Anda di halaman 1dari 17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

ApologiademileBoutroux
Introduoa:mileBoutroux,Aristteles,
Rio,EditoraRecord,2000,
Vol.2daBibliotecaRecorddeFilosofia.
TraduodeOlavodeCarvalhoeCarlosNougu(1)
IntroduoenotasdeOlavodeCarvalho

Apesardoprevisvelboicotedaimprensaincultural,olivrode
ConstantinNoica,AsSeisDoenasdoEspritoHumano,fez
sucessoeaprimeiraediojestquaseesgotada.Ainda
duranteestemsdejaneiroirparaaslivrarias,segundo
informaaRecord,oVolume2daBibliotecadeFilosofiaque
essaprestigiosaeditorapublicaemconvniocomoInstituto
BrasileirodeHumanidades.TratasedoAristtelesde
mileBoutroux,amelhorintroduobreveaopensamentode
Aristtelesquealgumjescreveunestemundo.(Ovolume3,
AOrigemdaLinguagem,deEugenRosenstockHuessy,est
emfasedereviso.)O.deC.

Otextoquesevailerfoiredigidoinicialmentepormile
BoutrouxcomoverbeteparaaGrandeEncyclopdie(Paris,
1886)edepoisincludopeloautornosseustudesdHistoire
delaPhilosophie(1897).Comseuscentoetantosanosde
idade,aindaumadasmelhoresintroduesaoestudoda
filosofiadeAristteles(2),e,foraumououtropontocorrigido
pelapesquisamaisrecente~doqualdoucincianasnotasde
rodap~,dificilmenteseencontrarumguiamaisseguro
paraorientarosprimeirospassosdoestudantequeingressa
noassunto.
http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

1/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

Acausadessavitalidaderesidenosnoextenso
conhecimentoqueoautortinhadasobrasdoEstagiritaede
seuscomentadoresantigosemodernos,porm,muitomais
queisso,naconaturalidadeentreseuespritoeodomestre
queelecelebracomoencarnaosupremadogniogrego.
ExcetuandosetalvezF.W.vonSchellingeFlixRavaisson,
queoantecederamsobmaisdeumaspecto,ningumno
sculoXIXestavamaisdotadoparaapreenderaintimidade
dopensamentodeAristtelesdoqueoautordeDela
ContingencedesLoisdelaNature(1874),ttuloque,para
quemsabedoquesetrata,jtodaumadeclaraode
aristotelismo.
Paracaptarosentidodessaafinidade,precisocompreender
oqueBoutrouxqueriadizercoma"contingnciadasleisda
natureza".
Ahistriadasconcepesmodernassobreomundofsico
podesedividir,grossomodo,emduaspocas:oimpriodo
mecanicismoeaeradafsicaindeterminista.Oprimeiro
originasenosculoXVII,comGalileu,alcanandoseu
apogeunacentriaseguintecomDescarteseNewton.A
segundaesboasenosculoXVIII,comLeibniz,masno
alcanasuaplenaexpressosenodoissculosdepois,com
MaxPlanckeWernerHeisenberg.Oconfrontodessesdois
estilosdepensaranaturezaconfirmaoditodeArthurO.
LovejoysegundooqualtodaahistriaintelectualdoOcidente
apenasumconjuntodenotasderodapaPlatoe
Aristteles.Pois,nosentidomaisrigorosodostermos,o
mecanicismoclssicoplatnicoeoindeterminismomoderno
aristotlico.
Platnicoquerdizer,atcertoponto,pitagrico.Anoo
pitagricadequeDeusescreveolivrodanaturezaem
caracteresmatemticos,longotempoabandonadano
Ocidente,foivigorosamenteretomadapelacincia
renascentista,dandosurgimentoconcepomecanicistade
que,umavezapreendidasasequaesfundamentaisdo
universo,tudoomaissepoderiaconhecerpordeduo
matemtica.
Nadamaisdistantedaverdadehistricadoqueacrena
populardequeanovacinciasevoltouparaaobservaodo
mundonatural,negligenciadapelosescolsticos.Aprimeira
http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

