Farmakognozi

Hyrje n Farmakognozi
Farmakognozia sht shkenc e cila prfshin disa disiplina, t cilat kan pr qllim njohjen dhe
studimin e gjithanshm t drogave mjeksore me prejardhje nga natyra e gjall.
Objekt i studimit t farmakognozis jan burimet kryesore t lnds s par mjeksore natyrore
d.m.th., bimt, kafsht e produktet e metabolizmit t tyre, q prdoren n mjeksi e n farmaci.
N vitet e fundit, objekt studimi jan edhe bimt e ulta, si dhe kulturat e indeve t veanta
bimore dhe ekstraktimi i produkteve t metabolizmit t tyre. Gjithashtu objekt studimi jan br
edhe produktet e metabolizmit nga bimt e detit.
Disa prkufizime n lidhje me drogn dhe klasifikimi i tyre
Droga mjeksore
Me fjaln drog mjeksore kuptojm n prgjithsi t gjitha lndt me prejardhje bimore e
shtazore, t thara, t prpunuara, t cilat shrbejn pr prodhimin e barnave ose prdoren
drejtprdrejt pr qllime profilaktike dhe mjekuese. Si lnd me prejardhje bimore dhe shtazore
kuptohen bimt ose pjest e tyre, organet e kafshve, si dhe produktet e prfituara prej tyre, q
kan struktur mikroskopike t prcaktuar (amidone, qime, spore, etj.), pa struktur
mikroskopike t paprcaktuar (goma, rrshira, latekse, etj.) si dhe produkte q nxirren nga bim
ose kafsh me distilim, ekstraktim, shkrirje etj. (esenca, yndyrna, etj.).
Lndt me prejardhje minerale prmblidhen n grupin e veant t produkteve kimike, ku bjn
pjes edhe produktet thjesht kimike q veohen nga bimt (si jan alkaloidet) dhe nuk
konsiderohen droga.
Bima mm dhe bima mjeksore
Me bim mm kuptojm bimn mjeksore, nga e cila nxirret droga prkatse (nga bima e tr
ose nga organet ose pjest e saj).
Me bim mjeksore kuptojm ato lloje bimsh t cilat, n saj t lndve vepruese q ato
prmbajn prdoren pr profilaksn ose drejtprdrejt pr mjekimin e smundjeve t ndryshme te
njerzit dhe kafsht.

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
Fitoterapia dhe preparatet fitoterapeutike
Fitoterapia sht shkenca q studion veprimin e prdorimin e bimve mjeksore tek t smurt.
Prgatesat farmaceutike q prgatiten nga bimt mjeksore quhen prgatesa farmaceutike (ose
fitoterapeutike) apo fitopreparate.
Ato sipas fuqis s veprimit ndahen n tre grupe; t buta, gjysm t forta dhe t forta.
Prgatsat farmaceutike t buta jan t padmshme edhe kur merren n doza t larta dhe pr nj koh
t gjat (si p.sh. kamomili, valeriana, murrizi etj.).
Prgatesat gjysm t forta nuk jan krejtsisht t padmshme, prandaj duhet prdorur sipas kshillave
t nevojshme (si p.sh. aloe, dllinja etj.).
Prgatesat e forta ushtrojn veprim helmues kur merren n doza t larta (p.sh. beladona).
Me zhvillimin e sintezs kimiko-farmaceutike dhe me arritjet n veimin, prcaktimin e prbrjes
kimike t lndve vepruese, u duk sikur bimt po e humbisnin rndsin e tyre. Duke par
prdorimin e tyre sot vm re se fitoterapia nuk e ka humbur vleren e saj; ajo plotson sot n shkall
botrore 20-25% t terapis s prgjithshme.
Mjekimi me bim kryhet nprmjet lndve natyrore, kimikisht shum t larmishme, t cilat rrall
her japin efekte ansore. Do t ishte e padrejt dhe i rrezikshm mendimi se lndt bimore i pranon
m mir organizmi sesa ato sintetike, dhe se ato nuk japin veprime t padshiruara dhe efekte
helmuese. N t vrtet dihet se disa nga barnat m helmuese kan pikrisht prejardhje bimore si
p.sh. akonitina, digitoksina, kokaina, kolkicina, vinkristina etj. t cilat duhet t prdoren nn
mbikqyrjen e mjekut.
Format e prdorimit t bimve mjeksore jan objekt i studimit t teknologjis farmaceutike. Ato
ndahen n katr grupe: natyrore, galenike, lnd vepruese dhe lnd e par pr gjysm sintez
kimiko-farmaceutike.
Duke patur parasysh rolin e rndsishm q luajn n terapi t tre grupet e lndve bimore (vepruese,
ndihmse dhe t plogta), bimt mjeksore prdoren edhe n gjendjen e tyre natyrore.
Forma t tjera farmaceutike q ruajn n gjendje natyrore lndt e drogs jan prgatesat galenike si
tinkturat, ekstraktet, shurupet etj.
Nj form tjetr shum e rndsishme e prdorimit t bimve mjeksore sht shfrytzimi i tyre si
lnd e par pr veimin e lndve vepruese, ( si alkaloide, glikozide etj.).
Nj pjes e lndve kimike vepruese, t veuara nga bimt, shrbejn edhe si modele pr projektimin
e barnave t reja; gjithashtu nj pjes u nnshtrohet edhe shndrrimeve kimike pr t prfituar
komponime m t qndrueshme m vepruese, dhe m pak helmuese, m shum ose m pak t
tretshme n uj etj.
2

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
Koht e fundit krahas ekstraktimit t lndve vepruese q prdoren drejtprdrejt n terapi,
shfrytzohen edhe lnd me veprim t dobt ose pa kurrfar veprimi fiziologjik por q shrbejn si
lnd e par pararendse pr prodhimin e barnave.
Rrugt kryesore t zbulimit t bimve t reja mjeksore jan: studimi i mjeksis popullore (rruga
etnofarmakologjike), studimi sistematik i bimve q bjn pjes n t njejtn gjini me at t bims
mjeksore, studimi sipas rrugs s sits.
BURIMET E PRFITIMIT T DROGAVE MJEKSORE
Drogat mjeksore prfitohen si nga bota bimore ashtu edhe nga ajo shtazore.
Bota bimore
Drogat bimore mjeksore q prdoren n farmaci nxirren si nga bimt q mbijn vetvetiu, ashtu edhe
nga bimt q kultivohen.
Bimt e egra (flora spontane) mjeksore
M par, bimt e egra mjeksore plotsonin pothuajse krejtsisht nevojat e terapis; sot ato jan t
pamjaftueshme pr shum droga. N vendin ton ato prbjn nj burim me vler ekonomike e
shndetsore. Zakonisht mbledhja e bimve t egra krkon q t njihen mir si ato vet ashtu edhe
vendet(zonat) e prhapjes s tyre, inventari i prafrt i llojeve kryesore, pr t ditur n vija t
prgjithshme sasin e prafrt t prodhimit q mund t merret nga grumbullimi.
NDIKIMI I FAKTORVE T JASHTM (MJEDISOR) N ZHVILLIMIN E BIMSIS.
Kushtet klimatike luajn rol t rndsishm n zhvillimin e bimsis s nj vendi. N kushtet
klimatike prfshihen regjimi i lagshtis, errave, lartsia mbi nivelin e detit, temperatura, ditt me
diell, intenziteti i ndriqimit etj. Studimet e bra pr t par se si ndikon klima n formimin e lndve
t ndryshme vepruese, rrall kan ndihmuar deri m sot pr t nxjerr prfundime prgjithsuese.
Gjat ktyre studimeve nuk jan patur parasysh t gjith faktort q ndikojn n formimin e lnds
vepruese. Paksimi i prmbajtjs s lndve vepruese kur bima rritet mbi nj lartsi t caktuar, m sa
duket vjen si rrjedhoj e temperaturave t ulta t nats, t cilat pengojn proceset metabolike dhe si
pasoj formimin e ktyre lndve nga produktet e fotosintezs. sht e qart se pr prmirsimin e
bimve nuk veprohet mbi klimn, por bhet prpjekje pr t ndrhyr n kushtet e paprshtatshme t
natyrs, pr ti mbrojtur bimt nga t ftohtit (p.sh. me sera, streha), kundr thatsirs ( me ujitje),
kundr ndriqimit shum intenziv, errave (me plantacione bimsh mbrojtse) ose duke kultivuar
bimt n zonat ku kto kushte jan t prshtatshme et.
Toka dhe roli i plehrave U ngjalln shpresat se do te prmirsoheshin rendimentet duke prdorur
plehrat n kulturn e bimve mjeksore. Rezultatet kan qen kontradiktore meqnse plehrat q t
jen t efektshme, duhet zgjedhur sipas natyrs s toks. Nga prfundimet e studimeve t bra mund
t nxirren nj rregullsi e prgjithshme se plehrat azotike mund t rrisin prodhimin e alkaloideve,

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
megjithse ka edhe raste kur plehrat kan prmirsuar edhe zhvillimin vegjetativ t bims s
studiuar.

