M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0
M ( x, y )
dy
N ( x, y )
dx
dy
= F(x,y) (Eksplisit)
dx
F(x,y,
dy
) = 0. (impilisit)
dx
primitif
differensial
atau
selesaiaan
tingkat
satu
umum
derajat
persamaan,
satu
maka
dikelompokkan
menjadi:
1) persamaan
differensial
variabel
terpisah
(persamaan
separable),
2) persamaan yang dapat direduksi ke persamaan variabel
terpisah,
3) persamaan differensial homogen,
4) persamanaan differensial tidak homogen,
5) persamaan differensial eksak,
23
dan
macam
spesifikasi
masing-masing
yang
persamaan
berbeda-beda.
Prinsip
differensial
utama
yang
dy
dx
- 2 =0
y
x
24
3. y = y 1 2 x 2
1 2x2
dy
dx - y = 0
4. x dx sin y dy = 0
Karena tanda differensial persamaan di atas
dx dan dy
x dx + 2y dy = C
2.
1 2
x + y2 = C
2
dx
dy
-3
=0
y
x
x dx 3y dy = 0
x dx - 3y dy = C
1 2 3 2
x y =C
2
2
x2 3y2 = C
3. 3y dx + 2x dy = 0
25
dy
dx
+ 2 y =0
x
dx
3
x
dy
=C
y
3 Ln x + 2 Ln y = C
Ln x3y2 = C
x3y2 = C
4. x dx + 2 y dy = 0
1 2
x + y2 = C
2
x dx +
2 y dy = C
x2 + 2y2 = C
sin x dx +
- cos x + y -
(1-y) dy = C
1 2
y =C
2
- 2 cos x + 2y - y2 = C
Karena y( ) = 1 maka diperoleh C = 3, sehingga selesaian khusus
persamaan adalah -2 cos x + 2y y2 = 3
Latihan soal
Tentukan selesaian umum persamaan differensial:
26
1. y2 dx x dy = 0
2. (1+2y) dx (4-x) dy = 0
dx
dy
0
4 x 1 2y
dx
dy
4 x 1 2y
=C
-ln
3. cos y dx + (1+e-x) dy = 0
4. dx + (1-x2) cot y dy = 0
1 dy
= 1-sec x
3 dx
5.
6. (1-x2)y = 2
7. (1+2y) dx - (4-x) dy = 0
8. xdy ydx = 0 dengan y(1) = 1
9. (1-x) dx 2y2 dy = 0 dengan y(0) = 1
10.
11.
dy
12.
Catatan
Yang perlu diingat bahwa persamaan diferensial dengan variable
terpisah memiliki ciri spesifik yaitu koefisien differensial berupa variable
sejenis berkumpul
27
f1 ( x )
g ( y)
dx + 2
dy = 0
f 2 ( x)
g1 ( y )
F(x) dx + G(y) dy = 0.
Untuk selanjutnya bentuk pembagian
1
disebut faktor
f 2 ( x) g 2 ( x )
ydy
dx
- y3 = 0
x
dx
2
-
x
ydy
=C
y3
28
dx
x
( 1-
dx
x
1 dy +
3
) dy = C
y3
3
dy = C
y3
2 Ln x - y + 3 Ln y+3= C
Ln x2(y+3)3 = C + y
x2(y+3)3 = e(C + y) = cey
x2(y+3)3 = cey
2.
4y
dy
=
x( y 3)
dx
x(y-3) dy = 4y dx
4y dx - x(y-3) dy = 0
y 3
dx
- y dy = 0
x
dx
4
-
x
y 3
dy = C
y
4 Ln x y + 3 Ln y= C
x4y3 = ec+y = cey
y
1 x
dx - y 1 dy = 0
x
dy
dx
- dx dy + y 1 = 0
x
29
dx
x
dx dy +
dy
=C
y 1
Ln x - x y + Ln y + 1= C
Ln x(y+1) = C + x + y
x(y+1) = ec+x+y
Karena y(1) = 0 maka 1(0+1) = e c+1+0. Diperleh c = -1 sehingga
diperoleh selesaian khusus persamaan x(y+1) = ex+y-1.
dy
4x x2
=
dx
y x2 y
6.