2/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

objeoqueesteslevantaramcontraaleigalilaicadainrcia
foi,precisamente,queelaseopunhaaosfatosobservados.
Galileuinventou,istosim,oexperimentomatematizado,oque
omesmoquedizer:oexperimentoidealizado,queno
correspondeanenhumfatoparticulardaexperincia,mas
sim"frmula"matemticaportrsdosfatos.Acincia
assimconcebidanolidavacomanaturezadadana
experincia,mascomestruturasgeraisque,governando
invisivelmenteosacontecimentosnaturais,sso
apreensveissobaformaderelaesmatemticas.patentea
inspiraoplatnicadesterecuodamentedesdea
multiplicidadesensvelunidadedeumasquantasfrmulas.
Matematizaoquerdizer,desdelogo,simplificao.Aantiga
cinciaaristotlicatambmbuscavaasimplificao,mas
semprepelomtododeremontardosseresindividuaisssuas
espciespormeiodaabstraoedaclassificao,
permanecendosempreestreitamentereferidaaosdados
sensveisdosquaishaviapartido.Nacinciarenascentista,o
quesebuscajnoa"essncia"~ocontedo
intelectualmenteapreensvelportrsdosdadossensveis~,
masapenasafrmula,aequaoquerelacionaunsaos
outrosessesdadossensveis,independentementedequalseja
a"natureza"dosseresconsiderados.Emambososcasosa
menteprocediaporabstrao:masumacoisareduzir
vriosentesunidadedeseustraoscomuns,suprimindoas
variaesacidentais,outracoisareduzilosasuasmedidas,
proporeserelaes.Adescriocientficadomundoperde
assimemalcanceontolgicoeforaexplicativaoqueganha
emprecisomatemticaeaplicabilidadetcnica.Todosos
dadosnoredutveisaomodelomatemticotinhamdeser
excludosdareadeinvestigao,embenefciodacoerncia
dosistema~umaperdaque,deincio,nopareceugrave,
porqueasrelaesmatemticasobtidaspodiam,emseguida,
seraplicadasdevoltanaturezasensvel,demonstrandose
exatas.Abuscadaexatidovaientocadavezmais
substituindoabuscadoquid,daessncia,atopontoemque
setornapossvelproduzirumadescrioassombrosamente
exataeeficazdealgoquenosetemamenoridiadoque
seja.
absolutamenteerradodizerqueanovacincia"derrubou"
ou"contestou"oquequerquefossedacinciaantiga.Ela
limitouseamudardeassunto,investigandoemoutras
http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

3/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

direeserespondendoanovasperguntasquejamaistinham
interessadocinciaantiga.Fortementeinfluenciadapor
Aristteles,estaltimanoacreditavamuitonaeficciado
mtodomatemticonodomniodascinciasdanatureza.As
realidadesmatemticas,segundoAristteles,so
essencialmentefixaseimutveis,nopodendoporisto
corresponderperfeitamenteaosfatosdanatureza,que,por
definio,oreinodamutao~donascimentoeda
deteriorao(genesiVkaiftoraV,gunesiskaiftors).Uma
cinciadanaturezaqueprocedesseprincipalmentepor
mediesecomparaesmatemticaschegaria,nomximo,a
leisdeprobabilidaderazovel,objetodadialtica,muito
abaixodoidealdacertezademonstrativa(apodeixiV,
apodixis),queeraoobjetivosupremodacinciaaristotlica.
Mas,noprimeiromomento,nenhumdosprceresdanova
escolapensounisso.Ossucessosdafsicamatematizadaeram
toestrondososquequalquerobjeoaristotlicaassumiao
ardeumanegaoinsensatadofatoconsumado.Todaa
mitologiamodernaquecontrastaaimagemdeumacincia
medievalpuramentelgicoverbalistacomadanovacincia
voltadapara"aobservaodanatureza"~mitologiaque
aindatransmitidanasescolas,adespeitodejmilvezes
desmoralizadapelapesquisahistrica~nasce,
paradoxalmente,dossucessosobtidospelaaplicaode
modelosmatemticosquessobaspectosmuitodeterminados
elimitadoscorrespondiamrealidadeobservada.Parafazer
umaidiadequantoaimagemestereotipadadatransio
renascentistachegouadominarasconscincias,bastaverque
atumhomemdaautoridadedeAlbertEinsteinchegaa
proclamarqueGalileulibertouacinciafsicadeumjugo
aristotlicodemaisdeummilnio(3).Ora,napocade
Galileu,nofazianemtrssculosqueasconcepesfsicasde
AristtelestinhamreingressadoemcirculaonoOcidente,
porintermdiodeSto.AlbertoMagno,suscitando,emvezde
aprovaogeral,umageralhostilidadequesaospoucosfoi
vencida.Poroutrolado,fatoqueoaristotelismodos
escolsticoseradetipomuitoatenuadopelamediaoda
doutrinacrist,equeumaristotelismostrictusensusvema
surgir,porironia,justamentenorenascentismoitaliano,com
PietroPomponazzi~isto,noperodomesmodoquala
culturadealmanaquetransmitidanasescolasemanuais