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi

Rrugt e zbulimit t bimve mjeksore t reja

Ato jan t shumta dhe t ndrlikuara, por m kryesort jan:
a)Studimi i mjeksis popullor (rruga etnofarmakologjike) sht burim mjaft i rndsishm nga
jan zbuluar dhe zbulohen bim t reja dhe t efektshme pr mjeksin shkencore.
b)Studimi sistematik i bimve q bjn pjes n t njjtn gjini me at t bims mjeksore, s
cils i dihet veprimi fiziologjik. Kjo rrug e re q quhet rruga e kemotaksonomis krahasuese
bazohet kryesisht n pranin n bim t lndve dytsore, t ngjashm ndrmjet tyre nga ana
taksonomike. sht provuar se bim filogjenetikisht t afrta kan veti t sintetizojn lnd t
afrta nga ana kimike dhe me veti t ngjashme farmakologjike.
c)Studimi sipas sits, bhet duke studiuart gjitha bimt e nj zone t caktuar; ai bazohet n
veimin e lndve trsore q prmbajn kto bim dhe n eksperimentimin n kafsh, t
ekstrakteve ose t lndve t veuara, pr t par nse ato kan ose jo veprim fiziologjik. Ato me
aftsi vepruese i nnshtrohen m tutje nj studimi t gjithanshm.

MBLEDHJA, RUAJTJA DHE STANDARDIZIMI I BIMVE MJEKSORE

MBLEDHJA E BIMVE MJEKSORE
Pjest q mblidhen
Vlera e drogs varet kryesisht nga sasia e lndve vepruese q ajo prmban. Zakonisht kto lnd
nuk jan t njllojta n t gjitha organet e bims, prandaj pr qllime farmaceutike prdorn
pjest e bims q kan prqndrim m t lart t tyre, Kto pjes ndryshojn nga njra bim tek
tjetra dhe ndodhen si n organet nntoksore (rrnj, rizoma, zhardhok, qep) ashtu dhe n ato
mbitoksore (gjethe, lule, barra, far e fruta, krcej, sythe, lvore e drur etj.).
Koha e mbledhjes
Koha optimale e mbledhjes s bimve sht ajo koh kur bima ose pjest e saj prmbajn
maksimumin e lndve vepruese. Ajo prputhet n prgjithsi, me at koh n t ciln bima (ose
organi prkats i saj) ndodhet n shkalln m t lart t zhvillimit t saj. Por kjo koh nuk mund
t jet e njejt, qoft edhe pr nj organ t caktuar, sepse formimi dhe grumbullimi i lndve
varen nga faktor t ndryshm, prandaj koha e mbledhjes ndryshon jo vetm nga nj lloj bimor
nga tjetri, nga lloji i organit bimor q mblidhet, nga natyra kimike e lndve vepruese, por edhe
nga kushtet e vendit ku ajo rritet. Studimi i dinamiks s grumbullimit t lndve vepruese gjat
5

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
vegjetacionit n bim jep nj ndihm t madhe pr caktimin e kohs m t prshtatshme t
mbledhjes. Pr t kuptuar rndsisn e kohs s mbledhjes jepen disa shembuj.
Studimi q i sht br dinamiks s grumbullimit t esencs dhe prbrjes s saj, n gjethet e
sherbeles s vendit ton kan nxjerr n pah se sasia m e madhe e esencs (rreth 2.5%)
grumbullohet n ver (qershor, korrik) dhe prbrsi kryesor i saj tujoni, n kt priudh
ndohdet tek esenca e sherbeles n sasin minimale(rreth 35%), ndrsa gjat dimrit (dhjetor, mars)
esenca ndodhet n sasin minimale ( rreth 1.5%) dhe sasia e tujonit n t , n kufijt maksimal
(rreth 46%).
Nga shembulli i msiprm del se droga me prqindje t lart esence prfitohet nga gjethet e
mbledhura n ver, kurse esenc me nj prqindje t lart tujoni prfitohet nga gjethet e
grumbulluara n dimr.
Nga studimet e bra ka dal se burbuqet e drurit Sophora japonica prmbajn rreth 20% rutin,
ndrsa lulet e zhvilluara prmbajn sasi shum t vogla t saj.
Tek helmarina sht provuar se alkaloidi kryesor hiosciamina, formohet n rrnj, pastaj
zhvendoset n drejtim t pjesve ajrore. Krcejt akoma t gjelbr t bims s viti t par jan m
t pasura me alkaloide se gjethet. Gjat viti t dyt t vegjetacionit, krcejt bhen m t
drunjzuar, si rrjedhoj n t paksohet sasia e alkaloideve dhe bhet e barabart me at t
gjetheve. Sasia e alkaloideve n majat e bims sht maksimale n kohn e lulzimit; ajo
paksohet gjat pjekjes s frutave.
Le t marrim bimn dyvjeare t luletogzit t kuq (ose t angjinares etj.) e cila n vitin e par t
vegjetacionit formon nj rozet t thjesht gjethesh. Prmbajtja heterozidike e gjetheve rritet n
mnyr t vazhdueshme deri ne korrik-gusht dhe mbetet e till deri n fillim t nntorit; n kt
priudh vegjetacioni ndrpritet nga t ftohtit, gjat vitit pasardhs gjethet e mbledhura duke
filluar nga marsi, prmbajn m pak heterozide kardiotonike sesa gjethet e vitit t par.
Sasia e heterozideve rritet deri ne periudhn e lulzimit (fundi i qershorit, fillimi i korrikut) pasta
paksohet menjher.
N rregullat e mbledhjes duhet patur parasysh edhe faktori ekonomik; kshtu p.sh. nga kultura e
hashashit (Papaver somniferum) sot shfrytzohen nga e njejta mbledhje si kapsula t pjekura pr
ekstraktimin e morfins ashtu edhe farrat q nxirren prej tyre pr ushqim dhe pr vaj,
pavarsisht se mbledhja e kapsulave t papjekura dhe e krcejve akoma t gjelbr t bims do t
jepnin nj rendiment m t lart n alkaloide, por q shoqrohet me humbjen e farrave t cilat
nuk mund t shfrytzohen pr nxjerrjen e vajit. Pra duhet pritur deri n pjekjen e plot sepse n
kt mnyr kultura n ttsi sht m me lvrdi ekonomike.
Studimet n kt fush n prgjithsi jan t kufizuara. Me gjith kt, duke u mbshtetur n
prvojn e fituar, do vend prpilon nj kalendar t mbledhjes s bimve. Mbledhja e bimve
6

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
mjeksore bhet duke patur parasysh nj sri faktorsh ndr t cilt m t rndsishmit jan lloji i
organit, periudha e vegjetacionit t bims (nga ndonjher edhe ort e dits), lloji i lndve
vepruese, koha dhe moti etj.
Duke u nisur nga stint e vitit mund t bhet ky prgjithsim pr mbledhjen: nga mesi i vjeshts
deri n mars mblidhen organet nntoksore dhe lvoret; nga prilli e deri n fund t vers
mblidhen pjest mbitoksore, kurse deri n mesin e vjeshts frytet dhe farat.
Przgjedhjen e orve t dits duhet patur parasysh se n t gjitha rastet mbledhja e organeve
mbitoksore duhet t bhet n koh t that, pa shi, i cili rrit disa her prqindjen e lagshtis s
bims dhe pakson lndt vepruese (alkaloide etj.) tek organet mbitoksore (kryesisht gjethe). Po
lidhur me zgjedhjen e orve t dits pr mbledhjen e bimve mjeksore, rndsi ka nse lndt
vepruese t bimve q mbledhen jan produkte t asimilimit apo t disimilimit, n rastin e
disimilimit (siq jan alkaloidet) sht mir q mbledhja t bhet n ort e mngjesit, kurse n
rastin e asimilimit (siq jan heterozidet) n ort e pasdreks, ndrsa drogat me esenca n ort kur
rrezet e diellit nuk jan aq t forta.
Rregulla q duhet respektuar gjat mbledhjes
Gjat mbledhjes s bimve kshillohet q t mos shfrytzohet vazhdimisht dhe intensivisht e
njejta zon. Bimt nuk duhet t shkulen menjher, por t priten, duke ln rrnjt n tok
(sigurisht kur bhet grumbullimi i pjesve mbitoksore). Duhen grumbulluar vetm ato bim
mjeksore, ose pjes t tyre q njihen mir. Grumbullimi i bimve q snjihen mir, mund t
shoqrohet me pasoja shum t rnda sikur gabimi t mos kapet n koh. Gjat grumbullimit t
bimve t egra sht e domosdoshme q t mos mblidhen m shum se dy lloje, n mnyr q t
mnjanohet sa m shum ngatrrimi i bimve ndrmjet tyre.
Gjat grumbullimit sht e kshillueshme q grumbulluesit, duke mbjell farra n vendet e
grumbullimit, t ndihmojn n t njejtn koh edhe n ruajtjen dhe shtimin e llojeve t bimve
mjeksore. Bimt e helmta ose pjest e tyre, duhet t grumbullohen dhe t prpunohen
gjithmon n vete dhe kurr n t njejtn koh, kur mblidhen dhe bimt q sjan t helmta.Nuk
kshillohet q me grumbullimin e bimve t helmta t merren fmijet; edhe t rriturit duhet t
jen t kujdesshm: ata para se t han menjher pas grumbullimit, duhet t lajn duart mir me
sapun. Mblidhen vetm bim t shndosha dhe t zhvilluara mir, dhe duke i veuar przierjet e
pa deshirueshme. T gjitha bimt mjeksore pa prjashtim duhet t grumbullohen n dit t thata.
Bimt e grumbulluara n koh me lagshti, thahen me vshtirsi dhe prishen me lehtsi ose japin
drog me ngjyr t ndryshuar, m pak t vlefshme. Pavarsisht se grumbullimi i bimve ose i
pjesve t tyre bhet n koh t ndryshme duke patur parasysh se, pr shumicn e tyre, ort m t
prshtatshme pr grumbullim jan ato t dreks kryesisht n ditt kur dielli nuk djeg shum, dhe
n koh me re. Duhet patur parasysh gjithashtu se do aksion pr grumbullimin e bimve
mjeksore duhet t bhet n marrveshje m organet prgjegjse pr mbrojtjen e flors s vendit.
Prgatitja e materialit t mbledhur pr tharje dhe prpunim
7

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
Prgatitja e materialit t mbledhur kryhet me veprime t ndryshme n varsi t organit t
mbledhur dhe qllimit t prdorimit.

