyego (1664) i Gregoryego Kinga (1696) w Anglii oraz Pierrea de
Boisguilleberta (1695) i Sebastiana Vaubana (1707) we Francji. Te szacunki dotyczyy tyle zasobw
kapitau narodowego, co dorocznego strumienia dochodu narodowego. Jednym z pierwszych celw

tych prac byo w szczeglnoci obliczenie cznej wartoci ziem, zdecydowanie najwikszego
wwczas rda bogactw spoeczestw rolniczych, a nastpnie jej zestawienie z poziomem produkcji
rolnej i z rent gruntow.
Warto zauway, e autorzy ci czsto dyli do cile okrelonego celu politycznego, zazwyczaj
w formie projektu modernizacji fiskalnej. Obliczajc dochd narodowy i majtek narodowy krlestwa,
zamierzali pokaza swemu suwerenowi, e mona uzyska znaczne wpywy przy stosunkowo
umiarkowanych stawkach podatkowych, jeli tylko opodatkowana zostanie caa wasno i wszystkie
posiadane dobra, a podatkami oboy si wszystkich, w szczeglnoci wacicieli gruntw,
arystokratw czy nie. Ten cel jest ewidentny w Zarysie dziesiciny krlewskiej Vaubana, ale rwnie
jasny jest take w tekstach de Boisguilleberta i Kinga (nieco mniej wyrany u Pettyego).
Nowe prby tego rodzaju oblicze byy kontynuowane z kocem XVIII wieku, czego przykadem s
szacunki Antoinea Lavoisiera dotyczce 1789 roku, zamieszczone w pracy O bogactwie terytorialnym
krlestwa Francji, wydanej w 1791 roku. I rzeczywicie powstaje wwczas system fiskalny,
oznaczajcy koniec przywilejw szlachty, oparty na podatku gruntowym obejmujcym cao
posiadoci i wyranie inspirowany wspomnianymi pracami, z ktrych obficie korzystano do
oszacowania dochodw z nowych podatkw.
Niemniej jednak to przede wszystkim w XIX stuleciu mno si szacunki majtku narodowego. Od
lat 70. do koca XIX wieku Robert Giffen regularnie aktualizuje swoje rachunki zasobw kapitau
narodowego Zjednoczonego Krlestwa, porwnujc je z szacunkami sporzdzonymi przez innych
autorw w latach 1800 1810, w szczeglnoci przez Patricka Colquhouna. Giffen zachwyca si
rozmiarami brytyjskiego kapitau przemysowego oraz nabytych od czasu wojen napoleoskich
aktyww zagranicznych, nieporwnanie wikszych ni cae zaduenie publiczne powstae wskutek
tych wojen17. Szacunki narodowej fortuny i fortuny prywatnej opublikowane we Francji w tym
samym okresie przez Alfreda de Fovillea, pniej przez Clmenta Colsona, podzielaj ten podziw
wobec znaczcej akumulacji kapitau prywatnego w XIX wieku. Pomylno majtkw prywatnych
w latach 1870 1914 jest widoczna dla wszystkich. Ekonomistom z tej epoki chodzi o to, by j
zmierzy, oceni i oczywicie porwna z innymi (francusko-angielsk rywalizacj zawsze maj
z tyu gowy). Do I wojny wiatowej szacunki zasobw majtkowych przycigaj zreszt duo wiksz
uwag ni te dotyczce strumienia dochodw bd produkcji i s zdecydowanie liczniejsze
w Zjednoczonym Krlestwie i we Francji, jak rwnie w Niemczech, Stanach Zjednoczonych i innych
mocarstwach przemysowych. W tym czasie bycie ekonomist oznacza przede wszystkim zdolno
oszacowania narodowego kapitau swego kraju, staje si to niemal pewnym rodzajem rytuau.
Trzeba poczeka a do okresu midzywojennego, by rachunki narodowe zaczy by sporzdzane
corocznie. Wczeniej chodzio zawsze o oszacowania dotyczce poszczeglnych lat z osobna, czsto
odlegych o ca dekad, jak obliczenia Giffena dotyczce kapitau narodowego Zjednoczonego
Krlestwa w XIX wieku. W latach 30. XX wieku, dziki udoskonaleniu podstawowych rde
statystycznych, pojawiaj si pierwsze serie danych na temat dochodu narodowego, sigajce do
pocztkw XX wieku lub do ostatnich dekad XIX wieku. S one sporzdzane dla Stanw
Zjednoczonych przez Kuznetsa i Kendricka, dla Zjednoczonego Krlestwa przez Bowleya i Clarka,
a dla Francji przez Dug de Bernonvillea. Potem, zaraz po II wojnie wiatowej, badaczy zastpuj
administracje gospodarcze i statystyczne, ktre zaczynaj zajmowa si przygotowywaniem
i publikacj dorocznych oficjalnych danych na temat produktu krajowego brutto i dochodu
narodowego. Te oficjalne statystyki prowadzone s do dzisiaj.
W porwnaniu z okresem sprzed I wojny wiatowej zainteresowania zmieniy si jednak cakowicie.
Od lat 40. XX wieku chodzi przede wszystkim o to, by znale odpowied na kryzys dekady lat 30.,

podczas ktrego rzdy nie dysponoway wiarygodnymi dorocznymi szacunkami dotyczcymi

produkcji. Trzeba wic byo uruchomi narzdzia statystyczne i polityczne pozwalajce waciwie
sterowa dziaalnoci gospodarcz i nie dopuci do tego, by katastrofa si powtrzya. Std rzdy
domagay si danych corocznych, a nawet kwartalnych, przedstawiajcych strumienie produkcji
i dochodu. Szacunki zasobw majtku narodowego, tak cenione do 1914 roku, schodz na drugi plan
tym bardziej, e chaos gospodarczy i polityczny lat 1914 1945 utrudni ich interpretacj.
W szczeglnoci ceny aktyww nieruchomoci i finansowych spady do nadzwyczaj niskich
poziomw, do tego stopnia, e wydawao si, i kapita prywatny niemal znikn. W latach 1950
1970, w okresie odbudowy, pragnie si przede wszystkim oblicza fantastyczny wzrost produkcji
rnych gazi przemysu.
Poczynajc od lat 90. XX wieku, na pierwszy plan wracaj bilanse majtkowe. Wszyscy dobrze
wiedz, e nie mona analizowa kapitalizmu majtkowego pocztkw XXI wieku za pomoc
narzdzi z lat 1950 1970. Instytuty statystyczne rnych krajw rozwinitych we wsppracy
z bankami centralnymi zaczynaj sporzdza i wydawa doroczne zbiory danych dotyczce aktyww
i pasyww posiadanych przez rne grupy, a nie tylko strumieni dochodw i produkcji. Te bilanse
majtkowe pozostaj niedoskonae (na przykad kapita naturalny i szkody wyrzdzone rodowisku s
sabo uwzgldniane), ale i tak mona mwi o prawdziwym postpie w porwnaniu do rachunkowoci
powojennej, gdzie troszczono si wycznie o obliczanie produkcji i jej nieograniczonego wzrostu18.
To tymi oficjalnymi danymi posugujemy si w tej ksice, by analizowa redni majtek
przypadajcy na mieszkaca i stosunek kapitau do dochodu w zamonych krajach.
Z tej krtkiej historii narodowej rachunkowoci wynika jasny wniosek. Rachunki narodowe s
konstrukcj spoeczn, stale ewoluujc, oddajc zawsze niepokoje epoki19. Liczby, ktre z nich
pochodz, nie powinny by zatem fetyszyzowane. Kiedy mwi si, e dochd narodowy danego kraju
wynosi 31 000 euro na mieszkaca, jest oczywiste, e taka liczba, jak wszystkie statystyki
ekonomiczne i spoeczne, powinna by traktowana jako szacunek, konstrukcja, a nie pewnik
matematyczny. Po prostu chodzi o moliwie najlepsze oszacowanie, jakim dysponujemy. Rachunki
narodowe stanowi jedyn systematyczn i spjn prb analizy dziaalnoci gospodarczej kraju.
Powinny by traktowane jako narzdzie analizy, cho niedoskonae i ograniczone; sposb ujcia
wszystkiego razem i uporzdkowania bardzo rnych danych. We wszystkich krajach rozwinitych
rachunki narodowe s obecnie prowadzone przez administracje gospodarcze i statystyczne oraz banki
centralne, gromadzce i zestawiajce wszystkie bilanse i szczegowe rachunki spek finansowych
i niefinansowych, jak rwnie wiele innych rde i bada statystycznych. Nie mamy adnego
powodu, by myle, e osoby za nie odpowiedzialne nie staraj si odnajdywa sprzecznoci midzy
rnymi rdami i dochodzi do najlepszych moliwych szacunkw. Pod warunkiem ostronego
i krytycznego posugiwania si nimi oraz uzupeniania, kiedy oka si bdne bd szwankujce (na
przykad w odniesieniu do rajw podatkowych), rachunki narodowe stanowi niezbdne narzdzie do
szacowania cznych sum dochodw i majtkw.
W szczeglnoci, jak zobaczymy w drugiej czci ksiki, moliwe jest dojcie do spjnej analizy
ewolucji historycznej stosunku kapitau do dochodu, jeli zgromadzi si i dokadnie porwna szacunki
majtku narodowego sporzdzane przez wielu autorw od XVIII do pocztkw XX wieku i powie je
z oficjalnymi bilansami majtkowymi z koca XX i pocztkw XXI stulecia. Poza brakiem
perspektywy historycznej, drugim wielkim ograniczeniem oficjalnych rachunkw narodowych jest
oczywicie to, e zajmuj si z zaoenia tylko caociami i rednimi, nie za podziaem
i nierwnociami. W celu zmierzenia podziau dochodw i majtkw oraz zbadania nierwnoci
konieczne bdzie zatem signicie po inne rda (bdzie to przedmiotem czci trzeciej). W ten

sposb uzupenione o dane historyczne, majtki i nierwnoci rachunki narodowe bd stanowi

zasadniczy element analiz prezentowanych w tej ksice.
wiatowy podzia produkcji
Zacznijmy od zbadania ewolucji wiatowego podziau produkcji, ktry jest stosunkowo dobrze znany,
przynajmniej od pocztku XIX wieku. Dla okresw starszych szacunki s raczej przyblione, mona
jednak zarysowa gwne tendencje, szczeglnie dziki pracom historycznym Angusa Maddisona, tym
bardziej e ewolucja caoci jest stosunkowo prosta20.
W latach 1900 1980 Europa i Ameryka skupiy w granicach 70 80 % wiatowej produkcji dbr
i usug, co wiadczyo o ich niepodzielnej dominacji gospodarczej nad reszt wiata. Ten udzia
maleje regularnie od lat 70. XX wieku, by z pocztkiem drugiej dekady XXI stulecia spa dokadnie
do 50 % (po okoo wierci dla kadego kontynentu), a wic w przyblieniu do poziomu z roku 1860.
Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa udzia Europy i Ameryki w cigu XXI wieku powinien dalej
spada, do rzdu 20 30 %. By to poziom do pocztkw XIX wieku, dodatkowo opowiadaby on
temu, czym zawsze bya waga Europy i Ameryki w populacji wiatowej (zob. wykresy 1.1 i 1.2).
Innymi sowy, przewaga uzyskana przez Europ i Ameryk w czasie rewolucji przemysowej
pozwalaa im dugo way dwa do trzech razy wicej w produkcji, ni wynosi ich udzia w ludnoci,
po prostu dlatego, e ich produkcja przypadajca na mieszkaca bya od dwch do trzech razy wiksza
od redniej wiatowej21. Wszystko to pozwala sdzi, e ta faza rnic w produkcji na jednego
mieszkaca w skali wiatowej jest skoczona i znalelimy si w fazie konwergencji. Zjawisko
nadganiania dystansu jest jednak dalekie od zakoczenia (zob. wykres 1.3). Byoby rzecz
przedwczesn zapowiada jego dokadn dat, tym bardziej, e nie mona nigdy wykluczy zwrotw
gospodarczych czy politycznych, w Chinach bd gdzie indziej.

WYKRES 1.1: Podzia produkcji wiatowej, 1700 2012

INTERPRETACJA: PKB Europy stanowi 47 % PKB wiatowego w 1913 roku i 25 % w 2012 roku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

WYKRES 1.2: Podzia ludnoci wiata, 1700 2012

INTERPRETACJA: Europa liczya 26 % populacji wiata w 1913 roku i 10 % w 2012 roku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

WYKRES 1.3: Nierwnoci wiatowe, 1700 2012: najpierw dywergencja, potem konwergencja?
INTERPRETACJA: PKB na jednego mieszkaca w Azji Afryce wzrs od 37 % redniej wiatowej w 1950 roku do

61 % w 2012 roku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Od blokw kontynentalnych do blokw regionalnych

Ten oglny schemat jest dobrze znany, ale trzeba go doprecyzowa i ucili w kilku punktach. Przede
wszystkim zgrupowanie Europy i Ameryki w jednym bloku zachodnim cho ma zalet uproszczenia
obrazu, jest zdecydowanie sztuczne. W szczeglnoci gospodarcza waga Europy osigna szczyt
w przededniu I wojny wiatowej (niemal 50 % wiatowego PKB) i od tej pory nie przestaa spada,
podczas gdy waga Ameryki osigna swj szczyt w latach 50. XX wieku (prawie 40 % wiatowego
PKB).
Poza tym kady z tych dwch kontynentw moe si skada z dwch nierwnych podzespow:
hiperrozwinitego centrum i rednio rozwinitych peryferii. Oglnie rzecz biorc, bardziej
uzasadnione jest analizowanie nierwnoci wiatowych raczej w trybie blokw regionalnych ni
kontynentalnych. Wida to wyranie, gdy przyjrzymy si tabeli 1.1, w ktrej ujlimy podzia
wiatowego PKB w 2012 roku. Zatrzymanie si przy wszystkich tych liczbach nie miaoby oczywicie
wikszego sensu, ale nie byoby od rzeczy oswojenie si z gwnymi rzdami wielkoci.
Ludno wiata wynosia okoo 7 miliardw mieszkacw w roku 2012, natomiast PKB przekracza
nieznacznie 70 000 miliardw euro, czyli PKB na jednego mieszkaca by prawie dokadnie rwny 10
000 euro. Jeli odejmiemy 10 % z tytuu amortyzacji kapitau i podzielimy przez dwanacie, to
stwierdzimy, e liczba ta odpowiada miesicznemu redniemu dochodowi 760 euro na mieszkaca, co
jest moe bardziej wymowne. Innymi sowy, jeli produkcja wiatowa i pochodzce z niej dochody
byyby rozdzielone w sposb idealnie rwny, wwczas kady mieszkaniec planety dysponowaby
dochodem rzdu 760 euro miesicznie.

TABELA 1.1: Podzia wiatowego PKB w 2012 roku

INTERPRETACJA: wiatowy PKB, wedug parytetu siy nabywczej, wynosi w 2012 roku 71 200 miliardw euro,
ludno wiata liczya 7,050 miliarda mieszkacw, std PKB na mieszkaca wynis 10 100 euro (co daje
dochd mieszkaca w wysokoci 760 euro miesicznie). Wszystkie liczby zostay zaokrglone do najbliszej
dziesitki lub setki.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Europ zamieszkuje 740 milionw mieszkacw, z czego 540 milionw przypada na Uni
Europejsk, ktrej PKB na mieszkaca przekracza 27 000 euro. 200 milionw zamieszkuje blok Rosji
i Ukrainy, w ktrym PKB na mieszkaca wynosi okoo 15 000 euro, zaledwie 50 % powyej redniej
wiatowej22. Sama Unia Europejska jest stosunkowo niejednolita, poniewa z jednej strony liczy 410
milionw mieszkacw dawnej Europy Zachodniej (z czego trzy czwarte przypada na pi krajw
najbardziej zaludnionych: Niemcy, Francj, Wielk Brytani, Wochy i Hiszpani) ze rednim PKB
sigajcym 31 000 euro, a z drugiej strony 130 milionw mieszkacw dawnej Europy Wschodniej, ze
rednim PKB rzdu 16 000 euro, niewiele rnicym si od bloku Rosja i Ukraina23. Ameryka take
jest podzielona na dwie zdecydowanie rnice si czci, jeszcze bardziej nierwne ni centrum
i peryferie Europy: blok Stany Zjednoczone i Kanada, z 350 milionami mieszkacw i 40 000 euro
PKB na mieszkaca, oraz Ameryk acisk, z 600 milionami mieszkacw i 10 000 euro PKB na
mieszkaca, czyli dokadnie redni wiatow.
Afryka Subsaharyjska, z 900 milionami mieszkacw i PKB wynoszcym tylko 1 800 miliardw
euro (mniej ni PKB Francji: 2 000 miliardw), jest najbiedniejsz stref gospodarcz wiata, z 2000
euro PKB na mieszkaca. Indie znajduj si nieco wyej, Afryka Pnocna bardziej wyranie i Chiny
jeszcze bardziej: z PKB blisko 8000 euro na mieszkaca Chiny w 2012 roku nie znajduj si daleko od
redniej wiatowej. Japonia ma PKB na mieszkaca rwny najbogatszym krajom europejskim (okoo
30 000 euro), ale jej populacja jest na tyle mniejszociowa w Azji, e nie wpywa w ogle na azjatyck
redni kontynentaln, blisk chiskiej24.
Nierwnoci na wiecie: od 150 do 3000 euro miesicznie
Podsumowujc, nierwnoci w skali wiatowej zestawiaj kraje, w ktrych redni dochd na
mieszkaca siga rzdu 150 250 euro miesicznie (Afryka Subsaharyjska, Indie), z krajami, gdzie
dochd na mieszkaca wynosi 2500 3000 euro miesicznie (Europa Zachodnia, Ameryka Pnocna,
Japonia), a wic midzy dziesi a dwadziecia razy wicej. rednia wiatowa, odpowiadajca
w przyblieniu poziomowi Chin, sytuuje si wok 600 800 euro miesicznie.
Te rzdy wielkoci s znaczce i powinno si je zapamita. Warto jeszcze doda, e zawieraj
take pewien margines bdu: duo trudniej jest zmierzy nierwnoci midzy krajami (albo
w rnych okresach) ni wewntrz danego spoeczestwa.
Przykadowo: nierwnoci wiatowe byyby zdecydowanie wiksze, gdybymy posugiwali si
biecymi kursami wymiany, nie za parytetem siy nabywczej, jak postpowalimy do tej pory. Aby
przedstawi te dwa pojcia, rozpatrzmy najpierw przypadek kursu wymiany euro do dolara.
W 2012 roku 1 euro byo rednio warte 1,30 dolara na rynku wymiany. Europejczyk majcy 1000 euro
dochodu moe pj do swego banku i otrzyma 1300 dolarw. Jeli pojedzie wyda te pienidze
w Stanach Zjednoczonych, jego sia nabywcza wyniesie rzeczywicie 1300 dolarw. Ale wedug
oficjalnych bada International Comparison Program (ICP) ceny s rednio wysze w strefie euro ni
w Stanach Zjednoczonych o prawie 10 %, tote sia nabywcza tego Europejczyka jeli wydaje swoje
pienidze w Europie jest blisza amerykaskiemu dochodowi 1200 dolarw. Mwimy wwczas, e
parytet siy nabywczej wynosi 1,20 dolara za euro i to tym parytetem posuylimy si, aby
przeliczy amerykaski PKB na euro w tabeli 1.1. Podobnie postpilimy w odniesieniu do innych
krajw. W ten sposb porwnuje si rne PKB na podstawie siy nabywczej, jak daj rzeczywicie
swoim mieszkacom ktrzy najczciej wydaj swoje dochody u siebie, a nie za granic25.
Inna korzy z posugiwania si parytetem siy nabywczej jest taka, e jest on bardziej stabilny ni

biece kursy wymiany. Te ostatnie oddaj bowiem nie tylko stan poday i popytu na dobra i usugi
wymieniane przez rne kraje, ale take wahania strategii lokat midzynarodowych inwestorw,
zmienne przewidywania co do stabilizacji politycznej i finansowej takiego czy innego kraju, nie
mwic o chaotycznej niekiedy ewolucji prowadzonej polityki monetarnej. Biece kursy wymiany
mog wic by bardzo pynne, jak pokazuj to silne fluktuacje dolara w cigu ostatnich dekad. Kurs
wymiany waha si od ponad 1,30 dolara za euro w latach 90. XX wieku do poniej 0,90 dolara w roku
2001, aby gwatownie wzrosn i zbliy si do 1,50 dolara w 2008 roku i pniej opa do 1,30
dolara w 2012 roku. W tym czasie parytet siy nabywczej rs powoli, do okoo 1 dolara za euro
z pocztkiem lat 90. XX wieku i okoo 1,20 dolara w drugiej dekadzie XXI stulecia (zob. wykres
1.4)26.

WYKRES 1.4: Kursy wymiany i parytet siy nabywczej: euro do dolara

INTERPRETACJA: w 2012 roku 1 euro byo warte 1,30 dolara wedug biecego kursu wymiany, ale 1,20 dolara
wedug parytetu siy nabywczej.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Tymczasem niezalenie od stara organizacji midzynarodowych uczestniczcych w badaniach

ICP, parytety siy nabywczej pozostaj stosunkowo niepewne, z marginesem bdu rzdu 10 % lub
nawet nieco wicej, take w odniesieniu do krajw o porwnywalnym poziomie rozwoju. Na przykad
w ostatnim badaniu, jakim dysponujemy, stwierdzono, e niektre ceny s rzeczywicie wysze
w Europie (jak energia, mieszkanie, hotele i restauracje), ale inne s wyranie nisze (jak zdrowie
i edukacja)27. Szacunki oficjalne generalnie rwnowa te rne ceny w zalenoci od ciaru rnych
dbr i usug dla redniego budetu w kadym kraju. Jest jednak oczywiste, e takie obliczenia nie
mog by w peni precyzyjne, tym bardziej e rnice jakociowe s w wielu usugach trudne do
uchwycenia. W kadym wypadku trzeba podkreli, e kady ze wskanikw cen mierzy rne
aspekty spoecznej rzeczywistoci. Cena energii mierzy si nabywcz w energii (wiksz w Stanach
Zjednoczonych), ceny suby zdrowia za si nabywcz w dziedzinie zdrowia (wiksz w Europie).
Rzeczywisto nierwnoci midzy krajami jest wielowymiarowa i byoby iluzoryczne usiowa

wszystko sprowadzi do jednego wskanika pieninego, pozwalajcego na dojcie do jednoznacznej

klasyfikacji, zwaszcza midzy krajami majcymi stosunkowo zblione rednie dochody.
W najbiedniejszych krajach korekty wynikajce ze stosowania parytetu siy nabywczej s bardzo
znaczne. W Afryce i w Azji ceny mog by dwa razy nisze ni w krajach zamonych, do tego stopnia,
e ich PKB staje si do dwch razy wyszy, kiedy przechodzimy od biecych kursw wymiany do
parytetu siy nabywczej. Bierze si to gwnie z niszych cen usug i dbr niewymienialnych
midzynarodowo, atwiejszych do wyprodukowania w krajach biednych, gdy wymagajcych
wikszego nakadu pracy nisko kwalifikowanej (czynnik stosunkowo czciej wystpujcy w krajach
mniej rozwinitych), a mniej pracy wysoko kwalifikowanej i kapitau (mniej dostpnych)28. Zwykle
poprawka jest tym wiksza, im biedniejszy jest kraj. W roku 2012 wspczynnik poprawki wynosi 1,6
dla Chin i 2,5 dla Indii29. Obecnie euro warte jest 8 juanw chiskich wedug biecego kursu
wymiany i 5 juanw w parytecie siy nabywczej. Ten dystans si zmniejsza, w miar jak Chiny si
rozwijaj i rewaluuj swoj walut (zob. wykres 1.5). Niektrzy autorzy, jak Maddison, uwaaj
wszake, i dystans jest mniejszy, ni si wydaje i e statystyki oficjalne nie doszacowuj chiskiego
PKB30.
Te niejasnoci co do kursu wymiany i parytetu siy nabywczej powinny zachca do traktowania
wskazanych wczeniej rednich dochodw (150 250 euro miesicznie dla najbiedniejszych krajw,
600 800 euro dla krajw rednio zamonych, 2500 3000 euro dla najbogatszych) jako rzdw
wielkoci, nie za pewnikw matematycznych. Na przykad udzia krajw bogatych (Unia Europejska,
Stany Zjednoczone i Kanada, Japonia) w dochodzie globalnym siga 46 % w 2012 roku, jeli wzi
pod uwag parytet siy nabywczej, wobec 57 % w biecych kursach wymiany31. Prawda mieci si
zapewne midzy tymi dwiema liczbami, ale bez wtpienia bliej pierwszej. Jednak w adnym razie
nie podaje to w wtpliwo rzdw wielkoci ani faktu, e udzia krajw bogatych regularnie si
zmniejsza od lat 70. XX wieku. Jakkolwiek metod pomiaru zastosujemy, wiat zdaje si wchodzi
w faz konwergencji midzy krajami bogatymi i biednymi.

WYKRES 1.5: Kursy wymiany i parytet siy nabywczej: euro do juana

INTERPRETACJA: w 2012 roku 1 euro byo warte okoo 8 juanw wedug biecego kursu wymiany, ale 5 juanw
wedug parytetu siy nabywczej.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

wiatowy podzia dochodu: bardziej nierwny ni podzia produkcji

Aby uproci wykad, przyjlimy do tej pory, e dochd narodowy i produkcja krajowa szy w parze
w ramach kadego bloku kontynentalnego lub regionalnego. Dochody miesiczne wskazane w tabeli
1.1 zostay po prostu wyliczone przez zmniejszenie PKB o 10 %, by uwzgldni amortyzacj kapitau,
i podzielenie go przez dwanacie.
W rzeczywistoci ta rwno midzy dochodem i produkcj obowizuje wycznie na poziomie
wiatowym, lecz nie narodowym czy kontynentalnym. Oglnie wiatowy podzia dochodu jest
bardziej nierwny ni produkcji, poniewa kraje majce najwiksz produkcj na jednego mieszkaca
zwykle posiadaj rwnie cz kapitau innych krajw, a zatem otrzymuj dodatni strumie
dochodw z kapitau pochodzcego z krajw, w ktrych produkcja na mieszkaca jest mniejsza.
Innymi sowy, kraje bogate s bogate w dwjnasb, jednoczenie dziki produkcji krajowej
i kapitaowi zainwestowanemu na zewntrz, co pozwala im na dysponowanie dochodem narodowym
przewyszajcym ich produkcj i odwrotnie w odniesieniu do krajw biednych.
Przykadowo: gwne kraje rozwinite (Stany Zjednoczone, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka
Brytania) maj obecnie dochd narodowy lekko przewyszajcy poziomem ich produkcj krajow.
Tak jak ju zauwaylimy, dochody netto pochodzce z zagranicy s tylko nieznacznie dodatnie i nie
zmieniaj zasadniczo poziomu ycia tych krajw. Stanowi dodatek w granicach 1 2 % produkcji
krajowej w Stanach Zjednoczonych, we Francji i Wielkiej Brytanii oraz 2 3 % w Japonii i w
Niemczech. Chodzi jednak mimo wszystko o uzupenienie dochodu nie bez znaczenia, zwaszcza
w wypadku tych dwch ostatnich krajw, ktre dziki nadwykom handlowym zgromadziy w cigu
ostatnich dekad znaczne rezerwy w porwnaniu do reszty wiata, co przynosi im dzisiaj cenny dochd.
Jeli odejdziemy teraz od najbogatszych krajw, by przyjrze si blokom kontynentalnym
traktowanym jako caoci, zobaczymy sytuacje bliskie rwnowagi. W Europie, podobnie jak
w Ameryce czy w Azji, kraje najzamoniejsze zazwyczaj na pnocy kontynentu przyjmuj
dopyw dochodu z kapitau, czciowo anulowany przez odpyw wychodzcy z innych krajw na
og bardziej z poudnia lub ze wschodu tak e na poziomie kontynentalnym dochd narodowy
i produkcja krajowa s niemal dokadnie rwne, a rnica nie przekracza zwykle 0,5 %32.
Jedyna sytuacja wyranego braku rwnowagi na poziomie caego kontynentu dotyczy Afryki, ktra
strukturalnie znajduje si w posiadaniu innych kontynentw. Konkretnie, wedug bilansw patniczych
na poziomie wiatowym, sporzdzanych corocznie od 1970 roku przez ONZ i inne organizacje
midzynarodowe (Bank wiatowy, MFW), dochd narodowy, jakim dysponuj mieszkacy
kontynentu afrykaskiego, jest regularnie niszy o okoo 5 % od ich produkcji krajowej (rnica
w niektrych krajach przekracza 10 %)33. Przy udziale kapitau w produkcji rzdu 30 % oznacza to, e
blisko 20 % kapitau afrykaskiego znajduje si obecnie w rkach wacicieli zagranicznych, podobnie
jak dziao si w przypadku londyskich akcjonariuszy kopalni platyny Marikana, o ktrej bya mowa
na pocztku tego rozdziau.
Wane jest, by uwiadomi sobie, co znaczy w praktyce ta liczba. Przy uwzgldnieniu faktu, e
niektre skadowe majtkw (na przykad nieruchomoci mieszkalne albo kapita rolniczy) znajduj
si tylko w niewielkim stopniu w posiadaniu inwestorw zagranicznych, bdzie to oznaczao, e cz
kapitau krajowego znajdujcego si w dyspozycji reszty wiata moe przekracza 40 50 %

w przemyle rkodzielniczym albo jeszcze wicej w innych sektorach. Nawet jeli oficjalne bilanse
patnicze maj wiele niedoskonaoci do czego jeszcze wrcimy to nie ulega wtpliwoci, e
chodzi tu o wany skadnik realiw dzisiejszej Afryki.
Jeli cofniemy si w czasie, to dostrzeemy jeszcze bardziej widoczne przejawy braku rwnowagi
midzynarodowej. W przededniu I wojny wiatowej dochd narodowy Zjednoczonego Krlestwa,
pierwszego wiatowego inwestora, by o 10 % wyszy od jego produkcji krajowej. Rnica ta
przekraczaa 5 % we Francji, drugim mocarstwie kolonialnym i wiatowym inwestorze, oraz zbliaa
si do tego poziomu w Niemczech, ktrych imperium kolonialne byo niewielkie, lecz rozwj
przemysu pozwala na szybkie gromadzenie wierzytelnoci reszty wiata. Cz tych inwestycji
brytyjskich, francuskich i niemieckich bya realizowana w innych krajach europejskich lub
w Ameryce, natomiast inna cz w Azji i Afryce. cznie mona szacowa, e mocarstwa
europejskie posiaday w 1913 roku do poowy krajowego kapitau azjatyckiego i afrykaskiego oraz
ponad trzy czwarte tamtejszego kapitau przemysowego34.
Jakie siy pozwalaj na konwergencj midzy krajami?
W zasadzie mechanizm, za pomoc ktrego kraje bogate wchodz w posiadanie czci krajw
biednych, moe mie dobre skutki w zakresie konwergencji. Jeli zamone kraje maj taki nadmiar
oszczdnoci i kapitau, e suy on ju tylko do zbudowania dodatkowego budynku lub
zainstalowania jednej maszyny wicej w ich fabrykach (mwi si wtedy, e produktywno
kracowa kapitau czyli dodatkowa produkcja pochodzca z nowej jednostki kapitau jest bardzo
saba), wwczas moe okaza si korzystne dla wszystkich, by poszy one inwestowa cz swoich
oszczdnoci w krajach biednych. W ten sposb kraje bogate albo przynajmniej te spord nich,
ktre dysponuj kapitaem uzyskuj lepsz stop zwrotu dla swej lokaty kapitau, natomiast kraje
biedne bd mogy szybciej nadrobi opnienie w produktywnoci. Mechanizm ten, oparty na
wolnym obiegu kapitaw i wyrwnaniu produktywnoci kracowej na poziomie wiatowym, znajduje
si wedug klasycznej teorii ekonomicznej u podstaw procesu konwergencji midzy krajami
i tendencji do redukcji nierwnoci w toku historii, postpujcych dziki siom rynku i konkurencji.
Ta optymistyczna teoria ma jednak dwie due wady. Po pierwsze, z czysto logicznego punktu
widzenia, mechanizm ten nie gwarantuje w aden sposb konwergencji dochodw na mieszkaca
w skali wiatowej. W najlepszym razie moe prowadzi do konwergencji produkcji na mieszkaca,
pod warunkiem wszake zaoenia perfekcyjnej mobilnoci kapitau, a zwaszcza kompletnego
wyrwnania poziomw kwalifikacji siy roboczej i kapitau ludzkiego midzy krajami, co nie jest
proste. Ale w kadym razie ta ewentualna konwergencja produkcji nie pociga za sob konwergencji
dochodw. Jest cakiem moliwe, e po dokonaniu swych inwestycji kraje bogate bd w posiadaniu
krajw biednych nieskoczenie dugo, a ich udzia we wasnoci uronie do wielkich rozmiarw, tak
e dochd narodowy na mieszkaca tych pierwszych bdzie zawsze wikszy ni drugich, ktrzy dalej
bd wypacali znaczc cz tego, co wyprodukuj, swoim wacicielom (jak dzieje si w Afryce od
dziesicioleci). Aby oceni, z jakim nasileniem ten rodzaj sytuacji mgby wystpowa, musimy
porwna wskanik rentownoci kapitau, ktry kraje biedne powinny zwraca krajom bogatym, oraz
stopy wzrostu jednych i drugich. Aby pj dalej t drog, trzeba nam bdzie przede wszystkim
zrozumie dynamik stosunku kapitau do dochodu na poziomie jednego wybranego kraju.
Po drugie, z historycznego punktu widzenia, mechanizm oparty na mobilnoci kapitau nie wydaje
si pozwala na konwergencj midzy krajami, w kadym razie nie w sposb zasadniczy. aden
z krajw azjatyckich, ktre przeszy trajektori nadganiania wobec krajw najbardziej rozwinitych,

czy chodzi o Japoni, Kore i Tajwan, czy dzisiejsze Chiny, nie korzysta z masowych inwestycji
zagranicznych. Co do zasady wszystkie te kraje same finansoway swoje inwestycje w kapita
fizyczny, ktrego potrzeboway, a zwaszcza w kapita ludzki czyli oglne podniesienie poziomu
ksztacenia i przygotowania, a ktry, jak pokazuj wszystkie wspczesne badania, znajduje si
u podstaw dugoterminowego wzrostu gospodarczego35. I odwrotnie, kraje znajdujce si
w posiadaniu innych, czy wemiemy pod uwag epok kolonialn, czy obecn Afryk, miay mniej
szczcia, w szczeglnoci z powodu niekiedy mniej nonych specjalizacji i chronicznego braku
stabilizacji politycznej.
Moemy przypuszcza, e w brak politycznej stabilizacji tumaczy czciowo nastpujca
przyczyna: kiedy jaki kraj znajduje si w znacznej czci w rkach zagranicznych wacicieli,
spoeczne danie wywaszczenia powraca niemal niepowstrzymanie. Inni aktorzy sceny politycznej
odpowiadaj, e tylko bezwarunkowa ochrona pocztkowych praw wasnoci pozwala na inwestycje
i rozwj. Kraj wpada w ten sposb w niekoczc si naprzemienno rzdw rewolucyjnych (z czsto
umiarkowanym powodzeniem, jeli chodzi o rzeczywist popraw warunkw ycia ludnoci) oraz
rzdw chronicych wacicieli na miejscu i przygotowujcych rewolucj lub kolejny zamach stanu.
Nierwno wasnoci kapitau jest rzecz trudn do zaakceptowania i pokojowego zorganizowania
w ramach wsplnoty narodowej. W skali midzynarodowej to rzecz prawie niemoliwa (chyba eby
wyobrazi sobie stosunek dominacji politycznej typu kolonialnego).
Rzecz jasna wejcie w ukad midzynarodowy samo w sobie nie jest ze autarkia nigdy nie bya
rdem koniunktury. Kraje azjatyckie ewidentnie korzystay w swoim nadganianiu dystansu
z midzynarodowego otwarcia. Ale przede wszystkim opieray si na otwarciu rynkw dbr i usug
oraz wietnym wczeniu si w handel midzynarodowy, w mniejszym za stopniu w wolny obrt
kapitaw. Chiny na przykad cigle stosuj kontrol kapitaw: nie inwestuje si tam swobodnie, ale
nie ogranicza to w aden sposb akumulacji kapitau, gdy oszczdnoci wewntrzne s absolutnie
wystarczajce. Japonia, Korea i Tajwan sfinansoway swoje inwestycje wasnymi oszczdnociami.
Dostpne badania pokazuj rwnie, e zdecydowana wikszo zyskw wynikajcych z otwarcia
wymiany midzynarodowej pochodzi z upowszechnienia wiedzy i korzyci z produktywnoci
dynamicznej, ktre przynioso otwarcie, nie za z korzyci statycznych, zwizanych ze specjalizacj,
ktre wydaj si stosunkowo skromne36.
Podsumowujc: dowiadczenie historyczne pokazuje, e gwnym mechanizmem pozwalajcym na
konwergencj midzy krajami jest upowszechnienie umiejtnoci, tak na poziomie
midzynarodowym, jak i krajowym. Innymi sowy, najbiedniejsi doganiaj najbogatszych, w miar
jak udaje im si osign ten sam poziom wiedzy technologicznej, kwalifikacji, wyksztacenia,
natomiast nie stajc si wasnoci najbogatszych. Proces upowszechnienia wiedzy nie spada z nieba:
czsto jest przypieszany przez otwarcie midzynarodowe i handlowe (autarkia nie uatwia transferw
technologii), a zwaszcza zaley od zdolnoci kraju do zmobilizowania finansowania i instytucji
pozwalajcych inwestowa masowo w wyksztacenie ludnoci, przy jednoczesnym zagwarantowaniu
prawnych i przewidywalnych podstaw dla wszystkich uczestnikw tego procesu. Jest zatem cile
zwizany z procesem budowy prawowitej i skutecznej wadzy publicznej. Tak brzmi w skrcie
gwne wnioski wynikajce z badania historycznej ewolucji wiatowego wzrostu i nierwnoci
midzy krajami.

1 L. Polgreen, South African Police Open Fire on Striking Miners, New York Times, 16 sierpnia 2012.
2 Zob. oficjalny komunikat kompanii, opublikowany na stronie lonmin.com, Lonmin seeks sustainable peace at Marikana,

24
sierpnia 2012. Wedug tego dokumentu podstawowa paca grnikw przed konfliktem wynosia 5405 randw miesicznie,
a przyznana podwyka 750 randw miesicznie (1 rand poudniowoafrykaski = okoo 0,1 euro). Dane te wydaj si odpowiada
liczbom przytoczonym przez strajkujcych i cytowanym w prasie.
3 Podzia czynnikowy jest niekiedy nazywany funkcjonalnym albo makroekonomicznym, natomiast podzia indywidualny
bywa nazywany osobistym bd mikroekonomicznym. W rzeczywistoci oba wymiary podziau uruchamiaj mechanizmy
rwnoczenie mikroekonomiczne (to znaczy takie, ktre powinny by analizowane na poziomie przedsibiorstw lub
indywidualnym) i makroekonomiczne (to znaczy takie, ktre mog by zrozumiane tylko na poziomie gospodarki narodowej lub
nawet ekonomii wiatowej).
4 Milion euro rocznie (czyli rwnowarto zarobkw niemal dwustu grnikw) wedug strajkujcych. Niestety adna informacja na
ten temat nie jest dostpna na stronie spki.
5 Okoo 65 70 % na pace i inne dochody z pracy oraz 30 35 % na zyski, czynsze i inne dochody z kapitau.
6 Dochd narodowy jest rwnie nazywany produktem krajowym netto (w przeciwiestwie do produktu krajowego brutto, PKB,
ktry uwzgldnia amortyzacj kapitau). My bdziemy uywali terminu dochd narodowy, prostszego i bardziej intuicyjnego.
Dochody netto pochodzce z zagranicy s okrelone jako rnica midzy dochodami pochodzcymi z zagranicy i dochodami
wypacanymi za granic. Te krzyujce si strumienie dotycz przede wszystkim dochodw z kapitau, ale obejmuj rwnie
dochody z pracy i transferw w jedn stron (na przykad migrantw w kierunku kraju pochodzenia). Wicej na ten temat
w aneksie technicznym.
7 Dochd wiatowy jest naturalnie okrelony jako suma dochodw narodowych rnych krajw, a produkcja wiatowa jako suma
produkcji krajowej rnych krajw.
8 W jzyku angielskim mwimy o national wealth lub national capital. Unikamy wyraenia bogactwo narodowe, poniewa po
francusku sowo bogactwo bardziej jeszcze ni wealth po angielsku jest czsto uywane w sposb niejednoznaczny, by
okrela niekiedy strumie (bogactwo wyprodukowane w danym roku), a czasami zasb (bogactwo jako kompletny majtek
posiadany w pewnym momencie). W XVIII i XIX wieku autorzy francuscy mwili czsto o fortunie narodowej, natomiast
autorzy angielscy o national estate (przypomnijmy, e sowo estate obejmuje w angielskim cao majtku, czy to jeli chodzi
o dobra nieruchome: real estate, czy te inne dobra: personal estate). Chodzi zawsze o to samo pojcie.
9 Uywamy w zasadzie tych samych definicji i tych samych kategorii aktyww i pasyww co te ustalone przez normy
midzynarodowe i obowizujce w rachunkowoci narodowej, z kilkoma drobnymi rnicami, ktre precyzujemy i dyskutujemy
w aneksie technicznym.
10 Wszystkie dane dla poszczeglnych krajw s dostpne w internetowym aneksie technicznym.
11 W praktyce mediana dochodw (czyli dochd, poniej ktrego zarabia poowa ludnoci) jest generalnie o 20 30 % nisza od
dochodu redniego. Wynika to z faktu, e gra podziau jest duo bardziej wyduona ni d i rodek, co wyciga redni (ale nie
median) do gry. Ucilijmy, e dochd narodowy na jednego mieszkaca odpowiada pojciu redniego dochodu przed
podatkiem i transferami publicznymi. W praktyce mieszkacy bogatych krajw przeznaczaj nawet do poowy swojego dochodu
narodowego na podatki, potrcenia i rnego rodzaju opaty pozwalajce na finansowanie usug publicznych, infrastruktury,
opieki spoecznej, a take znacznej czci wydatkw na zdrowie i ksztacenie. Problem podatkw i wydatkw publicznych
zostanie szczegowo przeanalizowany w czci czwartej.
12 W tych ogromnych masach banknoty i monety (wchodzce w skad aktyww finansowych) stanowi minimalne iloci: kilka setek
euro na mieszkaca, kilka tysicy jeli wczymy zoto, srebro i wartociowe przedmioty, cznie zatem 1 2 % majtku (zob.
aneks techniczny). Poza tym zobaczymy, e aktywa publiczne s w przyblieniu rwne zadueniu publicznemu, nie bdzie zatem
nierozsdne uzna, e to gospodarstwa domowe posiadaj je w ramach swoich aktyww finansowych.
13 Formu = r odczytuje si: rwna si r pomnoone przez . Zreszt = 600 % odpowiada = 6, podobnie jak
= 30 % odpowiada = 0,30 i r = 5 % odpowiada r = 0,05.
14 Wolimy raczej mwi o stopie zwrotu z kapitau, ewentualnie wskaniku rentownoci, ni o stopie zysku, po czci dlatego,
e zysk jest tylko jedn z form prawnych przyjmowanych przez dochody z kapitau, a po czci poniewa okrelenie stopa
zysku czsto byo uywane w sposb niejednoznaczny, czasem synonimicznie ze stop zwrotu, a niekiedy na oznaczenie
niesusznie udziau zyskw w dochodzie lub produkcji (miao zatem oznacza , nie r, co rni si zasadniczo). Zdarza si te,
e zwrot stopa mary uywany jest na oznaczenie udziau zyskw .
15 Odsetki stanowi szczegln form dochodw z kapitau, duo mniej reprezentatywn ni na przykad zyski, czynsze dzierawne
czy dywidendy (stanowice duo wiksze sumy ni odsetki, jeli bra pod uwag przecitn struktur kapitau). Stopa
procentowa (ktra poza tym ulega duym zmianom w zalenoci od poyczkodawcy) nie jest wic reprezentatywna dla redniej
stopy zwrotu z kapitau i czsto bywa od niej wyranie nisza. To pojcie bdzie nam przydatne zwaszcza przy analizowaniu
bardzo specyficznego aktywu, jakim jest dug publiczny.
16 Produkcja roczna, do ktrej si tu odwoujemy, odpowiada temu, co nazywa si niekiedy wartoci dodan przedsibiorstwa, to
znaczy rnicy midzy produktem sprzeday jego dbr i usug (wysoko obrotw) a kosztem jego zakupw dbr i usug
w innych przedsibiorstwach (konsumpcja porednia). Warto dodana mierzy wkad przedsibiorstwa do produkcji krajowej.

Z definicji warto dodana mierzy rwnie sumy, jakimi dysponuje przedsibiorstwo, aby opaci prac, oraz kapita potrzebny do
produkcji. Odwoujemy si tutaj do wartoci dodanej netto, to znaczy po amortyzacji kapitau (czyli odliczeniu kosztw
zwizanych ze zuyciem kapitau i wyposaenia), oraz zyskw po amortyzacji.
17 R. Giffen, The Growth of Capital, George Bell and Sons, London 1889. Wicej odwoa bibliograficznych mona znale
w aneksie technicznym.
18 Przewaga poj majtku narodowego i dochodu narodowego polega na tym, e daj one bardziej zrwnowaony obraz bogacenia
si kraju ni pojcie produktu krajowego brutto, ktre pod pewnymi wzgldami jest zbyt produktywistyczne. Przykadowo:
w wypadku duego zniszczenia majtku wskutek katastrofy naturalnej wzicie pod uwag amortyzacji kapitau moe prowadzi
do redukcji dochodu narodowego, mimo e PKB byby pompowany przez prace przy odbudowie.
19 Historia oficjalnych systemw rachunkw narodowych od II wojny wiatowej, napisana przez jednego z gwnych architektw
nowego systemu, przyjtego przez ONZ w 1993 roku (system SNA 1993, pierwszy przedstawiajcy uzgodnione definicje
rachunkowoci majtkowej), zob. A. Vanoli, Une histoire de la comptabilit nationale, La Dcouverte, Paris 2002. Zob. rwnie
R. Stone, The Accounts of Society. Nobel Memorial Lecture 1984, Journal of Applied Econometrics 1986, vol. 1, nr 1, s. 5 28
(Richard Stone jest jednym z pionierw powojennych rachunkw brytyjskich i ONZ-owskich); F. Fourquet, Les Comptes de la
puissance. Histoire de la comptabilit nationale et du Plan, ditions Recherches, Paris 1980 (zbir wiadectw autorw rachunkw
francuskich okresu wspaniaego trzydziestolecia).
20 Angus Maddison (1926 2010) by ekonomist brytyjskim specjalizujcym si w odtwarzaniu rachunkw narodowych w skali
wiatowej w bardzo dugim okresie. Naley zauway, e cigi historyczne Maddisona dotycz wycznie strumienia produkcji
(PKB, ludno i PKB na mieszkaca) i nie zawieraj adnych wskaza dotyczcych dochodu narodowego, podziau midzy
kapitaem a prac czy zasobw kapitau. W kwestii ewolucji wiatowego podziau produkcji i dochodu zob. rwnie pionierskie
prace Franois Bourguignona i Branko Milanovica (wicej na ten temat w aneksie technicznym).
21 Prezentujemy tutaj zbiory danych rozpoczynajce si w 1700 roku, ale szacunki Maddisona cofaj si a do staroytnoci.
Otrzymane wyniki sugeruj, e Europa zacza budowa t rnic okoo 1500 roku, podczas gdy okoo roku 1000 porwnanie
wypadao nieznacznie na korzy Azji i Afryki (w szczeglnoci wiata arabskiego). Dodatkowe wykresy S1.1, S1.2 i S1.3
dostpne s na stronie internetowej.
22 Dla uproszczenia obrazu wczylimy do bloku Unii Europejskiej mae kraje europejskie m.in. Szwajcari, Norwegi, Serbi
otaczajce Uni, lecz niebdce jej czonkami (ludno cisej UE w 2012 roku liczya 510, a nie 540 milionw mieszkacw).
Podobnie Biaoru i Modawia zostay zaliczone do bloku Rosja i Ukraina. Turcja, Kaukaz i Azja rodkowa zostay wczone do
Azji. Szczegowe dane dla wszystkich krajw znajduj si na stronie internetowej.
23 Zob. dodatkowa tabela S1.1 (dostpna na stronie internetowej).
24 Podobnie jest w odniesieniu do Australii i Nowej Zelandii (zaledwie 30 milionw mieszkacw, czyli poniej 0,5 % populacji
wiata, przy okoo 30 000 euro PKB na mieszkaca), ktre dla uproszczenia wliczylimy do Azji. Zob. dodatkowa tabela S1.1
(dostpna na stronie internetowej).
25 Jeli posuylibymy si biecym kursem wymiany 1,30 dolara dla przeliczenia amerykaskiego PKB, wwczas Stany
Zjednoczone okazayby si o prawie 10 % ubosze, a ich PKB na mieszkaca spadby z 40 000 euro i zbliy si do 35 000 euro
(co zreszt stanowioby dokadniejsz miar siy nabywczej amerykaskiego turysty przyjedajcego do Europy). Oficjalne
szacunki siy nabywczej, pochodzce z bada ICP (International Comparison Program), s przygotowywane przez konsorcjum
organizacji midzynarodowych (Bank wiatowy, Eurostat itd.) i podchodz do kadego kraju osobno. Istniej rwnie rnice
wewntrz strefy euro (parytet euro do dolara 1,20, ktrym si posugujemy, jest parytetem rednim). Wicej informacji znajduje si
w aneksie technicznym.
26 Kierunkowy spadek siy nabywczej dolara wobec euro od 1990 roku wie si z faktem, e inflacja bya nieco wysza w Stanach
Zjednoczonych (o 0,8 % rocznie, a wic blisko 20 % w cigu dwudziestu lat). Biece kursy wymiany przedstawione na wykresie
1.4 s rednimi rocznymi i w konsekwencji zacieraj ogromne krtkoterminowe zmiany.
27 Zob. aneks techniczny.
28 Takie jest zwyczajowe wyjanienie (tzw. model Balassy Samuelsona), ktre wydaje si istotnie oddawa poprawk PPA
(parytetu siy nabywczej) wysz o jeden dla krajw biednych wobec krajw bogatych. Jednake wewntrz krajw zamonych
sprawy s bardziej skomplikowane: najbogatszy kraj (Stany Zjednoczone) korzysta z poprawki PPA wyszej od jednego a do
lat 70. XX wieku, ale staa si ona mniejsza od jednego od lat 80. XX stulecia. Poza bdem miary, moliwym wyjanieniem
byaby wiksza nierwno pac w Stanach Zjednoczonych w niedawnym okresie, wprowadzajca nisze ceny w usugach
wymagajcych wikszej iloci pracy nisko kwalifikowanej i dbr niepodlegajcych midzynarodowej wymianie (podobnie jak
w krajach biednych).
29 Zob. dodatkow tabel S1.2 (dostpn na stronie internetowej).
30 Postanowilimy skorzysta z oficjalnych statystyk za ostatni okres, lecz jest cakiem moliwe, e kolejne badania ICP doprowadz
do rewaluacji chiskiego PKB. Wicej na temat kontrowersji Maddison/ICP w aneksie technicznym.
31 Zob. dodatkow tabel S1.2 (dostpn na stronie internetowej). Udzia Unii Europejskiej przechodzi od 21 % do 25 %, bloku
Stany Zjednoczone i Kanada od 20 % do 24 %, Japonii od 5 % do 8 %.
32 Nie oznacza to oczywicie, e kady kontynent dziaa pod kloszem: te zrwnowaone strumienie netto kryj skomplikowane
skrzyowanie udziaw midzy wszystkimi kontynentami.

33 rednia 5 % dla kontynentu afrykaskiego wydaje si stosunkowo staa w caym okresie 1970 2012. Warto odnotowa, e

strumie dochodw wypywajcy z kapitau jest trzykrotnie wikszy ni napywajcy strumie pomocy midzynarodowej (ktrej
wymiar wydaje si zreszt dyskusyjny). Wszystkie te szacunki dostpne s jest dostpna w aneksie technicznym.
34 Innymi sowy, cz produkcji Azji i Afryki wynosia poniej 30% produkcji wiatowej w 1913 roku, natomiast ich udzia
w dochodzie wiatowym by bliszy 25 % (zob. aneks techniczny).
35 Fakt, e akumulacja kapitau fizycznego tumaczy tylko niewielk cz wzrostu produktywnoci na dusz met, podczas gdy
cz zasadnicza pochodzi z akumulacji kapitau ludzkiego i nowych umiejtnoci, jest dobrze znany od lat 50. XX wieku. Zob.
R.M. Solow, A Contribution to the theory of economic growth, The Quarterly Journal of Economics 1956, vol. 70, nr 1, s. 65
95; C.I. Jones, P.M. Romer, The New Kaldor Facts: Ideas, Institutions, Population and Human Capital, American Economic
Journal: Macroeconomics 2010, vol. 2, nr 1, s. 224 245; R.J. Gordon, Is U.S. Economic Growth Over? Faltering Innovation
Confronts the Six Headwinds, NBER Working Paper nr 18315, National Bureau of Economic Research, Cambridge 2012. Prace te
stanowi poyteczny wstp do bogatej wspczesnej literatury ekonomicznej, powiconej determinantom dugoterminowego
wzrostu.
36 Wedug niedawnego badania zyski statyczne zwizane z otwarciem globalnego handlu na Chiny i Indie byy tylko na poziomie
0,4 % wiatowego PKB, 3,5 % PKB dla Chin i 1,6% PKB dla Indii. Jeli bra pod uwag kolosalne skutki w zakresie redystrybucji
midzy sektorami i krajami (z duymi grupami ponoszcych straty we wszystkich krajach), trudne wydaje si uzasadnienie
otwarcia handlowego tylko tymi zyskami (zob. aneks techniczny).

2. Wzrost: zudzenia i fakty

Proces globalnej konwergencji i doganiania krajw rozwinitych przez kraje wschodzce

zdecydowanie si ju rozpocz, nawet jeli wci wida, e midzy krajami bogatymi i biednymi
wci utrzymuj si powane nierwnoci. Nic skdind nie wskazuje na to, eby to doganianie
odbywao si gwnie dziki inwestycjom tych pierwszych u tych drugich, wrcz przeciwnie (o ile to
moliwe, inwestycje krajw biedniejszych u siebie wydaj si, biorc pod uwag dotychczasowe
dowiadczenia, bardziej obiecujce). Obok zasadniczego problemu konwergencji naley jednak
pooy nacisk na fakt, e w XXI wieku moemy mie do czynienia z powrotem do gospodarki
wolnego wzrostu. Jak zobaczymy, wzrost, poza nadzwyczajnymi okresami albo zjawiskami
nadrabiania zalegoci, tak naprawd zawsze by stosunkowo wolny i wszystko wskazuje na to, e
bdzie jeszcze wolniejszy w przyszoci, przynajmniej jeli chodzi o jego skadnik demograficzny.
Aby dobrze zrozumie ten problem i sposb, w jaki przekada si on na proces konwergencji oraz
dynamik nierwnoci, trzeba rozdzieli wzrost produkcji na dwie czci skadowe: z jednej strony
wzrost liczby ludnoci, a z drugiej wzrost produkcji na jednego mieszkaca. Innymi sowy, wzrost ma
zawsze jeden skadnik czysto demograficzny i drugi czysto gospodarczy, przy czym tylko ten drugi
pozwala na popraw warunkw ycia. O tym podziale zbyt czsto zapomina si w debacie publicznej,
w ktrej mona usysze hipotez, e liczba ludnoci cakowicie przestaa wzrasta daleko nam
jeszcze do tego, nawet jeli wszystko wskazuje, e powoli zmierzamy wanie w tym kierunku.
Przykadowo: w latach 2013 2014 stopa wzrostu gospodarki wiatowej bdzie bez wtpienia wysza
o 3 % dziki bardzo szybkiemu postpowi w krajach wschodzcych. Ale wzrost ludnoci wiata
wynosi obecnie okoo 1 % rocznie, przez co stopa wzrostu produkcji wiatowej na mieszkaca (albo
dochodu wiatowego na mieszkaca) wyniesie w rzeczywistoci zaledwie troch ponad 2 %.
Wzrost dugoterminowy
Zanim przejdziemy do obecnych tendencji, cofnijmy si w czasie i sprbujmy zapozna si
z kolejnymi etapami wiatowego wzrostu i rzdami jego wielkoci poczwszy od rewolucji
przemysowej. Zbadajmy najpierw stopy wzrostu w dugiej perspektywie czasowej, pokazane w tabeli
2.1. Wynika z niej wiele wanych kwestii.
Po pierwsze stwierdzamy, e gwatowny wzrost zaczynajcy si w XVIII wieku jest zjawiskiem, na
ktre skadaj si stosunkowo umiarkowane coroczne stopy wzrostu, a po drugie, e chodzi
o zjawisko, ktrego skadniki demograficzne i ekonomiczne maj w przyblieniu ten sam rozmiar.
Wedug najdokadniejszych dostpnych szacunkw stopa wzrostu PKB wynosia rednio 1,6 %
midzy latami 1700 2012, z czego 0,8 % tytuem wzrostu ludnoci i 0,8 % tytuem wzrostu
produkcji na jednego mieszkaca.
Takie poziomy mog wydawa si niewielkie, biorc pod uwag dzisiejsze debaty, w ktrych czsto
uznaje si za nieznaczce stopy wzrostu poniej 1 % rocznie i gdzie panuje wyobraenie, e wzrost
godny tego miana powinien wynosi co najmniej 3 % lub 4 % rocznie albo wicej, jak dziao si to
w Europie w okresie wspaniaego trzydziestolecia lub w dzisiejszych Chinach.
Jeeli jednak tempo wzrostu okoo 1 % rocznie powtarza si w bardzo dugim okresie, zarwno
w odniesieniu do liczby ludnoci, jak i produkcji na jednego mieszkaca, jak obserwujemy od

1700 roku, to w rzeczywistoci jest ono nadzwyczaj szybkie i nieporwnywalne z niemal zerowymi
wzrostami w cigu wiekw poprzedzajcych rewolucj przemysow.
rednia roczna stopa wzrostu

Produkcja wiatowa

Ludno wiata

Produkcja na mieszkaca

0 1700

0,1 %

0,1 %

0,0 %

1700 2012

1,6 %

0,8 %

0,8 %

w tym:
1700 1820
1820 1913
1913 2012

0,5 %
1,5 %
3,0 %

0,4 %
0,6 %
1,4 %

0,1 %
0,9 %
1,6 %

TABELA 2.1: wiatowy wzrost od rewolucji przemysowej

INTERPRETACJA: midzy 1913 i 2012 rokiem stopa wzrostu wiatowego PKB wynosia rednio 3 % rocznie. Stopa
ta skada si z 1,4 % dla ludnoci wiata i 1,6 % dla produkcji na mieszkaca.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

W istocie, wedug oblicze Angusa Maddisona, stopy wzrostu demograficznego i gospodarczego

wynosiy poniej 0,1 % rocznie midzy rokiem 0 i 1700 (dokadnie: 0,06 % rocznie dla ludnoci
i 0,02 % dla produkcji na mieszkaca)1.
Dokadno tych szacunkw jest oczywicie zudna: wiedza, jak dysponujemy o ewolucji ludnoci
wiata midzy rokiem 0 i 1700, jest bardzo ograniczona, a ta o ewolucji produkcji na mieszkaca
prawie adna. Niezalenie od zastrzee co do dokadnych liczb, co zreszt nie ma wielkiego
znaczenia, nie ulega wtpliwoci, e rytmy wzrostu byy nadzwyczaj wolne od staroytnoci do
rewolucji przemysowej i w kadym razie nisze od 0,1 0,2 % rocznie. Powd by prosty: szybsze
rytmy wzrostu oznaczayby albo mikroskopijn populacj z pocztkiem naszej ery, co jest mao
prawdopodobne, albo poziom ycia wyranie niszy od oglnie przyjtego progu przetrwania. Z tego
samego powodu wzrost w nadchodzcych wiekach wrci do bardzo niskich poziomw, przynajmniej
jeli chodzi o jego skadnik demograficzny.
Prawo skumulowanego wzrostu
Aby to lepiej zrozumie, zwrmy si na chwil w stron czego, co mona nazwa prawem
skumulowanego wzrostu. Mwi ono, e saby roczny skumulowany wzrost prowadzi w dugim
okresie do znaczcej progresji.
Konkretnie: ludno wiata w latach 1700 2012 wzrastaa rednio o zaledwie 0,8 % rocznie, ale
wynik ten skumulowany w cigu trzech stuleci pozwoli powikszy populacj wiatow ponad
dziesiciokrotnie. Innymi sowy: planeta liczya okoo 600 milionw mieszkacw w okolicach
1700 roku i ponad 7 miliardw w 2012 roku (zob. wykres 2.1). Jeli to tempo utrzymaoby si w cigu
najbliszych trzech stuleci, wwczas ludno wiata przekroczyaby 70 miliardw okoo roku 2300.

WYKRES 2.1: Wzrost ludnoci wiata, 1700 2012

INTERPRETACJA: ludno wiata wzrosa od 600 milionw mieszkacw w 1700 roku do 7 miliardw
w 2012 roku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

eby wszyscy mogli zobaczy wybuchowe skutki prawa skumulowanego wzrostu, w tabeli 2.2
przedstawiamy zwizek midzy stopami wzrostu liczonymi na jeden rok (co jest przyjtym trybem
prezentacji) a progresj uzyskiwan przy duszych okresach. Na przykad stopa wzrostu 1 % rocznie
odpowiada 35 % progresji w cigu trzydziestu lat, pomnoeniu przez niemal trzy w cigu stu lat, przez
dwadziecia w cigu trzystu lat i przez ponad dwadziecia tysicy w cigu tysica lat. Prosty wniosek
wynikajcy z tego zestawienia jest taki, e stopy wzrostu przekraczajce 1 1,5 % rocznie nie s
moliwe do trwaego utrzymania, chyba e zakadamy oszaamiajcy postp.
Widzimy tutaj, do jakiego stopnia obserwowanie rnych okresw czasowych moe prowadzi do
sprzecznych percepcji procesu wzrostu. W horyzoncie roku wzrost o 1 % moe wydawa si bardzo
saby, prawie niezauwaalny, i rzeczywicie zainteresowane osoby mog go nie dostrzega goym
okiem, odnoszc wraenie kompletnej stagnacji i powtarzania si przeszoci z roku na rok. Wzrost
wydaje si wwczas pojciem abstrakcyjnym, czyst konstrukcj matematyczn i statystyczn. Ale
w perspektywie pokolenia, czyli okoo trzydziestu lat, co naszym zdaniem stanowi lepsz skal czasu
dla oceny zmian zachodzcych w danym spoeczestwie, ten sam wzrost odpowiada progresji o ponad
jedn trzeci, co oznacza zasadnicze przeksztacenie. Jest to mniej spektakularne ni wzrost o 2
2,5 % rocznie, prowadzcy do podwojenia w kadym pokoleniu, ale wystarczy do gbokiego,
regularnego odnawiania spoeczestwa i przeksztacenia go na dusz met.
Roczna
stopa
wzrostu
rwna

odpowiada stopie
wzrostu w cigu
pokolenia (30 lat)

czyli pomnoeniu po
30 latach przez
wspczynnik

pomnoony po 100
latach przez
wspczynnik

pomnoony po
1000 latach przez
wspczynnik

0,1 %

3 %

1,03

1,11

2,72

0,2 %

6 %

1,06

1,22

7,37

0,5 %

16 %

1,16

1,65

147

1,0 %

35 %

1,35

2,70

20 959

1,5 %

56 %

1,56

4,43

2 924 437

2,0 %

81 %

1,81

7,24

398 264 652

2,5 %

110 %

2,10

11,8

52 949 930 179

3,5 %

181 %

2,81

31,2

5,0 %

332 %

4,32

131,5

TABELA 2.2: Prawo skumulowanego wzrostu

INTERPRETACJA: stopa wzrostu 1 % rocznie odpowiada skumulowanemu wzrostowi 35 % w cigu pokolenia (30
lat), pomnoonemu przez 2,7 co kade sto lat i przez ponad 20 000 co kade tysic lat.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Prawo skumulowanego wzrostu jest co do swej zasady identyczne z prawem skumulowanej

rentownoci, wedug ktrego roczna kilkuprocentowa stopa zwrotu z kapitau, skumulowana w cigu
kilku dekad, prowadzi automatycznie do bardzo silnej progresji kapitau pocztkowego pod
warunkiem, e renta bdzie stale reinwestowana albo przynajmniej e cz konsumowana przez
posiadacza kapitau nie bdzie zbyt dua, w szczeglnoci w porwnaniu ze stop wzrostu danego
spoeczestwa.
Gwna teza tej ksiki brzmi dokadnie, e z pozoru ograniczona rnica midzy stop zwrotu
z kapitau a stop wzrostu moe w duszym terminie przynie nadzwyczaj silne efekty,
destabilizujce struktur i dynamik nierwnoci w danym spoeczestwie. Wszystko bierze si
w pewnym sensie ze skumulowanych praw wzrostu i rentownoci, celowe jest zatem blisze
zapoznanie si z tymi pojciami.
Etapy wzrostu demograficznego
Wrmy do analizy wzrostu liczby ludnoci wiata. Gdyby tempo wzrostu demograficznego
zaobserwowane w latach 1700 2012, czyli rednio 0,8 % rocznie, wystpio take w czasach
staroytnych, wwczas populacja wiata midzy latami 0 i 1700 zwikszyaby si niemal sto tysicy
razy. Biorc pod uwag, e populacja roku 1700 szacowana jest na okoo 600 milionw mieszkacw,
to zachowanie spjnoci wymagaoby od nas zaoenia miesznie maej liczby ludnoci w epoce
Chrystusa (poniej 10 000 mieszkacw dla caej planety). Nawet stopa wzrostu 0,2 % skumulowana
na tysic siedemset lat dawaaby ludno wiata w liczbie 20 milionw mieszkacw z pocztkiem
naszej ery, podczas gdy dostpne informacje sugeruj istnienie wwczas populacji przekraczajcej
200 milionw, z czego blisko 50 milionw dla samego Cesarstwa Rzymskiego. Jakiekolwiek byyby
niedokadnoci rde historycznych i szacunkw populacji wiatowej, nie ulega adnej wtpliwoci,
e redni wzrost demograficzny midzy rokiem 0 i 1700 wynosi zdecydowanie poniej 0,2 % rocznie,
a pewnie poniej 0,1 %.
Wbrew rozpowszechnionej opinii ten maltuzjaski reim bardzo sabego wzrostu nie odpowiada
sytuacji kompletnej stagnacji demograficznej. Tempo progresji byo oczywicie wolne,
a skumulowany wzrost przez wiele pokole bywa czsto niwelowany w cigu kilku lat wskutek
kryzysw sanitarnych i ywieniowych2. Wydaje si jednak, e liczba ludnoci wzrosa o jedn czwart
midzy rokiem 0 i 1000, potem o poow w latach 1000 1500 i ponownie o poow midzy rokiem

1500 i 1700, czyli w okresie, w ktrym wzrost liczby ludnoci zblia si do poziomu 0,2 % rocznie.
Przyspieszenie wzrostu demograficznego jest wedug wszelkiego prawdopodobiestwa procesem
stopniowym, uzalenionym od postpw wiedzy medycznej oraz polepszania si warunkw
sanitarnych, to znaczy nadzwyczaj wolnym.
Dopiero od roku 1700 wzrost demograficzny silnie przypiesza, dochodzc do redniej stopy
wzrostu rzdu 0,4 % rocznie w XVIII wieku, a pniej 0,6 % w XIX wieku. Europa, ktra wraz ze
swym przedueniem Ameryk wykazywaa najsilniejszy wzrost demograficzny w latach 1700
1913, przeywa odwrcenie tego procesu w XX wieku: stopa wzrostu ludnoci europejskiej dzieli si
przez dwa, do 0,4 % rocznie midzy latami 1913 i 2012, wobec 0,8 % midzy rokiem 1820 i 1913. Jest
to dobrze znane zjawisko przejcia demograficznego, kiedy stae wyduanie si oczekiwanej dugoci
trwania ycia nie wystarcza na wyrwnanie spadku rozrodczoci i tempo progresji populacji powoli
wraca do niskich poziomw.
Tymczasem w Azji i w Afryce rozrodczo pozostaje wysoka znacznie duej ni w Europie, tak e
wzrost demograficzny w XX wieku osiga oszaamiajcy poziom 1,5 2 % rocznie, std populacje
tamtejszych krajw zwikszaj si pi lub nawet wicej razy w cigu stulecia. Z pocztkiem
XX wieku Egipt liczy zaledwie nieco ponad 10 milionw mieszkacw, a obecnie liczy ponad 80
milionw. Nigeria i Pakistan z trudem dobijay do 20 milionw mieszkacw, dzi ich ludno
przekracza 160 milionw.
Co ciekawe, rytmy wzrostu demograficznego osignite przez Azj i Afryk w XX wieku to
znaczy 1,5 2 % rocznie s w przyblieniu rwne tym obserwowanym w Ameryce w XIX
i XX wieku (zob. tabela 2.3). Tak wic Stany Zjednoczone przeszy od 3 milionw mieszkacw
w latach 80. XVIII wieku do 100 milionw na pocztku XX stulecia i ponad 300 milionw obecnie, co
oznacza ponad stokrotny wzrost w cigu nieco wicej ni dwch stuleci. Zasadnicza rnica polega na
tym, e wzrost demograficzny Nowego wiata tumaczy si w duym stopniu migracjami z innych
kontynentw, zwaszcza z Europy, podczas gdy 1,5 2 % rocznego wzrostu demograficznego Azji
i Afryki w XX wieku wynika w caoci ze wzrostu naturalnego (przewagi urodzin nad zgonami).
Konsekwencje tego demograficznego entuzjazmu s takie, e stopa wzrostu ludnoci w skali
wiatowej osiga w XX wieku rekordowy wynik 1,4 % rocznie, podczas gdy wynosia ona w XVIII
i XIX wieku tylko 0,4 0,6 % (zob. tabela 2.3).
Wane jest uwiadomienie sobie, e dopiero wychodzimy z procesu tego niesychanego
przypieszenia rytmu wzrostu demograficznego. W latach 1970 1990 ludno wiata rosa o ponad
1,8 % rocznie, a wic prawie tak szybko, jak wynosi absolutny rekord historyczny odnotowany
w latach 1950 1970 (1,9 %). W latach 1990 2012 tempo wzrostu demograficznego byo jeszcze na
poziomie 1,3 %, co jest wci bardzo wysokim wynikiem3.
rednia roczna stopa wzrostu

Ludno wiata

Europa

Ameryka

Afryka

Azja

0 1700

0,1 %

0,1 %

0,0 %

0,1 %

0,1 %

1700 2012

0,8 %

0,6 %

1,4 %

0,9 %

0,8 %

W tym:
1700 1820
1820 1913
1913 2012

Prognoza
2012 2050

0,4 %
0,6 %
1,4 %

0,5 %
0,8 %
0,4 %

0,7 %

0,7 %
1,9 %
1,7 %

0,1 %

0,2 %
0,6 %
2,2 %

0,6 %

0,5 %
0,4 %
1,5 %

1,9 %

0,5 %

Prognoza
2050 2100

0,2 %

0,1 %

0,0 %

1,0 %

0,2 %

TABELA 2.3: Wzrost demograficzny od rewolucji przemysowej

INTERPRETACJA: midzy rokiem 1913 i 2012 stopa wzrostu ludnoci wiata wynosia rocznie 1,4 %, z czego
0,4 % przypadao na Europ, 1,7 % na Ameryk itd.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c. Wskazane prognozy na lata 2012 2100 odpowiadaj
scenariuszowi przygotowanemu przez ONZ.

Wedug oficjalnych prognoz przejcie demograficzne na poziomie wiatowym, to znaczy

stabilizacja ludnoci planety, powinno rozpocz si teraz. Zgodnie ze scenariuszem przygotowanym
przez ONZ stopa wzrostu populacji powinna spa poniej 0,4 % rocznie do lat 30. XXI wieku
i usytuowa si w okolicach 0,1 %, poczynajc od lat 70. XXI wieku. Jeli te prognozy si potwierdz,
bdzie to oznaczao powrt do modelu bardzo sabego wzrostu demograficznego, przewaajcego
przed rokiem 1700. Stopa wzrostu demograficznego planety przeszaby wwczas w gigantyczn
krzyw dzwonow w latach 1700 2100, ze spektakularnym szczytem bliskim 2 % rocznie w latach
1950 1990 (zob. wykres 2.2).

WYKRES 2.2: Stopa wzrostu ludnoci wiata od staroytnoci do 2100 roku

INTERPRETACJA: stopa wzrostu ludnoci wiata przekroczya 1 % rocznie w latach 1950 2012 i powinna wrci
do poziomu 0 % do koca XXI stulecia.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Trzeba jeszcze doda, e niewielki wzrost demograficzny przewidywany w drugiej poowie

XXI wieku (0,2 % w latach 2050 2100) ma by w caoci dzieem kontynentu afrykaskiego (ze
wzrostem 1 % rocznie). Na pozostaych trzech kontynentach populacja powinna pozosta na tym
samym poziomie (0 % w Ameryce) albo zmniejszy si ( 0,1 % w Europie i 0,2 % w Azji). Tego
rodzaju sytuacja przeduajcego si ujemnego wzrostu w czasach pokoju stanowiaby dowiadczenie
nieznane historii (zob. tabela 2.3).
Ujemny wzrost demograficzny?

Prognozy s zwykle rzecz niepewn. Zale one od ewolucji oczekiwanej dalszej dugoci trwania
ycia (a wic czciowo od odkry naukowych w dziedzinie medycyny) z jednej strony, a z drugiej od
decyzji, jakie podejm przysze pokolenia w kwestii swojej dzietnoci. Dla danej oczekiwanej
dugoci trwania ycia wzrost demograficzny wynika automatycznie z rozrodczoci. Wanym
czynnikiem, ktrego musimy by wiadomi, jest to, e mae rnice w liczbie dzieci, ktre
postanawiaj mie jedni i drudzy, mog pocign za sob znaczce skutki na poziomie caego
spoeczestwa4.
Tymczasem caa historia demografii pokazuje, e decyzje dotyczce potomstwa s w duym
stopniu nieprzewidywalne. Zale one od uwarunkowa kulturowych, ekonomicznych,
psychologicznych i intymnych jednoczenie, zwizanych z celami yciowymi, jakie ludzie
wyznaczaj sobie sami. Mog one zalee rwnie od warunkw materialnych oraz mechanizmw,
jakie rne kraje decyduj si uruchomi bd nie w celu uatwienia pogodzenia ycia rodzinnego
z zawodowym (szkoy, przedszkola, rwno pci itd.) kwestia ta bez wtpienia zajmuje coraz
wicej miejsca w debatach i politykach publicznych XXI wieku. Poza opisan tu ogln tendencj,
w historii ludnoci obserwujemy wszelkie rodzaje regionalnych odrbnoci i spektakularnych
zwrotw, zwizanych czsto ze specyfik narodowej historii kadego kraju5.
Najbardziej spektakularny zwrot dotyczy bez wtpienia Europy i Ameryki. Nikt nie mg
przewidzie w latach 80. XVIII wieku, gdy w krajach Europy Zachodniej mieszkao ju ponad 100
milionw osb, a w Ameryce Pnocnej niespena 3 miliony, e ta rwnowaga zmieni si do tego
stopnia. Z pocztkiem drugiej dekady XXI wieku liczba ludnoci Europy Zachodniej przekracza
zaledwie 410 milionw wobec 350 milionw mieszkacw w Ameryce Pnocnej. Wedug
przewidywa ONZ ten proces doganiania zakoczy si w latach 50. XXI wieku, kiedy Europa
Zachodnia osignie z trudem liczb 430 milionw mieszkacw, przy ponad 450 milionach
w Ameryce Pnocnej. Warto zauway, e zwrot ten tumaczy si nie tylko napywem migrantw, ale
take zdecydowanie wysz w Nowym wiecie ni w starej Europie rozrodczoci. Ta rnica ronie
zreszt do dzisiaj, take wrd ludnoci pochodzenia europejskiego, co w duej mierze stanowi
zagadk dla demografw. Wiksza rozrodczo amerykaska nie tumaczy si z pewnoci hojniejsz
polityk rodzinn: ta ostatnia w Ameryce praktycznie nie istnieje.
Czy naley w tym widzie wiksz wiar w przyszo, optymizm waciwy dla Nowego wiata,
silniejsz skonno do wyobraania sobie siebie i wasnych dzieci w wiecie staego wzrostu? Gdy
chodzi o rwnie skomplikowane wybory, jak decyzje o podzeniu dzieci, adne wyjanienie
psychologiczne czy kulturowe nie moe by wykluczone a priori. Nic nigdy nie jest zapisane z gry:
amerykaski wzrost demograficzny nie przestaje sabn, ale wszystko moe jeszcze si odwrci,
jeli strumie migracyjny w kierunku Unii Europejskiej bdzie nadal wzrasta, jeli zwikszy si
rozrodczo lub gdy oczekiwana dugo trwania ycia zwikszy rnic z Ameryk. Prognozy ONZ
nie s pewnikami.
Spektakularne zwroty demograficzne mog si rwnie zdarzy wewntrz kadego kontynentu.
W Europie to Francja jawi si jako kraj najbardziej zaludniony w XVIII wieku (jak ju zauwaylimy,
Young i Malthus widz w tym przyczyn ndzy francuskich wsi, a nawet rewolucji), potem cechuje j
przedwczesny etap przejcia demograficznego ze spadkiem urodzin i quasi-stagnacj ludnoci od
XIX wieku (zjawisko zwykle tumaczone wczesn dechrystianizacj), a w kocu rwnie
nieoczekiwany wzrost rozrodczoci w XX wieku (odbicie czsto wizane z polityk prorodzinn,
wprowadzon po konfliktach wojennych i traumie klski z 1940 roku). Ta cz wydaje si zreszt
wygrana, gdy wedug prognoz ONZ liczba ludnoci Francji powinna przewyszy liczb ludnoci
Niemiec w latach 50. XXI wieku, cho nie umiemy wskaza wszystkich ekonomicznych,

politycznych, kulturowych, psychologicznych przyczyn tego zwrotu6.

W wikszej skali wszyscy znamy konsekwencje chiskiej polityki jednego dziecka (wprowadzonej
w ycie w latach 70. XX wieku, gdy kraj obawia si, e nie uda mu si wyj z fazy niedorozwoju;
obecnie ta polityka jest agodzona). Ludno Chin znajduje si teraz w momencie, gdy zacznie j
przewysza liczbowo populacja Indii, podczas gdy do chwili wprowadzenia polityki jednego dziecka
ludno Chin bya o 50 % liczniejsza ni Indii. Wedug ONZ populacja Indii bdzie najliczniejsz
w wiecie w latach 2012 2100. Ale take tutaj nic nie jest przesdzone: historia ludnoci zawsze
pozostanie mieszank indywidualnych decyzji, strategii rozwojowych i psychologii narodowych,
strefy intymnej z deniami mocarstwowymi. Nikt nie moe w sposb powany przewidywa, jak
bd wyglday zwroty demograficzne w XXI wieku.
Z tego wzgldu oficjalne prognozy ONZ naley traktowa jako potencjalne scenariusze. Zreszt
ONZ przygotowaa rwnie dwie inne wersje prognoz do 2100 roku, a rnice midzy nimi s nader
znaczce7.
Mimo to oficjalna prognoza ONZ jest przy obecnym stanie naszej wiedzy najbardziej wiarygodna.
W latach 1990 2012 populacja Europy jako caoci znajdowaa si ju w stanie niemal kompletnej
stagnacji i zmniejszaa si w wielu krajach. Rozrodczo niemiecka, woska, hiszpaska, polska
spada poniej poziomu 1,5 dziecka na kobiet na pocztku XXI wieku i tylko wyduenie
oczekiwanej dugoci trwania ycia oraz silne strumienie migracyjne pozwoliy na uniknicie
szybkiego spadku liczby ludnoci. W tych warunkach przewidywanie zerowego wzrostu
demograficznego w Europie do roku 2030, a pniej stp lekko ujemnych, nie jest bynajmniej
przesad i wydaje si ze wszech miar uzasadnion prognoz. Podobnie rzecz si ma z ewolucj
przewidywan dla Azji i innych czci wiata: pokolenia rodzce si obecnie w Japonii czy w Chinach
s o jedn trzeci mniej liczne od tych, ktre przychodziy na wiat w latach 90. XX wieku. Przejcie
demograficzne jest w toku. Niewtpliwie zmiany indywidualnych decyzji czy prowadzonych polityk
mog marginalnie zmieni te tendencje na przykad stopy lekko ujemne (jak w Japonii czy
w Niemczech) mog sta si nieznacznie dodatnie (jak we Francji czy w krajach skandynawskich), co
stanowi ju znaczn rnic ale nic poza tym, przynajmniej w cigu kilku nadchodzcych dekad.
W dugiej perspektywie czasowej wszystko jest oczywicie duo bardziej niepewne. Moemy tylko
przypomnie, e jeli tempo wzrostu demograficznego z lat 1700 2012 czyli 0,8 % rocznie
miaoby si powtrzy w nadchodzcych stuleciach, to efektem byaby liczba ludnoci wiata rzdu
70 miliardw mieszkacw w roku 2300. Oczywicie niczego nie mona wykluczy, czy chodzi
o postawy dotyczce podzenia dzieci, czy te o postp technologiczny (ktry by moe ktrego dnia
pozwoli na wzrost duo mniej zanieczyszczajcy rodowisko, jakiego nie jestemy w stanie dzi sobie
wyobrazi, z nowymi dobrami i usugami niemal cakowicie zdematerializowanymi oraz
odnawialnymi rdami energii, pozbawionymi wszelkiego ladu wglowego). Ale dzisiaj nie bdzie
przesad stwierdzenie, e populacja wiatowa liczca 70 miliardw mieszkacw nie wydaje si ani
specjalnie wiarygodna, ani szczeglnie podana. Najbardziej prawdopodobna hipoteza jest taka, e
stopa wzrostu ludnoci wiata w zbliajcych si wiekach wyniesie zdecydowanie poniej 0,8 %.
Prognoza oficjalna, zakadajca wzrost demograficzny pozytywny, lecz saby, w granicach 0,1 0,2 %
rocznie, w dugim okresie wydaje si a priori do wiarygodna.
Wzrost rdem wyrwnywania szans
Celem tej ksiki nie jest sporzdzanie prognoz demograficznych, lecz zapoznanie si z ich rnymi

wariantami i przeanalizowanie wnioskw pyncych z nich dla ewolucji podziau bogactw. Wzrost
demograficzny niesie bowiem konsekwencje nie tylko dla rozwoju i relatywnej siy narodw, ale
rwnie dla struktury nierwnoci. Silny wzrost demograficzny moe peni rol wyrwnujc, gdy
zmniejsza znaczenie majtkw pochodzcych z przeszoci, w tym spadkw: kade pokolenie musi
wic w pewnym sensie zbudowa si samo.
Posugujc si skrajnym przykadem: w wiecie, gdzie kady miaby dziesicioro dzieci, staje si
jasne, e lepiej generalnie rzecz biorc nie liczy specjalnie na spadek, gdy wszystko w kadym
pokoleniu bdzie dzielone przez dziesi. W takim spoeczestwie globalna waga spadku staje si
zdecydowanie ograniczona i w wikszoci przypadkw lepiej jest polega na swojej pracy lub
wasnych oszczdnociach.
Podobnie dzieje si wtedy, gdy ludno jest stale odnawiana przez migracje, jak w Ameryce. Jeli
wikszo migrantw przybywa bez znacznego majtku, wwczas masa majtkowa pochodzca
z przeszoci jest z natury stosunkowo ograniczona, w porwnaniu z mas nowych majtkw,
zgromadzonych dziki oszczdnociom. Przyrost demograficzny pochodzcy z wkadu migracyjnego
pociga za sob jednak inne konsekwencje, w szczeglnoci w postaci nierwnoci midzy
migrantami i autochtonami oraz wewntrz tych dwch grup, nie moe wic by w peni porwnywany
z sytuacj spoeczestwa, w ktrym dynamika ludnoci opiera si gwnie na przyrocie naturalnym
(czyli urodzeniach).
Zobaczymy, e intuicja dotyczca skutkw silnego wzrostu ludnoci moe by do pewnego stopnia
uoglniona na spoeczestwa bardzo szybkiego wzrostu gospodarczego, a nie tylko demograficznego.
Na przykad w wiecie, w ktrym produkcja na mieszkaca zostaaby w kadym pokoleniu
pomnoona przez dziesi, rozsdniej byoby liczy na dochd i oszczdnoci pochodzce z wasnej
pracy. Dochody poprzednich pokole byyby tak mae w porwnaniu z biecymi dochodami, e
majtki zgromadzone przez rodzicw lub dziadkw niewiele by znaczyy.
Z drugiej strony stagnacja populacji a jeszcze bardziej jej zmniejszanie si zwiksza wag
kapitau zgromadzonego przez poprzednie pokolenia. Podobnie rzecz si ma ze stagnacj gospodarcz.
Dodatkowo przy sabym wzrocie stopa zwrotu z kapitau zwykle wyranie przekracza stop wzrostu,
co jak zauwaylimy wczeniej jest podstawow si sprzyjajc bardzo silnej nierwnoci
podziau bogactw w dugiej perspektywie. Zobaczymy te, e wystpujce w przeszoci
spoeczestwa majtkowe, silnie ustrukturowane przez majtek i spadek, czy chodzi o tradycyjne
spoeczestwa wiejskie, czy spoeczestwa europejskie XIX wieku, mogy trwa tylko w wiecie
sabego wzrostu. Zbadamy, jakie konsekwencje dla dynamiki akumulacji kapitau i struktury
nierwnoci bdzie mia powrt do sabego wzrostu, jeli rzeczywicie do niego dojdzie. Dotyczy to
zwaszcza powrotu dziedziczenia majtku, dugofalowego zjawiska, ktrego skutki s ju odczuwalne
w Europie, a mog rozszerzy si take na inne czci wiata. Z tego wzgldu tak wane jest
zapoznanie si w ramach naszego badania z histori wzrostu demograficznego i gospodarczego.
Istnieje jeszcze inny mechanizm potencjalnie komplementarny, cho nie tak wany i bardziej
niejednoznaczny od pierwszego poprzez ktry wzrost moe prowadzi w kierunku zmniejszenia
nierwnoci albo przynajmniej szybszego odnawiania si elit. Kiedy wzrost jest zerowy lub bardzo
saby, rne funkcje gospodarcze i spoeczne, a take rne rodzaje dziaalnoci zawodowej,
odtwarzaj si niemal identycznie z jednego pokolenia na drugie. I odwotnie, stay wzrost, nawet
rzdu 0,5 1,5 % rocznie, oznacza, e cigle powstaj nowe funkcje, a w kadym pokoleniu potrzebne
s nowe kompetencje. Poniewa za zdolnoci ludzkie s tylko czciowo przekazywane z pokolenia
na pokolenie przynajmniej w sposb duo mniej automatyczny i mechaniczny ni kapita ziemski,
w nieruchomociach lub finansowy, moe by przekazywany przez dziedziczenie wzrost moe

prowadzi do uatwienia awansu spoecznego osobom, ktrych rodzice nie naleeli do elity. Ten
moliwy wzrost mobilnoci spoecznej nie pociga za sob koniecznie zmniejszenia nierwnoci
w dochodach, ale co do zasady ogranicza odtwarzanie i nasilanie w czasie nierwnoci majtkowych,
a wic w pewnym sensie dugoterminowy wymiar nierwnoci dochodw.
Naley jednak odrzuci do rozpowszechnion koncepcj, zgodnie z ktr nowoczesny wzrost
dziaa niczym niezrwnany odkrywca talentw i indywidualnych zdolnoci. Jest w tym argumencie
ziarno prawdy, ale od pocztkw XIX wieku by on nazbyt czsto wykorzystywany do
usprawiedliwiania wszelkich nierwnoci, niezalenie od ich faktycznych rozmiarw i przyczyn, oraz
do przypisywania wszelkich cnt zwycizcom nowego reimu przemysowego. Charles Dunoyer,
liberalny ekonomista francuski i prefekt w czasach monarchii lipcowej, tak pisa w 1845 roku
w ksice zatytuowanej De la libert du travail (w ktrej sprzeciwia si naturalnie wszelkiemu
obowizujcemu prawodawstwu pracy czy uprawnieniom socjalnym): Skutkiem systemu
przemysowego jest usunicie wszystkich sztucznych nierwnoci, ale po to, by lepiej zaznaczy
nierwnoci naturalne. Wedug Dunoyera te nierwnoci naturalne obejmuj rnice w zdolnociach
fizycznych, intelektualnych i moralnych oraz znajduj si w centrum nowej ekonomii wzrostu
i innowacji, jak widzi wszdzie wok siebie, co sprawia, e sprzeciwia si jakiejkolwiek ingerencji
pastwa: Wysze zdolnoci s rdem wszystkiego, co wielkie i poyteczne. Sprowadcie wszystko
do rwnoci i bdziecie mieli wszystko sprowadzone do bezczynnoci8. Na pocztku XXI wieku
syszy si niekiedy powtarzan myl, wedug ktrej nowa gospodarka informacyjna umoliwia
najzdolniejszym zwielokrotnienie ich wydajnoci. Argument ten czsto jest uywany w celu
uzasadnienia skrajnych nierwnoci i obrony pozycji zwycizcw, bez adnego uznania dla
przegrywajcych, ani nawet dla faktw, a tym bardziej bez sprawdzenia, czy ta bardzo wygodna
zasada pozwala w jakikolwiek sposb wyjani obserwowane zmiany. Do tego tematu jeszcze
wrcimy.
Etapy wzrostu gospodarczego
Przejdmy teraz do wzrostu produkcji na jednego mieszkaca. Jak ju odnotowalimy, wzrost
produkcji w caym okresie 1700 2012 jest dokadnie tego samego rzdu co wzrost ludnoci: rednio
0,8 % rocznie, czyli mwimy o ponad dziesiciokrotnym wzrocie w cigu trzech wiekw. redni
dochd na mieszkaca w skali wiata wynosi teraz okoo 760 euro miesicznie. W 1700 roku wynosi
on poniej 70 euro miesicznie, a wic mia w przyblieniu ten sam poziom, co w najbiedniejszych
krajach Afryki Subsaharyjskiej w roku 20129.
Porwnanie to jest sugestywne, ale jego znaczenie nie powinno by wyolbrzymiane. Przy
zestawianiu ze sob tak odmiennych spoeczestw i epok, zudzeniem jest moliwo streszczenia
wszystkiego w jednej liczbie w rodzaju: Poziom ycia w tym a tym spoeczestwie jest
dziesiciokrotnie wyszy ni w takim a takim. Wzrost produkcji na mieszkaca staje si wwczas
pojciem duo bardziej abstrakcyjnym ni wzrost populacji, ktry przynajmniej odpowiada wymiernej
rzeczywistoci (atwiej jest policzy mieszkacw ni dobra i usugi). Historia rozwoju
gospodarczego jest przede wszystkim histori zrnicowania stylw ycia i rodzajw dbr oraz
produkowanych i konsumowanych usug. Chodzi wic o proces wielowymiarowy, ktry z natury nie
moe by poprawnie oddany za pomoc jednego tylko wskanika monetarnego.
Wemy przykad krajw najbogatszych. W Europie Zachodniej, w Ameryce Pnocnej i w Japonii
redni miesiczny dochd na mieszkaca wzrs z nieco ponad 100 euro w 1700 roku do ponad 2500

euro w 2012 roku, a wic ponad dwudziestokrotnie10. W rzeczywistoci postp wydajnoci, to znaczy
produkcji w cigu przepracowanej godziny, by jeszcze wyszy, gdy rednia dugo czasu pracy na
mieszkaca znacznie si zmniejszya: wszystkie rozwinite spoeczestwa zdecydoway si, w miar
bogacenia, pracowa mniej, aby mie wicej czasu wolnego (krtsze dni pracy, dusze wakacje
itd.)11.
Ten nadzwyczajny postp wiele zawdzicza XX stuleciu. Na poziomie globalnym redni wzrost
produkcji na mieszkaca w latach 1700 2012 wynosi 0,8 % rocznie i dzieli si na zaledwie 0,1 %
w XVIII wieku, 0,9 % w XIX wieku i 1,6 % w XX wieku (zob. tabela 2.1). W Europie Zachodniej
redni wzrost 1 % rocznie w latach 1700 2012 dzieli si na 0,2 % w XVIII wieku, 1,1 %
w XIX wieku i 1,9 % w XX wieku12. rednia sia nabywcza na Starym Kontynencie ledwo wzrosa
midzy rokiem 1700 i 1820, potem podwoia si w latach 1820 1913 i wzrosa szeciokrotnie
midzy 1913 a 2012 rokiem. XVIII wiek cechuje w istocie ta sama stagnacja gospodarcza, co wieki
poprzednie. W XIX stuleciu mamy po raz pierwszy do czynienia ze staym wzrostem produkcji na
mieszkaca, ale szerokie warstwy ludnoci w ogle nie odnosz z tego korzyci, przynajmniej do
ostatniego trzydziestolecia. Trzeba zaczeka na wiek XX, by wzrost gospodarczy sta si
rzeczywistoci wymiern i spektakularn dla wszystkich. W okresie belle poque, na samym
pocztku XX wieku, redni dochd Europejczyka wynosi zaledwie 400 euro miesicznie, a na
pocztku XXI stulecia ju 2500 euro miesicznie.
Ale co oznacza sia nabywcza pomnoona przez dwadziecia, dziesi czy nawet przez sze? Nie
oznacza oczywicie, e Europejczycy w roku 2012 produkuj i konsumuj szeciokrotnie wiksze
iloci wszystkich dbr i usug, ni produkowali i konsumowali w 1913 roku. Na przykad rednia
konsumpcja produktw spoywczych z ca pewnoci nie wzrosa szeciokrotnie. Nie miaoby to
zreszt adnego sensu, gdy potrzeby odywcze byyby od dawna zaspokojone. W Europie, podobnie
jak we wszystkich innych krajach, wzrost siy nabywczej i stopy yciowej w dugim okresie opiera si
przede wszystkim na zmianie struktur konsumpcji: konsumpcja skadajca si gwnie z produktw
ywnociowych bya stopniowo zastpowana konsumpcj duo bardziej zrnicowan, bogat
w produkty przemysowe i usugi.
Zreszt, nawet jeli Europejczycy w 2012 roku pragnliby konsumowa szeciokrotnie wiksze
iloci dbr i usug anieli w 1913 roku, to nie mogliby tego zrobi: niektre ceny rosy znacznie
szybciej ni rednia cen, podczas gdy inne wolniej, tak e sia nabywcza nie wzrosa szeciokrotnie
dla wszystkich rodzajw dbr i usug. W krtkim okresie te problemy wzgldnych cen mog nie by
brane pod uwag i mona uwaa, e wskaniki cen rednich ustalone przez administracj
gospodarcz i statystyczn pozwalaj na prawidowe obliczanie wzrostu siy nabywczej. Ale
w duszym okresie, kiedy struktura konsumpcji i ceny wzgldne zmieniaj si zasadniczo, zwaszcza
ze wzgldu na pojawienie si nowych dbr i usug, wskaniki cen rednich nie pozwalaj na
przedstawienie natury przeksztace, jakie si dokonay, i to niezalenie od stopnia skomplikowania
technik uywanych przez statystykw do opracowania tysicy spisw cen, ktrymi dysponuj, ani
dokadnoci w obliczaniu poprawy jakoci produktw.
Co oznacza dziesiciokrotne zwikszenie siy nabywczej?
W rzeczywistoci jedyna metoda zmierzenia spektakularnego postpu stopy yciowej i stylu ycia,
jaki dokona si od rewolucji przemysowej, polega na porwnaniu poziomu dochodw wyraonego
w pienidzu obiegowym z poziomem cen dbr i usug obowizujcych w rnych okresach.

Ograniczymy si tutaj do streszczenia gwnych wnioskw z tego badania13.

Zwykle rozrnia si dobra przemysowe, ktrych wzrost wydajnoci by duo szybszy ni redni
dla caej gospodarki, tak e ich ceny spady w stosunku do redniej cen; dobra spoywcze, ktrych
wzrost wydajnoci by stay i decydujcy w dugim okresie (to zwaszcza pozwoli na wyywienie
ludnoci, ktrej liczba znacznie wzrosa, zwalniajc do innych prac rosnc cz rolniczej siy
roboczej), ale duo wolniejszy od dbr przemysowych, tak e ich ceny ewoluoway prawie tak jak
rednia cen; i wreszcie usugi, w ktrych wzrost wydajnoci by na og stosunkowo niewielki (lub
nawet zerowy w niektrych przypadkach, co tumaczy, dlaczego ten sektor prbuje przejmowa coraz
wikszy odsetek siy roboczej) i ktrych ceny rosy szybciej ni rednia cen.
Ten oglny schemat jest dobrze znany. Jest on prawdziwy w oglnych zarysach, ale naleaoby go
doprecyzowa. Kady sektor cechuje si bowiem du rnorodnoci wewntrzn. Dla wielu
produktw spoywczych ceny rzeczywicie rosy jak rednia cen. Na przykad we Francji cena
kilograma marchwi ewoluowaa podobnie jak oglny wskanik cen midzy latami 1900 1910
i 2000 2010, wic sia nabywcza wyraona w marchwi zmieniaa si tak samo, jak rednia sia
nabywcza (a wic w przyblieniu zostaa pomnoona przez sze). Przecitny pracownik na pocztku
XX wieku mg sobie kupi zaledwie 10 kilo marchwi dziennie, natomiast obecnie moe sobie kupi
60 kilogramw14. W przypadku innych produktw, jak mleko, jaja, produkty mleczarskie, ktrych
cena zalena bya od znaczcego postpu technicznego w dojeniu, fabrykacji, konserwacji itd.,
obserwujemy wzgldne spadki cen, a zatem wzrost siy nabywczej powyej szeciu. Podobnie rzecz
si ma z produktami, ktrych wytworzenie miao zwizek z kosztami transportu: w cigu wieku
francuska sia nabywcza mierzona w pomaraczach wzrosa dziesiciokrotnie, w bananach za
dwudziestokrotnie. Z kolei sia nabywcza liczona w kilogramach chleba czy misa wzrosa mniej ni
czterokrotnie, przy czym nastpia znaczna poprawa jakoci i rnorodnoci proponowanych
produktw.
Wspomniana rnorodno jest jeszcze wiksza w zakresie dbr przemysowych, zwaszcza
z powodu pojawienia si produktw cakowicie nowych i wyranej poprawy ich jakoci. Typowym
przykadem, przywoywanym czsto w ostatnich latach, s technologie elektroniczne i informatyczne.
Postpy w dziedzinie komputerw i telefonw komrkowych w latach 90. XX wieku, a potem
tabletw i smartfonw w kolejnej dekadzie, odpowiadaj niekiedy dziesiciokrotnemu wzrostowi siy
nabywczej w cigu kilku lat: cena produktu zostaa podzielona przez dwa, a jego moliwoci wzrosy
piciokrotnie.
Wane, by uwiadomi sobie, e podobnie wymowne przykady mona atwo znale w caej
historii rozwoju przemysu. Wemy przypadek roweru. W latach 80. XIX wieku najtaszy model
dostpny w katalogach sprzeday i dokumentach handlowych by wart we Francji rwnowarto
szeciu rednich pensji. Przy czym chodzio o rower stosunkowo prosty, ktrego koa byy pokryte
wycznie tam z kauczuku, ktry mia tylko jeden hamulec o bezporednim dziaaniu na przedni
obrcz. Postp techniczny pozwala na spadek cen poniej jednomiesicznej redniej pensji w drugiej
dekadzie XX wieku, ale to nie koniec. Postp trwa nadal i w latach 60. XX wieku mona zakupi
rower dobrej jakoci (z wolnym koem, dwoma hamulcami, zakrytym acuchem i botnikiem,
baganikiem, owietleniem, reflektorem) za mniej ni tygodniow redni pac. cznie, nie
uwzgldniajc nawet oglnej poprawy jakoci i bezpieczestwa produktu, sia nabywcza liczona
w kategoriach roweru wzrosa wic czterdziestokrotnie midzy 1890 i 1970 rokiem15.
Przykady mona mnoy, analizujc ewolucj cen arwek, wyposaenia gospodarstw domowych,
kocw i talerzy, ubra i samochodw, w krajach rozwinitych i wschodzcych, a take porwnywa je

z biecymi pacami.
Wszystkie te przykady jasno pokazuj, do jakiego stopnia daremne s prby sprowadzenia
wszystkich tych zmian do jednego wskanika typu: stopa yciowa w takim a takim okresie
zwikszya si dziesiciokrotnie. Kiedy styl ycia i struktury budetw gospodarstw domowych
zmieniaj si tak zasadniczo, a sia nabywcza rni si w zalenoci od dbr, ktrych dotyczy, kwestia
redniej nie ma wielkiego znaczenia, zwaszcza e obliczenie dokadnego, konkretnego wyniku zaley
od niepewnych proporcji i wagi przyjtych kryteriw jakoci, szczeglnie w przypadku porwna
w skali kilku wiekw.
Oczywicie nie oznacza to zakwestionowania samego faktu wzrostu: jasne jest, e materialne
warunki ycia poprawiy si znacznie od czasu rewolucji przemysowej, pozwalajc mieszkacom
planety lepiej si odywia, ubiera, porusza, komunikowa, leczy itd. Nie stawia to rwnie pod
znakiem zapytania celowoci obliczania stopy wzrostu w krtszych okresach, na przykad w skali
jednego lub dwch pokole. Nie podajemy w wtpliwo przydatnoci wiedzy, czy w okresie
trzydziestu lub szedziesiciu lat stopa wzrostu wynosia 0,1 % rocznie (3 % w trakcie pokolenia),
1 % rocznie (35 % w trakcie pokolenia), czy 3 % rocznie (143 % w trakcie pokolenia). Tyle tylko, e
jeli skumulujemy zbyt dugie okresy danych i przemnoymy zbyt wielkie wskaniki, okrelanie stp
wzrostu, ktre staj si ilociami abstrakcyjnymi i arbitralnymi, po czci traci sens.
Wzrost: zrnicowanie stylw ycia
Na koniec zbadamy przypadek usug, gdzie rnorodno jest bez wtpienia najdalej posunita.
W zasadzie sprawy wygldaj prosto: wydajno nie wzrosa tak silnie w tym sektorze, zatem i sia
nabywcza wyraona w usugach wzrosa mniej wyranie. Typowym przykadem usugi czystej,
ktra nie zaznaa adnej szczeglnej innowacji technicznej w cigu wiekw, jest fryzjerstwo:
strzyenie wymaga dzi tego samego czasu pracy co stulecie wczeniej, tak wic cena usugi fryzjera
zostaa pomnoona przez ten sam wspczynnik co paca fryzjera, ktra take wzrosa w tym samym
tempie co rednia paca i redni dochd (w przyblieniu). Inaczej mwic, pracujc godzin,
przecitny pracownik pocztku XXI wieku moe opaci mniej wicej t sam liczb strzye co
przecitny pracownik pocztku XX wieku: stwierdzamy tym samym, e sia nabywcza liczona
w strzyeniach wosw nie wzrosa, a nawet lekko zmalaa16.
W praktyce rnorodno przypadkw jest tak skrajna, e samo pojcie usug nie ma wielkiego
sensu. Podzia midzy trzy sektory dziaalnoci pierwszy, drugi i trzeci zosta pomylany
w poowie XX wieku, w spoeczestwach, w ktrych kady sektor skupia podobne, a przynajmniej
porwnywalne proporcje, dziaalnoci gospodarczej i siy roboczej (zob. tabela 2.4). Ale od momentu,
gdy usugi skupiaj 70 80 % siy roboczej we wszystkich krajach rozwinitych, ta kategoria
statystyczna przestaa by waciwa: dostarcza ona niewielu informacji o naturze zawodw i usug
wytwarzanych w danym spoeczestwie.
eby zorientowa si w tym ogromnym nagromadzeniu typw dziaalnoci, ktrych rozwj po
czci doprowadzi do znacznej poprawy warunkw ycia od XIX wieku, naley rozrni kilka kilku
ich blokw. Rozwamy na pocztek usugi w dziedzinie zdrowia i edukacji, ktre same skupiaj ponad
20 % caoci zatrudnienia w najbardziej rozwinitych krajach (a wic tyle, ile wszystkie gazie
przemysu cznie). Biorc pod uwag postpy medycyny i stay rozwj szkolnictwa wyszego,
moemy sdzi, e proporcje te bd rosy. Zatrudnienie w handlu, hotelach, kawiarniach
i restauracjach, w dziedzinie kultury i rozrywki, ktre take silnie si rozwija, przynosi kolejne 20 %
caoci zatrudnienia (do 25 % w niektrych krajach). Usugi dla przedsibiorstw (doradztwo,

ksigowo, design, informatyka itd.), dodane do obsugi nieruchomoci, usug finansowych (agencje
nieruchomoci, banki, ubezpieczenia itd.) i transportu, znajduj si rwnie blisko 20 % caoci
zatrudnienia. Jeli doczymy do tego usugi publiczne i bezpieczestwa (administracja oglna,
sprawiedliwo, policja, siy zbrojne itd.), zbliajce si w wikszoci krajw do 10 % caoci
zatrudnienia, to dochodzimy w przyblieniu do 70 80 % wyliczonych w oficjalnych statystykach17.
W % caoci zatrudnienia

Francja

Stany Zjednoczone

Rolnictwo

Przemys

Usugi

Rolnictwo

Przemys

Usugi

1800

64 %

22 %

14 %

68 %

18 %

13 %

1900

43 %

29 %

28 %

41 %

28 %

31 %

1950

32 %

33 %

35 %

14 %

33 %

50 %

2012

3 %

21 %

76 %

2 %

18 %

80 %

TABELA 2.4: Zatrudnienie wedug sektora dziaalnoci we Francji i w Stanach Zjednoczonych, 1800 2012
INTERPRETACJA: w 2012 roku rolnictwo odpowiadao za 3 % zatrudnienia, przemys za 21 % i usugi za 76 %.
Budownictwo, odpowiedzialne w 2012 roku za 7 % zatrudnienia we Francji, podobnie jak w Stanach
Zjednoczonych, zostao wyczone z sektora przemysu.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Wyjanijmy, e znaczna cz tych usug, w szczeglnoci w subie zdrowia i szkolnictwie, jest

z zasady finansowana z podatkw i zapewniana bezpatnie. Sposoby finansowania rni si
w poszczeglnych krajach, podobnie jak poziom czci finansowanej z podatkw w Europie jest on
na przykad wyszy ni w Stanach Zjednoczonych i Japonii, ale wszdzie siga przynajmniej poowy
penego kosztu suby zdrowia i edukacji, a w wielu krajach europejskich nawet trzech czwartych.
Potencjalnie rodzi to nowe trudnoci w kwestii obliczania i porwnywania wzrostu stopy yciowej
w dugim okresie oraz midzy krajami. Nie jest to problem bagatelny: poza tym, e te dwa sektory
stanowi ponad 20 % PKB i zatrudnienia w najbardziej rozwinitych krajach, a bez wtpienia jeszcze
wicej w przyszoci, to zdrowie i edukacja reprezentuj prawdopodobnie najbardziej realne
i dostrzegalne przejawy poprawy warunkw ycia w cigu ostatnich stuleci. Spoeczestwa, w ktrych
oczekiwana dugo trwania ycia wynosia zaledwie czterdzieci lat i prawie wszyscy byli
analfabetami, zostay zastpione przez spoeczestwa, w ktrych yje si czsto ponad osiemdziesit
lat, a kady dysponuje minimalnym dostpem do kultury.
W rachunkach narodowych warto dostpnych bezpatnie usug publicznych jest zawsze
szacowana na podstawie kosztw wytworzenia opaconych przez administracj publiczn a wic in
fine przez podatnikw. Koszty te obejmuj w szczeglnoci warto pensji wypacanej personelowi
szpitali oraz nauczycielom zatrudnionym w szkoach i na uniwersytetach publicznych. Ta metoda ma
swoje wady, ale jest spjna logicznie i w kadym razie bardziej zadowalajca ni proste wyczenie
darmowych usug publicznych z rachunku PKB i skoncentrowanie si na samej wytwrczoci
komercyjnej. Takie wyczenie byoby absurdalne z ekonomicznego punktu widzenia, poniewa
prowadzioby do cakowicie sztucznego niedoszacowania poziomu produkcji krajowej i dochodu
narodowego pastwa decydujcego si na wybr publicznej suby zdrowia i edukacji, zamiast
systemu prywatnego, take wtedy, gdy dostpne usugi s w obu przypadkach dokadnie takie same.
Metoda uywana w rachunkach narodowych pozwala przynajmniej naprawi ten bd, cho nie jest
doskonaa, zwaszcza e nie opiera si na adnym obiektywnym mierniku jakoci wiadczonych usug
(chocia prace w tym zakresie trwaj). Na przykad jeli jaki system prywatnych ubezpiecze

zdrowotnych kosztuje wicej ni system publiczny, mimo i jako jego usug nie jest naprawd
wysza na co wskazywaoby porwnanie midzy Stanami Zjednoczonymi i Europ wwczas PKB
bdzie sztucznie przeszacowany w krajach opierajcych si na systemie prywatnym. Trzeba te
odnotowa, e rachunki narodowe umownie nie wliczaj adnych zwrotw od kapitau publicznego, na
przykad z tytuu budynkw i wyposaenia szpitali publicznych, szk i uniwersytetw18. Wskutek
tego kraj prywatyzujcy swoj sub zdrowia i szkolnictwo bdzie mia sztucznie zawyony PKB,
nawet jeli wyprodukowane usugi i wypacone urzdnikom pensje pozostan dokadnie takie same19.
Mona rwnie sdzi, e ta metoda ksigowania wedug kosztw prowadzi do niedoceniania
fundamentalnej wartoci edukacji i zdrowia, a zatem take wzrostu osignitego w okresach
znacznej rozbudowy tych sektorw20.
Nie ulega adnej wtpliwoci, e wzrost gospodarczy pozwoli na zdecydowan popraw warunkw
ycia w duszym okresie. Wedug najlepszych dostpnych szacunkw redni dochd na poziomie
wiata wzrs w latach 1700 2012 dziesiciokrotnie (od 70 euro do 760 euro miesicznie), natomiast
w najbogatszych krajach wicej ni dwudziestokrotnie (od 100 euro do 2500 euro miesicznie). Jeli
bra pod uwag trudnoci zwizane z mierzeniem rwnie radykalnych transformacji, zwaszcza gdy
usiuje si je przedstawi w formie jednego wskanika, liczby te nie mog by fetyszyzowane
i powinny by raczej traktowane w kategoriach przyblionych rzdw wielkoci.
Koniec wzrostu?
Przejdmy teraz do kwestii przyszoci: czy ten spektakularny wzrost produkcji na mieszkaca,
o ktrym mwilimy, nieuchronnie zwolni w XXI wieku? Czy czeka nas koniec wzrostu z powodw
technologicznych, ekologicznych albo jednych i drugich jednoczenie?
Zanim postaramy si odpowiedzie na to pytanie, warto przypomnie, e w przeszoci wzrost,
jakkolwiek spektakularny, dokonywa si niemal zawsze w stosunkowo wolnym rytmie, na og
nieprzekraczajcym 1 1,5 % rocznie. Jedyne historyczne przykady wyranie szybszego wzrostu na
przykad 3 4 % rocznie albo nawet wicej dotyczyy krajw w sytuacji gwatownego nadrabiania
zalegoci wobec innych, procesu, ktry z zaoenia ma swj koniec, w zwizku z czym moe by
tylko przejciowy i ograniczony w czasie. Tego rodzaju proces doganiania nie moe rzecz jasna
odnosi si do caej planety.
W skali wiata stopa wzrostu produkcji na mieszkaca wynosia rednio 0,8 % rocznie w latach
1700 2012, w tym 0,1 % w latach 1700 1820, 0,9 % w latach 1820 1913 oraz 1,6 % midzy 1913
i 2012 rokiem. Tak sam redni stop wzrostu 0,8 % rocznie w latach 1700 2012 odnotowujemy
dla ludnoci wiata, co zostao przedstawione w tabeli 2.1.
W tabeli 2.5 stopy wzrostu gospodarczego odnielimy oddzielnie do kadego stulecia i kadego
kontynentu. W Europie wzrost produkcji na mieszkaca wynosi 1 % w latach 1820 1913,
a nastpnie 1,9 % w latach 1913 2012. W Ameryce osign 1,5 % w latach 1820 1913 i ponownie
1,5 % midzy 1913 i 2012 rokiem.
Mao wane s szczegowe liczby. Najwaniejsze jest to, e w historii nie znajdziemy przykadu
adnego kraju znajdujcego si w wiatowej czowce technologicznej, w ktrym wzrost produkcji na
mieszkaca byby w sposb trway wyszy od 1,5 %. Jeli przyjrzymy si wszystkim ostatnim
dekadom, to w najbogatszych krajach zaobserwujemy jeszcze sabsze tempo: w latach 1990 2012
wzrost produkcji na mieszkaca wynosi 1,6 % w Europie Zachodniej, 1,4 % w Ameryce Pnocnej
i 0,7 % w Japonii21. Wane jest, abymy zapamitali te fakty, poniewa nadal w znacznym stopniu

pozostajemy pod wpywem przekonania, e wzrost powinien wynosi co najmniej 3 lub 4 % rocznie.
Tymczasem z historycznego czy logicznego punktu widzenia jest to zudne.
rednia roczna stopa wzrostu

wiatowa produkcja na mieszkaca

Europa

Ameryka

Afryka

Azja

0 1700

0,0 %

0,0 %

0,0 %

0,0 %

0,0 %

1700 2012

0,8 %

1,0 %

1,1 %

0,5 %

0,7 %

0,0 %
0,2 %
2,0 %

W tym:
1700 1820
1820 1913
1913 2012

0,1 %
0,9 %
1,6 %

0,1 %
1,0 %
1,9 %

0,4 %
1,5 %
1,5 %

0,0 %
0,4 %
1,1 %

1913 1950

0,9 %

0,9 %

1,4 %

0,9 %

0,2 %

1950 1970
1970 1990
1990 2012

2,8 %
1,3 %
2,1 %

3,8 %
1,9 %
1,9 %

1,9 %
1,6 %
1,5 %

2,1 %
0,3 %
1,4 %

3,5 %
2,1 %
3,8 %

1950 1980
1980 2012

2,5 %
1,7 %

3,4 %
1,8 %

2,0 %
1,3 %

1,8 %
0,8 %

3,2 %
3,1 %

TABELA 2.5: Wzrost produkcji na mieszkaca od rewolucji przemysowej

INTERPRETACJA: w latach 1910 2012 rednia stopa wzrostu na mieszkaca wynosia 1,7 % rocznie, w tym
1,9 % przypadao na Europ, 1,6 % na Ameryk itd.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Co zatem moemy powiedzie o stopach wzrostu w przyszoci? Wedug niektrych ekonomistw,

jak Robert Gordon, rytm wzrostu produkcji na mieszkaca powinien zwolni w najbardziej
rozwinitych krajach, zaczynajc od Stanw Zjednoczonych, i pozosta poniej 0,5 % rocznie na
przestrzeni lat 2050 210022. Analiza Gordona opiera si na porwnaniu kolejnych fal innowacji,
ktre nastpoway po sobie od maszyny parowej i elektrycznoci, oraz na stwierdzeniu, e najnowsze
fale w szczeglnoci w obszarze technologii informacyjnych maj wyranie mniejszy potencja:
wpywaj one znacznie agodniej na sposoby produkcji i mniej zdecydowanie poprawiaj wydajno
caej gospodarki.
Podobnie jak w przypadku wzrostu demograficznego, nie do mnie naley przepowiadanie, czym
bdzie wzrost gospodarczy w XXI wieku. Celem jest raczej wyciganie z rnych moliwych
scenariuszy wnioskw dla dynamiki i podziau bogactw. Przysze tempo innowacji jest rwnie trudne
do przewidzenia jak to dotyczce dzietnoci. Na podstawie historycznego dowiadczenia poprzednich
wiekw wydaje si do nieprawdopodobne, by dugoterminowy wzrost produkcji na mieszkaca
w najbardziej rozwinitych krajach mg przekracza 1,5 % rocznie. Ale absolutnie nie jestem
w stanie powiedzie, czy bdzie on wynosi 0,5 %, 1 %, czy 1,5 %. Scenariusz zaprezentowany na
dalszych stronach zakada dugoterminowy wzrost produkcji na mieszkaca w wysokoci 1,2 %
rocznie w krajach bogatych, co jest stosunkowo optymistyczne w porwnaniu z przewidywaniami
Gordona (ktre wydaj si nazbyt ponure), a bdzie si mogo dokona tylko pod warunkiem, e nowe
rda energii zastpi wyczerpujce si wglowodory. Jednak jest to tylko jeden z wielu moliwych
scenariuszy.
Przy 1 % rocznego wzrostu spoeczestwo zasadniczo si odnawia

Kwestia najwaniejsza, o wiele bardziej znaczca od stopy przewidywanego wzrostu (jak si

przekonalimy, podsumowanie dugoterminowego wzrostu jakiego spoeczestwa za pomoc jednej
liczby to w duym stopniu statystyczna iluzja), na ktr chciabym zwrci uwag, dotyczy tego, e
rytm wzrostu produkcji na mieszkaca rzdu 1 % rocznie jest w rzeczywistoci nadzwyczaj szybki,
duo szybszy, ni nam si czsto wydaje.
Dobrze jest przyjrze si temu problemowi z perspektywy pokole. W cigu trzydziestu lat wzrost
1 % rocznie kumuluje si do ponad 35 %. Wzrost o 1,5 % rocznie kumuluje si do ponad 50 %.
W praktyce pociga to za sob znaczce przeksztacenia stylw ycia i zatrudnienia. W cigu
ostatnich trzydziestu lat w Europie, Ameryce Pnocnej i Japonii wzrost produkcji na mieszkaca
wynosi zaledwie 1 1,5 % rocznie. Tymczasem nasze ycie znacznie si zmienio: na pocztku
lat 80. XX wieku nie byo ani internetu, ani telefonw komrkowych, transport lotniczy by
nieosigalny dla wikszoci ludzi, wiele dostpnych dzisiaj technologii medycznych nie istniao, a na
studiowanie moga sobie pozwoli zdecydowana mniejszo. W dziedzinie cznoci, transportu,
zdrowia i edukacji zmiany byy gbokie. Te transformacje powanie wpyny take na struktury
zatrudnienia: kiedy produkcja na mieszkaca ronie o okoo 35 50 % w cigu trzydziestu lat,
oznacza to, e znaczna cz wytwarzanej obecnie produkcji midzy jedn czwart a jedn trzeci
nie istniaa trzydzieci lat temu, a wic nawet jedna trzecia zawodw i zada wykonywanych dzisiaj
nie istniaa przed trzydziestu laty.
Mwimy tu o znacznej rnicy w porwnaniu ze spoeczestwami z przeszoci, gdy wzrost by
niemal zerowy. Spoeczestwo, w ktrym wzrost wynosi 0,1 0,2 % rocznie, jak w XVIII stuleciu,
odtwarza si niemal identycznie z jednego pokolenia na drugie: struktura zawodowa pozostaje taka
sama, struktura wasnoci take. Spoeczestwo, w ktrym wzrost wynosi 1 % rocznie, jak to jest
w przypadku najbardziej rozwinitych krajw od pocztku XIX wieku, jest spoeczestwem
odnawiajcym si zasadniczo i stale. Jak zobaczymy, pociga to za sob wane konsekwencje dla
struktury nierwnoci spoecznych i dynamiki podziau bogactw. Wzrost moe tworzy nowe formy
nierwnoci na przykad fortuny mog powstawa bardzo szybko w nowych obszarach dziaalnoci
i rwnoczenie sprawia, e nierwnoci majtkowe pochodzce z przeszoci staj si mniej
brzemienne w skutki, a odziedziczone bogactwo w mniejszym stopniu determinuje pozycj spoeczn.
Oczywicie transformacje zwizane ze wzrostem 1 % rocznie s mniej znaczce ni te wynikajce ze
wzrostu 3 lub 4 % rocznie, std te due ryzyko rozczarowa odpowiadajce nadziei wizanej ze
sprawiedliwszym porzdkiem spoecznym, szczeglnie silnej od czasw owiecenia. Bez wtpienia
wzrost gospodarczy nie moe zaspokoi demokratycznych nadziei zwizanych z wynagradzaniem
adekwatnym do zasug, ktre powinny opiera si na odpowiednich instytucjach, a nie tylko sile
postpu technicznego i rynku.
Nastpstwa wspaniaego trzydziestolecia: splecione transatlantyckie
losy
Europa kontynentalna a zwaszcza Francja yje w nostalgii za wspaniaym trzydziestoleciem, to
znaczy tym okresem trzech dekad, od koca lat 40. do koca lat 70. XX wieku, kiedy wzrost by
nadzwyczaj silny. Cigle nie potrafimy zrozumie, jaki to zy duch przyczyni si do tak sabego
wzrostu od przeomu lat 70. i 80. XX wieku. Jeszcze dzi, z pocztkiem drugiej dekady XXI stulecia,
wyobraamy sobie czsto, e zy nawias aosnego trzydziestolecia (ktre tak naprawd stanie si
wkrtce trzydziestopicio- lub czterdziestoleciem) szybko si zamknie, zy sen si skoczy i wszystko
bdzie jak dawniej.

W rzeczywistoci jednak, jeli spojrzymy z perspektywy historycznej, zauwaymy, e to okres

wspaniaego trzydziestolecia by wyjtkowy, poniewa w latach 1914 1945 naroso ogromne
opnienie we wzrocie Europy wobec Stanw Zjednoczonych, ktre zostao w szybkim tempie
nadrobione wanie w czasie kolejnych trzech dekad. Kiedy tylko to nadgonienie si dokonao, Europa
i Stany Zjednoczone zaczy rosn w tym samym stosunkowo wolnym tempie, waciwym dla
globalnej czowki technologicznej.
Porwnywalna ewolucja europejskich i amerykaskich stp wzrostu przedstawiona na wykresie 2.3
pokazuje to wszystko bardzo wyranie. W Ameryce Pnocnej nie ma nostalgii za wspaniaym
trzydziestoleciem, poniewa takie nigdy nie istniao. Produkcja na mieszkaca rosa w podobnym
tempie okoo 1,5 2 % rocznie w cigu caego okresu 1820 2012. Rytm ten lekko zwalnia w latach
1913 1950 do niewielu ponad 1,5 %, pniej ronie do nieco ponad 2 % w latach 1950 1970
i wynosi troch poniej 1,5 % w okresie 1990 2012. W Europie Zachodniej, duo bardziej dotknitej
obiema wojnami wiatowymi, zmiany s bez porwnania wiksze: produkcja na mieszkaca
zatrzymuje si w latach 1913 1950 (ze wzrostem zaledwie nieco wikszym ni 0,5 % rocznie),
potem skacze w latach 1950 1970 do ponad 4 % wzrostu rocznego, aby gwatownie spa i znale
si dokadnie na poziomie amerykaskim albo nieco ponad nim w cigu lat 1970 1990 (troch
powyej 2 %) i 1990 2012 (zaledwie 1,5 %). Europa Zachodnia midzy 1950 i 1970 rokiem przeya
zot er wzrostu, podzielonego jednak przez dwa a niekiedy trzy podczas nastpnych dekad.
Trzeba jeszcze doda, e wykres 2.3 nie doszacowuje tego pknicia, poniewa przedstawia Europ
cznie z Wielk Brytani, podczas gdy brytyjskie dowiadczenie w kwestii wzrostu w XX wieku jest
duo blisze pnocnoamerykaskiej quasi-stabilnoci. Jeli skupilibymy si na Europie
kontynentalnej, wwczas odnotowalibymy redni wzrost produkcji na mieszkaca wynoszcy ponad
5 % rocznie w latach 1950 1970, wynik bezprecedensowy w skali dowiadcze bogatych krajw na
przestrzeni ostatnich wiekw.

WYKRES 2.3: Stopa wzrostu produkcji na mieszkaca od rewolucji przemysowej

INTERPRETACJA: stopa wzrostu produkcji na mieszkaca przekraczaa 4 % rocznie w Europie w latach 1950
1970, nim spada do poziomw amerykaskich.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Te odmienne zbiorowe dowiadczenia wzrostu w XX wieku wyjaniaj w duym stopniu, dlaczego

stanowiska rnych krajw, jeli chodzi o globalizacj handlow i finansow, czy nawet kapitalizm
jako taki, tak bardzo si rni. W Europie kontynentalnej, a zwaszcza we Francji, w naturalny
sposb widzi si cigle pierwsze dekady powojenne, nacechowane bardzo silnym interwencjonizmem
pastwowym, jako bogosawiony okres wzrostu, natomiast ruch na rzecz liberalizacji gospodarczej,
rozpoczty okoo 1980 roku, postrzega si czsto jako odpowiedzialny za spadek tego wzrostu.
W Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych powojenn histori odczytuje si z gruntu inaczej.
Od lat 50. do lat 70. XX wieku kraje anglosaskie zostay bardzo szybko docignite przez pastwa,
ktre przegray wojn. Z kocem lat 70. XX wieku w Stanach Zjednoczonych mno si okadki
czasopism wieszczce amerykaski schyek i zarazem goszce sukcesy przemysu niemieckiego oraz
japoskiego. W Wielkiej Brytanii PKB na mieszkaca spada poniej poziomu Niemiec, Francji,
Japonii, a nawet Woch. Mona zatem sdzi, e to poczucie nadganiania czy nawet przegonienia
w wypadku brytyjskim odegrao decydujc rol w pojawieniu si rewolucji konserwatywnej.
Margaret Thatcher w Wielkiej Brytanii, potem Ronald Reagan w Stanach Zjednoczonych obiecuj
rozprawi si z pastwem dobrobytu, ktre rozmikczyo anglosaskich przedsibiorcw, i wrci do
czystego kapitalizmu z XIX wieku, ktry pozwoliby Wielkiej Brytanii i Stanom Zjednoczonym
znowu wzi gr. Jeszcze dzi w tych dwch krajach uwaa si czsto, e rewolucje konserwatywne
byy prawdziwym sukcesem, poniewa oba kraje przestay wzrasta wolniej ni Europa kontynentalna
i Japonia.
W rzeczywistoci ruch na rzecz liberalizacji, rozpoczty okoo 1980 roku, podobnie zreszt jak ruch
etatyzacji zapocztkowany w roku 1945, nie zasuguj ani na nadmierne zaszczyty, ani na przesadn
krytyk. Moliwe, e Francja, Niemcy i Japonia nadrobiyby spowodowane upadkiem w latach 1914
1945 opnienie we wzrocie niezalenie od prowadzonej polityki. Mona najwyej powiedzie, e
etatyzm im nie zaszkodzi. Na podobnej zasadzie, nie ma nic dziwnego w tym, e kiedy kraje te
dogoniy wiatow czowk, przestay rosn szybciej ni kraje anglosaskie i e stopy wzrostu
u jednych i u drugich si zrwnay, jak pokazuje wykres 2.3 (bdziemy mieli okazj do tego wrci).
Na pierwszy rzut oka wyglda wic na to, e polityka liberalizacji nie wpywa na ten prosty fakt ani
pozytywnie, ani negatywnie.
Podwjna krzywa dzwonowa wiatowego wzrostu
Podsumujmy. W cigu ostatnich trzech wiekw wiatowy wzrost przeszed krzyw dzwonow wielkiej
skali. Czy chodzi o wzrost liczby ludnoci, czy produkcji na jednego mieszkaca, tempo wzrostu
stopniowo przypieszao w XVIII i XIX, a zwaszcza w XX stuleciu, i wedug wszelkiego
prawdopodobiestwa w cigu XXI wieku powrci do duo niszych poziomw.
Dwie krzywe dzwonowe prezentuj wszake wyrane rnice. Jeli chodzi o wzrost ludnoci, to
zwyka zacza si duo wczeniej, od XVIII wieku, a spadek zacz si rwnie znacznie wczeniej.
Zjawisko to nazywamy przejciem demograficznym i w zasadzie ju si ono dokonao. Rytm wzrostu
ludnoci wiata osign swj szczyt w latach 1950 1970, z niemal 2 % rocznie, i od tego czasu nie
przestaje spada. Nawet jeli w tej dziedzinie nie mona by niczego pewnym, to jest prawdopodobne,
e proces ten bdzie trwa, a stopa wzrostu demograficznego na poziomie wiata wrci do poziomu
bliskiego zeru w drugiej poowie XXI wieku. Krzywa dzwonowa jest jasna i wyrana (zob. wykres
2.2).
Jeli za chodzi o wzrost produkcji na mieszkaca, to sprawy s bardziej skomplikowane. Ten
czysto ekonomiczny wzrost potrzebowa wicej czasu, by wystartowa. By prawie zerowy

w XVIII wieku, osign bardziej znaczcy poziom w XIX wieku i na dobre dopiero w XX stuleciu
przybra charakter powszechny. Wzrost produkcji wiatowej na mieszkaca przekroczy nawet 2 %
rocznie w latach 1950 1990 (gwnie dziki doganianiu czowki przez Europ) oraz ponownie
w latach 1990 2012 przede wszystkim dziki nadrobieniu opnie przez Azj, a zwaszcza Chiny,
gdzie wedug oficjalnych statystyk wzrost przekracza rocznie 9 % midzy 1990 i 2012 rokiem
(poziom nieodnotowany wczeniej w historii)23.
Jak bdzie to wygldao po 2012 roku? Na wykresie 2.4 pokazalimy przewidywany redni
wzrost, ktry w rzeczywistoci jest stosunkowo optymistyczny, gdy zaoylimy dla najbogatszych
krajw Europy Zachodniej, Ameryki Pnocnej, Japonii wzrost 1,2 % rocznie w latach 2012
2100 (a wic poziom wyranie wyszy od przewidywanego przez wielu ekonomistw), z kolei dla
krajw biednych i wschodzcych kontynuacj procesu konwergencji ze wzrostem 5 % rocznie
w latach 2012 2030 i 4 % w latach 2030 2050. Jeli znajdzie to potwierdzenie, wwczas poziom
produkcji na mieszkaca od 2050 roku prawie wszdzie: w Chinach, w Europie Wschodniej, Ameryce
Poudniowej, Afryce Pnocnej i na Bliskim Wschodzie24 nadgoniby poziom najbogatszych krajw.
Poczynajc od tej daty, podzia produkcji wiatowej opisany w rozdziale 1 zbliyby si do wartoci
waciwych podziaowi ludnoci25.

WYKRES 2.4: Stopa wzrostu produkcji wiatowej na mieszkaca od staroytnoci do 2100 roku
INTERPRETACJA: stopa wzrostu produkcji na mieszkaca przekraczaa 2 % rocznie w latach 1950 2012. Jeli
proces konwergencji bdzie trwa, wwczas stopa ta przekroczy 2,5 % w latach 2012 2050, a nastpnie
spadnie poniej 1,5 % rocznie.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

W tym optymistycznym scenariuszu wiatowy wzrost produkcji na mieszkaca nieznacznie

przekroczy 2,5 % rocznie w latach 2012 2030 i 2030 2050, by spa poniej 1,5 % po 2050 roku
i zmierza w stron 1,2 % w ostatnim trzydziestoleciu XXI wieku. W porwnaniu z krzyw dzwonow
stopy wzrostu demograficznego (zob. wykres 2.2) ta druga krzywa osignaby swj szczyt duo
pniej od pierwszej (niemal wiek pniej: w poowie XXI wieku, a nie XX wieku) i zmniejszaa si
nie do poziomu wzrostu zerowego lub prawie zerowego, lecz w stron wzrostu przewyszajcego

nieco 1 % rocznie, a wic wyranie wyszego od tego waciwego spoeczestwom tradycyjnym (zob.
wykres 2.4).

WYKRES 2.5: Stopa wzrostu cakowitej produkcji wiatowej od staroytnoci do 2100 roku
INTERPRETACJA: stopa wzrostu cakowitej produkcji wiatowej przekraczaa 4 % rocznie w latach 1950 1990.
Jeli proces konwergencji bdzie trwa, wwczas stopa ta spadnie poniej 2 % do 2050 roku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Dodajc do siebie te dwie krzywe, otrzymujemy ewolucj stopy wzrostu cakowitej produkcji
wiatowej (zob. wykres 2.5). Do roku 1950 wynosia ona zawsze poniej 2 % rocznie, nim skoczya do
nadzwyczajnego poziomu 4 % w latach 1950 1990, co wynikao z poczenia najwikszego
w historii wzrostu demograficznego i najsilniejszego w historii wzrostu produktywnoci na jednego
mieszkaca. Tempo wzrostu produkcji wiatowej zaczo ju male i znalazo si nieco poniej 3,5 %
w latach 1990 2012 mimo niezwykle silnego wzrostu w krajach wschodzcych, zwaszcza
w Chinach. Wedug naszego optymistycznego scenariusza ten rytm powinien si utrzyma w latach
2012 2030, potem zej do 3 % w latach 2030 2050, by znowu spa do okoo 1,5 % w drugiej
poowie XXI wieku.
Powiedzielimy ju, do jakiego stopnia nasze urednione prognozy s hipotetyczne. Niezalenie
jednak od szczegw kalendarza i stp wzrostu (cho s one oczywicie bardzo wane), podwjna
krzywa dzwonowa wiatowego wzrostu zostaa ju w znacznym stopniu wykrelona. Uredniona
prognoza, przedstawiona na wykresach 2.2 2.5, jest optymistyczna z dwch powodw: z jednej
strony dlatego, e zakada wzrost wydajnoci utrzymujcy si na poziomie ponad 1 % w krajach
bogatych (co zakada znaczcy postp technologiczny, zwaszcza w dziedzinie czystych rde
energii); z drugiej strony i by moe przede wszystkim, poniewa przewiduje kontynuacj procesu
konwergencji krajw wschodzcych z krajami bogatymi, bez wstrzsw politycznych czy militarnych,
a do jego zakoczenia okoo roku 2050, czyli nadzwyczaj szybko. atwo sobie wyobrazi scenariusze
mniej optymistyczne, w przypadku ktrych krzywa dzwonowa wiatowego wzrostu mogaby opa
szybciej i do poziomw niszych ni te wskazane na wykresach.

Problem inflacji
Ta panorama wzrostu od czasu rewolucji przemysowej byaby zdecydowanie niekompletna,
gdybymy nie podjli problemu inflacji. Mona sdzi, e inflacja jest zjawiskiem czysto
monetarnym, ktrym nie powinnimy si martwi. Rzeczywicie, wszystkie stopy wzrostu, ktre
przywoywalimy do tej pory, odpowiaday wzrostowi realnemu, a wic po odjciu od wzrostu
nazywanego nominalnym (liczonym wedug cen proponowanych konsumentom) stopy inflacji (to
znaczy zwyki redniego wskanika cen konsumpcyjnych).
W rzeczywistoci problem inflacji odgrywa kluczow rol w naszym badaniu. Zauwaylimy ju,
e samo pojcie redniego wskanika cen stanowi problem, gdy wzrostowi towarzyszy zawsze
pojawienie si nowych dbr i usug oraz kolosalne ruchy cen relatywnych, tak e trudno to sprowadzi
do jednego wskanika. Wskutek tego pojcia inflacji i wzrostu nie zawsze s cile okrelone: podzia
wzrostu nominalnego (jedynego, ktry mona dostrzec niemal goym okiem) na skadnik realny
i skadnik inflacyjny jest czciowo arbitralny i bywa przyczyn licznych kontrowersji.
Przykadowo: dla tego samego wzrostu nominalnego 3 % rocznie mona uzna, e wzrost realny
wyniesie 1 %, jeli ocenimy, e wzrost cen wynis 2 %. Ale jeli obniymy szacunki inflacji, gdy na
przykad uznamy, e realna cena smartfonw i tabletw spada w porwnaniu z tym, co zakadalimy
poprzednio (biorc pod uwag znaczn popraw jakoci i moliwoci, ktre statystycy staraj si
starannie wymierzy, co nie jest proste), a wic wzrost cen wynosi tylko 1,5 %, to dojdziemy do
wniosku, e realny wzrost jest na poziomie 1,5 %. W rzeczywistoci, zwaszcza gdy chodzi o tak
nieznaczne rnice, te dwie liczby trudno odrni z pewnoci, a poza tym kada z nich zawiera
swoj cz prawdy; wzrost bez wtpienia by bliszy 1,5 % dla amatorw smartfonw i tabletw,
a bliszy 1 % dla wszystkich pozostaych.
Ruchy cen relatywnych mog odgrywa jeszcze bardziej znaczc rol w ramach teorii Ricardo
i jego zasady rzadkoci dbr: jeli niektre ceny, na przykad gruntw, nieruchomoci albo ropy
naftowej, osigaj skrajne poziomy w przeduajcym si okresie, wwczas moe odbi si to
w sposb trway na podziale bogactw z korzyci dla pierwotnych posiadaczy tych rzadkich zasobw.
Poza kwesti cen relatywnych zobaczymy, e inflacja jako taka, to znaczy oglny wzrost
wszystkich cen, moe odgrywa rwnie podstawow rol w dynamice podziau bogactw.
W szczeglnoci to inflacja pomoga krajom bogatym w pozbyciu si ich dugu publicznego po
zakoczeniu II wojny wiatowej. Inflacja powodowaa take rozmaite procesy redystrybucji midzy
grupami spoecznymi w cigu XX wieku, czsto w sposb chaotyczny i mao kontrolowany. Z kolei
spoeczestwo majtkowe, kwitnce w XVIII i XIX wieku, cile zaleao od utrzymujcych si
w dugim okresie warunkw stabilnoci walutowej.
Wielka stabilno walutowa w XVIII i XIX wieku
Spjrzmy wstecz. Po pierwsze musimy pamita, e inflacja jest w duym stopniu wynalazkiem
XX wieku. W poprzednich stuleciach, w sumie do I wojny wiatowej, inflacja bya zerowa lub prawie
zerowa. Ceny mogy silnie spa lub wzrosn w cigu kilku lat, a niekiedy dekad, ale te ruchy w gr
czy w d koczyy si z reguy wyrwnaniem. Dziao si tak we wszystkich krajach, dla ktrych
dysponujemy cigami danych na temat cen w dugim okresie.
Jeli sporzdzimy redni wzrostu cen dla okresu 1700 1820 z jednej strony oraz 1820 1913
z drugiej, to dostrzeemy nieznaczn inflacj zarwno we Francji, jak i w Zjednoczonym Krlestwie,
Stanach Zjednoczonych czy Niemczech: maksymalnie 0,2 0,3 % rocznie. Niekiedy stwierdzamy

nawet poziomy nieznacznie ujemne, jak w Zjednoczonym Krlestwie i w Stanach Zjednoczonych

w XIX wieku ( 0,2 % rednio rocznie w obu wypadkach w latach 1820 1913).
W czasie tej wielkiej stabilnoci walutowej nastpio co prawda kilka zakce, ale kadorazowo
byy one krtkoterminowe i powrt do normy nastpowa bardzo szybko, niemal automatycznie.
Szczeglnie symbolicznym przykadem jest rewolucja francuska. Od koca 1789 roku rzdy
rewolucyjne emituj synne asygnaty, ktre stan si prawdziwym obiegowym i wymienialnym
pienidzem od lat 1790 1791 (jednym z pierwszych pienidzy papierowych w historii) i spowoduj
siln inflacj mierzon w asygnatach do lat 1794 1795. Wane jest jednak to, e powrt do
metalowego pienidza, po wprowadzeniu franka germinal, dokona si wedug parytetu pienidza
z czasw ancien rgimeu. Ustawa z 18 germinala roku III (7 kwietnia 1795 roku) przechrzcia starego
liwra ktry zanadto przypomina o czasach monarchii i zastpia go frankiem, ktry bdzie odtd
now oficjaln jednostk monetarn kraju, lecz o tej samej zawartoci metalu co poprzednia. Moneta
jednofrankowa powinna zawiera dokadnie 4,5 grama czystego srebra (podobnie jak liwr od
1726 roku), co zostanie potwierdzone przez ustawy z 1796 i pniej z 1803 roku, kiedy to
wprowadzony zostanie ostatecznie bimetalizm srebra i zota26.
W sumie ceny liczone we frankach w latach 1800 1810 sytuuj si na podobnym poziomie co
ceny w liwrach w latach 1770 1780, tak e zmiana jednostki monetarnej w czasie rewolucji niczego
nie zmienia w sile nabywczej pienidza. Powieciopisarze pocztku XIX wieku, od Balzaca
poczynajc, przechodz zreszt bez przerwy od jednego pienidza do drugiego, kiedy opisuj dochody
i majtki: dla wszystkich czytelnikw z epoki frank germinal (lub zoty frank) i liwr stanowi jeden
i ten sam pienidz. Dla ojca Goriot posiada tysic dwiecie liwrw czy dwanacie setek frankw
oznacza dokadnie to samo, i nie ma potrzeby tego precyzowa.
Ustalona w 1803 roku warto franka w zocie zostaa oficjalnie zmieniona dopiero ustaw
walutow z 25 czerwca 1928 roku. W rzeczywistoci Bank Francji by od sierpnia 1914 roku
zwolniony z obowizku spacania swoich banknotw w sztukach zota bd srebra i zoty frank sta si
faktycznie frankiem papierowym midzy rokiem 1914 a stabilizacj pienidza z lat 1926 1928.
W kadym razie sam fakt, e kruszcowy parytet pienidza utrzymywa si od 1726 do 1914 roku, jest
rzecz niebah.
Tak sam stabilno walutow stwierdzamy w Zjednoczonym Krlestwie w przypadku funta
szterlinga. Mimo nieznacznych dostosowa, kurs wymiany midzy walutami obu krajw by
nadzwyczaj stabilny w cigu dwch wiekw: funt szterling wart by zawsze okoo 20 25 liwrw lub
frankw germinal, zarwno w XVIII, jak i w XIX wieku, a do roku 191427. Dla brytyjskich
powieciopisarzy z epoki funt szterling i jego dziwne podziay na szylingi i gwinee s solidne niczym
skaa, tak samo jak liwr i zoty frank dla powieciopisarzy francuskich28. Wszystkie te jednostki
wydaj si reprezentowa wielkoci niezmienne w czasie, stanowic punkty odniesienia pozwalajce
nada stae znaczenie tak wielkociom pieninym, jak i statusom spoecznym.
Podobnie rzeczy si maj w innych krajach: jedyne znaczce modyfikacje dotycz definicji nowych
jednostek albo powstawania nowych pienidzy, jak dolar amerykaski w 1775 roku i zota marka
w 1873 roku. Jednake gdy parytety kruszcowe zostaj ustalone, nic ju si nie zmienia. W XIX i z
pocztkiem XX wieku wszyscy wiedz, e 1 funt szterling wart jest okoo 5 dolarw, 20 marek i 25
frankw. Warto pienidzy nie zmienia si od dekad i nie wida wielu powodw, dla ktrych
w przyszoci miaoby dzia si inaczej.
Znaczenie pienidza w klasycznej powieci

W powieci XVIII i XIX wieku pienidz jest wszechobecny, nie tylko jako abstrakcja, ale rwnie
i przede wszystkim jako konkretna i namacalna wielko. Pisarze podaj nam bez przerwy wartoci
dochodw i majtkw rnych postaci we frankach lub w funtach nie po to, by nas zalewa liczbami,
ale poniewa te iloci przekazuj wyobrani czytelnika informacje o cile okrelonych statusach
spoecznych i znanych wszystkim poziomach ycia.
Walutowe punkty odniesienia mogy wydawa si tak stabilne, poniewa wzrost by tak powolny, e
podane sumy zmieniay si z upywem dziesicioleci tylko nieznacznie. W XVIII wieku wzrost
produkcji i dochodu na mieszkaca jest bardzo niewielki. W Zjednoczonym Krlestwie na pocztku
XIX wieku, kiedy Jane Austen pisze swe powieci, redni dochd wynosi okoo 30 funtw rocznie.
Ten redni dochd nie zmieni si wiele w okolicach roku 1720 czy 177029, mamy wic do czynienia
z pewnymi staymi, do ktrych pisarka moga si odwoywa. Wiedziaa ona, e by y wygodnie
i elegancko, by mc si przemieszcza i ubiera, wyywi i korzysta z rozrywek, z pewnym
minimum pomocy domowej, trzeba dysponowa wedug jej kryteriw sum przynajmniej
dwadziecia lub trzydzieci razy wiksz. Dopiero powyej 500 czy 1000 funtw dochodu rocznego
postaci z jej powieci uznaj swoje potrzeby s zaspokojone.
Do struktury nierwnoci i poziomw ycia, na ktrych opieraj si te realia i pogldy, a w
szczeglnoci do struktury podziau majtkw i pochodzcych z nich dochodw jeszcze powrcimy.
Tymczasem warto zauway, e przy braku inflacji i sabym wzrocie sumy te odzwierciedlaj bardzo
konkretn i stabiln rzeczywisto. Jeszcze p wieku pniej, w latach 1850 1860, redni dochd
siga ledwie 40 50 funtw rocznie. Czytelnik bez wtpienia uzna ju wwczas sumy cytowane przez
Austen za zbyt niskie, ale wci nie poczuje si zagubiony. W okresie belle poque, w latach 1900
1910, redni dochd siga 80 90 funtw w Zjednoczonym Krlestwie: wzrost jest wyrany, ale
dochody roczne na poziomie 1000 funtw lub czsto wicej o ktrych mwi pisarka, stanowi
nadal znaczcy punkt odniesienia.
T sam stabilno odniesie pieninych obserwujemy w powieci francuskiej. We Francji redni
dochd wynosi okoo 400 500 frankw rocznie w latach 1810 1820, w epoce ojca Goriot.
Wyraony w liwrach by on niewiele mniejszy w czasach ancien rgimeu. Balzac, podobnie jak
Austen, opisuje nam wiat, w ktrym potrzebna jest dwudziestokrotnie lub trzydziestokrotnie wiksza
suma, by y przyzwoicie. Poniej 10 000 albo 20 000 frankw dochodu rocznego balzakowski
bohater czuje si ndznie. Tu take rzdy wielkoci bd si tylko stopniowo zmienia w cigu
XIX wieku, a do belle poque, i dugo pozostan zrozumiae dla czytelnikw30. Kwoty te pozwalaj
w oszczdny sposb odda precyzyjne to, pokaza styl ycia, konflikty, sowem: przedstawi
cywilizacj.
Podobne przykady mona mnoy na podstawie z powieci amerykaskiej, niemieckiej, woskiej
i tych wszystkich krajw, ktre dowiadczyy wielkiej stabilnoci walutowej. A do I wojny wiatowej
pienidze maj swj ciar, a pisarze skrztnie z tego korzystaj, zgbiajc i przetwarzajc
informacje w materi literack.
Koniec ciaru pienidza w XX wieku
Opisany wiat wali si ostatecznie wraz z I wojn wiatow. Rzdy powanie si zaduaj, aby
finansowa walki o nieznanej dotd gwatownoci i intensywnoci oraz opaca onierzy i uywane
przez nich uzbrojenie, coraz kosztowniejsze i coraz bardziej skomplikowane. Od sierpnia 1914 roku
gwni uczestnicy walk kocz z wymienialnoci swych walut na zoto. Po wojnie wszystkie kraje

uciekaj si w rnym stopniu do drukowania banknotw, aby rozwiza problem ogromnego

zaduenia publicznego. Prby ponownego wprowadzenia standardu zota w latach 20. XX wieku nie
przetrwaj kryzysu lat 30. Zjednoczone Krlestwo rezygnuje ze wzorca zota w 1931 roku, Stany
Zjednoczone w 1933, Francja w 1936 roku. Dolarowy standard zota po II wojnie wiatowej bdzie
tylko nieznacznie bardziej trway: ustanowiony w 1946 roku, znika w roku 1971 wraz z kocem
wymienialnoci dolara na zoto.

WYKRES 2.6: Inflacja od rewolucji przemysowej

INTERPRETACJA: inflacja w krajach bogatych bya zerowa w XVIII i XIX wieku, wysoka w trakcie XX stulecia, od
1990 roku utrzymuje si na poziomie 2 % rocznie.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

W latach 1913 1950 inflacja przekracza 13 % rocznie we Francji (co oznacza stokrotny wzrost
cen) i siga 17 % rocznie w Niemczech (co oznacza wzrost o trzysta razy). W Wielkiej Brytanii i w
Stanach Zjednoczonych, mniej dotknitych wojnami i nie tak zdestabilizowanych politycznie, stopa
inflacji jest znacznie nisza: zaledwie 3 % rocznie, ale i tak oznacza to trzykrotny wzrost cen, ktre
nie drgny przez ostatnie dwa stulecia.
We wszystkich krajach wstrzsy lat 1914 1945 gboko zakciy wizan z pienidzem pewno
dominujc jeszcze w wiecie przedwojennym, tym bardziej e proces inflacyjny od tej pory nigdy
waciwie nie zosta ju powstrzymany.
Wida to wyranie na wykresie 2.6, ktry przedstawia ewolucj inflacji w latach 1700 2012
w podokresach dla czterech krajw. Zauwamy, e inflacja mieci si w granicach 2 6 % rocznie
w latach 1950 1970, potem silnie ronie w latach 70. XX wieku, do tego stopnia, e rednia inflacja
midzy 1970 i 1990 rokiem siga 10 % w Wielkiej Brytanii,, a we Francji 8 %, mimo intensywnej
walki z inflacj rozpocztej niemal wszdzie na pocztku lat 80. XX wieku. W porwnaniu
z poprzednimi dekadami chciaoby si uzna, e okres 1990 2012 ze redni inflacj okoo 2 %
rocznie w czterech krajach (nieco mniejsz w Niemczech i we Francji, nieco wysz w Wielkiej

Brytanii i Stanach Zjednoczonych) cechuje powrt do inflacji zerowej sprzed I wojny wiatowej.
Taka konstatacja znaczyaby jednak, e inflacja 2 % rocznie nie rni si od inflacji 0 %, co nie jest
prawd. Jeli do rocznej inflacji 2 % dodamy realny wzrost 1 2 % rocznie, oznacza to, e wszystkie
wskaniki produkcji, dochodw, pac d do wzrostu 3 4 % rocznie, tak e w cigu dziesiciu
lub dwudziestu lat wszystkie sumy, o ktrych mowa, nie maj ju adnego sensu. Kto jeszcze pamita
o pacach z koca lat 80. lub pocztkw 90. XX wieku? Jest poza tym cakiem moliwe, e inflacja
rzdu 2 % rocznie bdzie rosn w najbliszych latach ze wzgldu na ewolucj polityk monetarnych
od lat 2007 2008, w szczeglnoci w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych. Obowizujcy
system monetarny zasadniczo rni si od tego sprzed wieku. Warto rwnie zauway, e Niemcy
i Francja, czyli dwa kraje najczciej uciekajce si do inflacji w XX wieku, zwaszcza midzy rokiem
1913 i 1950, dzisiaj wydaj si pod tym wzgldem najbardziej powcigliwe. Zbudoway one zreszt
stref walutow stref euro prawie cakowicie nakierowan na walk z inflacj.
Do roli odgrywanej przez inflacj w dynamice podziau bogactw, a w szczeglnoci w akumulacji
i podziale majtkw, wrcimy za chwil.
Tymczasem zwrmy uwag, e utrata stabilnoci pieninych punktw odniesienia w XX wieku
oznacza wyrane zerwanie z poprzednimi wiekami nie tylko na paszczynie ekonomicznej
i politycznej, ale take spoecznej, kulturowej i literackiej. Nie jest dzieem przypadku, e pienidz,
a dokadniej szczegowe przywoywanie sum i wysokoci rnych kwot, znikno prawie z literatury
w wyniku wstrzsw lat 1914 1945. Dochody i majtki byy wszechobecne w literaturze do roku
1914, potem w latach 1914 1945 powoli zaczy zanika i nigdy w peni nie wrciy. Dotyczy to nie
tylko powieci europejskiej i amerykaskiej, ale take tej z innych kontynentw. W powieciach
Nadiba Mahfuza, a w kadym razie tych toczcych si w midzywojennym Kairze, gdzie ceny nie
zostay jeszcze znieksztacone przez inflacj, sporo miejsca zajmuj opisy dochodw i majtku
ilustrujce pooenie i niepokoje bohaterw. Nie jestemy daleko od wiata zarysowanego przez
Balzaca i Austen: oczywicie struktury spoeczne s z gruntu odmienne, ale rne spostrzeenia,
oczekiwania czy hierarchie mona odnie do miar pieninych. Ksiki Orhana Pamuka, ktrych
akcja rozgrywa si w Stambule lat 70. i 80. XX wieku, gdy inflacja dawno ju pozbawia pienidz jego
ciaru, nie wymieniaj adnych kwot. W powieci nieg Pamuk kae nawet powiedzie swemu
bohaterowi, pisarzowi jak on sam, e nie ma w sumie nic bardziej nucego dla autora, jak mwienie
o pienidzach, cenach i zarobkach obowizujcych w minionym roku. wiat najwyraniej bardzo si
zmieni od XIX wieku.

1 Zob. dodatkow tabel S2.1 (dostpn na stronie internetowej) ze szczegowymi wynikami dla podokresw.
2 Symbolicznym przykadem jest epidemia dumy z 1347 roku, ktra miaa zdziesitkowa jedn trzeci ludnoci Europy, anulujc

w ten sposb kilka wiekw powolnego wzrostu.

3 Przy uwzgldnieniu starzenia si populacji, rytm wzrostu dorosej ludnoci wiata by jeszcze wyszy: rednio 1,9 % rocznie od

1990 do 2012 roku (udzia dorosych w populacji wiatowej wzrs w tym okresie z 57 % do 65 % i osign w 2012 roku poziom
okoo 80 % w Europie i w Japonii oraz 75 % w Ameryce Pnocnej). Wicej w aneksie technicznym.
4 Jeeli dzietno wynosi 1,8 dziecka (yjcego) na kobiet, czyli 0,9 dziecka na osob doros, wwczas ludno automatycznie
zmniejsza si o 10 % na pokolenie, czyli o okoo 0,3 % rocznie. Z kolei dzietno 2,2 dziecka na kobiet, czyli 1,1 dziecka na
osob doros, daje pokoleniow stop wzrostu w wysokoci 10 % (czyli 0,3 % rocznie). Z 1,5 dziecka na kobiet wzrost wynosi
1,0 % rocznie; z 2,5 dziecka na kobiet wzrost wynosi 0,7 %.
5 Jest rzecz niemoliw odwoanie si tutaj do wszystkich prac historycznych, socjologicznych i antropologicznych analizujcych
ewolucj i zmiany zachowa demograficznych (w szerokim sensie: dzietnoci, rozrodczoci, struktur rodzinnych itd.) w skali
krajw i regionw. Przywoajmy tylko prace Emmanuela Todda i Herv Le Brasa o kartografii systemw rodzinnych w skali
francuskiej, europejskiej i wiatowej, zob. E. Todd, H. Le Bras, LInvention de la France. Atlas anthropologique et politique,
Gallimard, Paris 2012; E. Todd, LOrigine des systmes familiaux, Gallimard, Paris 2011. W innej dziedzinie wymiemy prace
Gsty Esping-Andersena o rnych rodzajach pastwa dobrobytu i rosncego znaczenia polityki wspierania godzenia ycia
rodzinnego z zawodowym, zob. G. Esping-Andersen, Trzy wiaty kapitalistycznego pastwa dobrobytu, tum. K.W. Frieske, Difin,
Warszawa 2010.
6 Zob. cigi danych dla poszczeglnych krajw w aneksie technicznym.
7 Stopa wzrostu ludnoci wiata midzy rokiem 2070 i 2100 wynosi 0,1 % wedug oficjalnej prognozy, 1,0 % wedug prognozy
ostronej i +1,2 % wedug prognozy skrajnej (zob. aneks techniczny).
8 P. Rosanvallon, La Socit des gaux, Seuil, Paris 2011, s. 131 132.
9 rednia warto PKB w Afryce Subsaharyjskiej wynosi w 2012 roku okoo 2000 euro na mieszkaca, czyli rednio okoo 150 euro
dochodu miesicznie (zob. rozdzia 1, tabela 1.1). Ale najbiedniejsze kraje (na przykad Demokratyczna Republika Konga, Niger,
Czad, Etiopia) znajduj si na poziomie dwa, trzy razy niszym, podczas gdy najzamoniejsze (jak Afryka Poudniowa) s na
poziomie dwa, trzy razy wyszym (obok Afryki Pnocnej). Wicej w aneksie technicznym.
10 Szacunki Maddisona niepewne dla tego okresu sugeruj, e rednie miesiczne dochody w 1700 roku byy nisze w Ameryce
Pnocnej i w Japonii (bliej redniej wiatowej ni w Europie Zachodniej), tak e czny wzrost redniego dochodu midzy 1700
i 2012 rokiem byby bliszy trzydziestokrotnoci.
11 W duszym okresie rednia liczba godzin przepracowanych przez mieszkaca zostaa w przyblieniu podzielona przez dwa (ze
znaczcymi rnicami midzy krajami), tak wic wzrost wydajnoci by rzdu dwukrotnie wikszego od produkcji na mieszkaca.
12 Zob. dodatkowa tabela S2.2 (dostpna na stronie internetowej).
13 Zainteresowany czytelnik znajdzie w aneksie technicznym cigi historyczne redniego dochodu wyraone w pienidzu
obiegowym dla duej liczby krajw od pocztku XVIII wieku. Szczegowe przykady cen artykuw spoywczych,
przemysowych i usug we Francji w XIX i XX wieku (pochodzcych z rnych rde historycznych, w szczeglnoci
wskanikw oficjalnych i zestawie cen publikowanych przez Jeana Fourastigo), jak rwnie analizy zwizanych z tym zyskw
siy nabywczej mona znale w ksice: T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle: ingalits et redistributions,
1901 1998, Grasset, Paris 2001, s. 80 92.
14 Wszystko zaley oczywicie od miejsca, w ktrym kupuje si marchew (mwimy tutaj o wskaniku rednim).
15 T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle, dz. cyt., s. 83 85.
16 Tame, s. 86 87.
17 Zob. analizy historyczne powstania tych rnych warstw usug od koca XIX do koca XX wieku, na podstawie przykadu Francji
i Stanw Zjednoczonych w: T. Piketty, Les crations demploi en France et aux tats-Unis. Services de proximit contre petits
boulots?, Notes de la Fondation Saint-Simon 1997, grudzie; zob. rwnie T. Piketty, Lemploi dans les services en France et
aux tats-Unis: une analyse structurelle sur longue priode, Economie et statistique 1998, nr 318, s. 73 99. Warto odnotowa,
e w statystykach oficjalnych przemys farmaceutyczny jest wliczany do przemysu, a nie do usug zdrowia, podobnie jak
przemysy samochodowy i lotniczy wliczane s do przemysu, a nie do usug transportowych itd. Byoby bez wtpienia
suszniejsze klasyfikowa dziaalno pod ktem jej kocowego celu (zdrowie, transport, mieszkalnictwo itd.) i cakowicie
zrezygnowa z podziau na rolnictwo, przemys i usugi.
18 W kosztach produkcji uwzgldniana jest wycznie amortyzacja kapitau (czyli koszty wymiany wyposaenia bd renowacji
budynkw). Ale zysk po uwzgldnieniu amortyzacji kapitau publicznego jest umownie ustalony na poziomie zero.
19 Zob. aneks techniczny.
20 Herv Le Bras i Emmanuel Todd mwi to samo, gdy nazywaj okres lat 1980 2010 we Francji, nacechowany silnym rozwojem
edukacji, wspaniaym trzydziestoleciem kulturowym w przeciwiestwie do wspaniaego trzydziestolecia gospodarczego lat
1950 1980. Zob. E. Todd, H. Le Bras, Le Mystre franais, Seuil, Paris 2013.
21 Faktem jest, e wzrost by prawie zerowy w latach 2007 2012 ze wzgldu na recesj z lat 2008 2009. Zob. dodatkow tabel

S2.2 (dostpn na stronie internetowej), zawierajc szczegowe liczby dla Europy Zachodniej i Ameryki Pnocnej (niewiele
rnice si od podanych tu liczb dla Europy i Ameryki w caoci) oraz dla kadego kraju oddzielnie.
22 R.J. Gordon, Is U.S. Economic Growth Over? Faltering Innovation Confronts the Six Headwinds, NBER Working Paper nr 18315,
National Bureau of Economic Research, Cambridge 2012.
23 Naley podkreli, e stopa produkcji wiatowej na mieszkaca, szacowana na 2,1 % rocznie w latach 1990 2012, spada do
1,5 %, jeli zbada si wzrost produkcji na mieszkaca dorosego. Wynika to automatycznie z faktu, e wzrost demograficzny
przechodzi od 1,3 % do 1,9 % rocznie w tym okresie zalenie od tego, czy uwzgldnia si populacj czn, czy tylko dorosych.
Mona z tego wnioskowa o znaczeniu kwestii demograficznej dla podziau tego samego globalnego wzrostu PKB wiatowego
o 3,4 % rocznie (zob. aneks techniczny).
24 Tylko Afryka Subsaharyjska i Indie pozostayby na uboczu (zob. aneks techniczny).
25 Zob. rozdzia 1, wykresy 1.1 i 1.2.
26 Ustawa z 25 germinala roku IV (14 kwietnia 1796 roku) potwierdza parytet srebra we franku, a ustawa z 17 germinala roku XI (7
kwietnia 1803 roku) ustala podwjny parytet: frank wart jest 4,5 grama czystego srebra i 0,29 grama zota (czyli stosunek zota
i srebra jest jak 1 do 15,5). To ustawa z 1803 roku, uchwalona w kilka lat po powstaniu Banku Francji (Banque de France, 1800),
wprowadzi nazw franka germinal (zob. aneks techniczny).
27 W ramach standardu zota obowizujcego w latach 1816 1914 funt szterling wart jest 7,3 grama czystego zota, czyli dokadnie
25,2 razy tyle, ile wynosi parytet franka w zocie. Istnieje kilka komplikacji zwizanych z bimetalizmem srebro zoto i jego
ewolucj, ktre tutaj pominiemy.
28 Do roku 1971 funt szterling dzieli si na 20 szylingw wartych po 12 pensw kady (czyli 240 pensw na funta). Gwinea warta
bya 21 szylingw, czyli 1,05 funta. Jest ona uywana niekiedy w biecych dyskusjach, w szczeglnoci w niektrych taryfach
wolnych zawodw i luksusowych sklepach. We Francji liwr dzieli si na 20 denarw i 240 sous a do reformy dziesitkowej
z 1795 roku. Od tej daty frank dzieli si na 100 centymw, niekiedy nazywanych sous w XIX wieku. W XVIII wieku luidor jest
monet wart 20 liwrw, czyli w przyblieniu 1 funta szterlinga. Uywa si rwnie ecu, wartego 3 liwry do roku 1795, potem
w latach 1795 1878 oznaczajcego sztuk srebra wart 5 frankw. Jeli ocenia na podstawie tego, jak powieciopisarze
przechodz od jednego pienidza do drugiego, to mona odnie wraenie, e wspczeni doskonale radzili sobie z tymi
subtelnociami.
29 Szacunki, na ktre si tutaj powoujemy, dotycz redniego dochodu narodowego na osob doros, co wydaje nam si bardziej
wymowne ni redni dochd narodowy na mieszkaca (zob. aneks techniczny).
30 redni dochd osiga we Francji 700 800 frankw rocznie w latach 50. XIX wieku i 1300 1400 frankw rocznie na pocztku
XX wieku (zob. aneks techniczny).

2
Dynamika stosunku kapitau do dochodu

3. Metamorfozy kapitau

W pierwszej czci zdefiniowalimy podstawowe pojcia dochodu i kapitau oraz przedstawilimy

gwne etapy wzrostu produkcji i dochodu od rewolucji przemysowej.
W tej czci skupimy si na ewolucji zasobu kapitau, zarwno z punktu widzenia jego globalnego
poziomu obliczonego na podstawie stosunku kapitau do dochodu jak i jego podziau na rne
rodzaje aktyww, ktrych charakter zmieni si zasadniczo od XVIII wieku. Zbadamy rozmaite formy
majtku (grunty, nieruchomoci, maszyny, przedsibiorstwa, akcje, obligacje, patenty, bydo, zoto,
bogactwa naturalne itd.) i przeledzimy ich rozwj w historii, zaczynajc od Wielkiej Brytanii
i Francji, najlepiej rozpoznanych w duszym przedziale czasu. Najpierw wybierzemy si jednak
w krtk podr po literaturze, ktra w w przypadku obu tych krajw daje nam bardzo dobre
wprowadzenie do kwestii majtkw.
Natura majtkw: midzy literatur a rzeczywistoci
Kiedy Honor de Balzac i Jane Austen pisz swe powieci w pocztkach XIX wieku, kwestie
majtkw s stosunkowo jasne dla wszystkich. Majtek jest po to, by zapewnia rent, to znaczy
pewne i regularne dochody dla swego posiadacza, i dlatego zazwyczaj przyjmuje form wasnoci
gruntw albo obligacji pastwowych. Ojciec Goriot ma te drugie, natomiast maa posiado
Rastignaca skada si z gruntw rolnych. Podobnie rzecz si ma z ogromn posiadoci Norland,
ktr dziedziczy John Dashwood w Rozwanej i romantycznej i szybko usunie z niej swe przyrodnie
siostry, Eleonor i Mariann, ktre bd musiay zadowoli si odsetkami z niewielkiego kapitau,
pozostawionego przez ich ojca w formie obligacji pastwowych. W klasycznej, dziewitnastowiecznej
powieci majtek jest wszechobecny, przybierajc niezalenie od swego rozmiaru i waciciela
najczciej dwie formy: gruntw bd obligacji pastwowych.
Widziane z perspektywy XXI wieku te formy majtku mog si wydawa archaiczne i odsya do
odlegej przeszoci, ktra nie ma wiele wsplnego z obecnymi realiami ekonomicznymi
i spoecznymi oraz bardziej dynamiczn natur samego kapitau. Rzeczywicie, bohaterowie
dziewitnastowiecznych powieci przypominaj czsto archetypy rentiera, figury potpianej przez
nasz demokratyczn i merytokratyczn nowoczesno. C jednak dziwnego w oczekiwaniu od
kapitau, e zapewni swojemu wacicielowi pewny i regularny dochd? Taki jest przecie cel
idealnego rynku kapitaowego w rozumieniu ekonomistw. Bdem byoby sdzi, e badanie
majtkw z XIX wieku nie pozwala wyciga wnioskw na uytek dzisiejszego wiata.
Jeli przyjrze si sprawie z bliska, to rnice midzy XIX a XXI wiekiem oka si mniej
oczywiste, niby si wydawao. Przede wszystkim dwie formy majtku, grunty i dug publiczny,
stwarzaj cakowicie odmienne problemy, i nie powinny by po prostu dodawane, tak jak to robi
dziewitnastowieczni pisarze dla wygody swego opisu. Dug publiczny to w zasadzie wierzytelno
jednej czci kraju (tych, ktrzy otrzymuj odsetki) kosztem innych (tych, ktrzy pac podatki).
Trzeba zatem wyczy go z majtku narodowego i zaliczy wycznie do majtku prywatnego.
Szczeglnie ta wanie zoona kwestia zaduenia pastw i natury zwizanego z nim majtku dotyczy
zarwno dzisiejszego wiata, jak i tego z 1800 roku. Choby dlatego badanie przeszoci moe rzuci
nieco wiata na trapice nas wspczenie problemy. Nawet bowiem jeli dug publiczny

z pocztkiem XXI wieku daleki jest od astronomicznego poziomu z pocztku XIX wieku,
przynajmniej w Wielkiej Brytanii, to we Francji i w wielu innych krajach blisko mu do historycznych
rekordw i powoduje dzi bez wtpienia jeszcze wicej zamieszania ni w epoce napoleoskiej.
Proces porednictwa finansowego (w ktrym jednostki lokuj swe pienidze w banku, a ten z kolei
lokuje je gdzie indziej) sta si tak skomplikowany, e czsto zapomina si, kto jest wacicielem
czego. Jestemy zadueni, to pewne. Media przypominaj nam o tym codzienne. Ale zadueni
konkretnie wobec kogo? W XIX wieku rentierzy dugu publicznego byli atwi do zidentyfikowania.
Kim s dzisiaj? Bdziemy musieli wyjani t zagadk, a badanie przeszoci moe nam w tym
wydatnie pomc.
Inna, jeszcze wiksza komplikacja wynika std, e w powieci klasycznej, ale take
w spoeczestwie tamtej epoki, wan rol odgrywao wiele innych form kapitau, nieraz bardzo
dynamicznych. Ojciec Goriot zaczya jako robotnik w fabryce makaronu, po czym zbi fortun jako
fabrykant makaronu i handlarz zboem. Podczas wojen rewolucyjnych i napoleoskich umia lepiej
ni ktokolwiek wynale najlepsz mk, udoskonali techniki produkcji makaronu, zorganizowa
sie dystrybucji i magazynw tak, e dobre produkty byy dostarczane we waciwe miejsca
o waciwym czasie. Dopiero jako przedsibiorca, ktry dorobi si fortuny, sprzeda udziay w swoich
firmach niczym zaoyciel start-upu z XXI wieku realizujcy opcje na akcje i spieniajcy zyski
kapitaowe a potem w caoci zainwestowa je w pewniejszych lokatach, a dokadnie w rzdowych
obligacjach wieczystych. To ten kapita pozwoli mu wyda crki za m w najlepszym paryskim
towarzystwie. Lec na ou mierci, w 1821 roku, opuszczony przez Delfin i Anastazj, ojciec
Goriot wci marzy o owocnych inwestycjach w handel makaronem w Odessie.
Cezar Birotteau, kolejny bohater Balzaca, zrobi fortun na perfumach. Jest genialnym wynalazc
produktw upikszajcych, ktre robi furor we Francji w kocu epoki cesarstwa i za restauracji
Burbonw. Ale to mu nie wystarcza: w chwili, gdy si wycofuje, chce potroi stawk dziki miaej
operacji spekulacyjnej w nieruchomociach w paryskiej dzielnicy Madeleine, bdcej w latach 20.
XIX wieku w penym rozkwicie. Odrzuca mdre rady ony, ktra chciaa ulokowa pienidze
z perfumerii w dobrych gruntach pod Chinon i obligacjach rzdowych. Cezar koczy zrujnowany.
Bohaterowie Jane Austen, wielcy waciciele ziemscy w penym znaczeniu tego sowa, bardziej
wiejscy od tych Balzaca, tylko z pozoru s rozsdniejsi. W powieci Mansfield Park wuj Fanny Price,
Sir Thomas Bertram, musi wyjecha na ponad rok na Antyle ze swym najstarszym synem, by
uporzdkowa interesy i inwestycje. Wraca do Mansfield, ale wkrtce ponownie wyjeda na dugie
miesice na wyspy, jako e w pocztkach XIX wieku nie jest rzecz prost administrowanie
plantacjami z odlegoci kilku tysicy kilometrw. Pielgnowanie majtku nie polega na spokojnym
pobieraniu renty z gruntw czy z obligacji.
A zatem spokojny kapita czy ryzykowne inwestycje? Czy mona wycign std wniosek, e nic
si nie zmienio od tamtych czasw? Na czym naprawd polega transformacja struktury kapitau od
XVIII wieku? Czy poza ewidentnymi zmianami konkretnych form od makaronw ojca Goriot do
iPadw Stevea Jobsa, od lokat antylskich w 1800 roku do chiskich lub poudniowoafrykaskich
w XXI wieku zasadnicze struktury kapitau pozostay takie same? Kapita nigdy nie jest spokojny,
jest zawsze ryzykowny i przedsibiorczy, przynajmniej na pocztku. Rwnoczenie dy do tego, by
przeksztaci si w rent, gdy tylko si dostatecznie zakumuluje jest to jego powoaniem, logicznym
przeznaczeniem. Skd zatem bierze si rozpowszechnione przekonanie, e nierwnoci spoeczne
w naszych nowoczesnych spoeczestwach s wyranie odmienne od tych, ktre cechoway epok
Balzaca i Austen? Czy to tylko sowa bez jakiegokolwiek zwizku z rzeczywistoci, czy te mona
wskaza obiektywne czynniki, ktre sprawiy, e kapita sta si strukturalnie mniej rentierski

i bardziej dynamiczny?
Metamorfozy kapitau w Wielkiej Brytanii i we Francji
Aby odpowiedzie na te pytania, zacznijmy od przestudiowania przeksztace struktury kapitau
w Wielkiej Brytanii i we Francji od XVIII wieku. Chodzi o dwa kraje, dla ktrych dostpne rda
historyczne s najbogatsze, moglimy wic odtworzy najpeniejsze i wyjtkowo spjne szacunki
dugookresowe. Najwaniejsze wyniki zostay pokazane na wykresach 3.1 i 3.2, ktre streszczaj
w sposb syntetyczny wiele podstawowych aspektw trzech wiekw historii kapitalizmu. Dwa
wnioski nasuwaj si od razu.
Przede wszystkim stwierdzamy, e stosunek kapitau do dochodu przeszed w obu krajach nad
wyraz podobn ewolucj, ze wzgldn stabilnoci w XVIII i XIX wieku, pniej wielkim wstrzsem
w XX wieku, aby na pocztku XXI wieku wrci do poziomw podobnych do tych obserwowanych
w przededniu wojen wiatowych. W Wielkiej Brytanii i we Francji cakowita warto kapitau
narodowego sytuuje si na poziomie okoo szecio-, siedmioletniego dochodu narodowego w cigu
caego XVIII i XIX wieku, a do roku 1914. Potem stosunek kapitau do dochodu gwatownie spada
wskutek I wojny wiatowej, kryzysw lat midzywojennych i II wojny wiatowej, do tego stopnia, e
w latach 50. XX wieku kapita narodowy wart jest tylko dwu-, trzykrotno rocznego dochodu
narodowego. Nastpnie stosunek kapitau do dochodu poszed do gry i nie przesta rosn. W obu
krajach czna warto kapitau narodowego sytuuje si z pocztkiem drugiej dekady XXI wieku na
poziomie okoo picio-, szecioletniego dochodu narodowego, a nawet nieco ponad szecioletniego we
Francji, wobec mniej ni czteroletniego w latach 80. i zaledwie ponad dwuletniego w latach 50.
XX wieku. Nie naley sobie robi zudze co do absolutnej precyzji pomiaru, ale oglna tendencja jest
bardzo wyrana.
Miniony wiek charakteryzuje wic efektowna krzywa w ksztacie U. Stosunek kapitau do dochodu
zosta podzielony niemal przez trzy w okresie 1914 1945, a nastpnie zwikszy si ponad
dwukrotnie w latach 1945 2012.
Chodzi o zmiany na wielk skal, na miar gwatownych konfliktw wojennych, politycznych
i gospodarczych, jakie nastpiy w XX stuleciu. Kapita, wasno prywatna i wiatowy podzia
majtku byy w nich kwesti kluczow. Na tym tle wieki XVIII i XIX wydaj si nader spokojne.
W rezultacie stosunek kapitau do dochodu na pocztku XXI wieku praktycznie odzyska swj
poziom sprzed I wojny wiatowej, lub nawet go przekroczy, jeli podzielimy zasoby kapitau przez
dochd rozporzdzalny gospodarstw domowych, nie za przez dochd narodowy (wybr metodologii,
ktry bynajmniej nie jest oczywisty, jak zobaczymy dalej). W kadym razie bez wzgldu na
niedoskonaoci i niepewno dostpnych wskanikw, nie ulega wtpliwoci, e w latach 1990
2000, w wyniku procesu rozpocztego w latach 50. XX wieku, wrcilimy do stanu prosperity
majtkowej nieznanej od czasw belle poque. Kapita w znacznym stopniu znik w poowie
XX wieku, ale w pocztkach XXI wieku odzyska poziom z XVIII i XIX stulecia. Bogactwo znw
rozkwita. To wojny XX wieku w znacznym stopniu wymazyway przeszo i stworzyy zudzenie
strukturalnego przeksztacenia kapitalizmu.
Jakkolwiek wana byaby ta ewolucja globalnego poziomu stosunku kapitau do dochodu, nie
moemy zapomina o gbokich przeksztaceniach skadu kapitau od 1700 roku, co jest drugim
nasuwajcym si wnioskiem z lektury wykresw 3.1 3.2. Choby tylko ze wzgldu na charakter
aktyww, kapita w XXI wieku ma niewiele wsplnego z tym z XVIII wieku. Obserwowane tendencje
s znw bardzo zblione w Wielkiej Brytanii i we Francji. Mwic prosto, w duszym okresie grunty

rolne zostay stopniowo zastpione przez nieruchomoci oraz kapita przedsibiorstw, a take kapita
finansowy, zainwestowany w spkach prywatnych i przedsiwziciach rzdowych nie doprowadzio
to jednak do zasadniczej zmiany globalnej wartoci kapitau, mierzonej wielokrotnoci rocznego
dochodu narodowego.

WYKRES 3.1: Kapita w Wielkiej Brytanii, 1700 2010

INTERPRETACJA: w Wielkiej Brytanii w 1700 roku kapita narodowy jest rwny okoo siedmiokrotnoci rocznego
dochodu narodowego (w tym czterokrotno w gruntach rolnych).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Przypomnijmy, e kapita narodowy, ktrego ewolucj prezentujemy na wykresach 3.1 3.2, jest
okrelony jako suma kapitau prywatnego i publicznego. Dugi publiczne, liczone jako aktywa dla
sektora prywatnego i pasywa dla sektora publicznego, znosz si tym samym (w kadym razie, jeli
dany kraj jest w posiadaniu wasnego dugu publicznego). Wczymy go do naszej analizy nieco
pniej. Jak zauwaylimy w rozdziale 1, tak zdefiniowany kapita narodowy moe skada si
z kapitau krajowego i kapitau zagranicznego netto. Kapita krajowy mierzy warto zasobu kapitau
(nieruchomoci, przedsibiorstwa itd.) znajdujcego si na terytorium danego kraju. Kapita
zagraniczny netto inaczej aktywa zagraniczne netto mierzy pozycj majtkow danego kraju
wobec reszty wiata, to znaczy rnic midzy aktywami pozostajcymi w rkach rezydentw kraju
w reszcie wiata i aktywami posiadanymi przez reszt wiata w omawianym kraju (take, w danym
przypadku, w formie jego rzdowych obligacji).

WYKRES 3.2: Kapita we Francji, 1700 2010

INTERPRETACJA: we Francji w 1910 roku kapita narodowy jest rwny okoo siedmiokrotnoci rocznego dochodu
narodowego (w tym na kapita zagraniczny przypada wielko rocznego dochodu).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Kapita krajowy moe z kolei dzieli si na trzy kategorie: grunty rolne, mieszkania (domy
i budynki mieszkalne, cznie z wartoci dziaek, na ktrych si znajduj) i inny kapita krajowy,
ktra to kategoria obejmuje w szczeglnoci kapitay przedsibiorstw i instytucji publicznych (domy
i budynki wykorzystywane do dziaalnoci gospodarczej cznie z odnonymi terenami, wyposaenie,
maszyny, komputery, patenty itd.), wycenione jak wszystkie inne aktywa wedug ich wartoci
rynkowej, na przykad wartoci akcji w przypadku spki akcyjnej. Otrzymujemy wwczas
nastpujcy skad kapitau narodowego, ktrym posuylimy si, przygotowujc wykresy 3.1 3.2:
Kapita narodowy = grunty rolne + mieszkania + inny kapita krajowy + kapita zagraniczny netto
Stwierdzamy zatem, e czna warto gruntw rolnych stanowia z pocztkiem XVIII wieku
cztero-, piciokrotno rocznego dochodu narodowego, a zarazem okoo dwch trzecich kapitau
narodowego. Trzy stulecia pniej grunty rolne warte s poniej 10 % dochodu narodowego we
Francji i w Wielkiej Brytanii oraz stanowi mniej ni 2 % cznego majtku. Ta spektakularna zmiana
nie jest w adnym razie zaskakujca. W XVIII wieku rolnictwo odpowiadao za niemal trzy czwarte
dziaalnoci gospodarczej i zatrudnienia, podczas kiedy dzisiaj jest to zaledwie kilka procent. Jest
wic naturalne, e udzia odpowiedniego kapitau uleg porwnywalnej ewolucji.
To zaamanie si wartoci gruntw rolnych w proporcji do dochodu narodowego i kapitau
narodowego byo z jednej strony zrekompensowane wzrostem oglnej wartoci mieszka, ktra
przesza od poziomu niespena rocznego dochodu narodowego w XVIII wieku do ponad trzyletniego
dzisiaj, a z drugiej strony wzrostem wartoci innych form kapitau krajowego, ktre przeszy
porwnywaln ewolucj (cho nieco mniej wyran: od poziomu ptorarocznego dochodu
narodowego w XVIII wieku do niemal trzyletniego obecnie)1. Ta dugoterminowa transformacja

strukturalna oddaje rosnce znaczenie nieruchomoci mieszkalnych zarwno co do powierzchni, jak

i wartoci w procesie rozwoju gospodarczego2, a zarazem, od rewolucji przemysowej, wielk skal
nagromadzenia budynkw sucych dziaalnoci gospodarczej, wyposaenia, maszyn, skadw, biur,
narzdzi, rnych kapitaw materialnych i niematerialnych, uywanych przez przedsibiorstwa
i administracje do produkcji wszelkich rodzajw dbr i usug nierolniczych3. Kapita zmieni swj
charakter: kiedy by ziemski, potem sta si nieruchomociowy, przemysowy i finansowy. Nie straci
jednak nic na znaczeniu.
Wzlot i upadek kapitaw zagranicznych
Jeli chodzi o kapitay zagraniczne, to w cigu trzech ostatnich stuleci w Wielkiej Brytanii i we
Francji przeszy one bardzo specyficzn ewolucj, na miar burzliwej historii kolonializmu i dwch
gwnych mocarstw kolonialnych wiata. Aktywa netto posiadane przez te kraje stale rosy w XVIII
i XIX wieku, a do osignicia niezwykle wysokiego poziomu w przededniu I wojny wiatowej, przed
kompletnym zawaleniem si w latach 1914 1945 i ustabilizowaniem na stosunkowo niskich
poziomach od tej pory, co widzielimy na wykresach 3.1 3.2.
Posiadoci zagraniczne zaczynaj nabiera znaczenia od lat 1750 1800, jak ilustruj to antylskie
inwestycje Sir Thomasa z powieci Jane Austen Mansfield Park. Na razie jest skromnie: w momencie,
gdy pisarka sporzdza swj opis, w 1812 roku, aktywa zagraniczne stanowi wedug dostpnych
rde zaledwie 10 % dochodu narodowego Wielkiej Brytanii, a wic trzydzieci razy mniej, ni
wynosi warto gruntw rolnych (ponad trzykrotno rocznego dochodu narodowego). Nic zatem
dziwnego, e bohaterowie Jane Austen yj gwnie ze swych posiadoci wiejskich.
To w cigu XIX stulecia brytyjscy poddani zaczli gromadzi aktywa w reszcie wiata na znaczn
skal, nieznan w historii i nieprzekroczon do dzisiaj. W przededniu I wojny wiatowej Wielka
Brytania tworzy najwiksze na wiecie imperium kolonialne i posiada aktywa zagraniczne o wartoci
prawie dwukrotnego rocznego dochodu narodowego, czyli szeciokrotnie wikszej od wartoci
gruntw rolnych krlestwa (ktre w tym momencie s warte tylko 30 % dochodu narodowego)4.
Widzimy, do jakiego stopnia struktura majtku przeksztacia si od czasw Mansfield Park mona
mie nadziej, e bohaterowie Jane Austen i ich potomkowie umieli si w por przestawi i pj
ladami Sir Thomasa, reinwestujc cz swej renty gruntowej w lokatach midzynarodowych.
W czasach belle poque kapita zainwestowany za granic przynosi zyski, dywidendy, odsetki
i czynsze dzierawne o redniej rentownoci rzdu 5 % rocznie, tak e dochd narodowy, jakim
dysponuj Brytyjczycy, jest corocznie o okoo 10 % wyszy od ich produkcji krajowej, co pozwala
utrzyma si cakiem znacznej grupie spoeczestwa.
Francja, stojc na czele drugiego wiatowego imperium kolonialnego, znajduje si w sytuacji
niewiele mniej godnej pozazdroszczenia: zakumulowaa ona w innych czciach wiata aktywa
zagraniczne o wartoci przekraczajcej roczny dochd narodowy, tak e w latach 1900 1910 jest on
rokrocznie o okoo 5 % wyszy ni francuska produkcja krajowa. Z posiadanych przez francuskich
obywateli zagranicznych aktyww Francja otrzymuje od reszty wiata w formie dywidend, odsetek,
opat licencyjnych, czynszw dzierawnych i innych dochodw z kapitau rwnowarto caej
produkcji przemysowej departamentw z pnocy i wschodu kraju5.
Wane jest, bymy zrozumieli, e tak znaczne aktywa zagraniczne netto pozwoliy Francji
i Wielkiej Brytanii w kocu XIX i z pocztkiem XX wieku utrzymywa strukturalny deficyt
handlowy. W latach 1880 1914 te dwa kraje otrzymuj od reszty wiata dobra i usugi wartoci

zdecydowanie przewyszajcej to, co same eksportuj (ich deficyt handlowy mieci si rednio
midzy 1 a 2 punktami procentowymi dochodu narodowego z tego okresu). Nie stanowi to dla nich
adnego problemu, poniewa dochody z kapitau zagranicznego, jakie otrzymuj od reszty wiata,
przekraczaj a 5 % dochodu narodowego. Ich bilans patniczy jest wic zdecydowanie dodatni, co
pozwala im zwiksza poziom ich zewntrznych aktyww z roku na rok6. Inaczej mwic, reszta
wiata pracuje na to, by zwikszy konsumpcj mocarstw kolonialnych, i staje si przez to wobec nich
jeszcze bardziej zaduona. Moe si to wydawa szokujce. Ale istotne jest zdanie sobie sprawy
z tego, e samym celem akumulowania aktyww zagranicznych za pomoc nadwyek handlowych
albo zaborw kolonialnych jest wanie uzyskanie pozycji umoliwiajcej potem utrzymywanie
deficytw handlowych. W staym posiadaniu nadwyek handlowych nie byoby bowiem adnego
interesu. Interes bycia wacicielem polega na tym, by mc kontynuowa konsumpcj i akumulowa,
nie muszc pracowa, albo przynajmniej mc konsumowa i akumulowa wicej, ni sam produkt
swojej pracy. Tak wanie dzieje si w skali midzynarodowej w epoce kolonializmu.
Wskutek wstrzsu dwch wojen wiatowych, kryzysu lat 30. XX wieku i dekolonizacji te ogromne
zasoby aktyww zagranicznych cakowicie znikn. W latach 50. XX wieku Francja, podobnie jak
Wielka Brytania, bd miay pozycje majtkowe netto wobec reszty wiata do bliskie zera, co
oznacza, e aktywa posiadane za granic wystarcz zaledwie na skompensowanie aktyww innych
krajw w tych dwch byych mocarstwach kolonialnych. Na pierwszy rzut oka sytuacja ta nie zmienia
si wcale od pwiecza. Od lat 50. XX wieku do drugiej dekady wieku XXI aktywa zagraniczne netto
posiadane przez Francj i Wielk Brytani byy niekiedy nieznacznie dodatnie, czasami lekko ujemne,
ale w kadym przypadku bliskie zeru, przynajmniej w porwnaniu z poziomami obserwowanymi
wczeniej7.
Jeli porwnujemy struktur kapitau narodowego w XVIII wieku z t z pocztku XXI wieku,
moemy stwierdzi, e aktywa zagraniczne netto odgrywaj w obu przypadkach niezbyt istotn rol,
podczas gdy prawdziwa dugoterminowa transformacja strukturalna polega na stopniowym
zastpowaniu gruntw rolnych przez nieruchomoci i kapita obrotowy przy w przyblieniu
niezmienionej w stosunku do dochodu narodowego cznej wartoci zasobu kapitaowego.
Dochody i majtki: kilka rzdw wielkoci
Aby podsumowa te przeksztacenia, mona przywoa jako punkt odniesienia wielkoci dzisiejsze.
Tak we Francji, jak w Wielkiej Brytanii dochd narodowy na mieszkaca wynosi obecnie okoo 30
000 euro rocznie, a kapita narodowy sytuuje si w granicach szeciokrotnego dochodu rocznego, czyli
okoo 180 000 euro na mieszkaca. W obu krajach grunty rolne nie s prawie nic warte (najwyej
kilka tysicy euro na mieszkaca), a kapita narodowy dzieli si grosso modo na dwie niemal rwne
czci: rednio kady mieszkaniec posiada kapita mieszkaniowy (z ktrego korzysta na swj wasny
uytek albo wynajmuje innym) za okoo 90 000 euro i za okoo 90 000 euro innych rodzajw kapitau
krajowego (gwnie kapitaw zainwestowanych w przedsibiorstwach za porednictwem
instrumentw finansowych).
Zamy, e cofamy si trzy wieki wstecz i przyjmujemy struktur kapitau narodowego
obowizujc okoo roku 1700, fikcyjnie zachowujc te same rednie sumy 30 000 euro dochodu,
180 000 euro majtku jakie obowizuj dzisiaj. Nasz reprezentatywny Francuz czy Brytyjczyk
posiadaby wwczas gruntw rolnych za okoo 120 000 euro, 30 000 euro kapitau mieszkaniowego
i 30 000 euro innych rodzajw kapitau krajowego8. Oczywicie niektrzy Francuzi i Brytyjczycy, na

przykad bohaterowie powieci Jane Austen John Darshwood w majtku Norland, Charles Darcy
w Pemberley mieliby setki hektarw ziem, rwnowarto dziesitkw albo setek milionw euro
majtku, podczas gdy wielu innych nie miaoby nic. Niemniej te rednie pozwalaj wyrobi sobie
nieco bardziej konkretny pogld na sposb, w jaki struktura kapitau narodowego przeksztacia si od
XVIII wieku, zachowujc w przyblieniu ten sam poziom w zalenoci od rocznego strumienia
dochodu.
Wyobramy sobie teraz naszego Brytyjczyka lub Francuza w okresie belle poque, na pocztku
XX wieku, z tym samym rednim dochodem 30 000 euro i rednim majtkiem 180 000 euro.
W Wielkiej Brytanii grunty rolne nie daway ju wiele: poniej 10 000 euro na Brytyjczyka przy 50
000 euro przypadajcych na mieszkanie, 60 000 euro na innego rodzaju kapita krajowy i blisko 60
000 euro na lokaty zagraniczne. We Francji rwnowaga bya porwnywalna, z wyjtkiem tego, e
grunty rolne odpowiadayby jeszcze za 30 000 40 000 euro majtku na mieszkaca, czyli prawie tyle
co lokaty zagraniczne9. W obu krajach aktywa zagraniczne nabray duego znaczenia. I znowu jasne
jest, e nie wszyscy posiadali akcje Kanau Sueskiego czy rosyjskie obligacje. Ale te rednie,
obliczone dla caoci ludnoci, a zatem mieszajce osoby niemajce adnego aktywu zagranicznego
z mniejszoci posiadajc wielkie ich portfele, pozwalaj na uwiadomienie sobie skali bogactwa
nagromadzonego w rnych krajach wiata, na ktre skaday si wwczas kapitay zagraniczne
pozostajce w posiadaniu Francji i Wielkiej Brytanii.
Majtek publiczny, majtek prywatny
Zanim bardziej szczegowo przyjrzymy si naturze wstrzsw, jakie dotkny kapita w cigu
XX wieku, i powodom jego odrodzenia po II wojnie wiatowej, na chwil zatrzymamy si przy
problemie dugu publicznego, a bardziej oglnie przy kwestii podziau kapitau narodowego na kapita
publiczny i kapita prywatny. Na pocztku XXI wieku, gdy zwaszcza bogate kraje maj skonno do
akumulowania znacznych dugw, atwo zapominamy bowiem, e bilans sektora publicznego moe
obejmowa rwnie aktywa.
Podzia midzy kapitaem publicznym i kapitaem prywatnym z definicji nie zmienia niczego ani
w globalnym poziomie, ani w kompozycji kapitau narodowego, ktrych ewolucj przedstawilimy
wczeniej. Jednake sam podzia praw wasnoci midzy wadz publiczn i osobami prywatnymi
nabiera duego znaczenia politycznego, gospodarczego i spoecznego. Zacznijmy wic od
przypomnienia definicji wprowadzonych w rozdziale 1. Kapita narodowy, albo majtek narodowy,
jest sum kapitau publicznego i kapitau prywatnego. Kapita publiczny okrela si jako rnic
midzy aktywami i pasywami pastwa oraz rnych instytucji publicznych, podobnie jak kapita
prywatny stanowi rnic midzy aktywami i pasywami osb prywatnych. Tak dla sektora
publicznego, jak i sektora prywatnego kapita jest zawsze okrelony jako majtek netto, to znaczy jako
rnica midzy wartoci rynkow tego, co posiadamy (aktywa), a tym, co jestemy winni (pasywa,
czyli dugi).
Aktywa publiczne przybieraj dwie formy. Mog by niefinansowe (chodzi gwnie o budynki
publiczne uytkowane przez administracj i suby publiczne, zwaszcza szkolnictwo i sub
zdrowia: szkoy, licea, uniwersytety, szpitale itd.) albo finansowe, kiedy pastwo posiada
wikszociowe bd mniejszociowe udziay w przedsibiorstwach zlokalizowanych w danym kraju
lub za granic (na przykad w ramach funduszy suwerennych, jak nazywa si powstajce od kilku lat
fundusze zarzdzajce znacznymi portfelami aktyww nalecych do pastw).
W praktyce granica midzy aktywami niefinansowymi i finansowymi moe by pynna. Na

przykad kiedy pastwo francuskie przeksztaca France Tlcom, a potem La Poste w spki akcyjne,
jego udziay w nowych spkach zaczyna si zalicza do aktyww finansowych, podczas gdy warto
budynkw i wyposaenia uytkowanych przez administracj poczt i telekomunikacji bya poprzednio
liczona jako aktywa niefinansowe.
Z pocztkiem drugiej dekady XXI wieku warto wszystkich aktyww publicznych (niefinansowych
i finansowych) szacuje si na poziomie niemal rocznego dochodu narodowego w Wielkiej Brytanii
i nieco poniej ptorarocznego dochodu we Francji. Jeli dugi publiczne stanowi w obu krajach
wielko rwn okoo rocznego dochodu narodowego, oznacza to, e majtek publiczny netto,
wzgldnie kapita publiczny, jest w obu krajach bardzo bliski zeru. Wedug ostatnich oficjalnych
szacunkw, sporzdzonych przez instytuty statystyczne i banki centralne kadego z tych krajw,
kapita publiczny jest niemal dokadnie zerowy w Wielkiej Brytanii, a we Francji stanowi zaledwie
30 % dochodu narodowego (czyli dwadziecia razy mniej, ni wynosz zasoby kapitau narodowego,
zob. tabela 3.1)10.
Innymi sowy, jeli wadza publiczna w tych dwch krajach postanowiaby sprzeda swoje dobra,
by spaci natychmiast wszystkie swoje dugi, to nie zostaoby jej nic za kanaem La Manche
i niewiele we Francji.
Tu take nie powinnimy pozostawia sobie zudze co do dokadnoci szacunkw. Nawet jeli
kady kraj dokada stara, by stosowa standardowe, ustanowione pod egid ONZ pojcia i metody, to
rachunkowo narodowa nie jest i nigdy nie bdzie nauk cis. Oszacowanie cznego poziomu
dugw publicznych czy publicznych aktyww finansowych nie stwarza wikszych problemw.
Natomiast nie jest atwo ustali precyzyjnie warto rynkow budynkw publicznych (szkoy, szpitale
itd.) bd infrastruktury transportowej (w szczeglnoci sieci kolejowej i drogowej), ktre nie s
regularnie sprzedawane. Sporzdzane obliczenia powinny w zasadzie opiera si na cenach
obserwowanych podczas podobnych sprzeday w niedawnej przeszoci, ale tego rodzaju punkty
odniesienia nie zawsze s wiarygodne, tym bardziej e ceny rynkowe bywaj niestae. Przedstawione
szacunki powinny by wic traktowane jako rzdy wielkoci, nie za pewniki matematyczne.

TABELA 3.1: Majtek publiczny i majtek prywatny we Francji w 2012 roku

INTERPRETACJA: w 2012 roku cakowita warto kapitau narodowego we Francji bya rwna 605 % dochodu
narodowego (6,05 razy roczny dochd narodowy), z czego 31 % przypadaona kapita publiczny (5 % caoci),
a 574 % na kapita prywatny (95 % caoci).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.
Przypomnienie: dochd narodowy jest rwny produktowi krajowemu brutto (PKB) pomniejszonemu o amortyzacj
i powikszonemu o dochody netto otrzymane z zagranicy; w sumie dochd narodowy jest rwny okoo 90 % PKB
we Francji w 2012 roku; zob. rozdzia 1 i aneks techniczny.

W kadym razie nie ulega adnej wtpliwoci, e majtek publiczny netto sytuuje si obecnie
w tych dwch krajach na niskich poziomach w szczeglnoci za nie stanowi wiele w porwnaniu
z caoci majtkw prywatnych. To, czy majtek publiczny netto stanowi poniej 1 % majtku
narodowego, jak w Wielkiej Brytanii, czy okoo 5 % jak we Francji, czy nawet 10 % w przypadku
duego niedoszacowania aktyww publicznych, ma niewielkie znaczenie dla naszego wywodu.
Niezalenie od dokadnoci miary, interesuje nas gwnie fakt, e majtki prywatne z pocztkiem
XXI wieku stanowi niemal cao majtku narodowego w obu krajach: ponad 99 % w Wielkiej
Brytanii i okoo 95 % we Francji, wedug ostatnich dostpnych oszacowa, a na pewno zdecydowanie
powyej 90 %.

WYKRES 3.3: Majtek publiczny w Wielkiej Brytanii, 1700 2010

INTERPRETACJA: dug publiczny przekracza dwukrotn wielko rocznego dochodu narodowego w Wielkiej Brytanii
w 1950 roku (publiczne aktywa rwne s dochodowi rocznemu).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Majtek publiczny w historii

Jeli przyjrzymy si historii majtku publicznego w Wielkiej Brytanii i we Francji od XVIII wieku,
jak rwnie ewolucji podziau kapitau narodowego na kapita publiczny i prywatny, to stwierdzimy,
e byo tak prawie zawsze (zob. wykresy 3.3 3.6). Przy pierwszym przyblieniu aktywa i pasywa
publiczne, a take a fortiori rnica midzy nimi, stanowiy na og sumy stosunkowo ograniczone
w porwnaniu z ogromn mas fortun prywatnych. W obu krajach w cigu trzech ostatnich stuleci

majtek publiczny netto bywa niekiedy dodatni, kiedy indziej za ujemny, ale te wahania, mieszczce
si grosso modo midzy +100 % i 100 % dochodu narodowego (na og midzy +50 % i 50 %),
lokuj si w sumie na ograniczonej skali w porwnaniu z wysokimi poziomami osiganymi przez
majtki prywatne (a do 700 800 % dochodu narodowego).

WYKRES 3.4: Majtek publiczny we Francji, 1700 2010

INTERPRETACJA: dug publiczny wynosi tyle, ile roczny dochd narodowy we Francji w 1780 roku, podobnie jak
w 1880 roku oraz w latach 2000 2010.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Innymi sowy, przedstawiona historia stosunku midzy kapitaem narodowym i dochodem

narodowym we Francji i w Wielkiej Brytanii od XVIII wieku jest przede wszystkim histori stosunku
midzy kapitaem prywatnym i dochodem narodowym (zob. wykresy 3.5 3.6).
Chodzi tu w istocie o fakt podstawowy i do dobrze znany: Francja, podobnie jak Wielka Brytania,
zawsze bya krajem opartym na wasnoci prywatnej i nie dowiadczya nigdy komunizmu typu
sowieckiego, ktrego cech byo przejcie kontroli nad zasadnicz czci kapitau narodowego przez
wadz publiczn. Nie jest wic niczym dziwnym, e masa majtkw prywatnych zawsze
zdecydowanie przewaaa nad majtkiem publicznym. I w drug stron, aden z tych dwch krajw
nigdy nie zacign tak duych dugw publicznych, aby wpyny one istotnie na wielko majtkw
prywatnych.

WYKRES 3.5: Kapita prywatny i publiczny w Wielkiej Brytanii, 1700 2010

INTERPRETACJA: w 1810 roku kapita prywatny w Wielkiej Brytanii by rwny omiokrotnemu rocznemu dochodowi
narodowemu (wobec siedmiokrotnego w przypadku kapitau narodowego).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Pamitajc o tych faktach, pjdmy jednak dalej w naszej analizie, gdy nawet jeli polityka
publiczna w obu krajach w kwestii majtkowej nigdy nie posuwaa si do skrajnoci, to miaa jednak
istotny wpyw na akumulacj majtkw prywatnych w wielu momentach, a do tego w rnych
kierunkach.
Wadza publiczna niekiedy wpywaa na wzrost majtkw prywatnych (zwaszcza w Wielkiej
Brytanii przez akumulacj bardzo wysokiego zaduenia publicznego w XVIII i XIX wieku lub we
Francji, za ancien rgimeu czy w czasach belle poque), a przy innych okazjach przeciwnie,
usiowaa je pomniejszy (w szczeglnoci we Francji, poprzez anulowanie dugw publicznych
i stworzenie duego sektora publicznego po II wojnie wiatowej, w mniejszym stopniu w Wielkiej
Brytanii w tym samym okresie). W pocztkach XXI wieku oba kraje jak zreszt wszystkie kraje
zamone wybray zdecydowanie pierwszy rodzaj orientacji. Ale dowiadczenie historyczne uczy, e
wszystko to moe ulec szybkiej zmianie. Warto wic przestudiowa zwroty z przeszoci, zwaszcza
w Wielkiej Brytanii i we Francji, ktre to kraje maj w tej dziedzinie histori bogat i burzliw.

WYKRES 3.6: Kapita prywatny i publiczny we Francji, 1700 2010

INTERPRETACJA: w 1950 roku warto kapitau publicznego we Francji rwna bya niemal rocznemu dochodowi
narodowemu, wobec dwuletniego dochodu w przypadku kapitau prywatnego.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Wielka Brytania: dug publiczny i umocnienie kapitau prywatnego

Zacznijmy od przypadku Wielkiej Brytanii. Dwukrotnie, po zakoczeniu wojen napoleoskich i potem
po zakoczeniu II wojny wiatowej, brytyjski dug publiczny osign niezwykle wysoki poziom,
w okolicach 200 % PKB, a nawet powyej. Co ciekawe, Wielka Brytania jest jednoczenie krajem,
ktry przez dugi czas y z bardzo wysokim poziomem dugu publicznego, ale nigdy nie zaprzestawa
jego spaty. Jedno tumaczy zreszt drugie: jeli w ten czy inny sposb nie przestajemy spaca dugu,
czy to bezporednio poprzez odmow spaty, czy porednio w drodze masowej inflacji, wwczas zwrot
duego dugu publicznego moe trwa bardzo dugo.
Brytyjski dug publiczny z XIX wieku jest pod tym wzgldem przykadowy. Cofnijmy si nieco
w historii. Jeszcze przed amerykask wojn o niepodlego, w cigu XVIII wieku, Wielka Brytania
nagromadzia due zaduenie publiczne, podobnie zreszt jak krlestwo Francji. Obie monarchie
czsto toczyy wojny, midzy sob i z innymi krajami europejskimi, a do tego nie pobieray
wystarczajco wysokich podatkw, by finansowa swe wydatki, tote ich dug publiczny przybiera
form ostro wznoszcej si krzywej. W obu krajach dug publiczny siga rzdu 50 % dochodu
narodowego w latach 1700 1720 i okoo 100 % w latach 1760 1770.
Nieudolno monarchii francuskiej w zakresie modernizacji systemu podatkowego i eliminacji
przywilejw fiskalnych szlachty jest dobrze znana, jak rwnie jej kocowy skutek rewolucyjny,
wcznie z powoaniem w 1789 roku stanw generalnych. Sytuacja taka doprowadzia do
uruchomienia nowego systemu fiskalnego od lat 1790 1791 (przede wszystkim z nowym podatkiem
gruntowym, obowizujcym wszystkich wacicieli ziemskich, a take podatkiem od nieruchomoci,
naoonym na wszystkie dziedziczone majtki) oraz bankructwa dwch trzecich w 1797 roku.
Faktycznie oznaczao ono niewypacalno dwch trzecich ogromnego dugu publicznego, na ktr
naoya si jeszcze ogromna inflacja wywoana emisj asygnat (papierowego pienidza opartego na

wartoci znacjonalizowanej ziemi), co cznie pozwolio na pozbycie si dugw ancien rgimeu11.

W ten sposb francuski dug publiczny z pocztkiem XIX wieku zosta nagle zmniejszony do bardzo
niewielkiego poziomu (poniej 20 % dochodu narodowego w 1815 roku).
Historia brytyjska jest z gruntu odmienna. W celu sfinansowania amerykaskiej wojny
niepodlegociowej, a zwaszcza licznych wojen z Francj podczas okresu rewolucyjnego
i napoleoskiego, monarchia brytyjska postanawia poycza bez ogranicze. Dug publiczny wzrasta
zatem od poziomu okoo 100 % dochodu narodowego z pocztkiem lat 70. XVIII wieku do blisko
200 % w pierwszym dziesicioleciu XIX wieku, czyli wynosi dziesiciokrotnie wicej ni we Francji
w tym samym okresie. Trzeba bdzie caego stulecia nadwyek budetowych, by stopniowo
zmniejsza to zaduenie do poziomu poniej 30 % dochodu narodowego w pocztkach XX wieku
(zob. wykres 3.3).
Jakie wnioski mona wycign z tego historycznego dowiadczenia? Przede wszystkim nie ulega
adnej wtpliwoci, e bardzo due zaduenie publiczne wzmacnia wag majtkw prywatnych
w spoeczestwie brytyjskim. Anglicy, ktrzy dysponowali odpowiednimi rodkami, poyczali
pastwu potrzebne sumy, co zarazem nie ograniczao znaczco prywatnych inwestycji: bardzo silny
wzrost zaduenia publicznego w latach 1770 1810 by finansowany gwnie przez odpowiedni
wzrost oszczdnoci prywatnych (niewtpliwy dowd powodzenia brytyjskiej klasy posiadajcej
tamtej epoki oraz atrakcyjnoci oferowanych odsetek), tak e kapita narodowy pozosta globalnie
stabilny w granicach siedmiokrotnego rocznego dochodu narodowego w tym samym okresie, podczas
gdy majtki prywatne wzrosy do poziomu ponad omiokrotnego dochodu narodowego w pierwszym
dziesicioleciu XIX wieku, w miar jak majtek publiczny netto spada do poziomw coraz bardziej
ujemnych (zob. wykres 3.5).
Nic zatem dziwnego, e majtek jest tak wszechobecny w powieciach Jane Austen: do zwykych
wacicieli ziemskich doczyli w niespotykanej liczbie posiadacze obligacji rzdowych (w duym
stopniu byy to te same osoby, jeli wierzy opisom literackim i rdom historycznym), co
doprowadzio do nadzwyczaj wysokiego poziomu cakowitego majtku prywatnego. Odsetki
z brytyjskich obligacji pastwowych uzupeniay renty gruntowe, pozwalajc kapitaowi prywatnemu
urosn do poziomw, jakich nie znaa historia.
Po drugie, rwnie jasne jest, e to bardzo powane zaduenie publiczne w sumie dobrze posuyo
interesom poyczkodawcw, jak i ich potomkw w kadym razie w porwnaniu z sytuacj, gdyby
monarchia brytyjska finansowaa swoje wydatki, kac im paci podatki. Z punktu widzenia
dysponujcych rodkami finansowymi o wiele intratniej jest poyczy okrelon sum pastwu (a
potem otrzymywa przez cae dekady odsetki), ni paci j w formie podatkw (ju bez
wzajemnoci). Poza tym fakt, e pastwo poprzez swj deficyt suy zwikszeniu globalnego popytu
na kapita, moe tylko sprzyja zwyce rentownoci kapitau, co z kolei ley w interesie tych, ktrzy
zapewniaj jego poda i ktrych pomylno zaley od tej rentownoci.
Warto pamita i stanowi to najwiksz rnic w porwnaniu do XX stulecia e zaduenie
publiczne zostao spacone po wysokim kursie w XIX wieku: inflacja w latach 1815 1914 bya
niemal zerowa, a poziom odsetek od obligacji znaczcy (generalnie wok 4 5 %), a w szczeglnoci
wyranie wyszy od stopy wzrostu. W tych warunkach dug publiczny moe stanowi bardzo dobry
interes dla posiadaczy majtkw i ich spadkobiercw.
Wyobramy sobie rzd, ktry akumuluje deficyty rzdu 5 % PKB kadego roku przez dwadziecia
lat, na przykad by opaci wojsko w latach 1795 1815, nie zwikszajc w tym czasie o tyle
podatkw. Po dwudziestu latach dodatkowo zakumulowany dug publiczny rwny jest 100 %
PKB. Zamy, e rzd nie prbuje spaca gwnego dugu i zadowala si paceniem odsetek. Jeli

stopa procentowa wynosi 5 %, wwczas rzd ten bdzie musia spaca corocznie 5 % PKB
posiadaczom tego dodatkowego dugu publicznego, i to w nieskoczono.
To grosso modo przydarzyo si Wielkiej Brytanii w XIX wieku. Podczas stulecia 1815 1914
brytyjski budet systematycznie wykazywa du nadwyk pierwotn, to znaczy e zbierane podatki
przekraczay cay czas wydatki o kilka procent PKB, czyli o wicej ni na przykad wynosiy czne
wydatki na edukacj w cigu caego tego okresu. Ta nadwyka pozwalaa wycznie na finansowanie
odsetek paconych posiadaczom rzdowych obligacji, ale ju nie na spacanie podstawowego dugu.
Brytyjskie nominalne zaduenie publiczne byo stabilne i wynosio okoo miliarda funtw
szterlingw przez cay ten okres. Tylko wzrost produkcji wewntrznej i brytyjskiego dochodu
narodowego (prawie 2,5 % rocznie w latach 1815 1914) pozwoliy w kocu, po wieku pokuty,
zdecydowanie zmniejszy zaduenie publiczne wyraone w procentach dochodu narodowego12.
Komu suy dug publiczny?
To historyczne dowiadczenie ma fundamentalne znaczenie z wielu powodw. Przede wszystkim
pozwala zrozumie, dlaczego socjalici z XIX wieku, z Marksem na czele, byli tak nieufni wobec
zaduenia publicznego, ktre odbierali nie bez pewnej racji jako instrument sucy akumulacji
kapitau prywatnego.
Powody do niepokoju byy o tyle istotne, e w tamtym czasie zaduenie publiczne byo
sprzedawane drogo nie tylko w Wielkiej Brytanii, ale take we wszystkich innych krajach,
w szczeglnoci we Francji. Epizod rewolucyjnego bankructwa z 1797 roku nigdy si nie powtrzy,
a rentierzy z powieci Balzaca nie wydawali si zmartwieni o swe obligacje pastwowe bardziej od
bohaterw Jane Austen. I rzeczywicie, inflacja we Francji w latach 1815 1914 bdzie rwnie niska
jak za kanaem La Manche, a odsetki zaduenia publicznego bd zawsze spacane co do grosza.
Francuski dug publiczny podczas caego XIX wieku stanowi bardzo pewn lokat i przyczyni si do
wzmocnienia znaczenia i prosperity majtkw prywatnych, podobnie jak miao to miejsce
w Zjednoczonym Krlestwie. Cho jego rozmiary byy jeszcze bardzo ograniczone w 1815 roku, dug
szybko rs w cigu kolejnych dekad, zwaszcza w okresie monarchii cenzusowych (1815 1848).
Pastwo francuskie mocno si zadua od lat 1815 1816, aby finansowa odszkodowania
wypacane armiom okupacyjnym, potem znw w roku 1825, eby spaci synny miliard
emigrantw, wypacony arystokratom wygnanym podczas rewolucji francuskiej (aby
zrekompensowa im bardzo ograniczon skdind redystrybucj gruntw, do jakiej doszo w czasie
ich, tzn. arystokratw, nieobecnoci). cznie dug publiczny ronie o rwnowarto ponad 30 %
dochodu narodowego. Drugie Cesarstwo wyranie sprzyja interesom finansowym. Karol Marks
w zbiorze wciekych artykuw pod tytuem Walki klasowe we Francji 1848 1850 oburza si na
sposb, w jaki nowy minister finansw Napoleona III Bonaparte, Achille Fould, reprezentant
bankierw i wielkiej finansjery, decyduje bez cienia wahania o podwyce podatkw od napojw po to,
by spaci rentierw. Potem, wskutek wojny francusko-pruskiej z lat 1870 1871, pastwo francuskie
musi znowu zaduy si u swych obywateli, by spaci kontrybucj dla Niemiec w wysokoci okoo
30 % dochodu narodowego13. W sumie w okresie 1880 1914 zaduenie publiczne jest wiksze we
Francji ni w Wielkiej Brytanii: okoo 70 80 % dochodu narodowego wobec mniej ni 50 %.
W powieci francuskiej czasw belle poque wiele mwi si o pastwowych obligacjach. Pastwo
paci corocznie odsetki warte blisko 2 3 % dochodu narodowego (czyli wicej, ni wynosi wczesny
budet edukacji narodowej), odsetki za utrzymuj spor grup spoeczn14.

