ANALIZA POJAVE PLASTINOG LOMA U

STENSKOJ MASI UZ TUNELSKI OTVOR

Ljiljana Tadi1
UDK: 624.121 : 539.42 : 519.61
Rezime: Prilikom iskopa u stenskoj masi dolazi do promene naponskog stanja, odnosno
do koncentracije napona oko konture iskopa. U radu se prikazuje postupak prorauna
zona plastifikacije u neposrednoj okolini nepodgraenog tunelskog iskopa. Proraun je
sproveden primenom program Phase2 koji se bazira na Metodi konanih elemenata u
koju je integrisan Hoek Brown ov kriterijum loma. Primenom programa RocLab
izraunata je istovremeno deformabilnost i vrstoa stenske mase, dok je gruba procena
deformacija (prenik plastifikovane zone i konvergencija konture iskopa) izvrena
primenom programa Rocsupport. Postupak prorauna je prikazan na primeru putnog
tunela, krunog poprenog preseka, sa dve saobraajne trake.
Ovakav nain modeliranja je od znaaja jer prua uvid u ponaanje stenske mase,
odnosno tunelskog otvora, u svim fazama iskopa. Drugim reima, rezultati ovakve
analize stabilnosti ukazuju na podruja u kojima se moe oekivati plastini lom
stenskog materijala, odnosno na mesta na kojima treba preduzeti odgovarajue mere
osiguravanja tunelskog iskopa.
Kljune rei: Tunelski iskop, stenska masa, Metod konanih elemenata, kriterijum loma.

1.

UVOD

Pri analizi prostornog stanja napona esto dolazi do pojednostavljivanja u smislu da se

naponsko stanje analizira kao dvodimenzionalni problem u jednoj od ravni glavnih
napona. Jedan od tipinih primera kod kojeg se analiza naponskog stanja moe
pojednostaviti s ravnim stanjem deformacija je tunel tokom iskopa tunela u homogenoj
i izotropnoj stenskoj masi, sva pomeranja se deavaju u ravni upravnoj na osu tunela.
Prilikom iskopa tunela u stenskoj masi se remeti prirodna ravnotea ime zapoinju
reoloki procesi koji dovode do smanjenja dimenzija iskopa, odnosno dolazi do promene
naponskog polja u stenskoj masi u okolini tunelskog iskopa. Kada su u pitanju reoloki
procesi mogue su dve njegove tendencije: konvergentan i divergentan proces (Slika1).
Konvergentan proces je karakteristian za veinu zdravih i vrstih stena, dok je za stene
sa niim mehanikim svojstvima karakteristian divergentan proces.

mr Ljiljana Tadi, dipl.in.gra., Graevinski fakultet Subotica, Kozaraka 2a, tel. 554 300, e mail:
tadic@gf.uns.ac.rs
1

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

63

Dosadanja istraivanja pokazuju da su kod stenskih masa mogue tri osnovne vrste
deformacije: elastine, plastine i viskozno teenje.
S obzirom da se prilikom iskopa u stenskoj masi menja naponsko polje, prilikom
projektovanja i graenja tunela, a u zavisnosti od tehnolokog procesa graenja,
potrebno je odrediti promene naponskog polja u stenskoj masi od poetka otvaranja
stenskog masiva do zavretka. To podrazumeva i neophodnost utvrivanja postojanja
uslova za nastanak loma i sluajeva u kojima e se on desiti. S obzirom da je proces
loma stenske mase, odnosno tla, veoma kompleksan, on se ne moe se prikazati
jednostavnim modelom. Kriterijumi koji se u tu svrhu danas u praksi primenjuju su
brojni i raznovrsni, ali najee primenjivani su oni koji su izraeni pomou glavnih
napona, a to su:

Von Misesov,
Trescin,
Mohr Coulombov,
Drucker Pragerov,
Hoek Brownov kriterijum loma.

u (smanjenje poluprenika)

Meu navedenim kriterijumima najstariji i najee primenjivan je Mohr Coulombov

kriterijum, koji definie granini smiui napon u zavisnosti od normalnog napona na
kritinoj ravni klizanja. Ovom kriterijumu je slian, ali neto drugaije formulisan i u
poslednje vreme esto primenjivan, Hoek Brown ov kriterijum loma. Ono to je za
ova dva kriterijuma zajedniko je to da ne uzimaju u obzir treu komponentu tenzora
napona u prostoru, a mogu se definisati sa dve, odnosno tri konstante. Dok je za
koherentna i nekoherentna tla pogodan Mohr Coulombov kriterijum loma, Hoek
Brown ov kriterijum loma koristi se u mehanici stena, za stenski masiv.