1
dy
=
3
xy
dx
dy
1 y2
=
3y
dx
9. y =
Sec 2 y
1 x2
10. y = y(2+sin x)
11.
dy
= 8x2e-3y dengan y(1) = 0
dx
30
12.
dy
3x 2 4 x 2
=
dengan y(0) = -1
2y 1
dx
= H(
y
)
x
2. Fungsi
F(x,y)
disebut
fungsi
homogen
berderajat-n
jika
F(x,y) =
2.
x
x
1
y
= y
= H( )
y x
1
x
x
x x
F(x,y) = x + y
=1+
=
y
x
x
+1
y
31
3.
F(x,y) =
y
x
) atau G( y )
5.
6.
F(x,y) =
7.
1 x2 y ,
F(tx,ty) = (tx) + ty
= t(x+y)
= t1 F(x,y)
8.
F(x,y) =
2x
, fungsi homogen berderajat 0, karena
x y
F(x,y) =
2(tx)
(tx ) (ty )
2(tx)
(tx ) (ty )
t (2 x)
t ( x y)
= to
2( x)
( x y)
= to F(x,y)
32
9.
G(x,y) = x x 2 y 2
fungsi homogen
berderajat 2.
10.
tn F(x,y)
y
)
x
atau M( y ). Demikian pula untuk N(x,y). Dengan kata lain M(x,y) dan
N(x,y) dibagi dengan koefisien differensial yang berpangkat tertinggi.
Setelah dilakukan pembagian, selanjutnya gunakan transformasi
U = x/y atau yu = x atau dapat juga transformasi v = y/x atau xv = y.
Jika yang digunakan transformasi yu = x maka dx = ydu + udy.
Sebaliknya jika yang digunakan transformasi xv = y maka dy = xdv +
vdx. Akhirnya dx atau dy (tidak keduanya) disubstitusikan dalam
persamaan differensial semula sehingga,
M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0
M(
x
x
y
y
)dx + N( y )dy = 0 atau M( ) dx + N( )dy = 0.
y
x
x
M(
y
y
) dx + N( )(xdv + vdx) = 0.
x
x
33
dapat
direduksi
ke
persamaan
variabel
terpisah.
Setelah
vdv
dx
+
=0
x
2v 2 1
dx
+
x
vdv
=C
2v 2 1
Ln x+ Ln (2v2 1)= ln C
(x4(2v2-1)) = C
2
2
(x4( 2 y 2 x ) = C
2x2y2 x4 = C
34
2. (3x 2y)
dy
- 3y = 0 dengan y(1) = 1
dx
(3
x
2)dy 3dx = 0
y
2
+ 3 du = 0
y
dy
+
y
3 du = C
2 Ln y+ 3u = C
Ln y2 = C-3u
y2 = ec-3y/x
Karena y(1) = 1 maka 12 = ec-3(1)/(1) didapat C = 3 sehingga selesaiannya
dinamakan selesaian khusus (integral khusus) yaitu y2 = e3-3y/x
Latihan soal
1. Selidiki apakah fungsi berikut homogen, jika homomogen tentukan
derajatnya.
a.
f(x,y) = x + 2y
35
b.
f(x,y) = ex/y
c.
f(x,y) =
d.
e.
f(x,y) = xy y2 + 3x2
f.
f(x,y) =
g.
f(x,y) = x + y cosx.
x2 y2
3 xy
x
x y2
2
Jawab
Persamaan di atas di bagi dengan x 2
y y2
2
x x
dx dy 0
Transformasi s =
y
sehingga dy = s dx + x ds
x
(s + s 2 )dx (s dx + x ds) = 0
s 2 dx - x ds = 0
dx ds
2 =0
x
s
dx
ds
2 c
x
s
Ln
1
=C
s
dy
x2 y2
=
3 xy
dx
36
c.
d.
e.
