BR ZAMANLAR
KADIKY
(1900 - 1950)
by nhy&YesilOrdek
N D E K L E R
I. GZEL KADIKY
Kadkyn Gzellikleri ................................................................
Ve Eski Kadkyller
Kadkyn Okullar .....................................................................
Kadky Sultanisi, Ortaokulu, Lisesi
Haydarpaa Lisesi
Saint Joseph Lisesi
Kz Okullar
Kadky Vapurlar ........................................................................
ar .................................................................................................
Eczaneler ........................................................................................
Kadkyn D ok torlar...................................................................
Elence ve Gezinti Y e r le r i...........................................................
Fenerbaheye Sayg
ayrlar ....................................
Kudili ayr
Moda ayn
Uzunayr
Apollon Tiyatrosunda Darlbedayi .........................................
Kadkyde Operet Kumpanyalar
Ve teki Sinemalar
Kudili Tiyatrosunda Tuluat ....................................................
Kadky Gldrenler
Kadkyde Ak ........................................................
Yeldeirmeni .................................................................................
VI
3
8
21
29
36
41
51
60
70
79
88
96
105
111
117
125
127
143
149
153
159
162
165
172
176
180
183
185
187
193
197
200
203
204
207
209
210
211
216
VII
227
248
256
265
GZEL KADIKY
'
*
'
KADIKYN GZELLKLER
Kadky gzeldi. Cenb- Hak, stanbulun bu blgesine her yerdi
bir araya gelmemi u gzellik ve zenginlikleri vermiti:
Deniz: Marmara.
Koy: Haydarpaa, Kalam Fenerbahe koylar.
Bunan: Moda.
Dere: Kurbaaldere.
Tepe: Kkamlca.
ayr: Haydarpaa, Paaaym, Kudili ayn, Moda ayn, Uzunayr.
me suyu: Kayda, Kkamlca.
Bylece, Kadkyde tabiat gzelliklerinin birer minyatr rnei
yaratlm oluyordu.
Corafya bakmndan veya ile olarak yeri ne olursa olsun Kad
kyn hayalimizdeki snrlan yleydi:
skelede durur, yzmz Altyola evirirsek samzda Moda ve
Fenerbahe, solumuzda Haydarpaa ve Kkamlca etekleri, karmz
da da Kzltoprak ve tesi vardr. Dolunay Kayda srtndan yksel
dii zaman, Altyoldan tabak gibi grnrd. Bu snrlan iindeki Ka
dky bir ucundan br ucuna iki saatte gezebilirdi. Bundan olacak,
Kadkyde uzun sre kara tatlarna ihtiya duyulmamt. Galiba
1926-1927 yllarnda skele e Moda arasnda bir zel otobs ilet
meye balamlard. Akamlan, otobsn rtkan sesini biraz da levantanlere benzeterek:
3
(*)
Kahretti sumnm bir tula dalgas. / Bir damlack sema aryor ruhumun
tas.
Midhat Cemal
VE ESK KADIKYLLER
KADIKYN OKULLARI
Cumhuriyetten nce, Kadkyde resm okullarn says ok azd. Bu
eksiklii biraz olsun zel ve yabanc okullar karlard. Bundan da ha
li vakti yerinde ailelerin ocuklar yararlanabilirdi. Kadkyn dar ge
lirli bir kesimi saylan Msrlolu, Yeldeirmeni, Acbadem semtleri
nin parasz ilkokul ihtiyacn Hnkrimamnda Ali emil Paamn ko
nandaki Osmangazi Nmune Mektebi karlyordu. Bu okul daha son
ra Rhtmiskele sokandaki Alman okulunun ta binasna tanacak
ve Onbirinci lkokul adn alacakt.
Bu dnemde Kadkyn en eski Trk okulu olarak Fenerbahe Sta
dnn karsnda, ahap ve harap bir binadaki Halile-i Mahmudiye isim
li zel okul vard. Kadkyn tannm ahsiyetlerinden Aziz nar
Bey (1900-1979), stanbul Ticaret Odas Genel Ktiplerinden Hayri Ce
ll Beyle bu okula gittiklerini sylerdi. Bu durumda mektebin 19. yz
yln ikinci yarsnda kurulduu anlalyordu ve eski gazetelerde buna
dair baz haberlere rastlamak mmknd.
Ancak alt yanda vardm, beni gtrdler, o tarihde Kadkyn en
tannm zel Trk okulu olan Aiyan Mektebinin ana snfna yazdr
dlar. imdi o koca okulun yerini aryorum, bir ufak iz bile yok. Altyola yakn Bestekr Dilhayatkalfa Sokandan Krtasiyeci Sokana
kn, tahminime gre mektep, bu sokaktan girilen Osmanck ve Ka
zasker sokaklar arasndaki adada ve bahe iindeki akap bir konakta
bulunuyordu. Uyank bir iadam olan mektep mdr Cevdet Bey,
belli ki Bat rnei bir okul kurmak istemi ve imkn nisbetinde d
ncelerini uygulamt. Gazetelerdeki ilnlarnda mektep (zkr ve
inas) olan ve kz, (leyl ve nehar) yatl ve yatsz olarak tamtlrd.
Yabanc dile nem veren mektebin ana blmnde o zaman iin yeni
saylabilecek uygulamalar vard. Ders dnda birtakm retici oyun
larla vakit geiriyorduk. Daha dorusu, oyunun eitimdeki yerine nem
8
11
HAYDARPAA LSES
1934 ylnda, Kadky-skdar lelerini birletiren Tbbiye Caddesi
zerinde ve Tp Fakltesinin boaltt binada, bu iki ilenin anna
lyk byklkte Haydarpaa Lisesi retime almt. Hznl bir
grn olan bu caddenin balca zellii zerinde ev, apartman gibi
binalarn bulunmaydr. Ele aldmz dnemde Haydarpaadan Duvardibine kadar yrnrse caddenin sanda ntaniye Hastahanesi,
Asker Baytar Okulu (imdi Sanat Enstits) o tarihde Tp Fakltesi
ne bal olan bugnk Nmune Hastahanesi ve birka isim deitiren
sivil Baytar Okulu vard. Solda ise geni bir alan kaplayan Haydarpaa
Asker Hastahanesi, Tp Fakltesi binalar ve Selimiye Klasna ait
meydan ve kk yaplar bulunuyordu.
Yksek pencere ve tavanlar, geni odalaryla byk fakat ahenksiz
bir bina sayabileceimiz Tp Fakltesi, II. Abdlhamid devrinde ina
edilmi ve sylentiye gre o dnemde aralarnda hrriyeti genlerin
bulunduu tp rencilerinin sktklar zaman yakndaki ngiliz Me
zarlna snabilecekleri konusunda verilmi bir jurnal zerine, fa
kltenin retime almas bir sre ertelenmiti.
1930lu yllarda, retim yelerinin ounlukla kar yakada otur
mas ve stanbul hastahanelerinden yararlanlmas gibi sebeplerle fakl
te stanbula tanacakt.
Hardarpaa Lisesi, geni ve tannm bir retim kadrosu ile gn
dzl ve yatl olarak hizmete girdii zaman byk bir ihtiyac karla13
rine okul, yine Modada kiralanan bir otel binasna tand ve 1869 y
lna kadar burada alt. 1870'de Beyolunun te ikisini yakan byk
yangnda mam Soka'ndaki yurt binas ksmen yannca, Modadaki
arazide o retim ylma yetiebilecek basit bir binann yaplmasna
karar verilmi ve 16 Austosta ta temel zerine ahap iki katl bir ya
pnn inasna balanlmt. O yl, nemli olaylar yaayan Fransa, 19
Temmuzda Almanya'ya sava am ve Fransz ordusunun 2 EylTde
Sedan'da bozguna uramas zerine III. Napoleon esir derek tah
tn kaybetmiti.
Kasm 1870de yapm tamamlanan geici okul binas retime al
d. Gsterilen ilginin artmas zerine bugnk binalar oluturan plamn
uygulanmasna geildi. 20. Yzyl bamda okulun 300 rencisi vard.
1903de bir ticaret enstits kuruldu. 19Q6da renci says drt yz
bulmu ve Yeldeirmeninde ube olarak Saint Louis Okulu almt.
Bir yl sonra yeni okul binasnn yapm tamamlanm olacakt. 1912
Balkan Savanda okulun bir ksm cepheden gelen yarallarn bakm
iin Kzlay'a verildi. OsmanlI Devletinin 1914de Birinci Dnya Sava
'na katlmas ve Fransa ile sava halinin balamas zerine okul 1919
ylna kadar kapal bulunacakt.
ocukluk yllarmda, Saint Joseph Lisesi geni baheleri, oyun ve
spor alanlar, bostanlar, Kalam Koyuna inen yolu ile Kadkyn en
sekin okuluydu. Matematik ve Fen derslerine arlk vermesiyle tannan
Okul, ok sayda Trk aydm yetitirmiti. Giderek yabanc retmen
lerin says azalm, fakat devreye giren Henri Matalon, Yom tof Garti
gibi yerli retmenler, okulun matematik ve fen derslerindeki baar
sn srdrmlerdi.
Saint Joseph Lisesi'nin Trk Mdr Vehip Ata Tanla (Doumu:
1898) bu okulda 26 yl, Haydarpaa Lisesi'nde felsefe retmeni olarak
29 yl alt. 1923de Kadkye yerlemiti. Elli yl Trk Maarifine hiz
met eden bu deerli zat, gnmzde Kadky'n en kdemli maarifisi
sayabiliriz.
KIZ OKULLARI
Kadky kzlar, okul bakmndan erkeklerden daha ansl olmu ve
semtimizin en gzel yerlerinde, bakml baheler iindeki tarih kk
lerde gndzl, yatl olmak imknn bulmulardr. Bu okullar, Gz
tepe'de Rdvan Paa kknde kurulan Erenky Kz Lisesi, Kz-ltop17
19
leti tarafndan 38.000 liraya satn alnarak burada bir kz sanat ens
tits kurulmutur. Daha sonra yeniden ina edilen binalarda bugn
k (Kadky Kz Meslek Lisesi) retime balam bulunmaktadrKadkye uzun yllar hizmet veren Kzltoprakda eski Zhd Paa
Konandaki Kz Ortaokulunun Mdr Feridun Bey de tannm bir
maarifiydi. Yurt Bilgisi dersine girerdi. rencilerin okul iinde ve
dndaki durumlar ile ilgilenir, dikkatini eken bir olay oldu mu
btn rencileri okulun ilk katmdaki byk salonda toplantya a
rr, kendisi de sal sollu iki merdivenin birletii ikinci kattaki bal
kondan konuurdu. Uyanlarn tatl sert sraladktan sonra bir gelenek
haline getirdii trknn bir azdan okunmasn isterdi. Bu trk
Hay dah dah ata binesim geldi Yan gresim geldi! diye ba
lard.
Feridun Beyin, bugn Kadkyn eskilerinden sayabeceimiz g
zel ve gler yzl bir olu vard. Bir ara Haydarpaa Lisesi kaleminde
alyordu. Klar, Smerbankn kesme ad verilen ar lacivert ku
mandan uzun bir palto giyen bu gencin yznde ebed mutlulua
ulam bir insann srekli glmsemesi vard. Yllarca onu hep by
le glerken grm ve bu rahatln srlarn sormak hevesine be
kaplmtm. Ama son rastlaymda o kadar ypranmt ki glm
yordu artk... Zaman, Kadky gibi onu da ezip gemiti.
20
KADIKY VAPURLARI
Bu syleimizi, Kadkyn hayat ve gelimesinde en yararl hizmeti
gren Kadky vapurlarna ayrdm. Boaziinde irket-i Hayriye,
Marmarada Seyr-i Sefin stanbul tarihinin unutulmamas gereken
isimleridir.
Boaziinde gemiler, hnerli kaptanlaryla anlrd. Vapur
uzaktan grnd m yal halk filan kaptan geiyor diye balkona, pen
cerelere urar, filan kaptan da bu eski dostlan ddk alarak selm
lard. Usta kaptanlar Boazii iskelelerinde kolay yanap kalkmalanyla isim yapmlard. Eski stanbul hayatm izen Ressam Salih,
bir karikatrnde penceresinden kendisine uzatlan rak kadehini ala
cak kadar yalya yaklaan bir vapur kaptann izmiti.
Marmarada ainalk modeli bakayd. Marmara kylannda yaknn
dan geilecek kadar yal ve ev bulunmadndan burada kaptanlarla
deil vapurlarla iliki kurulmutu. Eski Kadky ve Marmara hatt
yolcularnn kalbinde bir (Basra) bir (Burgaz) ak yaard. Fransa
da ina edilerek 1912de gelen Moda, Burgaz, Kadky znden bel
ki daha sratli olmas, belki de baka sebeplerden tr herkes Burgaz severdi. Harbiye Nezareti mmeyyizliinden emekli daym Ali
Rza Bey, Kadky iskelesine iniinde bir hazr vapur bulunsa, tesa
df bu ya o srada Burgazm nazl nazl Haydarpaaya szlp gel
diini grnce, hazr vapura binmez Burgaz beklerdi.
Kadkyn gelimesinde balca unsur olarak gsterdiimiz vapur
iletmecilii, her zaman dzenli ve yararl olmam, balangta Kad
ky ve hele adalar halkna ok skntlar ektirmiti.
Bu dneme ksaca gzatalm. 1846da Kadky ve Adalara pek ilkel
ekilde bir vapur iletilmeye balanmt. 1864de devlet, Marmara hat-
21
22
verilen zler, bir sre Gemlik, Mudanya gibi yakn hatlarda kullanl
dktan sonra Adalar ve Kadky kadrosuna alnd. Gzel grntl,
dalgaya dayankl, fakat sava iinde yapldndan pek salam kma
dklar sylenen bu vapurlar, emsalleri gibi yllar boyu alamaya
caklard.
Ele aldmz devrin deniz tamaclnda genellikle iyi not alm bu
lunan bu darenin, Cumhuriyetin ilk yllarnda ngiltereden khne Bykada vapurunu satn almas byk bir skandala yol at. O zaman
iin byk para saylan 220.000 liraya alnarak onarm iin de 60.000
lira harcanan bu lks fakat yal vapur ok kmr yaktndan ksa
zamanda elden karlacakt.
Bu dnemde, Fransz tezghlarna Burgaz tipi iki vapur daha smar
land: Heybeliada ve Kalam. 1928de gelen ve Kadky hattna veri
len bu vapurlardan Heybeliada hl alyor. kinci Dnya Savandan
nce Alman tezghlarna smarlanan lev ve Suvat vapurlar, geldik
leri zaman gerekten gzel, lodosa dayankl, rahat gemilerdi. Boylan
62,43 enleri 10,28 derinlikleri 3,41 metre, yolcu kapasitesi kn 1394,
yazn 1626, sratleri son dnemde 14 mildi.
1920lerden kinci Dnya Savana kadar geen sre Kadky vapur
larnn en dzenli, temiz, rahat ve yolcu bakmndan sekin dnemiydi.
65 yllk Ada yolcusu olan dostum Arif Atc, bu dnemi birka ynden
hasretle anyor. nce, vapurlar son derece temiz tutulurmu. Badat
tipi vapurlarn krmz kadife kapl demelerinin zerine ayrca t
lenmi beyaz ketenler rtlr, camlar sk sk silinir, sefer boyunca do
laan kamarotlar vapurun kirletilmesine engel olur, onlar da daha st
grevliler kontrol edermi. Arif Atcnm takld ikinci konu, srat.
Ard ardna yeni gemiler alnmasna kar, elli yldan beri Ada yolcu
luunda nemli bir aama olmamtr diyor ve ekliyor Altm yl
nce Badat tipi vapurlar havuzdan ktklar zaman yarm saatte Knaladaya varrlard.
Kadky vapurlarnn kaybolmu bir zellii de yolcularnn oun
lukla uygar yolculuk artlarna saygl kimseler olmasyd .Vapurda siga
ra iilmesinin serbest olduu yer ve zamanlarda, bir efendinin sigarasn
yakmadan yanmdakinden izin istediini dn grm gibi hatrlarm. Ka
dky yolcular yalnz davranlaryla deil, kyafetlerinin temizlii, k
l ile dikkati ekerdi. Semtin k ve gzel hanmlar, 14,25 vapuru ile
stanbula geer ve mevsimin en yeni modelleri bu vapurda sergile
nirdi.
27
28
ARI
Evliya elebinin gezdii ehir ve kasabalarda genellikle inceledii
drt ey vardr: Kale, Cami ve M edrese, ar ve Esnaf, Ahali.
K adky ars'nm b u yzyln balangcndaki yeri ve sokaklar,
drt yana genilem i olarak varln korum aktadr. skele Cam iinin gi
ri kapsnn bulunduu Yasa C addesinden yukar kp saa M hrdar
Caddesine dndkten sonra bu cadde ile arnn en kalabalk yeri
olan Serasker Sokanm kesitii noktay m erkez sayarsak, sada Muvakkithane Caddesi, yukarda hafif yokuu ktktan sonra M oda Caddesinin eski eya satan uzants, solda ana caddeyi getikten sonra
bugnk M igros'un arkasnda eskiden kerestecilerin bulunduu B a
avu Soka ve aada da skele Cam iinin cm le kapsnn bulunduu
Tavus Caddesinin snrlad blge, Cum huriyetin ilk yllarnda K ad
ky arsm oluturuyordu.
skeleden krnca K aym akam lk binasna giden ksa yolun sam da ve
solundaki baraka dkknlar, Cum huriyetden hem en son ra yktrl
mt.
Altyoldan skeleye inen Stlem e Caddesi, bugnk M igros
Maazas ile Osmanaa Camii hizasna gelince sada Baavu Sokam a,
solda Stlem e Cadesinin devam olan dar yola ayrlr, tram vay
bu yollardan gidi-dn tek hat olarak geerdi. Sonradan aradaki ada
kaldrlarak Stlem e Caddesi geniletilecekti.
Kadky arsnm nirengi n ok ta lan diyebileceim iz eski dkkn
larndan b azlan bugn de varlm k oru yor. Bunlardan birincisi Muvakkithane C addesindeki H acbekirin ekerci dkkndr.
Osmanllarn gelim e dnem inde ticaret ve sanayie fazla ilgi gster
meyen atalarmz, 19. yzylda B atdaki m akine sanayiinin seri ve ucuz
29
zilerden eref Bey, kar srada yine bir Ermeni terzi, rhtm boyun
da bir baka terzi, bir de adn duyduum ama dkknnn nerede ol
duunu bilmediim Bulgar terzi vard. Bahariye Caddesinin hemen
balangcndaki kk dkknnda her gn ayakta alrken yoldan ge
enleri gzleyen terzi Jorj, bir devrin genleri tarafndan tutulmutu.
(1900-1950) dneminde erkek giysilerinin moda icab geirdii dei
iklikleri, en ok devrin karikatrlerinden izleyebiliriz. Karikatrist Cem,
Mnif Fehim, Ramiz, Cemal Nadir gibi izgi ustalar, zamanlarnn k
yafetlerini zellikleriyle gnmze aktarmlardr. Bu karikatrlerde
grlecei gibi Mtareke dneminin balar fesli, azlarndan moner
szc dmeyen genleri, omuzlar geni, beli dar ceket, st bol
paalar darack pantolon giyerlerdi. Cumhuriyetten sonra, caz devri
balaynca geni omuzlar bol vatkal kruvaze ceket, bol paal panto
lon moda oldu. kinci Dnya Savana doru bol ve uzun ceketi, dar
paal pantolonu ile bopstil modas alp yrmt ki ite terzi Jorj
bu stilin ustasyd.
Bu sra dkknlarda ilk krtasiye maazas aan ve Halid Fahrinin
mtareke yllarna ait anlarnda ad geen Cevdet Bey ressamd. Nazm
Hikmetin Jokond ile Si-Ya-U isimli kitabnn resimlerini izmiti.
Kz-erkek Kadky genlerinin sk urad ve babaa konumak or
tamn bulduklar iki muhallebiciden ilkini Rasim isimli al yanakl efen
diden biri am, hastalandktan sonra ii damadna brakmt. Kudilinde muhallebici dkknlar bulunan Arnavut Rza ve Abdullah Kar
deler de Rasimin alt tarafmda Nefis adm verdikleri dkkm am
lard. Kapsndan girince kar duvarda iki kardein balarnda fes, ye
rel kyafetleriyle prsilh ektirdikleri fotoraf gze arpard. Bu hey
betli resmi grdke, air Erefin hayal Mebusan Meclisinde kodra
mebusuna sylettii:
Dmana kar umumen prsilh olmak iin
htiyac pareye daim mori kodranm!
msralar aklma gelirdi. Dkkn sahipleri, ara sra kendilerini ziyarete
gelen Arnavut asll Mlyim Pehlivana stltan baklavaya kadar ne
varsa yedirmeyi bir hemerilik grevi sayarlard.
kinci Dnya Savandan nce Nefisde tavukgsn 10 kurua yerketv, savatan sonra eker fiyatlar artnca stl tatllar 45 kurua
rlm, bu arada dargelirliler iin 15 kurutan pekmezli muhallebi
33
35
ECZANELER
Ne gzeldi bizim eski eczanelerimiz! Hekimba Abdlhak M ollanm
Ne ararsan bulunur derde devadan gayr levhasn ast ve ila ya
pp satt dkkn ile Batnm Pharmacia rneini bir gzel uzlatrmlard ve eczane Batllama dneminde sadece il yaplan ve sa
tlan yeri deil, semtin bir kk kltr merkezi olmutu. Orada yal
ve bilgi adamlar dnya politikasndan, bir yeni savan ne zaman
kopacandan ve ifal otlardan konuurlard.