divergentan proces
konvergentan proces

us (trenutno smanjenje poluprenika)

Slika 1 Tendencija razvoja deformacije konture iskopa

2. HOEK BROWN OV KRITERIJUM LOMA

Pri projektovanju tunela, osim optereenja stene na trasi tunela pre iskopa tunela,
nepoznata su i mehanika svojstva stena jer nikada nema dovoljno prethodnih
inenjersko geolokih istraivanja, kao ni geotehnikih ispitivanja. Stvarna mehanika
svojstva stene u masivu je veoma teko odrediti, a ispitivanjima na malim standardnim

64

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

uzorcima uglavnom se dobija samo aksijalna vrstoa a u proraune, osim nje, treba
uvesti deformacijske karakteristike masiva (moduli elastinosti, moduli deformacija za
pojedina podruja prostornog stanja napona). Na veliine tih modula, izmeu ostalog,
utiu raspored diskontinuiteta i ispuna pukotina. U podacima koje daje Hoek manje se
vodi rauna o petrografskim karakteristikama stene a vie upravo o izlomljenosti masiva,
broju sastava povrina diskontinuiteta i njihovim svojstvima i aksijalnoj vrstoi.
U tunelogradnji je za modeliranje kontinuuma potrebno simulirati odziv stenske mase na
iskop, to se postie uvoenjem jednakog kontinuuma 1. Najjednostavniji nain za
reavanje tog problema sastoji se u redukovanju svojstava prirodne stenske mase na
svojstva stenske mase pomou empirijski definisanih odnosa poput onih koje se
predloili Hoek i Brown2 [1982.].
Pri opisivanju ponaanja stenske mase primenom Hoek Brown og kriterijuma loma,
na samom poetku postupka redukovanja moraju se definisati parametri prirodnog
stenskog materijala, meu kojima su ci (jednoaksijalna vrstoa na pritisak) i mi
(konstanta materijala koja zavisi od svojstava stenske mase). Definisanje ovih
parametara se vri na osnovu rezultata dobijenih ispitivanjem jednoaksijalne i
triaksijalne vrstoe u laboratoriji. Nakon toga mogu se proceniti parametri stenske mase
kao to su mb i sb (konstante stenske mase prema Hoek Brown ovom kriterijumu) ili
c i (kohezija i ugao unutranjeg trenja stenske mase), i to uspostavljanjem poznatih
korelacija (prema stepenu poremeenosti stene koji varira zavisno od vrste stene i
metode iskopa) s najee korienim indeksima stene (Q ili RMR, ili GSI).

2.1. Generalizovani Hoek Brownov kriterijum [2002.]3

Ovaj kriterijum uvodi faktor D koji zavisi od stepena poremeenosti stenske mase usled
miniranja i naponskog relaksiranja. Umesto izraunavanja koeficijenata s i a za GSI>25 i
GSI<25, koristi se ista jednaina za sve stenske mase. Uvedena su dva dijagrama za
odabiranje GSI na osnovu opisa stenske mase (jedan opti i jedan koji se odnosi na fli).
Pored navedenog, karakterie ga i to da razlikuje pojmove jednoaksijalne vrstoe
stenske mase na pritisak i globalne vrstoe stenske mase.
a

1 3 ci mb 3 s ,

ci

gde je mb redukovana vrednost konstante mi i data je izrazom:

GSI 100
mb mi exp

28 14D
dok su konstante za stensku masu s i a:
GSI 100
s exp
,
9 3D

(1)

(2)

(3)

Stenska masa se tretira kao kontinuum kod kojeg su ulazni podaci o vrstoi i deformabilnosti, pomou kojih
se definie vrsta sredine (elastina, plastina i sl.), jednaki u svim smerovima.
2
Hoek, E.; Brown, E. T.: Practical estimates of rock mass strength. Int. J. Rock Mech Min.Sci.Vol. 34,
pp.1156.-1186. 1997.god.
3
Hoek, Carranza Torres and Corrkum, 2002. (Evert Hoek, Carlos Carranza Torres, Brent Corrkum)
1

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

65

a=

GSI
- 20
1 1 - 15
+ e
-e 3 .