(x3+y3) dx 3xy2 dy = 0
f.
x dy y dx -
g.
h.
x 2 y 2 dy =
dy
y
y
=
- tgn
dx
x
x
y =
xy
dengan y(2) = 1
(3 x y 2 )
2
j.
k.
y =
x2 y 2
x y
dengan y(1) = 3
xt
dx
= 2 2
dt
x t
37
a
b
c
=
=
= (parameter), sehingga
p
q
r
a = p , b = q, dan c = r
Contoh
(x+y+2) dx + (2x + 2y + 4) dy = 0
b. Bentuk
a
b
c
=
= (parameter)
p
q
r
Sehingga a = p , b = q
Contoh
(x+y+1) dx + (2x+2y+3) dy = 0
(3x+2y+1) dx + (3x+2y-4) dy = 0
c. Bentuk selain di atas.
(3y 7x +7) dx + (7y 3x + 3) dy = 0
(3x - 2y + 1) dx ( 3x+2y) dy = 0
Karena
bentuknya
berbeda-beda,
maka
selesaian
umum
a
b
c
=
=
= .
p
q
r
38
Karena
a
b
c
=
=
= , maka diperoleh
p
q
r
dx +
dy = C
x + y = C (persamaan linear)
b. Bentuk
a
b
=
= .
p
q
Persamaan bentuk
a
b
=
= dapat diselesaikan dengan cara
p
q
du bdy
, atau
a
a dx + b dy = du
b dy = du a dx
39
dy =
du adx
b
dv qdy
, atau
p
dy =
dv pdx
q
1
u + r) dy = 0
du bdy
1
) + ( u + r) dy = 0
a
Contoh:
1. Tentukan primitif dari (x+y+1) dx + (2x+2y+3) dy = 0 dengan y(0) =
0
Jawab
Dari persamaan (x+y+1) dx + (2x + 2y + 3) dy = 0, diperoleh
a = 1, b = 1, c = 1, p = 2, q = 2, dan r = 3. Sehingga =
1
.
2
40
u 1
du = 0
u2
dy +
1 du -
1
du = 0
u2
y + u - Ln u + 2= C
y + (x+y) - Ln x + y + 2= C
x + 2y C = Ln x + y + 2
e(x+2y-c) = (x+y+2)
Karena y(0) = 0, maka selesaian khusus persamaan e(x+2y-ln 2 ) =
(x+y+2)
Cara II
(u+1) dx + (2u + 3) (du dx) = 0.
(u+1 2u -3) dx + ( 2u + 3) du = 0
41
(-u -2 ) dx + ( 2u + 3) du = 0
(u+1) du + (u +2) dy = 0
du +
u2
dy = 0
u 1
du +
1 dy +
1
dy = 0
u 1
(x+y) + y + Ln x + y + 1 = C
x + 2y C = Ln x + y + 1
(x+y+1) = e
x + 2y C
du 2dy
du 3dx
, atau dy =
3
2
(u+1) dx (u-1) dy = 0
Pilih dx atau dy, lalu substitusikan ke dalam persamaan dan
diperoleh
(u+1) (
du 2dy
) (u-1) dy = 0
3
42
(u 1)
du dy = 0
(5u 1)
1
6
du +
5
25
5u 1du - dy = C
xp
p dx + q dy = dv
x a, sehingga
ap dx + bp dy = p du
ap dx + aq dy = a dv
--------------------------- (bp-aq) dy = p du a dv
dy =
pdu adv
bp aq
43
dx =
qdu bdv
aq bp
pdu adv
qdu bdv
+v
=0
aq bp
bp aq
Persamaan di atas menjadi persamaan baru dengan tanda
x3
7 dy 3 dx = dv
x 7, didapat
9 dy 21 dx = 3 du
49 dy 21 dx = 7 dv
44
----------------------- -40 dy = 3 du 7 dv
dy =
7 dv 3du
40
3dv 7 du
40
3dv 7 du
7 dv 3du
)+v(
)=0
40
40
u
u
+ 7) dv -(7 + 3 ) du = 0
v
v
Transformasikan
u
= t atau u = vt
v
Sehingga du = v dt + t dv
Persamaan di atas adalah PD yang dapat direduksi ke persamaan
variable terpisah.
