Anda di halaman 1dari 10

15/07/2016

Imprimer:Lesstrotypes,c'estbien.Lesimaginaires,c'estmieux

PatrickCharaudeauLivres,articles,
publications

http://www.patrickcharaudeau.com/Lesstereotypesc
estbienLes.html

Lesstrotypes,cestbien.Lesimaginaires,cestmieux
inBoyerH.(dir.),Strotypage,strotypes:fonctionnementsordinairesetmisesen
scne,LHarmattan,Paris.
Ilnestpeuttrepastrsconvenable,dansuncolloqueportantsurlesstrotypes,decommencer
parsedbarrasserdecettenotion.Maisaprstantdcritsquiluionttconsacrssansque
jamaisellenesoitremiseencause[1],ilconvientdesedemandersicestunenotionavec
laquelleonpeuttravaillerdanslecadredesscienceshumainesetsociales,etplusparticulirement
enanalysedudiscours.
Questcequonobserve?Dabord,quilyauneprolifrationdetermescouvrantlemmechamp
smantique:clichs,poncifs,lieuxcommuns,idesreues,prjugs,
strotypes,lieucommun,pournenciterquequelquesuns.Carilenestdautrescomme
lexpressionpontauxnesentendurcemmentdansunemissionderadio.Onnesaittrop
quellesdistinctionstablir,etdailleurslaplupartdentreeuxsontinterchangeables.
Cestermesontuncertainnombredetraitssmantiquesencommun,carcequilsrecouvrentrfre
cequiestditdefaonrptitiveetqui,decefait,finitparsefiger(rcurrenceetfixit),etdcrit
unecaractrisationjugesimplificatriceetgnralisante(simplification).Dautrepart,cestermes
circulentdanslesgroupessociaux,etcequilsdsignentestdonnenpartageleursmembres
jouantainsiunrledeliensocial(fonctionidentitaire)maisenmmetemps,lorsquundeces
termesestemploy,cestpourrejeterlacaractrisationquilsdcriventaumotifquelleserait
fausse,tropsimplisteoutropgnralisante(jugementngatif)certainsinsistentdavantagesur
lunoulautredecesaspects:defaussevrit(idesreues),denonvrification
(prjugs),debanalit(lieucommun),maistoussontporteursdutraitdesoupon,quant
lavritdecequiestdit.
Cestlaprsencedecesouponquirenddifficilelarcuprationdelanotiondestrotypepouren
faireunconcept.Dabordparcequecelasignalequecettenotionestdpendantedujugementdun
sujet,etquecejugemententantngatifoccultelapossibilitquecequiestditrenfermemalgr
toutunepartdevrit.Cemasquageestencorepluspatentlorsquelacaractrisationconcernedes
individusoudesgroupeshumains:direquelesintellectuelsnaimentpaslecontactdescorpsest
peuttreunstrotypepropreauxsportifs,maiscelaneveutpasdirequilsoitcompltement
fauxilenvademmedesjugementsqueleshommesportentsurlesfemmesetdeceuxqueles
femmesportentsurleshommes,deceuxquelescitoyensportentsurlespolitiqueset
rciproquement.Autrementdit,ilfautaccorderaustrotypelapossibilitdedirequelquechosede
fauxetvrai,lafois.Toutjugementsurlautreestenmmetempsrvlateurdesoi:ilditpeut
trequelquechosededviantsurlautre(rfraction[2]),maisilditenmmetempsquelquechose
devraisurceluiquiportecejugement(rflexion).DirequelesFranaissontcartsiens,nest
videmmentpasvraidanslabsolu,mais,dunepart,celapeutavoirunepartdevrit,etsurtout,
celaestrvlateurdeceluiquiledit,lequelseconsidrenoncartsienouprendsesdistancesvis
visdecettecaractrisation.
Ilyadoncuneambigutquantlusagequelonfaitdecettenotion,ycomprisdanslescrits
savantsquiluisontconsacrs:dunct,ondfendlidequelestrotypeaunefonction
ncessairedtablissementduliensocial,lapprentissagesocialsefaisantlaidedidescommunes
rptitivescommegarantesdesnormesdujugementsocial,dunautre,onrejettelestrotypecar
ildformeraitoumasqueraitlaralit.Biendifficile,danscesconditionsderetenircettenotion
commecentraledanslanalysedesdiscourssociaux,sauflareprercommecaractristiquede
certainsfaitsdediscoursrvlateursdeteloutelsujet,dansteloutelcontextesituationnel[3].

Questcequiestencause?
Essentiellementdeuxchoses:lafaondontonconoitlerapportdulangagelaralitlaplace
quelonaccordeauphnomnedesreprsentationssociales.
Langage,reletralit
Lanotionderelalongtempstconfondueaveccellederalit.Soitque,danslordredu
mondeempirique,ellerenvoieauxobjetsouvnementsdumondephnomnalextrieurs
lhomme:lerel,oularalit,sopposealorslapparencesensibledeschoses(Platon),etdsigne
ledonnauthentiquedunmondephysiquequiexisteindpendammentdelhommeetsimpose
lui.Soitque,considredanslordredelapense,laralit,oulerel,estvuecommeunobjet
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=215