Eczaclar yalnz Farmakolog deil, bir psikolog olarak bulunduklar
semtin belli bal kiilerini zellikleriyle tanr ve onlarla ilgilenirlerdi.
Mahallede akir B eyin kzn almak istediiniz zaman pekl Eczac
Soryano Efendinin fikrini sorar ve verecei cevaba gvenebilirdiniz.
Neydi o eski reeteler efendim! Bir casus ifresi gibi yazlr ve yazla
n ancak eczaclar okuyabilirdi. Hekimler de reeteyi verirken bir g
vendiiniz eczaneye yaptrnz derlerdi. Filan ilcn dozu fazla yazlm
diye geri evirilen reeteler de vard. Mhrdar Caddesindeki Doktor
Hntryanm 1923 tarihli ve en az sekiz maddeden yaplan bir urubunun
reetesini bugn en gvendiiniz eczaneye verin bakalm, iinden ka
bilecekler mi?
En az elli yl nce bir eczanenin kapsndan girince drt be iskemle
nin bulunduu bir medhalden sonra, cephede caml dolap-vitrin kar
m bir aksesuar ile karlardnz. Bunun sa ve soldaki caml dolapla
rnda hazr illar ve havan, kavanoz gibi camdan eczaclk avadanlar bu
lunurdu. ki cam dolabn arasnda eczac ile grebileceiniz bir gie,
gienin tam stnde bir antik bst, byk ihtimalle Hipokratm ba
grmeyen gzlerle size bakard. Sa ve soldaki caml dolaplarn ze
rinde bir ocuu en ok ilgilendirecek kre eklinde iki byk kava36
37
geen ho bir olay anlatr. II, Abdlhamid devrinde geen olaya Ahmed
Rasm tank olmam, bir gazeteci arkadandan dinlemitir.
Gazeteci diyor ki: Kadky'ne gemitim. Rum Kilisesi meydanna
geldiim zaman saa den sokan iindeki eczanenin nnde bir ka
labalk grdm, doruca kalabaln arasna kartm. ttim, itildim,
kaktm, kakldm, eczane kapsna kadar kendime yol atm. Ne gr
sem iyi? Bugnk gibi gzmn nnde! Ablak, krmz yzl, kalar
kranta, gznn ak kzardktan sonra moru andrr renge girmi, ba
klar fke ve aknlk iinde, burnunun zeri azck yaralanm, sr
tnda khne bir ceket, bir elinde kalnca bir mee baston, teki elin
de kenarlar terden bozulmu bir fes, imanca tahta sakal biri, kar
snda soru iareti gibi bklm, gzl burnunun ucunda am,
arm, elindeki ufak bir ruh iesini ap kapayan eczac!
Tahta sakal, sandalye zerinde gerilip baryor:
Ver benim on kuruumu!
Eczac alt perdeden krlp dklerek:
Hangi on kuru?
Hangi on kuru olacak! Ben tam bir haftadan beri beslediim ar
zuma ermitim, tam bir haftadan beri. Laf istemem, ver on kuruu!
Eczac yardm diler gibi yzme bakarak:
Bir ey anlayamyorum!
Ben imdi anlatrm! (Bana dnerek) Dinleyin rica ederim! Tan
bir hafta nceden beri kuruyordum: Kadkye gideyim, Rumeli Bak
kalnda bir gzel ieyim, ieyim, sonra u meydana yataym! (Bara
rak) stediime erdim. Fakat daha yere yatar yatmaz bu adam gya
kendisinden istemiim gibi gelmi beni ayltm.
Eczac ellerini outurarak:
lyor dediler; kotum.
Sus szm kesme! imdi ben erkenden kalkp skdar'dan bu
raya yaya geldiime mi, yoksa on kuru masraf ettiime mi yanaym?
Versin benim on kuruumu, vermezse (Kaim bastonunu gstererek)
cam, erevesi kalmaz.
Sonunda il koklatarak herifi dald tatl lemden uyandran Ecza
c, hakszlm anlayarak on kuruu verir. Ahmed Rasim merhum, fkra
y yle balyor: Tahta Sakal da insafl adamm. Yine bakkala gidip
bir saat iinde iki ie le kararn bulduktan sonra avucunda on ku
38
rutan artan paray, bu kadar fazla geldi, ben hak yemem al! diyerek
Eczacya geri vermi. Dnyada ne hak tanr, ne doru adamlar var
m!
1920-1923 yllar arasnda, bugn skele Camiinin cmle kaps ile
Bankas ubesi arasnda eski ve tutulmu bir eczanenin bulunduunu
hatrlyorum. Bunun aklmda kalmasnn balca sebebi, eczane sahi
binin kutulan zerindeki ahenkli adn okumakta ektiim g
lkt. Ortaa slm bilginlerini hatrlatan bu isim bir kelimesini
yanl syleyebilirim Elha mer Sakp eyda idi ve ben tatl bir
liaisonla Skb-s-Seyda diye okurdum. Saltanat dneminde gayri
mslim vatandalarn rabet ettii ilerden biri olan serbest eczacl
a, Cumhuriyetden sonra gen Trk eczaclar da ilgi gstererek eh
rin eitli semtlerinde eczane aacaklard. 1924de Kemal Rfat ve Rfat
Muhtar isimli iki gen nce Yeldeirmeninde Afiyet adm verdikleri
eczaneyi atlar. Az sonra Stleme Caddesinde, Ayakkabc Tah
sinin dkknnn st tarafnda bir yere tandlar. 1930dan sonra ii
tek bana srdren Rfat Muhtar (Sargn) 1950de gen denecek ya.
ta ld. Fakat eczanesi kapanmad. Bugn kz Nevhiz Hanm, yine
Stleme Caddesinde, Bankasnn karsndaki iyerinde baba
mesleini srdrmektedir. 1880de kurulan Kzltoprak Eczanesi'ni,
1925de yine gen eczaclardan Sadullah (Binzet) alarak otuz yl al
trmay baarmtr.
Ayn dnemde Altyoldaki yeni dkknlarn ilkinde alan Bedii Ec
zanesini, bu zatn lmnden sonra Namk (Taptk) ve Kemal Beyler
devralm ve Merkez Eczanesi ad altnda uzun yllar altrmlar
dr.
Kadkyn yakn tarihinde isim yapm olan bu Eczanenin zellii,
sk sk konukan ziyaretilerin bir sohbet meclisi olmasyd. Meclisin
speakeri* Profesr Doktor Saim Ali Dilemre Bey'di. Ondan sonra Asebiyeci Rasim Hatipolu, Kadn Hastalklar Uzman Ruh Bey, Avukat
Saip evket, ehir Tiyatrosu aktrlerinden Neet Berkren bu sohbet
lere sk sk katlrlard. Bu arada iir ve futbol gibi uzlamas g iki
hneri ahsnda toplayan ve az yazm olmasna ramen byk sayg
ve sevgi kazanan Emin Blend Beyin de ara sra bu sohbetlere katl
dn renmi bulunuyorum.
Ele aldmz dnemin byk ksmnda bu semtin iki eczanesi de Mo(*) Bu kelimeyi, Ingiliz Avam Kamaras Bakam karlnda kullandm.
39
40
KADIKYN DOKTORLARI
ncelediimiz dnem de (1900-1950) stanbulun nl doktorlar o
unlukla Beyolu ve stanbulda muayenehane amlard. K adkyn o
zamanki nfusu burada nlleri muayenehane amaya zendiremezdi.
Buna kar, bu hekimlerden b ir ksm Kadkye yerlemi, ev, kk
sahibi olmulard.
Hatrladma gre, K adky ve banliysnde oturan tannm he
kimler unlard:
nce Paalar, Operatr Cemil Paa, Hakk inasi Paa, Gz Tabibi
Esad Paa. Sonra nl profesrler: Neet mer, Fuad Kmil, Nureddin Ali, Kemal Cenab, Saim Ali, Sadeddin Vedad, Necmeddin Rfat,
Akif akir, Sheyl nver Beyler. Cemil Paa, iftehavuzlardaki muh
teem kkn sahibiydi. Hakk inasi Paa M oda Caddesinde, bugn
k Kz Meslek Lisesinin karsndaki evinde hastalarm kabul ederdi.
Esad Paa da M odada oturuyordu.
Ele aldmz devrin baarl hekimi Neet mer rdelpi (1882-1952)
hastalarnn gzyle hatrlamaya altm zaman, aklma gelen va
sflar alak gnll ve sempatik oluuydu. Tbbyeyi bitirdikten son
ra Paris'de ihtisas yapm, Birinci Dnya Savanda Filistin blgesinde
bulunmu ve 1921de Tp Fakltesi mderrisliine getirilmiti. 1927de
Darlfnun Emini, 1933 niversite reform unda R ektr seildi.
Neet mer Bey Cumhuriyetden sonra, Atatrkn kendisine gven
dii, eski deyimle mdavi hekimi olm u ve bu hizmetini sonuna kadar
srdrmt. Bu arada tek parti dneminin adeti gereince, memle41
ketin birok nlleri gibi Halk Partisine alnm, iki dereceli seim
devrinde mntehib-i evvel, 1934de milletveki seilmiti. Gerek an
lamda politika hayatna girmeyecek, ancak partinin gvenilir adam
olarak niversite reformunda rol oynayacakt.
Neet mer Bey, Mhrdarda Cihanseraskeri Sokandaki beyaz
evinde anesiyle otururdu. mr boyu evlenmemiti. Yal ve sempatik
annesi, genlik yllarn hatrlatan ssl elbiseler giyerdi. Doktor, hasta
larn muayene ederken sk kahve ier, sosyal durumlar farkl has
talara eit ve dost davranrd. stad en ok kalp hastalklarnda uz
man saylrd. Muayenehanelerde elektro-kardiyografi aletlerinin bu
lunmad yllarda, kalpdeki bozukluklar kulakla dinleyerek tehis
eder, bu ustalndan tr halk arasnda kalp zerinde yaz yazm
diye vlrd.
Mtareke yllarnda, midesinde lser grlen babam, akrabamzdan
Doktor Fuad Kmil Beyin delletiyle Neet mer Bey tedavi etmi ve
aile doktorumuz olmutu. 1933'de yine lser sonucu babamn midesi
delinecek ve Haydarpaa Faklte Hastahanesinde yaplan ameliyatla
birka kaburga kemii alnacakt. Burada, kiisel de olsa unutamad
m ilgin bir olay anlatmadan geemiyeceim. Ameliyattan sonra uzun
sre getii halde yara kapanmamt. Yaplan tahlil sonucu verilen ra
porda Alman parada Carcinome tagayyrat yani kanser hcrele
ri grld ve rntgen amk cihaz ile tedavinin gerektii bildiril
miti. Yl 1933, Haydarpaa Tp Fakltesi stanbula tamyordu. Bu
tarihde ad geen rntgen cihaznn yalnz Cerrahpaa Hastahanesinde
bulunduunu, ancak cihaz altran tek uzmann da Avrupada tetkik
gezisine ktn renmitik. O zaman Kadkyde Bahariye Caddesinde, kar koca iki rntgenci tarafndan bir klinik almt. Kalktk
onlara gittik. Raporu inceledikten sonra, sz konusu tedavinin 5-6 bin
liraya mal olacam, ancak kanserin bulunduu yer bakmndan kara
cieri sarm olmas mmkn grldnden bu masrafl tedavinin bo
a gideceini sylediler. Ben, on dokuz yan atlganl ile baba evini
satp, rntgen tedavisinin yaplmasn istiyordum. Ama o gnn art
larnda evin acele satlmas, hele alnacak paramn rntgen cretini kar
lamas mmkn deildi.
Fuad Kmil Beyin bir mektubu ile hastay bir kere de Operatr Bur.
haneddin Beyin grmesi ve icabnda yatrlmas iin Cerrahpaa Hastahanesine gtrdk. Burhaneddin Bey, muayeneden sonra kesin ceva
bn biraz serte vermiti. Bu cevap, hastahanelerimizde sk sk tekrar
lanan bir lm fermanyd:
42
B o yatak yok!
Annem ve hastay tayanlar boynu bkk karlarkn, Burhaneddin
Beyin sayg ile kotuunu ve otom obilden inen R ektr Neet mer
Beyi karladm grdler. Annem bir zek eseri gstererek Neet
mer B eye grnd. Rektr Burada ne iiniz var, Hsn Bey nasl?
diye sorunca, hazin durumu anlatt.
Rektr, Burhaneddin Beye dnerek:
Hsn Bey benim hastam, Fuad Kmil Beyin akrabasdr. Bir
yer bulun! dedi. O zaman Burhaneddin Bey birden sempatikleerek, ken
dine zg ivesiyle:
Beyefendi emrettikten sonra... dedi ve anneme dnerek ekle
di git, hastann pijamasn getir!
Hikyenin sonu daha ilgintir. Babam hastahanede bir ay kadar yat
t. Allahn ltf, ard ardna geliyordu. Hitlerln zulmnden kaarak Tr
kiyeye sman AlmanyalI profesrlerin tp alannda en nls Operatr
Niessendi ve Cerrahpaada grevli bulunuyordu. Bir gn babam m u
ayene etmi ve bir trl kapanmayan yaraya parmam soktuktan son
ra Bu yara kanser deil, evine gnderin on, on be pansumanla iyi
olur demiti. Babam eve getirdik. Paris Mahallesinde b ir Pansuman
c Mehmed Efendi vard. Gerekten on, on be pansuman yaptktan
sonra- yara kapand ve babam on iki yl daha yaad.
Son a tp tarihimizde Sarayburnundaki Glhane Askeri Taba
bet ve Tatbikat Mektebi ile Hastahanesinin nemli b ir yeri vardr. II.
Abdlhamid devrinde Tp Fakltesini bitiren asker hekimlerin staj ve
ihtisas yapmalar iin kurulan bu okulun gelimesine zen gsterilmi,
Almanyadan getirilen hocalarn yardm ile Batdaki yenilikleri uy
gulayan okul, ileride kendi alanlarnda n kazanacak doktorlar yeti
tirmiti. ou Almanyada ihtisas yapan bu doktorlardan Refik Mnir,
Fuad Km il, Mim. Kemal, Sreyya Hidayet, Nazm akir gibi uzman
lar Cumhuriyetden sonra Glhane Okulunun bata gelen retim ye
leri arasnda yer alacaklard.
Bu hocalardan Trkiyenin ilk roloji Profesr olan Fuad Kmil
(Beksan) bahamn akrabasyd. Kendi alannda baarl bir operatr
saylr, ameliyatla ald iri iri bbrek ve mesane talan hastahanede
tehir edilirdi. Genliinde K adkyn Bahariye semtinde oturmu,
sonra Taksim meydannda yaptrd apartmana tanmt. Burada
hastalarn kabul ederdi. Galiba 1928den itibaren birka yl Atatrkn
43
Kadky ocuklarn tedavi eden ocuk Hastalklar Uzman Sezai Bedreddin Tmay.
1932 ylnda bu eve yerleen Sezai Bey (1901-1986) ancak lmn
den nce mecbur bir tatile girmiti, 1953-1955 yllarmda: olum Ali
Gizi gtrrdk. Eski Kadkyllere has efendilii hemen dikkate ar
pard. Muayenehane, gece saat onlara kadar baran, alayan bebek
lerle dolup taard. O bu hengmenin ortasnda, AsyalI bir bilgin gibi
sakin ve telsz, ocuklar soyar, tartar, muayene eder, yine ayn ya
valkla illarn, mamalarn yazar, yazdklarn teker teker anlatrd.
Bu srada ocuklarn feryad kesilse, nedir bu sessizlik diye ikyet
edecee benzerdi. Hi evlenmeyen Sezai Bey, kendisi gibi bekr kar
dei Avukat Bedia Hanmla oturuyordu.
1950li yllarda eski Zeynep Kmil Hastahanesini gece gndz a
larak yeni binalarla Anadolu yakasnn en byk doum ve ocuk hastahanesi haline getiren Dr. Fahri Atabeyin gayret ve nezaketi takdirle
anlmaya deer.
1936da hizmete giren Haydarpaa Numune Hasfcahanesinin Da
hiliye efi Tevfik Salam Paa, yardmclna gen bir doktor olan
Mfide KLley Hanm getirmiti. Bu dnemde Bahariye Caddesinde
muayenehane aan Mfide Kley, Kadkyn tannm doktorlar ara
sna girecekti. 1943de Tp Fakltesinde doent ve daha sonra profe
sr olan Mfide Hanm, muayenehanesini Caaloluna nakletmi, Gz
tepede Ttnc Mehmed Efendi Caddesinde satn ald bir kke yer
lemiti. Galiba haftada bir gn semtin hastalarn bu kkte kabul
ederdi.
Ele aldmz dnemden sonra Suadiyeye yerleen Dr. Ali Sipahiolu da semtimizin gler yzl ve baarl hekimlerindendi.
Uzun yllar Haydarpaa Nmune Hastahanesi'nde hizmet vermi
olan Doktor Mfid Ekdal, hem doma byme Kadky'ldr, hem de
Kadky tarihi hakknda deerli almalar vardr. 1918de Feneryolunda doan, ilk ve orta renimini Kadkyde yapan Mfid Ekdal,
1942de Tp Fakltesini bitirdi. yl sonra Haydarpaa Nmune Hastahanesine asistan olarak girmi ve meslek hayatn bu hastahanede
srdrerek 1984de emekliye ayrlmtr.
Mfid Ekdaln Kadkyle ilgili tarih almalarndan ilki 1982de
(Tibhneden Nmneye) bal altnda yaynlanan ve Haydarpaa
Numune Hastahanesinin Tp Fakltesinden zamanmza kadar geen
47
50
FENERBAHEYE SAYGI
Fenerbahe, bu kk ipirin yarmada, kukusuz Kadkyn e
siz bir hzinesidir. stanbul tarihinin eitli dnemlerinde halktan pa
diahlara kadar herkesin ilgisini ekmi, zamann hkmdarlar bura
da kk, bahe ve havuzlar yaptrmlardr.
Bir ara bakmsz kalan Fenerbahe Kk ve evresini, Lle Devrinde brahim Paamn onarp gzelletirmesi zerine air Nedim
yazd iirde bir kuu yle konuturur:
u berrak havuza bak da sevgilinin sinesini an, u aac gr de
boy bos gzelliinin ne olduunu anla! Ve ardndan nl ran airle
57
Dn Fenerbahede grdm,
ri bir zmrt ieiydi bahar...
Bir mcevherde yalan bir cennet grnr,
Bu mcevherde fakat
Vatann en gerek,
En sevilmi ve gezilmi yeri var,
taraftan denizin sard yer.
58
59
AYIRLAR
Gemite ayrlar gnmzn petrol kuyular gibiydi ve barta,
savata balca tat olan at besliyordu. Bu sebepten lkede yerine
gre, ayrlarn nemli bir ksm devletin malyd.
ayrlarn ynetim dzenleri, gelenekleri vard. Haydarpaada ta
ndmz bir aile eski bir ayr grevlisinin evld olarak ayr K
tipleri diye anlrd. stanbulda, padiah ve devlet byklerinin atla
rna otlak olarak Kthane, Alibeyky, Veliefendi, rpc ayrlar,
Boaziinde Bykdere, Beykoz, Sultaniye ayrlar, Kadky'de Uzunayr ve Yourtu ayr ayrlmt. Her yl ilkbaharda saray atlarnn
ayra karld gn, Arpaemini tarafndan Kthanede mrahor
Kknde Padiaha bir ziyafet verilmesi detti. Bu lene devlet b
ykleri de arlrd. ayra karlan hayvanlarn alnlarma iekli
otlarla sslenmi, oymal sorgular taklr, bata mrahor Aa olmak
zere her birini bir seyis tutar ve dizi halinde padiahn nnden ge
irirlerdi. Mevsim boyunca ayrlarda aalar iin adrlar kurulur, ge
celeri mealeler yaklarak elenceler dzenlenirdi.
ayr mevsimi sona erince bu kez devlet bykleri, mrahor Aa
ya misafir giderlerdi. mparatorluun sosyal ve asker dzeni deitik
e ayrlarn durumu deiti. Tanzimat sonras stanbul gazetelerinde,
Haydarpaa ve Moda ayrlar otlarnn arttrma ile sata karld
n gsteren ilnlara rastlyoruz.
ayrlar, bu resmi durumlarnn dnda, halkn teferr ihtiya
cm karlarlard. Arapa teferr kelimesinin lgatteki karl gam
gidermek ve ferahlamak iin kra kmak, gezmekle znty gidermekdir. Batl seyyahlarn dikkatini ekmi ve yazmlardr, atala
rmz her frsatta ayr olsun, kr olsun bir yeillie oturup dinlenmek
ten ve aralarnda sylemekten byk zvek duyarlard. ayr gezinti
60
62
KUDL AYIRI
Gelelim Kadkyn tarih ve edebiyatnda yeralm olan Kudili
ayrna. nce ayrn bir planm izmek istiyorum:
Kadkyden gelirseniz, Stleme Caddesinden ayra sapnca
kede iki Arnavut kardein ilettii muhallebici dkknm grrd
nz. Yaz gnleri dkknn nne karlan masalarda, lacivert ceket
ve ince ynl kumatan beyaz ve krem rengi pantolon giymi yar
sportmen beyler otururlard. O zaman bir gen adam tam sportmen
de olsa ceketsiz gezmezdi. Bugn Tramvay Mzesi olan eski Kudili
Tiyatro ve Sinemasndan sonra, mehur Kudili ayr, Fenerbahe Kulbnn kk lokaline ve tahta kprye kadar uzanrd. Gazhane
semtinden ve Takprnn altndan kvrlarak gelen ve ayrn sol ya
nn snrlandran derenin kylarnda, bugnk kmr deposunun bu
lunduu yere yakn bir Arnavudun kr kahvesi, sonra uzun bir koridor
halinde Hamdinin Gazinosu, onun bitiiinde Fenerbahe Kulbnn
lokali, tenis kortu ve kaykhanesi vard. Ondan sonra yine dere ze
rinde kk bir kahve, kayk iskelesi ve mehur tahta kpr gelirdi.