(3t +7) dv (7t+3)(vdt + tdv) = 0
(3t+7-7t2-3t) dv (7t+3)vdt = 0
(7t 3)
dv
dt = 0
(7 7t 2 )
v
45
dv
v
(7t 3)
dt = C
(7 7t 2 )
Ln v + Ln 1-t2+ 3/7 Ln
1 t
1 t
=0
7 y 3x 3
3 dx 2 dy = du dan 3 dx + 2 dy = dv diperoleh
3 dx 2 dy = du
3 dx +2 dy = dv
------------------- -4 dy = du dv
dy = (dv-du) dan dx = dx = 1/6 ( du+dv).
u (1/6)(du+dv) v(1/4)(dv-du) = 0
4u(du+dv) 6v(dv-du)
(4u + 6v) du + (4u -6v) dv = 0
46
(4 + 6
v
v
) du + (4 6
) dv = 0
u
u
Transformasikan
v
=p
u
v = up sehingga dv = u dp + p du
(4+6p+4p-6p2) du + (4-6p)u dp = 0
(4 6 p )dp
du
+
=0
( 4 10 p 6 p 2 )
u
du
+
u
Ln u -
(4 6 p )dp
=C
( 4 10 p 6 p 2 )
46p
(6 p 2)( p 2) dp = C
3x 2 y
Ln 3x 2y +1+ 18/5 Ln 6(
) + 2 + 8/5 Ln ( 3x 2 y 1 ) - 2+ C
3x 2 y 1
2.5
M ( x, y )
N ( x, y )
= 1 dan N(x,y) = (x-y)
=1
y
x
47
M ( x, y )
= Cos x
y
N ( x, y )
= Cos x
x
N(x,y) = Sin x
M ( x, y )
= x 4y
y
N ( x, y )
=
x
2-2x
M ( x, y )
N ( x, y )
y
x
Dengan cara yang sama, persamaan dibawah ini adalah persamaan
M ( x, y )
y
N ( x, y )
.
x
1. (x2+y2) dx + xy dy = 0 -- PD Homogen
2. dx -
Separable
3. (x+y+1) dx - (x-y+3) dy = 0 ---> PD Tidak homogen
48
0=
F ( x, y )
F ( x, y )
dx +
dy.
y
x
F ( x, y )
F ( x, y )
dx +
dy
y
x
F ( x, y )
F ( x, y )
= M(x,y) dan
= N(x,y)
y
x
Berdasarkan
kesamaan
di
atas,
maka
untuk
menentukan
Cara I
F ( x, y )
F ( x, y )
= M(x,y) dan
= N(x,y)
y
x
F(x,y) = M(x,y) dx
x
F ( x, y )
= N(x,y)
y
y
M ( x, y ) dx + G(y)
M ( x, y ) dx + G(y) = N(x,y)
M ( x, y ) dx + G(y) = N(x,y)
G(y) = N(x,y) -
M ( x, y ) dx
49
G(y) =
(N(x,y) -
M ( x, y ) dx ) dy
`
Cara II
F ( x, y )
= N(x,y) dan
y
F ( x, y )
= M(x,y)
x
F(x,y) = N(x,y) dy
y
=
F ( x, y )
= M(x,y)
x
N(x,y) dy + F(x)
F(x) = M(x,y) -
F(x) =
M(x,y) -
N(x,y) dy
x
N(x,y) dy ) dx
50
Contoh
1. Tentukan selesaian persamaan differensial eksak berikut ini:
(2x +3y+4) dx + (3x+4y+5) dy = 0.