Pastrimi nga przierjet e huaja, pas mbledhjes, si prpunim bhet pastrimi nga przierjet e
huaja. Si przierje t huaja jan:

- pjest e vet bims, por q nuk i prkasin organit t krkuar si dhe pjest e ngjyrosura ose t
nxira t vet organit prkats;
- pjest e bimve t tjera,
- lndt minerale (si pluhuri dhe rra, gurt etj.); zakonisht rrnjt, rizomat, tuberat dhe bulbet
(qepujkat) jan m t ngarkuara me kto papastrti, prandaj kto organe duhet pastruar me fur
menjher pas mbledhjes dhe pastaj duhet shprlar shpejt dhe duhet pastruar mir me uj t
rrjedhshm.

Kategorizimi dhe prerja. Nj veprim tjetr pr prgatitjen e materialit t mbledhur sht

edhe kategorizimi e prerja e organeve, sipas formave q krkohen pr drogat mjeksore.

Lvoret, pastrohen nga pjest e ara t taps, nga likenet dhe nga pjest e dala(t fryra) me qllim
q t marrin nj pamje sa m t njtrajtshme. Prandaj ato priten n prmasa t prshtatshme. Disa
lvore qrohen nga pjesa e jashtme e tyre duke u hequr atyre nj pjes t caktuar, t indeve t
jashtme si jan tapa dhe pjesrisht parenkima e lvores (p.sh. tek Cortex Cinnamoni ceylanici),
lvorja e qruar mbshtillet n form tubi.
Lulet, grupohen duke i pastruar nga burbuqet kur kto nuk lejohen n drog, ose duke pastruar
lilet e elura trsisht kur burbuqet kan sasin maksimale t lndve vepruese.
Barrat (herba) grupohen duke i pastruar nga krcejt shum t gjat dhe ato pa gjethe, si dhe
nga krcejt e drunjzuar.
Frutet, t mbledhura sipas krkesave t drogave mjeksore grupohen sipas njtrajtshmris dhe
pamjs s tyre t krkuar, ky grupim arrihet me an t sitave q kan vrima me prmasa t
krkuara. Ky proces mund t mekanizohet duke prdorur selektor q kan celula fotoelektrike.
Rrnjt dhe rizomat, pas shprlarjes dhe ajrosjes i nnshtrohen nj prerjeje t veant. Rizomat e
mdha ahen dysh ose n shum pjes, pastrohen nga pjest e prishura t drunjzuara, si dhe nga
rrnjt e kalbura dhe t prekura nga insektet. Rrnjt e mdha ahen pr s gjati pr t shpejtuar
tharjen dhe nj pjes pritet me prmasat q krkohen. Disa rrnj qrohen nga pjesa e jashtme e
lvores (si p.sh. Radix Althaeae, Radix Linquiritiae etj.).

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi

Tharja, stabilizimi dhe fermentimi i bimve mjeksore

Tharja e bimve mjeksore
Bimt mjeksore ose organet e tyre rrall her prdoren n gjendje t freskt n farmaci dhe n
kto raste mund t shrbejn si lnd e par pr t distiluar esenca, ose pr t nxjerr lngun e
tyre me an t shtrydhjes. Zakonisht bimt duhet t thahen mir, n mnyr q t ruhen pr nj
koh pak a shum t gjat. Pra bimt n shumicn e rasteve prdoren t thara.
Tharja sht nj proces ruajtjeje gjat t cilit fermentet e bims frenohen n saj t paksimit t
lagshtis nn nivelin e domosdoshm pr veprimtarin enzimatike. Procesi i tharjes zgjat nga
asti i kputjes s bims deri sa lagshtia n t paksohet n kufirin minimal, d.m.th. 5-10%. Kjo
koh e tharjes ndahet n dy faza. Faza e par fillon nga kputja dhe vazhdon deri n vdekjen e
bims, kurse faza e dyt e cila quhet faz kritike, nga vdekja e bims deri n zbritjen e lagshtis
n kufirin minimal.
Gjat fazs s par, me perjashtim t farave dhe frutave t thara q kan 5-10% lagshti, shumica
e organeve t bims prmbajn shum uj, kshtu p.sh., organet nntoksore dhe frutet mishtore
70-80 deri n 95%, gjethet rreth 60%, indet e drunjzuara rreth 40-50%, n fazn e vyshkjes
frymmarrja e bims nuk ndrpritet dhe reaksionet e zbrthimit q zhvillohen shkaktojn
ndryshim jo vetm n lndt e rezervs(glucide, proteina, lipide etj.), por edhe n lndt dytsore
vepruese t bims. Gjat fazs s dyt, pra gjat kohs kritike, kto reaksione fermentuese kan
terren m t gjer zhvillimi, meqense uji i qelizs s vdekur lihet i lir nga proteina e mpiksur.
Ruajtja e lndve vepruese n drogat mjeksore bhet edhe duke frenuar enzimat n materialin e
posambledhur bimor. Frenimi i enzimave bhet me procesin e tharjes i cili qndron n paksimin
e lagshtis s bims nn kufirin e domosdoshm pr reaksionet enzimatike. Heqja e lagshtis
nga bima ose nga organi bimor bhet me rrug t ndryshme, si me tharje natyrore, duke avulluar
ujin n ajr t lir ose me tharje artificiale n ajr t that e t ngroht, me liofilizim duke
sublimuar ujin e ngrir paraprakisht, me rrezatim infra t kuq etj.
Tharja natyrore n ajr t lir kryhet m disa metoda:
Tharja n ajr t lir dhe n diell, prdoret n vende me klim t ngroht e t that dhe sht
metod m ekonomike. Bimt ose organet e tyre duhet t hapen n shtresa t holla mbi pelhura,
tabake etj., dhe jo drejtprdrejt n tok (sepse zhvillohen krpudhat). Kjo metod zgjat nga disa
or n disa jav, n varsi t lagshtis dhe t konsistencs s bims dhe nuk lejohet pr lulet
sepse prishet ngjyra e tyre, as pr bimt me esenca sepse paksohet sasia e tyre. E meta e ksaj
metode qndron n prishjen e disa lndve vepruese nga rrezet ultravjollc dhe infra t kuqe. Pr
9

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
t mbrojtur bimn nga kondensimi i vess s mngjesit, kshillohet q gjat nats, bima e ndar
t mbulohet me mbules.
-Tharja sipas organeve bimore- Gjethet me barrat ndahen sa m holl n trina dhe thahen n
lokale; mund t thahen edhe n furra tharse por ktu temperatura pr bimt aromatike nuk duhet
t kaprcej 30C. Tharja vazhdon derisa gjethet t bhen t thyeshme. Ather droga mblidhet
s bashku dhe lihet grumbull gjat gjith nats ose vendoset pr 12-24 or n nj lokal me
lagshti m qllim q ajo t rifitoj njfar elasticiteti. Pas ksaj materiali duhet prekur sa m pak
q t jet e mundur.
Lulet dhe majat e lulzuara duhet thar sa m shpejt n furr ose n lokal tharjeje, ose dhe n
ajr t lir por n hije q t mos humbin ngjyrn ose aromn, ato duhet ndar n shtresa t holla,
n mjedis me temperatur jo mbi 37C.
Lvoret, krcejt, druri, thahen n ajr t that, n lokalin e tharjes, n furr tharse ose n ajr t
lir, kurse qepujka n furr tharse ose n diell.
Rrnjt dhe rizomat varen si varg me spango, n rast se jan t plota ose vendosen n trina n
rast se jan t prera n copa, dhe lihen ashtu gjersa bhen t thyeshme, por ato mund t thahen
edhe n furr tharse ose n diell. Pr t lehtsuar tharjen, rrnjt e rizomat e mdha, mbasi t
pastrohen nga dheu dhe t lahen me uj, priten pr s gjeri n copa; ato q prmbajn nj shtres
tape n siprfaqe( si p.sh. shpatorja etj.) kruhen me nj thik jo t mpreht pr ti zhveshur nga
kjo shtres, e cila pengon tharjen dhe mund t shkaktoj kalbjen e materialit.
Frutet me tul sht mir q n fillim t thahen n furr t vakt pastaj n diell derisa t mos
thyhen kur prkulen me dor, por frutet me tul mund t thahen edhe drejtprdrejt n ajr t lir,
n furra tharse ose n diell. Frutet e thata nuk krkojn ndonj kujdes t veant, ato mund t
thahen n lokalin e tharjes.
Farrat e pjekura mir ruhen pa u thar; farrat me mucilagje thahen n furr.
-Zgjatja e kohs s tharjes dhe luhatja n pesh e organeve- Pavarsisht nga mnyra e tharjes
rezultatet m t mira arrihen n temperaturn 20-40C.
Organi i bims