W wieku XX rozwina si z gruntu odmienna wizja zaduenia publicznego, oparta na przekonaniu,

e zaduenie moe wrcz sta si instrumentem w subie polityki wydatkw publicznych oraz
redystrybucji socjalnej na rzecz najuboszych. Rnica midzy tymi dwiema wizjami jest do prosta:
w XIX wieku dug sprzedawano drogo, co byo z korzyci dla poyczkodawcw i sprzyjao
wzmocnieniu majtkw prywatnych; w XX wieku dug rozpyn si w inflacji, spacany by piknymi
swkami i de facto pozwala na finansowanie deficytw przez tych, ktrzy poyczyli swj majtek
pastwu niezwikszajcemu odpowiednio podatkw. Ta postpowa wizja zaduenia publicznego
jest nadal obecna z pocztkiem XXI, chocia inflacja dawno ju spada do poziomw zblionych do
tych z XIX wieku, a jej skutki dystrybucyjne s do niejasne.
Interesujce wydaje si take to, e redystrybucja przez inflacj bya duo wyraniejsza we Francji
ni w Wielkiej Brytanii. Jak widzielimy w poprzednim rozdziale, Francja miaa w latach 1913 1950
stop inflacji rednio ponad 13 % rocznie, co cznie zoyo si na stokrotny wzrost cen. Kiedy
Marcel Proust publikowa w 1913 roku W stron Swanna, obligacje rzdowe wydaway si rwnie
niezniszczalne jak Grand Hotel w Cabourg, gdzie pisarz spdza letnie dni. W roku 1950 sia
nabywcza tych obligacji bya ju stokrotnie mniejsza, wic rentierzy z 1913 roku i ich potomkowie nie
mieli prawie nic.
Konsekwencj dla pastwa byo to, e pomimo pocztkowo duego zaduenia publicznego (prawie
80 % dochodu narodowego w roku 1913) i bardzo wysokich deficytw w okresie 1913 1950,
w szczeglnoci podczas wojen, w roku 1950 francuski dug publiczny by stosunkowo niewielki
(okoo 30 % dochodu narodowego), podobnie jak w roku 1815. Zwaszcza ogromne deficyty okresu
wyzwolenia w 1944 roku zostay niemal natychmiast anulowane przez inflacj, przekraczajc 50 %
w skali roku przez kolejne cztery lata 1945 1948, w gorcej atmosferze politycznej. By to
w pewnym sensie odpowiednik bankructwa dwch trzecich z 1797 roku: zamykamy rachunki
z przeszoci, by mc odbudowa kraj z niewielkim zadueniem publicznym (zob. wykres 3.4).
W Wielkiej Brytanii sprawy potoczyy si inaczej, wolniej, z mniejszym impetem. W okresie
1913 1950 stopa inflacji wynosia rednio nieco ponad 3 % rocznie, ceny wzrosy wic trzykrotnie
(ponad trzydzieci razy mniej ni we Francji). Oznaczao to znaczne ograbienie rentierw brytyjskich,
niewyobraalne w XIX wieku i do I wojny wiatowej. Ale wszystko to zdecydowanie nie wystarczao,
by zapobiec ogromnej akumulacji deficytw publicznych podczas dwch wojen wiatowych. Cae
Zjednoczone Krlestwo zostao zmobilizowane do opacania wysiku wojennego i zrezygnowania
jednoczenie z nadmiernego wykorzystywania maszynki do druku banknotw, tak e w roku 1950 kraj
obudzi si z kolosalnym zadueniem publicznym, przekraczajcym 200 % PKB, jeszcze wyszym
ni w roku 1815. Trzeba byo dopiero inflacji z lat 50. XX wieku (ponad 4 % rocznie), a zwaszcza tej
z lat 70. XX stulecia (blisko 15 % rocznie), aby brytyjski dug publiczny spad do poziomu 50 % (zob.
wykres 3.3).
Mechanizm redystrybucji przez inflacj jest nadzwyczaj silny i w XX wieku odegra kluczow rol
historyczn w obu krajach. Rodzi on jednak dwa problemy o duej skali. Z jednej strony jego
ukierunkowanie jest stosunkowo mao precyzyjne: wrd posiadaczy majtkw ci, ktrzy zachowuj
obligacje rzdowe bezporednio lub porednio, poprzez depozyty bankowe niekoniecznie nale
do najbardziej zamonych. Z drugiej strony ten mechanizm nie moe funkcjonowa w sposb trway:
kiedy tylko inflacja przyjmuje form sta, poyczkodawcy domagaj si wyszej nominalnej stopy
procentowej i zwyka cen nie daje oczekiwanych wynikw. Nie liczc tego, e wysoka inflacja
wykazuje skonno do staego przypieszania (gdy proces raz si zacznie, czsto trudno jest ju go
zatrzyma) i moe przynosi skutki trudne do opanowania (niektrym grupom spoecznym dochody
wyranie rosn, innym niekoniecznie). To na koniec lat 70. XX wieku, dekady charakteryzujcej si

w bogatych krajach mieszanin wysokiej inflacji, rosncego bezrobocia i wzgldnej stagnacji

gospodarczej (stagflacji), pojawi si nowy konsensus na rzecz niszej inflacji.
Wzloty i upadki Ricardiaskiej ekwiwalencji
Ta duga i burzliwa historia dugu publicznego, od czasw spokojnych rentierw w XVIII i XIX wieku
do wywaszczania przez inflacj w XX wieku, odcisna si gboko w pamici i wyobraeniach
zbiorowych. Historyczne dowiadczenia odbiy si rwnie na ekonomistach. Na przykad kiedy
David Ricardo formuuje w 1817 roku hipotez znan dzi pod nazw Ricardiaskiej ekwiwalencji,
zgodnie z ktr zaduenie publiczne pod pewnymi warunkami moe nie mie adnego wpywu na
akumulacj kapitau narodowego, to bez wtpienia znajduje si pod silnym wpywem tego, co dzieje
si wok niego. W chwili bowiem, gdy to pisze, brytyjski dug publiczny bliski jest 200 % PKB, co
wszake nie wydaje si osabia inwestycji prywatnych ani akumulacji kapitau. Zjawisko crowding
out (efekt wypychania), ktrego tak si obawiano, nie nastpuje, wzrost zaduenia publicznego
wydaje si za sfinansowany przez zwikszenie oszczdnoci prywatnych. Oczywicie nie wynika
z tego, i chodzi o prawo uniwersalne, obowizujce w kadym czasie i w kadym miejscu. Wszystko
zaley od prosperity grupy spoecznej, ktrej rzecz dotyczy (w tym wypadku mniejszo
Brytyjczykw dysponowaa wystarczajcymi rodkami, by zgromadzi potrzebne dodatkowe
oszczdnoci), oferowanej stopy procentowej i oczywicie zaufania do rzdu. Ale fakt, e Ricardo,
niedysponujcy cigami historycznymi albo wskanikami takimi jak stosowane na wykresie 3.3, lecz
znajcy z bliska kapitalizm brytyjski swoich czasw, odczuwa do jasno, e otaczajcy go
gigantyczny dug publiczny moe nie mie adnego wpywu na majtek narodowy i stanowi tylko
wierzytelno jednej czci kraju wobec drugiej, zasuguje na odnotowanie15.
Podobnie gdy John Maynard Keynes pisze w 1936 roku na temat eutanazji rentierw, take jest
gboko poruszony tym, co widzi wok siebie: wiat rentierw sprzed I wojny wiatowej upada
i brakuje jakiegokolwiek akceptowalnego politycznie rozwizania, pozwalajcego na wyjcie
z trwajcego kryzysu gospodarczego i budetowego. Keynes wyranie czuje, e inflacja, ktrej Wielka
Brytania nie chciaa zaakceptowa ze wzgldu na silne przywizanie rodowisk konserwatywnych do
standardu zota sprzed roku 1914, stanowiaby najprostszy cho niekoniecznie najbardziej
sprawiedliwy sposb ograniczenia ciaru zaduenia publicznego i znaczenia majtkw
odziedziczonych.
Od lat 70. XX wieku analizy zaduenia publicznego cierpi z powodu tego, e ekonomici zbyt
mocno opieraj si na modelu typowego przedstawiciela, w ramach ktrego kady gracz na rynku
ma z zaoenia dysponowa takim samym dochodem i takim samym majtkiem (a zatem take t
sam iloci dugu publicznego). Takie uproszczenie realnego wiata moe by niekiedy przydatne,
aby wyodrbni zalenoci logiczne trudne do analizowania w bardziej zoonych modelach. Jednake
abstrahujc cakowicie od kwestii nierwnoci podziau dochodw i majtkw, modele te prowadz
czsto do skrajnych i mao realistycznych wnioskw, powodujc raczej zamieszanie ni cokolwiek
rozjaniajc. W przypadku zaduenia publicznego modele oparte na typowym przedstawicielu mog
prowadzi do wniosku o cakowitej neutralnoci dugu publicznego, nie tylko gdy chodzi o globalny
poziom kapitau narodowego, ale take o podzia obcie fiskalnych. Ta radykalna reinterpretacja
Ricardiaskiej ekwiwalencji, z ktr wystpi amerykaski ekonomista Robert Barro16, nie
uwzgldnia jednak faktu, e dua cz zaduenia publicznego na przykad w Wielkiej Brytanii
w XIX wieku, ale nie tylko w praktyce znajduje si w posiadaniu mniejszoci ludzi, w zwizku

z czym dug pociga za sob znaczc redystrybucj wewntrz kraju, zarwno wtedy, gdy zostaje
spacony, jak i wwczas, kiedy tak si nie dzieje. Przy daleko idcej koncentracji, ktra zawsze
cechowaa podzia majtkw i ktrej ewolucj przeanalizujemy w trzeciej czci tej ksiki, badanie
tych problemw w oderwaniu od nierwnoci midzy grupami spoecznymi oznaczaoby de facto
przemilczenie znacznej czci przedmiotu bada i faktw.
Francja w okresie powojennym: kapitalizm bez kapitalistw
Wrmy do wtku historii majtku publicznego i zajmijmy si aktywami posiadanymi przez wadze
publiczne. W porwnaniu z dugami aktywa maj z pozoru mniej burzliw histori.
Dla uproszczenia mona powiedzie, e cakowita warto aktyww publicznych wzrosa w dugim
okresie zarwno we Francji, jak i w Wielkiej Brytanii, i przesza w obu krajach od poziomu niespena
50 % dochodu narodowego w XVIII i XIX wieku do okoo 100 % z kocem XX i pocztkiem
XXI wieku (zob. wykresy 3.3 3.4).
Na pierwszy rzut oka wzrost ten odpowiada regularnemu zwikszaniu gospodarczej roli pastwa
w toku historii, zwaszcza wraz z rozwojem w XX wieku coraz szerszego zakresu usug publicznych
w dziedzinie edukacji i zdrowia (wymagajcych duych budynkw i publicznego wyposaenia) oraz
rozbudow publicznej i czciowo publicznej infrastruktury transportowej i komunikacyjnej. Usugi
publiczne i infrastruktura s bardziej rozwinite we Francji ni w Wielkiej Brytanii: czna warto
aktyww publicznych z pocztkiem XXI stulecia zblia si do 150 % dochodu narodowego we Francji
i niespena 100 % za kanaem La Manche.
Ta uproszczona i agodna wizja dugoterminowej akumulacji aktyww publicznych pomija jednak
wan cz historii minionego wieku, mianowicie nagromadzenie znaczcych aktyww publicznych
w sektorach przemysowych i finansowych od lat 50. po lata 70. XX wieku, po ktrym nastpiy
z kolei due fale prywatyzacji tych samych aktyww, poczynajc od lat 80. Ten podwjny zwrot
z rnym nasileniem mona byo zaobserwowa w wikszoci krajw rozwinitych, zwaszcza
w Europie, ale take w duej liczbie krajw rozwijajcych si.
Symboliczny jest przypadek Francji. Aby go zrozumie, cofnijmy si nieco w czasie. We Francji,
jak we wszystkich krajach, wiara w prywatny kapitalizm zostaa mocno nadwerona przez kryzys
gospodarczy lat 30. XX wieku i kataklizmy bdce jego wynikiem. Wielki kryzys, ktry wybuch
w padzierniku 1929 roku wraz z krachem giedowym na Wall Street, uderzy w zamone kraje
z niezrwnan do dzi gwatownoci: od 1932 roku bezrobocie obejmuje czwart cz ludnoci
zawodowo czynnej w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Wielkiej Brytanii i we Francji. Tradycyjna
doktryna leseferyzmu i nieinterwencji wadzy publicznej w ycie gospodarcze, ktra przewaaa we
wszystkich krajach w XIX wieku i w duym stopniu a do pocztku lat 30. XX wieku, zostaje trwale
zdyskredytowana. Prawie wszdzie nastpuje zwrot w stron wikszego interwencjonizmu. Do
naturalnie rzdy i opinia publiczna domagaj si zapaty rachunku przez elity finansowe
i gospodarcze, ktre same si wzbogaciy, prowadzc wiat na skraj przepaci. Dyskutuje si
o rnych formach gospodarki mieszanej uwzgldniajcej obok tradycyjnych form wasnoci
prywatnej rwnie rne stopnie wasnoci publicznej przedsibiorstw a take o co najmniej silnej
regulacji i ujciu w karby przez pastwo systemu finansowego i prywatnego kapitalizmu w ogle.
Zwycistwo Zwizku Radzieckiego u boku aliantw w 1945 roku wzmocnio poza tym presti
etatystycznego systemu gospodarczego stworzonego przez bolszewikw. Czy system ten nie pozwoli
na przypieszone uprzemysowienie kraju chronicznie zacofanego, ktry w roku 1917 zaledwie
wychodzi ze stanu paszczyzny? W roku 1942 Joseph Schumpeter uwaa triumf socjalizmu nad

kapitalizmem za nieuchronny. W 1970 roku, w smym wydaniu swego synnego podrcznika

ekonomii, Paul Samuelson przewidywa moliwo przekroczenia PKB Stanw Zjednoczonych przez
PKB radziecki midzy 1990 i 2000 rokiem17.
We Francji oglny klimat nieufnoci wobec kapitalizmu prywatnego w 1945 roku nasila dodatkowo
fakt, e znaczna cz elit gospodarczych jest podejrzana o kolaboracj z niemieckim okupantem
i bezwstydne wzbogacenie si midzy 1940 i 1944 rokiem. To w tej buzujcej atmosferze zaczynaj
si wielkie fale nacjonalizacji zwizanej z wyzwoleniem, dotyczce zwaszcza sektora bankowego,
kopalni wgla kamiennego i przemysu samochodowego, na czele z gon karn nacjonalizacj
fabryk Renault. Waciciel Louis Renault zostaje aresztowany jako kolaborant we wrzeniu 1944 roku,
a jego fabryki zajte przez rzd tymczasowy i upastwowione w styczniu 1945 roku18.
W roku 1950, wedug oficjalnych szacunkw, czna warto aktyww publicznych przekracza
roczny dochd narodowy Francji. Warto zaduenia publicznego zostaa silnie zmniejszona przez
inflacj, dziki czemu majtek publiczny jest bliski osignicia poziomu rocznego dochodu
narodowego w momencie, gdy czna warto majtkw prywatnych siga zaledwie poziomu
dwuletniego dochodu narodowego (zob. wykres 3.6). Tutaj rwnie nie powinnimy da si zwie
dokadnoci szacunkw, poniewa warto kapitau jest trudna do ewaluacji w tym okresie, kiedy ceny
aktyww s na historycznie niskim poziomie, i jest rzecz moliw, e aktywa publiczne s lekko
niedoszacowane w porwnaniu z aktywami prywatnymi. Ale rzdy wielkoci mog by traktowane
jako znaczce: w roku 1950 wadze publiczne we Francji maj do dyspozycji midzy 25 a 30 %
majtku narodowego, by moe nieco wicej.
Chodzi o znaczc proporcj, zwaszcza jeli uwzgldnimy fakt, e wasno publiczna praktycznie
nie obja maych i rednich przedsibiorstw ani rolnictwa i pozostawaa cigle w wyranej
mniejszoci (poniej 20 %), jesli chodzi o nieruchomoci mieszkaniowe. W sektorach przemysowych
i finansowych, najbardziej dotknitych procesem nacjonalizacji, udzia pastwa w majtku
narodowym przekracza 50 % od lat 50. do lat 70. XX wieku.
To historyczne dowiadczenie, mimo e stosunkowo krtkie, jest wane, by mona byo zrozumie
utrzymujc si zoon relacj midzy francusk opini publiczn a kapitalizmem prywatnym.
Podczas caego okresu wspaniaego trzydziestolecia, gdy kraj odnotowywa bardzo silny wzrost
gospodarczy (najwyszy w caej narodowej historii), Francja ya w systemie gospodarki mieszanej,
w pewnym sensie w kapitalizmie bez kapitalistw, albo w kadym razie kapitalizmie pastwowym,
w ktrym waciciele prywatni przestali kontrolowa najwiksze przedsibiorstwa.
Oczywicie fale nacjonalizacji w tym samym okresie mona byo zaobserwowa w wielu innych
krajach, z Wielk Brytani wcznie, gdzie warto aktyww publicznych rwnie przekroczya
poziom rocznego dochodu narodowego w 1950 roku, a wic ten sam co we Francji. Rnica polega na
tym, e brytyjski dug publiczny przekracza wwczas poziom dwuletniego dochodu narodowego, tak
e majtek publiczny netto w latach 50. XX wieku by zdecydowanie ujemny, podczas gdy majtek
prywatny by odpowiednio dodatni. Majtek publiczny Wielkiej Brytanii stanie si w kocu dodatni
w latach 1960 1970, nie przekraczajc jednak wartoci 20 % majtku narodowego (co jest ju
znaczne)19.
Osobliwo francuskiej historii gospodarczej polega na tym, e po tustych latach 1950 1970
warto wasnoci publicznej spada do bardzo niskiego poziomu, poczynajc od lat 80. XX wieku,
podczas gdy majtki prywatne, liczone w nieruchomociach i aktywach finansowych, wspiy si na
puapy jeszcze wysze ni w Wielkiej Brytanii: do wartoci blisko szecioletniego dochodu
narodowego z pocztkiem XXI wieku, czyli dwudziestokrotnie wikszej, ni warte s majtki

publiczne. Po okresie kapitalizmu pastwowego Francja staa si ziemi obiecan nowego kapitalizmu
prywatnego XXI wieku.
Zmiana jest tym bardziej uderzajca, e nigdy nie zostaa jako taka jednoznacznie zdefiniowana.
Dziaania na rzecz prywatyzacji, liberalizacji gospodarki i deregulacji rynkw finansowych oraz
przepyww kapitau, ktre od pocztku lat 80. XX wieku objy ca planet, miay wielorakie
i zoone przyczyny. Zataro si w pamici wspomnienie depresji z lat 30. i spowodowanych przez ni
katastrof. Stagflacja lat 70. XX wieku pokazaa ograniczenia powojennego konsensusu
keynesowskiego. Wraz z kocem powojennej odbudowy i wysokiego wzrostu czasw wspaniaego
trzydziestolecia, do naturalnie zaczto stawia pytania o proces cigego poszerzania roli pastwa
i zwikszania jego udziau w dochodzie narodowym z lat 1950 1970. Ruch na rzecz deregulacji
zaczyna si w latach 1979 1980 wraz z konserwatywnymi rewolucjami w Stanach Zjednoczonych
i Wielkiej Brytanii, ktre stanowi maj odpowied na fakt gospodarczego dogonienia ich przez inne
kraje (nawet jeli ten proces nadrabiania zalegoci by w duym stopniu nieunikniony, jak
wskazywalimy w rozdziale 2). Jednoczenie coraz bardziej ewidentna poraka etatystycznych modeli
sowieckich i chiskich w latach 70. doprowadza oba komunistyczne giganty do wejcia z pocztkiem
lat 80. XX wieku na drog stopniowej liberalizacji ich systemw gospodarczych, wcznie
z wprowadzeniem nowych form prywatnej wasnoci przedsibiorstw.
Na tle tych zbiegajcych si tendencji midzynarodowych w 1981 roku francuscy wyborcy dali
wyraz chci popynicia pod prd. Kady kraj ma zreszt wasn histori i wasny kalendarz
polityczny. Do wadzy wyniesiono now wikszo socjalistyczno-komunistyczn, ktrej program
zakada midzy innymi kontynuacj procesu nacjonalizacji sektorw bankowego i przemysowego,
rozpocztego w 1945 roku. To intermedium byo jednak krtkotrwae, gdy od roku 1986 liberalna
wikszo rozpocza na wielk skal i we wszystkich sektorach dziaania prywatyzacyjne,
podtrzymane nastpnie i wzmocnione w latach 1988 1993 przez now wikszo socjalistyczn.
Zakady Renault stay si spk akcyjn w 1990 roku, podobnie jak administracja publicznej
telekomunikacji, przeksztacona we France Tlcom, ktrego kapita udostpniono prywatnym
inwestorom w latach 1997 1998. W warunkach spowolnienia wzrostu, wysokiego bezrobocia
i duych deficytw budetowych stopniowa wyprzeda majtku publicznego w latach 1990 2000
pozwalaa dostarczy dodatkowych wpyww kolejnym rzdom, nie powstrzymaa jednak staego
wzrostu zaduenia. Majtek publiczny spad do bardzo niskich poziomw. W tym samym czasie
majtki prywatne odzyskiway stopniowo historyczne poziomy sprzed wstrzsw z XX wieku. W ten
sposb Francja, nie wiedzc waciwie czemu, w cigu minionego wieku dwukrotnie i w
przeciwstawnych kierunkach zmieniaa zasadniczo struktur swego majtku narodowego.

1 Wedug dostpnych szacunkw (w szczeglnoci Kinga i Pettyego dla Zjednoczonego Krlestwa, Vaubana i Boisguilleberta dla

Francji) zabudowania rolnicze i pogowie byda stanowiy niemal poow tego, co klasyfikujemy jako inny kapita krajowy
w XVIII wieku. Jelibymy odjli te elementy, koncentrujc si na przemyle i usugach, wwczas wzrost znaczenia innych
kapitaw krajowych poza rolnictwem byby rwnie silny jak ten w mieszkalnictwie (lub nawet nieco silniejszy).
2 Dobrym przykadem jest tutaj opisywana przez Balzaca nieudana inwestycja Birotteau w nieruchomoci w paryskiej dzielnicy
Madeleine.
3 Mylimy tu o fabrykach makaronu ojca Goriot albo o perfumerii Birotteau.
4 Wszystkie szczegowe cigi danych s dostpne na stronie internetowej.
5 Zob. aneks techniczny.
6 Szczegowe coroczne cigi bilansu handlowego i patniczego dla Wielkiej Brytanii i Francji s dostpne na stronie internetowej
w aneksie technicznym.
7 Zewntrzne pozycje netto obu krajw od lat 50. XX wieku prawie zawsze mieciy si midzy 10 % i +10 % dochodu
narodowego, czyli na poziomach od dziesiciu do dwudziestu razy niszych ni te z czasw belle poque. Trudnoci zwizane
z mierzeniem pozycji zewntrznych netto w obecnym wiecie (do czego wrcimy pniej) nie podwaaj tych danych.
8 Dokadniej, dla redniego dochodu 30 000 euro redni majtek z roku 1700 byby raczej rzdu 210 000 euro (rzdu
siedmiokrotnego, a nie szeciokrotnego rocznego dochodu narodowego), z czego 150 000 euro w gruntach rolnych (tzn. okoo
piciokrotnego dochodu rocznego, jeli wczymy budynki gospodarcze i pogowie byda), 30 000 euro w mieszkaniu i 30 000
euro w innego rodzaju kapitale krajowym.
9 Tutaj rwnie dla redniego dochodu 30 000 euro redni majtek w roku 1910 byby raczej rzdu 210 000 euro (siedmiokrotny
dochd roczny), z innymi kapitaami krajowymi bliszymi 90 000 euro (trzykrotny dochd roczny) ni 60 000 euro (dwukrotny).
Wszystkie prezentowane tu liczby s wiadomie uproszczone i zaokrglone. Dane szczegowe zawiera aneks techniczny na
stronie internetowej.
10 Dokadniej: w Wielkiej Brytanii 93 % dochodu narodowego w aktywach publicznych i 92 % dla dugw publicznych, czyli
majtek publiczny netto wynosi +1 %; we Francji 145 % dla aktyww publicznych, 114 % dla dugw, czyli majtek publiczny
netto wynosi +31 %. Zob. aneks techniczny ze szczegowymi rocznymi cigami danych dla obu krajw.
11 F. Crouzet, La Grande inflation. La monnaie en France de Louis XVI Napolon, Fayard, Paris 1993.
12 W caym okresie 1815 1914 pierwotna nadwyka budetowa Wielkiej Brytanii wynosi midzy 2 i 3 % PKB i pokrywa odsetki
dugu tej samej wysokoci (czny budet edukacji jest w tym czasie niszy o 2 punkty procentowe PKB). Roczne szczegowe
cigi deficytw publicznych pierwotnych i konwencjonalnych oraz ewolucji rentownoci zaduenia publicznego w tym okresie
znajduj si w aneksie technicznym.
13 Te dwie serie transferw tumacz wysoko wzrostu zaduenia publicznego we Francji w XIX wieku. Kwoty i rda zob. aneks
techniczny.
14 W latach 1880 1914 odsetki zaduenia przewyszaj we Francji poziomy brytyjskie. Szczegowe roczne cigi deficytw
publicznych w obu krajach zob. aneks techniczny.
15 Ustpy powicone przez Ricardo tej kwestii w jego pracy Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania nie s wszake
cakowicie przejrzyste. Zob. na ten temat interesujc analiz: G. Clark, Debt, deficits, and crowding out: England, 1727 1840,
European Review of Economic History 2001, vol. 5, nr 3, s. 403 436.
16 R. Barro, Are government bonds net wealth?, Journal of Political Economy 1974, vol. 82, nr 6, s. 1095 1117; R. Barro,
Government spending, interest rates, prices, and budget deficits in the United Kingdom, 1701 1918, Journal of Monetary
Economics 1987, vol. 20, nr 2, s. 221 248.
17 P. Samuelson, Economics, wyd. 8, McGraw-Hill, New York 1970, s. 831.
18 C. Andrieu, L. Le Van, A. Prost, Les Nationalisations de la Libration: de lutopie au compromis, Presses de Sciences Pro, Paris
1987 ; T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle: ingalits et redistributions, 1901 1998, Grasset, Paris 2001,
s. 137 138.
19 Pouczajce jest ponowne zapoznanie si z szacunkami kapitau narodowego sporzdzanymi w Wielkiej Brytanii w cigu caego
XX wieku, w miar jak forma i skala aktyww i pasyww publicznych ulegay cakowitym przeksztaceniom. Zob.
w szczeglnoci H. Campion, Public and Private Property in Great Britain, Oxford University Press, Oxford 1939; J. Revell, The
Wealth of the Nation. The National Balance Sheet of the United Kingdom, 1957 1961, Cambridge University Press, Cambridge
1967. Problem ten nie pojawia si za czasw Roberta Giffena, na tyle supremacja kapitau prywatnego bya oczywista. Tak sam
ewolucj stwierdzamy we Francji, na przykad w pracy Franois Divisia, Claudea Dupina i Ren Roya z 1956 roku, bardzo celnie
zatytuowanej la recherche du franc perdu, ktrej tom 3, powicony La Fortune de France, usiuje nie bez trudnoci podj
wtek szacunkw sporzdzonych przez Clmenta Colsona za czasw belle poque.

4. Od starej Europy do Nowego wiata

Zapoznalimy si ju z przeksztaceniami kapitau w Wielkiej Brytanii i we Francji od XVIII wieku.

Wnioski s zbiene i komplementarne. Natura kapitau ulega cakowitej zmianie, ale jego globalna
waga si nie zmienia. Aby lepiej zrozumie rnorodno logik i procesw historycznych, o ktrych
mowa, musimy poszerzy analiz o inne kraje. Zaczniemy od zbadania dowiadczenia Niemiec, ktre
uzupeni i wzbogaci panoram europejsk. Pniej przestudiujemy problem kapitau w Ameryce
Pnocnej (Stany Zjednoczone i Kanada). Zobaczymy, e w Nowym wiecie kapita przyjmuje formy
bardzo szczeglne i specyficzne, przede wszystkim dlatego, e mamy tam obfito ziem, ktre
w zwizku z tym s niewiele warte; poza tym ze wzgldu na znaczenie, jakiego nabra tam system
niewolniczy; wreszcie dlatego, e ten obszar o staym wzrocie demograficznym akumuluje
strukturalnie mniej kapitau w stosunku do rocznego strumienia dochodu i produkcji ni stara
Europa. Dojdziemy w ten sposb do kwestii podstawowych wyznacznikw stosunku kapitau do
dochodu w dugim okresie. Przeanalizujemy j w kolejnym rozdziale, rozszerzajc analiz na
wszystkie bogate kraje, a pniej na cay wiat, w miar jak pozwol na to rda.
Niemcy: kapitalizm nadreski i wasno spoeczna
Zacznijmy od przypadku Niemiec. Interesujce bdzie porwnanie trajektorii przemian w Wielkiej
Brytanii i Francji z sytuacj niemieck, zwaszcza w odniesieniu do gospodarki mieszanej, ktrej
znaczenie wzroso, jak ju zauwaylimy, w okresie powojennym. Historyczne dane niemieckie s
niestety mniej spjne, gwnie ze wzgldu na pne zjednoczenie kraju oraz liczne zmiany
terytorialne, przez co nie pozwalaj zadowalajco bada historii sprzed roku 1870. Szacunki, ktre
sporzdzilimy dla okresu po 1870 roku, umoliwi jednak pokazanie pewnych podobiestw, ale
i rnic z Wielk Brytani i Francj.

WYKRES 4.1: Kapita w Niemczech, 1870 2010

INTERPRETACJA: w 1910 roku w Niemczech kapita narodowy wart jest 6,5 roku dochodu narodowego (z czego
0,5 roku ulokowane w kapitale zagranicznym).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Na pocztek warto zauway, e generalny kierunek przemian jest podobny. Z jednej strony,
w dugim okresie, grunty rolne zostay zastpione przez kapita w nieruchomociach, przemysowy
i finansowy. Z drugiej stosunek kapitau do dochodu nie przesta rosn od II wojny wiatowej
i wydaje si, e jest na drodze do odzyskania poziomu sprzed wstrzsw lat 1914 1945 (zob. wykres
4.1).
Wida, e znaczenie gruntw rolnych w Niemczech w okresie belle poque jest blisze
przypadkowi francuskiemu ni brytyjskiemu (rolnictwo nie znikno jeszcze za Renem) i e niemiecki
kapita przemysowy jest wikszy ni w dwch pozostaych krajach. Inaczej aktywa zagraniczne, ktre
s w Niemczech w przededniu I wojny wiatowej dwukrotnie mniejsze ni we Francji (okoo poowy
rocznego dochodu narodowego wobec ponad rocznego we Francji) i czterokrotnie nisze ni
w Wielkiej Brytanii (niemal dwuletni dochd narodowy). To w znacznym stopniu odbicie faktu, e
Niemcy nie s imperium kolonialnym, co powoduje zreszt bardzo silne napicia polityczne
i militarne przykadem niech bd kryzysy marokaskie z 1905 i 1911 roku, w toku ktrych Kaiser
podawa w wtpliwo supremacj francusk w Maroku. Ta wzmoona konkurencja midzy
mocarstwami europejskimi o aktywa kolonialne z ca pewnoci sprzyjaa klimatowi prowadzcemu
do wypowiedzenia wojny w lecie 1914 roku. Nie trzeba zaraz podpisywa si pod wszystkimi
analizami Lenina (Imperializm jako najwysze stadium kapitalizmu), by podziela t opini.
Zwrmy rwnie uwag na to, e dziki swym nadwykom handlowym Niemcy zakumuloway
w cigu ostatnich dekad duo aktyww zagranicznych. Z pocztkiem XXI wieku aktywa zagraniczne
Niemiec zbliaj si do poziomu 50 % dochodu narodowego (z czego ponad poowa zostaa
zakumulowana od 2000 roku), czyli niemal tego samego poziomu, co w roku 1913. Moe si
wydawa, e to niewiele w porwnaniu z aktywami zagranicznymi francuskimi i brytyjskimi okresu
belle poque, lecz to duo wobec dzisiejszej pozycji obu byych mocarstw kolonialnych, ktra jest
bliska zera. Porwnanie wykresu 4.1 z wykresami 3.1 3.2 pokazuje, do jakiego stopnia Niemcy,
Francja i Wielka Brytania miay odmienne trajektorie historyczne i w pewnej mierze odwrciy
swoje pozycje od XIX wieku. Biorc pod uwag bardzo due obecnie niemieckie nadwyki
handlowe, nie mona wykluczy, e ta rnica w przyszoci si powikszy. Do tego jeszcze wrcimy.
Jeli chodzi o zaduenie publiczne oraz podzia midzy kapitaem publicznym i prywatnym, to
trajektoria niemiecka jest do bliska francuskiej. Ze redni roczn inflacj 17 % w latach 1913
1950, a wic cenami, ktre wzrosy w tym czasie ponad trzysta razy (wobec niespena stu razy we
Francji), Niemcy s klasycznym przykadem kraju, ktry w XX wieku utopi swoje zaduenie
w inflacji. Mimo duych deficytw podczas kadej z dwch wojen wiatowych (dug publiczny
przekracza na krtko 100 % PKB w latach 1918 1920 i 150 % PKB w latach 1943 1944) inflacja
kadorazowo pozwala bardzo szybko sprowadzi zaduenie do niskich poziomw: niespena 20 %
PKB w 1930 i 1950 roku (zob. wykres 4.2)1. Jednake to posuenie si inflacj miao tak skrajny
charakter i tak gwatownie zdestabilizowao gospodark i spoeczestwo niemieckie, zwaszcza
podczas hiperinflacji w latach 20. XX wieku, e niemiecka opinia publiczna wysza z tych epizodw
zdecydowanie przeciwna inflacji2. W ten sposb znalelimy si dzisiaj w paradoksalnej sytuacji:
kraj, ktry w najwikszej skali uywa w XX wieku inflacji, by pozby si dugw Niemcy nie
chce sysze o wzrocie cen przekraczajcym 2 % rocznie. Natomiast kraj, ktry zawsze spaca swe
dugi publiczne, nawet poza granicami zdrowego rozsdku Wielka Brytania zachowuje znacznie

elastyczniejsz postaw i nie widzi nic zego w tym, by jego bank centralny skupowa znaczn cz
swego dugu publicznego i tolerowa pewien poziom inflacji.

WYKRES 4.2: Majtek publiczny w Niemczech, 1870 2010

INTERPRETACJA: w 2010 roku w Niemczech dug publiczny jest wart prawie rok dochodu narodowego (tyle ile
aktywa).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Jeli chodzi o akumulacj aktyww publicznych, to przypadek niemiecki take bliski jest
francuskiego, ze znacznymi udziaami publicznymi w sektorze bankowym i przemysowym w latach
1950 1970. Od lat 80. XX wieku zaczto je wyprzedawa, ale wci daleko im do cakowitego
zaniku. Przykadowo land Dolna Saksonia zachowuje do dzisiaj niemal 15 % akcji Volkswagena
i 20 % gwarantowanych ustawowo praw gosu, co kwestionuje zreszt Unia Europejska
najwikszego europejskiego i wiatowego producenta samochodw3. W latach 1950 1970, przy
uwzgldnieniu prawie zerowego dugu publicznego, majtek publiczny netto by bliski jednorocznemu
dochodowi narodowemu, wobec majtku prywatnego na poziomie, wwczas bardzo niskim, dochodu
zaledwie dwuletniego (zob. wykres 4.3). Podobnie jak we Francji, wadze publiczne zachowyway 25
30 % nadreskiego kapitau narodowego podczas dekad odbudowy i niemieckiego cudu
gospodarczego. I podobnie jak we Francji, spowolnienie wzrostu od lat 70. XX wieku i akumulacja
dugw publicznych (ktra zacza si na dugo przed zjednoczeniem i trwaa a od tej pory)
doprowadziy w cigu ostatnich dekad do cakowitego odwrcenia sytuacji. Majtek publiczny netto
jest prawie cakowicie zerowy z pocztkiem XXI stulecia, z kolei majtki prywatne, ktre rosn
nieprzerwanie od lat 50. XX wieku, stanowi niemal cao majtku narodowego.
Istnieje jednak znaczca rnica poziomu wartoci kapitau prywatnego w Niemczech
w porwnaniu z poziomem we Francji i Wielkiej Brytanii. Prywatne majtki niemieckie kolosalnie
wzrosy od czasw powojennych: znajdoway si na niezwykle niskim poziomie w 1950 roku
(zaledwie nieco wicej ni ptoraroczny dochd narodowy), a dzisiaj sigaj czteroletniego dochodu
narodowego. Zjawisko odbudowywania fortun prywatnych na poziomie europejskim nie ulega
wtpliwoci, jak pokazuje to w sposb ewidentny wykres 4.4. Ale warto niemieckich majtkw
prywatnych sytuuje si z pocztkiem XXI wieku do wyranie poniej poziomu brytyjskiego

i francuskiego: zaledwie nieco ponad czteroletni dochd narodowy w Niemczech, wobec picio-,
szecioletniego we Francji i Wielkiej Brytanii, i ponad szecioletniego we Woszech i Hiszpanii, jak
zobaczymy w nastpnym rozdziale. Przy wysokim poziomie niemieckich oszczdnoci niski poziom
majtkw w porwnaniu z innymi krajami europejskimi stanowi pewien paradoks, by moe
przejciowy, ktry postaramy si wytumaczy4.

WYKRES 4.3: Kapita prywatny i publiczny w Niemczech, 1870 2010

INTERPRETACJA: w 1970 roku w Niemczech warto kapitau publicznego rwna jest niemal rocznemu dochodowi
narodowemu wobec zaledwie nieco ponad dwch lat dla kapitau prywatnego.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Pierwszym czynnikiem, ktry trzeba wzi pod uwag, jest niski poziom cen nieruchomoci
w Niemczech w porwnaniu z innymi krajami europejskimi, ktry mona po czci wyjani faktem,
e due podwyki cen, jakie wystpoway wszdzie indziej w latach 90. XX wieku, zostay
powstrzymane przez zjednoczenie Niemiec, ktre doprowadzio do pojawienia si na rynku wielu
tanich mieszka. Aby wytumaczy t rnic w dugim okresie, trzeba uwzgldni jednak czynniki
bardziej trwae, na przykad silniejsz regulacj czynszw nad Renem.
W kadym razie najwiksza cz rnicy Niemiec w stosunku do Francji i Wielkiej Brytanii nie
bierze si z rnicy midzy wartoci zasobu mieszkaniowego, ale raczej z rnicy wartoci innych
rodzajw kapitau krajowego, przede wszystkim kapitau przedsibiorstw (zob. wykres 4.1). Innymi
sowy, rnica bierze si nie tyle ze sabszej kapitalizacji nieruchomoci niemieckich, ile ze sabszej
kapitalizacji giedowej przedsibiorstw. Jeli jako miary do policzenia caoci majtkw prywatnych
uylibymy nie wartoci rynku spek i odpowiednich aktyww finansowych, lecz wartoci ich bilansu
(to znaczy wartoci ksigowej otrzymanej po skumulowaniu inwestycji wpisanych do bilansu i odjciu
dugw), wwczas niemiecki paradoks by znik. Prywatne majtki niemieckie przeszyby natychmiast
na poziomy francuskie i brytyjskie (czyli piciu i szeciu lat dochodu narodowego zamiast czterech).
W nastpnym rozdziale wrcimy do tych komplikacji, pozornie czysto ksigowych, w rzeczywistoci
bardzo politycznych.

WYKRES 4.4: Kapita prywatny i publiczny w Europie, 1870 2010

INTERPRETACJA: dugookresowe ruchy kapitau narodowego w Europie zale przede wszystkim od kapitau
prywatnego.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

W tym momencie zadowolimy si odnotowaniem, e nisze wartoci rynkowe niemieckich

przedsibiorstw wydaj si odpowiada temu, co nazywa si niekiedy modelem kapitalizmu
reskiego albo stakeholder model, to znaczy modelowi gospodarczemu, w ktrym wasno
przedsibiorstw nie naley wycznie do akcjonariuszy, ale rwnie do pewnej liczby interesariuszy
(stakeholders), stron majcych interes w ich dziaaniu, poczynajc od przedstawicieli pracownikw
(majcych w niemieckich radach administracyjnych prawo gosu, a nie tylko gos doradczy, nawet
jeli nie posiadaj akcji), jak rwnie w niektrych przypadkach przedstawicieli wadz landu,
stowarzysze konsumentw, obrocw rodowiska itd. Nie chodzi tutaj o idealizowanie tego modelu
podzielonej spoecznej wasnoci przedsibiorstw, ktry ma te swoje ograniczenia, ale
o stwierdzenie, e moe on by ekonomicznie rwnie skuteczny jak anglosaski model kapitalizmu
rynkowego albo stockholder model (gdzie teoretycznie caa wadza spoczywa w rkach akcjonariuszy;
w praktyce wszystko jest bardziej zoone), a zwaszcza o to, e pociga on za sob mechanicznie
waloryzacj rynku nisz dla spek cho prawdziwa warto spoeczna nie musi by koniecznie
mniejsza. Ta debata wok rnych form kapitalizmu zacza si rozwija z pocztkiem lat 90.
XX wieku, po upadku Zwizku Radzieckiego5. Potem stracia na intensywnoci, bez wtpienia
czciowo dlatego, e niemiecki model gospodarczy wydawa si mniej atrakcyjny w okresie po
zjednoczeniu (w latach 1998 2002 Niemcy byway czsto prezentowane jako chory czowiek
Europy). Biorc pod uwag stosunkowo dobry stan Niemiec w czasie wiatowego kryzysu
finansowego lat 2007 2012, nie mona wykluczy, e debata wrci na scen w nadchodzcych
latach6.
Wstrzsy kapitau w XX wieku
Przedstawilimy ju problem oglnej ewolucji stosunku kapitau do dochodu oraz podziau na kapita
publiczny i prywatny w dugim terminie. Teraz moemy podj wtek chronologii, w szczeglnoci

za zrozumie powody zaamania a potem spektakularnego odbicia w gr stosunku kapitau do

dochodu w cigu XX wieku.
Zaznaczmy od razu, e chodzi o zjawisko dotyczce wszystkich krajw europejskich. Dostpne nam
rda wskazuj, e ewolucje trendw znane z Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec (ktre to trzy kraje
zarwno w 1910 roku, jak i w roku 2010 odpowiaday za ponad dwie trzecie zachodnioeuropejskiego
PKB i ponad poow europejskiego PKB) s reprezentatywne dla caoci kontynentu, z pewnymi
rnicami midzy poszczeglnymi krajami, ale takim samym oglnym schematem. W szczeglnoci
we Woszech i w Hiszpanii obserwujemy od roku 1970 bardzo silny wzrost stosunku kapitau do
dochodu, jeszcze wyraniejszy ni w Wielkiej Brytanii i we Francji, a wedug dostpnych danych
historycznych stosunek kapitau do dochodu w okresie belle poque by w tych krajach na poziomie
okoo szecio-, siedmioletniego dochodu narodowego. Dostpne szacunki dla Belgii, Holandii
i Austrii id w tym samym kierunku7.
Koniecznie musimy podkreli, e obserwowany w okresie 1914 1945 spadek tumaczy si tylko
czciowo fizycznym zniszczeniem kapitau (budynki, fabryki, wyposaenie itp.) w wyniku wojen.
W Wielkiej Brytanii, podobnie jak we Francji i w Niemczech, warto kapitau narodowego zawieraa
si midzy szecioip- a siedmiokrotnym rocznym dochodem narodowym w roku 1913 i dosza do
poziomu okoo dwuipletniego dochodu narodowego w roku 1950, co oznaczao drastyczny spadek
rzdu czteroletniego dochodu narodowego (zob. wykresy 4.4 4.5). Oczywicie fizyczne zniszczenia
kapitau byy powane, zwaszcza we Francji podczas I wojny wiatowej (starcia frontowe ciko
dotkny pnocny wschd kraju), a take we Francji i w Niemczech podczas II wojny wiatowej
w trakcie masowych bombardowa z lat 1944 1945 (walki trway krcej ni w latach 1914 1918,
ale technologia bya znacznie bardziej niszczycielska). cznie skumulowane zniszczenia s
wyceniane na poziomie prawie rocznego dochodu narodowego we Francji (czyli midzy jedn pit
a jedn czwart cakowitego spadku stosunku kapitau do dochodu) i ptorarocznego w Niemczech
(czyli okoo jednej trzeciej cakowitego spadku). Tak wic zniszczenia, cho znaczce, tumacz
jedynie niewielk cz spadku, i to tylko w dwch krajach najbardziej bezporednio dotknitych
konfliktami. W Wielkiej Brytanii straty fizyczne byy o wiele mniejsze adne podczas I wojny
wiatowej i wynoszce poniej 10 % dochodu narodowego jako skutek niemieckich bombardowa
podczas II wojny wiatowej co i tak nie zapobiego spadkowi kapitau narodowego o warto
czteroletniego dochodu narodowego (ponad czterdziestokrotnie wicej, ni wynosiy zniszczenia
fizyczne), podobnie jak we Francji i w Niemczech.
W rzeczywistoci to wstrzsy budetowe i polityczne wywoane wojnami miay bardziej
niszczycielski skutek dla kapitau ni same walki. Poza stratami fizycznymi, gwnymi czynnikami
tumaczcymi gwatowny spadek stosunku kapitau do dochodu w latach 1913 1950 s, po pierwsze,
zaamanie si wartoci portfeli zagranicznych i bardzo mae oszczdnoci przypadajce na ten okres
(dodane do zniszcze, te dwa czynniki skumulowane wyjaniaj midzy dwiema trzecimi a trzema
czwartymi spadku) i, po drugie, niskie poziomy cen aktyww obowizujce w nowym kontekcie
politycznym wasnoci mieszanej i regulowanej po wojnie (odpowiedzialne za midzy jedn czwart
a jedn trzeci spadku).

WYKRES 4.5: Kapita narodowy w Europie, 1870 2010

INTERPRETACJA: w Europie w 1950 roku kapita narodowy (suma kapitau publicznego i prywatnego) jest rwny
dwm trzem latom dochodu narodowego.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Wspomnielimy ju wczeniej o znaczeniu strat aktyww zagranicznych, zwaszcza w Wielkiej

Brytanii, gdzie kapita zagraniczny netto spad z poziomu niemal dwuletniego dochodu narodowego
w przededniu I wojny wiatowej do pozycji lekko ujemnej w latach 50. XX wieku. Strata doznana
w midzynarodowych portfelach Zjednoczonego Krlestwa bya zatem znacznie wiksza od
fizycznych zniszcze kapitau krajowego francuskiego czy niemieckiego i wicej ni zrwnowaya
niewielkie straty fizyczne na ziemi brytyjskiej.
Spadek wartoci kapitaw zagranicznych tumaczy si z jednej strony wywaszczeniami
spowodowanymi przez rewolucje i proces dekolonizacji (mylimy tu na przykad o poyczkach
rosyjskich, masowo subskrybowanych przez klientw francuskich w czasach belle poque
i zakwestionowanych w 1917 roku przez bolszewikw, oraz o nacjonalizacji Kanau Sueskiego przez
prezydenta Egiptu, Gamala Nasera, w 1956 roku, ze strat dla akcjonariuszy brytyjskich i francuskich,
ktrzy posiadali Kana i z tego tytuu pobierali dywidendy i opaty licencyjne od 1869 roku), a z
drugiej strony i przede wszystkim bardzo niskim stanem narodowych oszczdnoci w rnych krajach
europejskich midzy 1914 i 1945 rokiem, co sprawio, e posiadacze brytyjscy i francuscy (w
mniejszym stopniu niemieccy) zaczli stopniowo wyzbywa si zagranicznych aktyww. Przy sabym
wzrocie i powtarzajcych si recesjach, lata 1914 1945 stanowi czarny okres dla wszystkich
Europejczykw, a w szczeglnoci posiadaczy majtkw, ktrych dochody stay si duo nisze ni
w czasach belle poque. Stopy procentowe prywatnych oszczdnoci s stosunkowo skromne
(zwaszcza jeli odejmie si odszkodowania i naprawy zniszcze spowodowanych przez wojn), aby
wic utrzyma dotychczasowy poziom ycia, niektrzy decyduj si na sprzeda czci aktyww.
Bankructwa kryzysu lat 30. XX wieku rujnuj take wielu akcjonariuszy i wacicieli obligacji.
Niewielkie oszczdnoci prywatne s ponadto pochaniane przez ogromne deficyty publiczne,
zwaszcza podczas wojen. Oszczdnoci narodowe, tzn. suma oszczdnoci prywatnych i publicznych,
w Wielkiej Brytanii, Francji i w Niemczech midzy latami 1914 1945 s nadzwyczaj skromne.
Posiadacze na wielk skal poyczaj swoim rzdom, niekiedy sprzedajc aktywa zagraniczne, by

w rezultacie zosta pozbawionymi wasnoci przez inflacj bardzo szybko we Francji i w

Niemczech, nieco pniej w Wielkiej Brytanii, co daje zudzenie, e prywatne majtki brytyjskie
znajduj si w lepszej kondycji ni ich odpowiedniki na kontynencie. W rzeczywistoci majtek
narodowy wszdzie doznaje jednakowego uszczerbku (zob. wykresy 4.4 4.5). Rzdy poyczaj
niekiedy bezporednio za granic. W ten sposb Stany Zjednoczone przeszy z pozycji ujemnej
w przededniu I wojny wiatowej do pozycji dodatniej w latach 50. XX wieku. Jeli chodzi o majtek
narodowy Wielkiej Brytanii bd Francji, to dzieje si tak samo8.
Tak naprawd spadek stosunku kapitau do dochodu midzy 1913 i 1950 rokiem to historia
samobjstwa Europy, a zwaszcza eutanazji kapitalistw europejskich.
Ta historia polityczna, militarna i budetowa byaby wszake niekompletna, gdybymy nie dodali,
e niski poziom stosunku kapitau do dochodu w okresie powojennym w Europie mg mie swoje
dobre strony, o ile by efektem wyboru polityki publicznej zmierzajcej do zmniejszenia mniej lub
bardziej wiadomie i z mniejsz lub wiksz skutecznoci rynkowej wartoci aktyww i siy
ekonomicznej ich posiadaczy. Rzeczywicie, ceny nieruchomoci i przedsibiorstw lokuj si w latach
1950 1960 na historycznie niskich poziomach w stosunku do cen dbr i usug, co czciowo
wyjania niskie poziomy stosunku kapitau do dochodu. Przypomnijmy, e wszystkie formy majtku
s zawsze wyceniane w obowizujcych w danym okresie cenach rynkowych. Wprowadza to element
dowolnoci (rynki bywaj czsto kapryne), ale jest to jedyna metoda, ktr dysponujemy, aby
obliczy zasb kapitau narodowego. Jak inaczej postpi, eby jako doda do siebie hektary gruntw
rolnych, metry kwadratowe budynkw i wielkie piece?
Po wojnie rwnie ceny mieszka s historycznie niskie, zwaszcza z powodu blokad czynszw,
ktre zostay wprowadzone niemal wszdzie w okresach silnej inflacji z pocztkiem lat 20., a pniej
w latach 40. XX wieku. Czynsze rosy zatem wolniej od innych cen. Mieszkanie stao si mniej
kosztowne dla lokatorw, ale i mniej intratne dla ich wacicieli, przez co ceny nieruchomoci spady.
Podobnie ceny przedsibiorstw, to znaczy warto akcji i udziaw w spkach, notowanych
i nienotowanych na giedzie, znajduj si w latach 1950 1960 na stosunkowo niskich poziomach.
Poza tym, e zaufanie do rynkw giedowych zostao powanie zachwiane przez kryzys lat 30.
XX wieku i powojenne nacjonalizacje, zostay te wprowadzone nowe zasady regulacji finansowej
i opodatkowania zyskw i dywidend, co przyczynio si do ograniczenia wadzy akcjonariuszy
i wartoci ich aktyww.
Szczegowe szacunki, ktre sporzdzilimy dla Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec, pokazuj, e
ten niski poziom wartoci aktyww w nieruchomociach i spkach giedowych po wojnie tumaczy
pewn cz aczkolwiek mniejszociow spadku stosunku kapitau narodowego do dochodu
narodowego w latach 1913 1950: midzy jedn czwart a jedn trzeci, w zalenoci od kraju.
Natomiast efekty skali (niewielkie oszczdnoci narodowe, utrata aktyww zagranicznych,
zniszczenia) odpowiadaj za dwie trzecie do trzech czwartych spadku9. Podobnie, jak zobaczymy
w nastpnym rozdziale, bardzo silny wzrost cen giedowych i nieruchomoci od lat 70. XX wieku,
a zwaszcza w latach 90., tumaczy po czci picie si stosunku kapitau do dochodu w gr
aczkolwiek tu rwnie w mniejszym stopniu ni efekty skali, zwizane tym razem ze strukturalnym
spadkiem stopy wzrostu.
Kapita w Ameryce: bardziej stabilny ni w Europie
Zanim przejdziemy do dokadniejszego zbadania fazy powrotu do wzrostu stosunku kapitau do

dochodu w drugiej poowie XX wieku i analizy perspektyw na wiek XXI, co zrobimy w nastpnym
rozdziale, sprbujemy wyj poza ramy europejskie i przyjrze si historycznym formom i poziomom
kapitau w Ameryce.
Wiele rzeczy mona dostrzec od razu. Przede wszystkim Ameryka jawi si jako Nowy wiat,
w ktrym kapita liczy si mniej ni w Starym wiecie, czyli w starej Europie. Mwic dokadniej,
wedug zebranych przez nas i zestawionych licznych szacunkw sporzdzonych w tamtym okresie,
podobnie jak w wypadku innych krajw, warto zasobw kapitau narodowego stanowi rwnowarto
zaledwie nieco ponad trzyletniego dochodu narodowego w czasach uzyskiwania przez Amerykanw
niepodlegoci w latach 1770 1810. Warto gruntw rolnych mieci si midzy poziomem rocznego
a ptorarocznego dochodu narodowego (zob. wykres 4.6). Bez wtpienia stosunek kapitau do
dochodu w koloniach amerykaskich jest wwczas znacznie niszy ni w Zjednoczonym Krlestwie
i Krlestwie Francji, gdzie kapita narodowy wart jest siedmioletniego dochodu narodowego, z czego
niemal cztery sidme przypadaj na grunty rolne (zob. wykresy 3.1 3.2).
Ameryka Pnocna ma oczywicie duo wicej hektarw gruntw na mieszkaca ni stara Europa,
a wic w caoci ma duo wicej kapitau na mieszkaca. Zarazem jest go tyle, e warto handlowa
gruntw ogranicza si do bardzo niskich poziomw: kady moe posiada ogromne iloci ziem,
a zatem grunty s niewiele warte. Innymi sowy, efekt ceny rwnoway efekt skali: jeli skala kapitau
okrelonego rodzaju przekracza pewne granice, wwczas rzecz nieuchronn jest spadek ceny do
poziomu tak niskiego, e produkt obu, czyli warto kapitau, jest nisza ni dla mniejszej iloci.
Znaczna rnica midzy cen ziemi w Nowym wiecie i w Europie w kocu XVIII i na pocztku
XIX wieku jest zreszt potwierdzona przez wszystkie dostpne rda historyczne dotyczce
transakcji czy przekazywania gruntw rolnych (na przykad przy inwentarzach dbr po zgonie lub
w aktach spadkowych).

WYKRES 4.6: Kapita w Stanach Zjednoczonych, 1770 2010

INTERPRETACJA: w 1770 roku w Stanach Zjednoczonych kapita narodowy jest rwny trzyletniemu dochodowi
narodowemu (z czego poowa w gruntach rolnych).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Fakt, e pozostae rodzaje kapitaw mieszkaniowy i inny kapita krajowy sytuuj si w Stanach
Zjednoczonych w okresie rewolucji amerykaskiej take na stosunkowo niskich poziomach, wynika
z innej logiki, ale nie jest wcale zaskakujcy. Nowo przybyli, reprezentujcy znaczn cz ludnoci
amerykaskiej, nie przepynli w kocu Atlantyku ze swoim kapitaem mieszkaniowym czy
maszynami. Potrzeba wiele czasu, by zebra rwnowarto wielu lat dochodu narodowego w dobrach
nieruchomych i wyposaeniu.
Nie pomylmy si tutaj: sabo stosunku kapitau do dochodu w Ameryce odzwierciedla
podstawow rnic w strukturze nierwnoci spoecznych w stosunku do Europy. Fakt, e cao
amerykaskich majtkw stanowi zaledwie trzykrotno rocznego dochodu narodowego, wobec ponad
siedmiokrotnoci w Europie, oznacza dokadnie, e waga posiadaczy i pozycji zdobytych
w przeszoci ma mniejsze znaczenie w Nowym wiecie. W cigu kilku lat pracy i produkcji nowi
przybysze byli zapewne w stanie wyrwna pocztkowe rnice majtkowe w stosunku do ju
osadzonych w kadym razie moliwe to byo szybciej ni w Europie. W 1840 roku Alexis de
Tocqueville bardzo susznie zauwaa, e niewiele jest tam znacznych majtkw i kapitay s
nieliczne, i widzi w tym jedn z gwnych przyczyn demokratycznego ducha, ktry jego zdaniem
panuje w Ameryce. Dodaje, e wedug jego obserwacji wszystko wynika z niskich cen gruntw
rolnych: W Ameryce ziemia jest tania i kady z atwoci moe j naby10. To Jeffersonowski idea
spoeczestwa drobnych wacicieli ziemskich, wolnych i rwnych. W cigu XIX wieku ta sytuacja
bdzie si zmienia. Udzia rolnictwa w produkcji stopniowo maleje, a warto gruntw rolnych staje
si coraz mniejsza, podobnie jak w Europie. Stany Zjednoczone zaczynaj akumulowa znaczne
zasoby kapitau przemysowego i nieruchomoci, tak e kapita narodowy w 1910 roku bliski jest ju
picioletniemu dochodowi narodowemu, wobec trzyletniego w roku 1810. Rnica w stosunku do
Europy jest cigle widoczna, ale znacznie si zmniejszya: w cigu wieku zmalaa dwukrotnie (zob.
wykres 4.6). Ameryka staa si kapitalistyczna, ale majtek w Stanach Zjednoczonych nadal way
mniej ni w Europie czasu belle poque w kadym razie jeli wzi pod uwag ogromne terytorium
amerykaskie jako cao. Jeli ograniczymy si do wschodniego wybrzea, to rnica okae si
znacznie mniejsza.
W filmie Titanic reyser James Cameron prezentuje struktur spoeczn, jaka panowaa
w 1912 roku. Pokazuje amerykaskich posiadaczy, ktrych zamono jak rwnie arogancja
i pogarda klasowa zdaje si dorwnywa tej waciwej posiadaczom europejskim: przykadem tego
jest obrzydliwa posta Caledona Hockleya, ktry zamierza sprowadzi mod Rose do Filadelfii, by j
polubi (ona bohatersko odmawia bycia traktowan jak wasno i stanie si Rose Dawson). Powieci
Henryego Jamesa, ktrych akcja toczy si w Bostonie i Nowym Jorku lat 1880 1910, take pokazuj
towarzystwa, w ktrych majtek w nieruchomociach, przemysowy i finansowy liczy si prawie tak
samo jak w powieciach europejskich. Wiele si zmienio od czasw Ameryki bez kapitau z epoki
walk o niepodlego.

WYKRES 4.7: Majtek publiczny w Stanach Zjednoczonych, 1770 2010

INTERPRETACJA: w 1950 roku w Stanach Zjednoczonych dug publiczny rwny jest rocznemu dochodowi
narodowemu (prawie tyle co aktywa).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Wstrzsy XX wieku dotykaj Ameryk duo mniej gwatownie ni Europ, tak e stosunek midzy
kapitaem narodowym i rocznym dochodem narodowym okazuje si bardziej stabilny w Stanach
Zjednoczonych: w latach 1910 2010 waha si midzy cztero- a piciokrotnoci (zob. wykres 4.6).
W tym samym czasie w Europie stosunek ten wpierw spada z ponad siedmiokrotnego do mniej ni
trzykrotnego, a nastpnie znowu ronie do poziomu picio-, szeciokrotnego rocznego dochodu (zob.
wykresy 3.1 3.2).
Majtki amerykaskie take odczuj nastpstwa kryzysw lat 1914 1945. Zaduenie publiczne
w Stanach Zjednoczonych ronie szybko ze wzgldu na wojny zwaszcza podczas II wojny
wiatowej co obnia poziom narodowych oszczdnoci, a wszystko to w niestabilnym kontekcie
politycznym. Po euforii lat 20. XX wieku nastpuje kryzys lat 30. (w reyserskiej wizji Camerona
nasz ohydny bohater Hockley popenia samobjstwo w padzierniku 1929 roku). Poza tym Stany
Zjednoczone uruchamiaj za prezydentury Roosevelta t sam polityk publiczn co Europa, by
ograniczy wag kapitau prywatnego, na przykad kontroluj czynsze. Pod koniec II wojny wiatowej
kapitalizacja nieruchomoci i kapitalizacja giedowa osigaj historycznie niskie poziomy.
Z progresywnym systemem podatkowym Stany Zjednoczone posuwaj si nawet dalej ni Europa.
Stanowi to bez wtpienia dowd, e ich trosk jest raczej zmniejszenie nierwnoci ni usunicie
wasnoci prywatnej (do tego wrcimy). Nie zostaje uruchomiona adna masowa polityka
nacjonalizacyjna. Od lat 30. XX wieku rozpoczynaj si jednak due inwestycje publiczne, zwaszcza
w zakresie infrastruktury. Inflacja i wzrost doprowadzaj w kocu zaduenie publiczne do skromnego
poziomu w latach 1950 1960, tak e majtek publiczny w roku 1970 jest wyranie dodatni (zob.
wykres 4.7). Ostatecznie prywatne majtki amerykaskie przeszy od poziomu prawie picioletniego
dochodu narodowego w roku 1930 do mniej ni trzyipletniego w roku 1970, co stanowi mimo
wszystko istotny spadek (zob. wykres 4.8).

WYKRES 4.8: Kapita prywatny i publiczny w Stanach Zjednoczonych, 1770 2010

INTERPRETACJA: w 2010 roku w Stanach Zjednoczonych kapita publiczny jest wart 20 % dochodu narodowego,
wobec ponad 400 % dla kapitau prywatnego.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Krzywa w ksztacie U dla stosunku kapitau do dochodu w XX wieku jest w swych rozmiarach
znacznie skromniejsza w Stanach Zjednoczonych ni w Europie. Kapita przedstawiony w formie lat
dochodu narodowego lub produkcji wydaje si osiga w Ameryce od pocztku XX wieku quasistabilno do tego stopnia, e stabilno stosunku kapitau do dochodu lub kapitau do produkcji
w amerykaskich podrcznikach (na przykad Samuelsona) jest niekiedy traktowana jako uniwersalne
prawo. W porwnaniu z tym europejskie ewolucje kapitau, zwaszcza kapitau prywatnego, byy
skrajnie chaotyczne. Europa przesza od wiata belle poque, w ktrym majtek by krlem, przez
wiat powojenny, w ktrym wyobraano sobie niemal wyplenienie kapitalizmu, a po wiat pocztkw
XXI wieku, gdy Europa wydaje si znajdowa w awangardzie nowego kapitalizmu majtkowego,
z majtkami prywatnymi, ktre znowu przewyszyy poziomy amerykaskie. W kolejnym rozdziale
zobaczymy, e mona to wytumaczy sabym wzrostem gospodarczym, a zwaszcza
demograficznym, ktry cechuje Europ w stosunku do Stanw Zjednoczonych i prowadzi
mechanicznie do wzrostu znaczenia bogactw zgromadzonych w przeszoci. Rwnoczenie faktem
pozostaje wiksza stabilno stosunku kapitau do dochodu w Ameryce w cigu minionego wieku, co
moe wyjania, dlaczego opinia amerykaska zdaje si utrzymywa z kapitalizmem duo
spokojniejsze stosunki.
Nowy wiat i kapitay zagraniczne
Inna zasadnicza rnica midzy histori kapitau w Ameryce i w Europie polega na tym, e kapitay
zagraniczne w Stanach Zjednoczonych miay zawsze ograniczone znaczenie. Wie si to z faktem, e
Stany Zjednoczone, pierwsza kolonia, ktra wybia si na niepodlego, nigdy same nie byy
mocarstwem kolonialnym.
W cigu caego XIX wieku Stany Zjednoczone maj pozycj majtkow lekko ujemn wobec reszty
wiata: to, co rezydenci amerykascy posiadaj w reszcie wiata, jest mniejsze od tego, co rezydenci

reszty wiata, zwaszcza brytyjscy, posiadaj w Stanach Zjednoczonych. Rnica jest wszake
niewielka, poniewa stanowi maksymalnie rzd 10 20 % amerykaskiego dochodu narodowego,
a generalnie poniej 10 % w latach 1770 1910.
W przededniu I wojny wiatowej kapita krajowy Stanw Zjednoczonych grunty rolne,
mieszkania, inne rodzaje kapitau krajowego jest szacowany na poziomie 500 % amerykaskiego
dochodu narodowego. W tej cznej liczbie aktywa posiadane przez inwestorw zagranicznych
(pomniejszone o aktywa zagraniczne nalece do inwestorw amerykaskich) stanowi ekwiwalent
10 % dochodu narodowego. Kapita narodowy, albo majtek narodowy netto Stanw Zjednoczonych,
jest zatem rwny okoo 490 % dochodu narodowego. Inaczej mwic, Stany Zjednoczone nale
w 98 % do Amerykanw i w 2 % do cudzoziemcw. Jestemy wic bardzo blisko sytuacji rwnowagi,
zwaszcza w porwnaniu z ogromnymi aktywami zagranicznymi nalecymi do Europejczykw: rzdu
rocznego bd dwuletniego dochodu narodowego we Francji i Wielkiej Brytanii oraz procznego
w Niemczech. Amerykaski PKB stanowi zaledwie nieco ponad poow zachodnioeuropejskiego PKB
w roku 1913, co oznacza rwnie, e Europejczycy w tym samym czasie posiadaj tylko ma cz
swych aktyww zagranicznych w Stanach Zjednoczonych (mniej ni 5 % portfela). Podsumowujc,
wiat z 1913 roku jest wiatem, w ktrym Europa posiada znaczn cz Afryki, Azji i Ameryki
aciskiej, ale Stany Zjednoczone posiadaj same siebie.
Wraz z wojnami wiatowymi pozycja majtkowa Stanw Zjednoczonych si odwrci: z ujemnej
w 1913 roku stanie si lekko dodatnia, poczynajc od lat 20. XX wieku, i pozostanie taka a do lat
1970 1980. Stany Zjednoczone finansuj walczcych, przez co z dunikw staj si wierzycielami
krajw europejskich. Trzeba pamita jednak o tym, e aktywa zagraniczne netto zachowywane przez
Amerykanw pozostan zawsze stosunkowo skromne: zaledwie 10 % dochodu narodowego (zob.
wykres 4.6).
W szczeglnoci w latach 50. XX wieku kapita zagraniczny netto nalecy do Stanw
Zjednoczonych by do ograniczony (zaledwie 5 % dochodu narodowego, podczas gdy kapita
krajowy bliski by 400 %, czyli osiemdziesit razy wicej). Inwestycje wielonarodowych spek
amerykaskich w Europie i reszcie wiata wydaj si osiga do znaczce poziomy, zwaszcza
w oczach Europejczykw, ktrzy byli przyzwyczajeni do posiadania reszty wiata i z trudem godzili
si z faktem, e sw odbudow przynajmniej czciowo zawdziczaj Wujowi Samowi i jego planowi
Marshalla. W rzeczywistoci, abstrahujc od narodowych traum, inwestycje te zawsze miay
ograniczone rozmiary w porwnaniu z aktywami, jakie bye mocarstwa kolonialne utrzymyway na
caej planecie jeszcze kilkadziesit lat wczeniej. Poza tym amerykaskie aktywa w Europie i gdzie
indziej rwnowaone s przez utrzymywanie duych aktyww zagranicznych w Stanach
Zjednoczonych, pochodzcych gwnie z Wielkiej Brytanii. W serialu Mad Men, ktrego akcja toczy
si na pocztku lat 60. XX wieku, nowojorska agencja Sterling Cooper zostaje wykupiona przez
szanowanych akcjonariuszy brytyjskich, co bdzie przyczyn kulturowego szoku w maym wiatku
reklamy z Madison Avenue: nigdy nie jest atwo znale si w rkach cudzoziemcw.
Pozycja majtkowa Stanw Zjednoczonych staje si nieznacznie ujemna w latach 80. XX wieku,
a w nastpnym dziesicioleciu wyranie negatywna, w miar jak akumuluj si deficyty handlowe.
Amerykaskie aktywa za granic nadal zapewniaj jednak wysz rentowno, anieli kosztuj
amerykaskie dugi to przywilej wynikajcy z zaufania do dolara co pozwolio ograniczy
pogarszanie si pozycji amerykaskiej, ktra wynosia okoo 10 % dochodu narodowego w latach 90.
XX wieku i nieznacznie przekracza 20 % z pocztkiem XXI stulecia (do tej dynamiki wskanika
rentownoci powrcimy). W sumie obecna sytuacja przypomina t sprzed I wojny wiatowej. Kapita
krajowy Stanw Zjednoczonych oceniany jest na okoo 450 % amerykaskiego dochodu narodowego.

W tej sumie aktywa nalece do inwestorw zagranicznych (pomniejszone o aktywa zagraniczne

w rku inwestorw amerykaskich) stanowi rwnowarto okoo 20 % dochodu narodowego.
Majtek narodowy netto Stanw Zjednoczonych wynosi wic okoo 430 % dochodu narodowego.
Inaczej mwic, Stany Zjednoczone nale w 95 % do Amerykanw i w mniej ni 5 % do
cudzoziemcw.
W sumie w cigu swej historii Stany Zjednoczone miay niekiedy pozycj majtkow nieznacznie
ujemn wobec reszty wiata, a niekiedy lekko dodatni, ale pozycje te miay zawsze ograniczone
znaczenie w obliczu masy kapitaw nalecych do Amerykanw (zawsze poniej 5 %, a generalnie
poniej 2 %).
Kanada: dugo w posiadaniu Korony
Warto wspomnie, e zupenie przeciwnie sprawy si maj w odniesieniu do Kanady, w ktrej
znaczca cz kapitau krajowego a do jednej czwartej z kocem XIX wieku i pocztkiem
XX wieku gwnie w sektorze bogactw naturalnych (kopalnie miedzi, cynku, aluminium, jak
rwnie paliwa pynne), znajdowaa si w posiadaniu inwestorw zagranicznych, zwaszcza
brytyjskich. W roku 1910 kapita krajowy Kanady szacowano na okoo 530 % kanadyjskiego dochodu
narodowego. W tej cznej sumie aktywa nalece do inwestorw zagranicznych (pomniejszone
o aktywa zagraniczne bdce w posiadaniu inwestorw kanadyjskich) stanowi ekwiwalent 120 %
dochodu narodowego, czyli midzy jedn pit a jedn czwart caoci. Majtek narodowy Kanady
netto jest zatem rwny okoo 410 % dochodu narodowego (zob. wykres 4.9)11.

WYKRES 4.9: Kapita w Kanadzie, 1860 2010

INTERPRETACJA: w Kanadzie znaczca cz kapitau krajowego znajdowaa si zawsze w obcym posiadaniu,
natomiast kapita narodowy zawsze by mniejszy od kapitau krajowego.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Sytuacja ta ulega znacznej zmianie wskutek wojen wiatowych, ktre sprawiy, e Europejczycy

wyzbyli si sporej czci swych nalenoci zagranicznych. Zabrao to jednak troch czasu: od lat 50.
do lat 80. XX wieku zaduenie zagraniczne netto Kanady stanowio okoo 10 % jej kapitau
krajowego, do tego w warunkach zaduenia publicznego rosncego z kocem okresu, ktre zostanie
skonsolidowane w latach 1990 200012. Ostatecznie, z pocztkiem XXI stulecia, sytuacja Kanady jest
do bliska sytuacji Stanw Zjednoczonych. Kapita krajowy Kanady oceniany jest na okoo 410 %
kanadyjskiego dochodu narodowego. W tej sumie aktywa nalece do inwestorw zagranicznych
(pomniejszone o aktywa zagraniczne nalece do inwestorw kanadyjskich) stanowi mniej ni 10 %
dochodu narodowego. W sensie pozycji majtkowej netto Kanada naley wic w ponad 98 % do
Kanadyjczykw i w mniej ni 2 % do cudzoziemcw13.
Porwnanie midzy Stanami Zjednoczonymi i Kanad jest interesujce, poniewa trudno znale
czysto gospodarcze przyczyny pozwalajce na wyjanienie tak zdecydowanie odmiennych tendencji
w Ameryce Pnocnej. Najwyraniej kluczow rol odegray tu czynniki polityczne. Nawet jeli Stany
Zjednoczone zawsze byy do otwarte na inwestycje zagraniczne, to jednak trudno sobie wyobrazi
amerykask opini publiczn godzc si w XIX wieku na to, by wier kraju naleao do dawnego
kolonizatora14. W Kanadzie stanowio to mniejszy problem, gdy bya ona wwczas po prostu koloni
brytyjsk. Fakt, e znaczna cz kraju naley do Zjednoczonego Krlestwa, niewiele rni si od
tego, e znaczna cz ziem lub fabryk Szkocji czy hrabstwa Sussex naley do londyczykw.
Podobnie fakt, e majtkowa pozycja Kanady pozostawaa tak dugo ujemna, powinien zosta
powizany z brakiem gwatownego zerwania politycznego (Kanada przestaa by dominium
w latach 30. XX wieku, ale gow jej pastwa pozostaje cigle krlowa angielska), a wic z brakiem
wywaszcze, ktre w innych czciach wiata towarzyszyy na og uzyskaniu niepodlegoci,
zwaszcza jeli chodzi o bogactwa naturalne.
Nowy wiat i Stary wiat: ciar niewolnictwa
Nie mona zamkn rozwaa na temat metamorfozy kapitau w Europie i w Ameryce bez oceny
kwestii niewolnictwa i miejsca niewolnikw w majtkach amerykaskich.
Thomas Jefferson posiada nie tylko grunty. Mia rwnie ponad 600 niewolnikw,
odziedziczonych po ojcu i teciu, a jego postawa polityczna wobec kwestii niewolnictwa zawsze bya
nadzwyczaj dwuznaczna. Jego idea republiki drobnych posiadaczy, rwnych wobec prawa, nie
obejmowa kolorowych, na ktrych opieraa si w duym stopniu jego rodzinna Wirginia. Gdy
w 1801 roku, dziki gosom stanw poudniowych, zosta prezydentem Stanw Zjednoczonych,
podpisa jednak prawo kadce kres importowi nowych niewolnikw na amerykask ziemi,
poczwszy od roku 1808. Nie przeszkadzao to bynajmniej staemu wzrostowi liczby niewolnikw
(przyrost naturalny jest mniej kosztowny ni handel), ktra urosa dwuipkrotnie midzy epok
Deklaracji Niepodlegoci w latach 70. XVIII wieku (okoo 400 tysicy niewolnikw) a spisem z roku
1800 (milion niewolnikw), a pniej znowu czterokrotnie midzy rokiem 1800 a spisem z 1860 roku
(ponad 4 miliony niewolnikw), co dao cznie dziesiciokrotny wzrost w cigu mniej ni wieku.
Niewolnicza gospodarka znajduje si w peni rozkwitu, gdy wybucha wojna secesyjna w 1861 roku,
konflikt, ktry doprowadza do zniesienia niewolnictwa w 1865 roku.
Okoo roku 1800 niewolnicy stanowili blisko 20 % ludnoci Stanw Zjednoczonych: 1 milion
niewolnikw przy cakowitej ludnoci 5 milionw mieszkacw. W stanach poudniowych, gdzie
koncentrowao si niewolnictwo15, proporcja sigaa 40 %: 1 milion niewolnikw i 1,5 miliona
biaych, przy liczbie ludnoci 2,5 miliona mieszkacw. Nie wszyscy biali mieli niewolnikw, a tylko

niewielka mniejszo miaa ich tylu co Jefferson. Majtek niewolniczy by jednym z najbardziej
skoncentrowanych, jak zobaczymy w czci trzeciej.
Szedziesit lat pniej proporcja niewolnikw na poziomie caych Stanw Zjednoczonych spada
do okoo 15 % (4 miliony niewolnikw na cakowit populacj 30 milionw), w efekcie silnego
przyrostu ludnoci w stanach pnocnych i zachodnich. Ale w stanach poudniowych proporcja ta
sigaa nadal 40 %: 4 miliony niewolnikw i 6 milionw biaych, przy cakowitej ludnoci 10
milionw mieszkacw.
Wiele rde historycznych pozwala nam pozna ceny niewolnikw w Stanach Zjednoczonych od
lat 70. XVIII wieku a do lat 60. XIX stulecia. S to midzy innymi inwentarze sporzdzane po
mierci wacicieli (probate records), zgromadzone przez Alice Hanson Jones, dane fiskalne
i spisowe, uywane przez Raymonda Goldsmitha, czy dane o transakcjach i targach niewolnikw,
zebrane przez Roberta Fogla. Konfrontujc rne rda, doszlimy do rednich szacunkw
prezentowanych na wykresach 4.10 4.11.

WYKRES 4.10: Kapita i niewolnictwo w Stanach Zjednoczonych

INTERPRETACJA: w 1770 roku w Stanach Zjednoczonych warto rynku niewolnikw siga ptorarocznego
dochodu narodowego (tyle co grunty rolne).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Stwierdzamy zatem, e czna warto niewolnikw wynosia okoo ptora rocznego dochodu
narodowego w caych Stanach Zjednoczonych w kocu XVIII wieku i podczas pierwszej poowy
XIX wieku, to znaczy w przyblieniu tyle, co warto gruntw rolnych. Jeli wczymy niewolnikw
do innych elementw majtku, wwczas cao majtkw amerykaskich jest w sumie stosunkowo
staa od epoki kolonialnej a do naszych dni i waha si midzy czteroletnim a czteroipletnim
dochodem narodowym (zob. wykres 4.10). Takie dodawanie jest oczywicie co najmniej dyskusyjne:
stanowi wiadectwo cywilizacji traktujcej niektre osoby jako przedmioty do posiadania, nie za jak
podmioty majce prawa, a w szczeglnoci prawo posiadania16. Pozwala to jednak na uwiadomienie
sobie znaczenia majtku niewolniczego dla ich wacicieli.

WYKRES 4.11: Kapita w latach 1770 1810: Stary i Nowy wiat

INTERPRETACJA: poczona warto gruntw rolnych i niewolnikw na poudniu Stanw Zjednoczonych przekracza
w latach 1770 1810 warto czteroletniego dochodu narodowego.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21

Wida to jeszcze wyraniej, gdy oddzielimy stany poudniowe od pnocnych i porwnamy

struktur kapitau (z niewolnikami wcznie) w tych dwch czciach Stanw Zjednoczonych z lat
1770 1810 ze Zjednoczonym Krlestwem i Francj tego samego okresu (zob. wykres 4.11). Na
poudniu Stanw Zjednoczonych czna warto niewolnikw mieci si midzy dwuipletnim
a trzyletnim dochodem narodowym, tak e poczona warto gruntw rolnych i niewolnikw
przekracza czteroletni dochd narodowy. W sumie posiadacze z poudniowych stanw Nowego wiata
kontrolowali wicej bogactw ni waciciele ziemscy ze starej Europy. Ich grunty rolne same byy
niewiele warte, ale poniewa wpadli na wietny pomys rwnoczesnego posiadania gruntw
i pracujcej na nich siy roboczej, ich cakowity majtek by jeszcze wikszy.
Jeli doda warto rynkow niewolnikw do innych elementw majtku, wwczas przekroczymy
poziom szecioletniego dochodu narodowego w stanach poudniowych, czyli niemal tyle, ile wynosi
cakowita warto kapitau w Zjednoczonym Krlestwie i we Francji. Z kolei w stanach pnocnych,
gdzie prawie nie ma niewolnikw, cakowita warto majtkw jest bardzo maa: zaledwie tyle, ile
trzyletni dochd narodowy, czyli dwukrotnie mniej ni w stanach poudniowych i w Europie.
Stanom Zjednoczonym sprzed wojny secesyjnej daleko byo rzecz jasna do kraju bez kapitau,
o ktrym mwilimy wczeniej. Nowy wiat w istocie czy w sobie dwie cakowicie przeciwstawne
rzeczywistoci: z jednej strony, na pnocy, by to wiat wzgldnie egalitarny, gdzie kapita nie by
wart wiele z racji obfitoci ziem, ktre kady mg naby po niskiej cenie, i gdzie nowi przybysze nie
mieli jeszcze czasu na zgromadzenie znacznego kapitau. Z drugiej strony, na poudniu, istnia wiat,
w ktrym nierwnoci w obszarze wasnoci przyjy najbardziej skrajn, brutaln form, poniewa
jedna poowa ludnoci posiadaa drug poow, a kapita niewolniczy w duej mierze zastpi kapita
ziemski. Ten zoony i niepozbawiony sprzecznoci stosunek Stanw Zjednoczonych do nierwnoci
trwa w znacznym stopniu do dzisiaj. Egalitarna obietnica i dua nadzieja pokadana w tej ziemi
wielkich szans, jak Stany Zjednoczone cigle reprezentuj dla milionw migrantw ubogiego

pochodzenia, mieszaj si z niezwykle brutaln form nierwnoci, zwaszcza w sferze rasowej, cigle
szeroko obecnej (Czarni z poudnia Stanw Zjednoczonych, pozbawieni praw obywatelskich, byli
przedmiotem segregacji rasowej do lat 60. XX wieku, w warunkach ustroju prawnego nie tak
odlegego od apartheidu, utrzymujcego si w Republice Poudniowej Afryki a do lat 80. XX wieku),
ktra wyjania bez wtpienia wiele aspektw rozwoju albo raczej niedorozwoju pastwa
socjalnego w Ameryce.
Kapita niewolniczy i kapita ludzki
Nie szacowalimy wartoci kapitau niewolniczego dla innych spoeczestw praktykujcych
niewolnictwo. W Zjednoczonym Krlestwie, gdzie niewolnictwo zostao zniesione w latach 1833
1838, bd we Francji, gdzie abolicja odbywa si w dwch etapach (pierwsza abolicja w 1792 roku,
po ktrej nastpuje przywrcenie niewolnictwa przez Napoleona w roku 1803, definitywna abolicja
w roku 1848), cz kapitau zagranicznego w XVIII wieku i z pocztkiem XIX stulecia przyjmuje
form plantacji na Antylach (jak w przypadku Sir Thomasa z Mansfield Park) albo na niewolniczych
wyspach Oceanu Indyjskiego (wyspa Bourbon i wyspa Francji, ktre stay si wyspami Reunion
i Mauritius po rewolucji francuskiej). Aktywa te obejmuj wic w domyle niewolnikw, ktrych
wartoci nie prbowalimy tu oblicza oddzielnie. czne aktywa zagraniczne z pocztkiem
XIX wieku nie przekraczaj jednak 10 % dochodu narodowego dla tych dwch krajw, a zatem
znaczenie niewolnikw w caoci majtkw byo oczywicie zdecydowanie mniejsze ni w Stanach
Zjednoczonych17.
Odwrotnie jest w spoeczestwach, w ktrych niewolnicy stanowi znaczc cz ludnoci. Tam
warto handlowa kapitau niewolniczego moe osiga bardzo wysokie poziomy, potencjalnie
jeszcze wysze ni w Stanach Zjednoczonych i wysze ni wszystkie inne formy majtkw.
Przyjrzyjmy si skrajnemu przypadkowi, gdzie niemal cao populacji znajduje si w posiadaniu
znikomej mniejszoci. Zamy tytuem przykadu, e dochd z pracy (to znaczy to, co praca przynosi
wacicielom niewolnikw) stanowi 60 % dochodu narodowego, e dochd z kapitau (to znaczy
czynsze, zyski itp. przynoszone przez ziemi i inne kapitay ich wacicielom) stanowi 40 % dochodu
narodowego, a wskanik rentownoci wszystkich form kapitau pozaludzkiego wynosi 5 % rocznie.
Z definicji warto kapitau narodowego (poza niewolnikami) rwna jest omioletniemu dochodowi
narodowemu wynika to z pierwszego fundamentalnego prawa kapitalizmu ( = / r),
wprowadzonego w rozdziale 1.
W spoeczestwie uznajcym niewolnictwo mona zastosowa to samo prawo do kapitalizacji
niewolniczej: jeli niewolnicy przynosz rwnowarto 60 % dochodu narodowego i jeli roczny
wskanik rentownoci wszystkich form kapitau wynosi 5 %, wwczas warto rynkowa cakowitego
zasobu niewolnikw rwna jest dwunastoletniemu dochodowi narodowemu czyli o poow wicej,
ni wynosi warto pozostaego, pozaludzkiego kapitau, a to dlatego, e niewolnicy przynosz po
prostu o poow wicej zwrotu ni pozostay kapita. Jeli dodamy warto niewolnikw do tego
kapitau, otrzymamy wwczas w naturalny sposb warto dwudziestoletniego dochodu narodowego,
gdy cao rocznego strumienia dochodu i produkcji jest kapitalizowana wedug stopy 5 %.
W przypadku Stanw Zjednoczonych lat 1770 1810 warto kapitau niewolniczego rwna jest
okoo ptorarocznemu dochodowi narodowemu (a nie dwunastoletniemu), poniewa, po pierwsze,
proporcja niewolnikw w populacji wynosi 20 % (a nie 100 %) i, po drugie, rednia wydajno
niewolnikw jest szacowana nieco poniej redniej wydajnoci pracy, z kolei stopa zwrotu z kapitau
niewolniczego jest generalnie blisza 7 8 % lub wicej ni 5 %, std sabsza kapitalizacja.

W praktyce w Stanach Zjednoczonych sprzed wojny secesyjnej cena rynkowa niewolnika rwna bya
dziesicio-, dwunastoletniej pacy rwnorzdnego wolnego pracownika (a nie dwudziestoletniej, jak
wymagaaby tego analogiczna wydajno i rentowno 5 %). Okoo roku 1860 rednia cena
niewolnika mczyzny w sile wieku wynosia blisko 2000 dolarw, podczas gdy roczna paca wolnego
robotnika rolnego okoo 200 dolarw18. Trzeba jeszcze doda, e ceny rniy si w zalenoci od
cech niewolnika i oceny waciciela: w filmie Django Quentin Tarantino pokazuje bogatego plantatora
gotowego pozby si piknej Broomhildy za jedyne 700 dolarw, ale dajcego 12 000 dolarw za
sprzeda swych najlepszych bojowych niewolnikw.
W kadym razie widzimy, e ten rodzaj rachunku ma sens tylko w odniesieniu do spoeczestw
praktykujcych niewolnictwo, gdzie kapita ludzki moe by sprzedawany na rynku w sposb trway
i nieodwracalny. Niektrzy ekonomici, w szczeglnoci w ramach cyklu niedawnych raportw Banku
wiatowego powiconych bogactwu narodw, decyduj si na obliczanie cakowitej wartoci
kapitau ludzkiego, kapitalizujc rentowno strumienia dochodu z pracy na bazie mniej czy
bardziej arbitralnego wskanika rentownoci rocznej (najczciej rzdu 4 % lub 5 %). W raportach
tych stwierdza si z zachwytem, e kapita ludzki jest najwaniejsz form kapitau w zaczarowanym
wiecie XXI wieku. Tak naprawd wniosek ten jest zupenie oczywisty i mgby zosta wysunity
take w kontekcie wiata w XVIII stuleciu: kiedy tylko ponad poowa dochodu narodowego przypada
na prac, i gdy zdecydujemy si przyj kapitalizacj strumienia dochodu z pracy na tym samym (albo
zblionym) poziomie, co w wypadku strumienia dochodu z kapitau, wwczas z definicji warto
kapitau ludzkiego przeronie inne formy kapitau. Nie ma co si ekscytowa ani tym bardziej nie ma
potrzeby dochodzi do takich wnioskw przez odwoywanie si do jakiej hipotetycznej kapitalizacji
(wystarczy porwna strumienie)19. Przyznanie wartoci pieninej zasobowi kapitau ludzkiego ma
sens wycznie w spoeczestwach, gdzie moliwe jest posiadanie w sposb peny i cakowity innych
osb spoeczestwach, ktre przynajmniej na pozr definitywnie przestay istnie.

1 Aby podkreli dugoterminowe zmiany, prezentowane tutaj wykresy pokazuj wycznie ewolucje dziesicioletnie, pomijajc

punkty skrajne, trwajce tylko kilka lat. Kompletne cigi robocze znajduj si w aneksie technicznym.
2 rednia inflacja 17 % rocznie w latach 1913 1950 nie uwzgldnia roku 1923 (kiedy ceny pomnoone zostay przez sto milionw

midzy pocztkiem i kocem roku).

3 Niemal na rwni z General Motors, Toyot i Renault-Nissanem (okoo 8 milionw sprzedanych samochodw kady w 2011 roku).

Pastwo francuskie rwnie zachowuje nadal okoo 15 % kapitau Renault (trzeci producent europejski po Volkswagenie
i Peugeot).
4 Jeliby wzi pod uwag ograniczenia dostpnych rde, moliwe jest rwnie, e t rnic tumacz po czci bdy
statystyczne, zob. aneks techniczny.
5 Zob. M. Albert, Kapitalizm kontra kapitalizm, Znak, Krakw 1994.
6 Zob. G. Duval, Made In Germany, Seuil, Paris 2013.
7 Zob. aneks techniczny.
8 Rnica w stosunku do epoki Ricardo jest taka, e brytyjscy posiadacze z lat 1800 1810 byli na tyle dobrze prosperujcy, e
mogli generowa dodatkowe oszczdnoci prywatne, pozwalajce na wchanianie deficytw publicznych bez naruszenia kapitau
narodowego. Deficyty europejskie lat 1914 1945 wystpuj w innym kontekcie, gdy majtki i oszczdnoci prywatne s ju
mocno dotknite wieloma negatywnymi wstrzsami, tak e zaduenie publiczne pogbia spadek kapitau narodowego.
9 Zob. aneks techniczny.
10 A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, tum. B. Janicka, M. Krl, Fundacja Aletheia, Warszawa 2005, cz 2, rozdzia 19
i cz 3, rozdzia 6.
11 Na wykresach 3.1 3.2, 4.1, 4.6 i 4.9 pozycje dodatnie wobec reszty wiata (okresy kapitau zagranicznego netto dodatnie)
zaznaczone s kolorem jasnym, natomiast kolorem ciemnym pozycje ujemne (okresy dugu zagranicznego netto dodatniego).
Kompletne cigi wykorzystane do sporzdzenia caoci tych wykresw s dostpne w aneksie technicznym na stronie
internetowej.
12 Zob. dodatkowe wykresy S4.1 S4.2 (dostpne na stronie internetowej).
13 Trzeba jednak podkreli, e ten punkt widzenia na kapita zagraniczny netto zasania znaczenie udziaw krzyowych midzy
krajami, do czego wrcimy w nastpnym rozdziale.
14 Na temat reakcji na inwestycje europejskie w Stanach Zjednoczonych w XIX wieku, zob. M. Wilkins, The History of Foreign
Investment in the United States to 1914, Harvard University Press, Cambridge 1989, rozdzia 16.
15 W stanach pnocnych znajdowao si tylko kilka tysicy niewolnikw. Zob. aneks techniczny.
16 Gdyby kada osoba traktowana bya jak podmiot, wwczas niewolnictwo (ktre moe by postrzegane jako skrajna forma dugu
jednej osoby wobec drugiej) nie powikszaoby majtku narodowego, podobnie zreszt jak cao dugw prywatnych czy
publicznych (dugi liczone s jako pasywa dla niektrych osb i jako aktywa dla innych, a wic anuluj si na poziomie
globalnym).
17 Liczba niewolnikw wyzwolonych w 1848 roku w koloniach francuskich szacowana jest na 250 000 (to znaczy mniej ni 10 %
liczby niewolnikw w Stanach Zjednoczonych). Podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, formy nierwnoci prawnych utrzymay
si jednak dugo po formalnej emancypacji: na przykad na wyspie Reunion po 1848 roku wymaga si od byych niewolnikw, by
przedstawiali umow o prac w charakterze pomocy domowej lub robotnika na plantacji. W razie takiego owiadczenia mog
zosta aresztowani i uwizieni jako tubylcy. Rnica z poprzednim ustrojem prawnym, w ktrym uciekajcy niewolnicy byli
cigani i oddawani panu, jest realna, ale wida tu raczej pewn cigo ni cakowite zerwanie.
18 Zob. aneks techniczny.
19 Na przykad jeli dochd narodowy skada si w 70 % z dochodw z pracy i w 30 % z dochodw z kapitau i jeli kapitalizujemy
cao tych dochodw na 5 %, wwczas warto zasobu kapitau ludzkiego bdzie rwna czternastu latom dochodu narodowego,
warto zasobu kapitau pozaludzkiego szeciu latom dochodu narodowego, a cao ustali si z koniecznoci na dwadziecia
lat. Z podziaem 60 % i 40 % dochodu narodowego, bliszym by moe realiom XVIII wieku (w kadym razie na Starym
Kontynencie), otrzymujemy dwanacie lat i osiem lat, zawsze przy cznej liczbie dwudziestu lat.

5. Stosunek kapitau do dochodu w dugiej

perspektywie czasowej

Przyjrzelimy si metamorfozom kapitau w Europie i Ameryce od XVIII wieku. W duszym okresie

charakter majtku cakowicie si zmieni: kapita ziemski zosta stopniowo zastpiony przez kapita
w nieruchomociach, przemysowy i finansowy. Ale najbardziej uderzajcym zjawiskiem jest bez
wtpienia to, e mimo tych wszystkich transformacji cakowita warto zasobu kapitau, liczona
wielokrotnoci rocznego dochodu narodowego a zatem wielko stosunku, ktry mierzy globalne
znaczenie kapitau w gospodarce i spoeczestwie nie wydaje si ulega wielkim zmianom w dugiej
perspektywie czasowej. W Wielkiej Brytanii i we Francji, czyli w krajach, dla ktrych dysponujemy
najbardziej kompletnymi danymi historycznymi, kapita narodowy w drugiej dekadzie XXI wieku ma
warto okoo picio-, szecioletniego dochodu narodowego, czyli poziom nieznacznie niszy od tego,
jaki obserwowalimy w XVIII i XIX wieku a do I wojny wiatowej (okoo szecio-, siedmioletniego
dochodu narodowego). Poza tym, jeli bra pod uwag siln i regularn progresj stosunku kapitau do
dochodu, obserwowan od lat 50. XX wieku, naturalnie nasunie si pytanie o to, czy wzrost ten bdzie
trwa w nadchodzcych dekadach i czy stosunek kapitau do dochodu odzyska bd przekroczy
w cigu XXI wieku swe poziomy z wiekw minionych.
Drugi uderzajcy fakt wynika z porwnania midzy Europ i Ameryk. Nie ma niespodzianki
w tym, e wstrzsy lat 1914 1945 dotkny duo silniej i trwalej Stary Kontynent, std stosunek
kapitau do dochodu przez wikszo XX wieku by niszy w Europie. Jeli jednak wyczymy ten
dugi okres wojen i lat powojennych, wwczas stwierdzimy, e stosunek kapitau do dochodu zawsze
bywa wyszy w Europie. Odnosi si to zarwno do XIX i pocztkw XX wieku (ze stosunkiem
kapitau do dochodu rzdu szeciu siedmiu lat w Europie, wobec czterech piciu w Stanach
Zjednoczonych), jak rwnie koca XX i pocztku XXI wieku: prywatne majtki europejskie
ponownie przekroczyy poziomy amerykaskie z pocztkiem lat 90. XX wieku i w drugiej dekadzie
XXI stulecia bliskie s wartoci szecioletniego dochodu narodowego, wobec zaledwie ponad
czteroletniego w Stanach Zjednoczonych (zob. wykresy 5.1 5.2)1.

WYKRES 5.1: Kapita prywatny i publiczny: Europa i Ameryka, 1870 2010

INTERPRETACJA: ruchy kapitau narodowego w Europie i Ameryce odnosz si przede wszystkim do ruchw
kapitau prywatnego.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

WYKRES 5.2: Kapita narodowy w Europie i Ameryce, 1870 2010

INTERPRETACJA: kapita narodowy (publiczny i prywatny) rwny jest w 1910 roku szecioipletniemu dochodowi
narodowemu w Europie, wobec czteroipletniego w Ameryce.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Fakty te naley wyjani. Dlaczego stosunek kapitau do dochodu wydaje si powraca do swych
najwyszych historycznych poziomw w Europie oraz dlaczego poziom ten byby strukturalnie
wyszy ni w Ameryce? Jakie to magiczne siy sprawiaj, e warto kapitau stanowi szecio- lub
siedmiokrotno rocznego dochodu narodowego w danym spoeczestwie, a nie trzy- lub
czterokrotno? Czy istnieje jaki poziom rwnowagi dla stosunku kapitau do dochodu, jakie
czynniki by go okrelay, jakie pyn std konsekwencje dla wskanika rentownoci kapitau i jaka jest

relacja wobec podziau dochodu narodowego midzy dochody z pracy i dochody z kapitau? Aby
odpowiedzie na te pytania, zaczniemy od przedstawienia dynamicznego prawa pozwalajcego
powiza stosunek kapitau do dochodu waciwy dla jakiej gospodarki z jej stop oszczdnoci
i stop wzrostu.
Drugie fundamentalne prawo kapitalizmu: = s /g
W dugim okresie stosunek kapitau do dochodu jest wyranie i jednoznacznie powizany ze stop
oszczdnoci s danego kraju i stop wzrostu g jego dochodu narodowego dziki nastpujcej formule:
= s / g
Na przykad, jeli s = 12 %, a g = 2 %, to = s / g = 600 %2.
Innymi sowy, jeli jaki kraj oszczdza corocznie 12 % swego dochodu narodowego i jeli stopa
wzrostu jego dochodu narodowego wynosi 2 % rocznie, wwczas dugoterminowo stosunek kapitau
do dochodu bdzie rwny 600 %, to znaczy, e dany kraj zakumuluje rwnowarto szeciu lat
dochodu narodowego w kapitale.
Formua ta, ktra moe by uwaana za drugie fundamentalne prawo kapitalizmu, oddaje prawd
tyle oczywist, co wan: kraj, ktry duo oszczdza i ronie powoli, akumuluje w dugim okresie
ogromny zasb kapitau, a to moe mie znaczce konsekwencje dla struktury spoecznej i podziau
bogactw w tym kraju.
Powiedzmy inaczej: w spoeczestwie znajdujcym si w quasi-stagnacji majtki pochodzce
z przeszoci w sposb naturalny nabieraj nadmiernego znaczenia.
Powrt stosunku kapitau do dochodu do poziomu strukturalnie wysokiego w XXI wieku,
zblionego do tych obserwowanych w XVIII i XIX stuleciu, tumaczy si wic powrotem do systemu
wolnego wzrostu. To spadek wzrostu zwaszcza demograficznego przywraca kapitaowi tak wielk
wag.
Podstawowe znaczenie ma to, e mae rnice w stopie wzrostu mog mie bardzo wane skutki dla
stosunku kapitau do dochodu w duszym terminie.
Jeli na przykad przy tej samej stopie oszczdnoci 12 % stopa wzrostu spadnie poniej 1,5 %
rocznie (zamiast 2 %), wwczas stosunek kapitau do dochodu w dugim okresie = s / g ronie do
poziomu omioletniego dochodu narodowego (zamiast szecioletniego). Jeli stopa wzrostu spada do
1 % rocznie, wwczas stosunek = s / g wzrasta do dwunastu, czyli mamy spoeczestwo dwukrotnie
zasobniejsze w kapita ni przy stopie wzrostu 2 %. Z jednej strony jest to dobra wiadomo: kapita
jest potencjalnie uyteczny dla wszystkich i przy dobrej organizacji wszyscy mogliby z niego
skorzysta. Ale z drugiej strony oznacza to, e posiadacze kapitau przy danym podziale
faktycznie kontroluj znaczn cz bogactw, liczonych na przykad w latach redniego dochodu
z pracy. W kadym przypadku skutki gospodarcze, spoeczne i polityczne takiej transformacji s
powane.
Jeli natomiast wzrost osiga 3 %, wwczas = s / g spada do poziomu czteroletniego dochodu
narodowego. A jeeli rwnoczenie stopa oszczdnoci nieznacznie spada do s = 9 %, to wtedy
dugookresowy stosunek kapitau do dochodu spada do trzech.
Skutki te s tym bardziej znaczce, e stop wzrostu, ktr naley bra pod uwag w formule = s
/ g, jest globalna stopa wzrostu dochodu narodowego, to znaczy suma stp wzrostu dochodu
narodowego na mieszkaca i wzrostu ludnoci3. Innymi sowy, dla tej samej stopy oszczdnoci rzdu
10 12 % i przy tej samej stopie wzrostu dochodu na mieszkaca rzdu 1,5 2 % rocznie widzimy

natychmiast, jak kraje pogrone w quasi-stagnacji demograficznej a zatem z globaln stop

wzrostu wynoszc niewiele ponad 1,5 2 % rocznie, jak w Europie mog dokona akumulacji
zasobw kapitau o wartoci midzy szecio- a omioletnim dochodem narodowym, podczas gdy kraje
majce wzrost demograficzny rzdu 1 % rocznie a wic cakowit stop wzrostu rzdu 2,5 3 %
rocznie, jak w Ameryce akumuluj tylko trzy- lub czteroletni dochd narodowy. Jeli ci drudzy maj
poza tym mniejsz skonno do oszczdzania ni pierwsi, co mona zreszt wytumaczy
wolniejszym starzeniem si ludnoci, wwczas ten wyrany mechanizm jeszcze bardziej si
wzmacnia. Inaczej mwic, kraje majce bardzo porwnywalne poziomy rozwoju i wzrostu dochodu
na mieszkaca mog mie stosunki kapitau do dochodu bardzo rne, po prostu dlatego, e ich wzrost
demograficzny nie jest taki sam.
Zobaczymy, e prawo to pozwala naprawd dobrze odda historyczn ewolucj stosunku kapitau
do dochodu. W szczeglnoci pozwala wytumaczy, dlaczego stosunek kapitau do dochodu wydaje
si wraca dzisiaj po wstrzsach lat 1914 1945 i po fazie nadzwyczaj szybkiego wzrostu w drugiej
poowie XX wieku do bardzo wysokich poziomw. Pozwala rwnie zrozumie, z jakiego powodu
Europa strukturalnie akumuluje wicej kapitau ni Ameryka (w kadym razie tak dugo, jak dugo
wzrost demograficzny bdzie szybszy za Atlantykiem, co niewtpliwie nie bdzie trwao
w nieskoczono). Ale przedtem musimy jeszcze doprecyzowa kilka poj i teorii.
Prawo dugiego okresu
Przede wszystkim warto zapamita, e drugie fundamentalne prawo kapitalizmu, = s / g, moe by
zastosowane jedynie wtedy, gdy zrealizowane s pewne kluczowe zaoenia. W pierwszej kolejnoci
chodzi tu o prawo asymptotyczne, to znaczy wane tylko w dugim okresie: jeli jaki kraj oszczdza
udzia s swego dochodu nieskoczenie i jeli stopa wzrostu jego dochodu narodowego jest rwna g
w sposb stay, wwczas jego stosunek kapitau do dochodu bdzie coraz bardziej zblia si do = s
/ g, a potem ustabilizuje si na tym poziomie. Ale nie dokona si to z dnia na dzie. Jeli jaki kraj
oszczdza proporcj s swego dochodu dopiero od kilku lat, nie wystarczy to, by osign poziom
stosunku kapitau do dochodu rwny = s / g.
Jeli na przykad wychodzimy z kapitau zerowego i oszczdzamy 12 % dochodu narodowego
podczas roku, to nie pozwoli to oczywicie na zakumulowanie w kapitale szecioletniego dochodu. Ze
stop oszczdnoci 12 % rocznie i przy zerowym wyjciowym kapitale trzeba a pidziesiciu lat, by
oszczdzi rwnowarto szecioletniego dochodu. W dodatku stosunek kapitau do dochodu nie
bdzie rwny szeciu, gdy dochd narodowy sam mocno wzronie w cigu pwiecza, chyba eby
zakada wzrost cakowicie zerowy.
Pierwsza zasada, jak naley mie na uwadze, jest wic taka, e akumulacja majtkw wymaga
czasu: potrzeba wielu dekad, by prawo = s / g si potwierdzio. Pozwala to lepiej zrozumie,
dlaczego tyle czasu zajo, zanim w Europie zaniky lady wstrzsw z lat 1914 1945, i dlaczego
w badaniu tych kwestii tak wane jest przyjcie dugoterminowej perspektywy historycznej. Na
poziomie indywidualnym fortuny powstaj niekiedy bardzo szybko. Jednake na poziomie krajw
traktowanych jako caoci ruchy stosunku kapitau do dochodu przedstawione przez prawo = s / g s
ruchami dugofalowymi.
Na tym polega zasadnicza rnica wobec prawa = r , ktre w rozdziale 1 okrelilimy jako
pierwsze fundamentalne prawo kapitalizmu. Wedug tego prawa cz dochodw z kapitau
w dochodzie narodowym jest rwna redniej rentownoci kapitau r pomnoonej przez stosunek
kapitau do dochodu . Wane jest, by uwiadomi sobie, e prawo = r stanowi

w rzeczywistoci czyst rwno ksigow, wan z zaoenia w kadym miejscu i w kadym czasie.
Mona zreszt postrzega je raczej jako definicj udziau kapitau w dochodzie narodowym (albo
stopy redniego zwrotu z kapitau, w zalenoci od tego, co jest atwiejsze do obliczenia) ni jako
prawo. Prawo = s / g, przeciwnie, stanowi wynik procesu dynamicznego: przedstawia stan
rwnowagi, do ktrego zmierza gospodarka oszczdzajca przy stopie s i rosnca w stopie g, ale ten
stan rwnowagi praktycznie nigdy nie zostaje osignity w peni.
Po wtre prawo = s / g obowizuje tylko wwczas, jeli skoncentrujemy si na formach kapitau
moliwych do zakumulowania przez czowieka. Jeli czyste bogactwa naturalne a wic ta ich cz,
ktrych warto jest niezalena od wszelkiego przetworzenia dokonanego przez czowieka i wszelkich
inwestycji z przeszoci stanowi znaczc cz kapitau narodowego, jest rzecz jasn, e stosunek
moe by wysoki nawet bez dokadania jakichkolwiek oszczdnoci. Do kwestii rozmiarw, jakie
osiga w praktyce kapita, ktrego nie mona zakumulowa, jeszcze powrcimy.
Wreszcie prawo = s / g obowizuje tylko wtedy, gdy cena aktyww ewoluuje rednio w ten sam
sposb co ceny konsumpcyjne. Jeli ceny nieruchomoci albo akcji rosn duo bardziej ni inne ceny,
wwczas stosunek midzy wartoci rynkow kapitau narodowego i rocznym strumieniem dochodu
narodowego moe take by wysoki bez dokadania jakichkolwiek dodatkowych oszczdnoci.
W krtkim okresie te zmiany wzgldnej ceny aktyww, to znaczy ceny aktyww w stosunku do cen
konsumpcyjnych czy przyjmuj form nadwyek, czy spadkw s czsto duo waniejsze ni
efekty skali, to znaczy efekty zwizane z akumulacj nowych oszczdnoci. Jednake przy zaoeniu,
e zmiany cen wyrwnuj si w dugim okresie, prawo = s / g zachowuje wano na dusz met,
niezalenie od powodw, dla ktrych zainteresowany kraj postanowi oszczdza dan proporcj s
swojego dochodu narodowego.
Zaznaczmy ten punkt: prawo = s / g jest cakowicie niezalene od przyczyn, dla ktrych
mieszkacy jakiego kraju i niekiedy ich rzd akumuluj majtki. W praktyce akumuluje si
kapita ze wszystkich moliwych powodw na przykad by zwikszy przysz konsumpcj (lub
zapobiec temu, by si nie zmniejszya, zwaszcza po przejciu na emerytur) albo by zabezpieczy
bd stworzy majtek dla przyszych pokole, lub wreszcie by zdoby wadz, bezpieczestwo czy
presti, wice si czsto z majtkiem. Na og wszystkie te motywacje wystpuj rwnoczenie,
w rnych proporcjach, w zalenoci od osb, krajw i epok. Bardzo czsto zbiegaj si u jednej
osoby, ktra czsto nie potrafi ich nawet jasno wyartykuowa. W trzeciej czci wrcimy do
znaczenia tych rnych motywacji i mechanizmw akumulacji i zobaczymy, e problem ten ma
powane konsekwencje dla nierwnoci podziau majtkw, roli dziedziczenia w strukturze tych
nierwnoci oraz dla spoecznego, moralnego i politycznego uzasadniania nierwnoci. Na razie
chcemy jedynie wytumaczy dynamik stosunku kapitau do dochodu (kwesti, ktra moe by
w pewnej mierze badana niezalenie od podziau bogactwa) i szczeglnie podkreli fakt, e prawo
= s / g stosuje si we wszystkich przypadkach, niezalenie od dodatkowych uwarunkowa stopy
oszczdnoci w danym kraju. Wynika to z prostego faktu, e stosunek = s / g jest jedynym
stabilnym stosunkiem kapitau do dochodu w kraju oszczdzajcym corocznie cz swoich dochodw
i ktrego dochd narodowy ronie w stopie g.
Uzasadnienie tego jest bardzo proste. Zilustrujmy je przykadem. Jeli jaki kraj oszczdza rocznie
12 % swoich dochodw, a zasb kapitau pocztkowego jest rwny szecioletniemu dochodowi, i jeli
zasb kapitau pocztkowego ronie o 2 % rocznie4, to znaczy dokadnie w tym samym tempie jak
dochd narodowy, to stosunek kapitau do dochodu jest stay.
Z kolei jeli zasb kapitau jest mniejszy od szecioletniego dochodu, wwczas oszczdnoci rwne
12 % dochodu doprowadz do przyrostu kapitau o ponad 2 % rocznie, a wic szybszego ni wzrost

dochodu, tak e stosunek kapitau do dochodu bdzie rs a do momentu, gdy osignie swj punkt
rwnowagi.
I odwrotnie: jeli zapas kapitau jest wikszy od szecioletniego dochodu, to oszczdnoci rwne
12 % oznaczaj, e kapita bdzie si obnia o 2 % rocznie, podobnie jak stosunek kapitau do
dochodu, i bdzie spada a do swojego punktu rwnowagi.
W kadym wypadku stosunek kapitau do dochodu zmierza dugookresowo w stron rwnowagi na
poziomie = s / g (ewentualnie zwikszonego o czyste bogactwa naturalne), pod warunkiem wszake,
e ceny aktyww ewoluuj rednio tak, jak ceny konsumpcyjne w duszej perspektywie czasowej5.
Podsumowujc, prawo = s / g nie tumaczy krtkoterminowych wstrzsw, jakich doznaje
stosunek kapitau do dochodu jak rwnie nie wyjania istnienia wojen wiatowych ani kryzysu roku
1929, wydarze, ktre mog by traktowane jako wstrzsy o ekstremalnej skali ale pozwala
zrozumie, ku jakiemu poziomowi potencjalnej rwnowagi stosunek kapitau do dochodu
dugookresowo zmierza, niezalenie od rnych wstrzsw i kryzysw.
Powrt kapitau w bogatych krajach od lat 70. XX wieku
Aby zilustrowa rnic midzy krtkoterminowymi a dugoterminowymi ruchami stosunku kapitau
do dochodu, warto przyjrze si jego corocznym zmianom obserwowanym w bogatych krajach
w latach 1970 2010, czyli w okresie, dla ktrego dostpne s jednolite i wiarygodne dane dla duej
liczby krajw. Zacznijmy od stosunku midzy kapitaem prywatnym a dochodem narodowym, ktrego
ewolucj przedstawilimy na wykresie 5.3 dla omiu podstawowych bogatych krajw wiata, a wic
w porzdku malejcego PKB: Stanw Zjednoczonych, Japonii, Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii,
Woch, Kanady, Australii.
W porwnaniu z wykresami 5.1 5.2 oraz z tymi z poprzednich rozdziaw, ktre przedstawiay
dziesicioletnie cigi danych, pozwalajce na skoncentrowanie si na duszych tendencjach, na
wykresie 5.3 widzimy, e stosunek kapitau do dochodu we wszystkich tych krajach cay czas
przechodzi krtkoterminowe zmiany. Te okresowe ewolucje wynikaj std, e ceny aktyww, czy to
nieruchomoci (mieszkania i nieruchomoci przedsibiorstw), czy te aktyww finansowych (w
szczeglnoci akcji), s notorycznie pynne. Zawsze trudno jest ustali cen kapitau, z jednej strony
dlatego, e obiektywnie nieatwo przewidzie przyszy popyt na dobra i usugi dostarczane przez dane
przedsibiorstwo lub aktywa w nieruchomociach, a wic przysze strumienie zyskw, dywidend,
opat licencyjnych, czynszw itd., ktre te aktywa przynios; i z drugiej strony poniewa aktualna
warto budynku czy spki zaley nie tylko od tak zwanych fundamentw, ale take od spodziewanej
ceny, ktr mona bdzie uzyska, sprzedajc te dobra w razie potrzeby, to znaczy od przewidywania
nadwyki bd straty.

WYKRES 5.3: Kapita prywatny w bogatych krajach, 1970 2010

INTERPRETACJA: kapita prywatny ma warto midzy dwu- a trzyipletnim dochodem narodowym w bogatych
krajach w roku 1970 oraz midzy cztero- a siedmioletnim dochodem w 2010 roku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Tymczasem przewidywania przyszych cen zale od oglnego zainteresowania aktywami danego

typu, co moe w sposb naturalny rodzi zjawisko samospeniajcej si przepowiedni: tak dugo, jak
liczy si na sprzeda jakiego dobra po wyszej cenie, ni je zakupiono, racjonalne moe by pacenie
droej ni wynosi wewntrzna warto okrelonych aktyww (tym bardziej, jeli wewntrzna warto
aktyww sama w sobie jest niepewna), i poddanie si zbiorowemu entuzjazmowi, choby by
przesadny. Oto dlaczego baki spekulacyjne cen kapitau z nieruchomoci i giedowego s tak stare
jak sam kapita. W tym przypadku najbardziej spektakularn bak okresu 1970 2010 jest
niewtpliwie baka japoska z 1990 roku (zob. wykres 5.3). W latach 80. XX wieku warto majtkw
prywatnych w Japonii dosownie szybuje pod niebo, przechodzc od poziomu zaledwie czteroletniego
dochodu narodowego z pocztku dekady do niemal siedmioletniego pod koniec. To nadmierne i nader
szybkie napompowanie byo po czci sztuczne: warto kapitau prywatnego gwatownie spada
bowiem z pocztkiem lat 90., aby w kocu ustabilizowa si wok poziomu szecioletniego dochodu
narodowego od poowy lat 90. XX wieku.
Nie sporzdzimy tutaj wykazu rozlicznych baniek nieruchomociowych i giedowych, ktre
powstaway i pkay w zamonych krajach od roku 1970. Nie bdziemy take prbowali przewidywa
przyszych baniek, co jest zreszt zwyczajnie niemoliwe. Tytuem przykadu zwrmy uwag na
ostr korekt na rynku nieruchomoci we Woszech w latach 1994 1995 i na pknicie baki
internetowej w latach 2000 2001, ktre doprowadzio do szczeglnie gbokiego spadku stosunku
kapitau do dochodu w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii (cho nie tak gbokiego jak
w Japonii dziesi lat wczeniej). Zauwamy rwnie, e amerykaski boom w nieruchomociach i na
giedzie z pocztku XXI wieku trwa do roku 2007, po czym nastpuje silny spadek kursw podczas
recesji lat 2008 2009. W cigu dwch lat prywatne majtki amerykaskie przeszy od poziomu
picio- do czteroletniego dochodu narodowego, czyli by to spadek tego samego rzdu, co korekta
japoska z lat 1991 1992. W innych krajach, w szczeglnoci w Europie, korekta bya znacznie
sabsza, jeli w ogle bya. W Wielkiej Brytanii, we Francji i we Woszech ceny aktyww, zwaszcza

nieruchomoci, miay krtk pauz w 2008 roku i poszy w gr od lat 2009 2010, tak e majtki
prywatne sytuuj si z pocztkiem drugiej dekady XXI wieku na tym samym poziomie co w roku 2007
albo nawet nieco powyej.
Warto podkreli, e poza tymi okresowymi i nieprzewidywalnymi zmianami cen aktyww
w krtkim okresie, zmianami, ktrych skala wydaje si rosn w cigu ostatnich dekad (zobaczymy,
e moe to pozostawa w zwizku z potencjalnym wzrostem stosunku kapitau do dochodu), istnieje
pewna wyrana dugoterminowa tendencja we wszystkich bogatych krajach w latach 1970 2010
(zob. wykres 5.3). Z pocztkiem lat 70. XX wieku czna warto majtkw prywatnych po
uwzgldnieniu dugw zawieraa si midzy poziomem dwu- a trzyipletniego dochodu
narodowego we wszystkich krajach bogatych, na wszystkich kontynentach6. Czterdzieci lat pniej,
z pocztkiem drugiej dekady XXI wieku, majtki prywatne miay warto midzy czteroletnim
a siedmioletnim dochodem narodowym, take we wszystkich badanych krajach7. Oglna tendencja nie
pozostawia wtpliwoci: pomijajc problem baniek, obserwujemy wielki powrt prywatnego kapitau
w zamonych krajach od lat 70. XX wieku, albo raczej pojawienie si nowego kapitalizmu
majtkowego.
Ta strukturalna ewolucja tumaczy si trzema seriami czynnikw, kumulujcych si
i uzupeniajcych, aby nada zjawisku wielk skal. Najwaniejszym dugoterminowym czynnikiem
jest spowolnienie wzrostu, zwaszcza demograficznego, ktre wraz z utrzymywaniem si wysokiego
poziomu oszczdnoci mechanicznie prowadzi do strukturalnej tendencji zwykowej stosunku
kapitau do dochodu poprzez prawo = s / g. Mechanizm ten stanowi dominujc si w bardzo
dugim okresie, lecz nie powinien przysania dwch innych czynnikw, ktre zasadniczo zwikszyy
jego skutki w cigu ostatnich dekad. Po pierwsze chodzi o ruch na rzecz prywatyzacji i stopniowy
transfer majtku publicznego w kierunku majtku prywatnego od lat 70. XX wieku, a po drugie
o zjawisko dugoterminowego nadrabiania cen aktyww nieruchomociowych i giedowych, ktre
rwnie przypieszyo w latach 1980 1990, w kontekcie politycznym globalnie bardzo
sprzyjajcym majtkom prywatnym w porwnaniu z dekadami powojennymi.
Poza spekulacjami: saby wzrost, wysokie oszczdnoci
Zacznijmy od pierwszego mechanizmu, opartego na spowolnieniu wzrostu: utrzymywaniu si
wysokich oszczdnoci i prawie dynamicznym = s / g. W tabeli 5.1 przedstawilimy obserwowane
rednie wartoci stopy wzrostu i stopy prywatnych oszczdnoci w omiu gwnych krajach bogatych
w latach 1970 2010. Jak zauwaylimy w rozdziale 2, stopy wzrostu dochodu narodowego na
mieszkaca (albo produkcji krajowej na mieszkaca) byy niezwykle zblione w rnych krajach
rozwinitych w cigu ostatnich dekad. Jeli dokonujemy porwna w skali kilku lat, to odstpy te
mog by znaczce, czsto rozpalajc zawi i dranic dum narodow. Ale kiedy posugujemy si
rednimi z duszych okresw, widzimy, e wszystkie zamone kraje rosn w przyblieniu w tym
samym tempie. Midzy latami 1970 2010 rednia roczna stopa wzrostu dochodu narodowego na
mieszkaca miecia si midzy 1,6 2 % w omiu gwnych krajach rozwinitych wiata, najczciej
midzy 1,7 1,9 %. Przy zaoeniu niedoskonaoci dostpnych metod statystycznych (w
szczeglnoci tych dotyczcych wskanikw cen) nie wydaje si, by tak ograniczone odstpy byy
jakkolwiek statystycznie znaczce8.

Stopa wzrostu
dochodu

Stopa
wzrostu

Stopa wzrostu dochodu

narodowego na

Oszczdnoci prywatne
(po uwzgldnieniu amortyzacji) (w %

narodowego

ludnoci

mieszkaca

dochodu narodowego)

Stany
Zjednoczone

2,8 %

1,0 %

1,8 %

7,7 %

Japonia

2,5 %

0,5 %

2,0 %

14,6 %

Niemcy

2,0 %

0,2 %

1,8 %

12,2 %

Francja

2,2 %

0,5 %

1,7 %

11,1 %

Wielka
Brytania

2,2 %

0,3 %

1,9 %

7,3 %

Wochy

1,9 %

0,3 %

1,6 %

15,0 %

Kanada

2,8 %

1,1 %

1,7 %

12,1 %

Australia

3,2 %

1,4 %

1,7 %

9,9 %

TABELA 5.1: Stopa wzrostu i stopa oszczdnoci w bogatych krajach, 1970 2010
INTERPRETACJA: stopy oszczdnoci i wzrostu demograficznego znacznie si rni wrd krajw bogatych; stopy
wzrostu dochodu narodowego na mieszkaca rni si znacznie mniej.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

W kadym razie odstpy te s bardzo mae w porwnaniu z rnicami dotyczcymi stopy wzrostu
demograficznego. W okresie 1970 2010 stopy wzrostu ludnoci mieszcz si poniej 0,5 % rocznie
w Europie i w Japonii (w podokresie 1990 2010 bylibymy blisi 0 % lub nawet lekko poniej
w Japonii), podczas gdy w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Australii zawieraj si midzy 1
1,5 % rocznie (zob. tabela 5.1). Tak wic globalna stopa wzrostu w okresie 1970 2010 jest wyranie
wysza w Stanach Zjednoczonych i innych nowych krajach ni w Europie i w Japonii: okoo 3 %
rocznie w pierwszym przypadku (lub nawet troch wicej), zaledwie 2 % rocznie w drugim (lub
dokadnie 1,5 % w ostatnim okresie). Rnice te mog wydawa si nieznaczne, ale kiedy kumuluj
si w czasie w dugich okresach, zaczynaj w efekcie robi si cakiem istotne, jak widzielimy
w rozdziale 2. Warto pamita, e takie rnice stp wzrostu maj ogromne skutki dla
dugoterminowej akumulacji kapitau i wyjaniaj w duym stopniu, dlaczego stosunek kapitau do
dochodu jest strukturalnie wyszy w Europie i Japonii ni w Ameryce.
Jeli spojrzymy teraz na rednie stopy oszczdnoci w okresie 1970 2010, to rwnie dostrzeemy
spore rnice midzy krajami. Stopa prywatnych oszczdnoci mieci si na og midzy 10 12 %
dochodu narodowego, ale w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii wynosi zaledwie 7 8 %,
z kolei a 14 15 % w Japonii i we Woszech (zob. tabela 5.1). Skumulowane w cigu czterdziestu lat
odstpy prowadz do duego zrnicowania. Zobaczymy, e kraje, ktre najwicej oszczdzaj, to
czsto te, ktrych ludno jest najbardziej dotknita stagnacj i starzeniem si (co mona tumaczy
motywem oszczdzania z myl o emeryturze bd przekazaniu rodkw nastpcom), ale ten stosunek
jest daleki od regularnoci. Jak zauwaylimy wczeniej, istniej liczne powody, dla ktrych
podejmuje si decyzje o oszczdzaniu w wikszej lub mniejszej skali, i nie ma nic zaskakujcego
w tym, e wiele czynnikw i rnic zwizanych z kultur, postrzeganiem przyszoci i kad
poszczegln histori narodow wchodzi w gr take pomidzy krajami. Podobnie jak ma to miejsce
wwczas, gdy chodzi o rozrodczo czy polityk migracyjn, ktre to decyzje in fine okrelaj stop
wzrostu demograficznego.
Kiedy poczymy zmiany stp wzrostu i stp oszczdnoci, okazuje si, e mona atwo
wytumaczy, dlaczego rne kraje akumuluj odmienne iloci kapitau, jak rwnie dlaczego

stosunek kapitau do dochodu zdecydowanie wzrs od roku 1970. Szczeglnie klarowny jest
przypadek Japonii. Przy stopie oszczdnoci prawie 15 % rocznie i stopie wzrostu ledwie
przekraczajcej 2 %, jest logiczne, e kraj ten akumuluje w dugim okresie zasb kapitau rzdu
szecio-, siedmioletniego dochodu narodowego. Jest to mechaniczna konsekwencja dynamicznego
prawa akumulacji = s / g. Podobnie nie jest zaskoczeniem, e Stany Zjednoczone, ktre oszczdzaj
duo mniej ni Japonia i maj szybszy wzrost, maj wyranie niszy stosunek kapitau do dochodu.
Generalnie, jeli porwnamy poziomy majtkw prywatnych w 2010 roku przewidywanych na
podstawie strumieni oszczdnoci obserwowanych midzy latami 1970 2010 (i doczonych do
majtkw pocztkowych z 1970 roku) z poziomem majtkw prywatnych faktycznie
zaobserwowanym w roku 2010, to w wypadku wikszoci krajw stwierdzimy du zgodno
oblicze9. Nie jest ona idealna, co oznacza, e pewn rol odgrywaj take inne czynniki. Przykadem
moe by Wielka Brytania, gdzie strumienie oszczdnoci wydaj si zdecydowanie niewystarczajce,
by mona byo wytumaczy bardzo silny wzrost majtkw prywatnych w cigu tego okresu.
Niemniej jednak poza szczeglnymi przypadkami takiego czy innego kraju, otrzymane wyniki s
globalnie bardzo spjne: istot akumulacji kapitau prywatnego w krajach bogatych w latach 1970
2010 mona wyjani rozmiarem oszczdnoci zanotowanym midzy tymi dwiema datami (a take
kapitau pocztkowego), bez potrzeby zakadania silnego wzrostu relatywnych cen aktyww. Innymi
sowy, ruchy cen nieruchomoci i kursw giedowych w gr lub w d zawsze dominuj w krtkim
i czsto w rednim okresie, ale zmierzaj do wyrwnania w duszym terminie, kiedy to decydujce
wydaj si efekty skali.
Tu take warto przywoa przykad Japonii. Jeli usiuje si zrozumie ogromn zwyk stosunku
kapitau do dochodu w latach 80. i silny spadek z pocztkiem lat 90. XX wieku, oczywiste staje si, e
zjawiskiem dominujcym jest baka na giedzie i na rynku nieruchomoci, ktra najpierw narasta,
a potem pka. Ale jeli chce si zrozumie ewolucj obserwowan w caoci okresu 1970 2010,
wwczas jest jasne, e efekty skali przewaaj nad efektami cen: fakt, e japoskie majtki prywatne
wzrosy od poziomu trzyletniego dochodu narodowego w roku 1970 do szecioletniego w roku 2010,
niemal idealnie wynika ze strumienia oszczdnoci10.
Dwie skadowe oszczdnoci prywatnych
Na oszczdnoci prywatne skadaj si oszczdnoci dokonane bezporednio przez osoby prywatne
(jest to cz dochodu, jakim dysponuj gospodarstwa domowe, nieprzeznaczona do natychmiastowej
konsumpcji) oraz oszczdnoci zrealizowane przez przedsibiorstwa na rzecz osb prywatnych, ktre
je posiadaj, bezporednio, w przypadku przedsibiorstw indywidualnych, bd porednio, poprzez ich
lokaty finansowe. Ten drugi skadnik odpowiada zyskom reinwestowanym przez przedsibiorstwa,
nazywanym rwnie zyskami zatrzymanymi (retained earnings) i moe stanowi w niektrych
krajach do poowy oszczdnoci prywatnych (zob. tabela 5.2).
Jeli pominlibymy ten drugi skadnik i wzili pod uwag wycznie oszczdnoci gospodarstw
domowych w cisym znaczeniu, to doszlibymy do wniosku, e strumienie oszczdnoci we
wszystkich krajach s niewystarczajce, by zapewni wzrost majtkw prywatnych, a zatem ten
ostatni tumaczyby si w znacznym stopniu strukturaln zwyk cen aktyww, zwaszcza cen akcji.
Taki wniosek byby prawidowy z ksigowego punktu widzenia, ale sztuczny z punktu widzenia
ekonomii. Jest bowiem prawd, e ceny akcji maj tendencj do wzrostu szybszego ni ceny
konsumpcyjne w duszym okresie, ale wyjania si to gwnie faktem, e reinwestowane zyski

pozwalaj przedsibiorstwom zwikszy rozmiary i kapita (chodzi zatem o efekt skali, a nie efekt
ceny). Kiedy wcza si reinwestowane zyski do oszczdnoci prywatnych, efekt ceny w wikszoci
znika.
W praktyce, z punktu widzenia akcjonariuszy, zyski wypacone natychmiast w formie dywidend s
czsto wyej opodatkowane ni zyski zatrzymane. Dla posiadaczy kapitau moe by wic korzystne
wypacenie tylko ograniczonej czci zyskw w postaci dywidend (w zalenoci od pilnych potrzeb
konsumpcyjnych) i pozostawienie reszty, by si akumulowaa i bya reinwestowana
w przedsibiorstwie i jego filiach, ewentualnie po to, by sprzeda pniej cz akcji i zrealizowa
nadwyki (generalnie niej opodatkowane ni dywidendy)11. Rnice midzy krajami dotyczce
udziau zyskw reinwestowanych w cznej puli oszczdnoci prywatnych tumacz si zreszt
w znacznej mierze rnicami systemw prawnych i skarbowych i bior si raczej z rnic ksigowych
ni realnych rnic ekonomicznych. W tych warunkach bardziej uzasadnione jest traktowanie
reinwestowanych zyskw przedsibiorstw jako oszczdnoci dokonanych na rachunek wacicieli,
a wic jako skadnika oszczdnoci prywatnych.

Stany
Zjednoczone

Oszczdnoci prywatne (po

uwzgldnieniu amortyzacji) (w %
dochodu narodowego)

W tym oszczdnoci
netto gospodarstw
domowych

W tym oszczdnoci netto

przedsibiorstw (zyski
reinwestowane netto)

7,7 %

4,6 %

60 %

3,1 %

40 %

Japonia

14,6 %

6,8 %

47 %

7,8 %

53 %

Niemcy

12,2 %

9,4 %

77 %

2,8 %

23 %

Francja

11,1 %

9,0 %

81 %

2,1 %

19 %

Wielka
Brytania

7,4 %

2,8 %

38 %

4,6 %

62 %

Wochy

15,0 %

14,6 %

97 %

0,4 %

3 %

Kanada

12,1 %

7,2 %

60 %

4,9 %

40 %

Australia

9,9 %

5,9 %

60 %

3,9 %

40 %

TABELA 5.2: Oszczdnoci prywatne w bogatych krajach, 1970 2010

INTERPRETACJA: wana cz (i rna w zalenoci od kraju) oszczdnoci prywatnych pochodzi z zatrzymanych
zyskw przedsibiorstw.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Naley rwnie ucili, e pojcie oszczdnoci zawarte w prawie dynamicznym = s / g dotyczy

oszczdnoci po uwzgldnieniu amortyzacji, to znaczy oszczdnoci naprawd nowych, po odjciu
czci oszczdnoci brutto sucych do opacenia zuycia budynkw lub wyposaenia (naprawa
dziury w dachu, kanalizacji, wymiana uywanych materiaw: samochodw, komputerw, maszyn
itp.). Rnica ta jest wana, gdy w rozwinitych gospodarkach amortyzacja osiga kadego roku rzd
10 15 % dochodu narodowego i pochania niemal poow oszczdnoci brutto, ktre wahaj si
w granicach 25 30 % dochodu narodowego, tak wic oszczdnoci netto stanowi zwykle 10 15 %
dochodu narodowego (zob. tabela 5.3). W szczeglnoci zasadnicza cz zatrzymanych zyskw
brutto suy czsto do utrzymania w odpowiednim stanie budynkw i wyposaenia, zdarza si wic, e
pozostajca suma pozwalajca na sfinansowanie inwestycji bdzie bardzo niewielka najwyej kilka

procent dochodu narodowego albo wrcz ujemna, jeli zatrzymane zyski brutto s mniejsze od
amortyzacji. Z definicji zatem tylko oszczdnoci netto mog powikszy zasb kapitau: wyrwnanie
amortyzacji pozwala jedynie unikn jego zmniejszenia12.

Oszczdnoci prywatne brutto (w % dochodu

narodowego)

Po odjciu
amortyzacji

Oszczdnoci prywatne
netto

Stany
Zjednoczone

18,8 %

11,1 %

7,7 %

Japonia

33,4 %

18,9 %

14,6 %

Niemcy

28,5 %

16,2 %

12,2 %

Francja

22,0 %

10,9 %

11,1 %

Wielka Brytania

19,7 %

12,3 %

7,3 %

Wochy

30,1 %

15,1 %

15,0 %

Kanada

24,5 %

12,4 %

12,1 %

Australia

25,1 %

15,2 %

9,9 %

TABELA 5.3: Oszczdnoci brutto i netto w bogatych krajach, 1970 2010

INTERPRETACJA: wana cz oszczdnoci brutto (na og okoo poowy) odpowiada amortyzacji, a zatem suy
do naprawy lub wymiany zuytego kapitau.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Dobra trwae i przedmioty wartociowe

Do tej pory, kiedy mwilimy o oszczdnociach prywatnych a w konsekwencji take o majtkach
prywatnych nie bralimy pod uwag zakupw przez gospodarstwa domowe dbr trwaych: mebli,
wyposaenia domowego, samochodw itp. Postpujemy tutaj w lad za midzynarodowymi normami
rachunkowoci narodowej, ktre traktuj dobra trwae gospodarstw domowych jako konsumpcj
natychmiastow (te same dobra zakupione przez przedsibiorstwa s traktowane odwrotnie: jako
inwestycje z wysok stop amortyzacji). Dla naszych rozwaa ma to jednak ograniczone znaczenie,
gdy dobra trwae zawsze miay stosunkowo niewielki udzia w porwnaniu z caoci majtkw,
udzia, ktry do tego nie zmieni si w czasie: we wszystkich bogatych krajach dostpne szacunki
wykazuj, e czna warto dbr trwaych gospodarstw domowych zawiera si na og midzy 30
50 % dochodu narodowego dla caego okresu 1970 2010, bez wyranej tendencji w gr lub w d.
Innymi sowy, kady posiada rednio midzy jedn trzeci a poow rocznego dochodu w meblach,
lodwkach, samochodach itp., czyli okoo 10 000 15 000 euro na mieszkaca przy dochodzie
narodowym na mieszkaca rzdu 30 000 euro na pocztku XXI wieku. Nie jest to bynajmniej
nieistotna ilo i jak zobaczymy w trzeciej czci tej ksiki, dla znacznego odsetka ludnoci
odpowiada ona za wikszo caego majtku. Niemniej to tylko niewielki dodatek w porwnaniu
z wielkoci picio-, szecioletniego dochodu narodowego, na ktry skada si cao majtkw
prywatnych poza dobrami trwaymi czyli po okoo 150 000 200 000 euro na mieszkaca, z czego
poowa przypada na nieruchomoci, a poowa na aktywa finansowe netto (depozyty bankowe, akcje,
obligacje, rne lokaty itp., po uwzgldnieniu dugw) oraz majtek prywatny wykorzystywany
gospodarczo. Rzeczywicie, jeliby wczy dobra trwae do majtkw prywatnych, skutkiem byoby

jedynie podniesienie o okoo 30 50 % w dochodzie narodowym poziomu krzywych przedstawionych

na wykresie 5.3, bez znaczcego wpywu na trendy oglne13.
Zauwamy, e poza nieruchomociami i majtkiem prywatnym wykorzystywanym gospodarczo
jedynymi aktywami niefinansowymi uwzgldnionymi w midzynarodowych normach rachunkowoci
narodowej ktrych przestrzegamy, aby zapewni spjno porwna majtku prywatnego
i narodowego midzy krajami s przedmioty wartociowe, na przykad wyroby z metali
szlachetnych (zoto, srebro, biuteria, dziea sztuki itp.), pozostajce w posiadaniu gospodarstw
domowych jako lokata kapitau (lub ze wzgldu na wartoci estetyczne), ktre w zasadzie nie
niszczej z upywem czasu. Wedle wszelkich szacunkw warto tych przedmiotw jest wszake
wyranie nisza ni warto dbr trwaych (wynosi midzy 5 10 % dochodu narodowego
w zalenoci od kraju, czyli obecnie midzy 1500 3000 euro na mieszkaca przy rednim dochodzie
narodowym 30 000 euro), a ich udzia w caoci majtkw prywatnych jest raczej drugorzdny, nawet
po uwzgldnieniu ostatnich podwyek cen zota14.
Interesujce jest to, e wedug historycznych szacunkw, ktrymi dysponujemy, te rzdy wielkoci
nie wydaj si ulega wikszym zmianom w dugim okresie. Dla dbr trwaych dostpne szacunki
wskazuj na rzd 30 50 % dochodu narodowego, zarwno w XIX, jak i w XX wieku. Podobne
wielkoci podaj szacunki majtku narodowego Wielkiej Brytanii okoo 1700 roku, sporzdzone przez
Gregoryego Kinga: czna warto mebli, zastawy stoowej itd. wynosia wwczas wedug Kinga
blisko 30 % dochodu narodowego. Jeli za chodzi o wyroby wartociowe i drogocenne przedmioty, to
wydaje si dostrzegalna dugookresowa tendencja spadkowa: od poziomu 10 15 % dochodu
narodowego z kocem XIX i pocztkiem XX wieku do 5 10 % dzisiaj. Wedug Kinga ich czna
warto, wliczajc metalowe monety, sigaa 25 30 % dochodu narodowego okoo roku 1700.
Chodzi zatem o stosunkowo ograniczone wysokoci w porwnaniu z caoci majtkw
zakumulowanych w krlestwie rwn okoo siedmiokrotnoci rocznego dochodu narodowego,
gwnie w formie gruntw rolnych, domw mieszkalnych i innych dbr gwnych (magazyny, fabryki,
skady, pogowie, statki itp.) czym zreszt King nie omieszka si zachwyci15.
Kapita prywatny wyraony w latach dochodu rozporzdzalnego
Naley podkreli, e w latach 2000 2010 stosunek kapitau do dochodu osignby w bogatych
krajach jeszcze wyszy poziom bez wtpienia najwyszy, nienotowany w historii gdyby cao
majtkw prywatnych wyrazi w wielokrotnoci rocznego dochodu rozporzdzalnego, a nie dochodu
narodowego, jak robilimy do tej pory. Ta z pozoru techniczna kwestia wymaga kilku wyjanie.
Dochd rozporzdzalny gospodarstw domowych, albo krcej: dochd rozporzdzalny, mierzy
dochd pieniny pozostajcy bezporednio do dyspozycji gospodarstw domowych danego kraju.
Z definicji, by przej od dochodu narodowego do dochodu rozporzdzalnego, trzeba odj wszystkie
podatki, opaty i potrcenia oraz doda transfery pienine (emerytury, zasiki z tytuu bezrobocia,
zasiki rodzinne, pomoc socjaln itp.). Do pocztku XX wieku pastwo i rne administracje
publiczne odgryway ograniczon rol w yciu gospodarczym i spoecznym (cao potrce bya
rzdu 10 % dochodu narodowego i finansowaa gwnie wielkie organy administracyjne: policj,
wojsko, wymiar sprawiedliwoci, drogi itp.), tak e dochd rozporzdzalny stanowi na og okoo
90 % dochodu narodowego. Rola ta znaczco wzrosa jednak w cigu XX wieku i dochd
rozporzdzalny nie przekracza dzi 70 80 % dochodu narodowego w rnych bogatych krajach.
W konsekwencji, jeli wyrazi cao majtkw prywatnych wielokrotnoci rocznego dochodu

rozporzdzalnego (nie za dochodu narodowego), to otrzymujemy zdecydowanie wysze poziomy. Na

przykad w latach 2000 2010 kapita prywatny stanowi w przyblieniu midzy czteroa siedmiokrotnoci rocznego dochodu narodowego w bogatych krajach, to znaczy midzy picioa dziewiciokrotnoci rocznego dochodu rozporzdzalnego (zob. wykres 5.4).

WYKRES 5.4: Kapita prywatny wyraony w latach dochodu rozporzdzalnego

INTERPRETACJA: stosunek kapitau do dochodu wyraony w latach dochodu rozporzdzalnego gospodarstw
domowych (czyli 70 80 % dochodu narodowego) jest wyszy ni wyraony w latach dochodu narodowego.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Wybr jednego z dwch sposobw mierzenia stosunku kapitau do dochodu zaley od punktu
widzenia, jaki chcemy przyj w odniesieniu do problemu. Stosunek wyraony w latach dochodu
rozporzdzalnego akcentuje realia cile pienine i pozwala pooy nacisk na rozmiar osignity
dzisiaj przez majtki w porwnaniu z rocznymi dochodami, jakimi dysponuj bezporednio
gospodarstwa domowe (ktre mog na przykad oszczdza). Odpowiada to w pewien sposb
konkretnej rzeczywistoci stanu konta bankowego, w jakiej yj gospodarstwa domowe, i jest rzecz
wan, by mie te rzdy wielkoci na uwadze. Naley wszake podkreli, e odstp midzy
dochodem rozporzdzalnym a dochodem narodowym mierzy z definicji warto usug publicznych,
z ktrych nieodpatnie korzystaj gospodarstwa domowe, w szczeglnoci usug owiatowych i suby
zdrowia, finansowanych bezporednio przez wadze publiczne. Owe transfery w naturze maj tak
sam warto jak transfery pienine uwzgldniane w dochodzie rozporzdzalnym: pozwalaj one
osobom, ktrych to dotyczy, unikn wypacania porwnywalnych sum lub znacznie wyszych
prywatnym dostarczycielom usug owiatowych czy zdrowotnych. Niebranie tego pod uwag
oznaczaoby znieksztacenie ewolucji czy porwna midzy krajami. Z tego wzgldu wydaje nam si
celowe okrelanie wielkoci majtkw w wielokrotnoci rocznego dochodu narodowego. Oznacza to
przyjcie ekonomicznego punktu widzenia nie za cile pieninego na pojcie dochodu.
W ramach tej ksiki, kiedy odnosimy si do stosunku kapitau do dochodu, zawsze mamy na myli
stosunek midzy zasobem kapitau i strumieniem dochodu narodowego16.
Problem fundacji i innych posiadaczy

Dla penego obrazu dodajmy, e do majtkw prywatnych wczylimy nie tylko aktywa i pasywa
pozostajce w posiadaniu osb prywatnych (gospodarstw domowych w ujciu rachunkowoci
narodowej), ale take te znajdujce si w posiadaniu fundacji i innych stowarzysze niekomercyjnych
(instytucje niekomercyjne w rachunkowoci narodowej). Wyjanijmy, e tylko fundacje
i stowarzyszenia finansowane dziki darowiznom osb prywatnych bd dochodom z ich wasnoci
nale do tej kategorii. Te, ktre funkcjonuj gwnie dziki subwencjom publicznym, s zaliczone do
sektora administracji publicznej, natomiast te, ktre zale przede wszystkim od produktu ich
sprzeday, s zaliczone do sektora przedsibiorstw.
W praktyce granice te s pynne i w zaliczaniu majtku fundacji do caoci majtkw prywatnych,
a nie na przykad do majtku publicznego lub traktowaniu ich jako odrbnej kategorii, panuje pewna
dowolno. W istocie chodzi o odmienn form wasnoci, poredni midzy wasnoci czysto
prywatn i wasnoci czysto publiczn. Jeli wemiemy pod uwag dobra bdce w posiadaniu
Kocioa przez wieki albo te posiadane dzisiaj przez organizacj Lekarze bez granic lub przez Bill &
Melinda Gates Foundation, to widzimy, e mamy do czynienia z wielk rnorodnoci osb
prawnych dcych do specyficznych celw.
Naley wszake podkreli, e stawka sporu jest tu stosunkowo ograniczona: to, co pozostaje
w posiadaniu osb prawnych, jest generalnie do niewielkie w porwnaniu z tym, co zachowuj dla
siebie osoby fizyczne. Jeli przyjrzymy si dostpnym szacunkom dla rnych bogatych krajw
w latach 1970 2010, to stwierdzimy, e udzia fundacji i stowarzysze niekomercyjnych w caoci
majtkw prywatnych jest zawsze mniejszy od 10 % i na og wynosi poniej 5 %, z interesujcymi
rnicami midzy krajami zaledwie 1 % we Francji, okoo 3 4 % w Japonii i do 6 7 % w caoci
majtkw prywatnych w Stanach Zjednoczonych bez wyranego ukierunkowania. Dostpne rda
historyczne wskazuj, e czna warto dbr Kocioa we Francji w XVIII wieku sigaa 7 8 %
caoci majtkw prywatnych, czyli w przyblieniu 50 60 % dochodu narodowego z tamtej epoki (te
dobra zostay czciowo skonfiskowane i sprzedane podczas rewolucji francuskiej, aby zlikwidowa
dugi publiczne pozostawione przez ancien rgime)17. Innymi sowy, Koci posiada za ancien
rgimeu dobra duo wiksze na tle caoci majtkw prywatnych tamtego czasu ni bogate
fundacje amerykaskie na pocztku XXI wieku. Ciekawe jest to, e oba te poziomy s do zblione.
Mwimy tu o znacznych pozycjach majtkowych, zwaszcza jeli porwna si je z niewielkimi
niekiedy nawet ujemnymi majtkami posiadanymi przez wadze publiczne w rnych epokach.
Niemniej w zestawieniu z majtkami prywatnymi s one stosunkowo skromne. Fakt wliczenia bd
nie majtkw fundacji do majtkw gospodarstw domowych nie wpywa na ogln ewolucj stosunku
midzy kapitaem prywatnym i dochodem narodowym w dugim okresie. To wliczenie tumaczy si
poza tym faktem, e nieraz trudno jest przeprowadzi granic midzy rnymi strukturami
prawnymi fundacjami, funduszami powierniczymi itp. uywanymi przez osoby zamone do
zarzdzania ich aktywami i realizowania ich interesw prywatnych (i ktre w rachunkach narodowych
s wliczane do majtkw prywatnych, o ile zostan jako takie rozpoznane) z jednej strony,
a fundacjami i stowarzyszeniami uznawanymi za dziaajce w interesie publicznym ze strony drugiej.
Do tej delikatnej kwestii wrcimy w trzeciej czci ksiki, kiedy zajmiemy si badaniem dynamiki
globalnej nierwnoci majtkw, a w szczeglnoci bardzo wielkich majtkw w XXI wieku.
Prywatyzacja majtku w bogatych krajach
Bardzo silny wzrost majtkw prywatnych, obserwowany w bogatych krajach, zwaszcza w Europie
i w Japonii w latach 1970 2010, tumaczy si gwnie spowolnieniem wzrostu i utrzymywaniem

duych oszczdnoci wedug prawa = s / g. Ale jeli zjawisko powrotu na scen kapitau
prywatnego przyjo taki rozmiar, to take dlatego, e gwny mechanizm zosta wzmocniony dwoma
dodatkowymi efektami: po pierwsze procesem prywatyzacji i stopniowego przechodzenia majtku
publicznego w kierunku majtku prywatnego, a po drugie zjawiskiem dugoterminowego nadganiania
cen aktyww.
Zacznijmy od prywatyzacji. Zauwaylimy ju w poprzednim rozdziale silny spadek udziau
kapitau publicznego w kapitale narodowym w cigu ostatnich dekad, zwaszcza we Francji i w
Niemczech, gdzie majtek publiczny stanowi a do jednej czwartej a nawet do jednej trzeciej
majtku narodowego w latach 1950 1970, a obecnie utrzymuje si na poziomie zaledwie kilku
procent (aktywa publiczne z trudem wystarczaj na wyrwnanie dugw). W rzeczywistoci chodzi
o bardzo powszechn tendencj, dotyczc wszystkich bogatych krajw: w omiu gwnych
najbardziej rozwinitych gospodarkach wiata obserwujemy w latach 1970 2010 stopniowe
zmniejszanie si stosunku midzy kapitaem publicznym i dochodem narodowym, rwnolege do
zwyki stosunku midzy kapitaem prywatnym i dochodem narodowym (zob. wykres 5.5). Innymi
sowy, powrt na scen majtkw prywatnych stanowi czciowe odbicie procesu prywatyzacji
majtku narodowego. Owszem, wzrost kapitau prywatnego we wszystkich krajach by wyranie
wyszy od spadku kapitau publicznego, tak e kapita narodowy liczony w latach dochodu
narodowego rs. Ale rs wolniej ni kapita prywatny, jeli bra pod uwag proces prywatyzacji.

WYKRES 5.5: Kapita prywatny i publiczny w bogatych krajach, 1970 2010

INTERPRETACJA: we Woszech kapita prywatny wzrs z 240 % do 680 % dochodu narodowego w latach 1970
2010, podczas gdy kapita publiczny spad z 20 % do 70 %.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Szczeglnie klarowny jest przypadek Woch. Woski majtek publiczny netto by nieznacznie
dodatni w latach 70. XX wieku, potem by zdecydowanie ujemny, poczynajc od lat 1980 1990,
wskutek zakumulowania si ogromnych deficytw publicznych. cznie w latach 1970 2010
majtek publiczny zmniejszy si o rwnowarto niemal rocznego dochodu narodowego. W tym
samym czasie majtki prywatne powikszyy si z poziomu zaledwie dwuipletniego dochodu
narodowego w roku 1970 do niemal siedmioletniego w 2010 roku, czyli by to wzrost rzdu

czteryipletniego dochodu. Inaczej mwic, spadek wartoci majtku publicznego stanowi midzy
jedn pit a jedn czwart wartoci wzrostu majtkw prywatnych, co nie jest bez znaczenia. Majtek
narodowy Woch znacznie wzrs przechodzc od poziomu okoo dwuipletniego dochodu
narodowego w roku 1970 do okoo szecioletniego w 2010 roku ale i tak mniej ni majtek
prywatny, ktrego nadzwyczajny wzrost by czciowo sztuczny, bo odpowiada niemal w jednej
czwartej rosncemu zadueniu jednej czci Woch wobec drugiej. Zamiast paci podatki celem
zrwnowaenia budetw publicznych, Wosi albo przynajmniej ci, ktrzy maj po temu rodki
poyczyli rzdowi pienidze, wykupujc obligacje skarbowe lub inne aktywa publiczne, co pozwolio
im zwikszy majtki prywatne, nie powikszajc przy tym majtku narodowego.
Rzeczywicie stwierdzamy, e mimo bardzo duych oszczdnoci prywatnych (okoo 15 % dochodu
narodowego) oszczdnoci narodowe wyniosy we Woszech w okresie 1970 2010 poniej 10 %
dochodu narodowego. Inaczej mwic, ponad jedna trzecia oszczdnoci prywatnych zostaa
wchonita przez deficyty publiczne. Ten schemat mona odnale we wszystkich bogatych krajach,
lecz na znacznie mniejsz skal ni we Woszech. W wikszoci krajw oszczdnoci publiczne byy
ujemne (co oznacza, e inwestycje publiczne byy mniejsze od deficytu publicznego, czyli e wadze
publiczne mniej inwestoway, ni poyczay, lub e te poyczki finansoway biece wydatki). We
Francji, w Wielkiej Brytanii, w Niemczech i w Stanach Zjednoczonych deficyty publiczne
przekraczay inwestycje publiczne o okoo 2 3 % dochodu narodowego rednio w okresie 1970
2010, ale nie o 6 % jak we Woszech (zob. tabela 5.4)18.
W sumie we wszystkich bogatych krajach ujemne oszczdnoci publiczne, jak i wynikajcy z tego
spadek wartoci majtku publicznego, odpowiadaj za znaczc cz wzrostu wartoci majtkw
prywatnych (midzy jedn dziesit a jedn czwart, w zalenoci od kraju). Nie jest to gwny
czynnik, lecz z pewnoci nie jest on bez znaczenia.
Poza tym jest moliwe, e dostpne szacunki nie doceniaj wartoci aktyww publicznych
w latach 70. XX wieku, zwaszcza w Wielkiej Brytanii (by moe take we Woszech i we Francji),
i w konsekwencji prowadz nas do umniejszania skali transferw midzy majtkiem publicznym
i majtkiem prywatnym19. Pozwolioby to w szczeglnoci wyjani, dlaczego prywatne majtki
brytyjskie tak mocno wzrosy w okresie 1970 2010 mimo zdecydowanie niewystarczajcych
oszczdnoci prywatnych, zwaszcza podczas fal prywatyzacji przedsibiorstw publicznych od lat
1980 1990, prywatyzacji, do ktrych dochodzio czsto po bardzo niskich cenach, co gwarantowao
skdind popularno tych operacji wrd nabywcw.
Warto doda, e procesy transferw majtku sektora publicznego w stron sektora prywatnego nie
dokonay si wycznie w bogatych krajach od lat 70. XX wieku. T ogln tendencj widzimy na
wszystkich kontynentach. W skali wiatowej najbardziej masowa operacja prywatyzacyjna ostatnich
dekad, i zreszt w caej historii kapitau, dotyczy oczywicie krajw byego bloku radzieckiego.
Szacunki, ktrymi dysponujemy, cho bardzo niedokadne, wskazuj, e majtki prywatne w Rosji
i w krajach Europy Wschodniej sytuuj si z kocem pierwszej dekady XXI wieku wok poziomu
czteroletniego dochodu narodowego, a warto tamtejszego majtku publicznego netto jest
nadzwyczaj niska, podobnie jak w bogatych krajach. Szacunki dostpne dla lat 1970 1980, przed
upadkiem muru berliskiego i zaamaniem si reimw komunistycznych, s jeszcze mniej doskonae.
Niemniej wszystko wskazuje na to, e podzia by wwczas dokadnie odwrotny: majtki prywatne
byy minimalne (ograniczone do skrawkw prywatnych gruntw, ewentualnie czci mieszka
w krajach komunistycznych bardziej otwartych na wasno prywatn, ale i tak zawsze wartych
poniej rocznego dochodu narodowego), a kapita publiczny reprezentowa cao kapitau
przemysowego i lwi cz kapitau narodowego, cznie wartego midzy trzy- a czteroletnim

dochodem narodowym. Innymi sowy, poziom kapitau narodowego na pierwszy rzut oka si nie
zmieni: po prostu jego podzia midzy kapita publiczny i prywatny uleg cakowitemu odwrceniu.

Stany
Zjednoczone

Oszczdnoci narodowe (prywatne + publiczne) (po

uwzgldnieniu amortyzacji) (w % dochodu narodowego)

W tym
oszczdnoci
prywatne

W tym
oszczdnoci
publiczne

5,2 %

7,6 %

2,4 %

Japonia

14,6 %

14,5 %

0,1 %

Niemcy

10,2 %

12,2 %

2,0 %

Francja

9,2 %

11,1 %

1,9 %

Wielka
Brytania

5,3 %

7,3 %

2,0 %

Wochy

8,5 %

15,0 %

6,5 %

Kanada

10,1 %

12,1 %

2,0 %

Australia

8,9 %

9,8 %

0,9 %

TABELA 5.4: Oszczdnoci prywatne i publiczne w bogatych krajach, 1970 2010

INTERPRETACJA: znaczca cz (i zmienna w zalenoci od kraju) oszczdnoci prywatnych wchaniana jest przez
deficyty publiczne, std oszczdnoci narodowe s mniejsze od oszczdnoci prywatnych.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Podsumowujc: bardzo silny wzrost wartoci majtkw prywatnych rosyjskich

i wschodnioeuropejskich na przeomie lat 80. i 90. XX wieku, ktry w pewnych konkretnych
przypadkach przyj form nadzwyczaj szybkiego, spektakularnego wzbogacenia si (mylimy tu
zwaszcza o rosyjskich oligarchach), nie ma oczywicie nic wsplnego z oszczdnociami ani
prawem dynamicznym = s / g. Chodzi tu o najzwyczajniejszy w wiecie transfer wasnoci kapitau
wadzy publicznej do osb prywatnych. Proces prywatyzacji majtku narodowego, obserwowany
w krajach rozwinitych od lat 70. XX wieku, mona uzna za bardzo zagodzon form tego
radykalnego procesu.
Historyczna zwyka cen aktyww
Ostatnim czynnikiem wyjaniajcym wzrost stosunku kapitau do dochodu w cigu ostatnich dekad
jest historyczna zwyka cen aktyww. Inaczej mwic, okres 1970 2010 moe by poprawnie
analizowany tylko wwczas, jeli umieci si go w duszym kontekcie historycznym, tym z lat
1910 2010. Nie dysponujemy kompletnymi rdami historycznymi dla wszystkich krajw
rozwinitych, ale cigi danych, ktre sporzdzilimy dla Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec i Stanw
Zjednoczonych, daj wyniki cakowicie zbiene, ktre tutaj streszczamy.
Rozpatrujc w caoci okresy 1910 2010 albo 1870 2010, stwierdzamy, e globalna ewolucja
stosunku kapitau do dochodu jest bardzo dobrze wyjaniona prawem dynamicznym = s / g.
W szczeglnoci fakt, e stosunek kapitau do dochodu jest strukturalnie wyszy w Europie ni
w Ameryce w dugim okresie, cakowicie odpowiada rnicom stp oszczdnoci, a zwaszcza stp
wzrostu w cigu minionego wieku20. Spadek w latach 1910 1950 pokrywa si z niskimi

oszczdnociami narodowymi i zniszczeniami, bdcymi konsekwencj wojen wiatowych, natomiast

fakt, e zwyka stosunku kapitau do dochodu bya szybsza w okresie 1980 2010 ni w cigu lat
1950 1980, daje si atwo wytumaczy spadkiem stopy wzrostu midzy tymi dwoma podokresami.
Najniszy punkt zanotowany w latach 50. XX wieku wypada jednak niej, ni przewidywaaby to
prosta logika akumulacji streszczona przez prawo = s / g. Aby zrozumie gboko doka poowy
XX wieku, naley doda, e ceny aktyww w nieruchomociach i giedowych byy historycznie niskie
zaraz po II wojnie wiatowej, z wielu powodw wyjanionych we wczeniejszych rozdziaach
(polityka blokady czynszw i regulacji finansowej, klimat polityczny mao sprzyjajcy kapitalizmowi
prywatnemu), potem podnosiy si stopniowo od lat 50. XX wieku, by przyspieszy od lat 80. XX
stulecia.
Wedug naszych szacunkw proces historycznego nadganiania cen aktyww wydaje si dzisiaj
zakoczony: pomijajc skoki i okresowe tendencje krtkoterminowe, zwyka lat 1950 2010
kompensuje w przyblieniu spadek okresu 1910 1950. Byoby wszake ryzykowne wyciganie
wniosku, e faza strukturalnej zwyki cen aktyww jest definitywnie zakoczona i e ceny aktyww
bd odtd rosn w tym samym tempie, co ceny konsumpcyjne w najbliszych dekadach. Z jednej
strony rda historyczne s niepene i niedoskonae, zatem porwnania cen w tak dugich okresach
mog by tylko przyblione. Z drugiej strony istnieje wiele powodw teoretycznych, dla ktrych ceny
aktyww mog ewoluowa inaczej od innych cen w dugim okresie, na przykad poniewa na niektre
rodzaje aktyww budynki, wyposaenie wpyw ma tempo postpu technicznego rne od
redniego tempa wzrostu gospodarki; pewne znaczenie mog mie rwnie wyczerpujce si surowce
naturalne (do tego punktu wrcimy).
Wreszcie i przede wszystkim, ponownie musimy zaznaczy, e cena kapitau, abstrahujc od
krtko- i rednioterminowych baniek, jest po czci konstrukcj spoeczn i polityczn. Stanowi ona
odbicie pojcia wasnoci przewaajcego w danym spoeczestwie i zaley od wielu polityk oraz
instytucji regulujcych stosunki midzy rnymi grupami spoecznymi, ktrych to dotyczy a w
szczeglnoci midzy tymi, ktrzy kapita posiadaj, i tymi, ktrzy go nie maj. Jest to bezsporne na
przykad w obszarze cen nieruchomoci, ktre zale od obowizujcych przepisw dotyczcych
stosunkw midzy wacicielami i lokatorami oraz rewaloryzacji czynszw. Dotyczy to rwnie
kursw giedowych, jak widzielimy w poprzednim rozdziale, kiedy podnielimy kwesti stosunkowo
niskiej wartoci rynkowej waciwej przedsibiorstwom niemieckim.

WYKRES 5.6: Wartoci rynkowe i wartoci ksigowe spek

INTERPRETACJA: wskanik q Tobina (stosunek midzy wartoci rynkow a wartoci ksigow spek) mia
tendencj do redniego wzrostu w bogatych krajach w latach 70. XX wieku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Z tego punktu widzenia interesujca jest analiza (dla krajw, dla ktrych takie dane s dostpne)
ewolucji stosunku midzy wartoci rynkow a wartoci ksigow spek w okresie 1970 2010
(zob. wykres 5.6). Czytelnicy, ktrzy uznaj te kwestie za nazbyt techniczne, mog bez problemu
przej bezporednio do nastpnego podrozdziau.
Wartoci rynkow spki notowanej na giedzie jest jej kapitalizacja giedowa. Dla tych spek,
ktre na giedzie notowane nie s, gdy s albo zbyt mae, albo decyduj si nie czerpa finansowania
z giedy (na przykad by zachowa rodzinny charakter firmy, co moe si zdarzy nawet w bardzo
duych spkach), warto rynkowa liczona jest w rachunkach narodowych przez odniesienie do
kursw giedowych notowanych przedsibiorstw majcych w miar moliwoci najbardziej zblione
charakterystyki (podobna brana, rozmiar itd.) oraz przy uwzgldnieniu pynnoci odnonego
rynku21. To te wanie wartoci rynkowe, ktrymi posugiwalimy si do tej pory, aby mierzy zasoby
majtku prywatnego i narodowego. Warto ksigowa, nazywana rwnie wartoci bilansow
(book value), aktywem ksigowym netto lub funduszami wasnymi, rwna jest skumulowanej
wartoci wszystkich aktyww budynkw, wyposaenia, maszyn, patentw, udziaw
wikszociowych lub mniejszociowych w filiach i innych spkach, rodkw pynnych itp.
figurujcych w bilansie przedsibiorstwa, pomniejszonej o wszystkie dugi.
W zasadzie warto rynkowa i warto ksigowa spek powinny by takie same i stosunek midzy
nimi powinien by rwny 1 (albo 100 %). Tak normalnie si dzieje przy powstaniu spki. Jeli
akcjonariusze subskrybuj akcje za 100 milionw euro, ktre przedsibiorstwo wykorzystuje, by
zakupi biura i wyposaenie wartoci 100 milionw euro, wwczas warto rynkowa i warto
ksigowa bd rwne 100 milionom euro. Podobnie bdzie, jeli spka poyczy 50 milionw, by
zakupi nowe maszyny o wartoci 50 milionw: aktyw ksigowy netto bdzie cigle rwny 100
milionom (150 milionw aktyww, pomniejszone o 50 milionw dugu), podobnie jak kapitalizacja
giedowa. Bdzie rwnie tak samo, jeli przedsibiorstwo uzyska 50 milionw zysku i zdecyduje

zatrzyma je w rezerwie, by sfinansowa nowe inwestycje o wartoci 50 milionw. Kursy giedowe

wzrosn o tak sum (gdy wszyscy wiedz, e przedsibiorstwo posiada nowe aktywa), tak e
warto rynkowa, jak i warto ksigowa, wzrosn do 150 milionw.
Trudno bierze si std, e ycie przedsibiorstwa bardzo szybko staje si skomplikowane
i niepewne. Na przykad po pewnym czasie nikt nie wie dobrze, czy inwestycje za 50 milionw,
zrealizowane przed kilkoma laty, s rzeczywicie uyteczne dla dziaalnoci gospodarczej
przedsibiorstwa. Warto ksigowa i warto rynkowa mog wwczas zacz si rni.
Przedsibiorstwo nadal wlicza do bilansu zrealizowane inwestycje biura, maszyny, wyposaenie,
patenty itd. wedug ich ceny rynkowej, tak e warto ksigowa si nie zmienia22. Warto rynkowa
przedsibiorstwa, to znaczy jego kapitalizacja giedowa, moe by wyranie nisza albo zdecydowanie
wysza w zalenoci od tego, czy rynki finansowe stay si nagle pesymistyczne bd optymistyczne
w ocenie zdolnoci przedsibiorstwa do spoytkowania jego inwestycji w celu pobudzenia
dziaalnoci i zyskw. Oto dlaczego w praktyce obserwuje si ogromne wahania midzy wartoci
rynkow i wartoci ksigow na poziomie spek traktowanych indywidualnie. Na przykad stosunek
ten, nazywany wskanikiem q Tobina (od ekonomisty Jamesa Tobina, ktry pierwszy go zdefiniowa),
jeli zbadamy spki notowane na francuskim indeksie giedowym CAC 40 w 2012 roku, waha si od
zaledwie 20 % do ponad 340 %23.
Trudniej zrozumie, dlaczego wskanik q Tobina, mierzony na poziomie wszystkich spek danego
kraju, miaby by systematycznie niszy lub wyszy od jednego. Zwykle prezentuje si dwa
wyjanienia.
Jeli niektre inwestycje niematerialne (wydatki na popraw wartoci marki albo wydatki na
badania i rozwj) nie s brane pod uwag w bilansie, wwczas jest logiczne, e warto rynkowa jest
rednio strukturalnie wysza od wartoci bilansu. To moe tumaczy stosunek lekko przewyszajcy
jeden, jaki obserwowano w Stanach Zjednoczonych (okoo 100 120 %), a zwaszcza w Wielkiej
Brytanii (okoo 120 140 %) z kocem lat 90. XX wieku i podczas pierwszej dekady XXI stulecia.
Zauwamy jednak, e ten stosunek wyszy od jednego odzwierciedla rwnie w obu krajach zjawisko
baniek giedowych: wskanik q Tobina szybko wraca do poziomu jednego w momencie pknicia
baki internetowej w latach 2001 2002, podobnie jak podczas kryzysu finansowego z lat 2008
2009 (zob. wykres 5.6).
Na odwrt dzieje si, jeli fakt posiadania akcji jakiego przedsibiorstwa nie daje nad nim
cakowitej kontroli, w szczeglnoci gdy akcjonariusze musz na dusz met wsppracowa
z innymi interesariuszami (stakeholders) przedsibiorstwa (przedstawicielami pracownikw, wadz
publicznych lokalnych czy narodowych, stowarzyszeniami konsumentw itd.), jak w wypadku
kapitalizmu reskiego, o ktrym mwilimy w poprzednim rozdziale, to warto rynkowa
z logicznych powodw bdzie rednio strukturalnie nisza od wartoci bilansowej. To moe tumaczy
stosunek nieznacznie niszy od jednego obserwowany we Francji (okoo 80 %), a zwaszcza
w Niemczech i w Japonii (okoo 50 70 %) w latach 1990 2000, podczas gdy kraje anglosaskie
zbliay si lub przekraczay wwczas poziom 100 % (zob. wykres 5.6). Trzeba rwnie odnotowa,
e kapitalizacja giedowa jest obliczana na podstawie cen akcji w transakcjach biecych, ktre
generalnie odpowiadaj sytuacji kupna udziaw mniejszociowych, ale nie przejcia udziaw
kontrolnych, za ktre zwyczajowo paci si cen wyranie wysz od cen biecych, zwykle o 20 %.
To moe wystarczy do wyjanienia wskanika q Tobina rzdu 80 %, take przy braku innych
interesariuszy poza akcjonariuszami mniejszociowymi.
Poza tymi interesujcymi rnicami midzy krajami, ktre w istocie potwierdzaj fakt, e cena
kapitau zaley zawsze od regu i instytucji konkretnego pastwa, mona stwierdzi ogln tendencj

do zwyki wskanika q Tobina w bogatych krajach od lat 70. XX wieku, co odpowiada historycznemu
zjawisku ponownej zwyki cen aktyww. W sumie, jeli wzi pod uwag rwnoczenie wzrost cen
giedowych oraz nieruchomoci, mona uzna, e ponowny wzrost cen aktyww tumaczy rednio
midzy jedn czwart a jedn trzeci zwyki stosunku kapita narodowego do dochodu narodowego
w krajach bogatych w okresie 1970 2010 (ze znacznymi rnicami midzy poszczeglnymi
krajami)24.

WYKRES 5.7: Kapita narodowy w bogatych krajach, 1970 2010

INTERPRETACJA: aktywa zagraniczne netto w posiadaniu Japonii i Niemiec mieszcz si midzy p a jednym
rokiem dochodu narodowego w 2010 roku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Kapita narodowy i aktywa zagraniczne netto w bogatych krajach

Jak ju zauwaylimy w poprzednich rozdziaach, ogromne aktywa zagraniczne znajdujce si
w posiadaniu krajw bogatych, w szczeglnoci Wielkiej Brytanii i Francji, w przededniu I wojny
wiatowej, cakowicie zaniky wskutek wstrzsw z lat 1914 1945 i nigdy potem nie odzyskay
rwnie wysokich poziomw. Rzeczywicie, jeli analizuje si poziomy osignite przez kapita
narodowy i kapita zagraniczny netto w krajach bogatych w okresie 1970 2010, to nasuwa si
kuszcy wniosek, e aktywa zagraniczne maj ograniczone znaczenie. S one niekiedy nieznacznie
dodatnie, niekiedy lekko ujemne, w zalenoci od kraju i roku, ale oglnie s do mao istotne
w porwnaniu z kapitaem narodowym. Inaczej mwic, silny wzrost kapitau narodowego
w zamonych krajach oddaje przede wszystkim przyrost kapitau krajowego, natomiast aktywa
zagraniczne netto wydaj si na pierwszy rzut oka odgrywa stosunkowo mniejsz rol (zob. wykres
5.7).
Taki wniosek byby jednak nieprecyzyjny. W rzeczywistoci widzimy bowiem, e Japonia i Niemcy
zakumuloway bardzo znaczce aktywa zagraniczne netto w cigu ostatnich dekad, zwaszcza
w pierwszych latach XXI wieku (w duym stopniu jest to mechaniczna konsekwencja ich nadwyek
handlowych). Z pocztkiem drugiej dekady XXI stulecia aktywa zagraniczne netto w posiadaniu
Japonii sigay poziomu okoo 70 % japoskiego dochodu narodowego, natomiast pozycja zewntrzna

netto Niemiec bliska jest 50 % niemieckiego dochodu narodowego. Oczywicie jest to duo mniej od
aktyww zagranicznych posiadanych w przededniu I wojny wiatowej przez Wielk Brytani (warto
prawie dwuletniego dochodu narodowego) lub Francj (ponad rocznego), ale jeliby bra pod uwag
szybko akumulacji, naturalne bdzie nasuwajce si od razu pytanie o cig dalszy tej tendencji25.
Do jakiego stopnia niektre kraje znajd si w posiadaniu innych krajw w cigu XXI wieku? Czy tak
znaczne pozycje zewntrzne, znane z epoki kolonializmu, mog zosta ponownie osignite lub nawet
przekroczone?
Aby podej odpowiednio do tej kwestii, trzeba bdzie przeprowadzi analiz krajw naftowych
i gospodarek wschodzcych (poczynajc od Chin), dla ktrych dysponujemy tylko bardzo
ograniczonymi danymi historycznymi std niewielka uwaga, jak im powicilimy do tej pory
natomiast bardziej zadowalajcymi rdami dotyczcymi aktualnego okresu. Trzeba bdzie rwnie
uwzgldni nierwno majtkw na poziomie indywidualnym i wewntrz krajw, a nie tylko midzy
krajami. Do tematu dynamiki dystrybucji kapitau wrcimy w trzeciej czci ksiki.
Tymczasem zauwamy, e logika prawa = s / g moe automatycznie prowadzi do bardzo duych
midzynarodowych zachwia rwnowagi pozycji majtkowych, jak pokazuje to jasno przypadek
Japonii. Na tym samym poziomie rozwoju nieznaczne rnice stopy wzrostu (zwaszcza
demograficznego) lub stopy oszczdnoci mog sprawia, e niektre kraje bd miay stosunek
kapitau do dochodu duo wyszy ni inne, w ktrym to wypadku naturalne bdzie oczekiwanie, e
pierwsi zainwestuj masowo u drugich, co moe sta si przyczyn duych napi politycznych.
Przypadek japoski ilustruje rwnie drugi rodzaj ryzyka, jakie moe si pojawi, kiedy to
zrwnowaony stosunek kapitau do dochodu = s / g osignie bardzo wysoki poziom. Jeli
rezydenci danego pastwa bd zdecydowanie preferowali aktywa krajowe, na przykad
nieruchomoci japoskie, moe to sprawi, e ceny tych aktyww urosn do nieznanych dotd
poziomw. Z tego punktu widzenia warto zauway, e japoski rekord z roku 1990 zosta ostatnio
pobity przez Hiszpani, gdzie cao majtkw prywatnych netto osigna warto omioletniego
dochodu narodowego w przededniu kryzysu 2007 2008, czyli o jedn sm wicej ni w Japonii.
Baka hiszpaska zacza szybko pka, poczynajc od lat 2010 2011, w lad za bak japosk
z lat 90. XX wieku26. Jest cakiem moliwe, e w przyszoci bd si tworzyy jeszcze bardziej
spektakularne baki, w miar jak stosunek potencjalny kapitau do dochodu = s / g osignie nowe
szczyty. Zwrmy przy okazji uwag, jak poyteczne jest przedstawianie w ten sposb historycznej
ewolucji stosunku kapitau do dochodu i wykorzystywanie w ramach rachunkw narodowych danych
o zasobach i strumieniach dochodw i majtkw. Moe dziki temu uda si wykrycie na czas
wyranie przewartociowanych aktyww i zastosowanie rozsdnej polityki finansowej prowadzcej do
zagodzenia spekulacyjnego entuzjazmu instytucji finansowych danego kraju27.
Trzeba take odnotowa fakt, e niewielkie pozycje netto mog skrywa ogromne pozycje brutto.
Jedn z cech charakterystycznych obecnej globalizacji finansowej jest bowiem to, e kady kraj
znajduje si w duej mierze w posiadaniu innych krajw, co prowadzi nie tylko do zaburze
postrzegania wiatowego podziau majtku, ale take do duej podatnoci maych krajw na kryzysy
i niestabilnoci wiatowych bilansw. Oglnie rzecz biorc, od lat 70. XX wieku jestemy wiadkami
potnego ruchu w kierunku finansjeryzacji gospodarki i struktur majtkw, w takim sensie, e masa
finansowych aktyww i pasyww w posiadaniu rnych sektorw (gospodarstwa domowe, spki,
administracje) ronie jeszcze szybciej ni warto netto majtkw. Cao aktyww i pasyww
finansowych nie przekraczaa poziomu cztero-, picioletniego dochodu narodowego w wikszoci
krajw z pocztkiem lat 70. XX wieku. Z pocztkiem drugiej dekady XXI stulecia zawiera si ona

najczciej midzy dziesicio- a pitnastoletnim dochodem narodowym (w szczeglnoci w Stanach

Zjednoczonych, Japonii, Niemczech i we Francji) lub nawet dwudziestoletnim w Wielkiej Brytanii, co
stanowi absolutny rekord historyczny28. Jest to take odbicie bezprecedensowego rozwoju udziaw
krzyowych midzy instytucjami finansowymi i niefinansowymi tego samego kraju (i
w szczeglnoci znacznego rozdcia bilansw bankowych, niewspmiernego do wzrostu ich funduszy
wasnych) oraz udziaw krzyowych pomidzy krajami.
Z tego punktu widzenia warto zwrci uwag, e zjawisko midzynarodowych udziaw
krzyowych jest duo bardziej masowe w krajach europejskich, poczynajc od Wielkiej Brytanii,
Niemiec i Francji (gdzie aktywa finansowe pozostajce w posiadaniu innych krajw stanowi midzy
jedn czwart a poow wszystkich krajowych aktyww finansowych, czyli duo), ni w krajach
o wikszej gospodarce, jak Stany Zjednoczone i Japonia (gdzie ten udzia nie przekracza jednej
dziesitej)29. To sprawia, e szczeglnie w Europie ronie odczucie wywaszczania, po czci
przesadne (zapomina si szybko, e cho krajowe przedsibiorstwa i dug publiczny znajduj si
w duej czci w posiadaniu reszty wiata, to zarazem rezydenci wci posiadaj rwnowane aktywa
za granic, midzy innymi w ubezpieczeniach na ycie i rnych produktach finansowych), lecz po
czci suszne. Taka struktura bilansu faktycznie bowiem czyni mae kraje, zwaszcza europejskie,
podatnymi na wstrzsy w tym sensie, e drobne pomyki w waloryzacji aktyww i pasyww
finansowych w rkach jednych i drugich mog prowadzi do zasadniczych zmian w pozycji
majtkowej netto30. Warto zreszt zaznaczy, e ewolucja pozycji majtkowej netto rnych krajw
jest zdeterminowana nie tylko przez akumulacj nadwyek (czy deficytw) bilansu handlowego, ale
take przez bardzo silne wahania rentownoci aktyww i pasyww finansowych danego kraju31.
Sprecyzujmy rwnie, e wana cz tych pozycji midzynarodowych stanowi w wikszym stopniu
odbicie fikcyjnych strumieni finansowych, zwizanych ze strategiami optymalizacji fiskalnej czy
manipulacji jurysdykcj (poprzez fikcyjne spki rejestrowane w krajach trzecich oferujcych
najbardziej atrakcyjne przepisy i ustawodawstwo skarbowe) ni wyraz potrzeb realnej gospodarki32.
Do tych problemw wrcimy w trzeciej czci ksiki, kiedy zajmiemy si znaczeniem rajw
podatkowych dla wiatowej dynamiki podziau majtkw.
Na jakim poziomie znajdzie si stosunek kapitau do dochodu
w XXI wieku?
Prawo dynamiczne = s / g pozwala nam rozway poziom, jaki moe osign stosunek kapitau do
dochodu w XXI wieku.
Spjrzmy najpierw, co mona powiedzie o przeszoci. Jeli chodzi o Europ (a przynajmniej
o gwne gospodarki zachodnioeuropejskie) i Ameryk Pnocn, to dysponujemy wiarygodnymi
szacunkami za cao okresu 1870 2010. W przypadku Japonii nie mamy kompletnych szacunkw
caoci majtkw prywatnych ani majtku narodowego sprzed lat 60. XX wieku. Niemniej czciowe
dane, ktrymi dysponujemy, w szczeglnoci japoskie dane spadkowe sigajce 1905 roku, pokazuj
w bardzo jasny sposb, e majtki w Japonii szy drog tej samej krzywej w ksztacie U, jak ta
obserwowana w Europie, czyli e stosunek kapitau do dochodu sytuuje si na bardzo wysokich
poziomach w latach 1910 1930 (rzdu 600 700 %), by spa do 200 300 % w latach 50.
XX wieku i nastpnie spektakularnie wzrosn do poziomw graniczcych z 600 700 % w latach 90.,
ktre badalimy wczeniej.
Dla innych krajw i kontynentw: Azji (poza Japoni), Afryki i Ameryki Poudniowej, wzgldnie

kompletne szacunki istniej od lat 90. XX wieku, ze stosunkiem kapitau do redniego rocznego
dochodu rzdu 400%. Dla lat 1870 1990 nie dysponujemy adnym prawdziwie wiarygodnym
szacunkiem, wic zaoylimy po prostu ten sam poziom. Biorc pod uwag fakt, e kraje te
odpowiadaj cznie za nieco ponad jedn pit wiatowego PKB, ich wpyw na stosunek kapitau do
dochodu na poziomie wiata jest tak czy inaczej ograniczony.

WYKRES 5.8: Stosunek kapitau do dochodu na wiecie, 1870 2010

INTERPRETACJA: wedug prognoz stosunek kapitau do dochodu na wiecie powinien zbliy si do 700 % od dzi
do koca XXI wieku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Otrzymane wyniki pokazujemy na wykresie 5.8. Z racji na wag krajw bogatych w caoci nie
bdzie zaskoczeniem stwierdzenie, e stosunek kapitau do dochodu te przebiega drog krzywej U:
stosunek kapitau do dochodu na poziomie wiata wydaje si obecnie zblia do poziomu 500 %,
a wic w przyblieniu do poziomu osignitego w przededniu I wojny wiatowej.
Najbardziej interesujca cz dotyczy dalszego cigu ewolucji. Posuylimy si tutaj
przewidywaniami wzrostu demograficznego i gospodarczego przedstawionymi w rozdziale 2, wedug
ktrych stopa wzrostu produkcji wiatowej powinna stopniowo przej od 3 % rocznie do dokadnie
1,5 % w drugiej poowie XXI wieku. Zaoylimy rwnie stop oszczdnoci stabilizujc si okoo
poziomu 10 % w dugim okresie. W tych warunkach, przy zastosowaniu prawa dynamicznego = s /
g, stosunek kapitau do dochodu na poziomie wiatowym powinien zgodnie z logik rosn i zblia
si do 700 % w XXI wieku, czyli w przyblieniu do poziomu obserwowanego w Europie w czasach
belle poque oraz w XVIII i XIX wieku. Innymi sowy, caa planeta mogaby do roku 2100
przypomina Europ z czasw belle poque w kadym razie z punktu widzenia relatywnego
znaczenia majtkw. Oczywicie to tylko jedna z moliwoci. Widzielimy, e prognozy wzrostu
byway nadzwyczaj niepewne, te dotyczce stopy oszczdnoci rwnie. Niemniej symulacje te s
prawdopodobne i dobrze ilustruj kluczow z punktu widzenia akumulacji kapitau rol spowolnienia
wzrostu.
Tajemnica wartoci gruntw

Prawo = s / g z definicji dotyczy wycznie tych form kapitau, ktre mog by akumulowane, i nie
uwzgldnia wartoci czystych bogactw naturalnych, a w szczeglnoci dziewiczych gruntw, czyli
zasobw przed wszelk ingerencj dokonan przez czowieka. Fakt, e prawo = s / g obejmuje
niemal cao zasobw kapitau zanotowanych w 2010 roku (midzy 80 % i 100 % w zalenoci od
kraju), pozwala sdzi, e dziewicze grunty stanowi tylko ma cz kapitau narodowego. Ale jaka
dokadnie jest ich warto? Dostpne dane nie pozwalaj na udzielenie cisej odpowiedzi.
Rozpatrzmy najpierw przypadek gruntw rolnych w tradycyjnych spoeczestwach wiejskich.
Trudno okreli precyzyjnie, jaka cz ich wartoci przypada na liczne inwestycje i ulepszenia
dokonane w cigu wiekw zwaszcza w formie karczowania, drenowania, grodzenia,
zagospodarowywania a jaka cz odpowiada czystej wartoci ziemi sprzed eksploatacji przez
czowieka. Wydaje si w kadym razie pewne, e inwestycje i ulepszenia stanowi wiksz cz.
W XVIII wieku warto gruntw rolnych osiga rwnowarto czteroletniego dochodu narodowego
we Francji i w Zjednoczonym Krlestwie33. Na podstawie szacunkw wspczesnych mona ocenia,
e inwestycje i ulepszenia wniosy przynajmniej trzy czwarte tej wartoci, a zapewne nawet wicej.
Warto ziem dziewiczych rwna jest najwyej rocznemu dochodowi narodowemu, a niewykluczone,
e mniej ni procznemu. Wniosek ten opiera si w szczeglnoci na fakcie, e roczna warto
rnych prac karczowania, drenowania itp. sama stanowia due sumy, rzdu 3 4 % dochodu
narodowego. Ot ze stosunkowo powolnym wzrostem, poniej 1 % rocznie, skumulowana warto
tych inwestycji byaby bliska cakowitej wartoci gruntw rolnych (lub nawet j przekraczaa)34.
Ciekawe jest, e Thomas Paine w swej synnej propozycji Sprawiedliwoci agrarnej, zoonej
w 1795 roku na rce parlamentarzystw francuskich, dochodzi rwnie do wniosku, e
niezagospodarowane grunty (unimproved land) odpowiaday wartoci okoo jednej dziesitej
majtku narodowego, czyli nieco wicej ni poowie rocznego dochodu narodowego.
Szacunki te s nieuchronnie bardzo przyblione. Kiedy roczne tempo wzrostu jest sabe, nieznaczne
zmiany w stopach inwestycji daj zasadnicze rnice dugoterminowej wartoci stosunku kapitau do
dochodu = s / g. Warto pamita, e ju w tradycyjnych spoeczestwach najwiksza cz kapitau
narodowego opieraa si na akumulacji i inwestycjach: nic tak naprawd si nie zmienio, z wyjtkiem
by moe faktu, e wczesna amortyzacja kapitau ziemskiego bya bardzo ograniczona w porwnaniu
z nowoczesnym kapitaem zoonym z nieruchomoci czy majtku firm, ktry musi duo czciej by
odnawiany i naprawiany. Moe to rwnie stwarza wraenie, e wspczesny kapita jest bardziej
dynamiczny. Biorc jednak pod uwag bardzo ograniczone i nieprecyzyjne dane, ktrymi
dysponujemy na temat inwestycji w wiejskich spoeczestwach tradycyjnych, trudno jest powiedzie
co wicej.
Niemoliwe wydaje si zwaszcza dokonanie precyzyjnego porwnania dawnej wartoci ziem
dziewiczych z t z przeomu XX i XXI wieku. Dzisiaj gwna stawka dotyczy gruntw miejskich:
grunty rolne warte s poniej 10 % dochodu narodowego we Francji i w Wielkiej Brytanii. Problemem
jest to, e dzi okreli warto dziewiczych gruntw miejskich, niezalen nie tylko od wartoci
budynkw i uzbrojenia, ale take wszelkiej infrastruktury i ulepsze, ktre sprawiaj, i staj si
atrakcyjne, jest rwnie trudno, jak okreli warto dziewiczych gruntw rolnych w XVIII wieku.
Wedug naszych oszacowa roczne strumienie inwestycji z ostatnich dekad pozwalaj prawidowo
wyjani niemal cakowit warto majtkw w szczeglnoci tych nieruchomych z roku 2010.
Innymi sowy, zwyka stosunku kapitau do dochodu nie tumaczy si bynajmniej wzrostem wartoci
czystych gruntw miejskich, ktra na pierwszy rzut oka wydaje si wzgldnie porwnywalna
z wartoci dziewiczych gruntw rolnych w XVIII wieku, lokujc si midzy procznym a rocznym
dochodem narodowym. Margines wtpliwoci pozostaje jednak znaczcy.

Dodajmy do tego jeszcze dwie kwestie. Z jednej strony fakt, e czna warto kapitalizacji
majtkowej w szczeglnoci w nieruchomociach w krajach bogatych tumaczy si do dobrze
akumulacj strumienia oszczdnoci i inwestycji, nie wyklucza oczywicie bardzo znaczcych
nadwyek zwizanych z silnymi efektami zagszczenia ludnoci w niektrych szczeglnych
lokalizacjach, zwaszcza w wielkich stolicach. Nie miaaby wiele sensu prba tumaczenia wzrostu
wartoci budynkw przy Polach Elizejskich, albo w ogle w Paryu, wycznie nagromadzeniem
strumienia inwestycji. Nasze szacunki sugeruj, e te bardzo znaczne lokalne nadwyki cen gruntw
w niektrych lokalizacjach byy w duym stopniu rekompensowane przez straty w lokalizacjach, ktre
stay si mniej atrakcyjne, na przykad w miastach rednich rozmiarw bd w pewnej liczbie
opuszczonych dzielnic.
Z drugiej strony z faktu, e wzrost wartoci czystych gruntw w niewielkim stopniu tumaczy
zasadnicz cz historycznego wzrostu stosunku kapitau do dochodu w bogatych krajach, absolutnie
nie wynika, i podobnie bdzie si dziao w przyszoci. Z czysto teoretycznego punktu widzenia nie
ma adnej siy, ktra gwarantowaaby dugookresow stabilno wartoci gruntw, a tym bardziej
caoci bogactw naturalnych. Powrcimy do badania tej kwestii, kiedy przystpimy do analizy
dynamiki majtku i aktyww zagranicznych w krajach naftowych35.

1 Europejski stosunek kapitau do dochodu pokazany na wykresach 5.1 5.2 zosta oszacowany po obliczeniu redniej z cigw

danych dostpnych dla czterech gwnych gospodarek kontynentu (Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Wochy), waonych
wedug dochodu narodowego kadego kraju. cznie te cztery kraje reprezentuj ponad trzy czwarte zachodnioeuropejskiego
PKB i niemal dwie trzecie europejskiego PKB. Wzicie pod uwag innych krajw (w szczeglnoci Hiszpanii) prowadzioby do
jeszcze silniejszej progresji stosunku kapitau do dochodu w cigu ostatnich dekad (zob. aneks techniczny).
2 Formu = s / g odczytuje si rwna si s podzielone przez g. Poza tym = 600 % rwne jest = 6, podobnie jak s =
12 % odpowiada s = 0,12, a g = 2 % rwne jest g = 0,02. Stopa oszczdnoci s przedstawia wic prawdziwie now
oszczdno netto po amortyzacji podzielon przez dochd narodowy. Do tego punktu wrcimy.
3 Niekiedy zapisujemy g jako stop wzrostu dochodu narodowego na mieszkaca i n jako stop wzrostu ludnoci, w ktrym to
wypadku formua przyjmuje posta = s / (g + n). Aby nie komplikowa zapisw, bdziemy zapisywa g jako stop globalnego
wzrostu gospodarki i zostaniemy przy formule = s / g.
4 12 % dochodu odpowiada 12 / 6 = 2 % kapitau. Bardziej oglnie: przy stopie oszczdnoci rwnej s i stosunku kapitau do
dochodu rwnym zasb kapitau ronie w stopie rwnej s / .
5 Elementarne rwnanie matematyczne pokazujce dynamik stosunku kapitau do dochodu i denie ku = s / g znajduje si
w aneksie technicznym.
6 Od 2,2 lat dochodu narodowego w Niemczech do 3,4 w Stanach Zjednoczonych w 1970 roku. Zob. dodatkow tabel S5.1,
dostpn na stronie internetowej.
7 Od 4,1 lat dochodu narodowego w Niemczech i Stanach Zjednoczonych do 6,1 w Japonii i 6,8 we Woszech w 2010 roku.
Wartoci wykazane dla kadego roku s rednimi rocznymi (na przykad warto wskazana na rok 2010 stanowi redni midzy
majtkami szacowanymi na 1 stycznia 2010 roku i 1 stycznia 2011 roku). Pierwsze szacunki dostpne na lata 2012 2013 nie
odbiegaj od tego (zob. aneks techniczny).
8 W szczeglnoci wystarczyoby zmieni wskanik cen (istniej rne konkurencyjne wskaniki i aden nie jest doskonay), by
klasyfikacja krajw bya odwrotna (zob. aneks techniczny).
9 Zob. dodatkowy wykres S5.1 (dostpny na stronie internetowej).
10 Dokadniej: w obserwowanych cigach danych stosunek kapitau prywatnego do dochodu narodowego przeszed od poziomu
299 % w roku 1970 do 601 % w roku 2010, podczas gdy wedug skumulowanego strumienia oszczdnoci powinien przej od
299 % do 616 %. Bd wynosi wic 15 % dochodu narodowego przy zwyce rzdu 300 %, czyli zaledwie 5 %. Strumienie
oszczdnoci tumacz 95 % zwyki stosunku kapitau prywatnego do dochodu narodowego w Japonii midzy latami 1970
2010. Szczegowe obliczenia dotyczce wszystkich krajw s dostpne na stronie internetowej.
11 Kiedy jakie przedsibiorstwo wykupuje wasne akcje, to pozwala swoim akcjonariuszom realizowa nadwyk, ktra na og
bdzie niej opodatkowana, ni jeli przedsibiorstwo korzystaoby z takiej samej sumy do dystrybucji dywidend. Wane jest
uwiadomienie sobie, e podobnie dzieje si, gdy kade przedsibiorstwo kupuje akcje innych przedsibiorstw, a cay sektor
przedsibiorstw pozwala dziki swym zakupom tytuw finansowych zrealizowa nadwyki przez sektor prywatny.
12 Mona rwnie wyrazi prawo = s / g, uywajc zapisu s dla stopy oszczdnoci brutto (ale nie netto). W takim wypadku prawo
przyjmuje form = s / (g + ) (gdzie oznacza stop amortyzacji wyraon w procentach zasobu kapitau). Na przykad jeli
stopa oszczdnoci brutto jest rwna s = 24 % i jeli stopa amortyzacji jest rwna = 2 % zasobu kapitau, to przy stopie wzrostu
g = 2 % otrzymujemy stosunek kapitau do dochodu = s / (g + ) = 600 % (zob. aneks techniczny).
13 Przy wzrocie g = 2 % trzeba by wydatkw netto na dobra trwae rwnych s = 1 % dochodu narodowego rocznie, by
akumulowa zasb dbr trwaych odpowiadajcy = s / g = 50 % dochodu narodowego. Dobra trwae musz by wic czsto
wymieniane, eby wydatek brutto by wyranie wyszy. Na przykad ze redni wymian co pi lat, potrzebny byby wydatek
brutto w dobrach trwaych wynoszcy 10 % dochodu narodowego rocznie tylko dla wymiany zuytych dbr, a 11 % rocznie, by
wygenerowa wydatek netto 1 % i zrwnowaony zasb dbr trwaych w wysokoci 50 % dochodu narodowego (zawsze przy
wzrocie g = 2 %). Zob. aneks techniczny.
14 Cakowita warto wiatowych zasobw zota spada w dugim okresie (2 3 % caoci majtkw prywatnych w XIX wieku,
poniej 0,5 % w kocu XX wieku), ale wzrasta podczas kryzysw (zoto suy jako zabezpieczenie) i osiga obecnie 1,5 % caoci
majtkw prywatnych, z czego okoo jednej pitej jest zachowywane przez banki centralne. Chodzi o zmiany spektakularne, ale
drugorzdne w porwnaniu z zasobami kapitau traktowanymi jako cao. Zob. aneks techniczny.
15 Nawet jeli to wiele nie zmienia, ze wzgldu na spjno przyjlimy te same zasady co dla okresu 1970 2010 dla cigw
historycznych prezentowanych w rozdziaach 3 i 4. Dobra trwae zostay wyczone z majtkw, podczas gdy dobra wartociowe
zostay wczone do kategorii inny kapita krajowy.
16 W czwartej czci ksiki wrcimy do kwestii podatkw, transferw i redystrybucji przeprowadzanych przez wadze publiczne,
a w szczeglnoci do kwestii ich wpywu na nierwnoci oraz na akumulacj i podzia kapitau.
17 Zob. aneks techniczny.
18 Inwestycje publiczne netto s zasadniczo niewielkie (generalnie okoo 0,5 1 % dochodu narodowego, w tym 1,5 2 %
inwestycji publicznych brutto i 0,5 1 % tytuem amortyzacji kapitau publicznego), tak e ujemne oszczdnoci publiczne s
czsto niedalekie od poziomu deficytu publicznego (z wyjtkami: inwestycje publiczne s silniejsze w Japonii, std lekko dodatnie
oszczdnoci publiczne mimo znaczcych deficytw publicznych). Zob. aneks techniczny.

19 To moliwe niedoszacowanie jest zwizane z niewielk liczb transakcji aktyww publicznych w cigu tego okresu (zob. aneks

techniczny).
20 W latach 1870 2010 rednia stopa wzrostu dochodu narodowego wynosi okoo 2 2,2 % w Europie (z czego 0,4 0,5 %

przypada na wzrost ludnoci ) i 3,4 % w Stanach Zjednoczonych (z czego 1,5 % dla ludnoci). Zob. aneks techniczny.
21 Spka nienotowana, ktrej udziay trudno sprzeda, gdy transakcji jest niewiele, tak e moe wymaga duo czasu znalezienie

zainteresowanego nabywcy, moe mie cen mniejsz o 10 % lub 20 % ni podobna spka notowana na giedzie, dla ktrej
zawsze jest moliwe znalezienie w cigu dnia zainteresowanego nabywcy lub sprzedajcego.
22 Zharmonizowane normy midzynarodowe uywane w rachunkach narodowych ktre tu stosujemy wskazuj, by aktywa
i pasywa byy zawsze oceniane na podstawie ich wartoci rynkowej z dnia bilansu (to znaczy wartoci, jaka mogaby zosta
uzyskana, gdyby przedsibiorstwo postanowio zlikwidowa te aktywa i je sprzeda). Warto ta okrelana jest w danym wypadku
(w razie potrzeby) na podstawie ostatnich transakcji. Prywatne normy ksigowe stosowane przez przedsibiorstwa przy publikacji
ich bilansw nie s cile identyczne z normami rachunkw narodowych i zmieniaj si w zalenoci od kraju, co stwarza wiele
problemw dla regulacji finansowej i ostronociowej oraz dla systemu podatkowego. Do tych problemw wrcimy w czwartej
czci ksiki.
23 Zob. raport Ricol Lasteyrie z 26 czerwca 2012 roku, Profil financier du CAC 40. Te same skrajne wahania wskanika q Tobina
znajdziemy we wszystkich krajach i na wszystkich rynkach giedowych.
24 Zob. aneks techniczny.
25 Nadwyka handlowa siga 6 % PKB w Niemczech w drugiej dekadzie XXI wieku, co pozwala na szybk akumulacj
wierzytelnoci reszty wiata. Tytuem porwnania, chiska nadwyka wynosi tylko 2 % chiskiego PKB (obie nadwyki s bliskie
170 180 miliardw euro rocznie, ale chiski PKB jest trzykrotnie wikszy: okoo 10 000 miliardw wobec 3000 miliardw euro).
Mona rwnie zauway, e pi lat niemieckiej nadwyki pozwalaoby zakupi paryskie nieruchomoci po ich cenie giedowej,
natomiast pi lat dodatkowych wystarczy na zakupienie spek francuskiego indeksu CAC 40 (okoo 800 900 miliardw za
kad transz). Ta bardzo dua nadwyka wydaje si wszake bardziej oparta na niemieckiej konkurencyjnoci ni akumulacji
jako celu jako takim. Mona wic sdzi, e popyt wewntrzny wzronie i nadwyka zmniejszy si w nadchodzcych latach.
W krajach naftowych, ktre wykazuj wyran tendencj do akumulacji aktyww zagranicznych, nadwyka handlowa przekracza
10 % PKB (w Arabii Saudyjskiej czy Rosji), a nawet kilkadziesit procent w naftowych mikropastwach. Zob. rozdzia 12 i aneks
techniczny.
26 Zob. dodatkowy wykres S5.2 (dostpny na stronie internetowej).
27 W przypadku Hiszpanii wszyscy zauwayli bardzo siln progresj wskanikw nieruchomoci i giedowych na pocztku
XXI wieku. Niemniej przy braku precyzyjnego punktu odniesienia trudno jest okreli, w ktrym momencie waloryzacje staj si
rzeczywicie przesadne. Przewaga stosunku kapitau do dochodu polega na tym, e wskanik ten daje taki punkt odniesienia,
pozwalajc na dokonywanie porwna w czasie i w przestrzeni.
28 Zob. dodatkowe wykresy S5.3 i S5.4 (dostpne na stronie internetowej). Trzeba jeszcze zasygnalizowa, e bilanse sporzdzone
przez banki centralne i administracje statystyczne zajmuj si wycznie aktywami finansowymi pierwotnymi (wierzytelnoci,
akcje, obligacje i rne tytuy), natomiast nie produktami pochodnymi (ktre nale do kategorii ubezpiecze przypisanych do
aktyww pierwotnych, wzgldnie zakadw, w zalenoci od perspektywy), co sprawia, e cao urasta do jeszcze wikszej skali
(midzy dwudziesto- a trzydziestoletnim dochodem narodowym, w zalenoci od przyjtych definicji). Jest wszake wane
uwiadomienie sobie, e masy aktyww i pasyww finansowych, ktre znajduj si dzi znacznie powyej wszelkich poziomw
obserwowanych w przeszoci (w XIX wieku i a do I wojny wiatowej cao aktyww i pasyww finansowych nie przekraczaa
wartoci cztero-, maksymalnie picioletniego dochodu narodowego), nie maj z definicji adnego wpywu na poziom majtkw
netto (tak jak wysoko zakadw dokonywanych podczas zawodw sportowych nie wpywa na wysoko majtku narodowego).
Zob. aneks techniczny.
29 Na przykad aktywa finansowe posiadane we Francji przez reszt wiata stanowiy 310 % dochodu narodowego w roku 2010,
podczas gdy aktywa finansowe posiadane przez rezydentw francuskich w reszcie wiata stanowiy 300 % dochodu narodowego,
std pozycja ujemna 10 %. W Stanach Zjednoczonych pozycja ujemna rwna 20 % dochodu narodowego odpowiada
aktywom finansowym rzdu 120 % posiadanym przez reszt wiata w Stanach Zjednoczonych i 100 % posiadanym przez
rezydentw amerykaskich za granic. Zob. dodatkowe wykresy S5.5 S5.11 (dostpne na stronie internetowej) ze
szczegowymi danymi dla poszczeglnych krajw.
30 Gwna rnica midzy bak japosk i hiszpask polega na tym, e Hiszpania ma w tej chwili pozycj majtkow ujemn
rzdu rocznego dochodu narodowego (co powanie komplikuje sytuacj kraju), podczas gdy Japonia ma pozycj dodatni tego
samego rzdu (zob. aneks techniczny).
31 W szczeglnoci, przy uwzgldnieniu bardzo duych amerykaskich deficytw handlowych, pozycja netto Stanw
Zjednoczonych powinna by duo bardziej ujemna, ni jest w rzeczywistoci. Rozdwik ten tumaczy si jednoczenie bardzo
wysok rentownoci aktyww amerykaskich za granic (gwnie w akcjach) i nisk rentownoci pacon od pasyww
(zwaszcza amerykaskich obligacji). Zob. dotyczce tej kwestii prace Pierrea-Oliviera Gourinchasa i Hlne Rey przywoywane
w aneksie internetowym. Odwrotnie wyglda sytuacja niemiecka: pozycja netto powinna by wysza, co tumaczy si sab
rentownoci inwestycji niemieckich za granic (co czciowo wyjania obecn ostrono Niemiec). W sprawie globalnego
podziau aktyww zagranicznych nagromadzonych przez rne bogate kraje w okresie 1970 2010, z wyrnieniem skutkw

bilansu handlowego i skutkw rentownoci portfeli zagranicznych, zob. aneks techniczny (w szczeglnoci tabela S5.13).
32 Na przykad jest moliwe, e znaczca cz amerykaskiego deficytu handlowego bierze si po prostu z fikcyjnych transferw

do filii amerykaskich przedsibiorstw zlokalizowanych na terytoriach agodniejszych fiskalnie, to transfery wracaj nastpnie
wracaj w formie zyskw zrealizowanych za granic (co poprawia bilans patniczy). Wida wic, do jakiego stopnia te gry mog
sprzyja faszowaniu analizy najbardziej podstawowych zjawisk gospodarczych.
33 Trudno jest dokonywa porwna z dawnymi spoeczestwami, ale rzadkie dostpne szacunki sugeruj, e warto gruntw
moga niekiedy rosn do jeszcze wyszych poziomw, na przykad szecioletniego dochodu narodowego w staroytnym Rzymie,
zob. R. Goldsmith, Premodern Financial Systems. A Historical Comparative Study, Cambridge University Press, Cambridge 1987,
s. 58. Szacunki midzypokoleniowych zmian majtkowych w maych prymitywnych spoecznociach wskazuj, e znaczenie
przekazywanego majtku znacznie si zmienia w zalenoci od typu praktykowanej dziaalnoci gospodarczej (myliwi, pasterze,
rolnicy), zob. M. Borgerhoff i in., Intergenerational wealth transmission and the dynamics of inequality in small-scale societies,
Science 2009, nr 326 (5953), s. 682 688.
34 Zob. aneks techniczny.
35 Zob. cz trzecia, rozdzia 12.

6. Podzia midzy kapitaem a prac w XXI wieku

Rozumiemy teraz do dobrze dynamik stosunku kapitau do dochodu przedstawion przez prawo
= s / g. Dugookresowy stosunek kapitau do dochodu zaley przede wszystkim od stopy
oszczdnoci s i stopy wzrostu g. Te dwa parametry makrospoeczne same s uzalenione od
milionw indywidualnych decyzji, podejmowanych pod wpywem wielu uwarunkowa spoecznych,
ekonomicznych, kulturowych, psychologicznych, demograficznych, i mog znacznie si waha
w czasie i midzy krajami. Poza tym s w duym stopniu zalene jedne od drugich. Wszystko to
pozwala lepiej zrozumie silne wahania historyczne i przestrzenne stosunku kapitau do dochodu,
nawet jeli nie bierzemy pod uwag faktu, e wzgldna cena kapitau moe rwnie znacznie si
zmienia krtkoterminowo, ale take w dugim okresie podobnie jak cena bogactw naturalnych.
Od stosunku kapitau do dochodu do podziau midzy kapitaem a prac
Przejdmy od analizy stosunku kapitau do dochodu do podziau dochodu narodowego midzy prac
i kapita. Formua = r , ochrzczona mianem pierwszego fundamentalnego prawa kapitalizmu
w rozdziale 1, pozwala nam to czyni w sposb przejrzysty. Przykadowo: jeli warto zasobu
kapitau rwna jest szecioletniemu dochodowi narodowemu ( = 6) i jeli wskanik redniej
rentownoci kapitau wynosi 5 % rocznie (r = 5 %), wwczas udzia dochodw z kapitau
w dochodzie narodowym rwna si 30 % (natomiast dochodw z pracy wynosi 70 %). Pytanie gwne
brzmi zatem: w jaki sposb okrelany jest wskanik rentownoci kapitau? Zaczniemy od krtkiego
zbadania tendencji zaobserwowanych w dugim okresie, by przej do analizy mechanizmw
teoretycznych oraz si gospodarczych i spoecznych, jakie wchodz tu w gr.

WYKRES 6.1: Podzia midzy kapitaem a prac w Wielkiej Brytanii, 1770 2010
INTERPRETACJA: w XIX wieku dochody z kapitau (czynsze, zyski, dywidendy, odsetki) stanowiy okoo 40 %
dochodu narodowego obok 60 % dochodw z pracy (najemnej i nienajemnej).

RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

WYKRES 6.2: Podzia midzy kapitaem a prac we Francji, 1820 2010

INTERPRETACJA: w XIX wieku dochody z kapitau (czynsze, zyski, dywidendy, odsetki) stanowiy okoo 30 %
dochodu narodowego przy 70 % dochodw z pracy (najemnej i nienajemnej).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

WYKRES 6.3: Czysty dochd z kapitau w Wielkiej Brytanii, 1770 2010

INTERPRETACJA: wskanik czystego dochodu z kapitau jest stosunkowo stabilny i utrzymuje si w granicach 4
5 % w dugim okresie.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Dwa kraje, dla ktrych dysponujemy najpeniejszymi danymi historycznymi od XVIII wieku, to
znowu Wielka Brytania i Francja.
Widzimy t sam ogln ewolucj w ksztacie litery U dla udziau kapitau , co dla stosunku

kapitau do dochodu , ale w sposb mniej wyrany. Inaczej mwic, rentowno kapitau r wydaje si
agodzi ewolucj wielkoci kapitau : rentowno r jest wysza w okresach, gdy warto jest
mniejsza i na odwrt, co wydaje si naturalne.
Mwic dokadniej: zarwno w Wielkiej Brytanii, jak i we Francji stwierdzamy, e udzia kapitau
wynosi okoo 35 40 % dochodu narodowego z kocem XVIII wieku i w XIX wieku, nim spad do
okoo 20 25 % w poowie XX wieku, pniej wzrs do 25 30 % z kocem XX wieku i pocztkiem
XXI wieku (zob. wykresy 6.1 6.2). Odpowiada to redniemu wskanikowi rentownoci kapitau
sytuujcemu si na poziomie 5 6 % w XVIII i XIX wieku, przed wzrostem do okoo 7 8 %
w poowie XX wieku, a pniej spadkiem do 4 5 % z kocem XX i pocztkiem XXI wieku (zob.
wykresy 6.3 6.4).

