ADNAN GZ

BR ZAMANLAR
KADIKY
(1900 - 1950)

GZEL KADIKY - KKLERN DRAMI

KADIKYN NSANLARI

by nhy&YesilOrdek

BABAM HSEYN HSN GZin HATIRASINA

 N D E K L E R

I. GZEL KADIKY
Kadkyn Gzellikleri ................................................................
Ve Eski Kadkyller
Kadkyn Okullar .....................................................................
Kadky Sultanisi, Ortaokulu, Lisesi
Haydarpaa Lisesi
Saint Joseph Lisesi
Kz Okullar
Kadky Vapurlar ........................................................................
ar .................................................................................................
Eczaneler ........................................................................................
Kadkyn D ok torlar...................................................................
Elence ve Gezinti Y e r le r i...........................................................
Fenerbaheye Sayg
ayrlar ....................................
Kudili ayr
Moda ayn
Uzunayr
Apollon Tiyatrosunda Darlbedayi .........................................
Kadkyde Operet Kumpanyalar
Ve teki Sinemalar
Kudili Tiyatrosunda Tuluat ....................................................
Kadky Gldrenler
Kadkyde Ak ........................................................
Yeldeirmeni .................................................................................

VI

3
8

21
29
36
41
51
60

70

79
88
96

II. KKLERN DRAMI

Osmanoullar Kadkyde ..............................................
Kadkydeki Sultanlar .................................................................
nl Kumandanlar Kadkyde ...................................................
Ahmed Eyp Paa
Ahmed Muhtar Paa
Gazi Osman Paa
Deli Fuad Paa
Gazi Edhem Paa
Son Mareal Kadkyde ...............................................................
II. Abdlhamid Devri Paalarnn Kadkye Akm ..............

105
111
117

125
127

III. KADIKYN NSANLARI

Kadky Toplantlar .....................................................................
Kadkyde Edebiyatlar ............................................................
Ahmed Rasim Kadkyde ...........................................................
Tahsin Nahid Haydarpaada .....................................................
Edebiyatlarn Kadkye Akm ................................................
Ahmed Rasimin Kadky Sevgisi ..............................................
Yakup Kadri Kadkyde ........................
Yahya Kemal erenkyde ..........................................................
mer Seyfeddin ..............................................................................
Halid Fahri emsitap Sokanda ............................................
Faruk Nafiz Kadkyde ...............................................................
ukfe Nihal ve air Arkadalar ..............................................
Nzm Hikmet'in Kadkyde Geen Yllar ..........................
Refik Halid Kadkyde ................................................................
Kadkyn Vefal airi: Salih Zeki ..........................................
Fahri Cell ......................................................................................
Ebzziya Ailesi Kadkyd e ...........................................................
Mahmud Sadk Kzltoprakd a .....................................................
Bir Eski Kadkyl: Esad Mahmud Karakurt ....................
etin Altan Gztepede .................................................................
Kadkyn Gazetesi: Akam ......................................................
Kadkyn Tiyatro Sanatlar ...................................................
Knar Hanm
Read Rdvan Bey
Nureddin efkati
Reidpaazde Akif ve Ailesi
Bir Avu Alk

143
149
153
159
162
165
172
176
180
183
185
187
193
197
200
203
204
207
209
210
211
216

VII

Kadkyn Musiki hretleri .............................; ...................

Leyl Saz Hanmefendi
Ali Rfat aatay
ark Musiki Cemiyeti
Lemi Atl
Sinekeman Nuri Bey
kte Ailesi
Kemal Niyazi
Fuad Sorgu
Mnir Nureddin Seluk
Selhaddin Pnar
Enise ve Fulya Hanmlar
Neveser Kkde
Halil Can
Osman Nihad Akn
Haluk Recai
Bat Mzii Sanatlar ............................................ ....................
Zati Arca
Osman Zeki ngr
Ekrem Zeki n
Verda n
Emine Erel
mer Refik Yaltkaya
Nurettin azi Ksemihal
dil Biret Ailesi Kadkyde
Leyl Pamir
Ayegl Sarca
ada Mzikiler
Faruk Yener
Kadky Halkevinde Mzik
Hulusi ktem
Eref Antikac
Ziya Aydmtan
Kadkyn Sporcular ............................... ...............................
Lokal ve Stad
Kadkyn ki Eski Kulb
Kadkyde GalatasaraylIlar
Dnden Bugne ............................................................................
Ve Bugn
Kltr Kenti Olarak Kadky
VIII

227

248

256

265

GZEL KADIKY

'
*

'

KADIKYN GZELLKLER
Kadky gzeldi. Cenb- Hak, stanbulun bu blgesine her yerdi
bir araya gelmemi u gzellik ve zenginlikleri vermiti:
Deniz: Marmara.
Koy: Haydarpaa, Kalam Fenerbahe koylar.
Bunan: Moda.
Dere: Kurbaaldere.
Tepe: Kkamlca.
ayr: Haydarpaa, Paaaym, Kudili ayn, Moda ayn, Uzunayr.
me suyu: Kayda, Kkamlca.
Bylece, Kadkyde tabiat gzelliklerinin birer minyatr rnei
yaratlm oluyordu.
Corafya bakmndan veya ile olarak yeri ne olursa olsun Kad
kyn hayalimizdeki snrlan yleydi:
skelede durur, yzmz Altyola evirirsek samzda Moda ve
Fenerbahe, solumuzda Haydarpaa ve Kkamlca etekleri, karmz
da da Kzltoprak ve tesi vardr. Dolunay Kayda srtndan yksel
dii zaman, Altyoldan tabak gibi grnrd. Bu snrlan iindeki Ka
dky bir ucundan br ucuna iki saatte gezebilirdi. Bundan olacak,
Kadkyde uzun sre kara tatlarna ihtiya duyulmamt. Galiba
1926-1927 yllarnda skele e Moda arasnda bir zel otobs ilet
meye balamlard. Akamlan, otobsn rtkan sesini biraz da levantanlere benzeterek:
3

 Moda, Moda! diye bard.

Yalnz atl arabalarn alt bu kk ehirde yaamann yararlar
az deildi. Bugn ehirleri zehirleyen gazlar, motor sesleri, otobs
kuyruklar, benzin fiyatlarnn sk sk art ve buna benzer dertler
yoktu. Kadkyn eitli yerlerinde atl araba duraklar bulunurdu.
skelede hal binasnn nnde, bizim semtimizde, Msrlolunda Kayda emesinin kesinde dururlard. Araba cretleri gemi za
mann artlarna gre yksekti. Ancak Fenerbahe, Gztepe gibi nisbeten uzak yerler iin arabaya bindirdi. Cumluriyet'den sonra Kad
kyde taksiler ilemeye balaynca, eski insanlar bunu yadrgamlard. Annem, otomobilden korkard. Atl arabaya binmi giderken ar
dmzdan gelen otomobili grnce Aman arabac! Otomobil geliyor
diye barrd. Arabaclar da belki mid ederek, belki de mteriyi
yattrmak iin:
zlmeyin Hanmefendi! Yaknda bu meretlerin kalkaca sy
leniyor, derlerdi,
Kadky iskele ile balar, iskelede biterdi. Sanmam ki stanbulun hi
bir semtinde iskele bu derece o blgeye hakim olsun. Bunda stanbul'a
olan balantnn deniz yolu ile salanmas balca faktr olmakla bera
ber, kaymakamlk, belediye, polis, vergi dairesi, nikh dairesi, park,
tramvay ve otobs duraklar gibi nemli odaklarn iskele evresinde
toplanmas da rol oynamt. Bu merkezileme, nfus arttka rastgele dalacak, bir gn gelecek Altyola yakn Tapu Dairesindeki bir mu
amelenin be liralk harcn yatrmak iin rhtm boyundaki bir baka
devlet dairesine gidecek ve yine Tapuya dnecektiniz.
Kadky, iskele ile balayp bittiine gre, Kadkoyllerin hayatnda
Marmarann lodosun, vapurlarn ve kaptanlarn unutulmaz bir yeri
vard. Her gn stanbula gemek zorunda olanlar lodosa almlar
d. Bu alkanl Kadky vapurlarnn usta ve tecrbeli kaptanlar
salamt. Usta kaptan, lodosta iskeleden kalknca birka dalga yedik
ten sonra Ahrkap fenerini tutturur ve su stnde kaydrmaca giderek
kardaki evleri teker teker seebilecek kadar o kyya yaklar ve en
ok gl dalgay atlattktan sonra burnunu selmetle limana e
virirdi. Bakardnz, ancak Selimiye hizasna gelmisiniz, ama boylece
en tehlikeli blgeyi atlatm olurdunuz. Sonradan byle hnerlere nem
vermeyen, verse de beceremiyen acemi kaptanlar devreye girdi. Mi
zah dergilerinde, acemi klarn bir trl iskeleye yanaamayan Kad

ky kaptanlarna 'benzetildii oldu. Bugn ard ardna yaplm dalga

kranlar, Kadkyn lodos sorununu ac, tatl anlaryla ald gtrd.
Scak bir yaz sabah, vapurdan stanbula k, hava ve iyerinde si
zi bekleyen aksilikler bakmndan tatsz ve skc olurdu. Ama sekiz,
dokuz saat sonra hi de an kalabalk olmayan Kadky vapuruna
ayak atnca, gvdenin ve ruhun bir ocuk sevinci ile elele tututuunu
sezerdiniz. Ahmed Haim, akamlan Kadky vapuruna binince sanki
gecelik entarisini ve terliklerini giymi gibi rahatladn sylerdi. ske
le meydanna ktnz m bir tatl ve bol oksijenli hava cierlerinize
dolard. Boazdan Bykamlcaya ykselen ve amlca tepesinde bir
gzel dvldkten sonra, Haydarpaa zerinden Kadkye ulaan bu
hava, yalnz burada bulunabilirdi.
Gzel Kadky, otuz krk yl iinde ok deiti.
stad Yahya Kemal, devlet dkn skdarn akam gneinin
geici klar altnda nasl bir hayal ehrine dndn anlatan iirine
Git, bu mevsimde gurup vakti, Cihangirden bak! diye balar. Siz de
mevsim ne olursa olsun bir gurup vakti Modaya gidin ve Fenerbahe
nin karsndaki yamata bir banka oturarak Kalam koyunu dou
dan evreleyen ve Kzltoprakla Gztepe arasnda kalan blgeye bakn!
Gne, yzyllarca gzelliklerini seyrettii bu blgenin .bugnk apartman mezarln yzlerine k tutulan sulular gibi aydnlatmakta
dr. Oraya gitike, olur olmaz her eye are arayan ve bulamayan bir
arkl kafasyla Burann gelecei ne olacak, gelecek nesiler bu apartman mezarln nasl ortadan kaldracak? diye dnrm. Evet ge
lecek nesiller... onlar, gen kzlk yllarnn byleyici gzelliini gr
medikleri bir yal hanmn bugnk irkinlii karsnda hibir tep
kiye kaplmayacaklardr.
OsmanlI mimarlar, Rstempaa, Yenicami, skdarda emsipaa
gibi denize yakn mabedleri yaparken, byklk ve ykseklikten ok in
celie nem vermilerdir. Gnmz inaatlar ise Kalamda denize
birka yz metre yaknlkta 10-12 kat apartman yapmak kabalnda
yarmlardr.
Eski bir efsanede, Kadky Krlerin ehri diye anlr. Gya stan
buldan nce Kadkyde ehir kuranlara, stanbul yakasnn gzelliini

grmedikleri iin krler denilmitir. Bugn hatiflere kimse inanmaz

ama hu gelecei bilite iki hin yl sonra ortaya kan bir gerek var:
Gnmzn Kadky', ehircie ve estetie srtn evirerek hu ir
kin tas ynlarnn yaplmasna izin veren krlerle, kardan baka bir
ey dnmeyen akgzlerin kurban olmutur (*).

(*)

Kahretti sumnm bir tula dalgas. / Bir damlack sema aryor ruhumun
tas.
Midhat Cemal

VE ESK KADIKYLLER

Kadky, bir Robenson adas deildi. Bir ada dnn ki tabiatn

btn gzellikleri onda olsun, ama insandan yoksun! Namk Kemal, va
tan sevgisi, vatanda sevgisidir der. Kadkyn denizi, havas, suyu gi
bi insan da gzel, aydn ve olgundu.
Bilim adamlar vard ki, yetmiinde bir ordinarys profesr, sizi
gen bir etdyen gibi nazik ve sevecen karlard. Savatan savaa aslan
lar gibi dvm eski askerler vard ki b ir tevazu rnekleriydi. Anlar
n anlatrken kendilerinden sz etmemeye dikkat ederlerdi. Gnl erleri
vard ki her an b ir yce meclisin konuu gibi sayg ve edepte oturur,
yle konuurlard. Olgun kadnlan vard ki kitaplklar okunmu ki
taplarla dolu, sohbetleri iir ve sanatla zengindi. Gen kzlan vard ki
yalnz var olan deil, gnlden ve hayalden geenleir de anlar ve k o
nuabilirdi. Ahmed H aim in Hepsi hemiredir ve yahut yr diye
vd O Beldenin kadnlarnda, acaba Kadkyl kadm lann hi mi
etkisi yoktu?
Futbolculan, tam amatr, edepli hatta utanga efendilerdi. Esnaf,
mterisine Bugn, bu mal sana veremem diyebilirdi. Mahalle beki
lerinin gzleri, gece gndz stnzdeydi ve hamal khyalra vard ki
mahallenizde yangn, evinizde hasta veya l m var, tayfasn toplar,
siz armadan yardma koard.
Bunlar sayp dkerken, Kadky akyla sekin karakterler yarat
tm sanmayn! Bu karakterleri, ismiyle cismiyle tandm kiilere g
re sraladm.
Peki, ne oldu bu eski Kadkyller diyeceksiniz!
Yukarda szn ettiim o usta kaptanlar yok mu, bu olgun ve duy
gulu insanlar bir frtnal denizde gemilerine alp gtrdler. Bize bir
hatrlama zevki kald. te bu kitap, o hatrlayn rndr.
7

KADIKYN OKULLARI
Cumhuriyetten nce, Kadkyde resm okullarn says ok azd. Bu
eksiklii biraz olsun zel ve yabanc okullar karlard. Bundan da ha
li vakti yerinde ailelerin ocuklar yararlanabilirdi. Kadkyn dar ge
lirli bir kesimi saylan Msrlolu, Yeldeirmeni, Acbadem semtleri
nin parasz ilkokul ihtiyacn Hnkrimamnda Ali emil Paamn ko
nandaki Osmangazi Nmune Mektebi karlyordu. Bu okul daha son
ra Rhtmiskele sokandaki Alman okulunun ta binasna tanacak
ve Onbirinci lkokul adn alacakt.
Bu dnemde Kadkyn en eski Trk okulu olarak Fenerbahe Sta
dnn karsnda, ahap ve harap bir binadaki Halile-i Mahmudiye isim
li zel okul vard. Kadkyn tannm ahsiyetlerinden Aziz nar
Bey (1900-1979), stanbul Ticaret Odas Genel Ktiplerinden Hayri Ce
ll Beyle bu okula gittiklerini sylerdi. Bu durumda mektebin 19. yz
yln ikinci yarsnda kurulduu anlalyordu ve eski gazetelerde buna
dair baz haberlere rastlamak mmknd.
Ancak alt yanda vardm, beni gtrdler, o tarihde Kadkyn en
tannm zel Trk okulu olan Aiyan Mektebinin ana snfna yazdr
dlar. imdi o koca okulun yerini aryorum, bir ufak iz bile yok. Altyola yakn Bestekr Dilhayatkalfa Sokandan Krtasiyeci Sokana
kn, tahminime gre mektep, bu sokaktan girilen Osmanck ve Ka
zasker sokaklar arasndaki adada ve bahe iindeki akap bir konakta
bulunuyordu. Uyank bir iadam olan mektep mdr Cevdet Bey,
belli ki Bat rnei bir okul kurmak istemi ve imkn nisbetinde d
ncelerini uygulamt. Gazetelerdeki ilnlarnda mektep (zkr ve
inas) olan ve kz, (leyl ve nehar) yatl ve yatsz olarak tamtlrd.
Yabanc dile nem veren mektebin ana blmnde o zaman iin yeni
saylabilecek uygulamalar vard. Ders dnda birtakm retici oyun
larla vakit geiriyorduk. Daha dorusu, oyunun eitimdeki yerine nem
8

veriliyor, bunun iin Batdan getirilmi aralar, oyuncaklar kullanl

yordu. Evden getirdiimiz yemei okulda yer ve ardmdan birer ezlongta uyurduk. Ana snfnn retmeni ba rtl, melek yzl bir
hanmd ve Franszca biliyordu. O tarihte stanbul Operetinde oyna
yan ve daha sonra ehir Tiyatrosuna geen Refik Kemal (Arduman)
da gen bir retmen olarak yabanc dil dersi veriyordu. Bir sabah ge
kalmtm. Kemal Bey beni Bonjour Monsieur le Corbeau! diye kar
layarak snf gldrmt. Ce kalyordum, nk evimiz epey uzak
t ve beni her sabah evden biri mektebe gtryordu.
O srada brahimaadaki beyaz kknde (sonradan Anadolu Lisesi)
oturan ehzade Ziyaaddin Efendi, oullar Nzm ve Fevziyi getirip bu
mektebe yazdrmt.
Kurtulu Savann en kritik ve hareketli dnemini kapsayan 19201921 yllarnda, okulda savan izleri duygusal da olsa her zaman sezdir
di. Bunun en belirgin rnei, bahede sylediimiz marlar ve sava tr
kleriydi. Geri stanbul igal altndayd. Ama havada, ocuklarn bi
le sezebilecei bir zafer esintisi vard ve mar sylerken avazmz k
t kadar barrdk. Bir gn ders srasnda bir karikatr izerken
retmen tarafndan yakalanmtm. Karikatrde eee ters binmi
ba tal bir adam, bir Trk askerinin nnden kayordu. Hocam
Bu adam kim? diye sordu. Yunan Kral Konstantin! dedim. Gaze
telerde sk sk kan Konstantinin dazlak kafal ve kocaman kulakl
karikatrn izmek kolayd ve tannmas iin stne adm yazmaya
gerek yoktu. Hocann beni sust yakalamasyla snfa ken sessiz
lik, Konstantinin ad duyulunca birden onun da katld alayl bir
cokuya dnm, sonradan olay duyan babam, bunu gnlerce dost
larna anlatmt.
Aiyan okuluna gittiim son yl iinde sekiz, dokuz yanda gzel
yzl, zeki bakl bir ocuk geldi snfmza. En durgun anlarnda
bile muzip bir glmseme kvrm vard dudaklarnda. Sanki yapt
muziplik az sonra meydana kacak ve herkesi artacak gibi bakard
yznze. Ama onun en sempatik yan, yaman bir oyunbaz oluuydu.
Defter, gazete ktlarn bker, katlar, yalnz kayk, gemi, czdan de
il akla gelmedik eyler yapard. Az zamanda hepimizi kendine bala
mt. Ama o yl sonunda ayrldk. Aradan uzun yllar geti. Ara sra
Kadkyde rastlardm ona, tanmazd beni. Her seferinde yanma yak
lap o tadna doyamadm kt oyunlarndan bir kan yapmasm
rica etmek isterdim. Ama ekingen ve ok resmiydi bizim neslimiz.
htiyarlkta biraz daha girgin olmalym ki bir gn Fenerbahede ya9

kaiadm bu arkada. Aradan elli yldan fazla zaman gemiti. Hatr

lattm Aiyan mektebinde arkada olduumuzu ve hemen eskiden yap
t kt oyunlarndan sz atm. Bir gazete bulsam verecektim eline.
Ne yazk ki unutmutu o eski hnerini. Bizim kaderimiz byledir ite,
krk yl hayal ederiz de bir ey gemez elimize.,,
Aiyan Mektebi, iinde bulunduu paraszla dayanamad ve kapan
d. Beni, Yeldeirmeninde evimize ok yakn bir okula verdiler. Rhtmiskele sokanda bugn Onbirinci lkokul olan bu bina, Birinci Dnya
Savandan nce Almanlar tarafndan kendi sluplarnda ina edilmi
ti. Benden dokuz ya byk aabeyim Yusuf Kenan, bu okulda ilk
renime balamt. Ancak savan sona ermesiyle Almanlar okulu b
rakp gitiklerinden, Mtareke dnemindeki politika deiikliine uyu
larak bu binada Osmanl-ngiliz mektebi almt. Okulun kurucusu
ngiliz Muhipleri Cemiyetini kuranlardan bir gz sakat Niyazi Bey
di. Gya okulda ngilizce retime arlk verilecekti. Burada ksa bir
sre kalm olmalym. Zaferle beraber ngiliz Muhipleri Cemiyeti gibi
Osmanl-ngiliz Mektebi de toz olacakt. Bu okuldan kalan tek hatram,
zamann nl Boksr Zeynel Beyin jimnastik hocamz olmasyd.
Zeynel Bey, Mtareke dneminde ringde bir Rum boksrn dvme
siyle mehurdu.
Ad geen okulun bulunduu Rhtm skele Sokandan Karakolhane Caddesine doru yrynce hemen solda Eglise du Rosaire isimli bir
Katolik Kilisesi ve ona bitiik Sainte Euphemie Fransz Kz Okulu var
d. Karakolhane Caddesinde, Saint Joseph Lisesinin ubesi saylan
Saint Louis lkokulu bulunuyordu. Bu cadeden Haydarpaaya iner
ken yokuun sandaki Musevi lkokulunda da Franszca retim yap
lyordu.
Grlyor ki, Kadkyn Yeldeirmeni gibi orta halli bir semtinde,
Cumhuriyet'den nce Trk okulu bulunmad halde, ikisi Fransz,
biri Alman byk ve gsterili okul ina edilmiti. Bunun balca
sebebi, bu semte Mslman Trklerden baka aznlklarn da yerle
mi olmasyd.
Emperyalist devletlerin birka yzyldan beri Yakm ve Ortadou'da
izledikleri szma ve smrgeletirme politikasna gre, szdklar lkede
nce gayrimslimleri ele alyor, bunlarn youn olarak yaadklar bl
gelerde kilise ve okul ina ederek, din ve kltrlerini alamaya al
yorlard. Bu ortamda yetitirilen genlerden bir ksmnn o devletlerin
kar ve politikalarna yararl olabilecekleri dnyann birok yerinde
10

denenmi ve_ olumlu sonular alnmt. lkemizde yabanc okullar ge

litike o ehirdeki para durumu elverili ve yabanc dile nem veren
Trklerin de ocuklarn bu okullara gndermeye zen gsterdikleri
grlecekti.