Jawab
M(x,y) = (2x+3y+4)
M ( x, y )
= 3 dan
y
N(x,y) = (3x+4y+5)
N ( x, y )
=3
x
F ( x, y )
= M(x,y).
x
F ( x, y ) = (3x+4y+5)
y
(
x 3xy
3y + F(x) = 2x + 3y + 4
F(x) = 2x + 4
F(x) = x2 + 4x + C
Primitif persamaan adalah F(x,y) = 3xy + 2y2 + 5y + x2 + 4x + C
51
2. (x + y Cos x) dx + sin x dy = 0
Jawab
M(x,y) = x + y Cos x
N(x,y) = sin x
M ( x, y )
= Cos x
y
dan
N ( x, y )
= Cos x
x
F ( x, y ) = x + y Cos x
x
F(x,y) = (x + y Cos x) dx
1 2
x + y Sin x + G(y)
2
F ( x, y )
= sin x
y
1 2
x + y Sin x + G(y) ) = sin x
2
g(y) = 0
g(y) = C
1 2
x + y Sin x + C
2
x2 + 2y Sin x = C
Soal-soal
52
4.
y
1
+2) dx + ( x y + 2y(x+1))dy = 0
x( x y )
1
4x 1
1
) dy = 0
2 ) dx + (
2 +
y
y3
x
.
y
x
Persamaan differenial tidak eksak dapat diselesaikan dan ditentukan
primitifnya dengan cara mencari faktor integral dari persamaan
53
(x,y)[M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0]
y
x
dengan
M(x,y) = (x,y)M(x,y), dan N(x,y) = (x,y)N(x,y)
Persamaan baru tersebut dinamakan persamaan differensial eksak,
sehingga selesaiannya dapat ditentukan dengan menggunakan metode
persamaan differensial eksak.
Bagaimana menentukan faktor integral persamaan tidak eksak?
Karena (x,y)[M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0] persamaan eksak, maka:
(M )
(N )
=
y
x
+M
=
y
y
N + N
x
54
M
y
N = ( N - M )
x
M
N
) =
y
x
(N
- M y )
x
dan
du
=
, sehingga
dx
x
N
( y ) =
x
(N
d
- M.0 )
dx
M
N
= y
x
dx
N
1 d
Jika y
N
x suatu fungsi dari x atau f(x), maka dari
N
M
N
= y
x didapat
dx
N
1 d
1 d
dx
= f(x) atau
Ln =
= f(x) dx
f(x) dx
= dy , sehingga
55
( y ) =
x
( y ) =
x
1 d
=
dy
(
N
M
)
dy
x
1
( N.0 - M dy )
M
N
y
x
M
M
N
Jika y
x suatu fungsi dari y atau g(y), maka dari
M
1 d
=
dy
M
N
y
x didapat
M
1 d
= -g(y) atau
dy
Ln =
= -g(y) dy
-g(y) dy
= e g ( y ) dy
1
xM ( x, y ) yN ( x, y )
1
1
=
xy[ f ( xy ) g ( xy )]
xM ( x, y ) yN ( x, y )
56
e.
Seringkali
faktor
integral
(x,y)
dapat
diperoleh
dengan
Contoh
Tentukan selesaian umum persamaan differensial berikut dengan
terlebih dahulu menentukan faktor integrasinya.
1. (x2 + y2 + x) dx + xy dy = 0
Jawab
M(x,y) = x2 + y2 + x
N(x,y) = xy
M ( x, y )
= 2y
y
N ( x, y )
=y
x
M ( x, y )
y
N ( x, y )
x
2y y
1
y
x
Karena
=
=
= f(x)
xy
x
N ( x, y )
Maka (x,y) = e f ( x ) dx = e
ln x
= x.