WYKRES 6.4: Czysty dochd z kapitau we Francji, 1820 2010

INTERPRETACJA: rednia zanotowana rentowno kapitau miaa silniejsze wahania ni czysty dochd z kapitau
w XX wieku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Rysunek krzywej i rzdy wielkoci moemy uzna za wiarygodne i znaczce, przynajmniej przy
pierwszym ogldzie. Naley jednak natychmiast zaznaczy ich ograniczenia i saboci. Przede
wszystkim, jak ju zauwaylimy, samo pojcie wskanika redniej rentownoci kapitau jest
konstrukcj stosunkowo abstrakcyjn. W praktyce bowiem wskanik redniej rentownoci mocno
si zmienia w zalenoci od rodzaju aktyww, jak rwnie rozmiarw indywidualnego majtku
(generalnie atwiej jest uzyska dobr rentowno, kiedy wychodzi si od duego kapitau),
odgrywajc tym samym rol wzmacniacza nierwnoci, jak zobaczymy w czci trzeciej. Tak
naprawd rentowno najbardziej ryzykownych aktyww, poczynajc od kapitau przemysowego, czy
to przyjmujcego form udziaw nominalnych w rodzinnych fabrykach XIX wieku, czy te
anonimowych akcji w notowanych na giedzie spkach w XX wieku, przekracza czsto 7 8 %,
podczas gdy rentowno mniej ryzykownych aktyww jest wyranie nisza, na przykad rzdu 4 5 %
dla gruntw rolnych w XVIII i XIX wieku, a nawet 3 4 % dla nieruchomoci na pocztku
XXI wieku. W przypadku maych sum oszczdnoci, utrzymywanych na rachunkach czekowych lub
oszczdnociowych, realny wskanik rentownoci jest czsto bliszy 1 2 %, lub nawet ujemny, kiedy

inflacja jest wysza od niskiej stopy oprocentowania odsetek. Chodzi o kluczowy problem, do ktrego
wrcimy niebawem.
Tymczasem warto doda, e udziay kapitau i rednie wskaniki rentownoci wskazane na
wykresach 6.1 6.4 zostay obliczone po dodaniu caoci dochodw z kapitau wykazanych
w rachunkach narodowych (jakiekolwiek byyby ich tytuy prawne: czynsze, zyski, dywidendy,
odsetki, opaty licencyjne itp., z wyjtkiem odsetek od zaduenia publicznego i przed jakkolwiek
form opodatkowania), a nastpnie podzieleniu uzyskanej sumy przez dochd narodowy
(otrzymujemy wwczas udzia kapitau w dochodzie narodowym, czyli ) i przez kapita narodowy
(otrzymujemy wwczas wskanik redniej rentownoci kapitau, zapisywany jako r)1. Z uwagi na sw
konstrukcj ten wskanik redniej rentownoci czy zatem rentownoci bardzo rnych inwestycji
i aktyww: celem jest bowiem uzyskanie dokadnej wiedzy na temat zwrotu z kapitau w danym
spoeczestwie traktowanym jako cao, bez rozrniania sytuacji indywidualnych. Niektre osoby
uzyskuj rzecz jasna wicej, ni wskazuje ta rednia rentowno, a inne mniej. Przed zbadaniem
podziau rentownoci poszczeglnych przypadkw wok redniej zacznijmy od przeanalizowania,
gdzie w ogle znajduje si ta rednia.
Strumienie: trudniejsze do oszacowania ni zasoby
Doprecyzujmy, e wane ograniczenie tego rodzaju oblicze dotyczy take dochodw pracownikw
nienajemnych, w wypadku ktrych trudno jest wyodrbni wynagrodzenie z kapitau od innego
rodzaju dochodw.
Problem ten z pewnoci jest mniej wany dzisiaj ni w przeszoci, poniewa istotna cz
prywatnej dziaalnoci gospodarczej jest obecnie zorganizowana w ramach spek akcyjnych, albo
oglnie spek kapitaowych, to znaczy spek, w ktrych jasno oddziela si rachunki
przedsibiorstwa od rachunkw osb, ktre wniosy do nich kapitay (i ktre s zreszt zaangaowane
tylko do wysokoci swego wkadu kapitaowego, a nie swych osobistych pienidzy: na tym polegaa
rewolucja spki z ograniczon odpowiedzialnoci, ktr wprowadzono niemal wszdzie pod
koniec XIX wieku), a take wyranie oddziela si wynagrodzenia za prac (pace, premie i inne
patnoci na rzecz tych, ktrzy wnieli swoj prac, cznie z kadr kierownicz) od wynagrodzenia
z kapitau (dywidendy, odsetki, zyski reinwestowane dla zwikszenia wartoci kapitau itd.).
Inaczej rzecz si ma ze spkami cywilnymi, a w szczeglnoci przedsibiorstwami
indywidualnymi, w ktrych rachunki spki mieszaj si niekiedy z rachunkami osobistymi szefa
przedsibiorstwa, ktry czsto jest jednoczenie wacicielem i pracownikiem. Obecnie okoo 10 %
produkcji krajowej w bogatych krajach jest realizowane przez pracownikw samozatrudnionych
w przedsibiorstwach indywidualnych, co w przyblieniu odpowiada udziaowi pracownikw
nienajemnych w populacji czynnej zawodowo. Pracownicy ci skupiaj si najczciej w maych
przedsibiorstwach usugowych (kupcy, rzemielnicy, restauratorzy itd.), jak rwnie w wolnych
zawodach (lekarze, adwokaci itd.). Przez dugi okres dotyczyo to take pracownikw gospodarstw
rolnych, ktrzy dzi ju w zasadzie zanikli. W rachunkach przedsibiorstw indywidualnych na og
niemoliwe jest wyodrbnienie wynagrodzenia z kapitau: na przykad zyski radiologa wynagradzaj
rwnoczenie jego prac, jak i niekiedy bardzo drogie wyposaenie, ktre musia pozyska. Podobnie
rzecz si ma z hotelarzem czy pracownikiem gospodarstwa rolnego. Z tego wzgldu mwimy
o dochodach mieszanych: dochody pracownikw nienajemnych s rwnoczenie dochodami z pracy
i dochodami z kapitau. Mona rwnie mwi o dochodach przedsibiorcw.
Do podziau dochodw mieszanych midzy kapita i prac uyjemy tego samego redniego podziau

midzy kapitaem a prac co dla reszty gospodarki. Jest to rozwizanie najmniej arbitralne i wydaje
si przynosi wyniki zbiene z tymi otrzymanymi za pomoc dwch innych, czsto
wykorzystywanych metod2. Jak pamitamy, jest to jedynie przyblienie, gdy w wypadku dochodw
mieszanych sama granica midzy dochodami z kapitau i z pracy jest pynna. Nie stanowi to obecnie
wielkiego problemu ze wzgldu na niewielk wag dochodw mieszanych, tak wic niepewno co do
faktycznego udziau kapitau dotyczy w najlepszym wypadku 1 2 % dochodu narodowego. Dla
okresw bardziej odlegych, w szczeglnoci dla XVIII i XIX wieku, gdy dochody mieszane mogy
odpowiada ponad poowie dochodu narodowego, wtpliwoci s potencjalnie duo wiksze3. Dlatego
wanie szacunki dotyczce czci kapitau za XVIII i XIX wiek mog by traktowane wycznie jako
przyblione4.
Nie wydaje si jednak, by podwaao to oszacowany przez nas bardzo wysoki poziom dochodw
z kapitau w tym okresie (co najmniej 40 % dochodu narodowego): w Zjednoczonym Krlestwie i we
Francji sama renta gruntowa wypacana wacicielom ziemskim stanowia rzd 20 % dochodu
narodowego w XVIII wieku i z pocztkiem XIX wieku, a wszystko wskazuje na to, e rentowno
gruntw rolnych (okoo poowy kapitau narodowego) bya nieznacznie nisza od redniej rentownoci
kapitau i zdecydowanie nisza od rentownoci kapitau przemysowego, jeli ocenia na podstawie
bardzo wysokiego poziomu zyskw przemysowych, w szczeglnoci w pierwszej poowie XIX wieku.
Niemniej niedoskonaoci dostpnych danych sprawiaj, e naley raczej poda pewien przedzia
midzy 35 45 % ni szacunek konkretnej liczby.
Dla XVIII i XIX wieku szacunki wartoci zasobu kapitaowego s prawdopodobnie dokadniejsze
ni te mwice o strumieniach dochodw z pracy i dochodw z kapitau. Podobnie sprawy maj si
dzisiaj. Dlatego zdecydowalimy si w ramach naszych bada pooy nacisk na ewolucj stosunku
kapitau do dochodu, zamiast na podzia midzy kapitaem a prac, jaki zazwyczaj zgbiano
w badaniach ekonomicznych.
Pojcie czystego dochodu z kapitau
Inna wana przyczyna wtpliwoci skaniajca nas do przekonania, e wskaniki redniej
rentownoci pokazane na wykresach 6.3 6.4 mog by nieco przeszacowane, i prowadzca tym
samym do wskazania czego, co mona nazwa wskanikiem czystego dochodu z kapitau wynika
z tego, e rachunki narodowe nie prbuj nawet uwzgldnia faktu, i lokowanie kapitau wymaga
pewnego minimum pracy, a przynajmniej uwagi ze strony jego posiadacza. Oczywicie koszty
zarzdzania i formalnego porednictwa finansowego, to znaczy usug doradztwa lub zarzdzania
portfelem inwestycyjnym zapewnianych przez bank lub inn oficjaln instytucj finansow, agencj
nieruchomoci bd syndyka, s brane pod uwag i zawsze odliczane od dochodw z kapitau oraz od
wskanikw redniej rentownoci (takich jak prezentowane tutaj). Nie dotyczy to jednak
nieformalnego porednictwa finansowego, a wic prostej okolicznoci, e wszyscy powicaj czas
czsto duo czasu na zarzdzanie wasnym portfelem i interesami oraz decydowanie o tym, ktre
inwestycje bd najbardziej korzystne. W niektrych przypadkach przypomina to prawdziw prac
przedsibiorcz albo raczej prac biznesmena.
Z pewnoci trudno jest cile wyliczy warto takiej nieformalnej pracy, co zapewne tumaczy
pominicie jej w rachunkach narodowych. Trzeba by w zasadzie zmierzy powicony czas i przyzna
mu okrelon warto godzinow, opierajc si na przykad na rwnorzdnym wynagrodzeniu za prac
w formalnym sektorze finansowym bd nieruchomoci. Mona rwnie wyobrazi sobie, e te

nieformalne koszty s wysze w okresach silnego wzrostu gospodarczego (lub wysokiej inflacji),
poniewa takie okresy wymagaj bez wtpienia czstszych zmian w portfelu i wikszej iloci czasu
powiconego na poszukiwanie bardziej korzystnych inwestycji, ni w warunkach gospodarki
w okresie quasi-stagnacji. Na przykad trudno uzna rednie rentownoci rzdu 10 % obserwowane we
Francji i w nieco mniejszym stopniu w Zjednoczonym Krlestwie w okresach odbudowy po kadej
z dwch wojen wiatowych (takie poziomy s rwnie obserwowane w krajach wschodzcych
o bardzo silnym wzrocie, jak w dzisiejszych Chinach) za czysty dochd z kapitau. Moliwe, e takie
poziomy rentownoci obejmuj niebah cz wynagrodzenia za nieformaln prac typu
przedsibiorczego.
Tytuem ilustracji wskazalimy na wykresach 6.3 6.4 szacunki czystego dochodu z kapitau dla
Zjednoczonego Krlestwa i dla Francji w rnych okresach, uzyskane po odjciu od zanotowanej
redniej rentownoci wiarygodnego przyblienia jakkolwiek by moe nieco zawyonego
nieformalnych kosztw zarzdzania (to znaczy wartoci czasu pracy powiconego na zarzdzanie
wasnym majtkiem). Otrzymane w ten sposb wskaniki czystego zysku s generalnie jeden lub dwa
punkty nisze ni obserwowane stopy rednie i powinny by bez wtpienia traktowane jako wartoci
minimalne5. W szczeglnoci dostpne dane dotyczce wskanikw dochodw rzeczywicie
uzyskanych ze wzgldu na poziom majtku, ktre zbadamy w trzeciej czci, sugeruj, e istniej
wane dla zarzdzania majtkami oszczdnoci skali i e dochd uzyskany przez najwiksze majtki
jest wyranie wyszy od poziomw pokazanych tutaj6.
Rentowno kapitau w historii
Gwny wniosek pyncy z naszych szacunkw jest nastpujcy. We Francji i w Wielkiej Brytanii od
XVIII do XXI wieku czysty dochd z kapitau oscylowa wok wartoci redniej rzdu 4 5 %
rocznie albo, bardziej oglnie, w przedziale zawartym midzy 3 6 % rocznie, bez wyranej
dugookresowej tendencji. Czysty dochd znacznie przekracza 6 % na skutek wielkich zniszcze
i licznych wstrzsw doznanych przez kapita w cigu wojen XX wieku, ale wraca do szybko do
niszych poziomw znanych z przeszoci. Moliwe, e czysty dochd z kapitau lekko spad
w dugim okresie; przekracza on czsto 4 5 % w XVIII i XIX wieku, podczas gdy z pocztkiem
XXI wieku wydaje si zblia do 3 4 %, w miar jak stosunek kapitau do dochodu wraca do
wysokich poziomw notowanych w przeszoci.
Brakuje nam jednak dystansu, by w peni oceni ten ostatni punkt. Nie mona wykluczy, e czysty
dochd z kapitau uzyska w nadchodzcych dekadach wysze poziomy, a to z racji rosncej
konkurencji midzy krajami o pozyskanie kapitaw, ale take z coraz wikszego wyrafinowania
rynkw i instytucji finansowych czerpicych zyski ze zrnicowanych i wysoce zoonych portfeli.
W kadym razie ta dugookresowa quasi-stabilizacja czystego dochodu z kapitau (bd bardziej
prawdopodobny niewielki spadek rzdu jednej czwartej lub jednej pitej, z 4 5 % w XVIII
i XIX wieku do 3 4 % obecnie) to fakt o kluczowym znaczeniu dla naszych bada, do czego jeszcze
wrcimy.
By umieci te liczby w pewnej perspektywie, przypomnijmy, e tradycyjny kurs przeliczenia
kapitau na rent w XVIII i XIX wieku, dla najbardziej rozpowszechnionych i najmniej ryzykownych
form kapitau (takich jak posiadane grunty lub dug publiczny) wynosi zwykle 5 % rocznie: warto
kapitau szacowana jest na poziomie okoo dwudziestoletniego dochodu rocznego przynoszonego
przez ten kapita. Ta referencyjna warto bywa oceniana niekiedy na dwadziecia pi lat (co

odpowiada wwczas dochodowi 4 % rocznie)7.

W klasycznej powieci pocztku XIX wieku, zwaszcza u Balzaca i Austen, to przeoenie midzy
kapitaem a roczn rent za porednictwem wskanika rentownoci 5 % (albo rzadziej 4 %), stanowi
absolutn oczywisto. Zdarza si zreszt czsto, e powieciopisarze nie okrelaj nawet natury
kapitau, traktujc tak przecie odmienne materie jak ziemia i dug publiczny jako niemal idealne
zamienniki, i ograniczaj si do wskazania wysokoci uzyskanej rocznej renty. Dowiadujemy si na
przykad, e taka a taka posta dysponuje 50 000 frankw lub 2000 funtw szterlingw renty, przy
czym nie jest sprecyzowane, czy chodzi o rent gruntow, czy obligacje pastwowe. Jakie to ma
znaczenie, skoro w obu przypadkach dochd jest pewny i regularny, co pozwala stale finansowa
cile okrelony tryb ycia oraz odtwarza z pokolenia na pokolenie dobrze znany i rozumiany status
spoeczny?
Austen i Balzac uznaj te czsto za zbdne okrelenie wskanika rentownoci, ktry pozwala
przeoy kapita na roczn rent. Kady czytelnik dobrze wie, e aby otrzyma rent roczn
w wysokoci 50 000 frankw potrzebny jest kapita rzdu 1 miliona frankw (albo kapita 40 000
funtw, by da rent roczn w wysokoci 2000 funtw), niezalenie od tego, czy bdzie on ulokowany
w obligacjach, w gruntach rolnych, czy w jakiej innej formie. Dla pisarzy z XIX wieku, jak i ich
czytelnikw, przeoenie midzy majtkiem a rent roczn stanowi oczywisto i stale przechodzi si
z jednej skali miary do drugiej, bez adnych ceremonii, tak jakby posugiwano si idealnymi
synonimami albo rozmawiano w dwch znanych wszystkim, rwnolegych jzykach.
W dziewitnastowiecznych powieciach rwnie oczywiste jest, e istniej lokaty wymagajce
wikszej osobistej inwestycji, jak fabryki makaronu ojca Goriot czy antylskie inwestycje Sir Thomasa
z Mansfield Park, ktre przynosz zarazem duo wysze zwroty. Takie lokaty mog w zasadzie
pozwoli na otrzymywanie dochodu w wysokoci 7 8 % albo nawet wicej, jeli trafi si
odpowiednio dobry interes, na co liczy Cezar Birotteau przy okazji swych inwestycji w nieruchomoci
paryskiej dzielnicy La Madeleine, bdc ju po pierwszych sukcesach w biznesie perfumeryjnym. Ale
dla wszystkich jest rwnie cakowicie jasne, e po odjciu czasu i energii strawionych na
organizowanie tych interesw (Sir Thomas spdza dugie miesice na wyspach) czysty dochd
kocowy nie zawsze jest korzystniejszy od 4 5 % uzyskanych drog inwestowania w ziemi czy
obligacje. Innymi sowy, dodatkowy dochd odpowiada w znacznym stopniu wynagrodzeniu za prac
wniesion do interesu, natomiast czysty dochd cznie z premi za ryzyko nie jest generalnie
duo wyszy od 4 5 % (co ju samo w sobie nie jest takim zym wynikiem).
Rentowno kapitau na pocztku XXI wieku
Czym zdeterminowany jest czysty dochd z kapitau (to znaczy to, co rocznie przynosi kapita po
odjciu wszystkich kosztw zarzdzania, w tym czasu powiconego na zarzdzanie portfelem
aktyww) i dlaczego spad w dugim okresie, przechodzc od w przyblieniu 4 5 % w epoce Balzaca
i Austen do okoo 3 4 % dzisiaj?
Zanim sprbujemy odpowiedzie na to pytanie, naley wyjani pewn wan kwesti. Niektrzy
czytelnicy uznaj by moe tez o rednim dochodzie z kapitau rzdu 3 4 % na pocztku XXI wieku
za nazbyt optymistyczn na tle mizernych dochodw, jakie sami uzyskuj ze swych drobnych
oszczdnoci. Kilka punktw trzeba zatem doprecyzowa.
Po pierwsze poziomy wskazane na wykresach 6.3 6.4 dotycz dochodw przed podatkiem. Inaczej
mwic, chodzi o dochody, ktre otrzymaliby posiadacze kapitau, gdyby nie istniaa adna forma
opodatkowania kapitau i dochodw z niego czerpanych. W ostatniej czci ksiki wrcimy

szczegowo do roli, jak podatki te odgryway w przeszoci, oraz roli, jak mog odgrywa
w przyszoci wraz ze wzrostem fiskalnej konkurencji midzy pastwami. Tymczasem warto
zauway, e presja fiskalna w XVIII i XIX wieku bya niemal nieistotna, za to zdecydowanie urosa
w XX i z pocztkiem XXI wieku, tak e redni dochd z kapitau po opodatkowaniu spad w dugim
okresie duo wyraniej ni redni dochd przed opodatkowaniem. Dzisiaj poziom podatkw od
kapitau i dochodw moe, owszem, by stosunkowo niewielki, zwaszcza jeli zastosuje si dobr
strategi optymalizacji fiskalnej (niektrzy szczeglnie przekonujcy inwestorzy otrzymuj nawet
subwencje), ale w wikszoci wypadkw s one jednak znaczne. W szczeglnoci wane jest, by
pamita, e trzeba bra pod uwag wiele innych podatkw, a nie tylko podatek dochodowy: na
przykad podatek od nieruchomoci ograniczajcy znacznie rentowno kapitau w nieruchomociach,
podatek dochodowy od przedsibiorstw, ktry odgrywa t sam rol, gdy chodzi o dochody z kapitau
finansowego zainwestowanego w przedsibiorstwach. Dopiero gdyby cao tych podatkw zostaa
zniesiona do czego by moe kiedy dojdzie, lecz na razie nam do tego daleko dochody z kapitau
faktycznie uzyskiwane przez wacicieli osignyby poziomy wskazane na wykresach 6.3 6.4.
Wszystkie podatki podsumowane razem sprawiaj, e rednia stopa opodatkowania cica dzi na
dochodach z kapitau wynosi okoo 30 % w wikszoci bogatych krajw. Oto pierwsza z przyczyn, dla
ktrych powstaje tak dua rnica midzy czysto ekonomicznym dochodem z kapitau a dochodem
faktycznie uzyskiwanym przez zainteresowanych.
Po drugie musimy przypomnie, e ten czysty dochd rzdu 3 4 % jest redni skrywajc
ogromne rnice. Dla wszystkich tych, ktrych jedynym kapitaem s niewielkie pienidze na
nieoprocentowanym koncie bankowym, dochd jest ujemny, poniewa kadego roku uszczupla go
inflacja. Ksieczki i konta oszczdnociowe maj oprocentowanie niewiele wysze od inflacji8. Co
istotne, nawet jeli tych osb jest wiele, to posiadane przez nie rodki s stosunkowo ograniczone
w masie. Jak ju pisalimy, majtek w bogatych krajach dzieli si obecnie na dwie w przyblieniu
rwne (albo porwnywalne) czci: nieruchomoci i aktywa finansowe. Wrd aktyww finansowych
akcje, obligacje i lokaty, fundusze powiernicze i dugoterminowe umowy finansowe (na przykad
renty doywotnie lub fundusze emerytalne) stanowi niemal cao zgromadzonych rodkw. Sumy
utrzymywane na nieoprocentowanych kontach bankowych to na og zaledwie rwnowarto 10
20 % dochodu narodowego, czyli najwyej 3 4 % caoci majtkw (ktre, przypomnijmy, s
rwnowartoci 500 600 % dochodu narodowego). Jeli doda do tego ksieczki oszczdnociowe,
nie uzyskamy wicej ni 30 % dochodu narodowego, czyli zaledwie nieco wicej ni 5 % caoci
majtkw9. To, e konta bankowe i ksieczki oszczdnociowe przynosz minimalne
oprocentowanie, nie jest pozbawione znaczenia dla zainteresowanych osb, ale z punktu widzenia
redniej rentownoci kapitau fakt ten niewiele zmienia.
Z perspektywy redniej rentownoci duo waniejsze jest odnotowanie, e roczna warto
dzierawna nieruchomoci mieszkalnych poowa majtkw stanowi na og rzd 3 4 % ceny
dbr. Apartament wartoci 500 000 euro daje na przykad czynsz w wysokoci 15 000 20 000 euro
rocznie (okoo 1500 euro miesicznie) albo pozwala na zaoszczdzenie czynszu tym, ktrzy sami
zdecyduj si w nim zamieszka, co sprowadza si do tego samego. Dotyczy to rwnie
skromniejszych majtkw w nieruchomociach: mieszkanie za 100 000 euro przynosi lub pozwala
unikn zapacenia czynsz okoo 3000 lub 4000 euro rocznie lub wicej (jak ju zauwaylimy,
dochd dzierawny siga niekiedy 5 % w odniesieniu do maych powierzchni). Dochody uzyskiwane
z lokat finansowych, przewaajcych wrd najwikszych majtkw, s jeszcze wysze. To cao
tych lokat, w nieruchomociach i finansowych, ktre w swej masie stanowi zasadnicz cz
majtkw prywatnych, podnosi redni rentowno.

Aktywa realne i aktywa nominalne

Kolejny punkt wymagajcy doprecyzowania dotyczy wskanikw rentownoci na wykresach 6.3 6.4,
ktre powinny by traktowane jako dochody realne. Innymi sowy, byoby cakowicie bdne chcie
odejmowa od nich stop inflacji obecnie zwykle 1 2 % rocznie w krajach bogatych.
Powd tego jest prosty: w swej zdecydowanej wikszoci elementy majtku znajdujce si w rkach
gospodarstw domowych s aktywami realnymi (to znaczy aktywami zwizanymi z realn
dziaalnoci gospodarcz, jak nieruchomoci mieszkaniowe czy akcje, ktrych cena ulega zmianie
w miar ewolucji danej dziaalnoci), nie za aktywami nominalnymi (to znaczy takimi, ktrych
warto ustalona jest wedug pocztkowej wartoci nominalnej, jak pienidza ulokowanego na koncie
bankowym, ksieczce oszczdnociowej lub bonie skarbowym o staym oprocentowaniu).
Aktywa nominalne charakteryzuj si tym, e s wystawione na silne ryzyko inflacyjne: kiedy
lokujemy 10 000 euro na koncie bankowym, ksieczce oszczdnociowej albo w obligacji publicznej
lub prywatnej o staym oprocentowaniu, wwczas ta lokata warta jest cigle 10 000 euro dziesi lat
pniej, nawet jeli po drodze ceny konsumpcyjne wzrosy dwukrotnie. W tym wypadku mwi si, e
warto realna lokaty zostaa podzielona przez dwa: mona zakupi dwukrotnie mniej dbr i usug ni
za sum pierwotnie ulokowan. Odpowiada to ujemnej rentownoci 50 % w cigu dziesiciu lat,
ktra moe lub nie zosta zrekompensowana przez uzyskane w tym czasie odsetki. Generalnie
w okresach silnej zwyki cen stopa procentowa nominalna, czyli przed odjciem inflacji, wzrasta do
wysokich poziomw, najczciej do poziomw wyszych od inflacji. Ale wszystko zaley od terminu,
w ktrym lokata zostaa uruchomiona, od przewidywanej przez jednych i drugich w tym momencie
inflacji itp. W zalenoci od przypadku realne stopy procentowe, to znaczy rzeczywicie uzyskany
dochd, po odjciu stopy inflacji, mog by silnie dodatnie bd silnie ujemne10. W kadym razie
naley odj inflacj od odsetek, by pozna realn rentowno aktywu nominalnego.
Odwrotnie jest z aktywami realnymi. Ceny dbr w nieruchomociach, podobnie jak ceny akcji,
udziaw w przedsibiorstwach czy w funduszach wzajemnych rosn na og co najmniej tak szybko,
jak wskanik cen konsumpcyjnych. Inaczej mwic, nie tylko nie trzeba odejmowa inflacji od
czynszw czy dywidend otrzymywanych corocznie, ale czsto naley doda do tego rocznego dochodu
nadwyk uzyskan podczas sprzeday aktywu (wzgldnie odj strat). Tak wic aktywa realne s
duo bardziej reprezentatywne ni aktywa nominalne: stanowi na og ponad trzy czwarte wszystkich
aktyww pozostajcych w posiadaniu gospodarstw domowych, a niekiedy za dziewi dziesitych11.
Kiedy w poprzednim rozdziale badalimy akumulacj kapitau, wycignlimy wniosek, e te rne
efekty maj tendencj do rwnowaenia si na dusz met. Rzeczywicie, jeli wzi pod uwag
cao aktyww, wwczas rednio dla okresu 1910 2010 ceny aktyww rosy w tym samym tempie,
co wskanik cen konsumpcyjnych, przynajmniej na pierwszy rzut oka. Nadwyki i straty mog
z pewnoci by znaczne dla tej czy innej kategorii aktyww (w szczeglnoci aktywa nominalne
generuj strukturalnie straty, kompensowane przez nadwyki aktyww realnych) i zmieniaj si
czsto w rnych okresach. Wzgldna cena kapitau mocno spada w latach 1910 1950, zanim znowu
zacza rosn w cigu lat 1950 2010. W tych warunkach najrozsdniej bdzie uzna, e rednie
dochody z kapitau wskazane na wykresach 6.3 6.4, uzyskane przypomnijmy z podzielenia
rocznego strumienia dochodw z kapitau (czynsze, dywidendy, odsetki, zyski itp.) przez zasb
kapitau, a wic bez wzicia pod uwag nadwyek i strat, daj dobre oszacowanie redniej rentownoci
kapitau w dugim okresie12. Oczywicie, jeli studiujemy rentowno konkretnego aktywu, nie
zwalnia to nas od dodania nadwyki czy odjcia straty (na przykad odjcia inflacji w przypadku
aktywu nominalnego). Ale nie miaoby sensu odejmowanie inflacji od caoci dochodw z kapitau

bez dodania nadwyek, ktre rednio rzecz biorc w peni wyrwnuj skutki inflacji.
Zrozumiejmy si dobrze: nie chodzi oczywicie o to, by negowa realny wpyw, jaki inflacja moe
niekiedy wywrze na majtki, ich rentowno i dystrybucj. Efekt dotyczy jednak raczej dystrybucji
pomidzy rnymi aktywami ni dugookresowych zmian strukturalnych. Przykadowo: widzielimy,
e inflacja odegraa zasadnicz rol w zmniejszeniu do niewielkich rozmiarw wartoci zaduenia
publicznego w bogatych krajach po wojnach XX wieku. Jednake kiedy inflacja trwale si przedua
na wysokich poziomach, to jedni i drudzy usiuj si przed tym chroni, inwestujc w aktywa realne.
Ot wszystko wskazuje na to, e najwiksze majtki s czsto najlepiej indeksowane i najbardziej
dugookresowo zrnicowane, natomiast skromne majtki zazwyczaj konta bankowe i ksieczki
oszczdnociowe zostaj dotknite najciej.
Mona oczywicie wysun tez, zgodnie z ktr przejcie od niemal zerowej inflacji w XIX wieku
i a do pocztkw XX wieku do inflacji 2 % z kocem XX wieku i pocztkiem XXI wieku
doprowadzio do nieznacznego spadku czystego dochodu z kapitau, w tym sensie, e atwiej jest by
rentierem w systemie inflacji zerowej (majtkowi pochodzcemu z przeszoci nie grozi ryzyko
uszczuplenia przez inflacj), podczas gdy dzi trzeba powici wicej czasu, by uporzdkowa swj
majtek, a w kadym razie zastanowi si nad dobr strategi umieszczenia lokat. Ale i tu wcale nie
jest pewne, e to najwiksze majtki zostan najbardziej dotknite ani e wanie mechanizm
wykorzystania inflacji do zredukowania znaczenia majtkw nagromadzonych w przeszoci okae si
najlepszy do osignicia celu. Do tej zasadniczej kwestii wrcimy w nastpnej czci, kiedy zajmiemy
si sposobem, w jaki faktycznie osignite przez jednych i drugich dochody rni si w zalenoci od
rozmiarw majtku, oraz w kolejnej czci czwartej, kiedy bdziemy badali i porwnywali rne
instytucje i polityki publiczne mogce wpywa na podzia bogactw, z podatkami i inflacj
w pierwszym rzdzie. W tej chwili odnotujmy tylko, e inflacja odgrywa przede wszystkim rol
redystrybucyjn pomidzy posiadaczami majtkw czasami poyteczn, czasami mniej i e
ewentualny wpyw inflacji na redni rentowno kapitau moe by ograniczony i znacznie niszy od
pozornego skutku nominalnego13.
Do czego suy kapita?
Do tej pory obserwowalimy ewolucj rentownoci kapitau w historii, opierajc si na
najdokadniejszych dostpnych danych. Teraz przejdmy do mechanizmw wyjaniajcych: co okrela
obowizujcy w danym spoeczestwie i w danym momencie wskanik rentownoci kapitau? Jakie
gwne siy gospodarcze i spoeczne graj tu rol, jak zmieniaj si w czasie i, przede wszystkim, co
mona powiedzie na temat przewidywalnej ewolucji wskanika rentownoci kapitau w XXI wieku?
Wedug najprostszych modeli ekonomicznych i w warunkach hipotezy czystej i doskonaej
konkurencji na rynku kapitau, jak rwnie na rynku pracy, wskanik rentownoci kapitau powinien
by absolutnie rwny kracowej produktywnoci kapitau (to znaczy dodatkowej produkcji
wynikajcej z nakadu dodatkowej jednostki kapitau). W bardziej zoonych, a tym samym bardziej
realistycznych, modelach wskanik rentownoci kapitau zaley rwnie od relatywnej siy
przetargowej rnych stron oraz ukadu si midzy nimi, i moe w zalenoci od sytuacji i sektora by
wyszy lub niszy od kracowej produktywnoci kapitau (tym bardziej, e ta ostatnia nie zawsze daje
si precyzyjnie wymierzy).
W kadym razie wskanik rentownoci kapitau jest okrelony przez dwie nastpujce siy: z jednej
strony technologi (do czego suy kapita?) i z drugiej strony obfito zapasu kapitau (zbyt duo
kapitau zabija kapita).

Technologia odgrywa oczywicie gwn rol. Jeli kapita nie ma zastosowania jako czynnik
produkcji, wwczas z definicji jego produktywno kracowa jest zerowa. Teoretycznie mona
wyobrazi sobie spoeczestwo, w ktrym kapita nie jest do niczego potrzebny w procesie
produkcyjnym, gdzie adna inwestycja nie pozwala ulepszy wydajnoci gruntw rolnych, adne
narzdzie ani wyposaenie nie umoliwia wikszej produkcji i gdzie fakt dysponowania dachem nad
gow nie wpywa na dobrostan w porwnaniu z faktem spania na zewntrz. Nawet w takim
spoeczestwie kapita mgby jednak odegra wan rol jako rodek przechowywania wartoci: na
przykad ludzie mogliby gromadzi stosy jedzenia (przy zaoeniu, e pozwoliyby na to warunki)
w przewidywaniu ewentualnej klski godu bd z przyczyn czysto estetycznych (wwczas dorzucajc
by moe do stosw jedzenia jakie ozdoby czy klejnoty). Teoretycznie nic nie stoi na przeszkodzie,
by wyobrazi sobie spoeczestwo, w ktrym stosunek kapitau do dochodu byby nadzwyczaj wysoki,
ale rentowno kapitau r byaby dokadnie zerowa. W tym wypadku cz kapitau w dochodzie
narodowym = r take wynosiaby zero. W takim spoeczestwie cao dochodu narodowego
i produkcji przypadaaby na prac.
Nic nie ogranicza naszej wyobrani, ale we wszystkich znanych ludzkich spoeczestwach, cznie
z najbardziej archaicznymi, sprawy wyglday inaczej. We wszystkich cywilizacjach kapita spenia
dwie wane funkcje gospodarcze: z jednej strony zapewnia mieszkanie (czyli odpowiada za
wytwarzanie usug mieszkaniowych, ktrych warto jest mierzona wartoci dzierawn
pomieszcze mieszkalnych: to warto dobrostanu wniesionego przez fakt spania i ycia raczej pod
dachem ni na zewntrz), a z drugiej strony dziaa jako czynnik produkcyjny, sucy wytwarzaniu
innych dbr i usug (kiedy ich wytworzenie moe wymaga gruntw rolnych, narzdzi, budynkw,
biur, maszyn, wyposaenia, patentw itd.). Historycznie pierwsze formy akumulacji kapitalistycznej
dotycz jednoczenie narzdzi (krzemie itd.) i ulepsze rolniczych (ogrodzenia, nawadnianie,
drenowanie itd.), jak rwnie pierwszych mieszka (groty, namioty, szaasy itd.), a nastpnie
przechodz w do coraz bardziej skomplikowane formy kapitau przemysowego i organizacyjnego
oraz cigle udoskonalane lokale mieszkalne.
Pojcie kracowej produktywnoci kapitau
Kracow produktywno kapitau okrela si przez warto dodatkowej produkcji wniesionej przez
dodatkow jednostk kapitau. Zamy dla przykadu, e w jakiej spce rolniczej fakt
dysponowania rwnowartoci 100 euro dodatkowych gruntw albo 100 euro dodatkowych narzdzi
(biorc pod uwag obowizujce ceny gruntw i narzdzi) pozwala zwikszy produkcj ywnoci
o rwnowarto 5 euro rocznie (wszystkie inne elementy pozostaj bez zmian, w szczeglnoci staa
jest ilo wykorzystywanej pracy). Mwi si wtedy, e kracowa produktywno kapitau wynosi
5 euro na zainwestowane 100 euro, inaczej 5 % rocznie. W warunkach czystej i doskonaej
konkurencji chodzi o roczn stop wydajnoci, ktr posiadacz kapitau waciciel gruntw lub
waciciel narzdzi powinien otrzyma od pracownika rolnego. Jeli chciaby uzyska wicej ni
5 %, to pracownik pjdzie wynaj ziemi i narzdzia od innego kapitalisty. Natomiast jeli to
pracownik chce paci mniej ni 5 %, wwczas ziemia i narzdzia trafi do innego pracownika.
Oczywicie moe si zdarzy, e waciciel znajduje si w sytuacji monopolu w zakresie wynajmu
ziemi i swych narzdzi pracownikowi albo moliwoci kupna jego pracy (mwimy wwczas
o monopsonie). Wtedy waciciel moe narzuci stop rentownoci wysz ni wynosi kracowa
produktywno.
W bardziej zoonej gospodarce, gdzie sposoby wykorzystania kapitau s liczne i zrnicowane

mona zainwestowa 100 euro w gospodarstwo rolne, ale take w nieruchomoci mieszkaniowe albo
przedsibiorstwo przemysowe czy usugi obliczenie kracowej produktywnoci kapitau moe by
trudne. Jest to w zasadzie zadanie systemu porednictwa finansowego (zwaszcza bankw i rynkw
finansowych), by znale jak najlepszy sposb wykorzystania kapitau, tak by kada jednostka
dostpnego kapitau zostaa zainwestowana tam, gdzie bdzie najbardziej wydajna na drugim kocu
wiata, jeli trzeba i przyniesie swemu posiadaczowi najwikszy moliwy dochd. Rynek
kapitaowy okrelany jest jako doskonay, kiedy pozwala kad jednostk kapitau zainwestowa
w najbardziej korzystny z moliwych sposobw i uzyska maksymalny moliwy w danej gospodarce
produkt kracowy, jeli to moliwe w ramach doskonale zdywersyfikowanego portfela
inwestycyjnego (tak by mc korzysta bez adnego ryzyka ze redniej rentownoci gospodarki),
a wszystko to oczywicie przy minimalnych kosztach porednictwa.
W praktyce instytucje finansowe i rynki giedowe s bardzo odlege od tego ideau perfekcji
i czsto cechuje je chroniczny brak stabilnoci, fale spekulacyjne oraz powracajce baki. Trzeba
powiedzie, e wynalezienie na caej planecie lub nawet w caym kraju najkorzystniejszego miejsca
dla ulokowania jednostki kapitau nie jest rzecz prost, nie mwic ju o tym, e handel
krtkoterminowy i podwjna ksigowo stanowi niekiedy najkrtsz drog maksymalizacji
prywatnych zwrotw z kapitau. Ale niezalenie od niedoskonaoci istniejcych instytucji prawd
jest, e systemy porednictwa finansowego odegray niezastpion rol w historii rozwoju
gospodarczego. Proces ten wymaga zawsze wielu uczestnikw nie tylko bankw i formalnych
rynkw finansowych. Na przykad w XVIII i XIX wieku kluczow rol w kontaktowaniu osb
dysponujcych funduszami do ulokowania z przedsibiorcami szukajcymi inwestycji do
sfinansowania w rodzaju ojca Goriot z jego fabrykami makaronu czy Cezara Birotteau z projektami
dotyczcymi nieruchomoci odgrywali notariusze14.
Warto doda, e pojcie kracowej produktywnoci kapitau jest zdefiniowane niezalenie od
instytucji i regu albo braku regu charakteryzujcych podzia midzy kapitaem a prac w danym
spoeczestwie. Przykadowo: jeli posiadacz gruntw i narzdzi sam wykorzystuje swj kapita,
wwczas nie oblicza on osobno rentownoci kapitau, ktry sam sobie wypaca. Kapita pozostaje
mimo to nie mniej potrzebny i jego kracowa produktywno jest taka sama, jak gdyby dochd by
wypacany wacicielowi zewntrznemu. Podobnie si dzieje, jeli obowizujcy system gospodarczy
decyduje si skolektywizowa cao lub cz zasobw kapitau i w skrajnym przypadku jak
w Zwizku Radzieckim zlikwidowa wszelkie dochody prywatne z kapitau. Wtedy dochd
prywatny jest mniejszy od dochodu spoecznego z kapitau, ale ten ostatni zawsze jest okrelony
jako kracowa produktywno dodatkowej jednostki kapitau. Czy jest uzasadnione i potrzebne
spoeczestwu, eby waciciele kapitau otrzymywali ten kracowy produkt jako wynagrodzenie
z tytuu wasnoci (czy to zgromadzonej przez nich, czy przez ich przodkw), bez wkadu
jakiejkolwiek nowej pracy? To z pewnoci wane pytanie, ale w tym miejscu jeszcze na nie nie
odpowiemy.
Zbyt duo kapitau zabija kapita
Zbyt duo kapitau zabija kapita: niezalenie od ksztatu instytucji i regu organizujcych podzia
midzy kapitaem a prac jest rzecz naturaln oczekiwa, e kracowa produktywno kapitau
bdzie si zmniejsza, w miar jak ronie jego zasb. Na przykad jeli kady pracownik rolny
dysponuje ju tysicami hektarw do uprawy, to jest prawdopodobne, e dodatkowy dochd
przyniesiony przez kolejny hektar bdzie ograniczony. Podobnie jeli jaki kraj zbudowa ju budynki

mieszkalne w nadzwyczajnej iloci, tak e kady mieszkaniec dysponuje setkami metrw

kwadratowych do ycia, powikszenie dobrobytu przez jeden dodatkowy budynek zmierzone
dodatkowym czynszem, ktry zainteresowane osoby byyby gotowe zapaci, by go zaj byoby bez
wtpienia niewielkie. Tak samo z maszynami i wyposaeniem wszelkiej natury: kracowa
produktywno jest malejca, w kadym razie od pewnego progu (moliwe, e pewna minimalna
liczba narzdzi jest konieczna, by zacz produkcj, lecz w pewnym momencie dochodzi do
nasycenia). I odwrotnie, w kraju, w ktrym gigantyczna ludno musi podzieli si niewielkim
areaem ziem uprawnych, nielicznymi mieszkaniami i niewystarczajc liczb narzdzi, kracowa
produktywno kadej dodatkowej jednostki kapitau bdzie bardzo wysoka, a szczliwi waciciele
kapitau nie zmarnuj okazji, by to wykorzysta.
Ciekaw kwesti jest zatem nie tyle zbadanie, czy kracowa produktywno kapitau maleje, kiedy
zasb kapitau ronie (to jest oczywiste), ale raczej w jakim tempie ona maleje. W szczeglnoci
kluczowe jest pytanie, do jakiego stopnia rednia rentowno kapitau r przy zaoeniu, e jest rwna
kracowej produktywnoci kapitau zmniejsza si, gdy stosunek kapitau do dochodu ronie. Mog
tu zaj dwa przypadki. Jeli zwrot z kapitau r spada wicej ni proporcjonalnie, gdy stosunek
kapitau do dochodu ronie (na przykad gdy rentowno spada wicej ni dwukrotnie, a stosunek
kapitau do dochodu ronie dokadnie dwukrotnie), wwczas oznacza to, e udzia dochodw
z kapitau w dochodzie narodowym = r maleje, kiedy ronie. Inaczej mwic, zmniejszenie
rentownoci kapitau oznacza wicej ni zrekompensowanie wzrostu stosunku kapitau do dochodu.
Na odwrt dzieje si, jeli rentowno r spada mniej ni proporcjonalnie, kiedy stosunek ronie (na
przykad kiedy rentowno spada mniej ni dwukrotnie, kiedy stosunek kapitau do dochodu ronie
dwukrotnie), wtedy oznacza to, e udzia kapitau = r ronie, kiedy ronie. W tym wypadku
zmniejszony wskanik rentownoci kapitau w efekcie agodzi wzrost udziau kapitau w porwnaniu
ze wzrostem stosunku kapitau do dochodu.
Zgodnie z zaobserwowanymi w Wielkiej Brytanii i we Francji tendencjami historycznymi ten drugi
przypadek wydaje si bardziej prawdopodobny na dusz met. Cz kapitau przesza t sam
generaln ewolucj w ksztacie litery U, co stosunek kapitau do dochodu (z wyszym poziomem
w XVIII i XIX wieku, spadkiem w poowie XX wieku i ponownym wzrostem z kocem XX
i pocztkiem XXI wieku). Ewolucja wskanika redniej rentownoci kapitau r doprowadzia
rzeczywicie do znacznego zmniejszenia amplitudy krzywej U. Rentowno bya szczeglnie wysoka
zaraz po II wojnie wiatowej, kiedy kapitau byo niewiele, zgodnie z zasad malejcej
produktywnoci kracowej. Efekt ten jednak nie by wystarczajcy, by odwrci kierunek krzywej U,
obserwowanej dla stosunku kapitau do dochodu , i przeksztaci j w odwrcon krzyw U udziau
kapitau w dochodzie narodowym .
Naley zaznaczy, e z teoretycznego punktu widzenia oba przypadki s moliwe. Wszystko zaley
od kaprysw technologii albo, mwic dokadniej, wszystko zaley od rnorodnoci dostpnych
technik pozwalajcych czy kapita z prac tak, by wytwarza rne rodzaje dbr i usug
konsumowanych w danym spoeczestwie. Zastanawiajc si nad tymi problemami, ekonomici
czsto uywaj pojcia funkcji produkcji, ktre jest sformuowaniem matematycznym
pozwalajcym przedstawi w sposb syntetyczny stan moliwych technologii w danym
spoeczestwie. Funkcja produkcji cechuje si zwaszcza elastycznoci substytucji midzy kapitaem
i prac, mierzc atwo, z jak mona substytuowa czyli zastpi prac kapitaem lub kapita
prac dla wyprodukowania danych dbr i usug.
Przykadowo: zerowa elastyczno substytucji odpowiada funkcji produkcji o cakowicie staych
wspczynnikach: potrzeba dokadnie jednego hektara i jednego narzdzia dla pracownika rolnego

(albo dokadnie jednej maszyny dla robotnika przemysowego), ani mniej, ani wicej. Jeli kady
pracownik dysponuje bodaj jedn setn hektara lub jednym narzdziem za duo, to nie bdzie mg
zrobi z nich uytku i kracowa produktywno tej dodatkowej jednostki kapitau bdzie dokadnie
zerowa. Podobnie jeli jest jeden pracownik za duo w stosunku do zasobu kapitau do dyspozycji,
wwczas niemoliwe bdzie wykorzystanie jego pracy w jakikolwiek produktywny sposb.
I na odwrt: jeli elastyczno substytucji jest nieskoczona, to znaczy, e kracowa
produktywno kapitau i pracy jest cakowicie niezalena od iloci kapitau i pracy do dyspozycji.
W szczeglnoci rentowno kapitau jest staa i nie zaley od iloci dostpnego kapitau: zawsze
mona zakumulowa wicej kapitau i zwikszy produkcj o stay odsetek, na przykad 5 % albo
10 % rocznie na jednostk kapitau dodatkowego. Mona wyobrazi sobie gospodark cakowicie
zrobotyzowan, w ktrej bdzie si dao nieskoczenie zwiksza produkcj wycznie poprzez
dodawanie kapitau.
aden z tych dwch skrajnych wariantw nie ma tak naprawd znaczenia. Pierwszy grzeszy
brakiem wyobrani, drugi nadmiarem technologicznego optymizmu (albo pesymizmu gatunku
ludzkiego, zalenie od punktu widzenia). Warto natomiast wiedzie, czy elastyczno substytucji
midzy prac i kapitaem jest nisza, czy wysza od jednego. Jeli elastyczno zawiera si midzy
zero i jeden, wwczas wzrost stosunku kapitau do dochodu prowadzi do tak silnego spadku
kracowej produktywnoci kapitau, e cz kapitau = r maleje (przy zaoeniu rwnoci
midzy rentownoci kapitau i kracow produktywnoci)15. Z kolei jeli elastyczno jest wysza
od jednego, wzrost stosunku kapitau do dochodu prowadzi do ograniczonego spadku kracowej
produktywnoci kapitau, tak e udzia kapitau = r ronie (przy zaoeniu rwnoci midzy
rentownoci kapitau i kracow produktywnoci)16. W przypadku elastycznoci dokadnie rwnej
jednemu dwa efekty doskonale si kompensuj: rentowno kapitau r spada w tych samych
proporcjach co stosunek kapitau do dochodu , tak e produkt = r pozostaje niezmieniony.
Poza funkcj Cobba Douglasa: problem stabilnoci podziau midzy
kapitaem a prac
Przypadek elastycznoci substytucji rwnej jednemu odpowiada funkcji produkcji zwanej funkcj
Cobba Douglasa, od nazwisk ekonomistw Charlesa Cobba i Paula Douglasa, ktrzy sformuowali j
w 1928 roku. Funkcja produkcji Cobba Douglasa charakteryzuje si tym, e cokolwiek si wydarzy
i w szczeglnoci jakiekolwiek byyby dostpne iloci kapitau i pracy, udzia kapitau jest zawsze
rwny staemu wspczynnikowi , ktry moe by uznany za parametr czysto technologiczny17.
Przykadowo: jeli = 30 %, wwczas jakikolwiek byby stosunek kapitau do dochodu, dochody
z kapitau bd stanowiy 30 % dochodu narodowego (a dochody z pracy 70 %). Jeli stopy
oszczdnoci i wzrostu danego kraju bd takie, e dugookresowy stosunek kapitau do dochodu =
s / g odpowiada szecioletniemu dochodowi narodowemu, to wskanik rentownoci kapitau wyniesie
5 %, przy udziale kapitau wynoszcym 30 %. Jeli dugookresowy zasb kapitau rwny jest tylko
trzyletniemu dochodowi narodowemu, rentowno kapitau wzronie do 10 %. A jeli stopy
oszczdnoci i wzrostu bd takie, e zasb kapitau bdzie stanowi rwnowarto dziesicioletniego
dochodu narodowego, rentowno spadnie do 3 %. We wszystkich wypadkach udzia kapitau zawsze
bdzie wynosi 30 %.
Funkcja Cobba Douglasa staa si bardzo popularna w podrcznikach ekonomii po II wojnie
wiatowej (zwaszcza w tym autorstwa Samuelsona) po czci susznie, ale po czci nie gwnie

ze wzgldu na swoj wielk prostot (ekonomici lubi proste opowieci, nawet jeli s one tylko
w przyblieniu cise). Proponowana przez ni stao podziau midzy kapitaem a prac daje
wzgldnie spokojn i harmonijn wizj porzdku spoecznego. W rzeczywistoci ta stabilno ze
strony kapitau przy zaoeniu, e bya dowiedziona w niczym nie gwarantuje harmonii: moe
doskonale czy si ze skrajn nierwnoci wasnoci kapitau i podziau dochodw. Wbrew
rozpowszechnionej opinii stabilno udziau kapitau w dochodzie narodowym nie pociga za sob
w aden sposb stabilnoci stosunku kapitau do dochodu, ktra moe przybiera rne wartoci
w czasie i w zalenoci od kraju, prowadzc na przykad do silnych zakce midzynarodowej
rwnowagi posiadania kapitau.
Dodatkowo, co warto podkreli, historyczna rzeczywisto jest bardziej zoona ni to, co
proponuje idea cakowitej staoci podziau midzy kapitaem a prac. Hipoteza Cobba Douglasa
stanowi dobre przyblienie dla niektrych podokresw albo niektrych bran, w kadym razie jest
dobrym punktem wyjcia do refleksji, ale nie pozwala, jak pokazuj to zebrane przez nas dane, na
przedstawienie w sposb zadowalajcy obserwowanych ewolucji historycznych, w dugim czy krtkim
okresie.
Wniosek ten nie powinien zaskakiwa, zwaszcza jeli wemie si pod uwag, e w czasie, kiedy
hipoteza ta bya formuowana, niewiele byo danych i brakowao dystansu historycznego. W swym
oryginalnym artykule opublikowanym w 1928 roku amerykascy ekonomici Cobb i Douglas
wykorzystali dane dotyczce amerykaskiego przemysu rkodzielniczego z lat 1899 1922,
rzeczywicie pokazujce pewn stabilno udziau zyskw w dochodzie18. Sama teza zostaa
wprowadzona po raz pierwszy przez brytyjskiego ekonomist Arthura Bowleya, ktry w roku 1920
opublikowa wan prac powicon dystrybucji dochodu narodowego w Zjednoczonym Krlestwie
w latach 1880 1913. Jej podstawowym wnioskiem bya wzgldna stabilno podziau midzy
kapitaem a prac w cigu badanego okresu19. Widzimy wszake, e okresy analizowane przez tych
autorw s stosunkowo krtkie. Nie podjli oni nawet prby porwnania otrzymanych wynikw
z szacunkami dotyczcymi pocztkw XIX wieku (a tym bardziej XVIII wieku).
Naley poza tym przypomnie, e jak ju wczeniej zauwaylimy we wprowadzeniu, kwestie te
powodoway bardzo silne napicia polityczne z kocem XIX i pocztkiem XX wieku, jak i zreszt
podczas caego okresu zimnej wojny, co nigdy nie uatwia spokojnego badania faktw. Ekonomici
konserwatywni czy liberalni chc udowodni, e wzrost jest korzystny dla wszystkich. S wic
przywizani do tezy o absolutnej staoci podziau midzy kapitaem a prac, nawet kosztem
pominicia danych czy okresw wskazujcych zwyk udziau kapitau. Ekonomici marksistowscy
z kolei prbuj udowodni za wszelk cen, e nawet kosztem nacignicia pewnych danych, udzia
kapitau ronie zawsze i wszdzie, a pace stoj w miejscu. W roku 1899 Eduard Bernstein, ktry mia
nieszczcie twierdzi, e pace id w gr, a klasa robotnicza ma wiele do wygrania, jeli bdzie
wsppracowaa z wczesnym reimem (by gotw nawet zosta wiceprezydentem Reichstagu),
szybko znalaz si w mniejszoci na kongresie Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD)
w Hanowerze. W roku 1937 mody historyk i ekonomista niemiecki, Jrgen Kuczynski, ktry w latach
1950 1960 zostanie gonym profesorem historii ekonomii na uniwersytecie Humboldta w Berlinie
Wschodnim i opublikuje w latach 1960 1972 monumentaln histori pac w trzydziestu omiu
tomach, atakuje Bowleya i buruazyjnych ekonomistw. Kuczynski broni tezy o stale zmniejszajcym
si udziale pracy w dochodzie od pocztku kapitalizmu przemysowego a do lat 30. XX wieku. Byo
to prawd w odniesieniu do pierwszej poowy XIX wieku a nawet dwch trzecich tego stulecia ale
przesad w kontekcie caego okresu20. W kolejnych latach dochodzi do gorcej polemiki w pismach

uniwersyteckich. W roku 1939 na amach Economic History Review, nawykego do bardziej

stonowanych debat, Frederick Brown bierze zdecydowanie stron Bowleya, uznajc go za wielkiego
uczonego i powanego statystyka, podczas gdy Kuczynski jest w jego oczach tylko
manipulatorem co rwnie byo przesad21. W tym samym roku John Maynard Keynes lokuje si
zdecydowanie po stronie ekonomistw buruazyjnych, oceniajc stabilno podziau midzy
kapitaem a prac jako najlepiej ustalon prawidowo w caej nauce ekonomicznej. Stwierdzenie
nieco przedwczesne, zwaszcza e Keynes opiera si w zasadzie na kilku danych dotyczcych
brytyjskiego przemysu rkodzielniczego z lat 1920 1930, co jest niewystarczajce dla ustalenia
uniwersalnej prawidowoci22.
W podrcznikach ekonomii z lat 1950 1970, a prawd mwic a do lat 1980 1990, stabilno
podziau dochodu midzy kapitaem a prac jest przedstawiana na og jako fakt bezsporny, cho
niestety okres zastosowania tego zakadanego prawa nie jest jasno sprecyzowany. Oglnie autorzy
zadowalaj si uwzgldnieniem danych rozpoczynajcych si w latach 50. XX wieku, nie dokonujc
porwna z okresem midzywojennym ani pocztkiem XX wieku, a tym bardziej z wiekami XVIII
i XIX. Tymczasem poczynajc od lat 1990 2000, wiele bada pokazuje znaczc zwyk udziau
zyskw i kapitau w dochodzie narodowym bogatych krajw od lat 70. XX wieku i rwnolegle duy
spadek udziau przeznaczonego na pace i prac. Teza o uniwersalnej stabilnoci zaczyna by zatem
kwestionowana, a w pocztkach XXI wieku zjawisko odnotowuje wiele oficjalnych raportw
publikowanych przez OECD i Midzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) (co dowodzi, e
wtpliwoci staj si naprawd powane)23.
Nowoci proponowanej tutaj analizy jest prba prawdopodobnie pierwsza umieszczenia
kwestii podziau midzy kapitaem a prac oraz ostatniej zwyki udziau kapitau w dochodzie
w szerszym kontekcie historycznym, z naciskiem na ewolucj stosunku kapitau do dochodu od
XVIII wieku do pocztkw XXI wieku. Prba ta ma oczywicie swoje ograniczenia, zwaszcza ze
wzgldu na niedoskonaoci dostpnych rde historycznych, ale pozwala jak mi si wydaje lepiej
okreli stawki w grze i rzuci nowe wiato na problem.
Substytucja pracy kapitaem w XXI wieku: elastyczno wysza od
jednego
Przyjrzyjmy si brakom modelu Cobba Douglasa w perspektywie bada tendencji w bardzo dugim
okresie. W takim ujciu elastyczno substytucji midzy prac a kapitaem wydaje si wysza od
jednego: zwyka stosunku kapitau do dochodu prowadzi do lekkiego wzrostu udziau kapitau
w dochodzie narodowym i na odwrt. Intuicyjnie odpowiada to sytuacji, gdy w dugim terminie
istnieje wiele moliwych zastosowa kapitau. Obserwowane ewolucje historyczne rzeczywicie
sugeruj, e zawsze jest moliwe przynajmniej do pewnego punktu znalezienie nowych
i poytecznych zastosowa kapitau, na przykad nowych sposobw budowania oraz wyposaania
mieszka (moemy pomyle o panelach sonecznych na dachach czy cyfrowych czujnikach wiata),
coraz doskonalszych narzdzi elektronicznych i robotw albo technologii medycznych
wykorzystujcych coraz wicej kapitau. Nie trzeba zakada istnienia gospodarki cakowicie
zrobotyzowanej, w ktrej kapita sam si odnawia co odpowiadaoby nieskoczonej elastycznoci
substytucji eby doceni rnorakie moliwoci zastosowania kapitau w rozwinitej,
zdywersyfikowanej gospodarce, w ktrej elastyczno substytucji wysza jest od jednego.
Oczywicie bardzo trudno przewidzie, do jakiego punktu elastyczno substytucji pracy kapitaem

bdzie wysza od jednego w XXI wieku. Na podstawie danych historycznych mona spodziewa si
elastycznoci mieszczcej si midzy 1,3 i 1,624. Ale poza tym, e chodzi o oszacowanie stosunkowo
niepewne i niedokadne, nie ma adnego powodu, by technologie przyszoci cechowaa taka sama
elastyczno jak te z przeszoci. Jedyn rzecz, ktra wydaje si raczej pewna, jest to, e tendencji
wzrostowej stosunku kapitau do dochodu obserwowanej w bogatych krajach w cigu ostatnich
dekad. Mogcej w toku XXI wieku obj ca planet w sytuacji generalnego spadku wzrostu (w
szczeglnoci demograficznego), mogaby towarzyszy trwaa zwyka udziau kapitau w dochodzie
narodowym. Jest co prawda moliwe, e rentowno kapitau r spadnie, w miar jak stosunek kapitau
do dochodu bdzie rs. W kontekcie dowiadczenia historycznego najbardziej jednak
prawdopodobne jest, e efekt skali wygra z efektem ceny, to znaczy, e efekt akumulacji zwyciy nad
spadkiem rentownoci.
Dostpne dane wskazuj, e udzia kapitau rs w wikszoci bogatych krajw w latach 1970
2010 w miar, jak rs stosunek kapitau do dochodu (zob. wykres 6.5). Trzeba jednak podkreli, e
ta tendencja zwykowa jest spjna nie tylko z elastycznoci substytucji wysz od jednego, ale
rwnie z popraw siy przetargowej kapitau wobec pracy w cigu ostatnich dekad, wynikej
z rosncej mobilnoci kapitaw i rosncej konkurencji midzy pastwami w przyciganiu inwestycji.
Moliwe, e te dwa efekty wzajemnie si wzmocniy w ostatnich dekadach i moliwe rwnie, e
bdzie si tak dziao w przyszoci. W kadym razie trzeba mie wiadomo, e aden
samoregulujcy si mechanizm ekonomiczny nie przeszkadza temu, by staej zwyce stosunku
kapitau do dochodu towarzyszy stay wzrost udziau kapitau w dochodzie narodowym.

WYKRES 6.5: Udzia kapitau w bogatych krajach, 1975 2010

INTERPRETACJA: dochody z kapitau stanowiy midzy 15 25 % dochodu narodowego w bogatych krajach w roku
1975 oraz midzy 25 35 % w latach 2000 2010.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Tradycyjne spoeczestwa rolnicze: elastyczno poniej jednego

Przekonalimy si, e wspczesne gospodarki cechuje dua elastyczno substytucji pracy kapitaem.
Cakiem odwrotnie wygldao to w gospodarkach tradycyjnych, opartych na rolnictwie, w ktrych

kapita przyjmowa gwnie form gruntw rolnych. Dane historyczne, ktrymi dysponujemy,
sugeruj jasno, e elastyczno substytucji wynosia zdecydowanie poniej jednego w tradycyjnych
spoeczestwach rolniczych. Jest to zwaszcza jedyny sposb wyjanienia, dlaczego Stany
Zjednoczone mimo posiadania obszaru ziem znacznie wikszego ni w Europie charakteryzowaa
w XVIII i XIX wieku duo nisza warto gruntw (mierzonych stosunkiem kapitau do dochodu) oraz
znacznie nisze poziomy renty gruntowej (i udziau kapitau w dochodzie narodowym) ni Stary
Kontynent.
To zreszt czysta logika: eby kapita mg atwo zastpowa prac, musi on przybiera rne
formy. Dla danej formy w tym wypadku gruntw rolnych jest nieuchronne, e poza pewnym
punktem efekt ceny wemie gr nad efektem skali. Jeli kilkaset osb dysponuje caym kontynentem
do uprawy, to jest logiczne, e cena ziemi i renta gruntowa spadn do niemal zerowych poziomw.
Nie ma lepszej ilustracji zasady, e duo kapitau zabija kapita, ni porwnanie midzy wartoci
gruntw rolnych w Nowym wiecie i w starej Europie.
Czy kapita ludzki jest zudzeniem?
Przejdmy teraz do wanej kwestii: czy wzrost znaczenia kapitau ludzkiego w historii jest tylko
zudzeniem? Wedug obiegowej opinii proces rozwoju i wzrostu gospodarczego sprawia, e
kwalifikacje, umiejtnoci i oglnie praca ludzka staway si coraz waniejsze w toku dziejw
w procesie produkcji. Nawet jeli ta hipoteza nie zawsze formuowana jest explicite, zakada si, e
dziki przeksztaceniom technologii czynnik pracy odgrywa obecnie coraz wiksz rol25.
Interpretowanie w ten sposb spadku udziau kapitau obserwowanego w bardzo dugim okresie, od
35 40 % na pocztku XIX wieku do 25 30 % na pocztku XXI wieku, i odpowiadajcego mu
wzrostu udziau pracy od 60 65 % do 70 75 % wydaje si sensowne. Udzia pracy zwikszy si po
prostu dlatego, e praca staa si waniejsza w procesie produkcji. To wanie wzrost znaczenia
kapitau ludzkiego pozwoli na zmniejszenie udziau kapitau ziemskiego, finansowego i w
nieruchomociach.
Jeli ta interpretacja jest prawidowa, to rzeczywicie chodzi o bardzo znaczc transformacj.
Trzeba by jednak ostronym. Po pierwsze, jak ju zauwaylimy, brak nam dystansu historycznego,
aby w peni oceni dugoterminow ewolucj po stronie kapitau. Jest cakiem moliwe, e udzia
kapitau wzronie w nadchodzcych dekadach do poziomu z pocztkw XIX wieku. Moe si tak
zdarzy, nawet jeli forma strukturalna technologii oraz relatywna waga pracy i kapitau
w rzeczywistoci si nie zmieni (cho sia przetargowa wiata pracy i kapitau moe ulec zmianie).
Albo co wydaje nam si bardziej prawdopodobne jeli forma strukturalna technologii zmieni si
nieznacznie, ale za to zwyka stosunku kapitau do dochodu doprowadzi w naturalny sposb do tego,
e udzia kapitau w dochodzie narodowym bdzie na historycznie wysokim poziomie lub nawet
powyej niego, co naley uwzgldni zgodnie z faktem, e elastyczno substytucji pracy kapitaem
wydaje si w dugim terminie wysza od jednego. Tu tkwi by moe najwaniejsza lekcja z naszych
docieka na tym etapie: nowoczesna technologia wykorzystuje cigle wiele kapitau, a rnorodno
moliwych zastosowa kapitau sprawia, e mona zakumulowa ogromn ilo kapitau bez obaw, e
jego rentowno nagle si zaamie. W tych warunkach nie ma adnego powodu, aby udzia kapitau
zmniejsza si dugookresowo, nawet jeli technologia przeksztaciaby si w sposb korzystny raczej
dla pracy.
Jest jeszcze drugi powd, by zachowa ostrono, mianowicie ewentualny dugookresowy spadek
udziau kapitau w dochodzie narodowym, z 35 40 % do 25 30 %, ktry w gruncie rzeczy wydaje

nam si prawdopodobny i znaczcy. Nie chodzi tu o zmian cywilizacyjn. Oczywicie poziomy

kwalifikacji zdecydowanie wzrosy w cigu dwch ostatnich wiekw, ale zasb kapitau
w nieruchomociach, przemysowego i finansowego take kolosalnie wzrs. Wyobraamy sobie
niekiedy, e kapita znikn, a my w czarodziejski sposb przechodzimy od cywilizacji opartej na
kapitale, dziedziczeniu i powizaniach do cywilizacji opartej na kapitale ludzkim i zasugach.
Akcjonariusze z brzuszkami zamieniaj si w merytokratyczne kadry po prostu dziki zmianie
technologicznej. Do tej kwestii wrcimy w kolejnej czci, kiedy bdziemy zajmowali si
nierwnociami w podziale dochodw i majtkw na poziomie indywidualnym: nie moemy na tym
etapie jej poprawnie rozstrzygn. Ale wiemy ju wystarczajco duo, by ostrzec przed bogim
optymizmem: kapita nie znikn z tego prostego powodu, e cigle jest potrzebny cho bez
wtpienia nie tak bardzo jak w epoce Balzaca i Austen i by moe bdzie jeszcze mniej potrzebny
w przyszoci.
redniookresowy mechanizm podziau midzy kapitaem a prac
Jak zobaczylimy, hipoteza Cobba Douglasa dotyczca penej stabilizacji podziau midzy
kapitaem a prac nie pozwala wytumaczy w sposb w peni zadowalajcy jego dugookresowych
ewolucji. Podobnie, a nawet tym bardziej, rzecz si ma z ewolucjami krtko- i redniookresowymi,
ktre mog niekiedy trwa stosunkowo dugo, w szczeglnoci z punktu widzenia uczestniczcych
w nich jednostek.
Najwaniejszym przypadkiem, przytoczonym ju we wprowadzeniu, jest niewtpliwie ten
dotyczcy zwyki udziau kapitau w dochodzie podczas pierwszych faz rewolucji przemysowej, od
lat 1800 1810 do lat 1850 1860. W Zjednoczonym Krlestwie, dla ktrego dysponujemy
najpeniejszymi danymi, dostpne prace historyczne (zwaszcza te Roberta Allena, ktry nazwa t
dug stagnacj pac pauz Engelsa) sugeruj, e udzia kapitau wzrs o 10 punktw procentowych
dochodu narodowego, przechodzc od okoo 35 40 % z koca XVIII wieku i pocztku XIX wieku do
45 50 % w poowie XIX wieku, gdy powstawa Manifest partii komunistycznej, a Karol Marks
zaczyna redagowanie Kapitau. Na podstawie dostpnych danych wydaje si, e wzrost ten zosta
w przyblieniu zrekompensowany porwnywalnym spadkiem udziau kapitau w cigu lat 1870
1900, a potem lekkim wzrostem w latach 1900 1910, tak e ostatecznie udzia kapitau w dochodzie
w czasach belle poque niewtpliwie nie rni si znacznie od tego z okresu rewolucyjnego
i napoleoskiego (zob. wykres 6.1). Mona zatem mwi o ruchu redniookresowym, a nie
o trwaym ruchu dugookresowym. Rzecz jasna transferu 10 % dochodu narodowego w cigu
pierwszej poowy XIX wieku nie mona zlekceway. W istocie zasadnicza cz wzrostu z tego
okresu zasilia zyski, natomiast pace obiektywnie ndzne w tamtym okresie stay w miejscu.
Wedug Allena ta ewolucja tumaczy si przede wszystkim napywem siy roboczej spowodowanym
ucieczk ze wsi, jak rwnie transformacjami technologicznymi wzmacniajcymi strukturalnie
wydajno kapitau w funkcji produkcji: w sumie kaprysami technologii26.
Dane historyczne dostpne dla Francji sugeruj podobn chronologi. Wszystkie rda wskazuj
zwaszcza na wielk stagnacj pac robotniczych w okresie 1810 1850, gdy jednoczenie wzrost
przemysowy bije rekordy. Dane zgromadzone przez Jeana Bouviera i Franois Fureta na podstawie
rachunkw wielkich francuskich spek przemysowych z XIX wieku take potwierdzaj t sekwencj:
zwyka czci zyskw do lat 1850 1860, spadek midzy latami 1870 1900 i nowa zwyka
w okresie 1900 191027.

WYKRES 6.6: Udzia zyskw w wartoci dodanej przedsibiorstw we Francji, 1900 2010
INTERPRETACJA: udzia zyskw brutto w wartoci dodanej brutto przedsibiorstw wzrs z 25 % w 1982 roku do
33 % w 2010 roku, z kolei udzia zyskw netto w wartoci dodanej netto odpowiednio z 12 % do 20 %.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Dostpne dane dla XVIII wieku i okresu rewolucji francuskiej sugeruj rwnie zwyk renty
gruntowej w dekadach poprzedzajcych rewolucj (co wydaje si spjne z obserwacjami Arthura
Younga o ndzy francuskich chopw)28 oraz due zwyki pac midzy 1789 i 1815 rokiem (ktre
wydaj si tumaczy rwnoczenie redystrybucjami ziemi i mobilizacj siy roboczej zwizan
z konfliktami zbrojnymi)29. Widziany z perspektywy restauracji i monarchii lipcowej okres
rewolucyjny i napoleoski pozostawi wic w masach ludowych dobre wspomnienie.

WYKRES 6.7: Udzia czynszw w dochodzie narodowym we Francji, 1900 2010

INTERPRETACJA: udzia czynszw (warto dzierawna mieszka) wzrs z 2 % dochodu narodowego
w 1948 roku do 10 % w 2010 roku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

WYKRES 6.8: Udzia kapitau w dochodzie narodowym we Francji, 1900 2010

INTERPRETACJA: udzia dochodw z kapitau (zyski i czynsze netto) wzrs z 15 % dochodu narodowego
w 1982 roku do 27 % w 2010 roku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Aby dobrze zrozumie, e te nieustanne krtko- i rednioterminowe ruchy podziau midzy

kapitaem a prac wystpuj we wszystkich epokach, pokazalimy na wykresach 6.6 6.8 roczn
ewolucj podziau midzy kapitaem a prac we Francji w latach 1900 2010, oddzielajc z jednej
strony ewolucj podziau midzy zyski i pace od wartoci dodanej przedsibiorstw30 oraz z drugiej
strony ewolucj udziau czynszw w dochodzie narodowym. Odnotujmy w szczeglnoci, e podzia
na zyski i pace przeszed trzy oddzielne fazy od II wojny wiatowej, z silnym wzrostem zyskw
w latach 1945 1968, potem bardzo wyranym spadkiem zyskw w okresie 1968 1983 i wreszcie
ponownym bardzo szybkim wzrostem, poczynajc od roku 1983, i stabilizacj od pocztku lat 90.
XX wieku. W kolejnych rozdziaach, kiedy zajmiemy si dynamik nierwnoci dochodw, wrcimy
do tej niezwykle politycznej chronologii. Zauwaymy stay wzrost czci czynszw od 1945 roku,
ktry sprawia, e udzia w dochodzie kapitau traktowanego jako cao nadal rs w latach 1990
2010, pomimo stabilizacji udziau zyskw.
Powrt do Marksa i kierunkowy spadek stopy zysku
Jako podsumowanie rozwaa powiconych historycznej dynamice stosunku kapitau do dochodu
i podziau midzy kapitaem a prac warto odnie nasze wnioski do tez wysunitych przez Marksa.
Dla Marksa gwny mechanizm, za pomoc ktrego buruazja wytwarza przede wszystkim swoich
wasnych grabarzy, odpowiada temu, co my nazwalimy we wprowadzeniu zasad nieograniczonej
akumulacji: kapitalici akumuluj coraz wiksze iloci kapitau, co z koniecznoci musi prowadzi
do malejcej stopy zysku (to znaczy wskanika rentownoci kapitau) i moe przyczyni si do ich
wasnej zguby. Marks nie posuguje si modelem matematycznym i jego proza nie zawsze jest
przejrzysta, tak e czasami trudno jest zrozumie dokadnie, co ma na myli. Ale logicznie spjn
metod interpretacji jego sw jest rozwaenie prawa dynamicznego = s / g w tym szczeglnym
przypadku, kiedy stopa wzrostu g jest zerowa lub przynajmniej bliska zeru.

Przypomnijmy, e g mierzy strukturaln dugookresow stop wzrostu, to znaczy sum stopy

wzrostu wydajnoci i ludnoci. Ot w rozumieniu Marksa, jak i zreszt wszystkich ekonomistw XIX
i pocztkw XX wieku, a w znacznej mierze a do prac Solowa w latach 50. XX wieku, samo pojcie
strukturalnego wzrostu, opartego na staym i trwaym wzrocie wydajnoci, nie byo jasno
sformuowane i okrelone31. W tych czasach domyln hipotez byo, e wzrost produkcji, zwaszcza
rkodzielniczej, tumaczy si przede wszystkim akumulacj kapitau przemysowego. Inaczej mwic,
produkuje si wicej tylko dlatego, e kady pracownik dysponuje wiksz iloci maszyn
i wyposaenia, a nie dlatego, e wydajno jako taka przy danej iloci pracy i kapitau wzrosa.
Dzisiaj wiemy, e tylko wzrost wydajnoci pozwala na dugookresowy wzrost strukturalny. Ale biorc
pod uwag brak historycznego dystansu i dostpnych danych, nie byo to oczywiste w epoce Marksa.
W wypadku gdy nie ma adnego strukturalnego wzrostu, natomiast stopa wzrostu produktywnoci
i ludnoci jest cile zerowa, dochodzimy do logicznej sprzecznoci bardzo bliskiej tej, ktr opisywa
Marks. Poczynajc od momentu, gdy stopa oszczdnoci netto s jest dodatnia, to znaczy gdy
kapitalici uparli si, by akumulowa co roku wicej kapitau w celu wzmocnienia swej siy
i podtrzymania swych przewag, albo po prostu dlatego, e ich stopa yciowa jest ju wystarczajco
wysoka, stosunek kapitau do dochodu ronie nieskoczenie. Mwic bardziej oglnie, jeli stopa g
jest niska i zblia si do zera, to stosunek dugookresowy kapitau do dochodu = s / g zmierza do
nieskoczonoci. A wraz z nieskoczenie wysokim stosunkiem kapitau do dochodu rentowno
kapitau r musi z koniecznoci coraz bardziej male i dy do zera, gdy w przeciwnym wypadku
cz kapitau = r pochonie cao dochodu narodowego32.
Wytknita przez Marksa sprzeczno dynamiczna stanowi wic prawdziw trudno, z ktrej
jedynym logicznym wyjciem jest wzrost strukturalny, gdy tylko on jest w stanie zrwnoway
w pewnej mierze proces akumulacji kapitau. Jedynie stay wzrost wydajnoci i przyrost ludnoci
pozwoli na zrwnowaenie staego dodawania nowych jednostek kapitau, co wyraa prawo = s / g.
W innym wypadku kapitalici rzeczywicie kopaliby swj wasny grb: albo wydzieraj sobie dobra
nawzajem, w desperackiej prbie walki z tendencj do zmniejszania si wskanika rentownoci (na
przykad toczc wojn dla zdobycia lepszych inwestycji kolonialnych, jak dziao si podczas kryzysu
marokaskiego midzy Francj i Niemcami w roku 1905 i 1911); albo doprowadz do narzucenia
pracy coraz mniejszego udziau w dochodzie narodowym, co skoczy si rewolucj proletariack
i generalnym wywaszczeniem. W kadym wypadku kapitalizm zostaje wysadzony w powietrze przez
swe wewntrzne sprzecznoci.
Przekonanie, e Marks rzeczywicie mia w gowie model tego rodzaju, to znaczy oparty na
nieskoczonej akumulacji kapitau, potwierdza fakt, e uywa on wielokrotnie przykadw rachunkw
przedsibiorstw przemysowych cechujcych si du kapitaochonnoci. Zwaszcza w pierwszym
tomie Kapitau daje przykad rachunkw fabryki tekstylnej o ktrych mwi, e zostay mu
przekazane przez waciciela ktre wydaj si wskazywa na nader wysoki stosunek midzy czn
wartoci kapitau staego i zmiennego uywanego w procesie produkcji oraz wartoci rocznej
produkcji, zapewne wyszy od dziesiciu. Ten rodzaj stosunku kapitau do dochodu rzeczywicie ma
w sobie co przeraajcego: wystarczy, by stopa rentownoci kapitau wynosia 5 %, aby udzia
zyskw przekroczy poow produkcji. Jest rzecz naturaln, e Marks, a wraz z nim wielu
zaniepokojonych obserwatorw z epoki, zadawa sobie pytanie, dokd to wszystko moe zmierza
(tym bardziej e pace stay w miejscu od pocztku XIX wieku) i ku jakiemu rodzajowi
socjoekonomicznej rwnowagi na dusz met taki hiperkapitaochonny rozwj przemysowy moe
nas zaprowadzi.
Marks jest take pilnym czytelnikiem brytyjskich raportw parlamentarnych z lat 1820 1860,

ktrymi si posuguje, by dokumentowa ndz robotniczych pac, wypadki przy pracy i poaowania
godne warunki sanitarne, a bardziej oglnie chciwo posiadaczy kapitau przemysowego.
Wykorzystuje te statystyki, zaczerpnite z rnych form opodatkowania zyskw, pokazujce bardzo
szybki wzrost zyskw z przemysu w Zjednoczonym Krlestwie w latach 1840 1850. Usiuje nawet
posugiwa si co prawda w sposb do powierzchowny niektrymi statystykami spadkowymi,
aby pokaza bardzo silny wzrost wielkich fortun brytyjskich od epoki wojen napoleoskich33.
Problem polega na tym, e mimo tych wanych intuicji Marks zachowuje najczciej podejcie
do anegdotyczne i mao systematyczne wobec dostpnych statystyk. W szczeglnoci nie usiuje si
dowiedzie, czy bardzo silna kapitaochonno, ktr odkrywa w rachunkach kilku fabryk, jest
reprezentatywna dla gospodarki brytyjskiej w caoci, czy raczej dla pojedynczej brany. Mgby
podj tak prb, gromadzc bodaj kilkadziesit rachunkw przedsibiorstw. Najbardziej
zaskakujce, jak na ksik powicon w duym stopniu kwestii akumulacji kapitau, jest to, e
Marks nie odwouje si w ogle do prb oszacowania zasobu kapitau narodowego, ktrych wiele
pojawio si w Zjednoczonym Krlestwie od pocztku XVIII wieku i ktre miay liczne kontynuacje
od pocztkw XIX wieku, jak prace Colquhouna z lat 1800 1810 i Giffena z lat 1870 188034.
Szkoda rwnie, e Marks zdaje si przechodzi cakowicie do porzdku dziennego nad rozwijajc
si dookoa niego rachunkowoci narodow, zwaszcza e pozwoliaby mu ona na potwierdzenie
czci jego intuicji na temat ogromnej akumulacji kapitau prywatnego cechujcej epok, a take na
ucilenie jego modelu wyjaniajcego.
Poza dwoma Cambridge
Trzeba wszake podkreli, e rachunki narodowe i rnorakie materiay statystyczne dostpne
z kocem XIX i w pocztkach XX wieku byy absolutnie niewystarczajce, by mona byo prawidowo
bada dynamik stosunku kapitau do dochodu. W szczeglnoci szacunki zasobu kapitau byy duo
liczniejsze ni szacunki dochodu narodowego i produkcji krajowej. Sytuacja ta zmienia si w poowie
XX wieku wskutek wstrzsw lat 1914 1945. Tumaczy to bez wtpienia, przynajmniej czciowo,
dlaczego problem akumulacji kapitau i moliwego zrwnowaenia tego dynamicznego procesu przez
dugi czas wzbudza liczne kontrowersje, a czsto duo niejasnoci, jak tego dowodzi gony spr
o kapita midzy Cambridge (w Anglii) a Cambridge (w amerykaskim stanie Massachusetts), do
ktrego doszo w latach 50. XX wieku.
Przypomnijmy szybko jego gwne elementy. Kiedy formua = s / g zostaa po raz pierwszy
wprowadzona przez ekonomistw Roya Harroda i Evseya Domara z kocem lat 30. i podczas lat 40.
XX wieku, przyjte byo, by zapisywa j i odczytywa w odwrconym kierunku, mianowicie: g = s/
. W szczeglnoci Harrod w roku 1939 uwaa, e stosunek kapitau do dochodu jest cile stay
i narzucony przez dostpn technologi (tak jak w przypadku funkcji produkcji o staych
wspczynnikach, bez moliwoci substytucji midzy prac a kapitaem), tak e stopa wzrostu jest
cakowicie zdeterminowana przez stop oszczdnoci. Jeli stopa oszczdnoci wynosi 10 %,
a technologia narzuca stosunek kapitau do dochodu rwny piciu (potrzeba dokadnie piciu
jednostek kapitau, aby wyprodukowa jedn jednostk produkcji, ni mniej, ni wicej), wwczas stopa
wzrostu zdolnoci produkcyjnej gospodarki wynosi 2 % rocznie. Ale poniewa stopa wzrostu powinna
skdind by rwna stopie wzrostu ludnoci (i wydajnoci, pojcia jeszcze niewystarczajco
zdefiniowanego w tamtym okresie), dochodzimy do wniosku, e wzrost jest procesem w istocie
niestaym, w chwiejnej rwnowadze. Zawsze jest albo zbyt duo, albo zbyt mao kapitau, przez co

tworz si nadwykowe zdolnoci i baki spekulacyjne albo bezrobocie, albo obydwa zjawiska naraz,
w zalenoci od sektora i roku.
Nie wszystko jest bdne w intuicji Harroda, ktry pisa na ten temat w samym rodku kryzysu
lat 30. XX wieku, bdcym wyranym przejawem wielkiej niestabilnoci makroekonomicznej.
Niewtpliwie mechanizm, ktry Harrod opisuje, przyczynia si do wyjanienia, dlaczego proces
wzrostu jest zawsze bardzo chwiejny. Dostosowanie decyzji o oszczdzaniu i inwestowaniu na
poziomie caego kraju, ktre na og s podejmowane przez rne osoby i z rnych przyczyn, jest
strukturalnie zoone i chaotyczne, tym bardziej e czsto trudno jest w krtkim okresie zmieni
poziom kapitaochonnoci i organizacj produkcji35. Pozostaje faktem, e stosunek kapitau do
dochodu jest stosunkowo elastyczny w duszym okresie, jak dowodz tego due zmiany historyczne,
ktre analizowalimy i ktre wydaj si nawet wskazywa na dugoterminow elastyczno
substytucji midzy prac i kapitaem wysz od jednego.
Od 1948 roku Domar rozwija bardziej optymistyczn i bardziej elastyczn od Harroda wizj prawa
g = s/, kadc nacisk na fakt, e stopa oszczdnoci i stosunek kapitau do dochodu mog si
w pewnej mierze dopasowywa. Ale dopiero w 1956 roku, gdy Robert Solow wprowadza funkcj
produkcji o czynnikach wymiennych, formua ta zostaje odwrcona i zapisana jako = s / g:
w duszym okresie stosunek kapitau do dochodu dostosowuje si do stopy oszczdnoci i stopy
wzrostu strukturalnego gospodarki, a nie odwrotnie. Kontrowersje trwaj jednak nadal w latach 50.
XX wieku midzy ekonomistami zwizanymi z Cambridge w Massachusetts (w szczeglnoci
Solowem i Samuelsonem, bronicymi funkcji produkcji o czynnikach wymiennych) oraz
ekonomistami pracujcymi gwnie w Cambridge w Wielkiej Brytanii (Joan Robinson, Nicholas
Kaldor i Luigi Pasinetti), ktrzy nie zawsze cile widz w modelu Solowa potwierdzenie tezy, e
wzrost jest zawsze idealnie zrwnowaony oraz negacj znaczenia, jakie Keynes przypisywa
wahaniom krtkoterminowym. Dopiero od lat 70. XX wieku neoklasyczny model wzrostu Solowa
zyskuje definitywnie uznanie.
Gdy z dzisiejszej perspektywy zapoznajemy si z t wymian pogldw, widzimy wyranie, e
spr, ktry chwilami mia do widoczny wymiar postkolonialny (ekonomici amerykascy chcieli
uwolni si od historycznej kurateli ekonomistw brytyjskich ktrzy od czasw Adama Smitha
niepodzielnie rzdzili w tym zawodzie natomiast Brytyjczycy usiowali broni zdradzonego jakoby
dziedzictwa lorda Keynesa), sprzyja bardziej zaciemnieniu refleksji ekonomicznej ni jej
rozjanieniu. Nic tak naprawd nie uzasadniao brytyjskich podejrze. Zarwno Solow, jak
i Samuelson byli cakowicie przekonani o krtkotrwaej niestabilnoci procesu wzrostu i koniecznoci
kontynuacji keynesowskiej polityki stabilizacji makroekonomicznej, postrzegajc prawo = s / g
wycznie jako prawo dugookresowe. Ekonomici amerykascy, z ktrych cz urodzia si
w Europie (jak Franco Modigliani), mieli wszake tendencj do przesadnego podkrelania swojego
odkrycia w sprawie cieki zrwnowaonego wzrostu36. Prawo = s / g opisuje rzeczywicie drog
wzrostu, w ktrej wszystkie wielkoci makroekonomiczne zasb kapitau oraz strumie dochodu
i produkcji postpuj dugookresowo w tym samym tempie. Ale poza kwesti krtkoterminowej
chwiejnoci ten zrwnowaony wzrost nie gwarantuje adnej szczeglnej harmonii na poziomie
podziau bogactw, a zwaszcza nie powoduje zniknicia, czy nawet zmniejszenia, nierwnoci na
poziomie wasnoci kapitau. Co wicej, wbrew rozpowszechnionej jeszcze niedawno opinii, prawo
= s / g w aden sposb nie wyklucza bardzo silnych zmian stosunku kapitau do dochodu w czasie oraz
midzy krajami, gdy w rzeczywistoci dzieje si wrcz na odwrt.
Wydaje mi si, e zajado i niekiedy jaowy charakter tego sporu dwch Cambridge tumaczy
si po czci faktem, e jedni i drudzy nie dysponowali wystarczajcymi danymi historycznymi

pozwalajcymi doprecyzowa argumentacj. Jest rzecz uderzajc, e uczestnicy tej debaty nie
sigali po szacunki kapitau narodowego sporzdzone przed I wojn wiatow. Bez wtpienia uznawali
je za zbyt nieporwnywalne z realiami lat 50. XX wieku. Wojny doprowadziy do tak gbokiego
zerwania w analizie zarwno koncepcyjnej, jak i w badaniach statystycznych, e tak si wydawao,
przynajmniej z punktu widzenia europejskiego uniemoliwiy na pewien czas badanie tej kwestii
w perspektywie dugookresowej.
Powrt kapitau do reimu sabego wzrostu
Dopiero z kocem XX i samym pocztkiem XXI wieku znalelimy si w posiadaniu danych
statystycznych, a zwaszcza koniecznego dystansu historycznego, pozwalajcego waciwie
analizowa dugookresow dynamik stosunku kapitau do dochodu oraz podziau midzy kapitaem
a prac. Rzeczywicie dane, ktre zebralimy, i dystans, ktrym mamy szans dysponowa (cigle
niewystarczajcy, z pewnoci jednak wikszy od tego, z jakiego korzystali nasi poprzednicy),
prowadz nas do nastpujcych wnioskw.
Przede wszystkim powrt do historycznego reimu sabego wzrostu, a w szczeglnoci zerowego
lub nawet ujemnego wzrostu demograficznego, prowadzi logicznie do powrotu na scen kapitau.
Tendencja do odtwarzania bardzo duych zasobw kapitau w spoeczestwach o sabym wzrocie
wyraona w prawie = s / g moe by streszczona w taki sposb: w spoeczestwach w stagnacji
majtki pochodzce z przeszoci nabieraj w naturalny sposb duego znaczenia.
W Europie stosunek kapitau do dochodu odzyska ju z pocztkiem XXI wieku poziomy rzdu
picio-, szecioletniego dochodu narodowego, a zatem niewiele nisze od tych obserwowanych
w XVIII i XIX wieku i a do przedednia I wojny wiatowej.
W skali wiatowej jest cakiem moliwe, e stosunek kapitau do dochodu osignie lub nawet
przekroczy ten poziom w cigu XXI wieku. Jeli stopa oszczdnoci utrzyma si okoo 10 %, a stopa
wzrostu ustabilizuje si okoo 1,5 % w bardzo dugim okresie i uwzgldnimy stagnacj demograficzn
oraz spowolnienie postpu technicznego, to wiatowy zasb kapitau osignie logicznie rwnowarto
szecio-, siedmioletniego dochodu. A jeli wzrost spadnie do 1 %, wwczas zasb kapitau mgby
osign rwnowarto dochodu nawet dziesicioletniego. Nastpnie, jeli chodzi o udzia dochodw
z kapitau w dochodzie narodowym i wiatowym czyli udzia, ktry wynika z prawa = r to
dowiadczenie historyczne pokazuje, i przewidywana zwyka stosunku kapitau do dochodu nie
bdzie nieuchronnie prowadzia do znacznego spadku rentownoci kapitau. W praktyce istnieje wiele
moliwoci wykorzystania kapitau w bardzo dugim okresie, co mona podsumowa, mwic, e
elastyczno substytucji midzy kapitaem a prac jest na dusz met bez wtpienia wysza od
jednego. Najbardziej prawdopodobne jest, e spadek dochodu bdzie mniejszy ni wzrost stosunku
kapitau do dochodu, tak e udzia kapitau wzronie. Ze stosunkiem kapitau do dochodu rzdu
siedmiu, omiu i wskanikiem globalnej rentownoci kapitau okoo 4 5 %, udzia kapitau mgby
sytuowa si w granicach 30 40 % dochodu wiatowego, czyli na poziomie podobnym do
obserwowanego w XVIII i XIX wieku, a nawet go przekroczy.
Jak zauwaylimy wczeniej, jest rwnie moliwe, e dugookresowe transformacje
technologiczne bd nieznacznie faworyzowa prac ludzk w stosunku do kapitau, powodujc tym
samym spadek rentownoci ze strony kapitau. Niemniej ten ewentualny dugofalowy skutek ma
raczej ograniczone rozmiary i moliwe, e byby wicej ni skompensowany przez inne siy idce
w przeciwnym kierunku, takie jak rosnca zoono systemw porednictwa finansowego czy
midzynarodowa konkurencja w przyciganiu kapitau.

Kaprysy technologii
Podsumujmy. Gwn lekcj z drugiej czci ksiki jest niewtpliwie to, e nie ma adnej naturalnej
siy zmniejszajcej znaczenie kapitau i dochodw pochodzcych z posiadania kapitau w toku
historii. W powojennych dekadach przyjo si mylenie, e triumf kapitau ludzkiego nad kapitaem
w tradycyjnym sensie, to znaczy kapitaem ziemskim, w nieruchomociach i finansowym, jest
procesem naturalnym i nieodwracalnym, wynikajcym po czci z technologii i si czysto
gospodarczych. Prawd mwic, niektrzy twierdzili ju, e siy czysto polityczne miay podstawowe
znaczenie. W caoci potwierdzamy ten punkt widzenia. Marsz w kierunku racjonalnoci gospodarczej
i technologicznej nie pociga za sob koniecznie marszu w stron racjonalnoci demokratycznej
i merytokratycznej. Wynika to z prostej przyczyny: technologie, podobnie jak rynek, nie znaj granic
ani moralnoci. Ewolucja technologiczna z pewnoci ma coraz wiksze potrzeby w zakresie
kwalifikacji i ludzkich kompetencji, ale zwiksza rwnie wymagania w zakresie budynkw, lokali
mieszkalnych, biur, wyposaenia wszelkiej natury, patentw, tak e czna warto tych wszystkich
elementw kapitau pozaludzkiego nieruchomoci, przemysowego, finansowego posza do przodu
rwnie szybko jak produkcja i dochd narodowy w dugim okresie. Podobnie masa dochodw
opacajcych te rne formy kapitau wzrosa niemal rwnie szybko jak masa dochodw z pracy. Jeli
chcemy stworzy porzdek spoeczny sprawiedliwszy i bardziej racjonalny, oparty na wsplnej
uytecznoci, to nie moemy poddawa si kaprysom technologii.
Krtko mwic, nowoczesny wzrost oparty na wzrocie wydajnoci i upowszechnianiu wiedzy
pozwoli unikn Marksowskiej apokalipsy oraz zrwnoway proces akumulacji kapitau. Nie
przeksztaci jednak gbokich struktur kapitau ani nawet nie ograniczy jego makroekonomicznego
znaczenia wobec pracy. Musimy teraz zbada, czy podobnie rzeczy si maj z nierwnoci podziau
dochodw i majtkw. W jakiej mierze struktury nierwnoci, wobec pracy i wobec kapitau,
naprawd ulegy zmianie od XIX wieku?

1 Odsetki zaduenia publicznego, ktre nie nale do dochodu narodowego (chodzi o zwyky transfer) i ktre wynagradzaj kapita

niebdcy czci kapitau narodowego (poniewa dug publiczny liczy si jako aktywa dla prywatnych posiadaczy i jako pasywa
dla pastwa), nie zostay uwzgldnione w wykresach 6.1 6.4. Gdyby zostay wczone, udzia kapitau byby nieco wikszy,
generalnie rzdu 1 2 punktw (i do 4 5 punktw w okresach, gdy dug publiczny jest szczeglnie wysoki). Kompletne dane
zob. aneks techniczny.
2 Pracownikom nienajemnym mona przypisa albo ten sam redni dochd z pracy co pracownikom najemnym, albo
wykorzystywanemu przez nich kapitaowi profesjonalnemu przypisa t sam redni rentowno co innym formom kapitau. Zob.
aneks techniczny.
3 W rnych krajach bogatych udzia przedsibiorstw indywidualnych spad z poziomu okoo 30 40 % produkcji krajowej w latach
1950 1960 (mg nawet przekracza 50 % w XIX wieku i z pocztkiem XX wieku) do okoo 10 % w latach 1980 1990 (co
gwnie oddaje spadek czci rolnictwa), pniej ustabilizowa si wok tego poziomu, z niekiedy lekkim wzrostem do 12
15 %, zwaszcza w zalenoci od zmian obowizujcych przywilejw czy strat podatkowych. Zob. aneks techniczny.
4 Cigi danych przedstawione na wykresach 6.1 6.2 zostay wykonane na podstawie prac historycznych Roberta Allena dla
Zjednoczonego Krlestwa i moich wasnych dla Francji. Wszystkie szczegy dotyczce rde i metod s dostpne na stronie
internetowej w aneksie technicznym.
5 Zob. dostpne na stronie internetowej uzupeniajce wykresy S6.1 S6.2, na ktrych wskazujemy najnisze i najwysze punkty dla
czci kapitau w Zjednoczonym Krlestwie i we Francji.
6 Zob. w szczeglnoci cz trzecia, rozdzia 12.
7 Oprocentowanie zaduenia publicznego stosowane w Zjednoczonym Krlestwie i we Francji w XVIII i XIX wieku wynosio
z zasady 4 5 %. Niekiedy mogo spada do 3 % (jak podczas spowolnienia gospodarczego w kocu XIX wieku). Z drugiej
strony sigao 5 6 % lub nawet wicej podczas okresw silnych napi politycznych, kiedy wiarygodno budetowa wadz
znajdowaa si pod znakiem zapytania, na przykad w czasie dekad poprzedzajcych rewolucj francusk lub podczas okresu
rewolucyjnego. Zob. F.R. Velde, D.R. Weir, The Financial Market and Government Debt Policy in France, 1746 1793, Journal
of Economic History 1992, vol. 52, nr 1, s. 1 39. Zob. rwnie K. Bguin, Financer la guerre au XVII sicle. La dette publique
et les rentiers de labsolutisme, Champ Vallon, Seyssel 2012. Szczegowe cigi danych historycznych znajduj si w aneksie
technicznym.
8 Ksieczka oszczdnociowa Livret A ma nominaln stop oprocentowania 2 % we Francji w roku 2013, czyli realny dochd bliski
0 %.
9 Zob. aneks techniczny. Sumy ulokowane na kontach bankowych s oprocentowane w wikszoci krajw (jest to zakazane we
Francji).
10 Przykadowo: stopa procentowa nominalna 5 % z inflacj 10 % daje stop procentow realn 5 %, podczas gdy stopie
procentowej nominalnej 15 % z inflacj 5 % odpowiada stopa procentowa realna +10 %.
11 Same tylko aktywa w nieruchomociach stanowi okoo poowy oglnej liczby aktyww. Wrd aktyww finansowych aktywa
realne stanowi zwykle ponad poow caoci, a czsto ponad trzy czwarte. Zob. aneks techniczny.
12 Jak wyjanilimy w poprzednim rozdziale, podejcie to oznacza wczenie do wskanika rentownoci strukturalnej nadwyki,
odpowiadajcej kapitalizacji zatrzymanych zyskw z wartoci akcji, co stanowi wany element rentownoci akcji w duszym
okresie.
13 Innymi sowy, fakt przejcia inflacji od 0 % do 2 % w wiecie, w ktrym zysk z kapitau wynosi pocztkowo 4 %, nie jest
z pewnoci rwnoznaczny z podatkiem 50 % od zysku z kapitau z tej prostej przyczyny, e cena aktyww w nieruchomociach
i giedowych take bdzie rosa o 2 % rocznie, i tylko bardzo niewielka cz aktyww pozostajcych w posiadaniu gospodarstw
domowych z grubsza zasoby w kasie i cz aktyww nominalnych zapaci podatek inflacyjny. Do tej kwestii wrcimy
w trzeciej czci, w rozdziale 12.
14 Zob. P.T. Hoffman, G. Postel-Vinay, J.-L. Rosenthal, Priceless Markets. The Political Economy of Credit in Paris, 1660 1870,
University of Chicago Press, Chicago 2000.
15 W skrajnym przypadku zerowej elastycznoci rentowno i cz kapitau maleje do zera, nawet jeli mamy do czynienia
z niewielk nadwyk kapitau.
16 W skrajnym przypadku nieskoczonej elastycznoci rentowo si nie zmienia, tak e cz kapitau ronie w tych samych
proporcjach co stosunek kapitau do dochodu.
17 Funkcja produkcji Cobba Douglasa ma nastpujc formu matematyczn: Y = F (K, L) = K L1- , gdzie Y jest produkcj, K
kapitaem, a L prac. Istniej inne formuy matematyczne pozwalajce przedstawi przypadek, gdy elastyczno substytucji jest
wysza lub nisza od jednego. Przypadek elastycznoci nieskoczonej odpowiada linearnej funkcji produkcji: produkcja dana jest
przez Y = F (K, L) = rK + vL. Innymi sowy, rentowno kapitau r nie zaley w ogle od dostpnych iloci kapitau i pracy,
podobnie zreszt jak rentowno pracy v, ktra jest niczym innym jak stawk pacow, rwnie sta w tym przypadku. Zob.
aneks techniczny.
18 C.W. Cobb, P.H. Douglas, A Theory of Production, American Economic Review 1928, vol. 18, nr 1, s. 139 165.
19 Wedug oblicze Bowleya dochody z kapitau stanowiy w cigu caego tego okresu okoo 37 % dochodu narodowego, a dochody
z pracy okoo 63 %. Zob. A. Bowley, The Change in the Distribution of National Income, 1880 1913, Clarendon Press, Oxford

1920. Szacunki te s spjne z tymi, ktre sporzdzilimy dla tego podokresu (zob. aneks techniczny).
20 J. Kuczynski, Labour Conditions in Western Europe 1820 to 1935, Lawrence & Wishart, New York 1937. W tym samym roku

Bowley pisze i rozwija sw prac z 1920 roku: A. Bowley, Wages and Income in the United Kingdom since 1860, Cambridge
University Press, Cambridge 1937. Zob. rwnie J. Kuczynski, Die Geschichte der Lage der Arbeiter unter dem Kapitalismus, 38
t., Berlin 1960 1972. Tomy 32, 33 i 34 s powicone Francji. W celu krytycznej analizy cyklu Kuczynskiego, ktry do dzi
stanowi, mimo swych luk, bezcenne rdo historyczne, zob. T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle: ingalits et
redistributions, 1901 1998, Grasset, Paris 2001, s. 677 681. Wicej odniesie bibliograficznych znajduje si w aneksie
technicznym.
21 F. Brown, Labour and wages, Economic History Review 1939, vol. 9, nr 2, s. 215 217.
22 J.M. Keynes, Relative Movements of Real Wages and Output, The Economic Journal 1939, vol. 49, nr 193, s. 34 51. W tym
okresie zwolennicy tezy o staoci podziau midzy kapitaem a prac wahaj si jeszcze co do poziomu zakadanego jako
stabilny tego podziau. Keynes w szczeglnoci kadzie nacisk na fakt, e cz dochodw idca do manual labor (kategoria
trudna do cisego zdefiniowania w duszym okresie) wydaje mu si stabilna i utrzymuje si wok 40 % dochodu narodowego
w latach 1920 1930.
23 Pena bibliografia znajduje si w aneksie technicznym.
24 Zob. aneks techniczny.
25 Moe to przyj form wzrostu wykadnika 1 w funkcji produkcji Cobba Douglasa (z rwnoczesnym spadkiem ) albo
podobnych modyfikacji w funkcjach produkcji bardziej oglnych, odpowiadajcych elastycznoci substytucji wyszej lub niszej
od jednego (zob. aneks techniczny).
26 Zob. aneks techniczny.
27 J. Bouvier, F. Furet, M. Gillet, Le mouvement du profit en France au XIXe sicle. Materiaux et tudes, Mouton, Paris 1965.
28 F. Simiand, Le salaire, lvolution sociale et la monnaie, Flix Alcan, Paris 1932; E. Labrousse, Esquisse du mouvement des prix et
des revenus en France au XVIIIe sicle, 2 t., Dalloz, Paris 1933. Zgromadzone przez Jeffreya Williamsona i jego
wsppracownikw cigi danych historycznych na temat ewolucji w bardzo dugim okresie renty gruntowej i pac sugeruj
rwnie zwyk udziau renty gruntowej w dochodzie narodowym w XVIII wieku i do pocztku XIX wieku. Zob. aneks
techniczny.
29 Zob. A. Chabert, Essai sur les mouvements des prix et des revenus en France de 1798 1820, 2 t., Librairie de Mdicis, Paris
1945 1949. Zob. rwnie G. Postel-Vinay, la recherche de la rvolution conomique dans les campagnes (1789 1815),
Revue conomique 1989, vol. 40, nr 6, s. 1015 1046.
30 Warto dodana przedsibiorstwa okrelona jest jako rnica midzy tym, co przynosi mu sprzeda dbr i usug (suma
nazywana w rachunkowoci francuskiej obrotami, w angielskiej sales revenue) i ile kosztoway je zakupy w innych
przedsibiorstwach (suma nazywana konsumpcj poredni). Jak sama nazwa wskazuje, suma ta mierzy warto, jak
przedsibiorstwo dodao do procesu produkcji. Warto dodana pozwala na sfinansowanie funduszu pac, a reszta stanowi
z definicji zyski przedsibiorstwa. Badanie podziau midzy kapitaem a prac zbyt czsto ogranicza si do podziau midzy zyski
i pace, co prowadzi do zapominania o czynszach.
31 Pojcie staego i trwaego dugookresowego wzrostu ludnoci nie byo precyzyjniejsze i, prawd mwic, pozostaje takie nadal,
std oglnie przyjta hipoteza stabilizacji ludnoci wiata (zob. rozdzia 2).
32 Jedynym przypadkiem, gdy rentowno nie bdzie zmierzaa ku zeru, byaby gospodarka nieskoczenie kapitalistyczna
i zrobotyzowana w dugim okresie (przypadek nieskoczonej elastycznoci substytucji midzy prac i kapitaem, taka, w ktrej
do produkcji uywa si wycznie kapitau). Zob. aneks techniczny.
33 Najbardziej interesujce dane fiskalne przedstawione s w aneksie 10 pierwszego tomu Kapitau. Zob. w aneksie technicznym
analiz kilku rachunkw czci zyskw i kosztw eksploatacji na podstawie rachunkw przedsibiorstw prezentowanych przez
Marksa. W szkicu Paca, cena i zysk z 1865 roku Marks daje rwnie przykad rachunkw fabryki w peni kapitalistycznej, gdzie
zyski sigaj 50 % wartoci dodanej (podobnie jak pace). Nawet jeli nie mwi tego wprost, to taki rodzaj globalnej repartycji
wydaje si mie na myli dla gospodarki przemysowej.
34 Zob. rozdzia 1.
35 Niektre z ostatnich modeli teoretycznych podejmuj prb objanienia tej intuicji. Zob. aneks techniczny.
36 Nie liczc tego, e niektrzy Amerykanie (poczynajc od Modiglianiego) wysuwali koncepcj, e kapita cakowicie zmieni
natur (wywodzc si teraz z akumulacji w caym cyklu ycia), podczas gdy Brytyjczycy (zaczynajc od Kaldora) nadal
postrzegali majtek przez pryzmat dziedziczenia, co jest wyranie mniej uspokajajce. Do tej podstawowej kwestii wrcimy
w kolejnej czci ksiki.

3
Struktura nierwnoci

7. Nierwnoci i koncentracja: pierwsze punkty

odniesienia

W drugiej czci ksiki badalimy dynamik stosunku kapitau do dochodu na poziomie krajw
traktowanych w caoci oraz globalnego podziau dochodu narodowego midzy dochody z kapitau
i dochody z pracy, nie zajmujc si bezporednio nierwnoci dochodw i wasnoci majtkw na
poziomie indywidualnym. Analizowalimy w szczeglnoci znaczenie wstrzsw okresu 1914 1945,
by zrozumie zmiany stosunku kapitau do dochodu i podziau midzy kapitaem a prac w cigu
XX wieku. Fakt, e Europa i wiat dopiero si z nich podniosy, wywouje wraenie, e kapitalizm
majtkowy rozkwitajcy z pocztkiem XXI wieku jest zjawiskiem cakowicie nowym, podczas
gdy chodzi w duej mierze o powtrk z przeszoci, charakterystyczn dla wiata powolnego wzrostu,
podobnie jak ten w XIX wieku.
Teraz, w czci trzeciej, zajmiemy si badaniem nierwnoci i podziau na poziomie
indywidualnym. W kolejnych rozdziaach zobaczymy, e wojny wiatowe i polityka, ktra bya ich
wynikiem, odegray kluczow rol w procesie zmniejszenia nierwnoci w XX wieku, w czym nie
byo bynajmniej nic naturalnego i spontanicznego, wbrew optymistycznym przepowiedniom teorii
Kuznetsa. Przekonamy si rwnie, e nierwnoci zaczy szybko rosn od lat 70. XX wieku,
wszake z duymi rnicami midzy krajami, co take wskazuje na kluczow rol zrnicowania
rozwiza instytucjonalnych i politycznych. Bdziemy rwnolegle analizowa tendencj spadkow
wzgldnego znaczenia dochodu z pracy w stosunku do bogactwa odziedziczonego, zarazem z punktu
widzenia historycznego i teoretycznego. Rozpowszechnione jest przekonanie, e nowoczesny wzrost
w naturalny sposb bdzie faworyzowa prac w stosunku do dziedziczenia, a kompetencje w stosunku
do urodzenia, ale czy faktycznie moemy by tego pewni? Wreszcie, w ostatnim rozdziale tej czci,
przestudiujemy perspektywy ewolucji podziau majtkw w skali wiatowej w nadchodzcych
dekadach: czy XXI wiek bdzie jeszcze bardziej nieegalitarny ni wiek XIX (o ile jeszcze taki nie
jest)? W czym struktura nierwnoci w dzisiejszym wiecie rni si tak naprawd od tej z czasw
rewolucji przemysowej lub tradycyjnych spoeczestw wiejskich? Druga cz ksiki pokazaa nam
ju kilka kierunkw, w ktrych warto zmierza, ale dopiero przyjrzenie si strukturze nierwnoci na
poziomie indywidualnym pozwoli nam odpowiedzie na te kluczowe pytania.
Zanim pjdziemy dalej w tym kierunku, w kolejnym rozdziale zaznajomimy si z pewnymi
oglnymi pojciami i niektrymi rzdami wielkoci. Zacznijmy od odnotowania, e na nierwno
dochodw we wszystkich spoeczestwach mog skada si trzy elementy: nierwnoci dochodw
z pracy; nierwnoci wasnoci kapitau i pochodzcych z tego dochodw oraz relacja midzy tymi
dwiema wielkociami. Synny wykad, ktry Vautrin robi Rastignacowi w Ojcu Goriot, stanowi bez
wtpienia najlepsze wprowadzenie do tej problematyki.
Wykad Vautrina
Opublikowany w 1835 roku Ojciec Goriot naley do najsynniejszych powieci Honor de Balzaca.
Mamy tu do czynienia z bodaj najdoskonalszym odzwierciedleniem struktury nierwnoci
w dziewitnastowiecznym spoeczestwie oraz kluczowej roli spadku i majtku.
Ojciec Goriot ukazuje t kwesti w sposb jednoznaczny. Gwny bohater, byy robotnik w fabryce

makaronu, dorabia si majtku na sprzeday makaronu i zboa w okresie rewolucyjnym

i napoleoskim. To wdowiec, ktry powici wszystko, by wyda za m swe crki, Delfin
i Anastazj, w najlepszym paryskim towarzystwie lat 1810 1820. Zostawi sobie tylko tyle, by mc
zamieszka i wyywi si w obskurnym hoteliku, gdzie spotyka Eugeniusza de Rastignaca, modego
szlachcica bez grosza przy duszy, ktry przyjecha do Parya, by studiowa prawo. Rastignac, peen
ambicji, lecz upokorzony przez sw bied, usiuje dziki dalekiej kuzynce dosta si na modne salony,
gdzie mieszaj si ze sob arystokracja, wielka buruazja i cikie pienidze doby restauracji.
Niebawem zakochuje si w Delfinie, porzuconej przez ma, barona de Nucingena, bankiera, ktry
wykorzysta ju posag ony do rnych spekulacji. Rastignac szybko pozbywa si zudze,
odkrywajc cynizm towarzystwa cakowicie skorumpowanego przez pienidze. Z przeraeniem
odkrywa, jak ojciec Goriot zosta opuszczony przez wstydzce si go crki, omijajce go od czasu,
gdy przejy jego majtek, zajte wycznie zdobywaniem powodzenia w wiecie. Stary czowiek
umiera w samotnoci i ndzy. Rastignac idzie sam na jego pogrzeb. Ale tu po wyjciu z cmentarza
Pre-Lachaise, urzeczony widokiem bogactw Parya rozcigajcych si wzdu Sekwany, postanawia
ruszy na podbj stolicy: Teraz my si sprbujemy!. Jego spoeczna i sentymentalna edukacja jest
zakoczona. Teraz on sam nie bdzie mia litoci.
Kluczowy, mroczny moment powieci ten, gdy wybory moralne i spoeczne, wobec ktrych staje
Rastignac, przybieraj skrajnie jaskraw form to wykad, jaki w poowie opowieci robi
Rastignacowi Vautrin1. Mieszkajcy take w ndznym hoteliku Vauquer, Vautrin jest postaci
podejrzan. Wygadany i uwodzicielski, ukrywa sw przeszo galernika, podobnie jak Edmund
Dants z Hrabiego Monte Christo czy Jan Valjean z Ndznikw. Ale w przeciwiestwie do tych dwch
postaci, w sumie pozytywnych, Vautrin jest z gruntu zy i cyniczny. Usiuje namwi Rastignaca do
morderstwa po to tylko, by pooy rk na duym spadku. Przedtem jednak udziela mu nadzwyczaj
precyzyjnej i drastycznej lekcji na temat rnych losw i moliwych sposobw na ycie,
otwierajcych si przed modym jak on czowiekiem w spoeczestwie francuskim tamtej epoki.
Z grubsza rzecz biorc, Vautrin tumaczy Rastignacowi, e osignicie powodzenia przez studia,
zasugi czy prac jest zudzeniem. Kreli mu obraz rnych moliwych karier, jeli bdzie
kontynuowa studia, na przykad na prawie czy medycynie, a zatem w dziedzinach, w ktrych jak
najbardziej powinna rzdzi logika zawodowych kompetencji, a nie odziedziczonej fortuny. Bardzo
dokadnie wylicza Rastignacowi zwaszcza poziomy rocznych dochodw, ktre moe spodziewa si
uzyska. Wniosek jest jednoznaczny: nawet jeli znajdzie si w gronie najlepszych absolwentw
prawa w Paryu, nawet jeli zrobi najbardziej byskotliw i byskawiczn karier prawnicz, co
oczywicie bdzie wymagao wielu kompromisw, bdzie musia zadowoli si skromnymi
dochodami i nie osignie prawdziwej zamonoci:
Jeeli do trzydziestu lat nie pluniesz pan na ca t spraw, to moe zostaniesz sdzi
i bdziesz pobiera tysic dwiecie frankw rocznie. Skoczywszy czwarty krzyyk,
oenisz si z jak mynarzwn, ktrej posag zapewni ci sze tysicy staego dochodu.
Dzikuj! Przy protekcji, zostaniesz pan prokuratorem krlewskim, bdziesz pobiera
tysic talarw pensji i zalubisz crk jakiego mera. Jeeli odwaysz si popeni jak
podostk polityczn [ ], to w czterdziestym roku bdziesz prokuratorem
generalnym, a z czasem zostaniesz i delegatem. [ ] Dalej, mam honor przypomnie,
e w caej Francji jest tylko dwudziestu prokuratorw generalnych a przynajmniej
dwadziecia tysicy kandydatw na t posad, w liczbie ktrych znajd si i tacy
jegomocie, co gotowi sprzeda wasn rodzin, byle postpi o jeden stopie wyej.
Jeeli zawd taki nie przypada panu do smaku, to zobaczymy co innego. Moe pan

baron de Rastignac yczy sobie zosta adwokatem? Bardzo piknie! Tylko trzeba
drczy si przez lat dziesi, przeywa za tysic frankw na miesic, mie bibliotek,
gabinet, bywa w wiecie, zamiata podniebienie jzykiem, wreszcie caowa poy
jakiego mecenasa, by dosta spraw do obrony. Zgodzibym si jeszcze z tym
wszystkim, gdyby sam zawd by korzystny; ale poka mi pan w Paryu piciu
adwokatw, ktrzy przeywszy lat pidziesit, zarabiali wicej jak pidziesit tysicy
frankw rocznie2.
Dla porwnania strategia awansu spoecznego, ktr Vautrin proponuje Rastignacowi, jest duo
bardziej skuteczna. Polubiajc Wiktoryn, skromn, mod dziewczyn yjc na pensji i zakochan
po uszy w piknym Eugeniuszu, pooy natychmiast rk na majtku wartym 1 milion frankw.
To pozwoli mu skorzysta w wieku zaledwie dwudziestu lat z rocznej renty w wysokoci 50 000
frankw (okoo 5 % kapitau) i natychmiast osign poziom zamonoci dziesiciokrotnie wyszy od
tego, ktry wiele lat pniej daoby mu uposaenie krlewskiego prokuratora (i rwny temu, ktre
w wieku pidziesiciu lat osigaj niektrzy z najbogatszych paryskich adwokatw, po latach stara
i intryg).
Wniosek jest oczywisty: trzeba bez wahania polubi mod Wiktoryn i przej do porzdku
dziennego nad faktem, e nie jest ani pikna, ani specjalnie uwodzicielska. Eugeniusz podliwie
sucha wykadu Vautrina a do kocowego, ostatecznego ciosu: aby dziewczyna, z nieprawego oa,
zostaa wreszcie uznana przez swego bogatego rodziciela i staa si spadkobierczyni tego miliona
frankw, o ktrym mwi Vautrin, trzeba najpierw zabi jej brata, czego byy galernik gotw jest si
podj w zamian za prowizj. Tego jest ju za wiele dla Rastignaca: owszem, znajduje si pod
wraeniem argumentw Vautrina o zaletach spadku w porwnaniu ze studiami, ale nie do tego
stopnia, by popeni morderstwo.
Kluczowa kwestia: praca czy spadek?
Najbardziej przeraajca w wywodach Vautrina jest ciso liczb i obrazu spoeczestwa, ktre
maluje. Jak zobaczymy dalej, biorc pod uwag obowizujc we Francji w XIX wieku struktur
dochodw i majtkw, stopa yciowa, jak mona osign, dochodzc do szczytw hierarchii
dziedziczonych majtkw, jest rzeczywicie duo wysza od dochodu odpowiadajcego szczytowi
hierarchii dochodw z pracy. W tych warunkach powstaje pytanie, po co pracowa i po co
zachowywa si moralnie. Skoro nierwno spoeczna jest niemoralna i nieusprawiedliwiona, to
dlaczego nie posun tej niemoralnoci do koca, przywaszczajc sobie kapita wszystkimi
moliwymi sposobami?
Niezalenie zreszt od szczegw liczb (ktre tu akurat odpowiadaj realiom epoki) najwaniejsze
jest to, e we Francji pocztkw XIX wieku, podobnie jak okresu belle poque, praca i studia nie
pozwalaj na osignicie takiej zamonoci, ktr daje spadek i dochody z majtku. Realia te s tak
oczywiste, tak jasne dla wszystkich, e Balzac nie potrzebuje adnych reprezentatywnych statystyk,
cile wymierzonych decyli czy centyli. T sam rzeczywisto odnajdujemy w Zjednoczonym
Krlestwie w XVIII i XIX wieku. Dla bohaterw Jane Austen kwestia pracy w ogle nie istnieje: liczy
si tylko poziom majtku, ktrym si dysponuje z tytuu spadku bd maestwa. Podobnie rzecz si
ma w prawie wszystkich spoeczestwach a do I wojny wiatowej, ktra oznaczaa prawdziwe
samobjstwo spoeczestw opartych na majtku. Jeden z rzadkich wyjtkw dotyczy bez wtpienia
Stanw Zjednoczonych, a przynajmniej pionierskich mikrospoeczestw stanw pnocnych

i zachodnich, gdzie kapita odziedziczony znaczy mao w XVIII i XIX wieku, co zreszt nie potrwao
dugo. Na poudniu, gdzie przewaaa mieszanka kapitau ziemskiego i niewolniczego, odziedziczony
majtek way tyle samo co w Europie. W Przemino z wiatrem adoratorzy Scarlett OHary nie licz
bardziej od Rastignaca na studia czy zasugi, by zapewni sobie przyszy dobrobyt; rozmiary plantacji
ich ojca czy tecia znacz duo wicej. eby pokaza, jak dalece lekceway cae pojcie
moralnoci, Vautrin mwi zreszt w tym samym wykadzie do modego Eugeniusza, e chtnie by
dokona swoich dni jako waciciel niewolnikw na poudniu Stanw Zjednoczonych, yjc w dostatku
z rent niewolniczych3. Ta Ameryka, ktra urzeka de Tocquevillea, nie jest z pewnoci t sam,
ktra podoba si byemu galernikowi.
Nierwno dochodw z pracy nie zawsze jest oczywicie sprawiedliwsza i byoby przesad
ogranicza problem sprawiedliwoci spoecznej do wzgldnego znaczenia dochodw z pracy wobec
dochodw dziedziczonych. Przekonanie, e nierwnoci oparte na pracy i indywidualnych zasugach
s bardziej uzasadnione, stanowi jednak podstaw naszej demokratycznej nowoczesnoci, a w kadym
razie mamy nadziej, e zmierzamy wanie w takim kierunku. Zobaczymy zreszt, e wywody
Vautrina przestay by w pewnym stopniu prawdziwe w spoeczestwach europejskich w cigu
XX wieku, przynajmniej przejciowo. Podczas powojennych dekad dziedziczenie stracio wiele na
znaczeniu w stosunku do przeszoci i by moe po raz pierwszy w historii praca i studia stay si
najbardziej pewn drog na szczyt. Na pocztku XXI wieku, nawet jeli znw pojawiy si
nierwnoci wszelakiego rodzaju, a wiele pewnikw na temat postpu spoecznego i demokracji
ulego zachwianiu, rozpowszechnione i przewaajce wraenie jest mimo wszystko takie, e wiat
zasadniczo si zmieni od czasu wykadu Vautrina. Kto doradzaby dzi modemu studentowi prawa
rzucenie studiw i wkroczenie na drog awansu spoecznego zalecan przez byego galernika?
Owszem, moe istnie kilka rzadkich przypadkw, kiedy wejcie w posiadanie spadku okazuje si
najlepsz strategi4. Ale czy w przygniatajcej wikszoci przypadkw nie jest bardziej opacalne,
a nie tylko moralne, postawienie na studia, prac i sukces zawodowy?
Takie s dwa pytania, do ktrych prowadzi nas wykad Vautrina i na ktre bdziemy starali si
odpowiedzie w kolejnych rozdziaach, opierajc si na niedoskonaych oczywicie danych, ktrymi
dysponujemy. Po pierwsze zatem, czy jestemy pewni, e struktura dochodw z pracy i dochodw
dziedziczonych ulega przeksztaceniu od czasw Vautrina, a jeli tak, to w jakich proporcjach? A po
drugie i przede wszystkim, zakadajc, e do takiej transformacji doszo, przynajmniej czciowo,
jakie byy jej przyczyny i czy s one nieodwracalne?
Nierwnoci wobec pracy, nierwnoci wobec kapitau
Aby mc odpowiedzie na te pytania, w pierwszej kolejnoci musimy zaznajomi si z uywanymi
pojciami i gwnymi prawidowociami cechujcymi nierwnoci dochodw z pracy i kapitau,
wystpujcymi w rnych spoeczestwach i rnych epokach. W pierwszej czci ksiki
widzielimy, e dochd mg by zawsze analizowany jako suma dochodw z pracy i dochodw
z kapitau. Dochody z pracy obejmuj zwaszcza pace i dla uproszczenia wykadu bdziemy niekiedy
mwili o nierwnoci pac, by wskaza na nierwnoci dochodw z pracy. Rzecz jasna, dochody
z pracy obejmuj rwnie dochody z pracy nienajemnej, ktre dugo odgryway zasadnicz rol i do
tej pory maj niebagatelne znaczenie. Take dochody z kapitau przyjmuj rnorodne formy: grupuj
cao dochodw otrzymywanych z tytuu wasnoci kapitau, niezalenie od jakiejkolwiek pracy
i formalnoprawnej kategorii (czynsze, dywidendy, odsetki, opaty licencyjne, zyski, nadwyki itd.).

Z definicji nierwno dochodw wynika we wszystkich spoeczestwach z dodania tych dwch

elementw: z jednej strony nierwnoci dochodw z pracy, z drugiej strony nierwnoci dochodw
z kapitau. Im bardziej kada z tych dwch czci skadowych jest nierwno podzielona, tym wiksza
jest oglna nierwno. Teoretycznie mona sobie wyobrazi spoeczestwa, w ktrych nierwno
w sferze pracy jest bardzo wyrana, podczas gdy nierwno w sferze posiadania kapitau duo mniej
widoczna, inne spoeczestwa, w ktrych zachodzi odwrotna sytuacja, i wreszcie spoeczestwa,
w ktrych dwie czci skadowe s bardzo egalitarne bd nieegalitarne.
Trzecim decydujcym czynnikiem jest zwizek midzy tymi dwiema wielkociami: w jakiej mierze
osoby dysponujce wysokim dochodem z pracy s tymi samymi osobami, ktre dysponuj wysokimi
dochodami z kapitau? Im czciej zwizek ten czyli technicznie rzecz biorc, statystyczna
wspzaleno jest spotykany, tym bardziej zwiksza si cakowita nierwno, przy skdind
wszystkich innych czynnikach rwnych. W praktyce wspzaleno midzy tymi dwiema
wielkociami jest czsto niewielka lub ujemna w spoeczestwach, w ktrych nierwno wobec
kapitau jest tak znaczna, e pozwala wacicielom nie pracowa (na przykad bohaterowie Jane
Austen decyduj si najczciej nie wykonywa adnego zawodu). Jak wyglda to dzisiaj i jak bdzie
wygldao w XXI wieku?
Trzeba rwnie zauway, e nierwno dochodw z kapitau bdzie wiksza ni nierwno
samego posiadanego kapitau, jeli posiadaczom duych majtkw uda si uzyska redni
rentowno wysz ni majtkom rednim i maym. Zobaczymy, e ten mechanizm moe silnie
wzmacnia nierwnoci, w szczeglnoci w rozpoczynajcym si wanie wieku. W prostym
przypadku, gdy rednia stopa zwrotu jest taka sama na wszystkich poziomach hierarchii majtkw,
z definicji te dwa rodzaje nierwnoci zbiegaj si ze sob.
Kiedy analizuje si nierwno podziau dochodw, konieczne jest staranne rozrnienie tych
wielkoci i czci skadowych, najpierw ze wzgldw normatywnych i moralnych (sprawa
uzasadnienia nierwnoci przedstawia si zupenie inaczej dla dochodw z pracy, dla dziedziczenia
i dla rentownoci kapitau), a nastpnie poniewa mechanizmy ekonomiczne, spoeczne i polityczne
mogce wyjania obserwowane tendencje s z gruntu odrbne. Jeli chodzi o nierwno dochodw
z pracy, to du rol odgrywaj takie mechanizmy, jak poda i popyt na okrelone kwalifikacje, stan
systemu edukacyjnego oraz rne reguy i instytucje wpywajce na funkcjonowanie rynku pracy
i ksztatowanie si pac. Jeli chodzi o nierwno dochodw z kapitau, wwczas najwaniejszymi
procesami s zachowania w obszarze oszczdnoci i inwestycji, zasady przekazywania darowizn
i spadkw, a take funkcjonowanie rynkw nieruchomoci i finansowych. Zbyt czsto uywane przez
ekonomistw i w debacie publicznej statystyczne mierniki nierwnoci dochodw jak wspczynnik
Giniego s wskanikami syntetycznymi, mieszajcymi bardzo rne rzeczy, a zwaszcza
nierwnoci w sferze pracy i te w sferze kapitau, tak e niemoliwe staje si wyrane oddzielenie
rnych wystpujcych mechanizmw i rnych wielkoci nierwnoci. My natomiast, na odwrt,
bdziemy starali si rozrni je tak precyzyjnie, jak to tylko moliwe.
Kapita: zawsze bardziej nierwno podzielony ni praca
Pierwsz prawidowoci, jak w praktyce mona zaobserwowa, kiedy prbujemy zmierzy
nierwnoci dochodw, jest zawsze wiksza nierwno w sferze kapitau ni nierwno w sferze
pracy. Wasno kapitau i dochody z niego czerpane s z reguy duo bardziej skoncentrowane ni
dochody z pracy.
Trzeba w tym miejscu odnie si do dwch kwestii. Przede wszystkim, prawidowo t

odnajdujemy we wszystkich krajach i we wszystkich epokach, dla ktrych dostpne s dane, bez
adnego wyjtku i kadorazowo w sposb bardzo wyrany. By zasygnalizowa wstpnie rzd
wielkoci, o jaki chodzi, powiedzmy, e dochd 10 % osb otrzymujcych najwyszy dochd z pracy
wynosi na og 25 30 % caoci dochodw z pracy, natomiast majtek 10 % osb posiadajcych
najwikszy majtek jest zawsze wikszy od 50 % ogu majtkw i ronie a do 90 % w niektrych
spoeczestwach. W sposb moe jeszcze bardziej wymowny: 50 % osb najgorzej opacanych
otrzymuje cigle istotn cz dochodw z pracy (generalnie midzy jedn czwart a jedn trzeci,
czyli w przyblieniu tyle, ile 10 % najlepiej opacanych), podczas gdy 50 % najmniej zasobnych
w majtki nie posiada nigdy niczego lub prawie niczego (zawsze mniej ni 10 % caoci majtkw
i na og mniej ni 5 %, czyli dziesiciokrotnie mniej ni 10 % najzamoniejszych). Nierwnoci
w sferze pracy wystpuj najczciej w formie zagodzonej, umiarkowanej, niemal rozsdnej (na tyle,
na ile nierwno moe taka by zobaczymy, e nie naley tej tezy przecenia). Dla porwnania:
nierwnoci w sferze kapitau s zawsze nierwnociami skrajnymi.
Po drugie naley podkreli, e ta prawidowo nie ma w sobie nic danego z gry i informuje nas
do precyzyjnie o naturze procesw ekonomicznych i spoecznych dotyczcych dynamiki akumulacji
i podziau majtkw.
Tak naprawd mona z atwoci wyobrazi sobie mechanizmy wprowadzajce podzia majtkw
bardziej egalitarny ni dochodw z pracy. Na przykad zamy, e w pewnym momencie dochody
z pracy oddaj nie tylko sta nierwno pac midzy rnymi grupami pracownikw, zalen
zwaszcza od poziomu kwalifikacji i pozycji w hierarchii jednych i drugich, ale rwnie
krtkoterminowe wstrzsy (jeli pace lub dugo pracy w rnych sektorach dziaalnoci silnie
wahaj si z roku na rok w toku indywidualnych karier). Wynikaoby z tego wwczas, e bardzo silna
nierwno dochodw z pracy jest czciowo sztuczna, poniewa zmniejszaa si, gdy zmierzy si
nierwnoci w duszym okresie, na przykad dziesiciu lat, a nie tylko jednego roku (jak to si robi
zwyczajowo z braku bardziej dugookresowych danych), albo nawet w cigu caego ycia osb.
Perspektywa dugoterminowa byaby zatem idealna do badania realnej nierwnoci szans i statusu,
o ktrych mwi Vautrin, ale ktre niestety czsto s trudne do zmierzenia.
W wiecie duych krtkoterminowych fluktuacji pac akumulacja majtkw mogaby by
motywowana gwnie przezornoci (gromadzimy rezerwy w przewidywaniu nadchodzcego
negatywnego szoku dochodowego), a wwczas nierwno majtkw byaby bardziej ograniczona ni
dochodw z pracy. Przykadowo: nierwno majtkw mogaby by tego samego rzdu wielkoci co
staa nierwno dochodw z pracy (mierzona w caoci kariery zawodowej), byaby zatem wyranie
nisza od chwilowej nierwnoci dochodw z pracy (mierzonej w danym momencie). Wszystko to jest
logicznie moliwe, ale najwyraniej mao adekwatne do rzeczywistoci, skoro nierwno majtkw
jest zawsze i wszdzie duo silniejsza ni nierwno dochodw z pracy. Akumulacja z przezornoci
ze wzgldu na moliwe krtkoterminowe wstrzsy wystpuje oczywicie w wiecie realnym, ale nie
jest to gwny mechanizm pozwalajcy wyjani akumulacj i podzia majtkw.
Rwnoczenie mona sobie wyobrazi mechanizmy sprawiajce, e nierwno majtkw byaby
porwnywalna w swojej skali do nierwnoci dochodw z pracy. Zwaszcza jeliby gromadzenie
majtku byo motywowane gwnie kwesti cyklu ycia (powiedzmy, na emerytur), jak uj to
teoretycznie Franco Modigliani, to wszyscy powinni zgromadzi zapas kapitau mniej wicej
proporcjonalny do poziomu swojej pacy, by mc w przyblieniu zachowa t sam stop yciow
lub t sam proporcj stopy yciowej po zaprzestaniu dziaalnoci zawodowej. W takim wypadku
nierwno majtkw byaby zwykym przesuniciem w czasie nierwnoci dochodw z pracy
i miaaby tylko ograniczone znaczenie jako taka, gdy jedyn prawdziw przyczyn nierwnoci

byaby nierwno w sferze pracy.

Teoretycznie taki mechanizm jest logicznie wiarygodny i odgrywa jak rol w realnym wiecie
zwaszcza w starzejcych si spoeczestwach. Niemniej z punktu widzenia ilociowego nie chodzi tu
o mechanizm zasadniczy. Oszczdnoci w cyklu ycia, podobnie jak oszczdnoci z przezornoci, nie
pozwalaj na wyjanienie bardzo silnej koncentracji wasnoci kapitau, jak obserwujemy
w praktyce. Starsze osoby s rzeczywicie raczej bogatsze od modszych, ale koncentracja majtkw
jest niemal rwnie daleko posunita w kadej grupie wiekowej, jak i w populacji traktowanej jako
cao. Innymi sowy, wbrew rozpowszechnionej opinii, walka pokole nie zastpia walki klas.
Bardzo silna koncentracja kapitau tumaczy si zwaszcza znaczeniem dziedziczenia i jego efektami
kumulatywnymi (na przykad atwiej jest oszczdza, kiedy odziedziczyo si mieszkanie i nie ma si
czynszu do opacania). Fakt, e rentowno majtku przybiera niekiedy skrajne rozmiary, odgrywa
rwnie znaczc rol w tym dynamicznym procesie. Wrcimy szczegowo do tych rnych
mechanizmw i sposobu, w jaki ich znaczenie zmieniao si w czasie i w przestrzeni. Tymczasem
zapamitajmy tylko, e skala nierwnoci kapitau zarwno w wielkociach bezwzgldnych, jak i w
stosunku do nierwnoci w sferze pracy kieruje si do okrelonymi mechanizmami.
Nierwnoci i koncentracja: kilka rzdw wielkoci
Zanim przystpimy do analizy historycznych ewolucji obserwowanych w rnych krajach, zasadne
bdzie dokadniejsze opisanie rzdw wielkoci cechujcych zwykle nierwno w sferze pracy
i nierwno w sferze kapitau. Pozwoli to czytelnikowi oswoi si z liczbami i pojciami decyle,
centyle itp. z pozoru nieco technicznymi, dla niektrych nawet trudnymi, ale bardzo przydatnymi do
analizy i rozumienia przeksztace struktury nierwnoci w rnych spoeczestwach, pod
warunkiem, e korzysta si z nich poprawnie.
W tabelach 7.1, 7.2 i 7.3 przedstawilimy przykady dystrybucji kapitau obserwowane w rnych
krajach i w rnych epokach. Pokazane liczby s wiadomie zaokrglone i przyblione, ale pozwalaj
wyrobi sobie pierwszy pogld na to, czym jest nierwno maa, rednia lub dua w otaczajcym nas
wiecie i w historii, po pierwsze dla dochodw z pracy, po drugie dla wasnoci kapitau, i wreszcie
dla cakowitej nierwnoci dochodw, kiedy zsumujemy nierwnoci t dochodw z pracy i z
kapitau.
Na przykad jeli chodzi o nierwno w sferze pracy, to stwierdzamy, e w spoeczestwach
najbardziej egalitarnych, jak kraje skandynawskie w latach 70. XX wieku (od tego czasu nierwnoci
lekko wzrosy w Europie Pnocnej, ale kraje te wci pozostaj najmniej nieegalitarne), podzia
dochodw przedstawia si w przyblieniu w nastpujcy sposb. Jeli wzi pod uwag cao
ludnoci dorosej, to 10 % populacji uzyskujcej najwysze dochody z pracy otrzymuje niewiele
wicej ni 20 % caoci dochodw z pracy (w praktyce chodzi zwaszcza o dochody z pac), 50 %
najniej opacanych pobiera okoo 35 %, natomiast 40 % grupy rodkowej otrzymuje okoo 45 %
caoci (zob. tabela 7.1)5. Nie jest to oczywicie idealna rwno, poniewa w takim wypadku kada
grupa powinna otrzymywa rwnowarto swego udziau w populacji (10 % najlepiej opacanych
otrzymywaoby dokadnie 10 % caoci dochodw, natomiast 50 % najniej opacanych powinno
otrzymywa 50 % caoci dochodw). To jednak nierwno niezbyt skrajna, przynajmniej na tle
obserwowanych w innych krajach i w innych epokach, a ju zwaszcza na tle nierwnoci w sferze
kapitau obserwowanych wszdzie, z krajami skandynawskimi wcznie.
Aby wszyscy mogli wyrobi sobie pogld na to, co faktycznie oznaczaj te liczby, trzeba ten
podzia okrelony w procentach caoci przypadajcych konkretnym grupom przeoy na pace

w gotwce, otrzymywane przez pracownikw z krwi i koci, wzgldnie na majtki

w nieruchomociach i aktywach finansowych, jakie faktycznie nale do wacicieli tworzcych te
hierarchie. Mwic konkretnie, jeeli 10 % najlepiej zarabiajcych otrzymuje 20 % caoci pac,
z definicji oznacza to, e wszyscy w tej grupie otrzymuj dwukrotn redni pac obowizujc
w danym kraju. I odpowiednio, jeli 50 % najmniej zarabiajcych otrzymuje 35 % masy pacowej,
wwczas automatycznie kady w tej grupie zarabia rednio nieco wicej ni dwie trzecie (dokadnie
70 %) redniej pacy. Natomiast jeli 40 % grupy rodkowej otrzymuje 45 % masy pacowej, oznacza
to, e ich rednia paca sytuuje si nieznacznie powyej redniej pacy dla caoci spoeczestwa.

TABELA 7.1: Cakowita nierwno dochodw z pracy w czasie i przestrzeni

INTERPRETACJA: w spoeczestwach, w ktrych nierwno dochodw z pracy jest stosunkowo maa (jak
w krajach skandynawskich w latach 70. XX wieku), 10 % najlepiej opacanych otrzymuje okoo 20 % dochodw
z pracy, 50 % najniej opacanych okoo 35 %, a 40 % grupy rodka okoo 45 %. Odpowiedni wspczynnik Giniego
(syntetyczny wskanik nierwnoci od 0 do 1) wynosi 0,19.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

TABELA 7.2: Nierwno wasnoci kapitau w czasie i przestrzeni

INTERPRETACJA: w spoeczestwach cechujcych si redni nierwnoci we wasnoci kapitau (jak kraje
skandynawskie w latach 70. XX wieku) 10 % najbogatszych posiadaczy majtkw posiada okoo 50 % majtkw,
50 % najuboszych posiada okoo 10 % majtkw, a 40 % rednich posiadaczy ma w rkach okoo 40 %
majtkw. Wspczynnik Giniego wynosi 0,58.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

TABELA 7.3: Cakowita nierwno dochodw (praca i kapita) w czasie i przestrzeni

INTERPRETACJA: w spoeczestwach, w ktrych cakowita nierwno dochodw z pracy i z kapitau jest
stosunkowo maa (jak w krajach skandynawskich w latach 70. XX wieku), 10 % najbogatszych otrzymuje okoo
25 % cakowitych dochodw, 50 % najbiedniejszych za okoo 30 %. Wspczynnik Giniego wynosi 0,26.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Przykadowo: jeli rednia paca w danym kraju wynosi 2000 euro miesicznie, to z tego podziau
wynika, e 10 % najlepiej opacanych zarabia rednio 4000 euro miesicznie, 50 % najmniej
opacanych otrzymuje 1400 euro miesicznie, z kolei 40 % z grupy rodkowej otrzymuje rednio 2250
euro miesicznie6. W tym sensie ta porednia grupa odpowiada pojciu szerokiej klasy redniej,
ktrej stopa yciowa jest czsto do bliska redniemu dochodowi danego spoeczestwa.
Klasy ludowe, klasy rednie, klasy wysze
Nazwy klasy ludowe (okrelone jako dolne 50 %), klasy rednie (40 % rodka, czyli 40 % zawarte
midzy dolnymi 50 % i grnymi 10 %) i klasy wysze (grne 10 %), ktrymi posugujemy si
w tabelach 7.1 7.3, maj oczywicie charakter arbitralny i dyskusyjny. Wprowadzilimy je
wycznie dla uatwienia, by zilustrowa i ukonkretni pewne idee, ale w rzeczywistoci nazwy te nie
odgrywaj praktycznie adnej roli w naszej analizie i moglibymy rwnie dobrze nazywa grupy
spoeczne, o ktrych mowa, klas A, klas B i klas C. W debacie politycznej kwestie
terminologiczne nie s jednak bez znaczenia. Sposb, w jaki dokonuje si podziau spoeczestwa,
odzwierciedla czsto wyrane lub domylne stanowiska wzgldem uzasadnienia i susznoci poziomu
dochodw i majtkw uzyskiwanych przez t czy inn grup.
Przykadowo: niektrzy uywaj wyraenia klasy rednie w sposb bardzo szeroki, obejmujc
nim osoby znajdujce si wyranie wewntrz najwyszego decyla hierarchii spoecznej (10 %

usytuowanych najwyej), a nawet blisko najwyszego centyla (1 % usytuowanych najwyej). Na og

chodzi o podkrelenie, e osoby te, cho dysponuj rodkami wyranie przekraczajcymi redni
danego spoeczestwa, pozostaj jednak stosunkowo blisko tej redniej. Tym samym nie s adnymi
krezusami i zdecydowanie zasuguj na agodne podejcie ze strony wadz, w szczeglnoci
skarbowych.
Inni, niekiedy nawet ci sami, odegnuj si od pojcia klasy redniej i wol opisywa struktur
spoeczn jako przeciwstawiajc sobie ogromn wikszo klas ludowych i rednich (lud)
nieznacznej mniejszoci klas wyszych (elity). Taki klucz moe by odpowiedni do opisywania
niektrych spoeczestw bd analizowania wybranych kontekstw politycznych i historycznych. Na
przykad ocenia si, e we Francji w 1789 roku arystokracja stanowia 1 2 % ludnoci, kler poniej
1 %, a stan trzeci czyli lud, od chopw do buruazji, w ramach systemu politycznego
obowizujcego za ancien rgimeu ponad 97 %.
Nie zamierzam by sownikowo-jzykowym policjantem. W kwestiach nazewnictwa rwnoczenie
wszyscy maj rwnoczenie racj i nikt jej nie ma. Kady ma uzasadnione powody uywania
terminw, ktre stosuje, i myli si, krytykujc te stosowane przez innych. Sposb, w jaki definiujemy
klas redni (40 % rodka), jest wysoce wtpliwy, poniewa z zaoenia wszystkie osoby, ktre
wczamy do tej grupy, maj w rzeczywistoci dochody (lub majtki) wysze od mediany danego
spoeczestwa7. Mona by rwnie dobrze postanowi podzieli spoeczestwo na trzy trzecie i nazwa
klas redni trzeci cz znajdujc si porodku. Wydaje nam si wszake, e nasza definicja
lepiej odpowiada najbardziej rozpowszechnionemu zastosowaniu: wyraenie klasa rednia jest
powszechnie uywane, by wskaza osoby, ktrym powodzi si wyranie lepiej od tych z mas
ludowych, ale bdce jednoczenie do daleko od prawdziwych elit. Wszystko to jest jednak
zdecydowanie dyskusyjne, a my nie zamierzamy zajmowa tu stanowiska w tej delikatnej kwestii,
tyle lingwistycznej, co politycznej.
Tak naprawd wszelka prezentacja nierwnoci oparta na niewielkiej liczbie kategorii jest skazana
na schematyzm i brak cisoci, poniewa pod powierzchni rzeczywistoci spoecznej wci trwa
nieustanny podzia. Na wszystkich poziomach dochodw i majtkw istnieje zawsze pewna liczba
osb z krwi i koci, ktra zmienia si powoli i stopniowo w zalenoci od mechanizmw podziau
waciwego dla danego spoeczestwa. Nigdy nie ma absolutnej granicy midzy rnymi klasami
spoecznymi, midzy wiatem ludu i wiatem elit. Oto dlaczego nasza analiza opiera si
cakowicie na pojciach statystycznych na bazie decyli (10 % najwyej usytuowanych, 40 % grupy
rodkowej, 50 % grupy dolnej) ich zalet jest dokadnie taka sama definicja w rnych
spoeczestwach, co pozwala na dokonywanie cisych i obiektywnych porwna w czasie
i przestrzeni, bez negowania przy tym zoonoci waciwych kademu ze spoeczestw, a w
szczeglnoci fundamentalnie staego charakteru nierwnoci spoecznych.
Wojna klas czy wojna centyli?
Taki te jest w istocie nasz jedyny cel: mc porwna istniejc struktur nierwnoci
w spoeczestwach bardzo odlegych w czasie i przestrzeni, spoeczestwach, ktre a priori wszystko
dzieli, a w szczeglnoci w spoeczestwach uywajcych z gruntu odmiennych sw i poj dla
okrelenia tworzcych je grup spoecznych. Pojcia decyli i centyli s nieco abstrakcyjne i z
pewnoci brak im poezji. Intuicyjnie atwiej jest identyfikowa si z kategoriami ze swojej epoki:
chopami czy szlacht, proletariuszami czy buruazj, urzdnikami czy wyszymi kadrami, kelnerami
czy handlowcami. Niemniej pikno decyli i centyli ley wanie w moliwoci zestawiania

nierwnoci i epok, niemoliwych do porwnania w inny sposb, i dostarczenia wsplnego jzyka,

ktry moe zosta zaakceptowany przez wszystkich.
Kiedy okae si to niezbdne, podzielimy grupy spoeczne bardziej precyzyjnie, z pomoc centyli
lub nawet promili, aby odda stay charakter nierwnoci spoecznych. W kadym spoeczestwie,
nawet najbardziej egalitarnym, zwaszcza najwyszy decyl stanowi wiat sam w sobie. Obejmuje on
tych, ktrych dochd jest zaledwie dwu- lub trzykrotnie wikszy od dochodu redniego, oraz takich,
ktrych zasoby s wiele dziesitkw razy wiksze od redniej. Pierwszym uatwieniem jest
podzielenie najwyszego decyla na dwie podgrupy: centyl najwyszy z jednej strony (ktry mona
nazywa klasami dominujcymi, znowu wycznie arbitralnie, nie twierdzc, e ta definicja jest
lepsza od innych) i dziewi centyli nastpnych z drugiej (klasy zamone).
Jako przykad moemy rozpatrzy skandynawski przypadek stosunkowo maej nierwnoci
dochodw z pracy przedstawiony w tabeli 7.1: z 20 % caoci pac przeznaczonych dla 10 % najlepiej
zarabiajcych pracownikw 5% caoci pac jest otrzymywana przez 1 % najlepiej opacanych.
Z definicji oznacza to, e 1 % najlepiej opacanych zatrudnionych zarabia rednio piciokrotn
wysoko redniej pacy, czyli 10 000 euro miesicznie, w spoeczestwie, w ktrym rednia paca
wynosi 2000 euro miesicznie. Inaczej mwic, 10 % najlepiej opacanych zarabia rednio 4000 euro
miesicznie, ale wewntrz tej grupy 1 % najlepiej opacanych zarabia rednio 10 000 euro miesicznie
(a 9 % nastpnych rednio okoo 3300 euro). Jeli poszlibymy w tym podziale dalej i zbadalibymy
najwyszy promil (0,1 % najlepiej opacanych) wewntrz najwyszego centyla, to znalelibymy
osoby zarabiajce kilkadziesit tysicy euro miesicznie, a nawet kilka osb z zarobkami rzdu
kilkuset tysicy euro miesicznie, take w krajach skandynawskich w latach 70. XX wieku. Poniewa
te osoby s nieliczne, ich ciar w masie dochodw z pracy jest jednak stosunkowo ograniczony.
Aby oceni poziom nierwnoci jakiego spoeczestwa, nie wystarczy zatem stwierdzi, e
niektre dochody s bardzo wysokie, powiedzie na przykad, e skala rozpitoci dochodowej
wynosi od 1 do 10 albo od 1 do 100, wiele nam w rzeczywistoci nie mwi. Trzeba bowiem
wiedzie, ile osb osiga dane puapy. Z tego punktu widzenia udzia dochodw albo majtkw
nalecych do najwyszego decyla czy centyla stanowi bardzo wany wskanik dla oceny nierwnoci
jakiego spoeczestwa, poniewa uwzgldnia nie tylko istnienie skrajnych dochodw czy majtkw,
ale rwnie liczb osb faktycznie objtych tymi bardzo wysokimi wartociami.
Najwyszy centyl jest grup szczeglnie interesujc do zbadania w ramach naszej historycznej
analizy, poniewa reprezentuje frakcj populacji z definicji bardzo mniejszociow, ale zarazem grup
znacznie szersz ni wskie elity rzdu kilkudziesiciu lub kilkuset osb przykuwajcych czasami
uwag (jak dwiecie rodzin we Francji w okresie midzywojennym, ktre to okrelenie odnosio si
do dwustu najwikszych akcjonariuszy Banque de France, albo klasyfikacje fortun publikowane do
dzisiaj przez magazyn Forbes i podobne, ktre dotycz na og kilku setek osb). W kraju
zamieszkaym przez blisko 65 milionw mieszkacw (jak Francja roku 2013), czyli okoo
50 milionw osb dorosych, najwyszy centyl obejmuje okoo 500 000 osb dorosych. W kraju
o 320 milionach mieszkacw (jak Stany Zjednoczone), czyli 260 milionw dorosych, najwyszy
centyl skupia 2,6 miliona dorosych osb. Chodzi wic o grupy spoeczne istotne liczbowo, ktre
niewtpliwie wyrniaj si na tle reszty kraju, zwaszcza gdy maj skonno do zamieszkiwania
tych samych miast albo nawet tych samych dzielnic. We wszystkich krajach najwyszy centyl zajmuje
wybitne miejsce w spoecznym krajobrazie, nie tylko w sensie podziau dochodw.
Przygldajc si temu z bliska, mona uzna, e we wszystkich spoeczestwach, czy chodzi
o Francj roku 1789 (1 2 % arystokracji), czy o Stany Zjednoczone pocztku XXI wieku (gdzie ruch
Occupy Wall Street okreli grup najbogatszych mianem 1 %), najwyszy centyl reprezentuje

grup wystarczajco znaczc liczbowo, by wyranie wpywaa na oglny krajobraz spoeczny oraz
porzdek polityczny i gospodarczy w caoci.
Dostrzegamy teraz zalety poj decyli i centyli. Jakim cudem moglibymy liczy na porwnanie
nierwnoci w tak rnych spoeczestwach, jak Francja roku 1789 i Stany Zjednoczone roku 2013,
bez prby dokadnego okrelenia decyli i centyli oraz oszacowania ich udziaw w majtku
narodowym tu i tam? Takie wiczenie nie pozwala oczywicie rozwiza wszystkich problemw
i odpowiedzie na wszystkie pytania ale to i tak duo lepiej, ni nie mc powiedzie nic.
Sprbujemy wic okreli, kiedy mierzona w ten sposb dominacja 1 % bya silniejsza: za Ludwika
XVI czy za Georgea W. Busha i Baracka Obamy.
Przypadek ruchu Occupy pokazuje rwnie, e ten wsplny jzyk, a w szczeglnoci idea
najwyszego centyla, nawet jeli na pierwszy rzut oka moe si wydawa troch abstrakcyjna,
umoliwia pokazanie spektakularnego wzrostu nierwnoci, co samo w sobie moe suy jako
uyteczne narzdzie interpretacji spoeczestwa i jego krytyki. Nawet masowe ruchy spoeczne mog
to narzdzie wykorzysta do nieoczekiwanej mobilizacji, jak stao si w przypadku hasa We are the
99 %. Wydaje si ono na pierwszy rzut oka zaskakujce zanim nie przypomnimy sobie, e
w zasadzie przypomina tytu synnego pamfletu Czym jest stan trzeci?, opublikowanego w styczniu
1789 roku przez ojca Emmanuela Sieysa8.
Dodajmy, e te hierarchie dochodw (a wic ich decyle i centyle) nie s oczywicie nigdy dokadnie
takie same dla dochodw z pracy i z kapitau. Osoby dysponujce 10 % najwyszych dochodw
z pracy albo 50 % najniszych nie s tymi samymi, ktre maj 10 % najwikszych majtkw albo
50 % najmniejszych. 1 % dochodu z pracy nie rwna si 1 % dochodu z kapitau. Decyle i centyle s
okrelone osobno dla dochodw z pracy z jednej strony, dla wasnoci kapitau z drugiej, i wreszcie
dla cakowitego dochodu pochodzcego z syntezy pracy i kapitau, co cznie skada si na zoon
hierarchi spoeczn, wynikajc z dwch pierwszych czynnikw. Podstawowe znaczenie ma zatem
to, by zawsze sprecyzowa, do jakiej hierarchii si odwoujemy. W spoeczestwach tradycyjnych
wspzaleno midzy tymi dwiema wielkociami bya czsto ujemna (posiadacze duych majtkw
nie pracowali i z tego wzgldu znajdowali si na samym dole dochodw z pracy). W spoeczestwach
nowoczesnych wspzaleno jest na og dodatnia, ale nie jest nigdy pena (wspczynnik
wspzalenoci jest zawsze niszy od jednego). Na przykad jest wiele osb nalecych do klasy
wyszej pod wzgldem dochodw z pracy, a zarazem do klasy ludowej, jeli chodzi o majtki, i na
odwrt. Nierwno spoeczna jest wielowymiarowa, podobnie jak konflikt polityczny.
Zauwamy wreszcie, e podzia dochodw i majtkw przedstawiony w tabelach 7.1 7.3
i analizowany w tym rozdziale i nastpnych to zawsze podzia pierwotny, to znaczy przed
uwzgldnieniem podatkw. W zalenoci od formy tych ostatnich oraz usug publicznych
i transferw, ktre finansuj mniej lub bardziej progresywnych lub regresywnych (to znaczy
obciajcych mniej lub bardziej poszczeglne grupy dochodw i majtkw, w miar jak posuwamy
si w gr hierarchii spoecznej) podzia dochodw i majtkw po opodatkowaniu moe by bardziej
lub mniej egalitarny od podziau sprzed opodatkowania. Zbadamy to w czwartej czci ksiki,
podobnie jak problemy zwizane z redystrybucj. W tym momencie interesuje nas wycznie podzia
dochodu sprzed opodatkowania9.
Nierwnoci w sferze pracy: nierwnoci zagodzone?
Powrmy do badania rzdw wielkoci nierwnoci. Na ile nierwnoci dochodw z pracy mona

dzi uzna za umiarkowane, rozsdne czy wrcz w ogle niestanowice problemu? Faktem jest, e
nierwnoci w sferze pracy s zawsze bardziej umiarkowane ni te dotyczce kapitau. Zrobilibymy
jednak bd, lekcewac je, z jednej strony dlatego, e dochody z pracy stanowi na og dwie trzecie
do trzech czwartych dochodu narodowego, a z drugiej strony poniewa rnice midzy podziaem
dochodw z pracy w rnych krajach s bardzo due, co sugeruje, e polityki publiczne i narodowa
specyfika mog mie powane konsekwencje dla nierwnoci i dla warunkw ycia sporych grup
ludnoci.
W krajach najbardziej egalitarnych pod wzgldem podziau dochodw z pracy, jak kraje
skandynawskie w latach 70. XX wieku, 10 % najlepiej zarabiajcych otrzymuje okoo 20 % caoci
dochodw z pracy, natomiast 50 % najmniej zarabiajcych otrzymuje okoo 35 % tej caoci.
W krajach o rednim poziomie nierwnoci, jak wikszo krajw europejskich dzisiaj (na przykad
Francja i Niemcy), pierwsza grupa otrzymuje 25 30 % caoci, druga za okoo 30 %. Natomiast
w krajach silnie nieegalitarnych, jak Stany Zjednoczone z pocztku XXI wieku (bez wtpienia jeden
z najwyszych poziomw nierwnoci dochodw z pracy kiedykolwiek obserwowanych, jak
przekonamy si dalej), decyl najwyszy osiga 35 % caoci, podczas gdy udzia poowy najniszej
spada do zaledwie 25 %. Innymi sowy, rwnowaga midzy tymi dwiema grupami jest niemal
cakowicie odwrcona. W krajach najbardziej egalitarnych 50 % najniej uposaonych otrzymuje
cznie niemal dwukrotnie wiksz sum pac ni 10 % najlepiej zarabiajcych (a to zdaniem wielu
i tak za mao, gdy s oni piciokrotnie liczniejsi), z kolei w krajach najbardziej nieegalitarnych a
o jedn trzeci mniejsz. Jeli tendencja rosncej koncentracji dochodw z pracy obserwowana
w Stanach Zjednoczonych w cigu ostatnich dekad si utrzyma, wwczas 50 % najniej uposaonych
bdzie moga otrzymywa cznie o poow mniej sumy pac ni 10 % najlepiej zarabiajcych
okoo roku 2030 (zob. tabela 7.1). Oczywicie nie ma pewnoci, e ta ewolucja rzeczywicie si
utrzyma, ale pozwala to na zilustrowanie faktu, e obecne transformacje nie maj w sobie nic
niewinnego.
Przy tej samej redniej pacy 2000 euro miesicznie najbardziej egalitarny podzia skandynawski
odpowiada 4000 euro miesicznie dla 10 % najlepiej zarabiajcych (z czego 10 000 euro dla 1 %
najlepiej opacanych), 2250 euro dla 40 % grupy rodka i 1400 euro dla 50 % najmniej zarabiajcych,
podczas gdy podzia amerykaski najbardziej nieegalitarny z obserwowanych dzisiaj odpowiada
zdecydowanie bardziej zrnicowanej hierarchii: 7000 euro dla 10 % gry (z czego 24 000 euro dla
1 %), 2000 euro dla 40 % rodka i tylko 1000 euro miesicznie dla 50 % grupy dolnej.
Dla mniej uprzywilejowanej poowy ludnoci rnica midzy tymi modelami podziau nie daje si
zlekceway. Jeeli dysponuje si przez cae ycie 40 % dodatkowego dochodu 1400 euro zamiast
1000 euro, nie uwzgldniajc nawet skutkw systemu podatkowego pociga to za sob znaczce
konsekwencje w wyborze stylu ycia, na jaki mona sobie pozwoli, zdolnoci do zamieszkania,
wyjazdu lub nie na wakacje, wydatkw, ktre mona powici na realizacj swoich planw, na dzieci
itp. Trzeba rwnie podkreli, e w wikszoci krajw kobiety s w praktyce wyranie
nadreprezentowane w grupie 50 % najniszych pac, tak e te due rnice midzy krajami oddaj
w znaczcym stopniu rnice w rnicach midzy pacami mczyzn i kobiet, mniejsze ni gdzie
indziej w Europie Pnocnej.
Jeli chodzi o najbardziej uprzywilejowan grup ludnoci, to rnice midzy modelami podziau s
take bardzo znaczce: kiedy w cigu caego ycia dysponuje si 7000 euro miesicznie zamiast 4000
euro (albo jeszcze lepiej 24 000 euro zamiast 10 000 euro), inaczej planuje si wydatki i ma si
wiksze moliwoci nie tylko, jeli idzie o wasne wydatki, ale take gdy chodzi o inne osoby
o mniejszych zarobkach. Ma si na przykad moliwo ich zatrudniania do wasnych potrzeb. Jeli

obserwowana w Ameryce tendencja si utrzyma, to dochody miesiczne w roku 2030 cigle przy tej
samej redniej pacy 2000 euro miesicznie mogyby wynosi 9000 euro dla 10 % grnej grupy (w
tym 34 000 euro dla 1 %), 1750 euro dla 40 % grupy rodka i tylko 800 euro miesicznie dla 50 % dla
pozostajcych na dole drabiny10.
Widzimy wic, e przy tej samej redniej pacy rne podziay dochodw z pracy mog prowadzi
do skrajnie odmiennych realiw spoecznych i ekonomicznych dla grup spoecznych, ktrych dotycz,
a w niektrych przypadkach rodzi nierwnoci dalekie od umiarkowanych. Ze wszystkich tych
powodw kluczowe jest zrozumienie, jakie siy ekonomiczne, spoeczne i polityczne decyduj
o stopniu nierwnoci dochodw z pracy obserwowanych w rnych spoeczestwach.
Nierwnoci wobec kapitau: nierwnoci skrajne
Jeli nierwnoci dochodw z pracy mog niekiedy cho niesusznie wydawa si umiarkowane
i niegroce konfliktem spoecznym, to jedynie w porwnaniu z podziaem dochodw z kapitau,
ktry we wszystkich krajach wykazuje nierwnoci skrajne (zob. tabela 7.2).
W spoeczestwach najbardziej egalitarnych w dziedzinie majtkowej, ktrymi znw s kraje
skandynawskie z lat 70. XX wieku, 10 % najwikszych majtkw stanowi okoo 50 % majtku
narodowego lub nawet nieco wicej, midzy 50 60 %, jeli dokadnie uwzgldnimy najwiksze
fortuny. Obecnie, z pocztkiem drugiej dekady XXI wieku, udzia 10 % najwikszych majtkw
sytuuje si na poziomie okoo 60 % majtku narodowego w wikszoci krajw europejskich,
w szczeglnoci we Francji, w Niemczech, w Wielkiej Brytanii i we Woszech.
Najbardziej szokujce jest bez wtpienia to, e we wszystkich tych spoeczestwach najbiedniejsza
poowa ludnoci nie ma prawie niczego: 50 % najmniej zasobnych majtkowo posiada zawsze mniej
ni 10 % majtku narodowego, a na og mniej ni 5 %. We Francji, wedug ostatnich dostpnych
danych z lat 2010 2011, udzia 10 % najbogatszych siga 62 % cznego majtku, natomiast 50 %
najbiedniejszych ma tylko 4 %. W Stanach Zjednoczonych najnowsze badanie, zorganizowane przez
System Rezerwy Federalnej w odniesieniu do tych samych lat, wskazuje, e najwyszy decyl posiada
72 % amerykaskiego majtku, z kolei najnisza poowa zaledwie 2 %. Trzeba jeszcze sprecyzowa,
e to rdo, podobnie jak wikszo tego rodzaju ankiet, nie doszacowuje najwikszych fortun11. Tak
jak ju odnotowalimy, wane jest rwnie dodanie, e t bardzo siln koncentracj majtkw
odnajdujemy w kadej grupie wiekowej12.
Nierwnoci majtkowe nawet w krajach najbardziej egalitarnych w dziedzinie majtkowej na
przykad w krajach skandynawskich z lat 70. XX wieku s zdecydowanie silniejsze ni nierwnoci
pacowe w krajach najbardziej nieegalitarnych w kwestii pac, jak Stany Zjednoczone z pocztku XXI
stulecia (zob. tabele 7.1 7.2 ). Wedle mojej wiedzy nie ma adnego spoeczestwa, w adnej epoce,
gdzie podzia wasnoci kapitau mona by okreli jako lekko nieegalitarny, to znaczy taki,
w ktrym najbiedniejsza poowa spoeczestwa posiadaaby znaczcy rzdu jednej pitej czy jednej
czwartej udzia w caoci majtku13. Optymizm nie jest jednak zakazany i dlatego pokazalimy
w tabeli 7.2 wirtualny przykad podziau majtku, przy ktrym nierwno byaby niewielka, a w
kadym razie mniejsza ni w modelach podziau skandynawskiego (nierwno oceniana jako
rednia), europejskiego (rednia dua) i amerykaskiego (dua). Oczywicie tryb dochodzenia
do takiego spoeczestwa idealnego przy zaoeniu, e chodzioby rzeczywicie o cel warty
osignicia pozostaje kwesti cakowicie otwart (wrcimy do niej w czwartej czci ksiki)14.
Podobnie jak przy nierwnoci pac, i tu wane jest dobre zrozumienie, czemu odpowiadaj te

wszystkie liczby. Wyobramy sobie spoeczestwo, w ktrym redni majtek netto wynosiby 200 000
euro na osob doros15, co stanowi obecnie w przyblieniu przypadek najbogatszych krajw
europejskich16. Widzielimy rwnie w drugiej czci, e ten redni majtek prywatny dzieli si
zasadniczo na dwie czci o porwnywalnych rozmiarach: z jednej strony dobra w nieruchomociach,
z drugiej strony aktywa finansowe i udziay w przedsibiorstwach (depozyty bankowe, projekty
oszczdnociowe, portfele akcji i obligacji, umowy ubezpieczeniowe na ycie, fundusze emerytalne
itp., po uwzgldnieniu dugw); wszystko to oczywicie przy rnicach midzy poszczeglnymi
krajami i ogromnych rnicach midzy poszczeglnymi jednostkami.
Jeli 50 % najbiedniejszych posiada 5 % caego majtku, oznacza to z definicji, e rednio
posiadaj oni rwnowarto 10 % redniego majtku w danym spoeczestwie. W wybranym
przykadzie 50 % najbiedniejszych posiada zatem rednio majtek netto 20 000 euro, co nie jest
zupenie niczym, ale stanowi niewiele w stosunku do bogactw posiadanych przez reszt kraju.
W takim spoeczestwie najbiedniejsza cz ludnoci dysponuje na og du liczb majtkw
zerowych lub niemal zerowych (kilka tysicy euro) zwykle czwarta cz ludnoci i pewn nie do
zlekcewaenia liczb majtkw nieznacznie ujemnych (kiedy dugi przekraczaj wysoko
aktyww) to czsto midzy jedn dwudziest a jedn dziesit ludnoci. Potem majtki rozkadaj
si a do sum rzdu 60 000 70 000 euro lub nawet troch wicej. Z tego zrnicowania sytuacji
i faktu istnienia wielkiej grupy osb o majtkach bliskich zera wynika generalna rednia okoo 20 000
euro wewntrz najbiedniejszej poowy ludnoci. W niektrych przypadkach moe chodzi o osoby na
drodze do nabycia wasnoci nieruchomoci, ktre s jeszcze powanie zaduone, std ich majtek
netto jest bardzo niewielki. Ale najczciej chodzi o najemcw mieszka, ktrych cay majtek
sprowadza si do kilku tysicy euro oszczdnoci niekiedy paru dziesitek tysicy euro na koncie
bankowym lub na ksieczkach oszczdnociowych. Jeli do majtku wczymy dobra trwae
samochody, meble, wyposaenie gospodarstwa domowego itp. bdce w posiadaniu tych osb, to
redni majtek 50 % najbiedniejszych wzronie najwyej do 30 000 40 000 euro17.
Dla tej poowy spoeczestwa same pojcia majtku i kapitau s do abstrakcyjne. Dla milionw
osb majtek ogranicza si do kilkutygodniowej pacy odoonej na koncie lub nisko oprocentowanej
lokacie, starej wyczyszczonej ksieczki oszczdnociowej otwartej przez cioci, samochodu i kilku
mebli. Te wanie przyziemne realia majtek jest tak skoncentrowany, e znaczna cz
spoeczestwa praktycznie nie wie o jego istnieniu i wyobraa sobie czasami, e znajduje si on
w posiadaniu jakich nierealnych, tajemniczych istot sprawiaj, e tym bardziej konieczne staje si
metodyczne i systematyczne zbadanie kapitau i jego podziau.
Na drugim kocu drabiny sytuacja wyglda tak, e jeli 10 % najbogatszych posiada 60 % caoci
majtku, wwczas automatycznie sprawia to, e rednio posiadaj oni rwnowarto szeciokrotnego
redniego majtku kraju, ktry rozpatrujemy. W wybranym przykadzie, przy rednim majtku 200
000 euro na osob doros, 10 % najbogatszych posiada wic rednio majtek netto rzdu 1,2 miliona
euro na dorosego.
Najwyszy decyl w ramach podziau majtkw, jeszcze bardziej ni w ramach podziau pac, jest
niezwykle nierwny. Kiedy udzia najwyszego decyla siga rzdu 60 % caoci majtku, jak to si
dzieje obecnie w wikszoci krajw europejskich, udzia najwyszego centyla wynosi generalnie
okoo 25 %, a nastpnych 9 % okoo 35 %. Pierwsi maj zatem redni majtek, ktry jest
dwadziecia pi razy wikszy od redniej spoeczestwa, podczas gdy drudzy maj zaledwie
czterokrotnie wicej od redniej. Konkretnie, w wybranym przykadzie, 10 % najbogatszych posiada
rednio majtek netto wart 1,2 miliona euro, z czego 5 milionw euro dla 1 % najbogatszych i nieco

mniej ni 800 000 euro dla 9 % nastpnych18.

Skad majtkw zmienia si rwnie znacznie wewntrz tej grupy. Na poziomie najwyszego
decyla prawie kady jest wacicielem swego mieszkania. Ale waga nieruchomoci wyranie maleje,
w miar posuwania si w gr hierarchii majtkw. W grupie 9 % w okolicach miliona euro stanowi
ona wicej ni poow majtkw, dla niektrych osb nawet ponad trzy czwarte. Odwrotnie na
poziomie najwyszego centyla, gdzie aktywa finansowe i udziay w przedsibiorstwach wyranie
dominuj nad aktywami w nieruchomociach. W szczeglnoci akcje i udziay w spkach tworz
niemal cao najwikszych fortun. Przy majtkach midzy 2 i 5 milionami euro udzia nieruchomoci
mieci si poniej jednej trzeciej; powyej 5 milionw spada poniej 20 %; powyej 20 milionw euro
spada poniej 10 %, natomiast akcje i udziay tworz prawie cao majtku. Nieruchomoci stanowi
ulubion lokat rednich i zamonych, ale prawdziwa fortuna skada si gwnie z aktyww
finansowych i udziaw w przedsibiorstwach.
Midzy 50 % najbiedniejszych (ktrzy posiadaj 5 % caoci majtku, czyli 20 000 euro redniego
majtku w wybranym przykadzie) i 10 % najbogatszych (posiadajcych 60 % caego majtku, czyli
1,2 miliona euro redniego majtku) znajduje si 40 % rodka: ta rednia klasa majtkowa posiada
35 % caego majtku, co oznacza, e jej redni majtek netto jest bardzo bliski redniej caoci
spoeczestwa w tym wypadku wynosi dokadnie 175 000 euro na osob doros. Wewntrz tej duej
grupy, w ktrej majtki rozcigaj si od zaledwie 100 000 euro do ponad 400 000 euro, posiadanie
gwnego miejsca zamieszkania na wasno i tryb jego pozyskania oraz spaty odgrywaj najczciej
kluczow rol. Ten kapita, skupiony przede wszystkim w nieruchomociach, jest niekiedy
uzupeniony znacznymi oszczdnociami finansowymi. Na przykad majtek netto wynoszcy 200 000
euro moe skada si z domu wartego 250 000 euro, od ktrego trzeba odj pozostao poyczki
w wysokoci 100 000 euro i doda 50 000 euro ulokowane w umowie ubezpieczeniowej na ycie albo
na ksieczce ubezpiecze emerytalnych. Kiedy spacanie domu bdzie zakoczone, majtek netto
osignie 300 000 euro lub wicej, jeli take oszczdnoci finansowe po drodze urosn. Oto jak
wyglda typowa trajektoria wewntrz redniej klasy w hierarchii majtkw, bogatszej od 50 %
najbiedniejszych (ktrzy nie maj prawie nic), lecz uboszej od 10 % najbogatszych (ktrzy maj
duo wicej).
Najwiksza nowo XX wieku: rednia klasa majtkowa
Nie ma wtpliwoci, e to rozwj prawdziwej redniej klasy majtkowej stanowi gwn
transformacj strukturaln w podziale bogactw w krajach rozwinitych w XX wieku.
Cofnijmy si o cay wiek, do okresu belle poque z lat 1900 1910. We wszystkich krajach
europejskich koncentracja kapitau bya wwczas znacznie dalej posunita ni obecnie. Wane jest,
bymy mieli przed oczami te rzdy wielkoci, ktre pokazalimy ju w tabeli 7.2. Na pocztku
XX wieku we Francji, w Wielkiej Brytanii czy w Szwecji, jak rwnie we wszystkich innych krajach,
dla ktrych dysponujemy danymi, 10 % najbogatszych zachowywao prawie cay majtek narodowy:
udzia najwyszego decyla siga 90 %. Sam tylko 1 % najzamoniejszych posiada ponad 50 %
caoci majtkw. Cz naleca do najwyszego centyla przekraczaa nawet 60 % w krajach
szczeglnie nieegalitarnych, jak Wielka Brytania. Z kolei 40 % grupy rodkowej miao zaledwie nieco
ponad 5 % majtku narodowego (5 10 %, w zalenoci od kraju), to znaczy nie wicej ni 50 %
najbiedniejszych, ktrzy tak jak dzi dysponowali mniej ni 5 %.
Inaczej mwic, nie istniaa wwczas klasa rednia sensu stricto, poniewa 40 % grupy rodkowej
byo niemal tak samo ubogich w majtek jak 50 % najbiedniejszych. Podzia kapitau obejmowa

ogromn wikszo osb nieposiadajcych prawie niczego i mniejszo zachowujc niemal cao
aktyww. Chodzio rzeczywicie o wan mniejszo (najwyszy decyl reprezentuje elit jeszcze
szersz ni najwyszy centyl, ktry sam w sobie stanowi grup spoeczn znaczc liczebnie), lecz
o mniejszo mimo wszystko. Krzywa dystrybucji bya oczywicie ciga, jak we wszystkich
spoeczestwach, ale nachylenie tej krzywej byo nadzwyczaj silne w okolicach najwyszego decyla
i najwyszego centyla, tak e przechodzio si w sposb niemal natychmiastowy ze wiata 90 %
najbiedniejszych (gdzie wszyscy mieli najwyej kilkadziesit tysicy euro majtku, jeli odniesiemy
to do dzisiejszych kwot) do wiata 10 % najbogatszych, gdzie kady posiada rwnowarto kilku,
jeli nie kilkudziesiciu milionw euro19.
Pojawienie si redniej klasy majtkowej byo znaczc, jakkolwiek chwiejn innowacj
historyczn, i bdem byoby jej nie docenia. Mona rzecz jasna wskazywa, e koncentracja
majtkw take i dzi pozostaje bardzo silna: udzia najwyszego decyla siga 60 % w Europie na
pocztku XXI wieku i przekracza 70 % w Stanach Zjednoczonych20. Jeli chodzi o nisz poow
ludnoci, to pozostaje ona jednakowo uboga w majtek dzi, jak bya niegdy: zaledwie 5 % caoci
w roku 2010, jak i w roku 1910. Tak naprawd klasa rednia wyrwaa dla siebie tylko troch resztek:
nie wicej ni jedn trzeci majtku w Europie, zaledwie jedn czwart w Stanach Zjednoczonych. Ta
rodkowa grupa skupia ludno czterokrotnie wiksz ni decyl najwyszy, tymczasem masa
majtkowa, ktr zachowuje, jest dwu- lub trzykrotnie mniejsza. Mona z tego wycign wniosek, e
nic si tak naprawd nie zmienio: kapita cigle rozoony jest w sposb skrajnie nierwny (zob.
tabela 7.2).
Wszystko to jest prawd i warto mie wiadomo, e historyczna redukcja nierwnoci
majtkowych ma duo mniejsz skal, ni si niekiedy wydaje. Nie ma zreszt gwarancji, e to
ograniczone zmniejszenie nierwnoci jest nieodwracalne. Resztki uzyskane przez klas redni s
jednak do znaczne i bdem byoby niedocenianie historycznego znaczenia tej zmiany. Kiedy
posiada si rwnowarto 200 000 czy 300 000 euro majtku, nie jest si moe bardzo bogatym, ale
daleko te do ubstwa i na og ludzie ci nie chc by traktowani jako biedni. Fakt, e dziesitki
milionw osb 40 % ludnoci, co stanowi znaczne ciao spoeczne, porednie midzy bogatymi
i biednymi posiadaj indywidualnie po kilka setek tysicy euro i zachowuj cznie midzy jedn
czwart a jedn trzeci majtku narodowego, oznacza transformacj o istotnym wymiarze. Chodzi
o zasadnicz zmian na historyczn skal, ktra gboko zmodyfikowaa krajobraz spoeczny
i struktur polityczn spoeczestwa, przyczyniajc si do zdefiniowania na nowo konfliktu o podzia.
Kluczowe jest zatem zrozumienie jej przyczyn.
Rwnoczenie transformacja ta przeoya si na silny spadek najwyszych majtkw. Udzia
najwyszego centyla zmniejszy si dwukrotnie, przechodzc w Europie od poziomu ponad 50 %
z pocztku XX wieku do okoo 20 25 % z koca XX i pocztku XXI wieku. Zobaczymy, e
przyczynio si to znaczco do zmiany kierunku wykadu Vautrina w tym sensie, e zdecydowanie
i strukturalnie zmniejszyo liczb majtkw wystarczajco duych, by mona byo wygodnie y
z czerpanych z nich rocznych rent, to znaczy liczb przypadkw, w ktrych Rastignac mgby lepiej
y, polubiajc pann Wiktoryn ni kontynuujc studia prawnicze. Zmiana ta jest tym bardziej
historycznie wana, e skrajny poziom koncentracji majtkw, jaki obserwuje si w Europie z lat
1900 1910, odnajdujemy w znacznym stopniu w cigu caego wieku XIX. Wszystkie rda, jakimi
dysponujemy, wskazuj, e te rzdy wielkoci okoo 90 % majtku dla najwyszego decyla, z czego
przynajmniej 50 % dla najwyszego centyla wydaj si rwnie cechowa tradycyjne spoeczestwa
wiejskie, czy chodzi o ancien rgime we Francji, czy o angielski XVIII wiek. Zobaczymy, e taka
koncentracja kapitau stanowi w rzeczywistoci warunek konieczny, aby spoeczestwa majtkowe,

takie jak te przedstawione w powieciach Balzaca czy Austen, cakowicie zatem zdeterminowane
przez majtek i dziedziczenie, mogy istnie i prosperowa. Z tego wanie wzgldu zrozumienie
warunkw pojawienia si, utrzymania i zaamania, a take moliwego powrotu do takich poziomw
koncentracji majtkw, stanowi jeden z podstawowych celw tej ksiki.
Cakowita nierwno dochodw: dwa wiaty
Przyjrzyjmy si na koniec rzdom wielkoci cakowitej nierwnoci dochodw, to znaczy nierwnoci
obserwowanej wwczas, gdy bierze si pod uwag zarazem dochody z pracy i z kapitau (zob. tabela
7.3). Nie bdzie niespodziank, e poziom cakowitej nierwnoci dochodw jest poredni midzy
nierwnoci dochodw z pracy i nierwnoci wasnoci kapitau. Zauwaymy take, e nierwno
cakowitego dochodu jest blisza nierwnoci w sferze pracy ni nierwnoci w ramach posiadanego
kapitau, co nie jest zaskoczeniem, poniewa dochody z pracy stanowi przecitnie midzy dwiema
trzecimi a trzema czwartymi cakowitego dochodu narodowego. Mwic konkretnie, najwyszy decyl
hierarchii dochodw zachowuje okoo 25 % dochodu narodowego w najbardziej egalitarnych
spoeczestwach skandynawskich lat 70. XX wieku (poziomy francuski i niemiecki byy wwczas
rzdu 30 %, a dzi s blisze 35 %) i ta cz moe rosn nawet do 50 % dochodu narodowego
w spoeczestwach najbardziej nieegalitarnych (z czego okoo 20 % dla najwyszego centyla), jak
ancien rgime czy belle poque we Francji i Zjednoczonym Krlestwie albo pocztek XXI wieku
w Stanach Zjednoczonych.
Czy mona wyobrazi sobie spoeczestwa, w ktrych koncentracja dochodw byaby wysza od
tego maksymalnego poziomu? Bez wtpienia nie. Jeli najwyszy decyl przywaszczaby sobie na
przykad 90 % rodkw wyprodukowanych kadego roku (z czego najwyszy centyl 50 %, jak
w wypadku majtkw), to jest prawdopodobne, e rewolucja pooyaby do szybko kres takiej
sytuacji, chyba e zaoymy istnienie szczeglnie skutecznego aparatu represji. Gdy chodzi
o wasno kapitau, taki poziom koncentracji ju jest przyczyn bardzo silnych napi politycznych,
ktre czsto trudno jest pogodzi z powszechnym prawem wyborczym. Moe si on utrzymywa, jeli
dochody z kapitau stanowi tylko ograniczon cz dochodu narodowego: midzy jedn czwart
a jedn trzeci, czasem moe nieco wicej, jak w czasach ancien rgimeu (w ktrym tak skrajna
koncentracja kapitau bya ju bardzo uciliwa). Jeli taki poziom nierwnoci miaby si odnosi do
caoci dochodu narodowego, to trudno sobie wyobrazi, emgby by akceptowany w sposb trway.
Jednoczenie nic nie pozwala nam twierdzi, e grna granica 50 % dochodu narodowego dla
najwyszego decyla nie moe by przekroczona i e wiat by si zawali, gdyby jaki kraj
zaryzykowa przekroczenie tego symbolicznego progu. Prawd mwic, dostpne dane historyczne s
stosunkowo niedoskonae, nie jest wic wykluczone, e ta symboliczna granica zostaa ju
przekroczona w przeszoci. W szczeglnoci jest moliwe, e cz najwyszego decyla przekroczya
50 % i zbliya si do 60 % lub nawet lekko powyej w czasach ancien rgimeu i w przededniu
rewolucji francuskiej albo w tradycyjnych spoeczestwach wiejskich. Tak naprawd mniej lub
bardziej znony charakter rwnie skrajnych nierwnoci zaley nie tylko od skutecznoci aparatu
represyjnego, ale rwnie a moe przede wszystkim od skutecznoci aparatu uzasadniajcego.
Jeli nierwnoci s postrzegane jako usprawiedliwione, na przykad poniewa wydaj si wynika
z faktu, e najbogatsi postanowili pracowa wicej albo skuteczniej od najbiedniejszych, albo jeli
zakaz dalszego zarabiania najbogatszym nieuchronnie szkodziby najuboszym, wwczas mona jak
najbardziej sobie wyobrazi, e koncentracja dochodw przekroczy swe historyczne rekordy. Oto
dlaczego wskazalimy w tabeli 7.3 na moliwo nowego rekordu, ktry mgby zosta osignity

przez Stany Zjednoczone okoo roku 2030, jeli nierwno dochodw z pracy i w mniejszym
stopniu nierwno wasnoci kapitau kontynuowayby wzrost z ostatnich dekad. Mona by wtedy
spodziewa si udziau rzdu 60 % dochodu narodowego dla najwyszego decyla i udziau niespena
15 % dochodu narodowego dla niszej poowy ludnoci.
Musz jednak podkreli, e od rozmiaru nierwnoci duo waniejsze jest ich uzasadnienie. Oto
dlaczego zasadnicz spraw jest analiza struktury nierwnoci. Z tego punktu widzenia gwn nauk
pync z tabel 7.1 7.3 jest niewtpliwie to, e istniej dwa bardzo odmienne sposoby dojcia do
duej nierwnoci cakowitego dochodu (okoo 50 % cakowitego dochodu dla najwyszego decyla,
z czego okoo 20 % dla najwyszego centyla).
Po pierwsze i jest to schemat klasyczny taka nierwno moe by produktem spoeczestwa
hipermajtkowego (albo spoeczestwa rentierw), to znaczy spoeczestwa, w ktrym majtki s
na og bardzo due i w ktrym koncentracja majtkw osiga skrajne poziomy (zwykle 90 %
cakowitego majtku dla najwyszego decyla, z czego okoo 50 % dla najwyszego centyla).
Hierarchia cznego dochodu jest wwczas zdominowana przez bardzo wysokie dochody z kapitau,
zwaszcza za przez dochody z kapitau dziedziczonego. Jest to schemat, ktry obserwujemy
z niewielkimi rnicami na tle caoci w spoeczestwach europejskich czasw ancien rgimeu
i belle poque. Naszym zadaniem bdzie zbadanie warunkw pojawienia si oraz dugotrwaoci
takich struktur majtkowych i nierwnoci, jak rwnie odpowied na pytanie, w jakiej mierze nale
one do przeszoci, a w jakiej mog dotyczy XXI wieku.
Po drugie i tu chodzi o nowy schemat, wynaleziony w duym stopniu przez Stany Zjednoczone
w ostatnich dekadach bardzo silna nierwno cakowitego dochodu moe by produktem
spoeczestwa hipermerytokratycznego (a przynajmniej prezentowanego jako takie przez osoby
znajdujce si u szczytu hierarchii). Mona take mwi o spoeczestwie supergwiazd (albo moe
raczej spoeczestwie superkadr, co stanowi pewn rnic; potem zobaczymy, ktre okrelenie jest
bardziej uzasadnione), to znaczy spoeczestwie bardzo nieegalitarnym, w ktrym szczyt hierarchii
dochodw byby zdominowany przez bardzo wysokie dochody z pracy, a nie przez dochody
dziedziczone. Powiedzmy od razu, e nie wypowiadamy si w tym momencie w kwestii, czy takie
spoeczestwo rzeczywicie moe by oceniane jako hipermerytokratyczne. Nie ma nic dziwnego
w tym, e beneficjenci takiego spoeczestwa lubi przedstawia w ten sposb hierarchi spoeczn
i niekiedy udaje im si przekona do tego cz przegranych. Nam chodzi jednak o moliwy
wniosek a priori rwnie dopuszczalny jak wniosek przeciwny nie za o hipotez. Zobaczymy wic,
w jakiej mierze wzrost nierwnoci dochodw z pracy w Stanach Zjednoczonych trzyma si logiki
merytokratycznej (o ile moliwa jest odpowied na tak zoone normatywnie pytanie).
W tym momencie musimy si zadowoli odnotowaniem, e to absolutne przeciwstawienie dwch
typw spoeczestw hipernieegalitarnych, a wic spoeczestwa rentierw i spoeczestwa
superkadr, jest naiwne i przesadne. Dwa rodzaje nierwnoci mog si doskonale kumulowa: nie ma
adnego powodu, dla ktrego kto nie mgby nalee jednoczenie do superkadr i by rentierem,
a wrcz przeciwnie, jak sugeruje to koncentracja majtkw wyranie wiksza w Stanach
Zjednoczonych ni w Europie. Nic rwnie nic nie przeszkadza dzieciom superkadr w stawaniu si
rentierami. W praktyce wszystkie spoeczestwa zawsze mieszaj obie logiki. Pozostaje faktem, e
istnieje wiele drg osignicia tego samego poziomu nierwnoci, a Stany Zjednoczone w drugiej
dekadzie XXI wieku cechuje przede wszystkim rekordowa nierwno dochodw z pracy (wysza ni
we wszystkich spoeczestwach obserwowanych w czasie i w przestrzeni, cznie ze spoeczestwami
cechujcymi si bardzo duymi rnicami kwalifikacji) i nierwnoci majtkowe mniej skrajne ni te
obserwowane w spoeczestwach tradycyjnych lub w Europie lat 1900 1910. Kluczowe jest zatem

zrozumienie warunkw rozwoju waciwych dla obu tych logik i niezapominanie, e mog one
dopenia si w XXI wieku a nie zastpowa jedna drug prowadzc w ten sposb do nowego
wiata nierwnoci, jeszcze bardziej skrajnych ni kiedykolwiek wczeniej21.
Problemy ze wskanikami syntetycznymi
Zanim przejdziemy do szczegowego badania ewolucji historycznych obserwowanych w rnych
krajach i prby udzielenia odpowiedzi na nasze pytania, powinnimy jeszcze doprecyzowa kilka
kwestii metodologicznych. Zwaszcza w tabelach 7.1 7.3 wskazalimy wspczynniki Giniego
odpowiadajce rnym rozpatrywanym podziaom. Wspczynnik Giniego od nazwiska woskiego
statystyka, Corrada Giniego, ktry opracowywa swoje badania na pocztku XX wieku i w latach
midzywojennych jest jednym z syntetycznych wskanikw nierwnoci najczciej uywanych
w oficjalnych raportach i w debacie publicznej. Zbudowany jest on w taki sposb, e pokazuje dane
zawarte midzy zerem a jedynk: jest rwny zeru przy idealnej rwnoci i jednemu w wypadku
absolutnej nierwnoci, to znaczy jeli nieskoczenie maa grupa zachowuje cao dostpnych
rodkw.
Stwierdzamy na przykad, e wspczynnik Giniego waha si w przyblieniu midzy 0,2 0,4 dla
podziau dochodw z pracy obserwowanych w rnych spoeczestwach, midzy 0,6 0,9 dla
podziau wasnoci kapitau i midzy 0,3 0,5 dla cakowitej nierwnoci dochodw. Przy
wspczynniku Giniego rwnym 0,19 podzia dochodw z pracy odnotowany w krajach
skandynawskich w latach 70. XX wieku nie jest odlegy od absolutnej rwnoci. Z kolei przy
wspczynniku Giniego rwnym 0,85 podzia majtkw stwierdzony w Europie okresu belle poque
bliski jest poziomu absolutnej nierwnoci22.
Wskaniki te istniej take inne, na przykad wspczynnik Theila s niekiedy przydatne, ale
bywaj te przyczyn wielu problemw. Wyraanie w jednym wskaniku liczbowym penej
nierwnoci podziau zarwno nierwnoci dzielcej d od rodka hierarchii, jak i oddzielajcej
rodek od gry albo gr od bardzo wysokiej gry piramidy moe by proste i pocigajce na
pierwszy rzut oka, ale nieuchronnie troch mylce. Tak naprawd niemoliwe jest ujcie
wielowymiarowej rzeczywistoci za pomoc jednowymiarowego wskanika, chyba e chcemy
skrajnie uproci t rzeczywisto i pomiesza rzeczy, ktrych miesza nie powinnimy. Spoeczna
rzeczywisto oraz polityczne i ekonomiczne znaczenie nierwnoci s bardzo rne w zalenoci od
poziomw podziau, std wane jest, by je analizowa oddzielnie. Dodatkowo wspczynnik Giniego
i inne syntetyczne wskaniki wykazuj tendencj do mieszania nierwnoci w sferze pracy
z nierwnoci w sferze posiadania kapitau, podczas gdy wchodzce w gr mechanizmy
ekonomiczne, podobnie jak aparaty normatywnego uzasadnienia nierwnoci, s w obu przypadkach
odmienne. Z wszystkich tych powodw wydao nam si zdecydowanie korzystniejsze analizowanie
nierwnoci na podstawie tabel podziau wskazujcych udziay rnych decyli i centyli w cakowitym
dochodzie i cakowitym majtku, ni posugiwanie si syntetycznymi wskanikami takimi jak
wspczynnik Giniego.
Tabele podziau maj poza tym zalet zmuszenia jednych i drugich do uwzgldnienia poziomw
dochodw i majtkw rnych grup spoecznych, tworzcych istniejce hierarchie, w gotwce (bd
w procentach rednich dochodw i majtkw w analizowanych krajach), a nie w statystycznych
jednostkach, fikcyjnych i trudnych do rozszyfrowania. Tabele podziau pozwalaj uzyska bardziej
konkretny i namacalny obraz nierwnoci spoecznych, jak rwnie lepiej uwiadomi sobie warto

i ograniczenia dostpnych nam danych. Syntetyczne wskaniki statystyczne, takie jak wspczynnik
Giniego, prezentuj abstrakcyjn i aseptyczn wizj nierwnoci, ktra nie tylko nie pozwala jednym
i drugim usytuowa si w hierarchii ich epoki (wiczenie zawsze potrzebne, zwaszcza gdy naley si
do najwyszych centyli danego ukadu i ma skonno do zapominania o tym, co czsto si zdarza
ekonomistom), ale rwnie przeszkadza w uwiadomieniu sobie, e niekiedy dane odzwierciedlaj
anomalie i niedokadnoci, a w kadym razie nie s w peni porwnywalne w czasie lub midzy
krajami (na przykad poniewa grne czci podziau s skrcone albo kiedy dochody z kapitau s
pominite przy jednych krajach, lecz nie przy innych). Praca z tabelami podziau zmusza nas do
wikszej spjnoci i przejrzystoci.
Wstydliwa zasona oficjalnych publikacji
Z tych samych powodw ostrzegamy przed korzystaniem z takich wskanikw jak stosunek midzy
decylami, ktrym czsto posuguje si OECD oraz instytuty statystyczne rnych krajw w ich
oficjalnych raportach powiconych nierwnociom. Najczciej uywany stosunek midzy decylami
to P90/P10, to znaczy stosunek midzy progiem dochodu odpowiadajcym 90 percentylowi podziau
a progiem odpowiadajcym 10 percentylowi23. Na przykad o sytuacji, kiedy trzeba przekroczy prg
5000 euro miesicznie, by znale si w grupie najbogatszych 10 %, i by poniej progu 1000 euro
miesicznie, by wej do grupy 10 % najbiedniejszych, mwi si, e stosunek P90/P10 wynosi 5.
Podobnie takie wskaniki mog by przydatne zawsze dobrze jest mie wicej informacji
o obserwowanej formie podziau. Ale naley by wiadomym faktu, e ze wzgldu na sw konstrukcj
wskaniki te w ogle nie uwzgldniaj ewolucji podziau poza 90 percentylem. Mwic konkretnie,
dla tego samego stosunku midzy decylami P90/P10 jest moliwe, e udzia najwyszego decyla
w caoci dochodw lub majtkw wyniesie 20 % (jak w wypadku skandynawskich pac z lat 70.
XX wieku), 50 % (jak dochodw amerykaskich z pocztku XXI wieku) albo nawet 90 % (jak
majtkw europejskich z czasw belle poque). W kadym z tych przypadkw nie dowiemy si
niczego z publikacji organizacji midzynarodowych i oficjalnych instytutw statystycznych, ktre
najczciej koncentruj si na wskanikach, wiadomie nie biorc pod uwag gry podziau, i nie daj
adnych wskazwek co do rednich dochodw i majtkw poza 90 percentylem.
Najczciej tumaczy si to niedoskonaoci dostpnych danych. Te trudnoci istniej, ale mog
by przezwycione, jeli tylko posuymy si odpowiednimi rdami, jak dowodz tego dane
historyczne zgromadzone (przy ograniczonych rodkach) w World Top Incomes Database (WTID).
Zaczy one powoli zmienia sposb naszego postpowania. W istocie taki wybr metodologiczny ze
strony narodowych i midzynarodowych administracji publicznych, czyli ignorowanie samej gry
podziau, jest daleki od neutralnoci: oficjalne raporty maj przyczynia si do informowania opinii
publicznej o podziale bogactw, a tymczasem czsto prezentuj sztucznie zagodzon wizj
nierwnoci. Aby posuy si porwnaniem, to tak, jakby w oficjalnym raporcie rzdowym
o nierwnociach we Francji w roku 1789 postanowiono cakowicie pomin wszystko to, co dzieje
si poza 90 percentylem (czyli grup pi do dziesiciu razy liczniejsz ni cao arystokracji
z epoki) pod pretekstem tego, e zbyt trudno byoby o tym mwi. To tym bardziej godne
poaowania, bo tak wstydliwe podejcie instytucji moe co najwyej sprzyja najdzikszym fantazjom
i oglnej utracie zaufania ludzi do statystyki i statystykw, niekoniecznie za to zagodzeniu
spoecznych napi.
Z drugiej strony stosunki midzy decylami ukazuj niekiedy znaczne wartoci z powodw w duej
mierze sztucznych. Na przykad jeli chodzi o podzia wasnoci kapitau, to 50 % najmniejszych

majtkw w caoci ma na og warto blisk zeru. Zalenie od tego, jak mierzy si mae majtki
na przykad czy uwzgldnia si dobra trwae i dugi moemy uzyska bardzo rne szacunki
poziomu 10 percentyla w hierarchii majtkw w danym spoeczestwie: poziom ten moe by rzdu
100 euro, 1000 euro lub 10 000 euro, co w istocie nie rni si tak bardzo, ale moe okreli stosunki
midzy poszczeglnymi decylami na bardzo rnych poziomach w zalenoci od kraju i epoki,
podczas gdy udzia dolnej poowy majtkw w kadym wypadku wynosi poniej 5 % caoci majtku.
Do podobnie rzecz si ma z podziaem dochodw z pracy. W zalenoci od sposobu, w jaki
zdecydujemy si traktowa dochody zastpcze i krtkie okresy pracy (na przykad zalenie od tego,
czy redni dochodw z pracy obliczamy na podstawie tygodnia, miesica, roku, czy dekady),
moemy spotka si z odmiennymi progami P10 (a wic stosunkw midzy decylami), mimo e cz
50 % najniszych dochodw z pracy w caoci pozostanie w rzeczywistoci stosunkowo stabilna24.
Jest to prawdopodobnie jeden z podstawowych czynnikw tumaczcych, dlaczego lepiej jest bada
podzia tak, jak to przedstawilimy w tabelach 7.1 7.3, to znaczy kadc nacisk na udziay rnych
grup w szczeglnoci dolnej poowy i najwyszego decyla kadego spoeczestwa w caoci
dochodw i majtkw bardziej ni na kwesti progw. Udziay pozwalaj widzie spoeczne realia
w sposb duo stabilniejszy ni stosunki midzy progami.
Powrt do tablic spoecznych i arytmetyki politycznej
Przedstawilimy rne powody, dla ktrych tabele podziau stanowi w naszych oczach najlepsze
narzdzie do badania podziau bogactw, duo odpowiedniejsze ni wskaniki syntetyczne i stosunki
midzy decylami.
Dodajmy, e nasze podejcie jest najbardziej zgodne z podejciem rachunkowoci narodowej.
W momencie, gdy rachunki narodowe w wikszoci krajw dostarczaj corocznie informacji na temat
dochodu narodowego i majtku narodowego (a wic take redniego dochodu i redniego majtku,
poniewa uwzgldniaj rda demograficzne i cakowit liczb ludnoci), nastpnym etapem jest
oczywicie rozoenie tych mas dochodw i majtkw midzy poszczeglne decyle i centyle. Taka
rekomendacja zostaa sformuowana w licznych raportach zmierzajcych do poprawienia
i humanizacji rachunkowoci narodowej, cho z niewielkimi postpami do tej pory25. Wyrnienie
50 % najbiedniejszych, 40 % nastpnych i 10 % najbogatszych moe by susznie uznawane za
pierwszy krok w tym kierunku. Takie podejcie pozwala w szczeglnoci na to, by wszyscy zdali sobie
spraw, do jakiego stopnia wzrost produkcji krajowej i dochodu narodowego znajduje odbicie lub
nie w dochodach faktycznie otrzymywanych przez poszczeglne grupy spoeczne. Na przykad sama
tylko informacja o udziale najwyszego decyla mwi o tym, w jakim stopniu nieproporcjonalnie dua
cz wzrostu zostaa przejta przez gr podziau. Wykorzystanie wspczynnika Giniego albo
stosunku midzy decylami nie pozwala odpowiedzie na takie pytanie w sposb rwnie precyzyjny
i przejrzysty.
Tabele podziau, ktrych uywanie zalecamy, s w pewnym sensie bliskie tablicom spoecznym
(social tables) modnym w XVIII i z pocztkiem XIX wieku. Wymylone w Zjednoczonym Krlestwie
i we Francji z kocem XVII i w cigu XVIII wieku, tablice te byy szeroko uywane, poprawiane
i komentowane we Francji czasu owiecenia, jak w synnym hale arytmetyka polityczna
z Encyklopedii Denisa Diderota. Od pierwszych wersji opracowanych przez Gregoryego Kinga na rok
1688 do bardziej dopracowanych obrazw wykonanych przez Jeana-Josepha Expillyego czy
Achillea-Nicolasa Isnarda w przededniu rewolucji francuskiej, lub przez Jacquesa Peucheta, Patricka

Colquhouna czy Samuela Blodgeta podczas okresu napoleoskiego, tablice te prbuj zawsze
przedstawia cao struktury spoecznej: pokazuj liczb szlachty, buruazji, panw, rzemielnikw,
rolnikw itd. oraz szacowane wysokoci ich dochodw (i niekiedy majtkw), w zwizku
z pierwszymi szacunkami dochodu narodowego i majtku narodowego sporzdzonymi w tym samym
czasie przez tych autorw. Jednake zasadnicza rnica jest taka, e tablice te opieraj si na
kategoriach spoecznych ze swojej epoki i nie prbuj dzieli bogactw na decyle czy centyle26.
Mimo to tablice spoeczne, poprzez namacalny wymiar, ktry prbuj nada nierwnoci i przez
pooenie nacisku na udziay majtku narodowego zachowywane przez rne grupy spoeczne (w
szczeglnoci rne warstwy elit), w wyrany sposb zbliaj si do podejcia, jakie stosujemy.
Zarazem s stosunkowo odlege w duchu od aseptycznych, statystycznych miar nierwnoci, ktrych
naduywano w XX wieku i ktre wykazyway tendencj do naturalizacji podziau majtkw w stylu
Giniego lub Pareto. Pomiar nierwnoci nigdy nie jest neutralny. Do tych dyskusji wrcimy
w kolejnych rozdziaach, gdy zajmiemy si zasad Pareto i jego synnymi wspczynnikami.

H. de Balzac, Ojciec Goriot, tum. A. Bortnowska, S. Lewental, Warszawa 1881, s. 46 52,

https://wolnelektury.pl/media/book/pdf/ojciec-goriot.pdf.
2 Tame, s. 48. Do obliczania dochodw i fortun Balzac posuguje si najczciej frankiem w zocie lub liwrem (jednostki o tej samej
wartoci od czasu wprowadzenia franka germinal), niekiedy ecu (moneta srebrna warta pi frankw w XIX wieku), a rzadziej
zotym luidorem (moneta dwudziestofrankowa, warta ju 20 liwrw za ancien rgimeu). Wszystkie te pienidze s tak stabilne
w tamtej epoce pozbawionej inflacji, e czytelnik z atwoci przechodzi od jednej do drugiej. Zob. rozdzia 2. Wrcimy
szczegowo do sum cytowanych przez Balzaca w rozdziale 11.
3 Tame, s. 49.
4 Z doniesie prasowych wynika, e syn jednego z byych prezydentw Francji, student prawa w Paryu, polubi jaki czas temu
spadkobierczyni sieci sklepw ze sprztem elektronicznym Darty. Bez wtpienia nie spotka jej jednak w hoteliku Vauquer.
5 Obliczamy decyle populacji dorosych (nieletni na og nie maj dochodw) i w miar moliwoci na poziomie indywidualnym.
Szacunki z tabel 7.1 7.3 opieraj si na tej definicji. Dla niektrych krajw jak Francja i Stany Zjednoczone dane historyczne
dotyczce dochodw s dostpne wycznie na poziomie gospodarstw domowych (dochody maonkw s wwczas dodawane).
Zmienia to nieznacznie udziay poszczeglnych decyli, ale nie wpywa na dugoterminowe ewolucje, ktre nas tutaj interesuj. Co
do pac, to dane historyczne s na og dostpne na poziomie indywidualnym. Zob. aneks techniczny.
6 Zob. aneks techniczny i tabel S7.1 (dostpn na stronie internetowej).
7 Jak ju zauwaylimy, mediana wskazuje poziom, poniej ktrego znajduje si poowa spoeczestwa. W praktyce mediana mieci
si z zasady poniej redniej, poniewa podzia jest zawsze rozcignity ku grze, co cignie redni (ale nie median) do gry.
Dla dochodw z pracy mediana stanowi zwykle rzd 80 % redniej (na przykad okoo 1600 euro mediany pacy przy redniej
pacy 2000 euro). Dla majtkw mediana moe by bardzo maa: czsto zaledwie 50 % redniego majtku lub prawie nic, jeli
najbiedniejsza poowa ludnoci nie posiada niemal niczego.
8 Czym jest stan trzeci? Wszystkim. Czym by dotychczas w porzdku politycznym? Niczym. Czego da? Aeby sta si czym.
9 Zwyczajowo dochody zastpcze, to znaczy emerytury oraz zasiki dla bezrobotnych przeznaczone do zastpienia utraconych
dochodw z pracy, finansowane przez skadki pobierane z pac (w myl logiki wspudziau), zostay wczone do pierwotnych
dochodw z pracy, gdy przy przyjciu innego rozwizania nierwno dochodw z pracy wewntrz ludnoci dorosej byaby
znacznie i czciowo sztucznie wysza w porwnaniu z poziomami z tabel 7.1 i 7.3 (przy uwzgldnieniu duej liczby
emerytw i bezrobotnych dysponujcych zerowymi dochodami z pracy). W czwartej czci wrcimy do kwestii redystrybucji
dokonywanej za pomoc systemw emerytalnego i dla bezrobotnych, ktre traktujemy na razie jako zwyke elementy pacy
odoonej.
10 Wszystkie podstawowe obliczenia zostay wyszczeglnione w tabeli S7.1 (dostpnej na stronie internetowej).
11 Udzia najwyszego decyla amerykaskiego jest z pewnoci bliszy 75 % caoci majtku.
12 Zob. aneks techniczny.
13 Trudno powiedzie, czy kryterium to byo uznawane w Zwizku Radzieckim i w byym bloku komunistycznym, poniewa brakuje
na ten temat odpowiednich danych. W kadym razie kapita znajdowa si w zasadzie w rkach wadzy publicznej, co znacznie
ogranicza przedmiot pytania.
14 Zauwamy, e nierwno pozostaje znaczna take w spoeczestwie idealnym zaprezentowanym w tabeli 7.2 (10 %
najbogatszych posiada mas majtkow wiksz ni 50 % najbiedniejszych, mimo i s oni piciokrotnie mniej liczni; redni
majtek 1 % najbogatszych jest dwudziestokrotnie wikszy ni majtek 50 % najbiedniejszych). Nic nie zabrania nam posiadania
ambitniejszych celw.
15 Czyli 400 000 euro dla dwojga dorosych, na przykad maestwa.
16 Zob. rozdziay 3, 4 i 5. Dokadne liczby s dostpne na stronie internetowej w aneksie technicznym.
17 W kwestii dbr trwaych zob. rozdzia 5 i aneks techniczny.
18 Dokadnie 35/9 z 200 000 euro, czyli 777 778 euro. Zob. tabel S.7.2 (dostpn na stronie internetowej).
19 Aby zda sobie z tego spraw, wystarczy przeduy opisane wczeniej wiczenie arytmetyczne. Ze rednim majtkiem 200 000
euro bardzo silna nierwno kapitau przedstawiona w tabeli 7.2 odpowiada redniemu majtkowi 20 000 euro dla 50 %
najbiedniejszych, 25 000 euro dla 40 % nastpnych i 1,8 miliona euro dla 10 % najbogatszych (z czego 890 000 euro dla 9 % i 10
milionw euro dla 1 % ). Zob. aneks techniczny oraz tabele S7.1 7.3 (dostpne na stronie internetowej).
20 Jeli ograniczy si do kapitau finansowego i profesjonalnego, to znaczy do kontroli przedsibiorstw i narzdzi pracy, wwczas
zauwaymy, e udzia najwyszego decyla przekroczy cznie 70 80 % caoci. Wasno przedsibiorstw pozostaje pojciem
stosunkowo abstrakcyjnym dla ogromnej wikszoci ludzi.
21 Ten rosncy zwizek midzy dwoma wymiarami nierwnoci mgby na przykad wynika z kierunkowego wzrostu dostpu do
studiw wyszych (do tego wrcimy).
22 Te rachunki nieznacznie niedoszacowuj prawdziwe wspczynniki Giniego, gdy przyjmuj hipotez skoczonej liczby grup
spoecznych (wskazanych w tabelach 7.1 7.3), podczas gdy domylnie mamy do czynienia z cigoci podziau. Zob. aneks
techniczny i tabele S7.4 S7.6 ze szczegowymi wynikami uzyskanymi z rnymi liczbami grup spoecznych.
23 Uywa si rwnie stosunkw P90/P50, P50/P10, P75/P25 itd. (P50 odpowiada 50 centylowi, to znaczy medianie, P25 i P75 25
i 75 centylowi).

24 Podobnie wybr pomiaru nierwnoci na poziomie indywidualnym lub na poziomie gospodarstwa domowego moe mie duo

wikszy wpyw a zwaszcza bardziej ulotny na stosunki midzy decylami rodzaju P90/P10 (w szczeglnoci ze wzgldu na
fakt niekiedy wikszej liczby kobiet w rodzinie) ni na udzia niszej poowy populacji w caoci bilansu. Zob. aneks techniczny.
25 Zob. na przykad J. Stiglitz, A. Sen, J.-P. Fitoussi, Report by the Commission the Measurement of Economic Performance and
Social Progress, 2009, http://www.stiglitz-sen-fitoussi.fr.
26 Te tablice powinny by porwnane przynajmniej w duchu do synnej Tablicy ekonomicznej, opublikowanej w 1758 roku
przez Franois Quesnaya, ktry daje pierwsz syntetyczn prezentacj funkcjonowania gospodarki i wymiany midzy grupami
spoecznymi. Mona rwnie znale duo starsze tablice spoeczne w wielu krajach, poczwszy od czasw staroytnych. Zob.
B. Milanovi, P.H. Lindert, J.G. Williamson, Measuring Ancient Inequality, NBER Working Paper nr 13550, National Bureau of
Economic Research, Cambridge 2007. Zob. rwnie B. Milanovi, The Haves and the Have-Nots: A Brief and Indiosyncratic
History of Global Inequality, Basic Books, New York 2010. Stopie spjnoci i porwnywalnoci tych materiaw nie zawsze jest
niestety satysfakcjonujcy. Zob. aneks techniczny.

8. Dwa wiaty

Okrelilimy pojcia, ktrymi bdziemy si posugiwali, a take poznalimy rzdy wielkoci

nierwnoci w sferze pacy i w sferze posiadania kapitau w rnych spoeczestwach. Pora zatem
powrci do chronologii i przestudiowa historyczn ewolucj nierwnoci w rnych krajach.
Dlaczego i w jaki sposb struktura nierwnoci przeksztacia si od XIX wieku? Jak zobaczymy,
wstrzsy lat 1914 1945 odegray zasadnicz rol w zmniejszeniu nierwnoci w XX wieku, ale
zjawisko to ma niewiele wsplnego z harmonijn, spontaniczn ewolucj. Przekonamy si rwnie, e
wzrost nierwnoci od lat 70. XX wieku wprowadza bardzo znaczne rnice midzy krajami, co take
wskazuje na to, e gwn rol w tym procesie odgrywaj czynniki instytucjonalne i polityczne.
Prosty przypadek: redukcja nierwnoci we Francji w XX wieku
Zaczniemy od pogbionego zbadania przypadku Francji, ktrego zalet jest: dostp do dobrej
dokumentacji (dziki bogactwu rde historycznych), stosunkowo prosta i liniowa ewolucja (na tyle,
na ile historia nierwnoci moe taka by) i wreszcie reprezentatywno dla powszechnej ewolucji
zaobserwowanej w wielu krajach europejskich, w kadym razie Europy kontynentalnej (pod
niektrymi wzgldami przypadek Wielkiej Brytanii ma charakter poredni midzy przypadkami
europejskim i amerykaskim), i w duym stopniu w Japonii. Pniej przejdziemy do Stanw
Zjednoczonych i w kocu poszerzymy analiz do wszystkich krajw rozwinitych i wschodzcych, dla
ktrych istniej odpowiednie dane historyczne.
Na wykresie 8.1 prezentujemy dwie ewolucje: z jednej strony udziau najwyszego decyla
w dochodzie narodowym, z drugiej w caoci pac. Trzy fakty s jasno widoczne.

WYKRES 8.1: Nierwno dochodw we Francji, 1910 2010

INTERPRETACJA: nierwno cakowitego dochodu (kapitau i pacy) zmniejszya si we Francji w XX wieku, podczas
gdy nierwno pac pozostaa taka sama.

RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Po pierwsze nierwnoci dochodu zdecydowanie zmniejszyy si we Francji od czasu belle poque:

udzia najwyszego decyla spad z okoo 45 50 % dochodu narodowego w przededniu I wojny
wiatowej do poziomu 30 35 % dzisiaj.
Mwimy tutaj o spadku o prawie 15 punktw procentowych dochodu narodowego, co jest znaczce:
to zmniejszenie o rzd jednej trzeciej udziau wytworzonych bogactw, ktre otrzymuje corocznie
10 % najbogatszych, i wzrost o okoo jedn trzeci czci przypadajcej na pozostae 90 %. Mona
take odnotowa, e jest to odpowiednik trzech czwartych tego, co otrzymywaa nisza poowa
ludnoci za belle poque, i wicej ni poowa tego, co otrzymuje ona dzisiaj1. Przypomnijmy, e w tej
czci badamy ewolucj nierwnoci dochodw pierwotnych (to znaczy przed uwzgldnieniem
podatkw i transferw). W kolejnej czci zobaczymy, w jakiej mierze podatki i transfery pozwoliy
na jeszcze wiksz redukcj nierwnoci. To zmniejszenie nierwnoci nie oznacza bynajmniej, e
yjemy dzisiaj w spoeczestwie egalitarnym. Oddaje ono tylko fakt, e spoeczestwo belle poque
byo nadzwyczaj nieegalitarne mona nawet powiedzie, e byo jednym z najbardziej
nieegalitarnych w historii, w formach i zgodnie z logik, ktre byyby z trudem do przyjcia dzisiaj.