2 6

(4)

U gornjim jednainama:

GSI je geoloki index vrstoe (Geological Strength Index),

D (disturbance factor) je stepen poremeenosti stenske mase koji varira zavisno
od vrste stene i metode iskopa. Njegova vrednost se kree od 0 za neporemeene
stenske mase (in situ) do 1 za veoma poremeene stenske mase.

Fiziki smisao napred navedenih konstanti se moe dobiti ako se razmotre stanja
jednoaksijalnog pritiska ili zatezanja. Tako npr. stanje 3 0 , tj. jednoaksijalni pritisak
daje:

c ci sa ,

(5)

odakle sledi da bi za stenski masiv bez pukotina bilo s=1, dok je za realne uslove
0.05 s 1 , zavisno od stanja masiva.
Za stanje 1 3 t se dobija:

sci
.
mb

(6)

Slino se iz uslova 1 0 i 3 t moe dobiti konstanta m.

Modul deformacije stenske mase izraen preko stepena poremeenosti stenske mase, tj.
preko faktora D:
GSI 10

40

D ci
E m 1
10
2 100

GSI 10

40

D
E m 1 10
2

[GPa]
[GPa]

za ci<100MPa ,

(7)

za ci>100Mpa,

(8)

a i c su:

a 1

6amb s m b 3n

sin 1
2 1 a 2 a 6am b s m b 3n

s m b 3n

ci 1 2a s 1 a m b 3n

1 a 2 a

66

,
a 1

6am b s m b 3n

a 1

1 a 2 a

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

(9)

a 1

(10)

gde je:

3n

3max
.
ci

(11)

Za tunele je:

3max

0.47 cm
cm
H

0.94

(12)

gde je:
H dubina na kojoj se tunel nalazi (dubina ispod povrine terena),
zapreminska teina stenske mase.
S obzirom da Hoek Brownov kriterijum pretpostavlja izotropno ponaanje stene i
stenske mase, on se moe primenjivati samo u sluajevima kada postoji dovoljan broj
gusto rasporeenih diskontinuiteta, sa slinim povrinskim karakteristikama, da se moe
pretpostaviti izotropno poanaanje ukljuujui lomove diskontinuiteta.

2.2. Stanje napona i deformacija oko tunelskog otvora krunog poprenog

preseka u elastoplastinoj sredini po Hoek Brown ovoj teoriji
Do formiranja plastifikovane zone doi e ako naponi u okolini tunela premae vrstou
stenske mase.
p0

M
p0

x
p0

p0

Slika 2 ema za analizu naponskog stanja i deformacija u

zoni oko tunelskog otvora krunog poprenog preseka

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

67

Ako je vrstoa stenske mase definisana Hoek Brownovim kriterijumom vrstoe,

radijalni i tangencijalni naponi, za hidrostatiko primarno stanje napona (slika 2), su:
2

R pl
r p0 p0 re
,
r

(13)

R pl
p0 p0 re
.
r
gde je re radijalni napon na granici plastine i elastine zone (Rpl=r)

r
t

O
r
=

Rpl

neporemeeni
materijal

stenski

r
r

stenska masa

=/2

elastina
zona
pastina
zona

Slika 3 Tangencijalni i radijalni naponi u

elastinom i plastinom podruju u polarnim
koordinatama

vrstoa

=3/2

naprezanje

=0

(14)

3
faktor sigurnosti=

vrstoa
naprezanje

Slika 4 Hoek Brownov kriterijum

sloma za prirodni (neporemeeni)
stenski materijal i stensku masu.
Ilustracija postupka redukovanja i
definicija faktora sigurnosti

U plastifikovanoj zoni je:

2

1
mr c r
r
(15)
ln ln mr c pi sr c 2 pi ,
4 R
R
gde je:
pi radijalni pritisak koji deluje na zidove iskopa,
R poluprenik iskopa,
c jednoaksijalna vrstoa stene na pritisak,
mr, sr Heok Brown ove bezdimenzionalne konstante za stensku masu kojima se
definie kompaktnost stenskog masiva u plastinoj zoni.

Vrednosti re i re definisane su na sledei nain:

re p0 Mc ,
68

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

(16)

re Re

2
Nmr c pi sr c2
m r r

1
2

(17)

1
2

2
1 m mp0 m
M= +
+s 2 4
sc
8

(18)

2
(19)
mr c p0 +sr c2 -mr c2 M 2 ,
mr r
gde su:
m, s Heok Brown ove bezdimenzionalne konstante za stensku masu kojima se
definie kompaktnost stenskog masiva u elastinoj zoni.
N=

3.