1/10

15/07/2016

Imprimer:Lesstrotypes,c'estbien.Lesimaginaires,c'estmieux

dfini,logique,permanentetautonome,dsignantunevritsolide,undonnexplicatifsurle
mondecommeloiquisimposelhomme,unesortedeprincipederalit.
Pourtant,ilconvientdedistinguerrelderalit,etcestlhypothsesurlesignelinguistique,dans
lafiliationdeSaussureetBenvenistequinousyaidera.Onsaitquelesigne,avecsadoubleface
signifiant/signifi,secaractriseparunetripledimension:rfrentielle(ilrenvoiequelquechose
dumonde),symbolique(ilconstruitdusenspartirdecemonde),contextuelle(ilprendsensdans
unelargecombinatoiretextuelle).Ilrsultedecettedfinitionquelesignifinestpaslaralitelle
mme,maisuneconstructionsignifiantedelaralit.Cestcetteconstructiondesensquon
appelleralerelsignifiantdumonde:silemotarbrerenvoieuneralitempiriquedumonde,
ilconstruittraverstellelangue,danstelcontexteculturel,leconceptarbre,commedirait
Saussure,cestdirelerelsignifiantarbredanslalanguefranaise.
Engnralisantlepropos,onpeutdoncdirequelaralitcorrespondaumondeempirique
traverssaphnomnalit,commelieuasignifiant(etencoreasignifi)simposantlhommedans
sontatbrutenattendantdtresignifi.Paropposition,lerelrfreaumondetelquilest
construit,structur,parlactivitsignifiantedelhommetraverslexercicedulangageenses
diversesoprationsdenominationdestresdumonde,decaractrisationdeleursproprits,de
descriptiondeleursactionsdansletempsetdanslespaceetdexplicationdelacausalitdesces
actions[4].Lerelestdonclilactivitderationalisationdelhomme,cequirejointpeuttrela
propositiondeHegel:Cequiestrationnelestrel,cequiestrelestrationnel,mais
videmment,enajoutantquecerationnelestluimmeempreintdedaffectetdmotionnel.La
ralitatoujoursbesoindtreformatepourdevenirrel,etcetravaildeformatagesefaitpar
lebiaisdelaraisonqui,ellemme,sefaitparlebiaisdulangage:lerelabesoinderenvoyerune
raison,ditencoreBaudrillard,unerationalitquiconstruitdesoppositions.Dslors,onpeut
considrerquelediscoursconstruittoujoursdurel,etquelejugementdevritoudefaussetna
paslieudtreiciunteljugementnepeuttrequunactedelangagevenantsesuperposerlacte
dediscoursconstruisantdurel.Lestrotypenapasicideraisondtre.
Lesreprsentationssocialescommemcaniquedeconstructiondurel
Biendescritsayanttconsacrscettenotion,aussibiendanslapsychologiesocialedontelle
estissuequedansdesanalysesdediscoursousociolinguistiques,onrappellerarapidementson
mergence.ElleapparatchezDurkheimsousladnominationdereprsentationscollectives,
dnominationcontesteparMoscoviciparcequeletermedecollectifrenvoiedavantageungroupe
fermsurluimme,desopinionscollectivesintracommunautaires.Moscoviciproposealors
lexpressionreprsentationssociales,plusgnriquequiinclutlesreprsentationscollectives
sansprjugerdudegrdegnralisationdelanotion,parcequilsagitdedfinirunenotionqui
expliqueetjustifie,lespratiquessociales,leursnormesetleursrgles.
Cestcommesilindividunepouvantsecontenterdagir,illuifallaitsedonneruneraisondagir,des
motifsetdesfinalitsquiluipermettentdeporterdesjugementssurlebienfonddesesactionsil
doitdoncselesreprsentereninteractionaveclesautresdulangage,et,enselesreprsentant,il
sefaitexisteretinventelasocitquilinventedanslemmetemps[5].Lesreprsentations
socialessontparvoiedeconsquenceunmodedeconnaissancedumondesocialementpartag.
Onnentrerapasicidansledtaildecettenotiontellequelleestdveloppeparlapsychologie
socialequipourlesbesoinsdesaconceptualisationdistinguelesnotionsdereprsentation,
dopinion,dattitude,desystmecentraletsystmepriphrique[6],maison
rappelleragalementqueSperberetWilson,dansleurthoriedelapertinenceparlentde
reprsentationspartages,notionfondatricedelactivitdelangagequireposesurlide
dadhsiondesmembresdungroupedesvaleurscommunesquiferaientconsensuspourquils
puissentcommuniquer,idefortementdiscuteparcertainspsychosociologues[7].
Cequiimporteici,cestdiredanslecadreduneanalysedudiscours,estdevoirdansquelle
mesureunconceptnetdveloppdansuneautredisciplinepeuttrerutilisetredfinitdans
unedisciplineautre[8].Pourmapart,jereprendraidonccettenotionenladfinissant,nonpas
commeunconcept,maiscommeunmcanismedeconstructiondusensquifaonne,formatela
ralitenrelsignifiant,engendrantdesformesdeconnaissancedelaralitsociale.Danscette
perspective,lesreprsentationssocialesnesontpasunsousensembledesimaginairesoudes
idologiescommedautresleproposent[9],maisunemcaniquedengendrementdessavoirsetdes
imaginaires,cequenousallonsvoirparlasuite[10].

Proposition:unedfinitiondiscursivedesimaginaires
Letermedimaginairefaitaussiproblme,nonseulementenraisondessensquilprenddans
lusagecourantmaisgalementdeparlafaondontilestemploydanscertainesdisciplines.
Lanotiondimaginaire
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=215