WYKRES 8.2: Upadek rentierw we Francji, 1910 2010

INTERPRETACJA: spadek udziau najwyszego centyla (1 % najwyszych dochodw) w latach 1914 1945 wynika
ze spadku wysokich dochodw z kapitau.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Drugim zasadniczym faktem wyranie widocznym na wykresie 8.1 jest to, e to silne zmniejszenie
nierwnoci w cigu minionego wieku wynika w caoci ze spadku wysokich dochodw z kapitau.
Jeli wycofamy dochody z kapitau i skupimy si na nierwnoci pac, to stwierdzimy bardzo du
stabilno w dugoterminowym podziale. W latach 1900 1910, podobnie jak na pocztku XXI wieku,
udzia najwyszego decyla w hierarchii pac sytuuje si na poziomie okoo 25 % caej masy pacowej.
rda, ktrymi dysponujemy, pokazuj rwnie dugookresow stabilno nierwnoci pacowych
w dolnej czci podziau. Dla przykadu 50 % najgorzej opacanych pracownikw otrzymywao
zawsze okoo 25 30 % caej masy pac (czyli rednia paca w tej grupie bya rzdu 50 60 %

redniej pacy wszystkich pracownikw), bez wyranej dugookresowej tendencji2. Poziom pac w tym
czasie oczywicie bardzo si zmieni, a struktura zawodw i kwalifikacji ulega cakowitemu
przeksztaceniu. Niemniej hierarchie pacowe pozostay w przyblieniu takie same. Bez spadku
wysokich dochodw z kapitau nierwno dochodw nie zmniejszyaby si w XX wieku.
Fakt ten stanie si jeszcze bardziej widoczny, gdy przejdziemy po kolejnych stopniach hierarchii
spoecznej. Przyjrzyjmy si w szczeglnoci ewolucji stwierdzonej na poziomie najwyszego centyla
(zob. wykres 8.2)3. W porwnaniu ze szczytem nierwnoci okresu belle poque udzia najwyszego
centyla w hierarchii dochodw dosownie zaama si we Francji w cigu XX wieku, przechodzc od
poziomu ponad 20 % dochodu narodowego w latach 1900 1910 do okoo 8 9 % w latach 2000
2010. Oznacza to ponad dwukrotne zmniejszenie w cigu wieku, a nawet prawie trzykrotne, jeli
wemiemy pod uwag najniszy punkt 7 % dochodu narodowego osignity przez cz najwyszego
centyla we Francji z pocztkiem lat 80. XX wieku.
Zaamanie to wynika wycznie ze spadku bardzo wysokich dochodw z kapitau (w uproszczeniu:
upadku rentierw). Jeli skoncentrujemy si na pacach, to stwierdzimy, e udzia najwyszego
centyla jest niemal cakowicie stabilny w dugim okresie, okoo 6 7 % masy pacowej. W przededniu
I wojny wiatowej nierwno dochodw mierzona udziaem w nich najwyszego centyla bya
trzykrotnie wiksza od nierwnoci pac. Dzisiaj jest wiksza zaledwie o jedn trzeci i miesza si
z nierwnoci pac tak dalece, e mona sobie wyobraa niesusznie e dochody z kapitau
niemal cakowicie zniky (zob. wykres 8.2).
Podsumowujc: redukcja nierwnoci we Francji w XX wieku sprowadza si w znacznej mierze do
upadku rentierw i zaamania poziomu najwikszych dochodw z kapitau. aden strukturalny proces
oglnego zmniejszania nierwnoci zwaszcza nierwnoci wobec pracy nie wydaje si
wystpowa w dugim okresie, wbrew optymistycznym przepowiedniom teorii Kuznetsa. To
podstawowy wniosek dotyczcy historycznej dynamiki podziau bogactw, bez wtpienia najwaniejsza
lekcja XX wieku, tym bardziej e te same fakty, z niewielkimi zmianami, odnajdujemy we wszystkich
krajach rozwinitych.
Historia nierwnoci: historia polityczna i chaotyczna
Trzeci zasadniczy fakt wynikajcy z wykresw 8.1 8.2 jest taki, e historia nierwnoci nie
przypomina dugiej, spokojnej rzeki i z pewnoci nie jest odbiciem regularnej tendencji w stron
naturalnej rwnowagi. Skada si raczej z nieskoczonej liczby odbi i nawrotw. We Francji, jak
zreszt we wszystkich krajach, historia nierwnoci jest zawsze histori polityczn i chaotyczn, na
ktr wpyw miay spoeczne wstrzsy, a take liczne zjawiska spoeczne, polityczne, militarne,
kulturowe, jak rwnie czysto ekonomiczne, okrelajce rytm danego kraju w cigu rozpatrywanego
okresu. Nierwnoci spoeczno-ekonomiczne, zrnicowanie dochodw i majtkw midzy grupami
spoecznymi s zarazem przyczynami i skutkami innych faktw i wydarze. Wszystkie te wymiary s
ze sob powizane w sposb nad wyraz pogmatwany. Oto dlaczego historia podziau bogactw stanowi
we wszystkich epokach prawdziwy klucz do oglnej historii kraju.
Std tak uderzajce moe by spostrzeenie, do jakiego stopnia zmniejszenie nierwnoci
dochodw we Francji w XX wieku koncentruje si wok bardzo szczeglnego okresu: wojen lat
1914 1945. Udzia tak najwyszego decyla, jak i najwyszego centyla w cakowitym dochodzie
osigny najniszy punkt tu po II wojnie wiatowej i wydaj si nie podnosi z tych niezwykle
gwatownych wstrzsw (zob. wykresy 8.1 8.2). W duym stopniu zatem redukcja nierwnoci

w cigu minionego wieku jest chaotycznym rezultatem wojen oraz spowodowanych nimi wstrzsw
ekonomicznych i politycznych, nie za produktem stopniowej, zgodnej i bezkonfliktowej ewolucji
w stron wikszej rwnoci. W XX wieku to wojny usuny brzemi przeszoci, a nie harmonijna
racjonalno demokratyczna czy ekonomiczna.
O tych wstrzsach mwilimy ju w drugiej czci ksiki zniszczenia zwizane z dwoma
konfliktami wiatowymi, bankructwa kryzysu lat 30. XX wieku, a zwaszcza rne polityki publiczne
uruchamiane w tym okresie (od blokady wzrostu czynszw po nacjonalizacj, a take o eutanazja
rentierw i inflacja dugu publicznego) doprowadziy do kolosalnego spadku stosunku kapitau do
dochodu w latach 1914 1945 i znaczcej obniki udziau dochodw z kapitau w dochodzie
narodowym. Jednoczenie kapita jest duo bardziej skoncentrowany ni praca, tak e dochody
z kapitau s masowo nadreprezentowane w najwyszym decylu hierarchii dochodw (a zwaszcza na
poziomie najwyszego centyla). W zwizku z tym nie ma niczego zaskakujcego w fakcie, e
wstrzsy, ktre dotkny kapitau w szczeglnoci kapitau prywatnego w latach 1914 1945
doprowadziy do spadku udziau najwyszego decyla (a jeszcze bardziej najwyszego centyla) i w
kocu znaczcego zmniejszenia nierwnoci dochodw.
Podatek dochodowy zosta wprowadzony we Francji w roku 1914 (senat blokowa reform od lat 90.
XIX wieku i ustawa zostaa ostatecznie przyjta dopiero 15 lipca 1914 roku, na kilka tygodni przed
wypowiedzeniem wojny, w klimacie skrajnego napicia) i nie istniej niestety szczegowe coroczne
dane o strukturze dochodw przed t dat. Liczne szacunki podziau dochodw sporzdzone w latach
1900 1910 w zwizku z planowanym wprowadzeniem powszechnego podatku dochodowego i w celu
przewidzenia zakadanych wpyww, pozwalaj na przyblione stwierdzenie bardzo silnej
koncentracji dochodw w okresie belle poque. Nie s one jednak wystarczajce, aby umiejscowi
wstrzs I wojny wiatowej w perspektywie historycznej (do tego podatek dochodowy musiaby zosta
wprowadzony kilka dekad wczeniej)4. Zobaczymy, e dane pochodzce z podatku od spadkw,
istniejcego od roku 1791, pozwalaj na szczcie bada ewolucj podziau majtkw w cigu XIX
i XX wieku oraz prowadz do potwierdzenia zasadniczej roli odegranej przez wstrzsy lat 1914
1945. W przededniu I wojny wiatowej nic nie pozwalao przewidywa spontanicznego spadku
koncentracji wasnoci kapitau, wrcz przeciwnie. To rdo pokazuje rwnie, e dochody z kapitau
stanowi w latach 1900 1910 zdecydowan wikszo dochodw najwyszego centyla.
Od spoeczestwa rentierw do spoeczestwa kadr
W 1932 roku, mimo kryzysu gospodarczego, dochody z kapitau stanowi cigle gwne rdo
dochodu w obrbie grnego 0,5 % w hierarchii dochodw (zob. wykres 8.3)5. Jeli sprbujemy
zmierzy skad wysokich dochodw w ten sam sposb w latach 2000 2010, to stwierdzimy
zasadnicz zmian. Owszem, dzisiaj, jak i wczoraj, dochody z pracy stopniowo trac na znaczeniu,
w miar jak przesuwamy si w gr hierarchii dochodw, a dochody z kapitau staj si pomau
dominujce wewntrz najwyszych centyli i promili podziau. Te strukturalne realia pozostay
niezmienione. Ale kluczowa rnica polega na tym, e dzisiaj trzeba si wspi duo wyej ni
niegdy w hierarchii spoecznej, by kapita dominowa nad prac. Obecnie dochody z kapitau
dominuj nad dochodami z pracy tylko wewntrz stosunkowo wskiej grupy spoecznej: 0,1 %
najwyszych dochodw (zob. wykres 8.4). W roku 1932 ta grupa spoeczna bya piciokrotnie
liczniejsza, za czasw belle poque bya liczniejsza dziesiciokrotnie.
Nie popenijmy pomyki: chodzi o zasadnicz zmian. Najwyszy centyl zajmuje wane miejsce

w spoeczestwie (ksztatuje jego krajobraz gospodarczy i polityczny); najwyszy promil duo mniej
istotne6. Jest to kwestia skali, ale kwestia wana: w pewnych momentach ilo przechodzi bowiem
w jako. Ta zmiana wyjania rwnie, dlaczego udzia najwyszego centyla w hierarchii dochodw
w dochodzie narodowym jest dzi zaledwie nieco wikszy ni udzia najwyszego centyla
zarabiajcych w caoci pac. Dochody z kapitau nabieraj decydujcego znaczenia dopiero wewntrz
najwyszego promila albo nawet najwyszej dziesitej czci promila, tak e wa mao na poziomie
czci najwyszego centyla traktowanego jako cao.

WYKRES 8.3: Struktura wysokich dochodw we Francji w 1932 roku

INTERPRETACJA: udzia dochodw z pracy maleje, w miar jak przesuwamy si w gr, w kierunku najwyszego
decyla hierarchii dochodw.
Uwagi: (1) P90 95 skupia osoby znajdujce si midzy progami percentyli 90 i 95, P95 99 nastpne 4 %,
P99 99,5 kolejne 0,5 % itd. (2) Dochody z pracy: pace, bonusy, premie, emerytury. Dochody z kapitau:
dywidendy, odsetki, czynsze. Dochody mieszane: dochody pracownikw nienajemnych i przedsibiorcw
indywidualnych.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

W duym stopniu przeszlimy od spoeczestwa rentierw do spoeczestwa kadr, to znaczy od

spoeczestwa, w ktrym najwyszy centyl jest zdominowany przez rentierw (osoby posiadajce
wystarczajco duy majtek, by y z rocznych rent wytwarzanych przez ten kapita), do
spoeczestwa, w ktrym szczyt hierarchii dochodw cznie z najwyszym centylem skada si
w duej mierze z pracownikw o wysokich pacach, czyli osb yjcych z dochodw z wasnej pracy.
Mona rwnie powiedzie (bardziej precyzyjnie, acz mniej optymistycznie), e przeszlimy od
spoeczestwa superrentierw do mniej skrajnej formy spoeczestwa rentierw z wiksz
rwnowag midzy szans na sukces osignity dziki pracy i szans na sukces dziki kapitaowi.
Warto podkreli, e ta wielka przemiana nie wynika we Francji z jakiegokolwiek wzrostu znaczenia
hierarchii pacowej (ktra globalnie bya dugookresowo stabilna: pracujcy nigdy nie stanowili
jednolitego bloku, jak si niekiedy wydaje) i tumaczy si wycznie spadkiem wysokich dochodw
z kapitau.

WYKRES 8.4: Struktura wysokich dochodw we Francji w 2005 roku

INTERPRETACJA: dochody z kapitau przewaaj we Francji w 2005 roku wewntrz 0,1 % najwyszych dochodw,
a nie wrd 0,5 % najwyszych dochodw, jak w roku 1932.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Podsumowujc: we Francji to rentierzy (a przynajmniej dziewi dziesitych spord nich) zeszli

poniej kadr, a nie kadry wspiy si powyej rentierw. Powinnimy zrozumie powody tej
dugoterminowej transformacji, ktra a priori nie ma w sobie nic oczywistego, poniewa jak
widzielimy w drugiej czci ksiki stosunek kapitau do dochodu na pocztku XXI wieku bliski
jest odzyskania swego poziomu z okresu belle poque. Upadek rentierw midzy 1914 i 1945 rokiem
to niewtpliwie cz opowieci. Pytaniem znacznie bardziej skomplikowanym, a w pewnym sensie
waniejszym i bardziej interesujcym, jest to o przyczyny nieodbudowania ich pozycji. Wrd
czynnikw strukturalnych, ktre mogy ogranicza koncentracj majtkw po II wojnie wiatowej,
blokujc przynajmniej do tej pory odbudow rwnie skrajnej formy spoeczestwa rentierw, jak
to sprzed I wojny wiatowej, wymienia si oczywicie wprowadzenie twardego progresywnego
systemu podatkw zarwno od dochodw, jak i majtkw oraz spadkw (praktycznie nieistniejcego
w XIX wieku i a do lat 20. XX wieku). Ale, jak zobaczymy, take inne czynniki mogy odegra rol
znaczc i potencjalnie rwnie wan.
Rne wiaty najwyszego decyla
Zanim do tego przejdziemy, zatrzymajmy si na chwil przy wielkiej rnorodnoci grup spoecznych
skadajcych si na najwyszy decyl w hierarchii dochodw. Poza tym, e granice midzy rnymi
podgrupami czsto si przemieszczay (dochody z kapitau dominoway kiedy w caoci najwyszego
centyla, dzi przewaaj tylko w najwyszym promilu), fakt, e wiele wiatw wspzamieszkuje
wewntrz najwyszego decyla, pozwala lepiej zrozumie chaotyczne czsto ewolucje obserwowane
zarwno w krtkim, jak i rednim okresie. Przy okazji odnotujmy bogactwo rda historycznego,
jakim s deklaracje podatkowe, ktre mimo wszystkich swoich niedoskonaoci (do tego wrcimy)

pozwalaj pokaza i przeanalizowa wanie t rnorodno i jej ewolucj. Szczeglnie uderzajce

jest stwierdzenie, e we wszystkich krajach, dla ktrych dysponujemy tym rodzajem danych, i we
wszystkich epokach skad wysokich dochodw cechuje ten sam rodzaj skrzyowanych krzywych jak
ten, ktry pokazalimy na wykresach 8.3 8.4 dla Francji z roku 1932 i 2005. Udzia dochodw
z pracy kadorazowo maleje, w miar jak przesuwamy si w gr najwyszego decyla, natomiast
cz dochodw z kapitau systematycznie i silnie ronie.
Biedniejsza poowa najwyszego decyla to prawdziwy wiat kadr kierowniczych: pace stanowi tu
na og midzy 80 90 % caoci dochodw7. Wrd nastpnych 4 % udzia pac nieznacznie si
zmniejsza, ale pozostaje dominujcy w granicach 70 80 %, zarwno w okresie midzywojennym, jak
i dzisiaj (zob. wykresy 8.3 8.4). Wewntrz tej szerokiej grupy 9 % (to znaczy, przypomnijmy,
najwyszego decyla z wyjtkiem najwyszego centyla) spotyka si przede wszystkim osoby yjce
gwnie z wasnych pac, czy chodzi o kadry kierownicze i inynierw przedsibiorstw prywatnych,
czy te kadry i nauczycieli w subie pastwowej. Najczciej chodzi o pace rzdu dwukrotnie lub
trzykrotnie wyszego od redniej danego spoeczestwa, na przykad 4000 lub 6000 euro miesicznie,
jeli rednia paca wynosi 2000 euro miesicznie.
Oczywicie poszczeglne typy zawodw i poziomy kwalifikacji znacznie si zmieniy z biegiem
czasu. W okresie midzywojennym profesorowie licew, a nawet koczcy kariery nauczyciele
naleeli do 9 %. Dzisiaj lepiej by wykadowc akademickim lub naukowcem, a jeszcze lepiej
wysokim urzdnikiem8. Kiedy majster lub wykwalifikowany technik nie byli daleko od wejcia do tej
grupy; dzisiaj trzeba by kierownikiem redniego, a w coraz wikszym stopniu wysokiego szczebla
z dyplomem dobrej uczelni politechnicznej czy handlowej. Podobnie rzecz si ma z doem siatki pac:
kiedy najniej opacani pracownicy (zwykle okoo poowy redniej pacy; 1000 euro miesicznie,
jeli rednia paca wynosi 2000 euro) byli robotnikami rolnymi bd sucymi. Nastpnie zastpili
ich najniej wykwalifikowani robotnicy przemysowi, czsto kobiety pracujce, na przykad
w przemyle tekstylnym czy rolno-spoywczym. Dzisiaj ta grupa wprawdzie nie zanika, ale najnisze
pace grupuj gwnie pracownikw usug, takich jak kelnerzy czy sprzedawcy (ktrymi take
najczciej s kobiety). W cigu jednego wieku zawody ulegy zatem zasadniczym zmianom, ale
realia strukturalne pozostay takie same. Nierwnoci pacowe na rynku pracy, z grup 9 % tu koo
szczytu i 50 % osb najmniej zarabiajcych na dole, nie zmieniy si w tak dugim okresie.
Wewntrz grupy 9 % mamy take lekarzy, adwokatw, handlowcw, restauratorw i innych
prowadzcych samodzieln dziaalno przedsibiorcw. Ich liczba ronie, w miar jak zbliamy si
do grupy 1 %, co pokazuje krzywa wskazujca udzia dochodw mieszanych (dochody
samodzielnych przedsibiorcw, obejmujce rwnoczenie ich wynagrodzenie za prac i dochody
z kapitau ich przedsibiorstwa), ktre ujlimy osobno na wykresach 8.3 8.4. Dochody mieszane
stanowi do 20 30 % wszystkich dochodw blisko progu wejcia do najwyszego centyla, nastpnie
spadaj i s zdecydowanie zdominowane przez czyste dochody z kapitau (czynsze, odsetki
i dywidendy), w miar jak wchodzimy do rodka najwyszego centyla. Aby uzyska dobr pozycj
wewntrz 9 % lub znale si w dolnych warstwach 1 %, na przykad by doj do dochodu rzdu
czterokrotnie lub piciokrotnie przewyszajcego redni (powiedzmy aby osign 8000 lub 10 000
euro miesicznie w spoeczestwie, w ktrym rednia paca wynosiaby 2000 euro), zostanie
lekarzem, adwokatem czy cieszcym si powodzeniem restauratorem moe okaza si dobr strategi,
rwnie rozpowszechnion (cho tylko w poowie tak intratn) jak ta polegajca na wejciu do
najwyszej kadry kierowniczej wielkiego przedsibiorstwa9. Aby jednak doj do stratosfery 1 %
i dysponowa dochodami kilkadziesit razy wikszymi od redniej (powiedzmy kilkaset tysicy lub

nawet kilka milionw euro rocznie), moe si to okaza niewystarczajce: lepiej by wacicielem
duego majtku10.
Warto zauway, e tylko w okresach tupowojennych (1919 1920 we Francji, pniej ponownie
1945 1946, w obu wypadkach na niedugi czas) ta hierarchia odwraca si i dochody mieszane
wyprzedzaj na krtko dochody z czystego kapitau na szczytach najwyszego centyla. Wydaje si
to odpowiada zjawisku bardzo szybkiej akumulacji nowych fortun zwizanej z odbudow11.
Podsumowujc: najwyszy decyl obejmuje zawsze dwa bardzo rne wiaty, z jednej strony 9 %,
gdzie dominuj wyranie dochody z pracy, z drugiej strony 1 %, gdzie dochody z kapitau powoli
bior gr (mniej lub bardziej szybko i masowo, w zalenoci od epoki). Przejcia odbywaj si
zawsze stopniowo, wszystkie granice s nieszczelne, lecz rnice s wyrane i systematyczne.
Dochody z kapitau nie s oczywicie nieobecne w dochodach 9 %. Ale najczciej s to dochody
dodatkowe, nie za gwne. Na przykad urzdnik dysponujcy pac 4000 euro miesicznie moe
rwnoczenie posiada mieszkanie, ktre wynajmuje za 1000 euro miesicznie (lub ktre zajmuje
sam, co pozwala mu unikn pacenia czynszu w wysokoci 1000 euro miesicznie, co z finansowego
punktu widzenia wychodzi na to samo). W tym wypadku jego cakowity dochd wynosi 5000 euro
miesicznie i skada si w 80 % z dochodu z pracy i 20 % z dochodu z kapitau. Taki podzia typu
80 % 20 % midzy prac i kapitaem wydaje si stosunkowo reprezentatywny dla struktury
dochodw grupy 9 % w okresie midzywojennym, jak i teraz, na pocztku XXI wieku. Cz z tych
dochodw z kapitau pochodzi rwnie z ksieczek oszczdnociowych, ubezpiecze na ycie i lokat
finansowych, ale zwykle dominuj nieruchomoci12.
I na odwrt: wrd 1 % to dochody z pracy staj si stopniowo dochodami dodatkowymi, podczas
gdy dochody z kapitau staj si dochodami gwnymi. Inn interesujc prawidowoci jest to, e
jeli dokonamy bardziej szczegowego podziau dochodw z kapitau na dochody z nieruchomoci
(czynsze) oraz dochody z kapitau mobilnego (dywidendy i odsetki), wwczas stwierdzimy, e bardzo
silny wzrost czci dochodw z kapitau wewntrz najwyszego decyla pochodzi gwnie z dochodw
z kapitau mobilnego (a zwaszcza dywidend). Na przykad we Francji udzia dochodw z kapitau
wzrasta od zaledwie 20 % na poziomie 9 % do okoo 60 % na poziomie grnej jednej dziesitej
promila (0,01 % najwyszych dochodw), tak w 1932 roku, jak i w roku 2005. W obu wypadkach za
ten silny wzrost odpowiadaj cakowicie dochody finansowe (i niemal w caoci dywidendy). Udzia
dochodw z gruntw utrzymuje si w okolicach 10 % caego dochodu, a nawet wykazuje tendencj
spadkow wewntrz najwyszego centyla. Prawidowo ta odpowiada faktowi, e due majtki s
gwnie majtkami finansowymi (zwaszcza w formie akcji i udziaw w spkach).
Ograniczenia deklaracji dochodowych
Poza tymi interesujcymi prawidowociami trzeba wszake podkreli pewne ograniczenia rde
fiskalnych, ktrymi si tutaj posikujemy. Przede wszystkim na wykresach 8.3 8.4 bierzemy pod
uwag wycznie dochody z kapitau figurujce w deklaracjach podatkowych, co z pewnoci zania
ich warto z powodu z jednej strony zjawiska ukrywania si przed fiskusem (atwiej jest ukry
dochd z lokaty ni pac, na przykad poprzez rachunki bankowe prowadzone za granic, w krajach
mao wsppracujcych z krajem rezydencji posiadacza), a z drugiej istniejcych ulg pozwalajcych
niektrym kategoriom dochodw z kapitau na w peni legalne uniknicie powszechnego podatku
dochodowego (ktrego podstawow zasad, w zaoeniu, we Francji, jak i we wszystkich innych
krajach, byo opodatkowanie wszystkich dochodw niezalenie od ich formy). Poniewa dochody

z kapitau s nadreprezentowane w najwyszym decylu, posugiwanie si tego rodzaju owiadczeniami

o dochodach sprawia rwnie, e udziay najwyszego decyla i najwyszego centyla, wskazane na
wykresach 8.1 8.2, s niedoszacowane dla Francji, jak i dla wszystkich innych krajw, ktre
bdziemy bada, opieraj si bowiem wycznie na dochodach zadeklarowanych. Udziay te
z koniecznoci przyblione i interesujce gwnie ze wzgldu na proponowane rzdy wielkoci
(podobnie jak we wszystkich statystykach ekonomicznych i spoecznych) powinny wic by raczej
traktowane jako dolne szacunki rzeczywistych nierwnoci.
W przypadku Francji moemy zaoy, porwnujc deklaracje podatkowe z innymi dostpnymi
rdami (w szczeglnoci rachunkami narodowymi i rdami dotyczcymi bezporednio podziau
majtkw), e korekta zwizana z deklaracj o dochodach z kapitau moe dotyczy kilku procent
dochodu narodowego (nawet do 5 %, jeli uwzgldnimy maksymalne oszacowanie ucieczki kapitau,
bardziej realistycznie za okoo 2 3 %), co nie jest wartoci bez znaczenia. Inaczej mwic, cz
najwyszego decyla w hierarchii dochodw, ktra wedug wykresu 8.1 spada od okoo 45 50 %
dochodu narodowego w latach 1900 1910 do okoo 30 35 % w latach 2000 2010, bya
niewtpliwie blisza 50 % w czasie belle poque (by moe nieznacznie wysza od 50 %) i wynosi
obecnie niewiele powyej 35 %13. Nie wydaje si jednak, by zmieniao to zasadniczo ewolucj
cakowitej nierwnoci dochodw, gdy nawet jeli w cigu ostatnich dekad wrosa moliwo
legalnej i nielegalnej ucieczki przed fiskusem (zwaszcza wraz z rozwojem rajw podatkowych, do
czego wrcimy), to nie mona zapomina, e problemy zwizane z deklaracj dochodw z kapitau
mobilnego byy ju bardzo znaczne z pocztkiem XX wieku i w okresie midzywojennym (i wszystko
zdaje si wskazywa, e wymylone przez rzdy rejestry papierw wartociowych, nie byy bardziej
skuteczne od dzisiejszych porozumie dwustronnych jako narzdzia egzekwowania zobowiza
podatkowych).
Innymi sowy, wstpnie mona uzna, e uwzgldnienie ucieczki przed fiskusem legalnej bd
nie prowadzioby do podniesienia poziomw nierwnoci mierzonych na podstawie owiadcze
o dochodach w porwnywalnych proporcjach w poszczeglnych epokach i w konsekwencji nie
zmienioby w istotny sposb oglnej tendencji i ewolucji w czasie.
Naley jednak podkreli fakt, e nie usiowalimy do tej pory dokonywa tego rodzaju korekt
w sposb systematyczny i spjny w rnych krajach. Chodzi zatem o wane ograniczenie naszej
World Top Incomes Database, ktre przede wszystkim powoduje nieznacznie zanienie
obserwowanego wzrostu nierwnoci w wikszoci krajw od lat 70. XX wieku, w tym roli dochodw
z kapitau. Prawd mwic, owiadczenia dochodowe stanowi coraz mniej dokadne rdo do
badania dochodw z kapitau i konieczne staje si ich uzupenianie innymi rdami, czy to
makroekonomicznymi (takimi jak te uywane w czci drugiej ksiki do badania dynamiki stosunku
kapitau do dochodu i podziau midzy kapitaem a prac), czy mikroekonomicznymi (takimi jak te
pozwalajce bada bezporednio podzia majtkw, z ktrych skorzystamy w nastpnych rozdziaach).
Zauwamy rwnie, e rnice regu fiskalnych dotyczcych dochodw z kapitau mog take
wpyn na porwnania midzy krajami. Na og czynsze, odsetki i dywidendy traktowane s w do
podobny sposb w rnych krajach14. Istniej jednak spore rnice, jeli chodzi o zyski kapitaowe.
Nie s one na przykad uwzgldniane w sposb peny i jednolity we francuskich danych podatkowych
(wyczylimy je wic po prostu), podczas gdy s zawsze stosunkowo dobrze rejestrowane w danych
amerykaskich. Moe to powodowa znaczn rnic, poniewa zyski kapitaowe zwaszcza zyski
uzyskiwane podczas sprzeday akcji stanowi form dochodu z kapitau mocno skoncentrowan
w grupie najwyszych dochodw (niekiedy jeszcze bardziej ni dywidendy). Przykadowo: jeli
wczylibymy zyski kapitaowe do wykresw 8.3 8.4, wwczas udzia dochodw z kapitau na

poziomie jednej dziesitej najwyszego promila wynosiby nie 60 %, ale raczej 70 80 % (w

zalenoci od roku)15. Aby nie znieksztaci porwna, postaramy si zaprezentowa wyniki
osignite dla Stanw Zjednoczonych z uwzgldnieniem zyskw kapitaowych i bez nich.
Kolejnym wanym ograniczeniem deklaracji dochodowych jest to, e rdo to z definicji nie daje
adnej informacji o pochodzeniu majtkw. Widzimy dochody z kapitau znajdujcego si w danej
chwili w posiadaniu podatnika, ale nie wiemy, czy te kapitay pochodz ze spadku, czy te zostay
zgromadzone w cigu ycia danej osoby na podstawie dochodw z jej pracy (albo z dochodw
uzyskanych z jej innych kapitaw). Innymi sowy, taka sama nierwno dochodw z kapitau moe
wynika z sytuacji cakowicie odmiennych i nie dowiemy si niczego wicej, jeli ograniczymy si do
korzystania wycznie z deklaracji dochodowych. Na og, jeli chodzi o bardzo wysokie dochody
z kapitau, to odpowiednie majtki wydaj si tak due, e trudno sobie wyobrazi, by pochodziy
wycznie z oszczdnoci z pac (nawet regularnych oszczdnoci najwyszych kadr kierowniczych
i prezesw firm). Wszystko wskazuje na to, e decydujce znaczenie maj tu spadki. Zobaczymy
wszake w kolejnych rozdziaach, e wzgldne znaczenie dziedziczenia i oszczdnoci w powstawaniu
majtkw bardzo si zmienio w cigu historii, a problem ten zasuguje na to, by przyjrze mu si
z bliska. Tu take bdziemy musieli odwoywa si do rde traktujcych bezporednio majtki
i spadki.
Chaos okresu midzywojennego
Wrmy do chronologii i ewolucji nierwnoci dochodw we Francji w cigu minionego wieku.
W latach 1914 1945 udzia najwyszego centyla hierarchii dochodw niemal stale spada,
przechodzc stopniowo od poziomu ponad 20 % w roku 1914 do ledwie 7 % w roku 1945 (zob. wykres
8.2). w spadek oddaje dug seri prawie nieprzerwan wstrzsw doznawanych przez kapita
i dochody z niego w trakcie tego okresu. Z kolei znika udziau najwyszego decyla hierarchii
dochodw jest duo mniej regularna. Pierwszy spadek nastpuje wraz z I wojn wiatow, ale po nim
obserwujemy nieregularny wzrost podczas lat 20. XX wieku, w tym troch niewyran i a priori
bardzo zaskakujc zwyk w latach 1929 1935, po ktrej nastpuje znowu silny spadek w okresie
1936 1938 i kompletne zaamanie podczas lat II wojny wiatowej16. Tak wic cz najwyszego
decyla, ktra wynosia ponad 45 % w roku 1914, spada poniej 30 % dochodu narodowego w latach
1944 1945.
Jeli spojrzymy na cay okres 1914 1945, to te dwa spadki wydaj si cakowicie spjne: udzia
najwyszego decyla spada o prawie 18 punktw procentowych wedug naszych szacunkw, z czego
prawie 14 punktw procentowych na rzecz najwyszego centyla17. Inaczej mwic, na 1 % przypada
trzy czwarte spadku nierwnoci w latach 1914 1945, natomiast 9 % odpowiada za okoo jedn
czwart. Nie ma w tym nic zaskakujcego, zwaywszy na skrajn koncentracj kapitau w ramach
grupy 1 %, ktra w dodatku posiada czsto lokaty bardziej ryzykowne (do tego wrcimy).
Rnice zaobserwowane w trakcie tego okresu wydaj si z kolei bardziej zaskakujce: dlaczego
udzia najwyszego decyla idzie mocno do gry podczas kryzysu 1929 roku, a w kadym razie do roku
1935, podczas gdy udzia najwyszego centyla spada, zwaszcza w latach 1929 1932?
W rzeczywistoci, jeli przyjrze si temu z bliska, rok po roku, kada z tych zmian daje si dobrze
wytumaczy. Warto spojrze na cay chaotyczny okres midzywojenny i bardzo silne napicia
midzy grupami spoecznymi, ktre go cechuj. Aby to zrozumie, trzeba wzi pod uwag fakt, e
9 % i 1 % nie yj z tych samych dochodw. 1 % yje przede wszystkim z dochodw

pochodzcych z ich majtkw, a w szczeglnoci z odsetek i dywidend wypacanych przez

przedsibiorstwa, ktrych akcje i obligacje posiada. Jest zatem normalne, e udzia najwyszego
centyla w dochodach mocno spada w czasie kryzysu 1929 roku, cechujcego si zaamaniem
dziaalnoci gospodarczej, spadkiem zyskw przedsibiorstw i masowymi bankructwami.
Grupa 9 % stanowi, przeciwnie, wiat kadr kierowniczych, ktre s w rzeczywistoci wielkimi
beneficjentami przynajmniej w stosunku do innych kategorii spoecznych kryzysu lat 30.
XX wieku. Nie dotyka ich w tak duym stopniu bezrobocie, bdce problemem dla pracownikw
niszego szczebla (nie znaj oni zwaszcza ogromnej stopy czciowego bd cakowitego bezrobocia,
dotyczcego robotnikw sektora przemysowego) ani spadek zyskw przedsibiorstw, ktry tak uderza
w posiadaczy wyszych od nich dochodw. W grupie spoecznej 9 % urzdnikom pastwowym
i nauczycielom powodzi si szczeglnie dobrze. Korzystaj z wielkiej fali rewaloryzacji pac
funkcjonariuszy publicznych w latach 1927 1931 (trzeba powiedzie, e ci ostatni, zwaszcza
z grnej czci drabinki, duo ucierpieli podczas I wojny wiatowej i inflacji pocztku lat 20.
XX wieku) i s w peni zabezpieczeni przed ryzykiem bezrobocia, tak e masa pacowa sektora
publicznego utrzymuje si na tym samym poziomie nominalnym do 1933 roku (i tylko lekko spada
w latach 1934 1935, w efekcie synnych dekretw Pierrea Lavala zmierzajcych do zmniejszenia
pac urzdnikw), podczas gdy masa pacowa sektora prywatnego spada o ponad 50 % midzy 1929
i 1935 rokiem. Bardzo silna deflacja, ktra panuje wwczas we Francji (ceny spadaj o 25 % midzy
rokiem 1929 i 1935 w obliczu zaamania si wymiany i produkcji), odgrywa gwn rol w tym
procesie. Osoby, ktre maj szans utrzymania pracy i nominalnej pacy a wic funkcjonariusze
pastwowi w czasie doka kryzysu odczuwaj wzrost siy nabywczej i realnych zarobkw z racji
spadku cen. Dodajmy, e dochody z kapitau grupy 9 % a wic gwnie czynsze, ktre s
generalnie nadzwyczaj sztywne nominalnie rwnie maj zwizek z deflacj i ich warto realna
znaczco wzrasta, podczas gdy dywidendy wypacane 1 % lec na eb na szyj.
Ze wszystkich tych powodw udzia 9 % w dochodzie narodowym we Francji w latach 1929
1935 ronie bardzo silnie, duo silniej, ni wynosi spadek czci 1 %, do tego stopnia, e udzia
najwyszego decyla traktowanego jako cao ronie o ponad 5 punktw procentowych dochodu
narodowego (zob. wykresy 8.1 8.2). Proces ten ulega kompletnemu odwrceniu po dojciu do
wadzy Frontu Ludowego: silny wzrost pac robotniczych bdcy skutkiem porozumienia z Matignon
i dewaluacja franka we wrzeniu 1936 roku prowadz do powrotu inflacji oraz spadku czci 9 %
i najwyszego decyla w latach 1936 193818.
Przy okazji zwrmy uwag na korzyci wynikajce z podzielenia nierwnoci na centyle
i kategorie dochodw. Jeli chcielibymy analizowa dynamik okresu midzywojennego, posugujc
si syntetycznym wskanikiem nierwnoci, takim jak wspczynnik Giniego, nie moglibymy
niczego zrozumie: nie moglibymy rozrni, co naley do dochodw z pracy, a co do dochodw
z kapitau ani odpowiedzie na pytanie, czy mamy do czynienia z ewolucjami krtkimi, czy
dugoterminowymi. Zoony charakter okresu midzywojennego polega te na tym, e na stosunkowo
wyran tendencj ogln (bardzo silny spadek udziau najwyszego decyla w latach 1914 1945,
spowodowany zaamaniem udziau najwyszego centyla) nakadaj si rozmaite ruchy przeciwne,
jakie wydarzyy si w latach 20. i 30. XX wieku. To ciekawe, e podobn zoono mona dostrzec
w okresie midzywojennym we wszystkich krajach, ze specyfik waciw historii kadego z nich. Na
przykad deflacja w Stanach Zjednoczonych koczy si wraz z dojciem do wadzy Franklina Delano
Roosevelta, tak e opisany zwrot wydarza si w 1933 roku, a nie w 1936 roku. Historia nierwnoci
wszdzie jest zatem histori polityczn i chaotyczn.

Zderzenie perspektyw czasowych

Najoglniej rzecz biorc, kiedy badamy dynamik podziau bogactw, kluczowe jest waciwe
rozdzielenie rnych perspektyw czasowych. W ramach tej ksiki interesujemy si przede wszystkim
ewolucjami dugookresowymi, gbokimi zmianami, ktre mog by poddane ocenie dopiero
z perspektywy trzydziestu, czterdziestu lub nawet wicej lat, jak w przypadku procesu strukturalnego
wzrostu stosunku kapitau do dochodu w Europie od II wojny wiatowej, a wic trwajcego od
siedemdziesiciu lat. Procesu tego nie mona byo a tak wyranie dostrzec jeszcze dziesi czy
dwadziecia lat temu, ze wzgldu na nakadanie si rnych tendencji (a take brak dostpnych
danych). Niemniej to skupienie si na duszym okresie i tendencjach dugoterminowych nie powinno
nas skania do lekcewaenia przemian w krtszym wymiarze czasowym. Czsto kocz si one
powrotem do rwnowagi, ale uczestniczcym w nich osobom wydaj si niejednokrotnie
najwaniejszymi faktami epoki. Jest to tym bardziej zasadne, e te krtkie przemiany mog
niekiedy trwa do dugo dziesi, pitnacie lub jeszcze wicej lat a wic zaj sporo miejsca
w skali ludzkiego ycia.
Historia nierwnoci we Francji, podobnie zreszt jak w innych krajach, pena jest takich
krtkoterminowych i redniookresowych zmian, nie tylko w szczeglnie chaotycznym okresie
midzywojennym. Przypomnijmy szybko najwaniejsze epizody. Podczas obu wojen wiatowych
jestemy wiadkami cienienia hierarchii pac, po czym w kadym okresie powojennym (w latach
20., potem z kocem lat 40. i w latach 50. XX wieku) nastpuj ruchy w kierunku odtworzenia
i poszerzenia nierwnoci pacowych. Chodzi o przesunicia wielkiej skali: udzia 10 % najlepiej
opacanych w cznej masie pacowej spada podczas kadego konfliktu o okoo 5 punktw
procentowych, ktre nastpnie ta grupa odzyskuje (zob. wykres 8.1)19. Widzimy te ruchy zarwno
w siatkach pac urzdnikw pastwowych, jak i w sektorze prywatnym, kadorazowo wedug tego
samego scenariusza. Podczas wojen dziaalno gospodarcza sabnie, wzrasta inflacja, a pace realne
i sia nabywcza malej. Potem najnisze pace s na og rewaloryzowane i chronione przed inflacj
bardziej ni pace najwysze, co moe powodowa due zmiany w podziale masy pacowej, gdy
inflacja przybiera znaczne rozmiary. Skd bierze si lepsza indeksacja niskich i rednich pac?
Pracownicy maj pewne wyobraenia o sprawiedliwoci spoecznej i normach rwnoci: dy si do
uniknicia zbyt silnego spadku siy nabywczej najniej uposaonych i da od zamoniejszych, by
poczekali do zakoczenia konfliktu na uzyskanie penej rewaloryzacji. Wpywa to wyranie na
ksztatowanie siatki pac w sektorze pastwowym, ale prawdopodobnie dzieje si tak rwnie
w sektorze prywatnym. Take mobilizacja do wojska lub przebywanie w obozach jenieckich znacznej
czci modej i sabo wykwalifikowanej siy roboczej poprawia podczas wojny wzgldn sytuacj
nisko i rednio opacanych robotnikw. Jako e ruchy w kierunku ograniczania nierwnoci
pacowych byy kadorazowo anulowane w okresach powojennych, kto mgby je uzna za
cakowicie nieistotne. Jednake dla yjcych wwczas osb byy one niezwykle znaczce.
W szczeglnoci kwestia przywracania hierarchii pac, zarwno dla sektora publicznego, jak
i prywatnego, w obu przypadkach naley do najgortszych po wojnie zagadnie politycznych,
spoecznych i ekonomicznych.
Jeli zbadamy teraz histori nierwnoci we Francji w okresie 1945 2010, to zauwaymy, e
wyrniaj si trzy fazy: nierwnoci dochodw silnie rosn od 1945 roku do lat 1966 1967 (udzia
najwyszego decyla przechodzi od poziomu poniej 30 % dochodu narodowego do okoo 36 37 %),
potem to tempo wyranie si zmniejsza od 1968 roku do lat 1982 1983 (udzia najwyszego decyla
spada do dokadnie 30 %) i wreszcie nierwnoci stale rosn od 1983 roku, tak e udzia najwyszego

decyla osiga okoo 33 % w latach 2000 2010 (zob. wykres 8.1). Podobne odchylenia widzimy na
poziomie najwyszego centyla i nierwnoci pacowych (zob. wykresy 8.2 8.3). Tu rwnie,
poniewa rne fazy w mniejszym lub wikszym stopniu si rwnowa, istnieje pokusa pominicia
ich i skupienia si na wzgldnej dugoterminowej stabilizacji w latach 1945 2010. I faktycznie, jeli
interesujemy si wycznie ewolucjami dugookresowymi, to zjawiskiem znaczcym we Francji
w XX wieku jest znaczne zmniejszenie nierwnoci dochodw midzy rokiem 1914 i 1945 oraz
wzgldna stabilizacja pniej. Kady z tych punktw widzenia jest uprawniony i ma swoje znaczenie,
dlatego kluczowe wydaje nam si czenie tych dwch perspektyw czasowych: z jednej strony
tendencji dugoterminowych, a z drugiej zmian krtkich i redniookresowych. Dotknlimy ju tej
kwestii, badajc ewolucj stosunku kapitau do dochodu w drugiej czci ksiki (zob.
w szczeglnoci rozdzia 6).
Warto doda, e przesunicia w podziale midzy kapitaem a prac, jak i nierwnoci w obrbie
dochodw z pracy, maj skonno do przesuwania si w jednym kierunku i wzajemnego wzmacniania
w krtkim i rednim okresie, ale niekoniecznie w okresie dugim. Przykadowo: kada z dwch wojen
wiatowych charakteryzuje si rwnoczenie spadkiem udziau kapitau w dochodzie narodowym
(oraz stosunku kapitau do dochodu) i zmniejszeniem nierwnoci pacowych. Zwykle nierwno
wykazuje tendencj raczej do ewolucji procyklicznej (to znaczy posuwania si w tym samym
kierunku co cykle gospodarcze, w odrnieniu od ewolucji antycyklicznej). W fazach boomu
gospodarczego udzia zyskw w dochodzie narodowym zaczyna rosn, a wysokie pace cznie
z premiami i bonusami rosn czsto szybciej ni pace niskie i rednie. Odwrotnie dzieje si
w fazach spowolnienia bd recesji (wojny mog by postrzegane jako ich forma skrajna). Istniej
wszake inne czynniki, zwaszcza polityczne, ktre sprawiaj, e te zmiany nie zale wycznie od
cyklu gospodarczego.
Duy wzrost nierwnoci francuskich w latach 1945 1967 czy siln zwyk udziau kapitau
w dochodzie narodowym z nierwnociami pacowymi, a wszystko to w kontekcie wyranego
wzrostu gospodarczego. Du rol odgrywa tu z pewnoci klimat polityczny: cay kraj jest
skoncentrowany na odbudowie i priorytetem nie jest zmniejszenie nierwnoci, tym bardziej e
wszyscy zdaj sobie spraw, jak znacznie si one zmniejszyy wskutek wojen. Pace kadr, inynierw
i innych wykwalifikowanych pracownikw rosn strukturalnie szybciej ni rednie i niskie pace
w latach 50. XX wieku i pocztkowo nikt nie wydaje si tym przejmowa. W roku 1950 wprowadzono
krajow pac minimaln, ale potem nigdy ju naprawd nie bya ona rewaloryzowana, tak e mocno
zmniejszaa si w porwnaniu z ewolucj pacy redniej.
Zerwanie nastpuje w roku 1968. Ruch Maja 1968 ma korzenie studenckie, kulturowe i spoeczne,
ktre niewiele miay wsplnego z kwesti pac (nawet jeli poczucie zniechcenia wobec
produktywistycznego i nierwnociowego wzrostu lat 50. XX wieku odgrywao wwczas pewn rol),
ale jego bezporednie rozwizanie polityczne ma charakter wyranie pacowy: aby wyj z kryzysu,
rzd generaa de Gaullea podpisuje ukad z Grenelle, przewidujcy w szczeglnoci wzrost o 20 %
pacy minimalnej. Paca minimalna bdzie oficjalnie, cho tylko czciowo, indeksowana do redniej
pacy w 1970 roku, a wszystkie kolejne rzdy od 1968 do 1983 roku bd si czuy w obowizku jej
corocznego podkrcania w klimacie spoecznego i politycznego napicia. W ten sposb sia
nabywcza pacy minimalnej ronie cznie o ponad 130 % w latach 1968 1983, podczas gdy w tym
samym okresie rednia paca ronie tylko o 50 %, std tak znaczne zmniejszenie nierwnoci
pacowych. Zerwanie z poprzednim okresem jest wyrane i zdecydowane: sia nabywcza pacy
minimalnej wzrosa o zaledwie 25 % w latach 1950 1968, podczas gdy w tym samym czasie rednia
paca wzrosa wicej ni dwukrotnie20. Dziki bardzo silnemu wzrostowi niskich pac masa pacowa

w caoci ronie duo szybciej od produkcji w latach 1968 1983, z czego wynika wyrany spadek
udziau kapitau w dochodzie narodowym, badany w drugiej czci ksiki, i szczeglnie silny spadek
nierwnoci dochodw.
W latach 1982 1983 nastpuje ponowna zmiana. Nowy rzd socjalistyczny, wybrany w wyborach
z maja 1981 roku, chciaby bez wtpienia kontynuowa poprzednie przeobraenia. Obiektywnie nie
jest jednak rzecz prost trwale zwiksza pac minimaln dwukrotnie szybciej od pacy redniej
(zwaszcza jeli sama paca rednia ronie szybciej ni wzrost produkcji). Rzd decyduje si wic
w latach 1982 1983 na zwrot ku oszczdnoci, jak nazywano to wwczas, czyli zamroenie pac.
Polityka corocznego zwikszania pacy minimalnej zostaje definitywnie porzucona. Rezultaty tej
decyzji nie ka na siebie dugo czeka: udzia zyskw w produkcji gwatownie ronie w latach 80.
XX wieku, nierwnoci pacowe ponownie rosn, a jeszcze bardziej nierwnoci dochodw (zob.
wykresy 8.1 8.2). Zerwanie jest rwnie wyrane jak to z roku 1968, tyle e w odwrotnym kierunku.
Wzrost nierwnoci we Francji od lat 80. XX wieku
Jak oceni faz wzrostu nierwnoci we Francji od lat 1982 1983? Moemy widzie w tym
mikrozjawisko na tle dugiego okresu, zwyk reakcj na poprzednie ruchy, zauwaajc przy okazji, e
udzia zyskw zaledwie odzyska okoo 1990 roku swj poziom z przedednia Maja 196821. Jednake
ograniczenie si do takiego stwierdzenia byoby z wielu powodw bdne. Przede wszystkim, jak
zobaczylimy w drugiej czci ksiki, poziom udziau zyskw w latach 1966 1967 by historycznie
wysoki i wynika z procesu historycznego wzrostu udziau kapitau, jaki rozpocz si tu po II wojnie
wiatowej. Jeli w dochodach z kapitau uwzgldnimy take czynsze, a nie tylko zyski kapitaowe (tak
jak to zreszt powinnimy robi), wwczas stwierdzimy, e ten wzrost udziau kapitau w dochodzie
narodowym wci nastpowa w latach 90. XX wieku i na pocztku XXI wieku. Przekonalimy si ju,
e aby zrozumie to dugookresowe zjawisko, naley je umieci w kontekcie dugofalowej ewolucji
stosunku kapitau do dochodu, ktry na pocztku XXI wieku we Francji osign swj poziom sprzed
I wojny wiatowej. Nie mona w peni oceni skutkw tego powrotu do prosperity majtkowej
z czasw belle poque dla struktury nierwnoci, jeli ograniczymy si wycznie do analizy ewolucji
udziau w hierarchii dochodw najwyszego decyla z jednej strony dlatego, e deklaracja dochodw
z kapitau prowadzi do nieznacznego zanienia wzrostu wysokich dochodw, ale z drugiej strony,
i przede wszystkim, poniewa realny problem dotyczy ponownego wzrostu znaczenia dziedziczenia,
procesu dugiego, ktry jeszcze nie ujawni wszystkich swoich konsekwencji i ktry moe by
prawidowo analizowany tylko przez bezporednie badanie przeksztacenia roli i znaczenia spadkw
jako takich, czego dokonamy w kolejnych rozdziaach.
Naley doda, e pod koniec lat 90. XX wieku we Francji pojawio si nowe zjawisko, mianowicie
silny wzrost bardzo wysokich pac, w szczeglnoci wynagrodze kadr kierowniczych w wielkich
przedsibiorstwach i firmach sektora finansowego. Zjawisko to pozostaje na razie mniej widoczne ni
w Stanach Zjednoczonych, lecz bdem byoby go nie dostrzega. Udzia najwyszego centyla, ktry
wynosi poniej 6 % masy pac w latach 80. XX wieku, zacz regularnie rosn od koca lat 90.
XX wieku i osign 7,5 8 % masy pac w pierwszej dekadzie XXI stulecia. Chodzi zatem o wzrost
rzdu niemal 30 % w cigu dziesiciu lat, czego nie da si zbagatelizowa. Jeli posuniemy si jeszcze
wyej w hierarchii pac i premii i przestudiujemy 0,1 % albo 0,01 % najwyszych pac, to zauwaymy
jeszcze wyszy wzrost, zwikszajcy si nabywcz o ponad 50 % w cigu dziesiciu lat22.
W kontekcie bardzo powolnego wzrostu czy wrcz stagnacji siy nabywczej caoci pac i wikszoci

pracujcych, wzrost tego rzdu nie moe nie zwraca uwagi. Chodzi rzeczywicie o zjawisko
cakowicie nowe, ktre moe by waciwie ocenione tylko z perspektywy midzynarodowej.
Przypadek bardziej zoony: transformacja nierwnoci w Stanach
Zjednoczonych
Przejdmy do zbadania przypadku amerykaskiego, ktrego oryginalno polega na pojawieniu si
w cigu ostatnich dekad zjawiska spoeczestwa superkadr. Powiedzmy od razu, e uczynilimy
wszystko, by sporzdzi dla Stanw Zjednoczonych cigi historycznych danych porwnywalne
w miar moliwoci z cigami francuskimi. W szczeglnoci przedstawilimy na wykresach 8.5 i 8.6
dokadnie te same cigi danych dla Stanw Zjednoczonych, co dla przypadku francuskiego na
wykresach 8.1 i 8.2. Chodzi tu o porwnanie ewolucji udziau najwyszego decyla i najwyszego
centyla w hierarchii dochodw z jednej strony i hierarchii pac z drugiej. Sprecyzujmy, e federalny
podatek dochodowy zosta wprowadzony w Stanach Zjednoczonych w 1913 roku, po dugich bataliach
z Sdem Najwyszym23. Dane pochodzce z amerykaskich deklaracji dochodowych s
porwnywalne z danymi francuskimi, cho nieco mniej szczegowe. Informacje o oglnym poziomie
dochodw mona uzyska z deklaracji sporzdzanych corocznie od 1913 roku, lecz trzeba zaczeka a
do roku 1927, by uzyska dane o poziomie pac. Dane dotyczce podziau pac w Stanach
Zjednoczonych sprzed roku 1927 s zatem nieco bardziej niepewne24.
Gdy porwnuje si trajektori francusk z amerykask, od razu wida liczne podobiestwa, ale
take wiele istotnych rnic. Zacznijmy od analizy oglnej ewolucji udziau najwyszego decyla
w podziale dochodw (zob. wykres 8.6). Najbardziej uderzajcym faktem jest to, e Stany
Zjednoczone stay si zdecydowanie bardziej nieegalitarne ni Francja i oglnie caa Europa
w cigu XX i z pocztkiem XXI wieku, podczas gdy z pocztkiem XX wieku rzecz si miaa dokadnie
na odwrt. Przy czym nie chodzi tu o zwyky powrt do realiw z przeszoci: amerykaska
nierwno drugiej dekady XXI stulecia jest rwnie skrajna ilociowo, co ta cechujca star Europ
lat 1900 1910, ale jej struktura jest zasadniczo inna.

WYKRES 8.5: Nierwno dochodw w Stanach Zjednoczonych, 1910 2010

INTERPRETACJA: udzia najwyszego decyla wzrs od poniej 35 % dochodu narodowego w latach 70. XX wieku
do prawie 50 % na pocztku XXI stulecia.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Zbadajmy te kwestie po kolei. Przede wszystkim w okresie belle poque nierwno dochodw
wydaje si wyranie wiksza na Starym Kontynencie. W latach 1900 1910, wedug danych, ktrymi
dysponujemy, najwyszy decyl hierarchii dochodw zachowuje nieco ponad 40 % dochodu
narodowego w Stanach Zjednoczonych wobec 45 50 % we Francji (i bez wtpienia jeszcze troch
wicej w Zjednoczonym Krlestwie, jak zobaczymy pniej). wiadczy to o podwjnej rnicy:
z jednej strony stosunek kapitau do dochodu jest wyszy w Europie, podobnie jak udzia kapitau
w dochodzie narodowym, jak pokazalimy w czci drugiej; z drugiej strony nierwno wasnoci
kapitau jest nieco mniej skrajna w Nowym wiecie. Nie oznacza to oczywicie, e spoeczestwo
amerykaskie lat 1900 1910 odpowiadao mitycznemu ideaowi egalitarnego spoeczestwa
pionierw. W rzeczywistoci Stany Zjednoczone ju w tej epoce byy spoeczestwem mocno
nieegalitarnym, duo bardziej na przykad ni Europa dzisiaj. Wystarczy przeczyta Henryego
Jamesa albo uwiadomi sobie, e Pan Hockney istnia naprawd w luksusie Titanica w 1912 roku,
a nie tylko w wyobrani Jamesa Camerona, by zda sobie spraw, e spoeczestwo rentierw
funkcjonowao take w Bostonie, Nowym Jorku i Filadelfii, a nie wycznie w Paryu czy Londynie.
Nierwno podziau w sferze kapitau, a wic nierwno dochodw, ktre z niego pochodziy, bya
jednak mniej skrajna ni we Francji czy w Zjednoczonym Krlestwie. Mwic konkretnie, rentierzy
w Stanach Zjednoczonych byli mniej liczni i mniej bogaci na tle redniej amerykaskiej stopy
yciowej ni rentierzy w Europie. Jeszcze wyjanimy, dlaczego tak byo.

WYKRES 8.6: Struktura najwyszego decyla w Stanach Zjednoczonych, 1910 2010

INTERPRETACJA: wzrost udziau od lat 70. XX wieku najwyszy decyl zawdzicza gwnie najwyszemu centylowi.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Nierwno dochodw w Ameryce postpuje wszake bardzo szybko i osiga swj pierwszy szczyt
w przededniu kryzysu 1929 roku, z udziaem blisko 50 % dochodu narodowego przypadajcego
najwyszemu decylowi, co oznacza poziom wyszy ni wwczas w Europie, wynikajcy z silnych
wstrzsw, jakich doznay kapitay europejskie od 1914 roku. Ale nierwnoci amerykaskie nie s

identyczne z nierwnociami europejskimi: mona ju dostrzec kluczow rol zyskw kapitaowych

w wysokich dochodach amerykaskich w efekcie giedowej euforii lat 20. XX wieku (zob. wykres
8.5).
Podczas wiatowego kryzysu gospodarczego lat 30. XX wieku, szczeglnie gbokiego w Stanach
Zjednoczonych, a nastpnie podczas II wojny wiatowej, w kontekcie mobilizacji caego kraju na
wysiku wojennym (jak rwnie wyjciu z kryzysu), obserwujemy bardzo silne zmniejszenie si
nierwnoci dochodw za Atlantykiem, porwnywalne pod pewnymi wzgldami do tego, jakie
widzimy w tym samym okresie w Europie. Rzeczywicie jak przekonalimy si w drugiej czci
ksiki wstrzsy, jakich dozna kapita amerykaski, nawet mimo braku fizycznych zniszcze
wojennych, s trudne do pominicia: bardzo silne wstrzsy byy zwizane z Wielkim Kryzysem
i gbokimi zmianami fiskalnymi wprowadzonymi przez amerykaski rzd federalny w latach 30.
XX wieku. W sumie, jeli potraktujemy lata 1910 1950 jako cao, to stwierdzimy, e zmniejszenie
nierwnoci jest wyranie mniej widoczne w Stanach Zjednoczonych ni we Francji (i szerzej
w Europie). Podsumowujc: Stany Zjednoczone startoway ze szczytu nierwnoci niszego ni
w Europie w przededniu I wojny wiatowej, ale ich najniszy poziom nierwnoci tu po II wojnie
wiatowej by ju wyszy ni poziom europejski. Okres 1914 1945 jest histori samobjstwa
europejskiego spoeczestwa rentierw, ale nie mona tego samego powiedzie o rentierach
amerykaskich.
Eksplozja nierwnoci amerykaskich od lat 70. XX wieku
Od lat 50. do lat 70. XX wieku Stany Zjednoczone przeywaj najbardziej egalitarn faz w swojej
historii: najwyszy decyl hierarchii dochodw zbiera okoo 30 35 % amerykaskiego dochodu
narodowego, czyli w przyblieniu ten sam poziom co dzisiejsza Francja. To Ameryka, ktr si
kocha, jak mwi z nostalgi Paul Krugman, Ameryka jego dziecistwa25. W latach 60. XX wieku,
w epoce serialu Mad Men i generaa de Gaullea, Stany Zjednoczone byy rzeczywicie mniej
nieegalitarne ni Francja (gdzie udzia najwyszego decyla mocno poszed do gry i zdecydowanie
przekracza 35 %), przynajmniej dla tych o biaej skrze.
Od lat 70. XX wieku jestemy wiadkami bezprecedensowej eksplozji nierwnoci dochodw
w Stanach Zjednoczonych. Udzia najwyszego decyla przeszed stopniowo od poziomu okoo 30
35 % dochodu narodowego w latach 70. XX wieku do okoo 45 50 % na pocztku XXI stulecia, co
oznacza wzrost o prawie 15 punktw procentowych amerykaskiego dochodu narodowego (zob.
wykres 8.5). Wygld krzywej robi wraenie i jest rzecz naturaln postawienie sobie pytania, dokd
taka ewolucja moe doprowadzi. Gdyby sprawy poday dalej w tym tempie i kierunku, udzia
najwyszego decyla przekroczyby 60 % dochodu narodowego do roku 2030.
Kilka kwestii dotyczcych tej ewolucji wymaga ju teraz dopowiedzenia. Przede wszystkim
przypomnijmy, e cigi danych przedstawione na wykresie 8.5, podobnie jak dane World Top Incomes
Database, uwzgldniaj wycznie dochody figurujce w deklaracjach podatkowych bez prby korekty
niedoszacowania z przyczyn legalnych bd nielegalnych zyskw kapitaowych. Biorc pod uwag
rosncy odstp midzy mas dochodw z kapitau (w szczeglnoci dywidend i odsetek)
zarejestrowan w amerykaskich rachunkach narodowych i t widoczn w deklaracjach podatkowych
oraz szybki rozwj rajw podatkowych (kapitau wypywajcego do nich rachunki narodowe nie bior
w duym stopniu pod uwag), jest prawdopodobne, e wykres 8.5 zania rzeczywisty wzrost udziau
najwyszego decyla w cakowitych dochodach. Porwnujc rne dostpne rda, mona oszacowa,
e udzia najwyszego decyla lekko przekroczy 50 % amerykaskiego dochodu narodowego

w przededniu kryzysu finansowego z 2008 roku i potem znowu z pocztkiem drugiej dekady
XXI wieku26.
Nastpnie zauwamy, e euforia giedowa i zyski kapitaowe wyjaniaj tylko ograniczon cz
strukturalnej zwyki udziau najwyszego decyla w cigu ostatnich trzydziestu, czterdziestu lat.
Owszem, zyski kapitaowe osigny w Stanach Zjednoczonych niespotykane poziomy w czasie baki
internetowej w 2000 roku, a potem ponownie w roku 2007. W obu przypadkach same tylko zyski
kapitaowe odpowiaday za okoo 5 dodatkowych punktw procentowych dochodu narodowego dla
najwyszego decyla, co jest wartoci kolosaln. Poprzedni rekord, pochodzcy z roku 1928,
w przededniu krachu giedowego roku 1929 wynosi okoo 3 punktw dochodu narodowego. Ale tej
skali poziomy nie mog si dugo utrzymywa, czego dowodz bardzo silne wahania z roku na rok
pokazane na wykresie 8.5. Ostatecznie te cige krtkoterminowe wahania rynkw giedowych czyni
ewolucj udziau najwyszego decyla w caoci dochodw bardziej chwiejn (i przyczyniaj si bez
wtpienia do niestabilnoci gospodarki amerykaskiej jako caoci), ale nie wpywaj na strukturalny
wzrost nierwnoci. Jeli zwyczajnie zignorujemy zyski kapitaowe (co take nie jest zadowalajce,
jeli wzi pod uwag znaczenie tej formy wynagrodze przyjte w Stanach Zjednoczonych), to okae
si, e wzrost udziau najwyszego decyla w dochodach jest niemal rwnie silny: przechodzi on od
okoo 32 % w latach 70. XX wieku do ponad 46 % w 2010 roku, co oznacza zwyk o 14 punktw
dochodu narodowego (zob. wykres 8.5). Zyski kapitaowe wahay si wok 1 2 punktw
dodatkowego dochodu narodowego dla najwyszego decyla w latach 70. XX wieku i wahaj si wok
2 3 punktw w pierwszej dekadzie XXI stulecia (z wyczeniem lat wyjtkowo udanych
i szczeglnie zych). Strukturalna zwyka jest wic rzdu 1 punktu: to nie jest nic, ale to niewiele
w porwnaniu ze wzrostem o 14 punktw udziau najwyszego decyla w dochodzie narodowym bez
uwzgldnienia zyskw kapitaowych27.
Badanie ewolucji nierwnoci dochodw bez uwzgldnienia zyskw kapitaowych pozwala na
lepsze rozpoznanie strukturalnego charakteru wzrostu amerykaskich nierwnoci. W istocie od koca
lat 70. XX wieku do pocztku drugiej dekady XXI stulecia, wzrost udziau najwyszego decyla (bez
zyskw kapitaowych) wydaje si stosunkowo regularny i stay: przekracza on barier 35 %
w latach 80. XX wieku, potem 40 % w latach 90. XX wieku i wreszcie barier 45 % na pocztku
XXI wieku (zob. wykres 8.5)28. Szczeglnie uderzajce jest stwierdzenie, e poziom osignity
w roku 2010 czyli ponad 46 % amerykaskiego dochodu narodowego dla najwyszego decyla jest
ju znaczco wyszy od poziomu osignitego w roku 2007, w przededniu kryzysu finansowego.
Pierwsze dane, ktrymi dysponujemy na lata 2011 2012, pozwalaj sdzi, e zwyka dalej trwa.
Chodzi tu o spraw zasadnicz, bowiem fakty te dobitnie pokazuj, e nie naley liczy, e sam
kryzys finansowy pooy kres strukturalnej zwyce amerykaskich nierwnoci. Owszem, w danej
chwili krach giedowy prowadzi do spowolnienia zwyki nierwnoci, podobnie jak boom sprzyja ich
przyspieszeniu. Lata 2008 2009, tu po bankructwie Lehman Brothers, podobnie jak lata 2001
2002, tu po wybuchu pierwszej baki internetowej, nie byy oczywicie latami pomylnymi dla
czerpania zyskw z giedy. Nikogo nie dziwi, e w tych akurat latach poziom zyskw si zaamuje.
Ale te krtkoterminowe przesunicia nie zmieniaj niczego w dugoterminowej tendencji,
odpowiadajcej innym siom, ktrych logik przyjdzie nam zrozumie.
Aby posun si dalej w naszych rozwaaniach, dobrze bdzie rozoy najwyszy decyl hierarchii
dochodw na trzy grupy: 1 % najbogatszych, 4 % nastpnych i 5 % kolejnych (zob. wykres 8.6).
Stwierdzamy, e zasadniczy wzrost pochodzi z grupy 1 %, ktrej udzia w dochodzie narodowym
powiksza si od okoo 9 % w latach 70. XX wieku do okoo 20 % na pocztku XXI stulecia (z duymi

wahaniami corocznymi wynikajcymi z zyskw kapitaowych), a wic mamy do czynienia ze zwyk

rzdu 11 punktw. Grupa 5 % (ktrej roczne dochody wynosz w 2010 roku od 108 000 do 150 000
dolarw na gospodarstwo domowe), jak rwnie grupa 4 % (ktrej dochody osigaj od 150 000 do
352 000 dolarw), take uzyskay znaczce zwyki: udzia pierwszych w amerykaskim dochodzie
narodowym wzrs z 11 % do 12 % (czyli o 1 punkt procentowy), a drugich wzrs od 13 % do 16 %
(czyli o 3 punkty procentowe)29. Z definicji oznacza to, e te grupy spoeczne zanotoway od lat 70.
XX wieku wzrosty dochodw wyranie wysze od redniego wzrostu gospodarki amerykaskiej, co
oczywicie nie jest wielkoci bez znaczenia.
W tych grupach odnajdujemy na przykad ekonomistw amerykaskich, ktrzy czsto uwaaj, e
gospodarka Stanw Zjednoczonych funkcjonuje raczej dobrze, a w szczeglnoci e wynagradza talent
i zasugi sprawiedliwie oraz precyzyjnie: to reakcja bardzo ludzka i cakiem zrozumiaa30. Prawda jest
jednak taka, e grupy spoeczne usytuowane wyej od nich wyszy na tym duo lepiej: na 15 punktw
procentowych dodatkowego dochodu narodowego przypadajcego na najwyszy decyl okoo 11
punktw prawie trzy czwarte przypado w udziale 1 % (to znaczy dochodom rocznym
przekraczajcym 352 000 dolarw w roku 2010), z czego okoo poowa 0,1 % (dochodom powyej
1,5 miliona dolarw)31.
Czy wzrost nierwnoci spowodowa kryzys finansowy?
Widzimy zatem, e kryzys finansowy sam w sobie raczej nie ma wpywu na strukturalny wzrost
nierwnoci. A jak si ma sprawa z wynikaniem odwrotnym? Czy moliwe jest, e to wzrost
amerykaskich nierwnoci przyczyni si do wybuchu kryzysu finansowego z 2008 roku? Biorc pod
uwag fakt, e udzia najwyszego decyla w amerykaskim dochodzie narodowym uzyska dwa
absolutne szczyty w cigu minionego stulecia, w 1928 roku (w przededniu kryzysu 1929 roku) oraz
w roku 2007 (w przededniu kryzysu 2008 roku), trudno nie postawi takiego pytania.
Moim zdaniem nie ma wtpliwoci, e wzrost nierwnoci przyczyni si do osabienia
amerykaskiego systemu finansowego. Powd jest prosty: wzrost nierwnoci mia za konsekwencj
quasi-stagnacj siy nabywczej klas ludowych i rednich w Stanach Zjednoczonych, ktra tylko
nasilia tendencj do zwikszonego zaduania si ubogich gospodarstw domowych. Tym bardziej, e
w tym samym czasie pozbawione skrupuw banki i porednicy finansowi, ktrzy poszukiwali
wysokich zwrotw z ogromnych oszczdnoci finansowych wprowadzonych do systemu przez
zamone grupy obywateli, oferoway im bez adnych regulacji coraz atwiejsze kredyty32.
Na poparcie tej tezy mona wskaza na znaczcy rozmiar transferu amerykaskiego dochodu
narodowego rzdu 15 % dochodu narodowego ktry dokona si midzy 90 % najbiedniejszych
i 10 % najbogatszych od lat 70. XX wieku. Mwic konkretnie, jeli skumulujemy cakowity wzrost
gospodarki amerykaskiej w cigu trzydziestu lat poprzedzajcych kryzys, to znaczy lat 1977 2007,
wwczas stwierdzimy, e 10 % najbogatszych przejo trzy czwarte tego wzrostu; sam 1 %
najbogatszych wchon prawie 60 % cakowitego wzrostu amerykaskiego dochodu narodowego
w tym okresie. Dla 90 % pozostaych stopa wzrostu redniego dochodu bya zatem ograniczona do
poniej 0,5 % rocznie33. Te liczby nie podlegaj dyskusji i s uderzajce: cokolwiek mona by sdzi
o legitymizacji nierwnoci dochodw, zasuguj one na to, by je uwanie zbada34. Trudno
wyobrazi sobie gospodark i spoeczestwo wiecznie funkcjonujce przy rwnie skrajnej
rozbienoci midzy grupami spoecznymi.
Oczywicie, jeli wzrostowi nierwnoci towarzyszyby rwnie silny wzrost gospodarki

amerykaskiej, to sprawy wygldayby zupenie inaczej. Tak si niestety nie stao: wzrost by raczej
sabszy ni w cigu poprzednich dekad, tak e wzrost nierwnoci doprowadzi do quasi-stagnacji
niskich i rednich dochodw.
Mona rwnie zauway, e ten wewntrzny transfer midzy grupami spoecznymi (rzdu 15 %
amerykaskiego dochodu narodowego) jest prawie czterokrotnie wikszy od ogromnego
amerykaskiego deficytu handlowego z pocztku XXI wieku (rzdu 4 % dochodu narodowego Stanw
Zjednoczonych). Porwnanie to jest interesujce, poniewa ten kolosalny deficyt handlowy, ktrego
przeciwwag s w szczeglnoci nadwyki chiskie, japoskie i niemieckie, bywa czsto opisywany
jako jeden z kluczowych czynnikw midzynarodowego braku rwnowagi (global imbalances), ktry
przyczyni si do destabilizacji amerykaskiego i wiatowego systemu finansowego w latach
prowadzcych do kryzysu 2008 roku. Jest to cakiem moliwe, ale wane jest uwiadomienie sobie, e
wewntrzny brak rwnowagi dotykajcy spoeczestwa amerykaskiego jest czterokrotnie wikszy od
midzynarodowych zakce rwnowagi. Sugeruje to, e niektrych rozwiza naleaoby bardziej
poszukiwa w Stanach Zjednoczonych ni w Chinach czy innych krajach.
Niemniej przesad byoby doszukiwanie si we wzrocie nierwnoci jedynej bd gwnej
przyczyny kryzysu finansowego roku 2008 i chronicznego braku stabilnoci midzynarodowego
systemu finansowego. Moim zdaniem jeszcze waniejszym, ni amerykaski wzrost nierwnoci
czynnikiem braku stabilnoci, jest strukturalny wzrost stosunku kapitau do dochodu (zwaszcza
w Europie), ktremu towarzyszy ogromny wzrost midzynarodowych pozycji finansowych brutto35.
Wzrost superpac
Wrmy do przyczyn wzrostu nierwnoci w Stanach Zjednoczonych. Tumaczy si on w znacznym
stopniu bezprecedensow zwyk nierwnoci pac, w szczeglnoci za pojawieniem si nadzwyczaj
wysokich wynagrodze na szczycie hierarchii pacowej, zwaszcza wrd kadr kierowniczych wielkich
przedsibiorstw (zob. wykresy 8.7 8.8).
Poziom nierwnoci amerykaskich pac przechodzi znaczne zmiany w cigu minionego wieku,
z rozwarstwieniem ich hierarchii w latach 20. XX wieku, wzgldn stabilizacj podczas lat 30.
XX wieku, a potem bardzo siln kompresj w trakcie II wojny wiatowej. Zwaszcza faza wielkiej
kompresji amerykaskiej hierarchii pacowej bya szeroko badana. To wwczas powstaa National
War Labor Board, instytucja, ktra w latach 1941 1945 musiaa zatwierdza podwyki pac
w Stanach Zjednoczonych i w zasadzie zezwalaa wycznie na najnisze pace. W szczeglnoci pace
kadr kierowniczych byy w sensie nominalnym systematycznie zamraane i zostay czciowo
podniesione dopiero z kocem wojny36. W latach 1950 1960 nierwno pac stabilizuje si
w Stanach Zjednoczonych na poziomie stosunkowo niewielkim, mniejszym ni na przykad we
Francji. Udzia najwyszego decyla w hierarchii pac jest na poziomie okoo 25 % masy pacowej,
natomiast najwyszego centyla wynosi okoo 5 6 % masy pacowej. Pniej, poczynajc od poowy
lat 70. XX wieku i przez cay okres 1980 2010, 10 % najwyszych pac i jeszcze bardziej 1 %
najwyszych pac zaczynaj rosn strukturalnie szybciej ni rednia pac. cznie udzia
najwyszego decyla w hierarchii pac ronie od 25 % do 35 % masy pacowej i ten wzrost o 10
punktw tumaczy w przyblieniu dwie trzecie wzrostu udziau najwyszego decyla w hierarchii
dochodw dochodu narodowego (zob. wykresy 8.7 8.8).
Kilka kwestii warto doprecyzowa. Przede wszystkim ten niespotykany wzrost nierwnoci
pacowych nie wydaje si zrekompensowany przez jakikolwiek wzrost mobilnoci pacowej w ramach

indywidualnych karier37. To sprawa kluczowa, poniewa argument ten jest czsto wysuwany dla
zrelatywizowania znaczenia wzrostu nierwnoci. W istocie, jeli kto spdza cz swego ycia
z bardzo wysok pac (na przykad jeli przeywa kady rok w najwyszym centylu hierarchii), to
wzrost poziomu bardzo wysokich pac nie sprawia koniecznie, e nierwnoci w sferze pracy
mierzone w skali caego ycia rzeczywicie wzrosn. Argument mobilnoci, klasyczny, jest tym
mocniejszy, e trudny do zweryfikowania. Ale w tym wypadku administracyjne i fiskalne dane
amerykaskie pozwalaj zmierzy ewolucj nierwnoci pac, uwzgldniajc mobilno to znaczy
obliczajc rednie pace na poziomie indywidualnym w dugich okresach (dziesi, dwadziecia,
trzydzieci lat). Stwierdzamy wwczas, e wzrost nierwnoci pacowych jest identyczny we
wszystkich przypadkach, niezalenie od czasu trwania okresu referencyjnego38. Innymi sowy, ani
kelnerzy z McDonalda, ani robotnicy z Detroit czy nauczyciele z Chicago, ani rednie lub nawet
wysze kadry z Kalifornii, nie spdzaj caego roku ycia, kady po kolei, w charakterze kadry
kierowniczej wielkich spek amerykaskich. Mona byo tak z gry zakada, ale zawsze lepiej mc
to zmierzy w sposb systematyczny.

WYKRES 8.7: Wysokie dochody i wysokie pace w Stanach Zjednoczonych, 1910 2010
INTERPRETACJA: wzrost nierwnoci dochodw od lat 70. XX wieku tumaczy si w duym stopniu wzrostem
nierwnoci pac.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Wspwystpowanie w najwyszym centylu

Zreszt fakt, e wspicie si na bezprecedensowe poziomy nierwnoci pacowych wyjania
w przewaajcym stopniu wzrost nierwnoci amerykaskich dochodw, nie oznacza, e dochody
z kapitau nie odgryway przy tym adnej roli. Wane jest, by nie popa w przesadn wizj, zgodnie
z ktr dochody z kapitau miayby straci znaczenie na szczytach amerykaskiej hierarchii
spoecznej.

WYKRES 8.8: Transformacje najwyszego centyla w Stanach Zjednoczonych, 1910 2010

INTERPRETACJA: wzrost dochodw najwyszego centyla od lat 70. XX wieku tumaczy si w duym stopniu
wzrostem pac najwyszego centyla.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

W rzeczywistoci bardzo silna nierwno dochodw z kapitau i ich wzrost od lat 70. XX wieku
wyjaniaj okoo jednej trzeciej wzrostu nierwnoci dochodw w Stanach Zjednoczonych, czego nie
mona uzna za mao znaczce. Naley te podkreli, e w Ameryce, tak jak we Francji i w Europie,
dzisiaj jak i kiedy, dochody z kapitau zawsze w pewnym momencie bray gr nad dochodami
z pracy w miar wchodzenia po szczeblach hierarchii pacowej. Rnice w czasie i przestrzeni s
rnicami skali: s wane, ale nie zmieniaj oglnej zasady. Jak trafnie odnotowali Edward Wolff
i Ajit Zacharias, najwyszy centyl skada si z rnych grup spoecznych, tych o bardzo wysokich
dochodach z kapitau i tych o bardzo wysokich dochodach z pracy, przy czym ci drudzy wcale nie
wypieraj tych pierwszych39.
Tutaj podobnie jak we Francji, tylko jeszcze wyraniej rnica polega na tym, e dzisiaj trzeba
wspi si znacznie wyej ni dawniej, aby dochody z kapitau wziy gr nad dochodami z pracy.
W 1929 roku dochody z kapitau (gwnie dywidendy i nadwyki) stanowiy gwne rdo rodkw
dla 1 % o najwyszych dochodach w caoci (zob. wykres 8.9). W roku 2007 trzeba wej do poziomu
0,1 % najwyszych dochodw, by tak si dziao (zob. wykres 8.10). Naley jeszcze doda, i wynika
to z faktu, e wczamy do dochodw z kapitau zyski kapitaowe. Bez nich to pace byyby gwnym
rdem dochodw a do poziomu 0,01 % najwyszych dochodw40.

WYKRES 8.9: Struktura wysokich dochodw w Stanach Zjednoczonych w 1929 roku

INTERPRETACJA: udzia dochodw z pracy spada, w miar jak przesuwamy si w gr najwyszego decyla
w hierarchii dochodw.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Ostatni i moe najwaniejsz kwesti, na ktr chcemy zwrci uwag, jest to, e wzrost
najwyszych dochodw i bardzo wysokich pac jest wynikiem pojawienia si superkadr, to znaczy
kadr kierowniczych wielkich przedsibiorstw dochodzcych do nadzwyczaj wysokich poziomw
wynagrodze, niespotykanych w historii. Jeli ograniczymy si do uwzgldnienia piciu najwyszych
uposae kadego z przedsibiorstw notowanych na giedzie (ktre s jedynymi wynagrodzeniami
bdcymi przedmiotem informacji publicznej i rachunkw tych przedsibiorstw), to dojdziemy do
paradoksalnego wniosku, e szefowie spek nie s wystarczajco liczni, by wytumaczy wzrost
bardzo wysokich amerykaskich dochodw, a zatem nie bardzo wiemy, jak wyjani ewolucje
zaobserwowane w deklaracjach dochodowych41. Pozostaje jednak faktem, e w wielu takich
przedsibiorstwach jest zatrudnionych wicej ni piciu wysokich rang pracownikw, ktrych
wynagrodzenie lokuje si w grupie 1 % najwyszych dochodw na poziomie krajowym (352 000
dolarw w 2010 roku) albo nawet wewntrz wskiego grona 0,1 % (1,5 miliona dolarw w roku 2010).

WYKRES 8.10: Struktura wysokich dochodw w Stanach Zjednoczonych w 2007 roku

INTERPRETACJA: dochody z kapitau dominuj wrd 0,1 % najwyszych dochodw w Stanach Zjednoczonych
w 2007 roku, a nie 1 % jak w roku 1929.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Najnowsze badania, oparte na poczeniu deklaracji dochodowych z danymi o pacach

w przedsibiorstwach, pozwalaj na stwierdzenie, e ogromna wikszo spord 0,1 % najwyszych
dochodw midzy 60 70 %, w zalenoci od przyjtych definicji naleaa na pocztku
XXI wieku do kadr kierowniczych. Dla porwnania sportowcy, aktorzy, artyci ze wszystkich
dziedzin cznie stanowi poniej 5 % tej grupy42. W tym sensie nowe nierwnoci amerykaskie
wynikaj duo bardziej z pojawienia si superkadr ni ze zjawiska spoeczestwa supergwiazd43.
Interesujce bdzie rwnie odnotowanie, e zawody zwizane z finansami czy chodzi o kadry
kierownicze bankw i innych instytucji finansowych, czy o spekulantw operujcych na rynkach
finansowych zajmuj blisko dwa razy wicej miejsca w grupie najwyszych dochodw ni
w gospodarce jako caoci (okoo 20 % wrd 0,1 % najwyszych dochodw wobec mniej ni 10 %
PKB). Poniewa jednak 80 % najwyszych dochodw nie pochodzi ze sfery finansw, wzrost
najwyszych dochodw amerykaskich tumaczy si przede wszystkim eksplozj wynagrodze kadr
kierowniczych wielkich spek, niezalenie od tego, czy pochodz one z sektora finansowego, czy te
spoza niego.
Dodajmy na koniec, e w zgodzie z amerykaskimi reguami fiskalnymi, jak rwnie z logik
ekonomiczn, wczylimy do pac cao premii i bonusw wypacanych kadrom kierowniczym,
podobnie jak warto akcji pracowniczych (stock-options) form wynagrodzenia, ktra odegraa
wan rol we wzrocie nierwnoci pacowych przedstawionych na wykresach 8.9 8.1044. Znaczna
pynno premii, bonusw i wartoci akcji tumaczy due fluktuacje najwyszych pac w latach 2000
2010.

1 Zob. rozdzia 7, tabela 7.3.

2 Zob. rozdzia 7, tabela 7.1 i aneks techniczny.
3 Kompletne cigi danych dla rnych centyli, a do najwyszej dziesitki promili, oraz szczegowa analiza caoci tych ewolucji

zob. T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle: ingalits et redistributions, 1901 1998, Grasset, Paris 2001. Tutaj
ograniczamy si do streszczenia gwnych zarysw tej historii, uwzgldniajc najnowsze badania. Zaktualizowane cigi s
rwnie dostpne na stronie internetowej World Top Incomes Database.
4 Szacunki zamieszczone na wykresach 8.1 8.2 zostay sporzdzone w oparciu o deklaracje dochodw i pac (powszechny podatek
dochodowy zosta wprowadzony we Francji w roku 1914, a podatek od pac zwany grupowym w roku 1917, co pozwala mierzy
w skali rocznej i oddzielnie poziom wysokich dochodw i wysokich pac, poczynajc od tych dwch dat) i rachunki narodowe
(pozwalajce pozna cakowity dochd narodowy oraz mas pacow), wedug metody wprowadzonej pocztkowo przez
Kuznetsa i opisanej krtko we wprowadzeniu. Dane fiskalne zaczynaj si od dochodw z 1915 roku (kiedy po raz pierwszy
zostaje zastosowany nowy podatek), my za uzupenilimy je o lata 1910 1914 szacunkami wykonanymi przed wojn przez
administracj skarbow i ekonomistw z epoki. Zob. aneks techniczny.
5 Na wykresie 8.3 (i nastpnych wykresach tego samego typu) posuylimy si tymi samymi zapisami, co wprowadzone w mojej
ksice Les hauts revenus en France au XXe sicle i w World Top Incomes Database, aby okreli rne odamki hierarchii
dochodw: P90 95 grupuje osoby znajdujce si midzy 90 i 95 percentylem (najbiedniejsza cz najbogatszych 10 %),
P95 99 te midzy 95 i 99 percentylem (4 % nastpnych), P99 99,5 0,5 % kolejnych (biedniejsza cz 1 %
najbogatszych), P99,5 99,9, 0,4 % kolejnych, P99,9 99,99 0,09 % nastpnych i P99,99 100 0,01 % najbogatszych
(najwysze dziesi promili).
6 Dla przypomnienia: najwyszy centyl obejmuje 500 000 osb dorosych na 50 milionw ludnoci Francji z pocztkiem drugiej
dekady XXI wieku.
7 Jak zreszt dla dziewiciu dziesitych ludnoci sytuujcej si poniej 90 centyla, lecz z pacami (albo dochodami zastpczymi:
emeryturami, zasikami dla bezrobotnych) mniejszymi.
8 Siatki pac suby pastwowej s lepiej znane dugookresowo. W szczeglnoci we Francji pozostawiy one dokadny lad,
szczegowy i roczny w dokumentach budetowych i parlamentarnych od pocztku XIX wieku. Nie dotyczy to pac w sektorze
prywatnym, ktre s znane tylko dziki rdom fiskalnym, a wic sabo dostpne przed wprowadzeniem podatku dochodowego
w latach 1914 1917. Dane, ktrymi dysponujemy na temat pac funkcjonariuszy pastwowych, sugeruj, e obowizujca
w XIX wieku hierarchia pacowa bya na pierwszy rzut oka do porwnywalna z t obserwowan rednio w okresie 1910 2010
(zarwno jeli chodzi o udzia najwyszego decyla, jak i tego dotyczcego niszej poowy; pace najwyszego centyla byy by
moe nieco wysze; brak wiarygodnych danych dla sektora prywatnego nie pozwala na wiksz dokadno). Zob. aneks
techniczny.
9 W latach 2000 2010 udzia pac w odamkach P99 P99,5 i P99,5 99,9 (czyli w sumie 9/10 najwyszego centyla) osign 50
60 % dochodw wobec 20 30 % dochodw mieszanych (zob. wykres 8.4). Dominacja wysokich pac nad wysokimi dochodami
mieszanymi bya nieznacznie mniej wyrana w okresie midzywojennym (zob. wykres 8.3).
10 Podobnie jak w poprzednim rozdziale cytowane tu sumy w euro s wiadomie zaokrglane i przyblione (chodzi po prostu
o pokazanie rzdw wielkoci). Dokadne progi rnych centyli i promili, rok po roku, s dostpne na stronie internetowej.
11 Naley jednak podkreli, e kategorie, ktrymi dysponujemy, by okreli te granice, s niedoskonae: jak ju zauwaylimy
w rozdziale 6, niektre dochody przedsibiorcw mog by ukryte w dywidendach, a wic sklasyfikowane jako dochody
z kapitau. Szczegowa analiza, rok po roku, ewolucji skadu poszczeglnych centyli i promili wysokich dochodw we Francji od
1914 roku zob. T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle, s. 93 168.
12 Dochody z kapitau wydaj si stanowi mniej ni 10 % dochodw 9 % na wykresie 8.4, ale bierze si to wycznie z faktu, e
te wykresy jak rwnie cigi o udziaach najwyszego decyla i najwyszego centyla opieraj si wycznie na dochodach
z kapitau figurujcych w owiadczeniach dochodowych i wskutek tego wykluczaj od lat 60. XX wieku czynsze fikcyjne (to
znaczy warto dzierawcz mieszka zajmowanych przez ich wacicieli, ktra uprzednio naleaa do dochodw
opodatkowanych). Jeliby wczy nieopodatkowane dochody z kapitau (razem z czynszami fikcyjnymi), udzia dochodw
z kapitau signby a nawet lekko przekroczy 20 % w dochodach 9 w latach 2000 2010. Zob. aneks techniczny.
13 Zob. aneks techniczny.
14 W szczeglnoci bralimy zawsze pod uwag dla wszystkich krajw cao czynszw, odsetek i dywidend figurujcych
w deklaracjach, cznie z tymi przypadkami, kiedy niektre z tych dochodw nie s podporzdkowane tabelom prawa
powszechnego i pozostaj przedmiotem specjalnych ulg lub zmniejszonych taryf.
15 Zob. aneks techniczny.
16 Dodajmy, e francuska administracja fiskalna podczas wszystkich lat II wojny wiatowej kontynuuje jak gdyby nigdy nic zbirk
deklaracji podatkowych, ich sprawdzanie oraz sporzdzanie tabel statystycznych bdcych ich wynikiem. To zoty wiek
mechanografii (wynaleziono wwczas techniki automatycznego sortowania przedziurawionych kart, co pozwala na bardzo
szybkie sporzdzanie tablic krzyowych, podczas gdy wczeniej sprawdzanie odbywao si rcznie), a publikacje statystyczne
ministerstwa finansw nigdy jeszcze nie byy tak bogate i szczegowe jak w tych latach.
17 Udzia najwyszego decyla spada z 47 % do 29 % dochodu narodowego, natomiast najwyszego centyla z 21 % do 7 %.

Wszystkie szczegowe dane s dostpne na stronie internetowej.

18 Dla szczegowej analizy wszystkich tych ewolucji, rok po roku, zob. T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle,

zwaszcza rozdziay 2 i 3, s. 93 229.

W przypadku II wojny wiatowej zmiana w kierunku zwenia hierarchii pac zacza si w rzeczywistoci od 1936 roku
i porozumienia z Matignon.
20 T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle, dz. cyt., s. 201 202. Bardzo silne zerwanie obserwowane w 1968 roku
w ewolucji nierwnoci pacowych byo dobrze znane wspczesnym, zob. zwaszcza C. Baudelot, A. Lebeaupin, Les salaires de
1950 1975, Economie et statistique 1979, nr 113, s. 15 22.
21 Zob. rozdzia 6, wykres 6.6.
22 Zob. w szczeglnoci: C. Landais, Les hauts revenus en France (1998 2006). Une explosion des ingalits?, Paris School of
Economics, Paris 2007; O. Godechot, Is finance responsible for the rise in wage inequality in France?, Socio-Economic Review
2012, vol. 10, nr 3, s. 447 470.
23 Dla lat 1910 1912 skompletowalimy cigi przy uyciu rnych dostpnych danych, a w szczeglnoci szacunkw
sporzdzonych w Stanach Zjednoczonych z myl o wprowadzeniu podatku dochodowego (podobnie jak dla Francji). Zob. aneks
techniczny.
24 Dla lat 1913 1926 uylimy wycigw z deklaracji pod ktem poziomu dochodw i kategorii dochodw, by oszacowa
ewolucj nierwnoci pac. Zob. aneks techniczny.
25 Ksiki ostatnio powicone przez Paula Krugmana i Josepha E. Stiglitza wzrostowi nierwnoci amerykaskich pokazuj si
przywizania do tego wzgldnie egalitarnego okresu ich historii. Zob. P. Krugman, The Conscience of a Liberal, W.W. Norton,
New York 2009; J.E. Stiglitz, The Price of Inequality, W.W. Norton, New York 2012.
26 Dostpne dane niedoskonae sugeruj, e korekta zacznikw dotyczcych dochodw z kapitau moe wynie 2 3 punkty
procentowe dochodu narodowego. Nieskorygowana cz najwyszego decyla osigna 49,7 % amerykaskiego dochodu
narodowego w 2007 roku i 47,9 % w roku 2010 (z wyran tendencj wzrostow). Zob. aneks techniczny.
27 Cigi danych z zyskami kapitaowymi uwzgldniaj zyski kapitaowe w liczniku (dla decyli i centyli wysokich dochodw), jak
i w mianowniku (dla caoci dochodu narodowego), podczas gdy cigi bez zyskw kapitaowych wykluczaj je w obu
wypadkach. Zob. aneks techniczny.
28 Jedyny podejrzany skok wystpuje wok wielkiej Reaganowskiej reformy fiskalnej z roku 1986, kiedy znaczna liczba firm
zmienia form prawn, aby ich zyski podlegay podatkowi dochodowemu od osb fizycznych, a nie, jak poprzednio, od
przedsibiorstw. Ten skutek krtkoterminowego transferu midzy bazami fiskalnymi zosta wyrwnany w cigu kilku lat
(dochody, ktre byyby uzyskane nieco pniej w formie zyskw kapitaowych, zostay zrealizowane nieco wczeniej) i odgrywa
drugorzdn rol w dugookresowej tendencji. Zob. aneks techniczny.
29 Wzmiankowane tutaj dochody roczne przed opodatkowaniem odpowiadaj dochodom gospodarstwa domowego (maestwo lub
osoba samotna). Nierwnoci dochodw mierzone na poziomie indywidualnym wzrosy w przyblieniu w tych samych
proporcjach co na poziomie gospodarstw domowych. Zob. aneks techniczny.
30 Takie przekonanie jest szczeglnie widoczne wrd ekonomistw pracujcych na uniwersytetach amerykaskich, lecz urodzonych
w obcych krajach (na og biedniejszych od Stanw Zjednoczonych), co rwnie jest zrozumiae, lecz troch mechaniczne.
31 Wszystkie szczegowe dane znajduj si na stronie internetowej.
32 Teza ta jest coraz szerzej uznawana. Broni jej na przykad Michael Kumhof i Romain Rancire, zob. M. Kumhof, R. Rancire,
Inequality, Leverage and Crises, IMF Working Paper WP/10/268, International Monetary Fund 2010. Zob. rwnie R.G. Rajan,
Linie uskoku: ukryte rysy, ktre wci zagraaj wiatowej gospodarce, tum. T. Krzyanowski, J. Lang, Kurhaus Publishing,
Warszawa 2012, ktry nie docenia wszake znaczenia zwyki udziau wysokich dochodw w amerykaskim dochodzie
narodowym.
33 A.B. Atkinson, T. Piketty, E. Saez, Top Incomes in the Long Run of History, Journal of Economic Literature 2011, vol. 49, nr 1,
s. 3 71 (zwaszcza tabela 1, s. 9). Tekst jest dostpny na stronie internetowej.
34 Przypomnijmy, e wszystkie te liczby dotycz podziau dochodw pierwotnych (przed opodatkowaniem i transferami). W czwartej
czci zbadamy skutki systemu opodatkowania transferw. Jednym sowem: progresywno podatkw zostaa tym okresie mocno
zmniejszona, co pogarsza te wskaniki, ale wzrost niektrych transferw do najbiedniejszych lekko je agodzi.
35 Zob. rozdzia 5, dyskusja o japoskiej i hiszpaskiej bace spekulacyjnej.
36 T. Piketty, E. Saez, Income inequality in the United States, 1913 1998, The Quarterly Journal of Economics 2003, vol. 118,
nr 1, s. 1 39. Zob. rwnie C. Goldin, R.A. Margo, The great compression: the wage structure in the United States at midcentury, Quarterly Journal of Economics 1992, vol. 107, nr 1, s. 1 34.
37 Nie zostaa rwnie zrekompensowana zwikszeniem mobilnoci z pokolenia na pokolenie, wrcz przeciwnie (do tego punktu
wrcimy w czwartej czci, w rozdziale 13).
38 W. Kopczuk, E. Saez, J. Song, Earnings inequality and mobility in the United States: evidence from social security data since
1937, Quarterly Journal of Economics 2010, vol. 125, nr 1, s. 91 128.
39 E. Wolff, A. Zacharias, Household health and the measurement of economic well-being in the United States, Journal of Economic
Inequality 2009, vol. 7, nr 2, s. 83 115. Wolff i Zacharias susznie zauwaaj, e mj i Emmanuela Saeza wstpny artyku
19

z 2003 roku przesadnie przedstawia ewolucje obserwowane w trybie zastpowania odcinajcych kupony rentierw przez
pracujcych bogaczy, podczas gdy chodzi w istocie raczej o ich wspwystpowanie.
40 Zob. dodatkowe wykresy S8.1 S8.2 (dostpne na stronie internetowej).
41 S.N. Kaplan, J. Rauh, Wall Street and Main Street: what contributes to the rise of the highest incomes?, Review of Financial
Studies 2010, vol. 23, nr 3, s. 1004 1050.
42 J. Bakija, A. Cole, B. Heim, Jobs and income growth of top earners and the causes of changing income inequality: evidence from
U.S. tax return data, Internal Revenue Service 2010, tabela 1. Innymi wanymi grupami zawodowymi s lekarze i adwokaci
(cznie okoo 10 %) oraz agenci nieruchomoci (okoo 5 %). Trzeba jednak podkreli ograniczenia tych danych: nie znamy
pochodzenia majtkw (odziedziczone bd nie); tymczasem dochody z kapitau stanowi ponad poow dochodw na poziomie
najwyszego promila, jeli wczy si zyski kapitaowe (zob. wykres 8.10), i okoo jednej czwartej, jeli je wyczy (zob. wykres
S8.2, dostpny na stronie internetowej).
43 Problem superprzedsibiorcw typu Billa Gatesa dotyczy bardzo niewielkiej liczby osb i nie wpywa znaczco na analiz
dochodw; nie mona poprawnie do niego podchodzi, nie analizujc odpowiednich majtkw, a w szczeglnoci ewolucji
podziau fortun (zob. rozdzia 12).
44 Jeli jaki przedstawiciel kadry kierowniczej otrzyma moliwo zakupu za 100 dolarw akcji swego przedsibiorstwa i jeli kurs
akcji wynosi 200 dolarw w chwili, gdy korzysta ze swej opcji, wwczas rnica midzy dwoma kursami czyli 100 dolarw
bdzie potraktowana jako element pacy w cigu danego roku. Jeli tene czonek kierownictwa sprzeda nastpnie swoje akcje po
jeszcze wyszej cenie (powiedzmy 250 dolarw), wwczas rnica czyli 50 dolarw zostanie zarejestrowana jako zysk
kapitaowy.

9. Nierwno dochodw z pracy

Znamy ju ewolucj nierwnoci dochodw i pac obserwowan we Francji i w Stanach

Zjednoczonych od pocztku XX wieku. Teraz naley wyjani te ewolucje i zbada, w jakiej mierze s
one reprezentatywne dla rnorodnych przypadkw, ktre widzielimy w dugim okresie w krajach
rozwinitych i wschodzcych.
Zaczniemy od przestudiowania w tym rozdziale dynamiki nierwnoci dochodw z pracy i prby
odpowiedzi na pytanie o to, jak mona wytumaczy eksplozj nierwnoci pacowych i wzrost
zjawiska superkadr w Stanach Zjednoczonych od lat 70. XX wieku, a bardziej oglnie rnorodno
ewolucji historycznych stwierdzonych w rnych krajach.
W kolejnych rozdziaach przejdziemy do ewolucji podziau wasnoci kapitau: dlaczego i jak
koncentracja majtkw zmniejszya si we wszystkich krajach, a w szczeglnoci w Europie, od czasu
belle poque? Kwestia pojawienia si redniej klasy majtkowej jest kluczowa dla naszego badania,
poniewa zjawisko to wyjania w duej mierze, dlaczego w cigu pierwszej poowy XX wieku
zmniejszyy si nierwnoci dochodw i dlaczego przeszlimy od spoeczestwa rentierw do
spoeczestwa kadr albo, w wersji mniej optymistycznej, od spoeczestwa superrentierw do
spoeczestwa rentierw w nieco mniej skrajnej formie.
Nierwno dochodw z pracy: wycig midzy edukacj i technologi?
Dlaczego nierwno dochodw z pracy, a w szczeglnoci nierwno pac, jest mniej lub bardziej
wyrana w rnych spoeczestwach i epokach? Najbardziej rozpowszechniona teoria tumaczy to
wycigiem midzy edukacj i technologi. Powiedzmy od razu, e teoria ta nie pozwala wszystkiego
wyjani. W szczeglnoci zobaczymy, e nie pozwala zadowalajco wytumaczy wzrostu zjawiska
superkadr i amerykaskich nierwnoci pacowych od lat 70. XX wieku. Niemniej zawiera wiele
elementw interesujcych i wanych dla wyjanienia pewnych historycznych ewolucji, zaczniemy
wic od jej przedstawienia.
Teoria wycigu midzy edukacj i technologi opiera si na dwch hipotezach. Pierwsza hipoteza
jest taka, e paca danego pracownika rwna jest jego produktywnoci kracowej, to znaczy jego
indywidualnemu udziaowi w produkcji przedsibiorstwa albo administracji, dla ktrej pracuje. Druga
hipoteza jest taka, e owa wydajno zaley przede wszystkim od jego kwalifikacji oraz stanu popytu
i poday kwalifikacji w danym spoeczestwie. Na przykad jeli w jakim spoeczestwie
kwalifikacje inyniera ma niewielu zatrudnionych (a wic poda jest maa), a technologia wymaga
wielu inynierw (popyt jest duy), wwczas istniej due szanse, aby zestawienie sabej poday
i duego popytu doprowadzio do bardzo wysokiej pacy dla inynierw (w porwnaniu z innymi
zatrudnionymi), a wic do znacznej nierwnoci pacowej midzy zatrudnionymi najlepiej opacanymi
i innymi.
Niezalenie od swych ogranicze i pewnej naiwnoci (w praktyce wydajno pracownika nie jest
wielkoci sta i obiektywn, wyryt na jego czole, a stosunki si midzy grupami spoecznymi
odgrywaj czsto kluczow rol przy ustalaniu wysokoci pac rnych pracownikw) ta prosta
moe nawet nadmiernie uproszczona teoria ma ten walor, e kadzie nacisk na dwie siy spoeczne
i ekonomiczne odgrywajce w istocie podstawow rol w okreleniu nierwnoci pac, take na

gruncie bardziej skomplikowanych i mniej naiwnych teorii: poda i popyt na kwalifikacje. W praktyce
poda kwalifikacji zaley gwnie od stanu systemu nauczania: ile osb mogo mie dostp do takiego
lub innego profilu edukacji, jaka jest jako tego ksztacenia, w jakiej mierze zostao ono uzupenione
o odpowiednie dowiadczenie zawodowe itd. Jeli chodzi o popyt na kwalifikacje, to zaley on
zwaszcza od stanu technologii pozwalajcych na produkcj dbr i usug konsumowanych w danym
spoeczestwie. Jakiekolwiek siy wchodziyby tu w gr, wydaje si oczywiste, e te dwa elementy
stan systemu ksztacenia z jednej strony i stan technologii z drugiej odgrywaj zasadnicz rol
i przynajmniej wpywaj na ukad si midzy rnymi grupami spoecznymi.
Jednake te dwa elementy same s zalene od rnych si. System ksztacenia zaley zwaszcza od
polityki publicznej prowadzonej w tej dziedzinie, kryteriw selekcji w rnych gaziach edukacji,
trybu finansowania systemu oraz kosztu nauki dla uczniw i ich rodzin, jak rwnie moliwoci
ksztacenia w trakcie pracy zawodowej. Postp technologiczny zaley od tempa innowacji i ich
zastosowania, prowadzc na og do coraz silniejszego popytu na kwalifikacje, staego
modyfikowania ich treci oraz odpowiadajcych im zawodw. Std koncepcja wycigu midzy
edukacj i technologi oraz midzy grupami spoecznymi. Jeli poda nowych kwalifikacji nie
postpuje rwnie szybko jak potrzeby technologii, wwczas grupom, ktrych ksztacenie pozostao
w tyle, przypadn nisze pace i mniej wartociowe zajcia, a nierwnoci w sferze pracy wzrosn.
Aby tego unikn, system edukacyjny powinien zapewnia dostp do ksztacenia i nowych
kwalifikacji odpowiednio szybko. Z kolei w celu ograniczenia nierwnoci poda kwalifikacji
powinna by jeszcze szybsza, zwaszcza dla grup gorzej wyksztaconych.
Wemy przykad nierwnoci pacowych we Francji. Widzielimy, e hierarchia pac bya
dugookresowo stosunkowo stabilna. rednia paca bardzo wzrosa od pocztku XX wieku, ale rnice
midzy pacami, na przykad midzy decylami najlepiej i najgorzej opacanymi, pozostay takie same.
Jak to si dzieje, e odstpy te pozostay takie same mimo masowej demokratyzacji systemu
szkolnego, ktra nastpia w cigu minionego wieku? Najbardziej naturalne jest wyjanienie, e
wszystkie poziomy kwalifikacji poszy naprzd w podobnym rytmie, tak e nierwnoci tylko
przesuny si do gry. Osoby, ktre byy na poziomie szkoy podstawowej, przeszy na poziom
gimnazjw, a potem szk rednich, natomiast te, ktre byy na poziomie szkoy redniej, przeszy na
studia licencjackie albo nawet magisterskie. Inaczej mwic, demokratyzacja systemu szkolnego nie
zmniejszya nierwnoci kwalifikacji i nie doprowadzia do zmniejszenia nierwnoci pac. Jednake
gdyby jej nie byo i jeli potomkowie absolwentw szkoy podstawowej sprzed wieku (trzy czwarte
pokolenia z epoki) zostaliby na tym samym poziomie, wwczas nierwnoci w sferze pracy, a w
szczeglnoci nierwnoci pac, bez wtpienia znacznie by wzrosy.
Zbadajmy przypadek amerykaski. Naukowcy porwnali w sposb systematyczny dwie ewolucje
midzy latami 1890 i 2005: z jednej strony rnice pac midzy absolwentami uniwersytetu i tymi,
ktrzy zatrzymali si na poziomie szkoy redniej; z drugiej strony tempo przyrostu liczby
absolwentw uniwersytetu. Dla Claudii Goldin i Lawrencea F. Katza wniosek jest jednoznaczny:
dwie krzywe wykonuj ewolucje odwrotne wzgldem siebie. W szczeglnoci rnice pac, ktre
zmniejszay si do regularnie do lat 70. XX wieku, nagle zaczy si powiksza, poczynajc od lat
80., czyli dokadnie w chwili, gdy po raz pierwszy liczba absolwentw uniwersytetu stana w miejscu
albo przynajmniej zacza rosn duo wolniej ni w przeszoci1. Badacze nie maj wtpliwoci:
wzrost nierwnoci pacowych tumaczy si faktem, e Stany Zjednoczone niewystarczajco
zainwestoway w szkolnictwo wysze albo, dokadniej, e pozostawiy znaczn cz spoeczestwa
poza moliwoci zdobycia wyszego wyksztacenia, zwaszcza ze wzgldu na wysokie koszty
czesnego obciajce ich rodziny. eby odwrci t tendencj, naleaoby mocno zainwestowa

w ksztacenie i zagwarantowa dostp do uniwersytetu wikszej liczbie kandydatw.

Wnioski z dowiadcze francuskich i amerykaskich s zbiene i id w tym samym kierunku.
Najlepszym sposobem na zmniejszenie nierwnoci w sferze pracy na dusz met oraz rwnoczesne
zwikszenie redniej wydajnoci siy roboczej i globalnego wzrostu gospodarki jest bez wtpienia
inwestowanie w ksztacenie. Jeli sia nabywcza pac w cigu wieku wzrosa piciokrotnie, to dlatego,
e postp w kwalifikacjach oraz zmiany technologiczne pozwoliy zwikszy produkcj na
zatrudnionego razy pi. W dugim okresie jest oczywiste, e decydujce dla ksztatowania si pac s
siy edukacji i technologii.
Na podobnej zasadzie, gdyby Stany Zjednoczone albo Francja zainwestoway wicej w ksztacenie
zawodowe, popraw jakoci ksztacenia i udostpnienie go szerszym warstwom, byaby to
niewtpliwie najskuteczniejsza metoda podwyszenia niskich i rednich pac oraz zmniejszenia
udziau najwyszego decyla zarwno w masie pac, jak i w dochodzie cakowitym. Wszystko wskazuje
na to, e kraje skandynawskie, w ktrych nierwnoci pacowe s bardziej umiarkowane ni gdzie
indziej, zawdziczaj to w duym stopniu otwartemu i stosunkowo egalitarnemu systemowi
ksztacenia2. Kwestia trybu finansowania owiaty, a w szczeglnoci kosztw szkolnictwa wyszego,
jest jedn z kluczowych w rozpoczynajcym si stuleciu. Publicznie dostpne dane dotyczce tych
kwestii s niestety nadzwyczaj ograniczone, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych i we Francji. W obu
krajach, bardzo przywizanych do centralnej roli szkoy i ksztacenia w procesie promocji spoecznej,
teoretyczne rozwaania na temat merytokracji wyranie kontrastuj z realiami, w ktrych to
pochodzenie spoeczne czsto uatwia dostanie si na najbardziej prestiowe uczelnie. Wrcimy do
tego w czwartej czci ksiki (rozdzia 13).
Ograniczenia modelu teoretycznego: rola instytucji
Edukacja i technologia bez wtpienia odgrywaj kluczow rol w dugiej perspektywie czasowej.
Niemniej model teoretyczny zakadajcy, e paca jest zawsze rwna produktywnoci kracowej
zatrudnionego i zaley gwnie od jego kwalifikacji, ma swoje liczne ograniczenia. Pomimy fakt, e
nie zawsze inwestowanie w ksztacenie jest wystarczajce: bywa bowiem, e technologia nie potrafi
wykorzysta ludzkich kwalifikacji. Pomimy rwnie to, e ten model teoretyczny, w kadym razie
w swej najbardziej uproszczonej wersji, przedstawia nazbyt instrumentaln i utylitarn wizj
ksztacenia. Podobnie jak sektor zdrowia nie traktuje jako gwnego celu dostarczania innym
sektorom zdrowych pracownikw, tak sektor edukacji nie obiera jako gwnego celu przygotowywania
do zawodu w innych sektorach. We wszystkich ludzkich spoeczestwach zdrowie i owiata maj
warto same w sobie: spdzenie ycia w dobrym zdrowiu, posiadanie wiedzy naukowej oraz
znajomo kultury artystycznej same w sobie stanowi cele cywilizacji3. Nic nie broni nam wyobraa
sobie idealnego spoeczestwa, w ktrym wszystkie inne zadania byyby niemal cakowicie
zautomatyzowane i gdzie kady mgby cakowicie powici si ksztaceniu, kulturze i zdrowiu, dla
poytku wasnego i innych, albo gdzie kady byby na zmian profesorem i uczniem, pisarzem
i czytelnikiem, lekarzem i pacjentem. Jak zauwaylimy w rozdziale 2, w pewnym sensie znajdujemy
si na drodze do tego celu: nowoczesny wzrost cechuje duy udzia zarwno zatrudnienia, jak
i produkcji w sektorach edukacji, kultury i zdrowia.
W oczekiwaniu na ten szczliwy dzie sprbujmy lepiej zrozumie wspczesne nam nierwnoci
pacowe. W tym niewtpliwie wszym kontekcie gwny problem teorii produktywnoci kracowej
polega na tym, e zwyczajnie nie wyjania ona zrnicowania podziau pacowego w rnych krajach.

Aby zrozumie dynamik nierwnoci pacowych, trzeba uwzgldni rol poszczeglnych instytucji
i regu, ktre we wszystkich spoeczestwach charakteryzuj funkcjonowanie rynku pracy. Bardziej
jeszcze ni inne rynki, rynek pracy nie jest matematyczn abstrakcj, ktrej dziaanie byoby
cakowicie zdeterminowane przez mechanizmy naturalne i niezmienne oraz nieuniknione siy
technologiczne. Rynek pracy to konstrukcja spoeczna powstaa na bazie specyficznych zasad
i kompromisw.
Odnotowalimy ju w poprzednim rozdziale kilka wanych epizodw spaszczenia bd
rozwarstwienia hierarchii pacowych, ktre trudno byoby wyjani jedynie na podstawie gry poday
i popytu dla rnych poziomw kwalifikacji. Na przykad kompresja nierwnoci pacowych, do
ktrej doszo we Francji i w Stanach Zjednoczonych podczas obu wojen wiatowych, bya efektem
negocjacji w sprawie siatki pac, zarwno w sektorze publicznym, jak i prywatnym, przy istotnym
udziale specjalnie powoanych w tym celu instytucji, jak National War Labor Board w Stanach
Zjednoczonych. Dostrzeglimy rwnie kluczow rol zmian pacy minimalnej, ktre wyjaniaj
czciowo ewolucj nierwnoci pacowych we Francji od roku 1950, z trzema wyranie
zidentyfikowanymi podokresami: lata 1950 1968, kiedy paca minimalna jest mao rewaloryzowana,
a hierarchia pacowa si rozwarstwia; faza 1968 1983, charakteryzujca si bardzo szybkim
wzrostem pacy minimalnej i siln kompresj nierwnoci pac, i wreszcie okres 1983 2012, w cigu
ktrego paca minimalna ronie stosunkowo wolno, natomiast hierarchia pacowa znw si
rozwarstwia4. Z pocztkiem 2013 roku paca minimalna we Francji wynosi 9,43 euro za godzin.

WYKRES 9.1: Paca minimalna we Francji i w Stanach Zjednoczonych 1950 2013

INTERPRETACJA: przeliczona na si nabywcz z 2013 roku, minimalna paca godzinowa wzrosa z 3,8 do 7,3
dolara w latach 1950 2013 w Stanach Zjednoczonych oraz z 2,1 do 9,4 euro we Francji.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

W Stanach Zjednoczonych minimalna paca federalna zostaa wprowadzona w 1933 roku, czyli
prawie dwadziecia lat wczeniej ni we Francji5. Podobnie jak we Francji, zmiany pacy minimalnej
odegray wan rol w ewolucji amerykaskich nierwnoci pacowych. Uderzajce jest stwierdzenie,
e w odniesieniu do siy nabywczej maksymalny poziom pacy minimalnej zosta osignity niemal

p wieku temu, w 1969 roku, wynoszc 1,60 dolara za godzin (czyli 10,10 dolara z roku 2013,
uwzgldniajc inflacj w latach 1968 2013), w epoce gdy stopa bezrobocia bya poniej 4 %.
W latach 80. XX wieku, za prezydentury Ronalda Reagana i Georgea Busha, federalna paca
minimalna zostaa zablokowana na poziomie 3,35 dolara, std znaczcy spadek siy nabywczej po
uwzgldnieniu inflacji. Potem przechodzi do 5,25 dolara za Billa Clintona, w latach 90. XX wieku jest
zamroona na tym poziomie przez Georgea Walkera Busha, aby nastpnie kilkakrotnie wzrosn od
2008 roku dziki administracji Obamy. Z pocztkiem 2013 roku wynosi ona 7,25 dolara za godzin,
czyli zaledwie 6 euro, to znaczy o jedn trzeci mniej ni francuska paca minimalna, podczas gdy a
do pocztku lat 80. XX wieku sytuacja wygldaa odwrotnie(zob. wykres 9.1)6. W przemwieniu
o stanie pastwa z lutego 2013 roku prezydent Obama zapowiedzia podniesienie minimalnej pacy
federalnej do okoo 9 dolarw za godzin w cigu lat 2013 20167.
Nierwnoci pacowe w Stanach Zjednoczonych w dolnej czci drabinki pac postpoway w lad
za tymi zmianami. Rnica midzy 10 % najniszych pac i redni pac silnie wzrosa w latach 80.
XX wieku, potem znacznie spada w latach 90., by ponownie wzrosn na pocztku XXI stulecia.
Interesujce bdzie odnotowanie, e nierwnoci w grnym segmencie pac na przykad 10 %
najwyszych pac w cakowitej masie pac nie przestaway rosn podczas caego tego okresu.
Najwyraniej paca minimalna ma wpyw na doln cz siatki pac, ale ju duo mniejszy na grn,
o ktrej decyduj inne czynniki.
Siatki pac i paca minimalna
Nie ulega adnej wtpliwoci, e paca minimalna odgrywa zasadnicz rol w ksztatowaniu
nierwnoci pacowych, jak dowodz tego dowiadczenia francuskie i amerykaskie. Kady kraj ma
w tej dziedzinie wasn histori i chronologi. Nie ma w tym nic dziwnego. Regulacje rynku pracy
zale zwaszcza od postrzegania i norm sprawiedliwoci spoecznej obowizujcych w danym
spoeczestwie i s cile zwizane ze spoeczn, polityczn i kulturow histori kadego kraju. Stany
Zjednoczone posikuj si pac minimaln, by zwikszy najnisze pace w latach 1950 1960,
pniej jednak odkadaj na bok to narzdzie, poczynajc od lat 70. XX wieku. We Francji dzieje si
dokadnie na odwrt: paca minimalna jest zamroona w latach 1950 1960 i duo regularniej
uywana od lat 70. XX stulecia. Wykres 9.1 pokazuje ten zaskakujcy kontrast.
Przykady rnych krajw mona mnoy. W 1999 roku Wielka Brytania zdecydowaa si na
wprowadzenie krajowej pacy minimalnej na poziomie porednim midzy Stanami Zjednoczonymi
i Francj: w roku 2013 wynosi ona 6,19 funta za godzin (czyli 8,05 euro)8. Z kolei Niemcy i Szwecja
nie wprowadziy pacy minimalnej w skali kraju, zostawiajc zwizkom zawodowym zadanie
negocjowania z pracodawcami pac minimalnych i najczciej penych siatek pac na poziomie
kadej brany. W praktyce minima w tych dwch krajach znajduj si w 2013 roku powyej 10 euro
za godzin w wielu branach (s wic wysze ni w krajach, gdzie obowizuje paca minimalna), ale
mog by wyranie nisze w niektrych sektorach mao uregulowanych bd mao uzwizkowionych.
Aby ustali wsplne minimum, Niemcy zamierzaj wprowadzi krajow pac minimaln w latach
2013 2014 [ zacza ona obowizywa od stycznia 2015 roku przyp. red. ]. Nie chodzi nam o to, by
przedstawi teraz szczegow histori minimw pacowych i siatek pac w rnych krajach i ich
wpywu na nierwnoci pacowe. Chcemy jedynie pokrtce wskaza, wedug jakich oglnych zasad
moliwa jest analiza tych instytucji, ktre reguluj we wszystkich krajach ksztatowanie si pac.
Jakie jest uzasadnienie dla wprowadzenia takich regu, jak mniej lub bardziej sztywne siatki pac

czy paca minimalna? Przede wszystkim nie jest atwo ustali, w kadym miejscu i w kadym czasie,
jaka jest produktywno kracowa danego pracownika. Jest to oczywiste w sektorze publicznym, ale
rwnie w sektorze prywatnym: w organizacji liczcej kilkudziesiciu, a niekiedy kilkadziesit
tysicy zatrudnionych nie jest rzecz prost oceni, jaki jest dokadnie wkad jednego pracownika do
caoci produkcji. Mona oczywicie otrzyma przybliony szacunek, w kadym razie w wypadku
funkcji i zada zastpowalnych, to znaczy takich, ktre mog by wykonywane przez kilku
zatrudnionych w sposb identyczny lub prawie identyczny. Na przykad gdy chodzi o robotnika przy
tamie montaowej albo kelnera w restauracji McDonalds, przedsibiorstwo moe obliczy, ile
przynisby mu w sensie dodatkowego przychodu fakt posiadania jednego robotnika czy kelnera
wicej. Ale w kadym przypadku chodzi tylko o szacunek przybliony, pewien przedzia wydajnoci,
a nie absolutn pewno. Jak w tych warunkach powinny by ustalane pace? Z wielu powodw
pozostawienie szefowi przedsibiorstwa absolutnej wadzy w comiesicznym lub codziennym
(dlaczego nie?) ustalaniu pacy kadego pracownika moe nie tylko prowadzi do arbitralnoci
i niesprawiedliwoci, ale take nieskutecznoci przedsibiorstwa jako caoci.
Opacalne dla firmy moe by zwaszcza ustalenie pac na staym poziomie w czasie, tak aby nie
zmieniay si w zalenoci od rnych wynikw sprzeday przedsibiorstwa. Waciciele i kierownicy
przedsibiorstwa dysponuj najczciej dochodami i majtkami wyranie wyszymi od swoich
pracownikw, mog wic atwiej amortyzowa krtkoterminowe wahania dochodw. W tych
warunkach moe lee w interesie ogu, by umowa pacowa zawieraa rwnie wymiar
zabezpieczajcy, w tym sensie, e paca jest gwarantowana w czasie i powtarza si comiesicznie,
niemal identycznie (co nie wyklucza premii i bonusw). Ta rewolucja comiesicznych pac przyja
si we wszystkich krajach rozwinitych w XX wieku, w ustawodawstwie oraz w negocjacjach midzy
zatrudnionymi i pracodawcami. Paca za dniwk, ktra bya norm w XIX wieku, stopniowo
zanikaa. By to zasadniczy krok na drodze ksztatowania si klasy robotniczej: robotnicy cieszyli si
odtd statusem prawnym i otrzymywali stae i przewidywalne wynagrodzenie. Wyranie odrniao
ich to od wiata robotnikw dniwkowych i rzemielnikw opacanych od dziea, typowych dla
spoeczestw XVIII i XIX wieku9.
To uzasadnienie dla ustalania pac z gry ma oczywicie granice. Jeli sprzeda spada w sposb
trway, wwczas utrzymanie pac i zatrudnienia na poprzednim poziomie moe w praktyce oznacza
najpewniejsz drog do bankructwa przedsibiorstwa. Wszystko jest kwesti skali. Fakt, e niskie
pace i rodki s globalnie duo stabilniejsze ni poziom produkcji, natomiast zyski i wysokie pace
przejmuj wikszo przejciowych waha, jest rzecz dobr. Unika naley natomiast cakowitej
sztywnoci pac.
Poza tym uzasadnieniem opartym na niepewnoci i spoecznym podziale ryzyka innym klasycznym
argumentem na rzecz pac minimalnych i siatek pac jest problem specyficznych inwestycji.
Mwic konkretnie, szczeglne funkcje i zadania, jakie musz by wykonane w danym
przedsibiorstwie, wymagaj czsto ze strony zatrudnionych specyficznych inwestycji
w przedsibiorstwo, w tym znaczeniu, i nie maj one adnej przydatnoci a w kadym razie
przydatno ograniczon w innych firmach: chodzi na przykad o metody pracy, organizacj albo
szczeglne kwalifikacje zwizane z procesem produkcji specyficznym dla danego przedsibiorstwa.
Jeli paca moe by jednostronnie ustalona i w kadej chwili zmieniona przez szefa przedsibiorstwa,
tak e zatrudnieni nie znaj z gry swego wynagrodzenia, wwczas istniej due szanse, e
pracownicy nie zaangauj si na tyle, na ile powinni, w wykonywan prac. Moe wic by
w oglnym interesie, by wynagrodzenia jednych i drugich byy ustalone z gry. Poza kwesti siatek
pac ten argument oparty na pojciu specyficznych inwestycji stosuje si rwnie do innych decyzji

w yciu przedsibiorstwa, stanowi on rwnie gwny powd ograniczenia wadzy akcjonariuszy

ocenianych niekiedy jako mylcych krtkoterminowo i wprowadzenia wspzarzdzania take
przez pozostaych interesariuszy przedsibiorstwa (oczywicie z zatrudnionymi wcznie), jak
w modelu kapitalizmu reskiego opisanym w drugiej czci ksiki. To bez wtpienia najwaniejsze
uzasadnienie dla ustalania siatek pac.
Najoglniej rzecz biorc, o ile pracodawcy maj wiksz si przetargow od pracownikw
i odchodzimy tym samym od warunkw konkurencji czystej i doskonaej opisanej w najprostszych
modelach teoretycznych, o tyle moe by uzasadnione ograniczenie wadzy pracodawcw poprzez
cise zasady pac. Na przykad jeli jaka maa grupa pracodawcw znajduje si w sytuacji
monopsony na lokalnym rynku pracy, co oznacza, e jedynie oni mog oferowa tam prac (zwaszcza
ze wzgldu na ograniczon mobilno lokalnej siy roboczej), wwczas prawdopodobnie bd
usiowali wykorzysta maksymalnie swoj przewag i obniy pace tak, jak to tylko moliwe, a w
kadym razie zdecydowanie poniej kracowej produktywnoci pracownikw. W tych warunkach
narzucenie minimalnej pacy moe by nie tylko sprawiedliwe, ale rwnie skuteczne, w tym sensie,
e podwyka pac moe przybliy gospodark do konkurencyjnej rwnowagi i zwikszy poziom
zatrudnienia. Ten teoretyczny model na bazie niedoskonaej konkurencji stanowi najbardziej
ewidentne uzasadnienie istnienia pacy minimalnej. Chodzi o to, by zrobi tak, eby aden
pracodawca nie mg wykorzystywa swej konkurencyjnej przewagi ponad pewne granice.
Oczywicie take i tu wszystko zaley od poziomu pacy minimalnej: granica ta nie moe by
ustalona w oderwaniu od rzeczywistoci, niezalenie od generalnego stanu kwalifikacji i wydajnoci
w danym spoeczestwie. Wiele bada prowadzonych w Stanach Zjednoczonych w latach 1980
2000, w szczeglnoci przez Davida Carda i Alana B. Kruegera dowiodo, e amerykaska paca
minimalna spada w tym okresie tak nisko, e jej podniesienie pomogoby zwikszy niskie pace bez
utraty miejsc pracy, albo nawet zwikszy poziom zatrudnienia zgodnie z najczystszym modelem
monopsony10. Na podstawie tych bada wydaje si prawdopodobne, e zakadany obecnie w Stanach
Zjednoczonych wzrost pacy minimalnej o 25 % (z 7,25 dolara do 9 dolarw za godzin) nie pocignie
za sob utraty miejsc pracy. Rzecz jasna nie moe to trwa w nieskoczono. W miar jak
podwyszana jest paca minimalna, negatywne skutki w poziomie zatrudnienia zaczynaj przewaa.
Jeli pomnoy si pac minimaln przez dwa lub trzy, to trudno byoby spodziewa si braku
negatywnych konsekwencji. Trudniej jest uzasadni silne podniesienie pacy minimalnej w kraju
takim jak Francja, gdzie jest ona stosunkowo wysoka w stosunku do redniej pacy i redniej
produkcji na zatrudnionego ni w kraju takim jak Stany Zjednoczone. Aby zwikszy si nabywcz
niskich pac we Francji, lepiej zmobilizowa inne narzdzia, jak poprawa kwalifikacji albo reforma
fiskalna (te dwa narzdzia s zreszt komplementarne). Mimo to paca minimalna nie powinna by
nadmiernie zamraana. Problematyczne jest zarwno stae powikszanie pac szybciej od produkcji,
jak i zwikszanie pac albo ich znacznej czci wolniej od produkcji. Rne instytucje rynku pracy
i rne polityki publiczne maj rne role do odegrania i powinny by stosowane adekwatnie do
potrzeb.
Podsumujmy. W dugim okresie najlepszym sposobem na zwikszenie pac i zmniejszenie
nierwnoci pacowych s inwestycje w ksztacenie i kwalifikacje. Minimalne pace czy negocjowane
siatki wynagrodze nie zwiksz zarobkw picio- czy dziesiciokrotnie. Siami decydujcymi
o osigniciu tego rodzaju postpu s edukacja i technologia. Niemniej reguy rynku pracy odgrywaj
kluczow rol w ustalaniu pac wewntrz okresw zdeterminowanych przez ksztacenie i technologi.
Te przedziay czasowe mog by stosunkowo dugie, gwnie dlatego, e indywidualna
produktywno kracowa pracownikw moe by znana tylko w przyblieniu, ale rwnie z powodu

zjawisk specyficznych inwestycji i niedoskonaej konkurencji.

Jak wytumaczy eksplozj nierwnoci w Stanach Zjednoczonych?
Najbardziej spektakularn porak teorii produktywnoci kracowej oraz wycigu midzy owiat
i technologi bya bez wtpienia niemono wyjanienia ni eksplozji bardzo wysokich dochodw
z pracy w Stanach Zjednoczonych od lat 70. XX wieku. Na jej gruncie naleaoby traktowa t
ewolucj jako efekt postpu technicznego, wymagajcego wysoko wykwalifikowanych pracownikw
(skill-biased technical change). Niektrzy ekonomici amerykascy kupuj ten argument: bardzo
wysokie pace wzrosy ich zdaniem duo szybciej ni rednia paca w Stanach Zjednoczonych od
lat 70. XX wieku po prostu dlatego, e rzadko niektrych kwalifikacji i nowe technologie podniosy
wydajno niektrych pracownikw duo szybciej ni pozostaych. To wyjanienie, pomijajc jego
do tautologiczny charakter (zawsze mona wyjania jakkolwiek deformacj nierwnoci
pacowych, przywoujc odpowiedni zmian techniczn), rodzi wszake wiele powanych trudnoci,
ktre moim zdaniem czyni je mao przekonujcym.
Przede wszystkim, jak ju widzielimy w poprzednim rozdziale, wzrost nierwnoci pacowych
w Stanach Zjednoczonych dotyczy gwnie najwyszych pac: 1 %, a jeszcze bardziej 0,1 %
najwyszych wynagrodze. Jeli spojrzymy na cay grny decyl (10 % najwyszych), to stwierdzimy,
e 9 % zanotowao co prawda zwyki pacowe wiksze od redniej pac, ale wyranie mniejsze od
wzrostu obserwowanego na poziomie 1 %. Mwic konkretnie, wynagrodzenia okoo 100 000 200
000 dolarw wzrastay zaledwie nieco szybciej od redniej, natomiast te powyej 500 000 dolarw (a
jeszcze bardziej wynagrodzenia rzdu kilku milionw dolarw) po prostu poszyboway pod niebo11.
Ten wyrany brak cigoci w obrbie wysokich pac stwarza pierwsz du trudno dla teorii
produktywnoci kracowej. Jeli zbadamy bowiem ewolucj kwalifikacji tych rnych grup, czy to
w ujciu liczby lat studiw, stopnia selektywnoci wybranych kierunkw, czy zawodowych
dowiadcze, to trudno mwi nawet o najmniejszym braku cigoci midzy 9 % i 1 %. Inaczej
mwic, zgodnie z teori obiektywistyczn, opart na kwalifikacjach i wydajnoci, powinnimy
zaobserwowa stosunkowo jednolite wzrosty pac wewntrz najwyszego decyla albo w najlepszym
razie duo mniejsze rnice midzy rnymi jego podgrupami, a nie tak silnie spolaryzowane, jak to
ma miejsce w rzeczywistoci.
Chciabym by dobrze zrozumiany: nie neguj kluczowego znaczenia inwestycji w wysze
nauczanie i szkolenia zawodowe, ktre wykazali Katz i Goldin. Polityka wspierajca szerszy dostp do
uniwersytetw jest konieczna i kluczowa na dusz met tak w Stanach Zjednoczonych, jak i we
wszystkich krajach. Chodzi mi o to, e jakkolwiek byaby ona potrzebna, ta polityka ma jedynie
niewielki wpyw na zjawisko eksplozji bardzo wysokich wynagrodze w Stanach Zjednoczonych
obserwowane od lat 70. XX wieku.
Innymi sowy, w cigu ostatnich dekad skumulowao si wiele odrbnych zjawisk: z jednej strony
wzrastanie redniego odstpu pacowego midzy osobami z wyszym wyksztaceniem a tymi, ktre
zatrzymay si na poziomie rednim zjawisko, ktre obserwuj Goldin i Katz; z drugiej strony
gwatowna zwyka wynagrodze 1 % (a jeszcze bardziej 0,1 %). To zjawisko bardzo szczeglne,
zachodzi bowiem wrd absolwentw uniwersytetw, w tym czsto midzy osobami, ktre ukoczyy
te same elitarne studia. Rzecz w tym, e to drugie zjawisko ilociowo jest waniejsze od tego
pierwszego. Co ciekawe, jak widzielimy w poprzednim rozdziale, te nadspodziewanie wysokie
wyniki najwyszego centyla odpowiadaj za najwiksz cz prawie trzy czwarte wzrostu udziau

najwyszego decyla w amerykaskim dochodzie narodowym od lat 70. XX wieku12. Kluczowe jest
wic wyjanienie tego zjawiska a oczywista na pierwszy rzut oka cieka edukacyjna nie jest t
waciw.
Superkadry menaderskie pn si do gry: fenomen anglosaski
Druga trudno i jest to bez wtpienia najwiksza trudno napotkana przez teori produktywnoci
kracowej jest taka, e oderwanie si bardzo wysokich pac od reszty wystpio tylko w pewnych
krajach rozwinitych, lecz w innych ju nie. Moe to sugerowa, e to rnice instytucjonalne midzy
krajami odegray gwn rol, a nie przyczyny generalne i z gry uwaane za uniwersalne, takie jak
zmiany technologiczne.
Zacznijmy od zbadania przypadku krajw anglosaskich. Oglnie rzecz biorc, eksplozja zarobkw
superkadr stanowi w znacznym stopniu fenomen anglosaski. Od lat 70. XX wieku obserwujemy
znaczcy wzrost udziau najwyszego centyla w dochodzie narodowym tak w Stanach Zjednoczonych,
w Wielkiej Brytanii, jak i w Kanadzie czy Australii (zob. wykres 9.2). Nie dysponujemy niestety
oddzielnymi cigami danych o nierwnoci pac i nierwnoci cakowitego dochodu (takimi, jakie
przedstawilimy dla Francji i Stanw Zjednoczonych) dla wszystkich krajw. Niemniej dane
dotyczce struktury dochodw w odniesieniu do poziomu dochodu cakowitego, dostpne
w wikszoci przypadkw, wskazuj, e we wszystkich tych krajach gwatowna zwyka wysokich pac
tumaczy najwiksz cz na og co najmniej dwie trzecie wzrostu udziau najwyszego centyla
w hierarchii dochodw (reszta tumaczy si bardzo solidnymi dochodami z kapitau). We wszystkich
krajach anglosaskich to przede wszystkim zwyka dochodw superkadr menaderskich, zarwno
w sektorze finansowym, jak i w sektorach niefinansowych, tumaczy wzrost nierwnoci dochodw
w ostatnich dekadach.

WYKRES 9.2: Nierwno dochodw w krajach anglosaskich, 1910 2010

INTERPRETACJA: udzia najwyszego centyla w dochodzie narodowym wzrasta od lat 70. XX wieku we wszystkich
krajach anglosaskich, lecz z rnym nateniem.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

To podobiestwo caoci nie powinno jednak przysania faktu, e skala zjawiska jest bardzo rna
w zalenoci od kraju. Wykres 9.2 pokazuje to jasno. W latach 70. XX wieku udzia najwyszego
centyla w dochodzie narodowym by zbliony w poszczeglnych krajach. Mieci si on midzy 6
8 % w czterech omawianych krajach anglosaskich, a Stany Zjednoczone nie wyrniay si na tle tej
grupy: byy nawet lekko wyprzedzane przez Kanad, ktra osigaa poziom 9 %, podczas gdy stawk
zamykaa Australia z dokadnie 5 % dochodu narodowego przypadajcego najwyszemu centylowi
z kocem lat 70. i pocztkiem lat 80. XX wieku. Trzydzieci lat pniej, z pocztkiem drugiej dekady
XXI stulecia, sytuacja jest z gruntu odmienna. Udzia najwyszego centyla siga praktycznie 20 %
dochodu narodowego w Stanach Zjednoczonych, podczas gdy w Wielkiej Brytanii i w Kanadzie
wynosi okoo 14 15 % dochodu narodowego, a w Australii zaledwie 9 10 % dochodu narodowego
(zob. wykres 9.2)13. Na pierwszy rzut oka mona stwierdzi, e zwyka po stronie najwyszego
centyla w Stanach Zjednoczonych bya okoo dwukrotnie wiksza ni w Wielkiej Brytanii i Kanadzie
oraz trzykrotnie wiksza ni w Australii i Nowej Zelandii14. Jeli ten awans zarobkowy superkadr
byby zjawiskiem czysto technologicznym, to trudno byoby zrozumie tak due odstpy midzy
krajami skdind tak sobie bliskimi pod innymi wzgldami15.
Popatrzmy teraz na reszt bogatego wiata, to znaczy Europ kontynentaln i Japoni. Naley
stwierdzi, e udzia najwyszego centyla w dochodzie narodowym wzrs tam znacznie mniej ni
w krajach anglosaskich od lat 70. XX wieku. Porwnanie midzy wykresami 9.2 i 9.3 jest szczeglnie
uderzajce. Owszem, daje si zaobserwowa widoczn zwyk udziau najwyszego centyla we
wszystkich krajach. W Japonii ewolucja bya niemal taka jak we Francji: udzia najwyszego centyla
wynosi niespena 7 % dochodu narodowego z pocztkiem lat 80. XX wieku i wzrs do poziomu
okoo 9 %, a nawet nieznacznie powyej, na pocztku drugiej dekady XXI stulecia. W Szwecji udzia
najwyszego centyla wynosi zaledwie 4 % dochodu narodowego z pocztkiem lat 80. XX wieku
(najniszy poziom zarejestrowany w World Top Incomes Database ze wszystkich krajw i wszystkich
epok) i sign 7 % z pocztkiem lat 201016. W Niemczech udzia najwyszego centyla przeszed
w tym czasie od okoo 9 % do prawie 11 % dochodu narodowego (zob. wykres 9.3).

WYKRES 9.3: Nierwno dochodw: Europa kontynentalna i Japonia, 1910 2010

INTERPRETACJA: w porwnaniu z krajami anglosaskimi udzia najwyszego centyla w dochodzie narodowym wzrs

niewiele od lat 70. XX wieku w krajach Europy kontynentalnej i Japonii.

RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Jeli zbadamy inne kraje europejskie, to zaobserwujemy podobne ewolucje, ze wzrostami udziau
najwyszego centyla rzdu 2 3 punktw procentowych dochodu narodowego w cigu trzydziestu
ostatnich lat, zarwno w Europie Pnocnej, jak i w Europie Poudniowej. W Danii, jak i w innych
krajach nordyckich, poziom wysokich dochodw jest niszy, ale wzrost jest podobny: najwyszy
centyl otrzymywa zaledwie ponad 5 % duskiego dochodu narodowego w latach 80. XX wieku,
natomiast w latach 2000 2010 zblia si do 7 %. We Woszech i w Hiszpanii rzdy wielkoci s
bardzo zblione do tych obserwowanych we Francji, z udziaem najwyszego centyla przechodzcym
w przyblieniu od 7 % do 9 % dochodu narodowego w cigu tego samego okresu, a wic znowu mamy
wzrost o okoo 2 punkty procentowe dochodu narodowego (zob. wykres 9.4). Jedno kontynentu
europejskiego w tym konkretnym punkcie jest prawie doskonaa, jeli oczywicie wyczy przypadek
Wielkiej Brytanii, bliszy trajektorii obserwowanej w Ameryce Pnocnej17.

WYKRES 9.4: Nierwno dochodw: Europa Pnocna i Poudniowa, 1910 2010

INTERPRETACJA: w porwnaniu z krajami anglosaskimi udzia najwyszego centyla w dochodzie narodowym wzrs
niewiele od lat 70. XX wieku w krajach Europy Pnocnej i Poudniowej.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Powiedzmy to jasno: te wzrosty rzdu 2 3 punktw procentowych dochodu narodowego,

obserwowane w Japonii i we wszystkich krajach Europy kontynentalnej, odpowiadaj znaczcym
wzrostom nierwnoci dochodw. Mwic konkretnie, wzrosty te oznaczaj z definicji, e 1 %
najwyszych dochodw rs wyranie szybciej od redniego dochodu (a nawet bardzo wyranie
szybciej, poniewa udzia najwyszego centyla wzrs o rzd 30 % lub nawet wicej w niektrych
krajach, gdzie wychodzi z niszego puapu). Moe to by gboko bulwersujce dla osb, ktre
niemal codziennie sysz, jak w radiu czy prasie mwi si o podwykach pac superkadr, niekiedy
przyprawiajcych o zawrt gowy. Szczeglnie w gospodarczym kontekcie lat 1990 2010, kiedy to
rednie pace stay w miejscu lub rosy znacznie wolniej ni w przeszoci.

WYKRES 9.5: Najwyszy promil w krajach anglosaskich, 1910 2010

INTERPRETACJA: udzia najwyszego promila (0,1 % najbogatszych) w dochodzie narodowym silnie wzrs od
lat 70. XX wieku we wszystkich krajach anglosaskich.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

wiat najwyszego promila

Naley przy tym odnotowa, e im wyej pniemy si w hierarchii dochodw, tym ich wzrosty byy
bardziej spektakularne. I nawet jeli te wzrosty dotycz w sumie ograniczonej liczby osb, to nie staj
si przez to mniej widoczne i nadal skaniaj do pyta o ich uzasadnienie. Jeliby zbada ewolucj
udziau najwyszego promila, czyli 0,1 % najbogatszych, w dochodzie narodowym krajw
anglosaskich z jednej strony (zob. wykres 9.5) oraz w Europie kontynentalnej i Japonii z drugiej
strony (zob. wykres 9.6), to stwierdzimy oczywicie wyrane rnice na przykad cz najwyszego
promila wzrasta w cigu ostatnich dekad z 2 % do prawie 10 % dochodu narodowego w Stanach
Zjednoczonych, a wic mamy w tym wypadku do czynienia z wzrostem wyjtkowym18 ale podobnie
znaczny wzrost dostrzeemy we wszystkich krajach. We Francji i w Japonii udzia najwyszego
promila wzrs od zaledwie 1,5 % dochodu narodowego z pocztkiem lat 80. XX wieku do okoo
2,5 % z pocztkiem drugiej dekady XXI stulecia, a wic prawie si podwoi. W Szwecji ten sam udzia
ronie od mniej ni 1 % do ponad 2 % dochodu narodowego.

WYKRES 9.6: Najwyszy promil: Europa kontynentalna i Japonia, 1910 2010

INTERPRETACJA: w porwnaniu z krajami anglosaskimi udzia najwyszego promila w dochodzie narodowym
niewiele wzrs od lat 70. XX wieku w krajach Europy kontynentalnej i w Japonii.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Aby te rzdy wielkoci stay si dla wszystkich jasne, przypomnijmy, e cz 2 % dochodu

narodowego dla 0,1 % ludnoci oznacza, e kady wewntrz tej grupy dysponuje rednio dochodem
dwudziestokrotnie wikszym ni rednia danego kraju (czyli 600 000 euro, jeli redni dochd wynosi
30 000 euro na dorosego mieszkaca). Udzia 10 % oznacza, e kady dysponuje stokrotn redni
(czyli 3 miliony euro, jeli redni dochd wynosi 30 000 euro)19. Przypomnijmy rwnie, e 0,1 %
najbogatszych grupuje z definicji 50 000 osb w kraju, ktrego ludno liczy 50 milionw dorosych
(jak Francja z pocztkiem lat 2010). Chodzi wic o grup rwnoczenie bardzo mniejszociow
(dziesiciokrotnie mniejsz od 1 %), ale nie do zlekcewaenia ze wzgldu na zajmowane miejsce
w krajobrazie spoecznym i politycznym20. Kluczowe jest to, e we wszystkich zamonych krajach
z Europ kontynentaln i Japoni wcznie grupa ta uzyskaa w latach 1990 2010 spektakularne
podwyki siy nabywczej, podczas gdy rednia sia nabywcza staa w miejscu.
Niemniej to zjawisko wystrzelenia w gr bardzo wysokich dochodw ma z punktu widzenia
makroekonomicznego ograniczon skal w Europie kontynentalnej i Japonii. Wzrost bardzo
wysokich dochodw robi oczywicie wraenie, ale na razie dotyczy zbyt maej liczby osb, by jego
wpyw by tak silny jak w Stanach Zjednoczonych. Konkretnie: transfer w kierunku 1 % dotyczy 2
3 punktw dochodu narodowego w Europie kontynentalnej i Japonii wobec 10 15 punktw
w Stanach Zjednoczonych, a wic piciokrotnie lub siedmiokrotnie wicej21.
Najprostszym sposobem na pokazanie rnicy midzy strefami geograficznymi jest stwierdzenie,
e w Stanach Zjednoczonych nierwno dochodw wrcia w latach 2000 2010 do rekordowych
poziomw z lat 1910 1920 (w innej formie, z waniejsz ni w przeszoci rol dochodw z pracy
i mniejsz wysokich dochodw z kapitau). Wielka Brytania i Kanada zmierzaj w tym samym
kierunku. W Europie kontynentalnej i w Japonii nierwno dochodw pozostaje na t chwil duo
mniejsza, ni bya z pocztkiem XX wieku i w rzeczywistoci niewiele si zmienia od 1945 roku,
jeli spojrzymy z perspektywy bardzo dugodystansowej. Porwnania wykresw 9.2 i 9.3 s w tym

wzgldzie szczeglnie wymowne.

Nie oznacza to oczywicie, e ewolucje europejskie i japoska ostatnich dekad naleaoby pomin,
wrcz przeciwnie: ich trajektoria pod pewnymi wzgldami przypomina t Stanw Zjednoczonych,
z jedn lub dwiema dekadami opnienia, i nie ma powodu, by czeka, a ta ewolucja przyjmie skal
makroekonomiczn, jak w Stanach Zjednoczonych, eby zacz si ni przejmowa.
Faktem pozostaje, e tendencja wzrostu udziau grnego decyla w Europie kontynentalnej i Japonii
jest duo sabsza ni w Stanach Zjednoczonych (i w mniejszym stopniu w innych krajach
anglosaskich). Ma to znaczenie z punktu widzenia naszej wiedzy o mechanizmach, jakie graj tu rol.
Rnica midzy rnymi czciami zamonego wiata jest tym bardziej uderzajca, e zmiana
technologiczna bya wszdzie podobna. W szczeglnoci postp technologii informatycznych dotyczy
tyle Japonii, Niemiec, Francji, Szwecji czy Danii, co Stanw Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii
i Kanady. Podobnie wzrost gospodarczy a dokadniej wzrost produkcji na mieszkaca, to znaczy
wydajno by wyranie taki sam we wszystkich czciach bogatego wiata, z rnicami czsto
rzdu kilku dziesitych punktu procentowego, jak widzielimy w poprzednich rozdziaach22. W takim
kontekcie rwnie dua rnica w ewolucjach podziau dochodw wymaga wyjanienia, ktrego teoria
produktywnoci kracowej, technologii i edukacji raczej nie jest zdolna dostarczy.
Europa: bardziej nieegalitarna ni Nowy wiat na pocztku XX wieku
Zauwamy przy okazji, e wbrew rozpowszechnionej na pocztku XXI wieku opinii Stany
Zjednoczone nie zawsze byy bardziej nieegalitarne od Europy. Jak pokazalimy w poprzednich
rozdziaach, nierwno dochodw z pocztkiem XX wieku bya w rzeczywistoci wysza w Europie.
Potwierdzaj to wszystkie dostpne wskaniki oraz rda historyczne, ktrymi dysponujemy.
W szczeglnoci udzia najwyszego centyla osiga lub przekracza 20 % dochodu narodowego we
wszystkich krajach europejskich w latach 1900 1910 (zob. wykresy 9.2 9.4). Dotyczy to nie tylko
Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, ale take Szwecji i Danii (dowd na to, e kraje nordyckie nie
zawsze byy modelowo egalitarne), ale waciwie wszystkich krajw europejskich, dla ktrych istniej
szacunki dotyczce tego okresu23.
Takie podobiestwo poziomw koncentracji dochodw osiganych w spoeczestwach europejskich
czasu belle poque wymaga oczywicie komentarza. Biorc pod uwag, e najwysze dochody
w tamtym okresie pochodziy w wikszoci z dochodw z kapitau, wyjanienia naley szuka po
stronie koncentracji majtkw24. Dlaczego koncentracja majtkw bya tak silna w Europie w latach
1900 1910?
Warto doda, e nierwno mniejsza ni w Europie wystpowaa nie tylko w Stanach
Zjednoczonych i Kanadzie (z udziaem rzdu 16 18 % w dochodzie narodowym dla najwyszego
centyla w pocztkach XX wieku), ale take, a nawet przede wszystkim, w Australii i Nowej Zelandii
(z udziaem rzdu 11 12 %). Tak wic to cao Nowego wiata a jeszcze bardziej najnowsze
i najpniej zaludnione czci Nowego wiata w czasie belle poque wydaje si mniej nieegalitarna
ni stara Europa.
Rwnie ciekawe jest dostrzeenie, e Japoni mimo wszelkich rnic spoecznych i kulturowych
w stosunku do Europy wydaje si cechowa podobnie wysoki poziom nierwnoci z pocztkiem
XX wieku, z okoo 20 % dochodu narodowego przypadajcymi najwyszemu centylowi. Dostpne
dane nie pozwalaj na dokonanie kompletnych porwna, ale wszystko wskazuje na to, e zarwno
z punktu widzenia struktury, jak i poziomu nierwnoci Japonia naleaa do tego samego Starego

wiata co Europa. Uderzajce jest rwnie stwierdzenie podobiestwa w zmianach obserwowanych

w Japonii i w Europie na przestrzeni caego XX wieku (zob. wykres 9.3).
Wrcimy jeszcze do przyczyn bardzo silnej koncentracji majtkw podczas belle poque oraz
transformacji w szczeglnoci ruchu dekoncentracji obserwowanych w cigu XX wieku w rnych
krajach. Zobaczymy zwaszcza, e wiksza nierwno majtkw w Europie i w Japonii tumaczy si
gwnie sabszym wzrostem demograficznym cechujcym Stary wiat, co prowadzio niemal
mechanicznie do silniejszej akumulacji i koncentracji kapitau.

WYKRES 9.7: Udzia najwyszego decyla: Europa i Stany Zjednoczone, 1900 2010
INTERPRETACJA: w latach 1950 1970 udzia najwyszego decyla siga rzdu 30 35 % dochodu narodowego
w Europie i w Stanach Zjednoczonych.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

W tym momencie zaznaczymy tylko skal zmian pomidzy krajami i kontynentami, ktra ukae
nam si wyranie, gdy przyjrzymy si ewolucji udziau najwyszego decyla w dochodzie narodowym.
Na wykresie 9.7 pokazujemy ewolucj udziau najwyszego decyla w Stanach Zjednoczonych i w
czterech krajach europejskich (Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Szwecja) od pocztku XX wieku.
Pokazalimy rednie dziesicioletnie, by skupi uwag na dugookresowych zmianach25.
Stwierdzamy zatem, e w przededniu I wojny wiatowej udzia najwyszego decyla siga rzdu
45 50 % we wszystkich krajach europejskich, wobec nieco powyej 40 % w Stanach Zjednoczonych.
Potem, w nastpstwie wojen wiatowych, Stany Zjednoczone stay si nieznacznie bardziej
nieegalitarne od Europy. Udzia najwyszego decyla spad na obu kontynentach wskutek wstrzsw lat
1914 1945, ale spadek ten by duo bardziej wyrany w Europie (jak rwnie w Japonii), co
w sposb naturalny tumaczy si faktem, e wstrzsy, jakich dozna kapita, byy tam duo
powaniejsze. W latach 60. XX wieku udzia najwyszego decyla jest do stabilny i stosunkowo
zbliony w Stanach Zjednoczonych i w Europie i oscyluje wok 30 35 % dochodu narodowego.
Pniej, od lat 70. XX wieku, nastpuje bardzo wyrana zmiana, ktra prowadzi do nastpujcej
sytuacji: w latach 2000 2010 udzia najwyszego decyla osiga 45 50 % w dochodzie narodowym
w Stanach Zjednoczonych, czyli w przyblieniu podobny poziom jak w Europie w latach 1900 1910;

wrd krajw europejskich widzimy du rnorodno przypadkw, od najbardziej nieegalitarnego

(Wielkiej Brytanii, z ponad 40 % dochodu narodowego dla najwyszego decyla) do najbardziej
egalitarnego (Szwecji, z mniej ni 30 %), ze wszystkimi przypadkami porednimi (Niemcy i Francja,
okoo 35 %).

WYKRES 9.8: Nierwno dochodw: Europa i Stany Zjednoczone, 1900 2010

INTERPRETACJA: udzia najwyszego decyla w dochodzie narodowym by najwyszy w Europie w latach 1900
1910, z kolei w Stanach Zjednoczonych jest najwyszy w latach 2000 2010.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Jeli obliczymy redni dla caej Europy na podstawie tych czterech krajw, to otrzymamy
szczeglnie wyraziste porwnanie midzy dwoma kontynentami: Stany Zjednoczone byy mniej
nieegalitarne ni Europa w latach 1900 1910, nieznacznie mniej nieegalitarne w latach 1950 1960
i zdecydowanie bardziej nieegalitarne w latach 2000 2010 (zob. wykres 9.8)26.
Niezalenie od tej oglnej, dugookresowej tendencji istniej oczywicie poszczeglne historie
narodowe, z nieustannymi krtkimi i redniookresowymi fluktuacjami, zwizanymi zwaszcza ze
zmianami spoecznymi i politycznymi w kadym z krajw, jak pokazalimy w poprzednim rozdziale,
analizujc bardziej szczegowo przesunicia nierwnoci we Francji i w Stanach Zjednoczonych. Nie
moemy niestety wykona podobnej analizy dla kadego z krajw27.
Powiedzmy tylko, e okres midzywojenny niemal wszdzie jawi si jako szczeglnie burzliwy
i chaotyczny, z chronologiami wydarze mocno si rnicymi w zalenoci od kraju. W Niemczech
hiperinflacja lat 20. XX wieku nastpuje wkrtce po wojennej klsce, a kilka lat pniej, po tym jak
wiatowy kryzys ponownie pogry kraj w gbokiej recesji, dochodz do wadzy nazici. Co
ciekawe, udzia najwyszego centyla postpuje w Niemczech szybko od roku 1933 do 1938,
cakowicie na przekr temu, co dzieje si w innych krajach: stanowi to odbicie wzrostu zyskw
przemysu (napdzanych przez publiczne zamwienia dla przemysu zbrojeniowego) i oglnie
przywrcenia hierarchii dochodw charakterystycznej dla okresu nazistowskiego. Zauwamy rwnie,
e Niemcy wydaje si cechowa od lat 50. XX wieku udzia najwyszego centyla a w jeszcze
wikszym stopniu najwyszego promila wyranie wyszy ni w wikszoci innych krajw Europy

kontynentalnej (w szczeglnoci wyszy ni we Francji) i w Japonii, podczas gdy globalny poziom

nierwnoci nie rni si znacznie. Zjawisko to mona tumaczy na rne sposoby, midzy ktrymi
trudno jest dokadnie rozstrzygn (do tego wrcimy).
Trzeba rwnie podkreli, e niemieckie rda fiskalne zawieraj wiele istotnych luk, w duej
mierze z racji burzliwej historii kraju w XX wieku, tak e trudno jest wyjani w peni kad ze zmian
i dokona dokadnych porwna z innymi krajami. Podatek dochodowy zosta wprowadzony
stosunkowo wczenie, bo w latach 80. XIX wieku, w wikszoci landw niemieckich, w szczeglnoci
w Prusach i Saksonii. Ale legislacja i statystyki fiskalne zostaj ujednolicone w caych Niemczech
dopiero po I wojnie wiatowej. W rdach statystycznych mamy potem czste przerwy w okresie
lat 20. XX wieku, przed cakowit przerw w latach 1938 1950, tak e jest rzecz niemoliw
badanie ewolucji dystrybucji dochodw podczas II wojny wiatowej i w bezporednim okresie
powojennym.
Chodzi tutaj o zasadnicz rnic w porwnaniu z innymi krajami silnie zaangaowanymi
w konflikt wojenny, zwaszcza Japoni i Francj, ktrych administracje fiskalne kontynuoway
podczas wojny te same czynnoci statystyczne bez adnej przerwy, jak gdyby nigdy nic. Jeli ocenia
na podstawie dowiadcze innych krajw, zwaszcza Japonii i Francji (ktrych trajektorie w tym
punkcie s bardzo bliskie), moliwe jest, e udzia wysokich dochodw w caoci dochodu
narodowego osign punkt absolutnie najniszy w Niemczech w roku 1945 (roku zero, kiedy
kapita i dochody z niego zostay nad Renem praktycznie unicestwione), zanim zacz silnie rosn od
lat 1946 1947. W kadym razie kiedy niemieckie statystyki fiskalne wrciy do normy w roku 1950,
hierarchia dochodw czciowo odzyskaa ju swj poziom z 1938 roku. Z braku kompletnych rde
trudno jest pj dalej. Rozliczne zmiany terytorialne Niemiec w cigu minionego wieku, ostatnio
zwizane ze zjednoczeniem z lat 1990 1991, w poczeniu z faktem, e najbardziej kompletne
wycigi fiskalne sporzdza si tylko raz na trzy lata (a nie corocznie, jak w wikszoci innych
krajw), jeszcze bardziej komplikuj dokadniejsz analiz przypadku niemieckiego28.
Nierwnoci w krajach wschodzcych: mniejsze ni w Stanach
Zjednoczonych
Przejdmy teraz do przypadku krajw biednych i wschodzcych. rda historyczne pozwalajce
bada dynamik podziau bogactw w dugim okresie s niestety bardzo ograniczone, gdy tylko
wykroczymy poza kraje zamone. Istniej wszake kraje biedne i wschodzce, dla ktrych mona
znale dugookresowe rda fiskalne pozwalajce na porwnania przyblione z wynikami
otrzymanymi w krajach rozwinitych. Wkrtce po wprowadzeniu podatku progresywnego od caoci
dochodw w Zjednoczonym Krlestwie brytyjski kolonizator postanowi obj nim rwnie swoje
posiadoci: w ten sposb podatek dochodowy bliski w swych zaoeniach podatkowi
wprowadzonemu w 1909 roku w Zjednoczonym Krlestwie pojawia si od 1913 roku w wczesnym
Zwizku Poudniowej Afryki i od 1922 roku w Cesarstwie Indii (obejmujcym take dzisiejszy
Pakistan). Podobnie postpuje kolonizator holenderski, wprowadzajc podatek dochodowy
w Indonezji w roku 1920. Wiele krajw Ameryki Poudniowej wprowadza podatek dochodowy
w okresie midzywojennym, na przykad Argentyna w roku 1932. Dla tych czterech krajw
Republiki Poudniowej Afryki, Indii, Indonezji i Argentyny dysponujemy danymi fiskalnymi
rozpoczynajcymi si odpowiednio w latach 1913, 1922, 1920 i 1932, i rozwinitymi z pewnymi
lukami a do lat 2000 2010. Dane te s porwnywalne z tymi dla krajw bogatych i mog by
uywane przy zastosowaniu tych samych metod, zwaszcza szacunkw dochodu narodowego

dokonywanych w tych krajach od pocztku XX wieku.

Otrzymane szacunki s pokazane na wykresie 9.9. Kilka kwestii zasuguje na uwag. Bez wtpienia
najbardziej uderza to, e rzdy wielkoci udziau najwyszego centyla w dochodzie narodowym
w krajach biednych bd wschodzcych s na pierwszy rzut oka niezwykle zblione do tych
obserwowanych w krajach bogatych. W okresach najbardziej nieegalitarnych, w szczeglnoci w cigu
pierwszej poowy XX wieku, od 1910 do koca lat 40., najwyszy centyl zachowuje okoo 20 %
dochodu narodowego w czterech omawianych krajach: od okoo 15 18 % w Indiach do 22 24 %
w Afryce Poudniowej, Indonezji i Argentynie. Podczas okresw najbardziej egalitarnych, to znaczy
gwnie od lat 50. do lat 70. XX wieku, udzia najwyszego centyla spada do poziomw zawartych
midzy 6 % i 12 % w zalenoci od kraju (zaledwie 5 6 % w Indiach, 8 9 % w Indonezji i w
Argentynie, 11 12 % w Afryce Poudniowej). Niemal wszdzie obserwujemy wzrost udziau
najwyszego centyla od lat 80. XX wieku. Sytuuje si on w latach 2000 2010 w okolicy 15 %
dochodu narodowego (okoo 12 13 % w Indiach i w Indonezji oraz 16 18 % w Afryce Poudniowej
i w Argentynie).

WYKRES 9.9: Nierwnoci dochodw w krajach wschodzcych, 1910 2010

INTERPRETACJA: nierwnoci dochodw, mierzone udziaem najwyszego centyla, wzrastay w krajach
wschodzcych od lat 80. XX wieku, ale na pocztku XXI stulecia sytuuj si poniej poziomu amerykaskiego.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Na wykresie 9.9 uwzgldnilimy rwnie dwa kraje, w odniesieniu do ktrych dostpne rda
fiskalne pozwalaj bada zachodzce zmiany dopiero od poowy lat 80. i pocztku lat 90. XX wieku:
Chiny i Kolumbi29. W Chinach obserwujemy siln zwyk udziau najwyszego centyla w dochodzie
narodowym w cigu ostatnich dekad, ale poczynajc od relatywnie niskiego poziomu, niemal
skandynawskiego, w poowie lat 80. XX wieku: poniej 5 % dochodu narodowego dla najwyszego
centyla wedug dostpnych rde, co nie zaskakuje, jeli wemie si pod uwag, e chodzi o kraj
komunistyczny, charakteryzujcy si bardzo spaszczonymi siatkami pac i niemale zupenym
brakiem kapitau prywatnego. Wzrost nierwnoci chiskich dokona si bardzo szybko wskutek
liberalizacji gospodarki od lat 80. XX wieku i podczas przyspieszonego wzrostu lat 1990 2000, ale
wedug naszych szacunkw udzia najwyszego centyla mieci si w latach 2000 2010 w granicach

10 11 % dochodu narodowego, czyli na poziomie niszym ni w Indiach czy Indonezji (okoo 12

14 %, czyli w przyblieniu poziom Wielkiej Brytanii czy Kanady) i znacznie niszym od Afryki
Poudniowej i Argentyny (okoo 16 18 %, czyli w przyblieniu poziom Stanw Zjednoczonych).
Kolumbia okazuje si jednym z najbardziej nieegalitarnych krajw zarejestrowanych w World Top
Incomes Database: udzia najwyszego centyla sytuuje si tam w okolicy 20 % dochodu narodowego
przez cae lata 1990 2010, bez wyranej tendencji w gr czy w d (zob. wykres 9.9). Chodzi zatem
o poziom nierwnoci jeszcze wyszy ni osignity przez Stany Zjednoczone w latach 2000 2010.
W kadym razie, nie liczc zyskw kapitaowych, Stany Zjednoczone nieznacznie wyprzedzaj
Kolumbi w cigu ostatnich dziesiciu lat.
Jeszcze raz naley podkreli znaczce ograniczenia danych, ktrymi dysponujemy. Powoduj one,
e pomiar dynamiki podziau bogactw w krajach ubogich i wschodzcych nie moe by na tyle
dokadny, aby mc dokonywa satysfakcjonujcych porwna z krajami bogatymi. Rzdy wielkoci,
ktre pokazujemy, to najbardziej wiarygodne dane, do ktrych moglimy dotrze, biorc pod uwag
dostpne rda, ale nasza wiedza pozostaje w dalszym cigu do uboga. Nawet w przypadku krajw
wschodzcych, dla ktrych dysponujemy danymi fiskalnymi od pierwszych dekad XX wieku, istnieje
wiele luk i przerw w danych, czsto w latach 1950 1970, w okresie wybijania si na niepodlego,
jak w Indonezji. Obecnie usiujemy wczy do naszej bazy danych historycznych wiele innych
krajw, w szczeglnoci spord byych kolonii brytyjskich i francuskich w Indochinach, w Afryce
Pnocnej, rodkowej i Zachodniej, ale czsto trudno jest powiza dane z epoki kolonialnej ze
wspczesnymi rdami fiskalnymi30.
Nawet jeli dane fiskalne istniej, ich warto jest czsto ograniczona faktem, e podatek
dochodowy w krajach mniej rozwinitych dotyczy tylko niewielkiej mniejszoci ludnoci, tak e
oszacowa mona wycznie udzia najwyszego centyla w dochodzie cakowitym, nie za
najwyszego decyla. Kiedy dane na to pozwalaj, jak w niektrych okresach w przypadku Afryki
Poudniowej, stwierdzamy, e najwysze poziomy obserwowane dla najwyszego decyla sigaj rzdu
50 55 % dochodu narodowego, czyli stanu porwnywalnego albo nieznacznie wyszego
z najwyszymi poziomami nierwnoci obserwowanych w Europie w latach 1900 1910 albo
w Stanach Zjednoczonych w latach 2000 2010.
Musimy poza tym stwierdzi pogorszenie si jakoci danych fiskalnych, poczynajc od lat 90.
XX wieku. Przyczyn tego jest po czci pojawienie si kartotek cyfrowych, co czsto prowadzi
administracje do zaprzestania publikacji szczegowych statystyk, ktre istniay wczeniej i ktrych
uyway same administracje, a to w sposb paradoksalny moe doprowadzi do pogorszenia si rde
informacji w epoce cyfrowej (podobne zjawisko obserwujemy w krajach bogatych)31. Wydaje si to
rwnie odpowiada pewnemu zniechceniu progresywnym podatkiem dochodowym w ogle,
zarwno w organizacjach midzynarodowych, jak i ze strony niektrych rzdw32. Wyjtkowo
symboliczny jest przykad Indii, ktre zu z pocztkiem lat 2000 penie zaprzestay publikowania
szczegowych wycigw pochodzcych z owiadcze podatkowych, mimo e do tego momentu
robiy to nieprzerwanie od roku 1922. Osobliw tego konsekwencj jest fakt, e trudniej jest bada
ewolucj wysokich dochodw w Indiach na pocztku XXI wieku ni w trakcie wieku minionego33.
Brak informacji i demokratycznej przejrzystoci jest tym bardziej godny poaowania, e problem
podziau bogactw i rezultatw wzrostu pojawia si z co najmniej tak sam ostroci w krajach
ubogich i wschodzcych jak w krajach zamonych. Trzeba rwnie podkreli, e bardzo silny wzrost
oficjalnie odnotowany w krajach wschodzcych w ostatnich dekadach, a zwaszcza w Indiach i w
Chinach, wynika prawie w caoci ze statystyk produkcji. Kiedy prbuje si mierzy progresj

dochodw, uywajc do tego ankiet o budetach gospodarstw domowych, czsto trudno jest w nich
rozpozna makroekonomiczne stopy wzrostu. Dochody indyjskie i chiskie oczywicie rosn
w szybkim tempie, ale wyranie nie tak szybkim, jak te przewidziane w oficjalnych statystykach
wzrostu. Ten paradoks czarnej dziury wzrostu w krajach wschodzcych moe wynika z faktu, e
wzrost produkcji jest przeszacowany (istnieje wiele biurokratycznych bodcw, by tak czyni) albo e
wzrost dochodu jest niedoszacowany (ankiety w gospodarstwach domowych maj rwnie swoje
niedoskonaoci), a zapewne z obu przyczyn naraz. Moe to rwnie tumaczy si faktem, e
najwyszym dochodom szczeglnie sabo rejestrowanym w deklaracjach ankietowych przypad
nieproporcjonalny udzia wzrostu produkcji.
W wypadku Indii moemy powiedzie na prostej podstawie zadeklarowanych dochodw e
zwyka udziau najwyszego centyla w dochodzie narodowym, stwierdzona dziki danym fiskalnym,
pozwala sama wyjani midzy jedn czwart a jedn trzeci czarnej dziury wzrostu w latach 90.
XX wieku34. Biorc pod uwag pogorszenie si statystyk fiskalnych w latach 2000, niemoliwe jest
poprawne rozpoznanie spoecznego podziau tego wzrostu midzy rne grupy. W przypadku Chin
statystyki przygotowane przez administracj fiskaln s jeszcze bardziej uproszczone ni dla Indii
i potwierdzaj absolutny brak przejrzystoci chiskich wadz w tej kwestii. W takiej sytuacji szacunki
wskazane na wykresie 9.9 s najbardziej wiarygodnymi z moliwych35. Ale jest rzecz piln, by
peniejsze dane zostay upublicznione przez administracje tych dwch krajw, jak zreszt wszystkich
innych. Tylko na tej podstawie bdziemy w stanie zda sobie spraw, e nierwnoci w Indiach
i Chinach postpuj szybciej, ni mona sobie wyobrazi.
Zauwamy w kadym razie, e jakiekolwiek byyby niedokadnoci administracji fiskalnej krajw
biednych i wschodzcych, dane pochodzce z deklaracji podatkowych pokazuj poziomy wysokich
dochodw znacznie wysze i bardziej prawdziwe ni ankiety w gospodarstwach domowych.
Deklaracje dla urzdu skarbowego pozwalaj na przykad stwierdzi, e sam najwyszy centyl
zachowuje ponad 20 % dochodu narodowego w Kolumbii w latach 2000 2010 (i prawie 20 %
w Argentynie). Moliwe, e rzeczywista nierwno jest jeszcze wiksza. Dane pochodzce z ankiet,
mwice, e najwysze deklarowane dochody w tych samych krajach s czsto zaledwie cztero-,
piciokrotnie wysze od redniego dochodu (tak wic nikt nie jest naprawd bogaty), a udzia
najwyszego centyla wynosi wedug tego typu rde poniej 5 % dochodu narodowego, wydaj si
mao wiarygodne. Widzimy, do jakiego stopnia ankiety w gospodarstwach domowych, bdce czsto
jedynym wykorzystywanym przez organizacje midzynarodowe (w szczeglnoci Bank wiatowy)
i rzdy rdem do mierzenia nierwnoci, sprzyjaj bdnej i faszywie zagodzonej wizji podziau
bogactw. Dopki oficjalne szacunki nie bd systematycznie uzupenia danych pochodzcych
z ankiet tymi pochodzcymi z innych rde administracyjnych i fiskalnych, dopty nie bdzie
moliwe wiarygodne przyporzdkowanie rezultatw makroekonomicznego wzrostu przypadajcych
rnym grupom spoecznym oraz rnym decylom i centylom hierarchii dochodw tak w krajach
biednych i wschodzcych, jak w krajach bogatych.
Iluzja produktywnoci kracowej
Wrmy do kwestii eksplozji nierwnoci pacowych obserwowanych od lat 70. XX wieku w Stanach
Zjednoczonych (a w mniejszym stopniu w Wielkiej Brytanii i w Kanadzie). Widzielimy ju, e teoria
produktywnoci kracowej i wycigu midzy technologi i edukacj nie wyjania ich przekonujco.
Gwatowny wzrost bardzo wysokich wynagrodze by skrajnie skoncentrowany wewntrz

najwyszego centyla (czy nawet najwyszego promila hierarchii dochodw) i dotyczy wycznie
niektrych krajw, a innych ju nie (Japonia i Europa kontynentalna odczuy to zjawisko duo sabiej
ni Stany Zjednoczone), podczas gdy transformacje technologiczne powinny wpywa na ca grn
warstw dystrybucji kwalifikacji w podobny sposb i to we wszystkich krajach o podobnym poziomie
rozwoju. Fakt, e nierwnoci dochodw osigaj w latach 2000 2010 w Stanach Zjednoczonych
poziom wyszy ni obserwowany w krajach biednych i wschodzcych w rnych epokach na
przykad wyszy ni w Indiach i Afryce Poudniowej w latach 1920 1930, 1960 1970 albo 2000
2010 rwnie podaje w wtpliwo wyjanienie oparte wycznie na obiektywnych
uwarunkowaniach nierwnoci wydajnoci. Czy jestemy pewni, e fundamentalna nierwno
kwalifikacji i indywidualnej wydajnoci jest wiksza w Stanach Zjednoczonych z pocztkiem
XXI wieku, ni w skadajcych si w poowie z analfabetw Indiach sprzed kilku dziesitkw lat (a
moe nawet dzisiaj) albo w Afryce Poudniowej apartheidu (lub post-apartheidu)? Jeli tak by si
dziao, byby to sygna alarmowy dla amerykaskich instytucji edukacyjnych, ktre z pewnoci warto
ulepszy i uczyni bardziej dostpnymi, ale ktre nie zasuguj na a tak obraz.
Wyjanienie, ktre wydaje si najbardziej przekonujce w odniesieniu do ogromnego wzrostu
najwyszych wynagrodze w Stanach Zjednoczonych, jest nastpujce. Przede wszystkim jeli
chodzi o funkcje kadr kierowniczych w wielkich przedsibiorstwach, ktre, jak widzielimy,
odpowiadaj za ogromn wikszo najwyszych pac sama obiektywna podstawa wydajnoci
indywidualnej jako wytumaczenie wynagrodzenia wydaje si nieco naiwna. W przypadku stanowisk
atwo zastpowalnych mona w przyblieniu oszacowa produktywno kracow wniesion na
przykad przez jednego dodatkowego robotnika lub kelnera, aczkolwiek z niemaym marginesem
bdu. Ale jeli chodzi o stanowiska niezastpowalne lub trudno zastpowalne, wwczas ten margines
bdu staje si nieuchronnie duo wikszy. Prawd mwic, odkd do standardowych modeli
ekonomicznych wprowadzamy hipotez niedoskonaej informacji zdecydowanie uzasadnionej w tym
kontekcie to samo pojcie indywidualnej produktywnoci kracowej staje si rozmyte i bliskie
czystej konstrukcji ideologicznej, sucej uzasadnianiu czyjego wyszego statusu.
Wyobramy sobie na przykad wielk spk midzynarodow, zatrudniajc na caym wiecie 100
000 osb i realizujc roczne obroty w wysokoci 10 miliardw euro, czyli 100 000 euro na
pracownika. Zamy, e zakupy dbr i usug stanowi poow jej obrotw (to typowa proporcja dla
gospodarki jako caoci), tak e warto dodana tej spki to, czym dysponuje, by opaci prac
i kapita, ktry wykorzystuje i ktrego uywa bezporednio wynosi 5 miliardw euro, czyli 50 000
euro na zatrudnionego. Aby ustali pac dyrektora finansowego spki (albo jego zastpcw,
dyrektora marketingu i jego zespou itd.), trzeba by w zasadzie oszacowa jego produktywno
kracow, czyli jego wkad do tych 5 miliardw euro wartoci dodanej: czy to jest 100 000 euro, 500
000 euro, czy raczej 5 milionw euro rocznie? Oczywicie adna precyzyjna i obiektywna odpowied
na to pytanie nie jest moliwa. Mona pokusi si o eksperyment, wyprbowujc kilku dyrektorw
finansowych, kadego przez kilka lat, i na tej podstawie okreli, w ramach liczby 10 miliardw euro,
jaki by wkad danego dyrektora. Dobrze widzimy, e otrzymany szacunek byby nieuchronnie jedynie
przybliony, z marginesem bdu duo wikszym ni maksymalne wynagrodzenie moliwe na tym
stanowisku, przy zaoeniu cakowicie stabilnego otoczenia rynkowego36. Abstrahujc ju od faktu, e
w rodowisku, gdzie stale redefiniuje si kontury przedsibiorstw i zakresy kompetencji wewntrz
kadej spki, tego rodzaju eksperymentalna ocena nie ma szans doj do skutku.
Wobec tych trudnoci informacyjnych i poznawczych, jak w praktyce s okrelane wynagrodzenia?
S one na og ustalane przez przeoonych w hierarchii, natomiast te najwysze wynagrodzenia s
ustalane przez samych szefw firm albo przez komitety do spraw wynagrodze skadajce si

z rnych osb majcych na og porwnywalne dochody (w szczeglnoci kadry kierownicze innych

wielkich przedsibiorstw). Uzupeniajc rol peni niekiedy zgromadzenia walne akcjonariuszy, ale
na og dotyczy to maej liczby stanowisk dyrektorskich, nie za caoci najwyszej kadry i szefw.
W kadym wypadku, biorc pod uwag brak moliwoci dokadnej oceny wkadu danej osoby do
produkcji rozpatrywanego przedsibiorstwa, trzeba pamita, e decyzje wynikajce z takiego procesu
bd w duej mierze arbitralne i zalene od ukadu si i mocy negocjacyjnej jednych i drugich. Nie ma
nic obraliwego w przypuszczeniu, e osoby ustalajce wasn pensj maj naturaln skonno do
nieco lejszej rki, a w kadym razie do wykazania si wikszym optymizmem ni rednia, jeli
chodzi o ocen swej produktywnoci kracowej. Wszystko to jest jak najbardziej ludzkie, zwaszcza
w sytuacji, gdy dostpna informacja jest obiektywnie bardzo niedoskonaa. Nie posuwajc si do
stwierdze o przywaszczaniu sobie kasy, warto zauway, e obraz ten jest duo trafniejszy ni
niewidzialna rka, bdca metafor dziaania rynku wedug Adama Smitha. W praktyce nie istnieje
ani adna niewidzialna rka, ani konkurencja czysta i doskonaa, a rynek zawsze znajduje swj
realny wyraz w specyficznych instytucjach, takich jak korporacyjna hierarchia albo komitety do spraw
wynagrodze.
Nie wynika z tego, e zwierzchnicy czy komitety mog ustali pac dowolnej wysokoci ani e
zawsze i wszdzie ustalaj najwyszy moliwy poziom wynagrodze. Instytucje i reguy waciwe
dla zarzdzania przedsibiorstwami w danym kraju s zawsze niedoskonae i nieprecyzyjne, niemniej
maj pewne ograniczenia. Kade spoeczestwo narzuca bowiem okrelone normy, ktre maj wpyw
na pogldy kadry zarzdzajcej i akcjonariuszy (albo ich przedstawicieli, gdy chodzi o akcjonariuszy
instytucjonalnych, takich jak korporacje finansowe czy fundusze emerytalne). Normy dotycz rwnie
spoecznej akceptowalnoci takiego lub innego poziomu uposaenia dla pracownikw gorzej
wynagradzanych w przedsibiorstwie i spoeczestwie jako caoci. Te normy spoeczne zale
zwaszcza od systemu wyobrae na temat wkadu jednych i drugich do produkcji firm i wzrostu
gospodarczego caego kraju. Jeli bdziemy brali pod uwag niepewno wok tych spraw, nie
powinno nas dziwi, e wyobraenia te zmieniaj si w zalenoci od epok i krajw i odpowiadaj
specyfice historii narodowej danego kraju. Std te wane jest, by dane przedsibiorstwo swoimi
dziaaniami nie stao wobec tych norm w sprzecznoci.
Bez uwzgldniajcej to wszystko teorii niezwykle trudno bdzie wyjani olbrzymie rnice
midzy krajami, gdy chodzi o poziom bardzo wysokich wynagrodze. W szczeglnoci midzy
Stanami Zjednoczonymi (i w mniejszym stopniu innymi krajami anglosaskimi) z jednej strony oraz
Europ kontynentaln i Japoni z drugiej. Innymi sowy, nierwnoci pacowe bardzo wzrosy
w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii po prostu dlatego, e firmy amerykaskie i brytyjskie
stay si duo bardziej tolerancyjne wobec skrajnie wysokich wynagrodze, poczynajc od lat 70.
XX wieku. Podobna ewolucja norm spoecznych nastpia rwnie w firmach europejskich
i japoskich, ale zacza si pniej (w latach 80., a nawet 90. XX wieku) i bya jak do tej pory mniej
wyrana. Obecnie, z pocztkiem drugiej dekady XXI wieku, wynagrodzenia rzdu kilku milionw
euro nadal szokuj bardziej w Szwecji, Niemczech, we Francji, Japonii czy we Woszech ni
w Stanach Zjednoczonych lub w Wielkiej Brytanii. Nie zawsze tak jednak byo. Przypomnijmy, e
w latach 50. XX wieku Stany Zjednoczone byy zdecydowanie bardziej egalitarne ni Francja,
zwaszcza jeli chodzi o hierarchie pacowe. Niemniej zmienio si to od lat 70. XX wieku i wszystko
wskazuje na to, e odegrao kluczow rol w ewolucji nierwnoci pacowych w rnych krajach.
Wzlot superkadr menaderskich: potna sia rozbienoci

Analiza wynagrodze kadr kierowniczych powizana z normami spoecznymi i akceptowalnoci

spoeczn wydaje si a priori do wiarygodna, ale w istocie przenosi tylko problem na inny poziom.
Trzeba przecie wyjani, skd si bior te normy spoeczne i jak ewoluuj, co przynaley tyle do
socjologii, psychologii, bada wierze i percepcji, historii kulturalnej i politycznej, co do ekonomii
sensu stricto. Kwestia nierwnoci zajmuje nauki spoeczne w szerokim sensie i nie odwouje si
wycznie do jednej dyscypliny. Zauwaylimy ju wczeniej, e konserwatywna rewolucja
anglosaska z lat 70. XX wieku, ktrej jednym z aspektw jest zwikszona tolerancja wobec bardzo
wysokich pac najwyszych kadr, bya bez wtpienia po czci spowodowana poczuciem
przecignicia przez inne kraje, ktre ogarno wwczas Stany Zjednoczone i Wielk Brytani (nawet
jeli europejskie i japoskie wspaniae trzydziestolecie byo niemal mechaniczn konsekwencj
wstrzsw lat 1914 1945). Jest jednak oczywiste, e rwnie inne czynniki odegray tu wan rol.
Dla jasnoci: nie twierdz bynajmniej, e nierwnoci pacowe s cakowicie zdeterminowane przez
normy spoeczne dotyczce sprawiedliwoci wynagrodze. Jak ju zauwaylimy, teoria
produktywnoci kracowej i wycigu midzy edukacj i technologi pozwala wyjani w sposb
wiarygodny dugoterminow ewolucj podziau pac, a w kadym razie do pewnego poziomu pac i w
pewnym przyblieniu. Logika technologii i kwalifikacji ustala granice, wewntrz ktrych powinna si
znale wikszo pac. W miar jednak, jak poszczeglne funkcje s coraz mniej zastpowalne,
zwaszcza na szczytach hierarchii kierowniczych wielkich spek, margines bdu w kwestii
indywidualnej produktywnoci robi si znaczny. Moliwoci wyjaniania rnic pac za pomoc
technologii i podziau kwalifikacji staj si coraz mniejsze, ronie natomiast znaczenie norm
spoecznych. Dotyczy to jednak niewielkiej mniejszoci zatrudnionych, bez wtpienia najwyej kilku
procent, a moe nawet poniej 1 % w zalenoci od kraju i epoki.
Fakt podstawowy ktry a priori nie by wcale oczywisty jest taki, e udzia wynagrodze
najwyszego centyla hierarchii pac moe si rni znacznie midzy krajami i w rnych okresach,
jak pokazuj to odmienne tendencje obserwowane w zamonych krajach od lat 70. XX wieku.
To niesychane oderwanie si pac superkadr od reszty musi mie zwizek z rozmiarami wielkich
przedsibiorstw i zrnicowaniem funkcji wewntrz nich. Poza tym obiektywnie zoonym
problemem zarzdzania wielkimi organizacjami moliwe jest, e to oderwanie tumaczy si take
swoistym ekstremizmem merytokratycznym, to znaczy potrzeb nowoczesnych spoeczestw, a w
szczeglnoci spoeczestwa amerykaskiego, mianowania niektrych ludzi zwycizcami
i wynagradzania ich tym hojniej, jeli zdaj si by wybrani w oparciu o ich osobiste zasugi, nie za
z racji urodzenia czy zaplecza spoecznego. Do tego wrcimy.
W kadym razie jasne jest, e potencjalnie chodzi tu o potny mechanizm sprzyjajcy
rozwarstwieniu podziau bogactw: jeli osoby najlepiej opacane ustalaj przynajmniej czciowo
swoje wasne wynagrodzenie, moe to prowadzi do coraz wikszych nierwnoci. Bardzo trudno
przewidzie, dokd moe doprowadzi taki proces. Wrmy do przywoanego przed chwil przykadu
dyrektora finansowego wielkiej spki majcej 10 miliardw euro obrotw. Wydaje si
nieprawdopodobne, aby ktrego dnia indywidualn produktywno rzeczonego dyrektora wyceniono
na sum 1 miliarda albo nawet 100 milionw euro (choby dlatego, e nie starczyoby wwczas
pienidzy na opacenie caej ekipy kierowniczej). Zarazem jednak niektrzy uwaaj, e
wynagrodzenia indywidualne rzdu 1 miliona, 10 milionw czy czasami nawet 50 milionw daj si
doskonale uzasadni (brak pewnoci w kwestii indywidualnej produktywnoci sprawia, e nie ma tu
adnej oczywistej granicy). Mona zatem spokojnie wyobrazi sobie, e udzia najwyszego centyla
w cakowitej masie pacowej osignie kiedy w Stanach Zjednoczonych 15 20 %, 25 30 % albo
jeszcze wicej.

Najbardziej przekonujcym dowodem klski zarzdzania korporacyjnego i braku racjonalnego

uzasadnienia w kategoriach produktywnoci dla najwyszych pac kierowniczych jest to, e po
zebraniu danych na temat poszczeglnych firm co w przypadku spek notowanych moemy zrobi
we wszystkich bogatych krajach bardzo trudno wyjani zanotowane rnice na tle wynikw firmy.
Mwic dokadniej, dla pewnej grupy wskanikw, jak postpy sprzeday przedsibiorstwa, poziom
zyskw itp., mona wyrni ich przyczyny zewntrzne (na przykad oglna koniunktura, wstrzsy
cen wiatowych surowcw, zmiany kursw walut albo redni wynik odnonego sektora) i pozostae.
Wycznie zmiany drugiego rodzaju mog potencjalnie przynajmniej w pewnym stopniu wynika
z decyzji szefw przedsibiorstwa. Jeli wynagrodzenia kierowayby si logik produktywnoci
kracowej, to naleaoby oczekiwa, e nie bd si zmienia (lub zmieni si niewiele) w zalenoci
od pierwszego skadnika, lecz tylko (albo gwnie) w zalenoci od drugiego. Tymczasem
obserwujemy wrcz odwrotne zjawisko: kiedy sprzeda i zyski rosn z przyczyn zewntrznych, wtedy
wynagrodzenia kadry kierowniczej rosn najsilniej. Wida to szczeglnie wyranie przy badaniu
przypadkw spek amerykaskich: Marianne Bertrand i Sendhil Mullainathan nazywaj to
wynagrodzeniem za szczcie (pay for luck)37.
Podejmiemy t kwesti i uoglnimy nasze podejcie w czwartej czci ksiki. Zobaczymy, e
skonno do wynagradzania za szczcie mocno si zmienia z czasem i w zalenoci od kraju,
bdc zalen zwaszcza od ewolucji systemu podatkowego i kracowej stawki podatkowej, ktra
wydaje si odgrywa rol bariery ochronnej (kiedy znajduje si wysoko) albo popychania do
naduy (gdy jest ustalona nisko), w kadym razie do pewnego punktu. Ewolucja prawa podatkowego
sama jest oczywicie zwizana z przeksztaceniami norm spoecznych dotyczcych nierwnoci, ale
raz rozpoczta nabiera te wasnej logiki. Na przykad bardzo silny spadek najwyszej stawki
podatkowej w krajach anglosaskich od lat 70. XX wieku (mimo e w poprzednich dekadach to wanie
w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych wprowadzono konfiskatorskie niemal stawki
podatkowe dla dochodw ocenianych jako nieprzyzwoite) cakowicie przeksztaci tryby ustalania
wynagrodze kadr kierowniczych. Te ostatnie maj teraz o wiele wicej bodcw, by stara si o due
podwyki. Przeanalizujemy, w jaki sposb ten mechanizm wzmacniajcy moe zrodzi si
rozwarstwiajc o charakterze politycznym: obnienie najwyszej stawki podatkowej prowadzi
bowiem do eksplozji wysokich wynagrodze, zwikszajc tym samym wpyw polityczny zwaszcza
poprzez finansowanie partii, grup nacisku i think-tankw grupy spoecznej majcej interes
w utrzymaniu bd dalszym obnianiu niskich stawek podatkowych.

1 C. Goldin, L.F. Katz, The Race between Education and Technology: The Evolution of U.S. Educational Wage Differentials, 1890 to

2005, NBER Working Paper 12984, National Bureau of Economic Research, Cambridge 2007.
2 Zob. rozdzia 7, tabela 7.2.
3

W jzyku rachunkowoci narodowej wydatki na zdrowie i owiat s traktowane jako konsumpcja (rdo dobrobytu samo
w sobie), a nie jako inwestycja. Chodzi o dodatkowy powd wyjaniajcy, dlaczego wyraenie kapita ludzki stanowi problem.
4 Istniej oczywicie liczne epizody wewntrz kadej fazy: minimalna stawka godzinowa wzrosa o okoo 10 % w latach 1998
2002, aby zrekompensowa obnienie dugoci czasu pracy z 39 do 35 godzin tygodniowo i utrzyma t sam pac miesiczn.
5 Podobnie jak w wypadku podatku dochodowego, paca minimalna staa si przedmiotem zacitej walki z Sdem Najwyszym,
ktry znis pac minimaln w 1935 roku, ale nastpnie zostaa ona definitywnie wprowadzona przez Roosevelta w 1938 roku.
6 Na wykresie 9.1 przeliczylimy nominalne pace minimalne na euro i dolary z roku 2013. Zob. dodatkowe wykresy S9.1 S9.2
dotyczce nominalnych pac minimalnych dostpne na stronie internetowej.
7 Niektre stany maj w 2013 roku pac minimaln wysz od minimum federalnego: 8 dolarw w Kalifornii i w Massachusetts oraz
9,20 dolara w stanie Waszyngton.
8 Dla kursu wymiany 1,30 euro za funta. W praktyce odstp od francuskiej pacy minimalnej jest wikszy, jeli wemie si pod
uwag rniczk wskanika skadek wacicieli (ktre dochodz do pacy brutto). Do tych kwestii wrcimy w czwartej czci
ksiki.
9 Istniej jeszcze inne znaczce rnice midzy krajami: w Wielkiej Brytanii wiele cen i dochodw na przykad czynsze, zasiki
i pewna liczba pac liczonych jest nadal w ujciu tygodniowym, a nie miesicznym. W tych kwestiach zob. zwaszcza R. Castel,
Les Mtamorphoses de la question sociale. Une chronique du salariat, Fayard, Paris 1995.
10 D. Card, A.B. Krueger, Myth and Measurement: The New Economics of the Minimum Wage, Princeton University Press, Princeton
1995. Card i Krueger badaj zwaszcza rne warianty pac minimalnych midzy pastwami ssiednimi. Czysta monopsona
odpowiada sytuacji, w ktrej jeden pracodawca moe zakupi prac pracownikw w jednej strefie geograficznej (w czystym
monopolu jest jeden sprzedawca). W tym wypadku ustala on pac na najniszym moliwym poziomie, a podwyka pacy
minimalnej nie tylko nie zmniejsza poziomu zatrudnienia (pracodawca ma tak du mar, e zatrudnia wszystkie zgaszajce si
osoby), ale moe go nawet zwikszy (gdy coraz wicej osb zgasza si do pracy, na przykad poniewa rzucaj zajcia
nielegalne, co jest rzecz dobr, albo opuszczaj studia, co moe nie by tak dobre). To wanie zaobserwowali Card i Krueger.
11 Zob. w szczeglnoci rozdzia 8, wykresy 8.6 8.8.
12 Ten wany fakt jest niekiedy pomijany w amerykaskiej debacie akademickiej. Poza cytowanymi ju pracami Goldin i Katza
mona rwnie odnotowa najnowsz ksik Rebecki M. Blank (R.M. Blank, Changing Inequality, University California Press,
Berkeley 2011), prawie w caoci powicon ewolucji odstpu pacowego zwizanego z posiadaniem dyplomu (oraz ewolucji
struktur rodzinnych). Rajan w swej ksice Linie uskoku zdaje si rwnie sdzi, e ewolucja nierwnoci zwizanych
z posiadaniem dyplomu ma wiksze znaczenie ni gwatowna zwyka dochodw 1 % (co nie jest cise). Tumaczy si to
czciowo faktem, e ankiety zwyczajowo uywane przez badaczy ekonomii pracy i owiaty nie pozwalaj uwiadomi sobie
w peni skali progresji najwyszego centyla (pozwalaj na to tylko dane fiskalne). Ankiety maj z pewnoci t zalet, e zawieraj
o wiele wiksz liczb informacji socjodemograficznych (zwaszcza o dyplomach) ni dane fiskalne. Ale s one oparte na
prbkach o ograniczonych rozmiarach i stwarzaj poza tym wiele problemw zwizanych z autodeklaracj. Idealnie byoby,
gdyby te dwa rodzaje rde potraktowa cznie. O tych kwestiach metodologicznych zob. aneks techniczny.
13 Naley odnotowa, e na wykresie 9.2 i nastpnych przedstawilimy cigi nieuwzgldniajce zyskw kapitaowych (ktre nie s
mierzone w sposb doskonale porwnywalny w rnych krajach). Biorc pod uwag fakt, e zyski kapitaowe s szczeglnie
rozwinite w Stanach Zjednoczonych (udzia najwyszego centyla z uwzgldnionymi zyskami wyranie przekroczy 20 %
dochodu narodowego w latach 2000 2010), mona zauway, e odstp od innych krajw anglosaskich jest w rzeczywistoci
jeszcze wikszy od tego pokazanego na wykresie 9.2. Zob. dodatkowy wykres S9.3 (dostpny na stronie internetowej).
14 Trajektoria nowozelandzka jest prawie identyczna z australijsk. Zob. wykres S9.4 (dostpny na stronie internetowej). Oglnie
rzecz biorc, aby nie przeadowa wykresw, przedstawiamy tutaj tylko cz krajw i dostpnych cigw. Czytelnika
zainteresowanego kompletnymi cigami danych odsyamy do aneksu technicznego (http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c) albo
strony World Top Incomes Database (http://topincomes.parisschoolofeconomics.eu).
15 Fakt, e Stany Zjednoczone i Kanada, kraje tak bliskie w tylu aspektach, wykazuj niekiedy tak rne trajektorie nierwnoci
pacowych wskutek licznych rnic instytucjonalnych, by czsto badany przez ekonomistw amerykaskich i kanadyjskich. Zob.
dla przykadu D. Card, R.B. Freeman (red.), Small Differences that Matter: Labor Markets and Income Maintenance in Canada
and the United States, University of Chicago Press, Chicago 1993.
16 Siga nawet 9 % dochodu narodowego, jeli wczymy zyski kapitaowe, ktre silnie si rozwiny w Szwecji w latach 90.
XX wieku. Zob. aneks techniczny.
17 Wszystkie inne kraje europejskie ujte w World Top Incomes Database, w szczeglnoci Holandia, Szwajcaria, Norwegia,
Finlandia i Portugalia, wykazuj ewolucje porwnywalne z obserwowanymi w innych krajach Europy kontynentalnej. Naley
zauway, e dane dotyczce Europy Poudniowej s tylko czciowo kompletne: zaczynaj si w 1933 roku w Hiszpanii wraz
z wprowadzeniem podatku dochodowego, lecz maj pniej wiele luk; we Woszech podatek dochodowy powsta w 1923 roku,
ale kompletne zestawy danych dostpne s od roku 1974. Zob. aneks techniczny.

18 Udzia najwyszego promila przekroczy w Stanach Zjednoczonych w latach 2000 2010 8 %, jeli pomin zyski kapitaowe,

i 12 % przy ich uwzgldnieniu. Zob. aneks techniczny.

19 Grupa 0,1 % we Francji czy w Japonii przesza wic od poziomu pitnasto- do dwudziestokrotnoci redniego dochodu (czyli

od 450 000 euro do 750 000 euro przy rednim dochodzie 30 000 euro), podczas gdy w Stanach Zjednoczonych grny promil
przeszed od jego dwudziesto- do stokrotnoci (czyli od 600 000 euro do 3 milionw euro, przy tym samym rednim dochodzie 30
000 euro). Te rzdy wielkoci s przyblione, ale pozwalaj na lepsz wizualizacj zjawiska i zestawienie z wynagrodzeniami
czsto wymienianymi w mediach.
20 Na poziomie 1 % rozpatrywanego w caoci redni dochd jest oczywicie duo mniejszy: udzia w 10 % dochodu narodowego
dla 1 % najbogatszych oznacza z definicji, e ich redni dochd jest dziesiciokrotnie wyszy od redniej dochodw (a udzia
20 % oznacza, e jest dwudziestokrotnie wyszy). Pojcie zasady Pareto (do ktrej wrcimy w rozdziale 10) pozwala powiza
udziay najwyszego decyla, centyla i promila: w krajach mniej nieegalitarnych (jak Szwecja w latach 70. XX wieku) czonkowie
grnego 0,1 % s rednio dwukrotnie bogatsi od tych z grnego 1 %, tak e udzia najwyszego promila w cakowitym dochodzie
reprezentuje zaledwie jedn pit caego najwyszego centyla. W krajach silnie nieegalitarnych (jak Stany Zjednoczone lat 2000
2010) s oni do czterech, piciu razy bogatsi, tak e udzia najwyszego promila stanowi 40 50 % najwyszego centyla.
21 W zalenoci od tego, czy liczymy z zyskami kapitaowymi, czy bez.
22 Zob. w szczeglnoci rozdzia 5, tabela 5.1.
23 W wypadku Szwecji i Danii obserwujemy nawet dla niektrych pojedynczych lat okresu 1900 1910 udziay 1 % sigajce
25 % dochodu narodowego, to znaczy poziomy wysze od stwierdzonych w Wielkiej Brytanii, Francji czy w Niemczech w tym
samym czasie (gdzie odnotowane maksimum jest blisze 22 23 %). Biorc pod uwag ograniczenia dostpnych rde, nie
moemy by jednak pewni, czy te rnice s rzeczywicie znaczce. Zob. aneks techniczny.
24 Fakt ten stwierdzamy dla wszystkich krajw, dla ktrych dysponujemy danymi o strukturze dochodw z podziaem na rne
poziomy dochodw, podobnymi do tych prezentowanych w poprzednim rozdziale dla Francji i Stanw Zjednoczonych (zob.
wykresy 8.3 8.4 i 8.9 8.10).
25 Zob. wykres S9.6 dostpny na stronie internetowej dla tego samego wykresu z cigami rocznymi. Cigi dotyczce innych krajw
s podobne i dostpne na stronie internetowej.
26 Na wykresie 9.8 pokazalimy tylko redni arytmetyczn czterech krajw europejskich z wykresu 9.7. Te cztery kraje s bardzo
reprezentatywne dla europejskiej rnorodnoci, wic ewolucja nie byaby w aden sposb odmienna, gdybymy wczyli inne
kraje Europy Pnocnej czy Europy Poudniowej albo zrwnowayli dochody narodowe kadego kraju. Zob. aneks techniczny.
27 Zainteresowanego czytelnika odsyamy do bada tych przypadkw zebranych dla dwudziestu trzech krajw w dwch tomach
opublikowanych w latach 2007 i 2010. Zob. A.B. Atkinson, T. Piketty (red.), Top Incomes over the Twentieth Century: A Contrast
Between Continental European and English-Speaking Countries, Oxford University Press, Oxford 2007; A.B. Atkinson, T. Piketty
(red.), Top Incomes: A Global Perspective, Oxford University Press, Oxford 2010.
28 Zob. pogbion analiz historycznej dynamiki nierwnoci niemieckich biorc pod uwag niedoskonao dostpnych rde
F. Dell, LAllemagne ingale. Ingalits de revenus et de patrimoine en Allemagne, dynamique daccumulation du capital et
taxation de Bismarck Schroeder 1870 2005, niepublikowana praca doktorska, EHESS, 2008.
29 W Chinach przed rokiem 1980 nie byo podatku dochodowego w dosownym rozumieniu, tak e adne rdo nie pozwala na
badanie nierwnoci dochodw dla caego XX wieku (prezentowane tutaj cigi danych zaczynaj si w roku 1986). Dla Kolumbii
dane fiskalne, ktre zgromadzilimy do dzisiaj, zaczynaj si dopiero w roku 1993, ale podatek dochodowy istnia duo wczeniej
i jest cakiem moliwe, e w kocu odnajdziemy wczeniejsze dane (historyczne dane fiskalne byy nie najlepiej archiwizowane
w wielu krajach Ameryki Poudniowej).
30 Lista projektw w toku jest dostpna na stronie World Top Incomes Database.
31 Kiedy mona dotrze do kartotek fiskalnych, cyfryzacja stanowi rzecz jasna popraw rda informacji. Ale jeli kartoteki s
niedostpne albo le zarchiwizowane (co si zdarza czsto), wwczas zanik papierowych publikacji statystycznych moe
prowadzi w wielu przypadkach do utraty pamici fiskalnej i historycznej.
32 Im bardziej podatek zblia si do podatku czysto proporcjonalnego, tym mniej odczuwa si potrzeb szczegowych danych
o podziale dochodw na czci. Wrcimy do tego w czwartej czci o czysto fiskalnych ewolucjach. Przypomnijmy tylko, e maj
one wpyw na narzdzie obserwacji.
33 Wskazane na wykresie 9.9 dane za rok 2010 zostay obliczone na podstawie bardzo niedokadnych rde o wynagrodzeniach
szefw przedsibiorstw i powinny by traktowane jedynie jako przyblienie. Zob. aneks techniczny.
34 A. Banerjee, T. Piketty, Top Indian Incomes, 1922 2000, World Bank Economic Review 2005, vol. 19, nr 1, s. 1 19. Zob.
te A. Banerjee, T. Piketty, Are the rich growing richer? Evidence from Indian tax data, w: A. Deaton, V. Kozel (red.), Data and
Dogma: The Great Indian Poverty Debate, McMillan, New Delhi 2004. Czarna dziura sama stanowi prawie poow caego
wzrostu w Indiach w latach 90. XX wieku: dochd na mieszkaca rs o prawie 4 % rocznie wedug rachunkw narodowych, a o
zaledwie 2 % wedug ankiet w gospodarstwach domowych. Stawka jest wic powana.
35 Zob. aneks techniczny.
36 W istocie gwny wynik w sumie do oczywisty ekonomicznych modeli optymalnego eksperymentowania w warunkach
niedoskonaej informacji jest taki, e dane podmioty (tutaj przedsibiorstwa) nie s nigdy zainteresowane dojciem do penej

informacji, gdy koszty eksperymentowania (jest rzecz kosztown wyprbowywanie dziesitkw dyrektorw finansowych przed
wybraniem na dobre jednego) s wysokie, a tym bardziej, gdy informacja ma warto publiczn przewyszajc warto prywatn
dla danego przedsibiorstwa. Zob. wskazwki bibliograficzne w aneksie technicznym,
37 M. Bertrand, S. Mullainathan, Are CEOs rewarded for luck? The ones without principals are, The Quarterly Journal of
Economics 2001, vol. 116, nr 3, s. 901 932. Zob. rwnie L. Bebchuk, J. Fried, Pay without Performance, Harvard University
Press, Cambridge 2004.

10. Nierwno wasnoci kapitau

Przejdmy teraz do nierwnoci majtkw i jej historycznej ewolucji. To kwestia tym waniejsza, e
redukcja nierwnoci majtkowych i pochodzcych z nich dochodw obserwowana w pierwszej
poowie XX wieku jest jedynym powodem zmniejszenia si w tym okresie cakowitej nierwnoci
dochodw. Tak we Francji, jak i w Stanach Zjednoczonych nierwno dochodw z pracy nie
zmniejszya si w sposb strukturalny midzy latami 1900 1910 i 1950 1960 (wbrew
optymistycznym przepowiedniom Kuznetsa, opartym na koncepcji stopniowego i mechanicznego
przepywu siy roboczej z sektorw najgorzej opacanych do dziaalnoci lepiej wynagradzanej),
a silny spadek cakowitej nierwnoci dochodw tumaczy si zasadniczo zaamaniem wysokich
dochodw z kapitau. Wszystkie dane, jakimi dysponujemy, wskazuj, e podobnie rzecz si ma take
z innymi krajami rozwinitymi1. Kluczowe jest zatem zrozumienie, jak i dlaczego doszo do tej
historycznej kompresji nierwnoci majtkowych.
Wag tego tematu dodatkowo wzmacnia fakt, e koncentracja wasnoci kapitau ponownie wzrasta
na pocztku XXI wieku, w powizaniu z tendencj zwykow stosunku kapitau do dochodu i niskim
wzrostem. Dugoterminowy wpyw tego potencjalnego procesu rozwarstwienia majtkowego budzi
wiele pyta i wydaje si w pewnej mierze bardziej niepokojcy ni rosncy rozdwik midzy pacami
superkadr a reszt, ktry na razie ma ograniczony geograficznie zasig.
Majtkowa hiperkoncentracja: Europa i Ameryka
Jak pokazalimy w rozdziale 7, podzia majtkw a wic dochodw z kapitau jest zawsze duo
bardziej skoncentrowany ni podzia dochodw z pracy. We wszystkich znanych spoeczestwach
wszystkich epok najmniej zasobna majtkowo cz spoeczestwa nie posiada prawie nic (na og
zaledwie 5 % caego majtku), najwyszy decyl hierarchii majtkw posiada wyran wikszo tego,
co jest do posiadania (na og ponad 60 % cakowitego majtku, a niekiedy do 90 %), natomiast
ludno mieszczca si midzy tymi dwiema grupami (czyli w naszej konstrukcji 40 % populacji)
zachowuje udzia midzy 5 % i 35 % cakowitego majtku2. Odnotowalimy rwnie, e pojawienie
si prawdziwej redniej klasy majtkowej, to znaczy fakt, i ta porednia grupa staa si wyranie
zasobniejsza w majtek ni najbiedniejsza poowa ludnoci, stanowi bez wtpienia najwaniejsz
transformacj strukturaln w podziale bogactw w dugim okresie.
Teraz musimy zrozumie przyczyny tej transformacji. W tym celu trzeba zacz od sprecyzowania
chronologii. Kiedy i jak rozpocza si redukcja nierwnoci majtkowych? Naley najpierw wskaza,
e dostpne rda gwnie dane spadkowe nie pozwalaj niestety w tej chwili na zbadanie
historycznej ewolucji nierwnoci majtkowych w tylu krajach co dla nierwnoci dochodw.
Dysponujemy do penymi szacunkami historycznymi gwnie dla czterech krajw: Francji, Wielkiej
Brytanii, Stanw Zjednoczonych i Szwecji. Wnioski z ich dowiadcze historycznych s jednak
stosunkowo jasne i spjne, zwaszcza gdy chodzi o podobiestwa i rnice midzy trajektoriami
europejskimi i amerykaskimi3. Poza tym ogromn zalet danych majtkowych, w porwnaniu
z danymi dotyczcymi dochodw, jest to, e w niektrych przypadkach pozwalaj cofn si duo
dalej w czasie. Przedstawimy po kolei wyniki otrzymane dla tych czterech krajw.

Francja: obserwatorium majtkw

Szczeglnie interesujcy jest przypadek Francji, poniewa to jedyny kraj, dla ktrego dysponujemy
prawdziwie jednolitym rdem historycznym pozwalajcym bada podzia majtkw w sposb stay
od przeomu XVIII i XIX wieku. Wszystko to dziki wprowadzeniu od 1791 roku, wkrtce po
zniesieniu przywilejw podatkowych szlachty, podatku od spadkw i darowizn i w ogle systemu
rejestracji majtkw zadziwiajco nowoczesnego i powszechnego jak na warunki epoki. Nowy
podatek spadkowy wprowadzony przez rewolucj francusk mia charakter powszechny z trzech
powodw: obejmowa w identyczny sposb wszystkie rodzaje dbr i wasnoci (grunty rolne,
nieruchomoci miejskie i wiejskie, gotwk, obligacje pastwowe i prywatne, aktywa finansowe
wszelkiego rodzaju, akcje, udziay w spkach, meble, kosztownoci itp.), kimkolwiek byby ich
posiadacz (szlachcic bd plebejusz) i jakakolwiek byaby ich warto, nawet najmniejsza. Celem tej
fundamentalnej reformy byo zreszt nie tylko dostarczenie nowej wadzy przychodw podatkowych,
ale take umoliwienie administracji ledzenia wszelkich transferw majtkowych, czy to na drodze
spadku (w wypadku zgonu waciciela), czy darowizny (przez osoby yjce), w sposb gwarantujcy
wszystkim pen kontrol nad ich prawem wasnoci. W oficjalnym jzyku administracyjnym podatek
spadkowy i podatek od darowizn zawsze nalea od praw z 1791 roku a po dzie dzisiejszy do
najszerszej kategorii opat rejestrowych, albo bardziej specyficznie opat transferowych, a zatem
opat pobieranych zarwno w przypadku nieodpatnego przeniesienia praw (to znaczy transferw
wasnoci dokonanych bez zapaty finansowej, w drodze spadku lub darowizny), jak rwnie od
odpatnego przeniesienia wasnoci (to znaczy transferw w zamian za pienidze bd inne aktywa).
Chodzi wic o to, by kady posiadacz, duy lub may, mg zarejestrowa swoje dobra, a nastpnie by
mg bezpiecznie korzysta ze swego prawa wasnoci i na przykad prosi o pomoc wadze publiczne
w wypadku ich zakwestionowania. W ten sposb na przeomie XVIII i XIX wieku powsta do
kompletny system rejestrowania wasnoci i w szczeglnoci kataster nieruchomoci, ktry przetrwa
do dnia dzisiejszego.
W czwartej czci ksiki wrcimy do historii podatkw spadkowych w rnych krajach.
Tymczasem podatki interesuj nas przede wszystkim jako rdo danych. Zauwamy wic po prostu,
e w wikszoci innych krajw trzeba czeka a do koca XIX wieku lub pocztku XX wieku, by
podobne podatki zostay wprowadzone w ycie. W Wielkiej Brytanii trzeba zaczeka do reformy
z 1894 roku, by zostay poczone prawa dotyczce przekazywania dbr nieruchomych (real estate)
i te dotyczce aktyww finansowych i dbr osobistych (personal estate), i lat 1910 1920, aby zostay
utworzone jednolite statystyki spadkowe obejmujce cao wasnoci. W Stanach Zjednoczonych
federalny podatek od spadkw i darowizn zostaje wprowadzony dopiero w 1916 roku, przy czym
dotyczy tylko niewielkiej mniejszoci ludnoci (istniej bardzo zrnicowane podatki na poziomie
stanw, obowizujce niekiedy szersze grupy wacicieli). Wskutek tego bardzo trudno jest bada
w obu tych krajach ewolucje nierwnoci majtkowych przed I wojn wiatow: owszem, istniej
liczne akty notarialne oraz inwentarze dbr sporzdzane po zgonach, ale najczciej chodzi o akty
prywatne dotyczce szczeglnych grup ludnoci i dbr, z ktrych nie sposb raczej wyciga oglnych
wnioskw.
To o tyle niefortunne, e I wojna wiatowa oznaczaa duy wstrzs dla majtkw i ich podziau.
Jednym z gwnych powodw zainteresowania badaniem przypadku francuskiego jest wanie
moliwo przyjrzenia si temu zasadniczemu zwrotowi z duszej perspektywy historycznej. Od roku
1791 do 1901 podatek od spadkw i darowizn jest cile proporcjonalny: stawka waha si w zalenoci
od stopnia pokrewiestwa, lecz jest taka sama niezalenie od wysokoci przekazywanej sumy i na

og bardzo niska (generalnie zaledwie 1 % lub 2 %). Podatek staje si nieznacznie progresywny
w roku 1901, na skutek dugiej batalii parlamentarnej. Administracja, ktra publikowaa ju od lat 20.
XIX wieku szczegowe statystyki o dorocznym strumieniu spadkw i darowizn, od roku 1902 a do
lat 50. XX wieku przygotowuje rne rodzaje wycigw wedle wielkoci spadkw, ktre z czasem
staj si coraz bardziej skomplikowane (klasyfikacja mieszana, w podziale na wiek, poziom spadkw,
rodzaj przekazywanych dbr itp.). Od lat 70. XX wieku moliwe jest korzystanie z kartotek
cyfrowych, zawierajcych reprezentatywne prbki caoci deklaracji spadkw i darowizn skadanych
we Francji w cigu danego roku, co pozwala przeduy cigi statystyczne a do lat 2000 2010. Poza
tymi bogatymi rdami, produkowanymi bezporednio przez administracj skarbow w trakcie
dwch ostatnich wiekw, zebralimy rwnie dziesitki tysicy deklaracji indywidualnych, ktre
bardzo dobrze si zachoway w archiwach narodowych i departamentalnych od pierwszych lat
XIX wieku, aby cznie stworzy prbki wielkich rozmiarw idce, od lat 1800 1810 do lat 2000
2010. W sumie francuskie archiwa spadkowe daj niezwykle bogaty i szczegowy ogld dwch
wiekw akumulacji i podziau majtkw4.
Metamorfozy spoeczestwa majtkowego
Na wykresie 10.1 pokazalimy najwaniejsze spord uzyskanych wynikw na temat ewolucji
koncentracji majtkw w latach 1810 20105. Pierwszy wniosek jest taki, e nie mona dostrzec
adnej tendencji w kierunku zmniejszenia nierwnoci posiadanego kapitau przed wstrzsami lat
1914 1945. Wrcz przeciwnie, stwierdzi mona lekk tendencj do zwyki przez cay wiek XIX
(poczynajc od bardzo wysokiego poziomu startu), a nawet przyspieszenie spirali rozwarstwienia
w latach 1880 1913. Najwyszy decyl hierarchii majtkw zachowywa ju midzy 80 85 %
caoci majtkw z pocztkiem XIX wieku; na pocztku XX wieku ma ich prawie 90 %. Tylko
najwyszy centyl podziau dochodw posiada midzy 45 50 % majtku narodowego w latach 1800
1810; udzia ten przekroczy 50 % w latach 1850 1860 i sign 60 % caoci majtku okoo lat
1900 19106.
Kiedy analizuje si te dane z historycznego dystansu, ktrym dzi dysponujemy, uderza olbrzymia
koncentracja majtkw charakteryzujca spoeczestwo francuskie czasu belle poque pomimo
uspokajajcej retoryki elit gospodarczych i politycznych III Republiki. W Paryu, skupiajcym na
pocztku XX wieku zaledwie nieco ponad dwudziest cz ludnoci Francji, ale ju czwart cz
majtkw, koncentracja fortun jest jeszcze wiksza i wydaje si rosn bez ogranicze w dekadach
poprzedzajcych I wojn wiatow. W stolicy, gdzie w XIX wieku dwie trzecie ludnoci umiera
niemal bez adnego majtku do przekazania (wobec okoo poowy w reszcie kraju), ale gdzie
gromadz si rwnie najwiksze fortuny, udzia najwyszego centyla jest rzdu 55 % z pocztkiem
XIX wieku, przekracza 60 % w latach 1880 1890, a potem 70 % w przededniu I wojny wiatowej
(zob. wykres 10.2). Widzc t krzyw, mona sobie zada pytanie, dokd doprowadziaby
koncentracja majtkw, gdyby nie wojny wiatowe.
Nasze rejestry spadkowe pozwalaj rwnie stwierdzi, e nierwno majtkw jest niemal tak
samo wyrana we wszystkich kategoriach wiekowych i to w cigu caego XIX wieku. Sprecyzujmy
przy tym, e szacunki wskazane na wykresach 10.1 10.2 (i na kolejnych) dotycz nierwnoci
majtkw wewntrz caej dorosej populacji yjcej w danym czasie. Zaczynamy od majtkw przy
zgonach, ale powtarzamy kad obserwacj pod ktem liczby osb yjcych w danej kategorii
wiekowej w cigu rozpatrywanego roku. W praktyce nie robi to wielkiej rnicy: koncentracja

majtkw wrd osb yjcych przewysza zaledwie o kilka punktw nierwno fortun posiadanych
w momencie zgonu i wszystkie ewolucje w czasie s dla obu wskanikw takie same7.
Jaka bya koncentracja majtkw we Francji w XVIII wieku i w przededniu rewolucji? Z braku
rda podobnego do danych spadkowych, stworzonych przez zgromadzenia rewolucyjne (dla ancien
rgimeu dysponujemy tylko archiwami prywatnymi, niejednolitymi i niekompletnymi, podobnie jak
dla Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych do koca XIX wieku), dokonywanie precyzyjnych
porwna jest niestety niemoliwe. Ale wszystko zdaje si wskazywa, e nierwno prywatnych
majtkw zostaa nieznacznie zredukowana midzy latami 1780 i 1800 1810, jesli wemie si pod
uwag redystrybucj gruntw rolnych, anulowanie obligacji podczas rewolucji i oglnie wstrzsy,
jakich doznay fortuny arystokratyczne. Moliwe, e udzia najwyszego decyla siga lub nawet
lekko przekracza 90 % caoci majtku w przededniu 1789 roku i e udzia najwyszego centyla
siga lub przekracza 60 %. Z kolei miliard emigrantw i powrt szlachty na przd sceny
politycznej sprzyjay odtworzeniu pewnej liczby dawnych fortun w epoce monarchii cenzusowych
(1815 1848). Nasze dane spadkowe pozwalaj faktycznie stwierdzi, e odsetek arystokratycznych
nazwisk w najwyszym centylu hierarchii paryskich majtkw wzrasta stopniowo z zaledwie 15 %
w latach 1800 1810 do niemal 30 % w latach 40. XIX wieku, przed nieuchronnym spadkiem,
poczynajc od lat 1850 1860, i zaamaniem do poziomu poniej 10 % w latach 1890 19008.