KADIKY SULTANS ORTAOKULU LSES

Haydarpaadan Pendike kadar Anadolu yakasnda, ortaretim se
viyesinde Trk okulu olarak ina edilmi en eski yaplar, Kudili-Yourt
u Caddesi zerindeki karlkl binalardr. Kzltoprakda camii ve
kk bulunan II. Abdlhamid devri Maarif Nzrlarndan Zhd Pa
a tarafndan ina ettirilen bu binalardan Fenerbahe Stadna bitiik
olan 17 numaral bina 1899da, kar sradaki 6 numaral bina 1901de
yaptrlmtr. Gnmze kadar retim derecesi birka kez deitiri
len Okulun 1984-1985 Yllna ve Okul Mdr Yemliha Beyin verdii
bilgiye gre, ilk bina 1900de Hamidiye Erkek Rdiyesi (Ortaokulu),
kinci bina da 1902de Kz Rdiyesi olarak retime almtr.
1908 Merutiyetinden sonra okullara (Nmune Rdiyesi) ad veril
di. Cumhuriyetten sonra orta mektep olarak hizmetini srdren okul,
1930lu yllarda lise oldu. 1950de yine orta okul olarak kz, erkek
rencilere ald. Bahede ina edilmi olan yeni bina 1982-1983 retim
ylnda Kadky Lisesi olarak hizmete girecekti.
Cumhurbakan Kenan Evren, 1933 ylnda Balkesirden gelerek Oku
lun lise I. snfnda bir yl okumutu. 4 Haziran 1982 gn ziyaret et
tii okulun defterine bu hatrasn yazm ve okul mdrnn teklifi
ile 5 Nisan 1983 gn tarih okula (Kenan Evren Lisesi) ad verilmi
tir.
1926-1927 renim ylnda, Kadky Orta Mektebinin 1.snfna yazl
mtm. Mektebin aydnlk bir ortam, tecrbeli bir retmen kadrosu
vard. Kadky lesinin orta retim derecesindeki bu tek resm oku
lu, Pendikin Dolayoba Kyne kadar ok geni bir blgenin ihtiyac
n karlamaya alyordu. Yine de snflar ok dolu deildi. Bunun
balca sebepleri, sava sonrasnn nfus azl olduu gibi, ilkokulu
bitirmi ocuklarn bir ksmnn renimi yarda brakmasyd.
Bu yllarda okul mdr, Kadkyde popler bir hret kazanm
olan Niyazi Tevfik (Ykselen) Beydi. Orta boylu, imanca, hafif peltek
ve grltl konuan, barmay ve sevdii konularda abartmay seven,

11

sevdiren bir maarifiydi. renciler zerinde etkiliydi ve sulu buldu

u ocuklar dverdi. Bir gn, renciyi dvmeden ktisb- kuvvet
edeyim diyerek ceketini kardn ve gmleinin kollarn svadm
hatrlyorum. Ancak pataklanan ocuun umursamaz haline baklrsa
bu dayakta da bir abartma pay olmalyd. Bu okulda sekiz yl Trke
retmenlii yapan Halid Fahri Ozansoy anlarnda, Niyazi Tevfik Bey'
in iddet gsterilerinin perde arkasn yle anlatyor: Niyazi Tevfik
Bey hemen btn ders aralarm ve le teneffsn retmenler oda
snda geirirdi. O anlatr, biz sadece dinlerdik. Ara sra baheye indii
ve baz rencilere haykrd olurdu. Fakat her haykr sonunda, k
sa ve iman vcudu iinde puflayarak, kpkrmz bir yzle tekrar bi
zim odaya kar ve daha kapdan girer girmez:
Vallahi! derdi, bu yabanc hiddet bir gn beni boacak.
Niyazi Tevfik Bey, bizim snfn Malmata Vataniye yani Yurt Bilgi
si dersine girerdi. Bazen dersi keserek rencilerine hayat yolu hakknda
tler vermekten holanr di. Baarya ulamak iin yabanc dil ren
memizi art koard. Kendisinin yabanc dil bilgisi sayesinde okul d
nda ok para kazandn, akam eve dnnce pantalon ve yelek cep
lerinden bir sr para ktn bizi etkileyecek jestlerle anlatrd. Ya
banc nllerin isimlerini atlatarak sayp sylemeyi sever, bunun iin
Raphael Sanzio, Rembrandt, Van Dyck gibi tnlayan, grltl isimleri
seerdi.
O yllarda lkeyi yneten tek partinin mutemetlik ad verilen Kad
ky le Bakanln ele geirmiti. Yerine gz diken rakiplerini nasl
silip sprdn anlatrken, tek parti dzeninin ser verip sr verme
mek prensibine aldrmazd ve bir gn boboazl yznden bu nem
li makam kaybedecekti.
Aradan yllar geti. O yalanm, ben de yolu yarlamtm. Ara sra
Kadky ars'nda karlardk. Yzlerce defa yalnz isim deiti
rerek ynelttii bir soruyu o gr sesiyle tekrarlard:
Naslsn Adnan Efendi olum?
Ben, o gnk sosyal durumumu ayrntlaryla anlatmaya balarken,
O gzne ilien bir baka eski rencisine doru yrrd:
Naslsn Fettah Efendi olum?
Fakat gerekten dert dinleyen, adeta dinlemeye gnll olan bir okul
mdr ile tanmak erefini elde etmitim. 1936-1940 yllarnda Ka
12

dky nc Ortaokulunun mdrln yapan Rdvan Bey iri yar,

pek nazik, eski deyimle hatrnaz bir kiiydi. Herkesin derdini dinleme
ye o kadar istekli grnrd ki elinizi bir sre scak avularnda tu
tar, gzlerinizin iine bakarak Devlet dairelerinde ve zellikle Maarifde
yaplacak bir iiniz olup olmadn sorard. Bu soruya kar hemen
sylenecek bir i bulamazsanz bu nazik adam krmak endiesiyle z
lrdnz. Evet dert sorar, renir, bu amala sizi be kez okula ve
ya ilgili olduu baka yerlere arr, bu aratrmalardan ounlukla
olumlu sonu alnmasa da o yine sormaya devam ederdi. Rdvan Beyin
bu merak, rencilerin muzip ve acmasz ortamnda (Marko Paa)
diye anlmasna sebep olmutu. yi adam olmann snr yoktur. Marko
Paa gerekten yardmsever bir insan olabilmise, asl onun Rdvan
Bey diye amlmas gerekirdi.

HAYDARPAA LSES
1934 ylnda, Kadky-skdar lelerini birletiren Tbbiye Caddesi
zerinde ve Tp Fakltesinin boaltt binada, bu iki ilenin anna
lyk byklkte Haydarpaa Lisesi retime almt. Hznl bir
grn olan bu caddenin balca zellii zerinde ev, apartman gibi
binalarn bulunmaydr. Ele aldmz dnemde Haydarpaadan Duvardibine kadar yrnrse caddenin sanda ntaniye Hastahanesi,
Asker Baytar Okulu (imdi Sanat Enstits) o tarihde Tp Fakltesi
ne bal olan bugnk Nmune Hastahanesi ve birka isim deitiren
sivil Baytar Okulu vard. Solda ise geni bir alan kaplayan Haydarpaa
Asker Hastahanesi, Tp Fakltesi binalar ve Selimiye Klasna ait
meydan ve kk yaplar bulunuyordu.
Yksek pencere ve tavanlar, geni odalaryla byk fakat ahenksiz
bir bina sayabileceimiz Tp Fakltesi, II. Abdlhamid devrinde ina
edilmi ve sylentiye gre o dnemde aralarnda hrriyeti genlerin
bulunduu tp rencilerinin sktklar zaman yakndaki ngiliz Me
zarlna snabilecekleri konusunda verilmi bir jurnal zerine, fa
kltenin retime almas bir sre ertelenmiti.
1930lu yllarda, retim yelerinin ounlukla kar yakada otur
mas ve stanbul hastahanelerinden yararlanlmas gibi sebeplerle fakl
te stanbula tanacakt.
Hardarpaa Lisesi, geni ve tannm bir retim kadrosu ile gn
dzl ve yatl olarak hizmete girdii zaman byk bir ihtiyac karla13

initi. Okulun mdrlne, Lozan Konferansna katlan heyette grev

li bulunanlardan Safvet av getirilmiti. retmenler arasnda mehur
corafyac Faik Sabri Duran, air Behet Yazar, Muvaffak Benderli, Ce
mil Sena, Efltun Cem Gney, Biyoloji retmeni Adem Nezihi, Fiziki
San Kenan ve Demokrat Sabri, Kimyac Abdlkadir ve bakalar
vard.
Eyll 1938de Haydarpaa Lisesinde, dardan lise bitirme snavla
rna girmeye balamtm. Bir an nce i bulabilmem iin balca ar
tn lise diplomas olduuna inanyordum. Bu tarihde bir kanun dei
iklii veya baka bir formalite, lise mezunu olmayan memurlarn bir
ksmn, diploma elde etmek iin lise kaplarna srklemiti. Bu yle
skc bir zorlama olmutu ki Son Posta gazetesinde, yanlmyorsam
yazar Muhiddin Birgen bu karar aleyhine bir kampanya am ve yaz
d makaleler Ankarada tepki ile karlanmt.
Byle bir ortamda Haydarpaa Lisesi koridorlarna girdiim zaman
imtihan kaplarnn nnde yalan 30-40 aras kimisi ok k, kimisi
ok cidd bir grupla karlaacaktm. Bunlar, dardan lise bitirme
imtihanlarma giren kiilerdi ve aralarmda nemli memurlar, banka
yneticileri vard. lerinden birka okula taksi ile gelip gidiyordu.
Bir bankac Yusuf Bey vard ki retmenlerden birine kzm, ayana
giydii taban yksek iskarpini gstererek kstaha Onlar, u ayakka
bya verdiim para kadar aylk alamazlar! diye yksekten atyordu.
Gentim, uzun sre okul hayatndan uzak kalmtm. Biraz da mizah
lk yanm vard. O yllarda Akam gazetesinin en Yazlar sayfas
na mizah manzumeleri yazyordum. lk kez grdm bu renci az
manlar beni ok ilgilendirmi, elendirmi ti. Dardan imtihana gi
renler arasnda hemen samimi olduum bir arkada da bulmutum
kendime: Sonradan Ankara Radyosunun gzde spikeri olan ve birka
ehirde radyo mdrl yapan Kemal Kaltaolu, ailesinden uzak, s
tanbulda keyfince yaayan sempatik bir genti. Boazna da dkn
d. Lisenin bodrum katnda rencilerle dolup taan bir kantini vard.
Sonradan Bahariye caddesinde muhallebici dkkn aan becerikli biri
tarafndan iletiliyordu. Kantinde, Kemalin ikram ile istavrit tavas,
i pilav yemi ve zerine vine kompostosu imitim. Evimizde hep per
hiz yemekleri pitiinden bu mn ok houma gitmiti.
Felsefe grubu snavna girmek iin snf kapsnda bekliyorduk. D
ardan imtihana girenler, lisenin snfnn derslerinden snava eki
liyorlard. Bizim kalantor arkadalardan biri bu ders grubuna ait be
14

kitabn birarada bulunduu kocaman cildi elime tututurarak Mirim,

unu oku da hatrlayalm! dedi. Ben ilk iki sayfay okuduktan sonra,
rastgele bir baka blme atlarken o sinirlenerek Ne yapyorsun
diye kt sray bozmayalm! ve be dakika sonra snava gir
di.
Bir baka gsterili gen, her halde Adanal bir zengin ocua olma
lyd, ayn renkte ciltlettii sekiz, on ders kitabn kucaklam imtihan
kapsnda bekliyordu. u son snav vereyim -dedi- andolsun bu ki
taplarn hepsini para para edeceim! ve sras gelince kitaplar bize
emanet ederek ieriye girdi. Sonra sevinle km, baarsn mjde
lemiti. Baktk, kitaplar yklenmi gidiyor. ocukluum tuttu. Ya ye
minin ne olacak? dedim. Duraklad. Kitaplar paralamaktansa paraya
evirmeyi yelemi gibiydi. Onuruna yediremedi, kaln kaln ciltleri
yerinden zplayarak yrtarken kt kt bana bakyordu.
Haydarpaa Lisesinin imtihan kaplarnda geen olaylardan birinin
zntsn uzun zaman yaamtm. akaklar krlam, rengi kak,
para durumunun iyi olmad her halinden belli bir aile babasyd.
Fizik ve kimyadan be imtihana girmi, hepsini kaybetmi, retmen
lerin ona taktklarn iddia ediyordu. imdi son imtihan hakkn kulla
nacakt ama o kadar morali bozuk, o kadar dermanszd ki... Kitabm
verdi, beni yoklayn dedi. Rastgele atk sayfalar, ne sorduksa akr
akr cevabm verdi. En son, Faraday kanunlarn sormutuk, su gibi
ezberlemiti. Sras gelince girdi ve az sonra karak srtm duvara da
yad. Yznn rengi, toprak altmdan karlm b ir cesedi hatrlat
yordu. eride, Faraday kanunlarm sormular, tek satr cevap vereme
miti. O tarihten sonra bizim imtihan dzenimizde bir bozukluk oldu
una inanm, ama bu yanln nerelerde olduunu bulamamtm.
1944de stanbul Sanayi Birliine memur olmutum. Bir gn sa
nayiciler toplantsna, imtihan kapsndan ceset gibi karlan o ada
mn da geldiini grnce ardm. Byk bir fabrikann muhasebecisi
olmu, rengi dzelmi, kendine gveni artmt. Masaya yumruunu
vuruyor, akr akr konuuyordu. Oh! O imtihan gnnden sonra, onun
hemen ldn sanm ve hatrladka zlmtm. imdi byle dip
diri karma knca, iki yakasna yapmak Be adam! Madem ki by
le bir meslein vard, ne gerek duydun Faraday Kanunlann ezberle
meye? diye barmak istedim. Yeni memur olmutum, sustum. Yine
bir bozukluk var imtihan dzenimizde diye dndm. Daha sonra,
Edebiyat Fakltesinde nl Profesr Petersin Tecrb Psikoloji ve
Sadreddin Cellin Didaktik derslerini izlerken bu bozukluun unsurla
rn anlar gibi olacaktm.
15

SANT JOSEPH LSES

Kadky tarihinde, bu okulun nemli ve olumlu bir yeri vardr. Yeri

szcn, iki anlamda kullandm. Arazi ve bina olarak, kltr kurulu
u olarak. Ama nce Fransann, tarihimizdeki yeri hakknda birka
sz sylemek isterim.
Osmanl Trkleri, Batda Dost Hristiyan Devlet imtiyazn, en az
yzyl boyunca Fransaya tanmlard. stek bizden deil onlardan
gelmi, biz dostluk tuzana drlmtk. Gl rakipleri Alman m
paratorluuna kar, Kanun Sultan Sleymann devletine snmakla
ie balam, bu tutumlarndan politikada olduu gibi ekonomi alann
da da yararlanmlard. Fransz tarihisi Albert Vandal 18. Yzylda
Osmanl lkesi, Fransaya zengin bir smrgenin verebilecei nimet
leri salyordu, -diyor- Hem de bir smrgenin ykleyecei klfetlere
gerek brakmadan.
Fransa, Osmanl Devletinin gsterdii dostlua, salad karlara
ihanet etmiti. Trkleri, Avusturyaya kar kkrtr, sava knca ya ta
rafsz kalr, ya onlar desteklerdi. Avusturyaya kar at SaintGotthard seferinde ve Venediklilere kar yrtt Girit Savanda
Franszlar dmanlarn yan banda gren Fazl Ahmed Paa, Fransz
Elisine krken Fransa hep dostluktan sz eder ama dmanlar
mzn yannda yer alr diyecekti.
Tanzimat dneminde, Osmanl devleti Batya yaklarken ilk pence
re Parise ald. lk kez bir Avrupa dili rendiini bildiimiz Padiah,
Abdlmecid Franszcay semi ve ocuklarna da bu dili retmek is
temiti. 1867de Avrupada geziye kan ilk Osmanl Padiah Abdlaziz,
nce Fransa mparatoru nc Napoleonun konuu olarak Parise
gitmiti. 1868de alan Galatasaray Sultanisi, Trk ve Fransz dilleriy
le retim yapyordu. Osmanl mparatorluunda yaayan bir ksm
gayrimslimlerin yar aydnlar da yabanc dil olarak Franszca ren
meye alyorlard. te Saint Joseph Lisesi bu ortamda kurulacakt.
Beyolu evresinde ticaretle ilgili ailelerin ocuklarna Franszca
retmek istediklerini gren birka frre 1857de Beyolunda, mam Sokanda bu ihtiyaca cevap verecek bir yurt amlard. Bunlardan
Frre Vauthier, bir okul binasna sahip olarak kiradan kurtulmak iin
yer ararken 1863de Modadaki byk araziyi ok uygun fiyatla satm
almak imkmn buldu. Beyolundaki yurt binasnn dar gelmesi ze
16

rine okul, yine Modada kiralanan bir otel binasna tand ve 1869 y
lna kadar burada alt. 1870'de Beyolunun te ikisini yakan byk
yangnda mam Soka'ndaki yurt binas ksmen yannca, Modadaki
arazide o retim ylma yetiebilecek basit bir binann yaplmasna
karar verilmi ve 16 Austosta ta temel zerine ahap iki katl bir ya
pnn inasna balanlmt. O yl, nemli olaylar yaayan Fransa, 19
Temmuzda Almanya'ya sava am ve Fransz ordusunun 2 EylTde
Sedan'da bozguna uramas zerine III. Napoleon esir derek tah
tn kaybetmiti.
Kasm 1870de yapm tamamlanan geici okul binas retime al
d. Gsterilen ilginin artmas zerine bugnk binalar oluturan plamn
uygulanmasna geildi. 20. Yzyl bamda okulun 300 rencisi vard.
1903de bir ticaret enstits kuruldu. 19Q6da renci says drt yz
bulmu ve Yeldeirmeninde ube olarak Saint Louis Okulu almt.
Bir yl sonra yeni okul binasnn yapm tamamlanm olacakt. 1912
Balkan Savanda okulun bir ksm cepheden gelen yarallarn bakm
iin Kzlay'a verildi. OsmanlI Devletinin 1914de Birinci Dnya Sava
'na katlmas ve Fransa ile sava halinin balamas zerine okul 1919
ylna kadar kapal bulunacakt.
ocukluk yllarmda, Saint Joseph Lisesi geni baheleri, oyun ve
spor alanlar, bostanlar, Kalam Koyuna inen yolu ile Kadkyn en
sekin okuluydu. Matematik ve Fen derslerine arlk vermesiyle tannan
Okul, ok sayda Trk aydm yetitirmiti. Giderek yabanc retmen
lerin says azalm, fakat devreye giren Henri Matalon, Yom tof Garti
gibi yerli retmenler, okulun matematik ve fen derslerindeki baar
sn srdrmlerdi.
Saint Joseph Lisesi'nin Trk Mdr Vehip Ata Tanla (Doumu:
1898) bu okulda 26 yl, Haydarpaa Lisesi'nde felsefe retmeni olarak
29 yl alt. 1923de Kadkye yerlemiti. Elli yl Trk Maarifine hiz
met eden bu deerli zat, gnmzde Kadky'n en kdemli maarifisi
sayabiliriz.

