Rudarstvo i privreda Srbije i Bosne u srednjem veku

Uvod i literatura
Jovan Raji je u svom poznatom delu ,,Istorija raznih slovenskih naroda, posebice
Bugara, Hrvata i Srba I-IV; Be, 1774/75. rudarstvu je posvetio malu panju. On je negde
proitao da je Vladislav, sin Stefana Prvovenanog, doveo u zemlju ljude koji su bili vini ,,u
hudoestvu rukome koji su nali srebro i zlato. Vuk Stefanovi Karadi u svojoj studiji ,,O
gradovima 1827. nije pisao o Novom Brdu i Srebrenici.
Poznavanje rudarstva kod Junih Slovena dugo je poivalo na temeljima koje je pre vie
od veka postavio Konstantin Jireek. To je delo: ,,Trgovaki putevi i rudnici Srbije i Bosne u
srednjem veku Prag; 1879. Nama je dostupno u okviru izdanja ,,Zbornik Konstantina Jirieka
koje je objavljeno u Beogradu 1959. U tom radu dat je osvrt na rudarstvo u rimsko doba, pregled
izvora o rudnicima, mnotvo podataka iz dubrovakog arhiva i sl. tako da su pojedinim
rudnicima posveene osnovne monografske skice i postavljena osnova za dalji rad. Iste 1879.
Stojan Novakovi je objavio monografiju o jednom rudniku: ,,Novo Brdo i Vranjsko Pomoravlje
u istoriji srpskoj XIV i XV veka Godinjica Nikole upia III.
Tek od sredine XX veka javljaju se prilozi, rasprave i monografije o srpskom
srednjovekovnom rudarstvu.
Najvanije zbirke izvora:
- Mihajlo Dini: ,,Iz dubrovakog arhiva I-III; Beograd; 1957 1967.
- Nikola Radoji: Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevia Beograd; 1962.
Najvanije studije:
- Vladislav Stani: ,,Staro srpsko rudarstvo i tehnika u Srbiji i Bosni Beograd; 1935.
- Vasilije Simi ,,Istorijski razvoj naeg rudarstva I-II Beograd; 1955/62.
- Za poznavanje rudarske tehnike, prava i ekonomije za vreme turske administracije sa
kraja Xv veka znaajan je rad Fehima Spahoa: Turski rudarski zakoni Glasnik
Zemaljskog muzeja u Sarajevu; 1913. O nekim rudnicima znamo samo na osnovu
beleaka Pjera Belona: Kratovo u Makediniji i Siderokapsa u Grkoj.
- Sima irkovi, Desanka Kovaevi Koji, Rua uk: ,,Staro srpsko jugoslovensko
rudarstvo Beograd Novi Sad; 2002.

Antiko nasledje
Podruje Srbije u rimskom periodu je bilo podeljeno na tri provincije: Gornju Meziju,
Panoniju i Dalmaciju. Balkansi rudnici su pripadali rudnicima Gornje Mezije. Nalazili su se u
slivovima Toplice, Binake Morave i June Morave. Tu se sa vadili gvoe, bakar i iva. Centar
svih balkanskih rudnika se nalazio u Ulpijani. umadijski rudnici su pripadali Gornjoj Meziji.
Nalazili su se na prostoru Kosmaja, Avale i Rudnika Gornjomezijskoj oblasti pripadala su i
podruja u dolini Peka i Timoka: Majdanpek, Kuina i Vitkovica. Panonski rudnici prostirali su
se juno od Save. Iz njih je vaeno zlato, srebro i gvoe. Dalmatinski rudnici su bili
koncentrisani u tri oblasti: zapadnoj, istonoj i srednjoj Bosni.