ODREIVANJE VRSTOE I DEFORMABILNOSTI STENSKE

MASE I PROCENA STABILNOSTI NEPODGRAENOG
TUNELSKOG ISKOPA

Slika 5 Hoek Brown ov kriterijum vrstoe stenske mase

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

69

Kao primer navodi se proraun napona i deformacije putnog tunela sa dve saobraajne
trake i to s pretpostavkom otvaranja u punom profilu.
Proraun je izvren primenom programa RocLab1, gde je vrstoa stenske mase
definisana Hoek Brown ovim kriterijumom vrstoe a deformabilnost po Evert Hoek,
Carlos Carranza Torres, Brent Corkum 2002.
U prilogu ovog programa nalaze se tablice na osnovu kojih je procenjena vrednost
geolokog indeksa vrstoe (GSI).
Za datu stenu i njeno stanje dobijen je Hoek Brown ov kriterijum vrstoe prikazan
na slici 5. Proraunom su dobijeni sledei parametri vrstoe date stenske mase:
Tabela 1 Priblian odnos deformacije i geotehnikih uslova stabilizacije
Def.
[%]

Geotehniki uslovi

<1

12,5

Oekuju se mali problemi stabilnosti, pa se

mogu koristiti pojednostavljene metode
projektovanja. Klasifikacije stenskih masa
predstavljaju
dobru
osnovu
za
projektovanje.
Koristi se metoda karakteristinih krivulja
za prognozu formiranja plastifikovane zone
oko tunelskog iskopa i interakcije izmeu
progresivnog razvoja ove zone i razliitih
tipova podgrade.

Vrsta podgrade

Jednostavni uslovi u tunelu-obino se

koriste sidra i prskani beton
Manji problemi gnjeenja koji se reavaju
sidrima i prskanim betonom, a ponekad
laganim elinim profilima ili reetkastim
elinim profilima koji se dodaju radi
postizanja dodatne sigurnosti
Ne mnogo izraeni problemi gnjeenja
zahtevaju brzu ugradnju podgrade i
paljivu kontrolu kvaliteta. Potrebna je
ugradnja tekih elinih profila u prskani
beton.

2,55

Dvodimenzionalna
analiza
konanim
elementima u koju su ukljueni i elementi
podgrade i iskop po fazama. Stabilnost ela
uopeteno nije glavni problem.

510

Stabilnost ela je dominantno glavni

problem projektovanja, pa treba predvideti
i mere osiguranja i na elu iskopa.
Dvodimenzionlna analiza nije dovoljna.

Izraeni problemi gnjeenja i stabilnosti

ela iskopa. Obino je potreban pipe roof i
sidrenje ela sa elinim lukovima
ugraenim u prskani beton.

>10

Nestabilnost ela i gnjeenje u okolini

tunela ine ovaj sluaj trodimenzionalnim.
Danas ne postoji efikasna metoda
projektovanja za ove uslove. Veina reenja
se temelji na iskustvu.

Ekstremni problemi gnjeenja. Pipe roof i

sidrenje ela i popustljiva podgrada u
ekstremnim sluajevima.

mb=1.436, s=0.0001 i a=0.544, dok je dobijeni modul elastinosti stenske mase

E=519.51MPa. Ovi podaci, odnosno dobijeni Hoek Brown ov kriterijum, e se
koristiti pri proraunu zona u kojima dolazi do pojave plstinog loma.
Gruba procena stabilnosti nepodgraenog tunelskog iskopa izvrena je primenom
programa Rocsupport. Ovaj program se koristi za hidrostatiko stanje napona i tunel
krunog porenog preseka. Ulazni podaci potrebni za ovu analizu su: prenik tunela,
primarni naponi, ponaanje stenske mase, kriterijum vrstoe i modul elastinosti
Nalazi se na web stranici www.rocscience.com a baziran je na poslednjoj verziji Generalisanog Hoek
Brown ovog kriterijuma vrstoe (Evert Hoek, Carlos Carranza Torres, Brent Corkum 2002.)
1

70

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

(dobijeni kao rezulatat primene RocLab a). Kao rezultat prorauna dobijaju se
poluprenik plastifikovane zone i konvergencija tunela. Uporeivanjem dobijenih
rezulatata (konvergencije) i podataka iz Tabele 1, u kojoj se prikazuju priblini odnosi
deformacije i geotehnikih uslova stabilizacije tunela, donosi se odluka o tome da li je
potrebno sprovesti detaljniju analizu. Rezulatati ovakve analize primera datog u ovom
radu pokazuju da je potrebno izvriti detaljniju dvodimenzionalnu analizu primenom
konanih elemenata.