KIZ OKULLARI
Kadky kzlar, okul bakmndan erkeklerden daha ansl olmu ve
semtimizin en gzel yerlerinde, bakml baheler iindeki tarih kk
lerde gndzl, yatl olmak imknn bulmulardr. Bu okullar, Gz
tepe'de Rdvan Paa kknde kurulan Erenky Kz Lisesi, Kz-ltop17

rakda Zhd Paa Kkndeki Kz Ortaokulu, Acbademde Ahmed

Ratip Paa kkndeki gndzl, yatl amlca Kz Lisesidir.
Erenky Kz Lisesi, 1916da (Erenky Leyl nas Sultanisi) adyla
kurulmutur. 1906da stanbul ehremini Rdvan Paann bir cinayete
kurban gitmesinden sonra, merpaa Sokamn sol tarafndaki kk
Mabeyinci Faik Beye satlm, ondan da Maarif1Nezareti 7.500 altma
satn alarak bu okulu amt. Bina bir sre sonra ihtiyac karlama
dndan mrepaa Sokann sa tarafndaki V. Muradm kz Hatice
Sultann kk satn alnarak okulun yatakhane blm yapld.
1943de Rdvan Paa kk bir kaza sonucu yandnda lise, bir sre
retime ara vermek zorunda kald. Yeniden ina olunan okul binalar
1954-1955 ders dneminde ald. Bu kez Rdvan Paa kk yerinde
yaplan bina yatakhaneye, Hatice Sultan kk yerine yaplan bina
da snflara tahsis edilecekti.
Kadky tarihinde nemli bir yeri olan Erenky Kz Lisesinin, yeti
tirdii ok saydaki gen kzlarla, Trk kadnnn sosyal hayattaki yerini
almas dnemine katks byktr. Bu hizmet, okulda uzun sre ede
biyat retmenlii yapan Tahsin Nejad zdlerin szlerini yazd, Za
ti Arcann besteledii
Erenky Kz Lisesi irfan kayna,
Odur bize bilgi, salk, sevgi buca,
diye balayan marta dile getirilmitir.
amlca Kz Lisesi, II. Abdlhamidin gzde vezirlerinden Hicaz Va
lisi Ahmet Ratip Paann 1903de Acbadem caddesinde yaptrd gzel
kknde kurulmutur. 1915 ylnda Maarif Nezareti tarafndan satm
alman binada nce bir kz numune mektebi alm, ertesi yl (amlca
Leyl nas Sultanisi) ad altnda yatl kz lisesi hizmete girmitir.
Cumhuriyetken sonra bir ara kz ortaokulu haline getirilen bina, 1939
dan itibaren lise snflarnn almasyla bugnk durumuna ulam
tr. Acbadem ve Kkamlca, uzun sre Kadkyn tenha ve vas
tasz bir blgesi halinde kaldndan, eski renciler bu tenhaln okul
iin yararl olduunu sylemektedir.
Cumhuriyetken kinci Dnya Savana kadar geen zaman, romantizmin yine de etkisini srdrd yllard ve bu okullarn romantik,
duygulu, edebiyat ve sanat merakls rencileri az deildi. imdi Bo
vakitlerimizi deerlendirmek iin kitap okurum, sinemaya giderim di18

yorlar. O yllarda kitab ok sevdikleri iin ve bulduklar zaman has

ret giderir gibi bir solukta okurlard. Bulduklar zaman diyorum, o yl
larda dargelirli aileler glkle kitap satn alabilir ve ele geen bir ki
tap, bazen birbirlerini tanmayan kimseler arasmda elden ele dolar
d. Bu kitap merak, devrin kzlarm her konuda konuabilir bir sevi
yeye getirmiti.
Cumhuriyet sonrasnda biri romanc, biri air iki edebiyat kz
renciler zerinde uzun zaman etkisini srdrmt: alkuu yazan Read Nuri, Suda Halkalar airi Faruk Nafiz. Bir gn bu iki edebiyat
mz bir arada, Kadkydeki Kz Liselerinden galiba Erenky Lisesini
ziyaret ettikleri zaman, okul bir bayram havasyla dalgalanm, yazar
lar evreleyen kzlar yzlerce resim ekmilerdi. Hl saklayanlar var
sa gzleri yaarmadan o resimlere bakmalar kolay deildir.
Eski ( Yedign) dergisinin idarehanesinde tandm Faruk Nafiz
Beye bu hatramdan sz aarak O devrin kzlar Read Nuri Beye si
zin gyab klarnzd dediim zaman, stad o babacan haliyle bir
kahkaha atm ve bu gyab aklarn hi de safalandrc bir ey olma
dn sylemiti.
Kadkyde en tannm yabanc kz okulu Moda caddesiyle Cem so
kann kesindeki Ntre Dame de Siondu. Saint Joseph Lisesi gibi
bu okul da semtdeki gayrimslim aile kzlar gz nnde tutularak
XIX. yzyln ikinci yarsnda alm olmalyd (*).
Ortadouda kurulan birok benzerlerinde grld gibi bu okulun
karsnda da bir Katolik kilisesi yaplmt. X IX . yzyln ikinci ya-'
nsmdan sonra Fransada ounlukla iktidara gelen Radikal Sosyalist
kkenli partilerin balca ilkelerinden biri olarak, kilisenin okullar
zerindeki basksnn kaldrlmasna nem verilmi ve bunda baarya
ulalm olduu halde yurt dna kan frerelerle soeurlerin zellikle
Ortadouda kurduklar okullarda gttkleri okul-kilise birlii, bir ba
ka deyimle okulu kilisenin amalan yolunda kullanma ilkesi, Fransz
hkmetlerince himaye edilmiti. 20. yzyldan sonra Dame de Sion
okuluna verilen mslman Trk kzlarnn says gittike artacakt.
Eski Modal Talat Hamdi Cendin verdii nota gre, Birinci Dnya
Sava srasnda, hkmete el konan okul binasnda bir Darleytam
(yetim ocuklar okulu) ald. Mtarekeden sonra yine Fransz kz
okulu olarak almasm srdren bu bina, 1936-1937de Maarif Vek(*)

Harbiyede bu ad tayan okul, 1856da almt.

19

leti tarafndan 38.000 liraya satn alnarak burada bir kz sanat ens
tits kurulmutur. Daha sonra yeniden ina edilen binalarda bugn
k (Kadky Kz Meslek Lisesi) retime balam bulunmaktadrKadkye uzun yllar hizmet veren Kzltoprakda eski Zhd Paa
Konandaki Kz Ortaokulunun Mdr Feridun Bey de tannm bir
maarifiydi. Yurt Bilgisi dersine girerdi. rencilerin okul iinde ve
dndaki durumlar ile ilgilenir, dikkatini eken bir olay oldu mu
btn rencileri okulun ilk katmdaki byk salonda toplantya a
rr, kendisi de sal sollu iki merdivenin birletii ikinci kattaki bal
kondan konuurdu. Uyanlarn tatl sert sraladktan sonra bir gelenek
haline getirdii trknn bir azdan okunmasn isterdi. Bu trk
Hay dah dah ata binesim geldi Yan gresim geldi! diye ba
lard.
Feridun Beyin, bugn Kadkyn eskilerinden sayabeceimiz g
zel ve gler yzl bir olu vard. Bir ara Haydarpaa Lisesi kaleminde
alyordu. Klar, Smerbankn kesme ad verilen ar lacivert ku
mandan uzun bir palto giyen bu gencin yznde ebed mutlulua
ulam bir insann srekli glmsemesi vard. Yllarca onu hep by
le glerken grm ve bu rahatln srlarn sormak hevesine be
kaplmtm. Ama son rastlaymda o kadar ypranmt ki glm
yordu artk... Zaman, Kadky gibi onu da ezip gemiti.

20

KADIKY VAPURLARI
Bu syleimizi, Kadkyn hayat ve gelimesinde en yararl hizmeti
gren Kadky vapurlarna ayrdm. Boaziinde irket-i Hayriye,
Marmarada Seyr-i Sefin stanbul tarihinin unutulmamas gereken
isimleridir.
Boaziinde gemiler, hnerli kaptanlaryla anlrd. Vapur
uzaktan grnd m yal halk filan kaptan geiyor diye balkona, pen
cerelere urar, filan kaptan da bu eski dostlan ddk alarak selm
lard. Usta kaptanlar Boazii iskelelerinde kolay yanap kalkmalanyla isim yapmlard. Eski stanbul hayatm izen Ressam Salih,
bir karikatrnde penceresinden kendisine uzatlan rak kadehini ala
cak kadar yalya yaklaan bir vapur kaptann izmiti.
Marmarada ainalk modeli bakayd. Marmara kylannda yaknn
dan geilecek kadar yal ve ev bulunmadndan burada kaptanlarla
deil vapurlarla iliki kurulmutu. Eski Kadky ve Marmara hatt
yolcularnn kalbinde bir (Basra) bir (Burgaz) ak yaard. Fransa
da ina edilerek 1912de gelen Moda, Burgaz, Kadky znden bel
ki daha sratli olmas, belki de baka sebeplerden tr herkes Burgaz severdi. Harbiye Nezareti mmeyyizliinden emekli daym Ali
Rza Bey, Kadky iskelesine iniinde bir hazr vapur bulunsa, tesa
df bu ya o srada Burgazm nazl nazl Haydarpaaya szlp gel
diini grnce, hazr vapura binmez Burgaz beklerdi.
Kadkyn gelimesinde balca unsur olarak gsterdiimiz vapur
iletmecilii, her zaman dzenli ve yararl olmam, balangta Kad
ky ve hele adalar halkna ok skntlar ektirmiti.
Bu dneme ksaca gzatalm. 1846da Kadky ve Adalara pek ilkel
ekilde bir vapur iletilmeye balanmt. 1864de devlet, Marmara hat-

21

t iin kurduu Fevid-i Osmaniye isimli ilk vapur iletmesine tersa

neden iki kk vapur verdi. Birka yl sonra bunlar alamaz hale
gelince, ngiliz tezghlarna ahap tekneli vapur smarland. Bu ta
tlar gelinceye kadar da Marmarada vapur iletme grevi irket-i
Hayriyeye yklenmiti. Ismarlanan vapurlar 1875de gelince, Kadky
ve Ada seferleri bir sre iin dzene girecekti. 1876da Abdlazizin sal
tanatnn sonuna doru Fevid-i Osmaniyenin ad dare-i Aziziye oldu.
Abdlazizin tahtndan indirilmesinden sonra da dare-i Mahssaya
evrildi. Merutiyete kadar sren bu dnemde, stanbul halk vapur
larnn eskilii, yolsuzluu ve pislii bakmndan dare-i Mahsusay hep
yerecekti.
dare-i Mahssann mehur b ir (Ferah) vapuru vardr. Hseyin
Rahmi, 1901de yazd Nimetinas romann, bu vapurun Kadky iske
lesinden kalk sahnesiyle balatr. Dilini deitirmeden aktaryorum.
M evsim ubat, hava hafif lodos. Bei eyrek gee postasn icraya
hazrlanan Ferah, K adky iskelesinden fekk-i rabtaya istical (* ) gste
rir gibi hafif hafif sallanyor. Vapurun bacasnn tttn, hele dd
ttn, sallandn uzaktan iiten gren mterilerde ha gitti, ha gi
diyor gibi bir tel, koan koana... Bilet kulbesinin nnde hanm,
madam, kokona, polie, bey, efendi, m sy, esnaf, kyl gibi ecnastan mteekkil b ir izdiham ...
H er kafadan bir ses:
Bileti abuk et, karyorum .
Ah burada skisdim kale... Ne ierde giriyorum, ne disarda k
yorum .
Ligor bre, biz oturmadan o kaacak!
Merutiyetden sonra 1910da bugnk Deniz Y ollan letm esinin
temeli olan (Osmanl Seyr-i Sefain daresi) kuruldu. Limanlar aras se
ferlerle birlikte Kadky ve Marmara hatt da bu kurulua verildi. yi
ynetilen dare ksa zamanda baarya ulaarak geliti. Ancak bu ge
lime, ard ardna kan felketli savalar yznden b ir sre sonra duraklayacakt. Seyr-i Sefain devrine rnek olarak aldmz 1911 ylnn
gz tarifesinde, K pr den Haydarpaa ve K adkye gnde 22, Adalara 12, Moda, Kalam, Fenerbaheye 6 sefer yaplyor, baz ada vapur
lar Kartal, Pendik ve Yalovaya kadar gidiyordu. Son yllarn k tari
(*)

22

Anlam, iskeleden kalkmak iin acele ediyor.

fesinde 100 dakika sren Kpr-Kadky-Adalar Yenikap, Samatya ve

Bakrkye uramak suretiyle Yeilkye kadar vapur iletiliyor, Kprden 8.30da kalkan vapur bu iskelelere uradktan sonra 9.55de Ye
ilkye varyordu.
Cumhuriyet dnemine girerken, Seyr-i Sefain daresinin ehir hatt
vapurlar unlard:
(Padilli) Yandan arkllar
Haydarpaa-Fenerbahe
Neveser-hsan
Anadolu
Halep-Badat-Basra
Pervaneliler
Yakack
Moda-Burgaz-Kadky
Kmalada-Maltepe-Pendik
Bu vapurlardan Haydarpaa, Fenerbahe ngiliz tezghlarnda Ne
veser ile hsan ise Tuna nehrinde altrlmak zere Budapetede ya
plmt.
Cumhuriyet dnemine epey yal olarak giren bu drt vapur, oun
lukla Anadolu-Adalar hattmda altrlr, yolcu saysnn azald gece
seferlerinde Haydarpaa-Kadky hattna da verilirlerdi. Bunlardan Fe
nerbahenin viner kadife ile kapl kanapelerini hl hatrlarm.
irket-i Hayriye vapurlarna numara, Seyr-i Sefain vapurlarna ise Mar
mara iskelelerinin adlar verilmiti. Sebebini bilmiyorum, yalnz Fe
nerbahe, Haydarpaa vapurlar isimlerinden baka 19 ve 20 olarak
numaralanmt. ehir hatt seferlerinin en dzensiz yllarnda, yaz k
Kmaladada oturan Fazl Ahmed Ayka eski ada vapurlardan ektik
lerini yle dile getiriyordu:
Bulamadk btn k
Ne salon, ne kamara.
Bizden bkm usanm,
Zaten 20 numara.
Hem teknesi ihtiyar,
Hem de rk kazan.
Etse bir gn intihar
Ayplamam hsan.
23

Bu vapurlardan ilkin Haydarpaa, Fenerbahe ve hsan kadro d

brakld. Araba vapuruna evrilen Neveser ise uzun yllar alt. ocuk
luumda adn duyup merak ettiim halde gremediim bir vapur var
d: Anadolu.
Merakmn sebebi vapurun iki bacal olmasyd. Dnn, adalar hat
tnda yandan arkl, iki bacal bir vapur! Yandan arkllardan Badat
tipi vapurlarn , Haydarpaa, Neveser tipi vapurlarn iki, Anadolu
nun ise tek silindiri bulunuyordu. ok yava gittiinden (patpat- der
ya) ad taklan bu vapur, stelik Heybeli-Bykada ekspres seferini
yapard. Bir de ne zaman alnp, ne zaman hizmetine son verildiini
bulamadm kk ve uskurlu Yakack vapuru da srat postas ola
rak Adalara iletilirdi.
stanbul ehri tarihinde unutulmamas gereken isim, ayn tipteki
Badat, Basra ve Halep vapurlar, Alman Anadolu-Badat Demiryolu
letmsei tarafndan Haydarpaa ile stanbul arasndaki ulam sa
lamak amacyla 1904de Alman tezghlarnda yaptrlmt. Bembeyaz
boyalan, zarif grntleri, ilerinin zenle denmi olmas ve hele
sratleri ile gelir gelmez stanbul halknn hayranln kazanan bu vapurlann bir zellii de n bodrumdan baka btn kamaralarn birin
ci mevki olmasyd. Gverteler yazn tente ile rtlrd. leride aynntl olarak anlatacamz gibi II. Abdlhamid devrinde Kadky banli
ysne yerleen devlet adamlar, trenle Haydarpaaya iniyor ve bura
dan vapurla stanbula geiyorlard ve bu tip yolcular arasnda terifa
ta ok nem verildii gze arpard. te yeni vapurlarn planlan hazr
lanrken nemli kiiler iin yan kamaralar yaplmt. 1908 Merutiye
tinden sonra OsmanlI ehzadeleri ehirde gezmek zgrlne kavu
unca vapurlarn yan kamaralanndan birine (Hanedan- Saltanata mah
sustur) plakas aslacakt.
Sermet Muhtar Alusun yazdna gre, Badat tipi vapurlardan bi
rine ilk kez binen bir yolcu, geminin sratini yle anlatyordu:
Birader, Haydarpaadan bindim. Gvertede tellendirdiim siga
ra bitmeden baktm K prye gelmiiz!
zler bir sre sonra Seyr-i Sefain daresine verildi, ilk frsatta
renkleri karaya boyand. Gemilerin de insanlar gibi iyi, kt talihleri var
dr. Bu vapurun devaml yolcular daha sratli bulduklar Basray
tutmulard. Badat ise geirdii nemli kazalardan dolay, pervaneli
vapurlardan Kadky gibi uursuz saylmt. Badatn geirdii en
nemli kaza, geminin batmasyla sonulanacakt. 1918de sisli bir hava24