Bu kprden geilerek Fenerbahe Stadnn yanma ve caddeye klr
d. Stada gelmeden ikinci bir tenis kortu yaplmt. Bu kortta, ele al
dm dnemin en eski Fenerbahelisi saylan mehur Galibin ve gen
futbolcu Doktor smet'in ve baz Musevi kzlarnn oynadn grr
dk. Doktor smetin korta giderken giydii ok renkli triko hrka, o
zaman iin yeni bir erkek modas olarak dikkat ekerdi.
Hamdinin Gazinosu, Kadkyn bu kesiminin kendine gre bir
havas ve hreti olan sazl, ikili gazinosuydu. Boyu eninden geniti.
Akamclarn rabet ettii bir yer olmakla beraber aileler de gelirdi.
Balca zellii o tarihde ok sayda sandaln gidip geldii temiz ve
romantik bir derenin kysnda bulunmasyd. 1926dan sonra stan
bul'da dans merak balaynca Hamdi Bey, yaptrd pistin yanma
iki kiilik bir caz takm yerletirdi. Belki Belv Gazinosunda bu
lunurdu, ama burada her kavalyeye bir dam bulmak imkm yoktu.
Buna are olarak Yeldeirmeninden tombulca bir Musevi kzn an
gaje etmiti. Dans etmek isteyen delikanllar sraya dizilir ve bu kz
dansa kaldrrlard. Bugn gece kulplerinin bata gelen mterilerinin
futbol aslar olduunu okur ve duyarz. O tarihde Fenerbahe kul
bnn kk lokali, gazinoya bitiik ve dans pistinin yaknndayd. Ba
z geceler Fenerbahenin Kadri, smet gibi hretlerinin ancak karan
lk lokalin penceresinden dans edenleri izlediklerini grrdk.
63
MODA AYIRI
Kadkyn bu mehur semti Byk ve Kk Moda olarak ikiye
aynlr. Moda Burnunu oluturan ve bugn ak hava kahveleriyle o
cuk parknn bulunduu Byk Moda, hemen hemen Cumluriyete ka
dar ayrla kaplyd. Tanzimat dnemine ait bir stanbul gazetesinde
Moda ayrndaki otlarn artrma ile sata karldm okumutum.
Bu durma gre, Moda aym nm X IX . yzyln ikinci yarsndan n
ce Kk M oda srtlarna kadar uzandn sanyorum.
Moda ayr gezintilerine zellikle ilkbaharda ilgi gsterilirdi. Es
ki Modal Talat Hamdi Cend, Kk M oda srtndaki aalklarda bl
bllerin barndm ve ttn hatrlatmaktadr. Mehtapl yaz gece
leri, K adkyn b ir kesim halkn bu yana ekerdi. Halid Fahri Ozansoy anlarnda, Mtareke dneminde Kadkyde oturan gen air ve
yazarlarn ifa, Baklatarlas ve Moda gezintilerine sk sk deinir.
Cumhuriyete kadar Moda, ounlukla gayrimslimlerin ve levantenlerin oturduu bir semtti. X IX . yzyldan sonra Batda gelien ma
kine sanayiinin seri ve ucuz imalt Ortadouya hkim olunca el sa
nayiimiz hemen hemen yokolma derecesine gelmi, bu gelimeden ka
zan salayan b ir ksm yabanc iadamlar, OsmanlI mparatorluu
nun byk ehirlerine yerlemilerdi. Bu ehirlerin banda havasnn,
suyunun gzellii ve ucuzluu ile stanbul geliyordu. te bu dnemde
bir ksm ngiliz iadamlar da M odada ev bark sahibi olacak, bir de
kk protestan kilisesi kuracaklard.
66
oda ayr ve ngilizier, bu iki kelimenin akla getirdii olay an'tetmadan geilmez. 1836 ylnda I I . Mahmud padiahtr ve Tanzimat
" yl sonra iln edilecektir William Churchill isimli bir ngiliz, M o
da. ayn'nda avlanrken daha biilmemi otlar arasnda kuzusunu ot
latan bir Trk ocuunu vurur. Kapitlasyonlarn komyeu hkmne
ramen tutularak hapise atlr. ngiliz Elisinin kar kt bu olay,
Bd devletin arasn cidd ekilde aar. Sonunda Churchill'! serbest bra
kan OsmanlI devleti bir de tazminat demek zorunda kalr. ngiliz, dn
olarak ne ister bilir misiniz? stanbulda Trke bir gazete karmas
na izin verilecek ve bunun iin de para yardm yaplacakt. 1831den
'beri stanbulda tek Trke gazete olarak devletin resm yayn organ
(Takvim i Vakayi) karlyordu. Churchill Efendi'ye (Ceride- Hava
dis) adn alacak olan ikinci Trke gazetenin imtiyaz verilerek gere
ken yardm yaplr ve ayrca yksek bir maa balanr. 1841 ylnda
bir ngiliz 'in stanbulda Trke gazete karma giriimi garip grnr
se de ngiliz kapitalizminin OsmanlI topraklar zerinden Asyaya ya
ylmas ve Hint yolunun gvenceye alnmas srecinde, ekonomik p ro
jelerin kuyruunda bu gibi kltr hareketlerine de yer verildiini d
nmek yerinde olur.
Uzun zaman ilgi grmeyen Ceride-i Havadisin 1853de Krm Sa
va knca taze sava haberlerini vermek iin yaynlad ilveler halk
. tarafndan kaplm ve gazete giderek belini dorultmutu. Sonradan
yayn gnlerini ve sayfalarn artrarak, Takvim i Vakaynin resm ku
ruluu yannda gnmz basnnn vazgeilmez zellii olan vakit ge
irici ve elendirici yazlara nem veren ilk Trke gazete olacakt.
Bu dnemde M odaya yerlemi ikinci bir Tatlsu Frenki deta sa
va durumu yaratan bir skandala yol amt,
Bugn air Nefi Sokandan Kkm odaya inerken bir cephesi
sol kolda, n cephesi de Moda deniz hamamna bakan evlerin arkasn
da kalan aalkl bir byk arsa grrsnz. naatlarn ryalarna
giren bu arsada Banker Lorandonun kk vard. Cumhuriyet'den
sonra yand. talyan asll ve Fransa uyruklu Banker Lorando ve orta
Tubini, Osmanl Devletinin yerli ve yabanc bankerlere avu at
Tanzimat dneminde bu iin kayman yiyen akgz iadamlaryd.
1876'da Abdlazizin taht'dan indirilmesinden az nce Osmanl Devle
tine bir miktar bor vermilerdi. Bu srada Abdlaziz tahttan indiril
d i ve yerine padiah olan V, Muradn Saray ve devlet adamlar ellerine
geen bor paray, hazr nimete konduk diyerek bir gzel harcadlar.
67
UZUNAYIR
Kadkyn en byk ayr alan sayabileceimiz eski Uzunayr
hakknda az ok bilgiler olmalyd. Yazl kaynak bulamadm. Semtimi
zin Haydarpaa .Kudili, Moda gibi belli bal ayrlan zamanla yerle
me blgeleri arasnda kalmken Uzunayrm zellii bugn Ankara
Asfaltnn getii ehir d bir alan kaplamasyd. Stleme De
miryolu Kprs altndan getikten sonra Kurbaaldere Caddesi ile
sadaki dere arasnda iki ayr daha vard: Kurbaaldere ve Gazhane
ayrlar. Bu iki ayr, Kudili gibi gezinti yeri olarak ilgi gnnemi,
idman sahas bulamayan Galatasaray Futbol Kulb 1906da Gazhane
aym n kiralamt.
(Uzunayr) ad Gazhaneden Gztepeye kadar birka sokak ve yo
la verilmitir. Kurbaaldere Caddesi, biraz yrdkten sonra (Kurbaaldere-Uzunayr Yolu) adn alyor ve caddenin solundaki Ermeni ve
Musevi mezarlklarnn bulunduu yere de Uzunayr denilmektedir. Bu
radan Ankara Asfalt'na karken solda Asfalt'a paralel yolun ve Gzte
pede Kayda Caddesinden Merdivenkyne uzanan bir baka yo
lun isimleri Uzunayr Yoludur. Bu isimler eski Uzunayrn, Kurbaaldere Caddesinden Eminbey Kprsne kadar dereye paralel uza
nan gerekten uzun bir alan kapladn gsteriyor. Sada derenin ar
kasnda eskiden bo bir tepe olan Fikirtepesi srtlan, solda Acbadem,
Kkamlca ve Libadeden inen yamalar ve gnmzde Otosan Fabrikasnn kurulduu saha vardr. Eski Uzunayrn sa solu bostan68
69
70
72
Haydi an perdeyi!
Bu sralarda yan localardan birinde oturan iman ve yalca bir
seyirci kendine hakim olamayarak Kim oyuna mani olacakm? di
ye barmaya balaynca polisler yakasna yaparak gtrmlerdi.
Tiyatroya gelmeden birka duble bira yuvarlayan Halid Fahri, he
yecandan yerinde duramyordu. Hseyin Suad Birader, k halka bir
ka sz de sen syle! deyince iki el omuzlarndan itmi ve ne olduu
nu anlamadan kendisini krmz perdenin nnde, takn kalabaln
karsnda bulmutu.
Halk soruyordu:
Kz neden kmyormu? Perde neden almyormu?
Halid Fahri birden baklay azndan kard:
Ne iin kmyormu var m? kamaz!.. Bu gece de kamaz,
haftaya da. Bekleyelim, Trk kadnn sahneye serbeste karacak ink
lab! Grlt artm salondakilerin hepsi ayaa kalkm kacak,
kacak! diye tempo tutturmulard. Hseyin Suad perdenin arkasn
dan Halid Fahriye Sus! ieriye gir, hepimizi tevkif ettireceksin! di
ye baryordu. Tutuklama szn duyan air kendine gelerek perde
nin arkasna geti. Birden tiyatro karanlkta kalm, binann kiracs
Sirokin klar sndrmt. Panie kaplan seyirciler nne geleni
devirerek cann sokaa atyordu. Tiyatronun nnde otuz kadar gen
toplanm, polis Afifeyi tutuklarsa kurtaracaz diyorlard. Bu srada
biri, gen oyuncunun sahnenin altndan arka sokaa karlarak ka
rld mjdesini verdi. Afife bir otomobile binerek skdar'daki evi
ne gitmiti. Halk tahrik suundan tutuklanma korkusu geiren Ha
lid Fahri, ertesi sabah ilk vapurla stanbula gitti. Ferah Tiyatrosuna
urad zaman Cell Sahirden telefon gelmiti: Karakolda tutukluyum. Dn gece sahneden halka sz syleyen kiinin ben olduumu sa
narak yakaladlar. Allah askna gelin, beni kurtarn! diyordu. Gerek
ten Cell Sahiri, Halid Fahriye benzeterek tutuklamard. Arkada
lar teye beriye bavurarak (Beyaz Glgeler) airini kurtardlar.
Bu trajik gece, Darlbedayi yneticilerini ve hele Afifeyi daha da
yreklendirmi olacak ki onu ertesi hafta yine Apollon Tiyatrosunda
bnrrefik Ahmet Nurinin adaptesi Odalk piyesine kardlar.
perdelik oyunun sonuna kadar bir olay kmad. Merkez memuru, bu
sefer kurnaz davranarak tiyatronun etrafn sardrm, Afifeyi sokaa
73
VE TEK SNEMALAR
Kadkyn nc byk sinemas, Bahariye Caddesinde, iinde
ok grkemli bir fstk aac bulunan ve bir zamanlar Sirokin tara
fndan yazlk sinema olarak kullanlan byk arsada ina edilmi ve
Opera ad verilerek kinci Dnya Savandan az nce hizmete al
mt. ehzadebanda sinemacla balayarak baarya ulaan bir iadam tarafndan yaptrlm Opera Sinemas, geni salonu, balkon ve
localar, rahat koltuklan, kn ok iyi stlmas gibi nitelikleriyle ksa
zamanda Kadkyn en beenilen sinemas olacakt. Otuz yldan faz
la altnldktan sonra televizyonun sinemalan geici olarak etkiledi
i bir dnemde yktmlarak yerine i han yaptrlmas Kadky iin bir
kayp saylr.
Kadkyn Apollon'dan sonra ikinci derecede eski ve en fakir si
nemas, Yeldeirmeninde Duatepe Sokanda yaptmlmt, Halid Fah
ri anlarnda, binann basit grnne aldanarak ahrdan bozma ol
duunu yazyor. Oysa sinema binasnn kk bir balkonu ve az sayda
localar bulunduu gibi, kalabalk bir yerleme blgesi olan Yeldeirmeni'nde koskoca b ir ahra ihtiya gsterecek kadar hayvan beslen
memitir.
Yeldeirmeni sinemas, yukarda anlattm Mtareke yllarnda
76
77
78
80
mi bir tiradn cevabn ondan nce veriyorlard. K oca Usta bir gece
bu sarkntla dayanamam, iki eliyle davet iareti yaparak Gelin
beraber oynayalm! demiti. O eski ehzadeba gnleri olsa cevab
daha ar kabilirdi.
Naidin lm zerine yazd fkrada Orhan Seyfi Orhon ( naralt. 1.5.1943) u nemli yorumu yapyordu: O, b ir halk sanatkryd.
Onun sahnede yaratt scak sempati, gzidelerle (sekinler) halk ara
sndaki buzdan duvarlar ykt. Eski bir tabirle tiyatropervern (tiyatroseverler) efendilerimiz onu beenmeden utanmadlar. Hem de
Coquelini seyrettikleri halde. Halkn zerafetini, zeksn, sanatkrl
n gzideler snfna kabul ettiren Naid, zihnimizde bir nklp yapt
n farketti mi bilmem! Fakat onun byk ve erefli hizmeti budur.
Naidden sonra kumpanyann en nemli adam Kk Asm Efen
di, sonraki lakabyla Asm Baba (1869-1943), tiyatro tarihimizin ok
yetenekli, usta ve son derece bahtsz bir sanatsdr. stanbul'un eski
geleneklere bal bir muhitinde Hattat Rasim Efendinin olu olarak
domu, Kocamustafapaa Asker Rdiyesi'ne verilmiti. Fakat gn
lne oyunculuk atei dm, bu yzden mektebi yan izince babasnn
sert tepkisi ile karlamt. Okuldan alnarak bir memurlua verildi.
Oyunculuk ak daha da artt, tiyatroculuun hor grld bir zaman
ve ortamda sahneye kt. Girdii kumpanya ile on yl kadar Rumeli
ve Anadolu ehirlerini dolat. Sonunda ortaoyununun en g grevi
olan piekrlkta karar klm, Kavuklu Hamdi ile kar karya oyna
mt. Asm Efendinin doutan sanat yetenekleri vard. Emsaline gre
renim grdnden, zamann Osmanlcasm gzel konuuyor, orta
oyununun balca taktiklerinden biri olan pieknn paralad lgat
lerin, kavuklu tarafndan yanl anlalmas dzeninde, Asm'm Osman
lIca bilgisi, kavukluya bol nkte imknlar hazrlyordu. nl Ameri
kan komedyeni Buster Keaton gibi yz hi glmez, Naid'in en komik
sz ve hareketlerinde bile dudaklarnda hafif bir glmseme grlmez
di. Naid Bey bir oyununda ona Glmez Haan adn vermiti. Bu
grn ile mesel K rolu oyununda kt zalim Bolu Beyi ro
lnde, gnmzn deyimi ile pek usta bir kompozisyon yaratm
olurdu.
Asm Efendi, ortaoyununun modas getikten sonra uzun yllar Naidin kumpanyasnda baoyuncu olarak oynad. Artk yalanmt, yok
suldu. Bir inme sonucu dili tutulunca sahneden ekilmek zorunda kal
m, Millet Tiyatrosunda zgn baklaryla karamela satarak bir ek82
Arn Mal Alanda gen adam rolne kard. Naid, bu arkl oyun
iin Kumpanyas dndan Jerfin, Lsi Karaka, mehur aktr Karaka
gibi arkl oyunlarda tecrbeli oyuncular alrd. Kendisi de uak Veli
rolne kar, ark sylerdi.
Zamann bir baka gen aktr, okumu ve yetenekli biri olan
Memduhdu. Nedense bir kumpanyada srekli olarak oynamaz, uyu
turucu kulland sylenirdi. Son yllarn Darlacezede geirdi.
Anlattm yllarda, Tuluat tiyatrolarna iki gen adam daha ka
tld: Tevfik (n ce), Faik (Cokun). kisi de ksa sre gen adam rol
lerine ktlar. Sonra baka ynlere kaydlar. Tevfik nce, genliinde
soyadna aykr dmeyen bir gvdeye sahipti, yz de gzeldi. Trkeyi dzgn, acele ve gerekirse lgatli konuurdu. nce Diimbll s
mail ile Haan Efendi Kumpanyasnda oynam, sonra yllar boyu
Dmbllnn deimez partneri olmutu. Tevfik ayak veriyor, s
mail nkteyi yaptryordu. kisi de bu sanatn ok ilesini ekmi
ve zaman ilerledike eski tuluat oyunlarn kesip biip hemen tatlya
balamak yolunu semilerdi.
Faik Cokun, anadan babadan oyuncu evldyd. Annesi Mari Ha
nm, ya krk amken kantoya kard. Faik de eitli kumpanya
larda hatta Raid Rzada oynadktan sonra sinemann Faik Babas ola
cakt.
Tuluatn kadn oyuncularana gelince, gelecekleri iin hi bir g
venceleri olmayan, o gn kazanp o gn yiyen ve yalanm oyuncula
rn ac sonlar gz nnde iken yine de sahneden kopmayan hu kadn
lan iyi duygularla anarm. Ele aldmz dnemde Tuluatn kadnlan,
genellikle ark sylemeye ve raksetmeye yetenekli, ou yoksul Erme
ni kzlarndan oluuyordu. Aralarna birka Rum kadn da karmt.
Bu kzlar kantoculukla ie balyorlard. Kanto deyince bugn horozlarn
terken kanat rpmasn hatrlatan kanto taklitleri akla gelmesin, kan
tolar pek iyi syleyen, oynayan ve seyircileri coturan iinin ehli oyun
cular vard. Divan Edebiyatnda bir ark tr olduu gibi, Tanzimat
dan sonra kanto sz yazanlar ve besteleyenler kmt. Kantocu kadn
lara, kumpanyann melodram veya komedi oyunlarnda da yetenekle
rine gre rol verilirdi. Seyrek olarak, Fasulyeciann dul ei Bayzar gi
bi yalanm kadnlarn yalnz szl oyunlar iin sahnede kald veya
Kk Virjin gibi diksiyonu az ok dzgn ve rol yapma yetenei bu
lunan oyuncularn, szl oyunlarn ba kadn oyuncusu payesine yk
seltildii grlrd.
84
86
Yusuf Ziya O ta'n bu manzum oyunu, iik kez I919'da Darlbedayide sah
neye konmu vc ba rollerini Eliza Binemcciyan ile Raid Rza oynamt.
yalnz Arapa ark syleyen boylu boslu bir kadn vard: Viktorya Haikyan.
Diietto ad verilen ikili ve arkl gsterilerin tannm oyuncular
Madam ve Msy Hay karamd.