57
x{(x2 + y2 + x) dx + xy dy = 0}
N ( x, y )
= 2xy4ey 2xy2 - 3
x
2
y
x
Karena
= y = -g(y)
N ( x, y )
Maka (x,y) = e g ( y ) dy =
1
y4
eksak yaitu
1
(2xy4ey + 2xy3 + y) dx + (x2y4ey x2y2 3x) dy = 0
y4
x
x2
+ 3 =C
y
y
58
Latihan
Tentukan faktor integral dan selesaiaan umum persamaan
a. (x4 + y4) dx xy3 dy = 0
b. y(x-2y) dx x2 dy = 0
c. x dy y dx = x2ex dx
d. y2 dy + y dx x dy = 0
e. 3x2y2 dx + 4(x3y-3) dy = 0
z, sehingga y =
z
. Dengan menurunkan masing-masing variable
x
diperoleh
dy =
xdz zdx
.
x2
Substitusikan bentuk dy =
xdz zdx
ke persamaan semula
x2
M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0
M(x,
xdz zdx
z
z
)dx + N(x, )(
)=0
x
x
x2
M(x,z) dx + N(x,z) dz = 0
59
y(xy+1) dx + x(1+xy+x2y2)dy = 0
Transformasikan y =
variable
z
, dengan menurunkan masing-masing
x
xdz zdx
.
x2
diperoleh dy =
z3 dx x(1+z+z2) dz = 0
dx
x
(1 z z 2 )
dz = 0
z3
dx
x
dx
x
dz
dz
dz
=0
3 2 +
z
z
z
Ln x +
dz
z3
dz
+
z2
dz
=C
z
1
1
+ Ln z = c
2 +
z
2z
60
= 90o maka
90 maka
0
b. Trayektori Ortogonal
Jika
1
) = 0 adalah trayektori
y'
61
kurva f(r, ,
dr
) = 0 adalah trayektori ortogonal dari integral
d
dr
)
d
dy
dx
dx
maka
dy
tgn
dy
dx
lakukan penggantian
dengan
pada
dy
dx
1
tgn
dx
persamaan differensialnya.
c. Bila trayektori
dy
dx
dengan
62
dy
1
dx
pada persamaan differensialnya.
dy
1
dx
penggantian
dr
dr
dengan r2
.
d
d
Contoh
Tentukan trayektori ortogonal persamaan keluarga kurva x2 + 2y2 = C, C
Real.
Jawab
Persamaan differensial dari persamaan x2 + 2y2 = C adalah
d(x2 ) + d( 2y2 ) = d(C)
2x dx + 4y dy = 0
2x + 4y
dy
= 0.
dx
dy
dengan
dx
dx
- dy , sehingga
2x + 4y
dy
= 0.
dx
63
2x + 4y
dx
=0
dy
2x dy 4y dx = 0
dy
dx
4
=0
y
x
dy
4
y
dx
=C
x
2 Ln y- 4 Ln x= C
y2
x4
Ln
=C
y2 = Cx4
Latihan
1. Tentukan trayektori ortogonal dari persamaan keluarga kurva
a.
x2 + y2 2Cx = 0
b.
y2 + 3x2 Cx = 0
c.
y2 x 2 C = 0
d.
e.
y = x 1 + Ce-x
f.
r = C Cos
g.
y2 =
x2
Cx
= 45 dari
x2 + y2 = 2C(x+y)
64
b.
x2 + y2 = C2
2.9 Soal-soal
A. Dengan menggunakan metode yang sesuai, tentukan selesaian
umum persamaan differensial di bawah ini.
1. y =
( x 1)
y
2. y + y = 2x + 1
3. (2xy y + 2x) dx + (x2- x) dy = 0
4. y =
x2 1
y2 1
xdx
5. ( xy 1 + x2) dx + xy 1 = 0
6. (2x sin xy + x2y cos xy) dx + x2 cos xy dy = 0
7. y = xy2 + 2xy
8. (y+y2) dx + (y2-x2-xy) dy = 0
9. y =
10.
x2 y 2
y
(2x+y+1) dx + (x+3y+2)dy = 0
dy
65
3 y
y2 1
)
dx
+
(
) dy = 0
xy 2
x2
1
x
) dx + M(x,y) dy = 0
2 +
x y
y3
2
Ay
y
1 1
2 ) dx + ( 2 ) dy = 0
3
x
x
x
x
5. (
1
1
ax 1
2 ) dx + (
) dy = 0
2
x
y
y3
66
67