http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

4/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

popularesdataofimdahegemoniaaristotlicano
pensamentoocidental.
Qualquerquefosseocaso,osucessodomodelomatemtico,
ampliadopelosdesenvolvimentosextraordinriosquelhedeu
Newton,conferiunovacinciaaautoridadedeumanova
revelaosinatica.Deladoalado,ocontinenteeuropeu
varridoporumaondadematematismo,queabrangedesdeas
discussesteolgicasatajardinagem:Descartesapostana
conversodosinfiispelaargumentaomoregeometrico,
enquantonosjardinsdeVersalhesavegetaorebelde
disciplinadaatreduzirseaoformatodeumtabuleirode
xadrez.Deslumbradapelaclaridadedasequaesque
aparentementetudoexplicavam(emborasuaforadescritiva
viessejustamentedehaveremdesistidodeexplicaroquequer
quefosse),aindanosculoseguinte~queodaefetiva
propagaoeuropiadomecanicismo,pormeiodaobrade
VoltairelementsdelaPhilosophiedeNewton(1738)~a
exaltaodosentusiastaschegaavernanovacinciaum
novofiatlux,oretornoaomomentoprimordialdacriao:
Godsaid:"LetNewtonbe!"~andallwaslight.(4)
UmadaspoucasvozesdiscordantesLeibniz.Matemticoele
prprio,edosmaiores,masigualmenteversadonafilosofia
escolstica(principalmenteportuguesa),queosnovos
filsofoshaviamabandonadosemexame,eleadverteque
"nemtodaanaturezadocorpoconsistesomentena
extenso,isto,emgrandeza,figuraemovimento,mas
queimportanecessariamentereconhecernelaalgoque
tenharelaocomasalmasequesedesigna
habitualmenteporformasubstancial...Podeseat
demonstrarqueanoodagrandeza,dafiguraedo
movimentonodistintacomoseimagina,equeencerra
algodeimaginrioederelativosnossaspercepes."
(5)
Aousadiadessepargrafoeratanta,quehistoricamenteseu
efeitoficariaretidopormaisdoissculos.Apocaque
acabavadeencontrarmaisumargumentoparao
mecanicismonadistinodeBaconentreasqualidades
primriasesecundriasdosobjetos,isto,entreagrandezae
asqualidadessensveis,acreditandopiamentenaobjetividade
daprimeiraenasubjetividadedasltimas,nopodiamesmo
http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

5/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

engolir,danoiteparaodia,aescandalosaproclamaode
queagrandeza"temalgodeimaginrio"edequeaquiloque
hderealeobjetivonosseresoseuindividualeirredutvel
quid~aabominvel"formasubstancial"dosescolsticos.
Assim,ficouoditopelonodito.A"pocadasLuzes"fazsede
avestruz,despedesedeLeibnizcomaschacotasdeVoltaire
(queocaricaturasobopersonagemdoDr.Pangloss)edeixa
asobjeesparadepois,semimaginarquerenasceriamcom
foracentuplicadanosculoXX.
Leibniz,noentanto,jprevque,pelocaminho
matematizante,ascinciasiriamacabardesistindodetoda
certezaetendodesecontentarcomasprobabilidades
razoveisdequefalavaovelhoAristteles.Retribuindoomal
comobem,elesepeapesquisaramatematizaodas
probabilidades,terminandopordescobriroclculo
infinitesimal,incumbidodedeterminarapartirdequeponto
umadiferenapequenasetornairrelevante,econstruindo
assimanicaesperanadequeumafsicareduzida
probabilidadedialticapossaconservaraindaoestatutode
cinciarigorosa.AutilidadedosestudosdeLeibnizparaa
cinciadosculoXXincomensurvel.
Mas,antesqueolegadoleibnizianopudesseserretomado,foi
necessrioumalongabatalhaparaabalareenfimdestruiras
falsascertezasemquesefundavamasambiestotalitrias
domecanicismo,abrindoassimapossibilidadedeumretorno
modstiadoprobabilismoaristotlicoleibniziano.
Nessaluta,acontribuiodemileBoutrouxsemdvidade
umvalorquenemsempreoshistoriadoreslhetmsabido
reconhecer.DelaContingencedesLoisdelaNature,
simplesmente,acontestaoradicaldas"imutveisleis
matemticasdanatureza"emqueomecanicismohavia
apostadoodestinodahumanidadeeuropia.
AargumentaodeBoutrouxpartedeumabasekantiana.
Nasmatemticasreinaaabsolutanecessidadelgica,masos
juzosmatemticossopuramenteanalticos,nosentido
kantiano,isto,suasconclusesjestocontidasemsuas
premissas.Assim,pormaisquebusquemosadaptaras
realidadesdomundosensvelaumpadrodeexatido
matemtica,jamaisoconseguiremosporcompleto,porque,de
umlado,acinciadanaturezanopodecontentarsecom
http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