Sasi
Sasi su u Srbiju doneli novu orjentaciju u traenju plemenitih metala: srebro, bakar,
olovo. Donose novine u otvaranju rudnika, kopanju i vaenju ruda, topljenju i preiavanju. Sa
njihovim dolaskom uspostavlja se:
- nova organizacija rada
- nova rudarska terminologija
- regulisanje pravnih odnosa i
- gradsko uredjenje njihovih naselja.
U srpskim dokumentima nazivaju se Sas, Sasin, zbirno: Sasi; a u latinskim i italijanskim:
Alemani, Alamani, Tevtonci ili Tedei. Najstariji soj Sasa bio je etniki ist, ali u prvoj polovini
XIV veka, etnonim Sas je mogao biti samo nadimak ili pokazatelj porekla. Prerastao je u lino
ime. U Deanskim hrisovuljama se pored imena Sasi, javljaju i imena Altoman?, Balduvin? i
leman?. Niz prezimena sauvanih do danas ima sasku osnovu.
Posle Trogira i Splita, Mongoli su napali na Dubrovnik, opustoili Kotor,_____ i Drivast.
Prema spomeniku iz 1242. godine oni su proli kroz Srbiju. Geza II (1141 1162) je u zemlju
pozvao Flamance i Sase. Dao im je velike privilegije i naselio ih je u Smikoj upaniji
(Slovaka) i Transilvaniji.
Andeanum Ugarski kralj Andrija II (1205 1235) je 1224. godine izdao povelju
Andeanum, kojom je potvrdio samoupravne povlastice Sasa u junoj Transilvaniji. Utvrene su
granice zemlje Sasa, izvrena je njena podela na stolice, koje su potinjene upanu, grofu u
Sibinju. Davali su 500 maraka u srebru i uestvovali u vojnim pohodima. Potvreno je pravo
izbora lokalne vlasti i povlastice u neplaanju carina.
Jezik balkanskih rudara On ima razvojne faze, njegovo ishodite je u dijalektu Sasa.
Sredinu razvojnu fazu u kom dominira srpski jezik i prevodnu fazu, kada je turska
administracija prevodila i prilagoavala propise rudarskog prava. Tehnika terminologija
nemakog porekla:
- ceh rudnik
- ort mesto na kome rudar radi
- ur istrani rudni kop
- farnanje kretanje u rudniku, prolaenje kroz rov radi prenoenja tereta
- mardanin ili maranin da ga jebem mea
- ihta smena (6 sati)
Terminologija koja se odnosi na osoblje:
- hutman predstavnik rudarske druine
- gvark lan rudarske druine koja organizuje i finansira rudarsku ekspediciju
- urbarar inovnik koji je davao koncesiju za eksploataciju, sakupljao urbar i u
uestvovao u merenju rudnog kopa (Urbar je dabina koja se daje dravi u toku
rudarske eksploatacije.)
Termini slovenskog porekla:
- vetar otvor za dovoenje vazduha u rudnik
- laz dozvoljeno kretanje kroz tui rov
- uzbijanje zapoeti traganje za rudnom icom ili obnoviti rad na naputenom mestu
- venanje dobijanje rudarske koncesije
- rupnici rudari (od rei rupa)

Sudovi U parnicama u kojima su stranke pripadale razliitim grupama, kralj Milutin je

propisao da polovina predstavnika treba da bude sastavljena od Srba, tj od kraljevih podanika; a
polovina od pripadnika one grupe ,,inoveraca iz koje je drugi parniar. Dakle, Milutin je uveo
meoviti sud za reavanje sporova izmeu svojih podanika i stranaca (Dubrovana i Sasa). On je
obezbedio potovanje sudske autonomije Dubrovana i Sasa, te je potvrdio da je u srednjem
veku bilo raireno shavatanje da za svakog pojedinca bez obzira gde se nalazi vai pravo one
zajednice kojoj pripada.
Gradsko vee i urbari Sasi su kao i Dubrovani predstavljali posebnu pravnu
kategoriju. Uticaj Sasa se jasno moe uoiti na ureenju nekih gradova na ureenju nekih
gradova u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni. Sasko gradsko ureenje imali su: Brskovo, Novo
Brdo, Srebrnica, Vojna itd. Sva ova naselja imali su vee od 12 lanova, zvanih purgari, jo se
susreu pod imenom graani citadini, oficiales. Gradsko vee po rudarskim centrima inili su
vojvoda, knez i 12 purgara, koji su upravljali upravnu i sudsku vlast. Purgari su imali svoje
pristave (sluge), koji su izvravali njihova razliita nareenja, hapsili, vrili zaplenu dobara.
Gradsko vee je odluivalo o cenama i reimu prodaje na trgu, a delilo je i izvesne prihode od
globa. Sistem uprave nasleen od Sasa, proirio se ne samo na rudarska ve i na ostala gradska
naselja.
Duanov zakonik lan 123. zabranjuje Sasima da stiu imovinsko pravo na zemlju
koju su raskrili radi rudarske proizvodnje. Ostavlja im pravo da seku ume zarad potrebe za
drvetom u rudarstvu, ali krevina mora ostati slobodna radi nove ume. Smrtna kazna za
nelegalno kovanje novca verovatno je sila u Srbiju sa severa i to preko zasebnih prava saskih
rudara. Kasnije car Duan lanom 169. to je proirio i na obavljanje zlatarskog zanata u selima.

Brskovo
Hronologija: Dugo se smatralo da prvi pomen Brskova potie iz ugovora kralja Uroa I i
Dubrovana koji se datira 23. avgusta 1254. Meutim, u hrisovulji kralja Uroa I manastiru Sv.
Bogorodice u Stonu iz 1243/53 (u svesci mi pise 1343/53 ali nema smisla... proveriti) spominje
se Brskovo. Sledei pomen je u povelji kralja Uroa I u kojoj se belei da granica zahumske
episkopije na brdu Smreniku kod Brskova ide ,,uz brdo nad Sase. Sauvanja je i odluka
gradskog vea u Kotoru od 22 avgusta 1243. u kojoj se spominje Brskovo.
Lokacija: Opte privhvaena teorija o poloaju Brskova je ona koju je izneo Ljubomir
Kovaevi: da se Brskovo nalazi na gornjem toku reke Tare kod Mojkovca. U Novije vreme
istraivai se vraaju tezi Konstantina Jirieka da je Brskovo lealo na gornjem toku Lima
odnosno na slivu Rzave u Lim. Vladimir orovi se suprostavio teorijama Gregora remonika,
navodei da u naim krajevima ima vie mesta sa osnovom Brsk, Brs (Brskut u Crnoj Gori).
Ureenje: Brskovo je dobilo ureenje po ugledu na ono koje su Sasi doneli iz otadbine
to je prva saska optina koja je uivala autonomiju. Brskovo je imalo kneza, svetenika i
autonomno sudstvo. Sasi su kao graani Brskova upravljali gradom. Knez Brskova 1280/2
nazivao se frojberger (u srpskim izvorima prebegar). Zabeleena su i imena svetenika: Konrad,
Henrih Nemac, dominikanac Herman Klojbl, imu Bolizla i zet Pavle.
Ugledna linost u Brskovu bio je Hajnc de Biberanis koji je 1285. sagradio kapelu
posveenu Bogorodici i predao je na upravu dubrovakim dominikancima. To je prva katolika
parohija u srednjovekovnoj Srbiji.
Eksploatacija i putevi: Od 1278. Dubrovani imaju pravo da postave stalnog konzula u
Brskovu. Istaknutu ulogu igraju lanovi dubrovakih porodica: Vueti, Meneti, Sokoli?; od