da Adalara giderken Mhrdar kylarndaki kayalara bindirmi, yol

cular lmle yz yze gelmilerdi. Sis sebebiyle kazay grmeyen fakat
barmalar duyan Kadky halk, sahile koarak yolcular kurtarm
t. Gemi, rm orkrle ekilerek Haydarpaa rhtmna balandysa da
batm, yalnz direi ve bacas su zerinde kalmt. Bir sre sonra ya
ras kapatlarak yzdrld. Esasl bir onarm grdkten sonra yeni
den hizmete girdi. Bu sefer, Kprnn Kadky iskelesine bindirerek
hem iskeleyi, hem kendi burnunu paralad.
Gemiin bu nazl ve hzl vapurlar, kinci Dnya Savandan son
ra araba vapuruna evrilerek ilelerini dolduracaklard.
Adallar gibi, Marmara kylarnda oturan eski Kadkyllerin anla
rnda da bu yandan arkl vapurlarn zel bir yeri vardr. stanbul'un en
gzel ay sayabileceimiz haziranda bitmeyen gn yaayabilmek iin,
stanbul dn saat bele alt aras Anadolu postasn yapan bir yan
dan arklya binerdik. Moda, Kalam, Caddebostan, Suadiye ve Bostancya urayan vapur yolcularn ounu Modada indirdikten sonra
Bostancda bsbtn tenhalar ve sekiz on yolcu ile Adalara yne
lirdi. Normal Ada yolculuunun belki bir misli fazla olan bu yolu seen
ler, olsa olsa bizim gibi uzun gn yaamak isteyen vrelerdi.
Bostancda vapurdan inip tramvayla Kadkydeki evime dndm
zaman gne daha batmam olurdu. Bu yolculuun bir baka safhas
da Kprden Modaya kadar sren ksmnda, Nazmi Acarn evresin
deki sohbeti dinlemekti. Yandan arklnn Modada inen yolcular ara
snda kimler yoktu ki... Vapurun gediklisi Nazmi Acar ve bazen kar
dei Togo Savrunluolu, Zeki Rza Sporel, kardei Arif Sporel, orta
Edvart, Modada Sabiha Zekeriyanm evinin yannda ayn tipte ipi
rin bir ev yaptrm olan Tevfik Ta, Gazeteci mid Denizin babas
Mfid Necdet, Bal Mahmud, Ticaret Odas Umum Ktibi Mahmud Pe
kin, Caddebostanda oturan denizcilik tarihimizin ilk yazarlarndan Ali
Rza Seyfi...
Modann ok renkli ve ok ynl sohbet adam Nazmi Acar, Marma
raya kar 31 numaral Rait Bey apartmannn bahe zerindeki zemin
katnda oturur ve yoldan gelip geen sohbete yatkn kiileri seslene
rek evine davet ederdi. Dou geleneklerine bal b ir epikryen olan
Nazmi Acarn yaama dzeni, gnn her saatini sohbet ve nee ile ge
irmekti ve bu programn balca unsuru szd. Tarihe ve anlara
bal, gzel, cinasl ve bol nkteye dayand zaman batc da olabilen
sz! Hemen unu belirteyim ki Acar, birok sz ebeleri gibi yalnz ben
25

konuaym karmdaki dinlesin demez, bakalarn da konuturmaktan

ve dinlemekten safalanrd. Bu artlar altnda vapurda veya nerede
olursa olsun evresi abuk dolard.
1920li yllarda, Kadky vapurlarnn bir baka sohbet meclisi de ak
amlar belirli bir saatte Kprden kalkan vapurun baalt kamarasn
da, fkralar ve nkteleri ile mehur Ziraati Nesip (Karaay) Beyin
evresinde oluurdu. Bu zat ileride anlatacam.
1910da kurulan Seyr-i Sefain daresi, zamann kt artlarna ra
men baarl olmu, i hatlar iin byk gemiler ald gibi ehir hatt
iin de Fransa'ya ilk kez pervaneli vapur smarlamt. 1912 ylnda
gelen ve Moda, Burgaz, Kadky adlar verilen bu vapurlar, X X . yz
ylda stanbulun tand ada teknie gre yaplm ilk ehir hatt
gemileri olarak Haydarpaa-Kadky hattnda halkn ilgisini kazanm
ve yarm yzyldan fazla alarak bu ilgiyi cevaplandrmlardr. Soh
betimizin banda belirttiimiz gibi kardelerine gre belki daha yollu
ktndan Marmara hattnn gzbebei saylan Burgazm boyu 61,26
eni 9,14 derinlii 3,44 metre, srati 10 mildi. Kn 963, yazn 1445 yol
cu alyordu. u satrlarn yazld tarihde ya yetmiin stnde bir
delikanl olarak almas, eskiden o kadar ok sevilmesinin gerek se
beplere dayandn gstermiyor mu?
Vapurlarn da insanlar gibi talihleri var demitim. Bu zlerden
Kadky vapuru, mr boyunca birka kaza geirdikten sonra stanbul
limanm alevlerin kaplad bir gecede mrn tamamlayacakt.
1 Mart 1966 gn, Boazda iki Rus tankeri arpm, denize dklen
mazotlar liman ve iskelelerin bulunduu blgeyi kaplamt. O gnn
gecesinde Kadky vapuru, 23,45 seferini yapmak zere Kprnn Ka
dky iskelesinde duruyordu. Vapur dolmu, ancak tehlikeli durum se
bebiyle kaldrlmamt. Birden iskele evresinde denizi alevlerin kap
lad grld. Ardndan gemi ve iskele tututu, halk panik halinde va
puru boaltt. Bir tandn szne gre, geminin yannda oturan bir
alak, tututurduu gazeteyi denize atarak bu faciay balatmt.
Bylece 54 yllk bir hizmetten sonra Kadky vapuru yanm, Moda
vapuru da 1967de re karlmtr.
Seyr-i Sefain daresi yine Merutiyet dneminde Almanyaya da drt
vapur smarlam, yapmlar 1915de biten ve Almanlar tarafndan teslim
edilmeyerek donanma hizmetinde kullanlan bu vapurlardan biri bat
m, savatan sonra gnderilmiti. Kmalada, Maltepe, Pendik ad
26

verilen zler, bir sre Gemlik, Mudanya gibi yakn hatlarda kullanl
dktan sonra Adalar ve Kadky kadrosuna alnd. Gzel grntl,
dalgaya dayankl, fakat sava iinde yapldndan pek salam kma
dklar sylenen bu vapurlar, emsalleri gibi yllar boyu alamaya
caklard.
Ele aldmz devrin deniz tamaclnda genellikle iyi not alm bu
lunan bu darenin, Cumhuriyetin ilk yllarnda ngiltereden khne Bykada vapurunu satn almas byk bir skandala yol at. O zaman
iin byk para saylan 220.000 liraya alnarak onarm iin de 60.000
lira harcanan bu lks fakat yal vapur ok kmr yaktndan ksa
zamanda elden karlacakt.
Bu dnemde, Fransz tezghlarna Burgaz tipi iki vapur daha smar
land: Heybeliada ve Kalam. 1928de gelen ve Kadky hattna veri
len bu vapurlardan Heybeliada hl alyor. kinci Dnya Savandan
nce Alman tezghlarna smarlanan lev ve Suvat vapurlar, geldik
leri zaman gerekten gzel, lodosa dayankl, rahat gemilerdi. Boylan
62,43 enleri 10,28 derinlikleri 3,41 metre, yolcu kapasitesi kn 1394,
yazn 1626, sratleri son dnemde 14 mildi.
1920lerden kinci Dnya Savana kadar geen sre Kadky vapur
larnn en dzenli, temiz, rahat ve yolcu bakmndan sekin dnemiydi.
65 yllk Ada yolcusu olan dostum Arif Atc, bu dnemi birka ynden
hasretle anyor. nce, vapurlar son derece temiz tutulurmu. Badat
tipi vapurlarn krmz kadife kapl demelerinin zerine ayrca t
lenmi beyaz ketenler rtlr, camlar sk sk silinir, sefer boyunca do
laan kamarotlar vapurun kirletilmesine engel olur, onlar da daha st
grevliler kontrol edermi. Arif Atcnm takld ikinci konu, srat.
Ard ardna yeni gemiler alnmasna kar, elli yldan beri Ada yolcu
luunda nemli bir aama olmamtr diyor ve ekliyor Altm yl
nce Badat tipi vapurlar havuzdan ktklar zaman yarm saatte Knaladaya varrlard.
Kadky vapurlarnn kaybolmu bir zellii de yolcularnn oun
lukla uygar yolculuk artlarna saygl kimseler olmasyd .Vapurda siga
ra iilmesinin serbest olduu yer ve zamanlarda, bir efendinin sigarasn
yakmadan yanmdakinden izin istediini dn grm gibi hatrlarm. Ka
dky yolcular yalnz davranlaryla deil, kyafetlerinin temizlii, k
l ile dikkati ekerdi. Semtin k ve gzel hanmlar, 14,25 vapuru ile
stanbula geer ve mevsimin en yeni modelleri bu vapurda sergile
nirdi.
27

Nfus patlamas, stanbula akmverastgele oalmann yaratt iti

kak dnemi, eski Kadky yolcularnn o dzenli, dost ve geleneksel
efendiliini de bilinmeyen bir tarihde srd gtrd. imdi vapurdan
karken bakyorsunuz, omuzuna bavul kadar bir anta asm, sporcu
gibi giyinmi, ama sportmenlikten habersiz bir gen hanm, nndeki
yal erkee vurup geiyor. Sohbetimizi, nl bir yazarn anlamyla ak
lmda kalm bir yorumu ile bitirmek istiyorum. Yazarmz iir ve
edebiyatla uramann yarar var m dr? sorusuna Yarar vardr. Bu
ile uram olanlar baarya ulamasalar da Kadky vapurundan
karken kimsenin ayana basmazlar! diyor.

28

ARI
Evliya elebinin gezdii ehir ve kasabalarda genellikle inceledii
drt ey vardr: Kale, Cami ve M edrese, ar ve Esnaf, Ahali.
K adky ars'nm b u yzyln balangcndaki yeri ve sokaklar,
drt yana genilem i olarak varln korum aktadr. skele Cam iinin gi
ri kapsnn bulunduu Yasa C addesinden yukar kp saa M hrdar
Caddesine dndkten sonra bu cadde ile arnn en kalabalk yeri
olan Serasker Sokanm kesitii noktay m erkez sayarsak, sada Muvakkithane Caddesi, yukarda hafif yokuu ktktan sonra M oda Caddesinin eski eya satan uzants, solda ana caddeyi getikten sonra
bugnk M igros'un arkasnda eskiden kerestecilerin bulunduu B a
avu Soka ve aada da skele Cam iinin cm le kapsnn bulunduu
Tavus Caddesinin snrlad blge, Cum huriyetin ilk yllarnda K ad
ky arsm oluturuyordu.
skeleden krnca K aym akam lk binasna giden ksa yolun sam da ve
solundaki baraka dkknlar, Cum huriyetden hem en son ra yktrl
mt.
Altyoldan skeleye inen Stlem e Caddesi, bugnk M igros
Maazas ile Osmanaa Camii hizasna gelince sada Baavu Sokam a,
solda Stlem e Cadesinin devam olan dar yola ayrlr, tram vay
bu yollardan gidi-dn tek hat olarak geerdi. Sonradan aradaki ada
kaldrlarak Stlem e Caddesi geniletilecekti.
Kadky arsnm nirengi n ok ta lan diyebileceim iz eski dkkn
larndan b azlan bugn de varlm k oru yor. Bunlardan birincisi Muvakkithane C addesindeki H acbekirin ekerci dkkndr.
Osmanllarn gelim e dnem inde ticaret ve sanayie fazla ilgi gster
meyen atalarmz, 19. yzylda B atdaki m akine sanayiinin seri ve ucuz

29

mamullerinin Dou pazarlarna srlmesiyle byk skntlara d-'

mlerdi. Ziya Paa bu konuyu ileyen bir yazsmda Bir zamanlar aba
ni sarkl, beli kuakl ve alvarl tccarlarmzn varlndan sz eder
ki Hac Bekir onlardan biri olmaldr ve kurduu imalthane gnm
ze kadar ayakta kalabilmitir. Bu ailenin son tannm temsilcisi Hacbekirzde Ali Muhiddin, Fenerbahe Kulbnn ilk patron bakanlarmdan biriydi ve baz gnler Kadkydeki dkknm hl yeri dei
memi veznesine gelir otururdu. Galiba 1929da stanbula gelen nl
Fransz oyuncusu Marie Belle servet deerinde bir yzk hediye et
mesi uzun zaman yazlp sylenmiti.
Yine Muvakkithane Caddesinde ve Hacbekirin kar srasnda,
mehur Bestekr ve ekerci Cemil Beyin olu tarafndan alm bulu
nan ve bir zamanlar lokum ve ekerlemesi kadar melisal saray limo
natas ve eki karadut urubu ile tannan kk ekerci dkkn var
dr. ekerci Cemil Bey (1867-1928) kulak yoluyla olduu kadar, boaz
yoluyla da insanlara zevk ve lezzet vermesini baarm, hafz, bestekr,
ud stad ve ekerci olarak n yapmt. nce ehzadebanda bir e
kerci dkkn at. Mamullerini Hacbekir gibi yurt d sergilere gn
dererek madalyalar kazand. 1898 ylnda ud sanatkr olarak Muzka-i
Hmayuna alnd. 1911de emekliye ayrlmas zerine Msr Hidivi ta
rafndan bu lkeye arld. Ehl-i dil her kande rm eylese rabetlenir diyerek gittii Kahirede musiki ve ekercilii atba yrtmeyi
baarmt. Sk okunan arklarndan biri:
Bir nigh et ne olur hlime ey gonca-dehen
Gz gz oldu yreim gzlerinin renginden
Neye baktm, neye grdm, neye sevdim seni ben
Gz gz oldu yreim gzlerinin renginden.
Kadkyn en eski dkknlarndan biri, Ermeni Kilisesinin kar
kesinde ngiliz Kooperatifi diye anlan dkknd. Bugn iletenlerin
verdii blgiye gre, 1892 ylnda birka ngiliz tarafndan kurulmu,
1924de Rumlara satlmtr. Bu Kooperatifin Merutiyet yllarnda ba
slm bir katalogunu grmtm. inde ineden iplie, ananas kom
postosundan viskiye kadar yzlerce eit ve ou ithal mal maddenin
isimleri ve deerleri yazlyd. Kooperatifin kar srasnda bugn Ti
caret Bankasmn yerinde, OsmanlIlarn Karamanl bakkal tipini can
landran ksa boylu, tknaz bir Rumun toptan zahire deposu uzun sre
varlm srdrmt.
Mtarekede ve Cumhuriyetin ilk yllarnda Kadky arsnn
30

tannm bakkaliyesi vard. lki ve en by Mhrdar Caddesinden

Stleme Caddesi'ne karken, bir ara ttihad ve Terakki mebusu
olan Drdnizade Rd Beyin dkknyd. Abdllatif ve Muhiddin isim
li kardelere ait olan teki iki bakkaliye dkknndan birincisi Yasa,
kincisi Stleme Cadesinde ve frnn srasnda bulunuyordu. Mu
hiddin Beyin oullar Nafiz ve Haan (Onuk) ilk ve ortaokuldan arkadalarmd. Yksek renimini bitirdikten sonra devlet memuru olan
Nafiz, kinci Dnya Savana doru memurluktan ayrlp Kadkyde
ki dkknda baba iini yrtmeye balad. Cidd ve namuslu bir iada
m olarak o tarihlerde her aranlann bulunmad Kadky banliy
sndeki mterilerinden telefonla sipari almak, otomobille mal gn
dermek gibi yeni saylacak usulleri denemi, fakat ilkel kurnazlklarla
mteri aldatmann hakim olduu bir piyasada bu modern bakkall
bir trl yrtememiti. Gen denecek yata ld. Rahmet olsun.
Ele aldmz dnemde, Yasa Caddesinden Mhrdar Caddesine d
nerken sadaki Mihalm kasap dkkn, yalnz Kadkyn deil ok ge
ni bir blgenin tannm ve 'tutulmu kasab saylrd. Adalarda bile
mterileri vard. Bir ara ona balanmtk. Her sabah ra bir gn
nce istediimiz eti getirir ve ertesi gn iin sipari alrd. Bu dk
kndan alveri eden eski Kadkyller umarm ki aldklar etin lez
zetini unutmamlardr.
Pazaryeri denilen ve bugn manav ve balklarn bulunduu Seras
ker Soka ile saa ve sola uzantlar aa yukar eski zelliklerini koru
yor. Serasker Sokamn sol kesinde kaliteli, fakat pahal mal satan
meyveci dkkn, bir sre nce yerini bir baka tr satcya brakt.
Sokaktan girince sadaki Ermeni tavuku da sun yemle beslenmi
lezzetsiz tavuklarn piyasay kaplamas zerine bu iten ekilmiti. O
sradaki balk dkkn da eskilerdendir. Solda hafif meyilli Yalk
smail Soka ki Stleme Caddesinin pazara giri yoludur
kapanan frn hari, ekercisi, cierci dkknlar ve sebzecileri ile Kad
ky arsmn en ilek yeridir.
Pazardan Stleme Caddesine inince, sada Osmanaa Camii
ne gelmeden eski bir OsmanlI geleneini srdren ar Hamam hl
yerinde duruyor. Kadkyn teki hamamlar, Altyola karken Beste
kr Dilhayat Sokanda Aabeyler Hamam, Bahariye Caddesinde Keolu Hamam, Halidaa Caddesinde Msrlolu Hamam, Recaizade
Ekrem Sokanda biri kadnlara, biri erkeklere mahsus Aziziye ve
Stleme hamamlaryd. Bunlardan yalmz ar Hamam ile Azi
ziye Hamam almaktadr.
31

Osmanaa Camiini geince, beyaz sal bir Rumun arap deposu g

ze arpard. arap dknleri, burada flarn arkasmda ve ayakta a
rabn ucuzunu ierlerdi. Biraz daha ileride kk ve fakir bir dkkn
da sa, sakal satt svnn rengini alm bir ihtiyar Arnavut, en iyi
sini onlarn yapabildii zm ras satard. Yz para karl bir k
k bardak ray parlatmca beyninizde bir alev yanp sner, az
nzda tatl bir burukluk kalrd.
Stleme Caddesinin sandaki kaldrmdan yolumuza devam
edersek, Halidaa Caddesinin kar srasmda Kadkyn hemen tek tu
tulmu kadn ayakkabcs Tahsinin ve daha ileride manifaturac Asadurun maazalar vard. Tahsin, bu semtin k hanmlarna zarif ve da
yankl iskarpin yapmakla mehur olmutu. Hanmlara smarlama is
karpin yapmann, yaplan iskarpini beendirme ve beenmenin iki ta
raf iin de ne g olduunu burada anlarma dayanarak belirtmek is
terim.
Altyola karken Bestekr Dilhayat Kalfa Sokamn karsnda,
nleri direkli birka dkknn paylat ken eklinde kk bir ada
vardr. Kadky tarihi ile ilgili bu kk adada, yandaki caddeye ad
verilen III. Selimin Kzlaraas Halid Aa'nn yaptrd ve en son
Pertevniyal Valide Sultanm tamir ettirdii bir eme e Cumhuriyet'
den nce askerlerin ynettii itfaiye klas bulunuyordu. tfaiyenin
arozz grevini gren atl arabalar ve ahrlarna kar tarafta eski bir
yapnn arsasmda yer verilmiti. Sonradan kla yktrlm, eme de
Halidaa Caddesine kaldrlmtr. Bu adann arkasndaki kk so
kakta ise gemi zamanm nemli iyerlerinden sayabileceimiz bir nal
bant dkkn vard ki yamk trnak kokusu ile ok uzaktan varlm bel
li eder ve ba ustura ile tra edilmi rengi kak nalbant ustas ken
disine teslim olmu yorgun beygirleri nallard.
Altm yldan fazla bir sre nce Altyolda yaptrlan sra dkknla
rn yerini bugn byk i hanlar almtr. Bu dkknlarda uzun zaman
alanlar arasnda bir eczane, bir ka tuhafiyeci, bir krtasiyeci, iki
muhallebici ve iki terzi vard. lkemizde en eski mesleklerden biri olan
erkek terzilii de tarihe karyor. Oysa savalarn birbirini izledii yl
larda bile stanbulda halkn zengin, orta ve fakir kesimlerinin giyim
ihtiyacn karlayan ok sayda terzi vard. Gazetelerde her gn Osman
Zeki, Arif Zeki, J. tkin, D. Blm gibi nl terzilerin ilnlar kard.
Diyeceksiniz ya konfeksiyon? Evet, hazr giyim eyas satanlarn da
says az deildi. Ele aldmz dnemde, Altyoldaki sra dkknlarda
Karabet Usta ile sarm olu, aym srada Kardeler diye maruf ter32