6/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

purosjuzosanalticosedeve,aocontrrio,produzirjuzos
sintticosobtidosdaexperinciaporoutrolado,essesjuzos
sintticosnoterooutrofundamentosenoainduo,que
nopoderjamaisobtersenocertezasaproximativas.Os
juzosproduzidospelacinciadanaturezanoseronunca
juzoscategricos,masjuzoscontingentes.
SeBoutroxtivesseparadoa,teriaapenasrepetidoKant,
assinalandoumlimiteconstitutivodonossoconhecimento
experimental.Mas,prossegueele,acontingncianoests
nosjuzoscientficosqueproduzimossobreanatureza:est
nanaturezamesma.Adiferenaessencialentreasentidades
matemticaseosseresdomundofsiconorefleteapenas
algumaimperfeiodanossamente,masanaturezamesma
destesedaquelas.Senoconseguimosreduzirtodoocosmosa
umasquantasequaesdasquaistudoomaissepudesse
deduzirmatematicamente,simplesmenteporqueosseresda
naturezanosoentidadesmatemticas,formais,imutveis,
alheiasaotempoeaoespao,mas,aocontrrio,suaforma
mesmadeexistnciaamudananoespaoenotempo.Na
natureza,aocontrriodoqueacontecenodomniolgico
formal,podemacontecercoisasnovas,imprevistas.A
necessidadenaturalexiste,sim,masumanecessidade
condicionalerelativa.Maisainda,noumsemesmo
padrodenecessidaderelativaqueimperaemtodoo
universo,masestesedivideemestratos,quevosubindoda
necessidademaisimperiosaataquasecompleta
indeterminao,novigorandoempartealgumanemo
absolutodeterminismonemoacasocompleto.Daque,sendo
impossvelalcanarumaperfeitaexatidomatemticanas
leisgeraisdanatureza,amatematizaodacincianatural
acabetomandoaformadeumraciocniodeaproximao
probabilstica.(6)
OcontingencialismodeBoutroux,seporumladorevigoraas
crticasdeAristtelesaomtodomatemticonafilosofia
natural,poroutroenunciadamaneiramaisenfticao
programaquemaistardeviriaaserrealizadopelo
indeterminismodePlanckeHeisenberg.
Omaisinteressante,nocaso,queoprprioAristteles,ao
enfatizaraslimitaesdomtodomatemticoemfsica,no
apenasseabstmdenegartodautilidadeaessemtodo,mas
eleprpriolanaasbasesparaoestudomatemticodo
http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

7/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

movimento,indo,portanto,muitoalmdoque,napoca
renascentista,puderampercebertantoseusseguidoresquanto
seusdetratores(7).Estaobservao,postaemrelevobem
recentemente,mostraqueocontingencialismodasleisda
naturezaestavabemmaisprximodoespritodo
aristotelismodoquetalvezoprprioBoutrouxohouvesse
percebido.
evidentequeadvidadeBoutrouxnoerascom
Aristteles.Eleaprendeumuitocomateoriadohbito
enunciadapeloseumestreFlixRavaisson,aoqualDela
ContingencedesLoisdelaNaturededicado.Segundo
Ravaisson,acapacidadedeadquirirhbitosuma
propriedadegeraldanatureza.Ravaissondefineohbito
como
"amaneiradesergeralepermanente,oestadode
umaexistnciaconsideradaquernoconjuntodos
seuselementos,quernasucessodassuaspocas.
Hbitoadquiridoaquelequeconseqnciade
umamudana.
Masoqueseentendeespecificamenteporhbito,e
queconstituioassuntodestetrabalho,no
somenteohbitoadquirido,masohbitoque,em
decorrnciadeumamudana,contradoem
relaoaessamudanamesmaquelhedeu
nascimento.
Ora,seohbito,umavezadquirido,umamaneira
desergeral,permanente,eseamudana
passageira,entoohbitosubsisteparaalmda
mudanadaqualresultado.Ademais,seelenose
refere,enquantohbitoeporsuaessnciamesma,
senomudanaqueoengendrou,ohbito
subsisteporumamudanaquejnoequeno
ainda:porumamudanapossvel~eisosinal
mesmopeloqualdeveserreconhecido."(8)
NoentenderdeRavaissoneBoutroux,asproclamadas"leis"
danaturezasoemverdadehbitos,que,emborapossam
permanecerestveisporumtempoimpensavelmentelongo,
nadatmdeeternoeimutvel.

http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

8/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

OcontingencialismonoantecipouapenasafsicadePlancke
Heisenberg.Eletambmresolveu,antecipadamente,todasas
contradiesemqueviriaadebaterse,emseusconfrontos
comomecanicismodascinciasfsicas,aescolaalemdas
"cinciasdoesprito"(Geisteswissenschaften).Opressuposto
bsicodequeparteessaescolaadistinoestabelecidapor
WilhelmDilthey~inspiradoemWindelbandeRickert~entre
"compreenso"e"explicao",aquecorrespondeoutra,entre
"sentido"e"causa".Osfatosdanatureza,segundoDilthey,
explicamsepelassuascausasosfatosdahistriaedacultura
compreendemsepeloseusentido.Estaradicaloposiode
mtodosentrecinciasdanaturezaedaculturafoilogoem
seguidarelativizadaporMaxWeber,aoalegarque,embora
semaspiraraformularleiscausaisdeordemgeral,as
cinciasdaculturanopodemabdicartotalmenteda
explicaocausalnemdoinstrumentalmatemtico.
EstaobjeodeWeberfoiamplamenteaceitapeloscientistas
sociais,maspouqussimosdentreelestiveramaousadiade
levlassuasltimasconseqncias.Queconseqncias?
Simplesmenteisto:Seomtodocausalematemticonopode
serexcludodacinciashumanas,quemgaranteque,
reciprocamente,omtodocompreensivonopossaser
aplicadoscinciasdanatureza?Falarnumsentidodosfatos
danatureza,paraomecanicistadeestritaobservncia,
antema.Anaturezatalcomoenfocadapelacinciadesde
Galileupuracoisa,objetividademuda.Todatentativade
captarnosfatosdouniversoumsentido,umvalor,pura
"criaocultural",paranodizerantropomorfismoprimitivo.
Massermesmoassim?Ocombateconcepocoisistada
naturezacomeou,nonossosculo,damaneiramaismodesta,
emcrculosdemarginaiseexcludosdacomunidade
acadmica.OprimeirodelesfoiRenGunon.EmOReinoda
QuantidadeeosSinaisdosTempos(1945),eleatacou,com
basenacosmologiavedantina,areduodacincianatural
aosaspectosquantitativos,queseparaartificialmentemundo
naturalemundohumano,eexigiuumretornoaantigas
cosmologiasqueintegravamambosnumavisodanatureza
comomanifestaovisvelderealidadesespirituais.Titus
Burckhardt,umcontinuadordeGunon,assimresumea
crticadomestre:
"Amaismnimapercepo,ofatodeque
apreendamoscomossentidosumobjetoqualquer,
http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