WYKRES 10.1: Nierwno majtkw we Francji, 1810 2010

INTERPRETACJA: najwyszy decyl (10 % najwyszych majtkw) obejmowa 80 90 % caoci majtku w latach
1810 1910 i obejmuje 60 65 % dzisiaj.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

WYKRES 10.2: Nierwno majtkw: Pary i Francja, 1810 2010

INTERPRETACJA: najwyszy centyl (1 % najwyszych majtkw) zachowuje 70 % cakowitego majtku w Paryu
w przededniu I wojny wiatowej.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Znaczenie przemian zapocztkowanych przez rewolucj francusk nie powinno by wszak

wyolbrzymiane. Poza wspomnianymi wahaniami (prawdopodobny spadek nierwnoci majtkowych
od 1780 do lat 1800 1810, pniej stopniowy wzrost od 1810 1820 do 1900 1910, zwaszcza
poczynajc od lat 1870 1880) zasadniczym faktem pozostaje wzgldna stabilno nierwnoci
posiadanego kapitau na nadzwyczaj wysokim poziomie w cigu XVIII i XIX wieku i do pocztkw
XX stulecia. Przez cay ten czas najwyszy decyl posiada zawsze rzd 80 90 % caoci majtku,
natomiast najwyszy centyl okoo 50 60 %. Jak widzielimy w drugiej czci ksiki, struktura
kapitau ulega cakowitemu przeksztaceniu midzy XVIII wiekiem i pocztkiem XX wieku (kapita
ziemski zosta niemal cakowicie zastpiony przez kapita przemysowy, finansowy i w
nieruchomociach, i nie way ju prawie nic w majtkach z czasw belle poque), ale jego globalny
poziom mierzony wielokrotnoci dochodu narodowego pozosta do stabilny. W szczeglnoci
rewolucja francuska miaa tylko niewielki wpyw na stosunek kapitau do dochodu. Zobaczylimy, e
podobnie rzecz si ma z dystrybucj kapitau. W latach 1810 1820, w epoce ojca Goriot, Rastignaca
i panny Wiktoryny, fortuna jest niewtpliwie nieco mniej nierwno podzielona ni za ancien
rgimeu. Ale rnica jest w sumie do ograniczona: w obu wypadkach chodzi o spoeczestwa
majtkowe, charakteryzujce si hiperkoncentracj kapitau, spoeczestwa, w ktrych spadek
i maestwo odgrywaj kluczow rol i gdzie pooenie rki na duym majtku zapewnia zamono,
ktrej studia i praca nie pozwalaj osign. Za belle poque fortuna jest jeszcze bardziej
skoncentrowana ni w chwili, gdy swj wykad wygasza Vautrin. Ale w istocie chodzi o to samo
spoeczestwo i t sam fundamentaln struktur nierwnoci, od ancien rgimeu do III Republiki,
mimo ogromnych przeksztace ekonomicznych i politycznych, ktre nastpiy midzy tymi dwiema
epokami.
Nasze rda spadkowe pozwalaj rwnie stwierdzi, e spadek udziau najwyszego decyla
w majtku narodowym w XX wieku dokona si cakowicie z korzyci dla 40 % rodka i e udzia
50 % najbiedniejszych w ogle nie uleg zmianie (zawsze by poniej 5 %). Przez cay XIX i XX wiek

najbiedniejsza poowa ludnoci nie posiada niemal adnego majtku. W szczeglnoci w chwili zgonu
okoo poowa najbiedniejszej czci ludnoci nie posiada adnego aktywu w nieruchomociach bd
finansowego, ktry mgby by przekazany, a skromne dobra zostaj w caoci wchonite przez
koszty zwizane z pogrzebem lub dugami (w ktrym to wypadku spadkobiercy zwykle odmawiali
przyjcia spadku). Ta proporcja przekracza dwie trzecie zgonw w Paryu w cigu caego XIX wieku
i a do I wojny wiatowej, bez tendencji spadkowej. Ta szeroka grupa obejmuje na przykad ojca
Goriot, ktry umiera opuszczony przez crki, w absolutnej ndzy. Wacicielka hotelu, w ktrym
mieszka, pani Vauquer domaga si pozostaoci czynszu od Rastignaca, ktry musi pokry take
koszty pogrzebu, przekraczajce warto ndznych przedmiotw osobistych starego czowieka. Jeli
wemiemy pod uwag ca Francj, to okoo poowa ludnoci umiera bez majtku do przekazania
albo z majtkiem ujemnym w XIX wieku i ta proporcja nie zmieni si w XX wieku9.
Nierwno posiadania kapitau w Europie w czasach belle poque
Dane dostpne dla innych krajw europejskich, mimo wszystkich niedoskonaoci, wskazuj
jednoznacznie, e skrajna koncentracja majtkw w XVIII i XIX wieku a do I wojny wiatowej jest
zjawiskiem dotyczcym nie tylko Francji, lecz caej Europy.
W Wielkiej Brytanii od lat 1910 1920 dysponujemy szczegowymi statystykami spadkowymi,
ktre byy ju szeroko wykorzystywane przez badaczy (zwaszcza przez Atkinsona i Harrissona). Jeli
uzupeni si je szacunkami dostpnymi dla ostatnich lat, jak rwnie mniej pewnymi i mniej spjnymi
obliczeniami sporzdzonymi przez Petera Linderta dla lat 1810 i 1870 (na podstawie wycigw
z inwentarzy pomiertnych), to otrzymujemy ewolucj caoci bardzo blisk trajektorii francuskiej,
z oglnym poziomem nierwnoci zawsze nieco wyszym za kanaem La Manche. Udzia
najwyszego decyla by rzdu 85 % caoci majtku w latach 1810 1870 i przekracza 90 % w latach
1900 1910. Udzia najwyszego centyla przeszed od poziomu okoo 55 60 % caoci majtku
w latach 1810 1870 do okoo 70 % w latach 1910 1920 (zob. wykres 10.3). Brytyjskie rda s
niedoskonae, w szczeglnoci dla XIX wieku, ale rzdy wielkoci daj absolutnie jednoznaczny
obraz: koncentracja majtkw bya w XIX wieku w Wielkiej Brytanii bardzo zaawansowana i do roku
1914 nie wykazywaa adnej tendencji spadkowej, wrcz przeciwnie. Z francuskiego punktu widzenia
najbardziej uderzajce jest to, e nierwnoci posiadanego kapitau byy w sumie niewiele wiksze
w Zjednoczonym Krlestwie ni we Francji w czasach belle poque, podczas gdy wczesne elity
republikaskie lubiy przedstawia Francj jako kraj egalitarny w porwnaniu z monarchicznym
ssiadem zza kanau La Manche. Formalny charakter reimu politycznego mia najwyraniej
niewielki wpyw na rzeczywisto podziau bogactw w obu krajach.
W Szwecji, gdzie bardzo bogate dane sigajce lat 1910 1920 zostay ostatnio wykorzystane przez
Henryego Ohlssona, Jespera Roinego i Daniela Waldenstrma i gdzie istniej rwnie szacunki dla
lat 1810 i 1870 (sporzdzone w szczeglnoci przez Lee Soltowa), rwnie stwierdzamy trajektori
bardzo zblion do tej zaobserwowanej we Francji i w Wielkiej Brytanii (zob. wykres 10.4).
Szwedzkie rejestry majtkowe potwierdzaj to, co ju wiedzielimy dziki deklaracjom dochodowym:
Szwecja nie jest krajem strukturalnie egalitarnym, jak si niekiedy myli. Koncentracja majtkw
faktycznie osigna w Szwecji w latach 70. XX wieku najniszy punkt zanotowany w naszych cigach
danych historycznych (z zaledwie ponad 50 % cakowitego majtku dla najwyszego decyla i nie
wicej ni 15 % dla najwyszego centyla). To jednak wci dosy wysoki poziom nierwnoci, ktry
do tego wyranie wzrasta od lat 80. XX wieku (koncentracja majtkw z pocztkiem lat 2010 wydaje
si niewiele mniejsza ni we Francji). Poza tym koncentracja majtkw w latach 1900 1910 bya

rwnie silna w Szwecji, jak we Francji czy w Wielkiej Brytanii. Wszystkie europejskie spoeczestwa
belle poque wydaje si charakteryzowa bardzo silna koncentracja majtkw. Kluczowe jest
zrozumienie, jakie byy tego przyczyny i dlaczego fakt ten uleg tak gbokim zmianom w cigu
minionego wieku.

WYKRES 10.3: Nierwno majtkw w Wielkiej Brytanii, 1810 2010

INTERPRETACJA: najwyszy decyl zachowywa 80 90 % cakowitego majtku w latach 1810 1910 i zachowuje
70 % dzisiaj.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Warto odnotowa, e ten skrajny poziom koncentracji majtkw rzdu 80 90 % kapitau

w posiadaniu najwyszego decyla, z czego okoo 50 60 % przypada najwyszemu centylowi, wydaje
si wystpowa rwnie w wikszoci spoeczestw do XIX wieku, zwaszcza w tradycyjnych
spoeczestwach rolniczych, zarwno w epoce nowoytnej, jak i w redniowieczu i w epoce
staroytnej. Dostpne rda s niewystarczajce, by sporzdzi precyzyjne porwnania i zbada
zachodzce ewolucje, ale rzdy wielkoci otrzymane dla czci najwyszego decyla i najwyszego
centyla w caoci fortun (zwaszcza w caoci gruntw rolnych) s na og bardzo bliskie tego, co
odnajdujemy we Francji, Wielkiej Brytanii i Szwecji w XIX wieku i w czasach belle poque10.

WYKRES 10.4: Nierwno majtkw w Szwecji, 1810 2010

INTERPRETACJA: najwyszy decyl zachowywa 80 90 % cakowitego majtku w latach 1810 1910 i zachowuje
55 60 % dzisiaj.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Pojawienie si redniej klasy majtkowej

Podwjne pytanie, na ktre bdziemy teraz szukali odpowiedzi, jest nastpujce. Dlaczego
nierwnoci majtkowe byy tak skrajne i coraz bardziej rosy do I wojny wiatowej? I dlaczego
mimo faktu, e majtki w caoci odzyskay z pocztkiem XXI wieku swj poziom z pocztkw
XX wieku (jak pokazuje to ewolucja stosunku kapitau do dochodu), koncentracja kapitau sytuuje si
dzisiaj zdecydowanie poniej tych rekordw historycznych oraz czy mona mie pewno, e
przyczyny tego s ostateczne i nieodwracalne?
W istocie odpowied na to drugie pytanie wynika jasno z francuskich danych przedstawionych na
wykresie 10.1: koncentracja majtkw nie podniosa si najwyraniej w peni z zaamania po
wstrzsach lat 1914 1945. Udzia najwyszego decyla, ktry siga 90 % cakowitego dochodu
w pierwszej dekadzie XX wieku, spad do 60 70 % w latach 1950 1970. Cz przypadajca
najwyszemu centylowi spada jeszcze bardziej, przechodzc od 60 % w latach 1910 1920 do 20
30 % w latach 1950 1970. W porwnaniu z wczeniejszymi tendencjami sprzed I wojny wiatowej
zerwanie jest zdecydowane i silne. Od lat 80. XX wieku nierwnoci majtkowe rzeczywicie wzrosy
i zobaczymy, e w obliczu globalizacji finansowej coraz trudniej jest dokonywa pomiaru majtkw
i ich podziau w ramach narodowych. Nierwno posiadania kapitau w XXI wieku powinna by
w coraz wikszym stopniu rozpatrywana na poziomie wiatowym. Nie ma jednak wtpliwoci, e
nierwnoci majtkowe sytuuj si obecnie znacznie poniej tego, czym byy przed stuleciem: okoo
60 65 % caoci majtku przypadajce najwyszemu decylowi z pocztkiem drugiej dekady
XXI wieku to bardzo wysoki odsetek, ale zdecydowanie niszy ni w czasach belle poque.
Zasadnicza rnica jest taka, e dzisiaj istnieje rednia klasa majtkowa, ktra przeja okoo jednej
trzeciej majtku narodowego.
Dostpne dla innych krajw europejskich dane rwnie wskazuj, e chodzi o zjawisko

o charakterze oglnym. W Wielkiej Brytanii udzia najwyszego decyla spad z poziomu ponad 90 %
w przededniu I wojny wiatowej do okoo 60 65 % w latach 70. XX wieku. Obecnie jest rzdu 70 %.
Udzia najwyszego centyla dosownie zawali si na skutek wstrzsw XX wieku, przechodzc od
poziomu prawie 70 % w pierwszej dekadzie XX wieku do niewiele ponad 20 % w latach 1970 1980,
by w kocu usytuowa si w granicach 25 30 % z pocztkiem drugiej dekady XXI stulecia (zob.
wykres 10.3). W Szwecji poziomy koncentracji kapitau s zawsze troch nisze ni w Wielkiej
Brytanii, ale trajektoria caoci jest w sumie do zbliona (zob. wykres 10.4). W kadym wypadku
stwierdzamy, e zmniejszenie o 10 % udziau najbogatszych w hierarchii fortun dokona si
zasadniczo na rzecz redniej klasy majtkowej (okrelonej jako 40 % nastpnych), a nie
najbiedniejszej poowy ludnoci, ktrej udzia w caoci majtku by zawsze minimalny (zwykle okoo
5 %), ze Szwecj wcznie (gdzie nie przekroczy nigdy 10 %). W niektrych przypadkach, zwaszcza
w Wielkiej Brytanii, spadek znaczenia 1 % najbogatszych przynis korzyci znacznej czci
kolejnych 9 %. Ale, poza specyfik poszczeglnych krajw, uderzajce jest oglne podobiestwo tych
trajektorii w caej Europie. Najwiksz transformacj strukturaln jest pojawienie si rodkowej grupy
reprezentujcej niemal poow ludnoci, zoonej z osb, ktrym udao si zgromadzi jaki majtek
wynoszcy cznie midzy jedn czwart a jedn trzeci majtku narodowego.
Nierwno posiadania kapitau w Ameryce
Przyjrzyjmy si teraz przypadkowi amerykaskiemu. Od lat 1910 1920 dysponujemy statystykami
spadkowymi szeroko wykorzystywanymi przez badaczy (w szczeglnoci Lampmana, Kopczuka
i Saeza), z tym wszake wanym ograniczeniem, e federalny podatek spadkowy obejmowa niewielki
odsetek populacji. Szacunki te mona uzupeni szczegowymi ankietami majtkowymi
sporzdzanymi przez System Rezerwy Federalnej od lat 60. XX wieku (analizowanymi zwaszcza
przez Kennickella i Wolffa) oraz bardziej niepewnymi obliczeniami dotyczcymi lat 1810 i 1870,
opartymi na sporzdzanych pomiertnie inwentarzach i spisach majtkw, wykorzystanymi
odpowiednio przez Jonesa i Soltowa11.
Zauwaamy wiele istotnych rnic midzy trajektoriami nierwnoci europejskich
i amerykaskich. Przede wszystkim wydaje si, e nierwno majtkw w Ameryce okoo roku 1800
nie bya wiele wiksza od tej w Szwecji w latach 70. XX wieku. Nie ma w tym nic zaskakujcego, jako
e chodzio o kraj nowy, skadajcy si w znacznej mierze z emigrantw przybyych do Nowego
wiata bez majtku (lub z ograniczonym kapitaem). Nie byo jeszcze czasu na uruchomienie procesu
akumulacji i koncentracji fortun. Jednake dane na ten temat s bardzo niedokadne i znacznie si
wahaj w zalenoci od tego, czy bierzemy pod uwag stany pnocne (gdzie szacunki pokazuj
poziomy nierwnoci mniejsze ni w Szwecji w latach 1970 1980), czy stany poudniowe (gdzie
nierwno blisza jest poziomom europejskim tej samej epoki)12.
Rosnca koncentracja majtkw amerykaskich w cigu XIX wieku wydaje si niekwestionowana.
W okolicach roku 1910 nierwno posiadania kapitau w Stanach Zjednoczonych staje si bardzo
znaczna, cho mimo wszystko wci jeszcze sabsza ni w Europie: okoo 80 % caoci majtku dla
najwyszego decyla i okoo 45 % dla najwyszego centyla (zob. wykres 10.5). Warto odnotowa, e
proces tego nadganiania poziomu nierwnoci przez Nowy wiat w stosunku do starej Europy bardzo
niepokoi amerykaskich ekonomistw z epoki. Lektura ksiki Willforda Kinga powiconej
dystrybucji bogactw w Stanach Zjednoczonych w roku 1915 pierwszej caociowej pracy na ten
temat jest z tego punktu widzenia szczeglnie pouczajca13. Dzisiaj moe to zaskakiwa, poniewa

jestemy przyzwyczajeni ju od kilku dziesicioleci, e Stany Zjednoczone s bardziej nieegalitarne

od Europy, a nawet czsto przedstawiaj si jako takie (niski egalitaryzm Ameryki bywa regularnie
prezentowany za Atlantykiem jako warunek przedsibiorczej dynamiki, podczas gdy Europa ma by
wityni sowieckiego z ducha egalitaryzmu). Stulecie temu wyobraenia i rzeczywisto byy
z gruntu odwrotne: dla wszystkich byo oczywiste, e Nowy wiat z natury jest bardziej egalitarny od
Europy, a rnica ta bya nawet powodem do dumy. Z kocem XIX wieku, w trakcie okresu zwanego
wiekiem pozacanym, gdy w Stanach Zjednoczonych powstaj nieznane dotd fortuny przemysowe
i finansowe (to epoka Rockefellera, Carnegiego, J.P. Morgana), licznych obserwatorw zza Atlantyku
niepokoi myl, e kraj moe utraci swego pionierskiego i egalitarnego ducha, po czci mitycznego,
lecz czciowo uzasadnionego na tle koncentracji fortun europejskich. Zobaczymy w nastpnej czci
ksiki, e ta obawa przed naladowaniem Europy wyjania, przynajmniej w jakiej mierze,
wynalezienie w Ameryce, poczynajc od lat 1910 1920, mocno progresywnego opodatkowania
wielkich spadkw ocenianych jako sprzeczne z amerykaskimi wartociami jak rwnie podatku
od dochodw uznawanych za nadmierne. Do powiedzie, e te percepcje nierwnoci, potrzeby
redystrybucji i odmiennych tosamoci narodowych bardzo si przez stulecie zmieniy.

WYKRES 10.5: Nierwno majtkw w Stanach Zjednoczonych, 1810 2010

INTERPRETACJA: najwyszy decyl posiada okoo 80 % cakowitego majtku w pierwszej dekadzie XX wieku
i zachowuje 70 75 % dzisiaj.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Amerykaska nierwno majtkw zmniejsza si w latach 1910 1950, podobnie jak nierwno
dochodw, ale duo mniej wyranie ni w Europie. Mona powiedzie, e wychodzi od niszego
puapu i e wstrzsy wojenne s tu mniej gwatowne. Z pocztkiem drugiej dekady XXI wieku udzia
najwyszego decyla przekracza 70 % caoci majtku narodowego, natomiast udzia najwyszego
centyla graniczy z 35 %14.

WYKRES 10.6: Nierwno majtkw: Europa i Stany Zjednoczone, 1810 2010

INTERPRETACJA: a do poowy XX wieku nierwnoci majtkowe byy wiksze w Europie ni w Stanach
Zjednoczonych.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

W sumie dekoncentracja majtkw w cigu minionego wieku w Stanach Zjednoczonych bya raczej
ograniczona. Udzia najwyszego decyla przeszed od poziomu 80 % do 70 % cakowitego majtku,
podczas gdy w Europie spad z 90 % do 60 % (zob. wykres 10.6)15.
Rnice dowiadcze europejskich i amerykaskich s zatem wyrane. W Europie XX wiek
doprowadzi do kompletnego przeksztacenia spoeczestwa. Nierwnoci majtkw, ktre
w przededniu I wojny wiatowej byy rwnie silne jak za ancien rgimeu, zmniejszyy si do
nieznanego wczeniej poziomu, do tego stopnia, e niemal poowa ludnoci moga uzyska pewne
majtkowe minimum i po raz pierwszy posiada zbiorowo niebagateln cz kapitau narodowego.
To tumaczy, przynajmniej czciowo, wielki zryw optymizmu, ktry oywia Europ w trakcie
wspaniaego trzydziestolecia (powstaje wwczas wraenie przezwycienia kapitalizmu,
nierwnoci i dawnego spoeczestwa klasowego), jak rwnie obecne od lat 80. XX wieku uczucie
rozgoryczenia spowodowane faktem przyhamowania tego marszu w kierunku postpu spoecznego
a take stawiane sobie przez Europejczykw pytanie, kiedy zy din kapitalizmu wrci do swej
butelki.
W Stanach Zjednoczonych ogld spraw jest cakiem odmienny. Ju na pocztku XIX wieku istniaa
w pewnej mierze biaa, rednia klasa majtkowa. Znalaza si ona w trudnej sytuacji w okresie wieku
pozacanego, potem w poowie XX stulecia nabraa impetu, by znw znale si w defensywie
w latach 70. Ten amerykaski efekt jo-jo mona rwnie odnale w historii podatkowej kraju.
W Stanach Zjednoczonych XX wiek nie jest synonimem wielkiego skoku naprzd w dziedzinie
sprawiedliwoci spoecznej. Amerykaskie nierwnoci majtkowe s w rzeczywistoci silniejsze na
pocztku XXI wieku, ni byy na pocztku XIX stulecia. Rajem utraconym jest epoka narodzin Stanw
Zjednoczonych, o ktrej mwi zwolennicy Tea Party, nie za okres wspaniaego trzydziestolecia
i pastwowej interwencji, ktrej celem byo przetrcenie karku kapitaowi.

Mechanizm rozwarstwienia majtkowego: r versus g w historii

Sprbujmy teraz wyjani zaobserwowane zjawiska: hiperkoncentracj majtkow cechujc
dziewitnastowieczn Europ a do I wojny wiatowej, siln kompresj nierwnoci w posiadaniu
kapitau wskutek wstrzsw lat 1914 1945 oraz fakt, e koncentracja majtkw nie odzyskaa
w Europie do dnia dzisiejszego swych rekordowych poziomw z przeszoci.
Doprecyzujmy jeszcze, e nie moemy z cakowit pewnoci okreli dokadnego udziau rnych
mechanizmw w caoksztacie tego procesu. Mona jednak, na podstawie dostpnych rde i analiz,
sprbowa je zhierarchizowa. Oto gwny wniosek, do jakiego doszedem.
Podstawowa sia wyjaniajca hiperkoncentracj majtkw, obserwowan w tradycyjnych
spoeczestwach rolniczych i w duym stopniu we wszystkich spoeczestwach a do I wojny
wiatowej (przypadek spoeczestw pionierskich Nowego wiata jest z oczywistych przyczyn bardzo
szczeglny i mao reprezentatywny na poziomie wiatowym i w dugim okresie), zwizana jest
z faktem, e mamy do czynienia z gospodarkami o niskim wzrocie oraz wskaniku rentownoci
kapitau zdecydowanie i trwale wyszym od stopy wzrostu.

WYKRES 10.7: Zwrot z kapitau i wzrost: Francja, 1820 1913

INTERPRETACJA: we Francji w latach 1820 1913 stopa zwrotu z kapitau jest wyranie wysza od stopy
wzrostu.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Ta fundamentalna sia rnicujca, wspomniana ju we wprowadzeniu, funkcjonuje w nastpujcy

sposb. Wemy jako przykad wiat sabego wzrostu, rzdu 0,5 1 % rocznie, jaki mia miejsce do
XVIII i XIX wieku. Stopa zwrotu z kapitau, ktra, jak widzielimy, wynosia zwykle okoo 4 5 %
rocznie, jest zatem duo wysza ni stopa wzrostu w takich spoeczestwach. Oznacza to, e majtki
zgromadzone w przeszoci rekapitalizuj si duo szybciej, ni wzrasta gospodarka, nawet przy braku
jakiegokolwiek dochodu z pracy.
Jeli g = 1 % i r = 5 %, to wystarczy zaoszczdzi jedn pit dochodw z kapitau
i skonsumowa pozostae cztery pite aby kapita odziedziczony po poprzednim pokoleniu rs
w tym samym rytmie co gospodarka jako cao. Jeli oszczdza si wicej, na przykad dlatego, e
kapita wystarcza do zapewnienia odpowiedniego poziomu ycia przy konsumpcji mniejszej czci

rocznej renty, wwczas majtek bdzie rs szybciej, ni wynosi redni wzrost gospodarki,
i nierwnoci majtkowe bd wzrasta, a wszystko to bez potrzeby dokadania najmniejszego
dochodu z pracy. Widzimy wic, ze cile matematycznego punktu widzenia, e s to idealne warunki
rozkwitu spoeczestwa spadkobiercw, charakteryzujcego si rwnoczenie bardzo siln
koncentracj majtkw i ich wielk trwaoci w perspektywie pokole.

WYKRES 10.8: Udzia kapitau i stopa oszczdnoci: Francja, 1820 1913

INTERPRETACJA: we Francji w latach 1820 1913 udzia dochodw z kapitau w dochodzie narodowym jest
zdecydowanie wyszy ni stopa oszczdnoci.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Takie wanie warunki cechoway wiele spoeczestw w historii, a w szczeglnoci spoeczestwa

europejskie w XIX wieku. Jak pokazuje wykres 10.7, stopa zwrotu z kapitau bya zdecydowanie
wysza od stopy wzrostu we Francji od 1820 do 1913 roku, wynoszc rednio okoo 5 %, podczas gdy
wzrost waha si wok 1 % rocznie. Dochody z kapitau stanowiy prawie 40 % dochodu narodowego
i wystarczyo zaoszczdzenie ze jednej czwartej, by zapewni stop oszczdnoci rzdu 10 % (zob.
wykres 10.8). Pozwalao to majtkom wzrasta nieco szybciej od dochodw przy jednoczesnej
tendencji do wzrostu ich koncentracji. W nastpnym rozdziale zobaczymy, e wikszo majtkw
w tym okresie pochodzi rzeczywicie ze spadkw i ta przewaga kapitaw dziedziczonych mimo
wielkiego dynamizmu gospodarczego epoki oraz imponujcego wyrafinowania finansw tumaczy
si dynamicznymi skutkami fundamentalnej nierwnoci r > g. Bardzo bogate francuskie dane
spadkowe pozwalaj na nadzwyczajn dokadno w tym punkcie.
Dlaczego stopa zwrotu z kapitau jest wysza od stopy wzrostu?
Idmy dalej za logik wywodu. Czy istniej powane powody wyjaniajce, dlaczego stopa zwrotu
z kapitau miaaby systematycznie przewysza stop wzrostu? Dopowiedzmy od razu, e chodzi nam
bardziej o historyczn rzeczywisto ni o bezwzgldn logiczn konieczno.
Przede wszystkim, podstawowa nierwno r > g jest niepodwaalnie prawdziwa historycznie.
Postawieni po raz pierwszy wobec tego stwierdzenia liczni rozmwcy zaczynaj czsto od zdziwienia

i pytania o logiczn moliwo takiego stosunku. Najbardziej oczywisty sposb przekonania si, e
nierwno r > g stanowi faktycznie rzeczywisto historyczn, jest nastpujcy.
Jak widzielimy w pierwszej czci ksiki, stopa wzrostu bya prawie zerowa przez olbrzymi
cz historii ludzkoci. Zestawiajc wzrost demograficzny i gospodarczy, mona uzna, e globalna
stopa wzrostu midzy staroytnoci a XVII wiekiem nigdy w sposb trway nie przekraczaa 0,1
0,2 % rocznie. Nie ulega wtpliwoci, e stopa zwrotu z kapitau zawsze bya wyranie wysza:
zasadnicza jej warto obserwowana w dugim okresie waha si wok 4 5 % rocznie. Tyle wynosia
przede wszystkim renta gruntowa w wikszoci tradycyjnych spoeczestw rolniczych. Nawet
przyjmujc duo niszy szacunek czystej stopy zwrotu z kapitau, na przykad biorc za dobr monet
twierdzenia wielu wacicieli gruntw w historii, e nie jest tak atwo zarzdza duym
gospodarstwem, a cz tego dochodu odpowiada w rzeczywistoci sprawiedliwemu wynagrodzeniu
za wysoko wykwalifikowan prac, jak wnosi waciciel, doszlibymy do minimalnej stopy zwrotu
(moim zdaniem mao realistycznej i wyranie zanionej) rzdu przynajmniej 2 3 % rocznie.
W kadym wypadku byoby to wyranie wicej od 0,1 0,2 %. Krtko mwic, w cigu zasadniczej
czci historii ludzkoci stopa zwrotu z kapitau zawsze bya co najmniej dziesi albo dwadziecia
razy wiksza od stopy wzrostu produkcji i dochodu. W duej mierze zadecydowao to o samych
podstawach spoeczestwa: pozwalao bowiem klasie posiadaczy powica si innym sprawom ni
tylko ich wasne przetrwanie.

WYKRES 10.9: Stopa zwrotu z kapitau (przed opodatkowaniem) i stopa wzrostu na poziomie wiatowym od
staroytnoci do 2100 roku
INTERPRETACJA: stopa zwrotu z kapitau (przed opodatkowaniem) zawsze bya wysza od wiatowej stopy
wzrostu, ale o ile ten rozdwik zmniejszy si w XX wieku, o tyle w XXI stuleciu moe si znowu powikszy.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Aby zilustrowa ten punkt w moliwie jasny sposb, na wykresie 10.9 przedstawilimy ewolucj na
poziomie wiatowym stopy zwrotu z kapitau i stopy wzrostu od staroytnoci po XXI wiek.
Oczywicie s to przyblione i niepewne szacunki, jednake rzdy wielkoci i ewolucje caoci
mog by traktowane jako wiarygodne. Jeli chodzi o stop wzrostu na poziomie wiatowym, to
zastosowaem tu szacunki historyczne i prognozy analizowane w pierwszej czci ksiki. Jeli chodzi

o stop zwrotu z kapitau na poziomie wiatowym dla okresu 1700 2010, to s to szacunki czystej
stopy zwrotu z kapitau otrzymane dla Wielkiej Brytanii i Francji, analizowane w drugiej czci
ksiki. Dla okresw wczeniejszych przyjem czyst stop zwrotu rzdu 4,5 %, co mona uzna za
warto minimaln (dostpne dane historyczne sugeruj raczej rednie stopy zwrotu rzdu 5 6 %)16.
Dla XXI wieku zaoyem, e warto zaobserwowana w cigu okresu 1990 2010 (czyli okoo 4 %)
utrzyma si w przyszoci, ale jest to oczywicie niepewne. Jak widzielimy w drugiej czci ksiki,
istniej siy dziaajce na rzecz zmniejszenia stopy zwrotu i inne, sprzyjajce jej zwikszeniu.
Dodajmy rwnie, e stopy zwrotu z kapitau wskazane na wykresie 10.9 s stopami zwrotu przed
opodatkowaniem (oraz przed uwzgldnieniem ubytkw w kapitale zwizanych z wojnami oraz
zyskami i stratami kapitaowymi, szczeglnie istotnymi w cigu XX wieku).

WYKRES 10.10: Stopa zwrotu z kapitau (po opodatkowaniu) i stopa wzrostu na poziomie wiatowym od
staroytnoci do 2100 roku
INTERPRETACJA: stopa zwrotu z kapitau (po opodatkowaniu i odliczeniu strat) spada poniej wiatowej stopy
wzrostu w XX wieku, ale moe wznie si powyej w XXI stuleciu.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Na wykresie 10.9 zauwaamy, e czysta stopa zwrotu z kapitau na og 4 5 % zawsze bya

zdecydowanie wysza od stopy wiatowego wzrostu w cigu historii, ale odstp ten wyranie zmala
w XX wieku, zwaszcza w drugiej poowie, kiedy wiatowy wzrost osign 3,5 4 % rocznie. Wedug
wszelkiego prawdopodobiestwa odstp ten znw si powikszy w XXI wieku, w miar spowolnienia
wzrostu (zwaszcza demograficznego). Scenariusz analizowany w pierwszej czci ksiki przewiduje,
e wiatowa stopa wzrostu mogaby sign rzdu 1,5 % rocznie midzy latami 2050 i 2100, czyli
w przyblieniu tego samego poziomu co w XIX wieku. Odstp midzy r i g znalazby si wtedy
ponownie na poziomie porwnywalnym z tym, ktry dominowa podczas rewolucji przemysowej.

WYKRES 10.11: Stopa zwrotu z kapitau (po opodatkowaniu) i stopa wzrostu na poziomie wiatowym od
staroytnoci do 2200 roku
INTERPRETACJA: stopa zwrotu z kapitau (po opodatkowaniu i odliczeniu strat) spada poniej wiatowej stopy
wzrostu w XX wieku, ale moe wznie si powyej w XXI stuleciu.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Widzimy natychmiast kluczow rol, jak w takim kontekcie mog odgrywa podatki od kapitau
oraz rnego rodzaju zawirowania. Do I wojny wiatowej podatki od kapitau byy bardzo ograniczone
(w wikszoci krajw nie byo ani podatku dochodowego, ani podatku od zyskw przedsibiorstw,
z kolei stawki podatkw spadkowych na og nie przekraczay kilku procent). Upraszczajc, mona
uzna, e stopy zwrotu przed i po opodatkowaniu byy niemal takie same. Poczynajc od I wojny
wiatowej, stawki podatku dochodowego, od zyskw i najwikszych majtkw szybko osigny
wysokie poziomy. Od lat 80. XX wieku, w odmiennym kontekcie ideologicznym, pod coraz
wikszym wpywem globalizacji finansowej i zacitej konkurencji midzy pastwami
o przycignicie kapitaw, stawki tych podatkw zaczynaj spada, a w niektrych krajach s bliskie
cakowitego zaniku.
Na wykresie 10.10 wskazaem szacunki redniej stopy zwrotu z kapitau po uwzgldnieniu
opodatkowania i odjciu rednich szacunkw strat w kapitale zwizanych ze zniszczeniami okresu
1913 1950. Zaoyem rwnie, e konkurencja fiskalna doprowadzi stopniowo do cakowitego
zaniku podatkw od kapitau w XXI wieku. rednia stawka opodatkowania stopy zwrotu z kapitau
wynosia 30 % w okresie 1913 2012, potem przechodzi na poziom 10 % w latach 2012 2050 i 0 %
w okresie 2050 2100. W praktyce jest to bardziej skomplikowane: podatki rni si bardzo
w zalenoci od kraju i rodzaju majtku, niekiedy mog by progresywne (to znaczy, e ich stawka
ronie wraz z poziomem dochodu lub majtku) i nie moemy by w aden sposb pewni, e
konkurencja fiskalna doprowadzi do ich zniesienia (badanie tej kwestii bdziemy kontynuowali
w czwartej czci ksiki).
Zauwaamy, e stopa zwrotu wolna od opodatkowania (i wolna od strat) spada do dokadnie 1
1,5 % rocznie w cigu okresu 1913 1950, to znaczy poniej stopy wzrostu. Ta niespotykana sytuacja
powtrzya si ponownie w latach 1950 2012, w kontekcie nadzwyczaj wysokiej stopy wzrostu.
W sumie obserwujemy zatem, e po raz pierwszy w historii wstrzsy fiskalne i niefiskalne XX wieku

doprowadziy rentowno netto kapitau do poziomu poniej stopy wzrostu. Wskutek zbiegu wielu
czynnikw (zniszczenia zwizane z wojnami, postpowa polityka fiskalna zapocztkowana
wstrzsami lat 1914 1945, nadzwyczajny wzrost podczas wspaniaego trzydziestolecia) ta
niezwyka sytuacja przecigna si na cay wiek. Wszystko wskazuje jednak, e zbliamy si do
koca tego trendu. Jeli konkurencja fiskalna dojdzie do swej logicznej konkluzji, co nie jest
wykluczone, odstp midzy r i g powrci w cigu XXI wieku do poziomu bliskiego temu z XIX wieku
(zob. wykres 10.10). Jeli rednie opodatkowanie kapitau utrzyma si na poziomie rzdu 30 %, co
bynajmniej nie jest oczywiste, wwczas stopa zwrotu netto z kapitau znajdzie si prawdopodobnie we
wszystkich przypadkach wyranie powyej stopy wzrostu, przynajmniej wedug scenariusza
przedstawionego w czci pierwszej.
Aby pokaza t moliw ewolucj w sposb jeszcze janiejszy, na wykresie 10.11 podokresy 1913
1950 i 1950 2012 poczyem w jedn redni dla lat 1913 2012, kiedy stopa zwrotu netto
z kapitau by nisza od stopy wzrostu. Poczyem rwnie podokresy 2012 2050 i 2050 2100
w jedn redni dla lat 2012 2100, przyjmujc zaoenie, e stopy w drugiej poowie XXI wieku
utrzymaj si w XXII wieku, co oczywicie jest cakowicie niepewne. Wykres 10.11 ma na celu
przedstawienie niezwykego i potencjalnie unikatowego charakteru XX wieku, jeli chodzi
o zestawienie wartoci r i g. Warto wspomnie, e hipoteza wzrostu wiatowego na poziomie 1,5 %
rocznie w bardzo dugim okresie jest zdaniem wielu obserwatorw nadmiernie optymistyczna.
Przypomnijmy, e redni wzrost produkcji na mieszkaca wynosi 0,8 % rocznie na poziomie wiata
midzy rokiem 1700 i 2012, a wzrost demograficzny rwnie 0,8 % w cigu trzech ostatnich
wiekw wedug najbardziej rozpowszechnionych prognoz powinien silnie spada od dzi do koca
XXI wieku. Tymczasem trzeba podkreli, e gwnym ograniczeniem wykresu 10.11 jest zaoenie,
i adna zdecydowana reakcja polityczna nie zakci biegu kapitalizmu i globalizacji finansowej
w cigu dwch najbliszych wiekw co, biorc pod uwag burzliw histori minionego stulecia, jest
oczywicie hipotez mia i moim zdaniem do mao wiarygodn wanie dlatego, e konsekwencje
takiej sytuacji z punktu widzenia nierwnoci byyby znaczce i zapewne nie do przyjcia na dusz
met (do tej delikatnej kwestii wrcimy).
Podsumowujc: nierwno r > g odpowiada pewnej bezspornej rzeczywistoci historycznej
potwierdzonej a do I wojny wiatowej i moliwej ponownie w XXI wieku ale chodzi tutaj
o rzeczywisto spoeczn i polityczn, zalen w znacznym stopniu tak od wstrzsw doznawanych
przez kapita, jak i od polityk publicznych i instytucji regulujcych stosunek midzy kapitaem
a prac.
Kwestia preferencji czasowej
Powtrzmy: nierwno r > g odpowiada przede wszystkim pewnej rzeczywistoci historycznej, mniej
lub bardziej sprawdzonej w zalenoci od okresw i koniunktury politycznej. Z czysto logicznego
punktu widzenia mona wyobrazi sobie spoeczestwa, w ktrych stopa wzrostu byaby wysza od
stopy zwrotu z kapitau nawet przy braku jakiejkolwiek interwencji politycznej. Wszystko zaley
z jednej strony od technologii (do czego suy kapita?), a z drugiej od postaw wobec oszczdnoci
i wasnoci (dlaczego decydujemy si posiada kapita?). Jak zauwaylimy ju w drugiej czci
ksiki, mona teoretycznie wyobrazi sobie spoeczestwa, w ktrych kapita nie suyby do niczego
(stanowic czyst rezerw wartoci, z dochodem cile zerowym), ale ktrych mieszkacy chcieliby
posiada go w duej iloci, na okoliczno na przykad przyszej katastrofy albo wielkiego
potlaczu albo po prostu poniewa chodzioby o ludno szczeglnie cierpliw i zapobiegliw wobec

przyszych pokole. Jeli takie spoeczestwo charakteryzuje si w dodatku silnym wzrostem

wydajnoci pracy dziki wci nowym wynalazkom albo poniewa kraj w przyspieszony sposb
nadrabia zalegoci wobec innych krajw bardziej zaawansowanych technicznie moe by tak, e
stopa wzrostu jest znacznie wysza od stopy zwrotu z kapitau.
Jednake w praktyce nie wydaje si, by istniao w historii spoeczestwo, w ktrym stopa zwrotu
z kapitau spadaby naturalnie i trwale do poziomw niszych ni 2 3 %. Zazwyczaj obserwowana
rentowno kapitau, po urednieniu rnych typw inwestycji, generalnie blisza jest poziomu 4
5 % (przed opodatkowaniem). W szczeglnoci rentowno gruntw rolnych w tradycyjnych
spoeczestwach, jak i rentowno dbr nieruchomych w spoeczestwach wspczesnych, ktre
stanowi dwa przypadki form wasnoci najbardziej rozpowszechnionych i najpewniejszych, wynosi
zwykle okoo 4 5 % rocznie, by moe z lekk tendencj spadkow w bardzo dugim okresie (3
4 % zamiast 4 5 %), jak zauwaylimy w czci drugiej ksiki.
Model ekonomiczny najczciej uywany do wyjanienia tej wzgldnej stabilnoci zwrotu
z kapitau na poziomie okoo 4 5 % (i faktu, e nie spada ona nigdy poniej 2 3 %) opiera si na
pojciu preferencji czasowej. Inaczej mwic, uczestnikw gry ekonomicznej cechuje pewien
poziom preferencji czasowej (czsto zapisywany jako ), mierzcy ich niecierpliwo i sposb
postrzegania przyszoci. Na przykad jeli = 5 %, oznacza to, e s gotowi powici 105 euro
konsumpcji przyszorocznej, by mc skonsumowa dodatkowe 100 euro jeszcze w tym roku. Teoria
preferencji czasowej, jak to bywa z teoretycznymi modelami ekonomistw, ma lekko tautologiczny
charakter (mona zawsze wytumaczy jak zaobserwowan postaw, zakadajc, e dane osoby maj
preferencje funkcje uytecznoci w jzyku ekonomii popychajce je do dziaania w danym
kierunku; nie zawsze jest tylko jasne, co daje nam takie wyjanienie) oraz radykaln i nieodpart
si przewidywania. W naszym przykadzie, przy gospodarce zerowego wzrostu, nie bdziemy
zdziwieni, dowiadujc si, e stopa zwrotu z kapitau r powinna by rwna wskanikowi preferencji
czasowej 17. Wedug tej teorii historyczna stabilno zwrotu z kapitau okoo 4 5 % tumaczyaby
si wic przyczynami psychologicznymi: ludzka niecierpliwo i postrzeganie przyszoci
powodowayby, e zwrot z kapitau nie moe zej poniej tego poziomu.
Poza swym tautologicznym charakterem teoria preferencji czasowej stwarza kilka innych
problemw. Generalna intuicja, jaka ley u podstaw tego modelu podobnie jak na przykad przy
teorii produktywnoci kracowej nie moe by cakowicie faszywa. Spoeczestwo bardziej
cierpliwe lub przewidujce trudne wstrzsy w przyszoci bdzie miao niewtpliwie skonno do
gromadzenia wikszych rezerw i akumulowania kapitau (przy zaoeniu staoci innych czynnikw).
Podobnie w spoeczestwie, gdzie zakumulowano ju tyle kapitau, e stopa zwrotu spada w sposb
trway do nadzwyczaj niskiego poziomu, na przykad zaledwie 1 % rocznie (albo gdzie wszystkie
formy posiadania majtkw, obejmujce take klasy ubogie i rednie, byyby tak opodatkowane, e
stopa zwrotu netto spadaby do tego poziomu), jest moliwe, e znaczca cz posiadaczy majtkw
bdzie prbowaa pozby si swoich ziem, domw i aktyww finansowych, tak e czny zasb
kapitau zaczby male a do momentu, gdy stopa jego zwrotu troch wzronie.
Problem z t teori jest taki, e jest zbyt schematyczna i uproszczona. Nie jest bowiem moliwe
sprowadzenie wszystkich moliwych postaw w kwestii oszczdnoci oraz postaw wobec przyszoci
do jednego parametru psychologicznego. Jeeli potraktujemy powanie najbardziej skrajn wersj
tego modelu (modelu okrelanego jako w nieskoczonym horyzoncie, poniewa uczestnicy
kalkuluj konsekwencje ich strategii oszczdzania dla swoich najbardziej odlegych potomkw, tak
jakby chodzio o nich samych, w wietle ich stopy preferencji czasowej), to rzecz niemoliw byaby
zmiana bodaj o jedn dziesit procenta stopy zwrotu netto z kapitau. Wszelkie podejmowane prby,

na przykad poprzez polityk fiskaln, powodowayby nieskoczenie siln reakcj w jednym lub
drugim kierunku (czyli oszczdzania lub konsumowania) w taki sposb, by zwrot netto wrci do swej
jedynej rwnowagi. Taka prognoza nie jest w ogle realistyczna: wszystkie dowiadczenia historyczne
wskazuj, e elastyczno oszczdnoci jest bez wtpienia dodatnia, ale z pewnoci nie
nieskoczona, zwaszcza tak dugo, jak zwrot zmienia si w proporcjach umiarkowanych
i rozsdnych18.
Inna trudno tego modelu teoretycznego, przyjmowanego w jego najbardziej cisej wersji, polega
na tym, e stopa zwrotu z kapitau r powinna by utrzyma gospodark w rwnowadze bardzo
gwatownie wzrasta za stop wzrostu g, do tego stopnia, e odstp midzy r i g powinien by
wyranie wikszy w wiecie silnego wzrostu ni w wiecie o wzrocie zerowym. Ponownie jest to
przepowiednia mao realistyczna i niezbyt zgodna z dowiadczeniem historycznym (moliwe jest, e
zwrot z kapitau ronie w gospodarce szybkiego wzrostu, ale z ca pewnoci niewystarczajco, aby
odstp midzy r i g znaczco wzrs, w kadym razie jeli wierzy zaobserwowanym
dowiadczeniom), wywodzca si rwnie z hipotezy o nieskoczonym horyzoncie. Mona jednak
zauway, e mechanizm ten zawiera intuicj czciowo przynajmniej istotn, a w kadym razie
interesujc z punktu widzenia logiki. Ot w tym standardowym modelu ekonomicznym, bazujcym
na zaoeniu istnienia doskonaego rynku kapitaowego (kady otrzymuje jako dochd ze swojej
oszczdnoci najwysz moliw w gospodarce kracow produktywno kapitau i kady moe take
poyczy tyle, ile chce, na taki wanie procent), powd dla ktrego zwrot z kapitau r jest
systematycznie i koniecznie wyszy ni stopa wzrostu g, bdzie nastpujcy: jeli r byoby nisze od
g, wwczas uczestnicy ycia gospodarczego stwierdzajc, e ich przysze dochody oraz dochody ich
potomkw rosn szybciej ni stopa, wedug ktrej mona poycza poczuliby si nieskoczenie
bogaci i mieli skonno do poyczania bez granic, aby skonsumowa te dobra natychmiast (a do
chwili, gdy wskanik r przejdzie powyej stopy g). W swej skrajnej formie ten mechanizm nie jest
zbyt wiarygodny. Pokazuje jednak, e nierwno r > g doskonale sprawdza si w najbardziej
standardowych modelach ekonomicznych i bdzie tym bardziej prawdziwa, im rynek kapitaowy
bdzie doskonalszy19.
Podsumujmy. Stosunek do oszczdnoci i postawy wobec przyszoci nie daj si opisa za pomoc
pojedynczego parametru. Podejmowane decyzje powinny by analizowane w ramach bardziej
skomplikowanych modeli, w ktrych uwzgldni si preferencje czasowe, oszczdzanie na czarn
godzin, wpyw cyklu ycia, znaczenie, jakie si przywizuje do bogactwa jako takiego, i wiele innych
czynnikw. Te decyzje zale zarwno od rodowiska spoecznego i instytucjonalnego (na przykad
istnienia publicznego systemu emerytalnego), strategii i naciskw rodzinnych, ogranicze, ktre
poszczeglne grupy spoeczne nakadaj na siebie (jak niektre lenna w rodach arystokratycznych,
ktre nie mog by swobodnie sprzedane przez spadkobiercw), jak i od indywidualnych czynnikw
psychologicznych i kulturowych.
Moim zdaniem nierwno r > g powinna by analizowana przede wszystkim jako rzeczywisto
historyczna, zaleca od wielu mechanizmw, nie za jako absolutna konieczno logiczna. Wynika
ona z poczenia rnych si, niezalenych od siebie nawzajem. Z jednej strony stopa wzrostu g jest
strukturalnie stosunkowo saba (na og zaledwie 1 % rocznie, gdy dokonao si przejcie
demograficzne i dany kraj osignie wiatow granic rozwoju technologicznego, od ktrej tempo
innowacji jest do powolne). Z drugiej strony stopa zwrotu z kapitau r zaley od licznych
parametrw technologicznych, psychologicznych, spoecznych, kulturowych itp., ktrych poczenie
wydaje si na og prowadzi do zwrotu rzdu 4 5 % (a w kadym razie wyranie wicej od 1 %).

Czy istnieje zrwnowaony poziom dystrybucji?

Wrmy teraz do konsekwencji nierwnoci r > g dla dynamiki koncentracji majtkw. Jak ju
mwilimy, gdy zwrot z kapitau wyranie i trwale przewysza stop wzrostu, stanowi to si
popychajc w kierunku zwikszenia nierwnoci majtkowych. Przykadowo: jeli g = 1 % i r =
5 %, wwczas wystarczy, by posiadacze duych majtkw postanowili reinwestowa corocznie jedn
pit dochodu z ich kapitau, by te majtki rosy szybciej ni redni dochd danego spoeczestwa.
W tych warunkach jedyne siy, pozwalajce unikn nieskoczonej spirali nierwnoci i zdolne
spowodowa, e nierwnoci majtkowe ustabilizuj si na pewnym poziomie, s nastpujce.
Z jednej strony, jeli posiadacze majtku w caoci powikszaj sw fortun szybciej, ni przyrasta
redni dochd, wwczas stosunek kapitau do dochodu wykae tendencj do wzrostu bez granic, co na
dusz met powinno prowadzi do spadku stopy zwrotu z kapitau. Mechanizm ten moe zaj
dekady, zwaszcza w ramach otwartej gospodarki, w ktrej posiadacze majtkw mog gromadzi
aktywa zagraniczne, jak dziao si to w Zjednoczonym Krlestwie i we Francji w XIX wieku i do
I wojny wiatowej. W zasadzie proces ten musi si w pewnym momencie zatrzyma (kiedy posiadacze
aktyww zagranicznych w kocu posid ca planet), ale rzecz jasna moe to potrwa jaki czas.
Tumaczy to w duym stopniu pozornie nieograniczony wzrost udziau najwyszych centyli
w brytyjskiej i francuskiej hierarchii majtkw czasu belle poque.
Z drugiej strony, na poziomie indywidualnych trajektorii majtkowych, proces ten moe zosta
zakcony przez rne rodzaje wstrzsw, na przykad wstrzsy demograficzne brak potomka albo
zbyt wielk liczb nastpcw (prowadzc tym samym do rozdrobnienia kapitau rodzinnego),
przedwczesn albo zbyt pn mier waciciela lub wstrzsy ekonomiczne, jak nieudane
inwestycje, chopski bunt, kryzys finansowy, kiepska stopa zwrotu z inwestycji i tak dalej. Tego
rodzaju wstrzsy zawsze uderzaj w rodziny, sprawiajc, e nawet w najbardziej nieruchliwych
spoeczestwach zachodz jakie zmiany. Zasadniczy mechanizm jest jednak taki, e niezalenie od
struktury tych wstrzsw silna nierwno r > g prowadzi automatycznie do skrajnej koncentracji
majtkw.
Entails i dziedziczenie ustanowione
Zajmijmy si przez chwil znaczeniem decyzji demograficznych (im mniej bogaci maj dzieci, tym
wiksza bdzie koncentracja majtkw) i zasad przekazywania majtkw. Wiele tradycyjnych
spoeczestw arystokratycznych opierao si na zasadzie primogenitury, przyznajc najstarszemu
synowi cao spadku, a w kadym razie nieproporcjonaln wikszo rodzinnego majtku, by unikn
jego rozdrobnienia i zachowa albo powikszy rodzinn fortun. Ten przywilej dla najstarszego
dotyczy zwaszcza gwnej wasnoci ziemskiej, czsto z ograniczeniami cicymi na wasnoci:
spadkobierca nie mg roztrwoni dobra i musia zadowoli si konsumowaniem dochodw z kapitau,
ktry nastpnie by przekazywany kolejnemu spadkobiercy w porzdku nastpstwa, zwykle
najstarszemu wnukowi. Chodzi o system entails w prawie brytyjskim (albo rwnowany system
dziedziczenia ustanowionego za francuskiego ancien rgimeu). To przyczyna nieszczcia
Eleonory i Marianny z Rozwanej i romantycznej: majtek Norland przechodzi bezporednio z rk ich
ojca do przyrodniego brata, Johna Dashwooda, ktry po naradzie ze sw on Fanny postanawia
w kocu niczego im nie zostawia; los obu sistr jest bezporedni konsekwencj tej ponurej
rozmowy. W powieci Perswazje majtek Sir Waltera Elliota przechodzi bezporednio do siostrzeca,
znw ze szkod dla jego trzech crek. Jane Austen, ktrej samej spadek nie rozpieci i ktra podobnie

jak jej siostra pozosta miaa star pann, wiedziaa o czym mwi.
Prawo spadkowe bdce pokosiem rewolucji francuskiej, jak i pniejszy kodeks cywilny, opieray
si na dwch gwnych filarach: abolicji ustanowionego dziedziczenia i abolicji primogenitury,
z potwierdzeniem zasady rwnego podziau dbr midzy braci i siostry. Zasada ta bya stosowana
konsekwentnie i cile od roku 1804. We Francji udzia rozporzdzalny to znaczy cz majtku,
ktr rodzice mog swobodnie dysponowa poprzez testament stanowi tylko jedn czwart dbr dla
rodzicw trojga i wicej dzieci20, i nie mona od tej zasady odstpi z wyjtkiem skrajnych
okolicznoci, na przykad jeli dzieci z poprzedniego maestwa zamordowayby nowego maonka.
Wane jest zrozumienie, e ta podwjna abolicja opiera si z jednej strony na zasadzie rwnoci
modsi, modsze, najmodsi i najmodsze warci s tyle samo co starsi i starsze, i nic nie moe tego
zmieni, zwaszcza kaprysy rodzicw jak rwnie na zasadzie wolnoci i efektywnoci
ekonomicznej z drugiej strony. W szczeglnoci uchylenie systemu entails, ktrego Adam Smith
szczerze nie znosi, a Wolter, Rousseau i Monteskiusz przyjmowali z odraz, opierao si na prostej
idei: wolnego obiegu dbr i moliwoci ich alokowania w dowolnym momencie w najlepszy moliwy
sposb, w zalenoci od oceny yjcego pokolenia, cokolwiek by o tym mogli sdzi jego nieyjcy
przodkowie. Warto odnotowa, e rewolucja amerykaska, nie bez kontrowersji, dokonaa tego
samego wyboru: entails zostay zakazane, take w stanach poudniowych (wedug synnej formuy
Thomasa Jeffersona: wiat naley do yjcych), a zasada rwnego podziau spadku midzy
rodzestwo zostaa zapisana w prawie jako regua domylna, to znaczy w przypadku braku
przeciwnego testamentu (co jest kluczowe: pena swoboda testamentalna do dzi dominuje w Stanach
Zjednoczonych, bez jakichkolwiek zastrzee w kwestii dziedziczenia, podobnie zreszt jak
w Wielkiej Brytanii; w praktyce jednak to zasada domylnoci stosowana jest w ogromnej wikszoci
przypadkw). Chodzi tutaj o zasadnicz rnic midzy Francj i Stanami Zjednoczonymi z jednej
strony, gdzie stosuje si od XIX wieku zasad rwnego podziau midzy yjcymi21, a Wielk
Brytani z drugiej, gdzie primogenitura bdzie stosowana jako zasada domylna do 1925 roku dla
czci dbr, w szczeglnoci kapitau ziemskiego i rolnego. W Niemczech trzeba byo czeka a na
republik weimarsk w 1919 roku, by uchylony zosta niemiecki odpowiednik entails22.
W czasach rewolucji francuskiej to rwnociowe, antyautorytarne (chodzi zwaszcza
o zakwestionowanie autorytetu rodzicw, a potwierdzenie autorytetu nowej gowy rodziny, niekiedy
ze szkod dla maonek) i liberalne ustawodawstwo absolutnie rewolucyjne dla epoki wzbudzao
znaczny entuzjazm, przynajmniej wrd mczyzn23. Zwolennicy rewolucji byli przekonani, e w ten
sposb uzyskuj klucz do przyszej rwnoci. Jeli doda do tego fakt, e kodeks cywilny nadawa
kademu t sam rwno praw wobec rynku i wasnoci oraz e zniesione zostay korporacje
zawodowe, to spodziewany efekt zdawa si oczywisty: taki system musia doprowadzi do zaniku
nierwnoci odziedziczonych z przeszoci. Optymizm ten wyraa z wielk si markiz de Condorcet
w swym Szkicu obrazu postpu ducha ludzkiego poprzez dzieje, opublikowanym w 1794 roku: Mona
z atwoci dowie, e majtki d w sposb naturalny do wyrwnania i e nadmierna midzy nimi
dysproporcja albo nie moe powsta, albo musi szybko zanikn, jeli tylko kodeks cywilny nie
wprowadzi sztucznych sposobw, by je utrwali i gromadzi; jeli wolno handlu i przemysu usunie
przewag, jak kada ustawa prohibicyjna, kade prawo fiskalne nadaje nabytemu bogactwu24.
Kodeks cywilny i zudzenie rewolucji francuskiej
Jak wobec tego wytumaczy, e koncentracja majtkw trwaa we Francji przez cay wiek XIX i za

czasw belle poque osigna poziom jeszcze wyszy ni w momencie wprowadzenia kodeksu
cywilnego, zaledwie nieco niszy ni w Zjednoczonym Krlestwie, monarchicznym
i arystokratycznym? Najwyraniej rwno praw i szans nie wystarcza, by prowadzi do rwnoci
majtkw.
W rzeczywistoci, gdy stopa zwrotu z kapitau w sposb wyrany i trway przewysza stop
wzrostu, dynamika akumulacji i przekazywania majtkw prowadzi automatycznie do bardzo silnej
koncentracji wasnoci i rwny podzia midzy rodzestwem niewiele moe tu zmieni. Jak
wskazalimy wczeniej, na ewolucj rodzinnych majtkw zawsze wpywaj wstrzsy demograficzne
albo ekonomiczne. Za pomoc stosunkowo prostego modelu matematycznego mona pokaza, e dla
danej struktury wstrzsw tego rodzaju nierwnoci w dystrybucji majtkw zmierzaj w dugim
terminie do rwnowagi. Poziom tej rwnowagi stanowi natomiast rosnc funkcj rnicy midzy
stop zwrotu z kapitau i stop wzrostu. Intuicyjnie rnica r g mierzy szybko, z jak majtek,
z ktrego cae dochody zostay zaoszczdzone i zrekapitalizowane, zwiksza swj dystans do
redniego dochodu. Im rnica r g jest wiksza, tym wiksza jest jej sia rozwarstwiajca. Jeli
wstrzsy demograficzne i ekonomiczne przybieraj form zwielokrotnion (dobra albo za inwestycja
ma tym silniejszy skutek, im pocztkowy kapita by wikszy), wwczas dystrybucja na poziomie
dugoterminowej rwnowagi przybiera form zasady Pareto (formua matematyczna, ktra stanowi
funkcj wadzy i ktra pozwala stosunkowo dobrze opisa obserwowane w praktyce dystrybucje).
Mona w do prosty sposb pokaza, e wspczynnik zasady Pareto, mierzcej stopie nierwnoci
repartycji wasnoci, stanowi silnie rosnc funkcj rnicy r g25.
Mwic konkretnie, jeli rnica midzy zwrotem z kapitau i wzrostem nabiera wartoci tak
duych, jak te obserwowane we Francji w XIX wieku, ze rednim zwrotem rzdu 5 % rocznie
i wzrostem rzdu 1 % rocznie, wwczas zgodnie z tym modelem dynamiczny i nawarstwiajcy si
proces gromadzenia fortun doprowadzi automatycznie do niezwykle silnej akumulacji majtkowej, ze
zwykle okoo 90 % kapitau przypadajcego najwyszemu decylowi hierarchii i ponad 50 % dla
najwyszego centyla26.
Inaczej mwic, fundamentalna nierwno r > g pozwala wyjani bardzo siln nierwno
w posiadaniu kapitau obserwowan w XIX wieku i w pewnym sensie take porak rewolucji
francuskiej. Chocia zgromadzenia rewolucyjne uruchomiy uniwersalny system podatkowy (i przy
okazji dostarczyy nam nieporwnywalnego obserwatorium majtkw nieocenionego narzdzia
wiedzy), to prawd jest rwnie, e stawki podatkowe ostatecznie przyjte byy tak niskie zaledwie
1 2 % od majtkw przekazywanych w linii bezporedniej przez cay XIX wiek, wcznie
z najwikszymi spadkami e nie mogy wywrze adnego widocznego wpywu na rnic midzy
stop zwrotu z kapitau i stop wzrostu. W tych warunkach nie powinno dziwi, e nierwnoci fortun
w dziewitnastowiecznej Francji, nawet w czasach republikaskiej belle poque, byy prawie tak samo
due jak w monarchicznym Zjednoczonym Krlestwie. Formalna natura ustroju ma niewielkie
znaczenie na tle nierwnoci r > g.
Jeli chodzi o kwesti rwnego podziau midzy rodzestwem, to ma ona pewne znaczenie, ale
wyranie mniejsze ni rnica r g. Primogenitura, albo dokadniej primogenitura w odniesieniu do
gruntw rolnych, coraz mniej wanych jako proporcja narodowego kapitau brytyjskiego w cigu
XIX wieku, przyczynia si do zwikszenia rozmiaru wstrzsw demograficznych i ekonomicznych
(tworzy to dodatkow nierwno w zalenoci od rangi rodziny), prowadzc do wyszego
wspczynnika Pareto i silniejszej koncentracji kapitau. Moe to wyjania, dlaczego udzia
najwyszego decyla jest nieznacznie wyszy w Zjednoczonym Krlestwie okoo 1900 1910 roku
(nieco wicej ni 90 % caoci majtkw, wobec nieco poniej 90 % we Francji), a zwaszcza

dlaczego udzia najwyszego centyla by znaczco wikszy za kanaem La Manche: 70 % wobec 60 %,

co daje si wytumaczy utrzymaniem niewielkiej liczby wielkich wasnoci ziemskich. Niemniej
efekt ten jest czciowo rwnowaony saboci francuskiego wzrostu demograficznego (nierwnoci
nagromadzonych majtkw s strukturalnie wiksze przy ludnoci w stanie stagnacji, a to z racji
rnicy r g) i ostatecznie ma niewielki wpyw na dystrybucj w obrbie caoci, ktra w sumie jest
bardzo zbliona w obydwu krajach27.
W Paryu, gdzie napoleoski kodeks cywilny przestrzegany jest z ca surowoci od 1804 roku
i gdzie win za nierwnoci nie mona obarczy brytyjskich arystokratw czy krlowej Anglii,
najwyszy centyl hierarchii fortun zachowuje w 1913 roku ponad 70 % caoci majtku, to znaczy
wicej ni w Zjednoczonym Krlestwie. Jest to tak uderzajce, e znajduje swj wyraz nawet
w wiecie filmw animowanych: w Aryskotratach, ktrych akcja toczy si w Paryu w roku 1910, nie
ma mowy o wysokoci fortuny starej damy Adelajdy. Jeli ocenia j jednak na podstawie splendoru
jej prywatnej rezydencji i energii, z jak jej majordomus Edgar dy do pozbycia si kotki Duchessy
i trjki jej kocich dzieci, suma musi by bez wtpienia powana.
Zauwamy, e z punktu widzenia logiki r > g fakt, e stopa wzrostu przesza od poziomu zaledwie
0,2 % rocznie w XVII wieku do 0,5 % w XVIII wieku, a nastpnie do 1 % w XIX wieku, nie robi duej
rnicy. W porwnaniu ze wskanikiem rentownoci rzdu 5 % nie zmienia to wiele, tym bardziej, e
rewolucja przemysowa wydaje si rwnie skutkowa nieznacznym zwikszeniem rentownoci
kapitau28. Zgodnie z modelem teoretycznym, aby nierwno podziau w stanie rwnowagi znaczco
si zmniejszaa przy stopie zwrotu rzdu 5 % rocznie, stopa wzrostu powinna przekracza 1,5 2 %,
opodatkowanie kapitau powinno zmniejszy zwrot netto poniej 3 3,5 %, wzgldnie oba te czynniki
powinny wystpi naraz (do tego wrcimy).
Sprecyzujmy wreszcie, e jeli rnica r g midzy zwrotem z kapitau i stop wzrostu przekracza
pewien prg, to nie ma mowy o dystrybucji na poziomie rwnowagi: nierwnoci majtkowe rosn
bez ogranicze, a szczyt hierarchii dystrybucji odbiega nieskoczenie od redniej caoci. Dokadny
poziom tego progu zaley oczywicie od postaw wobec oszczdzania: rozbieno tym atwiej moe
si pojawi, e posiadacze duych majtkw nie wiedz zbyt dobrze, jak wyda swoje pienidze, i nie
maj innego wyboru, ni je w znacznej czci zrekapitalizowa. Tutaj rwnie Aryskotraci stanowi
dobry punkt odniesienia: Adelajda dysponuje najwyraniej znacznymi rentami, do tego stopnia, e nie
wie ju, co wymyli, by sprawi przyjemno Duchesse, Marie, Toulouse i Berliozowi, ktrzy od
lekcji fortepianu przechodz do lekcji malarstwa, na ktrych troch si nudz29. W kolejnym
rozdziale zobaczymy, e ten przypadek wyjania bardzo dobrze kierunkowy wzrost koncentracji
kapitaw we Francji i zwaszcza w Paryu w czasie belle poque: posiadacze duych majtkw s
coraz starsi i oszczdzaj du cz swoich rent, tak e ich kapita ronie duo szybciej, ni wzrasta
gospodarka. Jak ju odnotowalimy, taka spirala nierwnoci nie moe w zasadzie trwa
w nieskoczono i w kocu pojawi si mechanizm stabilizacyjny: w pewnym momencie nie bdzie
w co zainwestowa oszczdnoci, a wiatowy zwrot z kapitau zacznie male do tego stopnia, e
dystrybucja dojdzie do poziomu rwnowagi i nierwnoci si ustabilizuj. Moe to jednak trwa dugo
i biorc pod uwag, e w roku 1913 udzia najwyszego centyla w paryskich fortunach przekracza ju
70 %, mona si susznie niepokoi o poziom, przy ktrym ta stabilizacja nastpiaby przy braku
wstrzsw spowodowanych przez I wojn wiatow.
Pareto i iluzja stabilizacji nierwnoci

Przyjrzyjmy si przez chwil metodologii i historii statystycznych miar nierwnoci. Mwilimy ju

w rozdziale 7 o przypadku woskiego statystyka Corrado Giniego i jego synnego wspczynnika.
Cho jego zaoeniem byo odzwierciedlenie nierwnoci w jakim kraju za pomoc jednej liczby,
uzyskany dziki niemu obraz nierwnoci jest nazbyt uproszczony i nazbyt optymistyczny, a przede
wszystkim mao czytelny. Bardziej interesujcy przypadek dotyczy jego rodaka, Vilfreda Pareto,
ktrego gwne prace, omawiajce midzy innymi synn zasad Pareto, zostay opublikowane
w latach 1890 1910. W okresie midzywojennym woscy faszyci uznali Pareto za swojego
i promowali jego teori elit. Jakkolwiek niewtpliwie chcieli skorzysta z jego prestiu, to trzeba
powiedzie, e sam Pareto przed mierci w 1923 roku z radoci powita objcie wadzy przez
Mussoliniego, a jego tezy o nieuniknionej trwaoci nierwnoci i daremnoci prb ich zmiany
byy dla faszystw obiektywnie atrakcyjne.
Tym, co najbardziej uderza, gdy czyta si prace Pareto z dzisiejszej perspektywy, jest brak
jakichkolwiek danych mogcych prowadzi do takiego wniosku. Pareto pisa okoo roku 1900
i posugiwa si kilkoma dostpnymi wwczas tablicami fiskalnymi, dotyczcymi podatkw
dochodowych stosowanych w Prusach i Saksonii, jak rwnie w kilku miastach szwajcarskich
i woskich, w latach 1880 1890. Byy to rozproszone dane obejmujce najwyej dziesi lat, ktre,
co wicej, wskazyway raczej na lekk tendencj do wzrostu nierwnoci, co Pareto usiowa, nie bez
pewnej zej woli, ukry30. W kadym razie jest rzecz oczywist, e takie materiay nie pozwalay na
jakiekolwiek wnioskowanie na temat dugookresowych tendencji czy trwaoci nierwnoci w historii
powszechnej.
Abstrahujc od jego uprzedze politycznych (Pareto by nieufny przede wszystkim wobec
socjalistw i ich iluzji redystrybucji; nie rni si w tym wcale od wielu kolegw ze swojej epoki, jak
Pierrea Paula Leroy-Beaulieu, ktrego ceni i do ktrego jeszcze wrcimy), przypadek Pareto jest
interesujcy, gdy ilustruje pewn iluzj wiecznej stabilnoci, do ktrej prowadzi niekiedy
nieumiarkowane korzystanie z matematyki w naukach spoecznych. Chcc zbada, z jak szybkoci
zmniejsza si liczba podatnikw, gdy pniemy si w gr hierarchii dochodw, Pareto stwierdzi, e ten
rytm zmniejszania si moe by oszacowany przez prawo matematyczne, ktre zostanie pniej
nazwane zasad Pareto i ktre naley do kategorii funkcji potgowych (power law)31. Take i dzi
rozkady majtkw i dochodw mona bada przy uyciu tej samej rodziny funkcji matematycznych.
Trzeba jednak od razu doda, e funkcja potgowa ma znaczenie tylko dla wartoci skrajnych tych
rozkadw i e chodzi wycznie o stosunek przybliony, obowizujcy lokalnie. Mona ni jednak
modelowa procesy wynikajce z wielorakich wstrzsw, jak te opisane wczeniej.
Co wicej i przede wszystkim, chodzi tu o rodzin funkcji, a nie jedn funkcj czy krzyw.
Wszystko zaley od wspczynnikw i parametrw definiujcych kad poszczegln krzyw. W tym
przypadku dane, ktre zebralimy w ramach World Top Incomes Database, jak rwnie dane
o nierwnociach majtkw, ktre przedstawilimy, wskazuj, e wspczynniki Pareto wahay si
w trakcie historii znacznie. Kiedy mwi si, e jaka krzywa podziau bogactw postpuje zgodnie
z zasad Pareto, w rzeczywistoci nie mwi si niczego. Moe chodzi rwnie dobrze o dystrybucj,
w ktrej najwyszy decyl zachowuje zaledwie ponad 20 % cakowitego dochodu (na wzr podziau
skandynawskich dochodw z lat 70. XX wieku), o dystrybucj, w ktrej najwyszy decyl ma 50 %
caoci (na wzr podziau amerykaskich dochodw z lat 2000 2010), jak i o dystrybucj, gdzie
najwyszy decyl ma 90 % caoci (na wzr francuskiego czy brytyjskiego podziau majtkw w latach
1900 1910). Kadorazowo mamy do czynienia z zasad Pareto, ale z kompletnie odmiennymi
wspczynnikami. Te rne rzeczywistoci spoeczne, gospodarcze i polityczne nie maj ze sob

oczywicie nic wsplnego32.

Jeszcze dzisiaj niektrzy wyobraaj sobie w lad za Pareto e podzia bogactw jest
niewzruszenie stabilny, niczym prawo natury. W rzeczywistoci trudno o co bardziej faszywego.
Kiedy bada si nierwnoci w perspektywie historycznej, to wyjani naley przede wszystkim due
zmiany w czasie, a nie rzekom stabilno. W kwestii dystrybucji majtkw zidentyfikowaem do
przejrzysty mechanizm wyjaniajcy bardzo wyranie zachodzce wahania historyczne (na poziomie
wspczynnikw Pareto, jak i udziau najwyszego decyla i najwyszego centyla w cakowitym
majtku), ktry zwizany jest wanie z rnic r g midzy zwrotem z kapitau i stop wzrostu.
Dlaczego dawne nierwnoci majtkowe nie wrciy do poziomw
z przeszoci?
Przejdmy teraz do kwestii zasadniczej. Dlaczego nierwnoci majtkowe z czasw belle poque nie
odtworzyy si dzi i czy mona by pewnym, e nie nastpi to jeszcze w przyszoci?
Powiedzmy od razu, e nie jestemy w stanie udzieli doskonale pewnej i zadowalajcej
odpowiedzi. Wiele czynnikw odegrao wan rol w przeszoci i bdzie tak rwnie w przyszoci,
przez co niemoliwe jest uzyskanie w tej materii matematycznych pewnoci.
Bardzo silna redukcja nierwnoci majtkowych w wyniku wstrzsw lat 1914 1945 stanowi
najatwiejsz cz do wyjanienia. Jak widzielimy ju w drugiej czci ksiki, kapita dozna caej
serii niezwykle gwatownych wstrzsw wskutek wojen oraz instrumentw polityki publicznej
bdcych nastpstwem konfliktw zbrojnych; w sumie doprowadziy one do zaamania stosunku
kapitau do dochodu. Mona oczywicie wyobrazi sobie, e zmniejszenie fortun mogoby uderzy we
wszystkie majtki proporcjonalnie, niezalenie od ich miejsca w hierarchii, pozostawiajc nierwno
posiadania kapitau niezmienion. Zapomnielibymy jednak wwczas o tym, e rne majtki nie
maj tego samego pochodzenia i nie speniaj tych samych funkcji. Na samej grze hierarchii majtek
jest najczciej produktem dugiej akumulacji, a wic odtworzenie tak duych fortun musi zaj duo
wicej czasu ni akumulacja majtku skromnego i redniego.
Poza tym bardzo due majtki su finansowaniu poziomu ycia. Tymczasem szczegowe dane,
jakie zebralimy w archiwach spadkowych, pokazuj, e dua liczba rentierw w okresie
midzywojennym nie zmienia stylu ycia wystarczajco szybko po wstrzsach doznanych przez ich
majtki i dochody z nich wskutek I wojny wiatowej oraz kryzysu lat 20. XX wieku. W ten sposb
znaleli si oni w sytuacji stopniowej redukcji kapitau, zuywanego na opacanie biecych
wydatkw, a w konsekwencji przekazali spadkobiercom majtek wyranie mniejszy ni ten, ktry
sami odziedziczyli. Nie pozwalao to w adnym wypadku na podtrzymanie wczeniejszego stanu
rwnowagi spoecznej. Szczeglnie uderzajce pod tym wzgldem s dane pochodzce z Parya.
Mona na przykad obliczy, e 1 % najbogatszych paryan dysponowa za czasw belle poque
kapitaem, z ktrego dochody przewyszay osiemdziesit do stu razy redni pac z epoki33,
pozwalajc im y na wysokim poziomie, reinwestujc rwnoczenie ma cz zwrotu z kapitau,
tak by jeszcze lekko powiksza otrzymany majtek. Od 1872 do 1912 roku system wydawa si
w peni zrwnowaony: grupa ta przekazywaa nastpnemu pokoleniu majtek podobnie finansujcy
stop yciow okoo osiemdziesiciu razy wysz ni pozwalaa rednia paca, a nawet jeszcze wicej,
skd wynikaa tendencja wzrostowa koncentracji fortun. Rwnowaga zaamuje si w okresie
midzywojennym: 1 % najbogatszych paryan yje dalej na tym samym poziomie co w przeszoci,
ale to, co pozostawia kolejnemu pokoleniu, pozwala finansowa stop yciow zaledwie na poziomie

trzydzieci, czterdzieci razy przewyszajcym redni pac z epoki, a pod koniec lat 30. XX wieku
ju tylko dwadziecia razy. Dla rentierw oznacza to pocztek koca. Mamy tu niewtpliwie do
czynienia z najwaniejszym mechanizmem wyjaniajcym dekoncentracj majtkw obserwowan we
wszystkich krajach europejskich (i w mniejszym stopniu w Stanach Zjednoczonych) na skutek
wstrzsw lat 1914 1945.
Dodajmy, e przecitny skad najwikszych majtkw czyni je zdecydowanie bardziej podatnymi
na straty kapitau spowodowane przez dwie wojny wiatowe. Zwaszcza dokadne dane o skadzie
portfeli aktyww dostpne w archiwach spadkowych pokazuj, e aktywa zagraniczne stanowiy do
jednej czwartej najwikszych majtkw w przededniu I wojny wiatowej, z czego prawie poow
stanowiy obligacje publiczne wystawione przez pastwa zagraniczne (a zwaszcza przez Rosj, ktra
bya wwczas na krawdzi bankructwa). Nawet jeli nie dysponujemy podobnie precyzyjnymi danymi,
gdy chodzi o Zjednoczone Krlestwo, to nie ulega adnej wtpliwoci, e aktywa zagraniczne
odgryway rol co najmniej tak samo wan dla wielkich majtkw brytyjskich. Tak we Francji, jak
w Wielkiej Brytanii aktywa zagraniczne praktycznie zaniky wskutek dwch wojen wiatowych.
Rzecz jasna nie mona przecenia znaczenia tego czynnika w wyjanieniu, jeli wemie si pod
uwag, e posiadacze najwikszych majtkw potrafi w najdogodniejszym momencie dokona zmian
w swoich portfelach akcji. Poza tym znaczce iloci aktyww zagranicznych wchodziy w skad
majtkw na wszystkich poziomach, a nie tylko najwikszych. Badajc struktur paryskich majtkw
z kocem XIX wieku i za belle poque, trudno nie by zaskoczonym nadzwyczaj zrnicowanym
i nowoczesnym charakterem tych portfeli. W przededniu wojny nieruchomoci stanowiy zaledwie
nieco ponad jedn trzeci aktyww (z czego w przyblieniu dwie trzecie dla nieruchomoci paryskich
i zaledwie jedna trzecia dla dbr na prowincji, w tym niewielka ilo gruntw rolnych), podczas gdy
aktywa finansowe odpowiaday prawie za dwie trzecie i skaday si z rnych pakietw akcji
i obligacji, francuskich i zagranicznych, publicznych i prywatnych, stosunkowo zrwnowaonych na
wszystkich poziomach fortun (zob. tabela 10.1)34. Spoeczestwo rentierw, ktre rozwijao si za
belle poque, nie byo ju statycznym spoeczestwem przeszoci opartym na kapitale ziemskim:
przeciwnie, uosabiao ono majtkow i finansow nowoczesno, a logika nawarstwiajcej si
nierwnoci r > g czynia je zdumiewajco trwale nieegalitarnym. W spoeczestwie tego typu nie ma
wielkich szans, e bardziej uwolnione i konkurencyjne rynki albo lepiej zabezpieczone prawa
wasnoci przyniosyby zmniejszenie nierwnoci, gdy rynki ju wwczas byy konkurencyjne,
a prawa wasnoci gwarantowane. Dopiero wstrzsy, jakich doznay majtki i dochody z nich,
poczynajc od I wojny wiatowej, zaburzyy t rwnowag.
Przypomnijmy wreszcie, e okres 1914 1945 zakoczy si w wielu krajach europejskich
(zwaszcza we Francji) pewn liczb nowych aktw redystrybucji, ktre duo bardziej dotkny
najwiksze majtki w szczeglnoci akcjonariuszy wielkich spek przemysowych ni majtki
skromne i rednie. Mylimy tu gwnie o zjawisku karnej nacjonalizacji po wyzwoleniu (czego
Renault jest symbolicznym przykadem) oraz o podatku solidarnoci narodowej, wprowadzonym
rwnie w 1945 roku. Ten progresywny podatek, pobierany od kapitau i wzbogacenia si w czasie
okupacji, zosta wyegzekwowany tylko jeden raz, ale jego nadzwyczaj wysokie stawki stanowiy
dodatkowy i nader ciki wstrzs dla zainteresowanych osb35.

TABELA 10.1: Skad paryskich majtkw, 1872 1912

INTERPRETACJA: w 1912 roku aktywa w nieruchomociach stanowiy 36 % cakowitego majtku paryskiego,
aktywa finansowe 62 %, a meble i precjoza 3 %.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Czciowe wyjanienia: epoka, podatek, wzrost

W sumie nie ma nic nadzwyczajnego w tym, e koncentracja majtkw mocno si zmniejszya we
wszystkich krajach w latach 1910 1950. Innymi sowy, cz malejca na wykresach 10.1 10.5 nie
jest czci najtrudniejsz do wytumaczenia. Czci najbardziej zaskakujc a priori, i w pewnym
sensie najbardziej interesujc, jest to, e koncentracja majtkw nie podniosa si nigdy z tych
wstrzsw.
Naley podkreli fakt, e akumulacja kapitau jest procesem dugofalowym, rozcigajcym si na
wiele pokole. Koncentracja majtkowa obserwowana w Europie w czasach belle poque stanowi
rezultat kumulacyjnego procesu rozcigajcego si na wiele dekad, a nawet kilka wiekw. Jak
widzielimy w drugiej czci ksiki, trzeba byo czeka a do lat 2000 2010, aby cao majtkw
prywatnych, w nieruchomociach i finansowych, wyraona wielokrotnoci dochodu narodowego,
odzyskaa w przyblieniu poziom z przedednia I wojny wiatowej ten proces historycznego powrotu
w gr stosunku kapitau do dochodu wedug wszelkiego prawdopodobiestwa trwa zreszt nadal.
Jeli chodzi o dystrybucj majtkw, to mao realistyczne byoby wyobraenie, e gwatowne
wstrzsy lat 1914 1945 mogyby zosta wymazane w cigu dziesiciu lub dwudziestu lat,
a koncentracja fortun odzyska w latach 50. XX wieku poziom z roku 1910. Mona rwnie zauway,
e nierwnoci majtkowe zaczy ponownie wzrasta od lat 70. XX wieku. Jest wic moliwe, e
proces nadrabiania jeszcze wolniejszy ni ponowny wzrost stosunku kapitau do dochodu jest
w toku, a koncentracja majtkowa zmierza do automatycznego odzyskania swego poziomu
z przeszoci.
To pierwsze wyjanienie, opierajce si na przekonaniu, e okres od 1945 roku nie jest jeszcze
dostatecznie dugi, zawiera cz prawdy, ale nie jest wystarczajce. Kiedy bada si ewolucj
najwyszego decyla hierarchii majtkw, a jeszcze bardziej udzia najwyszego centyla (ktry

wynosi 60 70 % caoci majtkw we wszystkich krajach europejskich okoo 1910 roku, a w

2010 roku lokuje si w granicach 20 30 %), odnosi si wraenie, e w wyniku wstrzsw lat 1914
1945 nastpia strukturalna zmiana, ktra uniemoliwia koncentracji majtkw peen powrt do
dawnych poziomw. Stawka w adnym wypadku nie jest wycznie ilociowa. Jak zobaczymy
w nastpnym rozdziale, wracajc do problemu podniesionego przez Vautrina w sprawie stp
yciowych, do ktrych spadek i praca pozwalaj doj, rnica midzy z jednej strony 60 70 % i z
drugiej strony 20 30 % majtku narodowego w posiadaniu najwyszego centyla jest stosunkowo
prosta: w pierwszym przypadku w najwyszym centylu hierarchii majtkw zdecydowanie przewaaj
wysokie dochody pochodzce z odziedziczonego kapitau (znajdujemy si w spoeczestwie
rentierw, opisanym przez powieciopisarzy XIX wieku), a w drugim przypadku wysokie dochody
z pracy dla danego rozkadu dochodw w przyblieniu rwnowa wysokie dochody z kapitau
(przeszlimy zatem do spoeczestwa kadr albo w kadym razie spoeczestwa bardziej
zrwnowaonego). Podobnie pojawienie si redniej klasy majtkowej, zachowujcej cznie
midzy jedn czwart a jedn trzeci majtku narodowego, nie za midzy jedn dwudziest a jedn
dziesit (to znaczy nie wicej ni najubosza poowa spoeczestwa), oznacza zasadnicz
transformacj spoeczn.
Do jakich zmian strukturalnych doszo w latach 1914 1945 i generalnie w caym XX stuleciu,
skoro sprawiy one, e koncentracja majtkowa nie moe w peni odzyska dawnych poziomw,
podczas gdy majtki prywatne, traktowane w caoci, praktycznie odzyskay z pocztkiem XXI wieku
pomylno z dawnych czasw? Najwaniejszym i najbardziej naturalnym wyjanieniem jest
pojawienie si w cigu minionego wieku systemu podatkw od kapitau i uzyskiwanych z niego
dochodw. Zaznaczmy przy tym, e bardzo silna koncentracja majtkowa, zauwaalna w latach
1900 1910, jest produktem dugiego okresu historycznego bez wojen i wikszych katastrof (w
kadym razie w porwnaniu z gwatownymi konfliktami XX wieku), ale rwnie a moe przede
wszystkim wiata praktycznie bez podatkw. A do I wojny wiatowej nie ma w wikszoci krajw
adnego podatku od dochodw z kapitau lub zyskw spek; w rzadkich przypadkach, gdy takie
podatki istniej, s one pobierane przy bardzo niewielkich stawkach. To idealne warunki, by
akumulowa i przekazywa due fortuny oraz y z dochodw zapewnianych przez te majtki.
W cigu XX wieku pojawio si wiele form opodatkowania dywidend, odsetek, zyskw i czynszw,
co zasadniczo zmienio sytuacj.
Dla uproszczenia mona uzna, e najpierw rednia stawka opodatkowania zwrotu z kapitau bya
bardzo bliska 0 % a do lat 1900 1910 (a w kadym razie nisza od 5 %), nastpnie ustalia si
rednio na poziomie okoo 30 % w krajach zamonych od lat 1950 1980 i w pewnej mierze do lat
2000 2010, nawet jeli najnowsz tendencj jest wyrana presja na jej obnianie w ramach
konkurencji fiskalnej midzy pastwami, wywierana zwaszcza przez kraje o najmniejszych
rozmiarach. rednia stawka podatkowa rzdu 30 % zmniejsza zwrot z kapitau przed podatkiem rzdu
5 % do poziomu 3,5 %, co samo w sobie jest wystarczajce, by przynie znaczce skutki w dugiej
perspektywie, biorc pod uwag mnonikow i kumulacyjn logik charakteryzujc dynamiczny
proces akumulacji i koncentracji majtkw. Posugujc si opisanymi wczeniej modelami
teoretycznymi, mona wykaza, e efektywna stawka podatkowa rzdu 30 % jeli jest skutecznie
zastosowana wobec wszystkich form kapitau sama moe wyjani bardzo siln dekoncentracj
majtkw (tego samego rzdu co historycznie obserwowany spadek czci najwyszego centyla)36.
Naley podkreli, e opodatkowanie to nie ma na celu zmniejszenia cakowitej akumulacji
majtkw, ale strukturaln zmian dugookresowej dystrybucji majtku midzy rnymi decylami
hierarchii fortun. Z punktu widzenia modelu teoretycznego, jak rwnie w realiach historycznych, fakt

przejcia stawki opodatkowania kapitau od 0 % do 30 % (i odpowiednio, zwrotu netto z kapitau od

5 % do 3,5 %) moe rwnie dobrze nie wywrze adnego wpywu na czny zasb kapitau w dugim
okresie z tego prostego powodu, e spadek udziau majtkw najwyszego centyla w majtku
narodowym zostaje zrekompensowany przez wzrost udziau klasy redniej. Wanie to wydarzyo si
w XX wieku niekiedy zapominamy dzi o tej lekcji.
Z tego wzgldu trzeba rwnie wzi pod uwag dwudziestowieczny rozwj podatkw
progresywnych, to znaczy nakadajcych wysze stawki z jednej strony na najwysze dochody,
zwaszcza wysokie dochody z kapitau (przynajmniej do lat 70. XX wieku), a z drugiej strony na
najwiksze spadki. W XIX wieku podatki od spadkw byy nadzwyczaj niskie: wynosiy zaledwie 1
2 % przy przekazywaniu majtku dzieciom przez rodzicw. Taki podatek nie mia oczywicie
adnego istotnego wpywu na proces akumulacji majtkw, chodzio tu raczej o opat rejestrow
suc ochronie prawa wasnoci. Francuski podatek spadkowy sta si progresywny w roku 1901, ale
najwysza stawka stosowana dla linii bezporednich spadkobiercw nie przekraczaa 5 % (i w dodatku
dotyczya jedynie kilkudziesiciu spadkw rocznie). Taki podatek, pobierany raz na pokolenie, nie
moe mie wikszego wpywu na koncentracj majtkw, cokolwiek myleliby na ten temat wczeni
posiadacze majtkw. Inaczej rzecz si ma ze stawkami rzdu 20 30 %, a niekiedy nawet
wikszymi, ktre wskutek wstrzsw militarnych, gospodarczych i politycznych lat 1914 1945
zostay naoone na najwiksze spadki w wikszoci bogatych krajw. W ich konsekwencji kade
pokolenie musiao ograniczy swj poziom ycia i oszczdza wicej (albo dokonywa szczeglnie
opacalnych inwestycji), aby pozwoli rodzinnemu majtkowi rosn rwnie szybko jak redni dochd
spoeczestwa. Utrzymanie pozycji w hierarchii stao si wic trudniejsze. I na odwrt: osoby
startujce z niszego poziomu mogy atwiej si wzbogaci, na przykad zakupujc przedsibiorstwa
lub aktywa sprzedawane w chwili przejcia spadku. Proste symulacje pokazuj rwnie, e podatek
progresywny od spadkw moe bardzo silnie zmniejsza udzia najwyszego centyla w caoci
majtkw w duszym okresie37. Rnice midzy reguami dziedziczenia w poszczeglnych krajach
pozwalaj te wyjani niektre z rnic midzy krajami. Dlaczego na przykad koncentracja bardzo
wysokich dochodw z kapitau (ktra wydaje si prowadzi do silniejszej koncentracji majtkowej)
bya od II wojny wiatowej wiksza nad Renem ni we Francji? Z tego wzgldu, e podatek spadkowy
stosowany przy najwikszych majtkach zwykle nie przekracza w Niemczech poziomu 15 20 %,
podczas gdy czsto osiga 30 40 % we Francji38.
Argumenty teoretyczne, podobnie jak symulacje liczbowe, prowadz do wniosku, e rola, jak
odgrywaj podatki, moe wystarczy do wyjanienia nawet bez uwzgldniania innych przeksztace
strukturalnych istoty obserwowanych ewolucji. Trzeba przy tym powtrzy, e koncentracja
majtkowa, jakkolwiek wyranie sabsza ni w latach 1900 1910, pozostaje dzi wci bardzo silna.
Nie potrzeba wic doskonaego i idealnego systemu finansowego, by doj do takiego wyniku i zda
spraw z transformacji, nie przeceniajc jej skali.
Czy wiek XXI bdzie jeszcze mniej egalitarny ni wiek XIX?
Biorc pod uwag rnorodne mechanizmy, jakie graj tu rol, i mnstwo niepewnoci przy
symulacjach podatkowych, przesad byoby wnioskowa, e adne inne czynniki nie miay istotnego
znaczenia. W ramach naszej analizy widzimy ju, e dwa czynniki, niezalenie od wszystkich
przeksztace systemu podatkowego, wywieray rwnie wany wpyw na rzeczywisto i mog nadal
oddziaywa w przyszoci. Jest to, po pierwsze, prawdopodobny niewielki spadek udziau kapitau

w dochodach oraz stopy zwrotu z kapitau w bardzo dugim okresie, a po drugie fakt, e pomimo
dajcego si przewidzie spowolnienia wzrostu w cigu XXI wieku stopa wzrostu przynajmniej jeli
chodzi o jego czysto gospodarcz cz skadow, to znaczy stop wzrostu produktywnoci, a mwic
wprost postpu wiedzy i wynalazczoci technologicznej usytuuje si w przyszoci na poziomie
wyranie wyszym ni ten obserwowany przez wiksz cz historii ludzkoci do XVIII wieku.
Mwic konkretnie, jak pokazuje wykres 10.11, moliwe jest, e rnica r g bdzie w przyszoci
mniejsza, ni bya do XVIII wieku, a to ze wzgldu na rwnoczenie mniejszy zwrot z kapitau (na
przykad 4 4,5 % zamiast 4,5 5 %) i silniejszy wzrost (1 1,5 % zamiast 0,1 0,2 %), nawet
w takim wypadku, gdyby konkurencja midzy pastwami doprowadzia do zniesienia wszelkiej formy
opodatkowania kapitau. Jeli wierzy teoretycznym symulacjom, nawet wwczas koncentracja
majtku nie musiaaby powrci do skrajnego poziomu z lat 1900 1910.
Nie ma jednak z czego si cieszy, z jednej strony dlatego, e nierwnoci majtkowe i tak
wzrastayby bardzo silnie (udzia klasy redniej w majtku narodowym mgby w przyblieniu spa
o poow i nie jest wcale pewne, czy zostaoby to dobrze przyjte przez spoeczestwo i politykw),
a z drugiej strony poniewa te teoretyczne symulacje nie bior pod uwag si potencjalnie
zmierzajcych w przeciwnym kierunku, to znaczy koncentracji kapitau jeszcze bardziej skrajnej ni
ta z lat 1900 1910. Chodzi zwaszcza o moliwo ujemnego wzrostu demograficznego (ktry
mgby kierowa wzrost w XXI wieku, zwaszcza w zamonych krajach, w stron wartoci jeszcze
niszych ni w XIX wieku, wskutek czego majtki zakumulowane w przeszoci nabrayby
bezprecedensowego znaczenia). Poza tym moliwe jest, e rynki kapitaowe stan si coraz bardziej
skomplikowane i doskonae w rozumieniu ekonomistw (co, przypomnijmy, oznacza, e
otrzymywany zwrot z kapitau jest coraz bardziej niezaleny od indywidualnych cech posiadacza,
a zatem sprzyja odwrotowi od wartoci merytokratycznych i wzmacnia logik nierwnoci r > g).
W rozdziale 12 zobaczymy, e globalizacja finansowa prowadzi do coraz silniejszego zwizku midzy
otrzymanym zwrotem i pocztkowym rozmiarem inwestowanego portfela oraz e ta nierwno
zwrotw z kapitau stanowi dodatkow i bardzo niepokojc dla dynamiki wiatowej dystrybucji
majtkw w XXI wieku si rozwarstwiajc.
Podsumujmy: fakt, e koncentracja wasnoci kapitau jest w pocztku XXI wieku wyranie nisza
w krajach europejskich od poziomu, jaki osigna w latach belle poque, stanowi w duym stopniu
poczony skutek nieprzewidywalnych wydarze (wstrzsy lat 1914 1945) oraz wprowadzenia
specyficznych instytucji, w szczeglnoci w dziedzinie opodatkowania kapitau i uzyskiwanych
z niego dochodw. Gdyby te instytucje miay zosta zlikwidowane, istnieje silne ryzyko, e ponownie
pojawiyby si nierwnoci majtkowe bliskie obserwowanym w przeszoci albo nawet pod pewnymi
wzgldami je przewyszajce. Nic w tej materii nie jest pewne i aby posuwa si dalej w tym
kierunku, musimy teraz zbada bezporednio dynamik dziedziczenia, a potem wiatow dynamik
rozwoju majtkw. Ale ju teraz pojawia si wyranie jeden wniosek: iluzj jest przekonanie, e
w strukturze nowoczesnego wzrostu albo w prawach gospodarki rynkowej istniej siy konwergencji
prowadzce naturalnie do redukcji nierwnoci majtkowych i harmonijnej stabilizacji.

1 W szczeglnoci wszystkie dane o skadzie dochodw w odniesieniu do poziomu dochodu globalnego id w tym kierunku.

Podobnie rzecz si ma z cigami danych rozpoczynajcymi si z kocem XIX wieku (w Niemczech, w Japonii i w krajach
nordyckich). Dostpne dane dla krajw biednych i wschodzcych s bardziej wycinkowe, ale id rwnie w tym kierunku. Zob.
aneks techniczny.
2 Zob. w szczeglnoci rozdzia 7, tabela 7.2.
3 Dostpne czciowe cigi danych dla innych krajw daj rwnie spjne wyniki. Przykadowo: ewolucje obserwowane w Danii
i Norwegii od XIX wieku s bardzo bliskie trajektorii stwierdzonej w Szwecji. Dane dotyczce Japonii i Niemiec wskazuj na
dynamik blisk Francji. Niedawne badania w Australii daj wyniki zbiene z tymi otrzymanymi w Stanach Zjednoczonych. Zob.
aneks techniczny.
4 Dokadne opisy rnych rde zob. T. Piketty, On the Long-Run Evolution of Inheritance: France 1820 2050, Paris School of
Economics Working Paper, Paris 2010. Wersja skrcona: T. Piketty, On the Long-Run Evolution of Inheritance: France 1820
2050, The Quarterly Journal of Economics 2011, vol. 126, nr 3, s. 1071 1131. Deklaracje indywidualne zostay zebrane
z Gillesem Postelem-Vinayem i Jeanem-Laurentem Rosenthalem w archiwach paryskich. Korzystamy rwnie z deklaracji
uprzednio zgromadzonych dla caej Francji w ramach projektu zwanego TRA, dziki wysikom wielu innych badaczy (w
szczeglnoci Jrmea Bourdieu, Lionela Kesztenbauma i Akiko Suwy-Eisenmann). Zob. aneks techniczny.
5 Zob. szczegow analiz tych wynikw: T. Piketty, G. Postel-Vinay, J.-L. Rosenthal, Wealth concentration in a developing
economy: Paris and France, 1807 1994, American Economic Review 2006, vol. 96, nr 1, s. 236 256. Tutaj przedstawiamy
zaktualizowan wersj tych cigw. Wykres 10.1 i nastpne pokazuj rednie dziesicioletnie, aby skupi uwag na
dugoterminowej ewolucji. Wszystkie cigi roczne s dostpne na stronie internetowej.
6 Udziay decyli i centyli pokazane na wykresie 10.1 i nastpnych zostay obliczone w procentach caoci majtkw prywatnych.
Przy uwzgldnieniu faktu, e te ostatnie stanowi na og praktycznie cao majtku narodowego, nie robi to zasadniczej rnicy.
7 Ta metoda, zwana mnonikiem umieralnoci (mortality multiplier), sprowadza si do powtarzania kadej obserwacji przez
odwrcenie wskanika umieralnoci rozpatrywanej grupy wiekowej: zmary liczcy 40 lat reprezentuje wicej yjcych ni zmary
w wieku 80 lat (naley rwnie uwzgldni rniczki umieralnoci przez poziom bogactwa). Metoda zostaa wymylona przez
ekonomistw i statystykw francuskich i brytyjskich w latach 1900 1910 (w szczeglnoci Malleta, Saillesa, Strutta i Stampa),
potem bya wykorzystywana we wszystkich pniejszych badaniach historycznych. Jeeli istniej dane pochodzce z ankiet
majtkowych lub corocznych podatkw majtkowych osb yjcych (w szczeglnoci w krajach nordyckich, gdzie takie podatki
istniej od pocztku XX wieku, lub we Francji, z danymi pochodzcymi z podatku od fortun z lat 1990 2010), to pozwalaj one
weryfikowa zasadno tej metody i wysubtelnia hipotezy o rniczkach umieralnoci. O aspektach metodologicznych zob.
aneks techniczny.
8 Zob. aneks techniczny. Odsetek ten przekracza zapewne 50 % przed 1789 rokiem.
9 Na ten temat zob. J. Bourdieu, G. Postel-Vinay, A. Suwa-Eisenmann, Pourquoi la richesse ne sest-elle pas diffuse avec la
croissance? Le degr zro de lingalit et son volution en France: 1800 1940, Histoire et Mesure 2003, vol. 18, nr 1/2,
s. 147 198.
10 Zob. dla przykadu ciekawe dane o dystrybucji ziem: R.S. Bagnall, Landholding in late Roman Egypt. The distribution of wealth,
Journal of Roman Studies 1992, vol. 82, s. 128 149. Istniej te inne prace tego typu przynoszce zblione wyniki. Zob. aneks
techniczny.
11 Dokadne wskazwki bibliograficzne i techniczne znajduj si w aneksie technicznym.
12 Niektre szacunki pokazuj udziay najwyszego centyla nisze od 15 % caoci majtku dla caych Stanw Zjednoczonych okoo
1800 roku, ale wynika to w peni z faktu skoncentrowania si na osobach wolnych, co oczywicie stanowi wybr wielce
dyskusyjny. Szacunki wskazane tutaj dotycz caej ludnoci (wolnej i niewolnikw). Zob. aneks techniczny.
13 W.I. King, The Wealth and Income of the People of the United States, Macmillan Company, New York 1915. Autor, profesor
statystyki i ekonomii uniwersytetu w Wisconsin, gromadzi dane niedoskonae, ale sugestywne, o rnych stanach amerykaskich,
a nastpnie porwnuje je z szacunkami europejskimi, pochodzcymi zwaszcza z pruskich statystyk podatkowych z epoki,
i znajduje rnice mniejsze, ni sobie to z gry zakada.
14 Moliwe, e te poziomy, pochodzce z oficjalnych ankiet Systemu Rezerwy Federalnej, s nieco zanione (jeli wzi pod uwag
trudnoci w oszacowaniu najwikszych fortun) i e udzia najwyszego centyla siga 40 %. Zob. aneks techniczny.
15 rednia europejska pokazana na wykresie 10.6 zostaa wyliczona na podstawie wynikw Francji, Wielkiej Brytanii i Szwecji
(wszystko wskazuje na to, e przypadki te s reprezentatywne). Zob. aneks techniczny.
16 Dla renty gruntowej najstarsze dostpne dane dla staroytnoci i redniowiecza sugeruj roczne poziomy rentownoci rzdu 5 %.
Jeli chodzi o oprocentowane poyczki, to w dawnych okresach obserwujemy czsto stopy wysze od 5 %, zwykle rzdu 6 8 %,
wcznie z poyczkami pod zastaw dbr nieruchomych. Zob. dla przykadu S. Homer, R. Sylla, A History of Interest Rates,
Rutgers University Press, New Brunswick 1996. Dane te nie pozwalaj wszake na precyzyjne poznanie reprezentatywnoci tych
rnych rentownoci.
17 Jeli fakt posiadania jakiego kapitau przynosi dochd wikszy od preferencji czasowej, wtedy kady bdzie chcia zmniejszy
swoj biec konsumpcj i oszczdzi wicej (zasb kapitau bdzie wic rs nieskoczenie, a zwrot spadnie do poziomu
wskanika preferencji czasowej); w przeciwnym wypadku kady bdzie si chcia pozby czci swego kapitau, aby zwikszy

sw biec konsumpcj (zasb kapitau bdzie wic mala, a zwrot z kapitau zacznie rosn). W obu przypadkach wracamy
zawsze do r = .
18 Model preferencji czasowej w nieskoczonym horyzoncie wymaga w istocie nieskoczonej elastycznoci oszczdnoci a wic
poday kapitau w dugim terminie. Zakada wic hipotetycznie brak moliwoci jakiejkolwiek polityki fiskalnej dotykajcej
kapitau.
19 Formalnie w standardowym modelu o nieskoczonym horyzoncie stop zwrotu rwnowagi daje nastpujca formua: r = + g
(gdzie jest wskanikiem preferencji czasowej, a mierzy wklso funkcji uytecznoci; na og uwaa si, e ten parametr
zawiera si midzy 1,5 i 2,5). Przykadowo: jeli = 5 %, a = 2, wwczas r = 5 % dla g = 0 % i r = 9 % dla g = 2 %, tak e
odstp midzy r i g przechodzi od 5 % do 7 %, kiedy wzrost przechodzi od 0 % do 2 %. Zob. aneks techniczny.
20 Jedna trzecia dbr przy dwojgu dzieciach, poowa przy jedynym dziecku.
21 Naley zauway, e Napoleon wprowadzi w 1807 roku zasad starszestwa dla szlachty Cesarstwa (dodatek do czci
spadkowej dla pierwszych potomkw mskich w niektrych dobrach ziemskich zwizanych z tytuami szlacheckimi; system
dotyczy kilku tysicy osb), natomiast Karol X Burbon prbowa odtworzy dziedziczenie ustanowione dla swojej szlachty
w roku 1826. Te reminiscencje ancien rgimeu dotyczyy bardzo niewielkiej czci ludnoci i zostay definitywnie uchylone
w 1848 roku.
22 Zob. J. Beckert, Inherited Wealth, Princeton University Press, Princeton 2008.
23 Teoretycznie, zgodnie z kodeksem cywilnym, kobiety maj te same prawa co mczyni w dziedzinie podziau majtkw. Ale
ona nie moe swobodnie dysponowa swoimi dobrami (asymetria w tej dziedzinie otwarcie i zarzdzanie kontem bankowym,
sprzeda dbr itd. znikn cakowicie dopiero w latach 70. XX wieku), tak e w praktyce nowe prawo jest przede wszystkim
korzystne dla gw rodzin (modsi i najmodsi uzyskuj prawa starszych, ale crki s wyczone). Zob. aneks techniczny.
24 A.N. Condorcet, Szkic obrazu postpu ducha ludzkiego poprzez dzieje, tum. E. Hartleb, PWN, Warszawa 1957.
25 Rwnanie matematyczne pozwalajce powiza wspczynnik Pareto i rnic r g znajduje si w aneksie technicznym.
26 Z tego nie wynika oczywicie, e logika r > g jest jedyn si, jaka odgrywa rol. Ten model i jego wyliczenia opieraj si na
pewnym uproszczeniu rzeczywistoci i nie mog pretendowa do utosamiania w sposb doskonale precyzyjny i pewny dokadnej
roli odgrywanej przez kady mechanizm (wiele sprzecznych si moe si rwnoway). Ale to pokazuje, e ta logika sama w sobie
jest wystarczajca, aby wyjani mechanicznie obserwowany stopie koncentracji. Zob. aneks techniczny.
27 Interesujcy jest przypadek Szwecji, gdy czy rne sprzeczne siy, ktre wydaj si rwnoway: z jednej strony stosunek
kapitau do dochodu jest historycznie sabszy ni we Francji czy w Zjednoczonym Krlestwie w XIX wieku i z pocztkiem
XX wieku (warto gruntw jest nisza, a kapita miejscowy jest po czci w posiadaniu zagranicy; z tego punktu widzenia
Szwecja jest bliska Kanadzie), z drugiej strony, prawo primogenitury obowizuje do koca XIX wieku i niektre entails zwizane
z duymi dynastycznymi fortunami szwedzkimi przetrway do naszych dni. W sumie szwedzka koncentracja majtkowa w latach
1900 1910 jest sabsza ni w Zjednoczonym Krlestwie i bliska poziomowi francuskiemu. Zob. wykresy 10.1 10.4 oraz prace
Ohlssona, Roinego i Waldenstrma.
28 Przypomnijmy, e szacunki czystego zwrotu z kapitau wskazane na wykresie 10.10 powinny by traktowane jako granice
minimalne, gdy obserwowany redni zwrot siga 6 7 % rocznie w XIX wieku w Zjednoczonym Krlestwie i we Francji (zob.
rozdzia 6).
29 Na szczcie kotka Duchessa i jej kocie dzieci spotkaj w kocu Thomasa OMalleya, dachowca z pochodzenia, bardziej
ludowego i przede wszystkim bardziej rozrywkowego (troch jak Jack Dawson dla modej Rose na mostku Titanica, dwa lata
pniej, w 1912 roku).
30 Zob. analiz danych Pareto: T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle: ingalits et redistributions, 1901 1998,
Grasset, Paris 2001, s. 527 530.
31 Odpowiednie formuy s wymienione i wyjanione w aneksie technicznym.
32 Najprociej zrozumie wspczynniki Pareto, uywajc czego, co nazywa si niekiedy wspczynnikami odwrconymi, ktre
w praktyce wahaj si od 1,5 do 3,5. Odwrcony wspczynnik 1,5 oznacza, e dochd lub majtek redni poza pewnym progiem
rwny jest ptorakrotnoci tego progu (osoby dysponujce ponad 1 milionem euro maj rednio 1,5 miliona euro, i tak dalej dla
dowolnego progu), co odpowiada stosunkowo niewielkiej nierwnoci (istnieje mao osb bardzo bogatych). Odwrcony
wspczynnik 3,5 odpowiada przeciwnie bardzo duej nierwnoci. Inny sposb pojcia funkcji potgi jest nastpujcy:
wspczynnik 1,5 oznacza, e czonkowie grnego 0,1 % s zaledwie rednio dwa razy bogatsi ni ci z grnego 1 % (i tak dalej
dla grnego 0,01 % w grnym 0,1 %). Wspczynnik 3,5 oznacza na odwrt, e s ponad piciokrotnie bogatsi. Wszystko to jest
wyjanione w aneksie technicznym, gdzie znajduj si rwnie wykresy pokazujce ewolucj historyczn wspczynnikw Pareto
przez cay XX wiek w rnych krajach WTID.
33 Odpowiada to stopie yciowej rzdu 2 2,5 miliona euro rocznie w wiecie, w ktrym rednia paca bya rzdu 24 000 euro
rocznie (2000 euro miesicznie). Zob. aneks techniczny.
34 Nieruchomoci paryskie (ktre w tamtej epoce posiadao si gwnie w formie caego budynku, a nie pojedynczych mieszka)
byy niedostpne dla posiadaczy majtkw rednich i skromnych, czyli jedynych, dla ktrych nieruchomoci prowincjonalne
a w szczeglnoci grunty rolne miay jeszcze pewne znaczenie. Cezar Birotteau, odrzucajc rad ony, aby zainwestowa
w dobre ziemie w okolicach Chinon, chcia by odwany i prekursorski. Niedobrze na tym wyszed. Zob. dostpn na stronie
internetowej tabel S10.4, ktra jest bardziej szczegow wersj tabeli 10.1, pozwalajcej stwierdzi bardzo silny wzrost aktyww

zagranicznych midzy rokiem 1872 i 1912, zwaszcza na poziomie najwikszych portfeli.

35 Podatek solidarnoci narodowej, wprowadzony rozporzdzeniem z 15 sierpnia 1945 roku, pobierany by od wartoci wszystkich

majtkw oszacowanych na 4 czerwca 1945 roku przy stawkach wynoszcych do 20 % dla najwikszych majtkw oraz od
wszelkiego nominalnego wzbogacenia si w okresie midzy rokiem 1940 i 1945, przy stawkach rzdu do 100 % dla najwyszych
wzbogace. W praktyce, w zwizku z bardzo wysok inflacj (ceny wicej ni potroiy si w latach 1940 1945), ten
nadzwyczajny pobr oznacza opodatkowanie na 100 % wszystkich tych, ktrzy niewystarczajco zbiednieli, jak przyzna to
zreszt Andr Philip, socjalistyczny czonek tymczasowego rzdu generaa de Gaullea. Wyjania on, e to nieuchronne, by
podatek obciy rwnie tych, ktrzy si nie wzbogacili, a moe nawet tych, ktrzy w sensie pieninym zbiednieli, tzn. e ich
fortuna nie wzrosa w tej samej proporcji co generalny wzrost cen, ale mogli w ogle zachowa jak fortun, podczas gdy jest
tylu Francuzw, ktrzy stracili wszystko (zob. A. Siegfried, LAnne politique 1944 1945, Editions du Grand Sicle, Paris
1946, s. 159).
36 Zob. aneks techniczny.
37 T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle, s. 396 403. Zob. rwnie T. Piketty, Income inequality in France, 1901
1998, Journal of Political Economy 2003, vol. 111, nr 5, s. 1004 1042.
38 F. Dell, LAllemagne ingale. Ingalits de revenus et de patrimoine en Allemagne, dynamique daccumulation du capital et
taxation de Bismarck Schroeder 1870 2005, niepublikowana praca doktorska, EHESS, 2008. Zob. rwnie F. Dell, Top
incomes in Germany and Switzerland over the twentieth century, Journal of the European Economic Association 2005, vol. 3,
nr 2 / 3, s. 412 421.

11. Zasugi i dziedziczenie w dugiej perspektywie

czasowej

Wiemy ju, e globalne znaczenie kapitau na pocztku XXI wieku nie odbiega od tego, czym by on
w XVIII wieku. Tylko forma si zmienia: kapita z ziemskiego przeksztaci si w przemysowy,
finansowy i w nieruchomociach. Wiemy rwnie, e koncentracja majtkw pozostaa nadal bardzo
silna, cho wyranie mniej skrajna ni przed wiekiem lub w wiekach wczeniejszych. Najbiedniejsza
cz ludnoci nadal nie ma niczego, ale powstaa rednia klasa majtkowa posiadajca midzy jedn
czwart a jedn trzeci caoci majtku narodowego, przez co 10 % najbogatszych posiada ju tylko
jego dwie trzecie, a nie dziewi dziesitych. Widzielimy te, e relatywne przesunicia stopy zwrotu
z kapitau i stopy wzrostu oraz rnica r g pozwalaj wytumaczy wan cz tych zmian, a w
szczeglnoci logik akumulacji, ktra odpowiada za bardzo siln koncentracj majtkw
obserwowan w historii.
Aby lepiej zrozumie t skumulowan logik, w tym rozdziale zajmiemy si badaniem
dugookresowej ewolucji relatywnego znaczenia spadkw i oszczdnoci w powstawaniu majtkw.
Sprawa ta ma kluczowe znaczenie, gdy w teorii ten sam poziom koncentracji majtkowej moe
rwnie dobrze prowadzi do z gruntu odmiennych realiw. Moe si tak zdarzy, e globalny poziom
kapitau pozostaje wprawdzie taki sam, ale jego gboka natura ulega cakowitemu przeksztaceniu, na
przykad w wyniku przejcia od kapitau w znacznym stopniu odziedziczonego do kapitau
zaoszczdzonego w cigu ycia z dochodw z pracy. Moliwym wyjanieniem, czsto
przywoywanym dla tego rodzaju zmiany, byoby wyduenie oczekiwanej dugoci trwania ycia,
ktre prowadzioby do strukturalnego wzrostu akumulacji kapitau z myl o emeryturze. Zobaczymy
jednak, e ta wielka transformacja natury kapitau bya w rzeczywistoci duo nisza, ni nam si
niekiedy wydaje, a w niektrych krajach w ogle do niej nie doszo. Wedug wszelkiego
prawdopodobiestwa spadki bd odgryway w XXI wieku wan rol, porwnywaln do tej, jak
odgryway w przeszoci.
Mwic dokadniej, dojdziemy do nastpujcego wniosku: kiedy stopy zwrotu z kapitau s silnie
i w sposb trway wysze od stp wzrostu gospodarczego, jest niemal nieuchronne, e spadek, to
znaczy majtek odziedziczony z przeszoci, bdzie dominowa nad oszczdnociami, to znaczy
majtkami pochodzcymi z teraniejszoci. Z czysto logicznego punktu widzenia mogoby by
inaczej, ale siy popychajce proces w tym wanie kierunku s nadzwyczaj potne. Nierwno r > g
oznacza w pewnym sensie, e przeszo zazwyczaj pochania teraniejszo. Bogactwa pochodzce
z przeszoci automatycznie rosn szybciej, nawet bez wkadu pracy, ni bogactwa bdce po prostu
dzieem pracy, od ktrych mona co zaoszczdzi. W ten sposb nadmiernego i trwaego znaczenia
nabieraj nierwnoci uksztatowane w przeszoci, a wic wanie spadki.
Jeli XXI wiek bdzie charakteryzowa si spadkiem wzrostu (demograficznego i gospodarczego)
i wysokim zwrotem z kapitau (w kontekcie zaartej konkurencji midzy krajami o przycignicie
kapitaw), to przynajmniej w krajach, gdzie taka ewolucja rzeczywicie nastpi, spadek niewtpliwie
odzyska znaczenie bliskie temu, jakie mia w XIX wieku. Zmiana ta jest ju wyranie wyczuwalna we
Francji i w kilku krajach europejskich, gdzie wzrost gospodarczy w cigu ostatnich dekad jest
wyranie ograniczony. Mniej widoczne jest to w Stanach Zjednoczonych, gwnie ze wzgldu na
wzrost demograficzny wyszy ni w Europie. Ale jeli wzrost bdzie wszdzie male w cigu tego

stulecia, jak to sugeruj prognozy demograficzne ONZ oraz pewna liczba prognoz czysto
gospodarczych, wwczas prawdopodobne jest, e powrt znaczenia spadku dotyczy bdzie caej
planety.
Nie oznacza to bynajmniej, e struktura nierwnoci w XXI wieku bdzie taka sama jak
w XIX wieku, po pierwsze poniewa koncentracja majtkw nie jest tak skrajna (bdzie bez wtpienia
wicej maych i rednich rentierw oraz mniej wielkich rentierw, w kadym razie w najbliszym
czasie), po drugie poniewa rozwarstwienie hierarchii dochodw z pracy bdzie roso (wzrost
znaczenia superkadr kierowniczych) i wreszcie po trzecie dlatego, e oba te wymiary s silniej
wzajemnie powizane ni kiedy. W XXI wieku mona bowiem rwnoczenie nalee do superkadr
i by rednim rentierem. Nowy porzdek merytokratyczny temu zreszt sprzyja, prawdopodobnie
kosztem pracownika nisko i rednio wynagradzanego, zwaszcza jeli posiada on jedynie minimalny
majtek bd aden.
Strumienie spadkw w dugim okresie
Zacznijmy od pocztku. We wszystkich spoeczestwach istniej dwa podstawowe sposoby
osignicia zamonoci: dziki pracy lub dziki spadkowi1. Zasadnicze pytanie brzmi, ktry z nich
jest najbardziej rozpowszechniony i najbardziej skuteczny, gdy chcemy doj do najwyszych decyli
i centyli w hierarchii dochodw i stp yciowych.
W wykadzie, ktry Vautrin robi Rastignacowi (i ktry przytoczylimy w rozdziale 7), odpowied
nie pozostawia wtpliwoci: niemoliwe jest prowadzenie wygodnego i eleganckiego ycia dziki
dochodom ze studiw i pracy; jedyn realistyczn strategi jest polubienie panny Wiktoryny razem
z jej spadkiem. Jednym z moich pierwszych celw w tym badaniu byo przekonanie si, na ile
struktura nierwnoci w spoeczestwie francuskim XIX wieku przypomina wiat opisywany przez
Vautrina, a zwaszcza zrozumienie, dlaczego i jak te realia ewoluoway w toku historii.
Warto najpierw przyjrze si ewolucji w dugim okresie rocznego strumienia spadkowego
(przepywu nazywanego niekiedy roczn spadkow w XIX wieku i z pocztkiem XX wieku), to
znaczy cakowitej wartoci spadkw i darowizn przekazywanych w cigu roku, wyraonej
w procentach dochodu narodowego. W ten sposb mierzy si znaczenie tego, co jest corocznie
przekazywane (a wic znaczenie bogactw pochodzcych z przeszoci, w posiadanie ktrych mona
wej drog spadku w cigu danego roku), w porwnaniu z dochodami wyprodukowanymi
i zarobionymi w cigu tego samego roku (przypomnijmy, e dochody z pracy same stanowi okoo
dwch trzecich caoci dochodu narodowego, natomiast dochody z kapitau pokrywaj czciowo sam
spadek).
Przeanalizujemy teraz przypadek Francji, zdecydowanie najlepiej rozpoznany w dugim okresie,
a nastpnie zobaczymy, e podobn ewolucj mona odnale w innych krajach europejskich. Na
koniec zbadamy, co mona w tym temacie stwierdzi na poziomie wiatowym.

WYKRES 11.1: Roczny strumie spadkowy wyraony w procentach dochodu narodowego, Francja, 1820 2010
INTERPRETACJA: roczny strumie spadkowy stanowi 20 25 % dochodu narodowego w XIX wieku i do I wojny
wiatowej, po czym spad do poziomu poniej 5 % w latach 50. XX wieku i podnis si do poziomu 15 %
w 2010 roku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Wykres 11.1 przedstawia ewolucj strumienia spadkowego we Francji w latach 1820 20102. Dwa
fakty s wyranie widoczne. Przede wszystkim strumie spadkowy stanowi corocznie rwnowarto
20 25 % dochodu narodowego w XIX wieku, z lekk tendencj wzrostow pod koniec stulecia.
Zauwamy, e chodzi o nadzwyczaj wysoki poziom rocznego strumienia, odpowiadajcy sytuacji,
w ktrej niemal cao zasobu majtkowego pochodzi ze spadkw. Spadek jest wszechobecny
w powieci XIX wieku i wynika to nie tylko z wyobrani pisarzy, zwaszcza Balzaca, wyjtkowo
zaduonego i zmuszonego do pisania bez przerwy, by mc spaca dugi. Spadek zajmuje
w spoeczestwie XIX wieku miejsce centralne i porzdkujce, jako strumie ekonomiczny i jako sia
spoeczna. Jego znaczenie nie maleje z biegiem czasu, wrcz przeciwnie: na pocztku XX wieku,
w czasach belle poque, strumie spadkowy way jeszcze troch wicej ni w latach 20. XIX wieku,
w epoce Vautrina, Rastignaca i hoteliku pani Vauquer (okoo 25 % dochodu narodowego wobec
niewiele ponad 20 %).
Nastpnie obserwujemy spektakularne zaamanie strumienia spadkowego w latach 1910 1950, po
czym znw nastpuje stopniowy, regularny jego wzrost od lat 1950 1960 do lat 2000 2010,
z przyspieszeniem od lat 80. XX wieku. Skala waha w d, a potem w gr w minionym wieku jest
nadzwyczaj silna. Roczny strumie spadkw i darowizn by wzgldnie stabilny przynajmniej
w porwnaniu ze wstrzsami, ktre nastpiy a do pierwszego konfliktu wiatowego. Potem,
midzy latami 1910 i 1950, gwatownie zmniejszy si okoo pi lub sze razy (kiedy to strumie
spadkowy wynosi zaledwie 4 5 % dochodu narodowego), pniej z kolei trzy lub czterokrotnie
wzrs midzy latami 1950 i 2010 (kiedy strumie bliski by 15 % dochodu narodowego).
Zmiany pokazane na wykresie 11.1 obrazuj gbokie przeksztacenia realiw a take percepcji
dziedziczenia spadku i w duym stopniu take struktury nierwnoci. Jak zobaczymy, zmniejszenie
strumienia spadkowego wskutek wstrzsw lat 1914 1945 byo niemal dwukrotnie wiksze ni
cakowite zmniejszenie majtkw prywatnych. Zaamania spadkowego nie da si zatem sprowadzi do
zaamania majtkowego (nawet jeli obydwie tendencje s w oczywisty sposb cile powizane).

Koncepcja koca spadku odcisna si zreszt duo bardziej na zbiorowej wyobrani ni zaoenie
o kocu kapitau. W latach 50. XX wieku spadki i darowizny stanowiy rwnowarto zaledwie kilku
procent dochodu narodowego rocznie, tak e mona byo susznie zakada, e dziedziczenie
praktycznie stracio na znaczeniu, a kapita mimo e globalnie pozostawa tak samo wany jak
w przeszoci gromadzi si obecnie samemu, dziki oszczdzaniu i wysikowi. Kilka pokole
wyroso w takich realiach (niekiedy, co prawda, widzianych nazbyt rowo), zwaszcza pokolenia
baby-boomu urodzone w latach 40. XX wieku i wci mocno obecne na pocztku XXI wieku
w do naturalny sposb zakadajc, e ma do czynienia z now norm.
Pokolenia modsze z kolei, w szczeglnoci te urodzone od lat 70. XX wieku, w pewnej mierze
poznay ju nowe znaczenie, ktre spadek zacznie odgrywa w yciu ich i ich bliskich. Obecno lub
brak znaczcych darowizn od rodzicw okrela w duym stopniu, o wiele wikszym ni w poprzednim
pokoleniu, kto wrd nich zostanie wacicielem majtku, w jakim wieku, z jakim wspmaonkiem,
a take gdzie i na jak skal. Ich ycie, ich kariera zawodowa, wybory rodzinne i osobiste znajduj si
pod duo wikszym wpywem dziedziczonego spadku lub jego braku ni to miao miejsce
w wypadku baby-boomers. Ta tendencja do ponownego wzrostu znaczenia spadku jest jednak niepena
i wci ewoluuje (poziom strumienia spadkowego w latach 2000 2010 sytuuje si porodku midzy
punktem najniszym z lat 50. XX wieku i punktem najwyszym lat 1900 1910), przez co
w spoecznej wyobrani dominuje w dalszym cigu mechanizm poprzedni. Niemniej w cigu kilku
dekad moe to ulec cakowitej zmianie.
Strumie fiskalny i strumie ekonomiczny
W tym miejscu trzeba doprecyzowa kilka kwestii zwizanych z wykresem 11.1. Po pierwsze
kluczowe jest wczenie do strumienia spadkowego darowizn, czyli przypadkw przekazania
majtkw za ycia ich wacicieli, niekiedy kilka lat przed mierci, niekiedy jeszcze wczeniej ta
forma transferu odgrywaa w trakcie dwch ostatnich wiekw znaczc rol we Francji, jak zreszt we
wszystkich spoeczestwach. Poza tym dokadne znaczenie darowizn w stosunku do spadkw
zmieniao si znacznie w czasie, tak wic pozostawienie ich poza obrbem bada grozioby powanym
wypaczeniem analizy oraz porwna czasowych i przestrzennych. Na szczcie darowizny s
stosunkowo uwanie rejestrowane we Francji (jakkolwiek niewtpliwie lekko niedoszacowane). Nie
wszdzie jest to oczywisto.
Po drugie bogactwo francuskich rde historycznych pozwala nam oblicza strumie spadkowy na
dwa rne sposoby, wychodzc od danych i metod cakowicie od siebie niezalenych. Na tej
podstawie moemy wnioskowa o bardzo duej spjnoci midzy dwiema tendencjami
przedstawionymi na wykresie 11.1 (ktre nazwalimy strumieniem fiskalnym i strumieniem
ekonomicznym), co gwarantuje nam solidno wykorzystanych w ten sposb danych historycznych.
Pozwoli nam to poza tym lepiej przeanalizowa poszczeglne siy stojce za tymi tendencjami3.
Oglnie rzecz biorc, mona oszacowa roczn wysoko spadkw w danym kraju na dwa sposoby.
Mona wyj albo od zaobserwowanego strumienia spadkw i darowizn (na przykad danych
podatkowych; nazywamy to strumieniem fiskalnym), albo od zasobw kapitau prywatnego
i wwczas obliczy teoretyczny strumie przekazu majtkowego, ktry logicznie musia nastpi
w danym roku (nazywamy to strumieniem ekonomicznym). Kada z metod ma swoje plusy
i minusy. Pierwsza metoda jest bardziej bezporednia, ale w wielu krajach dane podatkowe s zbyt
niekompletne, by moga by w peni skuteczna. We Francji, jak ju odnotowalimy w poprzednim
rozdziale, system rejestracji spadkw i darowizn powsta na tyle wczenie (datuje si na czasy

rewolucji) i jest na tyle rozlegy (obejmuje w zasadzie wszystkie formy przekazania wasnoci,
cznie z tymi nisko lub w ogle nieopodatkowanymi, z kilkoma tylko wyjtkami), e metoda fiskalna
moe zosta zastosowana. Trzeba jednak korygowa dane podatkowe, aby uwzgldni niewielkie
przekazy, wymykajce si obowizkowi zgaszania (stosunkowo mao znaczce), a zwaszcza po to,
by doda szacunki aktyww zwolnionych z podatkw spadkowych, takich jak umowy ubezpieczenia
na ycie, ktre upowszechniy si bardzo od lat 70. XX wieku (i ktre stanowi dzisiaj niemal szst
cz wszystkich francuskich majtkw prywatnych).
Metoda strumienia ekonomicznego ma t przewag, e opiera si na danych niepodatkowych,
oferujc tym samym peniejszy obraz transferw majtkowych, niezaleny od zmiennych kolei
systemu podatkowego i strategii unikania podatkw w rnych krajach. Ideaem byaby moliwo
zastosowania obu metod dla tego samego kraju. Rnic midzy dwiema tendencjami pokazanymi na
wykresie 11.1 (zauwamy, e strumie ekonomiczny jest zawsze troch wyszy od fiskalnego) mona
zreszt interpretowa jako szacunkowy rozmiar oszustw podatkowych bd bdw systemu
rejestrowania transferw. Rnica ta moe wynika rwnie z innych przyczyn, na przykad
rozmaitych niedoskonaoci dostpnych danych i uywanej metody. Dla niektrych podokresw
rnica ta jest bardzo wyrana. Obserwowane w duszym okresie ewolucje caoci, ktre interesuj
nas w tym badaniu najbardziej, s jednak cakowicie spjne przy kadej z tych metod.
Trzy siy: zudzenie koca dziedziczenia
Gwn zalet podejcia od strony strumienia ekonomicznego jest to, e wymaga ono uwzgldnienia
wszystkich trzech si skadajcych si w badanych krajach na ksztat strumienia spadkowego i jego
historycznej ewolucji.
Generalnie rzecz biorc, roczny strumie ekonomiczny spadkw i darowizn wyraony w proporcji
do dochodu narodowego, ktry odnotujemy jako by, jest efektem trzech si:
by = m
gdzie oznacza stosunek kapitau do dochodu (albo dokadniej: stosunek midzy caoci majtkw
prywatnych ktre mog by przekazane w spadku, w przeciwiestwie do aktyww publicznych do
dochodu narodowego), m jest wspczynnikiem umieralnoci, a mierzy stosunek midzy rednim
majtkiem zmarych i rednim majtkiem yjcych.
Rozkad ten jest czyst rwnoci ksigow: z definicji jest ona zawsze prawdziwa, w kadym
czasie i w kadym miejscu. W ten wanie sposb oszacowalimy strumie ekonomiczny
przedstawiony na wykresie 11.1. Mona powiedzie, e rozkad ten jest tautologi, ale tautologi
poyteczn, poniewa pozwala na wyjanienie kwestii, ktra budzia wiele zamieszania w przeszoci,
nie bdc nawet szczeglnie skomplikowan logicznie.
Zbadajmy te trzy siy po kolei. Pierwsz jest stosunek kapitau do dochodu . Sia ta wyraa rzecz
oczywist: aby strumie odziedziczonego bogactwa by w danym spoeczestwie wysoki, cakowity
zasb prywatnego bogactwa, ktre moe by przekazane, musi by duy.
Druga sia, wspczynnik umieralnoci m, take opisuje oczywisty mechanizm. Jeli wszystkie
pozostae dane s rwne, strumie spadkowy jest wikszy, gdy wspczynnik umieralnoci jest
wysoki. W spoeczestwie, w ktrym kady byby wieczny, a wspczynnik umieralnoci m dokadnie
zerowy, nie istniaby spadek: strumie spadkowy by byby rwnie zerowy, niezalenie od tego, jak
due byyby kapitay prywatne .

Trzecia sia, czyli stosunek midzy rednim bogactwem przy zgonie i rednim bogactwem
yjcych, jest take cakowicie przejrzysta4.
Zamy, e redni majtek osb w wieku zgonu byby taki sam jak redni majtek caoci ludnoci.
W tym wypadku = 1, natomiast strumie spadkowy by jest po prostu rwny iloczynowi
wspczynnika umieralnoci m i stosunku kapitau do dochodu . Na przykad jeli stosunek kapitau
do dochodu jest rwny 600 % (zasb prywatnego majtku stanowi szeciokrotno rocznego
dochodu narodowego) i jeli wspczynnik umieralnoci dorosej ludnoci wynosi 2 % rocznie5,
wwczas roczny strumie dziedziczenia bdzie automatycznie rwny 12 % dochodu narodowego.
Jeli majtek zmarych jest rednio dwukrotnie wikszy od majtku yjcych, to znaczy jeli = 2,
wwczas roczny strumie dziedziczenia bdzie automatycznie rwna si 24 % dochodu narodowego
(zawsze dla = 6 i m = 2 %), czyli w przyblieniu tyle, ile zaobserwowano w XIX wieku i z
pocztkiem XX stulecia.
Widzimy zatem, e stosunek zaley od profilu wiekowego posiadaczy majtku. Im bardziej redni
majtek ronie z wiekiem, tym stosunek jest wyszy i strumie spadkowy bdzie wikszy.
I na odwrt: w spoeczestwie, w ktrym majtek suy przede wszystkim do sfinansowania lat
ycia spdzanych na emeryturze, a osoby starsze postanawiaj konsumowa w trakcie emerytury
kapita zgromadzony podczas ycia aktywnego zawodowo (na przykad pobierajc oszczdnoci
zgromadzone w funduszach emerytalnych) w zgodzie z teori bogactwa w cyklu ycia (life-cycle
wealth) rozwinit w latach 50. XX wieku przez wosko-amerykaskiego ekonomist Franca
Modiglianiego stosunek byby zerowy, poniewa kady urzdzaby si tak, by umiera bez
kapitau albo rozporzdza w chwili mierci kapitaem bardzo niewielkim. W skrajnym przypadku,
gdy = 0, z definicji spadek przestaje istnie, niezalenie od wartoci i m. Z czysto logicznego
punktu widzenia mona doskonale wyobrazi sobie wiat, w ktrym kapita prywatny miaby znaczne
rozmiary ( bardzo wysokie), ale gdzie majtek przyjmowaby gwnie form funduszu
emerytalnego albo formy podobne, w ktrych majtek wygasa wraz ze mierci osoby (annuitized
wealth po angielsku) tak e strumie spadkowy byby cile zerowy albo w kadym razie bardzo
may. Teoria Modiglianiego pokazuje uspokajajc i jednowymiarow wizj nierwnoci spoecznych,
wedug ktrej nierwnoci w posiadaniu kapitau stanowi po prostu przeniesione w czasie
nierwnoci w sferze pracy (kadry kierownicze gromadz wicej rezerw na emerytur ni robotnicy,
ale jedni i drudzy skonsumuj swj kapita do mierci). Teoria ta odniosa wielki sukces podczas
wspaniaego trzydziestolecia, w epoce, gdy funkcjonalistyczna socjologia amerykaska
symbolizowana przez Talcotta Parsonsa opisywaa wiat menaderskich klas rednich, w ktrym
dziedziczenie majtkw niemal stracio na znaczeniu6. Jest ona do dzisiaj bardzo popularna wrd
pokolenia baby-boomers.
Rozoenie strumienia spadkowego na trzy czynniki (by = m ) jest wane dla historycznego
mylenia o spadku i jego ewolucji, poniewa kada z tych si odpowiada za znaczn sum przekona
i sposobw mylenia zreszt zupenie zrozumiaych w imi ktrych wyobraano sobie, zwaszcza
w cigu optymistycznych dekad po II wojnie wiatowej, e kres roli dziedziczenia, a w kadym razie
stopniowe i postpujce zmniejszanie si jego znaczenia, jest w pewnym sensie logicznym
i naturalnym celem historii. Tymczasem zobaczymy, e taki stopniowy zanik nie tylko nie jest niczym
nieuchronnym jak pokazuje to do jasno ewolucja francuska ale te krzywa w ksztacie U
obserwowana dla przypadku Francji stanowi tak naprawd poczenie trzech krzywych w ksztacie U,
dotyczcych kadej z trzech si: , m i . To zreszt poczenie w tym samym czasie skutkw tych
trzech si, po czci przypadkowe, wyjania znaczcy rozmiar ewolucji globalnej, a w szczeglnoci

nadzwyczaj niski poziom strumienia spadkowego w latach 50. XX wieku na tyle znaczcy, e mona
byo uwierzy w praktyczny zanik roli dziedziczenia.
W drugiej czci ksiki analizowalimy ju szczegowo krzyw w ksztacie litery U wraz ze
stosunkiem kapitau do dochodu w caoci. Optymistyczna wiara zwizana z t pierwsz si jest
cakowicie zrozumiaa i a priori wiarygodna: dziedziczenie miao straci na znaczeniu w toku historii
po prostu dlatego, e same majtki (albo dokadniej to, co mona posiada, wymienia na rynku
i przekaza w sposb peny i cakowity, na gruncie prawa wasnoci) trac na znaczeniu. To
optymistyczne przekonanie byo w peni wiarygodne z punktu widzenia logiki i przenikao ca
nowoczesn teori kapitau ludzkiego (zwaszcza prace Garyego Beckera), nawet jeli nie zawsze
byo formuowane wprost7. Ale, jak widzielimy, sprawy nie potoczyy si w tym kierunku,
a przynajmniej nie w takim stopniu, jak sobie niekiedy wyobraano. Kapita z ziemskiego przeszed
w nieruchomoci, kapita przemysowy i finansowy, ale w rzeczywistoci nic nie straci ze swego
globalnego znaczenia. wiadczy o tym fakt, e stosunek kapitau do dochodu wydaje si na pocztku
XXI wieku odzyskiwa swj rekordowy poziom z czasw belle poque i minionych wiekw.
Czciowo z powodw technologicznych kapita odgrywa cigle kluczow rol w procesie
produkcji, a zatem i w yciu spoecznym. Przed rozpoczciem produkcji potrzeba zawsze rodkw na
opacenie biur i wyposaenia, sfinansowanie inwestycji materiaowych i niematerialnych wszelkiej
natury i oczywicie na opacenie mieszka. Znaczenie ludzkich kwalifikacji i kompetencji silnie
wzroso w historii, ale kapita pozaludzki rwnie rozwin si w porwnywalnych proporcjach. Std
te nie ma adnego powodu, by a priori oczekiwa stopniowego zaniku znaczenia dziedziczenia.
Umieralno w dugim okresie
Drug si, ktra mogaby wytumaczy naturalny zmierzch roli dziedziczenia, jest wyduenie
oczekiwanej dalszej dugoci trwania ycia wskutek spadku wspczynnika umieralnoci m i tym
samym opnienia w czasie przej spadku (dziedziczy si go tak pno, e si to ju nie liczy).
Redukcja wspczynnika umieralnoci faktycznie widoczna jest w dugim okresie: w spoeczestwie,
gdzie oczekiwana dugo ycia wynosi osiemdziesit lat, umiera si rzadziej w proporcji do liczby
ludnoci, ni w spoeczestwie, w ktrym wynosi ona szedziesit lat. Przy wszystkich innych
danych rwnych, w szczeglnoci oraz , spoeczestwo, w ktrym rzadziej si umiera w proporcji
do liczby ludnoci jest rwnie spoeczestwem, w ktrym masa spadkowa zmniejsza si
w proporcji do dochodu narodowego. We wszystkich krajach mona stwierdzi, e wspczynnik
umieralnoci nieuchronnie spada w cigu historii. We Francji wynosi on okoo 2,2 % rocznie
w populacji dorosej w XIX wieku i a do roku 1900, przed regularnym spadkiem przez cay wiek
XX8, a ostatecznie usytuowa si na poziomie okoo 1,1 1,2 % w latach 2000 2010, co oznacza
niemal dwukrotne zmniejszenie w cigu jednego wieku (zob. wykres 11.2).

WYKRES 11.2: Wspczynnik umieralnoci we Francji, 1820 2010

INTERPRETACJA: wspczynnik umieralnoci spad we Francji w cigu XX wieku (wraz z wydueniem oczekiwanej
dalszej dugoci trwania ycia) i powinien si delikatnie podnie w XXI wieku (efekt licznego pokolenia baby-boom).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Zasadniczo bdne byoby jednak wyobraenie, e czynnik ten prowadzi nieuchronnie do

stopniowego zaniku dziedziczenia. Przede wszystkim, wspczynnik umieralnoci zacz ponownie
rosn we Francji w latach 2000 2010 i wedug oficjalnych prognoz demograficznych ten wzrost
powinien si utrzymywa do lat 2040 2050, po czym umieralno dorosych powinna si
ustabilizowa wok poziomu 1,4 1,5 %. Tumaczy si to dojciem do wieku umierania pokolenia
baby-boomu, liczniejszego od poprzednich pokole (ale w przyblieniu tych samych rozmiarw co
nastpne)9. Inaczej mwic, baby-boom, i w jego konsekwencji strukturalny wzrost liczebnoci
poszczeglnych pokole, doprowadziy czasowo do bardzo silnego spadku wspczynnika
umieralnoci we Francji, po prostu ze wzgldu na odmodzenie i wzrost populacji. Demografia Francji
jest o tyle wygodna w uyciu, e jest nadzwyczaj prosta i pozwala jasno ilustrowa zasadnicze
tendencje. W XIX wieku populacja bya prawie staa, a oczekiwana dalsza dugo trwania ycia
wynosia okoo szedziesit lat, a wic dugo dorosego ycia przekraczaa zaledwie czterdzieci
lat. Wspczynnik umieralnoci by wic bliski 1 / 40, w tym przypadku okoo 2,2 %. W XXI wieku
liczba ludnoci wedug oficjalnych prognoz powinna ponownie si ustabilizowa przy oczekiwanej
dalszej dugoci trwania ycia na poziomie okoo osiemdziesiciu piciu lat, czyli dugoci dorosego
okresu ycia rzdu szedziesiciu piciu lat, i wspczynniku umieralnoci przy statycznej populacji
okoo 1 / 65, co oznacza 1,4 1,5 %, jeli wzi pod uwag niewielki wzrost demograficzny.
W duszym okresie, w kraju rozwinitym i demograficznie niemal w stanie stagnacji, jak Francja
(gdzie wzrost ludnoci wynika gwnie z wyduenia ycia), spadek wspczynnika umieralnoci
dorosych jest rzdu jednej trzeciej.
Ten efekt wzrostu wspczynnika umieralnoci obserwowany midzy latami 2000 2010 a 2040
2050, zwizany z dojciem do wieku umieralnoci stosunkowo licznego pokolenia baby-boomu, cho
czysto mechaniczny, jest bardzo wany. Wyjania on po czci, dlaczego strumie spadkowy ustali
si na stosunkowo niskim poziomie w drugiej poowie XX wieku i dlaczego jego wzrost bdzie tym
silniejszy w nadchodzcych dekadach. Francja nie naley zreszt do pastw, w ktrym rezultat ten

bdzie najbardziej widoczny. W krajach europejskich, w ktrych populacja zacza znaczco male,
bd niedugo zacznie (z powodu wyranego zmniejszenia si rozmiarw pokole), w szczeglnoci
w Niemczech, we Woszech czy w Hiszpanii, jak rwnie oczywicie w Japonii, to samo zjawisko
doprowadzi do duo wikszego ni we Francji wzrostu wspczynnika umieralnoci dorosych w cigu
pierwszej poowy XXI wieku i automatycznego wzrostu rozmiaru transferw majtkowych. Starzenie
si populacji odsuwa zgony w czasie, ale nie zmniejsza ich liczby. Tylko silny i stay wzrost
liczebnoci pokole pozwala zmniejsza trwale i strukturalnie wspczynnik umieralnoci i znaczenie
dziedziczenia. Ale kiedy starzeniu si towarzyszy stabilizacja liczebnoci pokole, jak we Francji,
albo jeszcze gorzej spadek ich liczebnoci, jak dzieje si w wielu zamonych krajach, wwczas
wszystkie te czynniki dziaaj na rzecz nadzwyczaj wysokiego strumienia spadkowego. W skrajnym
przypadku kraju, ktrego liczebno kategorii wiekowych zmniejszaaby si przy kadym pokoleniu
dwukrotnie (gdy kada para decydowaaby si mie tylko jedno dziecko), wspczynnik
umieralnoci a wic i strumie spadkowy mgby wzrosn do poziomw do tej pory nieznanych.
I na odwrt: w kraju, w ktrym liczebno kategorii wiekowych podwajaaby si przy kadym
pokoleniu, jak zdarzao si to w licznych czciach wiata w XX wieku, a i teraz mamy z tym do
czynienia zwaszcza w Afryce, wspczynnik umieralnoci spada do bardzo niskich poziomw,
a dziedziczenie mao si liczy przy wszystkich innych danych rwnych.
Bogactwo starzeje si wraz z populacj: efekt m
Zapomnimy na chwil o tych efektach wanych, ale w zasadzie przejciowych, jeli pomin
dugoterminow wizj populacji ziemskiej nieskoczenie wielkiej lub nieskoczenie maej
zwizanych z wahaniami liczebnoci pokole i przyjmijmy bardzo dugookresow perspektyw,
w ktrej liczba osb w pokoleniu byaby hipotetycznie ustabilizowana. Czy w takim spoeczestwie
wyduenie oczekiwanej dalszej dugoci trwania ycia wpynoby na rozmiar spadkw? Oczywicie
tak, bo wyduenie dugoci ycia strukturalnie zmniejsza wspczynnik umieralnoci. We Francji,
gdzie w XXI wieku umiera si bdzie rednio w wieku 80 85 lat, umieralno dorosych
ustabilizuje si na poziomie mniej ni 1,5 % rocznie, wobec 2,2 % w XIX wieku, kiedy umierao si
rednio w wieku 60 lat. Ten wzrost redniej dugoci ycia prowadzi automatycznie do podobnego
wzrostu redniego wieku przekazywania spadku. W XIX wieku otrzymywano spadki w wieku 30 lat;
w XXI wieku bdzie si otrzymywao spadki najczciej bliej 50 roku ycia. Jak pokazuje wykres
11.3, odstp midzy redni dugoci ycia a rednim wiekiem dziedziczenia zawsze utrzymywa si
w okolicach 30 lat, z tego prostego powodu, e redni wiek rodzenia dzieci co czsto bywa nazywane
trwaniem pokolenia ustali si w sposb w miar stay wanie w granicach 30 roku ycia
w dugim okresie (zauwaymy jednak lekki wzrost z pocztkiem XXI wieku).

WYKRES 11.3: rednia dugo ycia i redni wiek dziedziczenia: Francja, 1820 2010
INTERPRETACJA: rednia dugo ycia wzrosa od niespena 60 lat do niemal 80 lat w cigu XX wieku, a redni
wiek otrzymania spadku wzrs z 30 lat do 50 roku ycia.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Czy fakt, e umiera si i dziedziczy pniej, wpywa na to, e spadek traci na znaczeniu?
Niekoniecznie, z jednej strony dlatego, e wzrost skali darowizn wrd osb yjcych po czci
zrwnoway ten efekt, jak zobaczymy dalej; a z drugiej strony poniewa jest moliwe, e dziedziczc
pniej, odziedziczymy wiksze sumy, co stanowi konsekwencj faktu, e take majtek starzeje si
w coraz starszym spoeczestwie. Innymi sowy, trend spadkowy wspczynnika umieralnoci
nieuchronny w bardzo dugim okresie moe by zrwnowaony strukturalnym przyrostem
wzgldnej zamonoci osb starszych, tak e iloczyn dwch czynnikw m pozostanie
niezmieniony albo w kadym razie zmaleje znacznie mniej, ni mona by si spodziewa. To wanie
wydarzyo si we Francji: stosunek midzy rednim majtkiem w momencie zgonu i rednim
majtkiem osb yjcych znacznie wzrs od lat 50. XX wieku i to stopniowe starzenie si fortuny
wyjania istotn cz ruchu powrotu znaczenia dziedziczenia, ktry obserwujemy w ostatnich
dziesicioleciach.

WYKRES 11.4: Strumie spadkowy i wspczynnik umieralnoci: Francja, 1820 2010

INTERPRETACJA: strumie spadkw i darowizn stanowi rokrocznie 2,5 % caoci majtku prywatnego w latach
2000 2010 wobec 1,2 % wspczynnika umieralnoci.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Mwic konkretnie, stwierdzamy, e iloczyn m, ktry z definicji mierzy roczny wspczynnik

przekazywania majtku (to znaczy strumie spadkowy wyraony w procentach caoci majtku
prywatnego), wyranie wzrs w ostatnich dekadach mimo staego spadku wspczynnika
umieralnoci, jak jasno pokazuje wykres 11.4. Roczny wspczynnik przekazywania majtku, ktry
ekonomici XIX i pocztku XX wieku nazywali stop przekazw spadkowych, jest stosunkowo
stabilny od lat 20. XIX wieku do pierwszej dekady XX wieku i mieci si w granicach 3,3 3,5 %,
czyli okoo 1/30. Zreszt zwyczajowo mwio si w tamtej epoce, e majtek przekazuje si rednio
raz na trzydzieci lat, to znaczy raz na pokolenie, co odpowiada obrazowi uproszczonemu troch
nazbyt statycznemu ale po czci usprawiedliwionemu realiami chwili10. Roczny wspczynnik
przekazywania majtku znacznie spad w okresie 1910 1950, a potem znalaz si na poziomie
nieprzekraczajcym 2 % w latach 50. XX wieku, nastpnie stopniowo zacz rosn i w kocu
przekroczy 2,5 % w latach 2000 2010.
Podsumowujc: dziedziczy si z pewnoci coraz pniej w starzejcym si spoeczestwie, ale
skoro bogactwo take si starzeje, efekt ten jest rwnowaony. W tym sensie spoeczestwo,
w ktrym umiera si coraz pniej, bardzo si rni od spoeczestwa, w ktrym si w ogle nie
umiera i gdzie dziedziczenie cakowicie zanika. Wyduenie oczekiwanego okresu trwania ycia
przenosi cao wydarze nieco pniej duej si studiuje, pniej si zaczyna pracowa i podobnie
jest ze spadkiem, przejciem na emerytur, wiekiem zgonu ale nie zmienia koniecznie relatywnego
znaczenia dziedziczenia i dochodw z pracy, a w kadym razie zmienia je duo mniej, ni sobie
niekiedy wyobraano. Fakt pnego dziedziczenia moe zobowizywa czciej ni kiedy do
dokonania wyboru zawodu, ale jest to zrekompensowane wikszymi dziedziczonymi sumami, tym
bardziej e mog one przyj form wczeniejszych darowizn. W kadym razie chodzi bardziej
o rnic stopnia ni o cywilizacyjne zerwanie, jak chcieliby niektrzy.
Bogactwo zmarych, bogactwo yjcych

Interesujce jest dokadniejsze zbadanie historycznej ewolucji stosunku midzy rednim bogactwem
w momencie mierci i tym posiadanym przez yjcych, co przedstawilimy na wykresie 11.5.
Zauwamy od razu, e w cigu dwch ostatnich wiekw, od lat 1820 do lat 2010, zmarli zawsze byli
rednio zamoniejsi od yjcych we Francji: stosunek zawsze by wyszy od 100 %, a oglnie
bardzo wyranie wyszy od 100 %, z wyjtkiem okresu bezporednio po II wojnie wiatowej, w latach
1940 1950, gdy otrzymany stosunek z pominiciem darowizn poczynionych przed mierci
wynosi nieznacznie poniej 100 %. Przypomnijmy, e wedug drogiej Modiglianiemu teorii cyklu
ycia majtek powinien by gromadzony gwnie z myl o emeryturze, zwaszcza w starzejcych si
spoeczestwach, tak e osoby starsze powinny skonsumowa wikszo swoich rezerw podczas
swych ostatnich lat i umiera z niewielkim majtkiem lub w ogle bez niego. To synny, wykadany
wszystkim studentom ekonomii, trjkt Modiglianiego, wedug ktrego majtek najpierw ronie
wraz z wiekiem, w miar jak wszyscy robi zapasy z myl o emeryturze, a nastpnie spada. Stosunek
powinien wic by systematycznie rwny 0 % albo bardzo niski, a w kadym razie zdecydowanie
poniej 100 %. Ta teoria kapitau i jego ewolucji w rozwinitych spoeczestwach, a priori w peni
wiarygodna (im bardziej spoeczestwo si starzeje, tym wicej gromadzi na staro i z tym
mniejszym majtkiem umiera), nie pozwala jednak w sposb zadowalajcy wytumaczy realnie
obserwowanych faktw. Oszczdnoci z myl o emeryturze stanowi bowiem tylko jeden
z powodw i to nie najwaniejszy dla ktrych rni ludzie gromadz majtki: motyw przekazania
kapitau rodzinie odgrywa zawsze kluczow rol. W praktyce rne formy doywotniego bogactwa
(annuitized wealth), ktrego nie przekazuje si potomstwu, stanowi w sumie mniej ni 5 % majtku
prywatnego we Francji. Ich udzia ronie do 15 20 % w krajach anglosaskich, gdzie fundusze
emerytalne s bardziej rozpowszechnione. To nie jest bez znaczenia, ale nie wpywa zasadniczo na
zmian gwnej motywacji gromadzenia majtku, jak jest jego przekazanie potomkom (tym bardziej
e nic nie wskazuje na to, eby majtek na staro mia zastpi majtek do przekazania; mog si
ewentualnie uzupenia, do czego jeszcze wrcimy)11. Trudno przewidzie, jak zmieniaby si
struktura akumulacji majtkowej w cigu XX wieku przy braku publicznych repartycyjnych systemw
emerytalnych, ktre pozwoliy zagwarantowa zadowalajcy poziom ycia ogromnej wikszoci
emerytw, w sposb zreszt duo bardziej wiarygodny i egalitarny, ni mog to zrobi oszczdnoci
finansowe, ktre zmarniay wskutek wojen. Moliwe, e wwczas globalny poziom akumulacji
majtkowej (mierzony stosunkiem kapitau do dochodu) byby z pocztkiem XXI wieku jeszcze
wyszy, ni jest12. W kadym razie stosunek kapitau do dochodu jest dzi w przyblieniu na tym
samym poziomie, co w czasach belle poque (kiedy potrzeba akumulacji na emerytur bya duo
mniejsza, choby ze wzgldu na oczekiwan dugo trwania ycia), a bogactwo doywotnie stanowio
zaledwie nieco wysz ni przed wiekiem cz cakowitego majtku.

WYKRES 11.5: Stosunek midzy rednim majtkiem w chwili zgonu i rednim majtkiem yjcych: Francja,
1820 2010
INTERPRETACJA: w latach 2000 2010 redni majtek w chwili zgonu jest o 20 % wikszy od majtku yjcych,
jeli pominiemy darowizny poczynione przed zgonem, i dwukrotnie wikszy, jeli je uwzgldnimy.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Przeledmy rwnie znaczenie darowizn przez minione dwa stulecia i ich spektakularny wzrost
w cigu ostatnich dekad. W latach 1820 1860 czna warto darowizn stanowia corocznie 30
40 % poziomu spadkw (czsto przyjmoway wwczas form posagu, czyli darowizny dla
maonkw w momencie lubu, zwykle z ograniczeniami co do wykorzystania tych dbr okrelonymi
w umowie maeskiej). Potem warto darowizn nieznacznie spada i ustabilizowaa si wok 20
30 % poziomu spadkw w okresie 1870 1960, zanim nastpi silny i trway wzrost a do osignicia
40 % w latach 80. XX wieku, 60 % w latach 90. i ponad 80 % w latach 2000 2010. Na pocztku
XXI wieku kapita przekazywany w formie darowizn jest niemal tej samej wielkoci co waciwe
spadki. Darowizny stanowi prawie poow obecnego strumienia spadkowego, jest wic w peni
uzasadnione branie ich pod uwag. Jeli nie uwzgldnimy darowizn poczynionych przed mierci,
wwczas redni majtek w chwili zgonu w latach 2000 2010 tylko o 20 % przewysza majtek
yjcych. Ale wynika to z prostego faktu, e zmarli zdyli ju przekaza prawie poow swoich
aktyww. Jeli zatem wliczymy do majtku zmarych darowizny dokonane przed mierci, to
zobaczymy, e stosunek jest w rzeczywistoci wyszy a o 220 %: ich skorygowany majtek jest
ponad dwukrotnie wikszy ni majtek yjcych. Obecnie, w duo wikszym stopniu ni w XIX
stuleciu, yjemy w nowym zotym wieku darowizn.
Warto doda, e darowizny, tak dzi, jak w XIX wieku, s w ogromnej wikszoci dokonywane na
rzecz dzieci, czsto jako inwestycje w nieruchomoci, i rednio na dziesi lat przed mierci
donatora (ten odstp jest rwnie stosunkowo stay w czasie). Rosnce znaczenie darowizn od lat 70.
XX wieku pozwala zatem odmodzi nieco redni wiek obdarowanego. W latach 2000 2010 redni
wiek spadkobiercy zblia si do 45 50 lat, ale redni wiek przy darowiznach jest rzdu 35 40 lat,
tak e rnica w stosunku do XIX i pocztku XX wieku jest mniej wyrana ni ta pokazywana na
wykresie 11.313. Najbardziej przekonujcym wyjanieniem tego stopniowego i progresywnego
wzrostu darowizn, ktry zacz si od lat 70. XX wieku, na dugo przed wprowadzeniem zacht
fiskalnych (ktre datuj si od lat 90. XX wieku), jest rosnca wiadomo rodzicw, e biorc pod

uwag wyduenie oczekiwanego okresu ycia, warto pozwoli dzieciom uzyska dostp do majtku
raczej wczeniej, w wieku 35 40 lat, ni pniej. W kadym razie, niezalenie od moliwych
wyjanie, ten nowy zoty wiek darowizn, ktry obserwujemy w rnych krajach europejskich,
zwaszcza w Niemczech, w duej mierze odpowiada za obecny wzrost znaczenia spadkw.
Pidziesiciolatkowie i osiemdziesiciolatkowie: wiek i majtek
w okresie belle poque
Aby lepiej zrozumie dynamik akumulacji majtkw i szczegowe dane, ktre wykorzystalimy do
obliczenia wspczynnikw , trzeba bdzie zbada ewolucj profilu redniego majtku jako
funkcji wieku. W tabeli 11.1 zawarlimy profile dla kilku lat od 1820 do 2010 roku14. Najbardziej
uderzajcym faktem jest bez wtpienia starzenie si majtkw przez cay XIX wiek, w miar jak staj
si one coraz bardziej skoncentrowane. W roku 1820 osoby starsze s rednio zaledwie nieco bogatsze
od pidziesiciolatkw (ktrych wybralimy jako grup odniesienia): rednio o 34 % bogatsi s
szedziesiciolatkowie, a o 53 % osiemdziesiciolatkowie. Ale ten rozdwik nie przestaje si
pniej pogbia. W latach 1900 1910 redni majtek w posiadaniu szedziesiciolatkw
i siedemdziesiciolatkw jest okoo 60 80 % wyszy od majtku pidziesiciolatkw,
a osiemdziesiciolatkowie s dwa i p raza zamoniejsi. Dodajmy, e chodzi tu o redni dla caej
Francji. Jeli ograniczymy si do Parya, gdzie koncentruj si najwiksze majtki, to mechanizm jest
duo bardziej radykalny. W przededniu I wojny wiatowej paryskie fortuny coraz bardziej si starzej,
z siedemdziesiciolatkami i osiemdziesiciolatkami, ktrzy s rednio trzykrotnie, a nawet
czterokrotnie bogatsi od pidziesiciolatkw15. To oczywiste, e wikszo starszych osb umieraa
bez adnego majtku, a brak systemu emerytalnego pogbia dodatkowo stan ubstwa seniorw.
Niemniej jednak wewntrz tej mniejszoci, ktra posiada dobra, starzenie si fortun robi naprawd
wielkie wraenie (przypomnijmy sobie star dam z Aryskotratw). Oczywicie to spektakularne
wzbogacenie si osiemdziesiciolatkw nie tumaczy si dochodami z pracy ani ich dziaalnoci
przedsibiorcz: trudno ich sobie wyobrazi tworzcych start-upy kadego rana.
redni majtek grupy wieku (w % redniego
majtku grupy 50 59 lat)

20
29 lat

30
39 lat

40
49 lat

50
59 lat

60
69 lat

70
79 lat

Powyej
80 lat

1820

29 %

37 %

47 %

100 %

134 %

148 %

153 %

1850

28 %

37 %

52 %

100 %

128 %

144 %

142 %

1880

30 %

39 %

61 %

100 %

148 %

166 %

220 %

1902

26 %

57 %

65 %

100 %

172 %

176 %

238 %

1912

23 %

54 %

72 %

100 %

158 %

178 %

257 %

1931

22 %

59 %

77 %

100 %

123 %

137 %

143 %

1947

23 %

52 %

77 %

100 %

99 %

76 %

62 %

1960

28 %

52 %

74 %

100 %

110 %

101 %

87 %

1984

19 %

55 %

83 %

100 %

118 %

113 %

105 %

2000

19 %

46 %

66 %

100 %

122 %

121 %

118 %

2010

25 %

42 %

74 %

100 %

111 %

106 %

134 %

TABELA 11.1: Profil majtku pod wzgldem wieku: Francja, 1820 2010
INTERPRETACJA: w roku 1820 redni majtek osb w wieku 60 69 lat jest o 34 % wyszy od majtku osb
w wieku 50 59 lat, z kolei majtek osb powyej 80 roku ycia jest o 53 % wyszy od majtku osb w wieku
50 59 lat.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Opisane bogacenie si osb starszych jest faktycznie uderzajce, poniewa z jednej strony tumaczy
wysoki poziom stosunku midzy rednim bogactwem zmarych i yjcych w okresie belle poque (a
wic i znaczenie strumienia spadkowego), a z drugiej strony, i przede wszystkim, poniewa mwi nam
co szczeglnego o pewnym podskrnym mechanizmie ekonomicznym. Indywidualne dane, ktrymi
dysponujemy, s w tym punkcie absolutnie jasne: bardzo silny wzrost majtkw ludzi
w starszym wieku, obserwowany z kocem XIX i z pocztkiem XX wieku, stanowi mechaniczn
konsekwencj nierwnoci r > g oraz logiki kumulacyjnej i mnonikowej, ktra w lad za ni
postpuje. Mwic konkretnie, osoby starsze posiadajce najwiksze majtki uzyskuj czsto roczne
dochody ze swego kapitau zdecydowanie wiksze od tego, czego potrzeba im do finansowania swego
stylu ycia. Zamy dla przykadu, e otrzymuj zwrot 5 %, konsumuj z tego dwie pite i ponownie
inwestuj trzy pite. Ich majtek ronie zatem o 3 % rocznie, w zwizku z czym bd one w wieku 85
lat ponad dwa razy bogatsze ni byy, majc lat 60. Mechanizm ten jest bardzo prosty, ale te bardzo
silny i pozwala na wyjanienie wielu zaobserwowanych faktw, z tym zastrzeeniem, e najwiksze
fortuny mog czsto zaoszczdzi duo wicej ni trzy pite uzyskanego zwrotu (co dodatkowo
zwiksza jeszcze rnice majtku w starszym wieku) i e oglny wzrost redniego dochodu
i redniego majtku nie jest cakowicie zerowy (jest on rzdu 1 % rocznie, co nieznacznie agodzi
skutki caego procesu).
Badanie dynamiki akumulacji i koncentracji majtkowej we Francji lat 1870 1914,
w szczeglnoci w Paryu, przynosi liczne wnioski dla dzisiejszego wiata i dla przyszoci. Poza tym,
e dostpne dane s nadzwyczaj szczegowe i wiarygodne, co pozwala nam pokaza t dynamik
w sposb absolutnie jasny, to okres ten jest w istocie symboliczny dla pierwszej globalizacji
handlowej i finansowej. Cechuj go nowoczesne i zrnicowane rynki kapitaowe oraz skomplikowane
portfele aktyww, skadajce si z rnych rodzajw lokat francuskich i zagranicznych, o dochodzie
zmiennym i dochodzie staym, publicznych i prywatnych. Wzrost gospodarczy faktycznie wynosi
wwczas tylko 1 1,5 % rocznie, ale jak ju widzielimy, tempo to jest cakiem spore, jeli
spojrzymy na nie z perspektywy pokolenia lub jeszcze duszego okresu. Nie mamy tu bynajmniej do
czynienia ze spoeczestwem ziemskim czy statycznym. Pojawiaj si w tym czasie liczne innowacje
techniczne i przemysowe samochd, elektryczno, kino wiele z nich pochodzi zreszt z Francji.
Midzy rokiem 1870 i 1914 spord majtkw francuskich czy paryskich, obserwowanych u osb
pidziesicioletnich i szedziesicioletnich, nie wszystkie byy fortunami dziedziczonymi;
znalelibymy te znaczn liczb majtkw przemysowych i finansowych majcych za gwne rdo
dziaalno przedsibiorcz.
Dynamika najwaniejsza, wyjaniajca najwiksz cz koncentracji majtkowej, wynika jednak
automatycznie z nierwnoci r > g. Niezalenie od tego, czy fortuna w wieku 50 lub 60 lat pochodzi ze
spadku, czy z bardziej czynnego ycia zawodowego, faktem pozostaje, e poza pewnym progiem
kapita dy do reprodukowania si i akumulowania nadzwyczaj szybko. Z logiki r > g wynika, e
przedsibiorca zawsze dy do przeksztacenia si w rentiera: albo na staro (ten problem staje si
kluczowy, w miar jak wydua si dugo ycia: fakt, e miao si dobre pomysy w wieku 30 lub 40
lat, nie oznacza, e bdzie si je miao w wieku lat 70 czy 80, a przecie majtek i tak pomnaa si
sam), albo w nastpnym pokoleniu. Jakikolwiek mg by poziom wynalazczoci przemysowej

i przedsibiorczego dynamizmu francuskich elit gospodarczych XIX wieku i czasw belle poque, ich
wysiki i dziaania w efekcie prowadziy do umocnienia i utrwalenia zjawiska spoeczestwa
rentierw w duej mierze niezalenie od ich woli ze wzgldu na logik r > g.
Odmodzenie majtkw wskutek wojen
Ten samonapdzajcy si mechanizm zaamuje si wskutek gwatownych wstrzsw, jakich doznay
kapitay, dochody z nich uzyskiwane i sami ich posiadacze w latach 1914 1945. Wojny wiatowe
doprowadziy do bardzo znacznego odmodzenia majtkw. Wida to bardzo wyranie na
wykresie 11.5: po raz pierwszy w historii i jak do tej pory jedyny redni majtek w chwili zgonu
by w latach 40. XX wieku mniejszy od majtku yjcych. Jest to tym bardziej widoczne, gdy
zbadamy szczegowe profile majtkw w podziale na grupy wiekowe (zob. tabela 11.1). W roku
1912, w przededniu wojny, osiemdziesiciolatkowie s dwa i p raza bogatsi od pidziesiciolatkw.
W roku 1931 s bogatsi ju tylko o 40 %. W roku 1947 to pidziesiciolatkowie stali si
najzamoniejsi: cho w caym spoeczestwie majtki spady do bardzo niskiego poziomu, teraz
pidziesiciolatkowie s o 50 % bogatsi od osiemdziesiciolatkw. Co gorsza, w tym samym
1947 roku ci ostatni spadli nawet nieznacznie poniej poziomu czterdziestolatkw. Oto epoka, ktra
podaje w wtpliwo wszystkie pewniki. Tu po II wojnie wiatowej profil majtku pod
wzgldem wieku przyj nagle form krzywej w ksztacie dzwonu (najpierw rosnc, potem malejc
w zalenoci od wieku, ze szczytem na poziomie 50 59 lat, czyli form blisk trjktowi
Modiglianiego, z t wszake rnic, e krzywa nie spada do zera w najstarszej grupie wiekowej),
podczas gdy w cigu caego XIX stulecia i a do I wojny wiatowej krzywa bya zawsze i stale rosnca
wraz z wiekiem.
Spektakularne odmodzenie fortuny ma proste wyjanienie. Jak widzielimy w drugiej czci
ksiki, wszystkie majtki zostay dotknite wieloma wstrzsami w latach 1914 1945 wywoanymi
przez zniszczenia wojenne, inflacj, bankructwa, wywaszczenia tote stosunek kapitau do dochodu
uleg znacznej redukcji. Mona by sdzi, e wstrzsy te uderzyy we wszystkie majtki w ten sam
sposb, take profil majtku pod wzgldem wieku pozostanie niezmieniony. Rnica polega jednak na
tym, e mode pokolenia, ktre poza tym miay niewiele do stracenia, mogy atwiej podnie si
z tych wstrzsw ni osoby starsze. Kto, kto ma 60 lat w roku 1940 i traci cay majtek w wyniku
bombardowania, wywaszczenia lub bankructwa, ma niewiele szans, by si z tego podnie. Moliwe,
e umrze w latach 1950 1960, w wieku 70 czy 80 lat, pozostawiajc po sobie nieduo. I na odwrt:
kto, kto ma 30 lat w roku 1940 i traci wszystko zapewne niezbyt wiele ma wystarczajco duo
czasu, by po wojnie zgromadzi majtek, i prawdopodobnie w latach 1950 1960 bdzie
zamoniejszym czterdziestolatkiem ni nasz siedemdziesiciolatek. Wojna dziaa jak cofnicie do
zera albo prawie do zera licznikw akumulacji majtkowej i prowadzi automatycznie do wielkiego
odmodzenia fortun. W tym sensie to wojny cakowicie przekreliy przeszo w XX wieku
i przyniosy zudzenie strukturalnego przezwycienia kapitalizmu.
Oto podstawowe wyjanienie nadzwyczaj niskiego poziomu strumienia spadkowego w dekadach po
II wojnie wiatowej. Osoby, ktre powinny dziedziczy w latach 50. XX wieku, maj niewiele do
odziedziczenia, poniewa ich rodzice nie mieli czasu, by podnie si ze wstrzsw poprzednich
dekad i umarli z nieduym majtkiem.
Pozwala to zwaszcza zrozumie, dlaczego zaamanie spadkowe jest prawie dwukrotnie wiksze od
zaamania majtkowego. Jak widzielimy w drugiej czci, cao majtkw prywatnych midzy
latami 1910 1950 spada o ponad dwie trzecie. Zasb kapitau prywatnego spad od poziomu

siedmioletniego dochodu narodowego do zaledwie dwuipletniego (zob. rozdzia 3, wykres 3.6).

Strumie spadkowy zmniejsza si niemal szeciokrotnie: spada od poziomu okoo 25 % dochodu
narodowego w przededniu I wojny wiatowej do dokadnie 4 5 % dochodu narodowego w latach 50.
XX wieku (zob. wykres 11.1).
Kluczowe jest jednak to, e sytuacja ta nie trwa dugo. Z natury bowiem kapitalizm okresu
odbudowy jest tylko etapem przejciowym, nie za strukturalnym przewartociowaniem, jak niekiedy
to sobie wyobraano. Od lat 50. XX wieku, w miar jak kapita ponownie si akumuluje i stosunek
kapitau do dochodu ronie, fortuny zaczynaj si ponownie starze, tak e stosunek midzy
rednim majtkiem w momencie zgonu i majtkiem yjcych znowu wzrasta. Powrt znaczenia
majtkw idzie w parze z ich starzeniem si i przygotowuje jeszcze silniejszy powrt roli
dziedziczenia. Profil obserwowany w roku 1947 jest w roku 1960 ju tylko wspomnieniem.
Szedziesiciolatkowie i siedemdziesiciolatkowie zaczynaj nieznacznie wyprzedza
pidziesiciolatkw (zob. tabela 11.1). W latach 80. XX wieku to ju czas na osiemdziesiciolatkw,
a profil wiekowy w nastpnym dziesicioleciu coraz bardziej ronie. W roku 2010 redni majtek
osiemdziesiciolatkw jest o 30 % wikszy od tego pidziesiciolatkw. Jeli do majtku rnych
grup wiekowych doczymy darowizny udzielone przed mierci (czego nie zrobilimy w tabeli 11.1),
wwczas profil ten jeszcze bardziej wzronie w latach 2000 2010, w przyblieniu do tych samych
proporcji co w latach 1900 1910 (ze rednimi majtkami osb powyej 70 roku ycia dwa razy
wikszymi od osb w wieku 50 59 lat), z t rnic, e wikszo zgonw nastpuje teraz
w starszym wieku, std stosunek jest wyranie wyszy (zob. wykres 11.5).
Jak bdzie ewoluowa strumie spadkowy w XXI wieku?
Jeli wzia pod uwag silny wzrost strumienia spadkowego w cigu ostatnich dekad, naturalnie
nasuwa si bdzie pytanie o cig dalszy tej ewolucji. Na wykresie 11.6 przedstawilimy dwie
moliwe prognozy dla XXI wieku: po pierwsze scenariusz podstawowy, odpowiadajcy hipotezie
wzrostu o 1,7 % rocznie dla okresu 2010 210016 i zwrotu netto z kapitau 3 %17; po drugie
scenariusz alternatywny, odpowiadajcy hipotezie wzrostu ograniczonego do 1 % dla okresu 2010
2100 i zwrotu netto z kapitau rosncego do 5 %. Odpowiada to cakowitemu zniesieniu wszystkich
podatkw cicych na kapitale i dochodach z niego, wcznie z zyskami spek, albo czciowemu
zniesieniu powikszonemu o wzrost udziau kapitau.
W scenariuszu podstawowym symulacje pochodzce z modelu teoretycznego (wykorzystanego ju
z powodzeniem dla wyjanienia ewolucji okresu 1820 2010) sugeruj, e strumie spadkowy
powinien dalej zwykowa a do lat 2030 2040, potem za ustabilizowa si w granicach 16 17 %
dochodu narodowego. Wedug scenariusza alternatywnego strumie spadkowy wzrastaby w sposb
wyraniejszy a do lat 2060 2070, potem ustabilizowaby si wok 24 25 % dochodu narodowego,
a wic na poziomie bliskim temu obserwowanemu w latach 1870 1910. W pierwszym przypadku
powrt znaczenia dziedziczenia byby tylko czciowy, w drugim byby cakowity (w kadym razie
gdy chodzi o mas spadkw i darowizn). Ale w obu wypadkach strumie spadkw i darowizn byby
znaczcy w XXI wieku i w szczeglnoci duo wikszy od tego, czym by w swej wyjtkowo niskiej
fazie, obserwowanej w poowie XX wieku.
Naley oczywicie podkreli zakres niepewnoci zwizanych z takimi prognozami, majcymi
gwnie walor ilustracyjny. Ewolucja strumienia spadkowego w rozpoczynajcym si XXI wieku
zaley od licznych parametrw ekonomicznych, demograficznych, politycznych, co do ktrych caa
historia minionego stulecia pokazuje, e mog ulega nieprzewidywalnym zwrotom na wielk skal.

Mona atwo wyobrazi sobie inne scenariusze prowadzce do innych ewolucji, na przykad w sytuacji
spektakularnego przyspieszenia wzrostu demograficznego czy gospodarczego (co wydaje si mao
prawdopodobne) albo zasadniczej zmiany polityk publicznych wobec kapitau prywatnego czy spadku
(co jest moe bardziej realistyczne)18.
Nie moemy te zapomina, e ewolucja profilu majtkw pod wzgldem wieku zaley w pierwszej
kolejnoci od postaw wobec oszczdzania, to znaczy od powodw sprawiajcych, e ludzie gromadz
majtki. Jak wiemy, powody te s liczne i nadzwyczaj zrnicowane, a dodatkowo zazwyczaj obecne
w rnych proporcjach u kadego z osobna. Mona oszczdza, by gromadzi rezerwy z myl
o emeryturze, albo na wypadek utraty pracy (oszczdnoci cyklu ycia albo z przezornoci); by
stworzy lub powikszy kapita rodzinny albo po prostu z zamiowania do bogactwa, ktre niekiedy
zapewnia te presti (oszczdnoci dynastyczne bd czysta akumulacja). Teoretycznie mona sobie
wyobrazi wiat, w ktrym kady decydowaby si na przeksztacenie caoci swej fortuny
w doywotni rent, tak by umrze bez jakiegokolwiek spadku. Jeli tego rodzaju postawy zaczyby
nieoczekiwanie dominowa w XXI wieku, wwczas strumie spadkowy byby oczywicie
sprowadzony do minimum, niezalenie od wartoci stopy wzrostu i stopy zwrotu z kapitau.

WYKRES 11.6: Strumie spadkowy obserwowany i symulowany: Francja, 1820 2100

INTERPRETACJA: symulacje pochodzce z modelu teoretycznego wskazuj, e poziom strumienia spadkowego
w XXI wieku bdzie zalea od stopy wzrostu i zwrotu netto z kapitau.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Oba zaprezentowane na wykresie 11.6 scenariusze ewolucji s jednak najbardziej prawdopodobne,

jeli bra pod uwag dostpne informacje. Zaoylimy zwaszcza utrzymanie w latach 2010 2100
poziomu oszczdnoci rwnego temu obserwowanemu w przeszoci, ktry scharakteryzowa mona
w nastpujcy sposb. Abstrahujc od bardzo zrnicowanych postaw indywidualnych19,
stwierdzamy, e stopy oszczdnoci s przecitnie tym wysze, im wyszy jest dochd lub kapita
pocztkowy20; z kolei duo bardziej ograniczone s zmiany w zalenoci od kategorii wieku: rednio
w kadym wieku oszczdza si w porwnywalnych proporcjach. Nie wida zwaszcza przewidywanej
przez teori cyklu ycia tendencji do wycofywania si z oszczdzania w starszym wieku, jakakolwiek
byaby oczekiwana dalsza dugo trwania ycia. Tumaczy si to bez wtpienia chci przekazania

majtku rodzinie (nikt tak naprawd nie yczy sobie umiera bez bogactwa, zwaszcza w starzejcych
si spoeczestwach), ale rwnie logik czystej akumulacji oraz poczuciem bezpieczestwa a nie
tylko prestiu i wadzy jakie daje majtek21. Bardzo silna koncentracja majtkw (udzia
najwyszego decyla wynosi zawsze co najmniej 50 60 % caoci majtku, rwnie wewntrz kadej
grupy wiekowej) stanowi brakujce ogniwo w wyjanieniu caoci tych faktw, co teoria
Modiglianiego zupenie pomija. Ten stopniowy, trwajcy od lat 50. XX wieku powrt do nierwnoci
majtkowej typu dynastycznego pozwala zrozumie brak wycofywania oszczdnoci w pnym wieku
(zasadnicza cz majtku znajduje si w posiadaniu osb, ktre maj rodki na finansowanie swej
stopy yciowej bez sprzeday aktyww), a tym samym utrzymywania si wysokiego poziomu
dziedziczenia i reprodukowania nowej rwnowagi przy mobilnoci wprawdzie dodatniej, ale bardzo
ograniczonej.
Wane jest, e dla danej struktury postaw wobec oszczdzania ten kumulacyjny proces jest tym
szybszy i mniej egalitarny, im stopa zwrotu z kapitau jest wysza, a stopa wzrostu nisza. Bardzo
silny wzrost w okresie wspaniaego trzydziestolecia wyjania wzgldn powolno ponownego
wzrostu stosunku (midzy rednim bogactwem w chwili zgonu i bogactwem yjcych), a wic take
strumienia spadkowego w latach 1950 1970. Jednoczenie spadek wzrostu tumaczy przypieszenie
starzenia si majtkw i powrt znaczenia dziedziczenia obserwowany od lat 80. XX wieku.
Intuicyjnie mona stwierdzi, e kiedy wzrost jest silny, na przykad kiedy pace rosn o 5 % rocznie,
modym pokoleniom atwiej jest gromadzi majtki i prowadzi rwn gr ze starszymi. Kiedy wzrost
pac spada do 1 2 % rocznie22, aktywni zawodowo modzi zostaj niemal nieuchronnie zdominowani
przez starszych, ktrych majtek ronie w rytmie zwrotu z kapitau. Ten wany, cho prosty
mechanizm pozwala bardzo dobrze zda spraw z ewolucji stosunku oraz rocznego strumienia
spadkowego i tumaczy, dlaczego obserwowane i symulowane cigi s tak podobne w trakcie caego
okresu 1820 201023.
Tak wic niezalenie od moliwych niedokadnoci, symulacje te stanowi poyteczny przewodnik
na przyszo. Z teoretycznego punktu widzenia mona pokaza, e dla szerokiej kategorii postaw
wobec oszczdzania i przy wzrocie niskim w porwnaniu ze zwrotem z kapitau, wzrost stosunku
prawie dokadnie rwnoway tendencj spadkow wspczynnika umieralnoci m, tak e iloczyn
m nie zaley ju prawie od oczekiwanej dugoci trwania ycia i jest niemal cakowicie okrelony
przez trwanie jednego pokolenia. Kluczowy wniosek jest taki, e z naszego punktu widzenia wzrost
rzdu 1 % niewiele si rni od wzrostu dokadnie zerowego. W obu wypadkach intuicja, zgodnie
z ktr starzenie si przynosi kres roli dziedziczenia, okazuje si faszywa. W starzejcym si
spoeczestwie dziedziczy si pniej, ale za to dziedziczy si wysze sumy (w kadym razie
w przypadku tych, ktrzy dziedzicz), tote globalne znaczenie dziedziczenia pozostaje
niezmienione24.
Od rocznego strumienia spadkowego do zasobu odziedziczonego majtku
Jak przechodzi si od rocznego strumienia spadkowego do zasobu odziedziczonego majtku?
Szczegowe dane, jakimi dysponujemy o strumieniu spadkowym, wieku zmarych, spadkobiercach,
donatorach i obdarowanych, pozwalaj na oszacowanie dla kadego roku okresu 1820 2010 caoci
majtkw odziedziczonych przez osoby yjce w cigu danego roku (chodzi wic gwnie o dodanie
spadkw i darowizn otrzymanych w cigu trzydziestu poprzedzajcych lat, niekiedy wicej
w wypadku przedwczesnego dziedziczenia albo wyjtkowej dugowiecznoci, i na odwrt

w wypadkach przeciwnych) i ustalenie w ten sposb udziau spadkw w caoci prywatnych majtkw.
Podstawowe wyniki s pokazane na wykresie 11.7, gdzie przedstawilimy rwnie symulacje
sporzdzone dla okresu 2010 2100, wychodzc od dwch analizowanych wczeniej scenariuszy.

WYKRES 11.7: Udzia odziedziczonych majtkw w majtku cakowitym: Francja, 1850 2100
INTERPRETACJA: odziedziczone majtki stanowiy 80 90 % caoci majtku we Francji w XIX wieku, udzia ten
spad do 40 50 % w XX wieku i moe ponownie wzrosn do 80 90 % w XXI stuleciu.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Rzdy wielkoci do zapamitania s nastpujce. W XIX i a do pocztku XX wieku, kiedy

strumie spadkw osiga corocznie rwnowarto 20 25 % dochodu narodowego, odziedziczone
majtki stanowiy prawie cao majtkw prywatnych: midzy 80 90 % z tendencj wzrostow. Co
prawda zawsze w takich spoeczestwach, na wszystkich poziomach fortun, jest jaka cz
posiadaczy majtkw midzy 10 20 % ktrzy zgromadzili fortun, zaczynajc praktycznie od
zera. Niemniej jednak majtki dziedziczone stanowi ogromn wikszo przypadkw. Nie powinno
to zreszt dziwi. Jeli skumulujemy roczny strumie spadkw rzdu 20 % dochodu narodowego
podczas okoo trzydziestu lat, to automatycznie dojdziemy do ogromnej masy spadkw i darowizn
rzdu szecioletniego dochodu narodowego, odpowiadajcej prawie za cao majtkw25.
W cigu XX wieku, na skutek zaamania si strumienia spadkowego, ta rwnowaga ulega
cakowitemu przeksztaceniu. Najniszy punkt zosta osignity w latach 70. XX wieku: po kilku
dekadach mniejszego dziedziczenia i akumulacji nowych majtkw odziedziczony kapita stanowi
zaledwie ponad 40 % kapitau prywatnego. Bez wtpienia po raz pierwszy w historii z wyjtkiem
nowych krajw majtki zgromadzone za ycia osb stanowiy wikszo caoci majtkw: prawie
60 %. Wane jest uwiadomienie sobie dwch rzeczy: z jednej strony kapita rzeczywicie zmieni
natur w okresie powojennym, z drugiej strony dopiero co wychodzimy z tego wyjtkowego okresu.
Opuszczamy go jednak zdecydowanie: udzia majtkw odziedziczonych w majtku cakowitym nie
przestawa rosn od lat 70. XX wieku, sta si na powrt zdecydowanie wikszociowy w latach 80.,
a wedug ostatnich dostpnych danych dziedziczony kapita stanowi w 2010 roku okoo dwch
trzecich kapitau prywatnego we Francji, wobec niespena jednej trzeciej kapitau pochodzcego
z oszczdnoci. Biorc pod uwag bardzo wysokie poziomy obecnego strumienia spadkw, jest

wysoce prawdopodobne, e jeli te tendencje si utrzymaj, to udzia majtkw odziedziczonych

bdzie w nadchodzcych dekadach rs, przekroczy 70 % do roku 2020 i zbliy si do 80 % w latach
2030 2040. W scenariuszu, w ktrym wzrost spada do 1 %, a zwrot netto z kapitau wzrasta do 5 %,
udzia odziedziczonych majtkw mgby kontynuowa zwyk i od dzi do lat 2050 2060 doj a
do poziomu 90 %, czyli w przyblieniu osign ten sam poziom co za czasw belle poque.
Widzimy zatem, e krzywej w ksztacie litery U przedstawiajcej roczny strumie spadkowy
w proporcji do dochodu narodowego w cigu XX wieku towarzyszy rwnie spektakularna krzywa
w ksztacie U pokazujca skumulowany zasb odziedziczonych majtkw w proporcji do dochodu
narodowego. Aby dobrze zrozumie zwizek midzy tymi dwiema krzywymi, warto porwna
strumie spadkowy ze stop oszczdnoci, ktra jak widzielimy w drugiej czci ksiki siga na
og rzdu 10 % dochodu narodowego. Kiedy strumie spadkowy stanowi 20 25 % dochodu
narodowego, jak to byo w XIX wieku, oznacza to, e sumy otrzymywane corocznie w formie spadkw
i darowizn s ponad dwukrotnie wiksze od strumienia nowych oszczdnoci. Jeli doda do tego, e
cz tych nowych oszczdnoci pochodzi z dochodw z odziedziczonego kapitau (chodzi nawet
o wiksz cz oszczdnoci w XIX wieku), to widzimy dobrze, e przy takich strumieniach
rocznych nieuchronnie majtek dziedziczony bdzie wyranie dominowa nad kapitaem
oszczdzonym. I na odwrt: kiedy strumie spadkowy obnia si do poziomu ledwie 5 % dochodu
narodowego, jak dziao si to w latach 50. XX wieku, czyli dwukrotnie mniejszego, ni wynosi
strumie nowych oszczdnoci (zakadajc zawsze stop oszczdnoci rzdu 10 %), wwczas
naturalnie kapita oszczdzony dominowa nad kapitaem odziedziczonym. Podstawowy fakt jest taki,
e roczny strumie spadkowy wyprzedzi stop oszczdnoci w latach 80. XX wieku i jest od niej
zdecydowanie wyszy w latach 2000 2010, wynoszc w drugiej dekadzie XXI wieku rwnowarto
prawie 15 % dochodu narodowego otrzymywan kadego roku w formie spadkw i darowizn.
Aby lepiej uwiadomi sobie skal sum, jakie wchodz tu w gr, warto przypomnie, e dochd
rozporzdzalny gospodarstw domowych (pienidze) stanowi na pocztku XXI wieku okoo 70 75 %
dochodu narodowego w kraju takim jak Francja (odliczajc od dochodu rozporzdzalnego znaczne
transfery w naturze: sub zdrowia, owiat, bezpieczestwo, rne suby publiczne). Jeli wyrazi
strumie spadkowy nie w proporcji do dochodu narodowego, jak robilimy do tej pory, lecz
w proporcji do dochodu rozporzdzalnego, stwierdzimy wwczas, e spadki i darowizny otrzymywane
kadego roku przez francuskie gospodarstwa domowe stanowiy z pocztkiem drugiej dekady
XXI wieku rwnowarto 20 % ich dochodu rozporzdzalnego i w tym sensie ju odzyskay swj
poziom z lat 1820 1910 (zob. wykres 11.8). Z tego wzgldu, jak ju wyjanilimy w rozdziale 5, jest
niewtpliwie bardziej uzasadnione posugiwanie si przy dokonywaniu porwna przestrzennych
i czasowych dochodem narodowym (a nie dochodem rozporzdzalnym) jako wsplnym
mianownikiem. Niemniej porwnanie z dochodem rozporzdzalnym oddaje pewn bardzo konkretn
rzeczywisto i pozwala uwiadomi sobie, e spadek ju teraz stanowi rwnowarto jednej pitej
innych przychodw pieninych, jakimi dysponuj gospodarstwa domowe (na przykad aby
oszczdza), a niedugo powinien osign jedn czwart albo nawet wicej.

WYKRES 11.8: Roczny strumie spadkowy wyraony w procentach dochodu rozporzdzalnego: Francja, 1820
2010
INTERPRETACJA: roczny strumie spadkowy wyraony w procentach dochodu rozporzdzalnego (a nie dochodu
narodowego) odzyska w 2010 roku poziom rzdu 20 %, bliski obserwowanemu w XIX wieku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Powrt do wykadu Vautrina

Najlepszym sposobem, aby wyrobi sobie jeszcze bardziej konkretny pogld na znaczenie
dziedziczenia w yciu ludzi, a zwaszcza by mc dokadnie odpowiedzie na pytanie postawione przez
Vautrina (jak stop yciow mona osign dziki spadkowi, a jak dziki pracy?), jest analiza
sytuacji pokole, ktre kolejno nastpoway po sobie we Francji od pocztku XIX wieku, i porwnanie
rodkw, jakie miay one do dyspozycji w cigu swego ycia. Taka perspektywa jako jedyna pozwala
prawidowo uwzgldni fakt, e spadek nie jest czym, co otrzymuje si co roku26.
Zbadajmy najpierw ewolucj udziau spadku w caoci przecitnych rodkw pozostajcych
w dyspozycji pokole urodzonych we Francji w latach 1790 2030 (zob. wykres 11.9). Postpilimy
w nastpujcy sposb: na podstawie naszych cigw danych na temat rocznego strumienia
spadkowego oraz dostpnych szczegowych danych o wieku zmarych, spadkobiercw, donatorw
i obdarowanych, dla caego badanego okresu obliczylimy udzia spadkw na tle wszystkich rodkw
otrzymanych w trakcie ycia w zalenoci od roku urodzenia. Wszystkie te rodki obejmuj spadek
(spadki i darowizny) z jednej strony oraz dochody z pracy z drugiej, po odjciu podatkw27,
skapitalizowane w cigu caego ycia, przyjmujc redni zwrot netto z kapitau odnotowany we
Francji w cigu rnych lat. Cho to najbardziej uzasadniona metoda przy pierwszym podejciu do
sprawy, naley zauway, e prowadzi ona bez wtpienia do nieznacznego zanienia udziau spadku,
w miar jak spadkobiercy (i generalnie due majtki) uzyskuj wysze zwroty ni oszczdnoci
pochodzce z dochodw z pracy28.
Otrzymalimy nastpujce rezultaty: jeli wzi pod uwag wszystkie osoby urodzone we Francji
w latach 90. XVIII wieku, moemy stwierdzi, e spadek stanowi okoo 24 % wszystkich rodkw
otrzymanych w cigu ich ycia, a zatem z zaoenia dochody z pracy stanowi okoo 76 % wszystkich
rodkw. Dla osb urodzonych w drugiej dekadzie XIX wieku udzia spadku wynosi 25 %,

a dochodw z pracy 75 %. Podobnie rzecz si ma dla wszystkich pokole XIX wieku, w kadym razie
tych, ktre dziedziczyy przed I wojn wiatow. Zwrmy uwag, e udzia spadku w caoci
otrzymanych rodkw jest rzdu 25 % w XIX wieku i jest nieznacznie wyszy od poziomu strumienia
spadkowego wyraonego w proporcji do dochodu narodowego (okoo 20 25 % w tej samej epoce);
bierze si to z faktu, e dochody z kapitau zwykle okoo jednej trzeciej dochodu narodowego s de
facto w czci przypisane do spadku, a w czci do dochodw z pracy29.

WYKRES 11.9: Udzia spadku w caoci rodkw (spadek i praca) pokole urodzonych w latach 1790 2030
INTERPRETACJA: spadek stanowi 25 % rodkw dostpnych pokoleniom z XIX wieku i zaledwie 10 % dla
urodzonych w latach 1910 1920 (ktrzy powinni dziedziczy okoo 1950 1960 roku).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Dla pokole urodzonych od lat 70. XIX wieku udzia spadkw w caoci otrzymanych rodkw
zaczyna stopniowo male: wynika to z faktu, e znaczna cz tych osb powinna bya otrzyma swj
spadek po I wojnie wiatowej, ale z uwagi na wstrzsy doznane przez kapitay ich rodzicw osoby te
otrzymuj w praktyce mniej, ni powinny. Najniszy punkt osigaj pokolenia urodzone w latach
1910 1920. Te osoby powinny dziedziczy bezporednio po II wojnie wiatowej i w latach 50.
XX wieku, to znaczy w momencie, gdy strumie spadkowy jest najniszy, tak e spadek stanowi
zaledwie 8 10 % ich cakowitych rodkw. Wzrost zaczyna si z pokoleniami urodzonymi w latach
1930 1950, ktre dziedzicz zwaszcza w latach 1970 1990 i dla ktrych spadek osiga poziom
12 14 % caoci rodkw. Ale to dopiero dla generacji urodzonych od lat 70. XX wieku, ktre
zaczynaj otrzymywa darowizny i spadki w latach 2000 2010, spadek odzyskuje swj poziom
nieznany od XIX wieku: okoo 22 24 % caoci rodkw. Widzimy zatem, do jakiego stopnia
wychodzimy ze spektakularnego okresu historycznego koca dziedziczenia i jak rne pokolenia
XX wieku odmiennie przeyy dowiadczenia zwizane z oszczdnociami i kapitaem. Pokolenia
baby-boomu musiay radzi sobie same, prawie tak jak te z okresu midzywojennego
i pocztku wieku, dotknite przez wojny. Pokolenia urodzone w ostatniej, trzeciej czci XX wieku
dowiadczaj za to potgi dziedziczenia niemal tak jak te z XIX i XXI wieku.
Dylemat Rastignaca

Do tej pory badalimy tylko wartoci rednie, tymczasem jedn z podstawowych cech dziedziczenia
jest jego nierwny podzia. Wprowadzajc do poprzednich szacunkw nierwnoci w dziedziczeniu
z jednej strony i nierwnoci dochodw z pracy z drugiej, bdziemy wreszcie mogli zbada, w jakiej
mierze ponury wykad Vautrina sprawdza si w rnych epokach. Na wykresie 11.10 stwierdzamy, e
pokolenia urodzone z kocem XVIII i w cigu XIX wieku, zaczynajc oczywicie od Eugeniusza
Rastignaca (ktrego dat urodzenia Balzac okreli na rok 1798), faktycznie staj wobec strasznego
dylematu opisanego przez byego galernika: zdobywajc spadek, mona osign stop yciow
znacznie wysz ni dziki studiom i pracy.
Aby rne poziomy dostpnych zasobw mogy by interpretowane w sposb moliwie konkretny
i intuicyjny, wyrazilimy je w wielokrotnociach redniej stopy yciowej osignitej w rnych
epokach przez 50 % najmniej opacanych pracownikw. Ta stopa yciowa, ktr mona okreli jako
ludow, odpowiada generalnie poowie redniego dochodu narodowego z omawianej epoki
i dostarcza uytecznego punktu odniesienia dla oceny nierwnoci spoeczestwa30.

WYKRES 11.10: Dylemat Rastignaca dla pokole urodzonych w latach 1790 2030
INTERPRETACJA: w XIX wieku 1 % najwyszych spadkw pozwala osign stop yciow duo wysz ni 1 %
najlepiej patnych zawodw.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Najwaniejsze rezultaty s nastpujce. W XIX wieku zasoby, ktrymi w cigu ycia dysponuje
1 % najbogatszych spadkobiercw (1 % osb otrzymujcych najwyszy spadek w swoim pokoleniu),
odpowiadaj dwudziestopicio-, trzydziestokrotnoci ludowej stopy yciowej. Innymi sowy,
wchodzc w posiadanie takiego spadku, najczciej dziki swoim rodzicom lub rodzicom
wspmaonka, mona zatrudnia przez cae ycie od 25 do 30 osb suby. W tym samym czasie
zasoby uzyskiwane przez 1 % najlepiej opacanych zawodw (na przykad sdziego, prokuratora czy
adwokata, o ktrych mwi Vautrin) odpowiadaj dziesiciokrotnoci ludowej stopy yciowej. Nie jest
to suma do pogardzenia, ale wyranie mniejsza, a co wicej jak bardzo susznie zauwaa byy
galernik dojcie do tych zawodw nie jest wcale rzecz prost. Nie wystarczy ze wietnym
wynikiem skoczy szko prawnicz; czsto trzeba latami wika si w rne intrygi bez gwarancji
powodzenia. W tych warunkach, jeli dostrzega si w bezporednim otoczeniu moliwo przejcia
spadku o wartoci kwalifikujcej do najwyszego centyla, to lepiej nie przepuci okazji; a w kadym

razie rozway wybr.

Jeli teraz dokonamy tych samych oblicze dla pokole urodzonych w latach 1910 1920, to
zobaczymy, e yciowe wybory nie przedstawiaj si ju w ten sam sposb. 1 % najwikszych
spadkw daje rodki, ktre s zaledwie piciokrotnie wysze od ludowego poziomu ycia, z kolei 1 %
najlepiej opacanych zawodw nadal przynosi dziesiciokrotno, a nawet dwunastokrotno ludowej
stopy yciowej (to automatyczna konsekwencja faktu, e udzia najwyszego centyla w hierarchii pac
by stosunkowo stabilny na poziomie okoo 6 7 % cakowitej masy pacowej w dugim okresie)31.
Bez wtpienia po raz pierwszy w historii mona byo y dwa razy lepiej, pracujc w centylu najlepiej
opacanych zawodw ni dziki spadkowi kwalifikujcemu do najwyszego centyla; studia, praca
i wasne osignicia daway wicej ni spadek.
Zauwamy, e wybr jest niemal rwnie prosty dla pokole baby-boomu. Rastignac urodzony
w latach 40. XX wieku miaby wszelkie powody, by zabiega o prac w najwyszym centylu (ktra
cigle daje dziesi do dwunastu razy wicej ni ludowa stopa yciowa) i nie sucha syrenich
pieww Vautrina swoich czasw (najwyszy centyl spadkowy daje najwyej szecio-,
siedmiokrotno ludowej stopy yciowej). Dla wszystkich tych pokole sukces dziki pracy sta si
nie tylko bardziej moralny, ale i bardziej opacalny.
Wyniki te pokazuj rwnie, e w cigu caego tego okresu i dla wszystkich pokole urodzonych od
lat 1910 do lat 1950 najwyszy centyl hierarchii pac skada si w wikszoci z osb yjcych przede
wszystkim ze swojej pracy. To znaczcy fakt nie tylko dlatego, e stanowi wielki historyczny
precedens (we Francji i wedug wszelkiego prawdopodobiestwa we wszystkich krajach europejskich),
ale rwnie dlatego, e najwyszy centyl stanowi we wszystkich spoeczestwach nadzwyczaj wan
grup32. Jak zauwaylimy w rozdziale 7, najwyszy centyl tworzy szerok elit, ktra odgrywa
kluczow rol w gospodarczej, politycznej i symbolicznej strukturze spoeczestwa33. We wszystkich
tradycyjnych spoeczestwach (arystokracja, przypomnijmy, stanowia midzy 1 2 % spoeczestwa
w 1789 roku) a do belle poque (mimo nadziei rozbudzonych przez rewolucj francusk) w grupie tej
zawsze dominowali posiadacze dziedziczonego kapitau. Fakt, e dla wszystkich pokole urodzonych
podczas pierwszej poowy XX wieku wygldao to inaczej, stanowi wydarzenie duej wagi, ktre
przyczynio si do wzbudzenia bezprecedensowej wiary w nieodwracalno postpu spoecznego
i koniec starego wiata. Co prawda nierwnoci cigle istniay za wspaniaego trzydziestolecia, ale
byy ujmowane przede wszystkim z optymistycznej perspektywy nierwnoci pacowych. wiat
zatrudnionych dowiadcza znaczcych rnic midzy robotnikami, urzdnikami i kadrami, ktre
jeszcze nasiliy si we Francji w latach 50. XX wieku. Niemniej wierzono w pewn zasadnicz jedno
tego spoeczestwa, zczonego tym samym kultem pracy, opartego na tym samym ideale
merytokratycznym i o ktrym sdzono, e przezwyciyo ono definitywnie arbitralne nierwnoci
majtkowe z przeszoci.
Dla pokole urodzonych w latach 70. XX wieku, a tym bardziej dla nastpnych generacji realia s
z gruntu odmienne. Zwaszcza ich wybory yciowe s duo bardziej skomplikowane: spadki
najwyszego centyla przynosz w przyblieniu tyle, ile posady z najwyszego centyla (albo nawet
nieco wicej: dwunasto-, trzynastokrotno ludowej stopy yciowej dla spadku, wobec dziesicio-,
jedenastokrotnoci dla pacy). Zobaczymy jednak, e struktura nierwnoci i najwyszego centyla
w pocztku XXI wieku jest zasadniczo odmienna od tej, jak bya w XIX wieku. Wynika to z faktu,
e koncentracja spadku jest dzi duo mniejsza ni kiedy34. Obecne pokolenia staj wobec
nierwnoci i struktur spoecznych, ktre s w pewnym stopniu porednie midzy cynicznym wiatem
Vautrina (gdzie spadek przewaa nad prac) a czarodziejskim wiatem wspaniaego

trzydziestolecia (gdzie praca dominowaa nad spadkiem). Zgodnie z tymi wynikami najwyszy
centyl obecnej hierarchii spoecznej we Francji w pocztku XXI wieku powinien zawiera
porwnywalne proporcje wysokich dochodw pochodzcych ze spadku i z pracy.
Troch arytmetyki: rentierzy i kadry menaderskie
Podsumujmy. Aby mogo prosperowa spoeczestwo majtkowo-rentierskie, to znaczy
spoeczestwo, w ktrym dochody pochodzce z dziedziczonego kapitau gruj nad dochodami
z pracy na szczycie hierarchii spoecznej, jak dziao si w wiecie opisanym przez Balzaca i Austen,
musz zosta spenione dwa warunki. Przede wszystkim zasb kapitau i udzia w nim kapitau
dziedziczonego musz by znaczne. Zwykle potrzeba, by stosunek kapitau do dochodu ksztatowa si
na poziomie szecio-, siedmioletniego dochodu narodowego i by to kapita dziedziczony obejmowa
podstawow cz tego zasobu. W takich spoeczestwach dziedziczone spadki mog odpowiada za
okoo czwart cz wszystkich rodkw, jakimi dysponuj rednio rne pokolenia (a nawet do
jednej trzeciej wszystkich rodkw, jeli wzi pod uwag wysokie szacunki nierwnoci zwrotw
z kapitau), jak dziao si to ju w XVIII i XIX wieku i do roku 1914. Ten pierwszy warunek,
dotyczcy masy spadkowej, znowu zaczyna by speniany w XXI wieku.
Drugim warunkiem jest nadzwyczaj silna koncentracja dziedziczenia. Jeli spadek byby podzielony
w ten sam sposb co dochody z pracy (z identycznymi poziomami udziau najwyszego decyla,
najwyszego centyla itd. dla caoci spadkw i dochodw z pracy), to wiat Vautrina nie mgby nigdy
zaistnie: dochody z pracy stanowi mas zawsze duo wiksz od dochodw pochodzcych ze spadku
(przynajmniej trzykrotnie wiksz)35, a 1 % najwyszych dochodw z pracy byby automatycznie
i systematycznie wikszy ni 1 % najwyszych dochodw odziedziczonych36.
Aby efekt koncentracji dominowa nad efektem masy, konieczne jest, by najwyszy centyl
hierarchii spadkw sam zagarnia lwi cz caoci dziedziczonego majtku. Dokadnie tak dziao si
w spoeczestwach XVIII i XIX wieku, z okoo 50 60 % caoci majtku przypadajcymi
najwyszemu centylowi (nawet 70 % w Zjednoczonym Krlestwie czy w Paryu za belle poque), to
znaczy dziesiciokrotnie wicej, ni wynosi udzia najwyszego centyla w hierarchii dochodw
z pracy w cakowitej masie pacowej (okoo 6 7 %, poziom, ktry by wzgldnie stabilny
w duszym okresie). Ten stosunek jeden do dziesiciu midzy koncentracjami majtkw i pac
pozwala zrwnoway stosunek jeden do trzech midzy ich masami i wyjania, dlaczego
w spoeczestwie majtkowym XIX wieku spadek na poziomie najwyszego centyla pozwala y
praktycznie trzykrotnie lepiej ni zatrudnienie w ramach najwyszego centyla (zob. wykres 11.10).
Ta podstawowa arytmetyka rentierw i kadry menaderskiej tumaczy, dlaczego najwysze centyle
dziedziczenia i pracy niemal si rwnowa we Francji w pocztkach XXI wieku. Koncentracja
majtkowa jest rzdu trzykrotnie wikszego ni koncentracja pac (zaledwie 20 % caoci majtku dla
najwyszego centyla majtkw, wobec 6 7 % w przypadku cakowitej masy pacowej) i w
przyblieniu rwnoway efekt masy. Widzimy rwnie, dlaczego kadry kierownicze tak
zdecydowanie dominoway nad spadkobiercami podczas wspaniaego trzydziestolecia (efekt
koncentracji jeden do trzech by zbyt saby, by zrwnoway ogromny efekt masy rzdu jednego do
dziesiciu). Poza sytuacjami skrajnych wstrzsw albo specyficznej polityki pastwa (zwaszcza
polityki fiskalnej) naturalna struktura nierwnoci wydaje si raczej prowadzi do dominacji
rentierw nad kadrami kierowniczymi. W szczeglnoci kiedy wzrost jest niski, a zwrot z kapitau
wyranie wyszy od stopy wzrostu, jest niemal nieuchronne w kadym razie w najbardziej

prawdopodobnych modelach dynamicznych e koncentracja majtkowa bdzie zmierzaa do takich

poziomw, przy ktrych wysokie dochody z kapitau dziedziczonego bd zdecydowanie dominoway
nad wysokimi dochodami z pracy37.
Klasyczne spoeczestwo majtkowe: wiat Balzaca i Austen
Powieciopisarze XIX wieku nie uywaj oczywicie tych samych co my kategorii, przedstawiajc
struktury spoeczne swoich czasw. Ale opisuj te same gbokie struktury wiata, w ktrym
prawdziwie wygodne ycie wymagao posiadania duego majtku. Uderzajce jest, do jakiego stopnia
nieegalitarne struktury, rzdy wielkoci i sumy precyzyjnie wyliczone przez Balzaca i Austen s
dokadnie takie same po dwch stronach kanau La Manche, mimo rnej waluty, stylw literackich
i wtkw. Jak wspomnielimy w rozdziale 2, pienine punkty odniesienia s w peni stabilne
w wiecie bez inflacji opisywanym przez Balzaca i Austen, co pozwala pisarzom bardzo dokadnie
okreli, od jakiego poziomu majtku i dochodu mona wzbi si ponad przecitno i y z pewnym
minimum elegancji. W obu wypadkach ten prg, zarazem materialny i psychologiczny, sytuuje si
wok dwudziestokrotnoci lub trzydziestokrotnoci redniego dochodu ich czasw. Poniej tego
progu bohaterowi Balzaca czy Austen trudno jest y godnie. Prg ten w spoeczestwach francuskim
i angielskim XIX wieku jest atwo osigalny, jeli naley si do 1 % osb najzasobniejszych
w majtki (a najlepiej jeli zblia si do 0,5 % albo 0,1 %). Odsya on zatem do wyranie
zidentyfikowanej i liczebnie cakiem znacznej grupy spoecznej; z pewnoci grupy mniejszociowej,
ale wystarczajco licznej, by ustrukturowa spoeczestwo i zapeni cay wiat powieci38.
Prg ten jest jednak cakowicie poza zasigiem, jeli ograniczymy si do wykonywania jakiego
zawodu, nawet najbardziej popatnego. 1 % (nawet zreszt 0,1 %) najlepiej patnych zawodw nie
pozwala w aden sposb doj do tego stylu ycia39.
W wikszoci tych powieci ramy zarazem pienine, spoeczne i psychologiczne s zakrelone na
pierwszych stronach, a potem przypominane od czasu do czasu, by nikt nie zapomina, co dzieli
przedstawione postaci: wszystkie mianowicie symbole pienine, ktre warunkuj ich istnienie,
rywalizacj, strategie i nadzieje. W Ojcu Goriot upadek starca znajduje natychmiast wyraz w fakcie,
e Goriot musi si stopniowo zadowoli najgorszym pokojem i najpospolitszym wyywieniem na
stancji Vauquer, by ograniczy swe roczne wydatki do 500 frankw (czyli w przyblieniu do redniego
rocznego dochodu z epoki; dla Balzaca to ndza absolutna)40. Stary czowiek powici wszystko dla
swych crek, z ktrych kada dostaa w posagu 500 000 frankw, czyli roczn rent 25 000 frankw,
stanowic okoo pidziesiciokrotno redniego dochodu rocznego. We wszystkich powieciach
Balzaca to podstawowa miara fortuny, wyraz prawdziwego bogactwa i eleganckiego stylu ycia.
Kontrast midzy tymi dwoma ekstremami spoeczestwa widoczny jest na pierwszy rzut oka.
Jednake Balzac nie zapomina, e midzy absolutn ndz i prawdziw zamonoci istnieje wiele
sytuacji porednich, mniej lub bardziej skromnych. Niewielka posiado Rastignacw, pooona
w pobliu Angoulme, przynosi z trudem 3000 frankw rocznie (czyli szeciokrotno redniego
dochodu). Dla Balzaca to typowy przypadek drobnej, ubogiej szlachty prowincjonalnej, ktra z trudem
moe powici 1200 frankw rocznie, by umoliwi Eugeniuszowi studiowanie prawa w stolicy.
W wykadzie Vautrina roczne uposaenie 5000 frankw (czyli dziesiciokrotny redni dochd), ktre
mogaby przynie modemu Rastignacowi posada krlewskiego prokuratora, zdobyta po wielu
staraniach i trudnociach, stanowi przykad pokazujcy lepiej ni wszystkie wywody, e studia to
droga donikd. Balzac odmalowuje nam spoeczestwo, w ktrym celem minimum jest osignicie

dwudziesto- albo trzydziestokrotnoci redniego dochodu z epoki, a nawet pidziesiciokrotnoci, jak

w przypadku posagu Delfiny i Anastazji, albo jeszcze lepiej stokrotnoci, dziki 50 000 frankw
rocznej renty, ktre przynisby milion panny Wiktoryny.
W Historii wielkoci i upadku Cezara Birotteau miay producent perfum pragnie take doj do
miliona frankw majtku, tak by mc zachowa poow dla siebie i ony, powicajc 500 000
frankw na posag dla crki, co wydaje mu si niezbdne, by mc dobrze wyda j za m i pozwoli
przyszemu ziciowi wykupi bez problemu kancelari notariusza Roguina. ona prbuje go
sprowadzi na ziemi, przekonujc, e mog przej na emerytur z 2000 frankw rocznej renty
i wyda crk za m z zaledwie 8000 renty, ale Cezar nie chce o tym sysze: nie chce skoczy jak
jego wsplnik Pillerault, ktry wycofa si z interesw z dokadnie 5000 renty. Aby dobrze y, trzeba
co najmniej dwudziesto-, trzydziestokrotnoci redniego dochodu; z picio- lub dziesiciokrotnoci
redniej zaledwie si wegetuje.
Dokadnie te same rzdy wielkoci spotykamy na drugim brzegu kanau La Manche. W Rozwanej
i romantycznej istota intrygi, rwnoczenie pieninej i psychologicznej, zaczyna si na pierwszych
dziesiciu stronach, w oburzajcym dialogu midzy Johnem Dashwoodem i jego on Fanny. John
odziedziczy wanie ogromn posiado Norland, przynoszc dochd 4000 funtw rocznie, czyli
ponad stokrotno redniego dochodu z epoki (ktry w Zjednoczonym Krlestwie lat 1800 1810 by
na poziomie zaledwie 30 funtw rocznie)41. To typowy przykad wielkiej posiadoci ziemskiej,
szczyt zamonoci w powieciach Jane Austen. Z 2000 funtw rocznie (czyli ponad
szedziesiciokrotno redniego dochodu) pukownik Brandon i jego posiado Delaford w peni
odpowiadaj temu, czego oczekuje si od wielkiej posiadoci ziemskiej w tamtych czasach. Przy
innych okazjach stwierdzamy, e bohaterowi Austen 1000 funtw rocznie moe cakowicie
wystarczy. Natomiast z 600 funtami (dwudziestokrotno redniego dochodu) John Willoughby
znajduje si naprawd na dolnej granicy zamonoci, do tego stopnia, e ludzie zastanawiaj si, co
te robi ten pikny i porywczy mody czowiek, by y na tak wysokiej stopie, majc tak niewiele.
Zreszt tumaczy to bez wtpienia, dlaczego porzuci on szybko niepewn i niepocieszon Mariann
dla panny Grey i jej posagu wynoszcego 50 000 funtw kapitau (2500 funtw rocznej renty, a wic
osiemdziesiciokrotno redniego dochodu), ktry biorc pod uwag obowizujcy kurs wymiany,
ma prawie tak sam wysoko jak posag 1 miliona frankw panny Wikoryny. Podobnie jak
u Balzaca, posag rwny poowie tej sumy, jak ten Delfiny i Anastazji, byby w peni zadowalajcy. Na
przykad panna Morton, jedyna crka lorda Nortona, jest ze swymi 30 000 funtami kapitau (1500
funtw renty, pidziesiciokrotno redniego dochodu) idealn spadkobierczyni, upragnionym
celem wszystkich teciowych, poczynajc od pani Ferrars, ktra chtnie widziaaby j w zwizku ze
swym synem Edwardem42.
Od pierwszych stron bogactwo Johna Dashwooda kontrastuje z bied jego przyrodnich sistr
Eleonory, Marianny i Magorzaty, ktre wraz z ich matk musz si zadowoli raptem 500 funtami
rocznej renty dla czterech osb (czyli 125 funtw dla kadej: zaledwie czterokrotnie wicej od
redniego dochodu na mieszkaca), co jest absolutnie niewystarczajce do wydania dziewczt za m.
Pani Jennings, wielka amatorka towarzyskich plotek we wsiach Devonshire, lubi zreszt czsto
wypomina im bez ogrdek podczas licznych wypeniajcych ich czas balw, kurtuazyjnych wizyt
i seansw muzyki, gdzie spotykaj mnstwo modych i atrakcyjnych kandydatw: Powstrzymywa
go moe znikomo twojego majtku. Tak samo jak u Balzaca, w powieci Austen yje si bardzo
skromnie z piciokrotnym lub nawet dziesiciokrotnym rednim dochodem. Dochody graniczce ze
redni 30 funtw nie s nawet wymieniane: uwaa si, e to poziom bliski suby, wic lepiej o tym
w ogle nie wspomina. Kiedy Edward Ferrars zamierza zosta pastorem i obj parafi Deliford za

200 funtw rocznie (midzy szecio- a siedmiokrotnoci redniego dochodu), traktowany jest niemal
jak wity. Nawet uzupeniajc swe probostwo dochodami z maego kapitau, ktry zostawia mu
rodzina, by ukara go za jego mezalians, i lich rent wniesion przez Eleonor, dwoje maonkw nie
zajdzie daleko i wszyscy dziwi si, e obydwoje byli zakochani do tego stopnia, by sdzi, e 350
funtw rocznie zapewni im dostatnie ycie43. To szczliwe i cnotliwe zakoczenie nie powinno
zreszt przykry najwaniejszej kwestii. Ot odmawiajc, za rad okropnej Fanny, wspomoenia
swych przyrodnich sistr i podzielenia si cho troch sw ogromn fortun, mimo obietnicy zoonej
ojcu na jego ou mierci, John Dashwood skazuje Eleonor i Mariann na ycie ubogie i poniajce.
Cay ich los jest przypiecztowany przez ten straszny pocztkowy dialog.
Z kocem XIX wieku podobny rodzaj nieegalitarnej struktury finansowej zaczyna si obserwowa
w Ameryce. W Domu na placu Waszyngtona, powieci opublikowanej w 1881 roku przez Henryego
Jamesa i wspaniale pokazanej w filmie Dziedziczka, nakrconym w 1949 roku przez Williama Wylera,
intryga jest w caoci zbudowana wok zamieszania zwizanego z wysokoci posagu. Odkrywamy,
e arytmetyka jest bezlitosna i e lepiej si nie pomyli. Catherine Sloper odczuwa to na wasnej
skrze, widzc, jak narzeczony umyka jej, gdy dowiaduje si, e posag stanowi tylko 10 000 dolarw
rocznej renty, zamiast spodziewanych 30 000 dolarw (czyli rwno dwudziestokrotno redniego
dochodu amerykaskiego z tamtej epoki, zamiast szedziesiciokrotnoci). Jeste za brzydka
rzuca jej ojciec, szalenie bogaty wdowiec, tyranizujcy j niczym ksi Bokoski ksiniczk Mari
w Wojnie i pokoju. Pooenie mczyzn take moe by delikatne. We Wspaniaoci Ambersonw
Orson Welles pokazuje nam upadek aroganckiego rentiera Georgea, ktry u szczytu powodzenia mia
60 000 dolarw renty (studwudziestokrotno redniego dochodu), lecz pniej, w latach 1900 1910,
pad ofiar rewolucji samochodowej i skoczy na posadzie za 350 dolarw, czyli poniej poziomu
redniego dochodu.
Skrajna nierwno majtkowa: warunek cywilizacji w biednym
spoeczestwie?
Warto zauway, e dziewitnastowieczni powieciopisarze nie ograniczaj si do dokadnego
opisania hierarchii majtkw i dochodw swoich czasw. Ukazuj czsto konkretn i namacaln wizj
stylw ycia, codziennych realiw, ktre stanowi uzasadnienie rnych poziomw dochodw.
Niekiedy widzimy nawet pewne usprawiedliwienie dla skrajnej nierwnoci majtkowej epoki:
wyczuwa si midzy wierszami, e tylko ona pozwala na istnienie wskiej grupy spoecznej, ktra
moe zajmowa si czym innym ni wasnym przetrwaniem, a tym samym stanowi niemal warunek
cywilizacji.
W szczeglnoci Jane Austen z dbaoci o szczeg przywouje funkcjonowanie ycia w tamtej
epoce: rodki, ktre trzeba wyda, by si wyywi, umeblowa, ubra, przemieszcza. Zarazem
faktem jest, e z braku wszelkiej nowoczesnej technologii wszystko to kosztuje bardzo drogo
i wymaga czasu, a zwaszcza personelu. Jest on niezbdny, by przygotowa i zgromadzi poywienie
(ktre nie moe by atwo przechowywane), by si ubra (efektowna suknia moe mie warto kilku
miesicy redniego dochodu, a nawet kilku lat) i oczywicie by si przemieszcza. Do tego potrzebne
s konie, powozy, ktre wymagaj same personelu, by si nimi zajmowa, poywienie dla zwierzt
i tak dalej. Czytelnik sam dojdzie do wniosku, e jeli dysponuje si tylko trzy- lub piciokrotnym
rednim dochodem, to obiektywnie yje si bardzo le, w tym sensie, e wikszo swojego czasu
trzeba powici na zajmowanie si codziennym funkcjonowaniem. Aby mc sobie pozwoli na
ksiki czy instrumenty muzyczne, bd precjoza czy suknie balowe, absolutnie trzeba posiada

przynajmniej dwudziesto- lub trzydziestokrotno redniego dochodu z epoki.