Kudili tiyatrosunda Naidden baka Kel Haan Efendi, Fahri Bey,
Dmbll smail, Karagz Hseyin, evki akrak ve en son Cevdet
Gldrc Kumpanyalar oynamtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda,
tiyatronun yannda alan yazlk bahede, takviyeli Haan Efendi Kum
panyasndan tuluatn mehur klar oyununu grmtm. Oyunun
zellii saz airleri arasnda yarma ve atmalara yer verilmi olma
syd. Ba rolde, evin efendisi olarak Muhsin Erturulun gl bir
oyuncu olduunu syledii Merutiyet Tiyatrosu aktrlerinden Hak
k Necip vard. Uak rolnde Haan Efendi, klarda Dmbll sma
il, Karagz Hseyin ve baka bir iki oyuncu, oyuna sonradan eklen
dii anlalan gnn b ir stanbul zppesi M oner rolnde de Eyp
Sabri oynuyordu.
Sam sfr numara tra ettiren ve yalnz alnnda bir tutam sa
brakan Karagz Hseyin, Kudili civarnda oturan ho bir adamd.
Eski mirasyediler gibi kendi kulland tek atl arabasyla gezerdi.
Komik Fahri Bey, Tuluatn aydn kiilerindendi. Bazen kendisi
bir kumpanya kurar, bazen Naidle oynard. Bu oyunlardan Fahrinin
Musevi doktor, Naidin de ei rolne kt komedi mehurdu.
Fahri Bey Kudili Tiyatrosu'nda, II. Abdlhamidin son saltanat
gnlerine ait kendi yazd, ama gereklerden uzak bir eseri oynuyor
du. Padiah roln o yklenmi, kadrosu yetersiz olduundan b ir hr
riyetiye k gen cariye roln de Faik Cokunun annesi Mari Hanma vermiti. Oyunda ilk kez sahnede grdm boylu boslu, gzel
yzl, gayet natuk (gzel konuan) bir gen dikkati ekmiti. Alabildi
ine rahat konuan hu gen aktrn adnn Said olduunu renmi
tik. Zavall Said (K knar) hemen birka yl sonra rol ald b ir fil
min evrilmesi srasnda birka arkada ile birlikte otom obil kazasna
uram, kusursuz yz paralanmt,
Cumhuriyetken sonraki yllarda, Darlbedayiin ehir Tiyatrosu
ad altnda glenmesi, ayakta kalm birka tuluat kumpanyasn da
biraz olsun toparlanma kaygsna drecekti. Ama nceden belirt
tiimiz gibi bu her eyden nce para iiydi ve tuluat, iki gn oyna
mazsa a kalan adamd. Bu toparlanma kaygs ile yaplan balca yeni
lik, el ilnlarnda Memduh, Said gibi gen ve uyank oyunculara reji
sr, sahne miri gibi szde kalm sfatlarn verilmesinden ibaret kal
d.
87
KADIKYDE AK
1900-1950, yle bir elli yl almm ki, kadnlarmzn bu dnemin
ilk ve ikinci yarsndaki durumlar yzde yz farkl, ilk yirmi be yl
da kadn arafl, peeli, kadn-erkek eitlii yok, bir Trk kadnnn
sahneye k ile yer yerinden oynuyor. kinci yirmi be ylda kadn
araf ve peeyi brakyor, kadn-erkek eitlii salanyor, kadn sanat
, hekim, yarg ve milletvekili oluyor.
lk yirmi be ylda Kadkyl kadn, stanbuldakine gre biraz
daha zgr, Modada, ifada ilgilendii erkekle yanyana yryebili
yor, ama kzkardei, dads peinde.
1918-1923 yllarnda Kadkyde yaayan edebiyatlardan Ahme
Haim, Faruk Nafiz, Halid Fahri, Fahri Cell, Haim Nahid ve baka
lar devrin malahl, ba rtl kzlaryla ak romantizminin eitli
sahnelerini yayorlar. Suda Halkalar airi, bugnlerde gen bir kz
la Romeo-Jlyet tr bir ak srdryor. Akam karanl kerken
kz, kk bahesinin parmaklndan aire sar ve krmz gller uza
tyor. air de bu romantik sahnenin heyecanyla o gece sabaha kadar
yazyor. Gzel aya kar msralar byle douyor. Ay Hanm, devrin
edebiyatndan bir yldz parltsyla gelip geiyor.
Yine ayn gnlerde Halid Fahrinin san sal, mat tenli bir er
ke sevgilisi var. Kadn platonik ak merakls. Mehtapl gecelerde Modaya gidiyor, parmaklklara dayanarak elele ayn denizdeki akislerini
seyre dalyorlar. Kadnn aire en byk ba, parmaklarnn ucunu
ptrtmesi. Halid Fahrinin Modadaki bir baka sevgilisi ince uzun
boyunlu gen bir kzdr. Randevuya kendisinden birka ya kk kzkardei ve dads ile beraber geliyor. Onlar bir aacn dibinde oturu
yorlar, airle sevgilisi de mehtab seyre dalyorlar. Ara sra Dad Ha
nm Kzm ge kalmayalm, evden merak ederler diye sesleniyor.
38
lemezdi. Oysa Ali efik, kzla zel ekilde konumak istemi, annem de
her fedakrl gze alarak teyzezadesinin isteine uygun bir plan ha
zrlamt. Bu plana gre durum Ruhsana haber verilmi ve bir gece
annesi ile bize misafir gelmeleri salanmt. ok kktm ama o
gece evde bir eyler dndn seziyordum. Ruhsan ve annesi altkattaki misafir odasna alnmt. Yzba Ali efik de gizlice ikinci ka
tn salonuna. Bir ara Ruhsan, on alt yandaki kardeimle birlikte ikin
ci kata kt. Evin tekir kedisini kucana alm durmadan okuyor
du. Salonda Ali efikle kar karya geldiler. Yzba eildi, kzn eli
ni skt ve sonra konutu. Neler konutu? Bunu duymamtm. Sonra
dan rendiime gre, gen kza duyduu hayranl anlatm, bu hay
ranln mer bir bala perinlenmesini dilediini, fakat u srada
vatan kaygsnn btn yurtseverlere hakim olduunu belirterek, ilk
frsatta hayatlarm birletirmek iin kzn sz vermesini istemi olacakt.
Kz bu istei olumlu karlam, el skmlard. Sonra Ruhsan yeni
den kucana ald kediyi okayarak aaya indi. Ali efik de sevin
iinde karakol binasna utu. Ertesi gn Ruhsan olay annesine akla
yarak bir subayla tantrldn ve o an iin etkisi altnda kalarak ona
evlenme sz verdiini, oysa esmer bir erkekle evlenemeyeceini sy
ler. Ne gariptir Dyn- Umumiye Mmeyyizinin alafranga banm da
bu tantrma olaym ahlak d bularak gelir bykanneme anlatr.
O zaman bizim evde kzl kyamet koptu. Babam, annemi suluyor, aile
namusunun kesredildiini, yani krldn ileri sryordu. Bunalan an
nem, beni alp Kzltoprakda bir arkadann kkne gitti. Gerilen si
nirler ancak on be, yirmi gn sonra yatacakt.
Yzba Ali efike gelince, tutulduu kzn bu dnekliini duy
duktan birka gn sonra, karakoldaki kasay krm, iindeki paray
alarak bir sened brakm ve iki neferle birlikte Anadolu'ya kamt.
Gitmeden anneme yollad mektup ne yazk ki kayboldu ne gzel
bir sava edebiyat rneiydi. Vatan kaygsyla sze balyor: Siz bu
mektuu aldnz zaman biz Alemdan inallah am olacaz, eer
kardeim Nazm gibi ehid dmezsem, dou ufkuna baktka beni
hatrlayn! diyordu. Birka yl sonra rendik, Kuvay Millyeye ka
tlarak istedii gibi dm, nice rtbelere ykselerek evlenmi, o
cuk sahibi olmutu. Ruhsan da bu olaydan epey sonra evlendi, mutlu
olmadndan boand, yine evlendi. Galiba Ali efikin ahi tutmutu.
1925 Eskiden Kadkyn ark Mahallesi diye anlan semti,
Bahariyenin brne sokulmu birka fakir sokaktan ibaretti. Dar ge
lirli ve namuslu halknn, Hseyin Rahminin roman trne giren bir
yaants vard. Mahallenin ynetim ve sorumluluunu bir kabaday
91
92
95
YELDERMEN
Yeldeirmeni iin, Kadkyn sekin bir semti deildir diyenler
olur. Benim iin nemliydi, nk doduum ve ocukluk yllarm ge
irdiim bir yerdi. mer Seyfeddin merhum bir iirine Doduum
yer, doduum yer o cennet. Buralardan ok uzakta bir kyd. Diye
balar. Belki o ky hl var. Ama Yeldeirmeni artk yok! Bir ocuun
anlarnda ona ok gzel gelen sokaklar, bahelerinde sarmak gl
aan evleri, iyi insanlar, esnaf, amlcadan kopup gelen rzgr ile
sonsuza kadar yok.
Bilmeyenlere anlataym, neresiydi bu Yeldeirmeni? Kuzeyde Hay
darpaa ayr ile balar, gneyde Msrlolu semti ile biterdi. Solun
da demiryolu, sanda Haydarpaa Rrtm vard. Eskiden semte ad
verilen Yeldeirmenlerinin bulunmasndan anlalaca gibi poyrazn,
kuzey rzgrlarnn etkisi altndayd. Bu bakmdan gemi zamann
modasna gre yaplm ok sayda pencereli ahap evlerin stlmas
gt. Denizden gelen lodos rzgrn da alrd. Bahemizdeki defne
aacnn dallar oynaynca bykannem lodos estiine hkmederdi.
Yeldeirmeninden Kadky skelesine yokuaa, hzl admla 10
dakikada gidilebilirdi. Bu ynden tramvayn, otobsn bulunmad
uzun yllarda, kar yakada alan semt halk iin vapura yetime so
run deildi.
Yeldeirmeninin Kadkyn yakn tarihindeki bir zellii, sk
dardan Pendike kadar Anadolu yakasndaki ilk byk apartmanlarn
bu semte ina edilmi olmasdr. Haydarpaa koyuna bakan srtlarda
yaptrlan Kehribarc, Menase, Valpreda apartmanlarnn sahipleri ve
kiraclar ounlukla Musevilerdi. O devirde deil zengin, ortahalli bir
Trk ailesi bile kk fakat baheli bir ahap evde oturmay, grkem
li bir apartman dairesine tercih ederdi. Yzyln banda, Musevilere
96
II
KKLERN DRAMI
OSMANOULLARI KADIKYDE
OsmanlI ehzadeleri, yaklak 250 yl Topkap Saraynm kafes
ad verilen ve drt taraf kapal bir avluya bakan ehzadeler Daresi'nde tam bir mahpus hayat yaadktan sonra ilk kez Kadkyde Kurbaaldere Kknde saf ve zgr havay teneffs ettiler.
1838de 17 yanda toy bir gen olarak taht'a kan Tanzimat Padi
ah Abdlmecidin kiilii tezadlarla dolu olarak geliecekti. Clusun
dan be ay sonra, Mustafa Reid Paanm empoze ettii Glhane Hatt-
Hmynunu kabul ve iln etmi ve bu fermanla, OsmanlI Padiah
larnn yzyllardan beri uyguladklar ynetim ekline, yarglamadan
adam ldrtmek, devlet adamlarnn mallarna el koymak gibi sonsuz
yetkilerine son verilmesini onaylamt. Babas II. Mahmudun iyi bir
eitim grmesini istedii Abdlmecid, bir Balt dilini, Franszcay
renen ve konuabilen ilk padiah olmu, Bat kltrn ve zellikle
mziine ilgi gstererek, kendi ocuklarnn da bu ekilde yetitirilme
sini istemiti. Saltanatnn son yllarnda, kendisini ldrp yerine kar
dei Abdlazizi padiah yapmak iin bir komplo hazrlayan baz kim
selere mahkemenin verdii lm cezasn kan dklmedi diyerek
mr boyu hapis cezasna evirmiti.
Bu olumlu ynlerine karlk, 17 yanda padiah olmann verdii
sarholuu bir trl yenemeyen Abdlmecid, kadn ve ikiye ar iigi
gstermi, buna korkun bir savurganlk hrs eklenince, Bat lkele
rinden alman borlarla mparatorluun yklma sebeplerinden biri olan
(Dyn-u Umumiye) devri almt.
Abdmecid'in tek erkek karde vard: lmnden sonra yerine
geecek olan Abdaziz. Babalar ld zaman Abdlaziz on yanday
d. Delikanllk ama eriirken, Abdlmecid kardeine OsmanlI Saray
bakmndan ok yeni ve bu tarihden sonraki ehzadeler iin de rnek
105
olacak bir hayat dzeni hazrlad. Batl hanedan yeleri erkek olsun,
kadn olsun yzyllardan beri kendi meknlarnda zgr yayorlard.
Abdlmecidin ehzadelere lyk grd hayat dzeninde, kendi lml
tutumunun etkisi olduu gibi, Tanzimatla beraber Batdan alnan
detlerin de rol vard. Yeniden ina edilen Dolmabahe Saraynda bu
ihtiama uygun den bir Veliahd Dairesi de yaptrlmt. Padiah,
Kadkyde Kurbaaldere zerindeki gzel baheli bir kk de kar
deine yazlk ve av kk olarak veriyordu. Artk Abdlaziz Efendiniu
atlar, kayklar, hatta (Sik-i di) isimli bir vapuru bile vard ve
bunlar OsmanlI Devleti iin nemli yeniliklerdi. Veliahd, stanbul iin
de diledii gibi geziyor, halkla grebiliyordu. Binicilik, gre, yzme gibi sporlara merakl olarak yetimi salkl bir genti. Vereme
tutulduu halde ypratc hayatn srdren Abdlmecidin son yllarn
da bir deri, bir kemik hale gelmesine kar, bu gl kuvvetli veliahd
halk sempati ile izliyor, Krm Savandan sonra ok bozulan ekono
mik durumun onun tahta kmasyla dzeleceini umuyordu. Halk her
zaman mid eder, sonra da hayal krklna urard.
Bu kitab hazrlarken, ehzadelerin 250 yllk mahpus hayatndan
sonra, ilk kez veliahd olarak Abdlaziz ve Murad Efendilerin serbest ya
adklar Kurbaaldere Kk'nn izlerini aradm. ocukken beni g
trmlerdi, Kurbaalderenin Gazhaneye yakn bir yerinde, nar ad
verilen etraf aalklarla evrili bir dzlkte Ortaoyunu ve Tuluat Kum
panyalar oynard. Burada drt ba mamur, bol taklidili bir Ortaoyunu
da seyretmitim. te bu akhava tiyatrosunun hemen yaknnda, es
ki kkn kalntlarn ve yine eskiden mamr olduu belli bir kk
kpr grmtm. Bir sonbahar gnnde, burada gemiin izlerini
ararken, rastgele yetimedikleri beli olan birtakm gngrm aalar,
dallaryla, aradn yer buras demilerdi.
Kurbaaldere Caddesinin sandaki Mahmud Sadk Soka hizasmdan, dere boyunca Gazhane'ye kadar uzanan ve bugn .E.T.T. daresinin ardiye ve malzeme mezarl olarak kulLand bu yer, ilk kez
Abdlaziz Efendinin oturduu yazlk kkn bahesi olmalyd. Bu
rann eskiden mamr bir yer olduunu hatrlatan ilk iaretler, dzenli
olarak dikilmi aalard. lerinde bir Trabzon Hurmas, meyve bi
le vermiti. Burada dere hayli daralyor ve kk bir kpr ile bahe
nin ikinci blmne geiliyordu. Eski havuz Elektrik daresi tarafn
dan onarlmt. Bana, kkn tek kalnts olarak bir hamam harabe
sini gsterdiler. inin, dnn perian durumuna ramen, gezdiim
sonbahar gnnde (18.10.1983) bahede latif bir hava vard. Kadky
106
1915dc Ziyaaddin Rfendinin ocuklarna retmen olan aliye nvar Hanm'n 1962dc yaynlad (Saray Hatralarm) eserinde Ziyaaddin Efendi,
ailesi ve kkn sat hakknda yararl bilgiler vardr.
109
KADIKY'DEK SULTANLAR
Tanzimat ncesi bask dneminde, padiah kzlarnn ehzadeler
den daha ansl yaama imknlar vard. Sultan evlendikten sonra, s
tanbul ehri snrlar iindeki konak, kk ve yalsnda zgrce yaaya
bilirdi. Tanzimatdan sonra Kadkye rabet balaynca, nce Abdlmeeidin kz ve Mahmd Celleddin Paanm ei Cemile Sultan, Eren
kyde bir kke sahip olmutu. Erenkyn bugnk durumuna g
re, Tellikavak Soka ile arkasndaki emseddin Gnaltay Caddesi ara
snda, 40-50 dnmlk bir arazi iinde bulunan b u kk ve mtemi
ltnn yerinde bugn yeni adalar ve apartmanlar vardr*.
Anlattklarmz b ir ehir rehberi niteliinden kurtarmak iin, k
kn sahibi Cemile Sultan'n, klasik trajedinin b iro k unsurlarn ie
ren hayatm da ksaca anlatacam:
Abdlm ecidirt m rl ilk be ocuundan biri olan Cemile Sultan
(1843-1915) V. Muraddan , II. Abdlhamidden bir ya kkt.
Abdlhamid gibi o da- kkken anasn kaybettiinden, babalar tara
fndan, ocuu olm am kadn efendilerden Perestnun himayesine ve
rilmi ve bu hanm tarafndan bytlmt. Perest Kadm n kuca
nda geen ocukluk yllan, Cemile Sultan Abdlhamide yaklatr
mt. On be yama geldii zaman babas onu, Ahmed Fethi Paamn
olu Mahmud Celleddin (Paa) ile evlendirdi. Sultan ufak tefek, gzel
yzl, cazibeli bir kadnd. Zeki ve hrslyd. Ne istediini bilir, evre
sini titretirdi. Yallk dneminde de Sultanlar topluluunun banda,
kendisini saydrmay bilmiti.
(*)
111
tanla kardei Fehime Sultan, II. Abdlhamide bavurmu haremaas bile olsa biriyle evlendirilerek raandan kurtarlmalarm dile
milerdi. Padiah hemen cevap vermeyince dileklerini tekrarladlar. S o
nunda, bir daha raan Sarayna adm atmamak, yani babalarm gr
meye gitmemek artyla dileklerinin yerine getirilecei sultanlara bil
dirildi. Kaz oldular ve bahtsz babalar ve yaknlaryla vedalaarak
Yldz Sarayna g ettiler. Ancak bu sultanlara koca bulmak kolay
deildi. Hangi babayiit, raan mahpusu Sultan M uradm kzlarm
almaya cesaret ederdi? O zaman i resmiyete dklm, iki basit g
revli sultanlarla evlenmeyi kabul etmek durumunda braklmt. Ha
tice Sultanm ei alaydan yetime, uzun boylu, palabyk, kaba saba
biriydi ve hemen paalk rtbesi verilmiti.
Kendisini yakndan tamm olan Sayn Nezahat Nureddin Egenin
anlattna gre, Hatice Sultan ok gzel, nazik ve duygulu bir kadn
d. Ne o, ne de kardei Fehime Sultan kendilerini almakla grevlendi
rilen elerine snmayacak, Padiah kendi kzlarna Gazi Osman Paann oullarn semiken, bize bunlar m buldu! diyeceklerdi.
Evet, Abdlhamidin iki kz ile evlenen Gazi Osman Paamn gen
ve yakkl oullar, bir ukde olmutu bu mutsuz sultanlarn gnl
lerinde! Bunlardan Naime Sultanla ei Kemaleddin Paa, Ortakyde
Hatice Sultan ve ei ile yal komularyd ve gnn birinde V. Murad'
m kz ile Kemaleddin Paa arasnda yasak bir ak balayacak ve b
yk bir skandalle sonulanacakt. meydana knca, karsndan b o
attrlan Kemaleddin Paa, rtbesi alnarak Bursaya srld. Olay,
Sultan M urada duyurulmu, zaten bitik durumda olan raan mah
pusu Bama bu da m gelecekti? diyerek bir sre sonra lp kur
tulmutu.
Hrriyetin iln zerine, zgrlne kavuan Hatice Sultan zora
ki kocasndan ayrlm, bir sre gnlnce yaadktan sonra tanp be
endii bir Hariciye memuru ile evlenmiti. Bu evlilikten iki ocuu
oldu. Birinci Dnya Sava srasnda ikinci einden de ayrld.
Hatice Sultan, Merutiyet dneminde, Erenkyde merpaa So
ka zerinde ve ehremini Rdvan Paa kknn karsnda, Topu
Dairesi Reisi Hac Hseyin Paaya aid bir kk satn alarak buraya
yerlemiti.
Erenkye aid hatralarndan yararlandm Deerli Maarifi Neza
hat Nureddin Egenin ailesi, saltanatn son yllarnda bu kkn do115
116
NL KUMANDANLAR KADIKYDE
Kadkye vapur iletiliyordu. Haydarpaadan Anadoluya doru
balatlan demiryolu yapm da ilerlemiti. 1873de Haydarpaa-Pendik
arasnda, drt be istasyonu kapsayan banliy hatt iletmeye ald.