9/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

dequeoincorporemosrededeimagensinteriores
edequeoespritooreconheacomoverdadeiroe
real,constituiumprocessoindivisvelque
demonstracomo,nestemundo,condiesdetipo
muitovariadoseinseremumasnasoutras,umasem
modoespaotemporal,outrasemmodotemporal
noespacialeoutras,ainda,emmodosupra
espacialesupratemporal.Distoresultaquea
realidadenoconsisteemmerascoisas,mas
representaumaordemdeinconcebvelsutilezae
multiplicidadedenveis.Todosospovosqueno
estejamdeformadospelamodernidadesabemdisso.
Terconscinciadamultplicegradaointernada
existnciafazpartedaexperinciaprimordial
humana.Semvirtudedeumaevoluomuito
peculiardopensamentofoipossvelchegaraoponto
deaceitarumacinciabaseadaexclusivamenteem
dadosnumricoscomoexplicaosatisfatriado
cosmos."(9)
EmboraGunonfosseaindamaisfundonacrtica,
demonstrando,emLesPrincipesduCalculInfinitsimal
(1952),queacinciaquantitativistaacabaraperdendoa
noomesmadoqueeraquantidadeeentrandocomistonas
maisgrotescascontradies,acomunidadeacadmicafez
questoestritadeignorlo.
Mas,aospoucos,crticassemelhantescomearamabrotarde
dentrodoprpriogrmio.EdmundHusserl,talvezofilsofo
demaiorinfluncianoscrculosacadmicoseuropeusdesua
poca,mostra,emACrisedasCinciasEuropias,quea
matematizaodaimagemdanaturezaimportaemignorar
diferenasdecisivasentreestratosdarealidade.Unsanos
depois,aantroplogaMaryDouglascontestaanoodeque
todosossignificadosentrevistosnanaturezaporcivilizaes
antigassejammeras"criaesculturais"arbitrrias,sem
conexocompropriedadesobjetivasdanatureza:semapoio
emdadosobjetivosdanatureza,nenhumsimbolismo
possvel.(10)Osimbolismonaturalnoapenasexistemasa
condiomesmaparaaexistnciadasculturas.Oataquese
radicalizaquandoSeyyedHosseinNasr,laureadohistoriador
dascincias,lanasobreaconcepoquantitativistada
naturezaaculpapelodesastreecolgico,que,aessaaltura,
comeaapreocuparosmeioscientficos.(11)Quaseaomesmo
http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

10/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

tempo,RaymondRuyer,bilogoeminente,informaaomundo
queoconjuntodeidiascosmolgicasinformalmente
compartilhadopelaelitecientficanorteamericananosse
operadicalmenteatodocientificismomecanicistamas
forma,demaneiraquaseespontnea,asbasesdeumaviso
gnsticadouniverso.Eumadasbasesdessagnose
justamenteaconstataodequetodomaterialismo
mecanicistatomaomundopeloavesso:
"Omaterialismoconsisteemcrerquetudo
objeto,tudoexterior,tudocoisa.Eletomapor
pressupostoocartersuperficialdapercepo
visualedaconscinciacientfica.Eletomacomo
ladodireitooavessodosseres."(12)
Emdiretaoposioaessavisodascoisas,osgnsticosde
Princetoninsistiamemqueaformaprpriadeexistnciade
tudoquantoexisteseralgoemsimesmo,possuirumquid,
umaconsistnciainterna,umaidentidadee,nofimdas
contas,quaseumego.(13)
Deumpasso,acinciadosculoXXnoapenasvoltavas
formassubstanciaisdosescolsticosedeLeibnizmastambm
demoliaomuroentrecinciasdanaturezaecinciasda
cultura,entre"explicao"e"compreenso".Naperspectiva
deRuyer,jnoseriadescabidoaumfsicoouaumbilogo
indagar,paraalmdascausaseprocessos,osentidodeum
fatonatural.Estavaassimabertaaviaparaareconstituio
dacinciacompreensivadanaturezareivindicadaporGunon,
BurckhartdteNasr.EumdosinstrumentosqueRuyer
apontavacomomaispromissoresnessesentidoera
justamenteumadisciplinacientficadecriaorecentequeat
ento,aplicadaunilateralmenteaodomniodascincias
humanas,pareceradestinadaafortalecerospreconceitos
matematizantes:ateoriadainformao.Nascinciasda
natureza,eladariaoresultadoinverso:umavezenfocado
qualquerfenmenonaturalcomoumprocessodetransmisso
erecepodeinformaes,aconsideraodeumsentidose
tornavanoapenasumapossibilidade,masumanecessidade.
Noprecisoexagerar,nahistriadaprogressivademolio
dafmecanicista,opapelquedepoisdeRuyer
desempenharamThomasKuhn,comateoriadas"revolues
cientficas",eMichelFoucault,comaalegaodequeas
http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