2/10

15/07/2016

Imprimer:Lesstrotypes,c'estbien.Lesimaginaires,c'estmieux

Danslusagecourantletermedimaginaireestemploydanslesensdecequinexistequedans
limagination,quiestsansralit,commeleditledictionnaireRobert(1990).Etcesensest
tantttirversunepureinventiondelespritquidcritquelquechosequinapasdecorrespondant
danslaralitetquidoncnestpasvrai.Danscecas,onluidonnecommesynonymeslestermesde
mythe,lgende,fiction,etbiensouventilestporteurdunjugementngatifcommedansCestun
maladeimaginaire.Tanttlesensdebaseesttirversuneconstructionidalise,ayantparfoisle
sensdillusionmaisnonncessairementngatif:unmondeimaginairequipeuttreuneutopie
ouunrvenonralisable.
Danslemilieuartistiqueetlittraire,imaginaireestemploypourqualifierlactivitartistiquedans
sonfondement,sansconnotationpjorativecarilestadmisquelafonctiondelartisteestde
proposerunevisiondunmondeautre,dontonacceptequilnecorrespondpasceluidelaralit,
maisquipeuttreprfigurateur,annonciateurdunprochainmonderel:Limaginaireestcequi
tenddevenirrel(AndrBreton).Toutartisteestunvisionnaire.
Maisdansdautresdisciplinesdesscienceshumainesetsociales,misepartlanthropologie
laquelleonemprunteraunepartiedeladfinition,lemploinestpastoujourstrsclair.Enhistoire,
parexemple,onentenddireparfoisquecettedisciplineavocationrtablirlavritcontre
limaginaire,lesfantasmesetlesstrotypes[11].Cesens,finalementpjoratifauregardde
certainesdisciplinesestpeuttreunrestedelapensedu18siclequidistinguaituneculture
savanteetuneculturepopulairefortementinfluenceparleshistoiresdediableetdesorcellerie.
Ilsembledoncquelonsetrouvedanslemmecasquelestrotype,etdoncilfaudraitrejeter
cettenotionpourlesmmesraisons.Maisici,onpeutsensortirparlebiaisdelemploideceterme
commesubstantif,carcestdanssonemploiadjectivalquilprendcesvaleursdinventionhorsdela
ralit.Enrevanche,danssonemploisubstantif,ilrecouvreunenotionquisinscritdansune
traditionphilosophiqueetpsychologiquepourtrefinalementrcupreetreconceptualisepar
lanthropologiesociale.
Ensimplifiant,disonsquelmergencedecettenotionsefaitentroistemps.Danslapense
classique,limaginationtaitconsidrecommefantasiaelletaitductdelafolie(lafolledu
logis)quisopposaitalorslaraison,seulecapabledegrerlefacefaceentrelHommeetle
Monde.Penseclassiquequisepoursuitjusquaudixhuitimesicle.Deuximegrandmoment,
avecFreudetlaffirmationdelexistencedunedoubleconsciencechezlhomme,doubleconscience
quisecroiseavecladualitdunsoiindividueletdunsoicollectif.Danslasecondetopique
(a/Moi/Surmoi),FreudplacelImaginaireductduSurmoi,leatantdelordredu
Symbolique.Surlalance,Jungdveloppesonidedarchtypescommeensembledethmes
rcurrentsconstruisantdesimaginairespersonnelsreposantsurunfondcommundinconscient
collectif.Paralllement,Bachelard(ilssontcontemporainsunanprs)opposela
conceptualisation,activitrationalisanteproduisantlascience,etlarverie,activitcratrice
produisantunevisonpotiquedumondemaiscesdeuxactivitssontliesencequellessont
loriginedesprincipesorganisateursdesconduiteshumaines.Letroisimegrandmomentest
marquparlanthropologiequiconsidrelesrituelssociaux,lesmythesetleslgendescommedes
discoursquitmoignentdelorganisationdessocitshumaines.Cestdanscettelignequejeme
placeraipourredfinirlanotiondimaginairedanslecadredelanalysedediscours.
Lesimaginairessociodiscursifs
Limaginaireestunmodedapprhensiondumondequinatdanslamcaniquedesreprsentations
sociales,laquelle,onladit,construitdelasignificationsurlesobjetsdumonde,lesphnomnesqui
syproduisent,lestreshumainsetleurscomportements,transformantlaralitenrelsignifiant.
Ilrsultedunprocessusdesymbolisationdumondedordreaffectivorationneltravers
lintersubjectivitdesrelationshumaines,etsedposedanslammoirecollective.Ainsi,limaginaire
aunedoublefonctiondecrationdevaleursetdejustificationdelaction.Parexemple,limaginaire
delaModernitcretanttdesvaleursngatives,lorsque,opposceluidelaTradition,il
stigmatiselapertedupoidsdelhistoire,delhritagedupassetdesbienfaitsdelafiliation,tantt
desvaleurspositives,lorsque,lieauProgrs,ilsedfinitcommeundfipermanentauxloisdela
natureetunaccroissementdubientresocialtraverslesavancestechnologiques.
Cetimaginairepeuttrequalifidesocialdanslamesureocetteactivitdesymbolisation
reprsentationnelledumondesefaitdansundomainedepratiquesociale(artistique,politique,
juridique,religieux,ducatif,etc.)dtermin,afin,commeleproposeCastoriadis,derendre
cohrentlerapportentrelordresocialetlesconduites,etdecimenterleliensociallaidedes
appareilsdergulationquesontlesinstitutions.Maisilfautajouterquelimaginairesocialest
dimensionvariable,dufaitdelaplusoumoinsgrandeextensiondugroupe,dujeudecomparaison
possibleentregroupes,etdelammoirecollectivedugroupequiseconstruittraverslhistoire.
Ainsipeutonparlerdunimaginairepersonnel,commedanslecasdelaperceptiondelamort
celleciserajugeetressentiediffremmentselonquellesinscritdanslhistoireintimedelindividu
(lamortdunparentoudunproche[12]),quelletoucheunsentimentdappartenance
communautaire(mortdIsralienspourdesIsraliens,mortdePalestinienspourdesPalestiniens)
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=215