Bylece stanbul havas, suyu, manzaras gzel, yepyeni bir sayfiye ka
zanacak, blgenin belki drtte bo ve yerlemeye elverili toprak
lar, Boazii gibi gelimi sayfiyelere gre ok ucuz olduundan ak
gz iadamlar, yksek memurlar, hatta vezirler Kadky banliysn
de byk topraklar edinerek bal, baheli kkler yaptracaklard.
Bugn Gztepe stasyonunu Badat Caddesine balayan yola ad ve
rilen zengin ttn tccar Mehmed Efendi, Gztepede 1000 dnmlk
araziyi arn otuz paradan alarak byk bir yatrm yapmt.
Eldeki bilgiye gre Tanzimat dneminde K adkye yerleen ilk
devlet adamlarnn en nls, Sultan Abdlmecid ve Abdlaziz devir
lerinde sk sk Seraskerlik (Harbiye Nazrl) grevine getirilen ve
(Cihan Seraskeri) diye tanlan Rza Paadr. Paamn Mhrdar Cad
desinden Moda arsna kadar uzanan geni b ir arazi iinde byk
bir kona vard. Konak yok olduktan sonra Rza Paa Arsas diye
anlan arazisi parsellenerek satlm ve ok sayda ev yaplmtr. Bu
sahada oluan sokaklardan biri (Cihan Seraskeri), Kadky ars'ndan Bahariye Caddesine uzanan bir baka sokak da (Serasker) isim
lerini tamaktadr. Rza Paa, Serasker Soka'nn banda 1261 (1845)
ve Mhrdar Polis Karakolunun karsnda 1280 (1864) tarihli e
meleri yaptrmtr. ( u dilc emeden b oldu cri fi-sebilullh) ikin
ci emenin tarihidir.
Cihan Seraskeri Rza Paann (1809-1877) kimlii, OsmanlI Devletinin yneticiler platformundaki nemli bir deiiklii gz nne
seriyor. Bilindii gibi, bu devletin asker ve sivil ynetici kadrosunda
117
118
120
123
(* )
126
128
Eskiden Kaptarpaa olan bu semtin ad, tramvay iledikten sonra llasanpaa'ya evrilecekti.
(*)
132
AMlhamidn gzde adamlarndan, Bedirhan Paa olu Ali amil Paamn tren yoluna bakan byk kona vard. Mtareke yllarnda Os
man Gazi lkokulunun bulunduu konak sonradan yktrld.
Ali amil Paa (1855-1908) Selimiye Klas Kumandan olarak,
ehrin Anadolu yakasnda byk nfuza sahipti. 1906da Bedirhan Paa
ailesinin byk, kk btn yeleri, stanbul'dan srlrken o da
Trabusgarbe (Libya) gnderilmiti.
Osmanl Devletinin son be sadrazamlarndan (Ahmed zzet, Tevfik, Damad Ferid, Ali Rza, Salih Paalar) , Kadky ve Banliysnde oturuyordu. Mtareke Dneminin ilk Sadrazam Ahmed zzet
Paann (1864-1937) Moda'da air Nef Sokandaki evi, be yl
ncesine kadar duruyordu. VI. Mehmed Vahideddin, bu dnemde sk
sk sadarete getirdii Enitesi Ferid Paamn hyanet derecesini bulan
hatalarnn yaratt nefreti yattrmak ve Ankara Hkmeti ile bir
uzlama ortam bulmak midiyle iki emekli askeri ard ardna sadare
te getirmiti: Ali Rza ve Salih Paalar*.
Hibir baarya ulaamadan birincisi be ay, kincisi yirmi be gn
iktidarda kalan bu eski ve namuslaryla tannm askerlerden Ali Rza
Paann Erenky-Balarba yolunda, bugnk Gne Koeji'nin st
yannda orta halli bir kk vard. Sadaretinde, ge vakitlere kadar
alt gnler evine gidemediinden BabIlide yatard. 31 Ekim 1932
de bu kkte lm ve erenky Mezarlna gmlmtr. Kk tah
minen 1961'de yand.
Harp Okulunu ve Erkn- Harbiye snfn birincilikle bitiren Sa
lih Paa (1864-1939) Almanyada buuk yl staj yapm, dndkten
sonra Deli Fuad Paamn kzyla evlenmiti. II. Abdlhamd devrin
de, Deli Fuad Paa nce lm, sonra srgn cezasna arptrlnca o da
Diyarbakra srld. 198den sonra dnnce Merutiyet kabinelerinde
grev verilmiti. 8 Mart 1920de ve ok kt bir ortamda, kendisine sa
daret teklif edildi. Bu grevi nce alayarak reddetmi, kabulnden 25
gn sonra ekilmek zorunda kalmt.
Gztepe Kayda Caddesi'nde sa kolda ve benzin istasyonunun
ilerisinde, bugn hl duran kknde uzun bir yalnzlk hayat yaa
d. Mareallik rtbesine kadar ykselmi, nazrlk ve hkmet bakan
l yapm olan bu alak gnll zat, eski dzene gre emekliye aynl(* )
Ahmed zzet, Aii Rza ve Salih Paalar Harp Okulunu birincilikle bitirmi
lerdi.
135
tim. Kkn yeni sahibi Rntgen Uzman Neet Bey, emseddin Sami
nin kz Sadiye Hanmla evliydi. Topranda ve temelinde Byk Yazarm alm teri bulunan bu binann, yllar sonra onun kzna nasip ol
mas, hakkn yerini bulmas eklinde yorumlanacakt.
Byk ihtimalle Abdlazz devrinde yaptrlm olan Acbademde
ki Keolu kkleri, bugn metruk ve harap durumdaki ehzade Ziyaaddin Efendi Kk ile, Kadkyn ahap mesken olarak ina edil
mi ve gnmze kadar kalm en eski yaplardr. Keolu kkleri
de bugn harap halde Mill Savunma Bakanl Gs Hastalklar
Hastahanesinin bahesi iinde bulunmaktadr ve yeni binalar yapl
madan hastahane olarak kullanlmtr.
Kadkyde teden beri duyulmu bir isim olan Ermeni asll K
eolu (veya Geolu) ailesi, Tarihi Kevork Pamukciyandan aldm
bilgiye gre, Nahcivandan gelerek nce Artvinde, sonra stanbulda
yerlemi bulunuyordu. Keoullar, X IX . yzylda yaam baz Ermeniler gibi Saray ve Devlete para ilerinde kullanlm, zamann pa
diahlarnn gvenini kazanarak Darphane, Maliye gibi kurulularda
nemli grevlere getirilmilerdir. Bu ailenin bir zellii de baz Avru
pa devletlerinin etkisiyle Gregoryen mezhebinden ayrlarak Katolik
lii kabul eden Ermenilerin zenginlerinden olmas ve Ermeni Katolik
Kilisesine vakflar brakm bulunmasdr. Ailenin nls Keolu
Agop nce Darphanede alm, Abdlmecid devrinde Sarayn Kuyumcubas olmu ve zamanla stanbulun bata gelen bankerleri arasnda
yer almtr.
Veliahdlk dneminde yaz aylarn, Fikirtepesindeki kknde ge
iren V. Muradn bazen atl olarak Acbadem'deki Kke geldii sy
lenir. Bu sylentinin altndaki gerek, Keolu Agopun hesapsz para
harcayan yakn gelecein Padiah Mrad Efendiye srekli bor ver
mi olmasdr.
Agop Efendi 1893de lmtr. Kadkyn eski hamamlarndan
Bahariye Caddesindeki Keolu Hamam, bu aileden Nektar Hanm
m mlkyd. Bay Pamukcyann Tarihi Read Ekrem K ou dan al
d bilgiye gre, yine bu aileden Anjel Keolu, Read Ekremin b
ykbabas Read Beyle evlenerek mslman olmutur.
Keolu arazisi bugnk duruma gre, Acbadem Caddesinde,
amlca lisesinin kar srasndan meyilli olarak Ankara asfaltnn ge
tii yere kadar iniyor ve Otosan Fabrikasnn bulunduu araziyi de iine
138
139
KADIKYN NSANLARI
KADIKY TOPLANTILARI
Acbadem'de, ayakta kalabilmi eski kklerden birinin bakmsz
ama bol aal bahesinde, 1908 sonrasnn nemli olaylarn, bu olay
lar yaam kimselerden dinlemek, yirmi yanda tarih merakls bir
gen iin byk bir lendi.
1935-1938 yllarnda, aydn ve giingrm kimselerin Acbadem ve
Kalamda yaptklar toplantlara gtrlmtm. Zamannn tann
m bir sohbet ve nkte adam olan Ziraati Nesip Bey, ounlukla
kendi kknde veya Yanya Mdafii Esad Paamn kknde yaplan
bu toplantlara (Acbadem Loncas) adn vermiti.
Acbadem Loncasnm tannm kiileri; Yanya Mdafii Esad Paa,
Mardinizde mer Fevzi Bey, Mtarekede stanbul Muhafz Ahmed
Fevzi Paa, Ziraati Nesip Bey, Osmanl Meclisinde Fizan Mebusu Cami
Beydi. Bu toplantlara katlan kiilerin ounlukla Harbiye Mektebi
mezunu olduklarn hatrlyorum.
Viyana Bozgunundan sonra, Osmanl Devletini paralamak ve yok
etmek ilkesinde birleen ve baarya ulaan Avrupa Devletleri karsn
da, ilk cidd ve tutarl nlemleri alan Osmanl Padiah II. Mahmudun
bu amala kurduu messeseler arasnda Harbiye Mektebi, kendisin
den beklenileni fazlasyla veren bir kurulu olacakt.
Harbiye, yalnz zamann askerlik bilgilerini retmekle kalmam,
Batllama hareketlerini uygulayacak, inanl ve kararl genleri dal
galar halinde yetitirmiti.
Namk Kemal ve arkadalarnn yayd yepyeni bir vatan anlay
ve zgrlk dncesiyle bilinlenen bu genler, Trk Ulusunu i
ve d dmanlara kar korumakla kalmayarak, devlet ve kltr hiz
metlerinde yararl olacaklard.
143
147
148
KADIKYDE EDEBYATILAR
Divan airi, Kadkyn zevkini sremedi. stese de sremezdi...
air Nedim, skdarn gezinti yerlerinin safasm kabul etmekle bera
ber, uzakln ileri sryordu:
Firz- skdarn bu'du vardr ehre kim amma
Ann da Hak bu kim inkr olunmaz zevk- seyrn.
X V III. yzyl air ve musikiinaslarndan Fenn Mehmed Dede, Ka
vaklardan Fenerbahe'ye kadar ky semtlerinin isimlerini Divan Edebiyat'nn sz sanatna gre dile getiren b ir manzume yazmtr. s
tanbulun ilk kadsna nisbetle Kad Kariyesi veya Ky ad verilmi
olan semtimize de er adalet dzenine aid birka kelimeden oluan
bir beyit drmt:
E y gnl bolama dvam hemen gamla sr
Kadkynde ayak naibinin payna d!*
Divan Edebiyatnda (zaman) gibi (m ekn) yani yerin de pek ne
mi yoktu. Ama Bat Edebiyat trlerini rnek alarak iir, hikye, tiyat
ro yazm olan Tanzimat Edebiyatlar, yere, yreye nem verecekler
di. Onlarn stanbulda en ok sevdikleri, duygulandklar yer, iki am
lca olabilirdi. amlcay yaadlar, sevdiler ve frsat dtke yazd
lar. Namk Kemal, televizyona da aktarlan Ali Beyin Sergzeti hi
kyesini, bir Bykamlea gezintisi ile balatyordu: Cenb- Hak
diyordu b ir b- hayat yaratmay istemi olsayd, bu hassay Biiykamlca suyuna verirdi.
<*)
Ayak Naibi, ehrin kadsna bal olarak lzumlu blgelerde kadla aid i
leri yerine getiren eriat grevlisi.
149
sim (1865-1932), Ali Ferruh (1865-1902), Abdlhalim Memduh (18661904), Ali Ruh (1853-1890), Mahmud Sadk (1860-1930).
Bu isimleri veren kii herhalde edebiyatmz bilen biridir, ama
bu sokaklar grm eden isimlendirmi olacak. Grseydi yapt ie z
lrd. u satrlar yazdm 1984 ylnda bile bu yedi sokak K adkyn
en pis ve bakmsz yollaryd*.
Edebiyat- Cedideciler genellikle Boaziini, Adalar, Yeilky,
Beyolunu sevmi, yazm ve bir ksm kahramanlarm buralarda ya
atmlard. Bu arada (Eyll) rom annn mutsuz ak, Erenkyn ba
l baheli bir kknde geecek, eserin yazar M ehm ed Rauf da son
yllarnda M hrdarda oturacakt.
Edebiyat- Cedideden Cenap ahabeddin, Hseyin Suad, Sleyman
Nazif ve Saffeti Ziya da 1908 M erutiyetinden sonra b ir sre K adkyde
yaadlar. Cenabn oturduu ve yakn yllarda Dii Haan Basrinin
muayenehane olarak kulland Mhrdar C addesinde 62 numaral ka
gir ev bunlar yazarken duruyordu.
Mtareke yllarnda, Altyolaznda emsitap Sokanda Matma
zel Lizanm pansiyonunda oturan Halid Fahri, daha nce Cenap aha
beddin ile Hseyin Suadm b ir sre bu pansiyonda oturduklarn ya
zyor. Hseyin Cahid Y alm n byk kardei air ve doktor Hseyin
Suad (1867-1942) Darlbedayinin kurulu dnem inde tiyatro e ok
ilgilenmi, bu kuruluun tzn hazrlayan kom itede bulunduu gi
bi, ilk ynetim kuruluna seilmi, Mtareke yllarna kadar bata ge
len yneticilerden biri olmutu. Bilindii gibi Darlbedayi 1916da per
desini, Hseyin Suad'm Franszcadan adapte ettii ve (rk Tem el)
adm verdii oyunla aacakt.
Sleyman Nazif (1870-1927), M odanm dar sokaklarndan birinde,
iki katl kk bir evde oturuyordu. M erutiyct'in ilnndan be, alt
ay gemiti. On iki yldr yar srgn yaad Bursa'daki grevinden
alnarak K onyaya atanan Nazif, verilen grevi kabul etmeyerek stan
bula dnmt. O tarihte Edebiyat- Cedidenin eski hamisi Recaizde
E krem Bey, Maarif Nazryd. Nazife, Kabata Lisesi Mdrnn ara
cl ile okulun Edebiyat hocaln teklif etti. Nazif bu ii de isteme
di. Bugnlerde yolda rastlad Ekrem Bey, neden bu grevi istemedi(*)
151
O)
152
Kam kalemin gcrdayan sesi, br varihde aire (Sarr-i Hine) adm ver
dii mehur iirini yazdrmt.
tiyle zenle dzenlenmi bir yer olduunu belli ediyordu. Cumhuriyetden nceki yllarda burada stanbul'un itibarl bir gazinosu ileti
liyordu. Ulunaym o yllara aid yle bir ansn dinlemitim:
Refi Cevad, bir gn Sabah gazetesinin nl patronu Mihran Efendinin odasnda oturmu, gryorlar. Bir ara kapnn nnde, gar
son klkl bir adam belirir. Mihran, adam grrse de aldrmaz, adam
da ieriye girmeye cesaret edemez. Bylece bir yarm saat geerse de
Mihran aldrmadan grmeyi srdrr. Ama sonunda insafa gelen
patronun iareti zerine odaya girerek elindeki bo sigara paketini
uzatr. Paketin arkasndaki bir iki satr yazy okuyan Mihran, can
sklm halde, masann gznden kard iki altn adama verir,
gnderir. Cimrilii ile mehur patronun okumas iin Ulunaya uzat
t paketin arkasnda unlar yazldr: Fapazmbanda rehindeyim.
ki altn gnder. Ahmed Rasim.
Ulunay, o zaman iin az para olmayan iki altm, garsona nasl
emanet ettiini sorunca Mihran Bu, adamn kanc gelii der.
Sava yllar Papazn ban da bozup gemiti. Mtareke'nin ka
ranlk gnlerinde Rasim, dman askerlerinin ve onlara uaklk eden
lerin, hor, hakir grmesinden kurtulmak iin iki kk ocuunu da
alarak bu bahedeki bir kulbeye snmt. Der ki:
Ben esir, yurdun btn paralar esir yaadmz gnlerdeydi.
lkbahar gelmi, gller am, blbller akyor... Ne o tabiat da m
dmanlarla birlemi sslenip bezenerek gsterilerde bulunuyor? Bu
gece sabaha kadar uyuyamadm. Cemiyetten kaarak yaadm Papaznbahesindeki, bir odasnn yerden birbuuk arn yksekliin
deki tek penceresi nnde dirseim kk bir yaz masasnn zeri,
ne dayal duruyordum. ki kk ocuum arka taraftaki yataklarn
da uyuyorlard. Ben bir eyler dnyordum. Neler? Dnme g
cm meydan bo bulmu a! Zpzp ta gibi sekip uzaklayordu. G
ne ilk nlarn serince, bahenin akl tal yollar, eskiden pileri
ni ayklayp dallarn budadm gl fidanlar, kenarlarm dzelttiimiek gbekleri grnmeye balad. Bir saatten beri iki servi zerinde
aklayan bahenin zkirbas* baba blbl de sesini kesti. Btn
skntlar bir araya gelmitik...
ifa kahvesi veya gazinosu, Rasimin Kadkydeki son yllarna
kadar sevdii, bal kald bir dinlenme ve dnme yeri olmutu.
(*)
156
Saint-Joseph Lisesinin nnden Yourtuya inerken sa kolda, kalam koyuna bakan yamata bulunuyordu.
Halid Fahrinin anlattna gre, kahveyi Yervant adnda yalca
bir Ermeni iletiyordu. Ahmed Rasimin sadk ve candan adam olan
Yervant, belki bu alkanlkla bahesine gelen gen yazarlara da ilgi
gsterirdi. Rasim, akamlar gelir, ta dipte tenha bir kede, Yervant
m getirdii zel koltuuna yerleerek, Kalam Koyunu seyre dalar
d. Tandklar hayalini datmamak iin yanma sokulmazlard.
Halid Fahrinin edebiyat arkadalarndan biri, kahvecinin her
akam glkle tad Rasimin koltuunu, Molierein berber dk
knnda iine gmlp saatlerce hayale dald lmnden sonra
Comedie Franaise Mtizesine kaldrlan koltua benzetmi ve Fa
ruk Nafiz bu konuda ho bir fkra yazmt.
Rasim Merhum, 1926da yazd bir fkrada ifa Kahvesine yle
deiniyor:
Birka yldan beri yazlar hemen her gn, ilk ve son baharlarda
uygun havalarda kyn vaktiyle (Ktibin Ba) denirken imdi bir
hastahane adndan dolay (ifa) denilen Kalam K oyuna bakan yk
sek sahiline gidip oturur, ounlukla tenha olduu iin okur, yazar,
arada bir akar, baknr, elenir ve dinlenirim. Buray pek severim.
Bence buras insan ehirin her trl grntlerinden doygun-- klar.
Deniz var, biraz ekkin oturuldu mu gl var, kurbaaldere var, Fe
ner Burnu var, yarm ada, dil var, tren kardan geer, otom obil bu
raya da gelir, sandal, yelkenli, vapur gz nnde, yazn deniz hamam
lar grltleri, mehtaplarda saz zlemleri, sarholarn naralar, hey
heyleri duyulur. Szn ksas var olu var!
Ahmed Rasim, ifada tek bana hayale dalmakla kalmaz, bazen
zamannn saz ve ses ustalaryla ahenkli toplantlar yapard. Bu saz
lemlerine katlm olan Muharrem Giray Bey unlar anlatyor:
Ahmed Rasim Bey mehtap zamanlar hemen her gece sular ka
rarmadan, elinde antasyla buraya gelir ve bahenin kiracs Yervant,(*)
(*)
157
(*)
158
mantik bir gencin, sarn, yeil gzl, gzel bir kz olan Nahideye
tutulmamas mmkn deildi. Ancak akna karlk grmeyecek ve
gnln elde edemedii gen kzn adna sahip karak yazlarm (Tah
sin Nahid) diye imzalayacakt. Tahsin Nahidin, bu kzkardelerden
Hadiye Hanmla da tiyatro tarihimizi ilgilendiren bir arkadal oldu.
1908 Merutiyeti iln edilince birden basn gibi tiyatro da n plana
gemi, istibdat dnemini lanetleyen oyunlar, halk cokunlukla izle
mitir. Bu oyunlardan biri olarak Ruhsan Nevvre ve Tahsin Nahid
isimlerini tayan Jn Trk piyesi, 2 Ekim 1908de sahneye konmu,
byk ilgi grmt. Ruhsan Nevvre, o tarihte 24 yanda bir gen
kz olan Hadiyeden bakas deildi ve bir yl sonra gazeteci Talha
Ebzziya ile evlenecekti. Bu evlilikten doan Ziyad Ebzziya Jn Trk
oyununun annesi tarafndan yazldn, ancak sahnelenmesi iin aile
dostu Tahsin Nahidin adndan istifade edildiini belirtmektedir.