kotorskih: Toma, Vua, Drago. Karavani su iz Dubrovnika ili nikikim, a iz Kotora zetskim
putem. Oba puta su se sastajala u Onogotu, a zatim su ili na istok pravcem: Moraa Kolain
Brskovo. Iz Kotora je vodio jo jedan put preko Ribnice Morae Brskovo.
Kovnice novca: Brskovski srebrni dinar ili gro pominje se 1276. godine u doba kralja
Dragutina. U dokumentima 1281/2/3. pominju se tri vrste brskovskog dinara:
- sa zastavom
- sa krstom i ljiljanom
- sa maem
Dante Aligjeri u Boanstvenoj komediji navodi: Onaj iz Rake koji slabo primenjuje
kalup mletaki jedni smatraju da je Dante prikazao srpskog kralja kao falsifikatora, a drugi da
je podraavao mletaki kalup u kovanju sopstvenog novca.
Uoena je tipoloka slinost srpskog novca sa matapanom. On (matapan) se poeo kovati
za vreme Enrika Dondole 1202. Za vreme Dragutina 1280, srpski novac se pominje u Veneciji.
Mletako Veliko vee je donelo odluku o zabrani korienja brskovskog novca u platene svrhe.
Meutim, u tom periodu je brskovski novac koriten na obalama Jadrana i u Dubrovniku.
Vremenom se udaljuje od mletakog po teini mada je procenat srebra ostao isti. Sve do
dvadesetih godina XIV veka srpski novac je zabranjen u Veneciji.

Kopaoniki rudniki basen

Na podruju Kosova bila su dva rudonosna podruja u srednjem veku: kopaoniko, koje
zastupa Trepa sa manjim rudnicima; i novobrdskom, sa glavnim centrima u Novom Brdu i
Janjevu. Kopaonika oblast bila je jedna od najbogatijih rudarskih podruja srednjovekovne
Srbije, Kopaonik je planinski masiv izmeu reka: Joanice, Ibra, Sitnice, Labe, Banjske, Toplice,
Blatanice i Rasine. Prua se u pravcu od severo zapada ka jugoistoku oko 75km, dostiui
irinu u srednjem delo od oko 40km. Planina je ralanjena dolinama, a izmeu vrhova se nalaze
prevoji.
Na Kopaoniku je do sada rekogniscirano oko 12000 starih rudarskih radova i najmanje
215. topionica. Ime Kopaonika (prvobitno Kopalnik od kopati), prvi put se spominje u povelji iz
XII veka, to dokazuje da su Sloveni u ranom srednjem veku vadili rude na ovom podruju.

Trepa
Nalazila se na junim obroncima Kopaonika. Kao katolika parohija prvi put se spominje
1303. u pismu pape Benedikta IX barskom arhiepiskopu Marinu. Papa je dao nadbiskupu
ovlaenje da se brine o disciplini i ivotu klera, ne samo u podrunim dijecezama, ve i u
zemljama kralja Milutina, njegovog brata Dragutina, majke im Jelene, kao i na teritoriji
vizantijskog cara Andronika II. Iz pisma se doznaje da su tada postojale katolike parohije u
rudnicima Brskovo, Rudnik, Trepa, Rogozna i Janjevo. To je ujedno potvrda teorije o razvoju
rudarstva poetkom XIV veka.
Postojale su dve crkva: crkva Svete Marije na Starom trgu i crkva Svetog Petra.
Vasilije Simi smatra da je rudarstvo u Trepi znatno starije i da se tu verovatno radilo jo
u XII veku, pre dolaska Sasa u nae krajeve.
Rudnilk i naselje Trepa nastali su zahvaljujui aktivnosti nemakih rudara Sasa, a potom
i trgovaca iz Primorja, posebno Dubrovana i Kotorana.
Jedan putnik belei 1308. da kralj Milutin ima ukupno 7 rudnika srebra.