3/10

15/07/2016

Imprimer:Lesstrotypes,c'estbien.Lesimaginaires,c'estmieux

ouunevaleurconsidrecommeunevidencemoraleuniversellementpartage(lamort
dinnocents,particulirementsilsagitdenfants).Maisilyaaussidesimaginairesplusproprement
collectifsquivarientselonlanaturedugroupe.Parexemple,chacunedesloisquionttdfendues
auparlementfranais,laloiditeTaubiratendantfairereconnatrelesclavagismecrimecontre
lhumanit,etlaloiditeGayssottendantfairereconnatrelesaspectspositifsdelacolonisation
franaise,participedimaginairesdiffrents.Lapremireserclamedunimaginairede
souverainetpopulairequiaffirmelgalitdescitoyensdevantlaloietdonccondamnetout
discriminationdunepartiedelacitoyennetlasecondeserclamedunimaginairedexcellence
delaculturequijustifieraittouteactionducativeauprsdunpeuplejugtrangerauxvaleurs
quonveutluiinculquer.Etremarquonsqueluncommelautredecesimaginairessesoutientdune
croyanceensavaleuruniverselle.Cestcequiexpliquelmergencedeconflits,commeceluiqui
clatalasuitedelapublicationdecaricaturesmettantenscneleprophteMahomet,
dclenchantunepolmiquequimettaitenvidenceunantagonismeentreOrientetOccidentquant
cequepeuttrelimaginairedusacrdansluneetlautreculture.
Enfin,cetimaginairepeuttrequalifidesociodiscursifdanslamesureoonfaitlhypothsequele
symptmedunimaginaireestlaparole.Eneffet,celuicirsultedelactivitdereprsentationqui
construitdesuniversdepense,lieuxdinstitutiondevrits,etcetteconstructionsefaitparle
biaisdelasdimentationdediscoursnarratifsetargumentatifsproposantunedescriptionetune
explicationdesphnomnesdumondeetdescomportementshumains.Ilseconstruitainsides
systmesdepensecohrentspartirdetypesdesavoirquisontinvestis,tantt,depathos(le
savoircommeaffect),dethos(lasavoircommeimagedesoi),delogos(lesavoircommeargument
rationnel).Ainsi,lesimaginairessontengendrsparlesdiscoursquicirculentdanslesgroupes
sociaux,sorganisantensystmesdepensecohrentscrateurdevaleurs,jouantlerlede
justificationdelactionsocialeetsedposantdanslammoirecollective.
Maiscela,ilfautajouterquecesdiscourscrateursdimaginairesseproduisent,commeonladj
dit,dansundomainedepratiquesocialedterminquijoueunrledefiltreaxiologique.Cela
permetdecomprendrequunmmeimaginairepuisserecevoirunevaleurpositiveoungativeselon
ledomainedepratiquedanslequelilsinscrit.Ainsi,limaginairedeTraditionseramarqudefaon
positivedansledomainedepratiquereligieuxetparfoisdanslepolitique,alorsquilseramarqu
ngativementdanslesdomainesconomiqueettechnologique.videmment,ilsagiticidelavaleur
intrinsqueaccordelimaginaireetnonpointdelafaondontilestutilis.Limaginairedudroit
lalibertapujustifierdesengagementsdanslarsistancedurantladeuximeguerremondiale,
maiscestlimaginairedepuretdupeuplequiatsourcedanslhistoiredexactions,de
massacresetdegnocides.
Illustronscelapardeuxexemples.Lesoiseaux,dabord,quisontperustraversdiversimaginaires
dontlessymptmessontlesdiscoursproduitsleurgardsoitpourlesdcrire,soitpourlesqualifier
soitenimaginantleursintentions:imaginairedemortoudemenacelorsquilssontnoirs[13]
(corbeaux)oulorsquilsseprcipitentsurdelachairefrache(lescharognards)imaginaire
damour(lescailles)oudefidlit(lesinsparables)maisaussideluxureoude
perversit(lesperdrix),lorsquilsneselaissentpasattraperetjouenttromperceluiquiveut
lesattraper[14]imaginairedevigilanceetdintelligencecommelesoiesduCapitolesqui
vitrentlemassacredelapopulationdeRome,maissansoublierquelesoiesappartiennent
galementlimaginairedelabtiseoudelanavet(btecommeuneoie/oieblanche).
Autreexemple:lecorps.Lemdecin,enlexaminant,lettant,lepalpant,produitundiscoursqui
enfaitunlieudapparitiondesymptmes:cestlimaginairemdicaldelatraceoude
lindicialitcommerecherchedunesignificationcachesouslamanifestationdunsigne.Maisle
biologisteconsidrelecorpstraversunimaginairetissulaireetcellulaire,etle
psychanalysteleconsidrecommelieudesomatisation.

Lastructurationdesimaginaires
Enrsumantlensembledesproposprcdents,ondiraquelamcaniquedesreprsentations
socialesengendrent,traverslaproductiondediscours,dessavoirsquisestructurentensavoirsde
connaissanceetsavoirsdecroyance,lesquelsseconfigurentleurtourentypesdesavoirs.Cest
partirdecestypesdesavoirs,ettoujoursparlabiaisdelaproductiondiscursivequesorganisentdes
systmesdepenseselondesprincipesdecohrencequienfontdesthories,desdoctrinesoudes
opinions(Voirlafigurejointe).Ayantdjexposcettequestiondansdautrescrits[15],jen
reprendraiunepartieenapportantquelquesprcisionssupplmentaires.
Lessavoirsdeconnaissance.
Lessavoirsdeconnaissancetendenttablirunevritsurlesphnomnesdumonde.Unevrit
quiexisteendehorsdelasubjectivitdusujet,dumoinsquiatinstalledansunextrieur
lhomme(horssujet).Cettevritportesurlexistencedesfaitsdumondeetlexplicationdes
phnomnesquisontplacsdevantlhommeetmissaconsidration,dansunrapportobjectivant
etnoncssouslaformedunilvrai,delapartdunsujetdelnonciationquiseveutneutre,
sansjugement,dpourvudetoutesubjectivit,unnonciateurabstrait,impersonnel,pouvant
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=215