Koha e tharjes, Koha e tharjes, n Humbja n pesh

n dit, gjat dit, n vjesht.
vers.
3-8
8-14
5 her
barra(struktur
3-8
10-14
4.5-5.3 her

-Lule
-Gjethe,
normale)
-Gjethe, barra(q thahen
me vshtirsi)
-Rrnj, rizoma, qepujka:

10-14

14-21

10

Mr.Ph.Granit eku

4.5-5.3 her

Farmakognozi

T holla
T trasha

14-21
30-35

21-30
35-60

3-3.5 her

Lvoret dhe sythat humbasin gjat tharjes 2.5 her t pshr s tyre fillestare. Disa bim duke u
thar, humbin veprimtarin e tyre terapeutike, pjesrisht ose trsisht( gjethet e ullirit etj.). Por
duhet patur parasysh se edhe bimt e tjera e humbasin nj pjes t mir t efektit t tyre prtej
vitit t par t ruajtjes, prandaj duhen prdorur mundsisht brnda vitit.
Tharja n hije dhe nn streh n shkall artizanale bhet nn atin e banesave, n depo etj.;
bima e mbledhur hapet zakonisht n trina ose n shtretr t ndrtuar me tel dhe lkur, kto
mjedise tharse kan streh pr qarkullimin e ajrit dhe pr mbrojtjen e bims nga dielli dhe
shirat. Kto tharse jan t pamjaftueshme pr t thar sasi t mdha bime. Kjo mnyr tharje u
prshtatet m tepr bimve aromatike.
Tharja artificiale kryhet me disa metoda:
Tharja me ajr t ngroht e t that prdoret n shkall t gjer n vende me shira; sht metod
e shpejt, kryhet n kushte t prcaktuara mir dhe n do koh, ditn dhe natn n temperatur
35-45C, e cila sht e prshtatshme pr shumicn e lndve vepruese, veprimi i enzimave
frenohet m shpejt se gjat tharjes me rrug natyrore. N temperaturn nn 35C thahen bimt q
prmbajn esenca ( vajra esenciale). Kto bim zakonisht thahen n rrug natyrore. N
temperaturn nga 45C deri n 60-65C thahet nj numr i kufizuar bimsh mjeksore, ndrsa
temperaturat m t larta prdoren shum rrall.
Gjat tharjes me ajr t ngroht duhet patur parasysh q: temperatura fillestare t mos jet shum
e lart, si dhe ajri i ngroht dhe i that q bie n kontakt me bimn duhet t ngopet progresivisht
me lagshti.
Nj tharse me ajr t ngroht , n formn e saj m t thjesht mund t krijohet duke vendosur
nj stuf n qendr t nj dhome rreth s cils bimt vendosen n shtresa t holla mbi trina t
posame dhe przihen shpesh; n munges t stufs si tharse mund t shfrytzohen dhe furrat e
bukve (pas nxjerrjes s ktyre t fundit) por duhet patur kujdes q temperatura t jet e
prshtatshme
Furrat tharse q prdoren sot jan dy tipesh: -me tharje periodike, ku procesi i tharjes ndrpritet
gjat futjes dhe nxjerries s materialit, dhe m tharje t vazhdueshme ku procesi vazhdon pa
ndrprerje.
N rastin e par, si model prdoren tharset e forms tunel q prbhen nga nj koridor i gjat(si
tunel) prej tullash ose betoni i cili mbyllet n t dy fundet e tij me porta; n njrn an del
nxehtesia nga nj oxhak me dru, qymyr ose energji elektrike, ndrsa prkundrejt tij, n ann
tjeter vendoset nj aspirator pr trheqjen e ajrit me lagshti. N rastin e dyt, d.m.th. n rastin e
11

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
tharjes s vazhdueshme si model prdoret tharsja m sistem transportuesish horizontal (me rripa
plasmasi, pelhure etj.) q lvizin horizontalisht; burimi i nxehtesis ndodhet n pjesn e poshtme
t dhoms (furrs) ndrsa ajri i ngopur me avuj uji thithet nga aspiratori q ndodhet n pjesn e
siprme.
Temperatura tharjes me ajr t ngroht fillon prej 20-30C (pr majat e lulzuara, lulet, gjethet e
holla), vazhdon deri n 40C, pr organet e tjera mbitoksore dhe rrallher deri n 60-70C pr
organet nntoksore dhe lvoret.
Tharja me sublimimin e akullit n zbrazti ose liofilizimi. N kt lloj tharjeje uji i bims ngrihet,
pastaj avullohet pa kaluar fazn e ndrmjetme t gjendjes s lngt. Pra n fillim bhet ngrirja e
shpejt e bims (-20 deri -80C) n mnyr q t prftohen kristale shum t imta akulli t cilat
pasta sublimohen n zbrazti(vakum) t fort; avujt e ujit kondensohen n nj pjes t veant t
aparaturs. Materiali i prftuar sht i that dhe ka nj struktur sfungjerore; lndt nuk e
humbasin tretshmrin e tyre, pra jan liofile, prej nga edhe e merr emrin metoda. Materiali q
thahet me kt metod nuk i nnshtrohet as ndryshimeve enzimatike, as veprimit oksidues t
ajrit. Por duhet patur parasysh se enzimat e frenuara mund t riaktivizohen menjher kur droga
thith uj.
Stabilizimi
Pr t mnjanuar ndryshimet enzimatike q mund t ndodhin tek bima gjat tharjes dhe pas saj,
pra pr t luajtur lndt vepruese me po at cilsi q ka bima n astin e vjeljes, bima e
porsambledhur i nnshtrohet procesit t stabilizimit, d.m.th. prishjes s enzimave n mnyr t
paprapsueshme.
Shkatrrimi i enzimave n organet bimore bhet zakonisht me metodat e stabilizimit: -duke futur
bim ose pjes t saj pr 30-40 minuta n alkool 95 q valon, -duke i mbajtur bimt pr disa
minuta n autoklav n 105-110C nn trysnin e avujve t ujit pr organe t forta ose 0.25-0.5
atmosfera nn trysnin e avujve t alkoolit ose acetonit 1-5 minuta, pr organet delikate si gjethe,
lule etj., -duke ngrohur bim n mjedis t that n temperatur 80-110C.
N t gjitha rastet, pas stabilizimit duhet br tharja e rregullt e bims ose organeve t saj.
Proesi i stabilizimit sht i shtrenjt, i vshtir. Shum autor mendojn se ky shpesh sht i
panevojshm meqnse n shumicn e rasteve nuk ka ndonj eprsi mbi proesin e zakonshm t
tharjes. Prandaj ai kshillohet pr punime shkencore, t cilat bazohen n studimin e lndve
vepruese ashtu si ndodhen n bimn e gjall.
Fermentimi
Fermentimi (procesi i kundrt i stabilizimit) nga veprimi i enzimave t bims shfrytzohen pr
prftimin e disa drogave bimore mjeksore t fermentuara si jan farat e kakaos, gjethet e ajit
12

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
kinez (t zi), frutet e vaniljes, rrnjt e sanzit etj., kshtu p.sh. me fermentim gjethet e ajit kinez
marrin aromn e njohur dhe ngjyrn e zez.

Ambalazhimi dhe depozitimi i drogave bimore

Ambalazhimi
Para se t fillohet ambalazhimi droga e thar duhet t pastrohet nga lndt e huaja, nga organet e
dmtuara ose t pazhvilluara mir. Droga duhet t klasifikohet sipas kategorive prkatse(p.sh.
forma tufash ose gjethesh dhe lule t lira) dhe sipas cilsis. Ambalazhimi i drogave prfshin si
procese pune: presimin, ambalazhimin dhe marketimin.
Ambalazhimi i drogave varet nga destinacioni i tyre, nse ato duhet transportuar ather
ambalazhi duhet t bhet i till q t siguroj n maksimum ruajtjen e drogs dhe t zr hapsir
sa m t vogl.
Barnat dhe gjethet para ambalazhimit zakonisht presohen (ngjishen). Presimi bhet pr qllim
ruajtje dhe transportimi. Nuk i nnshtrohen procesit t presimit vetm disa droga delikate si
jan: lulet e kamomilit, drogat e forta si jan Rhizoma Rhei, Rhizoma Filicis maris, gjethet
lkurore etj. Zakonisht nj nat para presimit dritaret e depos lihen t hapura n mnyr q
droga t thith pak lagshti dhe t fitoj elasticitetin e duhur q t mos thrmohet. Presimi bhet
me dor, me mjete artizanale dhe me presa t mekanizuara. Drogat q mund t dmtohen nga
lagshtia duhet t ambalazhohen n mnyr t posame. Disa droga q duhet t ruajn ern si
sht p.sh. aji kinez ambalazhohen n letra metalike (kallaji, alumini). Lloje tjera t
ambalazheve kemi p.sh. thast e qeskat prej letre (ku ambalazhohen m shpesh sythe, lule,
gjethe, frute, farra, droga t prera ose t pluhurizuara), thast e tekstilt (ku ambalazhohen m
shpesh sythe, lule, gjethe, frute, farra, rrnj, droga t prera, barra dhe likene), thast prej
polietileni (ku ambalazhohen t gjitha drogat bimore mjeksore me prjashtim t atyre q
prmbajn esenca), dngje pr t gjitha drogat bimore me prjashtim t sythave, fruteve,
farrave, drogave t prera dhe t pluhurosura, kutit ose arkat prej kartoni t presuar ose t
valzuar, t veshura nga brenda me letr ambalazhi ku futen drogat delikate, si lulet e kamomilit,
sythet e pishs etj, ose qeska prej letre t mbushura me to, kutit prej drrase ose fuit prej
teneqeje t veshura nga brenda me shtres mbrojtse pr droga t ndjeshme ndaj lagshtis
(folium Digitalis purpurea, Flores Verbasci, Lycopodium, Secale Cornutum etj).
Lloji i ambalazhit prcaktohet n standardet shtetrore ose n kushte teknike t drogave bimore
mjeksore. Po kshtu prcaktohet edhe marketimi (etiketimi) i do njsie t ambalazhit.

