LEMBAR PENGESAHAN

REFERAT
ANEMIA PADA GAGAL GINJAL KRONIK

Disusun oleh:
Azahrah Purnamaladi
030.12.044

Disusun sebagai salah satu syarat kelulusan

Kepaniteraan Klinik Ilmu Penyakit Dalam
RSUD Kardinah - Tegal
Periode 1 Agustus 2016 8 Oktober 2016

Dipresentasikan pada tanggal:

... September 2016
Revisi tanggal
... September 2016
Telah disetujui;

Mengetahui,
Korpanit Ilmu Penyakit Dalam

Dosen Pembimbing

dr. H. Sunarto, Sp. PD, Finasim

dr. H. Said Baraba, Sp. PD

KATA PENGANTAR

Puji syukur kepada Allah SWT, Tuhan Yang Maha Esa karena atas berkat-Nya
penulis dapat menyelesaikan referat mengenai Anemia pada Gagal Ginjal Kronik. Referat
ini merupakan salah satu syarat untuk memenuhi tugas dan penilaian dalam kepaniteraan
klinik ilmu penyakit dalam di RSUD Kardinah Tegal.
Terima kasih dipanjatkan kepada dr. H. Said Baraba, Sp.PD sebagai pembimbing
referat atas segala masukan dan saran yang telah diberikan dalam menyusun referat ini. Tidak
lupa juga kepada teman-teman seperjuangan dalam kepaniteraan klinik bersama penulis.
Saya berharap refrat ini dapat menambah pengetahuan Kita serta dapat membantu
dalam memahami dasar-dasar dari permasalahan yang ada sehingga kita dapat memberikan
penatalaksanaan yang sesuai dan tepat kepada pasien guna meningkatkan kualitas hidup
masyarakat Indonesia dikemudian hari.
Refrat tentang Anemia pada Gagal Ginjal Kronis ini masih jauh dari kesempurnaan. Kritik
dan saran yang membangun dari semua pihak sangat saya harapkan demi kesempurnaannya.
Terimakasih

Tegal, ... September 2016

Penulis

ii

DAFTAR ISI

LEMBAR PENGESAHAN ............................................................................................

KATA PENGANTAR ....................................................................................................

ii

DAFTAR ISI...................................................................................................................

ii

DAFTAR TABEL ...........................................................................................................

DAFTAR GAMBAR ......................................................................................................

vi

BAB I

PENDAHULUAN ...........................................................................................

1.1 Latar Belakang .........................................................................................

BAB II ANATOMI DAN FISIOLOGI GINJAL ......................................................

2.1 Anatomi Ginjal .........................................................................................

2.2 Fisiologi Ginjal .........................................................................................

2.3 Hormon pada Ginjal .................................................................................

11

BAB III GAGAL GINJAL KRONIK .........................................................................

13

3.1 Definisi ...................................................................................................

13

3.2 Kriteria..... ... .............................................................................................

13

3.3 Klasifikasi ................................................................................................

13

3.4 Epidemiologi ............................................................................................

14

3.5 Etiologi..... ................................................................................................

15

3.6 Faktor Resiko ...........................................................................................

16

3.7 Patofisiologi..............................................................................................

16

3.8 Diagnosis.... ..............................................................................................

18

3.9 Manifestasi ...............................................................................................

22

3.10 Komplikasi .............................................................................................

22

3.11 Tatalaksana .............................................................................................

22

3.12 Prognosis ................................................................................................

25

BAB IV ANEMIA PADA GAGAL GINJAL KRONIK ............................................

26

4.1 Definisi ...................................................................................................

26

4.2 Klasifikasi ... .............................................................................................

27

4.3 Epidemiologi ............................................................................................

29

4.4 Etiologi .....................................................................................................

30

4.5 Patogenesis...... .........................................................................................

31

4.6 Patofisiologi..............................................................................................

35

4.7 Diagnosis ..................................................................................................

42
iii

4.8 Tatalaksana.... ...........................................................................................

45

BAB III KESIMPULAN ..............................................................................................

59

BAB IV DAFTAR PUSTAKA .....................................................................................

60

iv

DAFTAR TABEL

Tabel 1. Klasifikasi Penyakit Ginjal Kronik atas Dasar Derajat Penyakit .....................

13

Tabel 2. Klasifikasi Penyakit Ginjal Kronik atas Dasar Diagnosis Etiologi ..................

14

Tabel 3. Komplikasi Penyakit Ginjal Kronik .................................................................

30

Tabel 4. Etiologi Anemia pada Penyakit Ginjal Kronik .................................................

31

Tabel 5. Pedoman Manajemen Untuk Memperbaiki Anemia Pada Penyakit Ginjal Kronik ..56

DAFTAR GAMBAR

Gambar 1. Makroskopis ginjal ........................................................................................

Gambar 2. Penampang satu kesatuan nefron ..................................................................

Gambar 3. Fungsi regulatorik dan ekskretorik ...............................................................

10

Gambar 4. Eritropoesis pada ginjal kronik .....................................................................

33

Gambar 5. Homeostasis besi pada pasien penyakit ginjal kronik ...................................

39

Gambar 6. Metabolisme besi......... .................................................................................

33

Gambar 7. Algoritma transfusi ......................................................................................

58

vi