4/10

15/07/2016

Imprimer:Lesstrotypes,c'estbien.Lesimaginaires,c'estmieux

sappelerlascienceoulordredeschoses,dontlegarantestlapossibilitdevrificationdes
propostenusetdoncdusavoir.Lediscoursainsiproduitnestpointdiscutableparcequilsimpose
danssavritobjective.
Ceprocessusdeconstructiondusavoirdeconnaissancedonnelieudeuxtypesdesavoirs:savoir
savantetsavoirdexprience.
Lasavoirsavantconstruitdesexplicationssurlemondequivalentpourconnaissancedumondetel
quilestetfonctionne.Onestdanslordredelaraisonsavantequisappuiesurdesprocdures
dobservation,dexprimentationetdecalcul,lesquellesutilisentdesinstrumentsdevisualisationdu
monde(microscope)oudoprations(informatique),etdontlagarantieobjectivanteestqueces
procduresetcesinstrumentspeuventtresuiviesetutilisspartouteautrepersonneayant
mmecomptence.Onesticidanslordreduprouv.Personnenajamaisvulaterretourner
autourdusoleil.Pourtantonenalaconnaissanceparcequonnouslafaitconnatrecommesavoir
savantprouvdefaonindiscutable.
Peuventtrerattachesausavoirsavantcequelonappellelesthories.Lesthoriesse
caractrisentparuneformedediscoursquiestlafoisfermeetouverte.Fermeautourdun
noyaudecertitudesconstituparunensembledepropositionsayantvaleurdepostulats,de
principesoudaxiomes,dontdpendentlesconcepts,lesmodesderaisonnementetlappareillage
mthodologique.Ouvertedanslamesureocetteformedediscourssetrouvedansunprocessusde
rfutation/intgrationdepropositionscontrairesoudersultatscontradictoires.Autrementdit,les
thoriessontobligesdaccepterlaconfrontationlempirieetlacritique.Maisdansletempsola
thoriesnoncecommetelle,ellealaforcedevritdundiscoursdmonstratif,celui,parexemple,
desloisdelagravitation.
Lesavoirdexprience,lui,construitgalementdesexplicationssurlemondequivalentpourla
connaissancedumonde,maissansaucunegarantiedeprobation:pasdeprocduresparticulires,
pasdinstrumentation.Enrevanche,toutindividupeutseprvaloirdunsavoirdexpriencedsquil
laprouvetquilpeutsupposerquetouteautreindividudanslammesituationprouverala
mmechose:sijelcheunobjetquejetiensdanslamain,jeferailexpriencequiltombera
touslescoups,etjesupposeraiquetouteautrepersonneenmeslieuetplaceferalamme
exprience.Onesticidansledomainedelprouvetdelexprienceuniversellementpartage,et
jenaipasbesoin,pourcela,desavoirsavant:jenaipasbesoindeconnatrelesloisdela
gravitationpoursavoirquesijelcheunobjet,iltombera.Ilnempchequejetiendraicesavoir
dexpriencepourconnaissancedumondetelquilest.
Serontdoncrattachscesavoirdexpriencelessavoirsempiriquessurlemondequisont
soutenusparundiscoursdecausalitnaturelle,quittecequeceluicicontrediselesavoirsavant:
oncontinuededirequelesoleilselveetsecouche(savoirdexprience),alorsquelonsaitque
cestlaterrequitourneetnonlesoleil(savoirsavant).Cesontldeuxformesdesavoirde
connaissance,cartouteslesdeuxtiennentcequiestditpourcequestlemonde(noublionspas
quelonsetrouveicidansledomainedesreprsentationssociodiscursives).
Lessavoirsdecroyance.
Lessavoirsdecroyanceneportentpassurlaconnaissancedumondeausensquenousvenonsde
luidonnermaissurdesvaluations,desapprciations,desjugementsproposdesphnomnes,
desvnementsetdestresdumonde,leurpenseetleurcomportement.Laconnaissance,
commeonvientdelevoir,procdedunmodededescriptionoudexplicationcentrsurlemonde,
indpendammentdupointdevuedusujetlacroyanceprocdeduregardquelesujetportesurle
bienfonddesvnementsetdesactionsdelhomme.Ici,ilnesagitpasdavoirunpointdevue
surlaterrequitournepuisquecestuneexplicationquimestdonneparunsavoirsavant
indiscutableilsagitdesavoirsi,parexemple,ilestprfrabledetravaillerausoleillevantouau
soleilcouchant,silestbon,mauvais,raisonnableoufoudeconduiredanslatempte,silestbien
oumaldengagertelconflit.Lesavoir,ici,setrouvedanslesujet,procdedusujet(insujet),etest
porteurdejugement.Onestdansledomainedelavaleurquisecaractriselafoisparuneactivit
mentalepolarisesurlaraisondtredesvnementsetdescomportements(dosonaspect
affectif)etparuneprisedeposition(dosonaspectsubjectivant).Onnaplusaffaire
lnonciationdunilvraimaisdunonvrai,quiintrioriselesavoiretenmmetempsle
souhaitepartag,bienque,danscecas,ilnesoitpasvrifiable,autrediffrenceaveclesavoirde
connaissance,mmesiparfoisilestbiendifficiledefaireledpartentrelesdeux.
Ceprocessusdeconstructiondusavoirdecroyancedonnelieudeuxtypesdesavoirs:lesavoirde
rvlation,lesavoirdopinion.
Lesavoirdervlationsupposequilexisteunlieudevritextrieurausujet,maisladiffrence
dusavoirdeconnaissance,cettevritnapastreprouvenivrifie,cepourquoielleexigeun
mouvementdadhsiontotaledusujetcelleci.Maispourquecemouvementdadhsiontrouvesa
justification,ilfautquexistentdestextesquitmoignentdecettevritplusoumoins
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=215