13

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
Marketimi bhet me ngjyr t pashlyeshme, duke shnuar emrin e ndrmarrjes grumbulluese dhe
vendin e saj, llojin e bims, peshn bruto dhe neto, vitin e grumbullimit dhe numrin e standartit
ose t kushtit teknik.

Ruajtja e drogave mjeksore

Ruajtja e cilsis s bimve mjeksore t mbledhura lidhen edhe me mnyrn e depozitimit t
tyre n mjediset prkatse. Drogat bimore mjeksore t ambalazhuara ose jo mund t dmtohen
nga atmosfera, nga pluhurat (bakterie e krpudha), nga insektet dhe brejtsit, dhe s fundi nga
drita.
Drogat mjeksore duhet t ruhen n lokale t thata, t mbrojtura nga lagshtia, ajri dhe drita, pr
t penguar zbrthimin, ngjyrosjen dhe mykjen e tyre. Lagshtia e teprt jo vetm q e rrit
peshn e drogs por edhe e pakson prmbajtjen e lndve por ndihmon edhe veprimtarin
enzimatike dhe lehtson zhvillimin e myshqeve. Oksigjeni i ajrit rrit oksidimin e disa
prbrsve bimor, sidomos te drogat q kan enzima oksiduese. Drita i ngjyros (ose i nxin)
drogat duke iu dhn atyre nj pamje t paplqyeshme dhe disa her shkakton edhe ndryshime n
prbrjen kimike. Temperatura ndikon s bashku me lagshtin n rritjen e menjhershme t
myshqeve, n shtimin e baktereve etj. Pluhuri, bakteriet dhe krpudhat prishin jo vetm pamjen e
drogs por bhen burim papastrtish dhe ndryshimesh n drog dhe n lndt e saja vepruese.
Insektet jan infektues t rrezikshm dhe t vazhdueshm t depove t bimve mjeksore.
Drogat bimore mund t jen zyrtare (oficinale, farmakopeale) dhe jozyrtare (jooficinale). Droga
zyrtare jan drogat mjeksore me vler t theksuar terapeutike, t standartizuara n farmakope.
Farmakopea sht nj botim zyrtar me karakter normativ (ku jepen krkesat teknike me kufijt e
luhatjeve dhe me metodikat e analizave prkatse) q prdoren n praktikn farmaceutike.
Drogat jozyrtare jan droga mjeksore q prdoren n terapi ose n industrin e barnave, por q
nuk prfshihen n farmakopen q sht n fuqi n nj vend t caktuar.

14

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi

ESENCAT DHE DROGAT PRKATSE

Njohuri t prgjithshme
Disa bim dhe droga dallohen nga t tjerat prej ers karakteristike q kan, e cila i kushtohet
pranis s lndve t avullueshme, q t prziera s bashku, prbjn t ashtuquajturn esenc,
ose vaj esencial, ose vaj eteror. Esenc pra quhet przierja e lndve aromatike natyrore q
prodhohen nga specie t caktuara bimore. Ajo ka konsistenc vajore, natyr lipofile, veti q t
avullohet dhe veohet nga bima duke e destiluar me avuj uji. Emri vaj eteror (Oleum Aetherum
ose Aetheroleum) i sht vn sepse ajo sht e yndyeshme n prekje (oleum) dhe e avullueshme
si eteri (aetherum).
Sot me studimin dhe shfrytzimin e bimve aromatike dhe t produkteve t tyre merren shum
institute dhe ndrmarrje t shprndara n tr botn. Prve bimve t egra, pr prfitimin e
esencave kultivohen me qindra bim aromatike.
Aftsia e bimve pr t prodhuar esenca nuk sht e gjithsishme. Esencat gjenden t
grumbulluara n sasi t pabarabart n pjest e ndryshme t bimve, ku depozitohet n
formacione t posame, t cilat, t gjitha s bashku jan quajtur aparat esencial. Aparati
esencial ndahet n t jashtm dhe t brendshm. N aparatin esencial t jashtm hyjn njollat e
qimet gjendrore, si dhe gjendrat, n aparatin esencial t brendshm q zhvillohet n thellsi t
indeve parenkimore hyjn qelizat sekretore, xhepat dhe shtigjet me kanalet e vogla sekretore. Te
tipet e tjera t aparatit esencial, procesi zhvillohet n mnyra t ndryshme. Esencat e depozituara
nuk marrin pjes m tutje n proceset metabolike t bims.
Rndsia biologjike e esencave n bim nuk sht sqaruar ende plotsisht. Dihet se ato mbrojn
bimn nga mikroorganizmat, largojn disa insekte dmprurse dhe afrojn disa t tjer q
ndihmojn n polenizimin e luleve; duke u avulluar, ato mbrojn organet bimore nga ngrohja e
tepruar etj.
Prodhimi i esencave
Ruajtja dhe prgatitja e lnds s par pr prpunim
15

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
Lnda e par e njom barishtore q caktohet pr distilim duhet t futet n prodhim brenda nj
kohe jo m t gjat se tre or ruajtjeje n kushte t prshtatshme, n shtresa deri 50cm, t
mbrojtura nga dielli dhe nga shiu. Pr lulet e freskta q i nnshtrohen ekstraktimit, lartsia e
shtress duhet t jet jo m shum se 20cm. Shum lnd t para aromatike, para procesit t
prfitimit t esencave t tyre, coptohen ose grimcohen sepse n kt mnyr rritet prmbajtja e
esencs q prfitohet dhe shkurtohet koha e distilimit. Grimcohen kryesisht farrat, lvoret, pjesa
drunore dhe myshqet. Pr t mnjanuar avullimin e esencs nga bima e bluar, kjo duhet t futet
menjher n aparaturat e prpunimit, prmes rrugsh transportuese, t mbyllura hermetikisht, ku
ajri i mbrendshm i ngopur me avuj t esencs, ka mundsi t shfrytzohet me ann e
aparaturave t veanta.
Metodat kryesore t prfitimit t esencave jan: a- metoda e nxjerrjes s esencs me macerim
dhe me thithje, b- metoda e nxjerrjes me shtrydhje, c- metoda e ekstraktimit me trets fluror, metoda e distilimit, d- metoda e ekstraktimit me CO2.
Vetit fizike
N shumicn e tyre esencat jan lngje pa ngjyr ose me ngjyr t verdh t tejdukshme, bn
prjashtim esenca e kanells me ngjyr t errt kafe, e timusit (oleum thymi) me ngjyr t kuqe,
e kamomilit n blu t errt nga prania e azulenit etj. do esenc ka nj er q sht karakteristike
e veant pr seciln prej tyre, shija zakonisht sht e mpreht, therse ose djegse, freskuese
ose ngrohse. Dendsia e esencave sht e ndryshme, por shumicn e rasteve sht m e leht se
uji. Esencat treten pak n uj por uji i tundur me to merr ern dhe shijen e tyre, pothuase t gjitha
treten n alkool dhe przihen n t gjitha prpjestimet n kloroform, eter, vajguri, yndyrna,
bisulfur karboni etj.
Prbrja kimike
Prmbajtja e esencave n specie t ndryshme bimsh lviz brenda kufijve t gjer, prej gjurmve
q mezi kapen (0.001%) deri 20% (t shprehura pr drog apsolutisht t thate). Prbrja kimike e
esencave sht e shumllojshme sepse n to takohen nj numr i madh lndsh kimike t vet
bims si dhe t tjera q formohen gjat ekstraktimit t saj. Deri m sot jan zbuluar rrth 500
prbrs t ndryshm, prej t cilve rreth 50 mund t gjenden vetm n nj esenc. Megjithkt
larmi lndsh, n do esenc mbizotron nj (n ndonj rast edhe m shum) prbrs n shkall
t atill q ti jap asaj karakteristikat e prgjithshme specifike, si jan lloji i ers, vetit fizike
dhe kimike, si dhe veprimi farmakologjik (p.sh. euginoli n Aetheroleum Caryophylli).
Prbrsit e esencave sipas prejardhjes biogjenetike prfshihen n tri grupe t mdha: prbrs
izoprenoidike, fenilpropanik dhe prbrs me vargje lineare t padegzuar.
Prdorimi
Sasia m e madhe e esencave prdoret n industrin ushqimore dhe n parfumeri. N farmaci
prdoren jo vetm drogat me esenca dhe vet esencat e tyre por edhe prbrs t veant q
16

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
nxirren prej tyre n form t pastr, kshtu p.sh. prdoret bari i ments-esenca e ments-mentoli.
N kto raste duhet patur parasysh se veprimet farmakologjike t secilit prej ktyre tre burimeve
(drog-esenc-lnd e pastr) zakonisht jan t ndryshme. Esencat kan prdorime t ndryshme,
t cilat kushtzohen nga shumllojshmria e prbrsve kimik t tyre. Disa nga prdorimet e
esencave jan si: irrituese t lkurs, ekspektorante, stomakike, karminative, diuretike,
antiseptike, dezinfektuese, antiparazitare etj.