4. NUMERIKO MODELIRANJE TUNELA KRUNOG POPRENOG

PRESEKA U STENSKOJ MASI Analiza pojave i razvoja plastinog
loma u stenskoj masi u zoni oko tunelskog iskopa
Pojava i nain razvoja zone plastifikacije oko tunelskog otvora analizira se primenom
Metode konanih elemenata. U tu svrhu je korien softverski paket Phase2. Phase2 je
dvodimenzionalni program koji se zasniva na Metodi konanih elemenata i Hoek
Brown ovom kriterijumu loma materijala, koji najvie odgovara ponaanju stenske
mase pri iskopu tunelskog otvora. Ovaj program se koristi za proraun napona i
deformacija oko podzemnih otvora i moe se koristiti za reavanje velikog broja
graevinskih i rudarskih problema.
Program se sastoji od tri modula:

Model,
Compute,
Interpret.

Kao to je napred navedeno, analiza se vri za putni tunel sa dve saobraajne trake,
krunog poprenog preseka, pri emu je iskop sa vertikalnim radnim elom, tj.
pretpostavlja se da se iskop sprovodi u punom profilu.
Analiza se vri uz pretpostavku elastinog, odnosno plastinog ponaanja stenske mase,
pa se s obzirom na to primarni naponi raunaju po teoriji elastinosti za prvu grupu,
odnosno po teoriji plastinosti za drugu grupu analiza.

4.1. Ulazni parametri za analizu

Ulaznim parametrima definisan je poloaj tunela u odnosu na povrinu terena, u prvom
redu debljina stenske mase iznad gornje povrine tunelskog iskopa, popreni presek
tunela, geotehnika svojstva stenske mase (Poisson-ov koeficijent, modul elastinosti,
zapreminska teina, kohezija, ugao unutranjeg trenja, izotropnost, postlomno ponaanje
stenske mase), tip prorauna i maksimalni broj iteracija prilikom tih prorauna.
Dimenzije poprenog preseka:

Putni tunel sa dve kolovozne trake krunog poprenog preseka prenika D=9,5m.
Vrsta stene:

Dijabaz rona formacija preteno ronaci

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

71

Proraunski model
Granice modela: Iz posmatranog beskonanog podruja izdvaja se konani deo tako da
se konane granice s odgovarajuim graninim uslovima postave dovoljno daleko od
podruja koje je predmet analize, a da se pri tome dobije zadovoljavajue reenje.
Granice se najee postavljaju proizvoljno, na osnovu iskustva. Veliina posmatranog
podruja u ovom primeru je usvojena kao etvorostruka vrednost prenika otvora, tj.
usvojene su spoljanje granice proraunskog preseka tipa BOX sa faktorom ekspanzije 4.
Generisanje mree: Program sam generie mreu nakon zadavanja sledeih parametara:

tip,
tip elementa,
faktor gradijenta,
broj vorova na konturi iskopa.

S obzirom da na tanost rezultata dobijenih primenom MKE osim veliine proraunske

oblasti znaajan uticaj ima i njena diskretizacija (to je sprovedena diskretizacija finija,
tj. to je usvojen vei broj elemenata, to se postiu taniji rezultati). Diskretizacija
proraunskog bloka je izvrena uz zahtev da se podela radi sa deset segmenata po
spoljnim konturama modela i 48 vorova na konturi iskopa. To znai da je dobijena
mrea elemenata koja ima najveu gustinu u uoj zoni oko otvora, jer se u njoj oekuju
najvee promene napona i deformacija (sa poveavanjem rastojanja od otvora naglo se
smanjuju odstupanja sekundarnih od primarnih napona). Dakle, zbog sve manjih
gradijenata napona i deformacija prema spoljanjoj konturi usvojen je konstantan korak
poveavanja dimenzija elemenata.
Granini uslovi: Na bonim konturama, na donjoj i gornjoj granici proraunskog preseka
spreeno je horizontalno i vertikalno pomeranje.
Svi elementi u poetnoj fazi analize, tzv. in situ (primarno) stanju napona, imaju
mehanike karakteristike stenske mase. To znai da se in situ stanje simulira tako to
se svim konanim elementima, koji formiraju proraunski presek, dodeljuju zapreminska
teina i mehanike karakteristike stenske mase.
Pretpostavljeno je gravitaciono polje napona. Kao optereenje uzeta je teina nadsloja
(pretpostavljena visina nadsloja je 100m), tj. usvojen je pritisak stenskog masiva koji
odgovara primarnim naponima:
v H
h k v