Tahsin Nahidin byk ak Nahide, uzun sren verem hastaln
dan sonra 1915'de lecek, ama airin ak maceralar srecekti. iirle
rinde artk Bykada ilham kayna olacak ve (Ada airi) diye anla
cakt.
1908'den nce Caalolu'nda yazp, sonradan Hamdullah Suphiye
ithaf ederek yaynlad (Serb- Mstakbel) balkl iki uzun man
zumesinde, Bykadada geecek mutlu gnlerinin gerek hayalini
grr gibi olmutu:
Karl fakat mehtapl bir k gecesi, gen kadn scak odasnda,
eine roman okurken, kk ocuklar yerde bebeiyle oynuyordu.
Bu kk aile kimdir? sorusuna, yine air cevap verecekti:
Biri sensin biri ben, ah biri de her ikimiz,
Bu hayaldir, bu hayaltm takdis ediniz.
Bu hayal, ayn mizansenle, alt, yedi yl sonra gerekleecekti. B
ykadada Maden Yolunda kkleri bulunan Cemal Bey isimli zen
gin bir zatn kz efika Hammla bir sre sevitikten sonra evlendi
ler. Hukuku bitirmi olan Tahsin Nahidin Birinci Dnya Sava yl
larnda iyi bir grevi, igveyi girdii kkn zengin bir hayat dzeni
vard. O ktlklar, yokluklarla dolu sava yllarnda, konuksever air
ve Ei, Yahya Kemal, Yakup Kadri gibi edebiyatlar ve baka dost
larn kklerinde gnlerce misafir edebiliyorlard. Yakup Kadri di
yor ki:
O zamanlarn en gzelini, en evklisini, en etaretlisini dostlar
mz Tahsin Nahidle einin konukseverlii sayesinde, bize Bykada
160
da: ay, st, stl kahve, kakao... sonra peynirlerin her eidi... Re
eller, reeller, reeller... ilek, muz, meneke kokulu fondanlar.,.
Biskviler, Kuruvasanlar, kk lk brekler... yerdik, btn agz
llmzle hayr, hayr almzla yerdik!
Devrin ikinci bir yazar, ttihat ve Terakkinin dikta rejimini sa
vunarak ykselen ve bollua kavuan Hseyin Cahid (Yaln) Beyin
yaants da son derece lkst. Onu da Yusuf Ziyadan dinleyelim:
O mebus oldu, Meclis Bakam oldu, Dinler Vekili oldu ve Bi
rinci Dnya Sava iinde Men-i htikr Komisyonu"' Reisi oldu. Gali
ba yaayanlara kibrit, llere kefen bezi onun imzasyla alnyordu...
Harp iinde Cahidin Sraselvilerdeki evine giden bir muharrir evi bir
peri saray gibi anlatyordu. Aymalarn geniletip uzatt bir koridor
dan getikten sonra, ayaklarnn altnda ince nakl ipek Acem sec
cadeleri, karlkl oturuyorlar. htiyar Balk Yazan, kristal kseden
bir ekerleme alyor, nnde diz km kpeine veriyor! stadn
kpeini ekerleme ile besledii o yllarda, biz insanlar aymz kuru
zmle iiyorduk.
imdi gelelim, ele aldmz dnemde Kadky'de yaam, bu
semti sevmi, vm edebiyat ve sanat adamlarnn bulabildiimiz
kadaryla K adkyde gemi yllarna!
165
gzel, zarif, iyi terbiye grm bir kzd ve Haim onun inceliini, ko
numasndaki tatll, kendi sevgilisinin durumu ile karlatrnca
giderek ondan soumu ve yan izmeye balamt.
1921de Yakup Kadri Ankaraya gidecek, K adkyde kalan Haim
arkadann annesinin ve kzkardeinin oturduu Kzltoprakdaki eve
bir sre devam edecekti. Bu arada yeni tant ve deli gibi k ol
duunu syledii bir kzn Aksaraydaki evine, Yakup Kadri'nin an
nesi ve kzkardeini gndererek sz kestirecekti. Nerdeyse nikh gn
belirleniyordu. Haimin gevedii grld. Evlenmekten vazgemiti.
Kz istemeye giden Yakup Kadrinin annesi buna ok zlecekti. Da
ha sonra Haimin aklamasna gre, evlenmeden vazgemesinin ba
lca sebebi, kzn gnn modas olan meyvelerden olumu bir brou
gsne takmasyd. Nedir o gsndeki ey? diye sormutu. Kzca
z arm Pek m oda imdi bu meyveden brolar! diyebilmiti. Fa
kat H aim i yattramam, o gnden sonra aralarna giren soukluk
artmt. Niann bozulduu gnn akam Haim sevincinden bay
ram yapyordu.
Onun Kadkydeki edebiyat arkadalaryla olan ilikileri de za
man zaman bir nkte veya eletirinin yaratt krgnlkla veya belir
li bir sebebe dayanmadan kopar, sonra yine dzelirdi. Evet, Haim
hrnd, atakt ama birer sanat adam olan arkadalarnn ou ha
yat mutsuzluklarla balayan ve sona ermekte olan hu adamn hrn
lklarn balamam, onu bencilliklerinin b ir av sayarak yaralamak
tan ekinmemilerdi. Oysa bu hrnln en byk zararn yine ken
disi ekmiti. Bu gerei, hastal srasnda Yakup Kadri'ye yle
aklayacakt:
Vaktiyle stme saldrmay bir yrtc ku av sanp kah
ramanlk taslayanlar, imdi birer birer yanma sokulup gagam okuyorlar. Ama ben hl mcadelemde devam ediyorum. Kime kar bi
lir misin? Kendime kar! Hem yle bir fke, yle bir nefretle ki ay
nada grdm yzme tkresiye kadar...
Abdlhak inasi bir gn u geree varmt:
Haimi evresi harap etti!
H aim in hrpalad arkadalar arasnda en ok birinin, Yunan
iirler yazar Salih Zekinin (Aktay) ona byk anlay gstererek git
dedii zaman gittiini, gel dedii zaman geldiini renince, Kadkyde sk rastladm bu deryadil adam hayrla andm. Haim Moda Cad169
170
174
178
Mtarekenin o
skntl
MER SEYFEDDN
zdili, zgemii ve iinde bulunduu ar sorunlarla Trke
Trk anlatmak, hem de hi bir uydurma kelimenin yardmna el
amadan... Askerlikten yetien mer Seyfeddin, bu grevi yklenmi
ti. Zamann ve davann yetkili insan Ziya Gkalp, bu konuda yle
diyordu:
Yepyeni bir cereyann ta banda bir inklp idi. O bu cereya
nn dallanarak genilemesine, Trklk, halka ynelmek, mill kl
tr hareketlerinin domasna sebep oldu.
180
181
182
Halid Fahri'nin bir gazete anketine verdii cevaba kzan ve o tarihde zerinde milletvekillii dokunulmazl bulunan Yahya Kemalin
bir gn lisenin kapsnda bastonunu kaldrarak ar szlerle zerine
saldrdn duyduumuz zaman ok zlmtk. Hocamz kendini sa
vunmak iin bile kaba kuvvete ba vuracak bir insan deildi.
yerde ve sol kede, 1902de yaplm on iki odal bir kkleri vard.
Ailenin, Musaffa, Zbeyde (Meng) ve ffet isimli kzlarndan kk
yada iir yazmaya balayan ffet, Cumhuriyet dneminde katld ve
gnmze kadar srdrd sosyal nitelikli almalarnda ffet Ha
lim Oruz adyla tantacakt. Mtareke yllarnda tannmaya balayan
kadn airlerimizden kfe Nihal ve Halide Nusret, Saide Hanm'n
kzlarnn yakn arkadalaryd ve Erenkydeki kk zaman, zaman
gen edebiyatlarn toplant yeri olacakt. ffet Halim Oruz diyor ki:
Erenky bahelerinde ve Anadolu yakas kylarnda birok air
arkadalarla beraber geen unutulmaz hatralarmz vardr. Hepimiz
yazdmz iirleri birbirimize okur, eletirmeler yapar, edeb sohbet
lerde bulunurduk. Bu toplantlara Cell Sahir, kfe Nihal, Faruk
Nafiz, Halide Nusret, Nzm Hikmet, katlyordu1'.
Bu dnemde Faruk Nafizle ondan drt ya kk olan Nzm
Hikmet arasnda samimi yaknlk domutu. Faruk Nafiz 1920de yaz
d (ki Damla Ya) iirini ok sevgili Nzm Hikmetiime diye
rek ona ithaf etmi, o tarihde Hece Vezniyle yazan Nzm da ayn
yl iinde yaynlad (Biz ve Deniz) iirini Byk kardeim Faruk
Nafize diye imzalamt.
187
190
191
I I J .I
.lifti.n fii
ile karlar, sarma dola olurlar. Hikmet Bey Bundan byle hibir
yere gidemeyeceksin -der- yeter ettiin bize! Nzm Artk sizden bir
daha ayrlmamak iin geldim. cevabm verir ama az sonra evresin
deki bask artm, baz tutuklamalar olmutur. nce zmire gider,
Haziran 1926da yine Moskovadadr.
Be yesinden mehur Ali Beyler olan stikll Mahkemesi, 25
Austos 1925de verdii kararla Aydnlk Dergisindeki yazlarndan
tr Nzm gyaben 15 yl kree mahkm etmitir. Bu hkm,
1928 Cumhuriyet Bayramnda karlan ksm afim kapsamna girdi
inden Nzm, ne olursa olsun memlekete dnmek ister. Bakasma
aid bir pasaportla Anadoluya geer, Ankaraya gelince tutuklanr. Ar
Ceza Mahkemesi, airin Aydnlk Dergisinde kan iirlerinde su un
suru grmemi, yalnz pasaport olayndan ay hapis cezas vermi
onu da ekmi olduundan serbest braklmas gerekirken bir baka
su isnad ile tutuklu olarak stanbula gnderilir. stanbuldaki yar
glanmasnda aklamr. Artk baba evine dnmtr. imdi 1929-1932
dnemi, Nzmm Kadkyde geen en uzun zaman olacaktr.
nce i arar. Sabiha ve Zekeriya Sertelin kard Resimli Ay
Dergisi ona kaplarn aar. Bu dergide Putlar Ykyoruz bal al
tnda, eski edebiyat hretlerini eletirmesi epey grlt yaratr. Ya
ynlad iir, fkra ve ilk kitaplaryla hretini pekitirir. Olduka iyi
geen bu yllar Hikmet Beyin beklenmeyen lm ile noktalanr. Ka
dkyn tannm zenginlerinden Sreyya Paa, Bahariye Caddesin
deki sinemay ina ettirmitir. Sinema mdrlne getirilen Hikmet
Bey, bu ii devlet grevi gibi ciddilikle yrtr. 1932 ylnda bir gn
elini kedi srr, kuduz as yaparlar. Ayn gn iinde yere dnce
bu kez de tetanoz as... Oysa bu iki a ayn gnde yaplmazm. Ate
i ykselir, ba olunun dizinde yatarken, Sreyya Paa gelir. Has
tann ar durumuna bakmadan baz hesaplar sorar. Bu olay Nzma
Hiciv Vadisinde bir Tecrbe-i Kalemiye balkl ve sonradan dava
konusu olan ri yazdrtacaktr.
Hikmet Beyin lmnden sonra aile, bal baheli bir yere tan
mak, toprakla uramak arzusuna kaplr. Erenkyde Midhat Paa
ailesine aid olduu sylenen amlkl, baheli bir kk 50 lira aylk
kira ile tutarlar. ki koyun, krk kadar tavuk alnr. Baheyi dzenle
meye alrlar. Ancak 1932 yl sonundaki genel tutuklamalar srasn
da Nzm da Bursa Hapishanesine gtrrler. Yarglama srer, so
nunda 4 yla mahkm olur. Alt ay alacakl olarak hapisten kar. 17
Ocak 1938de yeniden tutuklanacak, bu kez asker mahkemede 15 y196
199
201
FAHR CELL
F. Celleddin imzasyla yazd kk hikyelerle tannan Dr. Fah
ri Cell Gktulga (1895-1975) bir Kadkyl ailenin yesi olarak ele
aldmz devirde, Yourtu Deresi kenarndaki evlerinde oturuyordu.
Byk kardei Sleyman Bahri zamannn tannm bir edebiyat ho
casyd. Kk kardelerinden Kadri Gktulga, en baarl yllarnda
Fenerbahe Kulbnde ve Millitakmda bek olarak oynard. Yine kar
delerinden Hayri Cell de uzun sren Fenerbahenin ve stanbul Ti
caret Odasnn Genel ktipliini yapt.
1918de Tp Fakltesini bitirerek akl ve sinir hastalklar daln
da ihtisas yapan Fahri Cellin, skdardaki Topta Akl Hastahanesinde balayan resm doktorluu, Bakrky Hastahanesi Bahekimli
inden 1960da emekliye ayrlmasna kadar srecekti. Mesleinde in
sanlar yakndan gzleme ve inceleme imknna sahip bulunmas, onun
hikyecilikteki baarsna yardmc olmutu. 1923de Talk- Selse
isimli ilk hikye kitabn, 1927de Kna Gecesi adyla mehur eserini
yaynlad.
Fahri Cell, Kadkyde oluan edebiyatlar arkadalnn ba
ta gelen yelerinden biriydi. Halid Fahrinin pansiyonunda veya baka
yerlerdeki toplantlara katlr, hele Kudili aynndan balayp, ge
nellikle ifa ve Moda kylarna uzanan sohbetli yrylerde, kafile
nin ban o ekerdi. Bugn yaygn olan salk iin yrmek slogan
n Fahri Cell, daha o yllarda savunur, paraszlktan zaten sk tata
binemeyen gen edebiyatlara yrmenin yararlarn anlatmaya a
lrd. Bu monoton yrylerin tek tat, Yourtu Deresinden krk
paraya karya getikleri kaykt. nce edebiyat tartmalar, akalar
ve nktelerle oyalanan genler, sohbetin tavsad bir anda yorgunluk
larn duyumca Aman Fahri Cell! Ocana dtk, bir yerde otura
lm diye yalvarrlard. O bu yalvarmalara Oturmak genlere yak
maz, miskinliktir! cevabn verirdi.
Fahri Cell, bu grubun vazgeilmez dostu Reidpaazde Akif'e
203
baz siyas
srgnler gibi
212
Akam m okuyucular gibi ynetici ve yazarlar da ounlukla Kadkyl saylrd. Patronlardan Kzm inasi, Necmeddin Sadk Kzltoprakda, Yaz leri Mdr Enis Tahsin Mhrdarda yine patron
lardan Ali Naci, Yazarlardan Esad Malmud, Selmi zzet, Vl Nureddln Kadkyn muhtelif semtlerinde oturuyorlard. Gazeteye yllarca
tbb konular yazan Ekrem ve M kerrem Emin Kardeler Kadkyn
tannm doktorlaryd.
ocukluk yllarmda gazetede en o k ilgimi eken yazlar, Ha
an Bedreddin Beyin Franszcadan evirdii macera ve heyecan ro
manlaryd. 1908den sonra yaynlanan eviri romanlarda okuyucu, ya
zardan ok mtercim e nem verir, onun setii roman gvenle okur
du. Devrinin bir, iki tutulmu mterciminden biri olan ve son yl
larnda Bbli Y okuunda Beybaba diye anlan Haan Bedreddin
(1870-1926) genellikle Gaston Lerouse ve Marcel Allainin romanlar
n evirirdi. Yazarlk hretine Akam Gazetesinde ulaan Esad Mahm ud Karakurdun K adkyle ilikisini bundan nceki blm de an
latm bulunuyoruz.
Yazarlk hayatnn byk ksm m Akam a vermi olan Selmi z
zet Sedes (1896-1964) eski bir Kadkylyd. nceleri dedesi Sley
man Paann Kuyubandaki kknde, sonra Gztepede oturmu
ve Feneryolunda Faruk Ayanolu Caddesindeki b ir dairede m r
n tamamlamt. 1917de iir ve kk hikye ile ie balayan Sel
mi zzet, yllar boyu adaptasyon ad verilen yolun srarl bir takipisi
olacakt. B ir gn Akam Matbaasnda, eski Trke bir gazeteden ke
silmi roman tefrikasn gstererek te ilk ve son telif rom anm !
demiti. Kaynpederi nl Rom anc Mehmed Rauf, damadnn telif
hikye yazarken ii adaptasyona dkmesinden yaknrd. Selmi zzet
de eski Bbli piyasasnn ilesini ekenlerdendi.
1928de Latin harfleri knca satlar birden den gazeteler,
okuyucularn yeniden kazanmak gayretine dm, bu amala byk
punto harflere, bol resime, okunmas kolay konulara ve yazlara nem
vermilerdi. Akamda Vl Nureddin bu yolun en baarl ustas ola
cak, nce adm ksaltarak (V-N) ekline koyacakt.
M oskovada eitimini tamamlayan ve 1926da dnen Vl Nured
din (1901-1967) galiba Selmi zzetin delletiyle Akam a girmiti.
R usadan eviriler yapm, sonra fkraclkta suya sabuna dokunma
dan basit konular, ksa cmleli, bol noktalama iaretli ve aralkl bir
yaz dzeni ile anlatma yolunu tutmutu. O da adaptasyona rabet
eder, seks konularna nem verirdi. Kap yolda Esad Mahmud kadar
213
214
215
216
Eski bir Kadkyiden, bugnk Yavuztrk Soka ile Stlcme Caddesinin birletii kede, Abdi Elendinin bir tiyatrosu bulunduunu duy
mutum.
KINAR HANIM
lkemizde Tiyatronun balamasndan sonra geen 60-70 yl iinde, sanat akyla sahneye kan ve urad glklere, aclara ramen
bu aka bal kalanlar sayg ve hayranlkla anmak gerekir. Tiyatro
sanatlarnn bu ac dnemi, Cumhuriyetin ilk on, on be yln da
kapsar. Ne yrekli insanlardr b u dnemin oyuncular! Hi bir gvence yok, ne emekli ayl, ne yallk sigortas, o gn ne kazanrsan
onu yiyeceksin, hastalanp sahneye kamazsan asn... En az krk y
lm sahneye vermi olan Kk Asm Efendi, bir inme sonucu dili
tutulunca, tiyatroda karamela satarak ekmek parasn karmaya a
lr. Yine krk yllk Mmakyan Efendi, mrnn sonunda Darlbedayie bavurarak yardm ister 15 (altn) liralk bir yardm yaplr.
te bu artlar altnda tiyatroya gnl balam deerli sanat adam
Kadkyde yaamlard:
Knar Hanm, Read Rdvan Bey, Nureddin efkati.
Bunlardan Knar Hanm bir sahne oyuncusunun kz, ama Read
Rdvan II. Abdlhamidin gzde vezirlerinden stanbul ehremini Rd
van Paanm, Nureddin efkati de Sadaret Mstear efkati Efendinin oludur. Bu bakmdan Kibar Hanm, tekilerine gre kolayca
ve tp tp sahneye km, tekilerse evreleriyle atmak zorun
da kalmlardr.
Knar Svacyan (1876-1950) on be yanda ufak tefek, zeki ve
irin bir gen kzken, Ahmed Fehim Efendinin kumpanyasna girmi,
ilk nce Tekirdanda sahneye kmt. Sonra Fasulyacyanm kum
panyasna gemi ve nihayet Mmakyann bada gelen kadn oyuncu
larndan biri olmutu. Bu dnemde bir Ermeni aktrle evlenen ve
gen yada dul kalan Knar Hanm, tek evldm da kaybedince, yuva,
e, evld sevgisinin tmn sahneye verdi.
218
RE AD RIDVAN BEY
1919da ldne gre, Read Rdvan Beyin hayat hikyesini, an
cak tiyatro tarihimizle ilgilenenler bilir. Oysa tiyatroya merakl gen
lerimiz, bir gen adamn tiyatro tutkusuyla aktr olmadan da neler
yapabileceini onun hayatndan renebilirler.
Read Rdvan, II. Abdlhamidin gvenini kazanarak on be yl
stanbul ehreminlii, yani Belediye Bakanl grevinde bulunan ve
vezirlik rtbesine ykselen Rdvan Paann oludur. Tiyatroya merak
l olan Paa Tepebandaki yazlk ve klk Tiyatrolar yaptrtm,
zaman zaman Avrupann tannm oyuncularnn yer ald truplarn
stanbula gelerek temsiller vermesini ve Padiah istedii takdirde Yldzdaki Saray Tiyatrosunda oynamalarn salamtr.
Babasnn Gztepedeki kknde zel eitim grerek yetien ve
ury- Devlet'de bir greve atanm bulunan Read Rdvan, gen
yanda nemli makamlara ykselebilirdi. Ama onun gznde tiyat
rodan baka bir ey yoktu. Gedikpaa Tiyatrosunun yktrlmasn
dan sonra gnn artlanna uyarak stanbul halknn tiyatro ihtiyac
n karlamaya alan Mmakyan Tiyatrosuna sk sk gider, kulise
girerdi. Babasnn basks olmasa aktr de olacakt. Olunun bu a
r merakna kzan ama sz geiremeyen Baba, bir gn hncm tiyatro
lardan alr. stanbul'daki derme atma tiyatro kumpanyalarnn ken
dilerini toparlayabilmelerine imkn verme bahanesiyle tiyatrolar ka
pattrr. Aradan bir yl gemi gememitir ki 1906'da, bir sokan
onarlmas meselesinden ehremini ile aras alan Bedirhanpaazde Abdrrezzak Bey tuttuu adamlarla, Rdvan Paay Gztepede ldrtr. ehreminliine atanan Reid Paa, tiyatrolarn kaplarn ye
niden amalarna msaade edecektir.