5/10

15/07/2016

Imprimer:Lesstrotypes,c'estbien.Lesimaginaires,c'estmieux

transcendantale.Dunefaonouduneautre,cestextesontuncaractresacrjouantlerlede
rfrenceabsoluedesvaleursauxquellesonveutadhrer.
Ilnestdoncpastonnantquecesoientlesdoctrinesquisattachentcetypedesavoir,doctrines
ditesreligieusesouprofanes.Lesdoctrinessedfinissentenrfrenceuneparolefondatrice,
manantlaplupartdutempsdunefigurecharismatique(lepotedanslaGrcearchaque,le
prophtedanslesreligionschrtiennes,legouroudanslessectes,lefondateurdunecolede
pense).Silesdoctrinesontuncaractrefermcommelesthories,lespremires,ladiffrence
dessecondes,nesouffrentpasderemiseencauseetsinstituentendogme.Lesdoctrinessont
insensiblesauxcontradictionsquepourraientapporterlessavoirssavantsoudexprience.Ces
dernierssontcertesferms,maisjusqupreuveducontraire,jusqucequunenouvelle
thorieviennesesubstituerlaprcdenteouquunenouvelleexprienceviennecontredirela
prcdente:lessavoirsdeconnaissancesontlafoisfermetouvert.Lesavoirdervlation,en
revanche,estcompltementfermsurunevidencedesavoir,etlesdiscoursquilesoutiennentse
prsententsouslamodalitdelvidence.Ilrefuselacritique,etfacecellecinepeutragirque
paranathmes,excommunicationsouautresformesdexclusion.DesnoncscommeJsusestle
filsdeDieufaithommeouAimezvouslesunslesautresserfrentunevritrvle
laquellenepeuttreopposequelerefusdelaparoledervlation,lerefusdelafoiencette
parole.MaisilenestdemmeavecdesnoncsdevaleurdutypeLepeupleestsouverainou
Libert,galit,fraternit.Entantquappartenantausavoirdecroyanceonestdansledomaine
duOnvraipuisquilexigeadhsiondelapartdusujet,maisunOnvraiquivoudraitbiense
substituerauIlvraidusavoirdeconnaissance.
Cestcetypedesavoirdervlationquelonpeutrattacherlesidologies.Mais,videmment,tout
dpenddelafaondontondfinitceconcept.Lapsychologiesociale,parexemple,considreque
lidologieestunenotionquiresteencorerelativementfloue,sansvritableconsistance
thorique,danslaquelleonfaitentrerdesmodesdexpressionextrmementvaris,telsquedes
croyancesoudesthories(navesouphilosophiques),desvaleursoudesimages,desnormesoudes
modesparticuliersdeperceptiondelaralit(Guimelli,1999105).Eneffet,lesidologies
articulentdefaondoctrinaledessavoirsgnriquesquiproposentuneexplicationtotaleet
englobantedelactivitsociale,toutensefondantsurdesdiscoursquifontrfrence,etderrire
lesquelsonperoitparfoisunpenseurplusoumoinsphare.Enfait,uneidologieesttoujours
plusoumoinsfloue(cequipeutdailleursgarantirsonsuccs),etlorsquesondiscourssedurcitet
sefixeenuntextederfrenceplusoumoinssacr,elletenddevenirdoctrine.Ainsienestildu
marxismequi,silfutensonorigineunethorie,estdevenuuneidologietendancedoctrinaleet
dogmatique.
Lessavoirsdopinionnaissentdunprocessusdvaluationautermeduquellesujetprendpositionet
sengagedansunjugementproposdesfaitsdumonde.Commedanstoutsavoirdecroyance,ce
nestpaslemondequisimposeausujetmaislesujetquisimposeaumonde,cequemarquebien
ladiffrenceentreIlfaitfroidetIlfautsecouvrir.Maisici,ilnyapasdediscoursde
rfrenceabsoluetdonconsetrouvedansununiversdesavoirodoittreadmisquexistent
plusieursjugementspossiblesproposdesfaitsdumonde,jugementsparmilesquelslesujetfaitun
choixselondiverseslogiques:duncessaire,duprobable,dupossible,duvraisemblable,etdans
lesquellesinterviennentautantleraisonnementquelmotion.Lopinionrsultedunmouvement
dappropriationdelapartdunsujetdunsavoirparmilessavoirscirculantdanslesgroupessociaux.
Cesavoirestdonclafoispersonneletpartag,cestpourquoiilpeuttrediscut.Etmme,
lorsquilapparatsousunenonciationgnralisante,commedanslecasdesproverbes,maximeset
dictons,lesujetsaitquecesavoirestdiscutable,preuvequtoutproverberponduncontre
proverbe.Ilsagittoujoursdunjugementdevritderrirelequelsetrouveunavisgnral,une
doxaanonyme,commemanantdunevoixquisetrouveaudessusdessujets(un
metanonciateur)nonpointunevoixdelaraisonoudelascience,maisunevoixcollectivepar
rapportlaquellelesujetsepositionne.QueceluicinonceLesvinsdeBordeauxsontvraiment
suprieursauxvinsdeBourgogneouQuandonestMinistre,onsetaitouonsedmet,ilsait
quilexprimeunpointdevuequipourraittrecontreditetsiunediscussionsenclenchaitsurces
propos,ellesappuieraitsurdesprisesdepositionauregarddecequechacuncroittrevraideson
pointdevue.Toutjugementdopinionestsubjectiftoutensefondantsurunpartage,cepourquoiil
aenmmetempsunefonctionidentitaire(cequenapasncessairementlesavoirde
connaissance).
Acetypedesavoirpeuventtrerattachsdiversescatgoriesdopinionquonappellera:opinion
commune,opinionrelativeetopinioncollective.Lopinioncommuneauneportegnralisantequi
sevoudraitmmeuniverselle,etquiestcensetrelepluslargementpartag.Quellequesoitla
faondelexprimer,lesujetquilnonceditquelquechosecomme:Jepensecommetoutle
mondequeouToutlemondepensequeetmoiaussi.Cestlopinionexprimeparles
proverbes,dictonsetautresnoncsvaleurgnrale:Ilvautmieuxtrebeauetrichequelaid
etpauvre.Onretrouvecetypedopiniondanslessloganspublicitairesoupolitiques:Ilnyaque
Maillequimaille,Laforcetranquille,etdanscertainscommentairesjournalistiques:La
guerreestsourcedemisre.Aveclopinioncommune,lesujetparlantnapasrevendiquerune
positionparticulirecarilsestapproprilejugementdeladoxa.
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=215

6/10

15/07/2016

Imprimer:Lesstrotypes,c'estbien.Lesimaginaires,c'estmieux

Lopinionrelativeauneportpluslimitecarellemanedunsujetindividueloudungroupe
restreint.Maiscesujetoulesmembresdugroupesaventquecejugementestdecirconstance,
relatifaugroupeetlasituationdanslaquelleilestmis.Cestpourquoi,danscecas,lesujet
parlantabesoindaffirmervisvisdecetteopinion,soitsonadhsion,soitsonopposition,car
commeilenexisteplusieurs,celleciprteforcmentdiscussion.Lopinionrelativesinscritdsson
mergencedansunespacedediscussion,nonpaslintrieurdugroupemaisvisvisdesautres
groupes.Elleestensonfondementcritique.Lesujetquimetuneopinionrelativeditquelque
chosecomme:Jepensecomme(et/oucontre)ceux(certains)quipensentque.Ilest
toujours,parncessit,pouroucontreuneautreopinion,ellemmerelative:Jepenseque
lEuropeestunebonnechosepourlaFrancelaisseentendrequilyenadautresquiontune
opinioncontraire.Lopinionrelativeestcellequisexprimedanslespacedediscussiondela
dmocratie.
Lopinioncollectiveestcellequexprimeungroupeproposdunautregroupe.Elleconsiste
enfermerlautregroupedansunecatgoriedfinitiveenlessentialisant.Silondit:LesEspagnols
sontorgueilleux,onporteunjugementsurlesEspagnolsentantquegroupeessentialis,touten
laissantentendrequelonappartientungroupequinapascettecaractristique.Siondit:Les
EspagnolspensentquelesFranaissontchauvins,cestcommesiondisaitquecejugementest
propreauxEspagnolsetseulementeux,quilfauttrenatEspagnolpouravoircegenredopinion.
Dansuncascommedanslautre,ilsagitduneopinionfortevaleuridentitaire,quinesediscute
pasetquiessentialiseungroupe.AloccasionduRfrendumsurlaConstitutioneuropenne,ona
entendusexprimerdesopinionscollectivesessentialisantessurlaTurquie,soitpourlarejeter,soit
pourlintgrer.
Cestdecestypesdesavoirsquesalimententlesimaginaires,videmment,enjouantsouventavec
cescatgories,enbrouillantlespistes,enfaisantpasserunsavoirdecroyancepourunsavoirde
connaissance,unsavoirdopinionpourunsavoirdervlation,enprsentantunsavoirdopinion
relativesouslejourdunsavoirdopinioncommune,entransformantunsavoirthoriqueensavoir
dedoctrine(leMarxisme),enfaisantcroirequunsavoirdervlationestaussifondeensavoir
savant(lessectes).Ondonneraenexemplelafaondontlaquestionduclonageattraitparla
pressefranaise[16],cettequestionparticipantdunimaginairedelareproductionlinfinidu
mme.Certainsexpertsontavancdesargumentsrenvoyantdessavoirsdeconnaissance
savants:Ilfautdistinguerleclonagereproductifquitouchelembryonduclonagethrapeutique
quinetouchequauxcellulesmres,quoisesontoppossdesscientifiques:Toutgnticien
srieuxsaitquonnepeutpassparerlembryondescellulessouchesdesautoritsreligieuses
ontavancdesargumentsrenvoyantdessavoirsdecroyanceinstitusendoctrine:Onnepeut
accepterleclonage,quelquesoitsaforme,carcesttouchercequelavieadeplussacretqui
nappartientpaslhomme:laprocrationdiversacteurs,penseurs,politiques,responsables
dassociationssesontaffrontsavecdesargumentsrenvoyantdessavoirsdopinioncommune:
leclonagethrapeutiqueferaavancerlarecherchemdicale/leclonagethrapeutiqueglissera
ncessairementversleclonagereproductif,commecelasestvudanslepassoubienLe
clonagereproductifposeradesproblmesdidentitpourcequiestdelafiliationde
lindividu/Maislafiliationestdjmisemaldansnossocitsmodernes.Onvoitcomment
unimaginairetouchantlidentitdelhommeestalimentpardiverstypesdesavoirs.