zilerden eref Bey, kar srada yine bir Ermeni terzi, rhtm boyun
da bir baka terzi, bir de adn duyduum ama dkknnn nerede ol
duunu bilmediim Bulgar terzi vard. Bahariye Caddesinin hemen
balangcndaki kk dkknnda her gn ayakta alrken yoldan ge
enleri gzleyen terzi Jorj, bir devrin genleri tarafndan tutulmutu.
(1900-1950) dneminde erkek giysilerinin moda icab geirdii dei
iklikleri, en ok devrin karikatrlerinden izleyebiliriz. Karikatrist Cem,
Mnif Fehim, Ramiz, Cemal Nadir gibi izgi ustalar, zamanlarnn k
yafetlerini zellikleriyle gnmze aktarmlardr. Bu karikatrlerde
grlecei gibi Mtareke dneminin balar fesli, azlarndan moner
szc dmeyen genleri, omuzlar geni, beli dar ceket, st bol
paalar darack pantolon giyerlerdi. Cumhuriyetten sonra, caz devri
balaynca geni omuzlar bol vatkal kruvaze ceket, bol paal panto
lon moda oldu. kinci Dnya Savana doru bol ve uzun ceketi, dar
paal pantolonu ile bopstil modas alp yrmt ki ite terzi Jorj
bu stilin ustasyd.
Bu sra dkknlarda ilk krtasiye maazas aan ve Halid Fahrinin
mtareke yllarna ait anlarnda ad geen Cevdet Bey ressamd. Nazm
Hikmetin Jokond ile Si-Ya-U isimli kitabnn resimlerini izmiti.
Kz-erkek Kadky genlerinin sk urad ve babaa konumak or
tamn bulduklar iki muhallebiciden ilkini Rasim isimli al yanakl efen
diden biri am, hastalandktan sonra ii damadna brakmt. Kudilinde muhallebici dkknlar bulunan Arnavut Rza ve Abdullah Kar
deler de Rasimin alt tarafmda Nefis adm verdikleri dkkm am
lard. Kapsndan girince kar duvarda iki kardein balarnda fes, ye
rel kyafetleriyle prsilh ektirdikleri fotoraf gze arpard. Bu hey
betli resmi grdke, air Erefin hayal Mebusan Meclisinde kodra
mebusuna sylettii:
Dmana kar umumen prsilh olmak iin
htiyac pareye daim mori kodranm!
msralar aklma gelirdi. Dkkn sahipleri, ara sra kendilerini ziyarete
gelen Arnavut asll Mlyim Pehlivana stltan baklavaya kadar ne
varsa yedirmeyi bir hemerilik grevi sayarlard.
kinci Dnya Savandan nce Nefisde tavukgsn 10 kurua yerketv, savatan sonra eker fiyatlar artnca stl tatllar 45 kurua
rlm, bu arada dargelirliler iin 15 kurutan pekmezli muhallebi
33

listeye konmutu. mparatorluk dneminin bol bulama mutfak gele

nekleri, Birinci Dnya Savanda sona erip yemek ileri ev hanmlar
na yklenince, Kadky'de evlere yemek gnderen birtakm aile mut
faklar ald. Bunlardan, Kzltoprakda Mustafa isimli bir vatandan
yemekleri, gerekten temiz ve gzeldi.
Kadkyn nl sanat adam Cell Esad Beyin kz Leyl Hanm da
Altyolda emsitb Sokanda bir aile mutfa aacak ve bir sre i
letecekti.
Kadkyn en eski ve tannm fotorafs Moda Caddesindeki Servanisdi Daha sonra Altyol'da Foto Suad ve Foto Vens hizmete girdi
ler.
Kadky ars diyebiliriz ki Altyol'da sona ererdi. Altyol'un ko
lu olan Bahariye, Kudili ve Stleme Caddeleri'nde az yrdkten
sonra dkkn says hemen azalrd. Aradaki ilek Soka'nda yalnz
ca evler vard. Bahariye Caddesi sinemalarn giri ve k saatlerinde
kalabalklard. Akamdan btn kap klarn fayrap eden sinema
lar, suvareden sonra perdelerine eref veren nl yldzlarn anlarna
aldrmadan hemen klarn sndrr, bu gzel anlar da seyircilerden
kimler sahip kmsa onlarla birlikte giderdi.
Altyoldan sonraki dkknlar arasnda, Kudili Caddesindeki Erme
ni turucunun mamulleri pek nefisti. Ama Kadky'n daha eski turucu
su Baavu Sokandayd. Burada, Kadkyn eski bir ustasn an
madan geemiyeceim. Stleme Caddesi'nde, Vine Sokan ge
tikten sonra sada bir eski evin altndaki basit dkknnda ge vakit
lere kadar alan yal bir kundura imalcisi vard: Mahmud Usta. O
yalnz Kadkyn deil btn Anadolu yakasnn en dayamkl ve en
zarif erkek iskarpinlerini yapan bir zenaat sahibiydi. Yllarca giyilen
iskarpinleri bir trl eskimez, eskise de ekli deimezdi. Mahmud
Ustanm pazarl yoktu. Zamann rayicine uysun uymasn istedii pa
ray demeye mecburdunuz. stikll Caddesindeki dkkn Galatasa
raylIlarn ura olan kundurac Mahmud Beye O da rahmetli oldu
bu adandan sz ettiim zaman Ben onun yannda Mahmud- Sni
yim demiti.
Kadky arsndan sonra, Moda, Yeldeirmeni Kurbaaldere *ve
Kzltoprak semtlerinde de ikinci derecede arlar vard. Bostancya
kadar olan blgede arlar, frn ve kasab ile istasyon evrelerinde
kurulmulard ve geleneksel Trk arsnn temel ta frnlard.
34

1930lardan nce Kzltoprakdan sonra yer yer kklerin says o

kadar azalrd ki bir yaktrmaya gre Suadiyenin merkezinde bakkal
dkkn aan birine akn Bakkal ad taklmt. Bir tarihde Suadiye plaj ve gazinosunun almas, nce Rus, Alman Musevilerinin, ar
dndan Beyolu ve stanbul zenginlerinin yazn denize girmek iin bu
ralarda yazlk ev tutmalar, evrede yllardr bakmsz kalm kkleri
deerlendirecek, hem de akn Bakkal efsanesine aldrmadan dkkn
aan esnaf be on ylda zengin edecekti.
Mademki Bir Zamanlar Kadky diye sze baladk, eski Kadky
esnafmm bu slogana uygun zelliklerini de dile getirmek lzm. Eski Ka
dkyde iyi ve anmaya deer bir esnaf-mteri ilikisi vard. Nfus
azd ve stanbulun birok semtlerinde olduu gibi esnaf, mteri tut
mak isterdi. lkemizde gemii uzun yllara dayanan bir usta-rak
eitimi vard ki dkkn sahibinin olu veya ra olarak bu ie soyunan,
lan, mteriye kar hatrnz, yardmc, hatta drst olmaya altrr
d. Bu treye uymayanlar tutulmaz ve piyasadan silinmeye, baka i
tutmaya zorlanrd. Garip deil mi? Eski Kadky arsndan ne kii
sel ne de ailemden duyduum bir kt hatra yok. imdi bir kilo doma
tes almann znts dakikalarca sryor. Esnaf ham ya da rk
maln satmaya alrken bu ihtiyar bir daha nereden greceim ha
vas iinde, o ihtiyar da nallah bu herifin yzn bir daha grmem
diye dnyor ama yine unutup ya ona ya da onun bir kopyesine gi
diyor.

35

ECZANELER
Ne gzeldi bizim eski eczanelerimiz! Hekimba Abdlhak M ollanm
Ne ararsan bulunur derde devadan gayr levhasn ast ve ila ya
pp satt dkkn ile Batnm Pharmacia rneini bir gzel uzlatrmlard ve eczane Batllama dneminde sadece il yaplan ve sa
tlan yeri deil, semtin bir kk kltr merkezi olmutu. Orada yal
ve bilgi adamlar dnya politikasndan, bir yeni savan ne zaman
kopacandan ve ifal otlardan konuurlard.
Eczaclar yalnz Farmakolog deil, bir psikolog olarak bulunduklar
semtin belli bal kiilerini zellikleriyle tanr ve onlarla ilgilenirlerdi.
Mahallede akir B eyin kzn almak istediiniz zaman pekl Eczac
Soryano Efendinin fikrini sorar ve verecei cevaba gvenebilirdiniz.
Neydi o eski reeteler efendim! Bir casus ifresi gibi yazlr ve yazla
n ancak eczaclar okuyabilirdi. Hekimler de reeteyi verirken bir g
vendiiniz eczaneye yaptrnz derlerdi. Filan ilcn dozu fazla yazlm
diye geri evirilen reeteler de vard. Mhrdar Caddesindeki Doktor
Hntryanm 1923 tarihli ve en az sekiz maddeden yaplan bir urubunun
reetesini bugn en gvendiiniz eczaneye verin bakalm, iinden ka
bilecekler mi?
En az elli yl nce bir eczanenin kapsndan girince drt be iskemle
nin bulunduu bir medhalden sonra, cephede caml dolap-vitrin kar
m bir aksesuar ile karlardnz. Bunun sa ve soldaki caml dolapla
rnda hazr illar ve havan, kavanoz gibi camdan eczaclk avadanlar bu
lunurdu. ki cam dolabn arasnda eczac ile grebileceiniz bir gie,
gienin tam stnde bir antik bst, byk ihtimalle Hipokratm ba
grmeyen gzlerle size bakard. Sa ve soldaki caml dolaplarn ze
rinde bir ocuu en ok ilgilendirecek kre eklinde iki byk kava36

noz vard ki birinde yeil, tekinde tatl krmz, urup grntsnde

svlar dikkati ekerdi. ocukken bu renkli svlar her derde dev ik
sirler samrdm. Sadece boyal su oduklarn renince gvendiim po
litikaclar tarafndan bir kez daha aldatlm gibi zldm. Caml do
lap veya vitrinin arkasndaki kapdan eczanenin il yaplan ksmna
girilirdi. Bu blme ait kapnn sanda ve solundaki caml dolaplarn
zerinde Eczay- Semmiye-i Hafife ve Eczy- Semmiye-i edide ya
zlar vard. Yani bu dolaplarda hafif ve iddetli zehirler saklanrd.
air Eref yle diyor:
Gitse Azrail dese bir gn Cenb- Hakka kim:
Hastalarda rb-i semmiyyet") le di kalmad.
Fahr- lem akna artk tekat et beni,
nk doktorlar oald bence bir i kalmad!
Bizim eczaneye gittiim baz saatlerde grnrde kimseyi bulamaz
dm. Laboratuvar blmnden gelen seslerden eczacnn havanda il
dvdn anlardm. Sessizce oturup beklerken gieye benzettiim ara
lktan, beyaz gmlekli, tel gzlkl, kei sakall cin gibi bir adam, bir g
rnr ve hemen kaybolurdu. Az sonra, elinde bir kk il iesiyle
grnr Annenin anterokolit sancs tutmu olacak! derdi. Kokusun
dan tandm bu ilc oluturan Elixir Pargorique ve Teinture de Belladonne maddelerinin isimlerini oktan ezberlemitim. Annem iddetli
sanclar yapan bu illeti ok ekmi, sonunda Neet mer Beyin bir
ilcyla iyilemiti.
Baz gnlerde eczanede iskemleler dolu olur, yal bal adamlarn
cidd bir sohbete daldklar grlrd. Onlarn arasnda aile dostumuz
Emekli Tabip Miralay Ali Beyi grnce koar elini perdim. Emekli
olduktan sonra bir muayenehane amayan Ali Bey, belirli gnlerde
hastalarn bu eczanede, az bir cret karl muayene ederdi. Hasta
nn yoksulluunu bilir ya da grnnden bu durumda olduunu an
larsa vizite creti almaz, hatt il parasn verdii de sylenirdi.
Eski eczanelerimizin bu genel grn izdikten sonra gelelim Ka
dkyn eski eczanelerine; Bugn skele Camiinin giri kapsnn bu
lunduu Yasa Caddesinden yukar kp saa Mhrdar caddesine sa
pnca, Kadkyn en eski eczanesi olarak bilinen ve tantlan Sotiryadisin Eczahne-i Kebiri vard. Sahip deitirerek son yllara kadar a
ltrld. Kadkyn Bayazar Ahmed Rasim, bu eczanenin nnde
Zehir imek.

37

geen ho bir olay anlatr. II, Abdlhamid devrinde geen olaya Ahmed
Rasm tank olmam, bir gazeteci arkadandan dinlemitir.
Gazeteci diyor ki: Kadky'ne gemitim. Rum Kilisesi meydanna
geldiim zaman saa den sokan iindeki eczanenin nnde bir ka
labalk grdm, doruca kalabaln arasna kartm. ttim, itildim,
kaktm, kakldm, eczane kapsna kadar kendime yol atm. Ne gr
sem iyi? Bugnk gibi gzmn nnde! Ablak, krmz yzl, kalar
kranta, gznn ak kzardktan sonra moru andrr renge girmi, ba
klar fke ve aknlk iinde, burnunun zeri azck yaralanm, sr
tnda khne bir ceket, bir elinde kalnca bir mee baston, teki elin
de kenarlar terden bozulmu bir fes, imanca tahta sakal biri, kar
snda soru iareti gibi bklm, gzl burnunun ucunda am,
arm, elindeki ufak bir ruh iesini ap kapayan eczac!
Tahta sakal, sandalye zerinde gerilip baryor:
Ver benim on kuruumu!
Eczac alt perdeden krlp dklerek:
Hangi on kuru?
Hangi on kuru olacak! Ben tam bir haftadan beri beslediim ar
zuma ermitim, tam bir haftadan beri. Laf istemem, ver on kuruu!
Eczac yardm diler gibi yzme bakarak:
Bir ey anlayamyorum!
Ben imdi anlatrm! (Bana dnerek) Dinleyin rica ederim! Tan
bir hafta nceden beri kuruyordum: Kadkye gideyim, Rumeli Bak
kalnda bir gzel ieyim, ieyim, sonra u meydana yataym! (Bara
rak) stediime erdim. Fakat daha yere yatar yatmaz bu adam gya
kendisinden istemiim gibi gelmi beni ayltm.
Eczac ellerini outurarak:
lyor dediler; kotum.
Sus szm kesme! imdi ben erkenden kalkp skdar'dan bu
raya yaya geldiime mi, yoksa on kuru masraf ettiime mi yanaym?
Versin benim on kuruumu, vermezse (Kaim bastonunu gstererek)
cam, erevesi kalmaz.
Sonunda il koklatarak herifi dald tatl lemden uyandran Ecza
c, hakszlm anlayarak on kuruu verir. Ahmed Rasim merhum, fkra
y yle balyor: Tahta Sakal da insafl adamm. Yine bakkala gidip
bir saat iinde iki ie le kararn bulduktan sonra avucunda on ku
38

rutan artan paray, bu kadar fazla geldi, ben hak yemem al! diyerek
Eczacya geri vermi. Dnyada ne hak tanr, ne doru adamlar var
m!
1920-1923 yllar arasnda, bugn skele Camiinin cmle kaps ile
Bankas ubesi arasnda eski ve tutulmu bir eczanenin bulunduunu
hatrlyorum. Bunun aklmda kalmasnn balca sebebi, eczane sahi
binin kutulan zerindeki ahenkli adn okumakta ektiim g
lkt. Ortaa slm bilginlerini hatrlatan bu isim bir kelimesini
yanl syleyebilirim Elha mer Sakp eyda idi ve ben tatl bir
liaisonla Skb-s-Seyda diye okurdum. Saltanat dneminde gayri
mslim vatandalarn rabet ettii ilerden biri olan serbest eczacl
a, Cumhuriyetden sonra gen Trk eczaclar da ilgi gstererek eh
rin eitli semtlerinde eczane aacaklard. 1924de Kemal Rfat ve Rfat
Muhtar isimli iki gen nce Yeldeirmeninde Afiyet adm verdikleri
eczaneyi atlar. Az sonra Stleme Caddesinde, Ayakkabc Tah
sinin dkknnn st tarafnda bir yere tandlar. 1930dan sonra ii
tek bana srdren Rfat Muhtar (Sargn) 1950de gen denecek ya.
ta ld. Fakat eczanesi kapanmad. Bugn kz Nevhiz Hanm, yine
Stleme Caddesinde, Bankasnn karsndaki iyerinde baba
mesleini srdrmektedir. 1880de kurulan Kzltoprak Eczanesi'ni,
1925de yine gen eczaclardan Sadullah (Binzet) alarak otuz yl al
trmay baarmtr.
Ayn dnemde Altyoldaki yeni dkknlarn ilkinde alan Bedii Ec
zanesini, bu zatn lmnden sonra Namk (Taptk) ve Kemal Beyler
devralm ve Merkez Eczanesi ad altnda uzun yllar altrmlar
dr.
Kadkyn yakn tarihinde isim yapm olan bu Eczanenin zellii,
sk sk konukan ziyaretilerin bir sohbet meclisi olmasyd. Meclisin
speakeri* Profesr Doktor Saim Ali Dilemre Bey'di. Ondan sonra Asebiyeci Rasim Hatipolu, Kadn Hastalklar Uzman Ruh Bey, Avukat
Saip evket, ehir Tiyatrosu aktrlerinden Neet Berkren bu sohbet
lere sk sk katlrlard. Bu arada iir ve futbol gibi uzlamas g iki
hneri ahsnda toplayan ve az yazm olmasna ramen byk sayg
ve sevgi kazanan Emin Blend Beyin de ara sra bu sohbetlere katl
dn renmi bulunuyorum.
Ele aldmz dnemin byk ksmnda bu semtin iki eczanesi de Mo(*) Bu kelimeyi, Ingiliz Avam Kamaras Bakam karlnda kullandm.

39

da Caddesinde "bulunuyordu: Moda'ya giderken caddenin sandaki

Alaaddin Beyin Shhat Eczanesi, solundaki Faik skender Eczanesi. Bu
ikinci eczane 1937de Urfal Halil Nc.iad Sezer (1899-1943) tarafndan
satn alnarak (Yeni Moda Eczanesi) ad verilmiti. Halil Beyin lm
zerine Eczaneyi gnmze kadar altran olu Melih Ziya Sezer,
ayn zamanda air olup, iirlerini 1986da yaynlad (Pepe) isimli ki
tabnda toplamtr.
1923 ylnda, Kadkyn orta halli semti Yeldeirmeninde eczane
vard ve de geinip gidiyordu. Bunlardan Uzunhafz Sokanda,
Sinagogun srasndaki eczanenin sahibi ua Hayim Soryano, Osman
lI terbiyesi alm, sakin, efendiden bir adamd. Enjeksiyon yapmadan
besmele eker ve tam ineyi batrrken Adn ne? diye sorard. En az
ileyen belki onun dkknyd ama yine halinden memnundu. Bu yl
larda, hikmetini anlayamadm bir yasa karlm, bir blgedeki ecza
nelerin ou birletirilmiti. Bylece Yeldeirmenindeki eczane bir
leecek, bu Soryano Efendi iin ilk darbe olacakt. Bir sre sonra or
taklardan biri ld, biri de askere alnd ve Varlk Vergisi geldi Sor
yano Efendiye att. Yapacak bir ey yoktu, Soryano satt eczaneye
kalfa oldu. Allahtan yeni patron eref Bey (Birgen) mehur Mir Na
mk Paa torunlarndan deryadil, gz tnk bir genti. Paradan ve ecza
clktan ok denizi ve kadnlar severdi. Elinden geldii kadar Soryano
Efendiye iine dt durum deiikliini hissettirmedi, stelik bol
bol ine yapmasna da izin verdi. Bu tarihten sonra yorgun ve z
gn duruuna ramen uzun yllar yaayan eski komumuz Soryano
Efendiyi hayrla anarm.