Hrriyetin ilnndan sonra, basn gibi zgrle kavuan tiyat
ro da birden canlanp gelime gsterince, yllardr bu ortam bekleyen
Read Rdvan Bey, artk varm younu tiyatro uruna harcayacak
tr.
O tarihe kadar kurulmu Tiyatro kumpanyalarnn ynetmeni,
Mmakyan, Ahmed Pehim gibi kumpanyann patronu veya baaktrdr. Read Rdvan Bey, bu tarihden sonraki almalara ynetmen
olarak katlacak ve rejisr unvann alacaktr. nce Ahmed Pehim
Efendi Kumpanyas ile almak ister. Abdrrezzak Efendi bahsinde
anlattmz gibi, Abdullah avu rolnden Fehim Efendi ile aras a-
220
lnca bundan sonra tiyatrocularn aras sk sk alacakt Heveskran Cemiyeti adn verdii kumpanyas ile almasn srd
rr. Bu grupta Raid Rza, Nureddin efkati, adi, Muvahhid, Rza
Fazl gibi gelecein hretleri vardr. Ancak topluluun m r uzun
srmez. Bu srada Fransadan gelerek kendisini nl aktr Silvenin
akird-i marifeti olarak tantan Burhaneddin Beyin kurduu kum
panyaya, Read Rdvan rejisr olarak katlacaktr. 1914 yl banda,
artk hrete ulam olan Erturul Muhsin ile MiLl Osmanl Tiyatrosunu kurar ve Tosa piyesini temsil ederler. Ayn yl iinde, Darlbedayi kurulduu zaman Read Rdvan bu kuruluun sanat ret
meni olan Antoinea yardmc olarak verilir. Bu tiyatro okulunun
14 Eyll 1914de retime balayacan bildiren arda onun imzas
vardr. 1917de 15 lira aylkla Darlbedayi Rejisrlne atanr. Bu ta
rihe kadar her oyunu bir baka aktr ynetmiken, ilk daimi rejisr
o olmutur. Bu grevden ayrldktan bir sre sonra Austos 1919 da,
elli yama gelmeden lr.
Trk Tiyatrosunun Bat rneine gre kuruluu dneminde Re
ad Rdvan yapc bir varlk olmu, sahneye hizmetleri yannda geim
sknts eken oyunculara evinin kapm am, yardm elini uzat
mt.
NUREDDN EFKAT
ocukluumda bu ismi ok sempatik bulurdum. II. Abdlhamid
devrinin Sadaret Mstear efkati Efendinin olu Nureddin efka
ti Bey (1878-1938) u lan kvrk bykl, arbal, tatl sesli, seyrek
glmseyen, davranlar ll bir beyefendiydi. Babasnn Gztepe
deki kknde enitesi Ferid Paa ile birlikte otururdu. Zamannn
birok sanats gibi, tannm ailelerin ocuklarna tiyatro yolunu ka
patan engelleri aarak M erutiyetin balangcnda sahneye km ve
nemli rolleri yklenerek ksa zamanda ad duyulmutu. Mnakyanda,
Ahmed Fehim Efendi kumpanyasnda ve ksa- mrl truplarda oy
nad. Cell Esad ve Salh Cim cozun yazdklar, ilk kez 6 Eyll 1910
da, Mmakyan Kumpanyasnn oynad (Selim-i Slis) piyesinde,
nc Selim rolne kmt. Zamann artlarna gre, uzun saylabi
lecek bir sre oynatlan bu piyes ve Nureddin efkatinin oyunu, halk
ve aydnlar tarafndan ok beenilecekti. Nureddin efkati, 1914de
kurulan Darlbedayie, bir yl sonra snavla ve 10 lira aylkla alnd.
Vasfi Rza Zobu, onun bu dnemde baarya ulamak iin ok al
221
222
Reid Grzapm K a d k y de doan olu Can ve gelini Aren Grzap da bilindii gibi, Devlet Tiyatrosu sanatlarm dandr.
B R AVU ALKI
Gnm zn tannm Tiyatro Sanats M cap O fluolu da eski
ve gerek b ir K adkyldr. N eden gerek diyeceksiniz? nk o
cukluk ve ilk genlik yllarn geirdii K adkyn zelliklerini unut
m am ve 1985 ylnda yaynlad (B ir Avu A lk) isim li kitabnda
yeteri kadar anlatm tr. Adndan anlayacanz gibi b u kitap, krk
yln verdii tiyatroya aid anlardr. Ancak, kitabn ocu klu u m
baln tayan blm nde, beni duygulandran 1926-1928 yllarnn
K adk y var.
Bahariye C addesinde eski H alkevi, bugnk Adliye B inasndan A ltyola ynelince, sa k old a byk ve ahap b ir konak vard ki
yerine K afkas ad verilen b ir ihan yaplm tr. B u byk yap M
ca p m anne tarafndan bykbabasnn eviydi ve ilk ocu k lu k yllar
burada gem iti. B u tarihlerde M capn O flu Dedesi, yani babasnn
babas da Y eldeirm en inde oturuyordu. Annesiyle babas ksa sren
b ir evlilikten sonra, M cap iki yanda iken ayrlm lard. Annesi Y e
gne H anm , fedakr, zeki, en erjik b ir hanm d. H ayatn olunu yeti
tirm eye adam , bu am ala ilkokul retm eni olm utu. M cap, M
hrdar lk ok u lu na verilm iti. Anlarnda, b izim bu eserde yer verdi
im iz K adky' n baz eski zelliklerine ksa ksa deiniyor: A ltyol
daki iki M uhallebici R asim ve N efis, M srlolu Bahesi, K u dili Si
nem as, H le Sinem as, Fenerbahe kulbnn beyaz b oyal lokali,
Kulbn M ehur Y n eticisi Calip Kulakszolu!
Y eldeirm eni K a ra k olu nun bulunduu C addeden, Rhtm iskele
Soka'na girince sa k olda Cem al avuun kahvesi vard. B urada
sk sk H ind h orozu dtrrlerdi. ocukluum da ilgim i eken bu
kahveyi ileten Cem al avu, m eerse M capn O flu dedesinin vekil
h arc im i... ocu klu k yllar geiyor, iine tiyatro ak dm tr
artk. 1938de Devlet K on servatu arnm stanbulda at snava giri
yor, baarl o lu y o r am a stan bu ldan seilen tek kii b ir bakas. 1941
d e yeniden snava giriyor, b u kez de kazanan tek kii M cap deildir.
1943de sinem aya ayak atyor, D ertli Pnar isim li film d e kk b ir rol
veriyorlar. 1960 ylm a kadar 60 film de oynam . D rt yllk askerlik
grevini bitirdikten sonra, annesine yardm c olm ak iin m em ur olu
y o r. Yine im dadna yetien annesi, ehir Tiyatrosu B aynetm eni
224
di. stad beni nazik ve gnl alc bir davranla karlad. Bu davra
nnda, altm yanda oyun yazm birini, yabancs bulunduu Ti
yatro evresine tantmak inceliinin de etkili olduunu sonradan an
lamtm.
Muhsin Bey, ben domadan sahneye kmt. Onu Ateten
Gmlek filminde grdm zaman dokuz yandaydm. Kurtulu Savann aclarn ve sevinlerini duyabilmi Trk ocuklarm bu film
ok duygulandrmt. Muhsin Beyin olumlu vasflar yannda sert
bir ynetici olduu sylenir ve yazlrd. Ama benim grdm Muh
sin Bey, eski skdar terbiyesinin btn kurallarna bal bulunuyor
du. Ancak bu nezaket, meslei bakmndan hibir dn vermeyecei
ni hemen sezdiriyor, sertlik sylentileri belki bu tutumundan kaynak
lanyordu.
Bu, Kadkyn yakn tarihi vesilesiyle ele aldm 1900-1950 ara
s, lkemizin en hareketli, en deiken ve kaygan bir devresiydi. Bu
devrede politikada olsun, sanat veya baka alanlarda olsun parlayan
birok isim, sessizce ya da grltl ekilde yldzlarn dt yere
kayp gitmiti. Muhsin Bey bir meslekte en az altm yl alp sebat
ederek zirveye km ve orada kalabilmi nadir insanlarmzdan bi
riydi. Onu tandm zaman hep bunu dnmtm.
226
Ali Rfat aatay (1867-1935) air Samih Rfat Beyin byk kar
dei oluyordu. yi bir eitim grd. Bu arada Trk musikisine ala
rak ud ve kemenede baarl olacak, Udi Rfat Bey diye anlacakt.
Sesi de gzeldi. bnlemin Mahmud Kemal Bey Kendisini birka ke
re dinlemi ve takdirkr olmutum. Terbiyeli, nazik bir ehl-i sanat
idi diyor. II. Abdlhamid devrinde bir ara uray- Devletde alan
Rfat Bey, sonradan mrn musikiye verecekti.
Kadky'le ilikisine gelince, hayatta bulunan olu Cafer aa
tay Beyin verdii bilgiye gre, ailesi 1904'de Kadky semtine tan
mtr. nce Yourtu Kprsn geince sol tarafta bir evde otur
mulard. Sonra Rfat Bey amlcann Libade* diye anlan ve bir za
manlar seyranyla mehur olan semtin bugn Kargadere isimli soka
nn zerinde 10-12 dnmlk bir arazideki eski bir evi alarak yk
trm, yerine bakml bahesi, havuzu, saz kk ile yeni bir bina
yaptrmt. Prensesle uzun sre bu kkte oturdu. Prenses Zehra kl
trl, nazik bir hammd. lk einden olan olu Ali Haydar Bey Cumhuriyetden sonra Galatasaray Kulbnn Ynetim Kurulu Bakam
lnda bulunmu ve Ali Sami Yen StadTnm yapld arazinin yar
dan fazlas bu zat tarafndan kulbe balanmt.
Hastalanarak tedavi iin Avrupaya giden Zehra Hanm, Mtareke
dneminde Nisde ld. Yalnz kalan Rfat Bey Nimet isimli bir ha
nmla evlenerek, Stleme Caddesinden Msrloluna kan Elmaleme Yokuunun solunda ve Sleymanbey Sokanm st ke
sinde kendi mlk olan bir eve tand. 1935de bu evde ld.
Ali Rfat Bey, Kadky'n yakn tarihinde ad geen ark Musi
(*)
230
ayr'nm
karsnda
Madenciler
isimli bir aileye ait kkte almaya balamtr. Laika hemen Cemi
yete yazdrlr. Ailesi, skdarda hsaniyede oturduundan ancak sakaili bir emektarn beraberliinde Kadky'e gidip gelmektedir. Ce
miyetin retim yeleri arasnda Udi Nevres, Sinekeman Nuri, Kemene Kemal Niyazi, Gazi Osman Paann oullarndan Piyanist Ce
mal, mehur Cemil Beyin ablasnn olu Tanbur Hikmet, Samih R
fat Beyin olu Tanbur Hatif Beyler vard. Laika Hanm Hikmet Bey
den ders alyordu. Ancak Cemiyetin paraszlk derdi srp gidiyordu.
O halde ki kira ile tutulan kk demek ve stmak mmkn olma
mt. Yeterli sandalye bulunmadmdan rencilerin zerlerine isim
leri yazl birer iskemle getirmeleri art koulmutu. Laika Hanm iki
iskemle getirmiti. Kendisi ve sakall emektar iin. Bu durumda Udi
ve Bestekr Ali Rfat Beye bavurularak Cemiyetin Bakanln ka
bul etmesini rica ettiler. Rfat Bey hem sanat adamyd, hem de zen
gin ve eli ak. Ancak ileride baz yelere ho gelmeyecek otoriter bir
kiilie sahip bulunuyordu. Bakanla getikten sonra Cemiyetde bir
hareket grld. Konserler verilmeye baland. Tanbur Cemil Bey
hatrasna verilen Cemil Konserimde iyi gelir salanm, bu para
Bat Mzii eitimi grmek zere Almanyaya giden Mesud Cemile
verilmiti. Cemiyetin konserlerine henz yurt dna karlmam
olan Hanedan yeleri de geliyordu. Kskl'ya yakn erifler Ailesine
aid kkte oturan nl Viyolonsel Virtz erif Muhiddin (Targan)
Beyin at zerinde, ba kefiyeli Cemiyete gelii nemli bir olay say
lr, sayg ile karlanrd.
Cemiyet yelerinin fesli ve arafl olarak Ali Rfat Beyin ev
resinde ektirdikleri tarih fotorafda Gazi Osman Paann olu Ce
mal, Tanbur Hikmet, Sinekeman Nuri, Hanende Mnir Nureddin, Vi
yolonsel Muhiddin Sadk, Tanbur Atf ve Hatif, Kanun Faik, Hafz
Yusuf, Hanende Arap Cemal Beyler, Piyanist Fulya, Kanun Nezihe,
Tanbur Faize, Keman Enise, Kemani Ruhsar, Ud Hayriye Haramlar
grnmektedir.
Ali Rfat Beyin, Cemiyetin mzik almalarnda baz yenilikler
yapmak istediini yukarda belirtmitik. Onun bu isteklerine kar
kanlar vard, bunlarn banda Udi Nevres Bey geliyordu. Cafer aa
taya gre iki ud stad arasnda yllardr sregelen fakat karlkl
sayg ve nezaket kurallarn amayan bir sanat rekabeti vard ve bu
anlamazlk o rekabetin bir uzants saylabilirdi. Anlamazla daha
kat kimseler karp istedikleri yaplmaynca Rfat Bey grevinden
ayrlacakt. Bakann ekilmesinden nce ferahlk duyanlar, para du
233
rumu daha da bozulunca zengin bir bakan aramaya koyuldular. Modada oturan ve sosyal almalara ilgi gsteren iftlik ve fabrika sa
hibi Sreyya Paa bu i iir, biilmi kaftand. Yneticiler adna bir
ka hanm yenin Paaya gtrd 9.10.1923 tarihli mektupta, Ce
miyetin bana gemesi ve ileri fikirlerinden topluluu mstefid kl
mas rica ediliyordu. Paa ilerinin okluunu ileri srerek teklifi ge
ri evirdi. Bu kez hanmlar Paann eine bavurdular. Nihayet 23.
10. 1923de Sreyya Paa, Cemiyet Bakanln kabul etti. Akl para
ilerine yatknd. Cemiyetin defter ve hesaplarn incelemi, ye aida
tnn toplanamadn, lokalin sekiz aylk kirasnn denmediini gr
mt. Avans olarak kiray deyince Cemiyet yeleri bakanlarna
hnerlerini gstersinler! dedi. yelerin yaptklar drt ba mamur
fasla hayran kalm, bu musikinin para getireceine inanmt. He
men Hale Sinemasnn kiracs ile drt aylk bir anlama yapt. Sinama salonu on be gnde bir gece Cemiyetin verecei konsere tah
sis edilecek, konser bana 75 lira kira denecekti. Eski, yeni hret
lerin katld konserler byk ilgi grd. Oturacak yer bulunmuyor
du. Cemiyete daha uygun bir yer arayan Paa, Mhrdar Caddesinde
sa kolda, bugnk Sular daresine gitmeden bahesi mozayk tal,
geni salonlar ve odalar bulunan bir binay kiralamt. Artk bu bi
nada verilen konserler dolup tayordu. 21.12.1924 tarihli Vatan gaze
tesinde, bu konserler hakknda u bilgi veriliyordu:
Sreyya Paanm bakanlnda teekkl eden ark Musiki Ce
miyeti, evvelki akam ikinci konserini verdi. Cemiyetin salonlar ka
milen dolmutu. Havann ok fena olmasna ramen stanbulun ve
Kadkyn eitli semtlerinden akn akn davetliler geliyordu. Kon
ser o kadar gzel ve muvaffak oldu ki ekilen zahmet ve yorgunluk
unutuldu. Eski ark Musiki Cemiyetinin (Rfat Bey devrindeki) tar
zndan bsbtn baka, ondan ok gzel bir ekil alan bu konserler
ok rabete mazhar oluyor ve olacakt. Garp Musikisini taklid ile eli
ne bir denek alarak usl tutan ef dorkestr hamdolsun ortadan
kalkmt. Konserin parlak paralarndan biri de Mnir Nureddin Bey
tarafndan bestelenen, Tevfik Fikretin Bahr- Ternedr' idi.
ocukluumda bu binada verilen bir konsere gtrlm ve ar
afl hanmlarn saz aln merakla izlemitim.
O gnlerde Gazi Paamn Mudanya'ya gelecei renilince Halk
Partisi Tekiltnn vapurla Mudanyaya gtrd Cemiyet yeleri,
Cumhurbakanna takdim edilmiti. Gazi, onlar Bursaya birlikte g
trm verilen ziyafette btn gece alp sylemilerdi.
234
240
Sanatnn lmnden sonra Rcid Gren isimli bir zat tarafndan satn
alman kk, Ocak 1987dc varln koruyordu.
Tanbur Faize Hanmm, Cumluriyetin ilk yllarnda Yeldeirmeninde Duatepe Sokanda bir ahap evde oturduunu biliyorum.
II. Abdlhamidin gzde mabeyincilerinden Faik Beyin kz ve Fahire
Fer san Hanmm Ablas olan Faize Ergin (1894-1954) grkemli bir ko
nakta bym, eitim grm, Tanbur Cemil, smail Hakk Beyler
den, Hafz Hsn Efendiden musiki dersleri alarak iyi bir tanbur ve
besteci olarak yetimiti. Bestelerinden edaraban makamnda Bade-i vuslat iilsin kse-i fafrdan, Nihavend makamnda Kz sen
geldin erketen Pek gzelsin herkesten hl sylenen arklanndandr. Faize Hanm, Ruhi Bey isimli bir devlet memuruyla evliydi.
Baz arklarnn szlerini ei yazmtr. Akamlar oturduklar sokak
tan geerken, pencerenin nnde eiyle demlendiklerini grrdm.
Belli imeye dknlerdi. Bolluk iinde doup byyen bu hanmn,
ileri yanda yoksullua dt bilinmektedir.
Duatepe Sokanda Tanbur Fahri isimli grne gre kalender
bir sanat da otururdu. Mehur Kemani ve Besteci Sadi Ilay (18981969) da bir sre Kadkyde oturmutu.
Burada, 1920li yllarda Kadkyde yaayan ve bir halk sanatkr
olarak gazino ve sahnelerde grlen Blbl Kenan anmak isterim.
Blbl Kenann ilgin bir mahareti vard. Bir fasl, bir makam pe
revinden saz semaisine kadar slkla alyordu. Ama ne al, evk ve
nefes dolu. Kimdi, nasl yetimi, hayat nasl sona ermiti, bilmiyo
ruz. Belki eski gazete ve dergilerde hakknda , be satr yaz k
mtr.
Gnmz musiki sanatlarndan Kadkyle ilikileri olanlara
gelince: Kadkyde domu, yaam veya baka bir yerde domu,
Kadkyde yaam sanat oktur. nl keman stad ve besteci Cev
det ALA (1900 - 1988) Kadkyde domu ama hi oturmam
tr. Topkap Saray Muhafz Rza Paa ile evli bulunan teyzesi, bu
yzyln banda Acbademde oturuyordu. Annesi, kardeinin evinde
243
245
247
BAT MZ SANATILARI
III. Selimin hayatna mal olan (Nizam- Cedid) denemesinden
sonra lkemizde ilk Batllama hareketlerini baar ile uygulayan II.
Malmud kavuk, krk ve entariyi kartarak Bat rnei elbise giydirtmi, Harp Okulunu, Tbbiyeyi tesis etmiti. Yenieri Ocam kal
drdktan sonra ilk Asker Bandoyu kurdurtarak 1828de bu kurulu
un bana talyan Giuseppe Donizettiyi getirmi, kendisine paalk
rtbesini vermiti. Bu giriim, yalnz bir bando kurulmasyla kalma
yacak, Trkiyenin Bat Mzii trnde ilk okulu olan Muzka-i H
myunun ve ardndan Abdlmecid ve II. Abdlhamid devirlerinde Sa
ray Orkestrasnn tesisine ve gelitirilmesine imkn salayacakt.
ZAT ARCA
Muzka-i Hmyuun yetitirdii baarl mzisyenlerden Mira
lay (Albay) Zati Arca (1863-1951) lkemizde ok sesli mzie gnl
vermi ilk sanatlarmzdan biridir.
1873de ocukken Muzka-i Hmyuna verildi. Guatelli Paadan
armoni, d Arenda Paadan* piyano dersleri ald. nce keman ve flt
almaya alm, sonra klarinetde karar klarak, devrinde bu aletin
stad saylmt. ILAbdlhamid dneminde Sarayda kurduu ve a
ltrd 60 kiilik koro ok beenilmiti. Bat mziini seven Padiah'n takdirini kazanarak rtbesi miralayla kadar ykseltildi.