Zauwaylimy ju w pierwszej czci ksiki, do jakiego stopnia trudne i uproszczone bywa
porwnywanie siy nabywczej w dugim okresie. Tak dalece i to w sposb wielowymiarowy zmienia
si struktura stylw ycia i cen. Niemoliwe jest wic sprowadzenie tych zmian do jednego
wskanika. Mona wszake przypomnie, e wedug oficjalnych wskanikw sia nabywcza redniego
dochodu na mieszkaca w Zjednoczonym Krlestwie lub we Francji okoo roku 1800 bya okoo
dziesiciokrotnie mniejsza, ni jest w roku 2010. Inaczej mwic, z dwudziesto- lub
trzydziestokrotnoci redniego dochodu z roku 1800 nie yo si lepiej ni z dwukrotnoci bd
trzykrotnoci redniego dochodu wiatowego dzisiaj. Z piciokrotnoci lub dziesiciokrotnoci
redniego dochodu z roku 1800 jestemy w sytuacji gdzie pomidzy pac minimaln i wiatow
redni pac dzisiaj.
Bohaterowie Balzaca i Austen korzystaj jednak bez zaenowania z usug dziesitkw suby, ktrej
imion przewanie nawet nie rozrniaj. Powieciopisarze czasami artuj sobie z nadmiernych
oczekiwa swoich postaci, na przykad gdy Marianna, tworzca eleganck par z Willoughbym,
wyjania, czerwienic si, e wedug jej rachunkw trudno jest y za mniej ni 2000 funtw rocznie
(ponad szedziesiciokrotno redniego dochodu z epoki): Odpowiednia liczba suby, powz,
moe i konie myliwskie wszystko to nie do pomylenia przy mniejszym dochodzie44. Eleonora nie
moe powstrzyma si od powiedzenia jej, e przesadza. Podobnie Vautrin tumaczy, e trzeba
dochodu 25 000 frankw (ponad pidziesiciokrotno redniego dochodu), by zachowa minimalnie
godny poziom. Z wieloma szczegami podkrela zwaszcza koszty ubiorw, suby, przemieszcze.
Nikt mu nie mwi, e przesadza, ale Vautrin jest na tyle cyniczny, e jest to oczywiste dla wszystkich
czytelnikw45. Ten sam rodzaj rachunku, rwnie pozbawiony kompleksw, z tymi samymi rzdami
wielkoci wok pojcia zamonoci, odnajdziemy w opisach podry Arthura Younga46.
Niezalenie od ekscesw swych postaci, powieciopisarze XIX wieku opisuj nam wiat, w ktrym
nierwno jest w jaki sposb konieczna. Gdyby nie byo mniejszoci wystarczajco wyposaonej
w majtek, nikt nie mgby zajmowa si czym innym ni zapewnienie sobie przetrwania. Ta wizja
nierwnoci ma przynajmniej t zalet, e nie okrela si jako merytokratyczna. Wybiera si
w pewien sposb mniejszo, by ya w imi wszystkich innych, lecz nikt nie prbuje twierdzi, e ta
mniejszo jest bardziej zasuona lub bardziej cnotliwa od reszty ludnoci. W tym wiecie jest
zreszt cakowicie oczywiste, e tylko posiadanie majtku pozwala osign poziom zamonoci
pozwalajcy y z godnoci. Fakt posiadania dyplomu czy kwalifikacji moe niewtpliwie pozwoli
produkowa, a wic zarabia pi czy dziesi razy wicej od redniej, ale nigdy wicej. Nowoczesne
spoeczestwo merytokratyczne, zwaszcza amerykaskie, jest duo twardsze wobec przegrywajcych,
poniewa chce opiera swoj dominacj na sprawiedliwoci, cnocie i zasudze, nie mwic ju
o niewystarczajcej produktywnoci tych na dole47.
Merytokratyczny ekstremizm w bogatych spoeczestwach
Jest rzecz ciekaw, e najbardziej arliwe pogldy merytokratyczne przywouje si czsto po to, by
uzasadnia bardzo due nierwnoci pac, zwaszcza e wydaj si one bardziej usprawiedliwione ni
nierwnoci spadkowe. Od czasw Napoleona do I wojny wiatowej we Francji istniaa niewielka
grupa niezwykle dobrze opacanych bardzo wysokich urzdnikw (niekiedy zarabiali pidziesit lub
sto razy wicej, ni wynosi redni dochd z epoki), od ministrw w gr. Zawsze byo to
uzasadniane take przez samego cesarza, ktry wywodzi si z drobnej szlachty korsykaskiej

koncepcj, zgodnie z ktr najzdolniejsi i najbardziej kompetentni pracownicy powinni mc dziki

swojemu uposaeniu z pracy y rwnie godnie i elegancko jak ci najzamoniejsi rentierzy
(odpowied dla Vautrina, w pewnym sensie).
Jak zauway Adolphe Thiers w 1831 roku z trybuny Izby Deputowanych: Prefekci powinni mc
czu si rwni z wybitnymi mieszkacami departamentw, w ktrych zamieszkuj48. W 1881 roku
Paul Leroy-Beaulieu uwaa, e pastwo poszo za daleko, podnoszc tylko najnisze pace. Broni
zawzicie wysokich urzdnikw swego czasu, ktrzy w wikszoci nie otrzymywali wicej ni 15
000 lub 20 000 frankw rocznie, sumy, ktre wydaj si ogromne prostakowi, ale ktre
w rzeczywistoci nie pozwalaj y elegancko ani gromadzi jakichkolwiek wikszych
oszczdnoci49.
Niepokojce w obronie merytokracji wydaje si to, e ten sam rodzaj argumentacji odnajdujemy
w najbogatszych spoeczestwach, gdzie uwagi Jane Austen o potrzebach i godnoci nie maj
wikszego sensu. W Stanach Zjednoczonych pocztku XXI wieku syszy si czsto usprawiedliwienia
tego typu dla kolosalnych wynagrodze najwyszych kadr kierowniczych (niekiedy pidziesit lub
sto razy przewyszajcych redni dochd, a nawet wicej): podkrela si, e bez takich wynagrodze
tylko dziedziczcy mogliby doj do prawdziwej zamonoci, co byoby niesprawiedliwe,
tak wic dochody rzdu kilku lub kilkudziesiciu milionw euro wypacane superkadrom s bardziej
sprawiedliwe spoecznie50. Widzimy tu, jak stopniowo mog powstawa warunki nierwnoci
wikszej i jeszcze bardziej jaskrawej ni w przeszoci. By moe w przyszoci dojdzie do poczenia
obu tych wiatw, z jednej strony z bardzo silnymi nierwnociami z tytuu dziedziczonego kapitau,
z drugiej z nierwnociami pacowymi, zwikszonymi i tumaczonymi racjami zasug
i produktywnoci (ktrych jak widzielimy podstawy faktyczne s bardzo kruche).
Merytokratyczny ekstremizm moe w ten sposb prowadzi do wycigu midzy superkadrami
menaderw i rentierami ze szkod dla wszystkich tych, ktrzy nie nale do jednych ani drugich.
Trzeba rwnie podkreli, e znaczenie pogldw merytokratycznych w usprawiedliwianiu
nierwnoci nowoczesnego spoeczestwa nie dotyczy wycznie szczytu hierarchii, ale take rnic
przeciwstawiajcych klasy ludowe i klasy rednie. Z kocem lat 80. XX wieku Michle Lamont
przeprowadzia kilkaset wywiadw pogbionych z przedstawicielami wyszych klas rednich
w Stanach Zjednoczonych i we Francji, zarwno w wielkich metropoliach (Nowy Jork, Pary), jak i w
miastach redniej wielkoci (Indianapolis, Clermont-Ferrand), pytajc ich o drogi yciowe i sposb,
w jaki widz swoj tosamo spoeczn, miejsce w spoeczestwie i to, co ich odrnia od innych
grup i kategorii ludowych. Jednym z podstawowych wnioskw by ten, e w obu krajach te
wyksztacone elity kady nacisk przede wszystkim na swoje zasugi i osobiste zalety moralne, co
ujmoway takimi sowami, jak dokadno, cierpliwo, praca, wysiek (ale rwnie tolerancja,
uprzejmo itd.)51. Bohaterzy i bohaterki Austen i Balzaca nigdy nie uznaliby za celowe takiego
przedstawiania osobistych zalet, w odrnieniu od charakteru swej suby (ktrych, co prawda,
w ogle si nie wymienia).
Spoeczestwo maych rentierw
Wrmy do dzisiejszego wiata, a dokadniej do Francji drugiej dekady XXI stulecia. Wedug naszych
szacunkw dla pokole urodzonych od lat 70. XX wieku majtek dziedziczony bdzie stanowi okoo
wierci wszystkich rodkw pochodzcych ze spadku i z pracy ktrymi bd one dysponoway
w cigu swego ycia. W ujciu masy globalnej spadek odzyska wic ju praktycznie znaczenie, jakie

mia dla pokole XIX wieku (zob. wykres 11.9). Naley jeszcze doda, e chodzi o prognozy
odpowiadajce scenariuszowi podstawowemu: jeli zostayby spenione warunki scenariusza
alternatywnego (spadek wzrostu, wzrost zwrotu netto z kapitau), wwczas spadek mgby stanowi
ponad jedn trzeci albo nawet cztery dziesite rodkw w dyspozycji pokole XXI wieku52.
Fakt, e spadek odzyska swj dawny poziom w ujciu masy globalnej, nie oznacza, e odgrywa t
sam rol co kiedy. Jak ju odnotowalimy, bardzo silna dekoncentracja wasnoci (udzia
najwyszego centyla w caoci majtku zmniejszy si w praktyce trzykrotnie w cigu stulecia,
przechodzc od poziomu okoo 60 % w latach 1910 do nie wicej ni 20 % z pocztkiem lat 2010)
oraz pojawienie si redniej klasy majtkowej spowodoway, e istnieje dzisiaj duo mniej wielkich
spadkw ni w XIX wieku czy za belle poque. Posagi rzdu 500 000 frankw, w jakie ojciec Goriot
i Cezar Birotteau chcieli wyposay swe crki, dajce rent roczn 25 000 frankw (okoo
pidziesiciokrotno redniego dochodu na mieszkaca wynoszcego wwczas 500 frankw),
miayby w dzisiejszym wiecie jako rwnowarto spadek rzdu 30 milionw euro, dajcy odsetki,
dywidendy i czynsze rzdu 1,5 miliona euro rocznie (czyli pidziesiciokrotno redniego dochodu
na mieszkaca wynoszcego okoo 30 000 euro)53. Rzecz jasna zdarzaj si takie spadki, a nawet
jeszcze wiksze, ale s one zdecydowanie mniej liczne ni w XIX wieku, podczas gdy globalna masa
majtkw i spadkw praktycznie odzyskaa dawny poziom.
Inna sprawa, e aden wspczesny pisarz nie umieszczaby w centrum powieci informacji
o majtkach wartych 30 milionw euro, jak dziao si to u Balzaca, Jane Austen czy Henryego
Jamesa. Z literatury, po tym jak inflacja pomieszaa wszystkie dawne punkty odniesienia, zniky nie
tylko bezporednie odwoania do wartoci pieninych. Sami rentierzy odeszli, a z ich odejciem
odnowiona zostaa caa spoeczna reprezentacja nierwnoci. We wspczesnej literaturze nierwnoci
midzy grupami spoecznymi pojawiaj si prawie wycznie w formie rnego podejcia do pracy,
pac, kwalifikacji. Spoeczestwo podzielone hierarchi majtkow zostao zastpione przez podzia
niemal cakowicie oparty na hierarchii pracy i kapitau ludzkiego. Uderzajce jest na przykad, e
liczne amerykaskie seriale lat 2000 2010 pokazuj bohaterw i bohaterki uzbrojone w dyplomy
i kwalifikacje najwyszej kategorii. Aby leczy cikie schorzenia (Dr House), rozwizywa zagadki
policyjne (Koci) albo nawet by prezydentem Stanw Zjednoczonych (Prezydencki poker), lepiej
mie w kieszeni kilka doktoratw albo nawet Nagrod Nobla. Nie mona nie dostrzec w tych serialach
hymnu pochwalnego na rzecz nierwnoci sprawiedliwej, opartej na zasugach, dyplomie i spoecznej
przydatnoci elit. Zauwamy wszake, i najnowsze produkcje pokazuj niekiedy nierwno bardziej
niepokojc i wyraniej majtkow. W Ukadach pojawiaj si okropni wielcy szefowie, ktrzy
ukradli setki milionw euro swoim pracownikom i ktrych ony, jeszcze wiksze egoistki ni oni
sami, chtnie godz si na rozwody pod warunkiem zachowania majtku, z basenem wcznie.
W trzecim sezonie, inspirowanym afer Madoffa, widzimy dzieci oszusta finansowego robice
wszystko, by zachowa kontrol nad aktywami ojca, ukrytymi na Antigui na Karaibach, oraz zapewni
sobie w ten sposb dostatni przyszo54. W Seksie, kasie i kopotach mamy nawet dekadenckich
modych spadkobiercw, raczej ubogich w zasugi i cnoty, yjcych bezwstydnie z rodzinnego
majtku. To jednak raczej wyjtek, zwaszcza e fakt ycia z majtku zgromadzonego w przeszoci
jest prawie zawsze pokazywany jako co negatywnego, wrcz obraliwego. U Austen czy Balzaca
odbywao si to cakowicie naturalnie, byle tylko midzy postaciami istniao minimum prawdziwych
uczu.
Ta wielka zmiana zbiorowych wyobrae na temat nierwnoci jest po czci uzasadniona, ale
opiera si na kilku nieporozumieniach. Przede wszystkim, jeli jest w peni oczywiste, e dyplom

odgrywa dzi waniejsz rol ni w XVIII wieku (w wiecie, w ktrym wszyscy s dyplomowani
i wykwalifikowani, nie jest zalecana rezygnacja z nich; kady jest zainteresowany, by podj pewne
minimum wysiku w celu zdobycia jakich kwalifikacji, take wrd tych, ktrzy dziedzicz znaczny
kapita finansowy bd w nieruchomociach, tym bardziej, e spadek czsto z punktu widzenia
spadkobiercw przychodzi troch za pno), to nie znaczy to koniecznie, e spoeczestwo staje si
bardziej merytokratyczne. W szczeglnoci nie sprawia to, e cz dochodu narodowego
przypadajca na prac naprawd wzrosa (widzielimy, e tak si praktycznie nie dzieje) i e wszyscy
maj rwny dostp do zdobycia odpowiednich kwalifikacji. W duym stopniu nierwnoci
w ksztaceniu przesuny si po prostu do gry i nic nie wskazuje na to, eby nastpi prawdziwy
postp mobilnoci midzypokoleniowej w kwestii edukacyjnej55. Faktem pozostaje, e przekazanie
kapitau ludzkiego jest zawsze mniej automatyczne i mechaniczne ni kapitau w nieruchomociach
czy finansowego (spadkobierca musi da z siebie minimum wysiku i woli), std szeroko
rozpowszechniona wiara po czci usprawiedliwiona e kres roli dziedziczenia mgby pozwoli
na pojawienie si troch bardziej sprawiedliwego spoeczestwa.
Podstawowe nieporozumienie jest moim zdaniem nastpujce: kres roli dziedziczenia wcale nie
nastpi; zmienia si tylko dystrybucja dziedziczonego kapitau, co nie jest tym samym. We Francji
pocztku XXI wieku obserwujemy z pewnoci mniej wielkich spadkw spadki rzdu 30 milionw
euro albo nawet 10 milionw czy 5 milionw euro s rzadsze ni w XIX wieku. Biorc jednak pod
uwag fakt, e globalna masa spadkowa w przyblieniu wrcia do punktu wyjcia, oznacza to, e jest
wiele spadkw rednich i rednio-duych, na przykad okoo 200 000 euro, 500 000 euro, 1 miliona
euro, 2 milionw euro. Ot takie spadki, cho zdecydowanie niewystarczajce, by mc pozwoli
sobie na rezygnacj z wszelkich planw zawodowych i ycie z renty, stanowi znaczce sumy,
zwaszcza w porwnaniu z tym, co zarabia znaczna cz ludnoci, pracujc przez cae ycie. Innymi
sowy, przeszlimy od spoeczestwa z niewielk liczb wielkich rentierw do spoeczestwa z duo
wiksz liczb mniejszych rentierw, w pewnym sensie do spoeczestwa maych rentierw.

WYKRES 11.11: Jaki odsetek pokolenia otrzymuje w spadku rwnowarto caego ycia pracy?
INTERPRETACJA: w pokoleniu osb urodzonych w latach 70. XX wieku 12 14 % otrzymywao w spadku
rwnowarto dochodw z pracy zebranych w cigu caego ycia przez 50 % najmniej opacanych pracownikw.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Najbardziej adekwatnym wskanikiem do ukazania tej ewolucji jest ten opisany na wykresie 11.11.
Chodzi o odsetek osb w danym pokoleniu, ktry otrzymuje w spadku (spadki i darowizny) sumy
wiksze od tego, co 50 % osb najgorzej opacanych zarabia w cigu swojego ycia. Suma ta zmienia
si w trakcie pokole: dzisiaj rednie wynagrodzenie w dolnej poowie pac jest rzdu 15 000 euro
rocznie, czyli okoo 750 000 euro w cigu pidziesiciu lat kariery (cznie z emerytur). Chodzi
grosso modo o to, co daje ycie spdzone w warunkach minimalnego wynagrodzenia. Stwierdzamy
zatem, e w XIX wieku okoo 10 % pokolenia dziedziczyo pienidze wiksze od tej sumy. Ten
odsetek zmniejszy si do niewielu ponad 2 % dla pokole urodzonych w latach 1910 1920 i 4 5 %
dla tych urodzonych w latach 1930 1950. Wedug naszych szacunkw odsetek ten wzrs do okoo
12 % dla pokole urodzonych w latach 1970 1980 i moe osign lub przekroczy 15 % dla
pokole urodzonych w latach 2010 2020. Inaczej mwic, prawie jedna szsta kadego pokolenia
otrzyma wicej w spadku ni poowa ludnoci zarabia sw prac przez cae ycie (i ktra w znacznym
stopniu jest t sam poow, ktra nie dostaje praktycznie adnego spadku)56. Oczywicie nie
przeszkodzi to szstej czci, o ktrej mowa, zdobywa dyplomy, pracowa i bez wtpienia zarabia
wicej ni poowa najgorzej opacana. Mamy jednak do czynienia z do niepokojc form
nierwnoci, ktre wanie osigaj rozmiar nieznany w historii. Jest ona w dodatku trudniejsza do
artystycznego przedstawienia i politycznego skorygowania, gdy chodzi o nierwno powszechn,
przeciwstawiajc szerokie segmenty ludnoci, nie za wskie elity i reszt spoeczestwa.
Rentier, wrg demokracji
Nie ma adnej gwarancji, e dystrybucja dziedziczonego kapitau nie odzyska skrajnie nierwnej skali
z przeszoci. Jak wspomnielimy ju w poprzednim rozdziale, adna nieuchronna sia nie
przeciwstawia si powracajcej, skrajnej koncentracji spadkowej, rwnie silnej jak za belle poque,
w szczeglnoci w warunkach duego spadku wzrostu i silnego wzrostu zwrotu netto z kapitau, ktry
mgby na przykad wynika z zawzitej konkurencji podatkowej midzy pastwami. Jeli taka
ewolucja miaaby nastpi, wwczas doprowadzioby to do znacznych wstrzsw politycznych. Nasze
demokratyczne spoeczestwa opieraj si przecie na merytokratycznej wizji wiata, a przynajmniej
na merytokratycznej nadziei, to znaczy wierze w spoeczestwo, w ktrym nierwnoci wynikaj
raczej z zasug i pracy ni z pochodzenia i renty. Ta wiara i ta nadzieja odgrywaj absolutnie kluczow
rol w nowoczesnym spoeczestwie z prostego powodu: w demokracji proklamowana rwno praw
obywatela kontrastuje szczeglnie mocno z realn nierwnoci warunkw ycia. Aby unikn tej
sprzecznoci, nierwnoci spoeczne powinny wynika z racjonalnych i powszechnie obowizujcych
zasad, nie za przypadkowych czy arbitralnych. Nierwnoci powinny by sprawiedliwe i wszystkim
przynosi korzy (Zrnicowania spoeczne mog by oparte wycznie na poytku powszechnym,
mwi artyku pierwszy Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela z 1789 roku), przynajmniej
w dyskursie, jeli nie w rzeczywistoci. W roku 1893 mile Durkheim prognozowa, e nowoczesne
spoeczestwa demokratyczne nie bd dugo znosi istnienia dziedziczenia i dojd w kocu do
takiego ograniczenia prawa wasnoci, by wasno wygasaa wraz ze mierci osb57.
Jest zreszt bardzo wymowne, e same okrelenia renta i rentier w XX wieku stay si sowami
o silnym zabarwieniu pejoratywnym. W naszej ksice uywamy tych sw w ich oryginalnym
znaczeniu opisowym, to znaczy dla oznaczenia rocznych rent wytworzonych przez kapita i osb,
ktre z nich yj. Dla nas renty pochodzce z kapitau nie s niczym innym jak dochodami
przynoszonymi przez ten kapita, czy chodzi o czynsze, odsetki, dywidendy, zyski, opaty licencyjne,

czy wszelkie inne formy prawne, pod warunkiem e dochody te wynagradzaj sam fakt posiadania
tego kapitau, niezalenie od jakiejkolwiek pracy. To w tym oryginalnym znaczeniu sowa renty
i rentierzy byy uywane w XVIII i XIX wieku, na przykad w powieciach Balzaca i Austen,
w chwili gdy dominacja majtku i dochodw z niego na szczycie hierarchii dochodw bya w peni
uznawana i akceptowana jako taka, przynajmniej wrd elit. Uderzajce jest, jak to oryginalne
znaczenie zataro si na przestrzeni lat, w miar jak znaczenia nabieray wartoci demokratyczne
i merytokratyczne. W cigu XX wieku sowo renta stao si przeklestwem, obraz by moe
najgorsz ze wszystkich. Podobn ewolucj jzykow obserwujemy we wszystkich krajach.
Warto odnotowa, e obecnie sowo renta jest czsto uywane w zupenie innym sensie, to znaczy
by okrela niedoskonaoci rynku (renta monopolu) albo generalnie wszelki dochd nienaleny
i nieuzasadniony, jakakolwiek byaby jego natura. Chwilami mona odnie wraenie, e renta staa
si synonimem za gospodarczego par excellence. Renta jest wrogiem nowoczesnej racjonalnoci
i powinna by tpiona wszelkimi rodkami, a zwaszcza coraz czystsz i doskonalsz konkurencj.
wiey i reprezentatywny przykad takiego uycia sowa renta przynis nam wywiad udzielony
przez prezesa Europejskiego Banku Centralnego, Mario Draghiego, wielkim dziennikom europejskim
w kilka miesicy po nominacji. Kiedy dziennikarze naciskali go pytaniami o to, jak strategi
zamierza przyj w celu rozwizania problemw Europy, odpowiedzia lapidarnie: Trzeba zwalcza
renty58. Brak jakichkolwiek dodatkowych wyjanie. Wydaje si, e wielki skarbnik mia na myli
brak konkurencji w sektorze usug, jak takswki, fryzjerzy lub co w tym stylu59.
Problem z takim uyciem sowa renta jest bardzo prosty: fakt, e kapita produkuje dochody,
ktre zgodnie z oryginalnym znaczeniem nazywamy w tej ksice rent roczn wyprodukowan
przez kapita, nie ma absolutnie nic wsplnego z problemem niedoskonaej konkurencji albo sytuacji
monopolu. Od chwili, gdy kapita odgrywa poyteczn rol w procesie produkcji, jest rzecz
naturaln, e ma pewien zwrot. I od chwili, gdy wzrost jest saby, jest niemal nieuchronne, e ten
zwrot z kapitau jest wyranie wyszy od stopy wzrostu, co mechanicznie daje nadmierne znaczenie
nierwnociom majtkowym pochodzcym z przeszoci. Ta logiczna sprzeczno nie zostanie
rozwizana przez doz dodatkowej konkurencji. Renta nie jest wyrazem niedoskonaoci rynku:
przeciwnie, stanowi konsekwencj rynku kapitaowego czystego i doskonaego w rozumieniu
ekonomistw, to znaczy rynku kapitaowego dajcego kademu posiadaczowi kapitau a szczeglnie
mniej zdolnym spadkobiercom najwyszy zwrot w ramach najbardziej zdywersyfikowanego
portfela, jaki mona znale w gospodarce narodowej albo nawet wiatowej. Jest z pewnoci co
zadziwiajcego w tym pojciu renty wytworzonej przez kapita, ktr posiadacz moe otrzyma, nie
pracujc. Jest co, co kci si ze zdrowym rozsdkiem i co faktycznie nurtowao wiele cywilizacji,
ktre usioway znale jakie rozwizania, nie zawsze fortunne, od zakazu lichwy poczwszy, na
komunizmie typu sowieckiego skoczywszy (do tego wrcimy). Pozostaje jednak faktem, e renta jest
pewn rzeczywistoci w gospodarce rynkowej i prywatnej wasnoci kapitau. To, e kapita ziemski
przeszed w przemysowy, finansowy i w nieruchomociach, niczego w tej gbokiej rzeczywistoci
nie zmienio. Zdaniem niektrych logika rozwoju gospodarczego moe doprowadzi do zamazania
rozrnienia midzy prac i kapitaem. W rzeczywistoci dzieje si dokadnie na odwrt: rosnce
skomplikowanie rynku kapitaowego i porednictwa finansowego zmierza do coraz wyraniejszego
oddzielenia tosamoci posiadacza i zarzdzajcego, a wic take czystego dochodu z kapitau
i dochodu z pracy. Racjonalno ekonomiczno-technologiczna czasami nie ma nic wsplnego
z racjonalnoci demokratyczn. Owiecenie zrodzio t pierwsz i bez wtpienia zbyt czsto sdzono,
e ta druga wyniknie z niej naturalnie, jak za dotkniciem czarodziejskiej rdki. Tymczasem
prawdziwa demokracja i sprawiedliwo spoeczna wymagaj specyficznych instytucji, niebdcych

po prostu tymi rynkowymi i niemogcych take ogranicza si do formalnych instytucji

parlamentarnych i demokratycznych.
Podsumujmy zatem: sia podstawowej rozbienoci, na ktr kadziemy nacisk w tej ksice i ktr
mona streci za pomoc nierwnoci r > g, nie ma nic wsplnego z niedoskonaoci rynku i nie
zostanie uregulowana wraz z coraz bardziej wolnymi i konkurencyjnymi rynkami. Przekonanie, e
wolna konkurencja pooy kres spoeczestwu zdominowanemu przez dziedziczenie i doprowadzi do
wiata bardziej merytokratycznego, jest niebezpieczn iluzj. Wprowadzenie gosowania
powszechnego i koniec cenzusu wyborczego (ktry w XIX wieku ogranicza prawo gosu do osb
posiadajcych wystarczajco duy majtek, zwykle 1 % lub 2 % najzasobniejszych w majtki
w spoeczestwach francuskim i angielskim lat 1820 1840, to znaczy w przyblieniu podatnikw
podlegajcych podatkowi od fortun we Francji lat 2000 2010) pooyy kres legalnej dominacji
politycznej posiadaczy majtku60. Ale nie zniosy si gospodarczych mogcych prowadzi do
stworzenia spoeczestwa rentierw.
Powrt dziedziczenia: zjawisko europejskie, potem wiatowe?
Czy otrzymane wnioski dotyczce powrotu znaczenia spadku we Francji mog by uoglnione na inne
kraje? Biorc pod uwag ograniczenia dostpnych danych, nie moemy udzieli cisej odpowiedzi na
to pytanie. Prawdopodobnie w adnym innym kraju nie ma rwnie bogatych i systematycznych rde
spadkowych jak we Francji. Wydaje si wszake, e kilka kwestii zostao rozstrzygnitych. Przede
wszystkim nie do precyzyjne dane zgromadzone do dzi dla innych krajw europejskich,
a zwaszcza dla Niemiec i Wielkiej Brytanii, pozwalaj sdzi, e krzywa w ksztacie litery U
obserwowana dla strumienia spadkowego we Francji w cigu XX wieku dotyczy w rzeczywistoci
caej Europy (zob. wykres 11.12).
Szczeglnie w Niemczech dostpne szacunki dotyczce ograniczonej liczby lat sugeruj, e
strumie spadkowy zaama si jeszcze silniej ni we Francji wskutek wstrzsw lat 1914 1945,
przechodzc od poziomu okoo 16 % dochodu narodowego w roku 1910 do dokadnie 2 % okoo roku
1960. Poczwszy od tej daty wzrost by silny i regularny, z przyspieszeniem od lat 80. XX wieku;
strumie spadkowy wynosi okoo 10 11 % dochodu narodowego w latach 2000 2010. Osignity
poziom jest niszy ni we Francji (okoo 15 % dochodu narodowego w roku 2010), ale uwzgldniajc
bardzo niski punkt wyjciowy z lat 50. XX wieku, zwyka strumienia spadkowego jest
w rzeczywistoci silniejsza w Niemczech. Naley poza tym podkreli, e obecny odstp tumaczy si
w peni rnic stosunku kapitau do dochodu (to znaczy efektem , badanym w drugiej czci): jeli
cao majtkw prywatnych osignie w przyszoci ten sam poziom w Niemczech co we Francji,
wwczas strumie spadkowy zachowa si tak samo (przy wszystkich innych danych rwnych). Co
ciekawe, ten silny wzrost niemieckiego strumienia spadkowego mona w znacznym stopniu wyjani
bardzo siln progresj darowizn, podobnie jak we Francji. Roczna masa darowizn zarejestrowanych
przez niemieck administracj stanowia rwnowarto okoo 10 20 % masy spadkowej do lat 70.
XX wieku, pniej stopniowo rosa do okoo 60 % w latach 2000 2010. Wreszcie najsabszy
niemiecki strumie spadkowy z 1910 roku odpowiada w duej czci wielkiemu dynamizmowi
demograficznemu obserwowanemu nad Renem podczas belle poque (efekt m). Z przeciwnych
powodw, to znaczy z racji stagnacji demograficznej Niemiec z pocztkiem XXI wieku, moliwe e
strumie spadkowy osignie poziomy wysze ni we Francji w nadchodzcych dekadach61. Logicznie
rzecz biorc, podobnie bdzie si dziao w innych krajach europejskich dotknitych schykiem

demograficznym i spadkiem urodzin, jak Wochy czy Hiszpania, nawet jeeli nie dysponujemy
adnym wiarygodnym cigiem historycznym strumienia spadkowego w tych krajach.

WYKRES 11.12: Strumie spadkowy w Europie, 1900 2010

INTERPRETACJA: strumie spadkowy ukada si w krzyw w ksztacie litery U we Francji, w Wielkiej Brytanii i w
Niemczech. Moliwe, e kwota darowizn jest zaniona dla Wielkiej Brytanii pod koniec okresu.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Jeli chodzi o Wielk Brytani, to stwierdzamy od razu, e strumie spadkowy mia tam za belle
poque podobne znaczenie jak we Francji: okoo 20 25 % dochodu narodowego62. Strumie
spadkowy na skutek wojen wiatowych zaamuje si tam mniej gwatownie ni we Francji czy
w Niemczech, co wydaje si zbiene z faktem, e zasb majtkw prywatnych zosta mniej dotknity
(efekt ) i e liczniki akumulacji majtkowej nie zostay tak silnie cofnite do zera (efekt ). Roczny
strumie spadkw i darowizn spada do poziomu okoo 8 % dochodu narodowego w latach 1950
1960, potem do 6 % w latach 1970 1980. Wzrost obserwowany od lat 1980 1990 jest znaczcy, ale
wyranie sabszy ni we Francji czy w Niemczech. Wedug dostpnych danych brytyjski strumie
spadkowy przekracza zaledwie 8 % dochodu narodowego w latach 2000 2010.
Teoretycznie mona sobie wyobraa kilka wyjanie. Najsabszy brytyjski strumie spadkowy
mgby tumaczy si faktem, e wiksza ni na kontynencie cz majtkw prywatnych przyjmuje
form funduszy emerytalnych, a wic bogactwa nieprzekazywanego nastpcom. Jednake moe to
stanowi wycznie czciowe wyjanienie, poniewa fundusze emerytalne s odpowiedzialne tylko za
15 20 % cakowitego zasobu kapitau prywatnego w Wielkiej Brytanii. Poza tym nie jest wcale
pewne, e majtek odkadany na staro zastpuje majtek przekazywany: z logicznego punktu
widzenia te dwie formy akumulacji majtkowej powinny raczej dopenia si nawzajem, w kadym
razie na poziomie konkretnego kraju. Na przykad jaki kraj opierajcy si bardziej na funduszach
emerytalnych dla finansowania swych emerytur mgby akumulowa wikszy czny zasb majtku
prywatnego i w razie potrzeby inwestowa jego cz w innych krajach63.
Moliwe rwnie, e sabszy brytyjski strumie spadkowy tumacz odmienne wobec oszczdzania
i przekazu majtku w rodzinie postawy psychologiczne. Zanim do tego dojdziemy, warto
zasygnalizowa, e odstp obserwowany w latach 2000 2010 mona wyjani w caoci niszym
poziomem brytyjskich darowizn, ktre utrzymyway si wok poziomu 10 % masy spadkowej od

lat 70. XX wieku, podczas gdy we Francji i w Niemczech wzrosy a do 60 80 % masy spadkowej
w latach 2000 2010. Biorc pod uwag trudnoci zwizane z rejestracj darowizn i rnice
narodowych praktyk w tej dziedzinie, odstp ten wydaje si nieco podejrzany i nie mona wykluczy,
e wynika przynajmniej czciowo z niedoszacowania darowizn w Wielkiej Brytanii. Przy
obecnym stanie dostpnych danych niemoliwe jest powiedzenie z pewnoci, czy sabszy wzrost
brytyjskiego strumienia spadkowego odpowiada rzeczywistej rnicy postaw (Brytyjczycy, ktrzy
maj po temu moliwoci, konsumuj wicej ze swego majtku i przekazuj mniej dzieciom ni
Francuzi i Niemcy), czy te czysto statystycznemu bdowi (jeli zastosowa ten sam stosunek
darowizn do spadkw co we Francji i w Niemczech, to brytyjski strumie spadkowy byby w latach
2000 2010 rzdu 15 % dochodu narodowego, podobnie jak we Francji).
Dostpne rda spadkowe dla Stanw Zjednoczonych stawiaj przed nami jeszcze trudniejsze
problemy. Utworzony w 1916 roku federalny podatek spadkowy dotyczy zawsze niewielkiej
mniejszoci spadkw (zwykle zaledwie 2 %), a obowizkowe deklaracje o darowiznach s rwnie
ograniczone, tak e dane statystyczne pochodzce z tego podatku s nadzwyczaj niepene. Niestety nie
jest moliwe cakowite zastpienie tych danych fiskalnych innymi rdami. Deklarowane spadki
i darowizny s regularnie zaniane w ankietach o majtkach organizowanych we wszystkich krajach
przez instytuty statystyczne. Mamy wic do czynienia z powanym ograniczeniem w naszej wiedzy,
ktre zbyt czsto nie jest brane pod uwag w pracach korzystajcych z tych ankiet. We Francji
stwierdza si na przykad, e darowizny i spadki deklarowane w ankietach stanowi zaledwie poow
strumienia obserwowanego w danych fiskalnych (ktre z definicji sytuuj si na dolnej granicy
prawdziwego strumienia, poniewa brakuje w nich zwaszcza aktyww zwolnionych od podatku,
takich jak ubezpieczenia na ycie). Najwyraniej respondenci maj skonno do zapominania o tym,
co naprawd otrzymali, i przedstawiaj ankieterom trajektori majtkow pod korzystnym dla siebie
ktem (co skdind jest samo w sobie interesujcym wiadectwem postrzegania dziedziczenia
w nowoczesnych spoeczestwach)64. W wielu krajach, a w Stanach Zjednoczonych w szczeglnoci,
nie jest moliwe porwnanie tych wynikw ze rdami fiskalnymi. Nie ma jednak powodu sdzi, e
znieksztacenia w deklaracjach s mniej istotne ni we Francji, tym bardziej, e publiczne
postrzeganie spadku jest w Stanach Zjednoczonych podobnie negatywne.
Brak wiarygodnych rde amerykaskich sprawia jednak, e bardzo trudno jest bada ewolucje
historyczne strumienia spadkowego w Stanach Zjednoczonych. Czciowo wyjania on ostro sporu,
w ktrym w latach 80. XX wieku ekonomici amerykascy przeciwstawiali sobie dwie z gruntu rne
tezy: z jednej strony Modiglianiego (gorcego obrocy teorii cyklu ycia, ktrego zdaniem majtki
dziedziczone stanowi zaledwie 20 30 % wszystkich majtkw amerykaskich), a z drugiej strony
Laurencea J. Kotlikoffa i Lawrencea H. Summersa (ktrzy wnioskowali na podstawie dostpnych
danych, e udzia majtkw dziedziczonych siga a 70 80 % caoci majtku). Gdy jako mody
jeszcze student odkrywaem te prace na pocztku lat 90. XX wieku, spr ten wywar na mnie ogromne
wraenie. Jak moliwy by spr o takiej skali, zwaszcza midzy ekonomistami uchodzcymi za
powanych? Trzeba od razu dopowiedzie, e obie strony opieray si na danych do kiepskiej
jakoci, obejmujcych koniec lat 60. i pocztek lat 70. XX wieku. Jeli przeanalizujemy te szacunki
w wietle dostpnych dzisiaj danych, to wydaje si, e prawda ley gdzie porodku, ale zapewne
bliej Kotlikoffa i Summersa. Majtki dziedziczone w Stanach Zjednoczonych w latach 70. XX wieku
stanowiy bez wtpienia przynajmniej 50 60 % wszystkich majtkw prywatnych65. Oglnie rzecz
biorc, jeli prbuje si oszacowa dla Stanw Zjednoczonych udzia majtkw odziedziczonych
w cigu XX wieku, tak jak przedstawilimy to dla Francji na wykresie 11.7 (w oparciu o duo
peniejsze dane), to krzywa w ksztacie litery U byaby mniej wyrazista dla Stanw Zjednoczonych,

a udzia spadkw byby nieco mniejszy ni we Francji tak na pocztku XX wieku, jak i na pocztku
XXI wieku (i nieco wikszy w latach 1950 1970). Gwnym powodem jest duo silniejszy wzrost
demograficzny w Stanach Zjednoczonych, ktry powoduje rwnoczenie zmniejszenie zasobu kapitau
w stosunku do dochodu narodowego (efekt ) i wolniejsze starzenie si fortun (efekty m i ). Nie
naley jednak przesadza z t rnic: dziedziczenie odgrywa wan rol take w Ameryce. Zwaszcza
e co warto podkreli ta rnica midzy Europ i Ameryk nie ma a priori nic wsplnego z adn
odwieczn rnic kulturow: mona j tumaczy przede wszystkim rnic w strukturze
demograficznej i wzrocie ludnoci. Jeli wzrost ludnoci ktrego dnia w Stanach Zjednoczonych si
skoczy, czego pozwalaj si spodziewa dugoterminowe prognozy, to jest moliwe, e powrt
znaczenia dziedziczenia bdzie rwnie silny jak w Europie.
Jeli chodzi o kraje biedne i wschodzce, to nie dysponujemy wiarygodnymi rdami
historycznymi dotyczcymi spadku i jego ewolucji. Wydaje si prawdopodobne, e jeli stopa wzrostu
demograficznego i gospodarczego bdzie tam spada, do czego logicznie powinno doj
w cigu wieku, to dziedziczenie wszdzie nabierze znaczenia takiego jak we wszystkich krajach
o sabym wzrocie w historii. W miar jak niektre kraje bd miay ujemny przyrost demograficzny,
dziedziczenie moe uzyska znaczenie nieznane do tej pory. Naley jednak podkreli, e wymaga to
czasu. Przy obserwowanym obecnie rytmie wzrostu w krajach wschodzcych, na przykad w Chinach,
strumie spadkw jest na razie bardzo niewielki. Dla Chiczykw aktywnych zawodowo, ktrych
dochody rosn o okoo 5 10 % rocznie, jest jasne, e ich majtek zaley przede wszystkim od ich
oszczdnoci, a nie ich dziadkw, ktrzy mieli dochody znacznie mniejsze od nich. Powrt znaczenia
spadkw na poziomie wiatowym to niewtpliwie wane zjawisko drugiej poowy wieku, ale
w nadchodzcych dekadach dotknie przede wszystkim Europy i w mniejszym stopniu Stanw
Zjednoczonych.

1 Wyczamy tu kradzie i rabunek, ktre nie s cakowicie nieobecne w historii. Przypadek prywatnego zawaszczenia bogactw

naturalnych zostanie omwiony w nastpnym rozdziale.

2 Aby skoncentrowa si na dugookresowych zmianach, skupimy si tutaj na ewolucji rednich z okresw dziesicioletnich. Cigi

roczne s dostpne na stronie internetowej. Aspekty techniczne i metodologiczne tego badania zostay dokadniej przedstawione
w: T. Piketty, On the Long-Run Evolution of Inheritance: France 1820 2050, Paris School of Economics Working Paper, Paris
2010. Wersja skrcona: T. Piketty, On the Long-Run Evolution of Inheritance: France 1820 2050, The Quarterly Journal of
Economics 2011, vol. 126, nr 3, s. 1071 1131. Artykuy te s dostpne w aneksie technicznym.
3 Szczegowe przedstawienie tego tematu, ktre nastpi dalej, bdzie nieco bardziej techniczne ni poprzednie (aczkolwiek
niezbdne dla dobrego zrozumienia rde obserwowanych ewolucji) i niektrzy czytelnicy by moe zechc pomin kilka stron
i przej bezporednio do konsekwencji tych ewolucji i analizy XXI wieku, wywodw Vautrina i dylematu Rastignaca.
4 Termin jest skorygowany w taki sposb, by mg obejmowa darowizny dokonane przed zgonem (zob. dalej).
5 To znaczy jeli jeden na pidziesiciu dorosych co roku umiera. Poniewa maoletni posiadaj na og bardzo mao majtku,
przejrzyciej jest sporzdzi rozkad, poczynajc od wspczynnika umieralnoci dorosych (i okrelajc rwnie od samych
dorosych). Pniej konieczna jest maa korekta, aby wzi pod uwag majtki maoletnich. Zob. aneks techniczny.
6 J. Beckert, Inherited Wealth, Princeton University Press, Princeton 2008, s. 291.
7 Becker nigdy nie wyraa w sposb w peni jasny idei, zgodnie z ktr wzrost kapitau ludzkiego zmniejszaby znaczenie
dziedziczenia, ale jest ona czsto domylna w jego pracach. W szczeglnoci regularnie zauwaa on, e spoeczestwo staje si
bardziej merytokratyczne ze wzgldu na rosnce znaczenie edukacji (nie wchodzc w szczegy). Becker jest rwnie autorem
teoretycznych modeli, w ktrych spadek pozwala rodzicom wynagradza mniej zdolne i mniej wyposaone w kapita ludzki
dzieci, a wic dy do zmniejszenia nierwnoci. Biorc pod uwag skrajn pionow koncentracj dziedziczenia (najwyszy decyl
posiada zawsze ponad 60 % majtku do przekazania, natomiast dolna poowa prawie nic), ten ewentualny skutek poziomej
redystrybucji wewntrz bogatych rodzestw (zreszt mao obecny w danych, ktrymi Becker prawie si nie posuguje) nie
wyglda na dominujcy. Zob. aneks techniczny.
8 Jeli wyczy si oczywicie straty w wyniku wojen, ktre tutaj ukryte s w rednich dziesicioletnich. Zob. aneks techniczny dla
cigw rocznych.
9 Francja od koca lat 40. XX wieku do pocztku lat 2010 odnotowuje okoo 800 000 urodzin rocznie (midzy 750 000 i 850 000,
bez trendu w jednym lub drugim kierunku) i wedug oficjalnych prognoz powinno si dzia podobnie przez cay wiek
XXI. Liczebnoci pokole w XIX wieku bliskie byy miliona urodzin, ale przy znacznej umieralnoci niemowlt, tak e rozmiar
pokole dochodzcych do wieku dorosego naprawd nie zmienia si od koca XVIII wieku jeli wyczy silne spadki
zwizane z wojnami i okresem midzywojennym. Zob. aneks techniczny.
10 Teoria stopy przekazw spadkowych bya szczeglnie popularna we Francji w latach 1880 1910, zwaszcza w pracach Alberta
de Fovillea, Clmenta Colsona, Pierrea Levasseura, ktrzy z zadowoleniem stwierdzili, e ich szacunki majtku narodowego
(uzyskane ze spisw majtkowych) byy w przyblieniu rwne trzydziestokrotnoci rocznych przekazw spadkowych. Metoda ta,
nazywana niekiedy estate multiplier (mnonik spadkowy), bya rwnie stosowana w Zjednoczonym Krlestwie, zwaszcza
przez Giffena, nawet jeli ekonomici brytyjscy ktrzy mieli dostp do ograniczonych statystyk podatku majtkowego woleli
korzysta z danych o przepywach dochodw z kapitau uzyskanych z systemu opodatkowania dochodw.
11 W praktyce te dwie formy bogactwa czsto mieszaj si w tych samych dugookresowych produktach finansowych (podobnie jak
rne motywacje posiadaczy). We Francji umowy ubezpiecze na ycie mog obejmowa cz kapitau przekazywanego
dzieciom i cz zwykle do niewielk przechodzc w roczn rent (a zatem wygasajc wraz ze mierci posiadacza).
W Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych rne rodzaje kapitau emerytalnego i funduszy emerytalnych coraz czciej
zawieraj cz do wypacenia i cz do przekazania.
12 Wedug uwiconego zwrotu emerytura publiczna jest fortun tych, ktrzy nie maj fortun. W czwartej czci ksiki (rozdzia
13) wrcimy do analizy rnych systemw emerytalnych.
13 Szczegowe dane na ten temat zob. T. Piketty, On the Long-Run Evolution of Inheritance: France 1820 2050, Paris School of
Economics Working Paper, Paris 2010.
14 Pene dane roczne s dostpne na stronie internetowej.
15 Sprecyzujmy, e te szacunki bior pod uwag korekt uwzgldniajc zrnicowan umieralno (to znaczy fakt, e osoby
bogatsze yj rednio duej), zjawisko wane, ale ktre nie stanowi wyjanienia dla opisanego tu profilu. Zob. aneks techniczny.
16 To znaczy zachowujc redni stop wzrostu dla okresu 1980 2010.
17 Zakada to utrzymanie udziau kapitau w dochodzie narodowym na rednim poziomie z okresu 1980 2010, wraz z utrzymaniem
obecnego systemu podatkowego. Zob. aneks techniczny.
18 Inne warianty i scenariusze ewolucji s przedstawione w aneksie technicznym.
19 Jedni lubi samo bogactwo, inni wol samochody albo oper.
20 Mona bardziej sobie pozwoli na oszczdzanie, kiedy ma si wiksz pac albo kiedy nie ma si czynszu do pacenia,
a zwaszcza kiedy oba te warunki s spenione.
21 Na przykad przy danym dochodzie osoby bezdzietne akumuluj tak samo jak inni.
22 Zobaczymy to, jeli odejmie si rosnc cz dochodu narodowego finansujc emerytury i zdrowie.

23

Precyzyjniejszy opis techniczny tych symulacji, ktrych celem jest przede wszystkim pokazanie ewolucji profilu pod
wzgldem wieku majtku (korzystajc z danych z ewolucji czysto makroekonomicznych i demograficznych) zob. aneks
techniczny.
24 Mona pokaza, e stosunek m zblia si do 1 / H, kiedy wzrost spada, niezalenie od oczekiwanej dugoci trwania ycia.
Przy stosunku kapitau do dochodu rzdu 600 700 % widzimy, dlaczego strumie spadkowy b y usiuje wrci do wartoci
b y = / H rzdu 20 25 %. Intuicja wskanika stopy przekazw spadkowych rozwinita przez ekonomistw w XIX wieku
sprawdza si wic w przyblieniu w spoeczestwie sabego wzrostu. Zob. aneks techniczny.
25 Sprawy s w rzeczywistoci nieco bardziej skomplikowane, gdy uwzgldniamy fakt, e niektrzy spadkobiercy konsumuj cz
swego spadku; i na odwrt: wczamy do dziedziczonych majtkw skumulowany zwrot z tych majtkw (jednake w granicach
majtku w posiadaniu spadkobiercw: jeliby kapitalizowano w caoci wszystkie otrzymane spadki, cznie ze zwrotem
skonsumowanym przez spadkobiercw, wwczas przekroczylibymy wyranie 100 % cakowitego majtku). Zob. aneks
techniczny z szacunkami wykorzystujcymi rne definicje.
26 Kiedy stwierdza si, e strumie spadkowy stanowi rwnowarto 20 % dochodu rozporzdzalnego, to oczywicie nie oznacza, e
kady dostaje co roku ekwiwalent 20 % dodatkowych dochodw dziki regularnemu spywowi spadkw i darowizn. Oznacza to,
e kady dostaje kilka razy w cigu ycia zwykle po mierci dwojga rodzicw, a niekiedy rwnie w formie kilku darowizn
duo wiksze sumy, na przykad rzdu kilku lat dochodu, i e cznie te spadki i darowizny stanowi kadorocznie rwnowarto
20 % dochodu rozporzdzalnego caoci gospodarstw domowych.
27 Dochody zastpcze (emerytury i zasiki dla bezrobotnych) zostay wczone do dochodw z pracy, podobnie jak w drugiej czci
ksiki.
28 Wszystkie rodki zostay skapitalizowane w wieku 50 lat, ale kiedy uywa si tego samego poziomu zwrotu dla kapitalizowania
rnych rodkw, wybr wieku odniesienia nie ma adnego znaczenia w obliczeniach udziau spadku i pracy w caoci. Problem
nierwnoci zwrotw z kapitau zostanie podjty w kolejnym rozdziale.
29 Pena analiza zwizkw midzy tymi rnymi stosunkami zob. aneks techniczny. Fakt, e strumie spadkowy (do 20 25 %
dochodu narodowego) i dochody z kapitau (zazwyczaj 25 35 % dochodu narodowego) mogyby niekiedy osiga zblione
wielkoci, powinien w zasadzie by traktowany jako zbieno wynikajca ze specyficznych parametrw demograficznych
i technologicznych (strumie spadkowy rwnowagi b y = / H wynika ze stosunku kapitau do dochodu i trwania pokole,
podczas gdy udzia kapitau dla poziomu rwnowagi wynika zwaszcza z funkcji produkcji).
30 Zasadniczo 50 % uzyskujcych najnisze dochody z pracy otrzymuje cznie okoo 30 % caoci dochodw z pracy (zob. rozdzia
7, tabela 7.1), a indywidualnie zarabia okoo 60 % redniej pacy (czyli 40 50 % redniego dochodu narodowego, biorc pod
uwag fakt, e dochody z pracy stanowi na og 65 75 % dochodu narodowego). Na przykad we Francji z pocztkiem drugiej
dekady XXI wieku 50 % najmniej opacanych pracownikw ma wynagrodzenia rzdu 1 1,5 pacy minimalnej i zarabia rednio
okoo 15 000 euro rocznie (1250 euro miesicznie), wobec 30 000 euro (2500 euro miesicznie) dla redniego dochodu
narodowego na mieszkaca.
31 Przypomnijmy, e cz 6 7 % masy pacowej dla najwyszego centyla oznacza z definicji, e kady wewntrz najwyszego
centyla zarabia rednio szeciokrotno bd siedmiokrotno redniej pacy, czyli 10 12 razy wicej ni rednia paca pobierana
przez 50 % najmniej opacanych. Zob. rozdziay 7 8.
32 Wyniki podobne jak te na wykresie 11.10 otrzymujemy, gdy bierzemy pod uwag najwyszy decyl lub najwyszy promil zamiast
najwyszego centyla (ktry wszake wydaje nam si grup najbardziej istotn do zbadania). Zob. wykresy S11.9 11.10
(dostpne na stronie internetowej).
33 Z definicji 500 000 osb dorosych w kraju liczcym 50 milionw dorosych obywateli, jak dzisiejsza Francja.
34 Masa spadkowa niedaleka jest do odzyskania poziomu z XIX wieku, ale rzadkoci jest otrzymywanie spadkw wystarczajco
wysokich, by w caoci mc sfinansowa styl ycia bdcy kilkadziesit razy kosztowniejszy od ludowej stopy yciowej.
35 Okoo trzykrotnie wiksz w XVIII i XIX wieku, jak i w XXI wieku (kiedy dochody z pracy stanowi okoo trzech czwartych
wszystkich dochodw, z kolei dochody dziedziczone okoo jednej czwartej), i prawie dziesiciokrotnie wiksz w XX wieku
(kiedy dochody z pracy stanowiy dziewi dziesitych rodkw, a dochody dziedziczone jedn dziesit). Zob. wykres 11.9.
36 Okoo trzykrotnie wikszy w XVIII i XIX wieku, jak i w XXI wieku, i niemal dziesiciokrotnie wikszy w XX wieku. Podobnie
byoby z 10 % najwyszych dochodw, 0,1 % najwyszych dochodw itd.
37 Zob. analiz warunkw matematycznych przy rnych podziaach implikujcych, e rentierzy dominuj nad kadrami (lub na
odwrt), w aneksie tecznicznym.
38 1% najwyszych spadkw zapewnia stop yciow dwadziecia pi, trzydzieci razy wysz od ludowej stopy yciowej w XIX
wieku (zob. wykres 11.10), to znaczy okoo dwunasto-, pitnastokrotny redni dochd narodowy na mieszkaca. Poziom
osignity przez 0,1 % najwyszych spadkw jest rzdu piciokrotnie wikszego (zob. poprzedni rozdzia o wspczynnikach
Pareto), czyli szedziesit, siedemdziesit pi razy wikszy ni dochd redni. Prg Balzaca i Austen dwadziecia, trzydzieci
razy redni dochd odpowiada w przyblieniu redniemu dochodowi 0,5 % osb dysponujcych najwikszymi spadkami (czyli
100 000 osb na 20 milionw dorosych, jakich liczy Francja w latach 1820 1830, albo 50 000 osb na 10 milionw dorosych
brytyjskich w latach 18001810; Balzac i Austen dysponuj wic sporym zbiorem, by mc z niego wybra swoich bohaterw).
39 1 % najlepiej opacanych zawodw zapewnia w XIX wieku stop yciow dziesiciokrotnie wysz od redniej stopy ludowej
(zob. wykres 11.10), czyli piciokrotno redniego dochodu. Mona szacowa, e tylko 0,01 % osb najlepiej opacanych (czyli

maksymalnie 2000 osb na 20 milionw) ma redni dochd rzdu dwudziesto-, trzydziestokrotnoci redniego dochodu z epoki.
Vautrin z pewnoci grubo si nie myli, kiedy mwi, e nie ma wicej ni piciu adwokatw w Paryu zarabiajcych ponad 50
000 frankw rocznie (czyli stokrotno redniego dochodu). Zob. aneks techniczny.
40 Podobnie jak w rozdziale 2, rednie dochody, do ktrych si tu odwoujemy, odsyaj do redniego dochodu narodowego na
dorosego mieszkaca. W latach 1810 1820 ten redni dochd wynosi okoo 400 500 frankw rocznie we Francji i bez
wtpienia przekracza 500 frankw w Paryu. Paca suby bya dwukrotnie lub trzykrotnie mniejsza.
41 Przypomnijmy, e jeden funt szterling wart jest 25 frankw w XIX wieku i do roku 1914. Zob. rozdzia 2.
42 Czy zaledwie trzydzieci lat wczeniej, w latach 70. XVIII wieku, pewien bliski Jerzego III nie powiedzia Barryemu Lyndonowi,
e kada osoba dysponujca kapitaem 30 000 funtw powinna logicznie by uszlachcona? Ile drogi musia przeby Redmond
Barry, od czasu gdy zacign si do armii krla Anglii za zaledwie 15 funtw rocznie (1 szyling dziennie), czyli ledwie ponad
poow redniego dochodu na mieszkaca w Zjednoczonym Krlestwie w latach 1750 1760! Upadek by nieuchronny.
Zauwamy po drodze, e Stanley Kubrick, ktry inspiruje si synn powieci brytyjsk XIX wieku, cyzeluje sumy z tak sam
precyzj jak Jane Austen.
43 J. Austen, Rozwana i romantyczna, tum. A. Przedpeska-Trzeciakowska, wiat Ksiki, Warszawa 2007, s. 207, 339.
44 Tame, s. 89.
45 Jego cynizm przekona w kocu Rastignaca, ktry w Banku Nucingena zrobi interes z mem Delfiny, by samemu pooy rk na
majtku 400 000 frankw.
46 W padzierniku 1788 roku, gdy przygotowuje si do opuszczenia Normandii, Young notuje: Europa ma teraz tak jednolity
charakter, e rodziny dysponujce 15 000 do 20 000 liwrw dochodu reprezentuj prawie wszdzie taki sam styl ycia. (Chodzi
o liwry odpowiadajce frankowi germinal; stanowi to okoo 700 900 funtw szterlingw i rwnowarto
trzydziestopiciokrotnoci redniego dochodu francuskiego czy angielskiego z epoki). Nieco dalej precyzuje on swoj myl:
z takim dochodem mona mie szeciu suby mskiej, pi dziewczt, osiem koni, otwarty st; natomiast z tylko 6000 czy
8000 liwrw mona mie jedynie dwch sucych i trzy konie. Naley zanotowa, e pogowie koni stanowi wan cz
kapitau i wydatkw. W listopadzie 1789 roku Young sprzeda w Tulonie swego konia za 600 liwrw (czyli cztery lata rocznego
opacania zwykego sucego); cena ta jest typowa dla epoki. Zob. aneks techniczny.
47 Ta obawa zostaa wyraona ju w 1958 roku przez Michaela Younga, zob. M. Young, The Rise of the Meritocracy, Thames &
Hudson, London 1958.
48 Kwestia siatki pac urzdnikw publicznych rodzia w tamtym okresie niezliczone konflikty polityczne. Rewolucjonici usiowali
wprowadzi w 1792 roku uczciw i spaszczon siatk idc od 1 do 8 (ktra w kocu zostanie wprowadzona w 1948 roku
i szybko znieksztacona przez nieprzejrzyste premie najwyszych urzdnikw, obowizujce do dzi). Napoleon stworzy
niewielk liczb bardzo wysokich uposae, tak nielicznych, e Thiers w 1831 roku nie widzia w ogle potrzeby, by je
ograniczy (Z 3 milionami mniej albo wicej danymi albo odebranymi prefektom, generaom, sdziom, ambasadorom mamy
luksus cesarstwa albo amerykask prostot doda w tym samym przemwieniu). Fakt, e wysocy urzdnicy amerykascy
z epoki s opacani duo skromniej ni we Francji, zosta rwnie odnotowany przez Alexisa de Tocquevillea, ktry widzi w tym
jedn z niezawodnych oznak demokratycznego ducha krlujcego w Ameryce. Mimo wielu perypetii ta garstka bardzo wysokich
pac przetrwaa we Francji do pierwszego konfliktu wiatowego (a wic do upadku rentierw). O tych zmianach zob. aneks
techniczny.
49 T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle: ingalits et redistributions, 1901 1998, Grasset, Paris 2001, s. 530.
50 Odchodzimy w ten sposb od logiki potrzeby na rzecz logiki nadmiaru oraz konsumpcji relatywnej i ostentacyjnej. Thorstein
Veblen nie mwi nic innego, gdy pisa w 1899 roku Teori klasy prniaczej: amerykaskie marzenie o rwnoci byo ju daleko.
51 M. Lamont, Money, Morals and Manners. The Culture of the French and the American Upper-Middle Class, University of
Chicago Press, Chicago 1992. Osoby pytane przez Lamont s bez wtpienia blisze 90 lub 95 centylowi hierarchii dochodw
(nawet 98 lub 99 w niektrych przypadkach) ni 60 lub 70 centylowi. Zob. rwnie J. Naudet, Entrer dans llite. Parcours de
russite en France, aux tats-Unis et en Inde, Presses Universitaires de France, Paris 2012.
52 Aby zanadto nie zaciemni obrazu, zaprezentowalimy na wykresach 11.9 11.11 wycznie wyniki scenariusza podstawowego.
Te otrzymane w scenariuszu alternatywnym s jeszcze bardziej niepokojce i s dostpne na stronie internetowej (zob. wykresy
S11.9 s11.11). Ewolucja systemu podatkowego tumaczy, dlaczego udzia spadkw w caoci rodkw pokole moe wyranie
przekroczy poziom z XIX wieku, cho nie bdzie to dotyczyo poziomu strumienia spadkowego w proporcji do dochodu
narodowego. Dochody z pracy s dzi znacznie opodatkowane (rednio 30 %, jeli wyczy skadki emerytalne i na bezrobocie,
finansujce dochody zastpcze), podczas gdy rednia stawka opodatkowania spadkw wynosi poniej 5 % (a przecie spadek daje
te same uprawnienia co dochody z pracy, jeli chodzi o dostp do transferw w naturze edukacji, zdrowia, bezpieczestwa itd.
finansowanych z podatkw). Kwestie podatkowe bd analizowane w czwartej czci ksiki.
53 Podobnie rzecz si ma z posiadociami ziemskimi o wartoci 30 000 funtw, o ktrych mwi Jane Austen, w wiecie, w ktrym
redni dochd na mieszkaca siga rzdu 30 funtw rocznie.
54 Temat kasy ukrytej na Bahamach pojawia si rwnie w czwartym sezonie Gotowych na wszystko (Carlos Solis musi odzyska
swoje 10 milionw dolarw, co bdzie go kosztowao wiele problemw z on), serialu skdind nader grzecznego i mao
skonnego do pokazywania nierwnoci spoecznych w niepokojcy sposb, z wyjtkiem oczywicie sytuacji, gdy podstpnie
pojawiaj si ekologiczni terroryci zagraajcy ustalonemu porzdkowi albo opnione mentalnie i spiskujce mniejszoci.

55 Do tego problemu wrcimy w rozdziale 13.

56 Proporcja ta moe nawet przekroczy 25 % w innej wersji. Zob. wykres S11.11 (dostpny na stronie internetowej).
57 W porwnaniu z teoriami socjoekonomicznymi Modiglianiego, Beckera albo Parsonsa teoria milea Durkheima zawarta w O

podziale pracy spoecznej ma zalet bycia zasadniczo teori polityczn koca spadku. Nie doczekaa si ona realizacji, podobnie
jak inne teorie, ale mona uwaa, e wojny XX wieku odsuny tylko problem w stron XXI wieku.
58 Zob. wywiad z Mario Draghim, Le Monde, 22 lipca 2012.
59 Jestem daleki od lekcewaenia znaczenia problemu takswek. Ale robienie z niego kluczowego problemu, ktry kontynent
europejski a nawet wiatowy kapitalizm w caoci powinien rozwiza w XXI wieku, jest krokiem, przed ktrym bym si
zawaha.
60 We Francji mniej ni 1 % dorosych mczyzn miao prawo gosu w okresie restauracji (90 000 wyborcw na 10 milionw; ten
odsetek wzrs do 2 % za monarchii lipcowej). Cenzus by jeszcze cilejszy, jeli chciao si zosta wybranym: przechodzio go
poniej 0,2 % dorosych mczyzn. Powszechne wybory mskie wprowadzone na krtko w 1793 roku miay charakter stay od
1848 roku. Zjednoczone Krlestwo liczyo poniej 2 % wyborcw do roku 1831, potem seria reform w 1831 roku, a zwaszcza
w latach 1867, 1884 i 1918, stopniowo pooyy kres wymogom minimalnej wasnoci. Zob. aneks techniczny.
61 Prezentowane tutaj dane niemieckie zostay zgromadzone przez Christopha Schinke, zob. C. Schinke, Inheritance in Germany
1911 to 2009: a mortality multiplier approach, niepublikowana praca magisterska, Paris School of Economics 2012. Zob. aneks
techniczny.
62 Poziom brytyjski wydaje si nieznacznie niszy (20 21 % w miejsce 23 24 %). Trzeba jednak podkreli, e chodzi o szacunek
strumienia fiskalnego, a nie strumienia ekonomicznego, jest wic moliwe, i jest nieznacznie zaniony. Dane brytyjskie zostay
zgromadzone przez Anthonyego Atkinsona, zob. A.B. Atkinson, Wealth and inheritance in Britain from 1896 to the present,
London School of Economics 2012.
63 Gdyby wydarzyo si to na poziomie wiatowym, wwczas globalny zwrot z kapitau mgby spa i wiksze bogactwo cyklu
ycia mogoby czciowo zastpi bogactwo przekazywane (o ile mniejszy zwrot zniechciby do drugiego rodzaju akumulacji
silniej ni do pierwszego, co wcale nie jest pewne). Wrcimy do tych kwestii w rozdziale 12.
64 Zob. na ten temat pasjonujc ksik Anne Gotman napisan na podstawie rozmw z wanymi marnotrawcami spadkw,
A. Gotman, Dilapidation et prodigalit, Nathan, Paris 1995.
65 W szczeglnoci Modigliani po prostu omija uwzgldnienie dochodw skapitalizowanych w majtkach dziedziczonych. Z kolei
Kotlikoff i Summers brali je pod uwag bez ogranicze (cznie z tym, jeli kapitalizowany spadek przekracza majtek
spadkobiercy), co jest rwnie przesadne. Zob. szczegow analiz tych kwestii w aneksie technicznym.

12. Globalna nierwno majtkw w XXI wieku

Do tej pory przyjmowalimy do wski, narodowy punkt widzenia na dynamik nierwnoci

majtkowych. Owszem, kluczowa rola aktyww zagranicznych w Wielkiej Brytanii i we Francji
w XIX i na pocztku XX wieku pojawiaa si kilkakrotnie, ale trzeba ten wtek rozwin zwaszcza
e kwestia midzynarodowych nierwnoci majtkowych to przede wszystkim problem przyszoci.
Musimy zatem zbada dynamik nierwnoci majtkw na poziomie wiatowym i podstawowe siy,
jakie odgrywaj w niej rol na pocztku XXI wieku. Czy siy finansowej globalizacji nie prowadz nas
w kierunku jeszcze silniejszej koncentracji kapitau ni wszystkie znane z przeszoci (o ile ju nie
mamy z tym do czynienia)?
Zaczniemy od analizy na poziomie majtkw indywidualnych (czy udzia kapitau w rkach ludzi
okrelanych jako najbogatsi na wiecie bdzie w XXI wieku rosn bez granic?), aby potem przej
do nierwnoci midzy krajami (czy obecnie bogate kraje skocz w rkach eksporterw ropy, Chin
albo te swoich wasnych miliarderw?). Musimy jednak rozpocz od przedstawienia siy do tej pory
pomijanej, ktra odegra zasadnicz rol w analizie caoci tych zmian: nierwno zwrotw
z kapitau.
Nierwno zwrotw z kapitau
Wiele modeli ekonomicznych zakada, e kapita przynosi ten sam redni zwrot wszystkim
posiadaczom kapitau, maym i duym. Tymczasem wcale nie musi tak by. Bardzo moliwe, e
wiksze majtki przynosz rednio wysze zwroty z kapitau i mona wyobrazi sobie liczne tego
powody. Najbardziej oczywistym jest ten, e gdy mamy 10 milionw euro, a nie 100 000 euro albo 1
miliard euro, a nie ni 10 milionw euro, moemy przeznaczy wiksze rodki, by zatrudni
porednikw finansowych i innych zarzdzajcych majtkiem. O ile porednicy generalnie pomagaj
znale najlepsze lokaty, o tyle efekty skali w zarzdzaniu portfelami (oszczdnoci skali)
prowadz mechanicznie do wyszego redniego zwrotu dla wikszych portfeli. Drugi powd jest taki,
e atwiej jest podejmowa ryzyko i by cierpliwym, kiedy dysponuje si duymi rezerwami, ni gdy
nie ma si prawie nic. Z tych dwch powodw a wszystko zdaje si wskazywa, e w praktyce
pierwszy jest jeszcze waniejszy od drugiego jest cakowicie prawdopodobne, e dla tego samego
redniego zwrotu z kapitau rzdu 4 % rocznie najwikszym majtkom udaje si pozyska wicej, na
przykad do 6 7 % rocznie, podczas gdy te najmniejsze musz czsto zadowoli si rednim
zwrotem zaledwie 2 3 % rocznie. Jak zobaczymy, najwiksze wiatowe fortuny (cznie z fortunami
dziedziczonymi) rozwijay si rednio w cigu ostatnich dekad przy bardzo wysokich stopach (rzdu
6 7 % rocznie) zdecydowanie wyszych, ni wynosi redni wzrost majtkw.
Mechanizm ten moe automatycznie prowadzi do zasadniczego rozwarstwienia dystrybucji
kapitau. Jeli majtki z najwyszego decyla albo najwyszego centyla wiatowej hierarchii kapitau
rozwijaj si strukturalnie duo szybciej ni nisze decyle, wwczas nierwno majtkw zmierza do
nieograniczonych rozmiarw. Ten nieegalitarny proces moe przybra niespotykane proporcje
w ramach nowej wiatowej gospodarki. Jeli wzi pod uwag prawo skumulowanych odsetek opisane
w rozdziale 1, mechanizm rozwarstwienia moe posuwa si bardzo szybko i jeli nie znajdzie
adnych ogranicze, to udzia najwyszych majtkw w kapitale wiatowym moe w cigu kilku

dekad osign poziomy skrajne. Nierwno zwrotw z kapitau stanowi zatem si rozwarstwiajc,
ktra nasila si i znaczco wzmaga skutki nierwnoci r > g. Powoduje ona, e rnica r g moe by
bardzo wysoka dla najwikszych majtkw, natomiast niekoniecznie na poziomie gospodarki
traktowanej jako cao.
Z czysto logicznego punktu widzenia jedyn naturaln si temu przeciwn to znaczy
zakadajc brak interwencji pastwa jest wzrost. Tak dugo, jak wiatowy wzrost gospodarczy jest
silny, ta gwatowna zwyka bardzo wysokich majtkw pozostaje stosunkowo umiarkowana w ujciu
wzgldnym, w tym sensie, e stopa ich przyrostu nie jest przesadnie wysza od redniego wzrostu
dochodw i majtkw. Mwic konkretnie, przy wiatowym wzrocie rzdu 3,5 % rocznie, czyli
takim, jak obserwowany rednio w latach 1990 2012 (ktry to rytm moe przeduy si na lata
2012 2030), oderwanie si najwikszych fortun wiata od reszty jest zjawiskiem oczywicie
dostrzegalnym, ale mniej spektakularnym, ni gdyby wiatowy wzrost wynosi tylko 1 % lub 2 %
rocznie. Co wicej, dzisiejsza stopa wzrostu obejmuje wany skadnik demograficzny, a zamoni
ludzie z krajw wschodzcych szybko doczaj do grona najzamoniejszych ludzi planety. Std
bierze si wraenie gwatownych zmian w gronie najbogatszych, a jednoczenie rosnce i cice
poczucie deklasacji wewntrz krajw bogatych, ktre czasami przesania wszystkie inne problemy.
Tymczasem w dugim okresie kiedy kraje biedniejsze dogoni bogatsze, a wiatowy wzrost zwolni
nierwno zwrotw z kapitau da duo wikszy powd do zmartwienia. Na dusz met nierwnoci
majtkowe wewntrz narodw s niewtpliwie jeszcze bardziej niepokojce ni nierwnoci midzy
narodami.
Zajmiemy si kwesti nierwnoci zwrotw z kapitau, zaczynajc od midzynarodowych
rankingw fortun na poziomie indywidualnym. Potem zbadamy przypadek zwrotw z funduszy
elaznych wielkich uniwersytetw amerykaskich problem, ktry moe wydawa si anegdotyczny,
ale pozwala analizowa w sposb jasny i systematyczny nierwno zwrotu w zalenoci od rozmiaru
pocztkowego portfela. Zbadamy pniej kwestie funduszy suwerennych i zwrotu z nich, zwaszcza
w krajach naftowych i w Chinach, co doprowadzi nas z powrotem do problemu nierwnoci
majtkowych midzy krajami.
Zmiana w wiatowej klasyfikacji fortun
Badacze nie powicaj wiele uwagi klasyfikacjom fortun publikowanych przez magazyny takie jak
Forbes w Stanach Zjednoczonych i wiele innych tygodnikw na caym wiecie. Dane te maj rne
braki i ujmujc rzecz delikatnie budz powane wtpliwoci metodologiczne. Maj jednak t
zalet, e istniej i usiuj odpowiedzie na silne i uzasadnione spoecznie oczekiwanie informacji
dotyczcej wanej kwestii naszych czasw: globalnego podziau majtkw i jego ewolucji.
Ekonomici powinni zwraca na to uwag. Poza tym musimy mie wiadomo faktu, jak bardzo
brakuje nam wiarygodnych rde informacji o wiatowej dynamice podziau majtkw.
Administracje narodowe i oficjalne instytuty statystyczne wyranie nie nadaj za ruchami
internacjonalizacji majtkw, a proponowane przez nie narzdzia obserwacyjne jak ankiety
deklaratywne w gospodarstwach domowych na terenie danego kraju nie pozwalaj na dokadn
analiz zmian zachodzcych na pocztku XXI wieku. Publikowane przez czasopisma rankingi fortun
mog i powinny by korygowane, zwaszcza w zestawieniu ze rdami administracyjnymi,
fiskalnymi i bankowymi, ale ignorowanie ich byoby rzecz absurdaln i nielogiczn, zwaszcza e
w chwili obecnej te rda administracyjne s nader le skoordynowane w skali midzynarodowej.
Sprbujemy doj, jakie przydatne wnioski mona wycign z tych mniej lub bardziej

przypadkowych zestawie.

WYKRES 12.1: Miliarderzy wedug klasyfikacji Forbesa, 1987 2013

INTERPRETACJA: w latach 1987 2013 liczba miliarderw (w miliardach dolarw) wzrosa wedug Forbesa ze
140 do 1400, a ich cakowity majtek wzrs z 300 miliardw dolarw do 5400 miliardw dolarw.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Najstarsza i najbardziej uporzdkowana jest wiatowa lista miliarderw publikowana corocznie od

1987 roku przez amerykaski magazyn Forbes. Kadego roku dziennikarze magazynu,
wykorzystujc wszystkie moliwe rda, prbuj ustali pen list wszystkich osb na wiecie,
ktrych majtek netto przekracza 1 miliard dolarw. Rankingowi temu w latach 1987 1995
przewodzi miliarder japoski, potem amerykaski w latach 1995 2009 i w kocu meksykaski
od roku 2010. Wedug Forbesa planeta liczya zaledwie 140 miliarderw (w miliardach dolarw)
w 1987 roku i liczy ponad 1400, czyli dziesiciokrotnie wicej, w roku 2013. Ich cakowity majtek
rozwija si jeszcze szybciej, przechodzc od poniej 300 miliardw dolarw w 1987 roku do 5400
miliardw w roku 2013, czyli wzrs niemal dwudziestokrotnie (zob. wykres 12.1). Biorc pod uwag
inflacj i wiatowy wzrost od 1987 roku, te spektakularne liczby, powtarzane przez wszystkie
wiatowe media, s jednak trudne do zinterpretowania. Jeli porwnamy je z populacj globu
i caoci majtkw prywatnych na poziomie wiatowym (czego ewolucj badalimy w drugiej czci
ksiki), to otrzymujemy wyniki nieco bardziej zrozumiae. Na wiecie byo zaledwie 5 miliarderw
na 100 milionw dorosych mieszkacw w 1987 roku, obecnie mamy 30 w roku 2013; miliarderzy
posiadali dokadnie 0,4 % wiatowego majtku prywatnego w 1987 roku, obecnie, w roku 2013,
posiadaj ponad 1,5 %, co pozwolio im na pobicie poprzedniego rekordu osignitego w roku 2008,
w przededniu wiatowego kryzysu finansowego i bankructwa Lehman Brothers (zob. wykres 12.2)1.
Nawet jednak ten sposb prezentowania danych pozostaje niejasny: nie ma naprawd nic
zaskakujcego w tym, e jaka grupa skupiajca szeciokrotnie wicej osb w stosunku do ludnoci
posiadaa czterokrotnie wikszy udzia w wiatowym majtku.
Jedynym sposobem nadania sensu tym do przypadkowym klasyfikacjom jest zbadanie ewolucji
majtku posiadanego przez ustalony odsetek ludnoci wiata, na przykad najbogatsz jedn

dwudziestomilionow dorosej populacji wiata, czyli okoo 150 osb na 3 miliardy dorosych
z kocem lat 80. XX wieku i 225 osb na 4,5 miliarda z pocztkiem lat 2010. Stwierdzamy wwczas,
e redni majtek tej grupy wzrs od nieco wicej ni 1,5 miliarda dolarw w roku 1987 do niemal 15
miliardw dolarw w roku 2013, czyli redni przyrost wynosi 6,4 % rocznie powyej inflacji2. Jeli
teraz wzi pod uwag najbogatsz jedn stumilionow ludnoci wiata, czyli okoo 30 osb na 3
miliardy z kocem lat 80. XX wieku i 45 osb na 4,5 miliarda z pocztkiem lat 2010, to zobaczymy,
e ich majtek wzrs od zaledwie ponad 3 miliardw do prawie 35 miliardw dolarw, czyli roczna
progresja bya jeszcze wysza: okoo 6,8 % rocznie powyej inflacji. Dla porwnania: redni
wiatowy majtek na dorosego mieszkaca wzrs o 2,1 % rocznie, a redni wiatowy dochd o 1,4 %
rocznie, jak przypomnielimy w tabeli 12.13.

WYKRES 12.2: Miliarderzy w stosunku do liczby ludnoci i wiatowego majtku, 1987 2013
INTERPRETACJA: w latach 1987 2013 liczba miliarderw (na 100 milionw dorosych) wzrosa z 5 do 30, a ich
udzia w cakowitym majtku prywatnym wzrs z 0,4 % do 1,5 %.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Podsumowujc: od lat 80. XX wieku majtki na poziomie wiata rosy rednio nieco szybciej ni
dochody (chodzi o tendencj wzrostow stosunku kapitau do dochodu badanego w czci drugiej),
a najwiksze majtki rosy duo szybciej od redniej majtkw (jest to nowy fakt, ktry klasyfikacje
Forbesa pozwalaj pokaza w sposb absolutnie jasny, o ile oczywicie s one wiarygodne).
Rzeczywista roczna rednia stopa wzrostu (po odjciu inflacji)

Lata
1987
2013

Jedna stumilionowa najbogatszych (okoo 30 osb dorosych na 3 miliardy w latach 80. XX wieku, 45
osb na 4,5 miliarda w pierwszej dekadzie XXI wieku)

6,8 %

Jedna dwudziestomilionowa najbogatszych (okoo 150 osb dorosych na 3 miliardy w latach 80.
XX wieku, 225 osb na 4,5 miliarda w pierwszej dekadzie XXI wieku)

6,4 %

redni majtek wiatowy na dorosego mieszkaca

2,1 %

redni dochd wiatowy na dorosego mieszkaca

1,4 %

Ludno dorosa wiata

1,9 %

wiatowy PKB

3,3 %

TABELA 12.1: Stopy wzrostu najwikszych wiatowych majtkw, 1987 2013

INTERPRETACJA: w latach 1987 2013 najwiksze wiatowe majtki rosy w granicach 6 7 % rocznie wobec
2,1 % rocznie dla redniego majtku wiatowego i 1,4 % rocznie dla redniego wiatowego dochodu. Wszystkie
te stopy wzrostu uwzgldniaj inflacj (czyli 2,3 % rocznie w latach 1987 2013).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Zauwamy, e otrzymane wnioski zale do wyranie od rozpatrywanych lat. Na przykad jeli

bierzemy pod uwag okres 1990 2010, a nie 1987 2013, to rzeczywista stopa przyrostu
najwikszych majtkw spada w okolice poziomu 4 % rocznie zamiast 6 7 %4. Wynika to z faktu, e
rok 1990 stanowi szczyt w wiatowym cyklu giedy i rynkw nieruchomoci, podczas gdy rok 2010 to
raczej ich doek (zob. wykres 12.2). Niezalenie jednak od wybranych lat strukturalny rytm przyrostu
najwyszych majtkw jest zawsze duo szybszy przynajmniej dwa razy szybszy od wzrostu
redniego dochodu i redniego majtku. Jeli przeledzimy ewolucje rnych milionowych czci
wysokich majtkw w majtku wiatowym, to stwierdzimy ponad trzykrotne wzrosty w cigu mniej
ni trzydziestu lat (zob. wykres 12.3). Owszem, ich wielkoci pozostaj wzgldnie ograniczone, kiedy
wyrazimy je w stosunku do majtku wiatowego, ale sam rytm rnicy robi wraenie. Jeli taka
ewolucja miaaby trwa dalej, to cz tych nadzwyczaj wskich grup mogaby do koca XXI wieku
osign bardzo wysokie poziomy udziau w globalnym majtku5.

WYKRES 12.3: Udzia czci bardzo wysokich majtkw w wiatowym majtku prywatnym, 1987 2013
INTERPRETACJA: w latach 1987 2013 udzia najwyszej czci dwudziestomilionowej wzrs z 0,3 % do 0,9 %
cakowitego majtku, natomiast najwyszej stumilionowej z 0,1 % do 0,4 %.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Czy te wnioski mona uoglni na szersze segmenty wiatowej dystrybucji majtkw, w ktrym to
wypadku rozwarstwienie przybraoby duo szybciej wiksz skal? Gwnym ograniczeniem
rankingw fortun publikowanych przez Forbesa i inne magazyny jest to, e dotycz one zbyt maej

liczby osb, by mogy by naprawd znaczce z punktu widzenia makroekonomii. Niezalenie od

rozmiaru przyrostu i rozmiaru niekiedy icie faraoskich majtkw, dane dotycz tylko kilkuset osb
na wiecie (niekiedy kilku tysicy), tak e na tym etapie reprezentuj one zaledwie nieco wicej ni
1 % majtku wiatowego6. Pozostawia to niestety prawie 99 % wiatowego kapitau poza polem
badania7.
Od klasyfikacji miliarderw do wiatowych raportw o bogactwie
Do oszacowania udziau najwyszego decyla, centyla i promila w wiatowej hierarchii fortun
konieczne jest wykorzystanie rde fiskalnych i statystycznych, ktrymi posugiwalimy si
w rozdziale 10. Stwierdzilimy wwczas tendencj wzrostow nierwnoci majtkowych we
wszystkich bogatych krajach od lat 80. XX wieku, zarwno w Stanach Zjednoczonych, jak i w
Europie, nie byoby zatem zaskoczeniem, gdyby tendencja ta dotyczya caej planety. Niestety
dostpne rda opieraj si na licznych przyblieniach (moliwe, e zaniamy tendencj wzrostow
w bogatych krajach, poza tym statystyki dla licznych krajw wschodzcych, gwnie ze wzgldu na
brak odpowiedniego opodatkowania progresywnego, s tak nieadekwatne, e czasami obawiamy si
ich uywa), tak wic trudno w chwili obecnej oczekiwa precyzyjnego oszacowania ewolucji udziau
najwyszego decyla, centyla i promila w majtku na poziomie wiatowym.
Od paru lat kilka midzynarodowych instytucji finansowych prbuje odpowiedzie na rosnce
zapotrzebowanie spoeczne na informacj w tych kwestiach, publikujc wiatowe raporty
o bogactwie wychodzce poza samych miliarderw. W szczeglnoci Credit Suisse (jeden
z gwnych bankw szwajcarskich) udostpnia corocznie od 2010 roku ambitny raport o wiatowej
dystrybucji majtku obejmujcy cao ludnoci planety8. Inne banki i towarzystwa
ubezpieczeniowe jak Merrill Lynch czy Allianz wyspecjalizoway si w badaniu populacji
milionerw w dolarach na poziomie wiatowym (synne HNIW: High net worth individuals). Kady
chciaby mie wasny raport, najlepiej na papierze kredowym. To pachnie ironi, gdy instytucje yjce
w znacznej mierze z zarzdzania fortunami przejmuj rol oficjalnej administracji statystycznej, ktra
miaaby produkowa niezalene informacje o podziale majtkw na wiecie. Trzeba rwnie
przyzna, e raporty te opieraj si czsto na zbyt miaych hipotezach i nie zawsze przekonujcych
przyblieniach, by uzyska obraz prawdziwie wiatowego majtku. Do tego raporty te obejmuj
tylko ostatnie lata albo maksymalnie dziesi lat wstecz, przez co nie pozwalaj na ledzenie
dugookresowych ewolucji ani nawet okrelenie prawdziwie wiarygodnych tendencji dotyczcych
globalnej nierwnoci majtkw ze wzgldu na skrajnie wycinkow natur wykorzystywanych
danych9.
Podobnie jak rankingi Forbesa i innych czasopism, raporty te maj t zalet, e istniej i w ten
sposb powiadczaj, e narodowe i midzynarodowe instytucje statystyczne i w duej mierze
wsplnota badaczy nie speniaj waciwej im roli w tej dziedzinie. W pierwszej kolejnoci chodzi
o kwesti demokratycznej przejrzystoci: z braku wiarygodnych informacji o dystrybucji majtkw na
wiecie moliwe jest powiedzenie wszystkiego, w tym podsycanie wszelkich przesdw
i fantastycznych wizji. Takie raporty, jakkolwiek byyby dalekie od perfekcji, mog przyczynia si
do dodania nieco treci i dyscypliny debacie publicznej w oczekiwaniu, a waciwe podmioty
odegraj rol, jakiej si od nich oczekuje10.
Jeli przyj t sam metod globaln co te raporty i zestawi rne dostpne szacunki, to mona
w przyblieniu doj do nastpujcej konkluzji. Rozmiar nierwnoci podziau majtkw na poziomie

wiatowym z pocztkiem lat 2010 wydaje si porwnywalny z tym obserwowanym wewntrz

spoeczestw europejskich okoo lat 1900 1910. Udzia najwyszego promila zdaje si wynosi
obecnie okoo 20 % caoci majtku, dla najwyszego centyla to okoo 50 % caoci majtku, a dla
najwyszego decyla mieci si midzy 80 % i 90 %. Dolna poowa ludnoci wiata posiada bez
wtpienia mniej ni 5 % caoci majtku.
Mwic konkretnie, 0,1 % najbogatszych na wiecie, czyli okoo 4,5 miliona dorosych na 4,5
miliarda, posiada redni majtek netto rzdu 10 milionw euro, czyli okoo dwustukrotno redniego
majtku na poziomie wiatowym (okoo 60 000 euro na dorosego), std ich udzia w majtku
cakowitym bliski jest 20 %. 1 % najbogatszych, czyli okoo 45 milionw dorosych na 4,5 miliarda,
posiada redni majtek rzdu 3 milionw euro (chodzi grosso modo o populacj przekraczajc 1
milion euro indywidualnego majtku), czyli pidziesiciokrotno redniego majtku, std jego
udzia w cakowitym majtku siga rzdu 50 %.
Naley podkreli, e szacunki te s bardzo niejasne (z cakowitym majtkiem i redni wiatow
wcznie) i naley jeszcze bardziej ni wszystkie inne statystyki przytaczane w tej ksice
traktowa je wycznie jako rzdy wielkoci pozwalajce na wyrobienie sobie opinii11. Do tego dua
koncentracja majtkowa, wyranie silniejsza ni ta obserwowana wewntrz krajw, bierze si
w duym stopniu z nierwnoci midzynarodowych. W skali wiatowej redni majtek wynosi
zaledwie 60 000 euro na dorosego, tak e liczni mieszkacy krajw rozwinitych take wewntrz
redniej klasy majtkowej wygldaj na bardzo bogatych na poziomie hierarchii wiatowej
traktowanej jako cao. Z tego samego powodu nie jest pewne, czy jako cao nierwnoci
majtkowe rzeczywicie rosn na poziomie wiatowym. Moliwe, e efekty nadganiania midzy
krajami przewaaj obecnie nad czynnikami rozwarstwienia, przynajmniej na jaki czas. Dostpne
dane nie pozwalaj jednak rozstrzygn tej kwestii12.
Wszystkie dane, ktrymi dysponujemy, pozwalaj wszake sdzi, e siy rozwarstwienia dominuj
u szczytu wiatowej hierarchii majtkw. Dotyczy to nie tylko majtkw miliarderw z klasyfikacji
Forbesa, ale bez wtpienia take majtkw rzdu 10 milionw czy 100 milionw euro, czyli o wiele
wikszych mas ludzi i fortun: grupa spoeczna tworzona przez najwyszy promil (4,5 miliona osb
posiadajcych rednio rzd 10 milionw euro) posiada okoo 20 % majtku wiatowego, co jest duo
waniejsze ni 1,5 % w posiadaniu miliarderw z Forbesa13. Spraw kluczow jest zatem
rozpoznanie skali mechanizmu rozwarstwienia oddziaujcego na t grup, co zaley zwaszcza od
nierwnoci zwrotw z kapitau w portfelach tego rozmiaru. Przesdzi on, czy to rozwarstwienie na
szczycie bdzie wystarczajco silne, by pokona si nadrabiania zalegoci midzy narodami. Czy
proces rozwarstwiania jest mocny wycznie wrd miliarderw, czy tak samo w grupach
znajdujcych si bezporednio poniej nich?
Przykadowo: jeli najwyszy promil cieszy si wzrostem swego majtku rzdu 6 % rocznie,
a przyrost redniego majtku wiatowego wynosi tylko 2 % rocznie, w cigu trzydziestu lat spowoduje
to, e jego udzia w kapitale planety ulegnie wicej ni potrojeniu. Najwyszy promil posiadaby
wwczas ponad 60 % majtku wiatowego, co jest do trudne do wyobraenia sobie w ramach
istniejcych obecnie instytucji politycznych, chyba e mielibymy do czynienia ze szczeglnie
skutecznym systemem represyjnym albo nadzwyczaj silnym aparatem perswazyjnym, albo oboma
naraz. Z kolei jeli grupa ta korzystaaby ze wzrostu swego majtku tylko o 4 % rocznie, wwczas
efektem byoby i tak niemal podwojenie jej udziau, ktry wzrsby do poziomu niemal 40 % majtku
wiatowego w cigu trzydziestu lat. Take tutaj sia rozwarstwienia na szczycie hierarchii
zdecydowanie wygrywa z siami sprzyjajcymi nadrabianiu zalegoci i konwergencji na poziomie

wiatowym, tak e udzia najwyszych decyli i centyli zdecydowanie ronie, z siln redystrybucj od
globalnych klas rednich i rednich wyszych w kierunku bardzo bogatych. Jest prawdopodobne, e
takie zuboenie klas rednich spowodowaoby gwatowne reakcje polityczne. Oczywicie na tym
etapie nie mona by pewnym, e taki wanie scenariusz si wydarzy, ale trzeba sobie uwiadomi,
e nierwno r > g, wzmocniona jeszcze nierwnoci zwrotu z kapitau w zalenoci od
pocztkowego poziomu fortuny, moe potencjalnie prowadzi wiatow dynamik akumulacji
i dystrybucji majtkw w kierunku grocym eksplozj i wymkniciem si spirali nierwnoci spod
jakiejkolwiek kontroli. Jak zobaczymy, tylko podatek progresywny od kapitau pobierany na poziomie
wiatowym (a w kadym razie na poziomie regionalnych stref gospodarczych wystarczajco wanych,
jak Europa czy Ameryka Pnocna) moe pozwoli na skuteczne zablokowanie takiej dynamiki.
Spadkobiercy i przedsibiorcy w rankingach bogactwa
Jedna z ciekawszych lekcji z rankingw Forbesa jest taka, e poza pewnym progiem wszystkie
fortuny dziedziczone czy pochodzce z przedsibiorczoci rozwijaj si w nadzwyczaj szybkim
tempie, niezalenie od tego, czy waciciel danej fortuny jest, czy nie jest czynny zawodowo. Nie
naley oczywicie przecenia precyzji wnioskw, jakie mona wycign z tych danych, dotycz one
bowiem ograniczonej liczby obserwacji i opieraj si na procesie zbierania danych stosunkowo
przyblionym i czstkowym, niemniej sam fakt jest bardzo interesujcy.
Wemy przykad szczeglnie wyrazisty, z samej gry wiatowej hierarchii kapitau. Midzy latami
1990 2010 fortuna Billa Gatesa zaoyciela Microsoftu, wiatowego lidera systemw
informatycznych, uosobienia fortuny przedsibiorcy, numeru jeden klasyfikacji Forbesa przez
ponad dziesi lat wzrosa z 4 miliardw dolarw do 50 miliardw dolarw14. W tym samym
okresie fortuna Liliane Bettencourt spadkobierczyni marki LOral, wiatowego lidera kosmetykw,
zaoonej przez jej ojca, Eugnea Schuellera, genialnego wynalazc farb do wosw w 1907 roku,
przywodzcego na myl Cezara Birotteau przed wiekiem wzrosa z 2 miliardw do 25 miliardw
dolarw, take wedug Forbesa15. W obu przypadkach odpowiada to rocznemu redniemu wzrostowi
o ponad 13 % midzy latami 1990 i 2010, czyli rzeczywistemu zwrotowi rzdu 10 11 % po odjciu
inflacji.
Inaczej mwic, Liliane Bettencourt nigdy nie pracowaa, co jednak nie przeszkodzio temu, by jej
fortuna rosa tak samo szybko jak Billa Gatesa, przedsibiorcy, ktrego majtek pomnaa si
w porwnywalnym tempie, odkd zaprzesta dziaalnoci zawodowej. Kiedy fortuna raz powstanie,
dynamika majtkowa kieruje si wasn logik, a kapita moe cigle rosn w szybkim rytmie przez
cae dekady, wycznie z powodu swych rozmiarw. Trzeba przede wszystkim podkreli, e poza
pewnym progiem efekty skali, zwizane zwaszcza z oszczdnociami skali w zarzdzaniu portfelem
i podejmowaniem ryzyka, s jeszcze wzmacniane przez fakt, e majtek moe by zrekapitalizowany
prawie w caoci. W przypadku tak duego majtku tryb ycia waciciela pochania maksymalnie
kilka dziesitych procenta kapitau w skali roku, tak wic praktycznie cao uzyskiwanego zwrotu
moe by reinwestowana16. Chodzi o do podstawowy, ale wany mechanizm ekonomiczny, ktrego
grone konsekwencje dla dugoterminowej dynamiki akumulacji i podziau majtkw s zbyt czsto
niedoceniane. Pienidz niekiedy prbuje pomnaa si sam. Ta brutalna rzeczywisto znana bya
Balzacowi, na przykad kiedy opisywa niepowstrzymany awans majtkowy byego robotnika
makaroniarza: obywatel Goriot zebra kapitay i mg pniej prowadzi handel z wyszoci
czowieka posiadajcego niezmiern moc pienidzy17.

Zauwamy te, e Steve Jobs, ktry nawet bardziej ni Bill Gates w zbiorowej wyobrani jest
symbolem sympatycznego przedsibiorcy z zasuenie zdobyt fortun, posiada w 2011 roku,
u szczytu swej sawy i kursw giedowych spki Apple, zaledwie 8 miliardw dolarw, czyli sze
razy mniej ni zaoyciel Microsoftu (ktry wedug wielu obserwatorw by mniej wynalazczy ni
twrca marki Apple) i trzykrotnie mniej od Liliane Bettencourt. W klasyfikacji Forbesa znajdziemy
dziesitki spadkobiercw bogatszych od Jobsa. Najwyraniej zatem fortuna nie jest spraw zasugi.
Mona to w prosty sposb wytumaczy tym, e majtki dziedziczone czsto uzyskuj bardzo wysoki
zwrot wycznie ze wzgldu na swe wyjciowe rozmiary.
Niestety nie moemy w tych analizach pj dalej, poniewa dane zebrane przez Forbesa s zbyt
ograniczone, by pozwoli na systematyczne i wiarygodne badania (w przeciwiestwie na przykad do
danych o funduszach elaznych uniwersytetw, ktrymi zajmiemy si pniej). Naley przede
wszystkim podkreli, e metody uywane przez czasopisma zaniaj w znaczcy sposb wag
dziedziczonych fortun. Dziennikarze zwykle nie dysponuj adnym kompletnym rejestrem
podatkowym ani administracyjnym pozwalajcym na rozpoznanie majtkw. Dziaaj wic
pragmatycznie, zbierajc informacje ze rde bardzo rnych, czsto za porednictwem telefonw
bd e-maili, co pozwala zdoby informacje gdzie indziej niedostpne, lecz nie zawsze wiarygodne.
Trudno potpi ten pragmatyzm, zwaszcza e stanowi on konsekwencj faktu, e wadza publiczna
nie zbiera systematycznie informacji na ten temat, wychodzc na przykad od corocznych deklaracji
majtkowych, co przyniosoby poytek oglny i mogoby w duej czci, dziki nowoczesnym
technologiom, odbywa si automatycznie. Wana jest jednak wiadomo wartoci w ten sposb
uzyskanych wynikw. W praktyce dziennikarze czasopism wychodz zazwyczaj od rejestrw wielkich
przedsibiorstw notowanych na giedach i d do okrelenia struktury ich akcjonariatu. Ten proces
sprawia, e duo trudniejsze staje si wykrycie fortun dziedziczonych (ktre czsto ulokowane s
w stosunkowo zrnicowanych portfelach) ni fortun przedsibiorczych bd takich, ktre dopiero
powstaj (na og s silniej skoncentrowane w jednym przedsibiorstwie).
Jeli chodzi o najwaniejsze majtki dziedziczone, rzdu kilkudziesiciu miliardw dolarw czy
euro, to mona zakada, e aktywa pozostaj ulokowane w duym stopniu w przedsibiorstwie
rodzinnym (jak aktywa rodziny Bettencourt w LOral albo rodziny Walton w amerykaskim WalMarcie), w ktrym to wypadku s rwnie atwe do wykrycia jak te Billa Gatesa albo Stevea Jobsa.
Ale z pewnoci nie dzieje si tak na wszystkich poziomach. Kiedy tylko schodzi si w okolice kilku
miliardw dolarw (wedug Forbesa corocznie na wiecie powstaje kilkaset nowych fortun tej skali)
albo na poziom kilkudziesiciu bd kilkuset milionw euro, robi si coraz bardziej prawdopodobne,
e wana cz dziedziczonych fortun przyjmuje form portfeli do zrnicowanych, w ktrym to
wypadku dziennikarzom czasopism bardzo ciko bdzie je wykry (tym bardziej, e osoby te s na
og mniej zainteresowane publicznym ujawnieniem si w charakterze przedsibiorcw). To proste
znieksztacenie statystyczne sprawia, e rankingi fortun prowadz do niedoszacowania fortun
dziedziczonych.
Niektre magazyny, jak francuski Challenges, precyzuj zreszt, e pragn jedynie zestawi
fortuny okrelone jako profesjonalne, to znaczy zainwestowane zasadniczo w konkretne
przedsibiorstwo, natomiast majtki przybierajce form zrnicowanych portfeli ich nie interesuj.
Problem ley w tym, e trudno uzyska z ich strony jasn definicj tego, co przez to rozumiej: czy
trzeba przekroczy pewien prg kapitau spki, by zosta sklasyfikowanym jako posiadacz fortuny
profesjonalnej, czy te prg ten zaley od rozmiarw przedsibiorstwa, a jeli tak, to wedug jakiej
formuy? W praktyce znalezienie si na licie ma wymiar przede wszystkim pragmatyczny:
w zestawieniu figuruj fortuny, ktre dziennikarze poznali oraz ktre speniaj ustalone kryterium

(przekroczone miliard dolarw w wypadku spisu Forbesa albo znalezienie si na licie piciuset
najbogatszych ludzi dla danego kraju w przypadku Challenges i licznych magazynw w innych
krajach). Ten pragmatyzm jest zrozumiay. Ale dobrze widzimy, e tak nieprecyzyjny sposb
klasyfikacji stwarza powane problemy, jeli chce si dokona porwna w czasie i midzy krajami.
Jeli dodamy do tego fakt, e te klasyfikacje, czy to dokonywane przez Forbesa, Challenges, czy
inne magazyny, nie s nigdy klarowne, jeli chodzi o jednostk obserwacji (na og chodzi o osob,
ale niekiedy cae grupy rodzinne s liczone w ramach tej samej fortuny, co znieksztaca dane,
poniewa prowadzi do zwikszenia rozmiarw duych majtkw), to widzimy, jak niepewne s te
materiay jako przesanka do badania delikatnej kwestii udziau spadku w powstawaniu majtkw albo
ewolucji nierwnoci majtkowych18.
Trzeba doda, e we wspomnianych magazynach nierzadko obserwujemy do ewidentny wybieg
ideologiczny na rzecz przedsibiorcw i z trudem skrywane denie do przeceniania ich znaczenia.
Nie bdzie chyba obraz dla magazynu Forbes, jeli zauwaymy, e czsto bywa on czytany (i sam
zreszt si tak przedstawia) jako hymn pochwalny na cze przedsibiorczoci oraz fortuny
poytecznej i zasuonej. Waciciel magazynu Steve Forbes, sam miliarder, dwukrotny nieudany
kandydat na prezydenta z ramienia Partii Republikaskiej, jest jednak spadkobierc: to jego dziadek
stworzy w 1917 roku synny magazyn lecy u podstaw fortuny Forbesw, ktry nastpnie sam
rozwin. Rankingi publikowane przez magazyn proponuj zreszt niekiedy podzia miliarderw na
trzy grupy: czystych przedsibiorcw, czystych spadkobiercw oraz spadkobiercw czciowych,
czyli osoby, ktre odziedziczyy fortun i j pomnaaj. Wedug danych zamieszczonych w Forbes,
kada z tych trzech grup reprezentuje na og okoo jednej trzeciej caoci, z tendencj wedug
magazynu do spadku udziau czystych spadkobiercw i wzrostu udziau spadkobiercw
czciowych. Problem polega na tym, e adna precyzyjna definicja tych rnych grup nigdy nie
zostaa przez Forbes przedstawiona (w szczeglnoci ta okrelajca dokadn granic miedzy
spadkobiercami czystymi i czciowymi) ani te nie zostaa wskazana adna konkretna wielko
odziedziczonych majtkw19. W tych warunkach ciko jest o czymkolwiek wnioskowa.
Jeli wic wzi pod uwag wszystkie te trudnoci, jaki udzia przypada spadkobiercom, a jaki
przedsibiorcom wrd najwikszych fortun? Jeli uwzgldnimy spadkobiercw czystych
i czciowych z klasyfikacji Forbesa (przy zaoeniu, e ci drudzy w poowie opieraj si na
spadku) i jeli dodamy do tego metodologiczne znieksztacenie prowadzce do zanienia rozmiarw
fortun dziedziczonych, to prawdopodobne jest, e te ostatnie bd stanowiy ponad poow
najwyszych wiatowych fortun. Szacunek na poziomie okoo 60 70 %, czyli wyranie niszym ni
obserwowany we Francji okresu belle poque (80 90 %), wydaje si a priori do realistyczny, co
mona tumaczy wysok obserwowan obecnie na poziomie wiatowym stop wzrostu, powodujc
szybkie wchodzenie do rankingu nowych fortun, zwaszcza tych z krajw wschodzcych. Pamitajmy
jednak, e chodzi wycznie o hipotez, nie o pewno.
Moralna hierarchia bogactwa
Rzecz piln wydaje si wyjcie poza czsto karykaturaln debat wok zasug i bogactwa, ktra
przede wszystkim jest le zdefiniowana. Nikt nie neguje znaczenia przedsibiorcw, wynalazkw ani
innowacji dla spoeczestwa byo ich rwnie duo w czasach belle poque, a wic w epoce
wynalezienia samochodu, kina i elektrycznoci. Po prostu argument z przedsibiorczoci nie moe by
usprawiedliwieniem dla kadego poziomu nierwnoci majtkowych, zwaszcza najbardziej

skrajnych. Nierwno r > g, wzmocniona jeszcze nierwnoci zwrotu z kapitau w zalenoci od

rozmiarw kapitau pocztkowego, prowadzi czsto do nadmiernej i trwaej koncentracji kapitau:
jakkolwiek usprawiedliwione byyby na pocztku, fortuny mno si i odradzaj niekiedy bez granic
i racjonalnych uzasadnie moliwych do przyjcia na gruncie poytku spoecznego.
Przedsibiorcy usiuj przeksztaci si w rentierw nie tylko w toku zmiany pokole, ale rwnie
w cigu jednego ycia, zwaszcza e dugo ycia coraz bardziej si wydua. Fakt, e miao si
dobre pomysy w wieku 40 lat, nie oznacza, e bdzie si je miao jeszcze w wieku lat 90, a tym
bardziej w nastpnym pokoleniu. Tymczasem zgromadzony majtek nie znika, niekiedy pomnoony
przez dziesi w cigu dwudziestu lat, jak pokazuj to przypadki Billa Gatesa i Liliane Bettencourt.
To gwny powd uzasadniajcy wprowadzenie corocznego podatku progresywnego od
najwikszych wiatowych fortun, a zarazem jedyny sposb demokratycznej kontroli nad tym
potencjalnie wybuchowym procesem, pozwalajcy na zachowanie przedsibiorczego dynamizmu
i midzynarodowej otwartoci gospodarczej. Koncepcja ta i jej ograniczenia bd szczegowo
analizowane w czwartej czci ksiki.
Tymczasem zwrmy uwag, e takie podejcie fiskalne pozwala wykroczy poza bezowocn
debat nad moraln hierarchi bogactwa. Kady majtek jest jednoczenie czciowo uzasadniony
i potencjalnie nadmierny. Zwyka kradzie zdarza si rzadko, podobnie jak czysta zasuga.
Progresywny podatek od kapitau ma t zalet, e rne sytuacje traktuje w sposb elastyczny, cigy
i przewidywalny, a zarazem umoliwia sprawowanie demokratycznej kontroli nad wielkimi
majtkami, co jest ju pewnym osigniciem.
Zbyt czsto wiatowa debata publiczna na temat bogactwa sprowadza si do kilku stanowczych
i w znacznej mierze arbitralnych stwierdze o indywidualnych cechach tej czy innej osoby. Na
przykad obecnie popularne jest porwnywanie nowego wiatowego lidera fortuny, Carlosa Slima,
meksykaskiego magnata nieruchomoci i telekomunikacji, pochodzcego z rodziny libaskiej
i czsto opisywanego w krajach zachodnich jako zawdziczajcego sw fortun rentom z monopolu,
otrzymanym od rzdu swego kraju (oczywicie skorumpowanego), z byym liderem wiatowym
Billem Gatesem, ktrego zdobi si we wszystkie cnoty modelowego i zasuonego przedsibiorcy.
Chwilami odnosi si niemal wraenie, e to Bill Gates osobicie wynalaz informatyk
i mikroprocesor i e byby dziesi razy bogatszy, gdyby mg otrzymywa cao swej kracowej
produktywnoci oraz osobistego wkadu do wiatowego dobrobytu (na szczcie dobrzy ludzie na
wiecie mogli skorzysta z jego gestw i dziaa, gdy przeszed ju na emerytur). Bez wtpienia ten
prawdziwy kult mona wytumaczy nieodpart potrzeb nowoczesnych spoeczestw
demokratycznych, aby nada sens nierwnociom. Powiedzmy wprost: nie wiem prawie nic
o dokadnym sposobie, w jaki Carlos Slim i Bill Gates si wzbogacili, i nie jestem w stanie oceni
zasug kadego z nich. Niemniej wydaje mi si, e Bill Gates take korzysta z sytuacji faktycznego
quasi-monopolu na systemy informatyczne (z jakiego zreszt korzystao wiele fortun zbudowanych na
nowych technologiach, od telekomunikacji po Facebooka). Poza tym wyobraam sobie, e jego wkad
opiera si na pracy tysicy inynierw i badaczy w elektronice i informatyce, bez ktrych aden
wynalazek w tych dziedzinach nie byby moliwy i ktrzy nie opatentowali swych artykuw
naukowych. W kadym razie przesad jest w mojej opinii przeciwstawianie w rwnie skrajny sposb
tych dwch indywidualnych sytuacji, czsto nawet bez prby dokadnego zbadania faktw20.
Jeeli chodzi o miliarderw japoskich (Yoshiaki Tsutsumi i Taikichiro Mori), ktrzy poprzedzali
Billa Gatesa na czele klasyfikacji Forbesa od 1987 do 1994 roku, to w krajach zachodnich susznie
o nich zapomniano. Swoj fortun bez wtpienia zawdziczali bakom giedowej i na rynku
nieruchomoci, jakie powstaway wtedy w kraju Wschodzcego Soca, ewentualnie mao wietlanym

biznesom azjatyckim. Japoski wzrost od lat 50. do lat 80. XX wieku by jednym z najsilniejszych
w historii, duo silniejszym ni ten w Stanach Zjednoczonych w latach 1990 2010, wic mona sobie
wyobrazi, e przedsibiorcy odegrali w nim rwnie poyteczn rol.
Zamiast oddawa si rozwaaniom na temat moralnej hierarchii bogactwa, ktre sprowadzaj si
czsto do uprawiania zachodniego etnocentryzmu, bardziej celowe bdzie moim zdaniem sprbowa
zrozumie oglne prawa rzdzce dynamik majtkow (poza wzgldami personalnymi)
i wyobraenie sobie trybw regulacji zwaszcza fiskalnych odnoszcych si do wszystkich,
niezalenie od narodowoci, w ten sam sposb. Francuskie media dwa razy bardzo ostro zaatakoway
hinduskiego miliardera Lakshmi Mittala, najpierw w 2006 roku podczas wykupienia Arceloru
(wwczas drugiej wiatowej grupy hutniczej) przez tego stalowego magnata, nastpnie jesieni
2012 roku w zwizku z ocenianymi jako niewystarczajce inwestycjami na terenie gminy Florange.
W Indiach wszyscy s przekonani, e ta wrogo tumaczy si przynajmniej czciowo kolorem jego
skry. Czy rzeczywicie nie odegrao to adnej roli? Metody Mittala s zapewne brutalne, a jego tryb
ycia jest uznawany za skandaliczny. Caa prasa francuska z oburzeniem opisywaa luksusowe
londyskie domy Mittala, warte po trzykro jego inwestycji we Florange21. Ale moliwe, e skandal
byby mniejszy, gdyby chodzio o rezydencj w Neuilly-sur-Seine albo innego miliardera, choby
Arnauda Lagardrea, modego spadkobierc, skdind mao znanego ze swoich zasug, cnt
i przydatnoci spoecznej, ale ktremu pastwo francuskie postanowio w tym samym czasie wypaci
ponad 1 miliard euro za udziay w spce EADS (wiatowego lidera lotniczo-zbrojeniowego).
Przytoczmy ostatni przykad, jeszcze bardziej skrajny. W lutym 2012 roku francuski wymiar
sprawiedliwoci zaj ponad 200 metrw szeciennych dbr (cznie z luksusowymi samochodami
i cennymi obrazami) w paryskiej rezydencji nalecej do Teodorina Obianga, syna dyktatora Gwinei
Rwnikowej. Daleki jestem od prby obrony pechowego miliardera: nie ulega wtpliwoci, e jego
pozwolenie na eksploatacj gwinejskiej dungli (skd czerpa gwn cz swoich dochodw) zostao
nieuczciwie pozyskane, a same bogactwa zostay faktycznie skradzione mieszkacom Gwinei
Rwnikowej. Sprawa jest poza tym pouczajca w tym sensie, e pokazuje wasno prywatn jako
wcale nie tak nietykaln, jak si niekiedy uwaa, i e jeeli si chce, to technicznie jest moliwe
odnalezienie drogi w skomplikowanym labiryncie fikcyjnych spek, za pomoc ktrych Teodorin
Obiang zarzdza swoimi dobrami i udziaami. Niemniej bez adnego problemu mona by znale
w Paryu czy w Londynie inne przykady indywidualnych majtkw opierajcych si in fine na
prywatnych przejciach bogactw naturalnych, nalecych na przykad do oligarchw rosyjskich czy
katarskich. By moe prywatne przejcia ropy naftowej, gazu czy aluminium cz si w sposb mniej
wyrany ze zwyk i prost kradzie, ni przejcie drewna przez Teodorina Obianga; by moe
bardziej uzasadniona jest interwencja prawna w momencie, gdy kradziey dokonuje si ze szkod dla
bardzo biednego kraju ni dla kraju troch mniej ubogiego22. W kadym razie przyznajmy, e te rne
przypadki nale raczej do pewnego kontinuum i e majtek bywa czsto bardziej podejrzany, gdy ma
ciemn skr. Oczywicie procedury prawne nie mog uregulowa wszystkich problemw dbr
nieuczciwie zdobytych oraz istniejcych w wiecie nienalenych fortun. Podatek od kapitau pozwala
jednak rozway bardziej systematyczne i spokojniejsze podejcie do sprawy.
Najoglniej rzecz biorc, zwrot z kapitau miesza czsto w sposb nierozdzielny elementy
pochodzce z autentycznej pracy przedsibiorcy (czynnik absolutnie niezbdny dla rozwoju
gospodarczego), inne wynikajce z utu szczcia (np. trafiamy w dobry moment na zakup
interesujcych aktyww po dobrej cenie) i wreszcie te wynikajce ze zwykej i prostej kradziey.
Arbitralny charakter gromadzenia majtku zdecydowanie wykracza poza kwesti dziedziczenia.
Kapita jest z natury ulotny i nieprzewidywalny, std te atwo moe przynie kademu nadwyki

albo straty w nieruchomociach czy na giedzie rwnowane z dziesitkami lat pacy. Na szczycie
hierarchii fortun te skutki s jeszcze bardziej skrajne. Tak dziao si zawsze. W Przygodach
Niewzorowa, czyli Ibikusie Aleksiej Tostoj opisuje w 1926 roku kapitalistyczn zgroz. W roku 1917
w Petersburgu ksigowy Simon Niewzorow rozbija szaf na gowie antykwariusza, ktry proponowa
mu prac, i kradnie mu w ten sposb ma fortunk. Antykwariusz sam si wzbogaci, zakupujc po
niskich cenach dobra arystokratw uciekajcych przed rewolucj. Co do Niewzorowa, udaje mu si
w cigu szeciu miesicy dziesiciokrotnie powikszy kapita pocztkowy dziki szulerni, ktr
otwiera w Moskwie ze swym nowym przyjacielem Riteszewem. Niewzorow jest ywym pasoytem,
maym, niepozornym. Swoj osob pokazuje, do jakiego stopnia kapita jest zaprzeczeniem zasugi:
akumulacja kapitau zaczyna si niekiedy od kradziey, a arbitralny charakter jego zwrotu sprowadza
si czsto do powtarzania pierwotnej kradziey.
Czysty zwrot z funduszy elaznych uniwersytetw
Aby lepiej zrozumie nierwnoci zwrotw z kapitau, wychodzc przy tym poza kwestie personalne,
warto zbada fundusze elazne uniwersytetw amerykaskich w cigu ostatnich dekad. To jeden
z tych rzadkich przypadkw, kiedy dysponujemy kompletnymi danymi o dokonanych inwestycjach
i czystych zwrotach otrzymanych w stosunkowo dugim okresie, w zalenoci od rozmiarw kapitau
pocztkowego.
W Stanach Zjednoczonych dziaa obecnie ponad osiemset uniwersytetw publicznych i prywatnych
zarzdzajcych funduszami elaznymi. Fundusze te wynosz od kilkudziesiciu milionw dolarw,
jak w North Iowa Area Community College (w roku 2012 sklasyfikowanym na 785 miejscu,
z funduszem wielkoci 11,5 miliona dolarw), do kilkudziesiciu miliardw dolarw. Pierwszymi
uniwersytetami w klasyfikacji s niezmiennie Harvard (z okoo 30 miliardami dolarw funduszu
w pocztku lat 2010), za nim Yale (okoo 20 miliardw), potem Princeton i Stanford (z ponad 15
miliardami). Nastpnie id MIT i Columbia z nieco mniej ni 10 miliardami, uniwersytety z Chicago
i Pensylwanii po okoo 7 miliardw i tak dalej. W sumie blisko osiemset uniwersytetw
amerykaskich posiada z pocztkiem drugiej dekady XXI wieku aktywa wartoci okoo 400 miliardw
dolarw (ze redni nieco poniej 500 milionw dolarw na uniwersytet i median funduszu blisk
100 milionw). Stanowi to oczywicie mniej ni 1 % caoci majtkw prywatnych nalecych do
amerykaskich gospodarstw domowych, ale mimo to chodzi o du sum, ktra kadego roku
dostarcza znacznych rodkw amerykaskim uniwersytetom, a w kadym razie niektrym spord
nich23. Co wicej i to jest punkt, ktry nas tutaj interesuje najbardziej uniwersytety amerykaskie
publikuj wiarygodne i szczegowe sprawozdania finansowe, ktre rok po roku mona wykorzysta
do zbadania zwrotw uzyskiwanych z funduszy przez poszczeglne uczelnie, czym nie dysponujemy
przy majtkach prywatnych. Dane te s zbierane od koca lat 70. XX wieku przez stowarzyszenie
zawodowe uniwersytetw amerykaskich i od 1979 roku s rokrocznie publikowane w zestawieniach
statystycznych tego stowarzyszenia.
Realna rednia roczna stopa zwrotu (po odjciu kosztw zarzdzania i inflacji)
Wszystkie uniwersytety cznie (850)
w tym: Harvard, Yale, Princeton
w tym: fundusze powyej 1 miliarda dolarw (60)

Lata 1980 2010

8,2 %
10,2 %
8,8 %

w tym: fundusze 500 milionw 1 miliard dolarw (66)

7,8 %

w tym: fundusze 100 milionw 500 milionw dolarw (226)

7,1 %

w tym: fundusze poniej 100 milionw dolarw (498)

6,2 %

TABELA 12.2: Zwrot z funduszy elaznych uniwersytetw amerykaskich, 1980 2010

INTERPRETACJA: w latach 1980 2010 uniwersytety amerykaskie otrzymyway redni zwrot 8,2 % z funduszy
elaznych, tym wyszy, im fundusz by wikszy. Wskazane zwroty s wolne od wszystkich kosztw zarzdzania
i od inflacji (2,4 % rocznie w latach 1980 2010).
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Podstawowe wyniki, jakie mona uzyska z tych danych, s wskazane w tabeli 12.224. Pierwszy
wniosek jest taki, e redni zwrot uzyskany z funduszy elaznych uniwersytetw amerykaskich by
niezwykle wysoki w cigu ostatnich dekad: rednio 8,2 % rocznie w latach 1980 2010 (7,2 %, jeli
ograniczymy si do podokresu 1990 2010)25. Rzecz jasna zdarzaj si wzloty i upadki w cigu
kadej z dekad, z latami zwrotu niskiego bd ujemnego, na przykad 2008 2009, oraz z latami
tustymi, kiedy redni zwrot przekracza wyranie 10 %. Jeeli jednak zbadamy rednie z dziesiciu,
dwudziestu lub trzydziestu lat, to stwierdzimy nadzwyczaj wysokie zwroty, podobne zreszt do tych
obserwowanych u miliarderw z klasyfikacji Forbesa.
Sprecyzujmy przy tym, e zwroty wskazane w tabeli 12.2 s zwrotami rzeczywistymi netto
otrzymanymi z funduszy elaznych uniwersytetw, po uwzgldnieniu nadwyek i odjciu inflacji,
obowizujcych podatkw (prawie zerowych, gdy chodzi o fundacje poytku publicznego)
i wszystkich kosztw zarzdzania (w szczeglnoci po odjciu z masy pacowej wszystkich osb
spoza uniwersytetu lub z wewntrz, ktre byy zaangaowane w strategi inwestycyjn funduszy).
Chodzi wic naprawd o czysty zwrot z kapitau, zdefiniowany ju wczeniej w tej ksice, to znaczy
to, co przynosi kapita z samego faktu posiadania go, poza jakkolwiek prac.
Drugi wniosek, ktry wynika jasno z lektury tabeli 12.2, jest taki, e uzyskany zwrot silnie ronie
wraz z rozmiarem funduszu. Dla blisko piciuset uniwersytetw na osiemset pidziesit, ktre
utrzymuj fundusze w wysokoci poniej 100 milionw dolarw, zwrot wynosi 6,2 % dla okresu
1980 2010 (5,1 % dla okresu 1990 2010), co jest i tak wynikiem wyranie wyszym od redniego
zwrotu uzyskanego przez majtki prywatne w caoci w tym okresie26. Zwrot regularnie ronie,
w miar jak ronie rozmiar funduszu. Dla szedziesiciu uniwersytetw utrzymujcych fundusz
w wysokoci ponad 1 miliarda dolarw osiga on rednio 8,8 % rocznie w okresie 1980 2010 (7,8 %
w okresie 1990 2010). Jeli wemiemy pod uwag czoowe trio (Harvard, Yale, Princeton), ktre nie
ulego zmianie midzy rokiem 1980 i 2010, to zwrot siga 10,2 % w okresie 1980 2010 (10 %
w okresie 1990 2010), czyli dwukrotnie wicej ni dla uniwersytetw o najmniejszych dotacjach27.
Jeli przeledzimy strategi inwestycyjn rnych uniwersytetw, to stwierdzimy bardzo
zrnicowane portfele na wszystkich poziomach, ze zdecydowan przewag akcji amerykaskich
i zagranicznych oraz obligacji sektora prywatnego (obligacje publiczne, szczeglnie te emitowane
przez pastwo amerykaskie, nisko wynagradzane, stanowi zawsze mniej ni 10 % portfeli i s
prawie zupenie nieobecne w najwikszych funduszach). W miar jak pniemy si w hierarchii
funduszy, obserwujemy rosnce zastosowanie strategii alternatywnych, to znaczy lokat o bardzo
wysokim zwrocie, takich jak akcje nienotowane na giedzie (private equity) i w szczeglnoci
nienotowane akcje zagraniczne (ktre wymagaj solidnej wiedzy eksperckiej); fundusze hedgingowe
(hedge funds) i produkty pochodne; lokaty w nieruchomociach i surowcach: energii, bogactwach
naturalnych, rnych produktach pochodnych (chodzi znowu o lokaty wymagajce bardzo
specyficznej wiedzy eksperckiej i potencjalnie bardzo opacalne)28. Jeli sprawdzimy znaczenie

caoci tych lokat alternatywnych, ktrych jedynym punktem wsplnym jest wykroczenie poza
klasyczne lokaty (akcje, obligacje) dostpne dla wszystkich, to okae si, e reprezentuj one zaledwie
nieco ponad 10 % portfeli funduszy poniej 50 milionw euro, potem osigaj szybko 25 % dla tych
midzy 50 i 100 milionami euro, 35 % midzy 100 i 500 milionami euro, 45 % midzy 500 milionami
i 1 miliardem, by ostatecznie doj do szczytu 60 % portfeli w przypadku funduszy powyej 1
miliarda euro. Dostpne dane, publiczne i nadzwyczaj szczegowe, pozwalaj stwierdzi bez cienia
wtpliwoci, e to wanie lokaty alternatywne umoliwiaj bardzo duym funduszom uzyskiwa
rzeczywiste zwroty graniczce z 10 % rocznie, podczas gdy mniejsze fundusze musz si zadowala
5 %.
Co ciekawe, zmienno zwrotw z roku na rok nie wydaje si znaczco wysza przy najwikszych
funduszach. Zwrot otrzymany przez Harvard czy Yale waha si wok swojej redniej, ale nie duo
wicej ni ten mniejszych funduszy. Kiedy sporzdza si rednie kilkuletnie, zwrot wikszych
instytucji jest regularnie wyszy od zwrotu mniejszych, z rnic w przyblieniu sta w czasie.
Inaczej mwic, wyszy zwrot uzyskany przez wiksze fundusze nie bierze si gwnie
z podejmowania wikszego ryzyka, ale raczej z bardziej skomplikowanej strategii inwestycyjnej
pozwalajcej uzyskiwa portfele strukturalnie i trwale bardziej rentowne29.
Kapita i oszczdnoci skali
Przytoczone fakty mona wyjani oszczdnociami skali i efektami skali zwizanymi z kosztami
zarzdzania portfelem. Harvard, aby zarzdza kapitaem swego funduszu, przeznacza rocznie prawie
100 milionw dolarw na management costs. Dziki tej okrgej sumie wynagradza rozbudowany
i sprawny zesp zarzdcw portfela, zdolny do wynalezienia najlepszych moliwych lokat
alternatywnych na wiecie. Niemniej w skali caego funduszu Harvardu (okoo 30 miliardw dolarw)
koszty zarzdzania stanowi zaledwie ponad 0,3 % rocznie. Jeli pozwala to otrzymywa roczny zwrot
rzdu 10 % raczej ni 5 %, to ewidentnie jest to bardzo dobry interes. Z kolei uniwersytet, ktrego
fundusz wynosi tylko 1 miliard dolarw (co i tak jest niez sum), nie moe sobie pozwoli na
pacenie 100 milionw dolarw za ekip zarzdcw: koszty zarzdzania pochaniayby wwczas 10 %
rocznie. W praktyce uniwersytety ograniczaj swoje koszty zarzdzania do mniej ni 1 %,
a najczciej do mniej ni 0,5 % rocznie. Tak wic aby zarzdza funduszem w wysokoci 1 miliarda,
wydaje si kwot 5 milionw, co rzecz jasna nie pozwoli opaci tej samej ekipy specjalistw od lokat
alternatywnych co za 100 milionw. Na przykad North Iowa Area Community College i jego fundusz
rzdu 11,5 miliona dolarw nawet powicajc 1 % rocznie, czyli 115 000 dolarw na koszty
zarzdzania, bdzie musia zadowoli si zarzdc na p albo nawet na wier etatu, biorc pod
uwag stawki na rynku. To cigle lepiej ni przecitny Amerykanin, ktry z zaledwie 100 000 dolarw
majtku jest swoim wasnym zarzdc i musi zadowoli si poradami szwagra. Co prawda, porednicy
finansowi i zarzdcy majtku nie s zawsze nieomylni (mwic bardzo ogldnie), ale o ile pozwalaj
odnale najbardziej opacalne lokaty, o tyle jest to gwny mechanizm wyjaniajcy, dlaczego
wysze fundusze otrzymuj wysze zwroty.
Rezultaty te s uderzajce, poniewa ilustruj w sposb szczeglnie wyrany i konkretny
mechanizmy mogce prowadzi do bardzo silnej nierwnoci zwrotw z kapitau w zalenoci od
rozmiaru kapitau pocztkowego. Warto zwaszcza uwiadomi sobie, e to te zwroty tumacz
w duym stopniu pomylno najwikszych uniwersytetw amerykaskich, nie za darowizny
dawnych uczniw, ktre opiewaj na znacznie mniejsze sumy, rzdu pi lub dziesi razy mniejszego

ni roczny zwrot z funduszy30.

Przy interpretacji tych danych naley jednak zachowa ostrono. Przesadne byoby zwaszcza
stosowanie ich do mechanicznego prognozowania globalnych nierwnoci indywidualnych fortun
w cigu zbliajcych si dekad. Przede wszystkim te bardzo wysokie zwroty obserwowane w okresach
1980 2010 i 1990 2010 oddaj czciowo zjawisko dugoterminowego nadganiania cen aktyww
nieruchomociowych i giedowych na poziomie wiatowym, ktre analizowalimy w drugiej czci
ksiki, ale ktre nie musi trwa dalej (w takim wypadku dugoterminowe zwroty przedstawione
wyej powinny lekko si zmniejszy w nadchodzcych dekadach)31. Nastpnie, moliwe jest, e
oszczdnoci skali zaznaczaj si tylko w wypadku bardzo duych portfeli i bd mniej znaczce dla
skromniejszych fortun, typu 10 milionw albo 50 milionw euro, ktre jak widzielimy w sumie
wa znacznie wicej w ujciu masy globalnej na poziomie wiatowym ni miliarderzy z rankingu
Forbesa. Wreszcie wypada podkreli, e nawet po odjciu wszystkich kosztw zarzdzania zwroty
te oddaj mimo wszystko zdolno instytucji do wyboru sprawnych zarzdcw. Tymczasem rodzina
nie jest instytucj. Moe si zawsze zdarzy, e cudowne dziecko roztrwoni spadek, czego board
Harvardu niewtpliwie nie zrobi, choby dlatego, e wiele osb zareaguje i zmobilizuje si, by usun
problem. To midzy innymi takie wstrzsy dotykajce rodzinnych fortun pozwalaj w zasadzie
unikn nieskoczonego wzrostu nierwnoci na poziomie indywidualnym i zmierzaj ku bardziej
zrwnowaonej dystrybucji majtku.
Przyznajmy, e s to argumenty tylko po czci uspokajajce. Byoby nieostronoci zdawa si
wycznie na t odwieczn, lecz niepewn si degeneracji rodzin, w celu ograniczenia przyszej
ekspansji miliarderw. Stwierdzilimy ju przecie, e wystarczya rnica r g umiarkowanych
rozmiarw, by dystrybucja majtkw staa si skrajnie nierwna. Nie potrzeba zwrotu sigajcego
10 % rocznie dla wszystkich wysokich majtkw. Ju mniejsza rnica wystarczy do wywoania
zwizanych z nierwnociami turbulencji.
Z tego wzgldu zamone rodziny wynajduj bez przerwy coraz bardziej skomplikowane formuy
prawne, by ulokowa swj majtek fundusze powiernicze, fundacje czsto z powodw fiskalnych,
ale niekiedy rwnie by ograniczy przyszym pokoleniom moliwo zrobienia byle czego
z posiadanymi aktywami. Innymi sowy, granica midzy omylnymi jednostkami i wiecznymi
fundacjami nie jest tak szczelna, jak si wydaje. Ograniczenia praw przyszych pokole zostay
w zasadzie powanie zredukowane ju ponad dwa wieki temu wraz z uchyleniem entails (zob. rozdzia
10), ale w praktyce zasady te mona niekiedy omin, kiedy wymagaj tego okolicznoci.
W szczeglnoci czsto trudno jest stwierdzi rnic midzy fundacjami na uytek czysto prywatny
i rodzinny oraz fundacjami naprawd charytatywnymi. Rodziny, ktrych to dotyczy, posuguj si
tymi strukturami w podwjnej roli i zwykle dbaj o to, by zachowa kontrol nad fundacjami,
w ktrych lokuj aktywa take wtedy, gdy instytucje te prezentuj si jako zasadniczo charytatywne32.
Nie jest rwnie proste dowiedzenie si, jakie dokadnie s prawa dzieci i bliskich w tych zoonych
ukadach, gdy wane szczegy s zwykle zawarte w statutach, ktre nie maj charakteru
publicznego, nie wspominajc o tym, e fundusze powiernicze (trust fund) o charakterze wyraniej
rodzinnym i spadkowym dubluj czasami fundacje o powoaniu charytatywnym33. Warto odnotowa,
e zadeklarowane skarbowi pastwa darowizny czsto gwatownie trac na wartoci, gdy zaostrza si
warunki kontroli (na przykad gdy wymaga si, by donator przedstawi bardziej precyzyjne rachunki,
albo gdy zainteresowane fundacje musz udostpnia bardziej szczegowe ni uprzednio rozliczenia,
aby zawiadczy, e ich oficjalny cel statutowy jest przestrzegany, a prywatne korzyci nie graj
nadmiernej roli), co potwierdza tez o pewnej nieszczelnoci midzy korzyciami prywatnymi

i publicznymi z tych struktur34. W sumie bardzo trudno jest dokadnie powiedzie, jaka cz fundacji
suy celom, ktre mona okreli jako cele poytku publicznego35.
Jaki jest wpyw inflacji na nierwno zwrotw z kapitau?
Otrzymane wyniki na temat dochodowoci uniwersyteckich funduszy elaznych prowadz nas
z powrotem do tematu czystego zwrotu z kapitau i nieegalitarnych skutkw inflacji. Jak widzielimy
w rozdziale 1, od lat 80. XX wieku stopa inflacji wydaje si ustabilizowana wok nowej normy
wynoszcej okoo 2 % rocznie w bogatych krajach, czyli znacznie mniej od szczytw inflacyjnych
w cigu XX wieku i znacznie wicej od inflacji zerowej lub prawie zerowej, ktra bya norm
w XIX wieku i a do roku 1914. W gospodarkach wschodzcych inflacja jest obecnie znacznie
wiksza ni w krajach bogatych (czsto przekracza 5 %). Pytanie brzmi: jaki jest wpyw inflacji 2 %
lub 5 % raczej ni 0 % na zwrot z kapitau?
Niekiedy zakadamy, niesusznie, e inflacja zmniejsza redni zwrot z kapitau. Jest to nieprawd,
poniewa rednio cena kapitau, to znaczy cena aktyww w nieruchomociach i finansowych, ronie
rwnie szybko jak ceny konsumpcyjne. Wemy kraj, w ktrym zasb kapitau stanowi sze lat
dochodu narodowego ( = 6) i gdzie udzia kapitau w dochodzie narodowym wynosi 30 % ( =
30 %), co odpowiada redniemu zwrotowi 5 % (r = 5 %). Wyobramy sobie, e kraj ten przechodzi od
inflacji 0 % do inflacji 2 % rocznie. Czy naprawd redni zwrot z kapitau spadnie z 5 % do 3 %?
Oczywicie, e nie. W pierwszym przyblieniu, jeli ceny konsumpcyjne wzrosn o 2 % rocznie, to
moliwe jest, e ceny aktyww take wzrosn rednio o 2 % rocznie. Nie bdzie wic ani straty, ani
nadwyki, a zwrot z kapitau cigle bdzie wynosi 5 % rocznie. Natomiast jest prawdopodobne, e
inflacja zmieni dystrybucj tego redniego zwrotu midzy indywidualnymi obywatelami. W praktyce
redystrybucje wprowadzane przez inflacj s zawsze zoone, wielowymiarowe i w wikszoci
nieprzewidywalne.
Syszy si czasami, e inflacja jest wrogiem rentiera, co po czci wyjania upodobanie
nowoczesnych cywilizacji do inflacji. Moe to by prawd w tym sensie, e inflacja zmusza do
powicenia choby minimalnej uwagi wasnemu kapitaowi. W obliczu inflacji ten, kto zadowala si
siedzeniem na stosie banknotw, widzi, jak ten stos w oczach topnieje, i koczy zrujnowany, nawet
bez potrzeby opodatkowania. Inflacja stanowi wic rodzaj podatku od rozleniwionego bogactwa albo
dokadniej od bogactwa, ktre w ogle nie jest inwestowane. Ale, jak ju wczeniej obszernie
pisalimy, wystarczy ulokowa swj majtek w realnych aktywach, w szczeglnoci
w nieruchomociach bd na giedzie, a bdzie to stanowio o wiele lepsze zabezpieczenie ni
gotwka36, aby cakowicie tego podatku inflacyjnego unikn. Zwroty z uniwersyteckich funduszy
elaznych potwierdzaj to w zupenoci. Nie ulega wtpliwoci, e inflacja 2 % w stosunku do 0 % nie
przeszkadza w adnym stopniu najwikszym majtkom w uzyskiwaniu bardzo wysokich realnych
zwrotw.
Mona nawet wyobrazi sobie, e inflacja raczej sprzyja poprawieniu wzgldnej pozycji
najwyszych majtkw, poniewa wzmacnia znaczenie zarzdcw fortun i porednikw finansowych.
Kiedy posiada si kapita rzdu 10 czy 50 milionw euro, prawdopodobnie nie jest si w stanie
zatrudni takich zarzdcw jak Harvard, ale mimo wszystko dysponuje si wystarczajcymi rodkami,
by opaci doradcw finansowych i skorzysta z usug bankowych pozwalajcych unikn inflacji.
Kiedy posiada si 10 000 albo 50 000 euro, wybr portfela proponowanego przez wasnego bankiera
jest duo bardziej ograniczony: kontakty s na og krtsze i czsto znajdujemy si w sytuacji

lokowania oszczdnoci na rachunkach czekowych mao lub w ogle nieoprocentowanych

i ksieczkach oszczdnociowych przynoszcych niewiele ponad inflacj. Trzeba doda, e niektre
aktywa same w sobie zawieraj efekty skali i w praktyce s niedostpne dla maych majtkw. Warto
uwiadomi sobie, e nierwno w dostpie do najlepiej wynagradzanych lokat dotyczy caej
ludnoci i wykracza zdecydowanie poza skrajne przypadki lokat alternatywnych, tak cenionych
przez wielkie fortuny lub fundusze kapitaowe. Na przykad w przypadku niektrych produktw
finansowych proponowanych przez banki istniej bilety wstpu (stosunkowo drogie, rzdu niekiedy
kilkuset tysicy euro), tak e skromnym oszczdnociom pozostaje zadowoli si mniej
interesujcymi produktami finansowymi (pozwalajc zarazem porednikom pobiera wysze mare
od wikszych inwestorw).
Efekty skali dotycz rwnie, i przede wszystkim, rynku nieruchomoci. W praktyce chodzi
o przypadek najwaniejszy i najbardziej oczywisty dla ogromnej wikszoci ludzi. Najprostszym
sposobem inwestowania wasnych pienidzy jest bycie wacicielem swojego mieszkania. Pozwala to
zabezpieczy si przed inflacj (warto dobra ronie zwykle przynajmniej tak samo szybko jak ceny
konsumpcyjne) i chroni przed koniecznoci pacenia czynszu, co odpowiada rocznemu zwrotowi
rzdu 3 4 % rocznie. Ale kiedy dysponuje si 10 000 czy 50 000 euro, nie wystarczy zdecydowa si
na zostanie wacicielem swojego mieszkania: trzeba jeszcze mie tak moliwo. Tymczasem bez
odpowiedniego wkadu pocztkowego albo staego zatrudnienia czsto trudno jest uzyska
wystarczajc poyczk. Nawet jeli dysponuje si 100 000 lub 200 000 euro, ale mieszka si
w wielkim miecie i zarabia na poziomie poniej dwch lub trzech najwyszych centyli hierarchii
pacowej, to zostanie wacicielem wasnego mieszkania moe by trudne, nawet jeli zgodzimy si na
zaduenie na dugi okres przy wysokim oprocentowaniu. W konsekwencji ci, ktrzy zaczynaj
z niewielkim pocztkowym majtkiem, najczciej pozostaj tylko lokatorami. Bd wic pacili
wysoki czynsz (przynoszcy duy zwrot wacicielowi) przez wiele lat, niekiedy przez cae swoje
ycie, podczas gdy ich oszczdnoci ulokowane w banku bd ledwie chronione przed inflacj.
Na odwrt ci, ktrzy zaczynaj z wikszym majtkiem dziki odziedziczonemu spadkowi lub
otrzymanej darowinie albo dziki wystarczajco wysokim zarobkom, albo obu tym rzeczom naraz,
mog szybko sta si wacicielami swego mieszkania, co pozwoli im uzyska rzeczywisty zwrot co
najmniej 3 4 % rocznie z ich oszczdnoci i oszczdzi jeszcze wicej na czynszu. Ta nierwno
w dostpie do nieruchomoci ze wzgldu na efekt skali istniaa od zawsze37, cho mona j omin
przez zakup mniejszego mieszkania na wynajem albo inne zainwestowanie swoich pienidzy.
W kadym razie zostaa ona poniekd zwikszona przez nowoczesn inflacj. W XIX wieku, kiedy
inflacja bya zerowa, byo stosunkowo atwo przy niewielkich oszczdnociach uzyska rzeczywisty
zwrot 3 % lub 4 %, na przykad zakupujc obligacje pastwowe. Dzisiaj taki zwrot jest czsto
nieosigalny przy skromniejszych oszczdnociach.
Podsumujmy: gwnym skutkiem inflacji nie jest zmniejszenie redniego zwrotu z kapitau, lecz
jego inne rozdystrybuowanie. Nawet jeli skutki inflacji s skomplikowane i wielowymiarowe, to
wszystko zdaje si wskazywa, e spowodowana ni redystrybucja odbywa si raczej ze szkod dla
mniejszych majtkw i korzyci dla wikszych, a zatem w kierunku odwrotnym do takiego, jakiego
generalnie mona sobie yczy. Z pewnoci inflacja ma rwnie jako skutek nieznaczne
zmniejszenie czystego redniego zwrotu z kapitau, poniewa zmusza wszystkich do zwrcenia
wikszej uwagi na lokowanie swych rodkw. Mona porwna t historyczn zmian do zwikszenia
w bardzo dugim okresie stopy amortyzacji kapitau, ktra wymagaa czstszych decyzji
inwestycyjnych i zastpowania jednych aktyww drugimi38. W obu przypadkach trzeba wic dzi
wicej pracowa, by otrzyma dany zwrot: kapita sta si bardziej dynamiczny. W kadym razie

jest to raczej mao bezporedni i skuteczny sposb walki z rent: okazuje si, e nieznaczny spadek
redniego czystego zwrotu z kapitau ma o wiele mniejsze znaczenie ni wzrost nierwnoci zwrotu,
a w szczeglnoci nie zagraa w ogle najwikszym majtkom. Inflacja nie kadzie zatem kresu
rencie. Wrcz przeciwnie, przyczynia si do wzmocnienia nierwnoci dystrybucji kapitau.
Chciabym by dobrze zrozumiany: nie proponuj tutaj i teraz powrotu do standardu zota i zerowej
inflacji. W niektrych warunkach inflacja moe mie pewne zalety, bardziej wszake ograniczone, ni
si niekiedy sdzi. Wrcimy do tego, kiedy zajmiemy si rol bankw centralnych i kreowania
pienidza, zwaszcza w sytuacjach paniki finansowej i kryzysu zaduenia publicznego. Poza tym
istniej inne sposoby ni zerowa inflacja i renta pastwowa rodem z XIX wieku, by ubosi mieli
dostp do wynagrodzenia z oszczdnoci. Ale wane jest uwiadomienie sobie, e inflacja jest
narzdziem niezwykle prymitywnym, a nawet kontrproduktywnym, jeli zakadanym celem miaoby
by uniknicie powrotu do spoeczestwa rentierw, a mwic szerzej zmniejszenie nierwnoci
majtkowych. Podatek progresywny od kapitau wydaje si znacznie lepszym rozwizaniem, tak
z powodw demokratycznej przejrzystoci, jak i realnej skutecznoci.
Rentowno funduszy suwerennych: kapitaowa i polityczna
Zbadajmy przypadek funduszy suwerennych, ktre w ostatnich dekadach bardzo si rozwiny,
zwaszcza w krajach eksportujcych rop naftow. Publicznie dostpne dane dotyczce strategii
inwestycyjnych i faktycznie osignitej rentownoci s niestety duo mniej szczegowe
i uporzdkowane ni te dotyczce funduszy elaznych uniwersytetw, co jest o tyle niefortunne, e
stawki finansowe s tu zdecydowanie duo wysze. Fundusz norweski, ktry sam wart jest ponad 700
miliardw euro w 2013 roku (czyli dwukrotnie wicej ni wszystkie uniwersytety amerykaskie razem
wzite), publikuje najbardziej szczegowe raporty finansowe. Jego strategia inwestycyjna,
przynajmniej na pocztku, wydaje si bardziej klasyczna ni funduszy uniwersyteckich, bez wtpienia
po czci dlatego, e odbywa si pod kontrol spoeczestwa (ktre akceptowao by moe mniej
chtnie ni board Harvardu masowe lokaty w funduszach hedgingowych i akcjach na rynkach
pozagiedowych), a uzyskane zwroty s wyranie mniej korzystne39. Szefowie funduszu otrzymali
w ostatnich latach zgod na wejcie w sposb bardziej zdecydowany w lokaty alternatywne (w
szczeglnoci w midzynarodowe nieruchomoci), wic jest moliwe, e te zwroty w przyszoci
wzrosn. Zauwamy, e koszty zarzdzania funduszem wynosz poniej 0,1 % dotacji (wobec 0,3 %
dla Harvardu), ale biorc pod uwag fakt, e fundusz jest ponad dwudziestokrotnie wikszy, pozwala
to mimo wszystko zastanowi si nad jego strategi inwestycyjn. Dowiadujemy si rwnie, e dla
caoci okresu 1970 2010 okoo 60 % pienidzy z ropy naftowej zostao ulokowane w funduszu,
a 40 % skonsumowane corocznie w wydatkach publicznych. Wadze norweskie nie ujawniaj, jaki jest
dugofalowy cel umacniania funduszu oraz od kiedy bdzie moliwe konsumowanie otrzymanych
zwrotw albo przynajmniej ich czci. Bez wtpienia same jeszcze tego nie wiedz: wszystko zaley
od ewolucji norweskich rezerw naftowych, ceny baryki i rentownoci funduszu w nadchodzcych
dekadach.
Jeli przyjrzymy si innym funduszom suwerennym, w szczeglnoci tym z Bliskiego Wschodu, to
stwierdzimy niestety duo wiksz nieprzejrzysto. Sprawozdania finansowe s najczciej do
oglne. Niemoliwe jest dokadne poznanie strategii inwestycyjnych, a otrzymane zwroty s
ujawniane w sposb aluzyjny i niekiedy mao spjny z roku na rok. Ostatnie raporty opublikowane
przez Abu Dhabi Investment Authority, ktra zarzdza najwikszym wiatowym funduszem
suwerennym (w przyblieniu na rwni z Norwegi), mwi o rednim realnym zwrocie

przekraczajcym 7 % rocznie w okresie 1990 2010 i wyszym od 8 % w okresie 1980 2010.

Zestawiajc to ze zwrotami z uniwersyteckich funduszy elaznych, wydaje si to w peni wiarygodne.
Ale z braku informacji rocznych trudno jest wnioskowa dalej.
Warto zauway, e w zalenoci od funduszy istniej bardzo rne strategie inwestycyjne, co idzie
zreszt w parze z bardzo rnymi strategiami komunikacyjnymi i politycznymi na arenie
midzynarodowej. Podczas gdy fundusz Abu Zabi ogasza wszem i wobec wysok rentowno, trzeci
w kolejnoci (nastpujcy bezporednio po Abu Zabi i Norwegii w hierarchii funduszy naftowych,
a przed Kuwejtem, Katarem i Rosj) fundusz Arabii Saudyjskiej wybiera wrcz przeciwnie
milczenie. Jasne jest, e mae kraje naftowe Zatoki Perskiej, majce niewielk liczb ludnoci,
zwracaj si przede wszystkim do midzynarodowej wsplnoty finansowej. Z kolei raporty saudyjskie
s bardziej rzeczowe, obejmujc informacje nie tylko na temat rezerw, ale rwnie zmian
w rachunkach narodowych i budetach publicznych. Zwracaj si te bardziej do ludnoci krlestwa,
ktra zbliaa si do 20 milionw z pocztkiem lat 2010, co stanowi niewiele w zestawieniu
z wielkimi krajami regionu (80 milionw w Iranie, 85 milionw w Egipcie, 35 milionw w Iraku), ale
nieporwnywalnie wicej ni w przypadku mikropastw Zatoki Perskiej40. Poza t odmienn sytuacj
wydaje si, e saudyjskie rezerwy s ulokowane w sposb duo mniej agresywny. Wedug oficjalnych
dokumentw redni zwrot otrzymany na rezerwach Arabii Saudyjskiej nie przekracza 2 3 %, co
mona tumaczy faktem, e znaczna cz tych rezerw bya ulokowana w obligacjach amerykaskich.
Saudyjskie raporty finansowe nie podaj oczywicie wszystkich niezbdnych informacji
umoliwiajcych poznanie szczegowej ewolucji ich portfela, ale dostpne elementy s globalnie
duo peniejsze ni te prezentowane przez mae pastwa Zatoki, i akurat w tej konkretnej kwestii do
precyzyjne.
Dlaczego Arabia Saudyjska postanowia ulokowa swe rezerwy w amerykaskich papierach
skarbowych, kiedy moga uzyska znacznie lepsz rentowno gdzie indziej? Pytanie to zasuguje na
postawienie tym bardziej, e przecie ju od kilku dekad fundusze elazne uniwersytetw
amerykaskich nie s inwestowane w obligacje pastwowe wasnego kraju, a rentownoci szuka si
w szerokim wiecie, w funduszach spekulacyjnych, akcjach na rynkach pozagiedowych i w
instrumentach pochodnych surowcw. Owszem, obligacje pastwa amerykaskiego daj godn
pozazdroszczenia gwarancj stabilnoci w niestabilnym wiecie, std te by moe opinia saudyjska
nie jest zainteresowana lokatami alternatywnymi. Niemniej wymiar polityczny i militarny tego
wyboru nie moe by pominity: nawet jeeli nie jest to oficjalnie sformuowane, poyczanie
pienidzy na niski procent krajowi, ktry j wojskowo chroni, moe dla Arabii Saudyjskiej by
cakiem logicznym rozwizaniem. Wedug mojej wiedzy nikt nie prbowa przeliczy dokadnie
rentownoci tej inwestycji. Wydaje si jednak oczywiste, e stopa zwrotu musi by do wysoka.
Gdyby Stany Zjednoczone wspierane przez kraje zachodnie nie usuny armii irackiej z Kuwejtu
w 1991 roku, Irak mgby zagrozi zoom saudyjskim i nie mona wykluczy, e inne kraje regionu,
jak Iran, weszyby do tej militarnej gry o redystrybucj renty naftowej. Dynamika wiatowej
dystrybucji kapitau jest procesem, ktry ma rwnoczenie charakter gospodarczy, polityczny
i militarny. Dziao si tak ju w epoce kolonialnej, kiedy mocarstwa wczesnej epoki ze
Zjednoczonym Krlestwem i Francj na czele byy gotowe uywa kanonierek dla ochrony swoich
inwestycji. Najwyraniej podobnie bdzie to wygldao w XXI wieku, w rnych, trudnych do
przewidzenia, konfiguracjach geopolitycznych.
Czy fundusze naftowe zdobd wiat?

W ktrym kierunku mog pj fundusze suwerenne w nadchodzcych dekadach? Wedug dostpnych,

cho cigle niedoskonaych szacunkw, cao lokat funduszy suwerennych stanowia w roku 2013
nieco ponad 5300 miliardw dolarw, z czego okoo 3200 miliardw dla funduszy krajw naftowych
(dodajc do wspomnianych ju gwnych funduszy wielk liczb funduszy krajw mniejszej skali,
takich jak Dubaj, Libia, Kazachstan, Algieria, Iran, Azerbejdan, Brunei, Oman) i w przyblieniu 2100
miliardw dla funduszy krajw nienaftowych (to znaczy gwnie Chin, Hongkongu, Singapuru i wielu
maych funduszy licznych krajw)41. eby zobrazowa sobie rzdy wielkoci, chodzi niemal o t
sam mas, co cakowity majtek miliarderw sklasyfikowanych przez Forbesa (okoo 5400
miliardw dolarw w 2013 roku). Inaczej mwic, w dzisiejszym wiecie miliarderzy posiadaj
w przyblieniu 1,5 % caoci wiatowego majtku prywatnego oraz fundusze suwerenne rwnie s
w posiadaniu rwnowartoci 1,5 % wiatowego majtku prywatnego. Mona si pociesza, e
pozostawia to jeszcze 97 % wiatowego kapitau dla reszty planety42. Wobec funduszy suwerennych
mona take zastosowa te same prognozy co wobec miliarderw i doj do wniosku, e uzyskaj
decydujce znaczenie ponad 10 20 % kapitau wiatowego dopiero w drugiej poowie
XXI wieku, w zwizku z czym jeszcze do daleko nam do koniecznoci pacenia miesicznego
czynszu emirowi Kataru (albo podatnikowi norweskiemu). Niemniej bdem byoby przejcie do
porzdku dziennego nad t kwesti. Po pierwsze warto zatroszczy si o czynsz naszych dzieci
i wnukw ju teraz, a nie czeka, a spodziewane tendencje przyjm niepokojc skal. Po drugie
znaczna cz kapitau wiatowego przybiera formy mao pynne (na przykad kapitau
w nieruchomociach i profesjonalnego niewymienialnego na rynkach finansowych), tak wic moemy
si spodziewa, e cz funduszy suwerennych w mniejszej mierze kapitau miliarderw zostanie
zainwestowana w aktywach finansowych dajcych si natychmiast upynni, na przykad na uytek
przejcia jakiego bankrutujcego przedsibiorstwa, kupienia klubu pikarskiego albo zainwestowania
w rewitalizowanej dzielnicy, kiedy osabionym wadzom pastwowym zabraknie na to rodkw43.
Problem inwestycji pochodzcych z krajw naftowych jest coraz szerzej obecny wewntrz bogatych
krajw, zwaszcza we Francji, ktra psychologicznie jest zreszt sabo przygotowana na wielki powrt
kapitau.
Wreszcie, i przede wszystkim, fundusze suwerenne przynajmniej te nalece do krajw
eksportujcych rop w odrnieniu od miliarderw, bd si rozwijay nie tylko wskutek
rekapitalizacji zwrotu, ale take dziki dochodom z ropy naftowej w nadchodzcych dekadach. Mimo
i w tej kwestii panuje wiele niepewnoci zarwno jeli chodzi o rozmiary rezerw, jak i zmiany
popytu oraz ceny ropy naftowej wszystko zdaje si wskazywa, e ten efekt bdzie wyranie
dominowa nad efektem zwrotu. Roczna renta pochodzca z eksploatacji bogactw naturalnych,
okrelona jako rnica midzy dochodami i kosztami produkcji, stanowia w poowie lat 2000 okoo
5 % wiatowego PKB (z czego poowa dla renty naftowej i poowa dla innych bogactw naturalnych:
gwnie gazu, wgla, mineraw, drewna), wobec okoo 2 % w latach 90. i poniej 1 % z pocztkiem
lat 70. XX wieku44. Wedug niektrych prognoz cena ropy naftowej, obecnie okoo 100 dolarw za
baryk (wobec 25 dolarw z pocztkiem lat 2000), moe ustali si w sposb trway na poziomie 200
dolarw od lat 2020 2030. Jeli wystarczajco dua cz odpowiedniej renty bdzie corocznie
lokowana w funduszach suwerennych (cz, ktra powinna znacznie wzrosn w porwnaniu
z obecn tendencj), wwczas bez trudu mona przewidzie scenariusz, w ktrym aktywa funduszy
suwerennych przekrocz 10 20 % caoci majtkw wiatowych do lat 2030 2040. adne prawo
ekonomiczne nie wyklucza takiej trajektorii; wszystko zaley od warunkw poday i popytu, odkrycia
lub nie nowych z lub rde energii, szybkoci, z jak ludzie przyzwyczaj si y bez ropy

naftowej. W kadym wypadku jest prawie nieuchronne, e fundusze naftowe bd kontynuoway swj
obecny wzrost, a ich udzia w aktywach wiatowych w latach 2030 2040 bdzie co najmniej dwulub trzykrotnie wyszy, co oznacza zasadnicz zmian.
Jeli taka ewolucja nastpi, to moliwe, e fakt przejcia w znacznej mierze krajw zachodnich
przez fundusze naftowe bdzie wywoywa negatywne reakcje polityczne rnej natury, na przykad
w formie ogranicze w moliwoci nabywania i posiadania narodowych aktyww nieruchomych,
przemysowych i finansowych przez fundusze suwerenne, nawet w formie wywaszcze czciowych
lub cakowitych. Chodzi tutaj o reakcj, ktra nie byaby ani bardzo mdra politycznie, ani specjalnie
skuteczna gospodarczo, ale ma t zalet, e ley w zasigu moliwoci rzdu narodowego, nawet
w kraju maych rozmiarw. Mona zreszt zauway, e same kraje naftowe zaczy ju ogranicza
swoje inwestycje zagraniczne i inwestowa masowo na wasnym terytorium, uruchamiajc muzea,
hotele, uniwersytety, a nawet stacje narciarskie, czasami na skal pozbawion racjonalnoci
gospodarczej i finansowej. Moe to by interpretowane jako wczesne uwiadomienie sobie faktu, e
trudniej jest by wywaszczonym u siebie ni za granic. Nic nie gwarantuje wszake, e proces ten
bdzie zawsze przebiega w sposb spokojny. Nikt nie zna dokadnej, nieprzekraczalnej granicy
psychologicznej i politycznej w kwestii posiadania jednego kraju przez drugi.
Czy Chiny podbij wiat?
Przypadek funduszy suwerennych krajw nieposiadajcych ropy naftowej wyglda troch inaczej.
Dlaczego jaki kraj pozbawiony szczeglnego bogactwa naturalnego chciaby posiada inny kraj?
Mona oczywicie myle o ambicji neokolonialnej, czystej woli potgi, jak w epoce kolonializmu
europejskiego. Rnica polega jednak na tym, e kraje europejskie dysponoway wwczas przewag
technologiczn pozwalajc im umacnia ich dominacj. Chiny i inne kraje wschodzce s obecnie
zaangaowane w proces nadzwyczaj szybkiego wzrostu, ale wszystko wskazuje na to, e dobiegnie on
kresu, gdy zakoczy si nadganianie wydajnoci i stopy yciowej. Upowszechnienie wiedzy i technik
produkcyjnych jest podstawowym procesem wyrwnujcym: kiedy mniej zaawansowany dogoni
najbardziej zaawansowanego, przestaje rozwija si szybciej.

WYKRES 12.4: Stosunek kapitau do dochodu na wiecie, 1870 2100

INTERPRETACJA: wedug prognoz stosunek kapitau do dochodu na poziomie wiatowym mgby zbliy si do
700 % od dzi do koca XXI wieku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

W scenariuszu ewolucji stosunku kapitau do dochodu na poziomie wiatowym przedstawionym

w rozdziale 5 zaoylimy, e stopy oszczdnoci rnych krajw ustabilizuj si w okolicach 10 %
dochodu narodowego, w miar jak proces midzynarodowej konwergencji bdzie zmierza ku
kocowi. W tym wypadku akumulacja kapitau osignie porwnywalne proporcje we wszystkich
krajach. Znaczca cz zasobu wiatowego kapitau bdzie z pewnoci zakumulowana w krajach
azjatyckich, zwaszcza w Chinach, adekwatnie do ich przyszego udziau w wiatowej produkcji. Ale
stosunek kapitau do dochodu wedug tego scenariusza powinien przyj wartoci podobne na rnych
kontynentach, bez wikszego zakcenia rwnowagi midzy oszczdnociami i inwestycjami
w poszczeglnych strefach. Jedyny wyjtek dotyczy Afryki: w scenariuszu przedstawionym na
wykresach 12.4 i 12.5 stosunek kapitau do dochodu w cigu caego XXI wieku powinien sytuowa si
na poziomie wyranie niszym na kontynencie afrykaskim ni na pozostaych kontynentach (gwnie
ze wzgldu na duo wolniejsze nadganianie gospodarcze i bardziej stopniow transformacj
demograficzn)45. W warunkach wolnego przepywu kapitaw moe to logicznie prowadzi do
wzmocnienia strumienia inwestycji pyncego z innych kontynentw, zwaszcza z Azji i Chin.
Z wymienionych ju powodw mogoby to prowokowa powane napicia, czciowo ju zreszt
odczuwalne.

WYKRES 12.5: Dystrybucja kapitau wiatowego, 1870 2100

INTERPRETACJA: wedug prognoz do krajw azjatyckich powinno nalee okoo poowy kapitau wiatowego
w XXI wieku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Rzecz jasna mona wyobrazi sobie scenariusze znacznie mniej zrwnowaone od przedstawionego
scenariusza podstawowego. Warto jednak podkreli, e siy rozwarstwienia s tu o wiele mniej
widoczne ni w wypadku funduszy naftowych, opierajcych si na mannie z nieba, cakowicie

nieproporcjonalnej do potrzeb ludnoci bdcej w jej posiadaniu (zwaszcza e populacje te s

niekiedy niewielkie liczebnie), std te bierze si logika nieskoczonej akumulacji, ktr nierwno
r > g moe przetworzy w stae zwikszanie rozwarstwienia w globalnej dystrybucji kapitau.
Podsumowujc: renta naftowa moe faktycznie pozwoli eksporterom ropy na wykupienie reszty
planety i nastpnie ycie z renty od zgromadzonego kapitau46.
W przypadku Chin, Indii i innych krajw wschodzcych sprawy maj si cakiem inaczej: kraje te
skupiaj ogromne populacje, ktrych potrzeby s dalekie od zaspokojenia, zarwno w kwestii
konsumpcji, jak i inwestycji. Mona oczywicie wyobraa sobie scenariusze, w ktrych chiska stopa
oszczdnoci znajdzie si na stae na wyszym poziomie od stp europejskich i amerykaskich, na
przykad gdyby Chiny wybray system emerytalny w caoci oparty na kapitalizacji, a nie repartycji
co byoby wyborem cakiem atrakcyjnym w warunkach wolnego wzrostu (a tym bardziej ujemnego
wzrostu demograficznego)47. Przykadowo: jeli Chiny oszczdziyby 20 % swego dochodu
narodowego do roku 2100, podczas gdy Europa i Ameryka oszczdziyby jedynie 10 %, wwczas
znaczna cz Europy i Nowego wiata znalazaby si do koca XXI wieku w posiadaniu
gigantycznych chiskich funduszy emerytalnych48. Logicznie jest to moliwe, ale do mao
prawdopodobne, z jednej strony dlatego, e chiscy pracownicy i spoeczestwo chiskie jako cao
bd woleli, nie bez racji, opiera si na publicznych systemach emerytury dzielonej (jak w Europie
i w Ameryce), a z drugiej strony z wymienionych ju przy funduszach przyczyn politycznych, ktre
odnosiyby si take do chiskich funduszy emerytalnych.
Rozwarstwienie midzynarodowe, rozwarstwienie oligarchiczne
W kadym razie groba rozwarstwienia midzynarodowego, zwizanego ze stopniowym wchodzeniem
w posiadanie bogatych krajw przez Chiny (lub fundusze naftowe), wydaje si duo mniej wiarygodna
i niebezpieczna ni rozwarstwienia typu oligarchicznego, to znaczy procesu, w ktrym zamone kraje
znalazyby si w posiadaniu ich wasnych miliarderw albo gdyby wszystkie kraje wcznie
z Chinami i krajami naftowymi byy coraz bardziej masowo posiadane przez miliarderw
i multimilionerw z caej planety. Jak widzielimy, ta tendencja ju si zacza. Z zaoonym
spadkiem globalnej stopy wzrostu i coraz ywsz konkurencj midzy krajami o przycignicie
kapitaw, wszystko pozwala myle, e nierwno r > g bdzie w kolejnych dekadach XXI wieku
rosa. Jeli doda do tego nierwno zwrotu z kapitau w zalenoci od rozmiaru kapitau
pocztkowego, ktr rosnca zoono zglobalizowanych rynkw finansowych moe tylko
wzmacnia, to okazuje si, e mamy zebrane wszystkie czynniki sprzyjajce temu, aby udzia
najwyszego centyla i promila w wiatowej hierarchii majtkw osign poziomy nieznane
w historii. Trudno oczywicie powiedzie, w jakim tempie ten proces si dokona. Ale w kadym
wypadku ryzyko rozwarstwienia oligarchicznego jest duo wiksze ni rozwarstwienia
midzynarodowego49.
Warto zwaszcza podkreli, e obawa przed znalezieniem si w posiadaniu Chin jest dzisiaj
kompletn uud. Kraje bogate s w rzeczywistoci duo bogatsze, ni sobie wyobraaj. Cao
majtkw nieruchomych i finansowych po uwzgldnieniu wszelkich dugw, bdcych w posiadaniu
europejskich gospodarstw domowych, wynosi z pocztkiem drugiej dekady XXI wieku okoo 70 000
miliardw euro. Dla porwnania: cao aktyww w rnych chiskich funduszach suwerennych i w
rezerwach Banku Chin stanowi okoo 3000 miliardw euro, czyli ponad dwadziecia razy mniej50.
Kraje zamone nie stoj w obliczu przejcia przez kraje ubogie. Te ostatnie powinny si najpierw

znacznie wzbogaci, co zajmie jeszcze dekady.

Skd zatem bierze si ten strach, to po czci irracjonalne uczucie wywaszczenia? Bez wtpienia
mona to wytumaczy powszechn tendencj do szukania odpowiedzialnych za wasne problemy
wewntrzne gdzie indziej. Przykadowo: syszy si niekiedy we Francji, e to bogaci nabywcy
zagraniczni s odpowiedzialni za wzrost cen paryskich nieruchomoci. Tymczasem jeli zbada
dokadnie ewolucj transakcji pod ktem tosamoci nabywcw i rodzaju apartamentw, to okazuje
si, e wzrost liczby nabywcw zagranicznych (bd rezydujcych za granic) odpowiada za zaledwie
3 % wzrostu cen. Innymi sowy, bardzo wysokie poziomy kapitalizacji nieruchomoci obserwowane
obecnie mona w 97 % wyjani faktem, e jest wystarczajco duo nabywcw francuskich
i rezydujcych we Francji na tyle zamonych, by podtrzymywa takie stawki51.
Moliwe, e to uczucie wywaszczenia wynika z bardzo silnej koncentracji majtkw w bogatych
krajach (dla znacznej czci ludnoci kapita stanowi abstrakcj) oraz wyranie ju rozpocztego
procesu politycznej emancypacji najwikszych majtkw. Dla wikszoci mieszkacw zamonych
krajw, szczeglnie w Europie i we Francji, myl, i europejskie gospodarstwa domowe maj
dwadziecia razy wicej kapitau ni chiskie rezerwy, wydaje si stosunkowo abstrakcyjna, o ile
chodzi o majtki prywatne, a nie fundusze suwerenne mobilizowane na przykad w celu pomocy
Grecji, co w ostatnich latach uprzejmie proponoway Chiny. Te prywatne majtki europejskie s
jednak rzeczywistoci i gdyby rzdy Unii Europejskiej tak zdecydoway, byoby w peni moliwe ich
wspdziaanie. Pojedynczym rzdom z osobna bardzo trudno jest regulowa majtki lub co im
narzuca. To przede wszystkim utrata demokratycznej suwerennoci tumaczy poczucie
wywaszczenia poruszajce dzi kraje bogate, a zwaszcza Uni Europejsk, ktrej terytorium
podzielone jest na mae kraje konkurujce midzy sob o przycignicie kapitaw, co zaostrza tylko
cay proces. Bardzo silny przyrost pozycji finansowych brutto pomidzy krajami (kady w coraz
wikszym stopniu znajduje si w posiadaniu ssiadw), analizowany w rozdziale 5, rwnie skada si
na ten proces i na to poczucie bezradnoci.
W czwartej czci ksiki zobaczymy, do jakiego stopnia globalny albo |europejski podatek od
kapitau mgby stanowi narzdzie uyteczne do przezwycienia tych sprzecznoci oraz jakie inne
rozwizania mogyby przygotowa rzdy. Powiedzmy od razu, e rozwarstwienie oligarchiczne jest
nie tylko bardziej prawdopodobne od rozwarstwienia midzynarodowego, ale rwnie duo
trudniejsze do zwalczenia, poniewa wymaga wysokiego poziomu midzynarodowej koordynacji
midzy krajami, ktre przyzwyczajone s raczej do konkurowania ze sob. Emancypacja wielkich
majtkw zmierza zazwyczaj do wymazania samego pojcia narodowoci, poniewa najbogatsi mog
do pewnego stopnia wynie si ze swoim majtkiem i zmieni narodowo, tak by zerwa wszelkie
wizy ze wsplnot swego pochodzenia. Tylko skoordynowana odpowied na stosunkowo szerokim
poziomie regionalnym pozwoli pokona t trudno.
Czy kraje bogate s tak biedne?
Trzeba te podkreli, e ukrycie wanej czci globalnych aktyww finansowych w rajach
podatkowych ogranicza w istotny sposb nasz zdolno do analizowania globalnej geografii
majtkw. Jeliby pozosta przy oficjalnych danych publikowanych przez administracje statystyczne
rnych krajw i zebranych przez organizacje midzynarodowe (od Midzynarodowego Funduszu
Walutowego poczynajc), to moe si wydawa, e pozycja majtkowa bogatych krajw wobec reszty
wiata jest ujemna. Jak widzielimy w czci drugiej ksiki, Japonia i Niemcy maj do wyrane
pozycje dodatnie wobec reszty wiata (to znaczy maj duo wicej aktyww w reszcie wiata ni

reszta wiata posiada u nich), co oddaje prosty fakt, e zakumuloway one due nadwyki handlowe
w cigu ostatnich dekad. Ale Stany Zjednoczone maj pozycj ujemn, a wikszo krajw
europejskich poza Niemcami ma pozycj blisk zera bd ujemn52. cznie, kiedy podsumuje si
cao krajw zamonych, dochodzi si do pozycji nieznacznie ujemnej, rwnej okoo 4 %
wiatowego PKB z pocztkiem lat 2010, podczas gdy bya ona bliska zeru w poowie lat 80.
XX wieku, co pokazuje wykres 12.653. Warto zauway, e chodzi wszake o bardzo niewielk
pozycj ujemn (odpowiadajc zaledwie 1 % majtku wiatowego). yjemy w historycznym okresie,
gdy pozycje midzynarodowe s stosunkowo zrwnowaone, przynajmniej w porwnaniu z okresem
kolonialnym, kiedy pozycja dodatnia krajw zamonych wobec reszty wiata bya nieporwnanie
silniejsza54.

WYKRES 12.6: Pozycja majtkowa krajw bogatych wobec reszty wiata, 1985 2010
INTERPRETACJA: niezarejestrowane aktywa finansowe utrzymywane w rajach podatkowych s wiksze ni
oficjalne zaduenie zagraniczne krajw bogatych.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Pozycja oficjalna, nieznacznie ujemna, powinna w zasadzie mie jako przeciwiestwo rwnorzdn
pozycj dodatni reszty wiata. Inaczej mwic, kraje biedne powinny posiada wicej aktyww
w krajach bogatych ni te ostatnie maj u nich, z rnic rzdu 4 % wiatowego PKB (okoo 1 %
wiatowego majtku) na ich korzy. W rzeczywistoci nic takiego si nie dzieje: jeli doda cao
statystyk finansowych rnych krajw wiata, to dochodzimy do wniosku, e kraje biedne take maj
pozycj ujemn, a planeta jako cao ma pozycj zdecydowanie ujemn. Innymi sowy,
znajdowalibymy si w posiadaniu planety Mars. Chodzi tu o anomali statystyczn stosunkowo
star, ale ktrej nasilenie organizacje midzynarodowe obserwuj z biegiem lat, nie mogc tego
naprawd wyjani (bilans patniczy jest regularnie ujemny na poziomie wiatowym: wicej pienidzy
wychodzi z krajw, ni przychodzi do innych krajw, co w zasadzie jest niemoliwe). Trzeba rwnie
podkreli, e te statystyki finansowe i bilanse patnicze dotycz w zasadzie caoci terytorium
planety (zwaszcza banki usytuowane w rajach finansowych maj teoretycznie obowizek
przekazywania swoich rachunkw instytucjom midzynarodowym) i e wiele rodzajw znieksztace
i bdw pomiarw moe a priori tumaczy t anomali.

Zestawiajc cao dostpnych rde i wykorzystujc oryginalne dane bankw szwajcarskich,

Gabriel Zucman pokaza, e najbardziej wiarygodnym wyjanieniem tego odstpu jest istnienie duej
masy niezarejestrowanych aktyww finansowych nalecych do gospodarstw domowych w rajach
podatkowych. Z jego ostronych szacunkw wynika, e masa ta stanowi rwnowarto blisko 10 %
wiatowego PKB55. Niektre organizacje pozarzdowe przytaczaj szacunki znacznie wysze (dwa do
trzech razy wiksze). Na podstawie dostpnych rde szacunek Zucmana wydaje mi si nieznacznie
bardziej realistyczny, ale jest rzecz oczywist, e te szacunki s z natury niepewne i chodzi o ich
doln granic56. Warto zauway, e ju ta dolna granica jest nadzwyczaj wysoka, ponad dwukrotnie
wysza ni oficjalna pozycja ujemna caoci krajw bogatych (zob. wykres 12.6)57. Ot wszystko
wskazuje na to, e ogromna wikszo tych aktyww finansowych zlokalizowanych w rajach
podatkowych znajduje si w rkach rezydentw z krajw bogatych (co najmniej trzy czwarte).
Wniosek jest oczywisty: pozycja majtkowa krajw bogatych wobec reszty wiata jest
w rzeczywistoci pozycj dodatni (kraje bogate posiadaj rednio kraje biedne, a nie na odwrt, co
w istocie nie jest zaskakujce), ale ta oczywisto jest przesonita przez ukrywanie czci aktyww
w rajach podatkowych przez najbogatszych mieszkacw krajw zamonych. Taki rezultat pociga za
sob w konsekwencji to, e bardzo silny wzrost majtkw prywatnych w stosunku do dochodu
narodowego obserwowany w krajach bogatych w cigu ostatnich dekad, ktry analizowalimy
w drugiej czci ksiki, jest w rzeczywistoci jeszcze wikszy od tego, co moglimy wyliczy na
podstawie rachunkw oficjalnych. Podobnie rzecz si ma, gdy chodzi o tendencj wzrostow wysokich
majtkw w majtku cakowitym58. Pokazuje to przede wszystkim, jak trudno jest ledzi
i rejestrowa aktywa w zglobalizowanym kapitalizmie pocztku XXI wieku, co prowadzi do
zamazania naszego obrazu podstawowej geografii bogactwa.

1 Przypomnijmy, e wiatowy PKB wyraony w parytecie siy nabywczej siga rzdu 85 000 miliardw dolarw w latach 2012

2013 (okoo 70 000 miliardw euro) i e wedug naszych szacunkw cao majtkw prywatnych (aktywa nieruchome,
profesjonalne i finansowe wolne od dugw) wynosi okoo czterech lat wiatowego PKB, czyli rzd 340 000 miliardw dolarw
(280 000 miliardw euro). Zob. rozdzia 1, rozdzia 6 i aneks techniczny.
2 Inflacja dla tego okresu wynosia okoo 2 2,5 % rocznie (jest nieco nisza w euro ni w dolarach; zob. rozdzia 1). Wszystkie
szczegowe cigi s dostpne w aneksie technicznym.
3 Jeli oblicza rednie w stosunku do caej ludnoci wiata (z dziemi wcznie), ktra wyranie rosa mniej ni populacja dorosa
w okresie 1987 2013 (1,3 % rocznie zamiast 1,9 %), wwczas wszystkie stopy wzrostu pjd w gr, ale nie zmieni to w ogle
odstpw midzy nimi. Zob. aneks techniczny.
4 Zob. aneks techniczny, tabela S12.1.
5 Na przykad jeli zaoy, e rytm rozwarstwienia zaobserwowany midzy latami 1987 2013 na poziomie najwyszej
dwudziestomilionowej odniesie si w przyszoci do caoci grupy zoonej z 1400 miliarderw z klasyfikacji z 2013 roku (czyli
okoo trzech najwyszych milionowych), wwczas udzia tej grupy wzronie z 1,5 % wiatowego majtku w roku 2013 do 7,2 %
w 2050 roku i 59,6 % w roku 2100. Zob. aneks techniczny.
6 Narodowe klasyfikacje fortun sporzdzane przez magazyny w rnych krajach, a w szczeglnoci w Stanach Zjednoczonych, we
Francji, w Wielkiej Brytanii i w Niemczech, schodz troch niej w hierarchii majtkw ni wiatowa klasyfikacja Forbesa,
a udzia objtych nimi fortun dochodzi niekiedy do 2 3 % cakowitego majtku prywatnego kraju. Zob. aneks techniczny.
7 W mediach majtki miliarderw s niekiedy wyraane w stosunku do rocznego strumienia produkcji wiatowej (lub PKB takiego
czy innego kraju, co przynosi czasami przeraajce wyniki); wicej sensu miaoby wyraanie ich w stosunku do zasobu majtku
wiatowego.
8 Raporty te opieraj si zwaszcza na nowatorskiej pracy: J.B. Davies, S. Sandtrm, A. Shorrocks, E.N. Wolff, The level and
distribution of global household wealth, Economic Journal 2011, vol. 121, nr 551, s. 223 254, jak i danych typu tych
zamieszczonych w rozdziale 10. Zob. aneks techniczny.
9 Na og rda wykorzystywane dla oszacowania podziau majtkw (oddzielnie dla kadego kraju) dotycz stosunkowo odlegych
lat, a doroczna aktualizacja opiera si prawie wycznie na danych w rodzaju rachunkw narodowych. Zob. aneks techniczny.
10 Na przykad wiele mediw francuskich przyzwyczajonych od lat do przedstawiania Francji jako miejsca, skd masowo uciekaj
najwiksze majtki (bez choby prby zweryfikowania tych informacji inaczej ni przez kilka anegdot), byo zaskoczonych, e
kadej jesieni od 2010 roku w raportach Credit Suisse Francja jawi si jako europejski lider majtkowy: jest systematycznie
klasyfikowana jako wiatowy numer 3 (za Stanami Zjednoczonymi i Japoni, ale wyranie przed Wielk Brytani i Niemcami)
klasyfikacji krajw o najwikszej liczbie milionerw dolarowych. W tym wypadku informacja wydaje si prawdziwa (na tyle, na
ile dostpne rda pozwalaj to oceni), nawet jeli metody Credit Suisse prowadz do duego niedoszacowania liczby
milionerw niemieckich, a wic do zawyenia rnicy midzy Francj a Niemcami. Zob. aneks techniczny.
11 Zob. aneks techniczny.
12 Jeli chodzi o wiatowy podzia dochodw na poziomie indywidualnym, to wydaje si, e gwatowny wzrost udziau najwyszych
centyli (ktry nie dotyczy wszystkich krajw) nie zapobieg spadkowi wspczynnika Giniego na poziomie wiatowym (cho
miary nierwnoci w niektrych krajach, zwaszcza w Chinach, s bardzo niepewne). Jako e wiatowy podzia majtkw jest
duo bardziej skoncentrowany na grze rozkadu, cakiem moliwe, e wzrost udziau najwyszych centyli przeway w tej kwestii.
Zob. aneks techniczny.
13 Mona szacowa redni majtek najwyszej dziesiciotysicznej (450 000 dorosych na 45 miliardw) w okolicach 50 milionw
euro, czyli blisko tysickrotno redniego majtku wiatowego, a jego udzia w majtku wiatowym na okoo 10 %.
14 Bill Gates by numerem jeden klasyfikacji Forbesa od 1995 do 2007 roku, po czym ustpi miejsca Warrenowi Buffetowi
w latach 2008 2009, a potem Carlosowi Slimowi od roku 2010 do 2013.
15 Pierwsze farby wynalezione w 1907 roku byy nazwane LAurale od nazwy modnej fryzury kobiecej z epoki, przypominajcej
aureol, i doprowadziy do powstania w 1909 roku Socit franaise de teintures inoffensives pour cheveux, ktre po utworzeniu
wielu innych marek (jak Monsavon w roku 1920) stay si spk LOral w 1936 roku. Podobiestwo z histori Cezara Birotteau,
ktry w wyobrani Balzaca zrobi majtek, wynajdujc Wod karminow i Podwjny krem sutanek z pocztkiem XIX wieku, jest
uderzajce.
16 Z kapitaem 10 miliardw euro wystarczy powici 0,1 % kapitau na konsumpcj, by sfinansowa tryb ycia wartoci 10
milionw euro. Jeli otrzymany zwrot wynosi 5 %, oznacza to, e stopa oszczdnoci tego zwrotu wynosi 98 %; przechodzi do
99 %, jeli zwrot wynosi 10 %. W kadym wypadku konsumpcja jest nieznaczca.
17
H. de Balzac, Ojciec Goriot, tum. A. Bortnowska, S. Lewental, Warszawa 1881, s. 40,
https://wolnelektury.pl/media/book/pdf/ojciec-goriot.pdf.
18 W wypadku Challenges zarejestrowane fortuny midzy 50 i 500 milionw euro wydaj si zbyt mao liczne w porwnaniu
z liczb deklaracji podatkowych od fortun figurujcych w odpowiednich przedziaach (tym bardziej, e dua cz dbr
profesjonalnych nie jest uwzgldniona w majtku podlegajcym opodatkowaniu ISF i w odpowiednich statystykach), co moe
tumaczy si faktem, e klasyfikacja Challenges nie uwzgldnia zrnicowanych majtkw. W sumie oba rda nie
oszacowuj prawdziwej liczby duych majtkw, z przeciwstawnych przyczyn (rdo Challenges przecenia majtki

profesjonalne, rdo fiskalne ich nie docenia, wszystko to w obu przypadkach ze zmieniajcymi si i niestabilnymi definicjami),
co pozostawia obywateli z poczuciem nieprzejrzystoci i pewnego zakopotania. Zob. aneks techniczny.
19 Koncepcyjnie nie jest zreszt tak prosto okreli, co stanowi normaln rentowno dla odziedziczonej fortuny. Definicja przyjta
w poprzednim rozdziale polega na zastosowaniu tego samego redniego zwrotu dla wszystkich majtkw, co prowadzioby do
pokazania Liliane Bettencourt jako czciowej spadkobierczyni (biorc pod uwag bardzo wysoki zwrot otrzymany z jej
fortuny), inaczej ni widzi j sam Steve Forbes, ktry wszake klasyfikuje Bettencourt jako spadkobierczyni czyst, podczas
gdy siebie zalicza do kategorii czciowego spadkobiercy. Zob. aneks techniczny.
20 Szczeglnie mocne twierdzenia w sprawie porwnanych zasug Carlosa Slima i Billa Gatesa, niepoparte niestety adnymi
precyzyjnymi informacjami, zob. D. Acemoglu, J. Robinson, Dlaczego narody przegrywaj. rda wadzy, pomylnoci
i ubstwa, tum. J. oziski, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2014. Ostro tonu zdumiewa tym bardziej, e ksika ta nie
zajmuje si naprawd tematem idealnego podziau majtkw. Koncentruje si raczej na obronie roli odgrywanej w procesie
rozwoju przez systemy prawa wasnoci pochodzce z rewolucji brytyjskiej, amerykaskiej i francuskiej (nowsze instytucje
fiskalno-socjalne nie s szczeglnie omawiane).
21 Niech starczy przykad z magazynu Capital, 3 grudnia 2012 roku: 180 milionw euro [ ]. Suma, ktra staje si cakiem
wzgldna, kiedy si wie, e stanowi ona zaledwie jedn trzeci majtku nieruchomego, ktrego szef grupy, Lakshmi Mittal, sta si
ostatnio wacicielem w Londynie. Rzeczywicie, biznesmen zakupi dawn ambasad Filipin (70 milionw funtw, czyli 86
milionw euro) prawdopodobnie dla swej crki Vanishy. Tu przedtem swojemu synowi Adityi szczodry ojciec rodziny
podarowa siedzib za 117 milionw funtw (144 miliony euro). Obie posesje mieszcz si przy Kensington Palace Gardens,
nazywanej alej miliarderw, niedaleko paacu ojca. Budynek Lakshmi Mittala jest rzeczywicie znany jako najdroszy dom
prywatny na wiecie, posiada ani tureck, basen wysadzany brylantami, marmur pochodzcy z tego samego kamienioomu co
ten z Tad Mahal, apartamenty i kwarta dla suby [ ]. cznie te trzy siedziby warte s 542 miliony euro, czyli trzykrotnie
wicej ni 180 milionw na Florange.
22 Ranking Forbesa wprowadza kryterium interesujce, ale trudne do zastosowania z absolutn precyzj: wycza despotw,
a generalnie osoby posiadajce fortun z powodu swojej pozycji politycznej (jak krlowa Anglii). Ale jeli fortuna zostaa
zdobyta przed dojciem do wadzy, wwczas dana osoba pozostaje w klasyfikacji. Na przykad gruziski oligarcha Bidzina
Iwaniszwili jest cigle na licie w roku 2013, cho obj funkcj szefa rzdu z kocem 2012 roku; jego majtek jest szacowany na
5 miliardw dolarw, czyli rwnowarto jednej czwartej PKB swego kraju (midzy 5 % i 10 % gruziskiego majtku
narodowego).
23 Cao funduszy elaznych uniwersytetw amerykaskich stanowi rwnowarto okoo 3 % amerykaskiego PKB, dochody
z nich sigaj za rzdu 0,2 % PKB, czyli zaledwie 10 % wszystkich wydatkw szkolnictwa wyszego w Stanach Zjednoczonych.
Ale ta cz moe dochodzi do 30 40 % rodkw w najlepiej zaopatrzonych uniwersytetach. Ponadto fundusze odgrywaj
istotn rol w zarzdzaniu i autonomii uczelni, ktra wykracza czsto poza ich udzia w caoci dostpnych rodkw. Zob. aneks
techniczny.
24 Wykorzystywane dane pochodz gwnie ze sprawozda publikowanych przez National Association of College and University
Business Officers, jak rwnie z raportw finansowych publikowanych przez kilka uniwersytetw (w szczeglnoci Harvard, Yale
i Princeton). Zob. aneks techniczny.
25 Wyniki w podokresach znajduj si w aneksie technicznym, tabela S12.2.
26 Trzeba podkreli, e rnica ta wynika z faktu, e waciciele majtkw prywatnych musz opaci znaczne podatki: redni
realny zwrot przed opodatkowaniem jest rzdu 5 % w Stanach Zjednoczonych w okresie 1980 2010. Zob. aneks techniczny.
27 Liczba uniwersytetw wymienionych w nawiasach w tabeli 12.2 odpowiada funduszom z roku 2010, ale by nie wypaczy
wynikw, zwroty obliczono na podstawie klasyfikacji uniwersytetw w zalenoci od funduszy z pocztkiem kadej dekady.
Wszystkie szczegowe wyniki s dostpne w aneksie technicznym, zob. w szczeglnoci tabel S12.2.
28 Nieruchomoci mog stanowi lokat o bardzo wysokim zwrocie, jeli mamy do czynienia z dobrymi projektami inwestycyjnymi
na poziomie wiatowym (w praktyce chodzi zarwno o dobra nieruchome, profesjonalne i handlowe, jak i nieruchomoci
rezydencyjne, czsto na wielk skal).
29 Potwierdza to zreszt stao majtkw w cigu tego okresu trzydziestu lat (1980 2010). Co do zasady hierarchia funduszy
elaznych uniwersytetw pozostaje taka sama.
30 W przypadku Harvardu roczne sprawozdania finansowe wskazuj, e fundusz elazny przynosi rzeczywisty zwrot rzdu 10 %
rocznie midzy latami 1990 i 2010, podczas gdy nowe darowizny dopisane do funduszu stanowi rednio okoo 2 % rocznie. Ten
rzeczywisty czny dochd (zwrot i darowizny), odpowiadajcy 12 % funduszu, zosta podzielony na doroczny przelew do
budetu uniwersytetu o rwnowartoci 5 % funduszu i odpowiedni rekapitalizacj 7 % rocznie. Pozwolio to funduszowi
wzrosn od zaledwie 5 miliardw dolarw w roku 1990 do prawie 30 miliardw dolarw w roku 2010, umoliwiajc
uniwersytetowi konsumpcj rocznego strumienia rodkw dwuipkrotnie wikszego od otrzymanych darowizn.
31 Naley jednak podkreli, e ten efekt historycznego nadganiania wydaje si dotyczy tylko okoo 1 punktu procentowego
dodatkowego zwrotu rocznie, co w skali omwionych tu zwrotw oznacza stosunkowo niewiele. Zob. aneks techniczny.
32 To w imi tego kryterium efektywnej kontroli klasyfikacja Forbesa zdecydowaa na przykad o wliczeniu do fortuny osobistej
Billa Gatesa aktyww ulokowanych w Bill & Melinda Gates Foundation. Fakt zachowania kontroli wydaje si jednak sprzeczny
z pojciem bezinteresownego daru.

33 Wedug Bernarda Arnaulta, gwnego akcjonariusza LVMH (wiatowego lidera w kategorii wyrobw luksusowych), cel belgijskiej

fundacji, w ktrej umieci swoje akcje, nie jest ani charytatywny, ani podatkowy: jest gwnie spadkowy. Midzy moim
piciorgiem dzieci i dwojgiem bratankw znajdzie si z pewnoci jedno, ktre okae si zdolne do przejcia kontroli mwi.
Ale obawia si ktni. Umieszczajc swoje akcje w fundacji, zmusza ich do gosowania w sposb niepodzielny, co pozwoli
zapewni cigo grupy, gdybym odszed, a moi nastpcy nie mogli si porozumie (Le Monde, 11 kwietnia 2013).
34 Prace Gabrielle Fack i Camillea Landaisa, ktre opieraj si na wykorzystaniu reform tego typu w Stanach Zjednoczonych i we
Francji, s szczeglnie klarowne w tym punkcie. Zob. aneks techniczny.
35 Zob. niepen prb szacunku dla Stanw Zjednoczonych w aneksie technicznym.
36 Zob. rozdzia 5.
37 Bya nawet jeszcze gorsza w XIX wieku, przynajmniej w miastach, a zwaszcza w Paryu, gdzie wikszo budynkw do I wojny
wiatowej nie bya podzielona na indywidualne parcele (trzeba byo zatem mie rodki, by kupi cay budynek).
38 Zob. rozdzia 5.
39 redni zwrot nominalny ogoszony za okres 1998 2012 wynosi tylko 5 % rocznie. Jednake trudno o precyzyjne porwnania
z badanymi wczeniej zwrotami, z jednej strony dlatego, e okres 1998 2012 jest mniej korzystny ni 1990 2010 czy 1980
2010 (statystyki funduszu norweskiego zaczynaj si niestety dopiero w 1998 roku), z drugiej strony gdy ta wzgldnie sabsza
rentowno tumaczy si czciowo aprecjacj korony norweskiej.
40 Zjednoczone Emiraty Arabskie (ktrych Abu Zabi stanowi najwiksz cz skadow) maj wedug ostatniego spisu z 2010 roku
ludno zaledwie przekraczajc 1 milion mieszkacw (i ponad 7 milionw pracownikw cudzoziemskich). Ludno Kuwejtu
jest tego samego rzdu. Katar liczy okoo 300 000 miejscowych i 1,5 miliona cudzoziemcw. Arabia Saudyjska liczy sama okoo
10 milionw cudzoziemcw (poza wasn ludnoci blisko 20 milionw).
41 Zob. aneks techniczny.
42 Naley take wzi pod uwag aktywa publiczne niefinansowe (budynki publiczne, szkoy, szpitale), jak rwnie aktywa
finansowe niewczone formalnie do funduszy suwerennych) oraz odj dugi publiczne. Majtek publiczny netto stanowi obecnie
poniej 3 % rednio majtkw prywatnych w krajach bogatych (jest niekiedy ujemny), wic nie ma tu duej rnicy. Zob.
rozdziay 3 5 i aneks techniczny.
43 Jeli wyczy nieruchomoci i nienotowane na giedzie aktywa przedsibiorstw, wwczas aktywa finansowe sensu stricto
stanowi na pocztku lat 2010 midzy jedn czwart a jedn trzeci wiatowego majtku prywatnego, czyli midzy rocznym
a ptorarocznym PKB wiata (a nie czteroletnim). Fundusze suwerenne stanowi wic rwnowarto 5 % wiatowych aktyww
finansowych. Odnosimy si tutaj do aktyww finansowych netto nalecych do gospodarstw domowych lub rzdw. Biorc pod
uwag bardzo silne udziay krzyowe midzy spkami finansowymi i niefinansowymi, wewntrz krajw, jak i midzy krajami,
aktywa finansowe brutto s duo wiksze: stanowi ponad trzykrotno rocznego PKB wiata. Zob. aneks techniczny.
44 Renta pochodzca z bogactw naturalnych przekroczya ju 5 % wiatowego PKB od poowy lat 70. do poowy lat 80. XX wieku.
Zob. aneks techniczny.
45 Domylnie wczylimy do naszych hipotez dugookresowych stp oszczdnoci dla Chin (i innych krajw) zarwno
oszczdnoci publiczne, jak i prywatne. Nie jestemy w stanie przewidzie przyszych relacji midzy wasnoci publiczn
(zwaszcza poprzez fundusze suwerenne) i prywatn w Chinach w nadchodzcych dekadach.
46 W kadym razie ten wyrany proces transformacji renty naftowej w zdywersyfikowan rent kapitalistyczn ma zalet
zilustrowania nastpujcej kwestii: kapita przyjmowa historycznie rne formy ziemsk, naftow, finansow, profesjonaln,
w nieruchomociach ale to nie zmienio jego gbokiej logiki, a w kadym razie w duo mniejszym stopniu, ni si niekiedy
sdzi.
47 W repartycyjnym systemie emerytalnym skadki pacone przez zawodowo czynnych su bezporedniemu wypacaniu emerytur.
W tych kwestiach, zob. rozdzia 13.
48 Mogoby to dotyczy midzy wierci a poow kapitau europejskiego i amerykaskiego (a nawet wicej, w zalenoci od
hipotez).
49 Rozwarstwienie naftowe moe zreszt by traktowane jako rozbieno typu oligarchicznego: poniewa renta naftowa znajduje si
w rkach maej grupy osb, fundusze naftowe mog akumulowa w sposb trway i nieskoczony.
50 PKB Unii Europejskiej bliskie jest okoo 15 000 miliardw euro w latach 2012 2013, wobec 10 000 miliardw euro dla Chin
liczonych w parytecie siy nabywczej (i 6000 miliardw wedug biecego kursu wymiany, co jest moe bardziej waciwe, gdy
chodzi o midzynarodowe aktywa finansowe), zob. rozdzia 1. Chiskie aktywa zagraniczne netto rosn szybko, ale nie do tego
stopnia, by mogy by porwnywane z caoci majtkw prywatnych bogatych krajw. Zob. aneks techniczny.
51 A. Sotura, Les trangers font-ils monter les prix de limmobilier? Estimation partir de la base de la chambre des notaires de
Paris, 1993 2008, niepublikowana praca magisterska, EHESS 2011.
52 Zob. w szczeglnoci rozdzia 5, wykres 5.7.
53 Na wykresie 12.6 kraje bogate obejmuj Japoni, Europ Zachodni i Stany Zjednoczone. Dorzucenie Kanady i Oceanii prawie
niczego by nie zmienio. Zob. aneks techniczny.
54 Zob. rozdziay 3 5.
55 Czyli prawie 7 8 % caoci wiatowych aktyww finansowych netto.

56 Zob. w aneksie technicznym dyskusj nad wyszym szacunkiem, sporzdzonym w roku 2012 przez Jamesa Henryego dla Tax

Justice Network, oraz szacunkiem porednim z 2010 roku, obliczonym przez Ronena Palana, Richarda Murphyego i Christiana
Chavagneux.
57 G. Zucman, The missing wealth of Nations: are Europe and the U.S. net debtors or net creditors?, The Quarterly Journal of
Economics 2013, vol. 128, nr 3, s. 1321 1364.
58 Wedug szacunku sporzdzonego przez Jespera Roinego i Daniela Waldenstrma wzicie pod uwag aktyww posiadanych za
granic (szacowanych na podstawie braku spjnoci szwedzkiego bilansu patniczego) moe prowadzi w niektrych hipotezach
do silnego zblienia udziau najwyszego centyla w Szwecji do poziomu stwierdzonego w Stanach Zjednoczonych (ktry bez
wtpienia te musiaby by podwyszony). Zob. aneks techniczny.

4
Uregulowanie kapitau w XXI wieku

13. Pastwo socjalne na XXI wiek

W poprzednich trzech czciach tej ksiki analizowalimy ewolucj dystrybucji bogactw oraz
struktury nierwnoci od XVIII wieku. Teraz sprbujemy wycign z niej lekcje na przyszo. Jeden
z podstawowych wnioskw pyncych z naszej analizy jest taki, e to wojny w duym stopniu
przekreliy znaczenie przeszoci i doprowadziy do przeksztacenia struktur nierwnoci
w XX wieku. Obecnie, na pocztku XXI wieku, niektre z nierwnoci majtkowych, ktre wydaway
si nalee do przeszoci, odzyskuj swe historycznie szczytowe poziomy, a niekiedy nawet
przekraczaj je w ramach nowej gospodarki globalnej, nioscej jednoczenie wielkie nadzieje (koniec
biedy) i ogromne nierwnoci (pojedyncze osoby bywaj nieraz rwnie bogate jak cae kraje). Rodzi
to pytanie, czy mona sobie wyobrazi w XXI wieku pokojowe i trwae przekroczenie logiki
kapitalizmu, czy te powinnimy spodziewa si kolejnych kryzysw, a nawet kolejnych wojen, tym
razem ju naprawd wiatowych. Czy na podstawie zaprezentowanych dowiadcze historycznych
mona sobie wyobrazi, jakie instytucje oraz jaki rodzaj polityki pozwoliyby w XXI stuleciu
uregulowa sprawiedliwie i skutecznie globalny kapitalizm majtkowy, jaki znamy dzi?
Jak ju zauwaylimy, idealn instytucj pozwalajc unikn niekoczcej si spirali nierwnoci,
a tym samym odzyska kontrol nad obecn dynamik akumulacji majtkw, byby globalny,
progresywny podatek od kapitau. Narzdzie to miaoby i ten walor, e poddaoby majtki
demokratycznej kontroli przejrzystoci stanowicej niezbdny warunek skutecznego uregulowania
systemu bankowego i midzynarodowych przepyww finansowych. Podatek od kapitau pozwoliby
zapewni przewag interesu oglnego nad interesami prywatnymi, zachowujc wszake otwarto
gospodarki i siy konkurencji czego nie mona powiedzie o rnych formach zamknicia si
w tosamoci narodowej czy jakiejkolwiek innej, ktre mog stanowi jedynie prodek wobec tego
politycznego ideau. Prawdziwie globalny podatek od kapitau to niewtpliwie idea utopijny, ale przy
jego braku mona sprbowa podobnego rozwizania w skali regionalnej czy kontynentalnej,
w szczeglnoci europejskiej, poczynajc od zainteresowanych tym krajw. Ale zanim do tego
dojdziemy, sprbujmy najpierw usytuowa kwesti podatku od kapitau (ktry byby tylko jednym
z elementw idealnego systemu spoecznego i fiskalnego) w duo szerszym kontekcie roli wadzy
publicznej w tworzeniu i podziale bogactw oraz budowy pastwa socjalnego na miar XXI wieku.
Kryzys 2008 roku i kwestia powrotu pastwa
Globalny kryzys finansowy, ktry rozpocz si w latach 2007 2008, jest powszechnie uznawany za
najpowaniejszy dla wiatowego kapitalizmu od czasw tego z 1929 roku. To porwnanie jest po
czci uzasadnione, cho nie powinno si zapomina o kilku istotnych rnicach. Najwaniejsz jest
ta, e ostatni kryzys nie zakoczy si rwnie niszczycielsk depresj jak poprzedni. Midzy latami
1929 1935 poziom produkcji wielkich rozwinitych krajw spad o jedn czwart, o tyle samo
wzroso bezrobocie, a z tej wielkiej depresji planeta wysza na dobre dopiero z wybuchem II wojny
wiatowej. Obecny kryzys by na szczcie duo mniej katastrofalny. Z tego wzgldu przeciwstawia
si go temu z lat 30. XX wieku, okrelajc go nieco agodniej jako wielk recesj. Co prawda,
najwiksze rozwinite gospodarki z trudem odzyskay w 2013 roku poziom produkcji z roku 2007, ich
finanse publiczne znajduj si w aosnym stanie, a perspektywy wzrostu rysuj si w duszym

horyzoncie ponuro, zwaszcza w Europie, uwikanej w niekoczcy si kryzys zaduenia publicznego

(co jest do ironiczne w przypadku kontynentu, gdzie stosunek kapitau do dochodu jest najwyszy na
wiecie). Spadek produkcji w szczycie recesji w 2009 roku dochodzi do 5 % w wikszoci zamonych
krajw, co wystarcza, by mwi o najwikszej globalnej recesji od II wojny wiatowej, ale jednak
rni si zasadniczo od cakowitego zaamania i seryjnych bankructw obserwowanych w latach 30.
XX wieku. Poza tym wzrost gospodarek krajw wschodzcych bardzo szybko odzyska wczeniejsze
tempo i cignie do gry wzrost globalny w drugiej dekadzie XXI stulecia.
Kryzys roku 2008 nie zakoczy si rwnie gbok depresj jak ten z roku 1929 przede wszystkim
dlatego, e rzdy i banki centralne bogatych krajw tym razem nie dopuciy do zaamania systemu
finansowego i zgodziy si na kreowanie niezbdnej pynnoci. Pozwolio to unikn kaskady
bankructw bankowych, ktre w latach 30. XX wieku doprowadziy wiat na skraj przepaci. Ta
pragmatyczna polityka pienina i finansowa, na antypodach likwidatorskiej ortodoksji
przewaajcej prawie wszdzie po krachu z 1929 roku (e trzeba likwidowa kulejce firmy, uwaa
zwaszcza amerykaski prezydent Herbert Hoover a zastpi go Franklin D. Roosevelt
w 1933 roku), pozwolia unikn najgorszego. Przypomniaa rwnie wiatu, e banki centralne
istniej nie po to, by siedzie z zaoonymi rkami i zadowala si utrzymywaniem niskiej inflacji.
W sytuacjach totalnej paniki finansowej odgrywaj niezbdn rol ostatniej deski ratunku i s jedyn
instytucj publiczn pozwalajc w nagej sytuacji unikn cakowitego zaamania gospodarki
i spoeczestwa. Banki centralne nie s jednak przygotowane do rozwizywania wszystkich
problemw wiata. Pragmatyczna polityka, ktra nastpia po kryzysie z 2008 roku, niewtpliwie
pomoga unikn najgorszego, ale nie przyniosa w rzeczywistoci trwaej odpowiedzi na strukturalne
problemy, jakie do niego doprowadziy, w szczeglnoci na racy brak przejrzystoci finansowej
i wzrost nierwnoci. Kryzys roku 2008 jawi si jako pierwszy kryzys zglobalizowanego kapitalizmu
majtkowego XXI wieku. Mao prawdopodobne, by by ostatnim.
Liczni obserwatorzy z alem wskazuj na brak prawdziwego powrotu pastwa na gospodarcz
scen i zauwaaj, e kryzys lat 30. XX wieku, mimo caej swej gwatownoci, mia przynajmniej t
zasug, e doprowadzi do duo bardziej radykalnych zmian, zwaszcza w odniesieniu do polityki
fiskalnej i budetowej. Czy Roosevelt nie podnis w cigu kilku lat do ponad 80 % stawki
federalnego podatku dochodowego obejmujcego najwysze dochody, podczas gdy za Hoovera stawka
ta wynosia zaledwie 25 %? Dla porwnania: w Waszyngtonie nadal nie ma odpowiedzi na pytanie,
czy administracji Obamy uda si podczas drugiej kadencji podnie najwysz stawk z poziomu
pozostawionego przez Busha (okoo 35 %) poza ten, na ktry Clinton podnis j w latach 90.
XX wieku (okoo 40 %).
W nastpnym rozdziale wrcimy do kwestii konfiskacyjnych stawek podatkowych od dochodw
ocenianych jako nieprzyzwoite (i niefunkcjonalne gospodarczo), ktre faktycznie stanowiy
znaczc amerykask innowacj okresu midzywojennego, a wedug mnie zasugiwayby na to, by je
rozway na nowo i przywrci, zwaszcza w kraju, ktry je wymyli.
Jednake poza tym, eby nie sprowadza polityki fiskalnej i budetowej do kwestii najwyszej
konfiskacyjnej stawki od najwyszych dochodw (ktra z zasady prawie nic nie przynosi) i do tego, e
podatek progresywny od kapitau jest bardziej adekwatny, by odpowiedzie na wyzwania XXI wieku
od podatku progresywnego od dochodu wynalezionego w XX wieku (zobaczymy jednak, e te dwa
narzdzia mog odegra poyteczn i komplementarn rol w przyszoci), wane jest wyjanienie ju
teraz istotnego nieporozumienia.
Kwestia powrotu pastwa w drugiej dekadzie XXI stulecia oznacza co innego ni w latach 30.
XX wieku z prostego powodu: waga pastwa jest dzi duo wiksza, ni bya wwczas, a pod wieloma

wzgldami duo wiksza ni kiedykolwiek przedtem. Z tego powodu obecny kryzys wyraa si
rwnoczenie w oskareniu rynkw oraz w podwaeniu znaczenia wadzy publicznej. Podawanie
w wtpliwo roli pastwa trwa nieprzerwanie od lat 70. XX wieku i bdzie si utrzymywa. Od
chwili, gdy wadza publiczna zacza odgrywa w yciu gospodarczym i spoecznym kluczow rol,
ktr uzyskaa w dekadach powojennych, jest rzecz normaln i uprawnion, e rola ta jest stale
przedmiotem debaty i kwestionowania. Niektrym moe si to wydawa niesprawiedliwe, ale jest
nieuchronne i naturalne. Wynika std niekiedy pewne pomieszanie poj i gwatowne
nieporozumienia, przeciwstawiajce sobie stanowiska pozornie nie do pogodzenia. Niektrzy gono
domagaj si powrotu pastwa we wszystkich postaciach, dajc do zrozumienia, e nie odgrywa ono
dzi adnej roli. Inni daj jego natychmiastowego zrwnania z ziemi, zwaszcza tam, gdzie jest
najmniej obecne, czyli w Stanach Zjednoczonych, gdzie pewne grupy wywodzce si z Tea Party chc
zlikwidowa System Rezerwy Federalnej i przywrci standard zota. W Europie sowne potyczki
midzy leniwymi Grekami i niemieckimi nazistami nierzadko bywaj bardzo brutalne. Wszystko
to nie uatwia rozwizywania realnych problemw. Tymczasem te dwa punkty widzenia: antyrynkowy
i antypastwowy, maj w sobie cz prawdy: trzeba wymyli nowe narzdzia pozwalajce odzyska
kontrol nad oszalaym kapitalizmem finansowym, a jednoczenie odnowi i gboko zmodernizowa
systemy podatkw i transferw, bdce sednem nowoczesnego pastwa socjalnego, ktre osigny
ju taki stopie komplikacji, e powanie utrudnia to ich zrozumienie oraz skuteczno spoeczn
i ekonomiczn.
To podwjne zadanie moe wydawa si niewykonalne i stanowi rzeczywicie powane wyzwanie
dla naszych demokratycznych spoeczestw w rozpoczynajcym si wieku, ale podjcie go jest
niezbdne. Niemoliwe jest bowiem przekonanie wikszoci obywateli o potrzebie stworzenia nowych
narzdzi publicznych (w dodatku na poziomie midzynarodowym), jeli nie udowodni si
rwnoczenie, e dotychczasowe narzdzia mog dobrze funkcjonowa. Aby dobrze zrozumie
konieczno tego podwjnego zadania, musimy najpierw cofn si nieco wstecz i krtko
przypomnie gwne linie ewolucji oraz struktur podatkw i wydatkw publicznych w bogatych
krajach od XIX wieku.
Rozwj pastwa socjalnego w XX wieku
Aby oceni ewolucj roli wadzy publicznej w yciu gospodarczym i spoecznym, najprociej bdzie
zbada skal caoci podatkw w stosunku do dochodu narodowego. Na wykresie 13.1
przedstawilimy historyczne trajektorie czterech krajw (Stany Zjednoczone, Wielka Brytania,
Francja, Szwecja) stosunkowo reprezentatywnych dla rnorodnoci sytuacji obserwowanych
w bogatych krajach1. Stwierdzamy wiele uderzajcych podobiestw w tych trajektoriach, ale rwnie
kilka istotnych rnic.
Pierwsze podobiestwo jest takie, e podatki stanowiy mniej ni 10 % dochodu narodowego we
wszystkich krajach w XIX wieku i a do I wojny wiatowej. Odpowiada to sytuacji, w ktrej pastwo
praktycznie nie wcza si do ycia gospodarczego i spoecznego. Za sum 7 8 % dochodu
narodowego mona wypenia gwne funkcje wadcze (policja, sprawiedliwo, wojsko, sprawy
zagraniczne, administracja itd.), ale niewiele wicej. Po opaceniu utrzymania porzdku,
poszanowania prawa wasnoci i wydatkw wojskowych (ktre same stanowi czsto prawie poow
caoci budetu), w kasach publicznych nie zostawao wiele2. W tamtym okresie pastwo finansowao
niektre inwestycje w infrastruktur, jak rwnie pewn liczb szk, uniwersytetw i przychodni, ale

publiczne suby owiaty i zdrowia dostpne dla wikszej liczby osb byy najczciej bardzo
ograniczone3.