Nakon zadavanja svih parametara, simuliran je iskop unutar granica proraunskog

preseka. Iskop se simulira dodeljivanjem elementima unutar konture iskopa mehanikih
karakteristika vazduha, tj. zapreminske teine (v0) i krutosti priblino jednake nuli.

72

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

a)

b)
Slika 6 Usvojeni proraunski 2D model mree konanih elemenata za a)
poetnu in situ i
b) sekundarnu fazu.
za drugu fazu-sekundarno stanje -bez podgrade

Vrste analiza: Najpre se vri elastina analiza, jer u sluaju da se u elastinoj analizi
dobiju manji naponi od granine nosivosti stenskog materijala (proraunate u skladu sa
izabranim modelom) (SF1>1), iskop e biti stabilan bez ikakve podgrade.
Meutim, u sluaju da dobijeni naponi budu vei od granine otpornosti materijala
(SF<1), najpouzdanije je vrti novu analizu u kojoj bi se stenski materijal tretirao kao
plastini, ime bi se, kako je napred navedeno, dozvolile vee deformacije, a time i
relaksacija napona. Dakle, na osnovu vrednosti SF faktora, dobijenih u ovoj analizi,
moe se zakljuti da li je neophodno tunelski iskop osigurati podgradom ili ne.

4.2. Dobijeni rezultati i njihova naliza

Kao rezultat analize sekundarnog naponskog stanja, tzv. inicijalnog stanja, u kome se
simulira iskop u punom profilu, dobijaju su naponi i deformacije inicijalnog stanja,
odnosno dobijaju se:

faktor vrstoe SF (Strength Factor),

izolinije,
vektori pomeranja.

Iz analize tunelskog iskopa sa pretpostavkom elastinog ponaanja stenske mase, dobijen

je, u pojedinim zonama oko iskopa, koeficijent sigurnosti (Strength Factor) manji od
jedinice (SF=0.52), to ukazuje na to da iskop bez podgrade nije stabilan i da treba da se
ugradi primarna podgrada. Maksimalno totalno pomeranje konture iskopa je u kaloti
tunelskog otvora i iznosi umax=0.018m. Uoava se velika zona loma stenske mase, to
ukazuje na potrebu sprovoenja plastine analize.
1

Faktor vrstoe (Strength Factor) koeficijent sigurnosti predstavlja odnos raspoloive vrstoe stenske
mase i naprezanja u nekoj taki.

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

73

Slika 7 Strength factor i izolinije nepodgraenog tunela elastia analiza

Tabela 2 Strength Factor u vorovima konture iskopa elastina i plastina analiza

vor

Strength Factor
Vrsta analize
elastina
plastina

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24

74

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

0.52
0.52
0.52
0.78
0.78
0.78
0.78
0.78
0.78
0.52
0.52
0.52
0.52
0.52
0.52
0.52
0.78
0.78
0.78
0.78
0.78
0.52
0.52
0.52

1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04

Slika 8 Plastina analiza, Strength factor i slomljeni elementi

Tabela 3 Rezultati elastine i plastine analize pomeranja i broj slomljenih elemenata

Analiza

Nepodgraeni
tunelski iskop
Nepodgraeni
tunelski iskop

Broj slomljenih
elemenata
prskanog
betona
(Yielded liner
elements)

Ponaanje
stenske mase

Maksimalno
pomeranje
[m]

Broj slomljenih
konanih
elemenata
(Yielded finite
elements)

Elastino

0.007215

Plastino

0.0555491

1009

Kod plastie analize se primeuje da nema zona sa faktorom vrstoe (SF) manjim od
jedan. To je sasvim logino s obzirom na injenicu da se stenska masa ponaa plastino,
jer u tom sluaju faktor vrstoe ne moe ni biti manji od jedinice. To znai da e faktor
vrstoe biti jednak jedinici kada se slom desi.
Ovaj faktor moe biti manji od jedinice samo u elastinim analizama kao hipotetika
mera preoptereenja stenske mase.
Na slikama (slika 8) su zone plastifikacije (zone slomljenih konanih elemenata)
obeleene kruiima ako je slom posledica napona zatezanja i krstiem kada je slom
posledica smiuih napona.
Sa dijagrama se uoava da je plastifikovana zona je priblino identina zoni u kojoj je
faktor vrstoe manji od jedinice kod elastinih analiza.
Uoava se velika plastifikovana zona u okolini tunela, to ukazuje na poterebu njegovog
podgraivanja, jer bi se u suprotnom uruio.