Umum Muzkalar Mfettii oldu. 1918de Bando efliine getirildi.
(*}
248
Bebekde yakn zamana kadar duran krmz tulal Arifi Paa Yalsn, Bykannesi Leylya vermiti. 1961-1962 yllarnda yalnn yk
trlarak yerine Hisar apartmanmm yaplmas Leyl Hanm iin b
yk zntlere yol aacakt.
Annesi rahatsz olduundan bir Alman mrebbiye tarafndan b
ytlen Leyl, ocukluunda yaz mevsimlerini Modada eskiden me
hur Mano veya Mhrdarda ano Pansiyonunda geirmiti. Alman
Okulunda okumu, sava yllarnda okulun kapanmas zerine Ameri
kan K olejinden mezun olmutu. Piyanoya kk yada balad. Ferdi
Statzer ve Madam Vasko ile alt. 1964de Hamburgda Piyano Us
talk Kurulundan sertifika ald. Alannda srekli alan Leyl Pamir,
piyano retiminde uygulad metodla baarl olmu, almalarn
yurt dnda da srdrmtr.
Kadkyle ilikisine gelince, 1955de Haldun Tanerle evlenmesi
zerine yerletikleri leri Sokandaki bir dairede sekiz yl oturacak
lard. Daha sonra Mhrdarda denize kar Bac Apartmanna ta
ndlar. Evlilikleri 19fi8de sona erdi. Leyl Pamir 1974de Moda Dev
riye Soknda, Cimcoz Apartmannda ald dairede oturmakta ve
mzik alanmdaki alma ve aratrmalarn srdrmektedir.
Eserleri arasnda 1981de yaynlad (Mzikte Yaratcnn Gc)
1984de yaynlad (ada Piyano Eitimi) vardr.
AYEGL SARICA
Dnyaca tannm piyano virtz Ayegl Sarca, 1935de M o
dada domutur. II. Abdlhamidin mabeyincilerinden Doktor Arif
Paan olu Haan Beyin kz olan Sanatnn, baba evi Moda Cad
desindeki Arif Paa Konadr. Kk Ayegl Moda lkokulunu,
sonra High Schoolu bitirdi. Alt yanda mzie balamt. stanbul
Konservatuvarnda Ferdi Statzerin rencisi olarak yetiti. 1951'de
Paris Devlet Konservatuvanm bitirdi. 1959da dzenlenen uluslararas
Marguerite Long - Jacques Thibaud yarmasnda Paris ehri d
lm kazand.
1971de Mill Eitim Bakanl tarafndan kendisine Devlet Sanat
s unvan verildi. yl sonra Fransz hkmeti tarafndan da bir
unvanla dllendirildi. Sanat hayatnda Avrupa, Asya ve Afrikann
eitli lkelerinde konserler, resitaller vermi, uluslararas festivalle
re katlmtr.
253
KADIKY'N SPORCULARI
ayrlar, ayrlar, ayrlar... Savatan savaa koan OsmanlI Trk
lerinin atlarm otlattklar ayrlar kim derdi ki ngiltereden ithal
edilen futbolun beii olacak.
Kadkyn Moda, Kudili, Haydarpaa ayrlar, sonra bugnk
Fenerbahe stadnn bulunduu byk alan, Dereazndaki toprak a
llk... Trk futbolu bu alanlarda dodu, byd. Bir ngiliz sporu
olan futbol lkemizde X IX . Yzyl sonunda zmir, stanbul gibi b
yk ehirlere yerlemi ngilizler tarafndan oynanm ve tantlm
tr.
Ortadou ticaretini ellerinde tutan AvrupalIlar ve zellikle ngi
lizler havas, suyu, manzaras gzel, geimi ucuz Osmanl ehirlerine
yerleerek ilerini buradan yrtmeyi uygun bulmulard. ngiliz
genleri kurduklar takmlarla modern futbolu 1894de zmirde, bir
ka yl sonra da bugn ocuk parknn bulunduu Moda ayrnda
oynayacaklard. Onlar merakla izleyen Trk genleri de futbol oyna
mak iin bir araya gelecek, fakat istibdat rejiminin basksyla dal
mak zorunda kalacaklard. Yine de ilk Trk Kulpleri Galatasaray
(1905), Fenerbahe (1907) bu dnemde kuruldular. 1908de Hrriyet
in ilm, iki kulbmzn hzla toparlanarak gelimesine imkn ve
recekti.
Edebiyatmzda olduu gibi spor tarihimizde de Kadkyn nem
li bir yeri vardr. stanbulun ilk spor kulpleri X X . Yzyln banda
Kadkyde kurulmutur. 19D2de ngilizler ve Rumlar tarafndan ku
rulan ilk futbol kulbne (Kadky) ad verildi. Dz beyaz formas
nn gsnde ve kalp zerinde Kadkyn Latince yazlnn ilk har
fi (C) bulunuyordu. Kulbn ilk yllar parlak geti. 1904de balayan
stanbul liginde iki yl ampiyon olmusa da sonradan dalacakt.
256
lan Zeki Bey, Nihad Bey diye yazlrd ve devrin oyuncular byk o
unlukla bu sfata lyk insanlard.
Bedri Grsoy da ikinci takmdan yetimiti. 1927-1928 ylnda Or
taokula giderken, Fenerbahe Stadnm karsnda bir evde oturduu
nu grrdm. 1921-1928 yllan arasnda oynam ve diilik mesleini
semiti. Forvette oynad yllarda (Bele) lakabyla anlan mer
Tanyerinin bu gl takm kadrosundan vefat eden ilk futbolcu oldu
unu duydum. Santrfor Zekinin yannda sai oynayan ve sonradan
(Baydar) soyadn alan Aladdin (doumu: 1901) o dnemde Fener
bahe'nin en popler oyuncusu saylrd. O yllarda Kadkyl her
ocuun gnlnde Aladdin gibi olmak arzusu yatard. 1915-1916 sezo
nunda birinci takma girmi, 16 yl oynamt.
1918-1929 yllarnda Fenerbahe takmnn hemen her yerinde g
rev alan Sabih (Arca) Kulbn as oyuncularndan biriydi. 1922-1926
dneminde oynayan Ragp Maden, kk takmlardan yetimi bir
usta oyuncuydu. Genliinde Yeldeirmeninde, karmzdaki evde
oturur, flt alard. Yksek Ziraat Mhendisi olmu, hayatnn son yl
lar pek zntl gemiti.
Bu devrin hikyesini kapatrken, ad efsanelemi bir futbolcu
yu, Bekiri anmadan geemeyeceim.
Bekir Befet (1899-1977) Fenerbahe gen takmndan yetimi,
1915de birinci takma alnmt. Bir yl sonra Altmorduya geti. Ba
arl oyunlaryla hrete ulat. 1923de bir Avrupa turnesine kan
Galatasaray, stanbul kulplerinden birka oyuncu alm, bu arada
Bekiri de gtrmt. Bu yolculuk Bekirin Almanyada yerlemesi
ne ve spor hayatn bu lkede srdrmesine vesile olacakt. lk kez
1924de Paris Olimpiyadna katlan Trk Mill Takmnda Bekire de
grev verilmi ve ekoslovakyaya 2-5 yenilerek elenen takmmzn 2
goln de bu oyuncu atmt.
Bekir daha sonra birka kez gelerek Fenerbahede oynad. Orta
Avrupa ampiyonu ek Slavia Takm 1923'de stanbula gelmi
Trk Kulbn byk farklarla yenmiti. Temmuz 1927de Slavianm
yeniden gelmesi saland. Fenerbahe ile yapaca matan az nce,
Kulp Umumi Ktibi Ali Nacinin (Karacan) Almanyadan getirdii
Bekir stada girmi ve alklanmt. Man 18. dakikasnda Bekir'in
att bir kafa golyle Fenerbahenin nl Slaviay yenmesi spor ta
rihimizde nemli bir olay saylacakt.
1922-1923 sezonunda gol yemeden ampiyon olan Fenerbahe'nin
259
bahesinde Kudili Kulbne verdii bahvan kulbesini, yesi oldukdan sonra Fenerbaheye tahsis etmiti. 1911-1912 lig ampiyonluu bu
kulbede kutland. 1912de dzenlenen bir spor bayramnda 41 altn
gelir salanmt. Altyolda Stlcme Caddesiyle ilek Sokamn
birletii kedeki binann iki odal st kat yll 30 altna kiralan
d. zerine (Fenerbahe Spor Kulb) tabelas asld. Fenerbahenin
bu ilk resmi lokali pek dar olduundan bir yl sonra brakld. Kudi
li ayn'nda, dere kenarnda hzineye aid arsada, Kadky Uhuvvet
Kulbnn igal ettii kk ve zarif bir bina vard. Kulp, baz ha
trl yelerinin giriimi sonunda bu binann nce iki odasn, sonra
yanndaki gazino sahasyla birlikte tamamn yll 8 altna kirala
m, gazino ksmn 25 altna kiraya vermiti ki buras Hamdinin Ga
zinosu adyla mehur olacakt.
Kira yine de ar geliyordu. Sultan Mehmed Readm Bamabeyincisi Tevfik Beyin yardmyla kirann 40 altna indirilmesi ve on
yllk bir konturat yaplmas hususunda Padiahm irdesi alnacak ve
25 Mart 1915 gn lokal muhteem bir trenle alacakt. Anafartalar
Kahraman Mustafa Kemal Paa 3.5.1918 gn bu lokali ziyaret ede
rek duygularn kulp defterine yazmt.
Bu iki katl, beyaz boyal, zarif binann 3 Haziran 1932 yl gece
si, esiz hatralarla dolu mzesiyle birlikte yanmas, Fenerbahe Ku
lb iin telfi edilmez bir felket olmutur.
Fenerbahe Stadna gelince, eskiden Silhdaraa, daha sonra Fapasnayr olarak anlan bu arazi de Hazinenin malyd ve futbol me
rak balaynca yerli, yabanc genler burada da top koturacaklard.
1908 Merutiyeti'nden sonra Kadkyde kurulan {Union Club) bu ala
n yll 30 altna kiralam, etrafnn tahtaperde ile kapatlmas, ze
mininin dzeltilmesi ve bir lokal inas gibi iler 3000 altna mal ol
mutu. Futbol malar henz yeterince seyirci bulamadndan kira
nn karlanmas g oluyordu. 1915'de Union Club ad, ttihad Spor
Kulbne evrilecek ve saha da bu isimle anlacakt. Mtareke ylla
rnda malar ve dier spor faaliyetleri bu sabada yapld. Taksim Sta
d 1924'de hizmete girecekti. Fenerbahe, 1929da Mill Emlk daresin
den kiralad stada kendi adn vermi, saha ve tribnlerin onarl
masndan sonra 1932de trenle hizmete amt.
Bakanlar Kurulunun 13.7.1932 tarihli kararyla, 36.000 metre ka
261
262
KADIKYDE GALATASARAYLILAR
nceden belirttiimiz gibi, futbolun Kadkyde gelimesinde a
yrlarn etkisi vard. Fenerbahenin, mehur deyimle ezel rakibi Ga
latasaray, ilk yllarnda lokal ve saha sknts ektiinden onlar da
Kadkyn yolunu tutacakt. 195de Galatasaray Sultanisinde doan
kulbn oyuncular antrenman iin Grande Courdan yararlanrlard.
1906'da Gazhane ayrm kiraladlar. Kudili 'nde Lazarm kahvesin
de soyunup giyinirlerdi. lk lokal, 1912de 30 kuru aylkla kiralanan
ttihad Spor Kulbnn merdiven alt oldu. Sonradan daha uygun
yerler arand. Beyolu'nda iki oda, ttihad Spor Kulb binasnda bir
oda, Beyolu Balk Fazarnda Faik Beyin dkkn gibi yerlere geil
di. 1925den sonra bugnk Hasnun Galip Sokandaki binaya kavu
acak, 1938de burann sahibi olacaklard.
Gelelim Galatasarayn Kadkyl yelerine, Kulbn kurucusu ve
1 N olu yesi Ali Sami Yen (1886-1951) Kandillde domu, ocukluk
ve ilk genlik yllarn babas Byk Yazar ve Dil Bilgini emseddin
Sami Beyin Erenkyde, Galip Paa Camii yanndaki sokakda yaptr
d kkde geirmiti. Bu binann ksa hikyesini Kklerin Dram
blmnn sonunda anlatmtk. Babasnn 1904de lmnden sonra
kk satlnca Ali Sami, Cumhuriyet dnemine kadar kzkardei Samiye Hanmla Enitesi Raid Beyin Edhemefendi Caddesindeki evin
de oturdu. Galatasaray Lisesinde futbol oynamaya balayan ve Gala
tasaray kulbn kurarak ilk bakanlk grevini stlenen Ali Sami,
futbolu braktktan sonra hakemlik, antrenrlk, yneticilik yapt.
Trkiye dman Cemiyetleri ttifakn n kurucular arasnda yer ala
rak Bakanla seildi. 15 kez Galatasaray Kulb Bakanlna geti
rilmi, bu topluluun baarya ulamas iin nemli almalarda bu
lunmutur.
Yine Kulbne yllarca hizmet veren Muslih Peykolu (1905-1960)
son yllarm Modada geirmiti. Galatasaraya son derece bal olan
Divan yesi Aziz nar Bey, Feneryolunda. domu ve yaamt.
Futbolculardan Bek Burhan Atak, Kulple ayn tarihde dnyaya
gelmi eski bir Kadkyldr. Yourtu Kprsn geince sol kolda
dere kenarndaki 1 N olu evde uzun yllar oturdu. Kprnn genile
tilmesi iin ev istimlk edilince Ziverbey semtine yerleecekti.
Doma byme Kadkyl olan ve 1930-1940 yllarnda Galatasa
ray Birinci Takmnda top oynayan ve on kez mill olan Necdet Cici'
263
blmnde bahset
264
DNDEN BUGNE
1900-1950 dnemi edebiyat ve sanatlarmzdan Kadkyde otur
mu olanlarn hepsini bu kitaba alabildiimi sanmyorum. Bunlarn
arasnda Kadkyle ilikilerini bilmediklerim bulunduu gibi, bilgi ye
tersizliinden ksaca sz ettiklerim de vardr. Bundan nce ele ala
madmz aydnlardan Cell Esad Arseven (1076-1971) Kadkyde
yaam nllerin en uzun mrls olmaldr. Yz yla yakn mr
nn byk ksmn bu semtde geirmi, Merutiyetde Belediye M
drl, Cumhuriyetde Halkevi Bakanl gibi grevlerde bulunmu
tur.
Harp Okulunu bitiren Cell Esad, Sanayi-i Nefise (Gzel Sanat
lar Akademisi) mektebinde de okumutu. 1906da askerlikten ayrla
rak, Akademide retmen olmu, resim, mimarlk, sanat tarihi, ehir
cilik, tiyatro dallarnda eser vermitir. Balca eserleri arasnda Trk
sanat ve mimarlk tarihine, eski stanbula aid Trke, Franszca eser
ler, Sanat Ansiklopedisi, tiyatro dalnda aban operas ve Salh Cimcozla birlikte yazd Selim-i Slis piyesi vardr. mrnn son yllar
n Yourtu Park karsnda, vaktiyle Komik Haan Efendinin otur
duu sylenen bir kk ahap evde geirmi ve 95 yanda lmtr.
Selim-i Slis oyununu Cell Esadla birlikte yazan Salh Cimcoz da
(1877-1947) eski bir Kadkyldr. Modada ocuk bahesinin kar
sndaki kagir evi, bu satrlar yazdmz tarilde ayakta duruyordu.
Salh Cimcoz, 1908 Merutiyetinden sonra kan bir sr deersiz
mizah gazeteleri arasnda kt, bask ve karikatr bakmndan kali
teli bir dergi olan Kalem i 3.9.1908de yaynlamaya balamt. Bu d
nemde ttihad ve Terakki Frkasndan mebus seilmi, Cumhuriyet
den sonra da tek parti devrinde Byk Millet Meclisine girmiti.
lk nl ve baarl karikatristimiz Cem (1882-1950) zamannda
tutulmu olan karikatrlerini Kalem'de yaynlamaya balam, daha
265
Ailesi yz yldan beri Kadkye yerlemiti. nce Caddebostan Kadiraa Sokanda kkleri varm, 19.31de yine bu semtde skeleyolunda
yaptrdklar beton eve tanmlard.
1897de Bahriye Mektebini bitiren Ali Rza Seyfi, 1909da asker
likten ayrlmt. yi ngilizce biliyordu. Vaktiyle Ktip elebinin ba
latt OsmanlIlarn deniz savalar tarihine merak sarm Baba Oru
ve Kemal Reis, Barbaros Hayreddin, Turgut Reis gibi eserler vermi
ti. Ablas Salime Servet Seyfi de yazard, ki karde Merutiyet Devri
dergilerine yazyorlard. Ali Rza Seyfi bir sre stanbul Ticaret Oda
s'nda, Ziraat. Bakanlmda alt, OsmanlI Donanmasnn son h
retlerinden Rauf rbay, kinci Dnya Sava iinde (1942) Londra
Eliliine atannca Ali Rza Seyfiy de bir grevle birlikte gtrm
t. Londrada bir otomobilin arpmas sonucu iki baca krlm, bir
yl hastahanede kalmt. Tedavi cretini ngiliz Hkmeti dedi.
Bir yaz gecesi ge saatte, Nazmi Acarn evine gitmitim. Acar
Ali Rza Seyfi ile iret sofrasnda buldum. Anlalan erken balam,
ikisi de tam olmulard. Ali Rza Seyfi ayaa kalknca hl geirdii
kazann izlerini tayan bacaklar zerinde sendeliyordu. Sz tarihden,
edebiyattan ald. lk genlik yllarmda elime geen, Abdullah Cev
det'in kard tihad Dergisi koleksiyonunu gnlerce okumutum.
Dergide Ali Rza Seyfi ile ablas Salime Hanmn yazlar da kmt.
Ali Rza Seyfinin nl ngiliz airi W ordsworthdan yapt bir iir
evirisi aklma geldi: (Ebediyen-Asla) diye bir bal vard. Bunu Ali
Rza Seyfi'ye syledim. nce demli kafasyla kavrayamad. EbediyenAsla, bunu birka kez tekrarlad. Sonra ngilizce karln buldu ve
birden sendeleyen bacaklaryla kalkt, ellerimi pmeye balad. nsan
daki sanat aknn ne heyecanl gsterisiydi bu. Unutulmam olmak,
sanat adamnn bilinaltnda bu duygu yatyordu.
Sinema oyuncusu Turhan Seyfiolu, Ali Rza Seyfinin oluydu.
Ziya Osman Saba (1910 - 1957) Kadkyn pek muhterem ve mut.
suz airiydi. Galatasaray Lisesin ve Hukuk Fakltesini bitirmi, 1928
de Yedi Meale yazarlarna katlmt. Arkada Yaar Nabinin Var
lk Dergisine yazyordu. Kalbinden hastayd. Kadky vapurlarnda
sk rastladmz bu mutsuz airin yznde, ruh temizlii ile ektii
aclarn izleri hemen grnrd.
Tarihi Read Ekrem Kou (1905-1975) Gztepede Fahreddin Kerimin kknn yanndaki evinde kzkardeiyle oturuyordu. Sonra
268
sanatlarla
271
TEEKKR
274
YARARLANDIIM ESERLER
276
Consianttnople.
Moda, Constantinople.
Eski Kadky'den bir grnm Saint Joseph Lisesi nin karsndaki evler.
SABDULLAH F
RES
fcMs
emsettin Sami ( b y k
fo to r a f) , Nzm Hikmet
(s o ld a ), Yakup Kadri Karaosmanolu (e n s tte ),
Ahmet Haim (o rta d a ) n
l gazeteci Talha Ebzziya
Ayegl Sa
rca. erif Muhittin Targan,
Verda n. Osman Zeki ngr. (y a n d a s ra y la ), Neyzen
Halil Can. Saadettin Heper.
Refik Fersan. Nuri Duyguer.
( s tte n s ra y la ),
(A ltta ),
air Behet Yazar ( s tte s o ld a ), Vehip Ata Tanla ( s tte s a d a ). Yomtof Garti ( s tte s a d a ), iua Haym Saryano (a ltta solda),
Eczac Rfat Muhtar Sargn.
s a d a ),
ta s o ld a ).
Fenerbahe ve milli
takm kaptan Zeki
Rza Sporel ( s tte ),
Fenerbahenin
Rugby takmnn
Galatasaray' 12-0
yendii ilk ve son
karlama.
Galatasaray Spor
Kulbnn
kurucusu Ali Sami
Yen ve kzkardei
Sadiye Hanm
Fenerbaheli
futbolcu, boksr ve
idareci smet Ulu.
g A D IK E tn
1900'larda Mhrdar
DE
K A D I-K E
C O N S T A N T IN O P L E .
1900lerde Moda
<S>alut d e
^ o n s to n fin o p le .
sahneye kondu.
Y 0039
letiim: 64