WYKRES 13.1: Wpywy podatkowe w bogatych krajach, 1870 2010

INTERPRETACJA: wpywy podatkowe stanowiy poniej 10 % dochodu narodowego w krajach bogatych do pocztku
XX wieku i stanowi midzy 30 55 % na pocztku XXI wieku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Od lat 20. a do lat 70. XX wieku obserwujemy w caoci bogatego wiata znaczcy wzrost udziau
dochodu narodowego, ktry rne kraje postanawiay powici na podatki i wydatki publiczne
(zwaszcza wydatki socjalne). W cigu zaledwie pwiecza we wszystkich krajach rozwinitych udzia
podatkw w dochodzie narodowym zwiksza si co najmniej trzy- lub czterokrotnie (niekiedy nawet
ponad piciokrotnie, jak w krajach nordyckich). Nastpnie moemy stwierdzi, take we wszystkich
krajach, prawie cakowit stabilizacj udziau podatkw w dochodzie narodowym od lat 80. XX wieku
a do teraz. Stabilizacja ta odbywa si na do rnych poziomach: zaledwie ponad 30 % dochodu
narodowego w Stanach Zjednoczonych, okoo 40 % w Wielkiej Brytanii i midzy 45 55 % dochodu
narodowego w Europie kontynentalnej (45 % w Niemczech, 50 % we Francji i prawie 55 %
w Szwecji)4. Cho rnice midzy krajami s znaczne5, uderzajce jest stwierdzenie, do jakiego
stopnia zmiany na przestrzeni wieku s zblione u jednych i drugich, w szczeglnoci jeli chodzi
o niemal idealn stabilno obserwowan we wszystkich krajach w cigu trzech ostatnich dekad.
Zmiany polityczne i specyfika narodowa nie s cakowicie nieobecne na wykresie 13.1 (na przykad
dla Wielkiej Brytanii i Francji)6, ale maj one w sumie ograniczone znaczenie na tle oglnie stabilnej
caoci7.
Tak wic wszystkie bez wyjtku bogate kraje przeszy w cigu XX wieku od stanu rwnowagi,
w ktrej przeznaczay poniej jednej dziesitej dochodu narodowego na podatki i wydatki wsplne, do
nowej rwnowagi, w ktrej powicaj na ten cel midzy jedn trzeci a poow dochodu8. Warto
w tym miejscu doprecyzowa kilka istotnych punktw dotyczcych tej fundamentalnej transformacji.
Przede wszystkim widzimy, do jakiego stopnia postawienie problemu jako powrotu pastwa
moe wydawa si nietrafne w obecnym kontekcie: znaczenie wadzy publicznej nigdy nie byo tak
due. Aby mie obraz caoci roli pastwa w yciu gospodarczym i spoecznym, trzeba oczywicie

wzi pod uwag rwnie inne wskaniki. Pastwo nie tylko pobiera podatki dla sfinansowania
wydatkw i transferw, ale te tworzy reguy. Na przykad rynki finansowe s duo mniej cile
regulowane od lat 80. XX wieku ni w latach 1950 1970. Pastwo moe take interweniowa jako
producent i posiadacz kapitau: prywatyzacje przeprowadzone w cigu trzech ostatnich dekad
w sektorze przemysowym i finansowym jeszcze bardziej ograniczyy jego rol w porwnaniu
z trzema dekadami okresu powojennego. Faktem jest jednak, e z punktu widzenia swojej wagi
fiskalnej i budetowej wadza publiczna nigdy nie odgrywaa tak wanej roli gospodarczej jak w cigu
ostatnich dekad. Nie wida tu adnej tendencji spadkowej, wbrew temu, co si niekiedy syszy.
Owszem, w kontekcie starzenia si populacji, postpw technologii medycznych i coraz wikszych
potrzeb edukacyjnych ju zwyka stabilizacja poziomu cakowitego opodatkowania w proporcji
dochodu narodowego nie jest prosta; zmniejszenie budetu pastwa zawsze atwiej jest obieca, bdc
w opozycji, ni zrealizowa po dojciu do wadzy. Jednake obowizkowe daniny publiczne stanowi
dzisiaj prawie poow dochodu narodowego niemal wszdzie w Europie i nikt nie bierze powanie pod
uwag na najblisze dekady ich wzrostu porwnywalnego do tego z okresu 1930 1980. Wskutek
kryzysu lat 30. XX wieku i w kontekcie powojennym mona byo sdzi, e rozwizaniem
problemw kapitalizmu bdzie nieograniczony wzrost roli pastwa i wydatkw socjalnych. Dzisiaj
nasze dylematy s duo bardziej zoone. Wielki skok pastwa do przodu ju si odby: nie wydarzy
si po raz drugi, przynajmniej nie w dotychczasowej formie.
Formy pastwa socjalnego
Aby lepiej zda sobie spraw z wyzwa kryjcych si za tymi liczbami, musimy dokadniej opisa, do
czego posuya ta historyczna zwyka obowizkowych danin publicznych. Transformacja ta
odpowiada powstaniu pastwa socjalnego w cigu XX wieku9. W XIX wieku i a do roku 1914
wadze publiczne zadowalay si wypenianiem gwnych funkcji wadczych, ktre jeszcze dzisiaj
pochaniaj nieco poniej jednej dziesitej dochodu narodowego. Zwyka udziau danin
w wytworzonych bogactwach pozwolia wadzom publicznym zaj si coraz waniejszymi funkcjami
spoecznymi, odpowiadajcymi za midzy jedn czwart a jedn trzeci dochodu narodowego
w zalenoci od kraju. Najoglniej mona je podzieli na dwie czci o porwnywalnych rozmiarach.
Chodzi z jednej strony o wydatki publiczne na owiat i zdrowie, z drugiej na dochody zastpcze
i transfery10.
Publiczne wydatki na edukacj i zdrowie stanowi midzy 10 15 % dochodu narodowego we
wszystkich krajach rozwinitych w pocztku XXI wieku11, cho w ich uksztatowaniu wystpuj
znaczce rnice midzy krajami. Edukacja podstawowa i rednia jest prawie w caoci bezpatna dla
caej ludnoci we wszystkich krajach, ale szkolnictwo wysze moe by bardzo kosztowne,
w szczeglnoci w Stanach Zjednoczonych i w mniejszym stopniu w Wielkiej Brytanii. Publiczny
system ubezpiecze zdrowotnych jest powszechny (to znaczy otwarty dla caej ludnoci) prawie
wszdzie w Europie, z Wielk Brytani wcznie12. Natomiast w Stanach Zjednoczonych jest
zarezerwowany dla najbiedniejszych i osb starszych (co nie przeszkadza temu, by by bardzo
kosztowny)13. We wszystkich krajach rozwinitych wydatki publiczne pozwalaj pokry du cz
kosztw edukacji i ochrony zdrowia: okoo trzech czwartych w Europie i poow w Stanach
Zjednoczonych. Celem pozostaje zapewnienie rwnoci dostpu do tych podstawowych dbr: kade
dziecko powinno mie dostp do ksztacenia, niezalenie od dochodu rodzicw; kady powinien mie
dostp do opieki, take a nawet przede wszystkim gdy przechodzi trudny okres.

Dochody zastpcze i transfery stanowi na og midzy 10 15 % (czasami nawet do 20 %)

dochodu narodowego w wikszoci bogatych krajw z pocztkiem XXI wieku. W odrnieniu od
publicznych wydatkw na edukacj i zdrowie, ktre mog by traktowane jako transfery w naturze,
dochody zastpcze i transfery nale do dochodu rozporzdzalnego gospodarstw domowych. Wadze
publiczne potrcaj znaczne masy podatkw i skadek, po czym zwracaj je innym gospodarstwom
w formie dochodw zastpczych (emerytury, zasiki dla bezrobotnych) oraz wielu transferw
pieninych (zasiki rodzinne, pomoc spoeczna itp.), tak e czny dochd rozporzdzalny
gospodarstw domowych traktowany jako cao pozostaje niezmieniony14.
W praktyce zdecydowanie najwiksz cz (midzy dwiema trzecimi a trzema czwartymi) caoci
dochodw zastpczych i transferw stanowi emerytury. W tym zakresie widzimy znaczce rnice
midzy krajami. W Europie kontynentalnej same emerytury odpowiadaj czsto za ponad 12 13 %
dochodu narodowego (z Wochami i Francj na czele klasyfikacji, przed Niemcami i Szwecj).
W Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii publiczny system emerytalny jest duo bardziej
ograniczony przez pace rednie i wysokie (stopa zastpienia, to znaczy wysoko emerytury
wyraona w stosunku do wczeniejszej pacy, spada do szybko, kiedy wynagrodzenie przekracza
pac redni) i emerytury nie przekraczaj 6 7 % dochodu narodowego15. W kadym razie chodzi
o due masy rodkw: we wszystkich bogatych krajach publiczny system emerytalny stanowi gwne
rdo dochodw dla przynajmniej dwch trzecich emerytw (a zwykle dla ponad trzech czwartych).
Mimo wszystkich swoich brakw i niezalenie od wyzwa, jakie przed nimi obecnie stoj, systemy
emerytalne pozwoliy we wszystkich krajach rozwinitych zlikwidowa bied trzeciego wieku, ktra
w latach 50. XX wieku miaa jeszcze charakter endemiczny. Wraz z dostpem do owiaty i zdrowia
chodzi tu o trzeci podstawow rewolucj socjaln, ktr sfinansowaa rewolucja fiskalna XX wieku.
W porwnaniu z emeryturami zasiki dla bezrobotnych stanowi duo mniejsze masy rodkw
(zwykle 1 2 % dochodu narodowego), co wynika z faktu, e o wiele mniejsz cz ycia spdza si
na bezrobociu ni na emeryturze. Odpowiednie dochody zastpcze nie s jednak mniej poyteczne
w potrzebie. Wreszcie pomoc spoeczna odpowiada jeszcze mniejszej masie rodkw (poniej 1 %
dochodu narodowego), prawie nieznaczcej w skali caoci wydatkw publicznych. Zarazem chodzi
jednak o wydatki, ktre s najczciej krytykowane. Beneficjentw podejrzewa si, e celowo zdaj
si na pomoc, podczas gdy realny wskanik korzystania z pomocy spoecznej jest z zasady duo
niszy ni w wypadku innych wiadcze, co bez wtpienia odzwierciedla fakt, e skutki stygmatyzacji
(i czsto skomplikowane formalnoci) skaniaj nawet formalnie uprawnionych do rezygnacji z tej
moliwoci16. Ten sam rodzaj podwaania sensu pomocy spoecznej spotykamy zarwno w Stanach
Zjednoczonych (gdzie samotna matka, czarna i leniwa, odgrywa rol najwikszego za dla krytykw
szczupego amerykaskiego pastwa dobrobytu), jak i w Europie17. W obu przypadkach chodzi
o kwoty stanowice w rzeczywistoci uamek pastwa socjalnego.
Jeli dodamy wydatki publiczne na edukacj i zdrowie (10 15 % dochodu narodowego) i dochody
zastpcze oraz transfery (rwnie okoo 10 15 % dochodu narodowego, niekiedy bliej 20 %), to
dochodzimy do penej masy wydatkw socjalnych (w szerokim sensie) zawierajcej si midzy 25
35 % dochodu narodowego, stanowicej we wszystkich krajach bogatych prawie cao zwyki
udziau obowizkowych danin publicznych w dochodzie narodowym, jaka nastpia w XX wieku.
Innymi sowy, rozwj pastwa fiskalnego w cigu minionego wieku odpowiada w zasadzie powstaniu
pastwa socjalnego.
Nowoczesna redystrybucja: logika praw

Podsumujmy. Nowoczesna redystrybucja nie polega na przekazaniu biednym bogactw bogatych, a w

kadym razie nie w sposb bezporedni. Polega ona na finansowaniu usug publicznych i dochodw
zastpczych mniej lub bardziej rwnych dla wszystkich, zwaszcza w dziedzinie edukacji, zdrowia
i emerytur. W tym ostatnim przypadku zasada rwnoci wyraa si w quasi-proporcjonalnoci do
pacy otrzymywanej w cigu czynnego ycia18. W odniesieniu do edukacji i zdrowia co do zasady
chodzi o prawdziw rwno dostpu dla kadego, niezalenie od dochodw danej osoby albo jej
rodzicw. Nowoczesna redystrybucja zbudowana jest wok logiki uprawnie i zasady rwnego
dostpu do pewnej liczby dbr ocenianych jako fundamentalne.
Na do abstrakcyjnym poziomie moemy znale uzasadnienie dla tego podejcia w formie praw
w rnych narodowych tradycjach politycznych i filozoficznych. Preambua Deklaracji niepodlegoci
Stanw Zjednoczonych z 1776 roku zaczyna si od przyznania kademu rwnego prawa do denia do
szczcia19. Nasze nowoczesne przekonanie o powszechnoci prawa do edukacji i ochrony zdrowia
mona czy z tym wanie stwierdzeniem, jakkolwiek z pewn doz ostronoci, gdy ich realne
wprowadzenie w ycie trwao dugo. Artyku pierwszy Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela
z 1789 roku zapowiada rwnie: Ludzie rodz si i pozostaj wolni i rwni w swych prawach,
i natychmiast dodaje: Zrnicowania spoeczne mog by oparte wycznie na poytku
powszechnym. Chodzi o bardzo wane uzupenienie: istnienie realnych nierwnoci jest podniesione
w nastpnym zdaniu po tym, gdy pierwsze stwierdzio zasad absolutnej rwnoci. Takie jest bowiem
w istocie gwne napicie midzy wszelkim podejciem w trybie praw: dokd ma zmierza rwno
praw? Czy chodzi wycznie o prawo do wolnego zawierania umw, rwnoci wobec rynku, co
w epoce rewolucji francuskiej wydawao si ju i tak rewolucyjne? A jeli wczy prawo do edukacji,
zdrowia, emerytury, jak zaczto robi w pastwie socjalnym powstaym w XX wieku, to czy dzisiaj
naley uwzgldni rwnie prawo do kultury, mieszkania, podry?
Drugie zdanie pierwszego artykuu Deklaracji Praw z 1789 roku ma t zalet, e dostarcza moliwej
odpowiedzi na to pytanie, poniewa w pewnym sensie odwraca ciar dowodu: rwno jest norm,
nierwno jest do przyjcia tylko wtedy, gdy jest oparta na poytku powszechnym. Zdefiniujmy to
okrelenie. Redaktorzy z epoki mieli na myli przede wszystkim uchylenie porzdkw i przywilejw
ancien rgimeu, ktre uchodziy wwczas za przykad arbitralnej, niepotrzebnej nierwnoci, dalekiej
od poytku powszechnego. Ale mona zastosowa to pojcie w sposb szerszy. Rozsdna
interpretacja brzmi, e nierwnoci spoeczne s do przyjcia tylko wtedy, gdy le w interesie
wszystkich, a w szczeglnoci grup spoecznych znajdujcych si w najbardziej niekorzystnej
sytuacji20. Naley wic o tyle poszerzy prawa fundamentalne i dostpne dla wszystkich korzyci
materialne, o ile ley to w interesie tych, ktrzy maj mniej praw i stoj wobec gorszych warunkw
yciowych21. Zasada dyferencji, wprowadzona przez amerykaskiego filozofa Johna Rawlsa w jego
Teorii sprawiedliwoci, ma podobne intencje22. Take podejcie hinduskiego ekonomisty Amartyi
Sena dotyczce moliwoci maksymalnych i rwnych dla wszystkich wywodzi si z niewiele
rnicej si logiki23.
Na poziomie czysto teoretycznym istnieje pewien (po czci sztuczny) konsens co do
abstrakcyjnych zasad sprawiedliwoci spoecznej. Nieporozumienia staj si duo wyraniejsze, kiedy
prbuje si wypeni te prawa spoeczne i nierwnoci treci oraz zastosowa je w specyficznych
kontekstach historycznych i gospodarczych. W praktyce konflikty dotycz rodkw pozwalajcych na
rzeczywist i skuteczn popraw warunkw ycia osb znajdujcych si w najmniej korzystnej
sytuacji, precyzyjnej skali praw, ktre mona przyzna wszystkim (zwaszcza biorc pod uwag
bariery ekonomiczne i budetowe oraz liczne zwizane z tym niepewnoci) albo dokadnego

wyliczenia czynnikw, ktre jednostki kontroluj bd nie kontroluj (gdzie koczy si zwyke
szczcie, a zaczyna si wysiek i zasuga?). Te problemy nie zostan nigdy rozstrzygnite za pomoc
abstrakcyjnych zasad czy formu matematycznych. Moe do tego doj wycznie w drodze
demokratycznych deliberacji i konfrontacji politycznej. Instytucje i reguy organizujce takie debaty
odgrywaj wic kluczow rol, podobnie jak stosunki si i zdolno perswazji midzy grupami
spoecznymi. Rewolucje amerykaska i francuska uznay z kocem XVIII wieku zasad absolutnej
rwnoci praw, co stanowio niewtpliwy postp w tamtej epoce. Ale w praktyce ustroje polityczne,
ktre wywiody si z tych rewolucji, skoncentroway si w XIX wieku gwnie na ochronie prawa
wasnoci.
Unowoczeni, a nie zdemontowa pastwo socjalne
Nowoczesna redystrybucja, a w szczeglnoci pastwo socjalne zbudowane w zamonych krajach
w cigu XX wieku, powstay na bazie fundamentalnych praw spoecznych: prawa do edukacji,
zdrowia, emerytury. Jakiekolwiek byyby ograniczenia i wyzwania stajce dzisiaj wobec tych
systemw podatkowych, stanowi one ogromny postp historyczny. Niezalenie od midzypartyjnych
konfliktw, systemy zabezpieczenia spoecznego s przedmiotem bardzo szerokiego konsensu,
zwaszcza w Europie, gdzie dominuje silne przywizanie do tego, co uwaa si za europejski model
socjalny. aden liczcy si odam opinii publicznej, adna wana sia polityczna nie rozwaa
powanie powrotu do wiata, w ktrym wskaniki danin publicznych spadyby do 10 % czy 20 %
dochodu narodowego, a wadza publiczna ograniczaaby si do funkcji wadczych24.
Jednoczenie aden liczcy si odam nie wspiera koncepcji, zgodnie z ktr proces rozwoju
pastwa socjalnego powinien zosta w przyszoci wznowiony w tym samym rytmie, jak to miao
miejsce w latach 1930 1980 (co mogoby podnie wskaniki opodatkowania do poziomu 70 80 %
dochodu narodowego do lat 2050 2060). Owszem, w teorii moemy wyobrazi sobie spoeczestwo,
w ktrym podatki stanowiyby dwie trzecie lub trzy czwarte dochodu narodowego wwczas, gdyby
byy pobierane w sposb przejrzysty, skuteczny i akceptowany przez wszystkich, a zwaszcza gdyby
byy wykorzystywane do finansowania potrzeb i inwestycji ocenianych jako priorytetowe, na przykad
w ksztaceniu, opiece zdrowotnej, kulturze, czystej energii czy trwaym rozwoju. Podatek sam w sobie
nie jest ani dobry, ani zy: wszystko zaley od sposobu, w jaki si go pobiera i co si z nim robi25.
Istniej jednak dwa dobre powody, by sdzi, e tak silna progresja nie jest ani realistyczna, ani
podana, w kadym razie w przewidywalnym horyzoncie czasowym.
Przede wszystkim proces bardzo szybkiego poszerzania roli pastwa, obserwowany podczas
wspaniaego trzydziestolecia, zosta uatwiony i przyspieszony dziki wyjtkowo silnemu
wzrostowi cechujcemu tamten okres, przynajmniej w Europie kontynentalnej26. Kiedy dochody rosn
o 5 % rocznie, nietrudno przekona ludzi, by zgodzili si wiksz cz tego wzrostu przeznacza na
sfinansowanie wydatkw socjalnych (a zatem, by te ostatnie rosy szybciej od redniego wzrostu),
zwaszcza w kontekcie, w ktrym potrzeby w zakresie edukacji, zdrowia i emerytur s ewidentne
(biorc pod uwag, jak mao rodkw przeznaczano na nie w latach 1930 1950). Inaczej sprawy si
maj od lat 80. XX wieku. Ze wzrostem redniego dochodu na dorosego mieszkaca ograniczonym do
nie wicej ni 1 % rocznie nikt nie yczy sobie silnej i staej podwyki podatkw, ktra pogbiaby
tylko stagnacj dochodw albo wrcz przeksztacia j w wyrany regres. Mona wyobrazi sobie
redystrybucj dochodw poprzez system podatkowy albo silniejsz progresj fiskaln przy mniej
wicej staej caoci opodatkowania. Trudno jest jednak zakada generaln i trwa podwyk

redniej stawki podatkowej. Nieprzypadkowo obserwuje si jej stabilizacj we wszystkich bogatych

krajach, niezalenie od narodowej specyfiki i zmian politycznych (zob. wykres 13.1). Poza tym nie
jest wcale pewne, e realne potrzeby uzasadniaj dalszy wzrost potrce publicznych. Owszem,
istniej obiektywnie rosnce potrzeby w zakresie ksztacenia i opieki zdrowotnej, ktre mog
niewtpliwie uzasadnia nieznaczny wzrost podatkw w przyszoci. Niemniej mieszkacy bogatych
krajw maj take uzasadnione prawo do dochodu wystarczajcego do zakupu wszelkich rodzajw
dbr i usug wytwarzanych przez sektor prywatny: podre, ubrania, mieszkanie, by mie dostp do
najnowszej oferty kulturalnej czy po to, by sprawi sobie najnowszy tablet. W wiecie niewielkiego
wzrostu wydajnoci rzdu 1 1,5 % co w dugim okresie stanowi poziom nie do zlekcewaenia
trzeba dokonywa wyborw midzy rnymi rodzajami potrzeb i nie ma oczywistego powodu,
by myle, e to wanie podatki powinny na dusz met finansowa niemal wszystkie potrzeby.
Dodatkowo, poza t logik potrzeby i podziau wzrostu midzy rne potrzeby, trzeba uwzgldni
fakt, e sektor publiczny, kiedy przekracza pewn skal, rodzi powane problemy organizacyjne. Tutaj
take nie mona niczego przewidywa na dusz met. Mona w kadym razie wyobrazi sobie
rozwj nowych systemw organizacyjnych, zdecentralizowanych i partycypacyjnych, jak rwnie
wynalezienie nowych form zarzdzania pozwalajcych ustrukturyzowa w sposb skuteczny sektor
publiczny o wiele wikszy od istniejcego obecnie. Pojcie sektora publicznego jest zreszt samo
w sobie niewystarczajce. Fakt, e istnieje finansowanie publiczne, nie oznacza bowiem, e produkcja
pewnych usug bdzie wykonywana przez osoby zatrudnione bezporednio przez pastwo bd
instytucje publiczne w cisym sensie. W sektorze owiaty czy zdrowia we wszystkich krajach istnieje
wielka rnorodno struktur prawnych, zwaszcza fundacji i stowarzysze, ktre w rzeczywistoci s
strukturami porednimi midzy dwiema skrajnymi formami: z jednej strony pastwowymi, z drugiej
przedsibiorstwami prywatnymi, ktre uczestnicz w produkcji usug publicznych. Edukacja i zdrowie
cznie odpowiadaj za ponad 20 % zatrudnienia i PKB w gospodarkach rozwinitych, czyli wicej ni
wszystkie brane przemysowe razem wzite, trudno wic to pomin. Zreszt ten sposb organizacji
produkcji jest trway i powszechny. Nikt nie zamierza przeksztaca amerykaskich uniwersytetw
w spki akcyjne. Jest cakiem moliwe, e te porednie formy rozwin si w przyszoci, na przykad
w sektorze kultury albo w mediach, gdzie model firmy nastawionej na zysk dawno ju przesta by
jedyn form i czsto budzi kontrowersje w zwizku z moliwymi konfliktami interesw.
Widzielimy rwnie, analizujc struktur i organizacj kapitau w Niemczech, e samo pojcie
wasnoci prywatnej nie jest jednoznaczne, take w najbardziej klasycznym sektorze przemysowym
(czyli sektorze motoryzacyjnym). Koncepcja, zgodnie z ktr istnieje tylko jedna moliwa forma
wasnoci kapitau, nie odpowiada w aden sposb rzeczywistoci rozwinitego wiata. yjemy
w systemie gospodarki mieszanej, ktry znaczco rni si od powojennych wyobrae. Podobnie
bdzie w przyszoci, z nieznanymi jeszcze formami organizacji i wasnoci.
Zanim jednak nauczymy si skutecznie organizowa publiczne finansowanie na poziomie dwch
trzecich lub trzech czwartych dochodu narodowego, warto ulepszy organizacj i funkcjonowanie
sektora publicznego odpowiadajcego obecnie za poow dochodu narodowego (wczajc dochody
zastpcze i transfery), co i tak nie jest bah spraw. W Niemczech, Francji, Woszech, Wielkiej
Brytanii czy Szwecji debaty wok pastwa socjalnego w nadchodzcych latach i dekadach bd
toczyy si przede wszystkim wok kwestii organizacji, modernizacji i konsolidacji: jak poprawi
funkcjonowanie szpitali i obkw, co zmieni w zwrocie honorariw lekarskich i lekarstw, jak
reformowa uniwersytety czy szkoy podstawowe, jak udoskonali obliczanie emerytur czy zasikw
dla bezrobotnych w zalenoci od ewolucji oczekiwanej dalszej dugoci trwania ycia albo
bezrobocia modziey, w warunkach niezmienionej (lub nieznacznie wyszej ze wzgldu na logik

potrzeb) cakowitej masy podatkw i wydatkw? W momencie, gdy wydatki publiczne stanowi
prawie poow dochodu narodowego, wszystkie te dyskusje s uprawnione, a nawet niezbdne. Jeli
nie bdziemy si stale zastanawiali nad tym, w jaki sposb jeszcze lepiej dostosowa usugi publiczne
do potrzeb ludzi, to konsens wok wysokiego poziomu podatkw, a wic take i pastwa socjalnego,
moe nie utrzyma si wiecznie.
Analiza perspektyw reformy caoci pastwa socjalnego przekraczaaby zdecydowanie ramy tej
ksiki. Okrelmy wic tylko niektre ze stawek odnoszcych si do dwch dziedzin interwencji,
szczeglnie wanych dla przyszoci i bezporednio zwizanych z naszymi badaniami: z jednej strony
rwnego dostpu do ksztacenia, a zwaszcza szkolnictwa wyszego, i z drugiej strony przyszoci
repartycyjnych systemw emerytalnych w wiecie niskiego wzrostu.
Czy instytucje edukacyjne pozwalaj na mobilno spoeczn?
We wszystkich krajach, na wszystkich kontynentach, jednym z podstawowych celw instytucji
edukacyjnych i publicznych wydatkw na owiat jest umoliwienie pewnej mobilnoci spoecznej.
Oczekiwanym rezultatem jest powszechny dostp do ksztacenia niezalenie od pochodzenia
spoecznego. W jakiej mierze istniejce instytucje rzeczywicie speniaj ten postulat?
Widzielimy ju w trzeciej czci ksiki, e znaczne podwyszenie redniego poziomu ksztacenia
w cigu XX wieku nie pozwolio na zmniejszenie nierwnoci dochodw z pracy. Wszystkie poziomy
kwalifikacji poszy do gry (wyksztacenie podstawowe stao si matur, matura magisterium)
i biorc pod uwag przeksztacenia technologii i potrzeb, wszystkie poziomy pac rozwiny si
w podobnym rytmie, tak e sama nierwno nie ulega zmianie. Pytanie, ktry teraz stawiamy,
dotyczy mobilnoci: czy przy danym poziomie nierwnoci umasowienie nauczania doprowadzio do
szybszego odnawiania si grup wygranych i przegranych w zakresie hierarchii kwalifikacji? Dostpne
dane wskazuj na odpowied negatywn. Midzypokoleniowa wspzaleno dyplomw i dochodw
z pracy, mierzca reprodukcj hierarchii w czasie, nie pokazuje dugofalowych tendencji spadkowych,
a nawet wykazuje skonno do wzrostu w cigu ostatniego okresu27. Naley jednak podkreli, e
duo trudniej jest zmierzy mobilno dla dwch pokole ni nierwno w danym punkcie czasu, i e
rda dostpne dla szacowania historycznej ewolucji mobilnoci spoecznej s nadzwyczaj
niedokadne28. Najbardziej pewny wynik w tym obszarze bada to fakt, e midzypokoleniowa
reprodukcja statusu jest najsabsza w krajach nordyckich i najsilniejsza w Stanach Zjednoczonych (ze
wspczynnikiem wspzalenoci dwa, trzy razy wyszym za Atlantykiem ni w Szwecji). Francja,
Niemcy i Wielka Brytania znajduj si porodku, z mniejsz mobilnoci ni w Europie Pnocnej, ale
wiksz ni w Stanach Zjednoczonych29.
Rezultaty te silnie kontrastuj z wiar w amerykask wyjtkowo, podzielan dugo przez
socjologi zza Atlantyku, wedug ktrej Stany Zjednoczone cechowaa wyjtkowo silna mobilno
spoeczna w porwnaniu z klasowymi spoeczestwami europejskimi. Bez wtpienia spoeczestwo
kolonistw byo bardziej mobilne z pocztkiem XIX wieku. Zauwaylimy rwnie, e spadek
odgrywa historycznie mniejsz rol w Stanach Zjednoczonych, a koncentracja majtkowa take
dugo, w kadym razie do I wojny wiatowej, bya bardziej ograniczona ni w Europie. Ale
w XX wieku i z pocztkiem XXI stulecia wszystkie dostpne dane wskazuj, e mobilno spoeczna
jest znacznie sabsza w Stanach Zjednoczonych ni w Europie.
Wyniki te mona tumaczy przynajmniej czciowo faktem, e dostp do szkolnictwa wyszego,
a w kadym razie do bardziej elitarnych uniwersytetw, wymaga w Stanach Zjednoczonych opacenia

czsto nadzwyczaj wysokiego czesnego. Biorc pod uwag du podwyk tych opat w latach 1990
2010, ktra zreszt posza w lad za podwyk najwyszych amerykaskich dochodw, mona sdzi,
e wskaniki reprodukcji midzypokoleniowej obserwowane w Stanach Zjednoczonych w przeszoci
nasil si jeszcze dla przyszych pokole30. Kwestia nierwnoci dostpu do szkolnictwa wyszego
staje si zreszt coraz czciej tematem debaty za Atlantykiem. W szczeglnoci ostatnie prace
pokazay, e proporcja absolwentw utrzymuje si w stagnacji na poziomie 10 20 % wrd dzieci,
ktrych rodzice nale do dwch najbiedniejszych kwartyli hierarchii dochodw, podczas gdy wzrosa
w latach 1970 2010 z 40 % do 80 % dla dzieci najwyszego kwartyla (25 % najbogatszych)31.
Inaczej mwic, dochd rodzicw decyduje w duym stopniu o dostaniu si na uniwersytet.
Merytokracja i oligarchia na uniwersytecie
Nierwno dostpu jest widoczna na szczycie hierarchii ekonomicznej nie tylko ze wzgldu na
bardzo wysokie koszty czesnego na najbardziej prestiowych uniwersytetach prywatnych (take dla
rodzicw nalecych do najwyszej klasy redniej), ale rwnie dlatego, e decyzje o przyjciu zale
w duej mierze od zdolnoci finansowej rodzicw do przekazania uniwersytetom darowizn. Jedno
z bada pokazao, e darowizny dawnych studentw na rzecz uniwersytetu dziwnie zbiegay si
z okresami, gdy ich dzieci osigay wiek aplikowania na studia32. Zestawiajc rne dostpne rda,
mona zreszt oszacowa, e redni dochd rodzicw studentw Harvardu jest obecnie rzdu 450 000
dolarw, czyli w przyblieniu jest to redni dochd 2 % najbogatszych amerykaskich rodzin33.
Trudno to pogodzi z ide selekcji opartej wycznie na talentach i pracy. Kontrast midzy oficjalnym
powoywaniem si na merytokracj a rzeczywistoci wydaje si tutaj wyjtkowo skrajny. Trzeba
rwnie podkreli kompletny brak przejrzystoci procedur naboru34.
Nierwno w dostpie do szkolnictwa wyszego nie dotyczy wycznie Stanw Zjednoczonych. To
jeden z najwaniejszych problemw, przed jakimi staje pastwo socjalne w XXI wieku. aden kraj do
tej pory nie znalaz na nie zadowalajcej odpowiedzi. Czesne uniwersyteckie jest oczywicie duo
nisze w Europie, wyczywszy Wielk Brytani35. W innych krajach, czy chodzi o Szwecj i inne
kraje nordyckie, czy o Niemcy, Francj, Wochy i Hiszpani, czesne jest na og stosunkowo
niewielkie (poniej 500 euro). Nawet jeli istniej wyjtki, jak szkoy handlowe lub francuski
Sciences Po (Instytut Nauk Politycznych w Paryu), i nawet jeli sytuacja szybko si zmienia, to
rnica ze Stanami Zjednoczonymi jest uderzajca. W Europie kontynentalnej na og uwaa si, e
wpisowe powinno by maksymalnie niskie, a dostp do szkolnictwa wyszego powinien by bezpatny
lub prawie bezpatny, podobnie jak do szkolnictwa podstawowego czy redniego36. W Quebecu
decyzja o stopniowym podniesieniu wpisowego z okoo 2000 dolarw do blisko 4000 dolarw zostaa
oceniona jako denie do wprowadzenia nieegalitarnego systemu na wzr amerykaski, doprowadzia
do strajku studenckiego zim 2012 roku i ostatecznie upadku rzdu oraz wycofania si z planowanej
zmiany.
Naiwnoci byoby jednak sdzi, e bezpatno wystarczy do uregulowania wszystkich
problemw. Bardziej subtelne mechanizmy selekcji spoecznej i kulturowej, takie jak analizowane
w 1964 roku przez Pierrea Bourdieu i Jean-Claudea Passerona w Les Hritiers, zastpuj czsto
selekcj finansow. W praktyce francuski system wyszych uczelni prowadzi niejednokrotnie do
przeznaczania wyszych wydatkw publicznych na studentw pochodzcych z zamoniejszych warstw
spoecznych i niszych wydatkw na studentw uniwersytetw wywodzcych si z mniej majtnych
rodowisk. Tutaj take kontrast midzy oficjalnymi deklaracjami o republikaskiej merytokracji

a rzeczywistoci (pienidz publiczny pogbia nierwno pochodzenia spoecznego) jest szczeglnie

skrajny37. Wedug dostpnych danych redni dochd rodzicw studentw Sciences Po wynosi okoo
90 000 euro, co odpowiada w przyblieniu redniemu dochodowi 10 % najbogatszych francuskich
rodzin. Baza rekrutacyjna, cho piciokrotnie obszerniejsza od tej Harvardu, jest wic stosunkowo
ograniczona38. adne dane nie pozwalaj na sporzdzenie podobnego obliczenia dla studentw innych
uczelni, lecz jest prawdopodobne, e wyniki nie rniyby si zbytnio.
Zrozumiejmy si dobrze: nie ma prostego sposobu na osignicie prawdziwej rwnoci szans
w szkolnictwie wyszym. To gwne wyzwanie dla pastwa socjalnego w XXI wieku, z idealnym
systemem do wynalezienia w przyszoci. Wysokie czesne stwarza nieakceptowalne nierwnoci
w dostpie, ale zarazem gwarantuje autonomi, dobrobyt i dynamizm, ktre stanowi o atrakcyjnoci
uniwersytetw amerykaskich w wiecie39. Teoretycznie mona pogodzi korzyci decentralizacji
z atwoci dostpu, gwarantujc uniwersytetom wysokie i zachcajce finansowanie publiczne.
Dziaa tak do pewnego stopnia publiczny system ubezpiecze chorobowych: opiera si na pewnej
autonomii producentw (lekarze, szpitale), biorc zbiorowo na siebie koszt leczenia w taki sposb, e
wszyscy pacjenci maj do niego dostp. Mona zrobi to samo z uniwersytetami i studentami.
Uniwersytety krajw nordyckich stosuj tego rodzaju strategi. Wymaga to oczywicie powanego
finansowania publicznego, o co nieatwo w dzisiejszym kontekcie fiskalnej konsolidacji pastwa
socjalnego40. Taka strategia jest jednak duo bardziej obiecujca ni inne prbowane ostatnio
systemy, czy chodzi o czesne uzalenione od poziomu dochodw rodzicw41, czy te o poyczki
zwracane w formie dodatku do podatku dochodowego42.
W kadym wypadku, aby dokona postpw w tej wanej kwestii, warto rozpocz od zadbania
o wicej przejrzystoci. W Stanach Zjednoczonych, we Francji i w wikszoci krajw dyskurs na
temat zalet narodowego modelu merytokratycznego rzadko jest oparty na dokadnie zbadanych
faktach. Najczciej chodzi o zwyke uzasadnienie istniejcych nierwnoci, bez wzgldu na
oczywiste niekiedy poraki obecnego systemu. W roku 1872 mile Boutmy tworzy Sciences Po,
dajc mu jasn misj: Zmuszeni do znoszenia prawa liczniejszych, klasy, ktre same okrelaj si
mianem klas wyszych, nie mog zachowywa swej politycznej hegemonii, jak tylko goszc prawo
zdolniejszego. Trzeba wic, aby poza walcym si murem prerogatyw i tradycji strumie demokracji
zderzy si z drugim szacem zbudowanym z wybitnych i poytecznych zdolnoci, ktrych presti
wzbudza szacunek, a ktrych spoeczestwo o zdrowych zmysach nie moe si pozbawi43.
Sprbujmy potraktowa na serio t niezwyk deklaracj: oznacza ona, e to dziki instynktowi
przetrwania klasy wysze kocz z lenistwem i wynajduj merytokracj, gdy w przeciwnym
wypadku wybory powszechne mogyby je wywaszczy. Bez wtpienia t deklaracj mona zapisa na
konto kontekstu epoki: Komuna Paryska zostaa stumiona, powszechne gosowanie mczyzn zostao
wanie przywrcone. Ma ona wszake zalet przypomnienia zasadniczej prawdy: nadanie sensu
nierwnociom i uprawomocnienie pozycji zwycizcw jest kwesti o kluczowym znaczeniu, przy
ktrego uzasadnieniach moemy spodziewa si najrozmaitszych wypacze.
Przyszo emerytur: repartycja i niski wzrost
Publiczne systemy emerytalne opieraj si gwnie na zasadzie repartycji: skadki potrcone z pac s
natychmiast wykorzystane do wypacenia emerytur. adna suma nie jest inwestowana, wszystko jest
natychmiast przekazywane, w przeciwiestwie do systemw kapitaowych. W repartycyjnych
systemach opartych na zasadzie solidarnoci midzy pokoleniami (paci si skadki za obecnych

emerytw w nadziei, e nasze dzieci zrobi to samo dla nas jutro) stopa zwrotu jest z definicji rwna
stopie wzrostu gospodarki: skadki pozwalajce na finansowanie jutrzejszych emerytur bd tym
wiksze, im bardziej wzronie masa pacowa. W zasadzie to sprawia rwnie, e dzisiejsi pracownicy
s zainteresowani tym, by masa pacowa rosa tak szybko, jak to tylko moliwe: powinni wic
inwestowa w szkoy i uniwersytety swoich dzieci i zachca do rozrodczoci. Inaczej mwic,
wszystkie pokolenia s wzajemnie z sob zwizane: w zasigu rki wydaje si spoeczestwo prawe
i harmonijne44.
Kiedy w poowie XX wieku zostay wprowadzone systemy przez repartycj, warunki do dziaania
tego typu acuchw przyczynowych byy idealne. Wzrost demograficzny by wysoki, wzrost
wydajnoci jeszcze wyszy. W sumie stopa wzrostu graniczya z 5 % rocznie w krajach Europy
kontynentalnej i taka bya te rentowno systemu repartycyjnego. Osobom, ktre paciy skadki od
lat 40. do lat 80. XX wieku, wypacano (lub nadal si wypaca) emerytury na bazie mas pacowych
nieporwnanie wyszych ni te, na ktre one same si skaday. Inaczej rzeczy si maj dzisiaj.
Obnienie stopy wzrostu do okoo 1,5 % rocznie w bogatych krajach i by moe pniej na caej
planecie o tyle wanie zmniejsza rentowno repartycji. Wszystko kae myle, e rednia stopa
zwrotu z kapitau bdzie si sytuowa w cigu XXI wieku zdecydowanie poniej stopy wzrostu
gospodarczego (okoo 4 4,5 % dla pierwszej, zaledwie 1,5 % dla drugiej)45.
W tych warunkach nietrudno o wniosek, e repartycyjne systemy emerytalne powinny zosta jak
najszybciej zastpione przez systemy kapitaowe. Skadki obecnych patnikw powinny by
inwestowane, a nie wypacane natychmiast emerytom, i w ten sposb mogyby si rekapitalizowa
o ponad 4 % rocznie i finansowa emerytury za kilka dekad. W tym rozumowaniu tkwi jednak kilka
bdw. Przede wszystkim nawet zakadajc, e system kapitaowy byby rzeczywicie lepszy, to
przejcie od repartycji do kapitalizacji zawiera niebagateln trudno, mianowicie pozostawia cae
pokolenie emerytw kompletnie na lodzie. Pokolenie, ktre przygotowuje si do przejcia na
emerytur i ktre finansowao emerytury poprzedniego pokolenia, zapewne le widziaoby to, e
skadki, ktre miay by wypacone na sfinansowanie ich czynszw i wydatkw, pjd na inwestycje
w szerokim wiecie. Nie ma prostego rozwizania dla tego problemu przejcia, ktry sam ju sprawia,
e reforma tego typu nie wchodzi w gr, przynajmniej nie w swej skrajnej formie.
Nastpnie, porwnujc zalety rnych systemw emerytalnych, trzeba wzi pod uwag, e stopa
zwrotu z kapitau jest w praktyce nadzwyczaj pynna. Byoby ze wszech miar ryzykowne ulokowa
wszystkie skadki emerytalne jakiego kraju na globalnych rynkach finansowych. Fakt potwierdzenia
co do zasady nierwnoci r > g nie oznacza, e jest ona prawdziwa w kadym przypadku. Kiedy ma si
wystarczajco duo rodkw i mona sobie pozwoli na oczekiwanie przez dziesi lub dwadziecia
lat na odzyskanie utraconej stawki, wwczas rentowno kapitalizacji jest rzeczywicie atrakcyjna.
Ale gdy chodzi o finansowanie podstawowej stopy yciowej caego pokolenia, byoby cakowicie
nierozsdne granie w ten sposb w koci. Pierwszym uzasadnieniem repartycyjnych systemw
emerytur jest bowiem to, e s w stanie zagwarantowa wysoko emerytur w sposb wiarygodny
i przewidywalny: wskanik wzrostu masy pacowej jest moe niszy od stopy zwrotu z kapitau, ale
jest piciokrotnie bd dziesiciokrotnie mniej niepewny46. Podobnie bdzie w XXI wieku, std
emerytura przez repartycj bdzie wci naleaa do elementw idealnego pastwa socjalnego
przyszoci we wszystkich krajach.
Rzecz jasna nie wynika z tego, e logika r > g nie powinna by brana pod uwag albo e nic nie
powinno by zmienione w obowizujcych obecnie systemach emerytalnych w rozwinitych krajach.
Jednym z wyzwa jest niewtpliwie starzenie si spoeczestwa. W wiecie, w ktrym umiera si

midzy 80 90 rokiem ycia, trudno o zachowanie tych samych parametrw jak te stworzone
w czasach, gdy umierao si, majc 60 70 lat. Poza tym podwyszenie wieku przechodzenia na
emerytur to nie tylko sposb na zwikszenie rodkw do dyspozycji pracujcych i emerytw (co jest
korzystne ze wzgldu na saby wzrost), ale te odpowiada potrzebie indywidualnego realizowania si
w pracy. Dla wielu osb perspektywa przejcia na emerytur w wieku 60 lat i znalezienia si w okresie
bezczynnoci potencjalnie duszym ni czas trwania kariery zawodowej jest do zniechcajca.
Dodatkowa trudno polega na wielkiej rnorodnoci indywidualnych sytuacji. Niektrzy pracownicy
umysowi mogliby chcie pozosta w pracy do 70 roku ycia (mona mie nadziej, e ich udzia
w caoci zatrudnienia bdzie rs z biegiem czasu). Ale jest wielu innych, ktrzy wykonuj zawody
uciliwe albo mao rozwijajce i ktrzy chcieliby zgodnie z prawem skorzysta z emerytury
odpowiednio wczenie (tym bardziej e ich oczekiwana dugo trwania ycia jest czsto krtsza ni
osb wyej wykwalifikowanych). Problem polega na tym, e wiele reform wprowadzonych ostatnio
w krajach rozwinitych nie rozrnia tych przypadkw i oczekuje wikszych wysikw od tych
drugich ni od pierwszych, co wzbudza negatywne reakcje.
Jedn z podstawowych trudnoci reform systemw emerytalnych jest skrajny stopie komplikacji
tych ostatnich, z dziesitkami porzdkw i regu osobnych dla urzdnikw pastwowych,
pracownikw najemnych zatrudnionych w sektorze prywatnym i zatrudnionych w innej formie. Dla
wielu osb, ktre w cigu ycia miay do czynienia z rnymi formami zatrudnienia, co zdarza si
coraz czciej w modym pokoleniu, prawo do emerytury stanowi niekiedy tajemnic. To
skomplikowanie wynika z prostego faktu, e systemy te s czsto budowane stopniowo, w miar jak
obejmuj coraz to nowe grupy spoeczne i zawodowe, zgodnie z ruchem, ktry w wikszoci krajw
rozwinitych rozpocz si w XIX wieku (w szczeglnoci w sektorze publicznym). Jednake wskutek
tego wypracowanie wsplnych rozwiza staje si bardzo trudne, gdy wszyscy maj wraenie, e to
wanie ich system potraktowa gorzej od innych. Nawarstwienie si rnych porzdkw
i zagmatwanie regu prowadzi do licznych nieporozumie, w efekcie czego ludzie czsto zaniaj
ilo rodkw ju przeznaczonych na systemy emerytalne, ktre przecie nie mog by powikszane
w nieskoczono. Na przykad skomplikowanie systemu francuskiego sprawia, e wielu modych
pracownikw nie rozumie jasno swego prawa do emerytury. Niektrzy odnosz nawet wraenie, e nie
otrzymaj niczego, podczas gdy system opiera si na bardzo wysokiej stawce skadek
ubezpieczeniowych (rzdu 25 % pac brutto). Uruchomienie jednolitego systemu emerytalnego
opartego na indywidualnych rachunkach, pozwalajcych kademu uzyska te same prawa, jakkolwiek
skomplikowana byaby jego droga zawodowa, naley do najwaniejszych reform, przed jakimi
pastwo socjalne staje w XXI wieku47. Taki system pozwoliby kademu lepiej zda sobie spraw
z tego, czego moe oczekiwa od systemu repartycyjnego i bardziej wiadomie podejmowa decyzje
dotyczce oszczdnoci, ktre w wiecie sabego wzrostu bd z pewnoci odgryway wiksz rol
uzupeniajc ni dzi. Mwi si czsto, e emerytura stanowi majtek tych, ktrzy nie posiadaj
majtku. To w duej mierze prawda, ale nie oznacza wcale, e nie mona stara si, aby akumulacja
majtkowa dotyczya rwnie najuboszych48.
Problem pastwa socjalnego w krajach biednych i wschodzcych
Czy proces budowy pastwa socjalnego obserwowany w krajach rozwinitych w XX wieku ma zasig
uniwersalny i w przyszoci zobaczymy podobn ewolucj w krajach biednych i wschodzcych?
W adnym razie nie moemy by tego pewni. Przede wszystkim naley podkreli due rnice

istniejce wewntrz samego wiata bogatego: w krajach Europy Zachodniej wskanik wpyww
podatkowych ustabilizowa si na poziomie rzdu 45 50 % dochodu narodowego, podczas gdy Stany
Zjednoczone i Japonia wydaj si przywizane do poziomu zaledwie 30 35 %. Pokazuje to, e na
rwnym poziomie rozwoju moliwe s rne wybory w tej materii.
Jeli zbadamy ewolucj wskanika wpyww podatkowych w najbiedniejszych krajach planety od
lat 70. XX wieku, to stwierdzimy ich bardzo niskie poziomy, na og zawierajce si midzy 10
15 % dochodu narodowego, tak w Afryce Subsaharyjskiej, jak w Azji Poudniowej (w szczeglnoci
w Indiach). Jeli wemiemy pod uwag regiony o rednim poziomie rozwoju, jak Ameryka aciska,
Afryka Pnocna czy Chiny, wwczas zaobserwujemy wskaniki fiskalizacji zawierajce si midzy
15 20 % dochodu narodowego, nisze zatem od tych w krajach bogatych o podobnym poziomie
rozwoju. Najbardziej uderzajce jest to, e rnica wobec krajw bogatych pogbiaa si w cigu
ostatnich dekad. Podczas gdy rednie wskaniki fiskalizacji w krajach bogatych rosy a do momentu
stabilizacji (30 35 % z pocztkiem lat 70. i 35 40 % od lat 80. XX wieku), w krajach biednych
i porednich obniyy si w sposb znaczcy. W Afryce Subsaharyjskiej i Azji Poudniowej rednie
wskaniki fiskalizacji znajdoway si nieznacznie poniej 15 % w latach 70. i z pocztkiem lat 80.
XX wieku, a nastpnie spady do niewiele ponad 10 % w latach 1990 2000.
Ewolucja ta jest niepokojca o tyle, e proces budowy pastwa fiskalnego i socjalnego stanowi we
wszystkich krajach dzisiaj rozwinitych zasadniczy element modernizacji i rozwoju. Dowiadczenia
historyczne wskazuj, e z przychodami podatkowymi rzdu 10 15 % dochodu narodowego nie
mona wyj daleko poza tradycyjne funkcje wadcze: po zapewnieniu prawidowego funkcjonowania
policji i systemu sprawiedliwoci niewiele zostaje na sfinansowanie edukacji i suby zdrowia. Innym
moliwym wyjciem jest niskie wynagradzanie wszystkich sub publicznych: policjantw, sdziw,
nauczycieli, lekarzy, w ktrym to wypadku prawdopodobnie adna ze sub nie bdzie funkcjonowaa
poprawnie. Moe to prowadzi do bdnego koa: sabo sub publicznych bdzie si przyczyniaa
do podkopywania zaufania do pastwa, co z kolei w rewanu utrudni pozyskiwanie znaczcych
wpyww podatkowych. Rozwj pastwa fiskalnego i socjalnego jest cile zwizany z procesem
budowy pastwa jako takiego. Std te historia rozwoju gospodarczego wie si mocno z rozwojem
politycznym i kulturowym, a kady kraj szuka tu swej specyficznej, narodowej cieki i rozwiza
waciwych dla siebie.
Obecnie wydaje si jednak, e cz odpowiedzialnoci spoczywa na krajach bogatych i na
organizacjach midzynarodowych. Ju sytuacja wyjciowa nie bya dobra: proces dekolonizacji
w latach 1950 1970 doprowadzi do chaosu politycznego, naznaczonego w wypadku niektrych
krajw wojnami o niepodlego z byym mocarstwem kolonialnym, mniej lub bardziej dowolnie
ustanowionymi granicami, napiciami militarnymi zwizanymi z zimn wojn albo nieudanymi
eksperymentami socjalistycznymi, niekiedy mieszanin tego wszystkiego naraz. Poza tym od lat 80.
XX wieku nowa fala ultraliberalna napywajca z krajw rozwinitych narzuca krajom biednym cicia
w sektorach publicznych i lokuje w ostatnim rzdzie priorytetw budow systemu podatkowego
sprzyjajcego rozwojowi. Niedawne bardzo szczegowe badanie pokazao, e spadek wpyww
podatkowych obserwowany w najbiedniejszych krajach w latach 1980 1990 tumaczy si
w znacznym stopniu spadkiem opat celnych, ktre w latach 70. XX wieku przynosiy do 5 % dochodu
narodowego. Liberalizacja handlu nie jest oczywicie zem sama w sobie ale pod warunkiem, e nie
jest brutalnie narzucona z zewntrz, zwaszcza gdy bierze si pod uwag fakt, e powinna by
stopniowo kompensowana przez rozwj administracji skarbowej, zdolnej do poboru innych podatkw
i znalezienia zastpczych dochodw. Kraje dzisiaj rozwinite, ktre stopniowo zmniejszay swe
stawki celne w cigu caego XIX i XX wieku, czyniy to w sposb dla siebie korzystny i wiedzc,

czym je zastpi. Na ich szczcie nikt im nie nakazywa, co maj robi49. Epizod ten ilustruje
bardziej oglne zjawisko, mianowicie tendencj krajw bogatych do posugiwania si krajami mniej
rozwinitymi jako poletkiem dowiadczalnym bez wycigania wnioskw ze swoich wasnych
dowiadcze historycznych50. Zauwamy te, e kraje biedne i wschodzce id w bardzo rnych
kierunkach. Niektre, jak Chiny, s stosunkowo zaawansowane w unowoczenianiu swego systemu
fiskalnego, z podatkiem dochodowym obejmujcym ju znaczn cz ludnoci i przynoszcym spore
dochody. Niewykluczone, e znajduj si one w procesie budowy pastwa socjalnego w rodzaju tych
obserwowanych w rozwinitych krajach europejskich, amerykaskich i azjatyckich (przy caej
specyfice i oczywicie z olbrzymi niepewnoci co do jego podstaw politycznych
i demokratycznych). Inne kraje, jak Indie, maj wicej trudnoci ze zmian bardzo niskiego wskanika
fiskalizacji51. Tak czy inaczej kwestia rozwoju pastwa fiskalnego i socjalnego w gospodarkach
wschodzcych nabiera kapitalnego znaczenia dla przyszoci planety.

1 Zgodnie ze zwyczajem do podatkw powszechnych wczylimy podatki, ca, skadki socjalne, potrcenia wszelkiej natury, ktre

wszyscy s zobowizani paci, by nie znale si poza prawem. Rnice midzy tymi rnymi pojciami w szczeglnoci
midzy podatkami i skadkami nie zawsze s jasne, a w kadym razie nie maj tego samego znaczenia we wszystkich krajach.
Aby dokonywa porwna historycznych i midzynarodowych, wane jest uwzgldnienie caoci danin, czy to paconych
pastwu centralnemu lub federalnemu, czy wsplnotom lokalnym bd regionalnym, czy te rnym administracjom publicznym
(kasy ubezpiecze spoecznych itp.). Dla uproszczenia bdziemy mwili niekiedy o podatkach, ale z wyjtkiem odmiennego
przeciwnego sprecyzowania rozumiemy przez to zawsze cao obowizkowych danin. Zob. aneks techniczny.
2 Wydatki wojskowe stanowi na og co najmniej 2 3 % dochodu narodowego i mog wynosi o wiele wicej w krajach
szczeglnie aktywnych militarnie (ponad 4 % dochodu narodowego obecnie w Stanach Zjednoczonych) albo w krajach
potencjalnie zagroonych w zakresie bezpieczestwa i praw posiadania (ponad 10 % dochodu narodowego w Arabii Saudyjskiej
albo w krajach Zatoki).
3 Budety edukacji i zdrowia w XIX wieku zwykle nie przekraczaj 1 2 % dochodu narodowego. Zob. perspektyw historyczn
o powolnym rozwoju wydatkw socjalnych od XVIII wieku i przyspieszeniu w XX wieku: P. Lindert, Growing Public. Social
Spending and Economic Growth Since the Eighteenth Century, Cambridge University Press, Cambridge 2004.
4 Odnotujmy, e waga powszechnych danin publicznych jest wyraona tutaj w proporcji dochodu narodowego (czyli na og wok
90 % produktu krajowego brutto, po odjciu okoo 10 % odpowiadajcego amortyzacji), co wydaje si tym bardziej uzasadnione,
e amortyzacja nie stanowi dochodu dla nikogo (zob. rozdzia 1). Jeli wyrazimy daniny w proporcji do PKB, wwczas otrzymane
udziay s z definicji o 10 % mniejsze (przykadowo: 45 % PKB zamiast 50 % dochodu narodowego).
5 Kilkupunktowe rnice midzy krajami mog wynika z rnic czysto statystycznych. Odstpy rzdu 5 10 punktw
procentowych odpowiadaj prawdziwym i istotnym rnicom w roli odgrywanej przez wadz publiczn w rnych krajach.
6 W Wielkiej Brytanii podatki zmniejszaj si o kilka punktw procentowych w latach 80. XX wieku, co odpowiada thatcherowskiej
fazie wycofywania si pastwa, pniej rosn w latach 1990 2000, w miar jak nowe rzdy ponownie inwestuj w suby
publiczne. We Francji postp udziau pastwa jest nieco pniejszy ni gdzie indziej: zaznacza si jeszcze mocno w latach 70.
XX wieku, a stabilizacja zaczyna si raczej okoo lat 1985 1990. Zob. aneks techniczny.
7 Aby skoncentrowa si na dugofalowych tendencjach, tutaj take pokazalimy rednie dziesicioletnie. Cigi roczne ze stopami
obowizkowych danin obejmuj czsto wszystkie rodzaje drobnych zmian cyklicznych, przejciowych i mao znaczcych. Zob.
aneks techniczny.
8 Japonia mieci si nieznacznie ponad Stanami Zjednoczonymi (32 33 % dochodu narodowego). Kanada, Australia i Nowa
Zelandia s blisze poziomowi Wielkiej Brytanii (35 40 %).
9 Pojcie pastwa socjalnego wydaje si blisze rzeczywistoci i rnorodnoci funkcji wypenianych przez wadze publiczne ni
pastwo opiekucze czy pastwo dobrobytu (Welfare State).
10 Zob. dostpn na stronie internetowej tabel S13.2 z penym podziaem wydatkw publicznych w kilku bogatych krajach (Francja,
Niemcy, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone) w latach 2000 2010.
11 Zwykle 5 6 % na edukacj i 8 9 % na opiek zdrowotn. Zob. aneks techniczny.
12 National Health Service, utworzony w 1948 roku, naley tak dalece do brytyjskiej tosamoci narodowej, e jego powoanie
zostao odtworzone w spektaklu na otwarcie Igrzysk Olimpijskich w Londynie w 2012 roku, obok rewolucji przemysowej i grup
rockowych z lat 60. XX wieku.
13 Jeli dorzucimy koszty ubezpiecze prywatnych, to amerykaski system ochrony zdrowia jest zdecydowanie najdroszy na
wiecie (okoo 20 % dochodu narodowego, wobec 10 12 % w Europie), podczas gdy rwnoczenie znaczna cz ludnoci nie
jest nim objta, a wskaniki sanitarne s raczej gorsze ni w Europie. Niezalenie od swych brakw powszechne systemy
ubezpiecze zdrowotnych bez wtpienia zapewniaj korzystniejszy stosunek kosztw do korzyci ni system amerykaski.
14 Natomiast wzrost wydatkw publicznych na edukacj i zdrowie zmniejsza rozporzdzalny (pieniny) dochd gospodarstw
domowych, co tumaczy, dlaczego ten ostatni spad z 90 % dochodu narodowego z pocztkiem XX wieku do okoo 70 80 %
z pocztkiem XXI wieku. Zob. rozdzia 5.
15 Ten limitowany system okrela si klasycznie jako beveridgiaski (z przypadkiem skrajnym emerytury niemal zryczatowanej
dla wszystkich, jak w Wielkiej Brytanii), w przeciwiestwie do systemw emerytalnych typu bismarckowskiego,
skandynawskiego lub aciskiego, gdzie emerytury s niemal proporcjonalne w stosunku do pac dla duej wikszoci
ludnoci (niemal cao we Francji, gdzie prg maksymalnego zastpienia jest bardzo wysoki: omiokrotna paca rednia wobec
dwch, trzech razy w wikszoci krajw).
16 We Francji, ktra czsto wyrnia si skrajnym stopniem skomplikowania przepisw socjalnych i nagromadzeniem regu
i struktur, mniej ni poowa osb, ktra w zasadzie powinna otrzymywa zapomog socjaln (RSA, czyli zasiek socjalny
przeznaczony dla osb o najniszych dochodach lub zupenie ich pozbawionych), ubiega si o to wiadczenie.
17 Istotn rnic midzy dwoma kontynentami stanowi to, e systemy minimalnego dochodu byy zawsze w Stanach
Zjednoczonych zarezerwowane dla osb majcych dzieci na utrzymaniu. Dla osb bez dzieci rol pastwa opiekuczego spenia
niekiedy pastwo penitencjarne (w szczeglnoci dla modych Czarnych). Okoo 1 % dorosej populacji amerykaskiej znajduje
si w roku 2013 za kratkami. Ten redni wskanik osadzenia jest najwyszy na wiecie (nieznacznie przed Rosj, daleko przed
Chinami). Przekracza 5 % dla czarnoskrych dorosych mczyzn (ze wszystkich kategorii wiekowych). Zob. aneks techniczny.

Inn cech szczegln jest posugiwanie si kartkami ywieniowymi (ktrych celem jest upewnienie si, e beneficjenci
konsumuj rzeczywicie jedzenie, zamiast pi alkohol czy oddawa si innym naogom), co take mao odpowiada liberalnej wizji
wiata czsto wizanej ze Stanami Zjednoczonymi. Dowodzi to znaczenia amerykaskich uprzedze wobec najbiedniejszych,
ktre wydaj si bardziej skrajne ni w Europie, zapewne po czci dlatego, i s wzmocnione uprzedzeniami rasowymi.
18 Z opisanymi wczeniej rnicami midzy krajami.
19 Uwaamy nastpujce prawdy za oczywiste: e wszyscy ludzie stworzeni s rwnymi, e Stwrca obdarzy ich pewnymi
nienaruszalnymi prawami, e w skad tych praw wchodzi prawo do ycia, wolnoci i denia do szczcia. e celem
zabezpieczenia tych praw wyonione zostay wrd ludzi rzdy, ktrych sprawiedliwa wadza wywodzi si ze zgody rzdzonych.
20 Nad pojciem poytku powszechnego tocz si niekoczce debaty, ktrych analiza przekroczyaby znacznie ramy tej ksiki.
Pewne jest to, e autorzy Deklaracji z 1789 roku nie kierowali si w adnym wypadku duchem utylitaryzmu w rozumieniu sporej
czci ekonomistw od Johna Stuarta Milla, to znaczy matematycznej sumy poytkw indywidualnych (funkcja poytku bya
zakadana jako wklsa ronie coraz mniej, w miar jak ronie dochd redystrybucja bogatych na rzecz biednych pozwala
zatem zwikszy czny poytek). Ta matematyczna prezentacja podanego charakteru redystrybucji zdaje si mie niewiele
wsplnego ze sposobem, w jaki kady wyobraa sobie ten problem. Pojcie uprawnienia jest bardziej skuteczne.
21 Rozsdne wydaje si okrelenie osb znajdujcych si w najbardziej niekorzystnej sytuacji jako tych, ktre musiay stan wobec
czynnikw najbardziej niekorzystnych i niedajcych si kontrolowa. O ile nierwno warunkw ycia wynika, przynajmniej
czciowo, z czynnikw, ktrych ludzie nie kontroluj, takich jak nierwno rodkw przekazanych przez rodziny (spadek,
kapita kulturalny itp.) albo ut szczcia (szczeglne darowizny, okazje itd.), o tyle jest sprawiedliwe, by wadze publiczne staray
si zmniejszy w miar moliwoci te nierwnoci warunkw. Granica midzy wyrwnaniem moliwoci a warunkami jest czsto
rozmazana (edukacja, zdrowie, dochd s rwnoczenie sposobnociami i warunkami). Pojcie Rawlsa dbr pierwotnych pozwala
przekroczy to sztuczne przeciwiestwo.
22 Nierwnoci spoeczne i ekonomiczne maj by tak uoone, aby byy z najwiksz korzyci dla najbardziej upoledzonych
(J. Rawls, Teoria sprawiedliwoci, tum. M. Panufnik, J. Pasek, A. Romaniuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994,
s. 415). To sformuowanie z 1971 roku zostao powtrzone w Liberalizmie politycznym, opublikowanym w 1993 roku (wyd. pol.
1998).
23 Te gwnie teoretyczne podejcia zostay ostatnio podjte przez Marca Fleurbaeya i Johna Roemera, z kilkoma prbami
zastosowa empirycznych. Zob. aneks techniczny.
24 Sprawy maj si inaczej w Stanach Zjednoczonych, gdzie pewne mniejszociowe, ale znaczce grupy podaj w wtpliwo samo
istnienie federalnych programw socjalnych, a nawet wszelkich programw socjalnych jako takich. Tu take uprzedzenia rasowe
wydaj si odgrywa pewn rol (na przykad w debatach nad rozszerzeniem systemu zdrowia bronionym przez administracj
Obamy).
25 W skali Europy to najbogatsze i najbardziej wydajne kraje maj najwysze podatki (midzy 50 % i 60 % dochodu narodowego
w Szwecji i Danii), natomiast kraje najbiedniejsze i mniej rozwinite maj podatki najnisze (zaledwie 30 % dochodu narodowego
w Bugarii i Rumunii). Zob. aneks techniczny.
26 W Stanach Zjednoczonych i zwaszcza w Wielkiej Brytanii szybki rozwj pastwa socjalnego odbywa si w warunkach duo
niszego wzrostu, std moe silniejsze odczucie wywaszczenia poczone z opisanym wczeniej poczuciem bycia doganianym
przez inne kraje (zob. zwaszcza rozdzia 2).
27 Z prac Andersa Bjrklunda i Arnauda Lefranca, dotyczcych Szwecji i Francji wynika, e midzypokoleniowa wspzaleno
lekko zmniejszya si dla generacji urodzonych w latach 1940 1950 w porwnaniu z urodzonymi w latach 1920 1930, przed
pjciem w gr wskanika dla pokole urodzonych w latach 1960 1970. Zob. aneks techniczny.
28 Mona oblicza mobilno dla pokole urodzonych w XX wieku (cho precyzja i porwnywalno midzy krajami nie bd
doskonae), ale jest prawie niemoliwe cofnicie si w czasie i mierzenie mobilnoci midzypokoleniowej w XIX wieku,
z wyjtkiem badania spadkw (zob. rozdzia 11). Przy czym chodzi tu o problem odmienny od powizania kwalifikacji
i dochodw z pracy, ktrym si tutaj interesujemy i na ktrym koncentruj si miary mobilnoci midzypokoleniowej (dane
wykorzystywane w tych pracach nie pozwalaj oddzieli mobilnoci od dochodw z kapitau).
29 Wspczynnik spada do 0,2 0,3 w Szwecji i Finlandii i wzrasta do 0,5 0,6 w Stanach Zjednoczonych. Wielka Brytania (0,4
0,5) wydaje si blisza Stanom Zjednoczonym, ale odstpy od Niemiec i Francji (0,4) nie s znaczce. Midzynarodowe
porwnania wspczynnika midzypokoleniowej wspzalenoci dochodw z pracy (ktre s rwnie potwierdzone przez
wspzalenoci midzy blinitami) zob. zwaszcza prace Markusa Jntti.
30 W roku akademickim 2012/2013 wpisowe na studia pierwszego stopnia na Harvardzie wynosio rocznie 54 000 dolarw,
wczajc pokj i koszty rne (w tym 38 000 dolarw na czesne w sensie cisym). Niektre uniwersytety s drosze ni Harvard,
ktry korzysta z wysokich darowizn (zob. rozdzia 12).
31 G.J. Duncan, R.J. Murnane (red.), Whither Opportunity? Rising Inequality, Schools and Childrens Life Chances, Russel Sage
Foundation, New York 2011 (w szczeglnoci rozdzia 6). Zob. aneks techniczny.
32 J. Meer, H.S. Rosen, Altruism and the child cycle of alumni donations, American Economic Journal: Economic Policy 2009,
vol. 1, nr 1, s. 258 286.
33 Co nie oznacza, e Harvard rekrutuje wycznie spord 2 % najbogatszych Amerykanw. Po prostu rekrutacje poniej 2 %
najbogatszych s na tyle rzadkie, natomiast te wrd 2 % najbogatszych obejmuj osoby znajdujce si wystarczajco wysoko

w tej grupie, by generalna rednia tak wanie wychodzia. Zob. aneks techniczny.
Rwnie elementarne statystyki jak te dotyczce dochodu i redniego majtku rodzicw studentw rnych uniwersytetw
amerykaskich s bardzo trudne do uzyskania i mao badane.
35 Maksymalne opaty, jakich mog da uniwersytety brytyjskie, zostay podniesione do 1000 funtw w roku 1998, 3000 funtw
w roku 2004 i 9000 funtw w 2012 roku. Udzia czesnego w caoci rodkw uniwersytetw brytyjskich wydaje si w drugiej
dekadzie XXI wieku osiga poziom z lat 20. XX wieku i powoli dorwnuje poziomowi amerykaskiemu. Interesujce cigi
historyczne zob. V. Carpentier, Public-private substitution in higher education: has cost-sharing gone too far?, Higher Education
Quarterly 2012, vol. 66, nr 4, s. 363 390.
36 Bawaria i Dolna Saksonia zdecydoway nawet z pocztkiem 2013 roku o cakowitym zniesieniu uniwersyteckiego wpisowego 500
euro za semestr i wprowadzeniu jak reszta Niemiec cakowitej bezpatnoci. W krajach nordyckich opaty nie przekraczaj
kilkuset euro, podobnie jest we Francji.
37 Odnajdujemy t sam redystrybucj w szkolnictwie podstawowym i rednim. Najmniej wspierani uczniowie ze szk i licew
trafiaj na najmniej dowiadczonych i gorzej przygotowanych nauczycieli, a wic redni wydatek publiczny jest tu mniejszy na
dziecko ni w wypadku uczniw szk i licew najbardziej faworyzowanych. Szkoda jest tym wiksza, e lepszy podzia rodkw
w szkolnictwie podstawowym pozwoliby na znaczne zmniejszenie nierwnoci szans szkolnych. Zob. T. Piketty, M. Valdernaire,
Limpact de la faille de classes sur la russite scolaire dans les coles, collges et lyces franais, Ministre de lducation
nationale, Paris 2006.
38 Podobnie jak w wypadku Harvardu ten redni dochd nie oznacza, e Sciences Po rekrutuj wycznie spord 10 %
najbogatszych. Zob. aneks techniczny z pen repartycj dochodw rodzicw studentw Sciences Po w roku akademickim
2011/2012.
39 W synnym rankingu szanghajskim 53 ze 100 najlepszych uniwersytetw na wiecie w roku akademickim 2012 / 2013 znajduj
si w Stanach Zjednoczonych, a 31 w Europie (z czego 9 w Wielkiej Brytanii). Klasyfikacja odwraca si jednak na poziomie 500
najlepszych uniwersytetw wiata (150 w Stanach Zjednoczonych, przy 202 w Europie, z czego 38 w Wielkiej Brytanii). Oddaje to
istotn nierwno wrd okoo 800 uniwersytetw amerykaskich (zob. rozdzia 12).
40 Zauwamy jednak, e w porwnaniu z innymi wydatkami (jak emerytury) jest moliwe przejcie od najniszych wydatkw na
szkolnictwo wysze (zaledwie 1 % dochodu narodowego we Francji) do wyszych (midzy 2 3 % w Szwecji czy w Stanach
Zjednoczonych).
41 Na przykad wpisowe na Sciences Po kosztuje od zera dla najskromniejszych dochodw do prawie 10 000 euro dla dochodw
rodzicw przekraczajcych 200 000 euro. System ten ma zalet tworzenia danych o dochodach (niestety do mao
wykorzystywanych). Ale w porwnaniu z finansowaniem publicznym w krajach skandynawskich taki system sprowadza si
grosso modo do sprywatyzowania uycia podatku progresywnego: to, co pac zamoni rodzice, idzie na ich dzieci, a nie na
innych; to ley w ich interesie, ale nie innych.
42Income-contingent loans stosowane w Australii czy w Wielkiej Brytanii odpowiadaj poyczkom zaciganym przez studentw
o skromnym pochodzeniu, ktre bd zwracane dopiero po osigniciu pewnego poziomu dochodu. Przypomina to dodatek do
podatku dochodowego dla uboszych studentw, podczas gdy zamoniejsi korzystaj z darowizn (nieopodatkowanych) swoich
rodzicw.
43 E. Boutmy, Quelques ides sur la cration dune facult libre denseignement suprieur, Paris 1871. Zob. rwnie P. Favre, Les
sciences dEtat entre dterminisme et libralisme. Emile Boutmy (1835 1906) et la cration de lEcole libre des sciences
politiques, Revue franaise de sociologie 1981, vol. 22, nr 3, s. 429 465.
44 Analiza i obrona modelu solidarnego zob. A. Masson, Des liens et des transferts entre gnrations, ditions EHESS, Paris 2009.
45 Zob. rozdzia 10, wykresy 10.9 10.11.
46 Przypomnijmy, e wanie ta niepewno jest powodem, dla ktrego repartycja zostaa po II wojnie wiatowej wprowadzona:
wszyscy ci, ktrzy zainwestowali swe skadki emerytalne na rynkach finansowych w latach 1920 1930, zostali zrujnowani i nikt
nie mia ochoty na powtrk dowiadczenia z obowizkowych kapitaowych systemw emerytalnych, ktre zostay uruchomione
w wielu krajach przed wojn (na przykad w ramach ustaw z 1910 i 1928 roku we Francji).
47 Chodzi tu w duym stopniu o to, czego dokonaa reforma w Szwecji w latach 90. XX wieku. System ten mgby by ulepszony
i zastosowany w innych krajach. Zob. A. Bozio, T. Piketty, Pour un nouveau systme de retraite. Des comptes individuels de
cotisations financs par rpartition, ditions Rue dUlm, Paris 2008.
48 Mona zreszt wyobrazi sobie, e jednolity system emerytalny stworzy w uzupenieniu systemu repartycyjnego moliwo
gwarantowanego dochodu ze skromnych i rednich oszczdnoci. Jak widzielimy w poprzednim rozdziale, czsto bardzo trudno
jest uboszym uzyska redni zwrot z kapitau (albo w ogle zwrot dodatni). To w pewnym sensie efekt niewielkiego udziau
kapitalizacji systemu szwedzkiego.
49 Streszczamy tutaj podstawowe wyniki otrzymane przez Juli Cag i Lucie Gadenne, zob. J. Cag, L. Gadenne, The fiscal cost of
trade liberalization, Harvard i PSE, 2012 (zob. w szczeglnoci rysunek 1).
50 Niektre problemy organizacji usug zdrowia i edukacji w krajach biednych s bardzo specyficzne i nie mog opiera si na
dawnych dowiadczeniach krajw dzisiaj rozwinitych (mylimy tu na przykad o epidemii AIDS). W takich sytuacjach
eksperymentowanie, np. poprzez kontrolowane prby losowe, moe by uzasadnione. Zob. A.V. Banerjee, E. Duflo, Repenser la
34

pauvret, Seuil, Paris 2012. Wydaje mi si jednak, e generalnie ekonomia rozwoju zaniedbuje problem realnych dowiadcze
historycznych, co w tym przypadku prowadzi do nieuwzgldniania faktu, jak trudno jest rozwija skuteczne pastwo socjalne przy
aonie niskich dochodach fiskalnych. Jedna z gwnych trudnoci wynika oczywicie z przeszoci kolonialnej (std te
kontrolowane prby losowe stanowi nieco bardziej neutralny teren).
51 T. Piketty, N. Qian, Income inequality and progressive income taxation in China and India, 1986 2015, American Economic
Journal: Applied Economics 2009, vol. 1, nr 2, s. 53 63. Rnica midzy tymi dwoma krajami jest cile zwizana z duo
wikszym zatrudnieniem etatowym chiskiej siy roboczej. Dowiadczenie historyczne wskazuje, e budowa pastwa fiskalnego
i socjalnego oraz rozwj salariatu id czsto w parze.

14. Progresywny podatek dochodowy

W poprzednim rozdziale zajmowalimy si budow i ewolucj pastwa socjalnego, koncentrujc si

na potrzebach spoecznych i wydatkach publicznych (edukacja, zdrowie, emerytury itd.) oraz
korzystajc z danych dotyczcych poziomu wpyww podatkowych i jego ewolucji na wiecie. W tym
i nastpnym rozdziale bdziemy dokadniej bada struktur podatkw, opat i innych dochodw
publicznych, ktre pozwoliy na t transformacj, i sprbujemy wycign z tego wnioski na
przyszo. Zobaczymy, e najwiksz nowoci w XX wieku w dziedzinie fiskalnej byo
wprowadzenie progresywnego podatku dochodowego. Instytucja ta odegraa kluczow rol w redukcji
nierwnoci w cigu minionego wieku, ale jest dzisiaj powanie zagroona przez siy konkurencji
fiskalnej midzy krajami, a bez wtpienia take dlatego, e zostaa uruchomiona w popiechu, bez
solidnego przemylenia od podstaw. Podobnie rzecz si ma z podatkiem progresywnym od spadkw,
ktry stanowi drug wan innowacj XX wieku, rwnie kwestionowan w toku ostatnich dekad. Ale
nim do tego dojdziemy, trzeba bymy najpierw umiecili te dwa narzdzia w szerszym kontekcie
opodatkowania progresywnego i jego roli w nowoczesnej redystrybucji.
Nowoczesna redystrybucja: problem progresywnoci fiskalnej
Podatek nie jest kwesti techniczn; jest przede wszystkim kwesti wybitnie polityczn i filozoficzn.
Bez podatkw nie moe by wsplnej przyszoci ani zbiorowej zdolnoci do dziaania. Dziao si tak
zawsze. W centrum kadego duego wstrzsu politycznego znajdowaa si rewolucja fiskalna. Ancien
rgime upad, kiedy zgromadzenia rewolucyjne uchwaliy abolicj przywilejw podatkowych szlachty
i kleru, ustanawiajc uniwersalny i nowoczesny system podatkowy. Rewolucja amerykaska zrodzia
si z woli obywateli kolonii brytyjskich, by wzi wasne podatki i wasny los w swoje rce (No
taxation without representation). Kontekst zmienia si w cigu dwch wiekw, ale zasadnicza stawka
pozostaa ta sama. Chodzio o to, aby obywatele mogli suwerennie i demokratycznie wybra zakres
rodkw, ktre chcieliby przeznaczy na wsplne projekty: owiat, zdrowie, emerytury, zatrudnienie,
trway rozwj itd. Konkretna forma, jak przybieraj podatki we wszystkich spoeczestwach, jest
przedmiotem gry politycznej, zwaszcza e dojcie do zgody w sprawie tego, kto ma paci co i w imi
jakich zasad, nigdy nie jest proste, odkd ludzie rni si pod rnymi wzgldami, poczynajc
oczywicie od poziomw dochodu i kapitau. We wszystkich spoeczestwach istniej osoby
dysponujce wysokim dochodem z pracy i niewielkim odziedziczonym kapitaem, i na odwrt.
Zwizek midzy tymi rnymi wielkociami szczliwie nigdy nie jest idealny, podobnie jak
odmienne mog by wizje idealnego systemu fiskalnego.
Klasycznie rozrnia si podatek dochodowy, podatek od kapitau i podatki od konsumpcji. Podatki
kadego z tych trzech rodzajw mona odnale we wszystkich epokach, w rnych proporcjach.
Kategorie te nie s zreszt jednoznaczne, a granicom midzy nimi daleko do jasnoci. Na przykad
podatek dochodowy obejmuje w zasadzie dochody z kapitau, jak i dochody z pracy: chodzi wic
czciowo o podatek od kapitau. Generalnie do podatku od kapitau wcza si nie tylko wszystkie
potrcenia cice na strumieniu dochodw z kapitau (na przykad na zyskach przedsibiorstw), ale
take na wartoci zasobw kapitau (jak renta gruntowa, podatek spadkowy czy podatek od majtku).
Podatki konsumpcyjne w epoce wspczesnej obejmuj podatek od wartoci dodanej oraz rozliczne

podatki od towarw importowanych, napojw, benzyny, tytoniu oraz innych dbr i usug. Podatki te
istniej od zawsze i s czsto najbardziej uciliwe, szczeglnie dla klas ludowych, czego przykadem
by podatek od soli za ancien rgimeu. Mwi si czsto, e s to podatki porednie, w tym sensie,
e nie zale bezporednio od dochodu czy kapitau podatnika, lecz s ujte w cenie sprzeday
okrelonego produktu czy usugi. W teorii mona sobie wyobrazi podatek konsumpcyjny
bezporedni, ktry zaleaby od caoci konsumpcji danej osoby, lecz podobnego rozwizania nie
wprowadzono nigdy w ycie1.
W XX wieku pojawia si czwarta kategoria podatkw w postaci skadek na publiczne systemy
ubezpiecze spoecznych. Chodzi o szczegln form potrce cic na dochodach, zazwyczaj
wycznie na dochodach z pracy (pace i innego rodzaju dochody z pracy), przekazywan do kas
ubezpiecze spoecznych gwnie w celu finansowania dochodw zastpczych (emerytury, zasiki dla
bezrobotnych). Sprawia to, e podatnik jest wiadomy, na co dokadnie zostaj przeznaczone jego
podatki. Niektre kraje, jak Francja, uywaj skadek socjalnych rwnie do finansowania innych
wydatkw, jak ubezpieczenia chorobowe czy zasiki rodzinne, tak e w sumie skadki socjalne
stanowi prawie poow potrce, nadmiernie komplikujc cay system. Na odwrt inne kraje, jak
Dania, wybieraj finansowanie swych wydatkw socjalnych poprzez ogromny podatek dochodowy,
z ktrego wpywy s przeznaczone czciowo na emerytury, bezrobocie, zdrowie itd. Prawd mwic,
rnice midzy tymi rnymi formami prawnymi opodatkowania s po czci arbitralne2.
Poza sporami o granice, czsto bardziej trafnym kryterium dla scharakteryzowania rnych
podatkw jest bardziej liniowy lub bardziej progresywny charakter potrce. Podatek nazywany jest
liniowym, kiedy jego stopa jest taka sama dla wszystkich (mwi si take o flat tax, podatku paskim).
Podatek jest progresywny, kiedy jego stawka jest wysza dla bogatszych (tych, ktrzy maj wyszy
dochd, wikszy kapita albo wiksz konsumpcj, w zalenoci od tego, czy rozpatrujemy podatek
progresywny od dochodu, kapitau czy konsumpcji) i nisza dla biedniejszych. Podatek moe by
rwnie regresywny, gdy stopa obnia si dla bogatszych, albo dlatego, e udaje im si czciowo
unikn powszechnie obowizujcego podatku (legalnie, dziki optymalizacji fiskalnej, bd
nielegalnie, przez unikanie opodatkowania), albo dlatego, e prawo powszechne przewiduje, e
podatek ma by regresywny, jak w synnym podatku pogwnym (poll tax), ktry w roku 1990
kosztowa Margaret Thatcher posad premiera3.
W nowoczesnym pastwie fiskalnym cao opodatkowania zazwyczaj jest niemal proporcjonalna
w stosunku do dochodw, zwaszcza w krajach, gdzie masa potrce jest znaczna. Nie ma w tym nic
dziwnego: nie mona potrca poowy dochodu narodowego i finansowa ambitnych praw socjalnych,
nie oczekujc znaczcego udziau caoci ludnoci. Logika praw powszechnych, ktra kieruje
rozwojem nowoczesnego pastwa fiskalnego i socjalnego, czy si zreszt do wyranie z ide
opodatkowania liniowego lub nieznacznie progresywnego.
Podatek progresywny: rola ograniczona, ale zasadnicza
Bdny byby jednak wniosek, e progresywno fiskalna odgrywa wycznie ograniczon rol
w nowoczesnej redystrybucji. Przede wszystkim, mimo e globalnie potrcenia s blisze
proporcjonalnoci dla wikszoci ludzi, fakt, e stawka opodatkowania znaczco ronie albo,
przeciwnie, wyranie spada dla najwyszych dochodw i majtkw moe mie bardzo wany wpyw
na struktur caoci nierwnoci. Wszystko zdaje si zwaszcza wskazywa, e progresywno
fiskalna na szczytach hierarchii dochodw i spadkw wyjania po czci, dlaczego koncentracja

majtkw w wyniku wstrzsw lat 1914 1945 nigdy nie odzyskaa swego astronomicznego poziomu
z czasw belle poque. I na odwrt: spektakularny spadek progresywnoci podatkowej przy wysokich
dochodach w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii od lat 70. XX wieku, mimo e wanie te
dwa kraje po wojnie zaszy pod tym wzgldem najdalej, tumaczy na pewno w znacznym stopniu
gwatowny wzrost najwyszych uposae. W tym samym czasie wzrost konkurencji fiskalnej
w kontekcie wolnego przepywu kapitau w ostatnich dekadach doprowadzi do bezprecedensowego
rozwoju systemw ulg dotyczcych dochodw z kapitau, ktre dzi niemal wszdzie na wiecie
w duym stopniu unikaj progresywnej skali podatku dochodowego. Dotyczy to w szczeglnoci
przestrzeni europejskiej, podzielonej na mae kraje, ktre okazuj si niezdolne do rozwoju bodaj
minimum koordynacji w dziedzinie fiskalnej. Wskutek tego mamy do czynienia z niekoczcym si
wycigiem, by ograniczy zwaszcza podatek od zyskw przedsibiorstw i wyczy odsetki,
dywidendy i inne dochody finansowe z powszechnego systemu podatkowego, jaki obejmuje dochody
z pracy.
W konsekwencji system podatkowy ju sta si (bd staje) regresywny na szczycie hierarchii
dochodw w wikszoci krajw. Szczegowy szacunek sporzdzony dla Francji roku 2010,
uwzgldniajcy cao obowizkowych danin publicznych i dzielcy je na poziomie indywidualnym
w zalenoci od dochodw i majtkw, pokazuje, e cakowita stopa opodatkowania (47 % dochodu
narodowego rednio w tym szacunku) wynosi okoo 40 45 % dla 50 % osb majcych najnisze
dochody, potem przechodzi do okoo 45 50 % wrd 40 % nastpnych, by spa wrd 5 %
najwyszych dochodw, a zwaszcza 1 % najwyszych, do zaledwie 35 % na poziomie 0,1 %
najbogatszych. Wysokie stopy opodatkowania najbiedniejszych tumaczone s znaczeniem podatkw
konsumpcyjnych i skadek socjalnych (ktre cznie skadaj si na trzy czwarte wpyww
podatkowych we Francji). Nieznaczna progresja w miar przechodzenia do kategorii klas rednich
tumaczy si wzrostem podatku dochodowego. I na odwrt: zdecydowana regresja stwierdzona na
poziomie najwyszych centyli jest wyjaniana znaczeniem dochodw z kapitau i faktem, e wyranie
unikaj one skali progresywnej, czego nie mog w peni wyrwna wpywy z zasobw kapitau (ktre
s zdecydowanie najbardziej progresywne)4. Wszystko to pozwala sdzi, e podobn krzyw
dzwonow odnajdziemy w innych krajach europejskich (i prawdopodobnie w Stanach Zjednoczonych)
i e w rzeczywistoci jest ona jeszcze bardziej wyrana ni to, na co wskazuje ten niedoskonay
szacunek5.
Jeli ta regresywno fiskalna na szczycie hierarchii spoecznej si potwierdzi i nasili
w przyszoci, to bdzie to miao powane konsekwencje dla dynamiki nierwnoci majtkowych
i moliwego powrotu do bardzo silnej koncentracji kapitau. Poza tym jest oczywiste, e taka secesja
fiskalna najbogatszych jest potencjalnym zagroeniem dla oglnej zgody na podatki. Wzgldny
konsens wok pastwa fiskalnego i socjalnego, ju i tak kruchy w czasach niskiego wzrostu, ulega
dalszemu osabieniu zwaszcza wrd klas rednich, ktre ze zrozumiaych powodw nie godz si
paci wicej od klas wyszych. Taka tendencja sprzyja wzrostowi indywidualizmw i egoizmw:
jeeli system w caoci jest niesprawiedliwy, to dlaczego mam paci za innych? Std te kwesti
ywotn dla nowoczesnego pastwa socjalnego jest to, by system fiskalny, stanowicy jego podstaw,
zachowywa minimum progresywnoci, a w kadym razie nie stawa si wyranie regresywny
u szczytu.
Warto doda, e ten sposb przedstawiania progresywnoci systemu podatkowego z punktu
widzenia hierarchii dochodw pomija z definicji rodki otrzymane w spadku6, ktre staj si coraz
bardziej znaczce, podczas gdy spadek jest w praktyce duo mniej opodatkowany od dochodw7. Jak

widzielimy w czci trzeciej (rozdzia 11), przyczynia si to do wzmocnienia dylematu Rastignaca.

Jeliby dokona klasyfikacji jednostek przez centyle wszystkich rodkw otrzymanych w cigu caego
ycia (dochody z pracy i spadki skapitalizowane), co jest najbardziej zadowalajcym sposobem
przedstawienia problemu progresywnoci, wwczas krzywa w ksztacie dzwonu bdzie jeszcze
bardziej regresywna na szczycie hierarchii ni wtedy, kiedy bierze si pod uwag wycznie dochody8.
W kocu trzeba podkreli, e globalizacja handlu, wywierajca szczeglnie silny nacisk na
najmniej wykwalifikowanych pracownikw z krajw zamonych, mogaby teoretycznie
usprawiedliwia wzrost progresywnoci fiskalnej, nie za jej zmniejszenie, co komplikuje jeszcze
bardziej kontekst caoci. Owszem, jeli chcemy utrzyma globalny poziom fiskalizacji rzdu poowy
dochodu narodowego, to rzecz nieuchronn jest, by wszyscy uczestniczyli w nim w znacznych
proporcjach. Ale zamiast bardzo niewielkiej globalnej progresywnoci opodatkowania (jeli wyczy
gr hierarchii) mona by wyobrazi sobie progresywno wyraniejsz9. Nie rozwizaoby to
wszystkich problemw, ale wystarczyoby przynajmniej do poprawienia sytuacji najniej
wykwalifikowanych10. Tak wic jeli podatek dochodowy nie stanie si bardziej progresywny, nie
naley si dziwi, e ci, ktrzy najmniej korzystaj z wolnej wymiany handlowej (a niekiedy wrcz na
niej trac), bd j raczej kwestionowali. Podatek progresywny jest zatem instytucj niezbdn, aby
wszyscy korzystali z globalizacji, a jego coraz bardziej odczuwalny brak moe doprowadzi do jej
zakwestionowania. Wrcimy do tego w nastpnym rozdziale.
Z tych rnych powodw podatek progresywny stanowi zasadniczy element pastwa socjalnego:
odegra kluczow rol w jego rozwoju i przeksztaceniu struktury nierwnoci w XX wieku oraz
stanowi centraln instytucj umoliwiajc jego dziaanie w XXI stuleciu. Dzi jednak ta instytucja
jest powanie zagroona: intelektualnie (rne funkcje progresywnoci nigdy nie byy w peni
przedyskutowane) i politycznie (konkurencja fiskalna pozwala, by cae kategorie dochodw nie byy
powszechnie opodatkowane).
Podatek progresywny w XX wieku: przelotny produkt chaosu
Cofnijmy si na chwil i sprbujmy lepiej zrozumie, jak znalelimy si w tym punkcie. Przede
wszystkim wane jest uwiadomienie sobie, e podatek progresywny w XX wieku jest przynajmniej
w tym samym stopniu produktem wojen co demokracji. Podatek progresywny zosta wprowadzony
w warunkach chaosu i improwizacji, co tumaczy przynajmniej czciowo, dlaczego nie zosta
wystarczajco przemylany w swych rnych zadaniach i dlaczego dzisiaj spotyka si z krytyk.
Progresywny podatek dochodowy zosta wprowadzony w wielu krajach przed wybuchem I wojny
wiatowej. Jeli pomin przypadek Francji, gdzie uchwalenie ustawy z 15 lipca 1914 roku
o powszechnym podatku dochodowym zostao bezporednio podyktowane wymogami finansowymi
zapowiadajcego si konfliktu (ustawa bya zamroona w senacie od lat i dopiero nieuchronno
wypowiedzenia wojny odblokowaa sytuacj)11, to ustanawianie podatkw odbywa si na og
w ramach normalnej dziaalnoci instytucji parlamentarnych, jak w 1909 roku w Wielkiej Brytanii i w
1913 roku w Stanach Zjednoczonych. W Europie Pnocnej, w kilku pastwach niemieckich i w
Japonii wprowadzenie progresywnego podatku dochodowego jest jeszcze wczeniejsze: rok 1870
w Danii, rok 1887 w Japonii, rok 1891 w Prusach, rok 1903 w Szwecji. Okoo lat 1900 1910, nawet
jeli podatek dochodowy nie dotyczy jeszcze wszystkich krajw rozwinitych, zacz rodzi si
midzynarodowy konsens wok zasady progresywnoci i jej zastosowania do cakowitego dochodu
(to znaczy sumy dochodw z pracy najemnej i innych jej form oraz dochodw z kapitau wszelkiej

natury: czynszw, odsetek, dywidend, zyskw, niekiedy zyskw kapitaowych)12. Taki system wielu
wydaje si jednoczenie sprawiedliwym i skutecznym sposobem podziau podatkw. Podatek od
cakowitego dochodu mierzy zdolno podatkow kadego, natomiast progresywno pozwala na
ograniczenie nierwnoci tworzonych przez kapitalizm przemysowy, a wszystko to przy
poszanowaniu prywatnej wasnoci i si konkurencji. Liczne sprawozdania i ksiki publikowane
w tym okresie przyczyniaj si do popularyzacji tej koncepcji i przekonania czci elit politycznych
oraz liberalnych ekonomistw, nawet jeli wielu pozostanie wrogich samej zasadzie progresywnoci,
zwaszcza we Francji13.
Czy wobec tego progresywny podatek dochodowy byby naturalnym dzieckiem demokracji
i powszechnego gosowania? Sprawy s bardziej skomplikowane. W rzeczywistoci zastosowane
stawki, wcznie z poziomem dla najbardziej astronomicznych dochodw, pozostaj do I wojny
wiatowej nadzwyczaj umiarkowane. Dotyczy to wszystkich krajw bez wyjtku. Rozmiar wstrzsu
politycznego spowodowanego przez wojn ujawnia si szczeglnie wyranie na wykresie 14.1, na
ktrym przedstawilimy ewolucj najwyszej stawki (to znaczy stawki podatkowej stosowanej do
najwyszych dochodw) w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Niemczech i we Francji
w latach 1900 2013. Widzimy, e najwysza stawka utrzymuje si stabilnie na nieznaczcym
poziomie do roku 1914, pniej za ostro idzie do gry. Tendencja ta jest reprezentatywna dla
trajektorii obserwowanych w caoci bogatych krajw14.
We Francji w ramach podatku dochodowego ustanowionego w 1914 roku najwysza stawka jest
rzdu 2 % i dotyczy tylko minimalnej mniejszoci podatnikw. Dopiero po wojnie, w radykalnie
zmienionym kontekcie politycznym i finansowym, najwysza stawka zostanie podniesiona do
nowoczesnego poziomu: 50 % w 1920 roku, potem 60 % w 1924 roku i nawet 72 % w 1925 roku.
Szczeglnie uderzajce jest, e decydujca ustawa z 25 czerwca 1920 roku, podnoszca najwysz
stawk do 50 %, ktra moe by tak naprawd uznana za drugie narodziny podatku dochodowego,
zostaa przyjta przez Izb bkitnego horyzontu (jedn z najbardziej prawicowych izb w caej
historii republiki) i wikszo zwan Blokiem Narodowym, to znaczy wikszo skadajc si
w duej czci z grup parlamentarnych, ktre przed I wojn wiatow sprzeciwiay si najbardziej
zaarcie ustanowieniu podatku dochodowego na poziomie wyszym od 2 %. Ten cakowity zwrot
deputowanych znajdujcych si po prawej stronie szachownicy politycznej tumaczy si oczywicie
dramatyczn sytuacj finansow w wyniku wojny. Podczas konfliktu Francja zacigna ogromne
poyczki i poza rytualnymi przemowami w stylu Niemcy zapac wszyscy zdawali sobie spraw
z tego, e konieczne jest znalezienie nowych rde wpyww podatkowych. W sytuacji, gdy
niedostatek i uruchomienie maszynki do druku pienidzy doprowadziy inflacj do poziomw
nieznanych przed wojn, pace robotnikw nie odzyskay siy nabywczej z 1914 roku, a liczne fale
strajkowe zagroziy paraliem kraju wczesnym latem 1919 roku, a potem ponownie wiosn 1920 roku,
mona byo odnie wraenie, e barwy polityczne maj niewielkie znaczenie: trzeba byo znale
nowe rda wpyww podatkowych i trudno byo sobie wyobrazi, by posiadacze wysokich dochodw
zostali tu oszczdzeni. To w tym kontekcie politycznym, chaotycznym i wybuchowym, naznaczonym
take rewolucj bolszewick z 1917 roku, podatek progresywny narodzi si w swej nowoczesnej
formie15.

WYKRES 14.1: Najwysza stawka podatku dochodowego, 1900 2013

INTERPRETACJA: najwysza stawka podatku dochodowego (stosowana do najwyszych dochodw) spada
w Stanach Zjednoczonych z 70 % w 1980 roku do 28 % w 1988 roku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Szczeglnie interesujcy jest przypadek Niemiec, poniewa gdy wybucha wojna, progresywny
podatek dochodowy istnieje tam od ponad dwudziestu lat. Stawki opodatkowania nigdy nie byy
znaczco podnoszone w czasie pokoju. W Prusach stawka najwysza bya cakowicie stabilna na
poziomie 3 % midzy latami 1891 1914, potem wzrosa do 4 % midzy 1915 i 1918 rokiem, by
zosta zdecydowanie podniesiona do 40 % w latach 1919 1920, w cakowicie odmiennym kontekcie
politycznym. W Stanach Zjednoczonych, ktre byy przecie krajem najbardziej gotowym
intelektualnie i politycznie na zdecydowanie progresywny system podatkowy i poszy najdalej w jego
kierunku w okresie midzywojennym, trzeba byo rwnie czeka na lata 1918 1919, aby najwysza
stawka zostaa nagle podniesiona do 67 %, a potem 77 %. W Wielkiej Brytanii stawka stosowana przy
najwyszych dochodach zostaa ustalona na poziomie 8 % w roku 1909; byo to stosunkowo duo jak
na epok, ale trzeba byo take poczeka do koca wojny, by podatek zosta nagle podniesiony do
ponad 40 %.
Trudno rzecz jasna powiedzie, co by si wydarzyo, gdyby nie wstrzs lat 1914 1918. Bez
wtpienia pewne dziaania zostayby podjte, ale wydaje si rwnie oczywiste, e marsz w stron
progresywnoci byby wolniejszy, a by moe w ogle nie osignby powojennego poziomu. Stawki
sprzed 1914 roku poniej 10 % (a na og poniej 5 %) take dla najwyszych dochodw nie
rni si w istocie od tych stosowanych w XVIII i XIX wieku. Trzeba bowiem przypomnie, e
nawet jeli podatek progresywny od globalnego dochodu jest dzieem koca XIX i pocztku
XX wieku, to istniay duo starsze formy opodatkowania dochodw, z odmiennymi zasadami
w zalenoci od dochodw i najczciej ze stawkami proporcjonalnymi lub quasi-proporcjonalnymi
(na przykad ze sta stawk poza kwot woln). W wikszoci przypadkw te stawki byy rzdu
maksymalnie 5 10 %. Jako przykad moemy wskaza system opodatkowania cedularnego,
to znaczy z odmiennymi stawkami dla kadej kategorii, czyli ceduy dochodu (renta gruntowa,
odsetki, zyski, pace itp.), ustanowionego w Zjednoczonym Krlestwie w roku 1842, ktry stanowi

brytyjski podatek dochodowy a do powoania w 1909 roku super-tax (podatku progresywnego od

dochodu cakowitego)16.
We Francji w czasach ancien rgimeu take istniay rne formy podatkw bezporednich od
dochodu, jak taille, dixime i vingtime, zwykle ze stawkami 5 % lub 10 % (jak wskazuj nazwy),
stosowane do niektrych rde dochodw i z niekiedy bardzo licznymi wyjtkami. Projekt
dziesiciny krlewskiej, proponowany w 1707 roku przez Sbastiena Vaubana, ktry zmierza do
opodatkowania wszystkich dochodw krlestwa (cznie z rent gruntow, arystokratyczn
i kocieln) przy stawce 10 %, nigdy nie zosta w peni wprowadzony w ycie, co nie przeszkodzio,
by system podatkowy by kilkakrotnie doskonalony w cigu XVIII wieku17. Rewolucyjni
ustawodawcy, wrodzy inkwizytorskim praktykom upadej monarchii, jak rwnie pragncy uchroni
rozkwitajc buruazj przemysow przed paceniem zbyt wysokich podatkw, postanowili
wprowadzi wskanikowy system podatkowy, w tym znaczeniu, e naleny podatek mia by
kalkulowany na podstawie wskanikw mierzcych zdolno podatkow podatnika, nie za na
podstawie samego dochodu, ktry nie musia by deklarowany. Na przykad podatek od drzwi i okien
by liczony w zalenoci od liczby drzwi i okien w gwnej rezydencji podatnika, wskanika
zamonoci, ktry mia t wielk zalet, e pozwala fiskusowi ustala naleny podatek bez
wchodzenia do domu podatnika, a tym bardziej pokazywania ksig rachunkowych. Najwaniejszy
podatek nowego systemu, wprowadzony w 1792 roku, czyli podatek ziemski, by obliczany
w zalenoci od wartoci dochodu z czynszu wszystkich posiadoci ziemskich podatnika18. Wysoko
podatku bya ustalana od rednich wartoci czynszowych, korygowanych co dziesi lat w trakcie
wielkich ankiet organizowanych przez administracj podatkow rejestrujc cao posiadoci na
terytorium kraju, tak e podatnik nie musia deklarowa dochodu uzyskiwanego corocznie. Jeli wzi
pod uwag nisk inflacj, nie miao to zreszt wielkiego znaczenia. W praktyce podatek ziemski
przypomina podatek liniowy od renty gruntowej i nie rni si wiele od brytyjskiego podatku
cedularnego (faktyczna jego stawka wahaa si w zalenoci od okresu i departamentu, nie
przekraczajc nigdy 10 %).
Aby uzupeni system, rodzca si III Republika zdecydowaa si ustanowi w 1872 roku podatek
dochodowy od wartoci ruchomych. Chodzio o podatek liniowy odnoszcy si do odsetek, dywidend
i innych dochodw finansowych, w czasach francuskiej prosperity prawie cakowicie zwolnionych
z podatku, inaczej ni w Wielkiej Brytanii, gdzie obejmowa je system cedularny. Ale tu rwnie
stawka bya ustalona na niezwykle niskim poziomie (3 % od 1872 do 1890 roku, potem 4 % od 1890
do 1914 roku), a w kadym razie niskim w porwnaniu do stawek wprowadzanych od pocztku lat 20.
XX wieku. A do pierwszego konfliktu wiatowego we wszystkich krajach rozwinitych zdawao si
panowa przekonanie, e opodatkowanie rozsdne nie powinno przekracza 10 % dochodw, nawet
tych najwyszych.
Kwestia podatku progresywnego za III Republiki
Warto zwrci uwag, e podobnie rzecz si ma z progresywnym podatkiem spadkowym, ktry wraz
z podatkiem dochodowym stanowi drug wan innowacj fiskaln pocztku XX wieku i ktrego
stawki rwnie pozostaway stosunkowo umiarkowane do roku 1914 (zob. wykres 14.2). Przypadek
Francji za III Republiki jest tu take symboliczny: oto kraj, w ktrym gosi si ide rwnoci,
w ktrym powszechne gosowanie (mskie) zostao przywrcone w 1871 roku, ale ktry jednoczenie
prawie p wieku zwleka z wprowadzeniem progresywnoci fiskalnej i gdzie dopiero I wojna wiatowa

doprowadzi do prawdziwej zmiany tego podejcia. Owszem, podatek spadkowy wprowadzony przez
rewolucj francusk, cile liniowy od 1791 do 1901 roku, sta si progresywnym ju wskutek ustawy
z 25 lutego 1901 roku, ale w rzeczywistoci nie zmienio to wiele: najwysza stawka siga 5 % od
1902 do 1910 roku, potem 6,5 % od 1911 do 1914 roku i tak naprawd obejmuje kilkadziesit rodzin
rocznie. Takie opodatkowanie ju wydawao si nadmierne bogatym podatnikom z epoki, ktrzy
czsto uwaali, e syn dziedziczcy po ojcu spenia tylko wity obowizek podtrzymywania
cigoci wasnoci rodzinnej i nie powinno to podlega jakiemukolwiek opodatkowaniu19.
W rzeczywistoci nie przeszkadzao to przekazywaniu najwikszych spadkw z pokolenia na
pokolenie niemal w caoci. rednia realna stawka na poziomie najwyszego centyla w hierarchii
spadkw nie przekraczaa 3 % po reformie 1901 roku (wobec 1 % w systemie liniowym
obowizujcym w XIX wieku). Jeli spojrzymy na t spraw z dzisiejszej perspektywy, to staje si
oczywiste, e taka reforma nie moga mie adnego wpywu na proces akumulacji i hiperkoncentracji
majtkowej w cigu tego okresu, cokolwiek mogli sdzi na ten temat wspczeni.

WYKRES 14.2: Najwysza stawka podatku spadkowego, 1900 2013

INTERPRETACJA: najwysza stawka podatku spadkowego (stosowana do najwyszych spadkw) spada w Stanach
Zjednoczonych z 70 % w 1980 roku do 35 % w 2013 roku.
RDO I DANE: http://piketty.pse.ens.fr/fr/capital21c.

Oglnie rzecz biorc, uderzajce jest to, do jakiego stopnia przeciwnicy progresywnoci,
zdecydowanie przewaajcy wrd elit gospodarczych i finansowych we Francji belle poque, uywali
stale, nie bez pewnej dozy zej woli, argumentu o Francji w naturalny sposb egalitarnej, ktra wobec
tego w aden sposb nie potrzebuje podatku progresywnego. Przykadem szczeglnie
reprezentatywnym by Pierre Paul Leroy-Beaulieu, jeden z najbardziej wpywowych ekonomistw
epoki, ktry opublikowa w 1881 roku swj synny Essai sur la rpartition des richesses et sur la
tendance une moindre ingalite des conditions [ Esej o podziale bogactw i tendencji do zmniejszania
si nierwnoci warunkw ], dzieo, ktre bdzie czsto wznawiane a do pocztkw XX wieku20.
Prawd mwic, Leroy-Beaulieu nie dysponowa adnymi danymi, adnym rdem mogcym
udowodni tendencj do mniejszej nierwnoci warunkw. Nie przeszkadzao mu to jednak
w wymylaniu, na podstawie cakowicie nieadekwatnych danych, wywodw wtpliwych i mao

przekonujcych, po to by pokaza za wszelk cen, e nierwno dochodw si zmniejsza21.

Chwilami wydaje si, e on sam zdaje sobie spraw, e jego rozumowanie nie ma sensu, ale wtedy
stwierdza, e taka ewolucja wkrtce nastpi czemu w adnym wypadku nie naley przeciwdziaa
wraz ze wspaniaym procesem globalizacji handlowej i finansowej, pozwalajcej francuskiemu
drobnemu ciuaczowi inwestowa w Kana Panamski, Kana Sueski, a wkrtce w carskiej Rosji.
Najwyraniej Leroy-Beaulieu by zafascynowany globalizacj swoich czasw i dra na myl o tym,
e brutalna rewolucja mogaby wszystko obrci wniwecz22. Tego rodzaju fascynacja nie ma sama
w sobie nic godnego potpienia pod warunkiem e nie przeszkadza w powanym analizowaniu
problemw epoki. Wielkim wyzwaniem we Francji lat 1900 1910 nie bya nieuchronno rewolucji
bolszewickiej (zreszt nie bardziej prawdopodobnej wwczas ni rewolucja dzisiaj), ale duo
skromniejsze ustanowienie podatkw progresywnych. Wedug Leroy-Beaulieu i jego kolegw
z centroprawicy (w przeciwiestwie do prawicy monarchistycznej) naleao za wszelk cen si
temu przeciwstawi, a to ze wzgldu na nieodparty argument: Francja jest mianowicie krajem
egalitarnym, dziki wielkiemu dzieu rewolucji francuskiej, ktra dokonaa redystrybucji niektrych
ziem, a przede wszystkim wprowadzia rwno wobec prawa cywilnego, rwno wobec prawa
wasnoci i swobod zawierania umw. Francji nie potrzeba wic w adnym wypadku progresywnego
i upieczego podatku. Takie podatki mogyby by potrzebne w spoeczestwach klasowych,
spoeczestwach arystokratycznych, jak ssiednie Zjednoczone Krlestwo, ale nie u nas23.
W tym wypadku wystarczyoby, aby Leroy-Beaulieu zapozna si z nowymi wycigami
spadkowymi opublikowanymi przez administracj skarbow wkrtce po reformie 1901 roku, by
stwierdzi, e koncentracja majtkw jest w republikaskiej Francji czasw belle poque prawie
rwnie daleko posunita jak w monarchicznym Zjednoczonym Krlestwie. Podczas debat
parlamentarnych lat 1907 1908 zwolennicy podatku dochodowego odnosili si zreszt czsto do tych
statystyk24. Ten interesujcy przykad pokazuje, e podatek, zastosowany nawet przy niskich
stawkach, moe stanowi rdo wiedzy i demokratycznej przejrzystoci.
Take w innych krajach I wojna wiatowa przyniosa wyrane zerwanie w historii podatku
spadkowego. W Niemczech kwestia wprowadzenia minimalnego opodatkowania najwikszych
spadkw bya szeroko obecna w debatach parlamentarnych koca XIX i pocztku XX wieku.
Przywdcy partii socjaldemokratycznej, poczynajc od Augusta Bebla i Eduarda Bernsteina,
podkrelali, e podatek spadkowy pozwoliby zmniejszy ciar podatkw porednich paconych przez
robotnikw i inne grupy pracownicze, ktre zyskayby w ten sposb wicej rodkw na popraw
swego bytu. Debaty w Reichstagu zakoczyy si jednak niepowodzeniem: reformy z 1906 i 1909 roku
wprowadziy niskie opodatkowanie spadkowe, z cakowitym wyczeniem dziedziczenia w linii
bezporedniej i pomidzy maonkami (to znaczy ogromn wikszo przypadkw) i to niezalenie od
wysokoci sum. Trzeba byo zaczeka do roku 1919, aby niemiecki podatek spadkowy obj
dziedziczenie rodzinne, z najwysz stawk podniesion a do 35 % dla najwikszych spadkw25.
Rola wojny i spowodowanych przez ni zwrotw politycznych wydaje si tu absolutnie decydujca:
bez nich trudno byoby wyobrazi sobie, w jaki sposb bariery z lat 1906 1909 mogyby zosta
przezwycione26.
Odnotujmy wszake na wykresie 14.2 lekkie brytyjskie drgnicie w stron wzrostu w czasach belle
poque, wyraniejsze jeszcze dla podatku spadkowego ni podatku dochodowego. Zjednoczone
Krlestwo, ktre od reformy z 1896 roku stosuje ju najwysz stawk 8 % od najwyszych
dziedzicze, przechodzi do poziomu 15 % w roku 1908, co zaczyna by wielkoci odczuwaln.
W Stanach Zjednoczonych federalny podatek od spadkw i darowizn wprowadzony zosta dopiero

w 1916 roku, ale jego stawka szybko urosa do poziomw wyszych od tych stosowanych we Francji
i w Niemczech.
Amerykaski wynalazek: podatek konfiskacyjny od nadmiernych
dochodw
Gdy zbada si histori progresywnego opodatkowania w cigu minionego wieku, uderzajce jest, jak
daleko przed szereg wychodziy kraje anglosaskie, a zwaszcza Stany Zjednoczone, ktre wynalazy
podatek konfiskacyjny od dochodw i spadkw ocenianych jako nadmierne. Przyjrzenie si wykresom
14.1 i 14.2 jest szczeglnie wymowne. Jest to tak dalece sprzeczne z oglnym wyobraeniem na temat
Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii od lat 70. XX wieku (tak na zewntrz, jak i wewntrz tych
krajw), e warto si chwil nad tym zjawiskiem zatrzyma.
W okresie midzywojennym wszystkie kraje rozwinite staray si wyprbowywa bardzo wysokie
stawki, czsto do niekonsekwentnie. Ale to Stany Zjednoczone jako pierwsze wprowadzaj
najwysze stawki na poziomie 70 %, najpierw dla dochodw od lat 1919 1922, potem dla spadkw
w latach 1937 1939. Kiedy opodatkowuje si jaki poziom dochodw lub spadkw przy stawce rzdu
70 80 %, oczywiste jest, e gwnym celem nie jest pozyskanie przychodw do budetu (bo tak
wysokie przedziay podatkowe nigdy duo nie przynosz). Chodzi in fine o to, by pooy kres tego
rodzaju dochodom albo majtkom, ocenianym przez ustawodawc jako spoecznie nadmierne
i ekonomicznie nieproduktywne, a w kadym razie eby sprawi, by ich utrzymywanie na tym
poziomie stao si nadzwyczaj kosztowne i silnie do tego zniechci. Rwnoczenie nie chodzi
o absolutny zakaz lub wywaszczenie. Podatek progresywny jest do liberaln metod zmniejszania
nierwnoci w tym sensie, e instytucja ta uznaje woln konkurencj i wasno prywatn, zmieniajc
jedynie prywatne motywacje, czasami w sposb radykalny, ale zawsze przewidywalny i stay, zgodnie
z zasadami ustalonymi z gry i demokratycznie dyskutowanymi w ramach pastwa prawa. Podatek
progresywny wyraa w pewnym sensie idealny kompromis midzy sprawiedliwoci spoeczn
a indywidualn wolnoci. Nieprzypadkowo wic to kraje anglosaskie, ktre pod pewnymi wzgldami
okazay si najbardziej przywizane do wolnoci indywidualnych w toku historii, byy rwnie tymi,
ktre przyjy bardziej progresywne systemy podatkowe ni inne kraje. Trzeba rwnie podkreli, e
kraje Europy kontynentalnej, w szczeglnoci Francja i Niemcy, prboway po wojnie innych
rozwiza, jak publiczna wasno przedsibiorstw i bezporednie ustalanie zarobkw wyszej kadry,
ktre rwnie byy wprowadzane w poszanowaniu prawa i w pewien sposb zastpoway progresj
podatkow27.
Do tego oglnego wyjanienia dodajmy czynniki bardziej specyficzne. Z kocem XIX i na pocztku
XX wieku, w okresie zwanym wiekiem pozacanym, licznych obserwatorw w Stanach
Zjednoczonych niepokoi fakt, e kraj ten staje si coraz bardziej nieegalitarny i oddala si stopniowo
od pionierskich ideaw swoich zaoycieli. Wspomnielimy ju w trzeciej czci (w rozdziale 10)
ksik, ktr Willford King powici w 1915 roku dystrybucji bogactw w Stanach Zjednoczonych,
i niepokj, jaki wyrazi on w kwestii moliwego zblienia Ameryki do standardw spoeczestw
europejskich, odbieranych wwczas jako wyjtkowo nieegalitarne28. W roku 1919 prezydent
Amerykaskiego Towarzystwa Ekonomicznego Irving Fisher posun si jeszcze dalej. Postanowi
powici jeden ze swoich wykadw kwestii nierwnoci amerykaskich i wyjani swoim kolegom,
e rosnca koncentracja fortun stanowi gwny gospodarczy problem Ameryki. Fisher by przeraony
szacunkami sporzdzonymi przez Kinga. Fakt, e 2 % ludnoci posiada ponad 50 % fortun i e

dwie trzecie ludnoci nie maj niemal niczego, wydaje mu si niedemokratycznym podziaem
bogactwa (an undemocratic distribution of wealth), zagraajcym samym podstawom spoeczestwa
amerykaskiego. Zamiast ograniczenia czci zyskw albo zwrotu z kapitau rozwizania, ktre
Fisher przywouje tylko po to, by je odrzuci najlepsz metod jest jego zdaniem znaczce
opodatkowanie najwikszych spadkw (wymienia podatek rwny dwm trzecim spadku lub jego
caoci, jeli spadek trwa od trzech pokole)29. To uderzajce, jak Fishera duo bardziej ni LeroyBeaulieu niepokoj nierwnoci, cho yje on przecie w spoeczestwie duo mniej nierwnym.
Obawa przed upodobnieniem si do starej Europy bez wtpienia czciowo wyjania amerykaski
progresywizm fiskalny.
Trzeba rwnie wskaza na wyjtkow gwatowno kryzysu lat 30. XX wieku w Stanach
Zjednoczonych, ktra bardzo szybko doprowadzia do oskarenia elit gospodarczych i finansowych
o to, e wzbogaciy si, doprowadzajc kraj do ruiny (przypomnijmy, e cz wysokich dochodw
w amerykaskim dochodzie narodowym osigna swe szczyty z kocem lat 20. XX wieku, gwnie ze
wzgldu na nieprawdopodobne zyski kapitaowe z giedy). To w tym kontekcie Roosevelt dochodzi
do wadzy z pocztkiem 1933 roku, podczas gdy kryzys trwa ju od ponad trzech lat, a jedna czwarta
kraju jest na bezrobociu. Decyduje on o natychmiastowym silnym podniesieniu najwyszej stawki
podatku dochodowego bdcej na poziomie 25 % z kocem lat 20. XX wieku pod fataln
prezydentur Hoovera ktra ronie do 63 % od 1933 roku, potem do 79 % w roku 1937,
przekraczajc w ten sposb poprzedni rekord z 1919 roku. W 1942 roku Victory Tax Act podnosi do
88 % t najwysz stawk, ktra w dalszej kolejnoci zostaje podniesiona (z rnymi dodatkami) a
do 94 % w roku 1944. Nastpnie najwysza stawka stabilizuje si na poziomie okoo 90 % a do
poowy lat 60. XX wieku, aby obniy si do okoo 70 % do pocztkw lat 80. XX stulecia. cznie
w okresie 1932 1980 najwysza stawka federalnego podatku dochodowego wynosia w Stanach
Zjednoczonych rednio 81 %30.
Warto podkreli, e aden kraj Europy kontynentalnej nigdy nie stosowa tak wysokich stawek
(ewentualnie w sytuacjach wyjtkowych i najwyej przez kilka lat, nigdy przez p wieku). Zwaszcza
Francja i Niemcy utrzymyway od lat 40. do lat 80. XX wieku wysze stawki, na og zawierajce si
midzy 50 % i 70 %, ale nie uzyskay one nigdy poziomu 80 90 %. Jedyny wyjtek dotyczy
Niemiec midzy latami 1947 1949: stawka najwysza wynosia wwczas 90 %. By to jednak
dokadnie ten okres, gdy podatki ustalane byy przez sojusznicze wadze okupacyjne (a w praktyce
przez wadze amerykaskie). Gdy Niemcy odzyskay suwerenno fiskaln w roku 1950, postanowiy
szybko wrci do stawek odpowiadajcych krajowej wraliwoci i najwysza stawka w cigu kilku lat
spada do nie wicej ni 50 % (zob. wykres 14.1). Dokadnie takie samo zjawisko obserwujemy
w Japonii31.
Anglosaski zwrot w kierunku progresywnoci pojawia si w sposb jeszcze bardziej skrajny
w odniesieniu do progresywnego podatku spadkowego. O ile Stany Zjednoczone stabilizuj najwysz
stawk midzy 70 80 % od lat 30. do lat 80. XX wieku, o tyle Francja i Niemcy nie przekraczaj
nigdy 30 40 %, tu rwnie z wyjtkiem lat 1946 1949 w Niemczech (zob. wykres 14.2)32.
Jedynym krajem osigajcym szczytowe poziomy amerykaskie albo nawet chwilami je
przekraczajcym, zarwno dla dochodw, jak i spadkw jest Wielka Brytania. Stawka zastosowana
wobec najwyszych dochodw brytyjskich osigna 98 % w latach 40. XX wieku, potem ponownie
w latach 70. XX stulecia, co stanowi absolutny rekord historyczny do dnia dzisiejszego33. Odnotujmy
czsto stosowane w tym okresie w obu krajach rozrnienie na dochody zarobione (earned income),
to znaczy dochody z pracy (najemnej bd innych jej form) i dochody niezarobione (unearned

income), to znaczy dochody z kapitau (czynsze, odsetki, dywidendy itp.). Najwysza stawka dla
Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii pokazana na wykresie 14.1 dotyczy dochodu
niezarobionego. Niekiedy zdarza si, e wysza stawka stosowana wobec dochodu zarobionego jest
nieznacznie nisza, w szczeglnoci w latach 70. XX wieku34. To rozrnienie jest interesujce,
poniewa wyraa w jzyku fiskalnym skal podejrzliwoci wobec bardzo wysokich dochodw:
wszystkie zbyt wysokie dochody s podejrzane, ale najbardziej te, ktre nie zostay zarobione.
Kontrast z obecn sytuacj, kiedy to dochody z kapitau korzystaj w wielu krajach z agodniejszego
systemu, jest uderzajcy. Warto zwrci uwag, e prg zastosowania tych najwyszych stawek,
zmieniajcy si w czasie, jest zawsze nadzwyczaj wysoki: sprowadzony do redniego dochodu lat
2000 2010 sytuuje si midzy 0,5 i 1 milionem euro, tak wic w ramach aktualnej hierarchii stawki
te obejmowayby mniej ni 1 % ludnoci (zwykle midzy 0,1 % i 0,5 % populacji).
Fakt wikszego opodatkowywania dochodw niezarobionych jest spjny z rwnoczesnym
stosowaniem nadzwyczaj progresywnego podatku spadkowego. Przypadek Wielkiej Brytanii,
zwaszcza z duszej perspektywy, jest tu szczeglnie interesujcy. Chodzi o kraj, w ktrym
koncentracja majtkowa bya nadzwyczaj skrajna w XIX wieku i w czasie belle poque. Wstrzsy,
jakich doznay wielkie majtki w wyniku wojen wiatowych (zniszczenia, wywaszczenia), byy tu
mniejsze ni na kontynencie, ale za to nie omin ich wstrzs fiskalny, bardziej pokojowy, lecz nadal
znaczcy, z najwysz stawk sigajc lub przekraczajc 70 80 % w okresie 1940 1980. Wielka
Brytania jest z pewnoci krajem, w ktrym debaty wok opodatkowania spadku i danych
spadkowych byy najbardziej zaawansowane w cigu XX wieku, zwaszcza w okresie
midzywojennym35. W listopadzie 1938 roku, we wstpie do wznowienia swej klasycznej ksiki
z 1929 roku powiconej spadkowi, Josiah Wedgwood stwierdza, podobnie jak jego rodak Bertrand
Russell, e plutokracje i ich elity dziedziczenia nie zday egzaminu wobec wzrostu faszyzmu. Jego
zdaniem demokracje polityczne, ktre nie demokratyzuj swego systemu gospodarczego, s
wewntrznie niestabilne. Widzi on w silnie progresywnym podatku spadkowym gwne narzdzie
pozwalajce na tak demokratyzacj w nowym wiecie, ktrego by sobie yczy36.
Gwatowny wzrost pac kadr kierowniczych: rola systemu podatkowego
Po okresie dominacji hase rwnociowych od lat 30. do lat 70. XX wieku Stany Zjednoczone i Wielka
Brytania w kolejnych dekadach ruszyy z takim samym entuzjazmem w odwrotnym kierunku.
Zwaszcza najwysza stawka podatku dochodowego po duszym okresie, w ktrym znajdowaa si
wyranie powyej poziomw stosowanych we Francji i w Niemczech spada zdecydowanie od lat 80.
XX wieku. Mwic prociej, stawki niemieckie i francuskie pozostay stabilne wok poziomu 50
60 % w cigu okresu 1930 2010 (z lekkim spadkiem pod koniec), podczas gdy stawki amerykaskie
i brytyjskie przeszy od 80 90 % w latach 1930 1980 do 30 40 % w latach 1980 2010 (z
najniszym punktem 28 % w wyniku wielkiej reformy fiskalnej Reagana z 1986 roku) (zob. wykres
14.1)37. Kraje anglosaskie od lat 30. XX wieku gray ze swoimi bogaczami w jo-jo. W porwnaniu
z nimi kraje Europy kontynentalnej (ktrych Niemcy i Francja s stosunkowo reprezentatywnymi
przykadami) i Japonia byy w sumie duo bardziej stabilne w podejciu do wysokich dochodw.
Zauwaylimy ju w pierwszej czci ksiki, e ten zasadniczy zwrot mg by wywoany poczuciem
bycia doganianym, jakie panowao w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii w latach 70.
XX wieku, stanowic poywk dla fali thatcherowsko-reaganowskiej. Owo doganianie w okresie
1950 1980 byo mechaniczn konsekwencj wstrzsw doznanych przez Europ kontynentaln

i Japoni w latach 1914 1945, lecz mimo to zostao bardzo le przyjte przez spoeczestwa:
w hierarchii bogactwa nie chodzio tylko o pienidze, ale raczej o spraw honoru i morale, tak na
poziomie indywidualnym, jak i caego kraju. Kwesti, ktra nas tutaj interesuje, jest zrozumienie
konsekwencji tego wielkiego zwrotu.
Jeli spojrzymy na cao krajw rozwinitych, to stwierdzimy, e rozmiar spadku najwyszej
stawki podatku dochodowego, obserwowany od lat 70. XX wieku do pierwszej dekady XXI stulecia,
jest cile powizany z rozmiarem wzrostu udziau najwyszego centyla w dochodzie narodowym.
Mwic konkretnie, istnieje prawie idealna wspzaleno midzy tymi dwoma zjawiskami: kraje,
ktre najbardziej obniyy swoj najwysz stawk podatkow, s rwnoczenie tymi, gdzie
najwysze dochody a zwaszcza wynagrodzenia kadr kierowniczych wielkich przedsibiorstw
najmocniej wzrosy; i odwrotnie: kraje, ktre niewiele zmniejszyy sw najwysz stawk,
odnotoway rwnie duo bardziej umiarkowany wzrost wysokich dochodw38. Jeli wierzy
klasycznym modelom ekonomicznym, opartym na teorii produktywnoci kracowej i poday pracy,
sprawa jest jasna: spadek wyszej stawki wpywa mocno na poda pracy i wydajno kadr
kierowniczych, wskutek czego ich produktywno kracowa (a wic ich paca) staj si duo wiksze
ni gdzie indziej. To wyjanienie nie jest jednak szczeglnie wiarygodne. Jak zauwaylimy ju
w drugiej czci ksiki (w rozdziale 9), teoria produktywnoci kracowej jako model napotyka
powane trudnoci koncepcyjne i empiryczne jak rwnie grzeszy pewn naiwnoci gdy chodzi
o wytumaczenie kreowania wynagrodze na szczycie hierarchii pacowej.
Bardziej realistyczne wyjanienie jest takie, e obnienie najwyszej stawki, szczeglnie silne
w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, cakowicie przeksztacio mechanizmy kreowania
i negocjowania pac kierowniczych. Czonkowi kadry kierowniczej nigdy nie jest atwo przekona
rnych interesariuszy przedsibiorstwa (bezporedni podwadni, inni zatrudnieni usytuowani niej
w hierarchii, akcjonariusze, czonkowie komitetu do spraw wynagrodze), e dua podwyka
wynagrodzenia na przykad o 1 milion dolarw jest rzeczywicie uzasadniona. W latach 50.
XX wieku amerykaski lub brytyjski czonek kierownictwa nie by zainteresowany walk
o otrzymanie takiej podwyki, a rne strony byy mniej gotowe j zaakceptowa, poniewa
w kadym wypadku 80 90 % podwyki znalazoby si bezporednio w kasie skarbu pastwa. Od
lat 80. XX wieku stawka gruntownie si zmienia i wszystko zdaje si wskazywa, e kadry
kierownicze zaczy podejmowa znaczne wysiki, by przekona ludzi do przyznawania im sowitych
podwyek co staje si te atwiejsze, jeli wemie si pod uwag obiektywne trudnoci zwizane ze
zmierzeniem indywidualnego wkadu kadego z szefw przedsibiorstwa do produkcji jego spki
i czsto do kazirodczo dobieranymi skadami komitetw do spraw wynagrodze.
Za tym wyjanieniem przemawia te fakt, e nie ma adnego znaczcego statystycznie zwizku
midzy spadkiem najwyszej stawki podatkowej a wskanikiem wzrostu wydajnoci w rnych
krajach rozwinitych od 1970 roku. Mwic konkretnie, stopa wzrostu PKB na mieszkaca bya prawie
dokadnie taka sama we wszystkich krajach bogatych od lat 70. XX wieku. Wbrew temu, co mwi si
niekiedy za kanaem La Manche lub za Atlantykiem, prawda liczb na tyle, rzecz jasna, na ile
oficjalne rachunki narodowe pozwalaj j pozna jest taka, e wzrost wcale nie by w latach 1970
1980 wikszy w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych ni w Niemczech, we Francji,
w Japonii, w Danii czy w Szwecji39. Innymi sowy, spadek najwyszej stawki i wzrost wysokich pac
nie wydaj si stymulowa wydajnoci (wbrew przepowiedniom teorii poday) albo przynajmniej nie
na tyle, by byo to statystycznie wykrywalne na poziomie gospodarki jako caoci40.
Nieporozumienia wok tych kwestii bior si czsto z porwna wycznie w skali kilku lat (co nie

pozwala prawidowo wnioskowa o czymkolwiek)41. Niekiedy zapomina si o wyczeniu wzrostu

ludnoci (co tumaczy istot strukturalnej rnicy cakowitego wzrostu midzy Stanami
Zjednoczonymi i Europ). By moe miesza si rwnie porwnanie poziomu produkcji na
mieszkaca (ktry zawsze by o 20 % wyszy w Stanach Zjednoczonych, tak w latach 1970 1980, jak
w latach 2000 2010) z poziomem stopy wzrostu (ktry by dokadnie taki sam na obu kontynentach
w cigu trzech ostatnich dekad)42. Ale gwne rdo zamieszania pochodzi prawdopodobnie ze
wspomnianego ju zjawiska doganiania. Nie ulega wtpliwoci, e brytyjski i amerykaski kryzys
zatrzyma si w latach 70. XX wieku, w tym sensie, e stopy wzrostu obserwowane za Atlantykiem
i za kanaem La Manche przestay sytuowa si poniej stp wzrostu niemieckich, francuskich,
nordyckich czy japoskich. Niemniej jest rwnie niewtpliwe, e rnica ta spada do zera z prostego
powodu (doganianie krajw anglosaskich przez kraje europejskie i Japoni zakoczyo si), ktry
w oczywisty sposb nie ma nic wsplnego z amerykasko-brytyjsk rewolucj konserwatywn lat 80.
XX wieku, przynajmniej na pierwszy rzut oka43.
Tosamoci narodowe i wynik gospodarczy
Kwestie te maj na tyle silny adunek emocjonalny dla tosamoci narodowych i dumy narodowej, e
jest praktycznie niemoliwe rozpatrywanie ich na spokojnie. Czy Maggie Thatcher uratowaa Wielk
Brytani? Czy Bill Gates istniaby bez Ronalda Reagana? Czy kapitalizm reski pochonie may
francuski model socjalny? Wobec tak gbokich egzystencjalnych lkw rozum okazuje si czsto
bezbronny tym bardziej, e obiektywnie trudno jest uzyska precyzyjne i absolutnie pewne wnioski,
porwnujc stopy wzrostu o wymiarze kilku dziesitych procenta. Jeli chodzi o Billa Gatesa
i Ronalda Reagana, postaci kultowe (Bill wynalaz komputer czy tylko myszk? Ronald zniszczy
ZSRR sam czy z pomoc papiea?), to warto moe przypomnie, e gospodarka amerykaska bya
duo bardziej innowacyjna w latach 1950 1970 ni w okresie 1990 2010, przynajmniej jeli
ocenia na podstawie faktu, e stopa wzrostu jej produktywnoci bya prawie dwukrotnie wysza
w cigu pierwszego okresu w wypadku gospodarki znajdujcej si w wiatowej awangardzie
technologicznej logicznie musiao to wynika ze zmian tempa jej innowacji44. Ostatnio zosta
wysunity nowy argument, mianowicie e gospodarka amerykaska staa si bardziej innowacyjna, ale
nie mona tego dostrzec w produktywnoci, poniewa wprowadza ona nowoci dla caego zamonego
wiata, ktry trwa dziki innowacjom pochodzcym z Ameryki. Wydaje si to dziwne, e Stany
Zjednoczone, ktre nie byy dotd szczeglnie znane ze swego midzynarodowego altruizmu
(Europejczycy skar si regularnie na ich emisj dwutlenku wgla, natomiast biedne kraje na ich
skpstwo), nie zachowuj nieco tej produktywnoci dla siebie samych: przecie temu w zasadzie
powinny suy patenty. Koca tej debaty najwyraniej nie wida45.
Aby poczyni jednak pewne postpy, sprbowalimy z Emmanuelem Saezem i Stefani Stantchev
wyj poza porwnania midzy krajami i posuy si now baz danych dotyczc wynagrodze kadr
kierowniczych w notowanych na giedzie spkach w caoci krajw rozwinitych. Otrzymane wyniki
sugeruj, e gwatowny skok tych wynagrodze tumaczy si rzeczywicie do dobrze przez model
negocjacji (spadek najwyszej stawki popycha kierownikw do negocjowania wyszych zarobkw)
i ma niewiele wsplnego z hipotetyczn popraw wydajnoci kadry kierowniczej46. Po pierwsze
elastyczno wynagrodzenia szefw wydaje si jeszcze wiksza w przypadku losowych zyskw (to
znaczy waha zyskw, ktre nie zale od dziaa kierujcego, jak te zwizane ze rednim wynikiem
omawianego sektora) ni zyskw nielosowych (to znaczy waha nietumaczonych przez zmienne

branowe). Wynik ten, ktry opisalimy ju w trzeciej czci ksiki (w rozdziale 9), stawia pod
znakiem zapytania motywacyjn rol wynagrodze kadry kierowniczej. Po drugie, i przede
wszystkim, elastyczno wobec przypadkowych zyskw czyli z grubsza zdolno szefw do
otrzymania podwyki bez jasnego uzasadnienia w formie wyniku gospodarczego zasadniczo
rozwina si w krajach, w ktrych stawka kracowa zdecydowanie spada. Po trzecie to zmienne
fluktuacje najwyszych stawek pozwalaj wyjani bardzo due podwyki wynagrodze kadr
kierowniczych w niektrych krajach, a nie w innych. Zrnicowanie rozmiarw przedsibiorstw albo
udziau sektora finansowego nie tumaczy obserwowanych faktw47. Podobnie mao realistyczna jest
koncepcja, zgodnie z ktr to brak konkurencji wyjaniaby skok wynagrodze, przez co
wystarczyoby mie bardziej konkurencyjne rynki i lepsze procedury zarzdzania, by zahamowa ten
proces48. Wyniki naszych bada sugeruj, e tylko odstraszajco wysokie stawki opodatkowania
w rodzaju tych stosowanych w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii a do lat 70. XX wieku s
w stanie pooy kres gwatownemu wzrostowi wysokich wynagrodze49. Poniewa chodzi o problem
tak zoony i totalny (ekonomiczny, polityczny, spoeczny i kulturowy zarazem), nie moemy by
tego pewni. Oto pikno nauk spoecznych. Jest na przykad prawdopodobne, e normy spoeczne
w kwestii wynagrodze kadr kierowniczych maj rwnie bezporedni wpyw na poziomy
wynagrodze obserwowanych w rnych krajach, niezalenie od efektu zwizanego ze stawkami
opodatkowania. Wszystkie dostpne rda sugeruj jednak, e ten wanie model pozwala najlepiej
wyjani obserwowane fakty.
Kwestia najwyszej stawki
Wyniki naszych bada maj powane konsekwencje dla kwestii najwyszej stawki oraz podanego
poziomu progresji podatkowej. Wskazuj, e posugiwanie si stawkami konfiskacyjnymi na szczycie
hierarchii dochodw jest nie tylko moliwe, ale te moe si okaza jedynym sposobem
powstrzymania skrajnego wzrostu zarobkw obserwowanego na samej grze wielkich
przedsibiorstw. Wedug naszych oblicze optymalny poziom najwyszej stawki w krajach
rozwinitych powinien przekracza 80 %50. Precyzja tego szacunku nie powinna pozostawia zudze:
adna formua matematyczna ani szacunek ekonometryczny nie pozwol dokadnie ustali, jaka
stawka powinna zosta zastosowana i od jakiego poziomu dochodu. Jedynie publiczna debata
i demokratyczne dowiadczenia mog odegra tak rol. Pewne jest jednak to, e szacunki te dotycz
niezwykle wysokich dochodw, w rodzaju tych obserwowanych na poziomie 1 % lub 0,5 %
najwyszych dochodw. Wszystko pozwala sdzi, e stawka rzdu 80 % zastosowana wobec
dochodw powyej 500 000 dolarw albo 1 miliona dolarw nie tylko nie zaszkodziaby
amerykaskiemu wzrostowi, ale przeciwnie, pomogaby lepiej go rozdzieli i znacznie ograniczy
zachowania gospodarczo niepotrzebne (a nawet szkodliwe). Oczywicie tak polityk trudniej bdzie
zastosowa w maym kraju europejskim, niewsppracujcym wcale albo mao z ssiadami
w dziedzinie fiskalnej, ni w kraju o rozmiarach Stanw Zjednoczonych. Do problemw koordynacji
midzynarodowej wrcimy w nastpnym rozdziale. Tymczasem odnotujmy, e Stany Zjednoczone
maj zdecydowanie wystarczajce rozmiary, by skutecznie zastosowa ten rodzaj polityki fiskalnej.
Myl, e wszystkie amerykaskie kadry kierownicze natychmiast uciekyby do Kanady lub Meksyku
i nie byoby ju nikogo kompetentnego i odpowiednio zmotywowanego, by kierowa
przedsibiorstwami w Stanach Zjednoczonych, jest nie tylko sprzeczna z dowiadczeniem
historycznym i wszelkimi zebranymi danymi, ale rwnie poraa brakiem zdrowego rozsdku. Stawka

rzdu 80 % zastosowana do dochodw powyej 500 000 dolarw lub 1 miliona dolarw przyniosaby
w krtkim terminie niewiele pienidzy, poniewa wedug wszelkiego prawdopodobiestwa speniaby
swj cel: drastycznie ograniczyaby ten rodzaj wynagrodze, nie szkodzc przy tym produktywnoci
gospodarki amerykaskiej w caoci, tak e mniejsze pace by wzrosy. Aby otrzyma wpywy
podatkowe, ktrych Ameryka skdind potrzebuje, by rozwin swoje szczupe pastwo socjalne
i zainwestowa w ksztacenie i sub zdrowia (ograniczajc jednoczenie swj deficyt publiczny),
trzeba by rwnie podwyszy stopy opodatkowania mniejszych dochodw (ustalajc je na przykad
na 50 % albo 60 % powyej 200 000 dolarw)51. Taka polityka fiskalna i socjalna jest cakowicie
w zasigu Stanw Zjednoczonych.
Wydaje si jednak mao prawdopodobne, e taka polityka zostanie przyjta w niedugim czasie. Jak
ju zauwaylimy w poprzednim rozdziale, nie jest nawet pewne, czy najwysza stawka stosowana
w Stanach Zjednoczonych przekroczy 40 % w czasie drugiej kadencji Obamy. Czy amerykaski
proces polityczny zostanie opanowany przez 1 % najbogatszych? Ta hipoteza jest coraz czciej
formuowana przez amerykaskich politologw i rnych obserwatorw waszyngtoskiej sceny
politycznej52. Przez wrodzony optymizm, ale i wybr zawodowy, jestem bardziej skonny do
przyznawania wikszej roli debacie publicznej. Jestem zdania, e dokadniejsze zbadanie rnych
faktw i hipotez, jak rwnie dostp do jak najdokadniejszych danych, powinny wpyn na proces
polityczny i demokratyczn debat, kierujc je w stron odpowiadajc oglnemu interesowi. Na
przykad w trzeciej czci ksiki zwrcilimy uwag, e wielki wzrost bardzo wysokich dochodw
bywa czsto niedoszacowany przez ekonomistw amerykaskich ze wzgldu na korzystanie
z nieodpowiednich danych, zwaszcza ankiet zaniajcych poziom i ewolucj najwyszych dochodw.
Sprzyjao to nadawaniu wikszej wagi problemowi rnic pacowych midzy rnymi poziomami
wyksztacenia (kwestia absolutnie kluczowa w duszym okresie, ale mao przydatna dla zrozumienia
gwatownego wzlotu dochodw 1 %, ktry z punktu widzenia makroekonomicznego jest zjawiskiem
dominujcym)53. Mona wic mie nadziej, e w kocu dojdzie do wykorzystania lepszych danych
(zwaszcza fiskalnych) i skupienia uwagi na waciwych problemach.
Historia podatku progresywnego w XX wieku wskazuje, e ryzyko oligarchicznego dryfu jest realne
i nie zachca do optymizmu w kwestii kierunku, w ktrym zmierzaj Stany Zjednoczone. To wojny
doprowadziy do pojawienia si podatku progresywnego, a nie naturalne konsekwencje powszechnego
prawa wyborczego. Dowiadczenie Francji z czasu belle poque dowodzi, o ile jeszcze nam trzeba
dowodw, stopnia hipokryzji elit gospodarczych i finansowych, do jakiego s one zdolne, by broni
swoich interesw, jeli tylko zachodzi taka potrzeba. To samo mona powiedzie o ekonomistach,
ktrzy zajmuj dzisiaj godne pozazdroszczenia miejsce w amerykaskiej hierarchii dochodw54
i czsto maj przykr skonno do obrony swego prywatnego interesu, skrywajc to za niewiarygodn
zason ochrony interesu oglnego55. Nawet jeli dane na ten temat s rzadkie i niekompletne, wydaje
si rwnie, e amerykaska klasa polityczna (ze wszystkich frakcji cznie) jest duo bogatsza ni
europejskie klasy polityczne, a wrcz cakowicie oderwana od amerykaskiej redniej, co mogoby
tumaczy, dlaczego tak atwo miesza jej si interes prywatny z interesem ogu56. Bez radykalnego
wstrzsu obecna rwnowaga moe si jeszcze dugo utrzymywa. Idea spoeczestwa pionierw
wyranie popad w zapomnienie, a Nowy wiat moe wanie stawa si now star Europ
zglobalizowanej planety.

Z wyjtkiem propozycji brytyjskiego ekonomisty Nicholasa Kaldora, do ktrych jeszcze wrcimy, ale chodzio wwczas
o uzupenienie progresywnego podatku dochodowego i spadkowego oraz uniknicie jego omijania (nie za zastpienie go, jak
niekiedy si wyobraa).
2 Przykadowo: jeli cz skadek socjalnych zostaa rozszerzona we Francji na cao dochodw (dochody z kapitau, emerytury,
a nie tylko pace i inne dochody z pracy), aby utworzy powszechn skadk socjaln (CSG), wwczas odpowiednie dochody
zostay przekwalifikowane jako podatek dochodowy w kategoriach midzynarodowych.
3Poll tax przyjty w 1988 (i uchylony w 1991 roku) by podatkiem przewidujcym t sam opat dla kadej osoby dorosej,
niezalenie od poziomu jej zarobkw czy kapitau, std stopa opodatkowania nisza dla najbogatszych w proporcji do ich
dochodu lub kapitau.
4 C. Landais, T. Piketty, E. Saez, Pour une rvolution fiscale. Un impt sur le revenu pour le XXI sicle, Seuil, Paris 2011, s. 48 53.
Zob. rwnie http://www.revolution-fiscale.fr.
5 Szacunek ten nie uwzgldnia przede wszystkim dochodw ukrytych w rajach podatkowych (ktre jak widzielimy w rozdziale 12
byy znaczce) i zakada, e pewna liczba nisz fiskalnych uywana jest w tych samych proporcjach na wszystkich poziomach
dochodw i majtkw (co prowadzi prawdopodobnie do przeceniania realnej stopy opodatkowania na szczycie hierarchii). Trzeba
podkreli, e francuski system fiskalny jest wyjtkowo skomplikowany i charakteryzuje si mnoeniem wyjtkw oraz
nakadaniem si trybw i sposobw opodatkowania (na przykad Francja jest jedynym krajem rozwinitym, ktry nie wprowadzi
dla podatku dochodowego potrcenia u rda, podczas gdy skadki socjalne i oglny wkad socjalny s od zawsze potrcane
u rda). To skomplikowanie pogbia regresywno i zagraa rozumieniu caego systemu (podobnie jak dla emerytur).
6 Tylko dochody pochodzce z kapitau odziedziczonego s brane pod uwag (wraz z innymi dochodami z kapitau), ale nie
odziedziczony kapita jako taki.
7 Na przykad we Francji rednia stawka opodatkowania spadkw i darowizn wynosi zaledwie 5 % i siga 20 % dla najwyszego
centyla w hierarchii spadkw. Zob. aneks techniczny.
8 Zob. rozdzia 11, wykresy 11.9 11.11, i aneks techniczny.
9 Na przykad zamiast przechodzi od 40 45 % do poziomu 50 % dla najbiedniejszych i 45 50 % dla 40 % nastpnych, mona
by ograniczy potrcenie do 30 35 % dla pierwszej grupy, powikszajc je do 50 55 % dla grupy drugiej.
10 Biorc pod uwag nisk mobilno midzypokoleniow, byoby to poza tym sprawiedliwsze (z punktu widzenia kryteriw
sprawiedliwoci wymienionych w poprzednim rozdziale). Zob. aneks techniczny.
11 Ustawa z 15 lipca 1914 roku ustanawia powszechny podatek dochodowy, bdcy podatkiem progresywnym od caoci dochodu,
znajdujcym si u podstaw obecnego podatku dochodowego. Zostanie ona uzupeniona ustaw z 31 lipca 1917 roku,
wprowadzajc podatki zwane cedularnymi (obciajcymi osobno kad kategori czy cedu dochodw, jak zyski spek
czy pace), ktre le u podstaw dzisiejszego podatku od spek. Szczegowy opis burzliwej historii podatku dochodowego we
Francji od reformy zaoycielskiej lat 1914 1917 zob. T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle: ingalits et
redistributions, 1901 1998, Grasset, Paris 2001, s. 233 334.
12 Trzeba podkreli, e podatek progresywny zmierza przede wszystkim do obcienia bardzo wysokich dochodw z kapitau (co
do ktrych wszyscy s wwczas wiadomi, i dominuj w hierarchii dochodw) i e nie przyszoby nikomu do gowy, w adnym
kraju, przyznawanie im szczeglnych zwolnie.
13 Liczne ksiki publikowane przez amerykaskiego ekonomist Edwina Seligmana w latach 1890 1910, by chwali zalety
podatku progresywnego od dochodu, zostay przeoone na niemal wszystkie jzyki i powodoway pene pasji debaty. O tym
okresie i o tych debatach zob. P. Rosanvallon, La socit des gaux, Seuil, Paris 2011, s. 227 233. Zob. take N. Delalande, Les
Batailles de limpt. Consentement et rsistances de 1789 nos jours, Seuil, Paris 2011.
14 Najwysza stawka stanowi stawk kracow w tym rozumieniu, e stosuje si j wycznie do kraca, czyli czci wyszego
dochodu poza pewnym progiem. Najwysza stawka obejmuje na og poniej 1 % ludnoci (niekiedy mniej od 0,1 %) i dla
peniejszego obrazu progresji korzystniejsze jest zbadanie faktycznych stawek opacanych przez rne centyle (ktre mog by
zdecydowanie mniejsze). Ewolucja najwyszej stawki pozostaje jednak interesujca i chodzi z definicji o granic rzeczywistej
stopy cicej na najbogatszych.
15 Stawki pokazane na wykresie 14.1 nie uwzgldniaj podwyek podatku o 25 % wprowadzonych ustaw z 1920 roku dla
samotnych bezdzietnych podatnikw, jak rwnie podatnikw onatych, ktrzy po dwch latach maestwa nie maj cigle
dziecka (wczajc ich, najwysza stawka wynosiaby 62 % w roku 1920 i 90 % w 1925 roku). Ten interesujcy ukad,
dowodzcy skali francuskiej traumy w kwestii spadku przyrostu naturalnego, jak rwnie bezgranicznej wyobrani podatkowego
ustawodawcy w wyraaniu obaw i nadziei kraju, stanie si w latach 1939 1944 podatkiem rodzinnym wyrwnawczym i bdzie
przeduony na lata 1945 1951 w ramach systemu ilorazu rodzinnego (maestwa bezdzietne, zwykle otrzymujce 2 punkty,
spadaj do 1,5, jeli nie maj cigle dziecka po trzech latach maestwa; odnotujmy, e Zgromadzenie konstytucyjne
z 1945 roku wyduyo o rok okres aski wyznaczony w 1920 roku przez Blok Narodowy). Zob. T. Piketty, Les hauts revenus en
France au XXe sicle, dz. cyt., s. 233 334.
16 Podatek progresywny od dochodu cakowitego by krtko stosowany w Zjednoczonym Krlestwie podczas wojen napoleoskich,
a take w Stanach Zjednoczonych podczas wojny secesyjnej, ale w obu przypadkach podatki te zostay zniesione wkrtce po
zakoczeniu konfliktu.

17 M. Touzery, LInvention de limpt sur le revenu. La taille tarife 1715 1789, Comit pour lhistoire conomique et financire de

la France, Paris 1994.

Przedsibiorstwa i dobra profesjonalne s opodatkowane bezporednim podatkiem obrotowym (patente). O systemie quatre
vieilles (cztery podatki bezporednie, ktre z prawami spadkowymi tworz zrb systemu podatkowego ustanowionego w latach
1791 1792) zob. T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle, dz. cyt., s. 234 239.
19 Zgodnie ze sowami jednej z licznych w XIX wieku komisji parlamentarnych wypowiadajcych si przeciwko progresywnoci
podatku spadkowego: Kiedy syn nastpuje po ojcu, nie jest to w dosownym znaczeniu przekazanie dbr; to tylko trwae
uytkowanie, mwili autorzy kodeksu cywilnego. Ta doktryna, jeli zostaaby rozszerzona w znaczeniu absolutnym, wyczaaby
wszelki podatek spadkowy w linii bezporedniej; wymaga ona przynajmniej najwyszego umiarkowania w ustalaniu prawa (za:
T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle, dz. cyt., s. 245).
20 Profesor w cole libre des sciences politiques, potem w Collge de France od 1880 do 1916 roku, entuzjastyczny rzecznik
kolonizacji wrd liberalnych ekonomistw swoich czasw, Leroy-Beaulieu by rwnie dyrektorem Lconomiste franais,
wpywowego tygodnika, ktry w tamtych czasach by odpowiednikiem dzisiejszego The Economist, zwaszcza dziki swej
bezgranicznej, acz czsto pozbawionej rozsdku, zdolnoci do obrony interesw monych epoki.
21 Notuje na przykad z zadowoleniem, e liczba biednych, ktrym udzielono wsparcia, wzrosa tylko o 40 % we Francji midzy
latami 1837 i 1860, podczas gdy liczba biur dobroczynnych niemal si podwoia. Pomijajc fakt, e trzeba by zdecydowanym
optymist, by wnioskowa z tych danych, e rzeczywista liczba ndzarzy zmalaa (co Leroy-Beaulieu robi bez wahania),
ewentualny spadek absolutnej liczby biednych, w warunkach wzrostu gospodarczego, nie mwi nam oczywicie nic o ewolucji
nierwnoci dochodw. Zob. T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle, dz. cyt., s. 522 531.
22 Niekiedy odnosi si wraenie, e jest on autorem kampanii reklamowej HSBC od kilku lat pokrywajcej ciany lotnisk hasem:
Widzimy wiat dobrych okazji. A wy?.
23 Innym klasycznym argumentem z epoki jest ten, e inkwizytorska technika deklaracji dochodowych moe odpowiada
najwyej krajom autorytarnym, jak Niemcy, lecz byaby natychmiastowo odrzucona przez wolny nard francuski. Zob.
T. Piketty, Les hauts revenus en France au XXe sicle, dz. cyt., s. 481.
24 Joseph Caillaux, minister finansw z epoki, mwi: Chce nam si kaza wierzy, e Francja jest krajem niewielkich fortun,
kapitau rozdrobnionego i nieskoczenie podzielonego. Statystyki, ktrych dostarcza nam nowy system spadkowy, zmuszaj nas
do zmiany zdania. [ ] Panowie, nie mog kry, e te liczby mogy w moim umyle zmieni kilka tych uprzedze. Faktem jest,
e pewna niewielka liczba osb posiada najwiksz cz fortuny kraju. Zob. J. Caillaux, LImpt sur le revenu, Berger, Paris
1910, s. 530 532.
25 O tych debatach zob. J. Beckert, Inherited Wealth, Princeton University Press, Princeton 2008, s. 220 235. Stawki, ktre
wskazalimy na wykresie 14.2, dotycz dziedziczenia w linii bezporedniej (przekazu od rodzicw do dzieci). Stawki stosowane
do innych przekaza byy zawsze wysze we Francji i w Niemczech. W Stanach Zjednoczonych i w Zjednoczonym Krlestwie
stawki nie zale na og od tosamoci spadkobiercy.
26 O roli wojen w zmianie percepcji w kwestii podatku spadkowego zob. rwnie K. Scheve, D. Stasavadge, Democracy, war and
wealth: lessons from two centuries of inheritance taxation, American Political Science Review 2012, vol. 106, nr 1, s. 81 102.
27 Aby posuy si skrajnym przykadem, Zwizek Radziecki nigdy nie potrzebowa podatku konfiskacyjnego od nadmiernych
dochodw czy majtkw, poniewa jego system gospodarczy polega na bezporednim kontrolowaniu podziau dochodw
pierwotnych i niemal cakowitym zakazie wasnoci prywatnej (wszystko to, co prawda, ze zdecydowanie mniejszym szacunkiem
dla prawa). Zwizek Radziecki niekiedy stosowa podatek dochodowy, ale w sposb cakowicie wtrny, z bardzo umiarkowanymi
najwyszymi stawkami. Podobnie rzeczy si maj w Chinach. Wrcimy do tego w nastpnym rozdziale.
28 Moe si to nie podoba panu Leroy-Beaulieu, ale Francja znajduje si w tym samym worku co Zjednoczone Krlestwo i Prusy,
co w sumie jest do suszne.
29 I. Fisher, Economists in public service, The American Economic Review 1919, vol. 9, nr 1, s. 5 21. Fisher inspiruje si
zwaszcza propozycjami woskiego ekonomisty Eugenia Rignana. Zob. G. Erreygers, G. Di Bartolomeo, The debates on Eugenio
Rignanos inheritance tax proposals, History of Political Economy 2007, vol. 39, nr 4, s. 605 638. Koncepcja mniejszego
opodatkowywania majtku zgromadzonego przez poprzednie pokolenie ni majtku starszego, bdcego wynikiem kilku pokole
zamonoci, jest co do zasady bardzo interesujca (percepcja podwjnego opodatkowania jest czsto duo silniejsza w pierwszym
przypadku ni w drugim, nawet jeli chodzi o pokolenia, a wic rne jednostki w obu przypadkach). Jest ona jednak trudna do
sformalizowania i wprowadzenia w ycie (trajektorie majtkowe s czsto bardzo skomplikowane), co tumaczy bez wtpienia,
dlaczego nie zostaa nigdy zastosowana.
30 Do tego naley doda podatek dochodowy pobierany na poziomie stanw (ktrego stawka na og lokuje si midzy 5 % i 10 %).
31 Najwysza stawka japoskiego podatku dochodowego ronie na krtko do 85 % w latach 1947 1949, w chwili gdy jest ustalana
przez amerykaskiego okupanta, i spada natychmiast do 55 % w 1950 roku, gdy tylko kraj odzyskuje suwerenno fiskaln. Zob.
aneks techniczny.
32 Chodzi o stawki stosowane przy dziedziczeniu w linii bezporedniej. Stawki stosowane wobec braci, sistr, kuzynw oraz osb
nienalecych do rodziny osigay niekiedy poziomy wysze we Francji i w Niemczech (na przykad obecnie we Francji do 60 %
dla osoby spoza rodziny), nigdy nie osigajc jednak 70 80 % stosowanych wobec dzieci w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej
Brytanii.
18

33 Ta rekordowa stawka 98 % jest stosowana w Wielkiej Brytanii od 1941 do 1952 roku, a potem od 1974 do 1978 roku. Zob. aneks

techniczny z kompletnym cigiem. Podczas amerykaskiej kampanii prezydenckiej w 1972 roku kandydat demokratw George
McGovern posuwa si nawet do mwienia o stawce najwyszej rwnej 100 % dla najwikszych spadkw (stawka ta wynosia
wwczas 77 %) w ramach swego planu zmierzajcego do wprowadzenia bezwarunkowego dochodu minimalnego. Wysoka
poraka McGoverna z Nixonem zapocztkowaa koniec amerykaskiego entuzjazmu redystrybucyjnego. Zob. J. Beckert,
Inherited Wealth, dz. cyt., s. 196.
34 Na przykad w Wielkiej Brytanii w latach 1974 1978, kiedy stawka najwysza osiga 98 % dla dochodw z kapitau, wynosi
tylko 83 % dla dochodw z pracy. Zob. wykres S14.1 (dostpny na stronie internetowej).
35 Refleksja ta jest ju wyranie obecna w XIX wieku w pracach Johna Stuarta Milla. Nasila si ona w okresie midzywojennym
w zwizku z rosncym skomplikowaniem statystyk spadkowych i jest kontynuowana po wojnie wraz z cytowanymi ju pracami
Jamesa Meadea i Anthonyego Atkinsona. Trzeba rwnie nadmieni, e interesujca propozycja Nicholasa Kaldora, dotyczca
progresywnego podatku konsumpcyjnego (w rzeczywistoci od luksusowego trybu ycia), jest bezporednio inspirowana
deniem do wikszego opodatkowania leniwych spadkobiercw, ktrych Kaldor podejrzewa o unikanie niekiedy podatkw
progresywnych od spadkw i dochodw (zwaszcza za pomoc funduszy powierniczych) w odrnieniu od profesorw
uniwersyteckich (jak on sam), ktrzy pac podatek co do grosza. Zob. N. Kaldor, An Expenditure Tax, Allen & Unwin, London
1955.
36 J. Wedgwood, The Economics of Inheritance, Pelican Books, London 1929. Wedgwood drobiazgowo wyuszcza wszystkie obecne
skutki, na przykad gdy mierzy niewielkie znaczenie darw charytatywnych i wyciga wniosek, e tylko podatek moe prowadzi
do podanego wyrwnania; lub kiedy stwierdza, e koncentracja dziedziczenia jest prawie rwnie daleko posunita we Francji,
jak w Zjednoczonym Krlestwie okoo 1910 roku, co prowadzi go znowu do wniosku, e rwny podzia po francusku cho
podany nie jest najwyraniej wystarczajcy, by doprowadzi do spoecznej rwnoci.
37 Dla Francji na wykresie 14.1 do podatku dochodowego (ktry dochodzi do 45 % w 2013 roku) wczylimy CSG (obecnie 8 %),
std obecna najwysza stawka 53 %. Zob. aneks techniczny z penym cigiem.
38 Dotyczy to nie tylko Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii (w pierwszej grupie), Niemiec, Francji i Japonii (w grupie drugiej),
ale take caoci osiemnastu krajw OECD, dla ktrych cigi WTID pozwalaj bada ten problem. Zob. T. Piketty, E. Saez,
S. Stantcheva, Optimal taxation of top labor incomes: a tale of three elasticities, American Economic Journal: Economic Policy
2014, vol. 6, nr 1, s. 230 271 (zwaszcza rysunek 3). Zob. rwnie aneks techniczny.
39 Tame, rysunki 3 i A1 oraz tabela 2. Wyniki te, obejmujce osiemnacie krajw, s rwnie dostpne w aneksie technicznym.
Warto odnotowa, e ten wniosek nie zaley od wyboru lat startu i koca: we wszystkich przypadkach nie ma znaczcego
statystycznego zwizku midzy spadkiem najwyszej stawki a stop wzrostu. W szczeglnoci fakt rozpoczcia w latach 1980,
a nie w latach 1960 czy 1970, niczego nie zmienia. Stopy wzrostu rnych krajw bogatych w okresie 1970 2010 zob. rwnie
rozdzia 5, tabela 5.1.
40 Co pozwala wykluczy elastyczno poday pracy wysz ni 0,1 0,2 i doj do optymalnej stawki kracowej opisanej
wczeniej. Wszystkie szczegy rozumowania teoretycznego wraz z wynikami s dostpne w: T. Piketty, E. Saez, S. Stantcheva,
Optimal taxation of top labor incomes, dz. cyt. oraz w aneksie technicznym.
41 Aby porwnania stopy wzrostu miay sens, wane jest sporzdzanie rednich ze stosunkowo dugich okresw (co najmniej
dziesiciu lub dwudziestu lat). W cigu kilku lat stopy wzrostu zmieniaj si z najrniejszych powodw i jest rzecz niemoliw
wyciganie na ich podstawie jakichkolwiek wnioskw.
42 Rnica w PKB na mieszkaca wynika z przepracowanej liczby godzin na mieszkaca, wikszej za Atlantykiem. Wedug
najbardziej zestandaryzowanych danych midzynarodowych PKB na przepracowan godzin jest wyranie taki sam w Stanach
Zjednoczonych, jak i w zamonych krajach Europy kontynentalnej (jest natomiast znaczco niszy w Wielkiej Brytanii; zob. aneks
techniczny). Rnica w liczbie godzin tumaczy si z kolei duszymi urlopami i krtszymi tygodniami pracy w Europie (rnica
midzy stopami bezrobocia, niemal nieistniejca, jeli porwna si Stany Zjednoczone z Niemcami lub krajami nordyckimi, liczy
si niewiele). Nie zamierzajc rozwaa tutaj tej delikatnej kwestii, zanotujmy tylko, e wybr polegajcy na spdzaniu mniej
czasu w pracy, po to by sta si bardziej wydajnym, jest co najmniej tak samo usprawiedliwiony jak wybr przeciwny. Niech mi
wolno bdzie dorzuci jeszcze jeden punkt: fakt, e Niemcy i Francja, mimo duo mniejszych inwestycji w szkolnictwo wysze
(oraz przeraajco skomplikowanego systemu podatkowo-socjalnego, zwaszcza we Francji), dochodz do tego samego poziomu
PKB na przepracowan godzin co Stany Zjednoczone, jest sam w sobie nadzwyczajny i tumaczy si zapewne bardziej
egalitarnym i wczajcym wszystkich uczniw systemem nauczania podstawowego i redniego.
43 Zob. w szczeglnoci rozdzia 2, wykres 2.3.
44 Stopa wzrostu PKB na mieszkaca w Stanach Zjednoczonych wynosi 2,3 % rocznie w latach 1950 1970, 2,2 % w latach 1970
1990 i 1,4 % w latach 1990 2012. Zob. rozdzia 2, wykres 2.3.
45 Myl, e Ameryka dokonuje innowacji dla reszty wiata, zostaa ostatnio sformuowana w artykule: D. Acemoglu, J.A. Robinson,
T. Verdier, Cant we all be more like Scandinavians? Asymmetric growth and institutions in an interdependent world, National
Bureau of Economic Research, Cambridge 2012. To artyku zasadniczo teoretyczny, ktry opiera si na spostrzeeniu, e liczba
patentw na mieszkaca jest wysza w Stanach Zjednoczonych ni w Europie. Chodzi o interesujcy fakt, ktry jednak wydaje si
odsya przynajmniej czciowo do rnych praktyk prawniczych i ktry w kadym wypadku powinien pozwoli
innowatorskiemu krajowi zachowa wyranie wysz produktywno (albo wyszy dochd narodowy).

46 T. Piketty, E. Saez, S. Stantcheva, Optimal taxation of top labor incomes, dz. cyt., rysunek 5 oraz tabele 3 4. Streszczane tutaj

wyniki opieraj si na szczegowych danych z 3000 przedsibiorstw z czternastu krajw.

47 Xavier Gabaix i Augustin Landier broni koncepcji, w myl ktrej gwatowny wzrost wynagrodze kadr kierowniczych wynika

mechanicznie ze wzrostu rozmiarw spek (co zwikszaoby produktywno najbardziej utalentowanych kadr). Zob.
X. Gabaix, A. Landier, Why has CEO pay increased so much?, The Quarterly Journal of Economics 2008, vol. 123, nr 1, s. 49
100. Problem polega na tym, e ta teoria w peni oparta na modelu produktywnoci kracowej nie pozwala w aden sposb
wyjani obserwowanych duych midzynarodowych waha (wielko spek wzrosa niemal wszdzie w tych samych
proporcjach, ale wynagrodzenia ju nie). Autorzy posuguj si wycznie danymi amerykaskimi, co niestety ogranicza
moliwo testu empirycznego.
48 Koncepcja, zgodnie z ktr wicej konkurencji mogoby pozwoli na zmniejszenie nierwnoci, jest czsto broniona przez
ekonomistw i niekiedy przez socjologw, zob. R. Rajan, L. Zingales, Saving Capitalism from the Capitalists, Crown Business,
New York 2003; L. Zingales, A Capitalism for the People, Basic Books, New York 2012; D. Acemoglu, J.A. Robinson, Dlaczego
narody przegrywaj: rda wadzy, pomylnoci i ubstwa, tum. J. oziski, Zysk i S-ka, Pozna 2014; D.B. Grusky, What to do
about inequality?, Boston Review 2012, marzec / kwiecie.
49 Wbrew koncepcji czsto nauczanej, cho rzadko sprawdzanej, adne z danych nie potwierdzaj, e kadry kierownicze lat 1950
1980 wyrwnyway sobie nisze wynagrodzenia za pomoc wikszych korzyci w naturze. Wszystko wskazuje na to, e te
korzyci prywatne samoloty, luksusowe biura itp. take rozwiny si po 1980 roku.
50 A dokadnie by na poziomie 82 %. Zob. T. Piketty, E. Saez, S. Stantcheva, Optimal taxation of top labor incomes, dz. cyt., tabela
5.
51 Podatek progresywny odgrywa dwie bardzo rne role w proponowanym przez nas modelu teoretycznym (podobnie zreszt jak
w historii podatku progresywnego): stawki konfiskacyjne (typu 80 90 % na poziomie 1 % lub 0,5 % najbogatszych) pozwalaj
pooy kres nieprzyzwoitym i niepotrzebnym wynagrodzeniom; wysokie, ale niekonfiskujce stopy (typu 50 60 % na poziomie
10 % albo 5 % najbogatszych) pozwalaj uzyska wpywy podatkowe i przyczyni si do sfinansowania pastwa socjalnego,
obok podatkw paconych przez 90 % mniej zamonych.
52 Zob. J. Hacker, P. Pierson, Winner-Take-All Politics. How Washington Made the Rich Richer and Turned its Back on the Middle
Class, Simon & Schuster, New York 2010; K.L. Schlozman, S. Verba, H.E. Brady, The Unheavenly Chorus. Unequal Political
Voice and the Broken Promise of American Democracy, Princeton University Press, Princeton 2012; T. Noah, The Great
Divergence. Americas Growing Inequality Crisis and What We Can Do About It, Bloomsbury Press, New York 2012.
53 Zob. odniesienia przy pracach Goldin, Katza, Blank i Rajana w rozdziale 9.
54 Ich wynagrodzenia s podbijane przez te oferowane przez sektor prywatny w szczeglnoci sektor finansowy przy podobnych
kompetencjach. Zob. rozdzia 8.
55 Na przykad poprzez tajemne modele teoretyczne majce wykazywa, e najbogatsi powinni by opodatkowani w stopie zerowej
albo subwencjonowani. Zob. krtk antologi w aneksie technicznym.
56 Wedug danych zgromadzonych przez Center for Responsible Politics na podstawie owiadcze podatkowych, redni majtek 535
czonkw amerykaskiego Kongresu przekraczaby 15 milionw dolarw w 2012 roku. Wedug danych opublikowanych przez
rzd francuski, redni majtek 30 ministrw i sekretarzy stanu sigaby obecnie rzdu 1 miliona euro. Jakiekolwiek byyby
wtpliwoci, rnica jest znaczca. W obu krajach redni majtek na dorosego mieszkaca siga rzdu 200 000 dolarw lub euro.
Zob. aneks techniczny.

15. Globalny podatek od kapitau

Aby uregulowa zglobalizowany kapitalizm majtkowy XXI wieku, nie wystarczy przemyle model
fiskalny i spoeczny z XX wieku i przystosowa go do dzisiejszego wiata. Oczywicie odpowiednia
aktualizacja programu socjaldemokratycznego i fiskalno-liberalnego z ubiegego wieku jest rwnie
niezbdna, co staralimy si pokaza w dwch poprzednich rozdziaach. Skupilimy si wwczas na
dwch wynalezionych w XX wieku fundamentalnych instytucjach, ktre powinny odgrywa kluczow
rol take w przyszoci: pastwie socjalnym i progresywnym podatku dochodowym. Aby jednak
demokracja moga odzyska kontrol nad zglobalizowanym kapitalizmem finansowym XXI wieku,
trzeba wymyli take nowe instrumenty, dostosowane do dzisiejszych wyzwa. Idealnym narzdziem
byby globalny progresywny podatek od kapitau, ktremu towarzyszyaby przejrzysto finansowa na
najwyszym, midzynarodowym poziomie. Takie instytucje pozwoliyby unikn niekoczcej si
spirali nierwnoci i skutecznie uregulowa niepokojc dynamik globalnej koncentracji majtkw1.
Niezalenie od tego, jakie narzdzia i regulacje faktycznie uda si wdroy, wane jest, by ocenia je
w wietle tego idealnego systemu. Wyjdziemy teraz od analizy rnych aspektw praktycznych
zwizanych z t propozycj, a potem umiecimy j w perspektywie oglniejszych regulacji
kapitalizmu, poczwszy od zakazu lichwy a po chisk regulacj kapitau.
Globalny podatek od kapitau: poyteczna utopia
Globalny podatek od kapitau jest utopi: trudno sobie wyobrazi, aby w niedugim czasie wszystkie
narody wiata wyraziy zgod na jego uruchomienie, ustalenie skali podatkowej odnoszcej si do
wszystkich fortun planety, a nastpnie harmonijne podzielenie dochodw midzy krajami. Jest to
jednak utopia poyteczna z wielu powodw. Przede wszystkim, mimo e ta idealna instytucja nie
powstanie w dajcej si przewidzie przyszoci, warto mie j w gowie jako punkt odniesienia, by
mc lepiej ocenia rozwizania alternatywne. Bez wtpienia w swej penej formie wymagaaby ona
bardzo wysokiego i w redniej perspektywie czasowej mao realnego poziomu wsppracy
midzynarodowej. Te kraje, ktre by jej sobie yczyy, mogyby zacz j wdraa stopniowo (o ile
tylko byyby wystarczajco liczne, na przykad na poziomie europejskim). Przy braku tego rodzaju
rozwizania przeway mog rne formy wycofywania si poszczeglnych krajw w nacjonalizm.
Niewykluczone, e bdziemy wiadkami wprowadzania rnych wariantw protekcjonizmu i mniej
lub bardziej skoordynowanej kontroli przepyww kapitaowych. Taka polityka rzadko bywa
skuteczna, a dodatkowo moe prowadzi do frustracji i rosncych napi midzy krajami.
W rzeczywistoci tego rodzaju narzdzia stanowi mao satysfakcjonujce substytuty idealnej
regulacji, jak byby globalny podatek od kapitau, ktry ma t zalet, e zachowuje otwarto
gospodarek i chroni proces globalizacji, rwnoczenie skutecznie je regulujc i rozdzielajc zyski
w sposb sprawiedliwy wewntrz krajw i midzy krajami. Wielu odrzuci podatek od kapitau jako
niebezpieczn iluzj, w podobny sposb jak przed ponad wiekiem odrzucano podatek dochodowy.
Jednake, kiedy si temu przyjrze, rozwizanie to jest duo mniej niebezpieczne od opcji
alternatywnych.
Odrzucenie z gry podatku od kapitau byoby tym bardziej szkodliwe, e denie do stworzenia tej
idealnej instytucji etapami jest jak najbardziej moliwe, poczynajc od uruchomienia jej na skal

kontynentaln lub regionaln i organizacji wsppracy na poziomie regionalnym. Podobny model

zakada dyskutowany obecnie standard automatycznej wymiany informacji bankowych w skali
midzynarodowej, zwaszcza midzy Stanami Zjednoczonymi i krajami Unii Europejskiej. Skdind
w wikszoci krajw ju istniej czstkowe formy podatkw od kapitau, zwaszcza w Ameryce
Pnocnej i w Europie. Narzdzia kontroli kapitaw w Chinach i innych krajach wschodzcych take
nios wiele poytecznych lekcji dla wszystkich. Niewtpliwie jednak istnieje mnstwo rnic midzy
dziaajcymi ju rozwizaniami z jednej strony a naszym idealnym podatkiem od kapitau z drugiej.
Po pierwsze obecnie dyskutowane projekty automatycznej wymiany informacji bankowych s
dalece niekompletne, zwaszcza gdy chodzi o zakres objtych nimi aktyww i przewidywane sankcje,
ktre s wyranie niewystarczajce, by mie nadziej na spodziewane rezultaty (nawet jeli
wprowadzane w ycie nowe prawo amerykaskie jest znacznie bardziej ambitne ni skromne regulacje
europejskie; do tego wrcimy). Ta debata dopiero si zaczyna i wydaje si mao prawdopodobne, by
przyniosa namacalne rezultaty, jeli na banki i co wicej na kraje zarabiajce na unikaniu
opodatkowania nie zostan naoone ostre sankcje.
Po drugie naszego idealnego podatku od kapitau nie da si oddzieli od kwestii przejrzystoci
finansowej i wymiany informacji. Bez okrelonej wizji tego, czemu maj suy zebrane dane,
proponowane projekty wymiany informacji nie mog przynie podanych efektw. Moim zdaniem
jako cel naley wyznaczy doroczny podatek progresywny pobierany z kapitau na poziomie
indywidualnym, to znaczy od wartoci netto aktyww, ktre dana jednostka kontroluje. Dla
najbogatszych ludzi na wiecie podstaw opodatkowania byby indywidualny majtek szacowany
przez magazyny typu Forbes (zakadajc oczywicie, e te magazyny gromadziyby dobre
informacje: byaby to zreszt okazja, aby si tego dowiedzie). Dla kadego majtek podlegajcy
opodatkowaniu byby okrelany na podstawie rynkowej wartoci wszystkich aktyww finansowych
(zwaszcza depozytw i rachunkw bankowych, akcji, obligacji i udziaw wszelkiej natury
w spkach notowanych i nienotowanych na giedzie) i niefinansowych (w szczeglnoci
nieruchomoci), po odjciu dugw, bdcych w posiadaniu okrelonej osoby. Jeli chodzi o skal
podatkow, to mona sobie na przykad wyobrazi stawk rwn 0 % poniej 1 miliona euro majtku,
1 % dla majtku midzy 1 i 5 milionw euro oraz 2 % dla majtkw powyej 5 milionw euro. Ale
mona take zdecydowa si na podatek od kapitau duo bardziej progresywny w odniesieniu do
najwikszych fortun (na przykad ze stawk 5 % lub 10 % powyej 1 miliarda euro). Mona rwnie
dostrzec korzyci z jakiej minimalnej stawki od majtkw skromnych i rednich (na przykad 0,1 %
poniej 200 000 euro, 0,5 % midzy 200 000 i 1 milionem euro).
Wrcimy do tych kwestii pniej. W tym momencie warto mie na uwadze, e podatek od kapitau,
o ktrym tu mowa, jest rocznym podatkiem progresywnym od caego majtku: chodzi o znaczne
opodatkowanie najwikszych majtkw i o uwzgldnienie przy tym caoci aktyww, czy to
w nieruchomociach, finansowych, czy profesjonalnych, bez wyjtku. Odrnia to zasadniczo
proponowany w tej ksice podatek od kapitau od podatkw majtkowych funkcjonujcych obecnie
w rnych krajach, nawet jeli niektre z ich elementw nadaj si do wykorzystania. Przede
wszystkim niemal we wszystkich krajach istniej podatki od majtku nieruchomego, na przykad
w formie property tax w krajach anglosaskich lub podatku gruntowego we Francji. Maj one jednak t
wad, e opieraj si wycznie na aktywach nieruchomych (majtek finansowy nie jest
uwzgldniony, od wartoci dbr nie mog by te odjte zacignite poyczki, przez co osoba
powanie zaduona jest opodatkowana w ten sam sposb co osoba nieposiadajca adnych dugw)
i najczciej s podatkami liniowymi lub quasi-liniowymi. Maj jednak t wielk zalet, e istniej
i zbieraj znaczne sumy w wikszoci krajw rozwinitych, zwaszcza w krajach anglosaskich (zwykle

midzy 1 2 % dochodu narodowego). Poza tym w niektrych krajach (w szczeglnoci w Stanach

Zjednoczonych) podatki te opieraj si na do zaawansowanych systemach owiadcze wypenianych
wstpnie przez administracj, z automatyczn korekt o warto rynkow wymienionych dbr, co
naleaoby rozcign na wszystkie aktywa. W pewnej liczbie krajw europejskich (na przykad we
Francji, w Szwajcarii i w Hiszpanii, a do niedawna w Niemczech i w Szwecji) mona te byo spotka
podatki progresywne od cakowitego majtku. Z pozoru podatki te przypominay idealny podatek od
kapitau, o ktrym mwimy, ale w praktyce byy czsto sparaliowane systemami ulg i zwolnie:
wiele aktyww jest spod nich wyczonych, inne s szacowane na podstawie katastrw bd
arbitralnych wartoci fiskalnych i bez zwizku z wartoci rynkow, co w kilku krajach doprowadzio
w kocu do ich zniesienia. Zobaczymy, e aby stworzy podatek od kapitau dostosowany do
XXI wieku, trzeba si oprze na wnioskach pyncych ze wszystkich tych dowiadcze.
Przejrzysto demokratyczna i finansowa
Jakie stawki dla idealnego podatku od kapitau naleaoby zatem ustali i jakich przychodw mona
si z tego tytuu spodziewa? Zanim sprbujemy odpowiedzie na te pytania, zaznaczmy z gry, e
podatek od kapitau, o ktrym tu mwimy, nie ma zastpowa wszystkich innych istniejcych
wpyww fiskalnych. Pod wzgldem przychodw bdzie jedynie stosunkowo skromnym dodatkiem
w kontekcie nowoczesnego pastwa socjalnego: kilka punktw procentowych dochodu narodowego
(maksymalnie 3 4 %, a to oczywicie nie jest mao)2. Gwn rol podatku od kapitau nie jest
bowiem finansowanie pastwa socjalnego, lecz uregulowanie kapitalizmu. Chodzi z jednej strony
o uniknicie niekoczcej si spirali nierwnoci i dalszego pogbiania rozwarstwienia majtkowego,
a z drugiej o skuteczne regulowanie kryzysw finansowych i bankowych. Zanim jednak podatek od
kapitau odegra tak podwjn rol, powinien w pierwszej kolejnoci pozwoli na osignicie celu
demokratycznej i finansowej przejrzystoci posiadanych majtkw i aktyww w skali
midzynarodowej.
Aby zilustrowa znaczenie samego celu przejrzystoci, wyobramy sobie globalny podatek od
kapitau pobierany przy bardzo niskiej stawce, na przykad 0,1 % od wszystkich majtkw,
niezalenie od ich wielkoci. Z zaoenia zatem wpywy z niego byyby ograniczone: przy globalnym
zasobie kapitau prywatnego rzdu piciokrotnej rocznej produkcji wiatowej przyniosyby okoo
0,5 % dochodu wiatowego, z lekkimi wahaniami wynikajcymi ze stosunku kapitau do dochodu
danego kraju (przy zaoeniu, e dochody s pobierane w zalenoci od miejsca zamieszkania
posiadacza kapitau, a nie lokalizacji kapitau jako takiego, co nie jest oczywiste; do tego wrcimy).
Nawet taki podatek odgrywaby ju poyteczn rol.
Po pierwsze pozwalaby gromadzi wiedz i informacje o majtkach i fortunach. Administracje
narodowe i midzynarodowe, instytuty statystyczne europejskie, amerykaskie i globalne byyby
wreszcie w stanie dostarcza wiarygodnych informacji o dystrybucji majtkw i ich ewolucji. Zamiast
opiera si na magazynach typu Forbes albo byszczcych raportach publikowanych przez
zarzdcw fortun z braku oficjalnych statystycznych rde, ktrych ograniczenia wymienilimy
w trzeciej czci ksiki obywatele rnych krajw mieliby dostp do publicznej informacji
zebranej na podstawie cile okrelonych metod i obowizkowych owiadcze. Wyzwanie
demokratyczne jest duej miary: bardzo trudno jest prowadzi spokojn debat nad gwnymi
problemami dzisiejszego wiata przyszoci pastwa socjalnego, kosztami przejcia na nowe rda
energii, budow pastwa w krajach globalnego Poudnia itd. jeli w sprawie dystrybucji bogactw
i globalnych fortun nadal bdzie panowa taki brak przejrzystoci. W oczach niektrych miliarderzy s

tak bogaci, e opodatkowanie ich przy minimalnej stawce wystarczyoby do rozwizania wszystkich
problemw wiata. Zdaniem innych s oni tak nieliczni, e nie warto z tej strony oczekiwa wielkich
zmian.
Jak widzielimy w trzeciej czci ksiki, prawda ley bez wtpienia porodku. Naleaoby
prawdopodobnie zej do niszych majtkw (10 albo 100 milionw euro, a nie 1 miliard), aby stawka
opodatkowania staa si rzeczywicie znaczca z makroekonomicznego punktu widzenia. Poza tym
przekonalimy si, e obiektywne tendencje s bardzo niepokojce: jeli nie zostanie uruchomiona
adna polityka w tym kierunku, to ryzyko nieograniczonego rozrostu udziau najwikszych fortun
w majtku globalnym wydaje si bardzo wysokie, co stanowi perspektyw, wobec ktrej nikt nie moe
pozosta obojtny. W kadym wypadku demokratyczna debata nie moe si odbywa bez wiarygodnej
bazy statystycznej.
Istnieje jeszcze powane wyzwanie w kwestii regulacji finansowej. Organizacje midzynarodowe,
ktre ponosz odpowiedzialno za regulowanie i nadzorowanie wiatowego systemu finansowego, od
Midzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) poczynajc, dysponuj jedynie przyblion wiedz
o wiatowej dystrybucji aktyww finansowych, a w szczeglnoci aktyww ulokowanych w rajach
podatkowych. Widzielimy ju, e globalny bilans aktyww i pasyww finansowych pozostaje
niezrwnowaony (Ziemia wydaje si wci zaduona na Marsie). Skuteczne nawigowanie
wiatowym kryzysem finansowym w takiej statystycznej mgle jest bardzo utrudnione. Na przykad
kiedy dochodzi do bankructwa bankowego, jak zdarzyo si to w 2013 roku na Cyprze, fakt, e wadze
europejskie i MFW nie wiedziay w rzeczywistoci prawie nic o tosamoci posiadaczy aktyww
finansowych na wyspie, a zwaszcza o ulokowanych tam sumach indywidualnych fortun, doprowadzi
do zastosowania rozwiza brutalnych i nieskutecznych. W nastpnym rozdziale zobaczymy, e
przejrzysto majtkw pozwala nie tylko na wprowadzenie staego rocznego podatku od kapitau, ale
rwnie na zarzdzanie w sposb bardziej sprawiedliwy i skuteczny kryzysami bankowymi (takimi
jak kryzys cypryjski) za pomoc ostronie dopasowanych, progresywnych podatkw od kapitau.
Podatek od kapitau rzdu 0,1 % przypominaby bardziej obowizek rejestracji ni prawdziwy
podatek. Chodzioby o rodzaj prawa nakazujcego zgosi wiatowym wadzom finansowym cao
posiadanych aktyww finansowych, aby mc zosta uznanym za ich prawnego waciciela, ze
wszystkimi zwizanymi z tym korzyciami i niedogodnociami. Jak ju zauwaylimy, chodzi
dokadnie o tak rol, jak odgryway nakaz rejestracji i kataster wprowadzone w wyniku rewolucji
francuskiej. Podatek od kapitau stanowiby zatem rodzaj globalnego katastru finansowego3. Wane
jest zrozumienie, e podatek jest zawsze czym wicej ni tylko podatkiem: chodzi o dookrelenie
definicji i kategorii, wytworzenie norm i umoliwienie organizowania dziaalnoci gospodarczej
w poszanowaniu prawa. Dziao si tak od najbardziej odlegych czasw, w szczeglnoci od czasw
ustanowienia prawa wasnoci ziemskiej4. Wspczenie z kolei to wprowadzenie podatku od
strumienia dochodw, pac i zyskw w okolicach I wojny wiatowej wymusio jasne okrelenie poj
dochodu, pacy i zysku. Ta innowacja fiskalna przyczynia si zdecydowanie do rozwoju
rachunkowoci przedsibiorstw, odpowiadajcej jednolitym normom, jakich przedtem nie byo.
Jednym z gwnych wyzwa wicych si ze stworzeniem nowoczesnego podatku od zasobw
kapitau jest wanie doprecyzowanie definicji i zasad waloryzacji aktyww, pasyww i majtku netto,
ktre obecnie ustalane s w sposb niedoskonay i czsto mao cisy przez obowizujce normy
rachunkowoci prywatnej, co zreszt stao si rdem wielu skandali finansowych od pocztku
XXI wieku5.
Wreszcie, i przede wszystkim, podatek od kapitau zmusza do skonkretyzowania i rozszerzenia

zawartoci midzynarodowych umw o automatycznej wymianie informacji bankowych. Zasada

powinna by prosta: kada narodowa administracja fiskalna powinna otrzymywa wszystkie
niezbdne informacje pozwalajce na obliczenie majtku netto kadego ze swych obywateli.
Konieczne jest, aby podatek od kapitau dziaa zgodnie z tak logik, jaka w wielu krajach
obowizuje przy podatku dochodowym, gdzie dane na temat dochodw dostarczane s wadzom
podatkowym przez pracodawcw (na przykad we Francji, gdzie kady podatnik otrzymuje wyliczenie
z wysokoci pac zadeklarowanych przez swoich pracodawcw oraz dochodw finansowych
zadeklarowanych przez banki). Tak samo powinno to dotyczy posiadanych aktyww (mona to
zreszt poczy na jednym dokumencie). Kady podatnik otrzymuje deklaracj wskazujc cao
posiadanych aktyww i pasyww wedug wiedzy administracji. System ten jest ju stosowany w wielu
stanach amerykaskich w ramach property tax. Podatnik dostaje coroczne oszacowanie wartoci
rynkowej swoich nieruchomoci, wyliczone przez administracj na podstawie cen obserwowanych
w transakcjach dotyczcych podobnych dbr. Podatnik moe oczywicie zakwestionowa taki
szacunek i zaproponowa inn warto, pod warunkiem, e j uzasadni. W praktyce takie poprawki
nale do rzadkoci, gdy dane o transakcjach i cenach sprzeday s atwo dostpne i trudne do
podwaenia. Wszyscy, albo prawie wszyscy, znaj ewolucj cen nieruchomoci w swoim miecie,
a administracja dysponuje kompletnymi bazami danych6. Przy okazji zauwamy podwjn korzy
z owiadczenia przygotowanego wczeniej: upraszcza to ycie podatnika i pozwala unikn
nieuchronnej skonnoci do lekkiego zaniania wartoci wasnych dbr7.
Absolutnie kluczowe i zarazem w peni moliwe jest rozszerzenie tego systemu rejestrowania
na cao aktyww finansowych (cznie z dugami). Jeli chodzi o aktywa i pasywa instytucji
finansowych zlokalizowanych na terytorium danego kraju, to mona tego dokona ju teraz, poniewa
banki, towarzystwa ubezpieczeniowe i inni porednicy finansowi w niemal wszystkich krajach
rozwinitych maj obowizek przekazywa administracji podatkowej wszystkie informacje o kontach
bankowych i innych aktywach znajdujcych si w ich posiadaniu. Na przykad administracja francuska
wie (lub moe obliczy), e taka czy inna osoba posiada mieszkanie o wartoci 400 000 euro, portfel
akcji wart 200 000 euro i poyczk w wysokoci 100 000 euro, mogaby zatem przygotowa jej
wczeniej deklaracj, wyliczajc wszystkie te elementy (z czego wynika majtek netto 500 000 euro),
proszc o sprawdzenie i uzupenienie w razie potrzeby. Taki automatyczny system, zastosowany
wobec caej ludnoci, jest duo bardziej dostosowany do wymogw XXI wieku ni proste rozwizanie
polegajce na poproszeniu wszystkich o uczciwe wypenienie deklaracji majtkowej8.
Proste rozwizanie: automatyczna wymiana informacji bankowych
Pierwszy krok w kierunku globalnego podatku od kapitau polega na rozszerzeniu tych form
automatycznej wymiany informacji bankowych na poziom midzynarodowy w taki sposb, by do
przygotowywanych wczeniej deklaracji mona byo wcza aktywa znajdujce si w bankach za
granic. Warto uwiadomi sobie, e nie stwarza to adnego problemu technicznego. Jeli tego
rodzaju automatyczne wymiany danych wystpoway ju midzy bankami i administracj fiskaln na
poziomie kraju o 300 milionach mieszkacw, jak Stany Zjednoczone, albo kraju o 60 czy 80
milionach mieszkacw, jak Francja albo Niemcy, to dorzucenie do systemu bankw znajdujcych si
na Kajmanach albo w Szwajcarii nie zmienia zasadniczo iloci informacji do przerobienia. Wrd
innych wymwek, zwyczajowo zgaszanych przez kraje bdce rajami podatkowymi, aby ochroni
tajemnic bankow i nie przekazywa tych informacji w sposb automatyczny, znajduje si obawa

przed zym wykorzystaniem tych danych przez administracj pastwow. Argument to jednak mao
przekonujcy: mona by zapyta, dlaczego nie miaby stosowa si do informacji bankowych
o osobach na tyle nieostronych, by posiada konto we wasnym kraju. Najbardziej prawdopodobnym
powodem, dla ktrego raje podatkowe broni tajemnicy bankowej, jest umoliwienie ich klientom
uniknicia pacenia nalenych podatkw, im samym za zatrzymania zwizanego z tym zysku.
Problem polega oczywicie na tym, e nie ma to absolutnie nic wsplnego z zasadami gospodarki
rynkowej. Nie istnieje adne prawo do ustalania samemu sobie stawki opodatkowania. Nie mona
bogaci si dziki wolnej wymianie i integracji gospodarczej z ssiadami, a pniej cakowicie
bezkarnie czerpa zyski na ich koszt. Mona to nazwa zwyczajn kradzie.
Najbardziej zaawansowan prb pooenia kresu takiemu postpowaniu jest amerykaskie prawo
Foreign Account Tax Compliance Act (FATCA), przyjte w 2010 roku, a przewidziane do
stopniowego wprowadzenia na lata 2014 2015. Nakada ono na wszystkie banki zagraniczne
obowizek przekazywania amerykaskiemu fiskusowi informacji o rachunkach, lokatach i dochodach
utrzymywanych i otrzymywanych przez amerykaskich podatnikw wszdzie w wiecie. To duo
ambitniejszy projekt ni europejska dyrektywa z 2003 roku o dochodach z oszczdnoci, poniewa ta
ostatnia dotyczy wycznie depozytw bankowych i lokat wynagradzanych w formie odsetek (nie
obejmuje to z definicji aktyww innych ni obligacje, co jest do niefortunne, gdy due majtki
przyjmuj gwnie form portfeli zainwestowanych w akcje) i obejmuje tylko kraje europejskie, a nie
ca planet (inaczej ni FATCA). Ta niemiaa, prawie e nieznaczca dyrektywa w dodatku cigle
nie wesza w ycie, poniewa mimo rozlicznych dyskusji i propozycji poprawek od lat 2008 2009
Luksemburg i Austria stale przeduaj swj okres zwolnienia w ramach Unii Europejskiej,
pozwalajcy im unika przymusu automatycznej wymiany danych i udziela stosownych informacji
tylko na uzasadnione danie. System ten, stosowany take wobec Szwajcarii i innych terytoriw
europejskich znajdujcych si poza Uni (gwnie wysp anglonormandzkich, Liechtenstein i Monako),
oznacza w praktyce wymg przedstawienia przez dany rzd niemal pewnych dowodw oszustwa
obywatela, aby moliwe byo otrzymanie dotyczcych go informacji bankowych, co oczywicie
drastycznie ogranicza moliwoci kontroli i wykrycia przestpstwa. W cigu 2013 roku, wskutek
zapowiedzi Luksemburga i Szwajcarii o zamiarze podporzdkowania si zobowizaniom
przewidzianym przez prawo amerykaskie, w Europie rozpoczy si na nowo dyskusje, aby wczy
cao lub cz tych dyspozycji w ramy nowej dyrektywy europejskiej. Na razie jednak nie sposb
powiedzie, kiedy dyskusje te doprowadz do przyjcia tekstu majcego moc prawa i jaka bdzie
dokadnie jego zawarto.
Warto zaznaczy, e istnieje w tym temacie silny rozdwik midzy triumfalnymi deklaracjami
przywdcw politycznych a rzeczywistymi dziaaniami, co jest nadzwyczaj niepokojce z punktu
widzenia rwnowagi naszych demokratycznych spoeczestw. Szczeglnie uderzajce jest
stwierdzenie, e kraje, ktre najbardziej polegaj na duych wpywach podatkowych dla finansowania
ich pastwa socjalnego, a mianowicie kraje europejskie, robi najmniej, aby faktycznie uregulowa
ten bardzo prosty technicznie problem. Ilustruje to dramat maych krajw w epoce globalizacji.
Pastwa narodowe zbudowane podczas minionych wiekw nie maj odpowiednich rozmiarw, aby
ogosi i egzekwowa swoje reguy w ramach zglobalizowanego kapitalizmu majtkowego
XXI wieku. Kraje europejskie byy w stanie si zjednoczy, by wprowadzi wspln walut (wrcimy
w nastpnym rozdziale do zasigu i ogranicze tej pieninej unifikacji), ale nie zrobiy prawie nic
w sprawie systemu podatkowego. Przywdcy najwikszych krajw Unii, odpowiedzialni za t porak
i rozdwik midzy ich przemowami a poczynaniami, na og zrzucaj win na inne kraje i instytucje
europejskie. Nic nie wskazuje na to, e w nadchodzcych latach bdzie si dziao inaczej.

Trzeba zreszt podkreli, e FATCA, cho jest prawem znacznie ambitniejszym od dyrektyw
europejskich, samo jest jednak wyranie niewystarczajce. Po pierwsze jego sformuowania s nie
do precyzyjne i uporzdkowane, tak e mona i o zakad, e niektre aktywa finansowe, zwaszcza
te posiadane poprzez fundusze powiernicze i fundacje, zdoaj cakiem legalnie unikn
automatycznej wymiany informacji. Po drugie przewidziane sankcje a wic dodatkowy podatek
rzdu 30 % od dochodw, ktre oporne banki mogy uzyska z ich dziaalnoci w Ameryce nie s
wystarczajce. Sankcje mogyby przekona banki, ktre nie mog zrezygnowa z aktywnoci na
terytorium amerykaskim (jak wielkie banki szwajcarskie czy luksemburskie), do podporzdkowania
si prawu. Ale istnieje ryzyko nagego rozmnoenia maych firm bankowych, specjalizujcych si
w zarzdzaniu zagranicznymi portfelami i nieprowadzcych adnych inwestycji w Stanach
Zjednoczonych. Takie struktury, zlokalizowane w Szwajcarii, Luksemburgu, Londynie czy w bardziej
egzotycznych miejscach, mogyby nadal zarzdza aktywami nalecymi do amerykaskich (czy jutro
europejskich) podatnikw, nie przekazujc adnych informacji i nie doznajc najmniejszych sankcji.
Prawdopodobnie jedynym sposobem uzyskania widocznych rezultatw byoby narzucenie sankcji
nie tylko bankom, ale take krajom odmawiajcym rozszerzenia w swoim prawie wewntrznym
obowizku automatycznej wymiany informacji na wszystkie instytucje znajdujce si na danym
terytorium. Mona na przykad myle o sankcjach rzdu 30 % ce dla takich krajw lub nawet
wikszych, jeli byoby to konieczne. eby wszystko byo absolutnie jasne: celem nie jest tu naoenie
embarga na raje podatkowe albo doprowadzenie do niekoczcej si wojny finansowej ze Szwajcari
czy Luksemburgiem. Protekcjonizm nie stanowi sam w sobie rda pomylnoci i w gruncie rzeczy
cay wiat zainteresowany jest woln wymian i otwarciem gospodarczym. Pod warunkiem wszake,
e niektre kraje nie bd z tego korzystay, by oprnia baz podatkow ssiadw. Umowy o wolnej
wymianie i liberalizacji obrotw kapitaowych negocjowane od lat 70. XX wieku powinny byy
natychmiast narzuci automatyczn i uporzdkowan wymian informacji bankowych, ale tego nie
zrobiy. Nie jest to jednak powd, by na stae zamyka si w dotychczasowym systemie. Dla krajw,
ktre sw wysok stop yciow zawdziczaj po czci nieprzejrzystoci finansowej, ewolucja ta jest
oczywicie trudna do zaakceptowania, tym bardziej e kraje te i terytoria obok niedozwolonej
dziaalnoci bankowej (a przynajmniej dziaalnoci, ktra mogaby zosta podana w wtpliwo
w warunkach automatycznej wymiany informacji) na og rozwiny te realne usugi finansowe
odpowiadajce rzeczywistym potrzebom gospodarki midzynarodowej, ktre bd istnie, cokolwiek
si wydarzy. Pozostaje jednak faktem, e w wypadku zastosowania powszechnego systemu
przejrzystoci finansowej kraje te znaczco obniyyby sw stop yciow9. Jest mao
prawdopodobne, by go przyjy bez wprowadzenia w ycie sankcji, zwaszcza e inne kraje
w szczeglnoci najludniejsze kraje Unii Europejskiej nie wykazyway na razie specjalnej
determinacji w tych kwestiach, std te ich ograniczona wiarygodno. Poza tym warto przypomnie,
e ca konstrukcj europejsk uzasadniano dotd w ten sposb, e kady kraj moe korzysta
z jednolitego rynku i wolnego przepywu kapitau, nie dajc niczego (lub prawie niczego) w zamian.
Zmiana systemu jest zatem konieczna, a nawet niezbdna, ale naiwnoci byoby wyobraenie,
e wszystko to mona przeprowadzi spokojnie i harmonijnie. Amerykaska FATCA ma jednak t
przynajmniej zasug, e podnosi w debacie kwesti konkretnych potrzebnych, przynajmniej
w Europie sankcji i wychodzi poza niekoczc si abstrakcyjn gadanin.
Zauwamy wreszcie, e celem FATCA, podobnie jak dyrektyw europejskich, nie byo na razie
wprowadzenie podatku progresywnego od globalnego majtku. Celem jest przede wszystkim
sporzdzenie listy posiadanych przez wszystkich aktyww na wewntrzny uytek administracji
podatkowej, zwaszcza po to, by znale ewentualne luki w deklaracjach dochodowych. Zbierane

informacje s rwnie wykorzystywane do wykrycia moliwych uchybie dotyczcych opodatkowania

majtkw (na przykad podatku spadkowego albo podatku od cakowitego majtku w poszczeglnych
krajach), cho przeprowadzane kontrole dotycz gwnie opodatkowania dochodw. Widzimy jednak,
e wszystko to jest ze sob cile powizane i e midzynarodowa przejrzysto finansowa jest
kwesti kluczow dla caego nowoczesnego pastwa fiskalnego.
Czemu suy podatek od kapitau?
Zamy, e wadze podatkowe dysponuj pen wiedz na temat majtkw netto kadego obywatela.
Czy naley si zadowoli opodatkowaniem majtkw o bardzo niskiej stawce (w rodzaju 0,1 %,
zgodnie z logik wymogu rejestracji), czy te lepiej zastosowa wysz taryf i w imi jakiej innej
logiki? To gwne pytanie mona sformuowa nastpujco: skoro istnieje progresywny podatek
dochodowy i w wikszoci krajw progresywny podatek spadkowy, to czemu ma suy progresywny
podatek od kapitau? W rzeczywistoci te trzy podatki progresywne odgrywaj osobne i uzupeniajce
si role, stanowic w mojej opinii trzy zasadnicze skadniki idealnego systemu podatkowego10.
Mona rozrni dwie logiki uzasadniajce potrzeb wprowadzenia podatku od kapitau: logik
fiskaln i logik motywacyjn.
Logika fiskalna jest do prosta: dochd rzadko bywa dobrze okrelonym pojciem w przypadku
osb dysponujcych bardzo duymi majtkami, a wic tylko bezporednie opodatkowanie kapitau
pozwala na waciwe rozpoznanie zdolnoci podatkowej wacicieli duych fortun. Mwic
konkretnie, wyobramy sobie osob posiadajc fortun wielkoci 10 miliardw euro. Jak widzielimy
ju, badajc ewolucj klasyfikacji Forbesa, majtki o tym poziomie urosy znacznie w cigu trzech
ostatnich dekad, przy stopach realnego wzrostu rzdu 6 7 % rocznie lub nawet wicej dla fortun
grnej czci klasyfikacji (jak te nalece do Liliane Bettencourt czy Billa Gatesa)11. Z definicji
oznacza to, e dochd w sensie ekonomicznym, wczajc wszystkie dywidendy i zyski kapitaowe,
a oglnie wszystkie nowe rodki, jakimi osoby te corocznie dysponoway, by finansowa swoj
konsumpcj i powiksza majtek, by w tym okresie rwny przynajmniej 6 7 % ich fortuny
(zakadajc, e nie konsumoway z niego prawie nic)12. Wyobramy sobie dla uproszczenia, e
rozpatrywana osoba dysponuje co roku dochodem ekonomicznym rwnym 5 % swojej fortuny
wielkoci 10 miliardw euro, czyli rocznym dochodem w wysokoci 500 milionw euro. Jest mao
prawdopodobne, aby dochd tej osoby, jaki figuruje w jej deklaracji dochodowej, by rwnie wysoki.
We Francji, w Stanach Zjednoczonych i we wszystkich badanych krajach najwysze deklarowane
dochody, od ktrych odprowadzany jest podatek dochodowy, nie przekraczaj na og kilkudziesiciu
milionw euro. Wydaje si na przykad wedug informacji prasowych oraz tego, co sama
spadkobierczyni LOral, pierwszej fortuny francuskiej przez wiele lat, ujawnia w sprawie wysokoci
swoich podatkw e dochd przez ni zadeklarowany nie przekroczy nigdy 5 milionw euro
rocznie, czyli zaledwie ponad jedn dziesiciotysiczn jej fortuny (ktra wynosi obecnie ponad 30
miliardw euro). Jakiekolwiek byyby wtpliwoci i niuanse zwizane z tym indywidualnym
przypadkiem, faktem jest, e dochd opodatkowany stanowi w takiej sytuacji mniej ni jedn setn
realnego dochodu ekonomicznego13.
Warto zauway, e nie ma to najczciej nic (albo niewiele) wsplnego ze zjawiskiem oszustwa
podatkowego albo niezadeklarowanych kont bankowych w Szwajcarii. Po prostu, nawet yjc ze
smakiem i elegancj, nie jest atwo wyda 500 milionw euro przez rok na biec konsumpcj.
Na og wystarczy wypaci kilka milionw euro rocznie dywidend (lub w innej formie) i zostawi

reszt zwrotu do akumulacji w rodzinnym holdingu albo jakiej innej strukturze prawnej, ktrej
zadaniem bdzie zarzdzanie majtkiem tej skali, tak jak w wypadku elaznych funduszy
uniwersyteckich. Jest to w peni zgodne z prawem i samo w sobie nie stanowi problemu14, pod
warunkiem wszake wycignicia odpowiednich konsekwencji dla systemu podatkowego. Rozumiemy
dobrze, e jeli niektre osoby s opodatkowane na bazie dochodu zadeklarowanego, ktry jest rwny
jednej setnej ich dochodu ekonomicznego, to przy rwnie nieznaczcej podstawie zastosowanie stopy
50 % czy nawet 98 % na nic si nie zda. Problem w tym, e tego rodzaju system podatkowy dziaa
w praktyce we wszystkich krajach rozwinitych. Wskutek tego efektywne stawki opodatkowania
(wyraone w procentach dochodu ekonomicznego) s nadzwyczaj niskie na szczycie hierarchii fortun,
co jest o tyle problematyczne, e wzmacnia ekstremalny charakter nierwnoci majtkowych: realny
zwrot ronie wraz z rozmiarem pocztkowym fortuny, podczas gdy system fiskalny powinien t logik
agodzi.
Istnieje wiele sposobw na uregulowanie tego problemu. Jeden polega na wczeniu do
indywidualnego dochodu opodatkowanego caoci dochodw take czci gromadzonej w holdingach,
funduszach powierniczych czy spkach. Inny, prostszy, opiera si na obliczeniu wartoci nalenego
podatku w oparciu o majtek, a nie dochd. Mona wwczas przyj zwrot zryczatowany (na
przykad na poziomie 5 % rocznie), aby oszacowa teoretyczny dochd, jaki ten kapita powinien
przynie, i wczy ten teoretyczny dochd do dochodu cakowitego, objtego progresywnym
podatkiem dochodowym. Niektre kraje, na przykad Holandia, prboway pj t drog, ale
z rnymi trudnociami dotyczcymi zwaszcza skali objtych podatkiem aktyww i wyboru przyjtej
stawki zwrotu15. Inne rozwizanie polega na bezporednim zastosowaniu skali progresywnej do
cakowitego indywidualnego majtku: chodzi zatem o podatek progresywny od cakowitego majtku.
Znaczc przewag tego rozwizania jest to, e pozwala ono na stopniowanie stawki podatkowej
w zalenoci od wielkoci konkretnej fortuny, zwaszcza za w zalenoci od stopy zwrotu
rzeczywicie obserwowanej dla danego jej rozmiaru.
Jeli wzi pod uwag skokowy wzrost zwrotw z kapitau obserwowany na szczycie hierarchii
majtkw, argument fiskalny wydaje si tym najbardziej przekonujcy na rzecz progresywnego
opodatkowania kapitau. Zgodnie z t logik kapita jawi si po prostu jako lepszy wskanik realnej
zdolnoci podatkowej najbogatszych osb ni ich roczny dochd, czsto trudny do obliczenia. Podatek
od kapitau pozwala wwczas uzupeni podatek dochodowy dla wszystkich osb, ktrych dochd
deklarowany jest najwyraniej nieadekwatny w zestawieniu z ich majtkiem16.
Logika fiskalna, logika motywacyjna
Nie naley jednak lekceway innego klasycznego argumentu na rzecz podatku od kapitau, opartego
na logice motywacyjnej. Koncepcja ta, rwnie obecna we wszystkich debatach publicznych,
wychodzi z zaoenia, e podatek od kapitau moe motywowa posiadaczy majtkw do osigania jak
najlepszego moliwego zwrotu. Podatek rwny 1 % lub 2 % wartoci fortuny jest stosunkowo
niewielki dla waciciela bardzo zyskownego przedsibiorstwa, ktry otrzymuje zwrot rzdu 10 %
rocznie ze swojego majtku. Na odwrt, taki podatek byby bardzo uciliwy dla kogo, kto robiby
niewiele ze swoj fortun i osiga zwrot zaledwie 2 % albo 3 % rocznie lub nie uzyskiwa adnego
zwrotu. W logice motywacyjnej celem podatku od kapitau jest zatem zmuszenie kogo, kto le
korzysta ze swego majtku, do stopniowego pozbywania si go dla opacenia podatkw i odstpienia
w ten sposb swoich aktyww bardziej dynamicznym wacicielom.