40

KADIKYN DOKTORLARI
ncelediimiz dnem de (1900-1950) stanbulun nl doktorlar o
unlukla Beyolu ve stanbulda muayenehane amlard. K adkyn o
zamanki nfusu burada nlleri muayenehane amaya zendiremezdi.
Buna kar, bu hekimlerden b ir ksm Kadkye yerlemi, ev, kk
sahibi olmulard.
Hatrladma gre, K adky ve banliysnde oturan tannm he
kimler unlard:
nce Paalar, Operatr Cemil Paa, Hakk inasi Paa, Gz Tabibi
Esad Paa. Sonra nl profesrler: Neet mer, Fuad Kmil, Nureddin Ali, Kemal Cenab, Saim Ali, Sadeddin Vedad, Necmeddin Rfat,
Akif akir, Sheyl nver Beyler. Cemil Paa, iftehavuzlardaki muh
teem kkn sahibiydi. Hakk inasi Paa M oda Caddesinde, bugn
k Kz Meslek Lisesinin karsndaki evinde hastalarm kabul ederdi.
Esad Paa da M odada oturuyordu.
Ele aldmz devrin baarl hekimi Neet mer rdelpi (1882-1952)
hastalarnn gzyle hatrlamaya altm zaman, aklma gelen va
sflar alak gnll ve sempatik oluuydu. Tbbyeyi bitirdikten son
ra Paris'de ihtisas yapm, Birinci Dnya Savanda Filistin blgesinde
bulunmu ve 1921de Tp Fakltesi mderrisliine getirilmiti. 1927de
Darlfnun Emini, 1933 niversite reform unda R ektr seildi.
Neet mer Bey Cumhuriyetden sonra, Atatrkn kendisine gven
dii, eski deyimle mdavi hekimi olm u ve bu hizmetini sonuna kadar
srdrmt. Bu arada tek parti dneminin adeti gereince, memle41

ketin birok nlleri gibi Halk Partisine alnm, iki dereceli seim
devrinde mntehib-i evvel, 1934de milletveki seilmiti. Gerek an
lamda politika hayatna girmeyecek, ancak partinin gvenilir adam
olarak niversite reformunda rol oynayacakt.
Neet mer Bey, Mhrdarda Cihanseraskeri Sokandaki beyaz
evinde anesiyle otururdu. mr boyu evlenmemiti. Yal ve sempatik
annesi, genlik yllarn hatrlatan ssl elbiseler giyerdi. Doktor, hasta
larn muayene ederken sk kahve ier, sosyal durumlar farkl has
talara eit ve dost davranrd. stad en ok kalp hastalklarnda uz
man saylrd. Muayenehanelerde elektro-kardiyografi aletlerinin bu
lunmad yllarda, kalpdeki bozukluklar kulakla dinleyerek tehis
eder, bu ustalndan tr halk arasnda kalp zerinde yaz yazm
diye vlrd.
Mtareke yllarnda, midesinde lser grlen babam, akrabamzdan
Doktor Fuad Kmil Beyin delletiyle Neet mer Bey tedavi etmi ve
aile doktorumuz olmutu. 1933'de yine lser sonucu babamn midesi
delinecek ve Haydarpaa Faklte Hastahanesinde yaplan ameliyatla
birka kaburga kemii alnacakt. Burada, kiisel de olsa unutamad
m ilgin bir olay anlatmadan geemiyeceim. Ameliyattan sonra uzun
sre getii halde yara kapanmamt. Yaplan tahlil sonucu verilen ra
porda Alman parada Carcinome tagayyrat yani kanser hcrele
ri grld ve rntgen amk cihaz ile tedavinin gerektii bildiril
miti. Yl 1933, Haydarpaa Tp Fakltesi stanbula tamyordu. Bu
tarihde ad geen rntgen cihaznn yalnz Cerrahpaa Hastahanesinde
bulunduunu, ancak cihaz altran tek uzmann da Avrupada tetkik
gezisine ktn renmitik. O zaman Kadkyde Bahariye Caddesinde, kar koca iki rntgenci tarafndan bir klinik almt. Kalktk
onlara gittik. Raporu inceledikten sonra, sz konusu tedavinin 5-6 bin
liraya mal olacam, ancak kanserin bulunduu yer bakmndan kara
cieri sarm olmas mmkn grldnden bu masrafl tedavinin bo
a gideceini sylediler. Ben, on dokuz yan atlganl ile baba evini
satp, rntgen tedavisinin yaplmasn istiyordum. Ama o gnn art
larnda evin acele satlmas, hele alnacak paramn rntgen cretini kar
lamas mmkn deildi.
Fuad Kmil Beyin bir mektubu ile hastay bir kere de Operatr Bur.
haneddin Beyin grmesi ve icabnda yatrlmas iin Cerrahpaa Hastahanesine gtrdk. Burhaneddin Bey, muayeneden sonra kesin ceva
bn biraz serte vermiti. Bu cevap, hastahanelerimizde sk sk tekrar
lanan bir lm fermanyd:
42

 B o yatak yok!
Annem ve hastay tayanlar boynu bkk karlarkn, Burhaneddin
Beyin sayg ile kotuunu ve otom obilden inen R ektr Neet mer
Beyi karladm grdler. Annem bir zek eseri gstererek Neet
mer B eye grnd. Rektr Burada ne iiniz var, Hsn Bey nasl?
diye sorunca, hazin durumu anlatt.
Rektr, Burhaneddin Beye dnerek:
Hsn Bey benim hastam, Fuad Kmil Beyin akrabasdr. Bir
yer bulun! dedi. O zaman Burhaneddin Bey birden sempatikleerek, ken
dine zg ivesiyle:
Beyefendi emrettikten sonra... dedi ve anneme dnerek ekle
di git, hastann pijamasn getir!
Hikyenin sonu daha ilgintir. Babam hastahanede bir ay kadar yat
t. Allahn ltf, ard ardna geliyordu. Hitlerln zulmnden kaarak Tr
kiyeye sman AlmanyalI profesrlerin tp alannda en nls Operatr
Niessendi ve Cerrahpaada grevli bulunuyordu. Bir gn babam m u
ayene etmi ve bir trl kapanmayan yaraya parmam soktuktan son
ra Bu yara kanser deil, evine gnderin on, on be pansumanla iyi
olur demiti. Babam eve getirdik. Paris Mahallesinde b ir Pansuman
c Mehmed Efendi vard. Gerekten on, on be pansuman yaptktan
sonra- yara kapand ve babam on iki yl daha yaad.
Son a tp tarihimizde Sarayburnundaki Glhane Askeri Taba
bet ve Tatbikat Mektebi ile Hastahanesinin nemli b ir yeri vardr. II.
Abdlhamid devrinde Tp Fakltesini bitiren asker hekimlerin staj ve
ihtisas yapmalar iin kurulan bu okulun gelimesine zen gsterilmi,
Almanyadan getirilen hocalarn yardm ile Batdaki yenilikleri uy
gulayan okul, ileride kendi alanlarnda n kazanacak doktorlar yeti
tirmiti. ou Almanyada ihtisas yapan bu doktorlardan Refik Mnir,
Fuad Km il, Mim. Kemal, Sreyya Hidayet, Nazm akir gibi uzman
lar Cumhuriyetden sonra Glhane Okulunun bata gelen retim ye
leri arasnda yer alacaklard.
Bu hocalardan Trkiyenin ilk roloji Profesr olan Fuad Kmil
(Beksan) bahamn akrabasyd. Kendi alannda baarl bir operatr
saylr, ameliyatla ald iri iri bbrek ve mesane talan hastahanede
tehir edilirdi. Genliinde K adkyn Bahariye semtinde oturmu,
sonra Taksim meydannda yaptrd apartmana tanmt. Burada
hastalarn kabul ederdi. Galiba 1928den itibaren birka yl Atatrkn
43

tedavisi ile grevlendirilmi, kendisine Ankarada bir daire ayrlmt.

Ankaraya gittike bu dairede kalr, ankaya gecelerine davet edilirdi.
Atatrk, iki kullanmayan doktora ilgi gsterir, sofrada nne sr
len bir kk kadehteki raky btn gece idare edebileceini sy
lerdi.
Fuad Bey, 1930lu yllarda Selmie.me ile iftehavuzlar arasnda,
o tarihde Yenikk ad verilen mevkide amlar arasndaki eski bir
kkn yerine gzel bir villa yaptrm ve artk tam Kadkyl olmu
tu. Emekliye ayrldktan sonra bahesinde fenn ekilde iek yeti
tirmeye merak sard. Almanyadan getirttii kitaplardan yararlanarak
gnlerini iek ve kalem as yapmakla geirirdi. Fuad Bey, hayatta
tandm en cidd ve disipline dkn bir kiiydi. Daha 16-17 yamda
iken beni karsna alr: Adnan Bey, bu hususta ok cidd olmalsmnz! diye balayarak, krkmda bile giremediim bir dzenli hayatn
viraj kabul etmez grafiini izerdi. Kendisini yllarca hareketten alko
yan bir hastalk sonucu ld. Kknn nndeki baheye, bugn bir
blmne ad verilen ift kapl bir apartman yaptrlmtr.
Profesr Nureddin Ali Berkol, Suadiyede bugn adn tayan so
kaktaki kknde oturuyordu. 1902de Asker Tbbyeyi bitirmi, Pa
riste ihtisas yapm, Tp Fakiiltesinde Anatomi Profesr olmutu.
1924de Tp Fakltesi Reisi, 1925de Darlfnun Emini seilmi, 1927
de mebus olarak siyas hayata girmiti.
Orijinal bir kii olan Adli Tp Profesr Saim Ali Dilemre (18801954) Yel deirmeninae komumuzdu. Giyim ve kuama, gsterie
nem vermeyen Saim Beyin bir zellii, icray- tababet etmeyii, yani
cretli cretsiz hasta bakmamasyd. Kadkyde bulunduu gnlerde
sk sk urad Merkez Eczanesindeki sohbetleri ynetir, Yeldeirmeni dn bazen ardaki St Andonun dkknna urar ve o gn
k sohbetin bir zetini yapard.
Saim Ali Bey tek parti devrinde milletvekili olmu, Gne-Dil Te
orisini savunanlarn arasna katlm, bu konuda bol makale ve eser
yaynlamt. Uluslararas tp terimlerinin ounun bir vokalin dme
si veya eklenmesi sonucu Trke kelimelerden doduunu kolaylkla
ispat ederdi. Gsterdii rnekler arasnda Franszca salive kelimesinin
Trke salyadan gelmi olmas aklmda kalmtr. Bu teoriyi savunan
lemamn yazlar Ankarada (Ulus), stanbulda bir ara (Kurun) ad
verilen (Vakit) gazetesinde kard. in, biz genlie yeni adm atm
ucuklar ilgilendiren bir bulmaca teknii vard. Bu teknii kavramak
44

iin sk sk o yazlar okumaya alr, ama ne yalan syleyeyim he

men dikkatim daldndan bir makaleyi tamamlayamazdm.
Darlfnun dnemi Profesrlerinden Sadeddin Vedad, Msrlolu semtinde oturuyordu. Bu gr kal, mtevazi hocann, operatrl
n getirdii kazancn bugne gre ok dk olduu o yllarda, bir
dargelirli grn vard. Olu Suav de Bbli yokuunun yllarca
ilesini eken bir gazeteci olmutu.
Bugn olduu gibi gemite de doktor ve diilerin ilgi gsterdii
Bahariye Caddesinde, Sreyya Sinemasnn srasnda ve kar ke
sinde Profesr Neemeddin Rfatn gzel evi dikkati ekerdi. Eski Ope
ra Sinemasna uzanan ayn ada zerindeki birbirine benzeyen dar yz
l, k evlerin birinde Pediatri Profesr Akif akr Sakar oturur ve
hastalar kabul ederdi. Eski Tp Profesrlerinden akir Paamn o
lu olan bu zat, gerekten olgun ve nazik bir beyefendiydi.
1930-1940 yllar arasnda bugnk Reks Sinemasnm altndaki Halisefendi Soka'nda stanbulun tannm Akcier Hastalklar Uzman
hsan Rfat Sabarn muayenehanesi vard. Asker doktor olarak yeti
mi, Mareal Fevzi akmak'm kz rahmetli Muazzez Hanm'm teda
visi ile megul olm utu. Askerlikten ayrldktan sonra Y akack Sanatoryomu Bahekimliine getirildi. Beyolu semtinde muayenehane a
t. Arbal, dikkatli ve iinin ehli bir hekimdi.
ok ynl bilim ve sanat adam Doktor Sheyl nver (1898-1986)
mrnn 52 ylm Kadkyde geirmi vc 14 ubat 1986 gn Kalam
Caddesindeki evinde vefat etmitir.
Onu bilmeyenlere yle tantabiliriz; Yakkl, zarif, son derece
nazik bir stanbul Beyefendisi. Trkiyenin ilk Tp Tarihi Profesr,
Minyatr ve ssleme sanat uzman, yllardan beri yorulmak bilmeyen
almasyla her gnn deerlendiren ve ok sayda eser veren bir
aratrmac, bildiklerini reten ve yetenekli bulduklarn srekli a
lmaya zendiren bir hoca ve bu meziyetlerini tevazu ile rtmesini
bilen bir dost.
Sheyl Beyin genlik ve rencilik yllar ok sevdii Haseki sem
tinde gemitir. 1921 ylnda Haydarpaa Tp Fakltesini bitirdi. Veli
nimetim diye and Profesr Akil Muhtar tarafndan ihtisasm geli
tirmesi iin Paris'e gnderildi. Profesr Labbenin yannda alt. D
nte Akil Muhtar Beyin Mderris Muavini (Doenti) oldu. Her gn
stanbuldan Haydarpaadaki Faklteye geliyordu. 1934de evlenince,
45

kaynpederinin Mhiirdarda yaptrd binaya tand. Ne var ki onun

Kadkye getii yl, Tp Fakltesi stanbula tanm bulunuyordu.
stad, Faklte retim kadrosunda almay, ehirde serbest hekim
lik yapmaya tercih etmiti. Yine de Divanyolunda tarih ark Mahfilinde, 1935de at muayenehaneyi yirmi yl sonra kapatacakt.
Sheyl Bey, fakltedeki almalarn tp tarihimize yneltmi,
niversite'nin ilk Tp Tarihi Ordinarys Profesr olarak nce merkez
binasnda, sonra Cerrahpaa Fakltesinde zengin ariviyle birer Tp
Tarihi Enstits kurmutur.
stada takdim edilmeden nce onu sabah akam Kadky vapur
larnda grrdm. Genellikle alt kamaraya iner, antasndan kdn
kalemini karr, o gnk i konusu neyse onun zerinde almasn
srdrrd. Bazen o kadar dalard ki bir gn sefer sresini tamamla
yan vapurda kalmt. Onun bunca eser vermesinin balca srr ok
almasyd. Bir konu zerinde yoruldu mu bir baka ie geerek yor
gunluunu yine almakla dinlendirirdi. Bu dinlenme anlar iin an
tasnda birka akide ekeri bulundururdu,
Bilginlerimiz, yazarlarmz vardr ki yalnz kendileri konuur, ya
nnda bulunanlara sz hakk tanmazlar. Sheyl Bey evresindekileri
de dinlemeyi bilir ve severdi. Dinlemekle yetinmez, ilgisini eken bir
ey duydu mu cebinden kard not defterine yazard. mr boyu top
lad bu notlar tasnifli zarflarna yerletirmiti. stadn zarif ve ay
dn kz Glbn Hammm da babas gibi dinlerken ilgin bulduklarn
not ettiini hatrlyorum.
Sheyl Bey, hastalndan ksa sre nce sorularma verdii yazl
cevapta, Kadkyle ilikisini yle anlatmt:
34 yllk genlik hayatm, doduum Haseki semtinde geti. Hl
o semti zleyerek anarm. Fakat Kadky ve civarn incelediim nisbette ok sevdim. Bu Anadolu tarafn o kadar benimsedim ki her sem
tini, menzil yollarn, ak namazghlarma kadar inceledim ve yalnz
grmekle kalmadm neler grdmse tesbit ettim. Mesel Stleme
semti ki ok deimitir, deta resimledim. Btn bu yerler hakknda
yzyl ncesine kadar uzanan hatralarm ve toplamalarm oldu. Fakat
altm konularn okluu yznden bunlar yaynlayamadm.
Kadkyn bir baka saygdeer doktorunu anmadan geemeye
ceim. Moda Caddesinde yeni 58, eski 60 numaral evde bir elli yl
46

Kadky ocuklarn tedavi eden ocuk Hastalklar Uzman Sezai Bedreddin Tmay.
1932 ylnda bu eve yerleen Sezai Bey (1901-1986) ancak lmn
den nce mecbur bir tatile girmiti, 1953-1955 yllarmda: olum Ali
Gizi gtrrdk. Eski Kadkyllere has efendilii hemen dikkate ar
pard. Muayenehane, gece saat onlara kadar baran, alayan bebek
lerle dolup taard. O bu hengmenin ortasnda, AsyalI bir bilgin gibi
sakin ve telsz, ocuklar soyar, tartar, muayene eder, yine ayn ya
valkla illarn, mamalarn yazar, yazdklarn teker teker anlatrd.
Bu srada ocuklarn feryad kesilse, nedir bu sessizlik diye ikyet
edecee benzerdi. Hi evlenmeyen Sezai Bey, kendisi gibi bekr kar
dei Avukat Bedia Hanmla oturuyordu.
1950li yllarda eski Zeynep Kmil Hastahanesini gece gndz a
larak yeni binalarla Anadolu yakasnn en byk doum ve ocuk hastahanesi haline getiren Dr. Fahri Atabeyin gayret ve nezaketi takdirle
anlmaya deer.
1936da hizmete giren Haydarpaa Numune Hasfcahanesinin Da
hiliye efi Tevfik Salam Paa, yardmclna gen bir doktor olan
Mfide KLley Hanm getirmiti. Bu dnemde Bahariye Caddesinde
muayenehane aan Mfide Kley, Kadkyn tannm doktorlar ara
sna girecekti. 1943de Tp Fakltesinde doent ve daha sonra profe
sr olan Mfide Hanm, muayenehanesini Caaloluna nakletmi, Gz
tepede Ttnc Mehmed Efendi Caddesinde satn ald bir kke yer
lemiti. Galiba haftada bir gn semtin hastalarn bu kkte kabul
ederdi.
Ele aldmz dnemden sonra Suadiyeye yerleen Dr. Ali Sipahiolu da semtimizin gler yzl ve baarl hekimlerindendi.
Uzun yllar Haydarpaa Nmune Hastahanesi'nde hizmet vermi
olan Doktor Mfid Ekdal, hem doma byme Kadky'ldr, hem de
Kadky tarihi hakknda deerli almalar vardr. 1918de Feneryolunda doan, ilk ve orta renimini Kadkyde yapan Mfid Ekdal,
1942de Tp Fakltesini bitirdi. yl sonra Haydarpaa Nmune Hastahanesine asistan olarak girmi ve meslek hayatn bu hastahanede
srdrerek 1984de emekliye ayrlmtr.
Mfid Ekdaln Kadkyle ilgili tarih almalarndan ilki 1982de
(Tibhneden Nmneye) bal altnda yaynlanan ve Haydarpaa
Numune Hastahanesinin Tp Fakltesinden zamanmza kadar geen
47

tarihini ayrntl olarak anlatan eseridir. Ekdal, ikinci eser olarak Fe

nerbahe ve evresinin tarihi zerinde almaktadr.
Burada, sras gelmiken Kadkyn salk kurulular hakknda
ksa bilgi vermeyi yararl buldum:
Ele aldmz dnemde eer Haydarpaa Askeri Hastahanesi ile
kk ntaniye Hastahanesini bir yana brakrsak skdar'dan Pen
dike kadar ancak iki salk kuruluu vard. Bunlardan birincisi ve en
eskisi Hicv Mehmet Ali Paanm kz Zeynep Hamm'la ei Yusuf K
mil Paann bir hayr eseri olarak yaptrdklar Zeynep Kmil Hastahanesiydi. Tahminen 1862 ylnda hizmete girmi ve eitli devreler
geirdikten sonra 1933de stanbul Belediyesine balanm, 1936da
doum ve ocuk hastahanesi haline getirilmiti.
Kadkyn ikinci salk kuruluu Haydarpaa Nmune Hastaha
nesi, Haydarpaada kurulan Tp Fakltesinin hastahanesi olarak ina
edlimiti. II. Abdlhamid devrinde, Tp renimi, Sirkeci Demirkap
daki asker ve Kadrgadaki sivil mekteplerde yaplyordu. Bu binalar
ihtiyaca ok yetersiz olduundan Anadolu yakasnda yeni bir Tp Fa
kltesi yaplmas kararlatrlm ve tahminen 1894de Selimiye Kla
s ile Askeri Hastahane arasndaki 24.000 metrekarelik bo arazide in
aata balanmt. Yapnn plann iki yabanc mimar izmiti. Binala
rn yapm bittikten sonra hizmete almas gecikmi, nihayet 6 Ka
sm 1903de al treni yaplm, ancak 190 9da tam faaliyete geil
miti. 1901de Faklte binasnn karsndaki 4.500 metrekarelik alana
Faklte Hastahanesinin yaplmasna balanacakt.
Zaman getike, Fakltenin Anadolu yakasnda bulnmas, vapurla
gidip gelmekte glk eken hocalarn ikyetlerine yol ayordu. Cum
huriyet'den sonra 1924de bir ksm stanbula nakledilen Tp Faklte
si 1936da tamamen stanbula tanacak ve okul ksmnda Haydarpaa
lisesi kurulacakt. Hastahane blm de Nmune Hastahanesi adyla
Salk Bakanlna balanacakt.
Kadky doktorlarnn bize gre hikyelerini bitirmeden. ifa sa
hilinde bir zel hastahane aan ve zamannda ad grltl olaylara ka
ran bir kadn doktoru, Doktor Mahmud At hakkndaki bir anm an
latmak istiyorum: Mahmud Ata mesleinde usta bir hekim olarak ka
dnlar tarafndan tutulmutu. Ama bir hekime yaramayacak derecede
sinirli olduundan hastalarn ounu hrpalar, hatta kovduu da olur
du. Annem bir gn taral bir komumuzu ona gtrd. Hayatnda ilk
48