Problmesetquestions
Onlauracompris,notrepropositionconsistesedbarrasserdunenotion,lestrotype,quiest
partroprestrictivepuisquellenestreprablequeparsoncaractredefixationdunevritquine
seraitpasavre,voirequiseraitfausse.Limaginairenestnivrainifaux.Ilestunepropositionde
visiondumondequisappuiesurdessavoirsquiconstruisentdessystmesdepense,lesquels
peuventsexclureousesuperposerlesunslesautres.Celapermetlanalystedenepasavoir
dnoncerteloutelimaginairecommefaux.Cenestpassonrle.Sonrleconsistevoircomment
apparaissentlesimaginaires,dansquellesituationcommunicationnelleilssinscriventetdequelle
visiondumondeilstmoignent.AulieudedirequeLesFranaissontsalesestunstrotype
fabriquparcertainescommunautstrangressurlesFranais,constaterquedanslimaginaire
delapropret/saletseconstruisentdespointsdevuedontilfautanalyserlessavoirssur
lesquelsilssappuienttraverslesdiscoursquisontproduitslintrieurdechaquecommunaut
mettricedecejugement.Ondcouvriraalorsquelesdiscoursetlestypesdesavoirsdiffrent
dunecommunautlautre,rvlantenmmetempsdescaractristiquesidentitairesdeces
mmescommunauts[17].
Restequesurcettenotiondimaginairecertainesquestionsdoiventfairelobjet
dapprofondissements.Onenvoquerarapidementdeux.
Ladterminationducontenudesimaginaires
Onadtermindesgrandstypesdesavoir,maisilsagitencoredenprciserlecontenupartirde
lanalysedesdiscoursproduits.Or,ladifficultrsidedanslefaitquecescontenusseconstruisent
aucroisementdediversuniversdediscours.
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=215

7/10

15/07/2016

Imprimer:Lesstrotypes,c'estbien.Lesimaginaires,c'estmieux

Ilyadesuniversdediscoursquicorrespondentaux"domainesdelapratiquesociale":ceuxdu
politique,duscientifique,dureligieux,delducatif,dujuridique,etc.Onaditquelesdomainesde
pratiquesocialejouaientlerledefiltresconstructeursdessavoirsetdoncdesimaginaires.Chacun
doncengendredessavoirsetdesimaginairesquiluisontpropres,maisenmmetempsceuxci
peuventcirculerdundomainelautre:limaginairedelaTradition,commeonlavu,estdot
dunevaleurdiffrenteselonquilsinscritdansledomainepratiquedeconomiqueoupolitique.
Ilyadesuniversdediscoursquiseconstruisentpartirdes"expriencesculturelles"delavie:
ceuxquiconcernentlalangueetsonrleidentitaire,lespacetempsetsonrleorganisationnel,la
nourritureetsonrledeprincipevital,lamortetsonrlededterminationdudestin,etencore,le
travail,leclimat,etc.
Ilyacequelonpourraitappelerdes"universnotionnels"dexplicationsurlemondeetlavieen
socit,destopiques:leprogrs,latechnique,lamodernitlatradition,ladmocratie,lepouvoir,la
solidarit,lalibert,etc.
Deplus,cesuniversdediscourssontaxiologissdediversesfaons,selondes"domainesdevaleur"
quimettentenjeudesjugementsspcifiques:ledomainethiquequiaxiologiseleBienetleMal,le
domaineesthtiquequiaxiologiseleBeauetleLaid,ledomainehdoniquequiaxiologiselePlaisiret
leDplaisir,ledomainepistmiquequiaxiologiseleCroirevraietleCroirefaux.
Ainsilimaginairedelarussiteneserapasconudelammefaondansundomainede
pratiquepolitique,ducatifouconomique,ilcroiseradesexpriencesdeviedelalangueoudu
travail,ilseraalimentpardestopiquesduprogrsoudupouvoiretaxiologisdiffremmentselon
undomainedejugementthique,esthtiqueouhdonique.
Lesniveauxdinterprtation
Cestunedesquestionslesplusdlicatestraiter,laquestiondesavoirquelniveaudegnralit
oudeprofondeursesituentlesimaginaires.Sentrecroisenticideuxparamtres.Celuiducontexte:
socioculturel,culturelouanthropologique,avecceluiduniveaudeconsciencecollective:
inconscient,nonconscientouconscient.Biendesanthropologuessysontattels,et
particulirementGilbertDurand[18]quiproposelanotiondetrajetanthropologiqueen
sappuyantsurlasecondetopiquedeFreud.Ilyauraitunaanthropologiquecorrespondant
unniveaudinconscientcollectifosetrouventdesimagesarchtypalesstables,unsurmoi
imaginairelieudinstitutiondesrgles,codesetloisdelasocit,etentrelesdeuxunmoi
socialdanslequellindividujoueaveclesrlessociauxetlesmasquesdujeusocial.Ainsi,les
imaginairescirculeraiententrecestroisples.Lideestsduisante,maislanalystedudiscoursna
paslesmoyensdesedoterdecritresquipermettraientdeclasserlesimaginairesenniveau.En
revanche,enmettantenrelationdiverstypesdediscourscirculants,ensappuyantsur
linterdicursivit,ilpeuttenterdarticulerdiverstypesdimaginairesdontonsentbienquilsse
situentdesniveauxdiffrents.
Parexemple,enreprenantlaquestionduclonage,etpourconclure,onpeutoprerplusieurs
rapprochements.Limaginaireduclonagecommelareproductionlinfinidummeest
configursmiologiquementetdiscursivementdansledomaineconomique:lesproduitsdu
marchsontreproduitslidentiquedonnantlillusionauconsommateurquecestbienlademande
quicommandeloffre(alorsquecestlecontraire),etquilpeutacqurirmoindreprixlemme
produitquecelui,deluxe,quiestrservauxriches.Cephnomnedereproductiondesproduits
marchandsfaitsentrecroiserlimaginaireduclonageavecceluidelapromotionsociale.Cestle
discourspublicitairequilemetdiscursivementenscne.
Maisonpeuttablirunautrecroisementavecdesimaginairesplusenfouisdanslammoire
collective.Onauraobservquelecinmaamricaincontemporainmetenscne,satit,ce
phnomnedereproduction:reproductionsderobotsetautresclones,renaissancelidentiquede
cequiatdtruit,lemchantindestructiblequinenfinitpasderevenirquandonlecroit
dfinitivementlimin.Silonmetenparallleledbatsocialsurleclonagethrapeutiqueet
reproductif,onpeuttrouverunpointcommunautourdunimaginairedelamort,etdesa
conjuration:langoissedevantladisparitiondesoi,devantlafatalit,devantledestin,qui
engendredesfiguresdeperptuationdesoi.Etenfouillantunpeuplusloindanslepassdiscursif,
onpeutoprerunrapprochementaveclemythedePromthequifutcondamnparZeusavoirle
foierongparunoiseaufoiequisereconstituaitsanscessepouravoirtransmislefeu
lhumanit.LeclonagereproductifseraitcedfilancDieu,auxdieuxouauDestindappropriation
dupouvoirdeseperptuer.Nousvoilenpleinimaginairepromthen,imaginairequinestpas
loinnonplusdelimaginairedeladsobissance,dsobissancedeSatan,angedchu,
dsobissancedAdametve,chasssduParadis.Danslesdeuxcas,dsobissancepouravoirvoulu
sapproprierlaConnaissance,actedusurpationdepouvoir.
Voilopeutnousmenerlanalysediscursivedesimaginaires.Entoutcas,bienplusloinquecelle
desstrotypes.
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=215