11/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

epistemes~sistemasdechavesbsicasdetodoopensamento
cientficodeumapoca~sesucedemdemaneiraarbitrria.A
irracionalidadedaHistria~atmesmodaHistriadas
cincias~nadaprovacontraarazo.Masdificilmentea
crenanamecanicidadematemticadouniversopoderia
resistiraumabalocomooquelhedeuobilogoRupert
Sheldrakecomsuateoriadaressonnciamrfica:
"ANaturezaessencialmentehabitual.Entreos
gregosdesenvolveuseaidiadequeomundo
governadoporprincpiosinvisveis,nomateriais,
quetranscendemespaoetempo.Ospitagricos
conceberamnoscomonmeroserelaes
numricasosplatnicos,comoidiasouFormas
intemporais.Estespressupostoserigiramseem
fundamentosdacinciamoderna,edosculoXVII
emdianteosprincpiosimateriaisgovernantesdo
universomaterialforamconcebidoscomoleis
imutveismoldadasporumDeusmatemtico.
Atadcadade60,essavelhaidiapareciamaisou
menosinquestionvelouniversomesmoeravisto
comoumamquinaeterna,eportantooque
poderiasermaisnaturaldoqueofatodeleiso
governarem?Mas,comarevoluocosmolgica
causadapelateoriadoBigBang,ocosmostornou
semaisparecidocomumorganismoem
desenvolvimentodoquecomumamquinaeterna.
Elepareceternascidouns15milhesdeanosatrs,
etersedesenvolvidoecrescidodesdeento.A
totalidadedanaturezaevoluiuumdianohouve
tomos,nemmolculas,nemestrelasouplanetas,
nemcristaisouclulasviventes.Todosesses
sistemasdesenvolveramsenocursodotempo.
Assim,porquecontinuaramosapressuporque
numuniversoemevoluoasleisqueosgovernam
foramfixadasdeantemo,antesatqueouniverso
viesseaexistir?
Porquenoexplorarapossibilidadedequeas
regularidadesdanaturezatenhamefetivamente
evoludo?Talvezelasdependamdehbitosquese
desenvolvemorganicamentedentrodouniverso,

http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

12/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

antesquedeleisimpostasporumamente
matemticapreexistente."
Aidiadequeasregularidadesdanaturezaseassemelham
antesahbitosdoquealeiseternasfoipropostapor
SheldrakenolivroANewScienceofLife:TheHypothesisof
FormativeCausation("UmaNovaCinciadaVida:AHiptese
daCausalidadeFormativa"),em1981,edesenvolvidaemThe
PresenceofthePast:MorphicResonanceandtheHabitsof
Nature("APresenadoPassado:ARessonnciaMrficaeos
HbitosdaNatureza",1988).
Essahiptesepostulaqueossistemasauto
organizantes,detodososnveisdecomplexidade
comotomos,molculas,cristais,clulas,
organismos,sociedades,planetasegalxias,so
estruturadosporcamposespecficoschamados
camposmrficos,equeestescamposcontmuma
espciedememriacoletivaderivadadecoisas
anterioresdasuamesmaespcie.Assim,cada
cristaldeaspirina,porexemplo,oucadapde
carvalho,moldadoporumcampoqueelemesmo
moldadopelainflunciacumulativadoscristaisde
aspirinaepsdecarvalhoqueosantecederam.A
influnciadossistemassimilaresanteriores,agindo
atravsoupormeiodoespaoedotempo,ocorre
peloprocessodaressonnciamrfica,queenvolve
umaaodosemelhantesobreosemelhante.(14)

ParacelsoouAgrippanodiriamissomelhor.Ateoriada
ressonnciatrazdevolta,precisamente,asvelhasnoesda
analogia,dassimpatias,dascorrespondncias,enfimas
similitudes,(15)todecisivasnafilosofiaantigaemedievalda
natureza,queaepistemerenascentistaacreditavahaver
banidoparasempreeque,historicamentefalando,stinham
sobrevivido,aduraspenas,nointeriordoguetoesotrico
perpetuamenteassediadopelainquisiocientficamoderna.
Acinciadestefimdesculopodenoestaraindatotalmente
livredacontaminaomecanicista,comoseucortejode
seqelastotalitrias.Masaampliaodohorizontedas
perguntaspossveisfoital,quehojeemdianenhumfilsofoou
cientistapode,semincorrerempecadodedogmatismoque
http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