Trepa pripada prvoj grupi priloga koje kralj Milutin dodeljuje Banjskoj. Iako za ovo
mesto, na desnoj obali Ibra, nisu date zasebne mee, u Svetostefanskoj hrisovulji pominju se
toponimi: planina nad Sasima trepanskim; saka reka; stare rupe; Labski put; Maii, a koji su
vezani za rudarsko naselje i rudnik Trepu. Terenska istraivanja pokazuju da su se rudarski
radovi nalazili na povrini dugoj 9km, a irokoj 3km.
uveni trgovac iz poznate patricijske porodice u Dubrovniku, Marko Lukarevi iao je u
Trepu, aprila 1313. iznajmivi dva konja od jednog Vlaha. Od tog vremena broj podataka o
Trepi stalno raste, da bi u prvoj polovini XV veka dostigao svoj maksimum.
Ovaj rudnik bio je poznat po velikoj koncentraciji rude na izvanredno malom prostoru i
zbog toga je privlaio panju trgovaca. Trepa je bila bogata srebrom, olovom, zlatom i
gvoem.
Knez je bio glavni predstavnik vlasti u Trepi za vreme kraljevine i carstva. U poetku je
to obino bio Sas, a potom Dubrovanin. Kasnije se javlja kefalija (capitaneus) koji je bio
prisutan sve dok Turci nisu zaposeli oblast Brankovia.
Mihajlo Dini smatra je iz Trepe potie 1880 litara srebra koje je 1395. poslato na
uvanje u Dubrovnik. U doba rasparavanja poseda Vuka Brankovia, Trepa je ipak ostala u
domenu njegove supruge, gospoe Mare i njenih sinova. Poetkom XV veka Mara Brankovi sa
sinovima izdaje povelju Dubrovanima o trgovini. Godine 1405. izdaje pod zakup carinu i
kovnicu u Trepi i reava sporove sa trgovcima. Prisustvo zlatara neosporno svedoi o kovanju
novca.
Trepa je dola pod vlast Turaka znatno ranije u odnosu na konaan pad despotovine.
Turski inovnici se spominju u Trepi ve 1410. Vesti o Trepi iz 1436. godine govore da je
turski sklav vrio pritisak na dubrovake trgovce i zadravao srebro. Turci su imali u Trepi svoje
naselje (Triepya Turcha) i kovnicu novca od 1438. Godine 1450 je zabeleeno da je u Trepi na
mestu kefalije bio Vu....
Od dubrovake vlastele u Trepi su boravili: Menetii, Sorge, Bobaljevii, Prodanovii,
Sorkoevii. Uticajna linost u ovom mestu bio je Oliver Golemovi, brat vojvode ora
Golemovia. Oliver je kasnije postao kefalija u Pritini. Od domae vlastele poticali su Rodopi,
iji uspon poinje 1402 godine ,,kada jedan Rodop pomae uru Brankoviu pri begstvu iz
tamnice u Carigradu.
U Trepu je bilo preneseno telo kralja Milutina oko 1450. iz Banjske, odakle je prenet u
Sofiju, zbog opasnosti od Turaka.

Rogozna
Prema Predanju: slava kopaonikih rudnika je nad Rogoznom
To je planina koja se nalazi izmeu Kosovske Mitrovice i Novog Pazara. Prostire se 1012 km jugozapadno od Novog Pazara. Prua se u pravcu jugozapad severoistok duinom od
oko 20km. Smetena je u trouglu koji sainjavaju reka Raka i gornji i donji tok Ibra. Obrasla je
gustim umama. Preko nje je prolazio stari karavanski put koji je povezivao Bosnu sa Skopljem i
Carigradom.
Pominje se u pismu Benedikta IX iz 1303. kao sedite katolike parohije de....
Rogoznu sa Rudinama je kralj Milutin dodelio istoimenom vlastelinstvu.

Srevronosno olovo iz kojeg se dobijalo i zlato vaeno je na mnogim mestima na Rogozni.

Veliki broj toponima svedoi o rudarstvu na ovom prostoru: Plakaonica, Zlatni kamen, Zlatna
glava, Zlatare, enica...
Podaci iz dubrovakog arhiva otkrivaju da je tu postojalo naselje sa organizovanom
upravom i knezom u kome su lokalni majstori razvili visoku zanatsku tehniku luksuzne obrade
srebra i odravali ive poslovne (kreditne) veze sa Dubrovanima. Prema popisu it 1571. godine
rudarsko podruje Rogozne, nalazilo se u sklopu nahije eni(?)

Kopori
Rudarsko naselje Kopori je locirano na junoj strani Kopaonika, u gornjem delu
Toplike doline. Nalazi se na nadmorskoj visini od 900., na sastavcima reica Podgore i Muinog
dola. Prvi put se spominje u Svetostefanskoj hrisovulji kojom je ovo selo dodeljeno vlastelinstvu
Sv. Stefana u Banjskoj.
Iz 1346. potie dokumentovan podatak o Koporiu kao seditu dubrovako saske
kolonije sa katolikom crkvom. Glavni proizvod Koporia bilo je srebronosno olovo. Sredinom
XIV veka u Koporiu je bila znaajna naseobina Sasa, Dubrovana i Kotorana. Posle Brskova
(1276) Rudnika (1292) i Novog Brda (1350), Kopori ke etvrti rudarski centar u kom je kovan
novac.
Nakon smrti cara Uroa 1371. godine ne postoje podaci o sudbini rudnika u narednih
dvadeset godina. Izvesno je da su Musii zagospodarili nekim delovima Kopaonika u ovom
periodu, a verovatno i Koporiima.
Kneginja Milica sa svojim sinovima Stefanom i Vukom dala je koporitski trg manastiru
Sv. Pantelejmona u Sv. Gori. Koporii su, u meuvremenu prerasli u trg. Koporii se spominju
1414. i 1424. godine kao sedita dubrovako saske kolonije.