Ruajtja
Esencat ndryshojn vetit kimiko-fizike, krahas me depozitimin (vjetrimin) e tyre. Ato
ndryshojn ngjyr (duke u errsuar), rrshinohen (psojn rritje t dendsis), ndryshojn er.
Zakonisht n kto raste esencat vetoksidohen, polimerizohen, prbrsit eteror t tyre
hidrolizohen. Kto ndryshime kimike nxiten nga lagshtia, nxehtsia, oksigjeni i ajrit, drita.
Esencat duhet ruajtur n shishe me ngjyr t errt, t mbushura plot, t mbyllura mir, n vende
t errta e t freskta (me temperatur jo mbi 15C), andaj edhe n fushn e esencave prdoren
antioksidues t ndryshm, t cilt e mundsojn ruajtjen e esencs pr nj koh m t gjat.
Drogat me esenca
Sythe dhe esenc e halave t pishs(hartins) (Gemmae (Turiones) et aetheroleum pini)
Bima mm: Pinus silvestris (familja Pinaceae), sht dru i lart deri n 40m, gjethet (halat) jan
ifte, gjysmcilindrike 3-8cm t gjata, me nj kllf t bardh, pak t prdredhura ans dhe me
dhmb t imt, lulet mashkullore t shumta, n fund t filizave t rinj, jan boe me ngjyr t
verdh, lulet femrore jan t pakta n majat e degve, jan boe me ngjyr vjollce, piqen brenda
dy javsh duke u drunjzuar.
Grumbullimi:Sythet e hartins mblidhen n periudhn t pranvers, kur ato t mufaten priten me
thik prej degve t drurve dhe thahen.
Prbrja kimike: Sythet prmbajn esenc, rrshir, tanine, lnd t hidhura, vitamin C etj.
Halat dhe degt me hala prmbajn esenc (0.2-1%), rrshira (7-12%), vitamin C dhe K,
karotin etj.
Prdorimi: Sythet e pishs kan veprim t leht diuretik dhe pr kt qllim prdoret n ajra t
ndryshme. Esenca e halave t hartins prdoret pr inhalacion pr rrugt e frymmarrjes, dhe n
formn e tretsirs alkoolike pr sprkatjen e ambienteve t banesave dhe t spitaleve si mjet
dezinfektues dhe deodorues. Esenca e halave t pishs prdoret gjersisht n parfumri dhe n
industrin kimike, m pak n industrine farmaceutike, n industrin e tekstilit etj

17

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi

Lvore e portokallit (Pericarpium aurantii dulce)

Bima mm: Citrus sinensis L., sht druri i portokallit me prejardhje nga Kina, n hapsirn
shqiptare kultivohet me shumic gjat bregdetit Jon si dhe n Shqiprin e mesme.
Grumbullimi: Mblidhen perikarpet e frutave dhe thahen n hije (droga
mjeksore duhet t jet e pastruar nga shtresa e bardh). Esenca e
portokallit (aetheroleum aurantii dulcis ose aetheroleum aurantii
pericarpii), fitohet duke destiluar lvoret e njoma me avuj uji (1.52.3%) ose t thata (3.5-8.5%), pas macerimit ujor paraprak prej 12
orsh.
Prbrja kimike: Lvoret e thata prmbajn n esencn e tyre l-limonen
rreth 90%, alfa e beta-pinen, aldehidet n-decilik, dodecilik, citrat
etj., nerol, geranioletj., ve esencs lvoret prmbajn edhe
hesperidin, karotin dhe ksantofil, sheqerna, pektina, enzima etj.
Prdorimi: Droga dhe esenca prdoren si tonike dhe stomakike, si
korrigjuese t ers n prgatesat galenike (tinktura, ekstrakte, shurupe etj.). Prdoret gjithashtu
n industrin e mblsirave dhe t likernave.
Esenc e ments (Herba (folium) et aetheroleum menthae piperitae)
Bima mm: Mentha piperita L., familja Lamiaceae, sht bim barishtore shumvjeare deri
60cm e lart, me gjethe t kundrejta, vezake me buz t dhmbzuara. Lulet t kuqe manushaqe
n qerthuj q formojn kallinj, t zgjatur n majn e krcellit dhe t degve. E tr bima ka ern
karakteristike t mentolit. Lulzon prej korrikut deri n shtator.

18

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
Grumbullimi: Pr prodhimin e esencs kositet e gjith bima,
zakonisht n fazn e fillimit t lulzimit ose pak m von,
pasi t elin gjysma e luleve, dhe pas vyshkjes shprndahet
pr tharje n ambient t prshtatshm n diell ose n tharse
me ajr t lir.
Prbrja kimike: Drogat gjethe prmban 1-2% esenc ,
tanin(6-12%), lnd t hidhura etj. Esenca e ments sht
thuajse pangjyr, me er t kendshme dhe me shije djegse
freskuese. Farmakopet krkojn gjithashtu q esenca e
ments t prmbaj mbi 50% mentol t lir dhe t
lidhur(zakonisht si acetat mentili). Sa m e madhe t jet
sasia e mentolit t lidhur, aq m e kndshme sht era e
esencs. Esenca prmban edhe ketonet menton (15-20%) e
piperiton me er jo t kndshme, hidrokarburet alfa-pinen, felandren e limonen, cineol, jasmon,
mentofuran, acetaldehid, izovaleraldehid, acid acetik e valerianik etj.
Prdorimi: Gjethet e ments (n form aji, infuzi etj.) prmirsojn tretjen, lirojn spazmat e
zorrve dhe ndihmojn largimin e gazeve dhe pshtjellimin. Droga hyn n prbrjen e specieve
dhe prgatesave karminative, kolagoge, kundr smundjeve t tmthit dhe t qetsyesve t
ndryshm. Esenca ka veti spazmolitike dhe antiseptike dhe sht kolagoge, gjithashtu korrigjuese
e shijes dhe ers; ajo hyn n prbrjen e ujit dhe tinkturs s mentes, pastave dhe pluhurave t
dhmbve, eliksireve dhe gargareve; esenca prdoret n industrin ushqimore dhe n parfumeri.
Mentoli shkakton ndjenjn e t ftohtit mbi lkur duke ngacmuar n mnyr specifike mbaresat
nervore q perceptojn t ftohtit; prdoret lokalisht kudr kruarjes dhe pr paksimin e
sekrecioneve t mukozave. sht prdorur kundr acarimit t lkurs ose t membranave t
mukozs, si antiseptik dhe stimulues; hyn n prbrjen e
formave t ndryshme imhalatore si antiseptik, analgjezik dhe
antiinflamator n disa smundje t mukozs s hunds dhe t
rrugve t siprme t frymmarrjes; n rastet e fundit
kombinohet me ngushtues t enve t gjakut. N form
pomade, mentoli prdoret pr qetsimin e dhmbjeve t koks
dhe n form pikash dhe pomadash pr mjekimin e rrufs. Kur
pihet mentoli ushtron veprim deprimues mbi zemrn, jepet n
stenokardi n formn e izovalerianatit t mntilit n
prqendrimin 25-30%.
Lvore dhe esen e limonit (Pericarpium et aetheroleum citri)
Esenca e limonit nxirret nga perikarpet e Citrus limonum. Droga lvore prbhet nga shtresa e
jashtme e verdh (flavedo), pa shtresn e bardh (albedo); prmban 2.5-6.0% esenc, pak
hesperidin, lnd t hidhura, tanine; vet esenca prmban rreth 90% terpene (kryesisht D19

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
limonen), rreth 3-8% citrol(barts i ers s kndshme), metilester t
acidit antranilik, citropten(dimetoksi-5,7-kumarin), pak citronelal,
geranili, terpineol, aldehide etj. Droga prdoret si prmirsues i shijes
dhe ers si lnd e hidhur aromatike etj.

acetat

Gjethe e milcs, bar blete (Folium Melissae)

Bima mm: Melissa officinalis L., familja
Lamiaceae.
sht
bim
barishtore
shumvjeare, me er si t limonit, ka krcell
t degzuar, gjethe n form zemre, me buz
t dhmbzuar, lulet n fillim i ka t verdha,
pastaj zbardhen ose marrin ngjyr roz.
Lulzon gjat veres.
Grumbullimi: Gjethet kputen pak koh para
lulzimit t bims, pas dreke, n koh t that
dhe thahen menjher n hije; tharja e
ngadalshme shkakton nxirjen e gjetheve.
Prbrja kimike: Droga prmban 0.1-0.25%
esenc (t gjethet e porsambledhura 0.010.15%); n prbrjen e esencs ka rreth 2550% citral dhe citronelal(citrali n fakt sht
przierje e stereoizomerve cis-trans, q
quhen prkatsisht geranial dhe neral); esenca
prmban dhe 25-45% alkoole monoterpenike,
si: geraniol, linalool etj. Prve esencs droga
prmban rreth 4% tanine katekinike, rrshir,
acid kafeik, treiterpene pentaciklike.
Prdorimi: Droga ushtron veprim t dobt sedativ dhe spazmolitik. Prdoret gjithashtu si
karminative, diaforetike, stomakike; ndihmon sekretimin e tmthit(e trefishon vllimin e tij);
kshillohet si mjet qetsues n rrahjet e forta dhe neurozat e zemrs, n pagjumsi me prejardhje
nervore etj.
20