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

75

5. ZAKLJUCI
Veliina pluprenika plastifikovane zone u okolini tunelskog iskopa dobijena primenom
programa Rocsupport priblina je veliini dobijenoj primenom programa Phase2.
S obzirom da su rezultati izvrenih prorauna funkcija ulaznih podataka, proizilazi da
tanost prorauna sutinski zavisi od reprezentativnosti tih parametara, odnosno od
kvaliteta istraivanja in situ.
U sluajevima kada se stenska masa ponaa plastino, faktor vrstoe ne moe biti manji
od jedinice, jer kada se slom desi faktor vrstoe je jednak jedinici. Ovaj faktor moe biti
manji od jedinice samo u elastinim analizama kao hipotetika mera preoptereenja
stenske mase.
Plastifikovana zona dobijena u plastinoj analizi je priblino identina zoni u kojoj je
faktor vrstoe manji od jedinice kod elastinih analiza.
Plastifikovanje stenske mase u okolini tunelskog iskopa ne znai da e doi do
uruavanja tunela. Naime, slomljeni materijal moe jo uvek imati znaajnu vrstou to
e ograniiti debljinu plastifikovane zone u odnosu na poluprenik tunela (u nekim
sluajevima plastifikacija se moe manifestovati samo kao nekoliko prslina ili kao
ljutenje konture tunelskog iskopa manjeg obima).
Ukoliko se u okolini tunelskog iskopa formira velika plastifikovana zona (kakava se
uoava u analiziranom primeru) i ako pomeranja na konturi iskopa tunela poprime
znaajne vrednosti, moe doi do uruavanja nepodgraenog tunelskog iskopa. U tim
sluajevima neophodno je prduzeti odgovarajue mere za stabilizaciju i osiguravanje
iskopa.

LITERATURA
[1]
[2]

[3]
[4]
[5]
[6]
[7]

76

Ljiljana Tadi (2009): Naponsko deformacijska analiza montanih obloga

saobraajnih tunela, Magistarski rad, Graevinski fakultet u Subotici, Subotica.
Curran, J. H., B. T.(1997): Phase2. 2D finite element program for calculating
stresses and estimating support around underground excavations. Reference
Manual and Tutorial Manual. Rock Engineering Group. University of Toronto.
Vrkljan, I. (2003): Mehanika stijena. Graevinski fakultet u Rijeci, Rijeka.
Evert Hoek, Carlos Carranza Torres, Brent Corkum, (2002): Hoek Brown
failure criterion 2002 Edition, Toronto.
Prirunik o graenju saobraajnih tunela (1969), eleznika struna biblioteka,
knjiga VI, Beograd.
Lambe T.W., Whitman R.V., Soil Mechanics, John Wiley & Sons, Inc., New York,
553, 1969.
, . .; , . .; . ., , . .:
(1961):
, .

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

ANALYSIS OF THE OCCURRENCE OF PLASTIC

FAILURE IN THE ROCK MASS AROUND THE
TUNNEL EXCAVATION
Summary: Excavation of the rock mass causes a change of stress, or concentration of
stress around the contours of the excavation. This paper presents a procedure for
calculate occurrence of plastic failure in the rock mass around the tunnel excavation.
The calculation is done using the program Phase2 based on finite element method in
which the integrated Hoek Brown's failure criterion. Using the program RocLab
calculated deformability and strength of rock mass, while the rough estimate of
deformations (diameter plastic zone and convergence contour tunnel excavation) was
made using the program Rocsupport. The procedure of calculation is shown in the
example of the traffic tunnel, circular cross section, with two lanes.
This way of modeling is important because it provides insight into the behavior of rock
mass at all stages of excavation. In other words, the results of this analysis indicate the
stability of the areas where we can expect plastic fracture of rock material.
Key words: Tunnel excavation, rock mass, finite element method, failure criterion.

| ZBORNIK RADOVA 19 (2010) |

77