13/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

nopassardespercebidoaningum,proclamaraexistncia
deumabismointransponvelentreacinciamodernaea
cinciaantigaemedieval,nemmuitomenosinstalarsena
primeiracomapresunocegacomque,aindaem1932,um
LonBrunschvicg,lendoossbiosdopassado,sesentiaum
homemadultoaouvirhistriasdecrianas.(16)
Mas,nosculopassado~nosculodeDarwineSpencer,de
HaeckeleComte~,essapresunoimperavaportodaparte,e
oestablishmentacadmicofaziacoroquaseunnime
profeciadeRenan:
"Acincianoterdestrudoossonhosdopassado
senoparalhesprnolugarumarealidademil
vezessuperior."(17)
Desafiaressacertezaeraexporsechacota,aoboicote,ao
isolamento.Eoquemaisimpressiona,nafilosofiafrancesado
sculoXIX,avigorosaatualidadequeapresenta,parans
dehoje,ogrupodepensadoresque,dentrodaprpria
cidadelaacadmica,ousaramoporseaesseformidvel
consenso.LerhojeRenanouComte,ouqualquerdosoutros
profetasdoimpriocientficomaterialista,sentirocheiro
inconfundveldamorteedopassado.LerRavaisson,Oll
Laprune,Lachelier,masprincipalmenteBoutroux,entrar
numaatmosferaquenossae,emcertosmomentos,
conversarcomalgumquenosfala,porantecipao,do
mesmotipodecinciaquehojesaltadosculoXXparao
terceiromilnio.
Curiosamente,muitodopensamentodessesprecursores
permanecedesconhecidodaquelesque,pordescendncia
diretaouatmesmoressonnciamrfica,expemhojeidias
anlogasssuas.NopargrafodeSheldrakeacimacitado,
ficabemclaroqueeleignoraporcompletoqueadoutrinados
hbitosdanaturezajforaexposta,comtodasasletras,com
maisdecemanosdeantecedncia,pormileBoutroux,
partindodeumaidiadeseumestreFlixRavaisson.
NemRavaissonnemBoutrouxjamaisesconderamoquesuas
idiasdeviamaSchelling,aLeibnizesobretudoaAristteles.
Idnticadvidatmhoje,sabendooouno,oshomensde
cinciaqueseabremaoestudodosimprevistos,das
singularidadesirrepetveis,domisteriosoacordoentreordem
edesordemqueseobservaportodapartenumcosmosbem
http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

14/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

diferentedamquina,escravadaordemmatemtica,
imaginadapelacinciarenascentista.(18)Adistinode
Aristtelesentreumreinocelesteemetafsico,regidoporleis
eternas,eummundosublunarounatural,submetido
mudanaecapazdeimitaraestabilidadedoprimeiro
mediantealgummeiotermoentremudanaepermanncia,
umaidiaqueressoa,comtodaasuafora,nosnas
descobertasdeSheldrakemas~sparadarmaisumexemplo
~nateoriadascatstrofesdeRenThom.(19)
Masasimplescapacidadedeextrairriquezasdedentrodeum
legadoaristotlicoqueestavasoterradosobtrssculosde
maledicnciajmostraapoderosaindependnciade
pensamentoqueanimavaaquelesdoisfilsofosfranceses,
aquelaindependnciaquelhespermitiaexaminaracincia
antigacomumavisodiretaeobjetiva,saltandoporcimadas
viseirasimpostaspeloestablishmentacadmicodeento.
NocasodeBoutroux,essaindependnciasomaseaoutro
fator,queotorna,tambm,umesplndidohistoriadorda
filosofia.queofilsofodacontingncia,tendorejeitadoas
supostasleiseternasdanatureza,nopoderiaemseguida
cairescravoantepretensasleisdeferrododevirhistrico,a
cujocultoainflunciahegelianavinhaafeioandoboaparte
daintelectualidadeeuropia.ComofrisouAndrCanivez,
Boutroux,emseusestudoshistricos,
"seopeaoneohegelianismoeinsistenuma
filosofiadahistriaquenosejademonstraode
umaregularidadepreestabelecidanofundode
singularidadesparciaismutuamenteneutralizadas.
Elepreferiutrazerluzaatividadedolivrearbtrio
nofiodacontinuidadehistrica.Nohumsistema
dahistria.Elanoaressurreiodasdoutrinas
mortas,masoacionamentodeseusrecursos
inesgotveis.Ohistoriadorunese,assim,aoterico
dacontingncia".(20)
Noh,defato,compreensomaishumilde,maisobjetivae
maisprofundadeumafilosofiadoqueaquelaque,emvezde
"explicla"pelo"seutempohistrico",remetendoaaomuseu
dasidiasinofensivas,(21)busca,aocontrrio,compreender
seasimesmaporela,revigorandoasuaforaeasualuz
originriasedemonstrandomaisumavezaverdadeda
http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

15/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

sentenadeHoffmansthal:"Paraoesprito,tudoest
presente."
OAristtelesqueoleitorvaiencontrarnopresentevolume~e
tambmaquelequeseencontrarnasLiessobreAristteles,
domesmoautor,aserpublicadasembrevenestacoleo~
noportantoumdadohistricodeumaculturaextinta,
exibidoporumarquelogo,masumtesourofilosficoe
cientficorevivificadoporumintrpretecapazde"prem
aoosseusrecursosinesgotveis".