Plana
U IV veku Plana, na desnoj obali Ibra prema uu Studenice, bila je znaajni rudarski
centar. Prvi put se spominje 1346. godine u vezi sa dubrovakom kolonijom i katolikom
crkvom. U Plani je postojala kovnica novca.
Na ovom prostoru verifikovano je 20% svih rudarskih radova na Kopaoniku i 27% svih
topionica. Dobijalo se zlato u prahu, srebro: obino i glamsko, olovo, bakar i gvoe. Da bi se
moglo ispirati zlato iz nanosa i rudita bilo je izgraeno i izvanredno veliko hidrotehniko
postrojenje dugo preko 50km, po rezultatima Vasilija Simia. Pola od toga su cevovodi za iju je
izgradnju upotrebljeno oko 3000 grnarskih cevi od 40cm.

Novo Brdo
Novo Brdo je srednjovekovni grad rudarskog tipa sa trgom i tvravom. Grad je imao dve
kapije za ulaz i jednu kapiju za izlaz. To je najmnogoljudniji grad na Balkanu? Tu se nalazi
najbrojnija dubrovaka trgovaka kolonija. Za despota ura to je glavni grad domovine; za
Dubrovane veliki i slavni trg; za Osmanlije ,,majka svih gradova. Prvi put ga je osvojio
rumelijski beglerbeg ahabedin 27. juna 1441. godine.
Rudnik se nalazi 20km istono od Pritine kraj novobrdske reke. Na 13 km od Novog
Brda nalazio se Prilepac srednjovekovno naselje sa utvrenjem koje je nadgledalo prilaz

Novom Brdu. Utvrenje Prizrenac sa oblinjim naseljem i trgom se nalazilo na 12 km

jugozapadno od Novog Brda.
Glama predstavlja meavinu zlata i srebra u rudi u razlilitim proporcijama koja se
odrava i posle topljenja, sve do posebbnog razdvajanja kiselinom.
Despot Stefan je 1405, a despot ura 1428. potvrdio dubrovakim trgovcima
povlastice. U doba despota ura kao glavni problem srpske ekonomije se javljaju
prezaduenost i visoke kamate. Zbog toga je on uveo meovitu porotu (polovinu porotnika su
davali Dubrovani, a polovinu lokalno stanovnitvo) pri trgovakom sudu. Ranije su se trgovaki
sporovi reavali iskljuivo na osnovu zakona. Dunici se ne mogu zatvoriti i njihov posed se
moe prodati nakon godinu dana?!?
Pravni ivot je bio regulisan zakonom Novog Brda. Kao organ vlasti javlja se vojvoda.
On je u prvom redu bio vojskovoa, ali je njegovo izdravanje vilo jedno od glavnih obaveza
grada. On je dobijao treinu dabina na vino, dabine u naturi od zanatlija na trgu (po jednu svitu
od najdera na Uskrs, cipele od ustera za Boi, rukavice od kouhara i potkovice od potkivaa.
Dobijao je i deo od isplaenih globa.
Knez (comes) nalati se na elu grada i predstavnik je lokalne vlasti. U novom Brdu je
postajalo gradsko vee organ vlasti koji je imao upravnu is sudsku funkciju, a koji su inili:
vojvoda, knez i purgari (12).

Podrinjski rudnici
Trenjica
Lipnik
Crna
Bohorina
-

Podrinjski rudarski bazen

rudarstvo razvijeno jo u rimsko doba
Sasi su iz Rudnika pod turcem preli u srpski deo Podrinja
u blizini reke Trenjice, desne pritoke Drine
1312/1313. godine se pominje u dubrovakoj arhivskoj grai
1319. godine se spominje u izvorima
1346. godine je dokumentovana katolika parohija
brojni su ostaci starog rudarstva
1367. godine se pominju Dubrovani koji ive u Crni
Sasi, crkva svete Marije
srebro i bakar
najvei uspon 40-ih godina XV veka
podatak iz 1415. godine o radu rudnika
uspon posle obnove Despotovine
naselje rudara, topioniara i trgovaca

Krupanj
- dokumentovan pomen iz 1417. godine
- dubrovaka kolonija je najbrojnija 1449. godine
Zajaa
- poela je sa radom posle Krupnja

uspon posle obnove Despotovine

sudske komisije (1445. godine 26; 1446. godine 39 komisija)

Srebrnica
U sklopu decenijskog ratovanja sa Bosnom, kralj igmund je 1410. godine zauzeo
Srebrnicu zajedno sa drugim delovima severoistone Bosne. Srebrenica se poslednji put nalazila
u ugarskim rukama maja 1411. godine, a prvi put u sastavu Despotovine 1413. godine. Predaja je
najverovatnije povezana sa dva sabora u Budimu 1411/12. godine i u vezi sa srpsko ugarskim
pregovorima, kada je despot Stefan dobio jo i posede Satmar, Nemci, Na itd. U srpskim
rukama je do 20. januara 1458, a u bosanskim do 1. aprila 1462. Od doba Tvrtka I do dolaska u
Despotov posed, vrednost regalnih prava je skoila 7,5 puta. U vreme najveeg uspona imala je
3.500 stanovnika. Zanimljivo je da je prvo nastala varo, pa tek onda tvrava Srebrnik.