W tym argumencie tkwi pewna racja, ale jego efektywno nie moe by przeceniana17. W praktyce
bowiem zwrot z kapitau nie stanowi jedynie efektu wysiku i talentu waciciela majtku. Z jednej
strony redni zwrot waha si zawsze w zalenoci od poziomu pocztkowego danego majtku.
Z drugiej strony zwrot indywidualny ma wymiar zdecydowanie nieprzewidywalny i chaotyczny,
zaleny od rozmaitych rodzajw wstrzsw gospodarczych, ktre nas dotykaj. Wiele przyczyn moe
na przykad tumaczy, dlaczego jakie przedsibiorstwo ponosi w danym momencie straty. System
podatkowy, ktry byby w caoci oparty na wartoci zasobu kapitau (a nie na poziomie faktycznie
osignitych zyskw), prowadziby do wywierania nieproporcjonalnego nacisku na takie
przedsibiorstwa, poniewa musiayby one paci takie same podatki, kiedy ponosz straty, jak
w okresie osigania wysokich zyskw, co w ostatecznoci mogoby je doprowadza do bankructwa18.
Idealny system podatkowy powinien stanowi kompromis midzy logik motywacyjn (popychajc
raczej w stron podatku od zasobu kapitau) i logik zabezpieczajc (ktra prowadzi bardziej do
podatku od strumienia dochodw pochodzcych z kapitau)19. Ta nieprzewidywalna strona zwrotu
z kapitau tumaczy zreszt, dlaczego skuteczniejsze jest opodatkowanie spadkobiercw nie raz na
zawsze w momencie przejmowania przez nich spadku (w drodze podatku spadkowego), ale w cigu
caego ycia, w formie podatkw opartych na dochodach pochodzcych z odziedziczonego kapitau
i wartoci kapitau20. Wynika z tego, e te trzy podatki spadkowy, dochodowy i od kapitau
odgrywaj role poyteczne i komplementarne (take wtedy, gdy dochd jest doskonale widoczny dla
wszystkich podatnikw, jakkolwiek byliby zamoni)21.
Zarys europejskiego podatku majtkowego
Jeli wemiemy to wszystko pod uwag, jaki poziom podatku od kapitau uznalibymy za idealny i ile
wpyww mgby przynosi taki podatek? Sprecyzujmy, e interesuje nas tutaj roczny podatek od
kapitau stosowany w sposb stay, ktrego stawki powinny by stosunkowo umiarkowane.
W wypadku podatkw pobieranych raz w cigu pokolenia, jak podatek spadkowy, mona wyobrazi
sobie bardzo wysokie stawki: jedna trzecia, poowa, a nawet dwie trzecie majtku przekazywanego od
najwikszych spadkw w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii od lat 30. do lat 80.
XX wieku22. Podobnie jest z podatkami od kapitau pobieranymi jednorazowo w nadzwyczajnych
okolicznociach. Wspomnielimy ju o podatku od kapitau pobranym we Francji w 1945 roku, przy
stawkach dochodzcych do 25 %, a nawet do 100 % od najwikszych wzbogace, do ktrych doszo
w latach 1940 194523. Jest oczywiste, e tego rodzaju podatki nie mog by stosowane bardzo dugo:
jeli corocznie potrca si czwart cz majtku, to z definicji po kilku latach nie pozostaje nic do
pobrania. Dlatego stawki rocznych podatkw od kapitau s zawsze duo mniejsze, rzdu kilku
procent. Cho moe si to niekiedy wyda zaskakujce, w rzeczywistoci jest to do znaczna stawka,
gdy chodzi o podatek pobierany corocznie od zasobu kapitau. Na przykad podatek gruntowy (albo
property tax) stanowi czsto 0,5 1 % wartoci dbr nieruchomych, to znaczy midzy jedn dziesit
a jedn czwart wartoci dzierawnej danego dobra (zakadajc redni dochd dzierawny 4 %
rocznie)24.
Warto podkreli, e z uwagi na bardzo wysoki poziom osignity przez prywatne majtki
europejskie w pocztku XXI wieku, roczny i progresywny podatek przy stosunkowo umiarkowanych
stawkach mgby przynosi istotne przychody. Rozpatrzmy przykad podatku od majtku, ktry byby
pobierany przy stawce 0 % od majtkw poniej 1 miliona euro, 1 % od czci majtkw wartych
midzy 1 a 5 milionw euro oraz 2 % od czci majtkw powyej 5 milionw euro. Zastosowany do

wszystkich krajw Unii Europejskiej, podatek ten obejmowaby okoo 2,5 % ludnoci i przynosi
corocznie rwnowarto 2 % europejskiego PKB25. Tak wysoki zwrot nie powinien nas dziwi:
wynika po prostu z faktu, e prywatne majtki stanowi ponad piciokrotno rocznego PKB,
a wysze centyle hierarchii posiadaj znaczcy udzia w tej caoci26. Widzimy wic, e o ile podatek
od kapitau nie mgby sam finansowa pastwa socjalnego, o tyle jest on znaczcym uzupenieniem
innych wpyww.
W zasadzie kady kraj Unii Europejskiej, stosujc taki system, mgby uzyska przychody tego
samego rzdu. Tymczasem brak automatycznej wymiany informacji bankowych midzy krajami
i terytoriami znajdujcymi si poza Uni (od Szwajcarii poczynajc) sprawia, e ryzyko ucieczki
kapitau jest bardzo due. Wyjania to po czci, dlaczego kraje stosujce ten rodzaj podatku od
majtku (jak Francja, ktra uywa skali z pozoru bardzo zblionej) wprowadzaj na og liczne
wyjtki, zwaszcza dla aktyww profesjonalnych, i w praktyce dla prawie wszystkich najwikszych
udziaw w spkach notowanych i nienotowanych na giedzie. Prowadzi to do znacznej redukcji bazy
podatku progresywnego od kapitau i tumaczy, dlaczego otrzymane przychody s duo nisze od tych,
o ktrych bya tu mowa27. Szczeglnie skrajnego przykadu ilustrujcego trudnoci, z jakimi mierz
si kraje europejskie, kiedy prbuj pojedynczo pobiera podatek od kapitau, dostarcza nam
przypadek Woch. W 2012 roku, w obliczu wysokiego zaduenia publicznego (najwikszego
w Europie) i nadzwyczaj wysokiego poziomu majtkw prywatnych (rwnie jednego z najwyszych
w Europie, na rwni z Hiszpani)28, rzd woski postanowi wprowadzi nowy podatek majtkowy.
Ale z obawy, by aktywa finansowe nie ucieky z kraju i nie schroniy si w bankach szwajcarskich,
austriackich albo francuskich, stawka zostaa ustalona na poziomie 0,8 % dla dbr nieruchomych
i tylko 0,1 % dla depozytw bankowych i innych aktyww finansowych (z cakowitym zwolnieniem
z podatku od akcji), bez adnego elementu progresji. Poza tym, e trudno wyobrazi sobie
jakkolwiek ekonomiczn zasad tumaczc, dlaczego jedne aktywa powinny by opodatkowane
osiem razy niej ni inne, system ten w konsekwencji przynis regresywny podatek od majtku,
poniewa najwiksze majtki s zbudowane gwnie z aktyww finansowych (a zwaszcza akcji). To
rzecz jasna nie przysporzyo spoecznej akceptacji dla tego podatku i znalazo swj wyraz we
woskich wyborach z 2013 roku, gdzie kandydat, ktry chwalony przez wadze europejskie
i midzynarodowe wprowadzi ten podatek, zosta gadko pokonany. Bez automatycznej wymiany
informacji bankowych midzy krajami europejskimi, pozwalajcej kademu krajowi sporzdza
wykazy wszystkich aktyww w dyspozycji jego obywateli, bez wzgldu na kraj ich ulokowania,
bardzo trudno jest obecnie pojedynczemu krajowi zastosowa podatek progresywny od globalnego
kapitau. Szkoda jest tym wiksza, e chodzi o narzdzie wyjtkowo pasujce do gospodarczej sytuacji
kontynentu.
Zamy teraz, e automatyczne przekazywanie informacji zostao wprowadzone, a wadze
podatkowe dysponuj precyzyjnymi szacunkami, ile kto czego posiada do czego kiedy by moe
dojdzie. Jaka byaby idealna skala opodatkowania? Jak zwykle nie ma formuy matematycznej
pozwalajcej odpowiedzie na to pytanie, ktre powinno by raczej przedmiotem demokratycznej
deliberacji. Jeli chodzi o majtki poniej 1 miliona euro, to logiczne byoby objcie ich
progresywnym podatkiem od kapitau ze stawk rzdu 0,1 % dla majtkw netto poniej 200 000 euro
i stawk rzdu 0,5 % dla czci midzy 200 000 euro i 1 milionem euro. Zastpioby to podatek
gruntowy (albo property tax), ktry w wikszoci krajw peni funkcj podatku majtkowego dla
redniej klasy majtkowej. Nowy system byby rwnoczenie bardziej sprawiedliwy i skuteczny, gdy
obejmowaby majtek cakowity (a nie tylko w nieruchomociach) i opiera si na przejrzystych

danych i wartociach rynkowych uwzgldniajcych hipoteki29. W duym stopniu da si to zrobi ju

na poziomie kadego kraju.
Mona zreszt zauway, e nie ma adnego powodu, aby ogranicza si do stawki 2 % przy
majtkach przekraczajcych 5 milionw euro. W momencie, gdy realne dochody obserwowane na
poziomie najwikszych fortun europejskich i wiatowych osigaj lub przekraczaj 6 7 % rocznie,
nie byoby wcale przesad, gdyby stawki zastosowane dla majtkw powyej 100 milionw lub 1
miliarda euro byy wyranie wysze od 2 %. Najprostszym i najbardziej obiektywnym sposobem
postpowania byoby uzalenienie stawki opodatkowania od rednich dochodw faktycznie
stwierdzonych wewntrz kadej kategorii majtkowej w cigu poprzednich lat. Pozwolioby to na
dostosowanie stopnia progresywnoci do ewolucji rednich dochodw i podanego celu w zakresie
koncentracji majtkowej. Aby unikn rozwarstwienia dystrybucji, to znaczy tendencji do wzrostu
udziau najwikszych fortun w cakowitym majtku, co wydaje si a priori minimalnym podanym
celem, konieczne jest zastosowanie stawek wyszych od 5 % przy najwikszych majtkach. Jeli
przyj jeszcze bardziej ambitny cel, polegajcy na przykad na zmniejszeniu nierwnoci
majtkowych w kierunku poziomw bardziej umiarkowanych od tych obserwowanych dzisiaj (i co do
ktrych dowiadczenie historyczne wskazuje, e nie s w aden sposb niezbdne dla wzrostu), to
mona sobie wyobrazi stawki osigajce bd przekraczajce 10 % w odniesieniu do miliarderw.
Nie rozwiemy w tym miejscu tego problemu. Pewne jest jednak, e traktowanie jako punktu
odniesienia dochodu z obligacji, co niekiedy proponuje si w debacie publicznej, nie ma adnego
sensu30. To nie tam bowiem lokowane s najwysze majtki.
Czy taki europejski podatek majtkowy jest moliwy? Na pewno nie ma dla niego adnych
przeszkd technicznych. Chodzi o narzdzie najbardziej dostosowane do wyzwa gospodarczych
pocztku XXI wieku, szczeglnie na Starym Kontynencie, gdzie majtki prywatne osigny rozmiary
nieznane od czasw belle poque. Ale aby taka wzmocniona wsppraca moga si uda, konieczne
jest dostosowanie europejskich instytucji politycznych: jeden Europejski Bank Centralny to za mao.
Wrcimy do tego w nastpnym rozdziale, gdy podejmiemy problem kryzysu zaduenia publicznego.
Przedtem jednak umiecimy proponowany tutaj podatek od kapitau w szerszej perspektywie
historycznej.
Podatek od kapitau w historii
We wszystkich cywilizacjach fakt, e waciciel kapitau, nie pracujc, uzyskuje znaczny udzia
w dochodzie narodowym, a stopa zwrotu z kapitau wynosi zazwyczaj co najmniej 4 5 % rocznie,
wzbudza gwatowne reakcje, niekiedy pene oburzenia, i rozmaite odpowiedzi polityczne. Jedn
z najbardziej rozpowszechnionych by zakaz lichwy, spotykany w rnych formach w wikszoci
religii, zwaszcza w chrzecijastwie i islamie. Filozofowie greccy rwnie byli bardzo podzieleni co
do odsetek, ktre prowadziy do potencjalnie nieskoczonego bogacenia si, poniewa czas nigdy nie
przestaje pyn. To na to ryzyko nieograniczonoci wskazuje z naciskiem Arystoteles, kiedy
podkrela, e sowo odsetki po grecku (tocos) znaczy dziecko. Dla filozofa pienidz nie powinien
rodzi pienidza31. W wiecie sabego wzrostu, a nawet nieskoczenie maego, gdzie ludno
i produkcja s niemal takie same z pokolenia na pokolenie, ryzyko braku ogranicze bogacenia si
wydaje si szczeglnie destrukcyjne.
Problem polega na tym, e tym zakazom czsto brakowao spjnoci. Zakaz poyczki na procent
zmierza do ograniczenia pewnych rodzajw inwestycji i szczeglnych kategorii dziaalnoci

handlowej czy finansowej, uznanych za mniej dozwolone czy godne, nie podawa jednak w wtpliwo
dochodw z kapitau jako takich. W rolniczych spoeczestwach europejskich wadze chrzecijaskie
wystrzegaj si podwaania zgodnoci z prawem renty gruntowej, z ktrej same korzystaj i z ktrej
yj rwnie grupy spoeczne, na ktrych si opieraj, by zapewni spoeczny porzdek. Zakaz lichwy
musi by zatem rozumiany jako sposb kontroli spoecznej: niektre formy kapitau wydaj si
bardziej niepokojce od innych, gdy s trudniejsze do nadzorowania. Nie chodzi o zakwestionowanie
oglnej zasady, zgodnie z ktr kapita moe przynie dochd swemu wacicielowi. Idea polega
raczej na tym, e naley si obawia nieograniczonej akumulacji: dochody pochodzce z kapitau
powinny by uytkowane we waciwy sposb, jeli to moliwe dla finansowania dobrych uczynkw,
a z pewnoci nie dla angaowania si w handlowe i finansowe awantury mogce oddali od
prawdziwej wiary. Kapita ziemski jest z tego punktu widzenia niezwykle bezpieczny, poniewa
wydaje si, e nie robi nic innego, ni tylko identycznie si odtwarza z roku na rok32. Wraz z nim cay
porzdek spoeczny i duchowy wiata staje si niezmienny. Renta gruntowa, zanim staa si
nieprzejednanym wrogiem demokracji, dugo bya postrzegana jako rdo harmonii spoecznej,
przynajmniej dla tych, ktrzy j posiadali.
Rozwizanie sugerowane przez Marksa i wielu autorw socjalistycznych XIX wieku,
a wprowadzone w ycie w Zwizku Radzieckim w XX wieku, jest duo bardziej radykalne
i niewtpliwie spjne. Przy cakowitym zniesieniu wasnoci prywatnej rodkw produkcji, zarwno
dla ziemi i nieruchomoci, jak i kapitau przemysowego, finansowego i profesjonalnego, z wyjtkiem
kilku skromnych spdzielni i indywidualnych skrawkw ziemi, zanika cao prywatnego dochodu
z kapitau. Zakaz lichwy jest zatem generalny: stopa wyzysku, ktra wedug Marksa mierzy cz
produkcji, jak zgarnia kapitalista, staje si w kocu zerowa, a wraz z ni prywatna stopa zwrotu.
Sprowadzajc zwrot z kapitau do zera, ludzko i pracownik uwalniaj si wreszcie ze swych kajdan
i nierwnoci majtkowych pochodzcych z przeszoci. Teraniejszo moe odzyska swoje prawa.
Nierwno r > g jest ju tylko zym wspomnieniem, tym bardziej e komunizm kocha wzrost i postp
techniczny. Problem ludnoci, ktrej dotyczyy te totalitarne dowiadczenia, polega niestety na tym,
e wasno prywatna i gospodarka rynkowa nie maj na celu wycznie dominacji wacicieli
kapitau nad tymi, ktrzy dysponuj wycznie wasn prac. Instytucje te odgrywaj rwnie
poyteczn rol, koordynujc dziaania milionw jednostek, i nie jest atwo cakowicie si bez nich
obej. Ludzkie nieszczcia spowodowane scentralizowanym planowaniem ilustruj to w peni.
Podatek od kapitau daje odpowied jednoczenie bardziej umiarkowan i skuteczn na odwieczny
problem kapitau prywatnego i jego zwrotu. Podatek progresywny od indywidualnego majtku
pozwala, aby to interes oglny przej kontrol nad kapitalizmem, opierajc si zarazem na siach
wasnoci prywatnej i konkurencji. Kada kategoria kapitau jest opodatkowana w taki sam sposb,
bez dyskryminacji a priori i wychodzi z zasady, e posiadacze aktyww s na og lepiej
predysponowani ni wadze publiczne, by decydowa o inwestycjach wartych podjcia33. W razie
potrzeby podatek moe by bardzo wysoko progresywny przy najwyszych majtkach, ale odbywa si
to w ramach pastwa prawa, w wyniku demokratycznej deliberacji. Dostajemy tu odpowied
najbardziej adekwatn do wyzwania nierwnoci r > g i nierwnoci stopy zwrotu w zalenoci od
wielkoci kapitau pocztkowego34.
W tej formie podatek od kapitau jest koncepcj now, dostosowan do warunkw
zglobalizowanego kapitalizmu majtkowego XXI wieku. Rzecz jasna od zawsze istniay podatki od
kapitau ziemskiego, ale byy one na og liniowe i o niskiej stawce: chodzio przede wszystkim
o zagwarantowanie prawa wasnoci poprzez rejestracj tytuw do niej, a nie o redystrybucj

majtkw. Rewolucje angielska, amerykaska i francuska mieszcz si w tej wanie logice:

wprowadzane przez nie systemy podatkowe nie zmierzay w adnym razie do zmniejszenia
nierwnoci majtkowych. Dyskusje wok podatku progresywnego byy ywe podczas rewolucji
francuskiej, ale zasada progresywnoci zostaa w kocu odrzucona. Trzeba zreszt podkreli, e
nawet najmielsze propozycje z tamtej epoki w odniesieniu do stawki opodatkowania wydaj si dzi
stosunkowo umiarkowane35.
Na rewolucj podatku progresywnego trzeba byo poczeka a do XX wieku i okresu
midzywojennego, ale dokonaa si ona chaotycznie i dotyczya gwnie progresywnego podatku
dochodowego, a take podatku progresywnego od majtkw. Niektre kraje uruchamiaj rwnie
z kocem XIX i pocztkiem XX wieku roczny podatek progresywny od kapitau (zwaszcza Niemcy
i Szwecja), ale Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Francja do lat 80. XX wieku pozostaj poza t
tendencj36. Dodatkowo roczne podatki od kapitau wprowadzone w kilku krajach miay zawsze
stosunkowo ograniczone stawki, niewtpliwie dlatego, e byy pomylane w kontekcie zupenie
odmiennym od dzisiejszego. Przede wszystkim jednak ich podstawowy brak techniczny polega na
tym, e obliczane byy nie od corocznie sprawdzanych wartoci rynkowych poszczeglnych aktyww
(w nieruchomociach i finansowych), lecz od szacunkw administracyjnych weryfikowanych bardzo
nieregularnie. Wartoci te traciy w kocu jakikolwiek zwizek z wartociami rynkowymi, co bardzo
szybko sprawio, e podatki te stay si bezuyteczne. Podobne wady sprawiy, e podatek gruntowy
we Francji i w licznych innych krajach straci sens na skutek wstrzsu inflacyjnego z lat 1914
194537. W wypadku podatku progresywnego od kapitau taki bd lecy u podstaw moe by
miertelny w skutkach: fakt przekroczenia bd nie progu opodatkowania (lub bycia opodatkowanym
w takim czy innym progu) zaley od wzgldw mniej lub bardziej przypadkowych, jak choby data
ostatniego sprawdzenia wartoci katastralnych w danym miecie czy dzielnicy. Podatki te byy coraz
mocniej kwestionowane od lat 60. XX wieku, w kontekcie coraz silniejszego wzrostu cen
nieruchomoci i aktyww giedowych, czsto przed sdami (za pogwacenie zasady rwnoci wobec
podatku). Proces ten doprowadzi do zniesienia rocznego podatku od kapitau w Niemczech i w
Szwecji w latach 1990 i 2000. Tendencja ta tumaczy si raczej archaicznym charakterem tych
podatkw, pochodzcych z XIX wieku, ni wzgldami konkurencji fiskalnej38.
Podatek majtkowy obecnie stosowany we Francji jest na swj sposb bardziej nowoczesny: opiera
si na corocznie wycenianych wartociach rynkowych rnych aktyww. Wynika to z prostego faktu,
e podatek ten jest dzieem znacznie nowszym: zosta wprowadzony w latach 80. XX wieku, w chwili,
gdy inflacja zwaszcza ceny aktyww staa si rzeczywistoci permanentn. Oto przynajmniej
jedna korzy z politycznego bycia pod prd wobec caego wiata rozwinitego: pozwala to niekiedy
wyprzedzi swj czas39. Francuski ISF opiera si na wartociach rynkowych, tak wic w tym
wzgldzie zblia si do idealnego podatku od kapitau; w innych aspektach jest mu jednak do niego
daleko. Jak ju zauwaylimy, naszpikowany jest on rnymi zwolnieniami i opiera si na
deklaracjach wasnych podatnikw. Dziwaczny podatek majtkowy wprowadzony we Woszech
w 2012 roku pokazuje granice tego, co pojedynczy kraj moe zrobi w tej dziedzinie w obecnym
kontekcie. Rwnie interesujcy jest przypadek Hiszpanii: zbieranie podatku progresywnego od
fortuny, ktry podobnie jak niegdy w Niemczech i w Szwecji opiera si na mniej lub bardziej
dowolnych szacunkach wartoci nieruchomoci i innych aktyww, zostao zawieszone w latach 2008
2010, potem za wznowione od lat 2011 2012 w kontekcie ostrego kryzysu budetowego, ale bez
zmiany struktury40. Prawie wszdzie wida to samo napicie: podatek od kapitau wydaje si
logicznie konieczny (biorc pod uwag rozkwit majtkw prywatnych i stagnacj dochodw, trzeba

by lepym, by pozbawia si takiej bazy podatkowej, niezalenie od obozu politycznego u wadzy),

ale trudno go poprawnie uruchomi w ramach jednego kraju.
Podsumowujc: podatek od kapitau jest koncepcj now, ktra powinna by w caoci
zaadaptowana do kontekstu zglobalizowanego kapitalizmu majtkowego XXI wieku. Jego projektanci
powinni rozway zarwno kwesti stawek opodatkowania, jak i warunki szacowania wartoci
opodatkowanych aktyww, ale take mechanizmy automatycznej wymiany midzynarodowej
informacji bankowych, dziki ktrym wadze podatkowe nie bd zdane na deklaracje wasne
podatnikw.
Regulacje zastpcze: protekcjonizm i kontrola przepyww kapitau
Czy nie ma innego wyjcia poza podatkiem od kapitau? Nie o to mi chodzi. Istniej inne rozwizania
i sposoby pozwalajce na uregulowanie kapitalizmu majtkowego XXI wieku, ktre zreszt s ju
sprawdzane w kilku czciach wiata. Tyle e te alternatywne sposoby regulacyjne nie s a tak
zadowalajce jak podatek od kapitau i niekiedy stwarzaj wicej problemw, ni rozwizuj.
Mwilimy ju, e dla pojedynczego pastwa najprostszym sposobem na odzyskanie cho troch
suwerennoci gospodarczej i finansowej byoby uciec si do protekcjonizmu i kontroli kapitaw.
Protekcjonizm pozwala niekiedy efektywnie chroni niektre sabo rozwinite sektory w danym kraju
(przez taki okres, by narodowe przedsibiorstwa byy gotowe do zmierzenia si z midzynarodow
konkurencj)41. Stanowi rwnie niezbdn bro wobec krajw nieuznajcych regu (na przykad
w zakresie przejrzystoci finansowej, norm sanitarnych, poszanowania praw czowieka itd.), ktrej
pozbycie si byoby szalestwem. Jednake protekcjonizm, jeli jest stosowany na masow skal
i trwale, nie jest sam w sobie rdem prosperity ani tworzenia bogactwa. Dowiadczenie historyczne
pokazuje, e kraj, ktry obierze w sposb zdecydowany i trway t wanie drog, obiecujc
jednoczenie spoeczestwu silny wzrost pac i stopy yciowej, spotka zapewne spory zawd. Poza
tym protekcjonizm w niczym nie zmienia nierwnoci r > g ani tendencji do akumulacji i koncentracji
majtkw wewntrz danego kraju.
Inaczej wyglda problem kontroli przepyww kapitaowych. Pena i absolutna liberalizacja obrotu
kapitaem, bez adnej kontroli i adnego (lub prawie) przekazywania informacji o aktywach
posiadanych przez jednych i drugich w rnych krajach, stanowia haso wikszoci rzdw bogatych
krajw od lat 80. XX wieku. Program ten by wspierany w szczeglnoci przez organizacje
midzynarodowe, jak OECD, Bank wiatowy i MFW, rzecz jasna w imi najbardziej zaawansowanej
nauki ekonomicznej42. Ale przede wszystkim by on dzieem demokratycznie wybranych rzdw
i wyraa kierunki mylenia dominujce w danym momencie historii, zwaszcza po upadku Zwizku
Radzieckiego, jak i nieograniczon wiar w kapitalizm i samoregulacj rynkw. Niemniej od kryzysu
finansowego 2008 roku wszyscy zaczli w niego powanie powtpiewa i jest wielce prawdopodobne,
e w nadchodzcych dekadach bogate kraje bd si coraz czciej uciekay do rodkw kontroli
kapitaw. Drog pokaza w pewnym sensie wiat gospodarek wschodzcych, zwaszcza od czasu
azjatyckiego kryzysu finansowego z 1998 roku, ktry przekona znaczn cz planety, od Indonezji
po Brazyli, z Rosj po drodze, e programy dostosowawcze i inne terapie szokowe zalecane przez
wsplnot midzynarodow nie zawsze byy udane i e najwyszy czas od nich odej. Kryzys ten
stworzy rwnie zachty do gromadzenia (niekiedy nadmiernych) rezerw, ktre bez wtpienia nie
stanowi najlepszej zbiorowej odpowiedzi wobec braku globalnej stabilizacji gospodarczej, ale
pozwalaj przynajmniej poszczeglnym krajom stawi czoa wstrzsom przy zachowaniu

suwerennoci.
Tajemnica chiskiej regulacji kapitau
Warto wiedzie, e niektre kraje zawsze stosoway kontrol przepyww kapitau i nigdy nie podday
si pdowi ku cakowitej deregulacji przepyww finansowych i bilansw patniczych. To zwaszcza
przypadek Chin, ktrych pienidz cigle nie jest wymienialny (by moe bdzie, kiedy kraj uzna, e
zgromadzi wystarczajco duo rezerw, by zatopi jakiegokolwiek spekulanta) i ktre cile
kontroluj zarwno kapitay wchodzce (nie mona inwestowa albo sta si wacicielem wielkiego
przedsibiorstwa chiskiego bez autoryzacji, ktra z zasady nie bdzie udzielona, jeli inwestor
zagraniczny nie zadowoli si udziaem wyranie mniejszociowym), jak i wychodzce (nie mona
wycofa aktyww z Chin bez akceptacji wadz publicznych). Kwestia wychodzcych kapitaw jest
w tej chwili nadzwyczaj wraliwa dla Chin i znajduje si w centrum chiskiego modelu regulacji
kapitau. Gwny problem jest prosty: czy chiscy milionerzy i miliarderzy, coraz liczniejsi
w midzynarodowych klasyfikacjach fortun, s rzeczywicie wacicielami swoich majtkw i mog
na przykad wywie je swobodnie z Chin? Niezalenie od innych kwestii, nie ulega wtpliwoci, e
stosowane w Chinach pojcie prawa wasnoci jest rne od tego obowizujcego w Europie czy
w Stanach Zjednoczonych i odsya do zoonego i zmiennego kompleksu praw i obowizkw. Na
przykad wszystko wskazuje na to, e chiski miliarder, ktry pozyskaby 20 % Telecom China
i chciaby zamieszka z rodzin w Szwajcarii, zachowujc swe udziay finansowe i uzyskujc miliony
euro tytuem dywidend, natrafiby na duo wiksze trudnoci ni rosyjski oligarcha, o czym mona
wnioskowa na podstawie ogromnych sum wypywajcych z Rosji w podejrzanych kierunkach, czego
nie spotkamy w przypadku chiskim przynajmniej na razie. W Rosji trzeba unika konfliktu
z prezydentem, ktry moe oligarch zamkn w wizieniu, ale poza tymi skrajnymi sytuacjami
mona y dugo i dostatnio z fortuny pochodzcej z bogactw naturalnych kraju. W Chinach podlega
to znacznie cilejszej kontroli. To jeden z wielu powodw, dla ktrych czsto dokonywane w prasie
midzynarodowej (zachodniej) porwnania midzy fortunami przywdcw politycznych chiskich
i amerykaskich, wedug ktrych ci pierwsi byliby o wiele bogatsi od drugich, wydaj si do
kruche43.
Jestem daleki od wychwalania chiskiej metody regulacji kapitau, ktra wydaje si nader
nieprzejrzysta i niestaa. Jednake kontrola kapitaw moe by jednym ze sposobw regulowania
i powstrzymywania nierwnoci majtkowych. Chiny dysponuj poza tym podatkiem dochodowym
duo bardziej progresywnym od Rosji (ktra, jak wikszo krajw byego bloku sowieckiego,
przyja w latach 90. XX wieku model fiskalny typu liniowego), cho zdecydowanie
niewystarczajcym. Udaje im si gromadzi wpywy podatkowe pozwalajce inwestowa w edukacj,
zdrowie i infrastruktur wicej ni innym krajom wschodzcym, poczynajc od Indii, ktre Chiny
wyranie pod tym wzgldem wyprzedziy44. Jeli elity chiskie zdecyduj si kiedy na wprowadzenie
demokratycznej przejrzystoci i pastwa prawa idcego w parze z fiskaln nowoczesnoci, co
oczywicie nie bdzie proste, to Chiny bd miay wystarczajcy rozmiar, by zastosowa ten rodzaj
progresywnego podatku od dochodu i od kapitau, o ktrym bya tutaj mowa. Pod pewnymi wzgldami
Chiny s w lepszej sytuacji, eby stawi czoa tym wyzwaniom, ni Europa, ktra musi zmierzy si
ze sw polityczn fragmentacj i z logik zacitej konkurencji fiskalnej, co do ktrej wcale nie jest
pewne, e widzielimy ju jej ostatnie sowo45.
Tak czy inaczej, jeli kraje europejskie nie zjednocz si, by wprowadzi skuteczn regulacj

kapitau opart na wsppracy, to mona by pewnym, e pojedyncze kraje zaczn nakada wasne
instrumenty kontroli kapitau i systemy narodowych preferencji (proces ten zreszt w duej mierze ju
si zacz, a polega niekiedy na irracjonalnym faworyzowaniu lokalnych liderw biznesu i krajowych
akcjonariuszy w iluzorycznym przekonaniu, e mona ich lepiej kontrolowa ni akcjonariuszy
zagranicznych). Na tym polu Chiny maj ogromn przewag, ktr trudno bdzie nadrobi. Podatek
od kapitau stanowi zatem liberaln form kontroli kapitaw i bardziej odpowiada przewagom
komparatywnym Europy.
Kwestia redystrybucji renty naftowej
Gdy mowa o sposobach regulacji globalnego kapitalizmu i nierwnoci, jakie on powoduje, trzeba
rwnie wspomnie o szczeglnej problematyce wynikajcej z geografii bogactw naturalnych,
a zwaszcza rencie naftowej. W zalenoci od dokadnego przebiegu granic, ktre jak wiadomo czsto
miay arbitralne korzenie historyczne, nierwno posiadanego kapitau i losw midzy krajami
nabiera niekiedy proporcji skrajnych. Gdyby wiat tworzy jedn wsplnot demokratyczn, to idealny
podatek od kapitau obejmowaby te redystrybucj zyskw z renty naftowej. Czsto dokonuj tego
zreszt prawa obowizujce wewntrz krajw, przeksztacajc tym samym bogactwa naturalne we
wspln wasno. Te prawa zmieniaj si w czasie i midzy krajami, ale mona mie nadziej, e
demokratyczne deliberacje skieruj je w kocu we waciw stron. Na przykad jeli kto znajdzie
jutro w swoim ogrodzie majtek wikszej wartoci ni wszystkie majtki kraju razem, wwczas prawo
zostanie zapewne dostosowane w taki sposb, by mc bogactwo to rozsdnie podzieli.
Poniewa jednak wiat nie tworzy jednej demokratycznej wsplnoty, debaty dotyczce moliwych
redystrybucji bogactw naturalnych midzy krajami odbywaj si czsto w sposb duo mniej
pokojowy. W latach 1990 1991, w chwili upadku Zwizku Radzieckiego, doszo do innego
wydarzenia lecego u korzeni XXI wieku. Irak, kraj z 35 milionami mieszkacw, zdecydowa si na
podbicie swego malekiego ssiada, Kuwejtu, kraju o zaledwie 1 milionie mieszkacw, ale
dysponujcego rezerwami naftowymi rwnymi Irakowi. By to po czci przypadek geografii, ale
z pewnoci take efekt postkolonialnego pocignicia owkiem przez zachodnie kompanie naftowe
i ich rzdy, ktre handel z krajami bez ludnoci uznaj za wygodniejszy (nie wiadomo, czy jest to
dobry wybr na dusz met). W kadym razie te same kraje natychmiast wysay 900 000 onierzy
dla przywrcenia Kuwejtczykom roli jedynych penoprawnych wacicieli ropy (dowd na to, e
pastwa potrafi niekiedy mobilizowa due rodki, by zapewni respektowanie swoich decyzji).
Stao si tak w 1991 roku. Za t pierwsz wojn w Zatoce Perskiej posza druga w 2003 roku, tym
razem z mniejsz koalicj zachodni. Z konsekwencjami tamtych wydarze mierzymy si do dzi.
Nie do mnie naley kalkulowanie optymalnej skali opodatkowania kapitau naftowego, ktre
powinno obowizywa w wiatowej wsplnocie politycznej opartej na sprawiedliwoci i wsplnym
poytku, albo chocia we wsplnocie politycznej Bliskiego Wschodu. Mona tylko zaznaczy, e
niesprawiedliwo i nierwnoci posiadanego kapitau w tym regionie wiata osigny niesychane
proporcje, a sam region bez ochrony wojskowej dawno przestaby istnie. W 2013 roku cakowity
budet, jakim dysponuje egipskie ministerstwo edukacji i jego suby lokalne, aby sfinansowa cao
szk, gimnazjw, licew i uniwersytetw w kraju liczcym 85 milionw mieszkacw, to mniej ni 5
miliardw dolarw46. Kilkaset kilometrw dalej dochody z ropy naftowej sigaj 300 miliardw
dolarw dla Arabii Saudyjskiej i jej 20 milionw Saudyjczykw oraz przekraczaj 100 miliardw
dolarw dla Kataru i jego 300 000 Katarczykw. Tymczasem wsplnota midzynarodowa zastanawia
si, czy naley odnowi poyczk kilku miliardw dolarw dla Egiptu, czy lepiej wstrzyma si

i poczeka, a kraj ten zwikszy jak obieca podatki od napojw gazowanych i papierosw. Bez
wtpienia do redystrybucji nie powinno dochodzi na drodze zbrojnej (tym bardziej e intencj
irackiego najedcy w 1990 roku byo sfinansowanie zakupw nowej broni, a nie budowa szk).
Kluczowe jednak wydaje si znalezienie innych rodkw w formie sankcji, ce i pomocy,
pozwalajcych narzuci sprawiedliwszy podzia renty naftowej i zapewni krajom nieposiadajcym
nafty moliwoci rozwoju.
Redystrybucja drog imigracji
Inn, z zaoenia bardziej pokojow, form redystrybucji i regulacji globalnej nierwnoci
posiadanego kapitau jest oczywicie imigracja. Zamiast przenosi kapita, co przysparza wszelkiego
rodzaju trudnoci, mona po prostu przemieci siy robocze w kierunku wyszych pac. Na tym
polega oczywicie wielki wkad Stanw Zjednoczonych do wiatowej redystrybucji: kraj ten przeszed
od niespena 3 milionw mieszkacw w chwili ogoszenia niepodlegoci do ponad 300 milionw
dzisiaj, w znacznej mierze dziki strumieniom migracyjnym. Z tego wzgldu Stanom Zjednoczonym
cigle daleko do stania si now star Europ planety, o czym pisalimy w poprzednim rozdziale.
Imigracja pozostaje spoiwem Ameryki, si stabilizacyjn, ktra sprawia, e kapita pochodzcy
z przeszoci nie nabiera tego samego znaczenia co w Europie. Jest rwnie si, dziki ktrej coraz
bardziej skrajne nierwnoci w dochodach z pracy staj si politycznie i spoecznie bardziej znone.
Dla znacznej czci spord 50 % najgorzej opacanych Amerykanw nierwnoci te s drugorzdne
z tego prostego powodu, e sami urodzili si w biedniejszych krajach i doznaj wyranego awansu.
Trzeba podkreli, e ten mechanizm redystrybucji drog imigracji, pozwalajcy osobom
pochodzcym z biednych krajw poprawi swj status, kiedy przyjedaj do zamonego kraju,
dotyczy w dekadzie 2000 2010 tyle Europy, co Stanw Zjednoczonych. Z tego punktu widzenia
rnica midzy Starym i Nowym wiatem traci by moe cz swojego uzasadnienia47.
Warto jednak podkreli, e redystrybucja drog imigracji, jakkolwiek podana, reguluje tylko
czciowo problem nierwnoci. Kiedy bowiem nastpi wyrwnanie poziomw produkcji i rednich
dochodw midzy krajami, w drodze imigracji czy zwaszcza nadrobienia poziomu produktywnoci
krajw biednych wobec krajw bogatych, problemy wywoywane przez nierwnoci, a zwaszcza
przez dynamik koncentracji majtkw na poziomie wiatowym, bd cigle aktualne. Redystrybucja
drog imigracji odsuwa tylko problem nieco dalej, ale nie zwalnia nas od stworzenia koniecznych
regulacji, takich jak pastwo socjalne, progresywny podatek od dochodw i od kapitau. Mona
zreszt przypuszcza, e imigracja miaaby tym wicej szans na zaakceptowanie przez najmniej
faworyzowane grupy spoeczne krajw zamonych, im bardziej dziki tym regulacjom zyski
ekonomiczne z globalizacji przynosiyby korzy wszystkim. Jeli mamy rwnoczenie woln
wymian handlow, wolny przepyw kapitau i wolno przemieszczania si ludzi, a przy tym brakuje
pastwa socjalnego i jakiejkolwiek formy podatku progresywnego, to presja na narodowe
i tosamociowe zamknicie bdzie silniejsza ni kiedykolwiek, tak w Europie, jak w Stanach
Zjednoczonych.
Dodajmy, e kraje globalnego Poudnia byyby pierwszymi, ktre skorzystayby z bardziej
przejrzystego i sprawiedliwego midzynarodowego systemu podatkowego. W Afryce wypywajce
strumienie kapitaw znacznie przekraczaj wpywajce tam strumienie pomocy midzynarodowej.
Wszczcie w krajach bogatych procesw przeciwko garstce byych przywdcw afrykaskich za
nieprawnie uzyskane korzyci jest bez wtpienia dobr rzecz. Ale byoby jeszcze bardziej poyteczne
uruchomienie midzynarodowej wsppracy podatkowej i automatycznej wymiany informacji

bankowych, co pozwolioby krajom afrykaskim i europejskim pooy w sposb duo bardziej

systematyczny kres tej grabiey, ktra zreszt jest tyle dzieem spek i akcjonariuszy europejskich
i innych narodowoci, co mao uczciwych elit afrykaskich. Tutaj rwnie przejrzysto finansowa
i globalny, progresywny podatek od kapitau stanowiyby dobr odpowied.

1 Zob. cz trzecia, rozdzia 12.

2 Te nowe dochody mog by uywane do zmniejszenia innych istniejcych podatkw albo sfinansowania innych potrzeb (jak

pomoc midzynarodowa albo redukcja zaduenia; do tego wrcimy).

Na kadym kontynencie istniej wyspecjalizowane instytucje finansowe penice funkcj centralnego depozytariusza danych
o wasnoci rnego typu aktyww (banki powiernicze bd izby rozrachunkowe). Celem tych prywatnych instytucji jest jednak
wiadczenie usug przedsibiorstwom emitujcym instrumenty pochodne od tych aktyww, nie za rejestrowanie wszystkich
aktyww nalecych do danej osoby. O tych instytucjach zob. G. Zucman, The missing wealth of Nations: are Europe and the
U.S. net debtors or net creditors?, The Quarterly Journal of Economics 2013, vol. 128, nr 3, s. 1321 1364.
4 Klasycznym przypadkiem studiowanym w badaniach historycznych jest upadek Cesarstwa Rzymskiego, ktry doprowadzi do
zaniechania poboru cesarskiego podatku gruntowego, a zatem tytuw wasnoci i elementw katastru, ktre mu towarzyszyy, co
przyczynio si do nasilenia chaosu gospodarczego we wczesnym redniowieczu. Zob. P. Temin, The Roman Market Economy,
Princeton University Press, Princeton 2012, s. 149 151.
5 Z tego powodu celowe byoby wprowadzenie podatku o niskiej stawce od majtku netto spek wraz z podatkiem o wyszej stawce
od majtku netto osb prywatnych. Zmusioby to wadze publiczne do powanego zajcia si normami ksigowania, dzisiaj
pozostawionymi stowarzyszeniom prywatnych ksigowych. Na ten temat zob. N. Vron, M. Autrer, A. Galichon, LInformation
financire en crise. Comptabilit et capitalisme, Odile Jacob, Paris 2004.
6 Mwic konkretnie, administracja wykonuje tzw. regresj hedoniczn, polegajc na tym, e kalkuluje si cen sprzeday na
podstawie rnych charakterystyk danego dobra i na tej podstawie proponuje cen. We wszystkich krajach rozwinitych istniej
bazy danych transakcji pozwalajce tak postpi (s zreszt uywane do kalkulowania wskanikw cen nieruchomoci).
7 T skonno stwierdza si we wszystkich systemach opartych na autodeklaracji, jak np. podatek od majtku we Francji, gdzie
liczba wartoci deklarowanych minimalnie powyej progu podatkowego jest zawsze bardzo niewielka. Zainteresowane osoby maj
najwyraniej skonno do lekkiego pomniejszania zwykle rzdu 10 20 % wartoci swoich dbr nieruchomych. Deklaracja
wypeniona wczeniej dostarcza natomiast obiektywnej podstawy opartej na jasno okrelonych danych i metodzie, kadc kres
tego rodzaju postawom.
8 Dziwne, e to wanie tym archaicznym systemem opartym na dobrej wierze posuy si w 2013 roku rzd francuski, by otrzyma
informacje o majtkach wasnych ministrw, i to w celu przywrcenia publicznego zaufania po stwierdzonym kamstwie jednego
z nich.
9 Trudno oszacowa t strat, ale moliwe, e signaby ona 10 20 % dochodu narodowego takich krajw jak Luksemburg czy
Szwajcaria (lub terytoriw jak londyskie City), co odpowiada za mniejszociow i jednoczenie istotn cz ich stopy yciowej.
W egzotycznych rajach podatkowych i mikropastwach ta cz przekroczyaby wyranie 50 % bd nawet osigna 80 90 %
na niektrych terytoriach, ktre nie zachowuj niczego poza adresami fikcyjnych spek.
10 Skadki socjalne bliskie s formie opodatkowania dochodw (i zreszt s w niektrych krajach zgrupowane z podatkiem
dochodowym, zob. rozdzia 13).
11 Zob. w szczeglnoci rozdzia 12, tabela 12.1.
12 Przypomnijmy klasyczn definicj brytyjskiego ekonomisty Johna Hicksa, ktry rozumie dochd w sensie ekonomicznym:
Dochd jednej osoby lub wsplnoty w cigu jednego okresu stanowi warto tego, co moe ona maksymalnie skonsumowa
podczas tego okresu, pozostajc rwnie bogata na kocu okresu, jak bya na jego pocztku.
13 Nawet ze zwrotem 2 % (grubo poniej faktycznie obserwowanego dla tej szczeglnej fortuny w okresie 1987 2013) dochd
ekonomiczny przy fortunie 30 miliardw euro powinien wynosi 600 milionw euro, a nie 5 milionw.
14 W wypadku pierwszej fortuny Francji dodatkowa trudno bierze si z faktu, e holding rodzinny by zarzdzany przez on
ministra skarbu, bdcego zarazem skarbnikiem partii politycznej, ktra otrzymaa znaczne darowizny z fortuny, o ktrej mowa.
Ta sama partia w czasie swoich rzdw zmniejszya podatek od majtku trzykrotnie, co naturalnie wzbudzio w kraju spore
emocje. Wszystko to pokazuje, e zjawiska zagarniania upw przez wadz polityczn, o ktrych bya mowa w poprzednim
rozdziale, zdecydowanie wykraczaj poza przypadek amerykaski. Dodajmy, e chodzi o nastpc ministra skarbu, ktry ukry
konto w Szwajcarii, co przypomina, e we Francji kwestie upw wykraczaj poza podziay polityczne.
15 W praktyce system wdroony w Holandii nie jest w peni zadowalajcy: zawiera liczne wyjtki i kategorie aktyww wyczonych
z opodatkowania (zwaszcza wewntrz holdingw rodzinnych i innych funduszy powierniczych), a przyjty zwrot jest z zaoenia
rwny 4 % dla wszystkich aktyww, co moe by zbyt wysokie dla jednych majtkw i zbyt niskie dla innych.
16 Najbardziej logiczne jest oszacowanie tego niewystarczajcego charakteru, poczynajc od rednich stp zwrotu faktycznie
obserwowanych dla danego rozmiaru fortuny, co pozwala ustawi w sposb waciwy skal podatku dochodowego, jak rwnie
podatku od kapitau. Mona rwnie wyobrazi sobie minimalne i maksymalne stawki opodatkowania w zalenoci od dochodu
i kapitau.
17 Logika motywacyjna stanowi gwny temat ksiki Mauricea Allais, LImpt sur le capital et la rforme montaire (ditions
Hermann, Paris 1977), ktry posuwa si do obrony cakowitej likwidacji podatku dochodowego i wszystkich innych podatkw
oraz zastpienia ich w peni przez podatek od kapitau, co jest oczywicie przesadne i mao spjne ze stawkami, o jakie toczy si
gra. O propozycjach Allais i ich obecnych kontynuacjach zob. aneks techniczny. Oglnie rzecz biorc, debaty wok podatku od
kapitau cechuj czsto skrajne postawy (podatek ten albo jest odrzucany w caoci, albo traktowany jako jedyny, ktry powinien
3

zastpi wszystkie inne), podobnie zreszt jak dyskusje wok podatku spadkowego (albo nie naley opodatkowywa spadkw,
albo opodatkowywa je w 100 %). Wydaje mi si rzecz piln uspokojenie tej debaty i umieszczenie kadego argumentu
i kadego narzdzia fiskalnego na waciwym miejscu. Podatek od kapitau jest potrzebny, a nawet niezbdny w ramach
kapitalizmu majtkowego XXI wieku, ale nie moe zastpi wszystkiego.
18 Podobnie rzecz si ma z bezrobotnym, ktry paciby duy podatek gruntowy (tym bardziej, e w tym wypadku poyczki nie s na
og odliczane, co moe mie dramatyczne konsekwencje, gdy chodzi o nadmiernie zaduone rodziny).
19 Ten kompromis zaley od relatywnego znaczenia indywidualnych motywacji i przypadkowych wstrzsw wpywajcych na zwrot
z kapitau. W zalenoci od przypadku moe by korzystniejsze mniejsze opodatkowanie dochodw z kapitau ni dochodw
z pracy (i oparcie si przede wszystkim na podatku od zasobu kapitau) albo na odwrt: wiksze opodatkowanie dochodw
z kapitau (jak dziao si w krajach anglosaskich a do pocztku lat 80. XX wieku, bez wtpienia dlatego, e dochody z kapitau
byy traktowane jako szczeglnie arbitralne). Zob. T. Piketty, E. Saez, A theory of optimal capital taxation, NBER Working Paper
17989, National Bureau of Economic Research, Cambridge 2012. Wersja skrcona: T. Piketty, E. Saez, A theory of optimal
inheritance taxation, Econometrica 2013, vol. 81, nr 5, s. 1851 1886.
20 Wynika to z faktu, e skapitalizowana warto spadku w cigu ycia nie jest znana w chwili przejmowania spadku. Kiedy jaka
osoba dziedziczy paryski apartament wart 100 000 frankw w 1972 roku, nikt nie wie, e to dobro warte bdzie by moe 1
milion euro w 2013 roku i pozwoli zarobi albo zaoszczdzi ponad 40 000 euro rocznie wartoci dzierawnej. Zamiast wic
wymusza pacenie bardzo duego podatku spadkowego w 1972 roku, skuteczniejsze bdzie w tym przypadku zastosowanie
mniejszego podatku spadkowego i pobieranie corocznie podatku gruntowego, podatku od czynszu i ewentualnie od majtku,
w zalenoci od ewolucji wartoci i zwrotu z okrelonego dobra.
21 T. Piketty, E. Saez, A theory of optimal capital taxation, dz. cyt. Zob. rwnie aneks techniczny.
22 Zob. rozdzia 14, wykres 14.2.
23 Zob. rozdzia 10.
24 Przykadowo: dla dobra nieruchomego o wartoci 500 000 euro roczny podatek bdzie wynosi midzy 2500 i 5000 euro przy
rocznej wartoci dzierawnej rzdu 20 000 euro. Z zaoenia podatek od kapitau stosowany corocznie ze stawk 4 5 % na
wszystkich majtkach oznaczaby pobieranie niemal caoci udziau dochodw z kapitau w dochodzie narodowym, co nie wydaje
si ani sprawiedliwe, ani realistyczne, tym bardziej e istniej przecie podatki od dochodw z kapitau.
25 Okoo 2,5 % dorosej ludnoci europejskiej dysponuje w 2013 roku majtkiem netto przekraczajcym 1 milion euro, a okoo
0,2 % ludnoci posiada majtek powyej 5 milionw euro. Roczny dochd graniczyby zatem z 300 miliardami euro dla PKB
wynoszcego blisko 15 000 miliardw. Zob. aneks techniczny, a w nim tabel S15.1 ze szczegowymi szacunkami oraz
uproszczonym symulatorem pozwalajcym oszacowa liczb podatnikw i dochody zwizane z innymi moliwymi tabelami.
26 Najwyszy centyl posiada obecnie okoo 25 % caego majtku, czyli okoo 125 % europejskiego PKB. 2,5 % najbogatszych
posiada okoo 40 % caego majtku, czyli okoo 200 % europejskiego PKB. Nie ma wic nic dziwnego w tym, e taki podatek ze
stawkami kracowymi 1 % i 2 % wewntrz tej grupy przynosiby rzd 2 punktw procentowych PKB. Zwrot byby jeszcze
wikszy, gdyby podatek odnosi si do caoci majtku, a nie tylko czci przekraczajcych te progi.
27 Podatek solidarnociowy od fortuny (ISF), wprowadzony we Francji w 2013 roku, dotyczy zadeklarowanych majtkw
przekraczajcych 1,3 miliona euro (po odjciu 30 % czci nieopodatkowanej na gwn rezydencj), ze stawk od 0,7 % do
1,5 % dla najwyszej kategorii (ponad 10 milionw euro). Biorc pod uwag podnoszenie progu i zwolnienia, wpywy z niego
wynosz poniej 0,5 % PKB. W zasadzie wszystkie aktywa mog by okrelone jako profesjonalne, jeli waciciel prowadzi
dziaalno w swoim przedsibiorstwie. W praktyce ten warunek jest trudny do oceny i atwy do ominicia, zwaszcza e z biegiem
czasu doszy inne systemy wyjtkw (jak pakty akcjonariuszy, dopuszczajce rwnie czciowe lub cakowite zwolnienia
z ISF, kiedy grupa akcjonariuszy zobowizuje si do utrzymania swoich udziaw podczas minimalnego okresu). Wedug
dostpnych danych najwysze majtki unikaj w duej czci ISF. Francuska administracja skarbowa publikuje bardzo mao
szczegowych statystyk z podziaem na rozmiary fortuny (duo mniej na przykad ni z pocztkiem XX wieku i do lat 1950
1960 na podstawie danych spadkowych), co sprzyja obecnej nieprzejrzystoci. Zob. aneks techniczny.
28 Zob. w szczeglnoci rozdzia 5, wykres 5.4 i kolejne.
29 Dochody z podatku progresywnego od kapitau wzrosyby wwczas o 3 4 punkty PKB, z czego 1 2 punkty pochodziyby
z podatku gruntowego. Zob. aneks techniczny.
30 Na przykad dla uzasadnienia ostatniego obnienia wyszej stawki francuskiego ISF z 1,8 % do 1,5 %.
31 Zob. na ten temat P. Judet de la Combe, Le jour o Solon a aboli la dette des Athniens, Libration, 31 maja 2010.
32 W rzeczywistoci widzielimy, e cz z biegiem czasu coraz bardziej wikszociowa kapitau ziemskiego odpowiada za
ulepszenia przynoszone ziemiom, tak wic w duszym okresie kapita ziemski w istocie mao si rni od innych form
gromadzonego kapitau. Jednake akumulacja kapitau ziemskiego nie moe przekroczy pewnych granic, a jego dominacja
waciwa jest wiatu bardzo powolnego wzrostu.
33 Nie przeszkadza to bynajmniej, by inni interesariusze (pracownicy, wsplnoty, stowarzyszenia itp.) mieli zapewnione rodki
wpywu na te decyzje w formie odpowiedniego prawa gosu. Przejrzysto finansowa moe tu odgrywa zasadnicz rol. Wrcimy
do tego w nastpnym rozdziale.
34 Optymalna stawka opodatkowania kapitau zmierza dokadnie do wypenienia rnicy midzy stop zwrotu r i stop wzrostu g,
a w kadym razie do ograniczenia pewnych jej skutkw. Na przykad w niektrych hipotezach optymalna stawka opodatkowania

spadku zawarta jest w formule = 1 G / R, gdzie G jest pokoleniow stop wzrostu, a R pokoleniowym zwrotem z kapitau (tak
e stopa zmierza do 100 %, kiedy wzrost jest nieskoczenie may w stosunku do zwrotu, i do 0 %, kiedy zblia si do zwrotu).
Oglnie sprawy s jednak bardziej skomplikowane, zwaszcza e idealny system pociga za sob naoenie na kapita rocznej
i progresywnej skali podatku. Zasadnicze formuy optymalnego opodatkowania (pozwalajce na ucilenie przedmiotu debaty, ale
w aden sposb niewystarczajce do udzielania gotowych odpowiedzi, albowiem tak dalece wielorakie i trudne do precyzyjnej
ewaluacji s jego efekty) zostay zaprezentowane i wyjanione w aneksie technicznym.
35 Thomas Paine w swej propozycji Agrarian Justice z 1795 roku zamierza opodatkowa spadki w wysokoci 10 % (co
odpowiadaoby wedug niego czci niezakumulowanej, podczas gdy cz zakumulowana nie byaby w ogle opodatkowana,
take wtedy, gdy powstaa przed wieloma pokoleniami). Niektre propozycje narodowego prawa spadkowego poczynione
podczas rewolucji byy bardziej radykalne. Prawa spadkowe i przeniesienia ostatecznie przyjte, po wielu debatach, nie
przekraczay nigdy 1 2 % w linii bezporedniej. O tych debatach i propozycjach zob. aneks techniczny.
36 Pomimo licznych dyskusji i propozycji amerykaskich i brytyjskich, zwaszcza w latach 60. XX wieku i ponownie od lat 2000
2010. Zob. aneks techniczny.
37 Ten bd koncepcyjny bierze si z faktu, e podatki od kapitau pochodzce z XIX wieku zostay wdroone w wiecie bez inflacji
(albo z niewielk inflacj), w ktrym wydawao si wystarczajce sprawdzanie wartoci aktyww raz na dziesi lub pitnacie lat
(dla aktyww w nieruchomociach) albo posugiwanie si wartoci zakupu (system czsto uywany przy aktywach finansowych).
Te systemy wyceny wartoci katastralnych i fiskalnych zostay powanie zakcone przez inflacj lat 1914 1945 i nie udao im
si nigdy poprawnie zadziaa w wiecie charakteryzujcym si znaczn i sta inflacj.
38 O historii niemieckiego podatku od kapitau, od jego powstania w Prusach w roku 1891 do prawnego zastopowania w roku 1997
(prawo nie zostao jednak formalnie uchylone), zob. F. Dell, LAllemagne ingale. Ingalits de revenus et de patrimoine en
Allemagne, dynamique daccumulation du capital et taxation de Bismarck Schroeder 1870 2005, niepublikowana praca
doktorska, EHESS, 2008. O podatku szwedzkim od kapitau, powstaym w 1947 roku (lecz ktry w rzeczywistoci istnia jako
dodatek do podatku od dochodw z kapitau od lat 1910), lecz zniesionym w 2007 roku, zob. cytowane ju prace Ohlssona
i Waldenstrma i odniesienia w aneksie. Stawki tych podatkw z zasady nie przekraczay 1,5 2 % od najwikszych majtkw, ze
szczytem 4 % w Szwecji w 1983 roku (ktry odnosi si jednak tylko do wartoci fiskalnych bez wikszego zwizku z wartociami
rynkowymi). Poza tym zjawiskiem degradacji bazy podatkowej, ktre dotyczy take podatku spadkowego w obu krajach,
w przypadku szwedzkim, gdzie podatek spadkowy zosta zniesiony w 2005 roku, pewn rol odegraa percepcja wymogw
konkurencji fiskalnej. Ten epizod, mao spjny z wartociami egalitarnymi kraju, ilustruje rosnc niezdolno maych krajw do
prowadzenia autonomicznej polityki.
39 Podatek od wielkich fortun zosta wprowadzony we Francji w 1981 roku, zniesiony w 1986 roku, a potem ponownie
wprowadzony w 1988 roku w formie podatku solidarnoci od fortun (SIF). Wartoci rynkowe maj niekiedy nage wahania, ktre
mog wydawa si arbitralne, ale maj one zalet dostarczania jedynej obiektywnej bazy, ktra moe by zaakceptowana przez
wszystkich. Pod warunkiem wszake regularnego dostosowywania stawek i transz opodatkowania oraz niedopuszczania do tego,
by wpywy szy do gry mechanicznie wraz z cenami nieruchomoci. W przeciwnym wypadku wystawiamy si na rewolty
fiskalne, jak pokazaa to gona Propozycja 13 przyjta w Kalifornii w 1978 roku, by ograniczy jednolite zwyki property tax.
40 Podatek hiszpaski jest stosowany od poziomu 700 000 euro majtku podlegajcego opodatkowaniu (z odjciem 300 000 euro na
gwne miejsce zamieszkania), a najwysza stawka wynosi 2,5 % (w Katalonii zostaa podniesiona do 2,75 %). Poza Francj
i Hiszpani coroczny podatek od kapitau istnieje rwnie w Szwajcarii, ze stosunkowo niskimi (poniej 1 %) stawkami,
wynikajcymi z rywalizacji midzy kantonami.
41 I na odwrt: przeszkodzenie zagranicznemu konkurentowi w rozwoju (zniszczenie przez brytyjskiego kolonizatora maego
indyjskiego przemysu tekstylnego z pocztkiem XIX wieku zostao gboko w pamici Indii) moe niekiedy mie trwae
konsekwencje.
42 Jest to tym bardziej zadziwiajce, e nieliczne szacunki zyskw gospodarczych zwizanych z tak integracj finansow mwiy
o do skromnym globalnym uzysku (nie biorc nawet pod uwag ujemnych skutkw dla nierwnoci i braku stabilnoci
pominitych przez te badania). Zob. P.O. Gourinchas, O. Jeanne, The elusive gains from international financial integration,
Review of Economic Studies 2006, vol. 73, nr 3, s. 715 741. Zauwamy, e stanowisko MFW w sprawie automatycznej
wymiany informacji jest zwykle chwiejne i zmienne, i polega najczciej na popieraniu oglnej zasady, aby tym bardziej j
storpedowa podczas jej wprowadzania w ycie w imi do mao przekonujcych argumentw technicznych.
43 Najczciej spotykane w prasie porwnanie przeciwstawia z jednej strony redni majtek 535 czonkw amerykaskiego
Kongresu (ktry wedug ich owiadcze, a priori uznawanych za wiarygodne, zgromadzonych przez Center for Responsible
Politics, wynosiby tylko 15 milionw dolarw, co wydaje si i tak sum o wiele wysz ni w Europie), a z drugiej strony redni
majtek 70 najbogatszych czonkw Oglnochiskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych, ktry miaby przekracza
miliard dolarw (wedug Hurun Report 2012, co stanowi klasyfikacj fortun chiskich typu Forbes, przy uyciu niezbyt jasnych
metod). Biorc pod uwag stosunek liczby ludnoci, bardziej uzasadnione byoby porwnanie redniego majtku 3000 czonkw
Oglnochiskiego Zgromadzenia (aden taki szacunek nie jest dostpny). Poza tym wydaje si, e bycie czonkiem Zgromadzenia
stanowi dla tych miliarderw funkcj gwnie honorow (nie za prac twrcy prawa). By moe bardziej uzasadnione byoby
porwnanie ich z 70 najbogatszymi donatorami amerykaskiej sceny politycznej.
44 T. Piketty, N. Qian, Income inequality and progressive income taxation in China and India, 1986 2015, American Economic

Journal: Applied Economics 2009, vol. 1, nr 2, s. 53 63.

45 W dugookresowej perspektywie, z naciskiem na fakt, e Europa dugo czerpaa korzyci ze swego rozdrobnienia (konkurencja

midzy pastwami stymuluje innowacje, zwaszcza w zakresie technologii wojskowej), zanim nie stao si to utrudnieniem
w stosunku do Chin, zob. J.-L. Rosenthal, R.B. Wong, Before and Beyond Divergence. The Politics of Economic Change in China
and Europe, Harvard University Press, Cambridge 2011.
46 Zob. aneks techniczny.
47 W okresie 2000 2010 stopy imigracji o charakterze staym (wyraone w procentach ludnoci kraju przyjmujcego) osigay
0,6 0,7 % rocznie w kilku krajach europejskich (Wochy, Hiszpania, Szwecja, Wielka Brytania), a 0,4 % w Stanach
Zjednoczonych i 0,2 0,3 % we Francji i w Niemczech. Zob. aneks techniczny. Wraz z kryzysem niektre przepywy zaczy si
odwraca, zwaszcza midzy Europ Poudniow i Niemcami. Jeli jednak traktowa Europ jako cao, to w latach 2000-2010
staa imigracja bya do bliska poziomu pnocnoamerykaskiego. Rozrodczo bya jednak wyranie wiksza w Ameryce
Pnocnej.

16. Problem zaduenia publicznego

Istniej dwa gwne sposoby finansowania wydatkw przez pastwo: podatek lub zaduenie. Oglnie
rzecz biorc, podatek jest rozwizaniem nieskoczenie lepszym, zarwno w sensie jego
sprawiedliwoci, jak i skutecznoci. Problem dugu jest taki, e najczciej musi by spacony, tak e
najbardziej ley on w interesie tych, ktrzy maj rodki do poyczenia pastwu; z kolei dla pastwa
najkorzystniejsze byoby skonienie ich do pacenia podatkw. Istnieje jednak wiele powodw,
dobrych i zych, dla ktrych rzdy znajduj si niekiedy w sytuacji, kiedy musz ucieka si do
poyczki i akumulowa dugi albo dziedziczy due dugi po poprzednich rzdach.
Na pocztku XXI wieku bogate kraje wydaj si zakleszczone w niekoczcym si kryzysie
zaduenia. Mona z pewnoci odnale w historii jeszcze wysze poziomy zaduenia publicznego,
jak pokazalimy w drugiej czci ksiki, w szczeglnoci na przykadzie Wielkiej Brytanii, w ktrej
dug publiczny a dwa razy przekroczy dwukrotny poziom rocznego dochodu narodowego: po raz
pierwszy po wojnach napoleoskich i ponownie po II wojnie wiatowej. Ale faktem pozostaje, e
z dugiem publicznym bliskim rocznego dochodu narodowego (90 % PKB) w bogatych krajach,
rozwinity wiat znajduje si dzisiaj na poziomie zaduenia, jakiego nie zazna od 1945 roku. wiat
gospodarek wschodzcych, ktry jest przecie uboszy od wiata zamonego, zarwno pod wzgldem
dochodu, jak i posiadanego kapitau, ma zaduenie publiczne duo bardziej umiarkowane (rednio
okoo 30 % PKB). Pokazuje to, do jakiego stopnia kwestia zaduenia publicznego stanowi problem
dystrybucji bogactwa, zwaszcza midzy publicznymi i prywatnymi podmiotami, nie za kwesti
absolutnego poziomu bogactwa. wiat bogaty jest bogaty; to jego pastwa s biedne. Najbardziej
skrajnym przypadkiem jest Europa: to kontynent, na ktrym majtki prywatne s najwiksze na
wiecie i ktry jednoczenie ma najwiksze trudnoci z rozwizaniem kryzysu zaduenia
publicznego. Przedziwny paradoks.
Zaczniemy od zbadania rnych sposobw wyjcia z wysokiego poziomu zaduenia publicznego.
Nastpnie przejdziemy do analizowania rnych rl odgrywanych w praktyce przez banki centralne
w regulowaniu i redystrybucji kapitau oraz do kwestii impasu, do ktrego prowadzi integracja
europejska nadmiernie skoncentrowana na pienidzu i zbyt otwarcie ignorujca kwestie podatku
i dugu. Przestudiujemy wreszcie kwesti optymalnej akumulacji kapitau publicznego i jego
powizanie z kapitaem prywatnym w XXI wieku, w kontekcie niskiego wzrostu i moliwej
degradacji kapitau naturalnego.
Zmniejszanie dugu publicznego: podatek od kapitau, inflacja lub
polityka oszczdnoci
W jaki sposb zmniejszy due zaduenie publiczne, sigajce rozmiarw obecnego dugu
europejskiego? Istniej trzy zasadnicze metody, ktre mona zestawia w rozmaitych proporcjach:
podatek od kapitau, inflacja i polityka oszczdnoci. Nadzwyczajny podatek od prywatnego kapitau
stanowi rozwizanie najbardziej sprawiedliwe i najskuteczniejsze. Jeli nie, to poyteczn rol moe
odegra inflacja: to zreszt t drog zlikwidowano w historii wikszo duych dugw publicznych.
Najgorszym rozwizaniem, zarwno pod wzgldem sprawiedliwoci, jak i skutecznoci, jest
przeduajca si polityka oszczdnoci. Tymczasem to ona jest obecnie praktykowana w Europie.

Zacznijmy od przypomnienia struktury majtku narodowego w Europie z pocztkiem XXI wieku.

Jak widzielimy w drugiej czci ksiki, majtek narodowy bliski jest obecnie rwnowartoci
poziomu szeciokrotnego rocznego dochodu narodowego w wikszoci krajw europejskich i naley
niemal w caoci do podmiotw prywatnych (czyli do gospodarstw domowych). Cakowita warto
aktyww publicznych jest tego samego rzdu co dugi publiczne (okoo rocznego dochodu
narodowego), tak e majtek publiczny netto jest prawie zerowy1. Majtki prywatne dziel si na dwie
w przyblieniu rwne czci: aktywa w nieruchomociach i aktywa finansowe (netto po uwzgldnieniu
dugw prywatnych). Oficjalna pozycja majtkowa Europy wobec reszty wiata jest do bliska
rwnowagi, co oznacza, e przedsibiorstwa europejskie oraz europejskie dugi publiczne nale
zwykle do rodzin europejskich (albo, dokadniej, to, co naley do reszty wiata, jest skompensowane
tym, co Europejczycy posiadaj w reszcie wiata). T rzeczywisto trudno dostrzec ze wzgldu na
zoono systemu porednictwa finansowego (oszczdnoci lokuje si w banku na koncie
oszczdnociowym bd w jakim produkcie finansowym, potem bank ulokuje je gdzie indziej) oraz
skal udziaw krzyowych midzy krajami. Niemniej faktem pozostaje, e europejskie gospodarstwa
domowe (albo w kadym razie ci, ktrzy co posiadaj: nie zapominajmy, e majtki s bardzo
skoncentrowane, z ponad 60 % caoci w rkach 10 % najbogatszych) posiadaj rwnowarto
wszystkiego, co jest do posiadania w Europie, cznie z zadueniem publicznym2.
Jak w tych warunkach zmniejszy dug publiczny do zera? Pierwszym rozwizaniem byoby
sprywatyzowanie wszystkich aktyww publicznych. Wedug rachunkw narodowych prowadzonych
w rnych krajach europejskich efekt sprzeday wszystkich budynkw publicznych, szk, licew,
uniwersytetw, szpitali, andarmerii, rnej infrastruktury itd.3 pozwoliby w przyblieniu na spat
zaduenia publicznego. Zamiast dugu publicznego w lokatach finansowych najbogatsze
gospodarstwa europejskie posiadayby bezporednio szkoy, szpitale, andarmeri itd. Nastpnie
trzeba by byo paci im czynsz, by mc korzysta z tych aktyww i kontynuowa wiadczenie
odpowiednich usug publicznych. To rozwizanie, cho rozwaane na powanie, moim zdaniem
powinno by bezwzgldnie odrzucone. Aby europejskie pastwo socjalne mogo w sposb trway
spenia swe zadania, zwaszcza w dziedzinie edukacji, zdrowia i bezpieczestwa, powinno nadal
posiada niezbdne do tego aktywa publiczne. Warto jednak mie na uwadze, e obecna sytuacja,
w ktrej corocznie trzeba spaca bardzo due odsetki dugu publicznego, niewiele si rni od
wyprzeday, a potrcane odsetki obciaj rwnie powanie budety publiczne.
Najbardziej skuteczne rozwizanie zastosowane w celu zmniejszenia zaduenia publicznego
polegaoby na cigniciu nadzwyczajnego podatku od kapitau prywatnego. Na przykad podatek
liniowy rzdu 15 % od wszystkich prywatnych majtkw przynisby sum rwn niemal rocznemu
dochodowi narodowemu i pozwoli na natychmiastow spat caego zaduenia publicznego. Pastwo
posiadaoby nadal swoje aktywa publiczne, natomiast warto jego dugw spadaby do zera i nie
miaoby ju ono odsetek do spacania4. Rozwizanie to jest rwnoznaczne z cakowit odmow spaty
dugu publicznego, z dwiema wszake zasadniczymi rnicami5.
Przede wszystkim bardzo trudno jest przewidzie kocowe skutki odmowy spaty dugu
publicznego, nawet czciowej. Instrument penego lub czciowego zaprzestania spaty zaduenia
publicznego bywa niekiedy stosowany w sytuacji ekstremalnego kryzysu nadmiernego zaduenia, jak
w Grecji w latach 2011 2012, w tym wypadku w formie tzw. strzyenia (haircut, wedug utartego
argonu): po prostu zmniejsza si o 10 % lub 20 % (albo wicej) warto obligacji bdcych
w posiadaniu bankw i rnych wierzycieli. Problem polega na tym, e jeli zastosuje si t metod na
wielk skal, na przykad na skal caej Europy, a nie tylko Grecji (ktra reprezentuje zaledwie 2 %

europejskiego PKB), to mona by pewnym, e spowoduje to wybuch paniki bankowej i kaskad

bankructw. W zalenoci od tego, ktre banki zachowuj tak czy inn kategori wierzytelnoci, od
struktury ich bilansu, od tego, jakie firmy poyczyy im pienidze, jakie gospodarstwa domowe
umieciy w nich oszczdnoci, w jakiej formie itd., moemy znale si w obliczu sytuacji kracowo
rnych i nieprzewidywalnych. Poza tym jest cakiem moliwe, e posiadacze najwikszych majtkw
zd na czas zrestrukturyzowa swoje portfele w taki sposb, by praktycznie unikn strzyenia.
Mona spotka si z opini, e strzyenie pozwala na opodatkowanie tych, co podjli najwiksze
ryzyko. Nic bardziej bdnego: jeli wzi pod uwag nieprzerwany charakter transakcji na rynkach
finansowych, nic nie zagwarantuje, e ci, ktrzy zostan rzeczywicie opodatkowani, bd tymi,
ktrzy najbardziej na to zasuyli. Przewag nadzwyczajnego podatku od kapitau, ktry w pewien
sposb przypomina rodzaj fiskalnego strzyenia, jest wanie to, e pozwala zorganizowa sprawy
w sposb bardziej cywilizowany. Gwarantuje, e kady bdzie uczestniczy w niezbdnym wysiku
oraz zapobiega bankructwom bankowym, poniewa to kocowi posiadacze majtkw (osoby
fizyczne), a nie instytucje finansowe, zostaj opodatkowani. W tym celu niezbdne jest, by wadze
publiczne dysponoway automatyczn wymian informacji o caoci posiadanych aktyww
finansowych (kont bankowych, akcji, obligacji). Bez finansowego rejestru tego rodzaju wszystkie tego
typu polityki s nadzwyczaj ryzykowne.
Co wicej, przewag rozwizania fiskalnego jest to, e pozwala dostosowa oczekiwany wkad do
poziomu posiadanego majtku. Pobranie nadzwyczajnego podatku liniowego w wysokoci 15 % od
wszystkich europejskich majtkw prywatnych nie miaoby wielkiego sensu. Lepiej zastosowa skal
progresywn w taki sposb, by oszczdzi najskromniejsze majtki i zada wicej od majtkw
najwikszych. W pewnym sensie robi tak ju europejskie prawa bankowe, gwarantujc w razie
bankructwa zwrot depozytw poniej 100 000 euro. Podatek progresywny od kapitau stanowi
uoglnienie tej logiki, poniewa pozwala na duo dokadniejsze stopniowanie oczekiwanego wkadu,
stosujc rne progi (pena gwarancja do 100 000 euro, gwarancja czciowa od 100 000 do 500 000
euro itd., z tyloma progami, ile wydaje si potrzebne). Poza tym narzdzie to mona zastosowa do
caoci aktyww (cznie z akcjami notowanymi i nienotowanymi na giedzie), a nie tylko do
depozytw bankowych. Ten ostatni aspekt jest absolutnie zasadniczy, jeli chce si rzeczywicie
opodatkowa posiadaczy najwikszych majtkw, ktrych oszczdnoci rzadko bywaj umieszczone
na zwyczajnym koncie.
Tak czy inaczej prba zredukowania za jednym zamachem zaduenia publicznego do zera byaby
bez wtpienia przesad. Bardziej realistycznie zamy na przykad, e chcemy zmniejszy dugi
pastw europejskich o rzd 20 % PKB, co pozwolioby przej od okoo 90 % PKB obecnie do
70 % PKB, czyli do poziomu zbliajcego si do celu maksymalnego zaduenia 60 % PKB
wyznaczonego przez traktaty europejskie6. Jak ju zauwaylimy w poprzednim rozdziale, podatek
progresywny od kapitau pobierajcy 0 % od majtkw netto poniej 1 miliona euro, 1 % od transzy
majtku zawartej midzy 1 i 5 milionw euro oraz 2 % od transzy powyej 5 milionw euro
przynisby rwnowarto okoo 2 % europejskiego PKB. Aby uzyska za jednym razem 20 % PKB
przychodw, wystarczyoby zatem zastosowa nadzwyczajny podatek z dziesiciokrotnie wyszymi
stopami: 0 % do 1 miliona euro, 10 % midzy 1 i 5 milionw oraz 20 % powyej 5 milionw euro7.
Warto zauway, e nadzwyczajne potrcenie z kapitau zastosowane we Francji w 1945 roku, ktrego
gwnym celem byo istotne zmniejszenie zaduenia publicznego, miao skal progresywn
przechodzc stopniowo od 0 % do 25 % dla najwikszych majtkw8.
Mona uzyska podobny wynik, stosujc przez dziesi lat podatek progresywny ze stopami 0 %,

1 % i 2 % oraz przeznaczajc wpywy z niego na odduenie, na przykad za pomoc funduszu

odkupienia zaproponowanego w 2011 roku przez rad ekonomistw przy rzdzie niemieckim. Ta
propozycja, zmierzajca do uwsplnienia wszystkich dugw publicznych strefy euro
przekraczajcych 60 % PKB (w szczeglnoci Niemiec, Francji, Woch i Hiszpanii), a pniej
stopniowego zmniejszania tego funduszu do zera, daleka jest od ideau brak jej zwaszcza
demokratycznego zarzdzania, bez ktrego poczenie dugw europejskich nie moe funkcjonowa,
jak zobaczymy dalej. Jest to jednak konkretny plan, ktry mona bardzo dobrze poczy
z nadzwyczajnym bd dziesicioletnim podatkiem progresywnym od kapitau9.
Czy inflacja pozwala na redystrybucj bogactw?
Podsumujmy dotychczasowe rozwaania. Stwierdzilimy, e nadzwyczajny podatek od kapitau
stanowi najlepszy sposb zmniejszenia duego zaduenia publicznego. Chodzi o metod
zdecydowanie najbardziej przejrzyst, sprawiedliw i najskuteczniejsz. Drugim najlepszym wyborem
jest inflacja. Mwic konkretnie, skoro dug publiczny jest aktywem nominalnym (to znaczy jego
cena jest ustalona z gry i nie zaley od inflacji), a nie aktywem realnym (to znaczy takim, ktrego
cena zmienia si w zalenoci od sytuacji gospodarczej, na og przynajmniej tak szybko jak inflacja,
podobnie jak ceny aktyww w nieruchomociach czy giedowych), to wystarczy troch dodatkowej
inflacji, by bardzo znacznie zmniejszy rzeczywist warto zaduenia publicznego. Na przykad
przy inflacji 5 % rocznie raczej ni 2 % w cigu piciu lat realna warto dugu, wyraona
w procentach PKB, zmniejszy si o dodatkowe 15 % (przy wszystkich innych wskanikach
niezmienionych), co jest ju wartoci znaczc.
Takie rozwizanie moe by kuszce. W ten wanie sposb zostaa zmniejszona wikszo duych
dugw publicznych w historii, zwaszcza w XX wieku w krajach Europy. Na przykad we Francji i w
Niemczech inflacja wynosia odpowiednio 13 % i 17 % rocznie rednio od 1913 do 1950 roku. To
wanie pozwolio tym dwm krajom zaangaowa si w powojenn odbudow na pocztku lat 50.
XX wieku z nieznacznym dugiem publicznym. Szczeglnie Niemcy zdecydowanie korzystay na
inflacji (jak rwnie ze zwyczajnego anulowania wierzytelnoci), aby uwolni si od dugw
publicznych w swojej historii10. Poza Europejskim Bankiem Centralnym, ktry jest zdecydowanie
najbardziej powcigliwy w stosunku do tego rozwizania, nie jest dzieem przypadku, e wszystkie
wielkie banki centralne wiata, czy chodzi o amerykaski System Rezerwy Federalnej, czy o Bank
Japonii lub Bank Anglii, prbuj obecnie podnie swj cel inflacyjny, mniej lub bardziej wyranie,
i eksperymentuj z rnymi niekonwencjonalnymi politykami monetarnymi (do tego wrcimy).
Jeli im si to uda i jeli na przykad ich poziom inflacji wzronie do 5 % rocznie, zamiast 2 % (co nie
jest pewne), to kraje te wyjd z nadmiernego zaduenia duo szybciej ni kraje strefy euro, ktrych
perspektywy gospodarcze wydaj si mocno ponure w obliczu braku widocznego wyjcia z kryzysu
zaduenia i jasnoci rnych krajw co do dugookresowej wizji unii fiskalnej i budetowej Europy.
W istocie wane jest, by dobrze zrozumie, e bez nadzwyczajnego podatku od kapitau i bez
dodatkowej inflacji wyjcie z tak wysokiego poziomu zaduenia publicznego moe zaj kilka dekad.
By przyj skrajny przypadek: zamy absolutnie zerow inflacj, wzrost 2 % rocznie (co w obecnym
kontekcie europejskim nie jest wcale zagwarantowane, gdy polityka ci budetowych ma
ewidentny skutek recesyjny, przynajmniej na krtk met) i deficyt budetowy ograniczony do 1 %
PKB (co w praktyce oznacza du pierwotn nadwyk, biorc pod uwag odsetki od zaduenia).
Wobec tego z samej definicji potrzeba dwudziestu lat, by zmniejszy zaduenie publiczne (wyraone

w procentach PKB) o 20 punktw11. Jeli wzrost spada niekiedy poniej 2 %, a deficyt czasami jest
wyszy od 1 %, wwczas moe to z atwoci zaj trzydzieci lub czterdzieci lat. Tak jak dekady
zajmuje akumulowanie kapitau, tyle te moe trwa zmniejszanie dugu.
Najbardziej interesujcym przykadem historycznym przeduajcej si kuracji oszczdnociowej
bya Wielka Brytania w XIX wieku. Jak zauwaylimy w drugiej czci ksiki (w rozdziale 3), trzeba
byo a caego wieku nadwyek pierwotnych w budecie (rednio rocznie okoo 2 3 % PKB midzy
latami 1815 1914), aby pozby si ogromnego zaduenia publicznego pochodzcego z czasw
wojen napoleoskich. W sumie w cigu tego okresu brytyjscy podatnicy wypacili wicej rodkw na
odsetki dugu, ni przeznaczyli na cao wydatkw w dziedzinie edukacji. Wybr ten bez wtpienia
lea w interesie posiadaczy obligacji, ale jest mao prawdopodobne, by lea w generalnym interesie
kraju. Nietrudno doj do wniosku, e brytyjskie zapnienie edukacyjne przyczynio si do schyku
Wielkiej Brytanii w nastpnych dekadach. Poniewa chodzio o zaduenie przekraczajce 200 % PKB
(a nie zaledwie 100 % jak obecnie), a inflacja w XIX wieku bya prawie zerowa (podczas gdy dzisiaj
wszyscy przyjmuj za cel 2 % rocznie), mona mie nadziej, e obecna polityka ci bdzie trwaa
dziesi lub dwadziecia lat (minimalnie), a nie cae stulecie. Mimo wszystko jest to dugo. Mona
w uprawniony sposb twierdzi, e Europa mogaby lepiej przygotowa si na przyszo w globalnej
gospodarce XXI wieku, zamiast powica kilka procent PKB rocznie nadwyki pierwotnej
w budecie na spat dugu publicznego w sytuacji, gdy kraje europejskie przeznaczaj na og mniej
ni 1 % PKB na swoje uniwersytety12.
Naley podkreli, e inflacja stanowi tylko niedoskonay substytut podatku progresywnego od
kapitau i niesie za sob pewn liczb drugorzdnych, ale do nieciekawych skutkw. Pierwszy
problem inflacji to ryzyko nabrania przez ni rozpdu. Nie jest wcale pewne, e mona si zatrzyma
na 5 % rocznie. Raz rozkrcona, inflacyjna spirala sprawia, e kady domaga si dostosowania
dotyczcych go pac i cen do stosownego poziomu, a powstrzymanie takiego mechanizmu moe si
okaza bardzo trudne. We Francji inflacja przekraczaa 50 % rocznie od 1945 do 1948 roku, podczas
czterech kolejnych lat. Dug publiczny bardzo si zmniejszy, duo bardziej ni przez nadzwyczajne
opodatkowanie majtkw przeprowadzone w 1945 roku. Miliony drobnych ciuaczy zostay jednak
przez inflacj cakowicie zrujnowane, co przyczynio si do pogbienia endemicznej biedy osb
starszych w latach 50. XX wieku13. W Niemczech ceny midzy pocztkiem i kocem roku 1923
zwikszyy si sto milionw razy. Spoeczestwo i gospodarka pozostay trwale dotknite traum
z powodu tego epizodu, ktry bez wtpienia cigle jeszcze wpywa na niemieckie postrzeganie
inflacji. Drugi problem z inflacj jest taki, e traci ona znaczn cz swoich pozytywnych efektw,
gdy robi si staa i jest uwzgldniana w oczekiwaniach ludzi (zwaszcza ci, co poyczaj pastwu,
domagaj si wyszej stopy odsetek).
Pozostaje co prawda jeszcze jeden argument na rzecz inflacji. W porwnaniu z podatkiem od
kapitau, ktry jak wszystkie podatki prowadzi nieuchronnie do odebrania rodkw osobom, ktre
zamierzay je poytecznie wyda (na konsumpcj bd inwestycje), inflacja ma t zalet,
przynajmniej w swej idealnej wersji, e dotyka gwnie tych, ktrzy nie wiedz, co zrobi ze swymi
pienidzmi, to znaczy tych, ktrzy zachowali zbyt wiele gotwki na kontach bankowych, ksieczkach
oszczdnociowych czy pod materacem. Oszczdzeni zostaj natomiast ci, ktrzy zdyli wszystko
wyda, ktrzy zainwestowali w realne aktywa gospodarcze (w nieruchomoci bd w aktywa
profesjonalne) albo jeszcze lepiej ci, ktrzy si sami zaduyli (i ktrych dug nominalny zostaje
zmniejszony przez inflacj, co pozwala im jeszcze szybciej zabra si za nowe projekty
inwestycyjne). Zgodnie z t idealn wizj inflacja byaby czym w rodzaju podatku od leniwego

kapitau i zacht dla kapitau dynamicznego. W tym podejciu jest co na rzeczy, wic nie naley go
cakowicie i z gry lekceway14. Jak jednak widzielimy, badajc nierwnoci zwrotu w zalenoci
od kapitau pocztkowego, inflacja w ogle nie przeszkadza duym i dobrze zrnicowanym
majtkom uzyskiwa bardzo dobry zwrot, niezalenie od jakiegokolwiek wkadu wasnego, wycznie
z tytuu ich rozmiarw15.
Inflacja jest wreszcie narzdziem do topornym i mao precyzyjnym. Spowodowana przez ni
dystrybucja bogactw idzie niekiedy w dobrym kierunku, ale kiedy indziej w zym. Jeli wybr jest
midzy zwikszon inflacj a polityk oszczdnoci, to bez wtpienia naley wybra inflacj. Ale
wyraane niekiedy we Francji przekonanie, e inflacja stanowi niemal idealny instrument
redystrybucji (w rodzaju zabrania pienidzy niemieckim rentierom i zmuszenia starzejcej si
ludnoci, ktra prosperuje za Renem, by daa dowd wikszej solidarnoci) jest zbyt naiwne i zudne.
Wielka europejska fala inflacyjna przyniosaby wszystkie moliwe rodzaje niechcianych
konsekwencji dla podziau bogactw, w szczeglnoci ze szkod dla najuboszych we Francji,
w Niemczech i we wszystkich krajach. Na odwrt, posiadacze duych majtkw w nieruchomociach
i giedowych zostaliby przewanie oszczdzeni po obu brzegach Renu i wszdzie indziej16.
Gdy chodzi o trwae zmniejszenie nierwnoci majtkowych czy te o obnienie nadzwyczaj
wysokiego dugu publicznego, podatek progresywny od kapitau stanowi z zasady lepsze narzdzie od
inflacji.
Co robi banki centralne?
Aby lepiej zrozumie rol inflacji i oglnie rol bankw centralnych w regulowaniu i redystrybucji
kapitau, wyjdziemy na chwil poza ramy obecnego kryzysu i ponownie postawimy te pytania
w duszej perspektywie historycznej. W czasach, gdy standard zota stanowi norm we wszystkich
krajach, czyli do I wojny wiatowej, rola bankw centralnych bya duo mniejsza ni obecnie.
Zwaszcza ich moliwo kreowania pienidza bya w tym systemie mocno ograniczona rozmiarami
zapasw kruszcu. Jedn z oczywistych trudnoci byo wanie to, e generalna ewolucja cen zaleaa
przede wszystkim od ryzyka zwizanego z odkryciami zota i srebra. Jeli zapas zota si nie zmienia,
a produkcja wiatowa silnie ronie, wwczas poziom cen powinien spada w sposb cigy (ta sama
masa pienidza suy do wymiany wikszej produkcji), co w praktyce rodzi due trudnoci17. Jeli
nagle dochodzi do wielkich odkry, jak w Ameryce aciskiej w XVI i XVII wieku czy w Kalifornii
w poowie XIX wieku, to ceny mog gwatownie wzrosn, co prowadzi z kolei do innych problemw
i przypadkowych wzbogace18. Wszystko to jest bardzo niebezpieczne i jest rzecz absolutnie
nieprawdopodobn, by kiedykolwiek powrcono do tego systemu (zoto, ta barbarzyska relikwia,
mawia Keynes).
Od momentu, gdy zniesiono wszelkie odniesienia do metali, spostrzeono jednoczenie, e zdolno
kreacji pienidza przez banki centralne staje si potencjalnie nieograniczona i z tego wzgldu powinna
zosta uregulowana. Debata wok niezalenoci bankw centralnych staa si zreszt rdem
powanych nieporozumie. Przeledmy szybko jej etapy. Z pocztkiem kryzysu lat 30. XX wieku
banki centralne krajw uprzemysowionych przyjmuj skrajnie konserwatywn polityk: tu po
odejciu od waluty zotej odmawiaj kreowania dodatkowej pynnoci koniecznej dla ratowania
instytucji finansowych przeywajcych trudnoci, std seryjne bankructwa, ktre fatalnie pogbiaj
kryzys i popychaj wiat ku przepaci. Warto dobrze zrozumie skal traumy spowodowanej przez to
dramatyczne dowiadczenie historyczne. Odtd wszyscy uwaaj, e gwn rol bankw centralnych

jest zapewnienie stabilnoci systemu finansowego, co w sytuacji absolutnej paniki pociga za sob
przyjcie roli poyczkodawcy ostatniej szansy, polegajcej na kreacji pienidza dla zapobieenia
generalnemu zaamaniu instytucji finansowych. Naley sobie uwiadomi, e to przekonanie jest
podzielane od 1929 roku przez wszystkich obserwatorw, jakiekolwiek byoby ich zdanie w sprawie
New Deal czy rnych form pastwa socjalnego uruchamianych w Stanach Zjednoczonych i w
Europie w wyniku kryzysw lat 30. XX wieku. Niekiedy wiara pokadana w stabilizacyjn rol banku
centralnego wydaje si nawet odwrotnie proporcjonalna do wiary w polityk socjaln i fiskaln
obserwowanej w tym samym okresie.
Wida to szczeglnie jasno w monumentalnej pracy A Monetary History of the United States,
1867 1960, opublikowanej w 1963 roku przez Miltona Friedmana i Ann J. Schwartz. W tym
fundamentalnym dziele guru ekonomicznych monetarystw powica skrupulatn uwag
najdrobniejszym posuniciom polityki pieninej Systemu Rezerwy Federalnej, zbadanym na
podstawie ogromnych archiww i protokow jej rnych komitetw z lat 1857 196019. Nie jest
zaskoczeniem, e gwny przedmiot bada dotyczy ponurych lat kryzysu 1929 roku. Friedman nie ma
adnych wtpliwoci, e to prymitywnie restrykcyjna polityka Rezerwy Federalnej przeksztacia
kryzys giedowy w kryzys kredytu, co pogryo gospodark w deflacji i recesji na niespotykan skal.
Kryzys by przede wszystkim pieniny, a zatem takie te byo jego rozwizanie. Z tej uczonej analizy
Friedman wyciga przejrzyste wnioski polityczne: aby zapewni spokojny wzrost pozbawiony
wstrzsw w ramach kapitalistycznych gospodarek, trzeba i wystarczy prowadzi waciw polityk
pienin, pozwalajc na regularn progresj poziomu cen. Wedug doktryny monetarystycznej New
Deal wraz z jego robotami publicznymi i transferami socjalnymi, uruchomionymi przez Roosevelta
i Demokratw w efekcie kryzysu lat 30. XX wieku i II wojny wiatowej, jest tylko wielk bzdur,
kosztown i niepotrzebn. Aby uratowa kapitalizm nie potrzeba pastwa dobrobytu i jego rzdu:
wystarczy dobra Rezerwa Federalna. W Ameryce lat 60. XX wieku cz Demokratw marzya
o dokoczeniu New Deal, ale kiedy opinia publiczna zacza si niepokoi relatywnym schykiem
Stanw Zjednoczonych wobec rozkwitajcej Europy, to proste i mocne przesanie polityczne stao si
prawdziw bomb. Prace Friedmana i szkoy chicagowskiej przyczyniy si bez wtpienia do rozwoju
klimatu nieufnoci wobec nieograniczonego poszerzania roli pastwa i przygotoway kontekst
intelektualny dla konserwatywnej rewolucji lat 1979 1980.
Mona oczywicie odczytywa te same wydarzenia, dowodzc, e System Rezerwy Federalnej
mgby by z poytkiem uzupeniony o dobre pastwo socjalne i dobr progresywno fiskaln.
Instytucje te bowiem raczej si uzupeniaj, ni zastpuj. Wbrew temu, co sugeruje doktryna
monetarystyczna, przesadna restrykcyjno Rezerwy Federalnej z pocztkiem lat 30. XX wieku (jak
zreszt bankw centralnych innych bogatych krajw) nie mwi nam nic o zaletach i brakach innych
instytucji. Ale nie to nas tutaj interesuje. Faktem pozostaje, e od dekad wszyscy ekonomici,
monetaryci, keynesici czy neoklasycy, wszyscy obserwatorzy, niezalenie od orientacji politycznej,
zgadzaj si, e banki centralne powinny odgrywa rol poyczkodawcy ostatniej szansy
i podejmowa wszystkie niezbdne kroki w celu zapobieenia zaamaniu finansowemu i spirali
deflacyjnej.
Ten wzgldny konsens historyczny wyjania, dlaczego wszystkie banki centralne wiata od
Stanw Zjednoczonych, przez Europ, po Japoni zareagoway na kryzys z lat 2007 2008,
przyjmujc rol poyczkodawcy i stabilizatora. Jeli wyczy przypadek Lehman Brothers we
wrzeniu 2008 roku, bankructwa bankw pozostay stosunkowo ograniczone. Nie oznacza to jednak,
e istnieje zgoda co do dokadnej natury niekonwencjonalnych polityk monetarnych, ktre powinny
by prowadzone w takich sytuacjach.

Kreacja pienidza i kapita narodowy

Czym konkretnie zajmuj si banki centralne? Przede wszystkim, w kontekcie naszych bada, naley
wyranie stwierdzi, e banki centralne jako takie nie kreuj bogactwa, tylko je redystrybuuj.
Mwic dokadniej, kiedy Rezerwa Federalna lub Europejski Bank Centralny decyduj o wykreowaniu
dodatkowego 1 miliarda dolarw albo euro, to bdem jest zakadanie, e o tyle wzronie amerykaski
lub europejski kapita narodowy. W rzeczywistoci kapita narodowy nie zmienia si ani o jednego
dolara czy jedno euro, poniewa operacje wykonywane przez banki centralne s zawsze operacjami
poyczkowymi. Z definicji prowadz one do wykreowania aktyww i pasyww finansowych, ktre
dokadnie rwnowa si w chwili wprowadzenia. Na przykad Rezerwa Federalna poycza 1 miliard
dolarw bankowi Lehman Brothers albo firmie General Motors (albo rzdowi amerykaskiemu), ktre
staj si o tyle zaduone. Ani majtek netto Rezerwy Federalnej, ani Lehman Brothers czy General
Motors, ani a fortiori te majtek Stanw Zjednoczonych czy wiata nie zmieniaj si w czymkolwiek
w wyniku tej operacji. Byoby zreszt dziwne, gdyby banki centralne mogy zwykym podpisem
powiksza kapita narodowy swojego kraju i przy okazji caego wiata.
Nastpnie wszystko zaley od wpywu tej polityki monetarnej na realn gospodark. Jeli poyczka
udzielona przez bank centralny pozwoli danej spce wyj z trudnoci i unikn definitywnego
bankructwa (bankructwa, ktre mogoby doprowadzi do uszczuplenia majtku narodowego),
wwczas kiedy sytuacja si ustabilizuje i poyczka zostanie zwrcona mona uzna, e poyczka
Rezerwy Federalnej pozwolia zwikszy majtek narodowy (a w kadym razie go nie zmniejszy).
I na odwrt: jeli poyczka opnia tylko nieuchronne bankructwo spki, a dodatkowo przeszkodzia
pojawieniu si wiarygodnego konkurenta (co moe si zdarzy), to naley uzna, e taka polityka
przyniosa jako skutek zmniejszenie majtku narodowego. Oba te przypadki s moliwe
i niewtpliwie wystpuj w rnych proporcjach we wszystkich politykach monetarnych. O ile banki
centralne pozwoliy ograniczy skal recesji lat 2008 2009, o tyle mona uzna, e rednio
przyczyniy si do wzrostu PKB i inwestycji, a zatem kapitau krajw bogatych i wiata. Rzecz jasna,
ten rodzaj dynamicznej ewaluacji zawsze bdzie niepewny i podatny na kontrowersje. Pewne jest
natomiast to, e w momencie, gdy banki centralne powikszaj mas pienidza, udzielajc poyczki
spce finansowej lub niefinansowej albo rzdowi, nie ma to adnego natychmiastowego wpywu na
kapita narodowy, ani zreszt kapita publiczny czy prywatny20.
Na czym wic polegaj niekonwencjonalne polityki monetarne, wdraane od kryzysu lat 2007
2008? W spokojnych okresach gwnym zadaniem bankw centralnych jest zapewnianie, by masa
pienidza rosa w tym samym rytmie co aktywno gospodarcza, tak aby zachowa nisk inflacj
rzdu 1 2 % rocznie. W tym celu poyczaj one bankom komercyjnym wykreowany nowy pienidz
na nadzwyczaj krtkie terminy czsto niewiele ponad kilka dni. Poyczki te pozwalaj gwarantowa
wypacalno systemu finansowego. Ogromne strumienie depozytw i wypat dokonywanych
codziennie przez gospodarstwa domowe i przedsibiorstwa nie rwnowa si nigdy cile
z dokadnoci do dnia dla kadego banku. Od 2008 roku gwna nowo polega na czasie trwania
poyczek udzielanych bankom prywatnym. Zamiast poycza w horyzoncie kilku dni, Rezerwa
Federalna i Europejski Bank Centralny zaczy poycza na okresy trzymiesiczne, a nawet
szeciomiesiczne std bardzo silny wzrost wielkoci kredytw w ostatnim kwartale 2008 i na
pocztku 2009 roku. Co wicej, zaczy rwnie poycza na takie okresy spkom niefinansowym,
zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, z poyczkami dla sektora bankowego do dziewiciu, a nawet
dwunastu miesicy i bezporednimi zakupami stosunkowo dugoterminowych obligacji. Od lat 2011
2012 banki centralne znowu poszerzyy gam swoich interwencji. Zakupy bonw skarbowych

i rozmaitych obligacji publicznych, praktykowane od pocztku kryzysu przez Rezerw Federaln,

Bank Japonii i Bank Anglii, zostay rwnie zastosowane przez Europejski Bank Centralny, w miar
jak kryzys zaduenia publicznego pogbia si w Europie Poudniowej.
Polityka ta wymaga wyjanienia w kilku punktach. Przede wszystkim banki centralne maj
moliwo niedopuszczenia do bankructwa jakiego banku lub spki niefinansowej poprzez
poyczenie im pienidzy niezbdnych do opacenia wynagrodze i dostawcw, ale nie maj mocy
zobowizania przedsibiorstw do inwestowania, gospodarstw domowych do konsumowania,
a gospodarki do wzrostu. Nie mog rwnie decydowa o stopie inflacji. Pienidze wykreowane przez
banki centralne bez wtpienia pozwoliy na uniknicie depresji i deflacji, ale klimat gospodarczy
z pocztkiem drugiej dekady XXI wieku pozostaje ponury w krajach bogatych, zwaszcza w Europie,
gdzie kryzys strefy euro silnie odbija si na poziomie zaufania. Fakt, e rzdy gwnych krajw
zamonych (Stany Zjednoczone, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania) zacigaj poyczki przy
niesychanie niskich stopach w okresie 2012 2013 zaledwie 1 % dowodzi znaczenia polityki
stabilizacyjnej prowadzonej przez banki centralne. Ale pokazuje to przede wszystkim, e inwestorzy
prywatni nie wiedz, co zrobi z pienidzmi poyczanymi przez wadze monetarne na zerowy albo
prawie zerowy procent, tak e wol poycza je dalej pastwom, ocenianym jako najpewniejsi
poyczkobiorcy, rwnie na bardzo skromny procent. Te bardzo niskie stopy procentowe dla jednych
krajw i duo wysze dla innych s oznak gboko nienormalnej sytuacji gospodarczej21.
Si bankw centralnych jest to, e mog redystrybuowa bogactwa bardzo szybko i w zasadzie na
nieograniczon skal. Jeli to konieczne, bank centralny moe w cigu sekundy wykreowa tyle
miliardw, ile chce, i umieci je na koncie spki czy rzdu w potrzebie. W wypadku absolutnej
pilnoci (panika finansowa, wojna, katastrofa naturalna) ta natychmiastowo i nieograniczenie
kreacji pienidza stanowi atuty nie do zastpienia. Zwaszcza e administracja fiskalna nie mogaby
tak szybko wprowadzi podatku: trzeba najpierw okreli wymiar i wysoko stawki, uchwali prawo,
pobra podatek, przewidzie moliwe konsekwencje itd. Jeli kryzys finansowy trzeba by byo
rozwizywa w ten sposb, to wszystkie banki ju dawno by zbankrutoway. Szybko reagowania jest
zatem gwn si wadz monetarnych.
Saboci bankw centralnych jest ich ograniczona zdolno do decydowania, komu powinny
udzieli poyczki, na jak sum i na jaki okres, a nastpnie zarzdzania odpowiednim portfelem
finansowym. W konsekwencji rozmiar ich bilansu nie moe przekroczy pewnych granic. Przy
wszystkich nowych formach poyczek i interwencji na rynkach finansowych wprowadzonych od
2008 roku bilanse bankw centralnych ulegy mniej wicej podwojeniu. Cao aktyww i pasyww
przesza od poziomu okoo 10 % do ponad 20 % PKB, gdy chodzi o Rezerw Federaln i Bank Anglii,
oraz od prawie 15 % do blisko 30 % PKB dla Europejskiego Banku Centralnego. Chodzi zatem
o spektakularn zmian. Ale rwnoczenie widzimy, e sumy te pozostaj stosunkowo skromne
w porwnaniu z caoci majtkw prywatnych netto, ktre osigaj lub przekraczaj poziom 500 %
lub 600 % PKB w wikszoci bogatych krajw22.
Teoretycznie mona oczywicie wyobrazi sobie duo wiksze sumy. Banki centralne mogyby
decydowa o wykupieniu wszystkich przedsibiorstw danego kraju, wszystkich nieruchomoci,
finansowa przejcie na odnawialne rda energii, inwestowa w uniwersytety, przej kontrol nad
caoci gospodarki. Jedyny problem polega na tym, e banki centralne nie maj ani przygotowanej do
tego administracji, ani zwaszcza demokratycznej legitymizacji, by podejmowa si takich zada.
Redystrybucje zarzdzane przez banki centralne s natychmiastowe i potencjalnie nieskoczone
w swym zakresie, ale mog by rwnie nieskoczenie le wymierzone (podobnie jak wpyw inflacji
na nierwnoci), tak e lepiej jest, eby nie przekraczay pewnej skali. Oto dlaczego banki centralne

dziaaj w ramach cisego mandatu, skupionego na stabilizacji systemu finansowego. W praktyce,

kiedy wadza publiczna decyduje o przyjciu z pomoc niektrym szczeglnym branom
przemysowym, jak General Motors w Stanach Zjednoczonych w latach 2009 2010, to pastwo
amerykaskie, a nie bank centralny bierze bezporednio na siebie ciar poyczek, przej udziaw
i rnych umw celowych. Podobnie rzeczy maj si w Europie: polityka przemysowa czy
uniwersytecka zaley od pastw, a nie od banku centralnego. Nie jest to kwestia braku moliwoci
technicznych; chodzi o problem demokratycznego zarzdzania. Nieprzypadkowo podatki i budety
publiczne wymagaj czasu, by zosta uchwalone i wprowadzone: kiedy przenosi si wane czci
skadowe majtku narodowego, lepiej nie popeni bdu.
Wrd licznych kontrowersji wok ogranicze roli bankw centralnych dwie kwestie dotycz
bezporednio naszego badania i zasuguj na dodatkow uwag. Chodzi z jednej strony o uzupenianie
si nadzoru bankowego i podatku od kapitau (kwestia, ktra jest doskonale zilustrowana przez ostatni
przykad kryzysu cypryjskiego), a z drugiej strony o coraz bardziej oczywiste ograniczenia
obowizujcej obecnie architektury instytucjonalnej w Europie (gdzie eksperymentujemy
z konstrukcj nieznan w historii, a w kadym razie nieznan na tak skal: z pienidzem bez
wasnego pastwa).
Kryzys cypryjski: kiedy podatek od kapitau czy si z nadzorem
bankowym
Podstawow i niezastpowaln rol bankw centralnych jest zagwarantowanie stabilizacji systemu
finansowego: w tym celu sprawdzaj one codziennie pozycje rnych bankw, refinansuj je w razie
potrzeby i kontroluj, czy system patnoci pracuje normalnie. Niekiedy s w tym wspomagane przez
odpowiednie wadze i struktury zajmujce si nadzorem bankowym, w tym na przykad dystrybucj
licencji wymaganych do prowadzenia instytucji finansowej (nie mona stworzy banku w garau) albo
sprawdzaniem przestrzegania wymogw ostronociowych (to znaczy wolumenu rezerw i aktyww
uznanych za mao ryzykowne, ktre banki powinny zachowywa, chcc udziela poyczek lub
inwestowa w takim czy innym zakresie w bardziej ryzykowne aktywa). We wszystkich krajach banki
centralne i instytucje nadzoru bankowego (ktre s czsto do nich wcielone) pracuj wsplnie.
W przygotowywanym obecnie projekcie uruchomienia europejskiej unii bankowej Europejski Bank
Centralny ma odgrywa gwn rol. W zarzdzaniu czci kryzysw bankowych uznawanych za
szczeglnie wane banki centralne wsppracuj take z powoanymi w tym celu strukturami
midzynarodowymi, poczynajc od Midzynarodowego Funduszu Walutowego. Przykadem tego jest
synna troika skadajca si z Komisji Europejskiej, Europejskiego Banku Centralnego
i Midzynarodowego Funduszu Walutowego, ktra od lat 2008 2009 prbuje wygasi europejski
kryzys finansowy, bdcy jednoczenie kryzysem dugu publicznego i kryzysem bankowym,
szczeglnie w Europie Poudniowej. Recesja lat 2008 2009 rzeczywicie doprowadzia do
gwatownej zwyki zaduenia publicznego w wielu krajach, gdzie byo ono bardzo wysokie ju
w przededniu kryzysu (zwaszcza w Grecji i we Woszech), oraz do szybkiego pogorszenia si
bilansw bankowych gwnie w krajach dotknitych pkniciem baki na rynku nieruchomoci
(poczynajc od Hiszpanii). Te dwa kryzysy s ze sob cile powizane. Banki zachowuj obligacje
pastwowe, co do ktrych nikt nie wie, ile dokadnie s warte (haircut, czyli strzyenie, byo w Grecji
masowe i nawet jeli zostao powiedziane, e rozwizanie to nie zostanie ju nigdzie powtrzone, to
obiektywnie trudno jest przewidzie cig dalszy w takich okolicznociach). Z kolei finanse publiczne
pastw w sytuacji marazmu gospodarczego, ktrego trwanie zaley w znacznej czci od blokady

systemu finansowego i kredytu, mog si tylko dalej pogarsza.

Jedna z trudnoci polega na tym, e ani troika, ani wadze publiczne rnych zainteresowanych
krajw nie dysponuj automatyczn wymian informacji bankowych ani adnym katastrem
finansowym, ktre pozwoliyby im podzieli w sposb przejrzysty i skuteczny ciary mechanizmw
dostosowawczych. W poprzednim rozdziale omawialimy ju trudnoci Woch i Hiszpanii
w samodzielnym uruchomieniu progresywnego podatku od kapitau w celu poprawy finansw
publicznych. Przypadek Grecji jest jeszcze bardziej skrajny. Wszyscy domagaj si od Grecji, aby
wyegzekwowaa pacenie podatkw przez jej najzamoniejszych obywateli. To bez wtpienia
wspaniay pomys. Tyle e z braku odpowiedniej wsppracy midzynarodowej sama Grecja nie ma
oczywicie adnych narzdzi do narzucenia bardziej sprawiedliwego i skutecznego opodatkowania
atwo jest jej najbogatszym obywatelom przenie fundusze za granic, czsto do innych krajw
europejskich. Tymczasem wadze europejskie i midzynarodowe w adnym momencie nie podjy
krokw w kierunku stworzenia odpowiednich warunkw regulacyjnych i prawnych23.
W konsekwencji, z braku odpowiednich rezerw fiskalnych, Grecja i inne kraje dotknite kryzysem s
czsto zmuszone do wyprzeday pozostaych im jeszcze aktyww publicznych, czsto po niskich
cenach, co dla zainteresowanych nabywcw greckich czy innej narodowoci jest niewtpliwie
korzystniejsze od pacenia podatkw.
Przypadkiem szczeglnie interesujcym jest kryzys cypryjski z marca 2013 roku. Cypr jest wysp
zamieszka przez 1 milion mieszkacw, ktra wesza do Unii Europejskiej w 2004 roku, a nastpnie
do strefy euro w 2008 roku. Cypryjski sektor bankowy jest przeronity, prawdopodobnie ze wzgldu
na due depozyty zagraniczne, w szczeglnoci rosyjskie, przycigane przez niskie opodatkowanie
i pobaliwo lokalnych wadz. Wedug owiadcze przedstawicieli troiki te rosyjskie depozyty
miay obejmowa olbrzymie indywidualne sumy, wszyscy wic wyobraali sobie za nimi oligarchw,
ktrych stan posiadania wyraa si w dziesitkach milionw albo nawet w miliardach euro, jeli
wierzy klasyfikacjom fortun publikowanych w magazynach. Problem w tym, e adna, nawet
powierzchowna i przybliona statystyka na ten temat nie zostaa opublikowana przez wadze
europejskie czy MFW. Najpewniej same te instytucje niewiele na ten temat wiedz, poniewa nigdy
nie zapewniy sobie narzdzi, aby zbiera te skdind kluczowe informacje. Taki brak przejrzystoci
nie uatwia spokojnego i rozsdnego uregulowania podobnego konfliktu. Problem w rzeczywistoci
polega na tym, e banki cypryjskie nie maj ju pienidzy, ktre figuruj w ich bilansach. Sumy te
zostay prawdopodobnie zainwestowane w obligacjach greckich, dzisiaj zdewaluowanych, i po czci
fikcyjnych inwestycjach w nieruchomoci. Oczywicie wadze europejskie wahaj si przed uyciem
pienidzy europejskiego podatnika, by jednostronnie zapeni kasy cypryjskich bankw, zwaszcza e
in fine chodzi o zapacenie rosyjskim milionerom.
Po miesicach rozwaa czonkowie troiki wpadli na katastrofalny pomys nadzwyczajnego
podatku od wszystkich depozytw bankowych z nastpujcymi stawkami: 6,75 % do 100 000 euro
i 9,9 % powyej. O ile przypomina on progresywny podatek od kapitau, o tyle mgby si wyda
interesujcy wane s jednak dwa zastrzeenia. Przede wszystkim ta niewielka progresja jest
oczywicie iluzoryczna. Wychodzi na to, e ten sam podatek zostaje naoony na drobnego
cypryjskiego ciuacza, ktry ma 10 000 euro na koncie, i oligarch rosyjskiego dysponujcego sum
10 milionw euro. Nastpnie podstawa opodatkowania nie zostaa nigdzie dokadnie okrelona przez
wadze europejskie i midzynarodowe zajmujce si t spraw. Wydawao si, e objte t operacj
zostan tylko depozyty bankowe w cisym sensie, tak e wystarczyoby jedynie przetransferowa
swoje rodki na akcje czy obligacje albo inne aktywa finansowe, by cakowicie unikn
opodatkowania. Inaczej mwic, gdyby ten podatek zosta wprowadzony, to byby zdecydowanie

regresywny, jeli wzi pod uwag skad najwikszych portfeli i moliwoci przenoszenia ich
aktyww. Zaproponowany w marcu 2013 roku, po jednogonym przyjciu przez troik i siedemnastu
ministrw finansw reprezentujcych kraje strefy euro, podatek ten zosta zdecydowanie odrzucony
przez spoeczestwo. W kocu przyjto inne rozwizanie, polegajce na zwolnieniu z niego
depozytw poniej 100 000 euro (co w zasadzie stanowi poziom gwarancji przewidzianej w projekcie
europejskiej unii bankowej). Dokadny tryb pozostaje jednak stosunkowo niejasny. By moe zostanie
zastosowana metoda przygldania si kolejnym bankom, ale nie wiadomo, jaka bdzie dokadnie stopa
potrcenia i uyta podstawa.
Przykad ten jest interesujcy, poniewa pokazuje ograniczenia bankw centralnych i wadz
finansowych. Ich si stanowi szybko dziaania; ich saboci jest natomiast niewielka zdolno do
poprawnego okrelenia celu dystrybucji, do ktrego zmierzaj. Wniosek jest taki, e podatek
progresywny od kapitau jest nie tylko poyteczny jako podatek stay, ale moe rwnie odgrywa,
w formie nadzwyczajnego narzutu (z potencjalnie wysokimi stawkami), kluczow rol
w rozwizywaniu wikszych kryzysw bankowych. W przypadku cypryjskim samo domaganie si od
oszczdzajcych pomocy w rozwizaniu kryzysu nie wydaje si szokujce o tyle, o ile kraj jako cao
ponosi odpowiedzialno za strategi rozwoju wybran przez rzd. Natomiast gboko zastanawia
fakt, e wadze nie prboway nawet zapewni sobie narzdzi niezbdnych do uruchomienia
sprawiedliwej, przejrzystej i progresywnej dystrybucji koniecznych ciarw. Dobr wiadomoci jest
to, e by moe doprowadzi to wadze midzynarodowe do uwiadomienia sobie ogranicze narzdzi,
ktrymi dysponuj obecnie. Jeli zapyta zainteresowanych decydentw, dlaczego propozycja podatku
cypryjskiego bya tak mao progresywna i miaa tak ograniczon podstaw, to natychmiastowa
odpowied brzmiaaby, e nikt nie dysponowa informacjami bankowymi pozwalajcymi na
zastosowanie bardziej progresywnej skali podatku24. Z wiadomoci jest jednak widoczny brak
gorliwoci odpowiednich wadz w rozwizaniu problemu, podczas gdy jego techniczne rozwizanie
znajdowao si w zasigu rki. Nie jest wcale wykluczone, e podatek progresywny od kapitau
blokowany jest z powodw czysto ideologicznych, ktre dalekie s od przezwycienia.
Euro: pienidz bez pastwa na XXI wiek?
Kolejne kryzysy bankowe w Europie Poudniowej sprawiaj, e na porzdku dziennym staje kwestia
bardziej oglna, ktr jest oglna architektura Unii Europejskiej. Jak doszo do tego, e po raz
pierwszy w historii w tej skali stworzono pienidz bez pastwa? Odkd PKB Unii Europejskiej
stanowi w 2013 roku prawie wier PKB wiatowego, kwestia ta dotyczy nie tylko mieszkacw
samej strefy.
Najczciej udzielana odpowied brzmi, e kreacja euro, postanowiona w 1992 roku w traktacie
z Maastricht, w lad za upadkiem muru berliskiego i zjednoczeniem Niemiec, a wprowadzona
w ycie od 1 stycznia 2002 roku, stanowi tylko jeden z etapw dugotrwaego procesu. Unia pienina
prowadzi w naturalny sposb do unii politycznej, fiskalnej, budetowej, a zatem unii coraz cilejszej.
Wystarczy by cierpliwym i nie przeskakiwa etapw. Bez wtpienia jest to po czci prawd, ale
cige odsuwanie debaty nad kierunkiem, etapami i punktem kocowym tej drogi moe grozi
zejciem ze szlaku. Jeli Europa zdecydowaa si wykreowa pienidz bez pastwa w 1992 roku, to
nie tylko przez pragmatyzm, ale rwnie dlatego, e z kocem lat 80. i pocztkiem 90. XX wieku
wyobraano sobie, e jedynym zadaniem bankw centralnych bdzie gwarantowanie niskiej inflacji.
Po stagflacji lat 70. XX wieku rzdy i opinia publiczna day si przekona, e banki centralne powinny
przede wszystkim by niezalene od wadzy politycznej i mie za jedyny cel utrzymywanie niskiej

inflacji. W ten sposb doszo do wykreowania pienidza bez pastwa i banku centralnego bez rzdu.
Taka bierna wizja bankw centralnych rozpada si na kawaki wskutek kryzysu roku 2008, kiedy
wszyscy zdali sobie spraw z kluczowej roli tych instytucji w sytuacji powanego kryzysu
i cakowitego niedostosowania instytucji europejskich do stojcych przed nimi wyzwa.
Chciabym by dobrze zrozumiany. Jeli bierzemy pod uwag moliwo nieskoczonego
kreowania pienidza przez banki centralne, w peni uprawnione jest ich ograniczenie surowymi
zasadami i jasno okrelonymi zadaniami. Podobnie jak nikt nie ma zamiaru upowania szefa rzdu
do wyboru rektora czy kadry uniwersyteckiej (nie mwic o samych treciach nauczania), tak te nie
moe dziwi naoenie silnych obostrze w zakresie stosunkw midzy wadz polityczn a wadzami
monetarnymi. Ograniczenia niezalenoci bankw musz by precyzyjnie okrelone. Raczej nikt nie
proponowa w cigu ostatnich dekad przywrcenia bankom centralnym prywatnego statusu, jaki miay
w wielu krajach do I wojny wiatowej, a czsto nawet do roku 194525. Banki centralne s instytucjami
publicznymi, a ich szefowie s mianowani przez rzdy i niekiedy przez parlamenty. Czsto s oni
nieodwoywalni w trakcie kadencji trwajcej zwykle pi lub sze lat, co jednak nie oznacza, e nie
mog by zastpieni, jeli ich polityka zostanie uznana za niewaciw. W praktyce prezesi Rezerwy
Federalnej, Banku Japonii albo Banku Anglii powinni wsppracowa z wybranymi demokratycznie
i prawowitymi rzdami. W kadym z tych krajw bank centralny odegra kluczow rol
w stabilizowaniu poziomu rentownoci dugu publicznego na niskim i przewidywalnym poziomie.
W przypadku Europejskiego Banku Centralnego stajemy wobec szczeglnych trudnoci. Przede
wszystkim statut EBC jest bardziej restrykcyjny od innych: cel niskiej inflacji ma bezwzgldny
priorytet nad celami penego zatrudnienia i wzrostu, co odzwierciedla kontekst ideologiczny,
w ktrym zosta przygotowany. W sposb jeszcze bardziej zdecydowany statut ten uniemoliwia
Europejskiemu Bankowi Centralnemu wykupywanie emitowanego przez rzdy dugu w chwili jego
emisji. Powinien on najpierw pozwoli bankom prywatnym na poyczenie pienidzy pastwom
czonkowskim strefy euro (zapewne na wyszy procent ni ten, na ktry EBC poycza bankom
prywatnym), a nastpnie wykupi obligacje na rynku wtrnym, na co po licznych wahaniach
zdecydowa si w wypadku krajw Europy Poudniowej26. Jest jasne, e w tym kontekcie gwnym
wyzwaniem, przed jakim staje Europejski Bank Centralny, jest konieczno wystpowania wobec
siedemnastu rnych narodowych dugw publicznych i siedemnastu rzdw. W tej sytuacji trudno
jest odgrywa rol stabilizatora. Gdyby Rezerwa Federalna codziennie rano miaa wybiera, czy
skupi si na dugu Wyoming, Kalifornii czy Nowego Jorku, i decydowa o stopach i ilociach
w zalenoci od percepcji napi na kadym pojedynczym rynku, to prowadzenie spjnej polityki
pieninej byoby niezwykle trudne.
Od wprowadzenia euro w 2002 roku do lat 2007 2008 stopy procentowe byy jednakowe dla
rnych krajw. Nikt nie bra pod uwag moliwoci opuszczenia strefy euro, wszystko wic zdawao
si dobrze funkcjonowa. Ale kiedy zacz si wiatowy kryzys finansowy, stopy zaczy si rni
w zdecydowany sposb. Warto zda sobie spraw z konsekwencji tego dla budetw pastw. Kiedy
jaki dug publiczny graniczy z poziomem rocznego PKB, rnica kilku punktw w stopach
procentowych ma due znaczenie. W obliczu takich wtpliwoci niemoliwe staje si zorganizowanie
spokojnej demokratycznej debaty o koniecznym podziale kosztw i niezbdnych reformach pastwa
socjalnego. Dla krajw Europy Poudniowej dostpne opcje byy naprawd niewykonalne. Przed
utworzeniem euro mona byo zdewaluowa swj pienidz, co pozwalao przynajmniej na
przywrcenie konkurencyjnoci i rozkrcenie dziaalnoci gospodarczej. Spekulacja na stopach
procentowych poszczeglnych krajw jest w pewnym sensie jeszcze bardziej destabilizujca od
spekulacji prowadzonych kiedy na wewntrzeuropejskich kursach wymiany walut, tym bardziej e

w midzyczasie bankowe bilanse midzynarodowe nabray takich rozmiarw, e wystarczy chwila

paniki wrd rynkowych graczy, by nastpiy ruchy o skali gronej dla kraju takiego jak Grecja,
Portugalia czy Irlandia, a nawet jak Hiszpania czy Wochy. Logicznie rzecz biorc, w zamian za utrat
suwerennoci pieninej, powinno si otrzyma dostp do bezpiecznego zaduenia publicznego oraz
niskich i przewidywalnych stp.
Kwestia zjednoczenia europejskiego
Tylko poczenie dugw publicznych strefy euro (albo przynajmniej zainteresowanych tym krajw
strefy) pozwolioby pokona te sprzecznoci. Wspomniana wczeniej niemiecka propozycja funduszu
odkupienia byaby dobrym punktem wyjcia, ale brakuje stojcej za ni woli politycznej27.
Zwaszcza e nie sposb przesdzi na dwadziecia lat z gry, jaki bdzie dokadny rytm
odkupienia, to znaczy rytm, w ktrym zapas wsplnego dugu zostanie zredukowany do podanego
celu. Wszystko bdzie zaleao od wielu parametrw, w tym koniunktury gospodarczej. By decydowa
o rytmie wsplnego odduania, to znaczy in fine o deficycie publicznym strefy euro, trzeba powoa
prawdziwy parlament budetowy strefy euro. Najlepszym wyjciem byoby utworzenie go
z deputowanych parlamentw narodowych, tak by zbudowa europejsk suwerenno parlamentarn
na bazie legitymizacji demokratycznych instytucji krajowych28. Jak wszystkie parlamenty, izba ta
podejmowaaby decyzje wikszoci gosw po publicznej debacie. Funkcjonowayby w jej ramach
koalicje czciowo polityczne, a czciowo narodowe, w zwizku z czym podejmowane decyzje nie
byyby moe idealne, ale przynajmniej byoby wiadomo, co zdecydowano i dlaczego, a to ju duo.
Wydaje si to bardziej obiecujc perspektyw ni poleganie na obecnym Parlamencie Europejskim,
ktry obejmuje ju dwadziecia osiem krajw (w tym te kraje, ktre nie nale do strefy euro i na
razie nie kontynuuj dalszej integracji europejskiej), zwaszcza e pomijanie parlamentw krajowych
przy decyzjach dotyczcych deficytw budetowych poszczeglnych pastw moe si okaza
problematyczne. Tumaczy to, dlaczego kompetencje Parlamentu Europejskiego zawsze byy bardzo
ograniczone i niewtpliwie dugo jeszcze takie pozostan. Najwysza zatem pora, by utworzy
parlament budetowy adekwatny do intencji zjednoczenia wyraonej przez kraje strefy euro (czego
rezygnacja z suwerennoci monetarnej stanowi jasny wyraz, o ile oczywicie jest si wiadomym jej
konsekwencji).
Moliwe s rne uzgodnienia instytucjonalne. Wiosn 2013 roku wadze woskie popary
propozycj zoon przed kilku laty przez przywdcw Niemiec, dotyczc wyboru w gosowaniu
powszechnym prezydenta Unii Europejskiej, co logicznie powinno prowadzi do rozszerzenia jego
uprawnie. Jeli parlament budetowy bdzie gosowa nad deficytem strefy euro, to jest oczywiste, e
przed t wanie izb powinien stawa europejski minister finansw, przedstawiajc swj projekt
budetu i deficytu. Pewne jest rwnie to, e strefa euro potrzebuje prawdziwej przestrzeni
parlamentarnej, aby publicznie, demokratycznie i suwerennie decydowa o wyborze strategii
budetowej i o sposobie, w jaki zamierza wyj z kryzysu bankowego i finansowego, z ktrym si
zmaga. Rady szefw pastw czy rady ministrw finansw nie mog tego w aden sposb zastpi. Ich
posiedzenia s zwykle tajne, nie daj miejsca na adn kontrowersyjn debat i kocz si z zasady
triumfalnymi nocnymi komunikatami zwiastujcymi ocalenie Europy, podczas gdy sami uczestnicy
nie wydaj si zawsze w peni wiadomi tego, o czym zdecydowali. Symboliczny jest przypadek
decyzji o podatku cypryjskim: oficjalnie decyzja miaa zapa jednogonie, ale nikt nie chcia wzi
za ni odpowiedzialnoci29. To sytuacja godna raczej Europy kongresu wiedeskiego z 1815 roku,

a nie waciwa dla wieku XXI. Wspomniane propozycje niemieckie i woskie pokazuj, e zmiana jest
moliwa. Zastanawiajca jest przy tym postawa Francji: zawsze gotowa do pouczania wszystkich
w kwestii solidarnoci europejskiej, w szczeglnoci w sprawie uznania wsplnotowego charakteru
zaduenia (przynajmniej na poziomie retorycznym)30, jest w tych debatach nieobecna, niezalenie od
ekipy rzdzcej31.
Bez radykalnych zmian tego rodzaju trudno wyobrazi sobie trwae rozwizanie kryzysu strefy
euro. Poza uwsplnieniem dugu i deficytu do wykorzystania pozostaje wiele innych narzdzi
budetowych i fiskalnych, ktrych kady kraj z osobna nie jest w stanie uy i ktre logicznie
naleaoby stosowa wsplnie. Pierwszym przykadem przychodzcym do gowy jest naturalnie
podatek progresywny od kapitau analizowany w poprzednim rozdziale.
Innym, jeszcze bardziej oczywistym przykadem, jest podatek od zyskw przedsibiorstw. Od
pocztku lat 90. XX wieku midzy pastwami europejskimi toczy si wok niego szczeglnie
zawzita konkurencja fiskalna. Najpierw Irlandia, a potem kraje Europy Wschodniej z niskiej stopy
podatku CIT uczyniy jedn z gwnych osi swojej strategii rozwoju na arenie midzynarodowej.
W idealnym systemie fiskalnym, opartym na wiarygodnych danych bankowych, podatek od
przedsibiorstw odgrywaby wycznie ograniczon rol: byaby to forma potrcenia z podatku
dochodowego (albo podatku od kapitau) od akcjonariusza bd indywidualnego wierzyciela32.
W praktyce problem polega na tym, e to potrcenie stanowi czsto jedyny zapacony podatek, gdy
dua cz tego, co przedsibiorstwa zgaszaj jako zysk, nie trafi nigdy do podstawy opodatkowania
dochodu indywidualnego akcjonariusza std znaczenie pobrania podatku u rda na poziomie
podatku od spek.
Dobrym rozwizaniem byby wymg zoenia przez firmy jednej deklaracji zyskw na poziomie
europejskim, a nastpnie opodatkowanie zyskw w sposb mniej podatny na manipulacj ni obecne
opodatkowanie zyskw poszczeglnych filii. Problemem istniejcego systemu jest to, e koncerny
wielonarodowe pac niekiedy miesznie niskie kwoty podatkw od przedsibiorstw, a to dziki
rozmieszczeniu caoci swych dochodw w fikcyjnych filiach na terytoriach o bardzo niskich
stawkach podatkowych, i robi to cakowicie bezkarnie33. Bez wtpienia rozsdniejsze jest odejcie od
moliwoci przypisywania zyskw do takiego czy innego terytorium i przydzielanie wpyww
podatkowych proporcjonalnie do poziomu sprzeday i pac w danym kraju.
Pokrewny problem dotyczy podatku od kapitau indywidualnego. Wikszo systemw
podatkowych opiera si na zasadzie rezydencji. Kady kraj opodatkowuje dochody i majtki osb,
ktre rezyduj na jego terytorium przynajmniej przez sze miesicy w roku. Zasada ta jest coraz
trudniejsza do stosowania w Europie, zwaszcza na jej pograniczach (na przykad midzy Francj
i Belgi). Zreszt majtek by zawsze czciowo opodatkowany w zalenoci od lokalizacji aktywu,
a nie posiadacza. Na przykad podatek ziemski od nieruchomoci w Paryu jest pacony niezalenie od
tego, gdzie mieszka waciciel i jakiej jest narodowoci. T sam zasad stosuje si dla podatku od
fortuny, ale tylko w odniesieniu do nieruchomoci. Nic nie powstrzymuje nas jednak od stosowania jej
rwnie do aktyww finansowych w zalenoci od lokalizacji dziaalnoci gospodarczej odpowiedniej
spki. Dotyczy to rwnie obligacji pastwowych. Tego typu rozszerzenie zasady rezydencji
kapitau (a nie rezydencji posiadacza) na aktywa finansowe wymagaoby oczywicie automatycznej
wymiany informacji bankowych, pozwalajcej ledzi skomplikowane struktury akcjonariatu. Podatki
te podnosz poza tym kwesti spek wielonarodowych34. Jest rzecz jasn, e odpowiedzi na te
wszystkie pytania mog by udzielone wycznie na poziomie europejskim (a nawet wiatowym).
Dobrym rozwizaniem byoby wic powierzenie parlamentowi budetowemu strefy euro opracowanie

tych narzdzi.
Czy to wszystko jest utopi? Nie bardziej ni stworzenie waluty bez pastwa. Od momentu, gdy
kraje zrezygnoway ze swej suwerennoci monetarnej, konieczne wydaje si oddanie im suwerennoci
fiskalnej w obliczu kwestii, ktre wykraczaj poza perspektywy pastw narodowych, jak
oprocentowanie dugu publicznego, podatek progresywny od kapitau lub opodatkowanie zyskw
spek wielonarodowych. Dla krajw europejskich priorytetem na dzi powinno by zbudowanie
kontynentalnej wadzy publicznej zdolnej do odzyskania kontroli nad kapitalizmem majtkowym
i interesami prywatnymi, jak rwnie dalszego rozwoju europejskiego pastwa socjalnego
w XXI wieku. Nieznaczne rnice midzy poszczeglnymi modelami narodowymi s stosunkowo
drugorzdne w momencie, gdy stawka dotyczy przetrwania wsplnego modelu europejskiego35.
Trzeba podkreli, e wobec braku europejskiej unii politycznej konsekwencje konkurencji
podatkowej bd nadal silnie odczuwalne. Bdny jest pogld, jakoby nastpi ju jej koniec. Wycig
w d w obszarze podatku od przedsibiorstw trwa w najlepsze, czego ilustracj s projekty ACE
(Allowance for Corporate Equity), ktre mogyby wrcz doprowadzi do rychego ostatecznego
zniesienia podatku CIT36. Nie chc dramatyzowa, ale warto sobie uwiadomi, e ten tryb
konkurencji podatkowej prowadzi do dominacji podatkw konsumpcyjnych, a wic do powrotu
systemu fiskalnego z XIX wieku, niepozwalajcego na adn progresywno i faworyzujcego
w praktyce osoby majce moliwo oszczdzania albo zmiany kraju zamieszkania, albo najlepiej
jednego i drugiego naraz37. Niektre wsplne inicjatywy fiskalne posuwaj si jednak szybciej, ni
mona si byo spodziewa, co pokazuje projekt podatku od transakcji finansowych, ktry mgby
sta si jednym z pierwszych podatkw prawdziwie europejskich. Nawet jeli znaczenie tego podatku
wydaje si mniejsze ni podatku od kapitau albo podatku od zyskw (zarwno pod wzgldem
uzyskanych wpyww, jak i efektu dystrybucyjnego), to ta ostatnia ewolucja pokazuje, e nic nie jest
z gry przesdzone38. Historia polityczna i fiskalna zawsze chodz swoimi ciekami.
Wadze publiczne i akumulacja kapitau w XXI wieku
Odejdmy na chwil od spraw europejskich i postawmy sobie nastpujce pytanie: jaki byby
podany poziom zaduenia publicznego w idealnym spoeczestwie? Powiedzmy od razu, e nie ma
co do tego absolutnej pewnoci i tylko demokratyczna debata moe przybliy nas do odpowiedzi na
to pytanie, w zalenoci od celw, jakie stawia sobie spoeczestwo, i szczeglnych wyzwa, jakie
przed nim stoj. Pewne jest jednak, e adna sensowna odpowied nie jest moliwa bez postawienia
pytania bardziej oglnego: jaki jest podany poziom kapitau publicznego i jaki jest idealny poziom
kapitau narodowego w caoci?
W ramach tej ksiki analizowalimy szczegowo ewolucj stosunku kapitau do dochodu
w rnych krajach i epokach. Zbadalimy rwnie, jak stosunek w dugim terminie okrelany by
przez stop oszczdnoci i stop wzrostu danego kraju, a wic poprzez prawo = s / g. Ale nie
postawilimy sobie jeszcze pytania o podany stosunek . Czy idealne spoeczestwo powinno
dysponowa zasobem kapitau wartym piciokrotnego rocznego dochodu narodowego, czy te
dziesiciokrotnego, a moe nawet dwudziestokrotnego? Jak w ogle rozwaa t kwesti? Niemoliwe
wydaje si udzielenie na ni dokadnej odpowiedzi, ale przy pewnych hipotezach moemy ustali
maksymaln granic iloci zakumulowanego kapitau. Ten maksymalny poziom zakadaby
nagromadzenie takiej iloci kapitau, e stopa zwrotu z kapitau r, z zaoenia rwna jego
produktywnoci kracowej, spadaby do poziomu stopy wzrostu g. Jeli potraktowa j dosownie, to

z reguy r = g, ktra w 1961 roku zostaa ochrzczona zot regu akumulacji kapitau przez
Edmunda S. Phelpsa, wynikaby duo wikszy zasb kapitau ni te obserwowane w toku historii,
poniewa jak widzielimy stopa zwrotu zawsze bya zdecydowanie wysza od stopy wzrostu.
Nierwno r > g bya szczeglnie wyrana do XIX wieku (ze zwrotem rzdu 4 5 % i wzrostem
poniej 1 %) i bdzie taka prawdopodobnie znowu w cigu XXI wieku (ze rednim zwrotem cigle
okoo 4 5 % i wzrostem w dugim okresie bez wtpienia nieprzekraczajcym 1,5 %)39. Bardzo
trudno jest powiedzie, jak ilo kapitau naleaoby zakumulowa, aby stopa zwrotu spada do 1 %
lub 1,5 %. Pewne jest, e wymagaoby to wyranie wicej ni szecio-, siedmioletniego dochodu
narodowego, czyli wartoci obserwowanych obecnie w krajach najzasobniejszych w kapita: by moe
naleaoby zakumulowa rwnowarto dziesicio-, pitnastoletniego dochodu narodowego albo
wicej. W kontekcie stosunku kapitau do dochodu trudno sobie nawet wyobrazi, co mogoby
sprawi, aby stopa zwrotu spada do minimalnej stopy wzrostu obserwowanej przed XVIII wiekiem
(mniej ni 0,2 %). By moe naleaoby zakumulowa rwnowarto dwudziesto- albo
trzydziestoletniego dochodu narodowego w kapitale, tak by kady dysponowa tyloma budynkami
i domami, wyposaeniem i maszynami, narzdziami wszelkich rodzajw, by kada dodatkowa
jednostka kapitau przynosia mniej ni 0,2 % w dodatkowej produkcji rocznej.
Prawd mwic, tak postawione pytanie jest zbyt abstrakcyjne, z kolei odpowied wynikajca ze
zotej reguy nie jest w praktyce specjalnie uyteczna. Niewykluczone, e adne ludzkie
spoeczestwo nigdy nie zakumuluje tyle kapitau. Logika leca u podstaw zotej reguy nie jest
jednak bez znaczenia. Stremy j pokrtce40. Jeli zota regua r = g jest speniona, wwczas
z definicji oznacza to, e w dugim okresie udzia kapitau w dochodzie narodowym jest dokadnie
rwny stopie oszczdnoci gospodarki: = s. I na odwrt: kiedy zachodzi nierwno r > g, oznacza
to, e w dugim okresie udzia kapitau w dochodzie narodowym jest wikszy od stopy oszczdnoci:
> s41. Innymi sowy, aby zota regua zostaa speniona, naley zakumulowa tyle kapitau, eby
kapita nic ju nie przynosi. Albo, dokadniej, trzeba zakumulowa tyle kapitau, eby zwyky fakt
utrzymywania tego zasobu kapitau na staym poziomie (w proporcji do dochodu narodowego)
wymaga corocznego reinwestowania caoci tego, co przynosi kapita. Dokadnie rzecz biorc,
oznacza to rwno = s: cao dochodw z kapitau powinna by corocznie zaoszczdzona
i dooona do zasobu kapitau. I na odwrt: nierwno r > g oznacza, e w dugim terminie kapita
co przynosi, to znaczy, e nie jest konieczne reinwestowanie caoci dochodw z kapitau dla
utrzymania tego samego poziomu stosunku kapitau do dochodu.
Widzimy zatem, e zota regua jest spokrewniona ze strategi nasycenia kapitau. Akumuluje si
tyle kapitau, e rentierom nie zostaje ju nic na konsumpcj, bo musz wszystko reinwestowa, jeli
chc, by ich kapita rs w tym samym rytmie co gospodarka, a oni mogli zachowa w ten sposb swj
status spoeczny w stosunku do redniej spoeczestwa. I na odwrt: tak dugo, jak r > g, wystarczy
reinwestowa corocznie cz zwrotu odpowiadajc stopie wzrostu (g) i konsumowa reszt (r g).
Nierwno r > g stanowi fundament spoeczestwa rentierw. Akumulacja wystarczajcej iloci
kapitau, tak by zwrot z niego spad do poziomu wzrostu gospodarczego, moe zatem pooy kres
krlowaniu rentierw.
Ale czy jestemy pewni, e to najlepsza metoda? Dlaczego posiadacze kapitau i dlaczego
spoeczestwo w caoci miaoby akumulowa tyle kapitau? Nie naley zapomina, e rozumowanie
prowadzce do zotej reguy pozwala wycznie na ustalenie maksymalnej granicy, natomiast nie
wyjania, dlaczego mamy posuwa si a tak daleko42. W praktyce istniej duo prostsze
i skuteczniejsze sposoby, zwaszcza rodki fiskalne, aby zwalcza rentierw, bez potrzeby

akumulowania zasobu kapitau o wartoci wielu dekad dochodu narodowego, co wymagaoby przecie
wyrzecze caych pokole43. Na poziomie czysto teoretycznym wszystko zaley w zasadzie od rde
wzrostu. Jeli nie ma adnego wzrostu wydajnoci i jeli wzrost bierze si wycznie z przyrostu
ludnoci, wwczas signicie po zot regu moe mie sens. Przykadowo: jeli przyjmuje si jako
pewnik, e ludno bdzie rosn wiecznie o 1 % rocznie i jeli jest si nieskoczenie cierpliwym
i altruistycznym wobec przyszych pokole, to dobrym sposobem maksymalizowania konsumpcji na
mieszkaca w dugim okresie jest rzeczywicie akumulowanie takich iloci kapitau, eby zwrot
z niego spad do 1 %. Ale od razu widzimy granice tego rozumowania. Mimo wszystko przyjcie za
pewnik wiecznego wzrostu demograficznego jest troch dziwne. W kocu zaley to od wyboru
poziomu dzietnoci dokonanego przez przysze pokolenia, za co obecne pokolenia nie s
odpowiedzialne (chyba eby wyobrazi sobie wiat wyjtkowo sabo rozwinitej technologii
antykoncepcyjnej). Poza tym jeli wzrost demograficzny byby rwny zeru, wwczas trzeba by
akumulowa nieskoczon ilo kapitau. Dopki zwrot jest lekko dodatni, dopty w interesie
przyszych pokole ley, aby obecne pokolenia nic nie konsumoway i akumuloway jak najwicej.
Wedug Marksa, ktry milczco zakada zerowy wzrost zarwno dla ludnoci, jak i produktywnoci,
do tego wanie powinna doprowadzi nieskoczona dza akumulacji po stronie kapitalistw,
skutkujca ich ostatecznym upadkiem i zbiorowym przejciem rodkw produkcji. W ten sposb
pastwo radzieckie przejo, w imi wsplnego dobra, nieograniczon akumulacj kapitau
przemysowego i coraz liczniejsze maszyny; nikt zreszt nie wiedzia, gdzie planici zamierzaj t
akumulacj zatrzyma44.
Kiedy wzrost produktywnoci jest dodatni, proces akumulacji kapitau jest rwnowaony przez
prawo = s / g. Kwestia spoecznego optimum staje si wwczas jeszcze trudniejsza do
rozstrzygnicia. Jeli wiemy z gry, e produktywno bdzie rosa wiecznie o 1 % rocznie, to
z definicji przysze pokolenia bd duo bardziej wydajne i prosperujce ni pokolenia obecne. Czy
w tych warunkach rozsdne jest powicanie naszej obecnej konsumpcji dla akumulowania
nadmiernych iloci kapitau? W zalenoci od sposobu porwnywania i rwnowaenia dobrobytu
rnych pokole mona doj do wszelkich moliwych wnioskw: mona uzna, e najmdrzejsze
byoby niczego im nie zostawia (z wyjtkiem by moe spowodowanego przez nas zanieczyszczenia
rodowiska), albo posun si a do zotej reguy lub dowolnego punktu midzy tymi skrajnociami.
Widzimy tutaj, do jakiego stopnia uyteczno zotej reguy jest ograniczona w praktyce45.
W rzeczywistoci zwyky zdrowy rozsdek powinien nam wystarczy do wycignicia wniosku, e
adna formua matematyczna nie pozwoli nam na rozstrzygnicie tego niezwykle zoonego
problemu, co trzeba pozostawi przyszym pokoleniom. Jeli mimo wszystko wydao mi si konieczne
przedstawienie tych teoretycznych rozwaa wok zotej reguy, to dlatego, e maj one
z pocztkiem XXI wieku pewien wpyw na debat publiczn, z jednej strony w kwestii europejskich
deficytw budetowych, a z drugiej w obliczu kontrowersji wok konsekwencji ocieplenia
klimatycznego.
Prawo i polityka
Pojcie zotej reguy byo uywane, cho w cakowicie innym sensie, w toku europejskiej debaty na
temat deficytw publicznych46. W roku 1992, kiedy tworzono walut euro, traktat z Maastricht
przewidywa, e deficyt budetowy nie przekroczy 3 % PKB, a cakowity dug publiczny bdzie
utrzymywany poniej poziomu 60 % PKB47. Dokadna logika ekonomiczna, jaka staa za wyborem

tych akurat liczb, nigdy nie zostaa w peni wyjaniona48. Prawd mwic, jeli nie wemie si pod
uwag aktyww publicznych, a i szerzej caoci kapitau narodowego, to trudno jest racjonalnie
uzasadni taki lub inny poziom zaduenia publicznego. Prawdziwy powd tych bezprecedensowych
ogranicze budetowych (na przykad parlamenty amerykaski, brytyjski czy japoski nigdy nie
narzucay sobie takich regu) podalimy ju wczeniej. Wynikay one nieuchronnie z faktu, e
zdecydowano si wykreowa wsplny pienidz bez pastwa, a w szczeglnoci bez stworzenia
mechanizmw uwsplnienia zaduenia czy koordynacji poziomw deficytu. W zasadzie kryteria te
byyby w ogle niepotrzebne, gdyby wybr i koordynacja poziomw deficytu dla poszczeglnych
pastw leay w kompetencjach parlamentu budetowego strefy euro. Przy takim suwerennym
i demokratycznym wyborze nie byoby koniecznoci nakadania ogranicze z gry, a tym bardziej
wpisywania takich zasad do konstytucji. Mona oczywicie zaoy, biorc pod uwag mody
charakter budowanej dopiero unii budetowej, e wzajemne zaufanie wymagaoby pewnych
specyficznych regu, na przykad w formie znacznej wikszoci parlamentarnej koniecznej dla
akceptacji przekroczenia pewnego poziomu dugu. Z pewnoci jednak wyrycie w skale
nienaruszalnych celw deficytu budetowego i dugu publicznego, lekcewace decyzje potencjalnych
wikszoci politycznych w przyszej Europie, nie byoby usprawiedliwione.
Chciabym by dobrze zrozumiany: nie jestem specjalnym zwolennikiem dugu publicznego,
zwaszcza e prowadzi on czsto do redystrybucji w gr, od uboszych w stron tych, ktrzy maj
rodki na poyczanie pastwu (i generalnie byoby raczej wskazane, eby pacili podatki). Poniewa
jednak od poowy XX wieku wystpiy liczne przypadki anulowania powojennych dugw publicznych
(albo raczej zatapiania ich w inflacji), powstao wiele niebezpiecznych iluzji na temat dugu
publicznego i stworzonych przez niego moliwoci redystrybucji. Warto zatem powici chwil na
ich wyjanienie.
Z wielu powodw wyrycie kryteriw budetowych w prawniczej czy wrcz konstytucyjnej skale nie
wydaje si suszne. Dowiadczenie historyczne pokazuje, e w wypadku powanego kryzysu czsto
konieczne jest pilne podjcie decyzji budetowych na skal niespotykan wczeniej. Pozostawienie
sdziom konstytucyjnym (czy komitetowi ekspertw) zadania oceny kolejnych przypadkw celowoci
takich decyzji oznaczaoby regres demokracji. Poza tym byoby to wielce ryzykowne. Caa historia
daje wiadectwa szkodliwej skonnoci sdziw konstytucyjnych do bardzo konserwatywnej na og
interpretacji tekstw prawnych w kwestiach fiskalnych i budetowych49. Ten konserwatyzm
prawniczy jest szczeglnie niebezpieczny w Europie, gdzie czsto objawia si skonno do stawiania
absolutnego prawa do wolnego przemieszczania si osb, dbr i kapitaw ponad prawem pastw do
wspierania interesu oglnego, co obejmuje rwnie prawo do pobierania podatkw.
Przede wszystkim jednak poziom deficytu czy zaduenia nie moe by poprawnie oceniony
w oderwaniu od wielu innych parametrw wpywajcych na poziom majtku narodowego. W tym
przypadku, jeli przyjrze si caoci dostpnych danych, najbardziej uderza fakt, e majtek
narodowy w Europie nigdy nie by tak duy jak obecnie. Majtek publiczny netto jest faktycznie
niemal zerowy, jeli wzi pod uwag rozmiar dugw publicznych, ale majtek prywatny jest tak
wielki, e suma tych dwch nigdy nie bya tak wysoka od stu lat. Zatem myl, e swoje dzieci i wnuki
pozostawimy z dugami i e powinnimy ze wstydu posypa sobie gow popioem, by uzyska
wybaczenie, nie ma po prostu adnego sensu. Z punktu widzenia prawdziwej zotej reguy, mwicej
o penej akumulacji kapitau narodowego, prawd jest, e kraje europejskie nigdy nie znajdoway si
bliej tego celu. Powodem do wstydu jest za to skrajnie nierwny podzia majtku narodowego,
z bogactwem prywatnym opierajcym si na biedzie publicznej: wydajemy obecnie duo wicej na
odsetki od zaduenia, ni inwestujemy na przykad w szkolnictwo wysze. Biorc pod uwag do

powolny wzrost od lat 70. XX wieku, jestemy w okresie historycznym, w ktrym zaduenie kosztuje
finanse publiczne bardzo duo50. Oto gwny powd, dla ktrego naley zmniejszy to zaduenie jak
najszybciej, za pomoc progresywnego i nadzwyczajnego podatku od kapitau prywatnego, a przy
niemonoci wprowadzenia takiego rozwizania w drodze inflacji. W kadym wypadku decyzje te
powinny jednak zalee od suwerennego parlamentu i wynikw demokratycznej debaty51.
Ocieplenie klimatyczne i kapita publiczny
Drugi zasadniczy obszar, na ktry wpyw ma zota regua, dotyczy ocieplenia klimatycznego
i oglniej moliwej degradacji kapitau naturalnego ludzkoci w XXI wieku. Jeli przyj perspektyw
globaln, to faktycznie mamy powody do niepokoju na dusz met. Raport Sterna, opublikowany
w 2006 roku, zszokowa opini publiczn wyliczeniem, e moliwe szkody poczynione rodowisku od
dzi do koca stulecia mog wynie wedug niektrych scenariuszy nawet dziesitki procent
wiatowego PKB rocznie. Wrd ekonomistw kontrowersje wok raportu Sterna wzbudzi wskanik,
za pomoc ktrego mona by dyskontowa te przysze szkody dla rodowiska. Zdaniem Brytyjczyka
Nicholasa Sterna naley bowiem uywa wzgldnie sabego wskanika dyskontowania, rzdu stopy
wzrostu (1 1,5 % rocznie), w ktrym to wypadku przysze straty ju wydaj si bardzo wysokie
z punktu widzenia obecnych pokole. Wnioski z raportu nakazuj wic dziaa zdecydowanie
i natychmiast. Z kolei zdaniem Amerykanina Williama Nordhausa naley posugiwa si wskanikiem
dyskontowania bliskim stopie redniego zwrotu z kapitau (4 4,5 % rocznie), w ktrym to wypadku
przysze katastrofy wydadz si duo mniej niepokojce. Inaczej mwic, mimo takiej samej oceny
przyszych szkd (oczywicie take niepewnych), kady wyciga bardzo odmienne wnioski. Zdaniem
Sterna strata globalnego dobrobytu dla ludzkoci uzasadnia ju teraz rokroczne wydatki
rwnowartoci co najmniej 5 % wiatowego PKB, aby agodzi potencjalne ocieplenie klimatu. Dla
Nordhausa byoby to cakowicie nierozsdne, poniewa przysze pokolenia bd bogatsze i bardziej
wydajne od nas. Znajd te sposb wyjcia z sytuacji, ewentualnie obniajc konsumpcj, co w
kadym wypadku bdzie duo mniej kosztowne dla powszechnego dobrobytu ni obecne wysiki. Tak
wic mamy dwa rne wnioski z tych samych wylicze.
Jeli miabym wybiera, to wnioski Sterna wydaj mi si bardziej rozsdne od tych Nordhausa,
ktre z pewnoci dowodz optymizmu, ale przy okazji s cakowicie zbiene z amerykask strategi
nieograniczonej emisji dwutlenku wgla i w rezultacie mao przekonujce52. Mona odnie wraenie,
e ta stosunkowo abstrakcyjna debata wok wskanika dyskontowania przechodzi do wyranie
obok gwnego tematu. W debacie publicznej, zwaszcza w Europie, ale take w Chinach i w Stanach
Zjednoczonych, syszy si coraz czciej o koniecznoci rozwijania nowych technologii
niezanieczyszczajcych rodowisko oraz odnawialnych rde energii, ktre pozwol na obejcie si
bez wglowodorw. Ta debata o nowym podejciu ekologicznym jest szczeglnie ywa w Europie,
gdzie dostrzega si w niej sposb wyjcia z marazmu gospodarczego. Strategia ta jest tym bardziej
atrakcyjna, e stopy procentowe, za ktre wiele krajw dzisiaj poycza kapita, s nadzwyczaj niskie.
Jeli inwestorzy prywatni nie wiedz, jak wydawa i inwestowa, to dlaczego wadze publiczne
miayby rezygnowa z przyszociowych inwestycji, ktre pozwol na uniknicie prawdopodobnej
degradacji kapitau naturalnego53?
To jedna z zasadniczych debat na temat przyszoci. Zamiast niepokoi si dugiem publicznym
(ktry znajduje si poniej poziomu majtkw prywatnych i ktry w istocie moe by do atwo
wyeliminowany), rzecz pilniejsz byoby zajcie si powikszaniem kapitau edukacyjnego

i uniknicie degradacji kapitau naturalnego. Chodzi o problem znacznie powaniejszy i trudniejszy,

gdy nie wystarczy pocignicie pirem (czy wprowadzenie podatku od kapitau, co na jedno
wychodzi), by spowodowa zniknicie efektu cieplarnianego. W praktyce zasadnicze pytanie jest
nastpujce. Zamy, e Stern w przyblieniu ma racj i e jest uzasadnione wydawanie corocznie
rwnowartoci 5 % wiatowego PKB, aby unikn katastrofy. Czy jestemy pewni, jakie inwestycje
powinnimy realizowa i jak je organizowa? W odniesieniu do inwestycji publicznych chodzioby
o znaczce masy rodkw, duo wiksze na przykad ni wszystkich inwestycji publicznych obecnie
realizowanych w bogatych krajach54. Jeli chodzi o inwestycje prywatne, to trzeba by okreli tryb
finansowania publicznego i natur prawa wasnoci dotyczc technologii i patentw, ktre dziki nim
powstan. Czy naley postawi wszystko na zaawansowane badania, aby szybko uzyska postpy
w zakresie energii odnawialnych, czy te natychmiast narzuci silne ograniczenia w zakresie
konsumpcji wglowodorw? Rozwane byoby chyba uciec si do zrwnowaonej strategii, opartej na
wszystkich dostpnych narzdziach55. Faktem pozostaje, e nikt nie zna dzisiaj odpowiedzi na te
wszystkie wyzwania ani na pytanie o dokadn rol, jak mog odegra wadze publiczne, by unikn
moliwej degradacji kapitau naturalnego w XXI wieku.
Przejrzysto gospodarcza i demokratyczna kontrola kapitau
Bez wtpienia jednym z najwikszych wyzwa przyszoci jest rozwj nowych form wasnoci
i demokratyczna kontrola kapitau. Granicy midzy kapitaem publicznym i kapitaem prywatnym
daleko do jednoznacznoci, ktrej niekiedy spodziewano si po upadku muru berliskiego. Jak ju
zauwaylimy, w licznych sektorach dziaalnoci w edukacji, opiece zdrowotnej, kulturze,
mediach dominujce formy organizacji i wasnoci nie maj wiele wsplnego z tymi dwoma
biegunowymi paradygmatami kapitau czysto prywatnego (z modelem spki akcyjnej, bdcej
cakowicie w rkach akcjonariuszy) albo kapitau czysto publicznego (kierowanego logik odgrn,
gdzie to administracja suwerennie decyduje o inwestycjach do zrealizowania). Istniej rne rodzaje
organizacji porednich, zdolnych korzysta z kompetencji rnych jednostek i posiadanych przez nie
informacji. Rynek i kartka wyborcza to tylko dwa biegunowe sposoby organizowania decyzji
zbiorowych. Nowe formy partycypacji i zarzdzania to wci kwestia otwarta w przyszoci56.
Zasadnicz spraw jest to, e rne formy demokratycznej kontroli kapitau zale w znacznym
stopniu od zakresu dostpnej rnym stronom informacji gospodarczej. Przejrzysto gospodarcza
i finansowa to zatem nie tylko wyzwanie fiskalne, ale rwnie a moe przede wszystkim wyzwanie
demokratycznego zarzdzania i uczestniczenia w procesach decyzyjnych. Z tego punktu widzenia
stawk w grze nie jest przejrzysto finansowa majtkw i dochodw na poziomie konkretnych osb,
sama w sobie niezbyt interesujca z wyjtkiem moe przypadkw urzdnikw pastwowych57 bd
sytuacji, kiedy zaufania publicznego nie da si przywrci inn drog58. Najwaniejsza z punktu
widzenia dziaania zbiorowego jest publikacja szczegowych rachunkw spek prywatnych (jak
i zreszt administracji publicznych), ktre w swej obecnej formie s absolutnie niewystarczajce, aby
pozwalay pracownikom i zwykym obywatelom wyrobi sobie opini o podejmowanych decyzjach
i ewentualnie interweniowa. Na przykad rachunki publikowane przez spk Lonmin, posiadajc
ogromn kopalni platyny w Marikanie, gdzie w lutym 2012 roku zastrzelono trzydziestu czterech
strajkujcych robotnikw (o czym pisalimy na pocztku ksiki), nie pozwalaj nawet dokadnie
obliczy podziau wyprodukowanych bogactw midzy zyski i pace. To zreszt oglna cecha bilansw
publikowanych przez spki na caym wiecie: dane s pogrupowane w bardzo szerokich kategoriach

statystycznych, przez co ujawniaj bardzo niewiele naprawd wanych kwestii, rezerwujc

szczegowe informacje dla inwestorw59. atwo jest w takich sytuacjach powiedzie, e pracownicy
i ich przedstawiciele nie znaj wystarczajco realiw ekonomicznych przedsibiorstwa. Bez realnej
przejrzystoci ksigowej i finansowej, bez dzielenia si informacjami, nie moe by demokracji
gospodarczej. I na odwrt: bez realnej moliwoci wpywu na podejmowane decyzje (jak prawo gosu
w radach pracowniczych) sama przejrzysto na niewiele si zdaje. Informacja nie jest celem samym
w sobie powinna suy instytucjom demokratycznym. Jeli demokracja ma ktrego dnia odzyska
kontrol nad kapitalizmem, to musimy najpierw zrozumie, e konkretne instytucje, w jakich
ucieleniaj si i demokracja, i kapitalizm, musz by wci wynajdywane na nowo60.

1 Zob. w szczeglnoci cz druga, rozdzia 3, tabela 3.1.

2

Dodajmy, e gdyby uwzgldni aktywa nalece do gospodarstw europejskich w rajach podatkowych, rzeczywista pozycja
majtkowa Europy wobec reszty wiata byaby zdecydowanie pozytywna: gospodarstwa europejskie posiadaj rwnowarto
wszystkiego, co jest do posiadania w Europie, a do tego cz reszty wiata. Zob. cz trzecia, rozdzia 12, wykres 12.6.
3 Jak rwnie produkt sprzeday publicznych aktyww finansowych (ale te ostatnie nie s do due w porwnaniu do aktyww
niefinansowych). Zob. rozdziay 3 5 i aneks techniczny.
4 Redukcja obcienia odsetkami dugu pozwoliaby zmniejszy podatki i finansowa niektre nowe inwestycje, w szczeglnoci
w owiacie (zob. dalej).
5 Aby ekwiwalencja bya pena, naleaoby opodatkowa majtki w zalenoci od lokalizacji aktyww w nieruchomociach
i lokatach finansowych (z obligacjami zlokalizowanymi w Europie wcznie), a nie tylko od miejsca zamieszkania posiadaczy. Do
tego punktu wrcimy pniej.
6 Wrcimy do kwestii optymalnego zaduenia publicznego w dugim okresie, ktra nie moe by rozstrzygnita w oderwaniu od
poziomu akumulacji kapitau publicznego i prywatnego.
7 Mona rwnie symulowa inne progi, uywajc tabeli S15.1 (dostpna na stronie internetowej).
8 Zob. rozdzia 10.
9 Na temat funduszu odkupienia zob. German Council of Economic Experts, Assume responsibility for Europe: Annual Report
2011/2012, Federal Statistical Office of Germany, Wiesbaden 2011; German Council of Economic Experts, The European
Redemption Pact (ERP). Questions and Answers, Working Paper 01/2012. Technicznie obie koncepcje mog si doskonale
uzupenia. Jednake moe si okaza, e ze wzgldw politycznych i symbolicznych pojcie odkupienia (ktre wydaje si
odsya do cierpienia dugiego i dzielonego przez ca ludno) le si czy z pojciem podatku progresywnego od kapitau,
a sam termin odkupienie nie jest najbardziej stosowny.
10 Poza skutkiem redukcji inflacji, znaczna cz dugw niemieckich zostaa po prostu umorzona przez aliantw na koniec II wojny
wiatowej (albo dokadniej odsunita do czasu ewentualnego zjednoczenia Niemiec i nigdy potem niespacona). Wedug oblicze
niemieckiego historyka Albrechta Ritschla, chodzi o bardzo znaczne sumy, jeli podda je kapitalizacji nawet przy rozsdnych
stopach. Cz tych dugw odpowiada kosztom, jakich Niemcy przysporzyli Grecji w trakcie okupacji, skd niekoczce si
i nierozstrzygalne kontrowersje. Komplikuje to jeszcze bardziej dzisiejsz polityk oszczdnoci i spacenia dugw. O tych
problemach zob. A. Ritschl, Does Germany owe Greece a debt? The European debt crisis in historical perspective, OeNB 40th
Economic Conference, Wiede 2012.
11 Jeli PKB ronie o 2 % rocznie, a dug o 1 % rocznie (zakadajc, e wychodzimy od cakowitego dugu bliskiego PKB), to dug
wyraony w procentach PKB zmniejsza si o okoo 1 % rocznie.
12 Podatek nadzwyczajny lub dziesicioletni od kapitau jest form uzyskiwania nadwyki pierwotnej przeznaczonej na zmniejszenie
dugu. Rnica polega na tym, e chodzi o nowe rdo, nieobciajce wikszoci ludnoci i niecice na reszcie budetw
publicznych. Istnieje w praktyce kontinuum midzy rnymi rozwizaniami (podatek od kapitau, inflacja, polityka oszczdnoci):
wszystko zaley od dozowania i sposobu, w jaki ciar dostosowania jest rozdzielony midzy grupy spoeczne. Podatek od
kapitau skada wysiek na barki wacicieli duych majtkw, podczas gdy polityka oszczdnoci ich omija.
13 Oszczdnoci finansowe lat 20. XX wieku zostay przewanie unicestwione przez zaamanie si rynkw giedowych, jednake
inflacja z lat 1945 1948 zrodzia dodatkowy wstrzs. Odpowiedzi jest wprowadzenie w 1956 roku zasiku dla osb starszych
i rozwj repartycyjnych systemw emerytalnych (stworzonych w 1945 roku, ale nabierajcych znaczenia bardzo stopniowo).
14 Istniej modele teoretyczne oparte na tej myli. Zob. aneks techniczny.
15 Zob. w szczeglnoci wyniki przedstawione w rozdziale 12.
16 Tak samo byoby w wypadku powrotu do waluty narodowej. Zawsze mona zmniejszy dug publiczny za pomoc maszynki do
drukowania banknotw i inflacji, ale trudno zapanowa nad konsekwencjami dystrybucyjnymi takiego procesu, czy to w wypadku
euro, franka, marki, czy lira.
17 Czsto przywoywanym przykadem historycznym jest lekka deflacja (spadek cen i pac) w krajach uprzemysowionych z kocem
XIX wieku. Zostaa ona bardzo le przyjta, zarwno przez producentw, jak i przez pracownikw, ktrzy chcieli poczeka, a
spadn inne ceny i pace, aby zaakceptowa spadek tych, ktre bezporednio ich dotycz. Std wynikaa wielka inercja, ktr
nazywa si niekiedy nominaln sztywnoci. Najwaniejszym argumentem na rzecz niewielkiej, lecz dodatniej inflacji (zwykle
2 %) jest ten, e pozwala ona atwiej dostosowywa odpowiednie pace i ceny ni inflacja zerowa bd ujemna.
18 Klasyczna teoria wie schyek Hiszpanii z nadmiern dezynwoltur rzdzcych, jak umoliwiy zoto i srebro.
19 M. Friedman, A.J. Schwartz, A Monetary History of the United States, 1857 1960, Princeton University Press, Princeton 1963.
20 Wane jest odnotowanie, e maszynka do banknotw jako taka nie istnieje. Kiedy bank centralny kreuje pienidz, aby poyczy
go rzdowi, przyjmuje to zawsze form poyczki (ktrej lad zachowany jest w rachunkach banku centralnego, take w okresach
najwikszego chaosu, jak we Francji lat 1944 1948), a nie daru. Wszystko zaley od tego, co dzieje si potem: jeli kreacja
pienidza prowadzi do wysokiej inflacji, moe to spowodowa bardzo du redystrybucj (na przykad warto realna dugu
publicznego moe spa do niewielkich rozmiarw, ze szkod dla prywatnych aktyww nominalnych). Peny wpyw na dochd
narodowy i kapita narodowy zaley od wpywu tej polityki na globalny poziom dziaalnoci gospodarczej kraju. Moe on by
pozytywny lub negatywny, podobnie jak poyczki dla podmiotw prywatnych. Banki centralne redystrybuuj zatem kapita

pieniny, ale nie maj wadzy natychmiastowego kreowania nowego bogactwa.

I na odwrt: stopy odsetek wymagane od krajw traktowanych jako mniej pewne osigny poziomy nadzwyczaj wysokie
w latach 2011 2012 (6 7 % we Woszech lub w Hiszpanii, nawet 15 % w Grecji). Dowodzi to zwaszcza gorczki inwestorw
i ich niepewnoci co do najbliszej przyszoci.
22 Cao aktyww i pasyww finansowych brutto jest jeszcze wiksza, poniewa siga poziomu od dziesicio- do
dwudziestokrotnego rocznego PKB w wikszoci krajw rozwinitych (zob. rozdzia 5). Banki centralne zachowuj wic obecnie
tylko kilka procent caoci aktyww i pasyww finansowych w krajach zamonych. Bilanse rnych bankw centralnych s
udostpniane s na stronie internetowej co tydzie lub co miesic. Znane s szczegy podziau na kategorie aktyww i pasyww
(ale nie na poziomie kadej spki czy kraju, ktremu poyczono pienidze). Banknoty i monety stanowi tylko bardzo niewielk
cz bilansu (na og zaledwie 2 % PKB), natomiast zasadnicza cz odpowiada zwykym wpisom ksigowym, jak w przypadku
kont gospodarstw domowych, przedsibiorstw i rzdw. W przeszoci bilans bankw centralnych osiga niekiedy 90 100 %
PKB (na przykad we Francji w latach 1944 1945, po czym bilans ten zosta powanie zaburzony przez inflacj). Latem
2013 roku bilans Banku Japonii zbliy si do poziomu 40 % PKB. Zob. cigi historycznych bilansw gwnych bankw
centralnych w aneksie technicznym. Przyjrzenie si tym bilansom jest pouczajce i pozwala stwierdzi, e znajduj si one jeszcze
daleko od swych dawnych najwyszych poziomw. Poza tym inflacja zaley od wielu innych si, a zwaszcza midzynarodowej
konkurencji w pacach i cenach, ktra obecnie sprzyja raczej cigniciu ich w d i podwykom po stronie cen aktyww.
23 Jak ju zwrcilimy uwag w poprzednim rozdziale, dyskusje na temat moliwych zmian w europejskich zasadach automatycznej
wymiany informacji bankowych zaczy si dopiero w 2013 roku i s dalekie od zakoczenia.
24 W szczeglnoci niezbdne do zastosowania skali progresywnej jest zgromadzenie informacji o wszystkich aktywach nalecych
do danej osoby na rnych kontach i w rnych bankach (idealnie: na Cyprze i w caej Unii Europejskiej). Przewag podatku
nieznacznie progresywnego jest to, e moe by stosowany na poziomie kadego banku z osobna.
25 Na przykad dwustu najwikszych akcjonariuszy odgrywao statutowo kluczow rol w zarzdzaniu Bankiem Francji w latach
1803 1936 i w istocie okrelao polityk pienin kraju. Rola ta zostaa zasadniczo zakwestionowana przez Front Ludowy
(gubernatorzy i wicegubernatorzy mianowani przez rzd nie musz ju by akcjonariuszami) przed pen i ostateczn
nacjonalizacj w 1945 roku. Odtd Bank Francji nie ma akcjonariuszy prywatnych i jest instytucj czysto publiczn, podobnie jak
wikszo bankw centralnych na wiecie.
26 Jednym z kluczowych momentw kryzysu greckiego jest zapowied Europejskiego Banku Centralnego w grudniu 2009 roku, e
nie bdzie akceptowa wicej greckich obligacji jako zabezpiecze, w wypadku gdyby agencje ratingowe obniyy Grecji status
(podczas gdy nic w statucie nie zmusza go do postpienia w ten sposb).
27 Innym, bardziej technicznym ograniczeniem funduszu odkupienia jest to, e jeli bra pod uwag wielko refinansowania
(znaczna cz dugu powinna by spacona w cigu kilku lat i musi by regularnie odnawiana, zwaszcza we Woszech), granica
60 % PKB zostanie osignita w cigu kilku lat; tak wic to cao zaduenia publicznego powinna by potraktowana wsplnie.
28 Parlament ten mgby liczy pidziesiciu czonkw dla kadego z duych krajw strefy, w proporcji do liczby ludnoci.
Czonkowie mogliby wywodzi si z komisji finansw i spraw wewntrznych parlamentw narodowych lub by wybrani w inny
sposb. Nowy traktat europejski przyjty w 2012 roku przewiduje konferencj parlamentw narodowych, ale chodzi
o zgromadzenie czysto konsultatywne, bez wasnych uprawnie i a fortiori bez wsplnego decydowania o zadueniu.
29 Wersja oficjalna jest taka, e ten podatek quasi-liniowy naoony na depozyty zosta przyjty na wniosek prezydenta Cypru, ktry
chcia bardziej obciy drobnych ciuaczy, aby zapobiec ucieczce wikszych. Bez wtpienia po czci o to chodzi: kryzys ten
ilustruje dramat maych krajw w warunkach globalizacji, ktre by uratowa skr i znale dla siebie nisz, s czasami gotowe do
najbardziej bezlitosnej konkurencji fiskalnej, by przycign nawet podejrzany kapita. Problem polega na tym, e nigdy si o tym
nie dowiemy, wszystkie negocjacje odbywaj si bowiem za zamknitymi drzwiami.
30 Obecny rzd francuski deklaruje poparcie dla uwsplnienia dugw, ale nie sformuowa adnej konkretnej propozycji w tej
kwestii i udaje wiar w to, e kady kraj mgby dalej po swojemu decydowa, jak ilo dugu zamierza przekaza do
uwsplnienia, co jest oczywicie niemoliwe. Z uznania wsplnoci zaduenia wynika bowiem gosowanie nad wsplnym
deficytem (kady kraj mgby zachowa wasny dug, ale mgby on mie tylko skromne rozmiary, na wzr dugw wsplnot
lokalnych czy regionalnych lub stanw amerykaskich). Bardzo logicznie prezes niemieckiego Bundesbanku regularnie zauwaa
w mediach, e nie mona dzieli karty kredytowej, nie dzielc rwnoczenie limitu wysokoci wydatkw.
31 Zwyczajowym wyjanieniem jest, e francuscy przywdcy s w szoku po klsce w 2005 roku referendum o ratyfikacji traktatu
ustanawiajcego Konstytucj dla Europy. Argument nie do koca przekonuje, zwaszcza e traktat, ktrego zapisy w zasadzie
zostay potem przyjte, nie przechodzc przed drog referendaln, nie zawiera w istocie adnej znaczcej innowacji
demokratycznej i uwica absolutn wadz rady szefw pastw i ministrw, to znaczy niemoc obecnej Europy. Moliwe, e taka
postawa najwyszych wadz francuskich tumaczy, dlaczego refleksja nad europejsk uni polityczn jest mniej zaawansowana we
Francji ni w Niemczech czy we Woszech.
32 Podatek progresywny od dochodu bd kapitau jest bardziej zadowalajcy ni podatek od przedsibiorstw, gdy pozwala na
stopniowanie stawki w zalenoci od poziomu uzyskiwanego dochodu czy posiadanego kapitau indywidualnego (podczas gdy
podatek od przedsibiorstw opodatkowuje przy tej samej stawce wszystkie zrealizowane zyski, niezalenie od tego, czy
akcjonariusz jest may, czy duy).
33 Jeli wierzy niektrym owiadczeniom szefw spek takich jak Google, wydaje si, e ich sposb mylenia jest mniej wicej
21

taki: Wzbogacamy spoeczestwo duo bardziej, ni wskazuj to nasze zyski i nasze pace, a wic przynajmniej powinnimy
paci mae podatki. Rzeczywicie, jeli jaka spka albo osoba przynosi reszcie gospodarki kracowe dobro przewyszajce
cen, jak pobiera ona za swe produkty, jest wwczas cakowicie uprawnione, e paci ona mao podatkw lub nawet e si j
subwencjonuje (ekonomici mwi wwczas o pozytywnych efektach zewntrznych). Problem, oczywicie, polega na tym, e
w interesie kadego jest twierdzenie, e przynosi reszcie wiata pozytywne efekty zewntrzne. Tymczasem Google nie
przedstawio choby szkicu analiz wskazujcych na to, e taka sytuacja faktycznie ma miejsce. W kadym razie jest oczywiste, e
trudno jest organizowa spoeczestwo, w ktrym kady chciaby sam decydowa o swojej stawce opodatkowania.
34 Ostatnio zgoszono propozycj wypacania dochodw z globalnego podatku od majtku organizacjom midzynarodowym. Jej
zalet jest to, e podatek ten byby niezaleny od narodowoci i umoliwiaby ochron prawa w warunkach wielonarodowych.
Zob. P. Weil, An international tax on the wealthiest citizens of the world, Policy Network, 26 maja 2011 roku.
35 Wniosek ten jest do bliski spostrzeeniom Daniego Rodrika, wedug ktrego pastwo narodowe, demokracja i globalizacja
stanowi niestabilne trio w XXI wieku (jeden z trzech elementw powinien ustpi przed dwoma innymi, przynajmniej do
pewnego stopnia). Zob. D. Rodrik, The Globalization Paradox. Democracy and the Future of the World Economy, W.W. Norton,
New York 2011.
36 System odliczania kosztw kapitau wasnego od dochodu ACE (Allowance for Corporate Equity) zosta przyjty w Belgii
w 2006 roku (std liczne fikcyjne lokalizacje spek w tym kraju), a polega on na dopuszczeniu odliczania od opodatkowanego
dochodu normalnych odsetek od kapitau wasnego. Odliczenie to przedstawia si jako ekwiwalent odliczenia odsetek od
korporacyjnego dugu, a tym samym jako czysto techniczna metoda zrwnania warunkw opodatkowania akcji firmy i obligacji.
Niemcy (i ostatnio Francja) przyjy jednak inne podejcie, polegajce na ograniczeniu odlicze odsetek. Niektrzy uczestnicy tej
debaty, jak MFW i w pewnej mierze Komisja Europejska, twierdz, e oba rozwizania s rwnorzdne, podczas gdy
w rzeczywistoci nie s: jeli bowiem odejmuje si rwnoczenie dochd normalny od akcji i obligacji, to mona si
spodziewa, e podatek w ogle zniknie.
37 Zwaszcza rnicowanie stawek podatku konsumpcyjnego w zalenoci od rodzaju konsumowanego dobra pozwala jedynie na
bardzo zgrubne orientowanie podatku na rne grupy dochodowe. Gwny powd, dla ktrego obecne rzdy europejskie tak
ceni sobie VAT, polega na tym, e pozwala on de facto opodatkowywa dobra importowane i dokonywa minidewaluacji.
Chodzi oczywicie o gr o sumie zerowej (kiedy kady robi to samo, przewaga konkurencyjna znika), symptomatyczn dla unii
walutowej o sabej koordynacji. Drugie klasyczne usprawiedliwienie dla podatku od konsumpcji opiera si na idei faworyzowania
inwestycji, ale podstawy koncepcyjne takiego podejcia s do niejasne (zwaszcza w okresie historycznym, kiedy stosunek
kapitau do dochodu jest stosunkowo wysoki).
38 Celem tego podatku jest zmniejszenie liczby transakcji finansowych o wysokiej czstotliwoci, co bez wtpienia jest suszne. Ale
z definicji nie moe on przynosi zbyt wielu wpyww, poniewa intencj podatku jest wanie wyczerpanie ich rda. Szacunki
przychodw pochodzcych z tego podatku grzesz czsto nadmiarem optymizmu. Nie mog z pewnoci przekroczy 0,5 %
PKB i bardzo dobrze, poniewa taki podatek nie pozwala na adne zrnicowanie w zalenoci od poziomu dochodu czy
kapitau indywidualnego. Zob. aneks techniczny.
39 Zob. rozdzia 10, wykresy 10.9 10.11. By oceni zot regu, trzeba wzi pod uwag stop zwrotu z kapitau przed
opodatkowaniem (w zaoeniu rwn produktywnoci kracowej kapitau).
40 Oryginalny artyku, napisany z pewnym ironicznym dystansem, w formie bajki, zasuguje na ponowne odczytanie: E. Phelps, The
golden rule of accumulation: a fable for growthmen, American Economic Review 1961, vol. 51, nr 4, s. 638 643. Podobn
myl, wyraon wszake w mniej jasny sposb i bez uycia wyraenia zota regua, mona odnale w ksice Mauricea Allais
(M. Allais, conomie et intrt, Imprimerie nationale, Paris 1947) oraz w artykuach Johna von Neumanna z 1945 roku i Edmonda
Malinvauda z 1953 roku. Trzeba podkreli, e wszystkie te prace (cznie z artykuem Phelpsa) sytuuj si w planie wycznie
teoretycznym i nie prbuj naprawd rozwaa, jaki poziom kapitalistycznej akumulacji byby w stanie przynie rwno midzy
r i g. Zob. aneks techniczny.
41 Udzia kapitau wyraa si przez = r . W dugim okresie = s / g, zatem = s r/g. Wynika z tego, e = s, jeli r = g
i e > s, jeli i tylko jeli r > g. Zob. aneks techniczny.
42 Powody, dla ktrych zota regua wyznacza grn granic, s dokadnie wyjanione w aneksie technicznym.
43 W praktyce podatek od kapitau lub wasno publiczna mog sprawi, e udzia dochodu narodowego przypadajcy na dochody
z kapitau prywatnego (po opodatkowaniu) bdzie mniejszy od stopy oszczdnoci bez koniecznoci takiej akumulacji. To jest
wanie powojenny idea socjaldemokratyczny: zyski finansuj inwestycje, nie za tryb ycia akcjonariuszy. Zgodnie ze synnym
powiedzeniem niemieckiego kanclerza Helmuta Schmidta: Dzisiejsze zyski s inwestycjami jutro i miejscami pracy pojutrze.
Kapita i praca id rka w rk. Ale zaley to od instytucji takich jak podatek czy wasno publiczna (chyba e wyobrazimy sobie
nieznane dzi poziomy akumulacji).
44 W pewnym sensie zota regua, interpretowana na mod radzieck, sprowadza si do przeniesienia na zbiorowo denia do
nieograniczonej akumulacji kapitau waciwej kapitalistom. Interesujce jest odnotowanie, e w czciach Oglnej teorii
zatrudnienia, procentu i pienidza powiconych eutanazji rentierw (rozdziay 16 i 24) Keynes rozwija myl blisk idei
nasycenia kapitau: to przez akumulacj dostatecznej iloci kapitau rentierzy strac swj zwrot i poddadz si eutanazji. Ale
Keynes nie precyzuje tej iloci (adnego ladu r = g) i nie bierze wyranie pod uwag akumulacji kapitau publicznego.
45 Matematyczne rozwizanie tego problemu przez ekonomistw pokazujemy w aneksie technicznym. W streszczeniu: wszystko

zaley od tego, co przyjo si nazywa wklsoci funkcji uytecznoci (poprzez formu r = + g, wymienion ju
w rozdziale 10 i niekiedy nazywan zmodyfikowan zot regu). Przy nieskoczonej wklsoci zakada si, e przysze
pokolenia nie bd potrzeboway setnego dodatkowego iPhonea, tak wic nie zostawia si im adnego kapitau. W odwrotnym,
skrajnym przypadku mona doj a do zotej reguy i uznania, e naley pozostawi im rwnowarto kilkunastoletniego
dochodu narodowego w kapitale. Wklso nieskoczona jest czsto wizana z celami spoecznymi typu Rawlsowskiego i moe
z tego wzgldu wydawa si atrakcyjna. Trudno polega na tym, e jeli nie pozostawi si adnego kapitau na przyszo, to nie
jest w ogle pewne, czy wzrost produktywnoci bdzie nadal odbywa si w tym samym rytmie. Wszystko to sprawia, e decyzja
jest w duym stopniu nierozstrzygalna i pozostawia badacza w rwnej niepewnoci co obywatela.
46 Oglnie rzecz biorc, zwrot zota regua (po angielsku golden rule) odsya do koncepcji reguy moralnej pozwalajcej ustali
obowizki kadego wobec innych. Jest ona czsto uywana w ekonomii i polityce, by okreli nasze obowizki wobec przyszych
pokole. Niestety nie ma prostej zasady pozwalajcej uregulowa raz na zawsze t zasadnicz kwesti, ktra powinna by
stawiana wci na nowo.
47 Wskaniki te powrciy w nowym traktacie, zawartym w 2012 roku, uzupenione o cel denia do deficytu strukturalnego
poniej 0,5 % PKB (tzn. deficytu po uwzgldnieniu skutkw cyklu koniunkturalnego), jak rwnie automatyczne sankcje
w wypadku niedotrzymania tych zobowiza. Warto doda, e wszystkie liczby dotyczce deficytw wymienionych w traktatach
europejskich stosuj si do deficytu wtrnego (odsetki zaduenia publicznego s wczone do wydatkw).
48 Deficyt na poziomie 3 % pozwala ustabilizowa cakowity dug na poziomie 60 % PKB, jeli nominalny wzrost PKB wynosi 5 %
(na przykad 2 % inflacji i 3 % realnego wzrostu), w myl formuy = s / g zastosowanej do zaduenia publicznego. Ale cae
rozumowanie jest mao przekonujce (w szczeglnoci nic nie uzasadnia tak okrelonej nominalnej stopy wzrostu). Zob. aneks
techniczny.
49 W Stanach Zjednoczonych Sd Najwyszy dugo blokowa podatek dochodowy w kocu XIX i na pocztku XX wieku, potem
pac minimaln w latach 30. XX wieku, jednoczenie uznajc niewolnictwo, a potem dyskryminacj rasow za cakowicie zgodne
z podstawowymi prawami czowieka przez niemal dwa stulecia. Ostatnio z kolei francuski sd konstytucyjny rozwin teori, ktra
miaaby okrela poziom najwyszej stawki opodatkowania zgodnej w jego oczach z konstytucj: w efekcie znanych tylko
rzdowi wyrafinowanych wywodw prawniczych waha si ona midzy 65 % i 67 %. Do rozwaenia pozostaje, czy naleaoby,
czy nie uwzgldni w niej podatek wglowy.
50 Chodzi o ten sam problem, o ktrym pisalimy wczeniej przy okazji wydajnoci repartycyjnych systemw emerytalnych. Dopki
wzrost jest duy, a baza podatkowa ronie rwnie szybko (albo prawie tak szybko) jak odsetki zaduenia, dopty stosunkowo
atwo jest zmniejszy ciar zaduenia publicznego w procentach dochodu narodowego. Inaczej si dzieje przy sabym wzrocie:
dug staje si ciarem, ktrego trudno si pozby. Jeli sporzdzi redni za cao okresu 1870 2010, to stwierdzimy we
wszystkich bogatych krajach, e ciar odsetek jest duo wikszy ni redni deficyt pierwotny, ktry jest prawie zerowy w wielu
krajach zwaszcza we Woszech, gdzie redni ciar odsetek dugu osiga astronomiczny poziom 7 % PKB rednio w caym
okresie. Zob. aneks techniczny, tabela S.16.1.
51 Jeli te kwestie zostan poddane konstytucjonalizacji, nie jest wykluczone, e takie rozwizania jak podatek progresywny od
kapitau zostan uznane za prawnie niekonstytucyjne.
52 Co do sposobu obliczania wybranego wskanika dyskontowania zob. aneks techniczny. Warto zauway, e zarwno Stern, jak
i Nordhaus uywaj tej samej zmodyfikowanej zotej reguy, natomiast maj cakowicie odmienne podejcie do wyboru
parametrw wklsoci funkcji uytecznoci spoecznej (Nordhaus wybiera parametr bardziej Rawlsowski ni Stern, aby uzasadni
ma wag przyznawan przyszym pokoleniom). Bardziej satysfakcjonujce logiczne rozwizanie (jak np. przyjte przez Rogera
Guesneriea i Thomasa Sternera) zakada uwzgldnienie faktu, e zastpowalno midzy kapitaem naturalnym a innymi formami
bogactw jest na dusz met daleka od nieskoczonoci. Inaczej mwic, jeli kapita naturalny zostanie zniszczony, to nie
wystarczy ograniczy naszej konsumpcji iPhonew, aby naprawi wynike z tego szkody.
53 Jak ju wspomnielimy, sytuacja niskiego oprocentowania dugu publicznego niektrych pastw jest bez wtpienia przejciowa
i po czci mylca: stopy procentowe dla niektrych krajw s obecnie bardzo wysokie i jest mao prawdopodobne, eby kraje,
ktre poyczaj dzisiaj na mniej ni 1 %, korzystay z tej sytuacji przez dekady (analiza okresu 1970 2010 sugeruje, e realna
stopa procentowa dugu publicznego w duszym okresie dla krajw bogatych jest rzdu 3 %; zob. aneks techniczny). Jest to
jednak silny argument ekonomiczny na rzecz inwestycji publicznych (w kadym razie tak dugo, jak utrzymaj si obecne stopy).
54 W cigu ostatnich dekad roczne inwestycje publiczne (netto po amortyzacji aktyww publicznych) stanowiy w wikszoci
zamonych krajw okoo 1 1,5 % PKB. Zob. aneks techniczny, tabela S16.1.
55 Wcznie oczywicie z narzdziami takimi, jak podatek od dwutlenku wgla, ktry pozwalaby rnicowa koszt zuycia energii
w zalenoci od towarzyszcej mu emisji CO (a nie w zalenoci od zmiennych budetowych, co stanowio logik podatkw od
paliw). Wszystko wskazuje jednak, e ten bodziec cenowy ma mniejszy wpyw na redukcj emisji ni inwestycje publiczne
i zmiana norm budowlanych (np. wprowadzenie wymogw termoizolacji itp.).
56 Koncepcja, zgodnie z ktr to rynek i wasno prywatna pozwalaj koordynowa i skutecznie wykorzystywa (pod pewnymi
warunkami) informacje i kompetencje milionw jednostek, jest koncepcj klasyczn, ktr znajdujemy u Adama Smitha,
Friedricha Hayeka, Kennetha Arrowa czy Grarda Debreu. Podobnie wiekowa jest myl, wedug ktrej mechanizmy gosowania
stanowi inny skuteczny model gromadzenia informacji (i oglniej: idei, refleksji itd.) posiadanych przez kadego: siga czasw
Nicolasa de Condorceta. O najnowszych badaniach wok tego konstruktywistycznego podejcia do instytucji politycznych
i systemw wyborczych zob. aneks techniczny.

57

Na przykad wane jest, by mc sprawdzi, jak sytuuj si przywdcy polityczni rnych krajw w hierarchii dochodw
i majtkw swoich czasw (zob. poprzednie rozdziay). Trzeba jednak podkreli, e wystarczy mog tu odpowiednio
szczegowe tabele statystyczne. Informacje indywidualne nie s na og konieczne.
58 Warto przypomnie, e jednym z pierwszych dziaa zgromadze rewolucyjnych lat 1789 1790 byo ustanowienie Wielkiej
ksigi rent, pozwalajcej sporzdzi kompletn imienn list rent wypacanych przez wadz krlewsk (renty, ktre obejmuj
zwroty dugw, emerytury dawnych urzdnikw krlewskich i zwyke akty aski). Imienny stan liczcy 1600 stron, zawierajcy 23
000 nazwisk, ze wszystkimi szczegami o kwotach (rozmaite renty zostay zgrupowane w jednej linii), subie, wieku, roku
likwidacji, powodach przyznania itd., zosta opublikowany w kwietniu 1790 roku. Wicej informacji o tym interesujcym
dokumencie znajduje si w aneksie technicznym.
59 Wynika to oczywicie z faktu, e pace s na og zgrupowane w jednym rzdzie z konsumpcj poredni (to znaczy zakupami
w innych przedsibiorstwach, ktre wynagradzaj rwnoczenie prac i kapita). W konsekwencji publikowane rachunki nie
pozwalaj ani obliczy podziau na zyski i pace, ani zbada ewentualnych naduy dotyczcych konsumpcji poredniej (ktre
mog by sposobem na istotne zwikszenie siy nabywczej kadr kierowniczych czy akcjonariuszy). Na temat rachunkw spki
Lonmin i kopalni Marikana zob. aneks techniczny.
60 Niezbdna jest tu wymagajca postawa wobec demokracji, w rodzaju tej proponowanej przez filozofa Jacquesa Rancirea. Zob.
w szczeglnoci J. Rancire, Nienawi do demokracji, tum. M. Kropiwnicki, Ksika i Prasa, Warszawa 2008.

Wnioski

Staraem si przedstawi w tej ksice aktualny stan naszej wiedzy historycznej na temat podziau
dochodw i majtkw od XVIII wieku oraz zbada, jakie wnioski mona z tego wycign w XXI
wieku.
Zgromadzone na potrzeby tej ksiki rda s znacznie obszerniejsze od dotychczas
wykorzystywanych przez innych autorw, co oczywicie nie oznacza, e s kompletne i wyczerpujce.
Wszystkie przedstawione tu wnioski s zatem obarczone wtpliwociami, otwarte na dyskusj
i krytyk. Celem bada w naukach spoecznych nie jest jednak produkowanie matematycznych
pewnikw ani zastpowanie demokratycznej debaty publicznej.
Podstawowa sprzeczno kapitalizmu: r > g
Oglny wniosek z mojego badania jest taki, e gospodarka rynkowa oparta na wasnoci prywatnej,
pozostawiona sama sobie, zawiera wane siy konwergencji zwizane zwaszcza z upowszechnieniem
wiedzy i kwalifikacji, ale rwnie siy rozwarstwienia, potne i potencjalnie zagraajce naszym
demokratycznym spoeczestwom oraz wartociom sprawiedliwoci spoecznej, na ktrych si one
opieraj.
Gwna sia destabilizujca zwizana jest z faktem, e stopa prywatnego zwrotu z kapitau r moe
by znaczco i trwale wysza od stopy wzrostu dochodu i produkcji g.
Nierwno r > g sprawia, e majtki zgromadzone w przeszoci rekapitalizuj si szybciej, ni
wynosi tempo wzrostu produkcji i pac. Ta nierwno wyraa podstawow sprzeczno logiczn.
Przedsibiorca nieuchronnie stara si przeksztaci w rentiera i coraz silniej dominowa nad tymi,
ktrzy posiadaj tylko wasn prac. Raz zgromadzony kapita sam si reprodukuje, rosnc szybciej,
ni ronie produkcja. Przeszo zatem pochania przyszo.
Konsekwencje tych mechanizmw dla dugookresowej dynamiki podziau bogactw mog by
powane, zwaszcza jeli uwzgldnimy fakt nierwnoci zwrotu w zalenoci od rozmiarw kapitau
pocztkowego oraz to, e proces powikszania si nierwnoci majtkowych postpuje w skali
wiatowej.
Nie ma prostego rozwizania tego problemu. Wzrostowi mog sprzyja inwestycje w ksztacenie,
wiedz czy technologie niezanieczyszczajce rodowisko, ale nie przyniesie to wzrostu na poziomie
4 % albo 5 % rocznie. Dowiadczenie historyczne pokazuje, e tylko kraje nadrabiajce dystans
w stosunku do innych, jak Europa podczas wspaniaego trzydziestolecia albo Chiny i inne
gospodarki wschodzce dzisiaj, mog uzyskiwa tak szybki wzrost. W przypadku krajw znajdujcych
si w globalnej awangardzie technologicznej, a wic ktrego dnia obejmujcych cao naszej
planety, wszystko zdaje si wskazywa, e stopa wzrostu na dusz met nie moe przekracza 1
1,5 % rocznie, niezalenie od prowadzonej polityki1.
Ze rednim zwrotem z kapitau rzdu 4 5 % jest wic prawdopodobne, e nierwno r > g
w XXI wieku ponownie stanie si norm, jak dziao si to zawsze w historii i jak byo jeszcze
w XIX wieku i w przededniu I wojny wiatowej. W XX wieku wojny wymazay przeszo
i zdecydowanie zmniejszyy zwrot z kapitau, stwarzajc w ten sposb iluzj strukturalnego

przekroczenia kapitalizmu i jego fundamentalnej sprzecznoci.

Mona oczywicie wysoko opodatkowa zwrot z kapitau w taki sposb, by obniy zwrot prywatny
poniej poziomu stopy wzrostu. Ale jeli dokona si tego nazbyt arbitralnie i nazbyt topornie,
powstanie ryzyko zduszenia motoru akumulacji i w efekcie jeszcze wikszego obnienia stopy
wzrostu. Przedsibiorcy nie mieliby czasu na przeksztacanie si w rentierw, poniewa nie byoby
przedsibiorcw.
Dobrym rozwizaniem problemu jest doroczny podatek progresywny od kapitau. Mona by w ten
sposb unikn spirali zwikszajcych si nierwnoci, zachowujc rwnoczenie siy konkurencji
i bodce, tak aby akumulacja pierwotna moga odbywa si wci na nowo. Wskazalimy na przykad
moliw skal opodatkowania ze stawkami ograniczonymi do 0,1 % albo 0,5 % rocznie dla majtkw
poniej 1 miliona euro, 1 % midzy 1 i 5 milionw euro, 2 % midzy 5 i 10 milionw euro oraz
dochodzcych do 5 % albo 10 % dla kilkuset milionw albo kilku miliardw euro. Pozwolioby to na
powstrzymanie wzrostu globalnych nierwnoci majtkowych, rosncych obecnie w tempie nie do
utrzymania na dusz met, co powinno martwi najbardziej nawet zaprzysigych obrocw
samoregulujcego si rynku. Dowiadczenie historyczne wskazuje poza tym, e rwnie skrajne
nierwnoci majtkw nie maj wiele wsplnego z duchem przedsibiorczoci i w aden sposb nie
przyczyniaj si do wzrostu. Nie su zatem poytkowi powszechnemu, by posuy si piknym
zwrotem z artykuu pierwszego Deklaracji z 1789 roku, ktrym otworzylimy t ksik.
Trudno polega na tym, e takie rozwizanie, jak podatek progresywny od kapitau wymaga bardzo
wysokiego poziomu wsppracy midzynarodowej i integracji polityki regionalnej. Nie ley ju ono
w zasigu pastw narodowych, w ktrych udawao si wywalczy dawniejsze kompromisy spoeczne.
Wielu ludzi niepokoi si, e pjcie drog zacienionej wsppracy i integracji, choby wewntrz Unii
Europejskiej, podkopie tylko uzyskane osignicia (poczynajc od pastwa socjalnego, cierpliwie
budowanego w krajach europejskich w konsekwencji wstrzsw XX wieku), prowadzc do
zbudowania jedynie wielkiego, jednolitego rynku charakteryzujcego si coraz bardziej czyst
i doskona konkurencj. Taka czysta i doskonaa konkurencja nie zmieniaby niczego w nierwnoci
r > g, ktra w aden sposb nie wynika z niedoskonaoci rynku czy konkurencji, a wrcz
przeciwnie. Takie ryzyko istnieje, ale wydaje mi si, e tak naprawd nie ma innego wyboru jeli
chcemy kontroli nad kapitalizmem jak konsekwentne postawienie na demokracj, zwaszcza w skali
europejskiej. Inne wsplnoty polityczne wikszych rozmiarw, jak Stany Zjednoczone czy Chiny,
maj nieco bardziej zrnicowane opcje. W przypadku maych krajw europejskich, ktre wkrtce
stan si mikroskopijne w skali gospodarki globu, droga zamknicia si w granicach narodowych
moe prowadzi wycznie do frustracji i rozczarowa jeszcze wikszych ni droga europejska.
Pastwo narodowe pozostaje waciwym poziomem pozwalajcym realnie modernizowa polityk
spoeczn i fiskaln, jak rwnie w pewnej mierze rozwija nowe formy zarzdzania i wasnoci
dzielonej, poredniej midzy wasnoci publiczn i prywatn, co stanowi jedno z kluczowych
wyzwa przyszoci. Wycznie jednak integracja polityki regionalnej umoliwi skuteczne
regulowanie zglobalizowanego kapitalizmu majtkowego XXI wieku.
O ekonomi polityczn i historyczn
Pozwol sobie zakoczy kilkoma wnioskami w kwestii ekonomii i nauk spoecznych. Jak pisaem we
wprowadzeniu, nie widz innego miejsca dla ekonomii ni jako dyscypliny nauk spoecznych, obok
historii, socjologii, antropologii, nauk politycznych i wielu innych. Mam nadziej, e ta ksika cho
po czci pokazaa, co przez to rozumiem. Nie przepadam za okreleniem nauka ekonomii, ktre

wydaje mi si wyjtkowo aroganckie i mogce tworzy wraenie, jakoby ekonomia miaa osiga
poziom naukowoci wyszej, specyficznej, odrbnej od innych nauk spoecznych. Zdecydowanie wol
okrelenie ekonomia polityczna, moe nieco przestarzae, ale majce zalet ilustrowania tego, co
moim zdaniem jest jedyn do przyjcia specyfik ekonomii wrd nauk spoecznych, mianowicie jej
ukierunkowania politycznego, normatywnego i moralnego.
Od swych pocztkw ekonomia polityczna zmierza do naukowego, a w kadym razie racjonalnego,
w sposb systematyczny i metodyczny, badania tego, jaka powinna by idealna rola pastwa, a take
jakie instytucje i polityki publiczne najblisze s idealnemu spoeczestwu. To niezachwiane denie
do badania dobra i za, czyli materii, w ktrej kady obywatel jest specjalist, moe budzi miech,
zwaszcza e czsto pozostaje niezaspokojone. Rwnoczenie jednak jest ono poyteczne, a nawet
niezbdne, gdy naukowcom i specjalistom od nauk spoecznych zbyt atwo przychodzi sytuowanie
si na zewntrz debaty publicznej i konfrontacji politycznej, zadowalanie si rol komentatorw
i krytykw najrniejszych wystpie czy statystyk. Badacze spoeczni, jak zreszt wszyscy
intelektualici i w ogle wszyscy obywatele, powinni wcza si do debaty publicznej. To
zaangaowanie nie powinno sprowadza si do wystpowania w imi wielkich abstrakcyjnych zasad
(sprawiedliwoci, demokracji, wiatowego pokoju). Powinno natomiast znajdowa wyraz
w konkretnych decyzjach, instytucjach i wyborach politycznych, czy chodzi o pastwo socjalne,
podatki, czy zaduenie. Wszyscy ze swych perspektyw zajmuj si jako polityk. Nie ma wskiej
elity liderw politycznych po jednej stronie, a po drugiej armii widzw i komentatorw, mogcych
tylko wrzuca gos do urny raz na pi lat. Idea, zgodnie z ktr etyka badacza i etyka obywatela
byyby nie do pogodzenia, a debat o rodkach naleaoby oddziela od debaty o celach, jakkolwiek
zrozumiaa, wydaje mi si zudna i w sumie niebezpieczna.
Zbyt dugo ekonomici dyli do okrelenia swej tosamoci w kategoriach rzekomo naukowych
metod. W rzeczywistoci metody te s przede wszystkim oparte na nieumiarkowanym korzystaniu
z modeli matematycznych, ktre czsto staj si tylko wymwk pozwalajc na zajmowanie si
dziedzin i maskowanie prnoci wasnych sw. Zbyt wiele energii poszo i dalej idzie na czysto
teoretyczne spekulacje, podczas gdy fakty ekonomiczne, ktre pragnie si wyjani, albo problemy
spoeczne i polityczne, ktre chce si rozwiza, nie zostay nawet jasno okrelone. Obecnie wrd
ekonomistw da si zauway duy entuzjazm dla metod empirycznych opierajcych si na
kontrolowanych eksperymentach. Metody te, stosowane z umiarem i rozwag, mog okaza si bardzo
przydatne i maj przynajmniej t zalet, e kieruj niektrych badaczy w stron konkretnych
problemw i znajomoci terenu (jest na to najwysza pora). Te nowe podejcia nie s jednak
pozbawione pewnej scjentystycznej iluzji. Mona na przykad spdzi duo czasu, wykazujc
niewtpliwe istnienie czystych i realnych relacji przyczynowych, ale zapominajc po drodze, e sam
omawiany problem ma niekiedy ograniczone znaczenie. Metody te mog te w pewnym stopniu
prowadzi do zaniedbania lekcji historii i zapominania, e to dowiadczenie historyczne pozostaje
naszym gwnym rdem wiedzy o wiecie. Nie mona powtarza historii XX wieku, tak jakby
I wojna wiatowa nigdy si nie wydarzya albo jakby podatek dochodowy i emerytura repartycyjna
nigdy nie istniay. Przyczynowoci historyczne s zawsze trudne do ustalenia z ca pewnoci. Czy
jestemy pewni, e dana polityka miaa akurat taki skutek albo e nie stao si tak rwnie z innej
przyczyny? A przecie niedoskonae lekcje, ktre mona wycign z bada historycznych,
w szczeglnoci z analizy minionego wieku, maj warto nieocenion i niezastpion, ktrym aden
eksperyment laboratoryjny nie zdoa nigdy dorwna. Ekonomici powinni wic przede wszystkim
nauczy si wikszego pragmatyzmu w swoich wyborach metodologicznych, umie w pewnym sensie
strzela ze wszystkich armat naraz i zblia si pod tym wzgldem do innych dyscyplin nauk

spoecznych.
Z kolei przedstawiciele innych nauk spoecznych nie mog pozostawia badania faktw
gospodarczych ekonomistom i salwowa si ucieczk natychmiast, kiedy tylko na horyzoncie pojawia
si jaka liczba, wzgldnie zadowala si stwierdzeniem, e kada liczba jest tylko konstrukcj
spoeczn, co rzeczywicie jest prawd, tyle e niewystarczajc. Ostatecznie obydwie formy
rezygnacji s tym samym, gdy prowadz do oddania pola komu innemu.
Interesy najbiedniejszych
Tak dugo, jak dochody klas wspczesnego spoeczestwa bd pozostaway poza zasigiem badania
naukowego, niemoliwe bdzie napisanie prawdziwej historii gospodarczej i spoecznej. To pikne
zdanie otwiera ksik Mouvement du profit en France au XIX sicle napisan w 1965 roku przez
Jeana Bouviera, Franois Fureta i Marcela Gilleta. Ksika ta zasuguje na ponown lektur z jednej
strony dlatego, e chodzi o jedno z dzie charakterystycznych dla historii seryjnej (histoire srielle),
rozwijanej we Francji w XX wieku (gwnie od lat 30. do lat 70. XX wieku), ze wszystkimi jej
zaletami i wadami, a drugiej strony, i przede wszystkim, dlatego, e przypomina nam drog
intelektualn Franois Fureta, wspaniale ilustrujc dobre i ze powody wyjaniajce schyek tego
programu badawczego.
Kiedy Furet rozpoczyna karier jako mody, obiecujcy historyk, zainteresowa si czym, co
wydao mu si kluczowym tematem do bada wspczesnoci: dochodami klas wspczesnego
spoeczestwa. Ksika jest rygorystycznie napisana, pozbawiona wszelkich sdw z gry i zmierza
przede wszystkim do zgromadzenia materiaw i ustalenia faktw. Okazaa si jednak pierwszym
i ostatnim dzieem Fureta w tej dziedzinie. W Lire et crire, kolejnym wspaniaym dziele,
opublikowanym w 1977 roku z Jacquesem Ozoufem, powiconym alfabetyzacji Francuzw od
Kalwina do Julesa Ferryego, odnajdujemy to samo denie do ustanowienia cigw danych, tyle e
ju nie o zyskach przemysowych, a o wskanikach alfabetyzacji, liczby nauczycieli i wydatkw na
owiat. Zasadniczo jednak Furet zyska saw dziki swym pracom na temat politycznej i kulturowej
historii rewolucji francuskiej, w ktrych trudno znale choby lad dochodw klas wspczesnego
spoeczestwa i w ktrych ten wielki historyk, zajty toczon w latach 70. XX wieku walk
z marksistowskimi historykami rewolucji francuskiej (szczeglnie wwczas dogmatycznymi
i zdecydowanie dominujcymi, zwaszcza na Sorbonie), wydaje si wrcz rezygnowa z wszelkiej
formy historii ekonomicznej i spoecznej. Troch wedug mnie szkoda, bo uwaam za moliwe
pogodzenie tych rnych podej. ycie polityczne i ycie umysowe zachowuj oczywicie swoj
odrbno w stosunku do przemian gospodarczych i spoecznych. Instytucje parlamentarne i pastwo
prawa nie s po prostu instytucjami buruazyjnymi opisywanymi przez marksistowskich
intelektualistw sprzed upadku muru berliskiego. Zarazem jest jednak oczywiste, e skoki cen i pac,
dochodw i majtkw przyczyniaj si do wykuwania pogldw i postaw politycznych, ktre z kolei
rodz instytucje, reguy i polityk wpywajc na ksztat zmian gospodarczych i spoecznych.
Moliwe, a nawet niezbdne jest zatem podejcie zarazem ekonomiczne i polityczne, spoeczne
i kulturowe, poruszajce kwesti majtkw i pac. Spolaryzowane konflikty lat 1917 1989 mamy ju
zdecydowanie za sob. Konflikt kapitalizmu z komunizmem doprowadzi raczej do wyjaowienia ni
pobudzenia bada nad kapitaem i nierwnociami, tak wrd historykw i ekonomistw, jak wrd
filozofw2. Najwysza pora wyj poza dawne spory, a take poza formy bada historycznych, ktre
byy ich wyrazem i ktre wci wydaj si zanadto nimi przesiknite.
Jak zaznaczyem we wprowadzeniu, przedwczesny kres historii seryjnej wyjaniaj po czci

przyczyny techniczne. Trudnoci materialne zwizane z dotarciem do danych i ich obrbk tumacz
niewtpliwie, dlaczego te prace (wcznie z Mouvement du profit en France au XIX sicle) powicaj
w sumie bardzo mao miejsca interpretacji historycznej, co czyni ich lektur stosunkowo such.
Zwaszcza analiza zwizkw midzy przedstawianymi zmianami gospodarczymi a histori polityczn
i spoeczn badanego okresu jest czsto ograniczona, a prace te skupiaj si na skrupulatnym opisie
rde i goych danych, ktre w naszych czasach znajduj swe miejsce raczej w arkuszach
kalkulacyjnych i bazach danych dostpnych w internecie.
Moim zdaniem koniec historii seryjnej wie si z faktem, e ten program badawczy by martwy,
zanim dotar do XX wieku. Kiedy bada si wiek XVIII i XIX, mona jako wyobraa sobie, e
ewolucje cen, pac, dochodw i majtkw kieruj si autonomiczn logik gospodarcz, majc mao
lub zgoa nic wsplnego z logik polityczn i logik kultury. Kiedy bada si wiek XX, iluzja ta pryska
natychmiast. Wystarczy szybki rzut oka na krzywe nierwnoci dochodw i majtkw albo stosunku
kapitau do dochodu, aby zobaczy, e polityka jest dosownie wszdzie, a zmiany gospodarcze
i polityczne s nierozdzielne i powinny by badane cznie. Nakazuje to rwnie bada instytucje
pastwa, podatku czy zaduenia w ich konkretnych wymiarach i odej od uproszczonych,
abstrakcyjnych schematw podziau na gospodarcz baz i polityczn nadbudow.
Oczywicie zdrowa zasada specjalizacji doskonale tumaczy, dlaczego nie wszyscy zaczynaj prac
od ustalania cigw danych statystycznych. Istnieje tysic i jeden sposobw prowadzenia bada
w naukach spoecznych, i gromadzenie danych nie zawsze jest niezbdne ani szczeglnie pobudzajce
wyobrani (zgadzam si). Ale wydaje mi si, e badacze nauk spoecznych wszystkich dyscyplin,
dziennikarze i komentatorzy wszelkiego rodzaju, dziaacze zwizkowi i polityczni wszelkich odcieni,
a zwaszcza wszyscy obywatele powinni interesowa si powanie pienidzem, jego pomiarem,
dotyczcymi go faktami i zmianami nastpujcymi wok niego. Ci, ktrzy maj go duo, nigdy nie
zapominaj broni swoich interesw. Odmowa zmierzenia si z liczbami rzadko suy interesom
najbiedniejszych.

1 Trzeba doda, e z czysto logicznego punktu widzenia zwyka stopy wzrostu g moe rwnie prowadzi do wzrostu stopy zwrotu

z kapitau r, tak wic nie wynika z tego koniecznie zmniejszenie rnicy r g. Zob. rozdzia 10.
2 Kiedy czyta si teksty Sartrea, Althussera czy Badiou dotyczce ich zaangaowania marksistowskiego czy komunistycznego,

mona niekiedy odnie wraenie, e problemy kapitau i nierwnoci midzy klasami spoecznymi interesuj ich tylko
umiarkowanie i chodzi wycznie o pretekst do podjcia tematw innej natury.

Przekad
Andrzej Bilik
Redakcja, korekta
Sylwia Breczko
Wsppraca korektorska
Anna Papiernik | tessera.org.pl
Redakcja naukowa
Micha Sutowski
Opieka redakcyjna
Maciej Kropiwnicki
Projekt okadki, ukad typograficzny
Marcin Hernas | tessera.org.pl
Opracowanie oryginalnych wykresw
Pawe Wjcik | tessera.org.pl, Marcin Hernas | tessera.org.pl

Wydawnictwo Krytyki Politycznej

ul. Foksal 16 II p.
00-372 Warszawa
redakcja@krytykapolityczna.pl
www.krytykapolityczna.pl
Ksiki Wydawnictwa Krytyki Politycznej dostpne s w redakcji Krytyki Politycznej (ul. Foksal 16, Warszawa), wietlicy KP
w odzi (ul. Piotrkowska 101), wietlicy KP w Trjmiecie (Nowe Ogrody 35, Gdask), wietlicy KP w Cieszynie (ul. Zamkowa 1)
oraz ksigarni internetowej KP (www.krytykapolityczna.pl/wydawnictwo) i w dobrych ksigarniach w caej Polsce.
Skad wersji elektronicznej:
Virtualo Sp. z o.o.