RiodeJaneiro,31deJulhode1999
OlavodeCarvalho

NOTAS
1.Utilizamosparaatraduootextoda4ed.,Paris,Alcan,1925.Pormotivos
tcnicos,omitimosnestaedioosacentosdaspalavrasgregascitadas.
2.E,paracontinuaressesestudos,nadamelhorqueasLiessobreAristteles
pronunciadasporBoutrouxnacoleNormaleSuprieureentre1879e1879,
queseropublicadasproximamentenestacoleo.
3.AlbertEinsteineLeopoldInfeld,AEvoluodaFsica,trad.GiasoneRebu,
Rio,Zahar,1976,Cap.I("Aascensodoconceitomecnico").
4.WilliamBlake.
5.DiscoursdeMtaphysique,12.
6.Cf.N.Denyer,"Canphysicsbeexact?",emF.DeGandteP.Souffrin(eds.),
LaPhysiquedAristoteetlesConditionsduneSciencedelaNature.Actesdu
ColloqueorganisparleSminairedEpistmologieetdHistoiredes
SciencesdeNice,Paris,Vrin,1991,pp.7383.
7.Cf.F.DeGandt,"SurladterminationdumouvementselonAristoteetles
conditionsdunemathmatisation",emF.DeGandteP.Souffrin,op.cit.,pp.
85105.
8.DelHabitude(1838),ed.JeanFranoisCourtine,Paris,Vrin,1984,p.1.~
DoHbitoumadasediesprogramadasparaapresentecoleo.
9.CienciaModernaySabiduraTradicional,trad.JordiQuinglesyAlejandro
Corniero,Madri,Taurus,1979,p.9.~Umacoletneadeescritosde
Burckhardtsobreotemaestprogramadaparaapresentecoleo.
10.SmbolosNaturales.ExploracionesenCosmologa,trad.CarmenCriado,
Madri,AlianzaEditorial,1988.
11.TheEncounterofManandNature.TheSpiritualCrisisofModernMan,
Londres,AllenandUnwin,1968(Htraduobrasileira,OHomemea
Natureza,Rio,Zahar).
12.RaymondRuyer,LaGnosedePrinceton.DesSavantslaRecherchedune
Rligion,2ed.,Paris,1977.
13.Op.cit.,p.59.
14."Theprinciplesofuniversalhabit",publicadoem:PeterLorieandSidd
MurrayClark,HistoryoftheFuture:aChronology,Londres,Pyramid
Books,1989,pp.1619.
15.V.MichelFoucault,LesMotsetlesChoses.UneArchologiedesSciences
Humaines,Paris,Gallimard,1966,pp.32ss.
http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

16/17

28/10/2016

ApologiademileBoutroux

16.LonBrunchvicg,LesgesdelIntelligence,Paris,P.U.F.,1934(cursoda
Sorbonneem19324ed.,1954).
17.ErnestRenan,LAvenirdelaScience,emPagesChoisies,Paris,Calmann
Lvy,1890,p.231.
18.QueAristtelesvissenosastrosumaestabilidadeepermannciadivinas,
confundindoassimcomoreinometafsicoumapartedomundofsico,
evidentementeumaaplicaoparticularerradadeumadistinogeralque,
emsi,permanecevlida.Mastaleraaatmosferadehostilidade
antiaristotlica(nofundo,antiescolsticaouanticatlica)noRenascimento,
queacrianafoijogadaforacomaguadobanho:aorejeitarasconcepes
astronmicasdeAristteles,anovacinciadesprezou,juntocomelas,afina
distinoentreodomniofsicoeometafsico,quejcontinhaemseubojoa
antecipaodoprobabilismoleibniziano.Confundindooacidentalcomo
essencial,viciounaraizsuasprpriasaspiraesdeprogressoeacaboupor
aprisionarse,poisdoissculos,nailusomecanicista.
19.V.RenThom,"Matire,formeetcatastrophes",emM.A.Sinaceur(org.),
PenseravecAristote,Toulouse,resUnesco,1991,pp.367398.
20.AndrCanivez,"Aspectsdelaphilosophiefranaise",emYvonBelaval(org.),
HistoiredelaPhilosophie,Paris,Gallimard(BibliothquedelaPliade),
1974,t.III,p.455.
21.V.OlavodeCarvalho,OFuturodoPensamentoBrasileiro,Rio,Faculdadeda
CidadeEditora,2ed.,1997,cap.I,1,"Ahistriaeosentidoda
eternidade".

HomeInformaes Textos Links Email

http://www.olavodecarvalho.org/textos/boutroux.htm

17/17

Anda mungkin juga menyukai