kez bir kadn doktoruna soyunan hasta, akn ve periand. Mahmud

Ata, zamannda pek mehur olan test sorularm sralamaya balad:
Hasta gnde ka n ve neler yiyiyordu? Yedii bir porsiyon ye
mek ka gramd? ine ne miktar et, ne miktar ya konmutu?
Bu sorularn kitapta olduu gibi cevaplandrlmasn istiyordu. Ka
dn, o ana kadar yedii bir tabak fasulyenin ka gram olduunu ne
duymu, ne dnmt. stedii cevaplar alamayan doktorun ses
tonu ykselince, annem uzlama yolunu bulmak iin sze kararak:
Efendim, hanmn ei kasaptr. ou kez et yerler.
Dedi. Doktor, imdi iki hanm da keye kstrmak frsatn yaka
lamt: Hangi et yemekleri, ne kadar? diye sordu. Kadn yine bo
calad.
O zaman doktor saymaya balad:
Izgara kfte mi, Pirzola m, biftek, bonfile, antrikot mu, i
kebab, tas kebab, sulu kfte, zmir kftesi mi, kadnbudu mu?
Annem cevajj vermeye alyor, O ortaoyununda kavukluya konu
ma frsat vermeyen alene Karadenizli gibi arka arkaya sralyordu:
Tandr kebab m, tala kebab m, yahni mi, kapama m, ha
lama m, s m, kzartma m, et dolmas m, ekili et mi, tatll et
mi?
Birden itidalini kaybeden annem:
Yeter artk! diye bard Siz bu sorularnzla hastay ld
rrsnz! Ve hmla yerinden kalkp bekleme salonuna gitti. Birden
doktorun tella ardndan geldiini ve elindeki fincan nezaketle uzat
tn grd. Hanmefendi diyordu her halde sinirlendiniz, acaba
eter kullamr msnz?
Annem verilen ilc iti ve O gnden sonra diye anlatrd ne
zaman bir hasta gtrsem beni son derece nazik karlard.
stanbulun semtlerinden birinin snrlan iinde tannm, tutul
mu ve aile doktoru nitelii kazanm hekimler de vardr. ok hasta
grdklerinden tecrbe kazanan ve byk paralar peinde komadkla
r iin dargelirli yurttalara yararl olan bu doktorlardan Kadkyde
yllarca alm ikisini anmak istiyorum:
Mtareke dneminin son yl olmalyd. Harbiye Nezareti Muame49

lt- Zatiye ubesi (Personel ubesi) mmeyyizlerinden olan daym,

bir gn evimize gen, sarn, mavi gzl ve niformal bir doktor ge
tirdi: Filibeli Doktor mer Seyfeddin.
Rtbesi galiba yzbayd ve bu srada askerlikten ayrlarak Kad
kye yerlemek, burada serbest hekimlik yapmak istiyordu. Girgin
ve neeli bir insand. Ksa zamanda ailemizin bir yesi haline geldi.
Akamlan gelir bazen daymla rak ier, aka ve nkteleriyle hepimi
zi krar, geirirdi. Bu arada bizim hastalklarmzla ilgilendii gibi, o
srada evimizde bulunan konuklar da bedava muayene eder, ila ya
zard. nce Halidaa Caddesinde, sonra Msrlolunda muayeneha
ne am ve abuk tutulmutu. Bir ara Fenerbahe Kulbnn doktoru
oldu. Kulp stadndaki malarda bir sakatlanma olunca anons edile
rek sahaya arlr, hemen elinde antas ksa ve hzl admlarla sa
haya girerdi. Bu neeli dnya adamnn beklenmedik bir zamanda l
m (1949), Kadkylleri ve zellikle semtin fakir halkm zmt.
Yeldeirmeni semtinin popler hekimi Ferera da fukara doktoru
saylrd. En yksek doktor vizitesinin be lira olduu yllarda o bir,
iki lira alr, fakirlerden elli kuru ald sylenirdi. stanbul'da bir ha
hamn olu olarak domu, kardei sak Ferera ile Vefa Lisesinde oku
mutu. Hukuk renimi gren ve avukatlk yapan sak Ferera, Me
rutiyet dneminde yazd iirleri bir kitap halinde yaynlamt. Kar
dei air, babas kanun olduundan genliinin iir ve musiki iinde
getiini syleyen Doktor Ferera, yanl bir evlenmeden sonra yle bir
aile faciasna dmt ki ne yazlr, ne anlatlr.
Hkimlik ve hekimlik her insann yklenemeyecei iki zor i, he
kimlik, srekli bilgi edinmek, fedakrlk, doruluk, insanseverlik is
tiyor. Bu blm, eski edebiyatmzn hekimler konusundaki gereki
bir gr ile bitireceim:
Her marize geri vardr bir tabib-i aresz
Nabzgir-i kalb-i mahzn ol ki Lokmanlk budur.
Aklamas: Her hastaya are bulacak bir hekim vardr. Sen mah
zun kalbin nabzm tutmasn bil ki Lokman-hekimlik budur!

50

ELENCE VE GEZNT YERLER

Sizi nce, Kadkyde bugn ei bulunmayan bir elence sitesine
gtreceim: Msrlolu Bahesi.
Kadky skelesinden Altyola karken soldaki Halidaa Cadde
sine girin, az yrdkten sonra sada, Kadkyn tarihi Askerlik ubesinin karsnda Bayramyeri Soka ile Yavuztrk Soka arasnda
kalan ada, Kadkyn bu elence sitesini oluturuyordu.
nce bayramyeri, onun yannda Msrlolu Hamam, hemen onun
yannda Msrlolu Bahesi.
Bayramyeri, Mehmed Akifin bir iirinde canlandrd eski stan
bul bayramyerlerinin belli bal zellikleriyle yarm yzyl Kadky o
cuklarn kendine ekmiti. Halidaa Caddesinden bir hayli alakta
kalan bu meydana dik bir yamatan indirdi. Bu meyil, ocuklarn pek
sevdii telden kayma imknn salard. Kadky bayramyerinin k
kten bye ocuklar eken drt elencesi vard:
1) Beik, 2) Atlkarnca, 3) Telden kayma, 4) Kayk salnca.
Bykleri tarafndan getirilen kk ya da rkek ocuklar beie,
atlkarncaya binerlerdi. Genellikle ylda yedi, sekiz gn hizmet veren
bayramyeri esnaf, sanki her gn bu ii yapyormu gibi becerikli ve
acar grnr, sk mteri devretmeye alrlard. Minikler daha be
ikte ilerlerine snmadan bir Yand! sesi ykselir, zavalllar boyun
lar bkk, yerlerini bakalarna brakmak zorunda kalrlard. Ama b
ydkten sonra grdm, yeni kuaklar, bu yandya kulak vermiyor,
hele kzlar daha imdi bindik diye kar koyuyorlard. Atlkarnca, o
51

unun ban dndrdnden gocuklar daha fazla dnmek iin dayat

mazlard. lgin olan telden kaymakt. Bu ii ynetenlerden bir, iki kii
yamacn banda, bir kabaday da sonunda bulunurdu. Telden kay
mak isteyenler birka gruba ayrlabilirdi. nce normal ocuklar ki
bunlarm pek kklerinin telden dmesinden korkulur, den de
olurdu. Sonra ocuklua zenen gen irileri, ense kulak yerinde a
yamaklar gelir, daha telin ortasnda iken ayaklar yere srttnden
seyredenlerce alaya alnrlard. Kz, erkek eitliinin salanmad bu
yllarda yann kklne ramen irilemi gz pek kzlar ya da
iri kym evltlklar erkeklerin akn baklar altnda telden kaymaya
zenirlerdi. Onlar yamacn banda halkaya aslrken telin ucundaki
kabaday, penaltya hazrlanan kaleci gibi poz alr ve tombul kzn
dmesini nlemek amacyla bir gzel kucaklar, gsne bastrrd.
Ama en zoru kayk salncaklaryd. Bunlara gerekten gl ve atik
genler binerdi. Sonradan baz kzlarn da bindii grld.
Eski bayramyerlerinde bugnk lunapark elenceleri yoktu. Ama
zafer yllarn yaam ocuklarn sevinci bayrama bayram katard.
Kadky bayramyerinin yannda, duvarlar zerinde yksek bir bah
e vard. Buras Msrlolu Hamamnm bahesiydi. Bu drt, be kur
nal kk hamam, herhalde eski Msrlolu maliknesinin hamam
olmalyd. Kurnalardan biri yeil somaki mermerden pek gsterili
yaplmt. Hamamclar, bu kurnada Sultan Abdlazizin ykandm
sylerlerdi. Bir padiahn halkdan birinin hamamnda ykanmas Os
manlI geleneine uygun dmez. Ama Veliahd Abdlaziz Efendinin
Kurbaaldere kknde otururken Msrlolu Maliknesi'ne eref ver
mi olmas mmknd. Nitekim Abdlazizin veliahd Murad Efendi
nin (V. Murad) bu semtde oturduu yllarda, Saraya bal gayrims
lim zenginlerden Keolunun Acbademdeki kkne gittii syle
nirdi.
Hahamdan doudaki Yavuztrk Sokana kadar uzanan ge
ni alan Msrlolu Bahesi kaplyordu. Tanzimat sonras zenginlerin
den Msrloluna aid olan bu araziye Abdlaziz devri yaplarnn bah
e kaplarn hatrlatan oymal demirden yaplm bir byk kapdan
girilirdi. nce alabildiine ferah bir bahenin ortasnda, daire eklin
deki byk havuz gz okard. Havuzun yannda ncesaz kk var
d. Msrlolu Bahesi bir elence yeri olarak e blnmt. Sa
da, hamamn srasnda yine Abdlaziz devri slbunda tek katl ve
uzun bir bina vard ki klk sinema ve tiyatro olarak kullanlrd. Bah
enin ortadaki byk blm, incesazl gazinoya ayrlm, havuzun
52

evresine ve caddeye doru ykselen meyilli ksma seyrek olarak ma

salar konmutu. Sk aalarla kapl olan ve snn grnmeyen gney
ksm, geceleri esrarl bir karanla brnr ve bu aalarn tesinde
sevgililerin diz dize oturduu izlenimini verirdi. Bahenin Yavuztrk
Soka ile snrl olan sol ksm ise yazlk sinema ve tiyatroya ayrlm
t ve kaps bu sokak zerinde bulunuyordu.
ncesaz blmnde akamlar zamann tannm saz ve ses sanat
larndan kurulu bir fasl heyeti alard. Hatrladma gre, aralarn
da Keman Sad (Ilay), Nasibin Mehmet, Udi hsan, Klarnet eref ve
en hretlisi Hafz Burhan vard. Bazen mehur Hanende Nasip Hammn da saz heyetine katld olurdu. Nasip Hanm'm kardei oldu
undan onun adyla anlan Udi Mehmed BeyIe Sad Ilay uzun sre
Kadkyde oturmulard.
Evimizin yanndaki Yeldeirmeni Camiinde, banda siyah saten
takkesiyle mevlid okuyan Hafz Burban kk yata tanmtm. Yi
ne ocukluk yllarmda gtrldm Bahede, bir fasln birbirine
benzeyen arklarndan sklmken birden rahmetlinin tiz k ile to
parlanr, onu dinlemeye alrdm. Kendi slubu ve biraz da yar kl
han azyla syledii baz arklar hl duyar gibiyim. Bu tr arkla
rndan birinin pek etrefil olan ilk satrm anlayamazdm: Sabrm
gamzelerin sihr ile tr edeli, ama ardndan o gl soluu ile ark
nn sloganm yerine oturturdu: Y eter ey gzleri sevda dolu esm er g
zeli. Burada aruz vezni gereince iki kelimeyi birletirerek Yeterey
diye hzla baladktan sonra anszn durur ve sonra devam ederdi. Rah
metli Hafzm, dalan dikkatimi toplayan Aman Adanal!, Asmalarda
zm gibi oynak arklar da vard. Bir de mehur ninnisi: Uyu ey
tfl- meleknm uyu!
Annem, bu Bahede akam ayn ierken saz dinlemeye merakly
d. O gzelim yaz akamlarnda yeni elbisemi ve beyaz iskarpinlerimi
giydirerek elimden tutar, yannda bir iki davetlisiyle evden kardk.
Bu saatte kedeki kahvenin n sulanm, ilerinden dnen memur ve
iiler kahvenin nn doldurmu olurlard. Herkesin rahat ve mutlu
grnd, ar esnafnn ayr ayr ses ve namelerle malm vme
ye alt, kfelerdeki erik ve kirazlarn yze gld bu haziran ak
amlarnn her dakikas tekrar tekrar yaanmaya deerdi. Yllar son
ra, o akamlarn sevincini hatrlamaya alrken, Divan Edebiyatnn
son ustalarndan Hersekli Arif Hikmet Beyin bir beytini yaknarak
okurdum: Zaman ki birbirini izleyen anlardan olumutur, geen bir
53

n geri gelmez. Dnyada yaanm zaman tekrar etmemize imkn

yoktur.
Gazinoya altdan sonra gider, sekiz-sekiz buukta eve dnmeye hazrlanrdk. Oysa bu saatte bahe sinemasnn zaman gelmi olur, afi
lerin n merakllarla dolard. Gzm ve aklm orada kalrd hep. Be
nim yerim gazino ksm deil, bu bahe sinemasyd ve arlonun, Duglasn, Maks Linderin bir filmini grebilmek iin can atar, ama der
dimi anlatamazdm. Ne olurdu bir akam ince saz blmnden bahe
sinemasna gemi olsaydk...
Msrlolu Klk Tiyatro ve Sinemasnda, bu dnemin eitli ti
yatro truplar, bu arada Darlbedayiden ayrlan sanatlar, stanbul
ve Sahir Operetleri ve tuluat kumpanyalar oynard. ocuklarn tklm
tklm doldurduu tatil gn matinelerinde toz, duman ve grlt iin
de kovboy ve macera filmleri oynatlrd.
Kurtulu Sava yllarnda, Msrlolu Bahesinin ilgi eken olay
lar, Hilliahmer Cemiyeti (Kzlay) yararna dzenlenen elence ve
snnet dnleri olurdu. O yllarda Hilliahmer, stanbulda Kuvayi
Milliyeye eitli ynlerden hizmet veren ve baarl olan bir kurulu
tu. Muvakkithane Caddesine girerken sol kedeki binann ikinci ka
tnda bulunan Hilliahmer Kadky ubesinin o tarihteki yneticileri
arasnda Sreyya Paa (lm en), Kadky Sultanisi Mdr Niyazi Tevfik, Doktor Hamdi Suad, Kasm Cimcoz, Zhd Paa'nn olu Zahid
Beylerle Doktor Sni Yaverin ei Rn, komumuz Haan Paann
ei Aye Saniye, mer Seyfeddinin kaynvalidesi Neyir Hanmlar var
d. kinci Merutiyetin birbirini izleyen savalar dneminde, Trk Ka
dnlar gnll hastabakclk, terzilik, yardm toplamak ve benzeri
hizmetlerde byk aba gsteriyorlard.
Hilliahmer yararna elenceler, snnet dn varsa gndzden
balar, gsteriler arasnda kukla, hokkabaz ve ortaoyunu bulunurdu.
Gece de birka komikle glendirilen bir tuluat kumpanyas kanto, detto, melodram, komedi gibi belirli programn, daha itinal olarak sah
nelerdi.
Sakarya Savann kazanld yln sonbaharnda Hilliahmer, yi
ne byle bir gece dzenlemiti. eitli oyun ve gsterilerden sonra o
yllarda tuluat sahnesinin en gzel kadn saylan Rum asll Blan Ha
nm arkasnda beyaz bir giysi, elinde Trk bayra ile sahneye kt.
Kendi aksanyla Sakaryann Sanl Glleri diyerek gnn tutulmu
bir trksn okumaya balad. Trknn sonuna doru sahnenin ge
54

risinde, o zaman iin baarl saylabilecek bir teknikle krmz bir hi

ll ykselmeye balamt. Msrl olu Bahesini dolduran halk, bir
den cotu ve dalgaland. stanbul halk, stanbul iinde sava grme
mi ama ocuktan bye, igalin btn aclarm tatmt. imdi her
frsatta zaferi yaamak istiyordu. Bu srada seyirciler arasna giren iz
ciler ellerindeki sepetlerle Hilliahmere yardm toplamaya balam
lard. Yamn kklne ramen o gece grdklerimi unutamadm.
Baheyi dolduranlar orta halli kimselerdi, on yllk sava bu snf ye
mi tketmiti. nce eller ceplere, keselere, czdanlara gitti. Kadn
trksn sylyor ve halk para namna nesi varsa izcilere veriyordu.
Para bitince sra yzklere, kpelere saatlere geldi. Herkes nesi varsa
karyor sevinle, cokunlukla kt paralarn zerine brakyordu ve
bu halkn o gece ordusu iin veremeyecei bir eyi yoktu.
1924 veya 1925 sonbaharyd, stanbul'da dans salgm yeni bala
mt. Yine byle bir snnet dn gecesinde, Msrlolu kapal tiyat
rosunda dans lgnl denebilecek bir cokunlua tank olmutum.
Tiyatroya bir caz konmu ve geceyarsmdan sonra genler buraya akn
etmiti. Genler dedimse yalnz delikanllard. Mthi bir kalabalk, er
kek erkee fokstrot namelerine uymaya alyor, fakat ounluk dan
s renmemi olduundan toz duman iinde tepiniyorlard. Bu herhalde dansa duyulan ilginin dearj olmasndan doan bir cokunluktu.
Aktr Ahmed Fehim Efendi (1856-1930) anlarnda, II. Abdlhamid
devrinde Kadkyde Takvor isimli birinin ilettii Zambolu Bahesi
ve kapal tiyatrosundan sz etmektedir. Birka yl, Anadolu turnelerin
den dnte bu tiyatroda oynamlard. Bir Bursa dn, harap tiyat
ronun yklm olduunu grm, aralarnda para toplayarak, kredi ile
kereste alm arsaya yeni bir bina yaptrmlard. Fehim Efendi di
yor ki 28 pay zerine yaplan tiyatro erden ptendi ama bizim yuvamzd. Elli drt locas vard. Elli n devlet ileri gelenlerine ayrd
ndan ancak birini satabiliyorduk.
Kadkyle ilgili anlarmn balang tarihi olan 1920de byle bir
tiyatro binas yoktu. Ancak Msrlolu, Bayramyeri Sokanda Zambakolu akareti ad verilen birbirine benzer be, alt bina vard. Bu so
kan Halidaa Cadesiyle birleen kesinde, etraf demir parmaklk
la evrili salata ve iek yetitirilen bir baheye de yanlmyorsam
Zambolu Bahesi ad verilirdi. Msrlolu gibi Tanzimat Devrinin
gayrimslim iadamlarndan biri olan Zambolunun adn tayan ti
yatro, byk ihtimalle bu evrede bulunuyordu.
55