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi

ALKALOIDET DHE DROGAT PRKATSE

Njohuri t prgjithshme pr alkaloidet
Alkaloide quhen lndt organike natyrore bazike t azotuara, kryesisht me prejardhje bimore t
cilat karakterizohen nga nj veprim i theksuar fiziologjik specifik n organizmin e njriut dhe t
kafshve edhe n doza t vogla.
Megjithse alkaloidet ndryshojn shum ndrmjet tyre, si nga struktura kimike ashtu edhe nga
veprimi fiziologjik, ato kan disa tipare t prbashkta, t prgjithshme q lejojn t studiohen
s bashku. Vet emri i tyre alkaloid q d.m.th. lnd e ngjajshme me alkalinet na jep t
kuptojm se ato kan veti t ngjashme me bazat, t cilat me acidet japin kripra q kristalizojn
dhe treten n uj.
Emrtimi racional i alkaloideve nuk bazohet n strukturen e tyre, por sikundr m par, tek bima
ku jan zbuluar; n kt rast emrit t bims i vie si prapashtes shtojca in (p.sh. papaverin,
nikotin). Disa alkaloide emrtohen sipas drogs prej nga jan nxjerr(p.sh. kinin), ndrsa disa
t tjer sipas veprimit (p.sh. emetin), sipas vetive fizike (higrin) ose n disa raste, edhe sipas
ndonjrit prej krkuesve (p.sh. peletierin), etj.; n t gjitha rastet shtojza in simbolizon lndt
e azotuara.
Prhapja n natyr dhe grumbullimi n bim
Alkaloidet gjenden n t gjith botn bimore. sht vn re se bimt e ulta rrallher prmbajn
alkaloide: n alga dhe n baktere nuk jan gjetur alkaloide, ndrsa n krpudha dhe likene jan
gjetur aty-ktu. Por alkaloidet gjenden me shumic n dikotiledonet dhe kryesisht n familjet
Papaveraceae, Solanaceae, Fabaceae(Leguminosae), Rubiaceae etj. Deri m sot alkaloidet jan
zbuluar n rreth 4000 lloje bims dhe mendohet se nga t gjitha bimt e bots rreth 10-20% e
tyre prmbajn alkaloide. Alkaloidet jan shum t rralla n botn shtazore; ato mund t jen ose
prndryshime strukturore t lndve q merren me ushqime ose t lndve q sintetizohen nga
21

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
vet organizmi shtazor, duke u nisur nga pararnds t thjesht, siq sht rasti i ekstrakteve t
gjendrave t salamandrs ose t ekstrakteve t njqindkmbshit.
sht vn re se alkaloidet me struktur m t ndrlikuar gjenden n bimt q kan br nj
evolucion m t madh dhe se speciet e afrta nga pikpamja botanike shpeshher prmbajn edhe
alkaloide t ngjajshme nga struktura e tyre kimike. Alkaloidet gjenden n sasira t ndryshme n
pjest e ndryshme t bims; jan t tretura n lngun qelizor t indit parenkimatik n form
kriprash t acideve organike(oksalik, malik, citrik etj.), ose t lidhura me tainet (zakonisht jan
komponime t paqndrueshme). Alkaloidet depozitohen m shpesh n indet q kan rritje aktive,
siq jan indet e epiderms dhe t hipoderms, kllfet prreth tufave prquese, si dhe kanalet
qumshtore. Alkaloidet nuk qndrojn vetm n vendin e formimit t tyre kshtu, p.sh. nikotina
sintetizohet n rrnj, por prej kndj kalon n gjethe ku dhe grumbullohet, n disa raste sinteza
kryhet shkall-shkall n organet e ndryshme.
Sasia e alkaloideve n bim lviz n kufij mjaft t gjr nga 0.1% deri n 2-3% ( t peshes s
that); bimt q prmbajn 1-3% alkaloide n drog konsiderohen t pasura me alkaloide. Me
metoda analitike mund t zbulohet edhe prania e gjurmave t alkaloideve n shum bim, por
nuk konsiderohen bim alkaloidike, ato q prmbajn m pak se 0.01% alkaloide. Rrall mund
t gjendet vetm nj alkaloid n nj bim, n shumicn e rasteve, n nj bim gjenden disa
alkaloide t ndryshme, por prej tyre mbizotrojn 1 ose 2 t cilat quhen alkaloide kryesore, kurse
t tjert ndodhen n sasi minimale dhe quhen alkaloide dytsore. Alkaloidet e nj specie mund t
jen t afrme ose t ndryshme nga pikpamja kimike.
Dinamika e grumbullimit t alkaloideve n bim
Sasia e alkaloideve dhe raporti ndrmjet prbrsve t tyre, q ndryshojn n organet e t njejts
bim, variojn gjat vegjetacionit. do specie ka rregullat e veta t variacionit, njohja e t cilave
ka rndsi praktike pr vjeljen e organit t bims brenda periudhs kur ky paraqitet me cilsin
m t lart. sht provuar se n grumbullimin e alkaloideve nj rol me rndsi luajn faktort e
mjedisit t jashtm dhe gjeografik(mjedisi, klima, prbrja e toks). sht provuar gjithashtu se
n zonat e ftohat alkaloidet grumbullohen m me pakic sesa n ato t ngrohta te bimt e
kultivuara vihet re nj rritje e sasis s alkaloideve gjat plehrimit t tyre me plehra azotike.
Prbrja kimike
Megjithse kan disa veti t prbashkta fiziko-kimike, alkaloidet ndryshojn shum ndrmjet
tyre nga struktura kimike dhe hyjn n grupe t ndryshme komponimesh organike. Shumica e
alkaloideve kan nj atom azoti i cimi mund t jet n formn e aminave (parsore R-NH 2,
dytsore R2-NH, e tretsore R3-N).
N baz t kndvshtrimit biogjenetik alkaloidet ndahen n 3 grupe:

22

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
-Protoalkaloide (ose alkaloide alifatike). Ktu prfshihen baza me ndrtim t thjesht si p.sh.
aminat biogjene ose betainat, ose alkaloide amina q prftohen nga aminoacidet nprmjet
karboksilimit ose N-metilimit. Ktu bjn pjes: tiramina, histamina, kolina, efetdrina,
kolkicina, galegina etj.
-Alkaloide t vrteta, me azot n heterocikl. Ktu hyjn shumica e alkaloideve, t cilat mund t
jen edhe policiklike. Skeletet baz t tyre jan: piroli dhe pirolidina, piridina(p.sh. nikotina) dhe
piperidina (kobelina etj.), triptofani (hiosciamina etj.), kinolina(kinina etj.), izokinolina (emetina,
disa alkaloide t opiumit etj.), kinolizidina, aporfina, indoli, imidazoli (p.sh. pilokarpina), purina
(kafeina etj.), karbolina etj.
-Pseudoalkaloide, jan alkaloide q kan lidhje biosintetike me kategori t tjera kimike t
lndve dytsore bimore dhe q prmbajn azot. Ktu bjn pjes: alkaloidet steroidike,
alkaloidet terpenike.

Ekstraktimi, pastrimi dhe ndarja

Alkaloidet mund t ekstraktohen n dy mnyra nga droga e pluhurizuar me alkool ose me uj,
drejtprsdrejti n drogn pluhur pr rastin kur alkaloidet ndodhen n formn kriprave ose me
trets organik me polaritet t ult (hidrokarbure, kloroform, eter etj.) por n kt rast vetm pasi
kriprat e alkaloideve t drogs t lirohen n form bazash, duke trajtuar paraprakisht pluhurin e
drogs me nj tretsir bazike. Mnyrat e ekstraktimit t alkaloideve jan: Ekstraktimi me trets
organik (me polaritet t ult), ekstraktimi me alkool t acidifikuar. Ndrsa alkaloidet e
avullueshme (p.sh. nikotina) veohen me lehtsi duke i distiluar nga droga n mjedis ujor alkalin:
destilati pritet n nj tretsir acide, prej nga alkaloidi mund t veohet.
N mbarim t ekstraktimit, rrall her prftohet alkaloid i pastr i kristalizuar. N shumicn e
rasteve bhet fjal pr nj przierje t bazave, ende t papastra dhe q duhen ndar nga njra
tjetra. Ka metoda unike t kristalizimit ose t ndarjes, t cilat sot jan plotsuar me metoda t
tjera, kryesisht kromatografike.
Veprimi dhe prdorimi
Alkaloidet jan lnd fiziologjikisht shum vepruese dhe prcaktojn vetit helmuese t bimve
dhe t drogave mjeksore q i prmbajn. Meqense kan struktur kimike nga m t ndryshmet,
pavarsisht nga disa veti kimiko-fizike t prafrta, alkaloidet ndryshojn shum ndrmjet tyre
nga kndvshtrimi i veprimit farmakologjik.
Disa alkaloide veprojn n sistemin nervor qendror si deprimuese (morfina, kodeina,
skopolamina) dhe si nxitse (striknina, kofeina, lobelina etj.), nj grup tjetr alkaloidesh veprojn
n sistemin nervor autonom si ngacmues t simpatikut(simpatikomimetik)(efedrina etj.), si
paralizues t simpatikut (ergotaminaetj.), si ngacmues t parasimpatikut (pilokarpina etj.), si
23

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
paralizues t parasimpatikut (hiosciamina, atropina etj.). Ndrmjet alkaloideve disa ushtrojn
veprim anestezik lokal (kokaina), antispazmodik (papaverina). Pak alkaloide veprojn n zemr:
alfa-fagarina, ajmalina, kinidina jan antifibriluese e antiaritmike, kinina, emetina ushtrojn
veprim deprimues. Disa alkaloide ushtrojn veprim n ent e gjakut si rrits t presionit arterial
(efedrina, hidrastina), dhe si hipotensive (johimbina etj.). Disa nga alkaloidet jane paraziticid,
antiprotozoar(p.sh. kinina, emetina etj.).