Karavani
Kramar ili primiur (primus in cera prvi na spisku) je stareina ponosnika, voa
organizovane karavanske formacije. Njegova uloga i obaveze su da obezbedi naoruanje i platu
za prenos robe (primuurina). Re kramar je germanskog porekla (selo Kramar kod Konjica),
dok je izraz promiur dola iz latinske sredine. On je jahao na elu, na najboljem konju, dok su
ostali bili povezani ularom za repove ili samare. Od oruja nose luk, strelu tit i ma. On je
sklapao ugovor sa Dubrovanima. Lino je okupljao ponosnike. Starao se da obezbedi
odgovarajui broj konja. Polovinu novca je dobijao unapred, a drugu polovinu poizvrenju posla.
Preuzimao je punu odgovornost za robu koja bi nestala njegovom krivicom (vatra, voda,
nedovoljan nadzor), izuzimajui nasilje velikaa i ratne periode. Plata za prenos je najee
odreivana po tovaru, a zavisila je jo od udaljenosti mesta, godinjeg doba, vrste robe,
sigurnosti na putevima i ugleda kramara.
Malo je bilo karavana sa vie od 50 konja. Uglavnom se broj konja kretao izmeu 1-10 ili
10-20.
Capitaneus turmae je Dubrovanin koji prati karavan. Karavanska trgovina je pod
nadzorom dravnih vlasti. Predstavnik Dubrovana u karavanu polagao je zakletvu, imao je
pravo izricanja novanih kazni, a esto je nosio povelje kao dokazno sredstvvo. U vreme cara
Duana nije bio dozvoljen transport oruja.
Kretanje karavana samo danju, atori. Stan (albergo), konaite, dom, kua za odmor
i noenje putnika i za smetaj njihovih konja i robe. inio ga je kompleks zgrada sa talama za
konje i odlaganje bisaga. Stanjanin (albergar) Onaj koji je drao stan i brinuo za smetaj
putnika, robe i konja.
Etapno kretanje Karavani se kreu do odreenih mesta gde se unajmljuju drugi
ponosnici, odnosno gde se formiraju novi karavani. Granica do koje idu je dolina Lima, gornja
Drina do Viegrada, a u Bosni: Bora, vrh Bosne, Olovo. Prve karavanske stanice su: Brskovo,
Prijepolje (1343); manastiri u Polimlju (Mileeva i Sv. Petar u Bijelom Polju), Komorane i
Breza.
Putevi iz Dubrovnika za Polimlje:
- Via Drinae ili via Bosnae
- Via Ieserae via Anagastae

Saobraaj u srednjovekovnoj Srbiji

U srednjem veku saobraaj se odvijao kopnenim (karavanski i kolski) i vodenim (morem
i rekama) putem. Vrste puteva: ceste (glavni put koji je pripadao glavnoj putnoj mrei) i putevi
(put lokalnog karaktera). irina puteva: Velike ceste su bile iroke izmeu 3.5 i 4.2 metra. U
Vizantiji velike ceste su iroke 8 stopa tj. 2,7 metara. Dubrovake: 2,1 i 1,4 metra (zbog
planinskog terena). Prelazi na rekama: U srpskim srednjovekovnim poveljama, brod predstavlja
mesto gde se prelazi reka. Graeni su drveni i kameni mostovi. Saobraajno sredstvo na
putevima: konj, mazga, magarac, kamila, vo, bivo. Postojale su dve vrste kola: dvokolice
(kolesnik) i kola na etiri toka. Kuriri (listonoe i knjigonoe). Na bezbednost puteva se odnosi
157. lan Duanovog zakonika.
Saobraaj na vodenim putevima je vezan za primorske i gradove na velikim rekama.
Dubrovnik je pomorski centar saobraaj ka Balkanu i Sredozemlju. Brodovi su plovili za
Budvu, Bar, Kotor, Ulcinj i Sv. Sr, odakle je roba pretovarana u karavane. Na uu Neretve se
nalazilo pristanite gde su bili ukotvljeni brodovi iz itave Dalmacije i sa italijanske obale. U
unutranjost Srbije se ulazilo preko ua Bojane, Drima, Devola, Vojue itd. Reni tokovi su
delimino korieni (Neretva od Drijeva; Bojana od Sv. Sra). Reke u unutranjosti Srbije su
nepodesne za plovidbu zbog brzaka.
Glavni putevi:
- Put iz Dubrovnika u dolinu Drine i potom na Carigradski drum (via Drinae ili via
Bosnae ili via Gozae ili via Trebignae).
- Put Slano Ljubinje Stolac (izmeu Dubrovnika i ua Neretve postojao je put koji je
iao iz Slanog u Primorju, preko Zavale za Ljubinje, Stolac i odatle preko Nevasinja za Srbiju ili
preko Blagoja za Bosnu.
- Put od ua Neretve za Bosnu i dolinu reke Save (Neretljanski put dolinom reke
Neretve preko Ivan planine predstavlja vezu Bosne sa Jadranskom moru,
- Zetski put putevi koji su kretali od Zetskog primorja u unutranjosti Srbije, uglavnom
od Kotora do ua Drima. To je snop puteva koji se delio na grupu puteva koji su vodili u predeo
Ribnice (Podgoricu), pa su se odatle ravali prema severu u dolinu reke Zete i dolinu Lima.
Kreu iz Kotora, Bora i Budve.
- Put iz Prizrena u unutranjost zemlje
- Put iz Albanskog primorja u unutranjost zemlje
- Put Beograd Ni Sofija Carigrad i Ni Skoplje Solun
- Put Beograd Rudnik dolina Ibra Skoplje