8/10

15/07/2016

Imprimer:Lesstrotypes,c'estbien.Lesimaginaires,c'estmieux

PatrickCharaudeau
UniversitdeParis13
CentredAnalyseduDiscours

Rfrencesbibliographiques
Amossy,R.etHerschbergPierrotA.,Strotypesetclichs,NathanUniversit,Paris,1997.
BoyerH.,Delautrectdudiscours.Recherchessurlesreprsentationscommunautaires,
LHarmattan,Paris,2003.
CharaudeauP.(dir.),Lesnonditsdudiscours,LHarmattan,Paris,2005.
CharaudeauP.,"Lajustificationduneapprocheinterdisciplinairedeltudedesmdias",inActesdu
colloquedeLausanne(paratre).
CharaudeauP.,"LefondementduneGrammairedusenspartirdumodleonomasiologiquede
BernardPottier,inActesducolloqueenhommageBernardPottier(paratre).
CharaudeauP.,Lediscourspolitique.Lesmasquesdupouvoir,Vuibert,Paris,2005.
DoiseW."Lesreprsentationssociales:dfinitiondunconcept",RevueConnexionn45,Paris,
1985.
DurandG.,.Lesstructuresanthropologiquesdelimaginaire,Bordas,Paris,1969.
GuimelliC.,Laoensesociale,coll.Quesaisje?,PUF,Paris1999.
PlantinC.(dir.),Lieuxcommuns.Topo,strotypes,clichs,KimParis,1993.
RouquetteMLetRateauP.,Introductionltudedesreprsentationssociales,PUG,Grenoble,
1998.
VigarelloG.,Lepropreetlesale.LhygineducorpsdepuisleMoyenAge,LeSeuil,Paris,1985.
[1]Certainscritstententunehirarchisation(Boyer2003),maisaucunnetranchenincarte.
[2]Cetermeprovientdelaphysiquedelalumire:unrayonlumineuxdirigversunesurface
aqueuseserfractedanslespaceaqueuxendviantsonangledincidence,etserflchitpartirde
lasurfaceaqueuse.
[3]Jaidailleurseuloccasiondevrifiercetteambigutdanslesexpossdesdiffrentsparticipants
aucolloquequiemployaientletermedestrotype,tanttpourmontrerlafaussetdune
caractrisation,tanttpourenfaireunprototypedujugementsocial,tanttpourdcrirelimage
(lethos)quelessujetsparlantsseconstruisentdeuxmmes.
[4]Pourcesdiversesoprations,voirnotrearticle:"LefondementduneGrammairedusens
partirdumodleonomasiologiquedeBernardPottier,inActesducolloqueenhommageBernard
Pottier(paratre).
[5]Rouquette(1998).
[6]VoirGuimelli(1999).
[7]ParticulirementDoise(1985).
[8]Cequejappelleuneinterdisciplinaritfocalise,voir:"Lajustificationduneapproche
interdisciplinairedeltudedesmdias",inActesducolloquedeLausanne(paratre).
[9]VoirBoyer(2003),p.19.
[10]VoiraussinotreLediscourspolitique.Lesmasquesdupouvoir(2005).
[11]DanssonmissionConcordancedestemps,surFranceculture,JeanNolJeannenayprsente
sontsujet:lesgares,lieuxdetouslesimaginairesetfantasmes
[12]Cepourraitmmetredunanimalpoursonmatreousamatresse.
[13]Danslesculturesoulenoirrenvoieluimmelimaginairedemort.
[14]Voirlescontesetlesfables.
[15]VoirparticulirementLesnonditsdudiscours(2005).
[16]IssudunerecherchesurlediscoursdemdiatisationscientifiquemeneparleCentre
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=215

9/10

15/07/2016

Imprimer:Lesstrotypes,c'estbien.Lesimaginaires,c'estmieux

dAnalyseduDiscoursdelUniversitParis13(nonencorepublie).
[17]VoirLepropreetlesaledeGeorgesVigarello(1985)
[18]Lesstructuresanthropologiquesdelimaginaire,Bordas,Paris,1969.

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=215

10/10

Anda mungkin juga menyukai