Drogat e pasura me alkaloide

Fruti i specit djegs (Fructus capsici)
Bima mm: Cpsicum annuum L. dhe C. fastigiatum, familja
Solanaceae, specia e par sht bim njvjeare e kultivuar, q
njihet nga fruti n form bake, me ngjyr t kuqe n fazn e
pjekuris, me shije djegse, ndrsa C. fastigiatum sht shkurre e
vogl q prodhon speca t vegjl shum djegs.
Grumbullimi: Frutet (me bisht t shkurtr) mblidhen kur marrin
ngjyrn e kuq; krahas pjekjes lihen pr vyshkje pastaj thahen n
trina ose t varura n spango, n vende t ajrosura ose n tharse
perimesh dhe frutash.
Prbrja kimike: Si prbrs kryesor konsiderohet kapsaicina
0.1-0.2%, q sht nj alkaloid i avullueshm, me veti ngacmuesse, me
shije djegse dhe gjendet kryesisht n placent (farrat dhe pjesa tulore
nuk prmbajn alkaloide). Fruti prmban edhe lnd t pigmentuara me
natyr karotinoidike si jan kapsantina, kapsorubina, zeaksantina e
luteina, vitamin C (0.1-0.5%), nikotinamid, vitamin E, acide t
ndryshme organike, pentozane, vaj yndyror 8-18%, kripra minerale
(sidomos t kaliumit) etj.

24

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
Veprimi, prdorimi: Prgatesat e specit t prdorura nga goja ndihmojn
tretjen, duke rritur sekrecionin e lngut gastrik. Speci hyn n prbrjen e
disa pastiljeve q prdoren n smundjet laringofaringeale dhe veanrisht
n afoni (humbje t zrit). Kapsaicina vepron n lkur, ku ngacmon
mbaresat nervore t cilat krijojn ndjenjn e t nxehtit dhe rritin qarkullimin
e gjakut, veprimi i zgjatur shkakton mahisje. N formn e tinkturs, t pomads dhe t
linimenteve prdoret si revilziv i lkurs n trejtimin e reumatizmit, t disa nevralgjive, pleuritit
etj.
OPIUMI (Opiumi, afioni ose hashashi)
Bima mm: Opiumi sht lngu qumshtor i thar q del nga
prerjet q bhen n siprfaqen e kapsulave t pjekurave t
varieteteve t ndryshme t bims s hashashit Papaver
somniferum L., me varietete t shumta, familja
Papaveraceae. Papaver somniferum sht bim baishtore
njvjeare, deri 1.5m e lart, me krcell t qimzuar me gjethe
t
poshtme pendore t prera, t siprmet t dhmbzuara dhe me
baz si zemr q mbshtjellin krcellin. Lule t vetmuara n
maj t degve. Fruti q ka formn e vezors sht nj
kapsul poricide, me vrima t vendosura rreth e prqark nn
diskun rrezor. N do bim ka mesatarisht 5-8 kapsula. Farrat
jan t vogla, si veshk, t murrme me siprfaqe t vijzuar n
form rrjete. Bima sht helmuese pr shkak t lngut
qumshtor q prmban. Ky lng (lateks) veshtullor, me ngjyr t
bardh me er t rnd t paplqyeshme, qarkullon n kanale t shumta qumshtore q
prshkojn n drejtim vertikal (dhe q komunikojn ndrmjet tyre) krcellin dhe m shum
kapsulat. Me emrin hashash tek ne quhet si opiumi ashtu edhe bima mm prej nga nxirret.
Prfitimi i opiumit: Pr kt proces duhet nj far prvoje dhe pun e kujdesshme, q t mos
pritet endokarpi (muri i brendshm i kapsuls), prndryshe lngu qumshtor bie brenda n
kapsul dhe shkon dm dhe farrat nuk piqen. Prerjet bhen pas dreke deri n mbrmje, n dit t
bukura e t qeta me diell (shiu dhe era prishin cilsin dhe ulin rendimentin), lngu qumshtor q
del prej prerjeve t siprfaqes s kapsulave, n fillim ka ngjyr t bardh, trashet me shpejtsi n
nj mas t but dhe merr ngjyr kafe, ditn e nesrme hert n mngjes masa e ngurtsuar hiqet
me thik ose me lopata t vogla t posame. Masa e mbledhur vihet n gjethe t hashashit ose n
en t vogla teneqeje. Kjo mas e thar q prmban 40-50% uj quhet opiumi i papastruar. do
kapsul e hashashit pritet tri ose m shum her dhe po aq her hiqet opiumi prej saj. Periudha e
mbledhje s opiumit zgjat disa jav, meq hashashi nuk lulzon i tri n t njejtn koh. Nga
prerja e par nj kapsul jep rreth 0.02-0.03g opium t that. Opiumi bruto nuk qarkullon n

25

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
farmaci por prpunohet n fabrika, ku homogjenizohet, standardizohet n prmbajtjen e morfins
dhe ambalazhohet n forma t caktuara.
Prbrja kimike: Opiumi prmban przierje t shum alkaloideve t ndryshme n kufijt deri
25%, ku alkaloidi kryesor sht morfina. Kto alkaloide gjenden n form kriprash t acideve
mekonik, laktik, acetik, fumarik etj. Ve ktyre opiumi prmban sheqerna, lnd mucilagjinore
dhe pektinore, yndyrna 1-4%, proteina, lnd t patretshme rrshinore (rreth 20%), lnd
minerale (rreth 5-6%), lagshti (5-10%), tanin, enzima etj.
Veprimi, prdorimi: Opiumi ushtron veprim analgjezik t fuqishm dhe antispazmodik, pra
lehtson dhembjet, por nuk shron smundjen. Veprimi i opiumit shoqrohet me
paksimin e dhmbjeve dhe me lirimin e spazmave t muskulaturs s lmuar. N
saj t veprimit n sistemin nervor qndror, opiumi (dhe sidomos morfina e injektuar
nn lkur) qetson shum mir fardo dhembjesh, t forta dhe t menjhershme
( kriza gastrike, apendisit, hepatike e nefrotike, nevralgji, pagjumsi nga dhimbja
etj.) ose dhimbje t vazhdueshme. Opiumi dobson edhe qendrn e kolls dhe
ngadalson frymmarrjen, prandaj ai prdoret n forma t ndryshme pr t qetsuar
kolln dhe pr t paksuar sekretimet e bronkeve. N aparatin trets kur prdoret n
doza t vogla ai liron spazmat e muskulaturs, rregullon peristaltikn, pra n kt
mnyr ndikon n veprimin antidiarroik, duke shkaktuar kshtu efekt t trefisht:
qetsim t dhembjes, paksim t tkurrjeve intestinale dhe paksim t seksetimeve; vepron edhe
kundr spazmave t rrugve urinare dhe biliare.
Pjesa m e madhe e opiumit prpunohet pr veimin e alkaloideve, n veanti t morfins.
Morfina prdoret si krip klorhidrike(doza maksimale 0.02-0.05g) n formn e tretsirave pr
injeksion si analgjezik. Droga shkakton eufori me pasoja t renda psikike, shfrytzohet nga nj
rrjet i gjer kontrabandistsh, pr prodhimin e piacetil morfins (heroins- drog e fort, me
pasoja t rnda n shndetin e njerzve, sidomos rinis) dhe tregtimin ilegal t saj, 80% e
vdekjrvr midis narkomanve shkaktohen nga prdorimi i heroins.

Lule lulekuqe (Flos rhoeados)

Bima mm: Papaver rhoeas L., familja papaveraceae. sht bim barishtore njvjeare e lart
deri 30cm. Lulet me petale t kuqe t zjarrt me nj njoll t zez n fund. Lulzon n marskorrik.

26

Mr.Ph.Granit eku

Farmakognozi
Grumbullimi: Mblidhen petalet e kuqe n koh t that (nuk
duhet t ngjishen n ent ku grumbullohen), thahet sa m par,
n shtresa t holla, n hije dhe n vende t ajrosura. Edhe kur
tharja bhet n mnyr t kujdesshme, ngjyra e kuqe e purpurt
e petaleve ndryshon n t kuqe vjollc, disa her n kafe
vjollc.
Prbrja kimike: Droga prmban 0.05% alkaloide roeadin q
shoqrohet me roeagenin, alkaloidin A ose izoroeadin,
protopin dhe baza t tjera t pa identifikuara. Droga prmban
gjithashtu lnd mucilagjinore, sasi t vogla yndyrore,
pigmente antocianike etj.
Veprimi, prdorimi: sht sedative e leht, qetsuese e kolls,
hyn n speciet ekspektorante (si infuz 5%). Kshillohet pr
prgatitje formash t ndryshme galenike, veanrisht shurupe, t cilave u jep ngjyr t kuqe.

27

Mr.Ph.Granit eku