Trgovaka drutva
U zapadnoj i srednjoj Evropi poznog srednjeg veka trgovci su sklapali drutva da bi
objedinili finansijska sredstva. Zahvaljujui dubrovakom statutu iz 1272. najbolje nam je poznat
rad drutava u Dubrovniku. Drutvo su inila dva lana: socius stans onaj koji ulae kapital;
socius tractans onaj koji trguje. Po zavrenom poslu je prvom lanu vraan uloeni kapital, a
zatim su eventualna zarada ili teta deljene srazmerno.
Prilikom sklapanja drutva, tano je odreivan kraj u kojem e se raditi: Srbija Bosna ili
pojedini gradovi (Rudnik, Srebrenica, Smederevo itd.) Neka drutva su obrazovana samo radi
jednog poslovanja, a veina je porazumevala tano odreen vremenski period. U drutvima su

ulagani novac, roba ili rad. Najee je kapital bio od 200 do 1000 dukata. O c elokupnom radu
su voene knjige.

Carine
Carine su glavni prihod od trgovine u srednjem veku. Posle prihoda od dabine lokalnog
stanovnitva, carine su bila osnova za popunjavanje vladareve blagajne. Carinski sitem je
izgraen na prelazu iz XIII na XIV vek i kao takav je ostao do Turaka. Prihvaeno je miljenje
Konstantina Jirieka da je carina iznosila jednu desetinu od vrednosti robe. Ona se nije
naplaivala na granicama, ve na trgovima i to samo na prodatu robu. Vei centri (Novo Brdo,
Srebrenica) imali su posebne zgrade u kojima se to obavljalo.
Postojale su i tranzitne carine koje su Dubrovani ili lokalni trgovciplaali na robu koju
uvoze ili izvoze iz Srbije preko teritorija drugih zemalja.
Od kraja XIII veka srpski vladari su izdavali carine u zakup. Vladar je obino ugovorenu
sumu dobijao u napred ili u ratama. To se isplaivalo u novcu ili srebru. Meutim, na trgovima su
zakupci carina najee uzimali robu. Carinici su zakupci carina, naroito dubrovaki trgovci,
ugledni lanovi dubrovakih kolonija, ali i imuni ljudi koji su mogli da isplate sumu unapred.
Oni su na trgovima kontrolisali trgovce i karavane, pazei da ne izbegnu plaane carina.
Obavljali su vladareva nareenja oko uvoda novih carina ili poveanja carinskih stopa. Posao
oko ubiranja carina obavljali su ,,momci cariniki. Postojao je peat cariniki koji se stavljao na
proizvode kao potvrda o plaenoj carini, kao i beleg cariniki carinska knjiga.

Trgovina
Do 1417. najvaniji izvozni proizvodi Srbije su:
- jagnjea i govea koa nepreraena ili tavljena
- loj, mast, vuna i sir
- krzna vukova, lisica jelena zeeva
- vosak i med
- odreeni materijali za bojenje
- tkanine koje su nastale kao proizvod kune delatnosti
Sa usponom rudarstva glavni izvozni proizvodi postaju srebro i zlato.
Tkanine (panni ili drapi u dubrovakim izvorima) je jedan od najvanijih uvoznih artikala.
Donosili su ih Dubrovani, Mleani i trgovci iz zetskih gradova. I u Srbiji su tkanine proizvodili
u okviru domae radinosti od vune, lana i konoplje. Od vune su pravljeni pokrivai, klanje
(grubo vuneno suknjo za izradu mukih odela), ogrtai i tkanine za ensku odeu sklavine i
rae u dubrovakim izvorima.
Sirova svila se proizvodila na posedima Deana i Sv. Arhanela, te se u vidu aura i
svilenih niti, preko Dubrovnika izvozila u Veneciju. Tkanine od skupocene svile su uvoene iz
Persije, Sirije, prednje Azije i Vizantije. Uvozi se brokat, damast i velur protkan zlatnim nitima.
U Engleskoj, Francuskoj, Italiji i Holandiji proizvodile su se najfinije vunene tkanine koje
dospevaju u Srbiju.

U doba kralja Vladislava spominje se skrlet tkanina tamno crvene boje, uvozi se
francusko sukno iz Arsa, Montrea; italijansko iz Verone i flandrijsko iz Ipra. Dubrovani su
tkanine uglavnom nabavljali u Veneciji koja je predstavljala skladite za tkanine iz zapadnih
zemalja. Dvadesetih godina XV veka, poela je manufakturna proizvodnja tkanina u
Dubrovniku.
Vino najotmenije pie srednjeg veka. Trgovina vinom je u gradovima bila zakonski ureenje i
titila je domae vino. Gradovi na primorju su vodili strog nadzor nad proizvodnjom i prodajom
vina. Vino se iz primorja prenosilo u jareim meinama, a uvalo se u bavama. Najpoznatije
vrste su: trebinjsko i malvasije. Strogo je bilo zabranjeno meanje vina i vode.
Ulje Iz primorskih gradova ulje se izvozilo samo uz odgovarajuu dozvolu. Prevozilo se
karavanima u meinama. Dubrovani su udarali peat Sv. Vlaha na sve sudove sa uljem
namenjene izvozu. Maslinovo ulje je bilo skupo. Ipak, u srednjem veku najvie se koristila
svinjska mast.
So Jedan od najvanijih prehrambenih proizvoda. Dobija se tako to se morska voda na
odreenim mestima - tzv. gumnima solskim izdvaja isparenjem. To je monopolski proizvod. Od
Neretve do Bojane prodavala se u etiri mesta: Drivast; Sv. Sr; Kotor i Dubrovnik. Na prostoru
Zete postojale su brojne solane, obino u vlasnitvu velikaa, manastira i episkopija. Srpski
vladari su imali specijalna prava u ovoj grani trgovine, pre svega u Kotoru, gde su zajedno sa
optinama imali monopol. Srpski vladar je imao specijalno pravo i u Dubrovniku. Osnovna mera
za so je spud ili kabao. Posle Duanovih osvajanja Srbija ima solane u Albaniji i Grkoj. Od
kraja XIV veka so stie iz Vlake i Ugarske. Glavna skladita soli su tada u Slankamenu,
Mitrovici i Kovinu.
Lekovi Nabavljaju se u Italiji. esto su bili od biljaka orijentalnog porekla. Spravljanje i
upotreba lekova zavisi od nivoa leenja i medicinskog znanja. Hilandarski medicinski zbornik iz
XVI veka, sadri opise 145 vrsta lekova.
Vosak Najtraeniji proizvod pelarstva. Sae iz kojeg se med iscedi se istopi, a zatim se kroz
platno ili slamu procedi . Moe biti sirov (nepreien) i fin (preien). koristi se za proizvodnju
svea, peata i u medicini.

Gradovi
Vrste gradova:
1. Na prostoru od ua Bojane do Cetine, nalazili su se gradovi ije jezgro predstavlja
romanizovano stanovnitvo. To su: Kotor, Dubrovnik, Budva, Hvar, Skadar, Ulcinj, Bar,
Sard, Sva i Drivaz Dubrovnik i Kotor su sainjavali posebnu teritorijalnu jedinicu. Imali
su gradsko jezgro opasano zidinama iza kojih se nalazila najblia gradska okolina
distrikt, a van njega preostalo gradsko podruje.
2. Gradovi nastali u vezi sa razvojem rudarstva, koji su imali posebnu upravu i etniki
sastav.
3. Gradovi osvojeni od Vizantije
4. Gradovi nastali na autohtonim osnovama (Smederevo)

Podgrae - suburbium je naselje ispod grada. Novo Brdo je imalo podgrae i donji trg. U
Dubrovakim izvorima se oznaavaju sa sub i sotto. Najee ih susreemo u Bosni. Preuzimaju
imena od tvrave u ijem podnoju su se razvili: Podvisoki; Subvisoki; Sottovisoki se nalazio
pod kraljevskim gradom Visoki. Postojali su Podsoko; Podprozor; Podkonjic; Podzvonik itd.
Podgrae sa tvravom ini jednu urbanistiku celinu.
Trg: (e da me jebe ta je ona htela ovde da kae)
1. Stari opteslovenski termin u ijoj osnovi se nalazi re roba koja se kupuje ili prodaje
2. Oznaava mesto gde se trguje i to ne samo povremene susrete kupaca i prodavaca, nego
predstavlja naziv za gradove (Trg prizrenski; Trgovi zetski...)
3. Trg se razlikovao od drugih sela i izdvajao se iz agrarne i ruralne sredine. Dodeljivanje
statusa trga uticalo je na proces urbanizacije. Naselja sa statusom trga vremenom dobijaju
posebne osobine u svom izgledu. Veza sa gradom mu je dala karakter podgraa.
4. Javlja se termin panaur koji se odrava o nekom prazniku vie dana. To je kultni i
religiozni fenomen sa ekonomskom funkcijom prilagoen potrebama crkvenog ivota.
5. Varo trgovako naselje u podnoju utvrenja ili blizu rudnika. Izraz potie od
maarske rei var grad, tvrava, a na naim prostorima se proirio u XV veku, prvo u
Bosni, pa onda u Srbiji.