Kadkyn Msrlolu Bahesinden sonra mehur elence yeri

olan Hamdinin gazinosunu ayrlar blmnde anlatacam. Daha
alafranga bir yaants olan Moda-Kalam blgesinin de ak, kapal
gazinolar vard ki bunlarn mehurlar Mhrdar Gazinosu, Koo, Bomonti ve Kk Moda Gazinolar, Kalamda Todori, Fenerbahede
Belv Otel ve Gazinosuydu.
Eski Mhrdar Gazinosu, Moda'ya yakn bir yamata sona eren
Mhrdar Caddesi'nin sonunda ve sol yannda orta byklkte bir
bahede kurulmutu. Arkasndan birka basamak merdivenle bir so
kaa klrd. Caddenin sanda ve denize bakan srtta gazinonun ka
pal bfesi ile birka masalk kmas bulunuyordu. Mhrdarm de
nize inen yamalarndan ve deniz altndan Adalara kadar uzanan giz
li bir yolun varlndan sz edilirdi. Cumhuriyetin ilk yllarnda Gazi
noda Popof isimli bir Beyaz Rusun ynettii kk bir orkestra alard.
Dans pisti ve yazlk sinemas vard. Eski deyimle nezih bir aile gazino
su saylrd.
Belv Otel ve Gazinosu, Kadkyn en gzel ve gazino olmaya en
uygun bir yerinde kurulmutu. Fenerbahe Yarmadasnn giriinde
ve Kalam Koyu zerinde dar fakat dzgn bir bahesi, ahap bir otel
binas vard. iBnadan ieriye girince byk bir boy aynas gze ar
pard. Tam tarihini aratrmadm, fakat XIX . Yzylda yaplm olan
otel ve gazinoyu Rumlar iletiyordu. Cumhuriyetden nce mterileri
ounlukla Tatlsu Frenkleri ve onlara zenen yerlilerdi. Eski Kadkyl, daha dorusu Gztepeli Sermed Muhtar Alus, Belvnn eski
halini yle anlatyor:
Yarm asrlk zaman iinde ilk eklini hi deitinnemitir. Ah
ap binas, soluk boyas, aalkl bahesi, taraas, iskele hep ayn.
Vaktiyle hele cuma ve pazarlar Fenerbahe, konak arabalar, kira fay
tonlar, tenteli ekeklerle dolar, piyasa ezanlara kadar srer, Feneryolundan ayr trenle gelenler deniz hamamlarnn yannda iner, azck
yryp selvilerin, sakz aalarnn altnda otururlar, bazlar dn
te Otel Belviide gelip geenleri seyretmeye koyulurlard. Terasn her
tarafna renk renk bayraklar, kt fenerler aslr, bu hazrlklar nce
orada verilecek suvareye, baloya almet saylrd. Uzaklardaki kkle
rinde yemei yeryemez, baloyu grmek iin teker teker gelenler, par
makln yanma arabay ektirip imrene imrene danslar seyredenler
mi ararsnz? Otel Belvnn sezonu Maysn bilmem kanda yaplan
gl bayram gn balar, ii d mterilerle kaynard. Dalyan soka
nn hizasndan otelin kesine kadar iki keeli arabalar dizilmi, kimin
56

de hanmlar, kiminde beyler, hepsi alay seyre seirtmi... Saati gelin

ce, kale bedeni gibi yksek duvarlarla evrili Katolik Yetimhanesi mi,
Marabet Mektebi mi olan kunt binann kaps alr, alay skn eder
di. Beyaz elbiseli, stleri balan beyaz gller, ieklerle donanm 8-12
yalarnda bir sr kz koro halinde dualar tutturarak danya kar
lar, etrafa iekler serperek binann arka kapsndan ieri girerlerdi.
O gn Belvnn sahibi para krar, keyfinden kabna smazd.
Belv, Cumhuriyetden sonra da epey zaman hretim korudu, hat
t Atatrkn iltifatna da nail oldu. Gzel bir yaz gecesi ge vakit
gazinoya gelen Atatrk, kendisini cokun gsterilerle karlayan halka,
ses ve mzik sanats olarak kimi dinlemek istediklerini sordur mu
tu. O yllarn bugnk deyimle assolisti Denizkz Eftalya Hanmd ve
Kemani Sadi Ilayla beraber yayor ve alyordu. Okuduklar ara
snda Dizlerine kapansam, kana kana alasam arks mehur ol
mutu. Halk, onu isteyince hemen motorlar yola karlm, Eftalya ve
arkadalar bulunduu yerden alnarak Belvye getirilmi ve Gazino
da bulunanlarn unutamadklar bir gece yaanmt. Sonradan yanan,
yklan Belv'nn arsasnda bugn de bir ak hava gazinosu bulunmak
tadr.
Cumhuriyetin ilk yllarnda, Caddebostan sahilinde II. Abdlhamid
devri askerlerinden Horoz Ali Paamn bahesinde kurulan Caddebos
tan Gazinosu giderek gelime gsterecekti. Onun ardndan Suadiyenin
bakmsz kylarnda hayli emek verilerek yaplan Suadiye Plaj ve Ga
zinosu, bu semtin gelimesinde etkili olmu, Atatrk bu gazinoya da
gelmiti.

FENERBAHEYE SAYGI
Fenerbahe, bu kk ipirin yarmada, kukusuz Kadkyn e
siz bir hzinesidir. stanbul tarihinin eitli dnemlerinde halktan pa
diahlara kadar herkesin ilgisini ekmi, zamann hkmdarlar bura
da kk, bahe ve havuzlar yaptrmlardr.
Bir ara bakmsz kalan Fenerbahe Kk ve evresini, Lle Devrinde brahim Paamn onarp gzelletirmesi zerine air Nedim
yazd iirde bir kuu yle konuturur:
u berrak havuza bak da sevgilinin sinesini an, u aac gr de
boy bos gzelliinin ne olduunu anla! Ve ardndan nl ran airle
57

rinin adlarn sayarak, Fenerbahe'yi grmeden iir yazdklar iin on

lara esef eder.
II, Abdlhamid devrinde Fenerbahe ilgi bakmndan parlak ylla
rn yaam bugnk lks otomobil merak yerine atl araba sevdas
na tutulmu zengin ocuklar ve ounlukla paazadeler belirli gn
lerde Fenerbahede piyasa safa sim srdrm, orta halli halkdan da
bu hengmeye katlanlar olmutu.
Araba sefas srenlerin banda Serasker Rza Paamn apkn
oullar gelirdi. Zamann ka g koullarna ramen hanmlar da ka
pal arabalarda Fenerbahe safasma can atar, bu arada arabadan ara
baya iaretleme, mektup verme, hatta tenha kelerde buluma grla
giderdi. Birinci Dnya Sava bu gezintilere son vermi, mtareke'de
igal kuvvetlerinden ngilizler, Fenerbaheye balta olmulard.
stanbul hayatnn daha dzenli olduu Atatrk devrinde, bir ara
motorlu tatlarn Fenerbaheye girmesi nlenmiti. Sonra stanbulun
birok seyran yerinde grld gibi Fenerbahede o kadar bakm
sz ve korumasz brakld ki otomobillerin, temiz hava almaya gelmi
bahtszlar toz toprak iinde saa sola kartarak buraya hkim olduk
lar grlecekti. Bu ortamda yarmadann kylarnn hemen te iki
si, devlet veya zel kurulular tarafndan igal edildi. Kalam Koyu
na hakan sa ky spor kulpleri tarafndan irkin yaplar ve baraka
larla kapatlarak, p tenekelerinden kirli amarlara kadar ne varsa
yol stne serildi. Sol kyya gelince bir ksm Devlet Demir Yollar,
eski plaj alan da stanbul Defterdarl tarafndan dinlenme tesisleri
olarak kapatlacakt.
Biz Fenerbaheyi Kadkyn bir hzinesi olarak andk. stanbul
un byk airi Yahya Kemal, daha geni bir yaklamla yarmaday
Vatann en sevilmi ve gezilmi yeri olarak tantyor:

Dn Fenerbahede grdm,
ri bir zmrt ieiydi bahar...
Bir mcevherde yalan bir cennet grnr,
Bu mcevherde fakat
Vatann en gerek,
En sevilmi ve gezilmi yeri var,
taraftan denizin sard yer.
58

Bir zamanlar evresinde Fenerbahe misali gzellikleri yaatan ve

sonradan yok olan Hali, byk bir gayretle temizleniyor. Kukusuz
hizmet b ukadarla kalmayacak kurtarlm Halii gelecekte hoyrat el
lerin tecavznden koruyacak kanuni tedbirler alnacaktr. Fenerbah
eyi de u veya bu ekilde tecavzlerden korumak, yalnz halka mal
etmek iin kanuni yollardan Mill Park olarak iln edilmesi, stan
bul'a yaplm byk hizmetlerden biri olacaktr.

59

AYIRLAR
Gemite ayrlar gnmzn petrol kuyular gibiydi ve barta,
savata balca tat olan at besliyordu. Bu sebepten lkede yerine
gre, ayrlarn nemli bir ksm devletin malyd.
ayrlarn ynetim dzenleri, gelenekleri vard. Haydarpaada ta
ndmz bir aile eski bir ayr grevlisinin evld olarak ayr K
tipleri diye anlrd. stanbulda, padiah ve devlet byklerinin atla
rna otlak olarak Kthane, Alibeyky, Veliefendi, rpc ayrlar,
Boaziinde Bykdere, Beykoz, Sultaniye ayrlar, Kadky'de Uzunayr ve Yourtu ayr ayrlmt. Her yl ilkbaharda saray atlarnn
ayra karld gn, Arpaemini tarafndan Kthanede mrahor
Kknde Padiaha bir ziyafet verilmesi detti. Bu lene devlet b
ykleri de arlrd. ayra karlan hayvanlarn alnlarma iekli
otlarla sslenmi, oymal sorgular taklr, bata mrahor Aa olmak
zere her birini bir seyis tutar ve dizi halinde padiahn nnden ge
irirlerdi. Mevsim boyunca ayrlarda aalar iin adrlar kurulur, ge
celeri mealeler yaklarak elenceler dzenlenirdi.
ayr mevsimi sona erince bu kez devlet bykleri, mrahor Aa
ya misafir giderlerdi. mparatorluun sosyal ve asker dzeni deitik
e ayrlarn durumu deiti. Tanzimat sonras stanbul gazetelerinde,
Haydarpaa ve Moda ayrlar otlarnn arttrma ile sata karld
n gsteren ilnlara rastlyoruz.
ayrlar, bu resmi durumlarnn dnda, halkn teferr ihtiya
cm karlarlard. Arapa teferr kelimesinin lgatteki karl gam
gidermek ve ferahlamak iin kra kmak, gezmekle znty gidermekdir. Batl seyyahlarn dikkatini ekmi ve yazmlardr, atala
rmz her frsatta ayr olsun, kr olsun bir yeillie oturup dinlenmek
ten ve aralarnda sylemekten byk zvek duyarlard. ayr gezinti
60

lerine, ka g dzenleri dahilinde kadnlar da araba ile veya yayan ka

tlrlard. Kyafetlerinde ve davranlarnda bir serbestlik grlmesi
halinde iddetli emirler karlr, padiah yasaklan konurdu. Yine de
gemiin khane ilikileri iin ayrlar, krlar ve mesireler en uygun
yerlerdi. ayrda buldum seni-Ellere vermem seni! trks o gn
lerden kalma olacak.
1923-1924 yllarnda son perdesine yetitiim bu ayr safalarnda
kadnlar hayli zgrlemi olduklar iin kane ilikiler aa vurul
mutu. Bunu, Kudili ayr blmnde anlatacam.
Cumhuriyetin ilk yllarnda Kadky ayrlan az ok deimi
olarak unlard:
Haydarpaa ayr, Paa ayr, Kudili ve Yourtu ayrlar, Mo
da ayr, Uzunayr.
skdardan Bostancya kadar Anadolu yakasndaki ayrlardan
OsmanlI tarihinde en ok ad geen Haydarpaa ayrdr. Snr, bu
gnk Acbadem Caddesi'nden balar ve tatl meyille Haydarpaa-Kadky koyuna kadar inerdi. Demiryolunun yaplmasndan sonra ikiye
blnen ayrn st tarafna brahimaa, denize yakn blmne Hay
darpaa ayr denildii olmutur.
Haydarpaada sahile yakn bir padiah kasr vard. ayrn bra
himaa ksmnda, II. Mahmudun gzde vezirlerinden Gmrk Os
man Paa bir kk yaptrm, bunu sonra padiaha hediye etmitir.
Saltanatn son dneminde. Sultan Mehmet Readm byk olu Ziyaaddin Efendinin oturduu byk kkn bunun yerinde yapldm
sanyorum. Sultan Abdlmecidin ilk oullar V. Murad ve II. Abdlhamidin snnet dnleri, o zamanki deyimle Haydarpaa Sahrasn
da yaplmt. Yine bu Padiah, 19 yandaki kzkardei air dile Sul
tan ile Tophane Miri Mehmed Ali Paann dnlerini de Haydar
paa ayrnda yaptrm, dn enlikleri yedi gn srmtr. Bu
dnn dnya basnna akseden bir olay, talyan Baloncu Comasgi
nin nc ve son uuunu, bu enlikler srasnda Haydarpaa Kasr
nnden havalanarak yapm olmasyd.
I844de stanbula gelen bu cesur baloncu, ilk kez yine Haydarpa
a ayrnda padiah ve devlet bykleriyle halktan oluan bir seyirci
kitlesi nnde havalanm, rzgrn etkisiyle nce Marmara Adasna
doru gitmi ve Yalova zerinde drt saat kaldktan sonra bir kye
inmi ve kendisine padiah tarafndan verilen fermam gsterince ky
61

ller tarafndan misafir edilmiti. Daha sonra balonunu toplayarak ka

ykla stanbula getirdi.
k

ikinci uuunu Taksimden yapt ve stanbul zerinde biraz dola

tktan sonra Safra Ky'ne indi. nc kez ve dile Sultan erefine
havaland gn sert bir poyraz esiyordu. Balon stanbul zerinde bir
saat kadar grnd sonra kayboldu, ne Comasgiden ne de balonundan
bir iz bulunamad.
Haydarpaa ayr, Birinci Dnya Sava ve Mtareke yllarnda ar
tk otlak olmak niteliini oktan yitirmi, fakat teferr yani gezinti
yeri olmak vasfn korumutu. Yaz gnlerinde, leden sonra ba rtl
hanmlar ocuklarn alarak gelir ayrda oturur, yemi yiyerek soh
bet eder, ocuklar da mevsimine gre uurtma uurur, o gnk deyi
mi ile velospite (bisiklet) biner veya top oynarlard. Kadkyn bir
ksm futbolcular bu ayrda oynayarak yetimilerdi. Mtarekede i
galcilerden ngilizler de bu ayrda hokey oynarlard. ayr caddesin
de, zerindeki ngilizce yazlar uzun zaman kalan bir meyhanede ien
ve sarho olduklar zaman son derece cvtan ngiliz ve sko askerle
ri, caddeyye frlayarak ellerindeki iki ielerini talara alar ve ken
dilerini merakla izleyen ocuklar kovalarlard. Ancak be on adm
koabilecek durumda olduklarndan nlerinden kaar kurtulurduk.
brahimaada camiin karsndaki kede bir dev aala glgele
nen tarihi bir kr kahvesi vard. Ayrca ayr Caddesinde altndan ge
ilen kprnn hemen yan banda ve tren yolu hizasnda semtin
ihtiyarlarnn rabet ettii bir kahvecik de almt.
Haydarpaa ayr, Devlet Demir Y ollan tarafndan igal edildik
ten sonra btn anlaryla tarihe kart. ehzade Ziyaedin Efendi k
knn, Acbademden brahimaaya kadar uzanan yaklak 320 d
nmlk arazisi botu. Yalnz brahimaaya yakn blm bostan ola
rak ekilirdi. Bugn bu byk arazi, m itolojideki devlerle kikloplarm
savam hatrlatan saf saf dizilmi apartmanlarla dolmu veya doldu
rulmu bulunuyor. Gnmzde pek az kimsenin hatrlayabilecei PAA
AYIRI, herhalde eski bir ayrn kalnts olarak Yeldeirmeninde
Karakolhane Caddesiyle demiryolu arasnda bulunuyordu ki bugn
zerinde Yurtta ve Yeilky sokaklaryla iki ada teekkl etmitir.
Ele aldmz yllarda ancak ocuklarn top oynamasna yarard.

62

KUDL AYIRI
Gelelim Kadkyn tarih ve edebiyatnda yeralm olan Kudili
ayrna. nce ayrn bir planm izmek istiyorum:
Kadkyden gelirseniz, Stleme Caddesinden ayra sapnca
kede iki Arnavut kardein ilettii muhallebici dkknm grrd
nz. Yaz gnleri dkknn nne karlan masalarda, lacivert ceket
ve ince ynl kumatan beyaz ve krem rengi pantolon giymi yar
sportmen beyler otururlard. O zaman bir gen adam tam sportmen
de olsa ceketsiz gezmezdi. Bugn Tramvay Mzesi olan eski Kudili
Tiyatro ve Sinemasndan sonra, mehur Kudili ayr, Fenerbahe Kulbnn kk lokaline ve tahta kprye kadar uzanrd. Gazhane
semtinden ve Takprnn altndan kvrlarak gelen ve ayrn sol ya
nn snrlandran derenin kylarnda, bugnk kmr deposunun bu
lunduu yere yakn bir Arnavudun kr kahvesi, sonra uzun bir koridor
halinde Hamdinin Gazinosu, onun bitiiinde Fenerbahe Kulbnn
lokali, tenis kortu ve kaykhanesi vard. Ondan sonra yine dere ze
rinde kk bir kahve, kayk iskelesi ve mehur tahta kpr gelirdi.
Bu kprden geilerek Fenerbahe Stadnn yanma ve caddeye klr
d. Stada gelmeden ikinci bir tenis kortu yaplmt. Bu kortta, ele al
dm dnemin en eski Fenerbahelisi saylan mehur Galibin ve gen
futbolcu Doktor smet'in ve baz Musevi kzlarnn oynadn grr
dk. Doktor smetin korta giderken giydii ok renkli triko hrka, o
zaman iin yeni bir erkek modas olarak dikkat ekerdi.
Hamdinin Gazinosu, Kadkyn bu kesiminin kendine gre bir
havas ve hreti olan sazl, ikili gazinosuydu. Boyu eninden geniti.
Akamclarn rabet ettii bir yer olmakla beraber aileler de gelirdi.
Balca zellii o tarihde ok sayda sandaln gidip geldii temiz ve
romantik bir derenin kysnda bulunmasyd. 1926dan sonra stan
bul'da dans merak balaynca Hamdi Bey, yaptrd pistin yanma
iki kiilik bir caz takm yerletirdi. Belki Belv Gazinosunda bu
lunurdu, ama burada her kavalyeye bir dam bulmak imkm yoktu.
Buna are olarak Yeldeirmeninden tombulca bir Musevi kzn an
gaje etmiti. Dans etmek isteyen delikanllar sraya dizilir ve bu kz
dansa kaldrrlard. Bugn gece kulplerinin bata gelen mterilerinin
futbol aslar olduunu okur ve duyarz. O tarihde Fenerbahe kul
bnn kk lokali, gazinoya bitiik ve dans pistinin yaknndayd. Ba
z geceler Fenerbahenin Kadri, smet gibi hretlerinin ancak karan
lk lokalin penceresinden dans edenleri izlediklerini grrdk.
63

Gazinocu Hamcli Bey, uslanm kabaday grnts veren ksa

boylu, tknaz biriydi. Bazen beyaz gmlekli ve yine kabaday grn
l birka krekinin ektii gsterili sandalna kurulur, dereyi denet
ler gibi gider gelirdi. Bir sabah, Yourtudaki okulumuza gitmek iin
Kudili ayrndan geerken, gazino nnde bir kalabaln topland
n grm ve Hamdinin kendini bir aaca asm olduunu duymutuk.
Kadkyn bu tutulmu gazinosunu ileten tknaz adamn ne derdi var
d ki canma kymt? ocukluk yllarmda aklma taklan bu soruya,
belki elli yl sonra Farsa bir beytin yorumu ile cevap verebilmitim:
Herkes kaderince bir mihnetin penesine der. Kimseye bundan
kurtulmak berat verilmedi.
Bugn Kadkyn yz karas olan Kudili Deresinin temiz ge
miinden nasl sz edeceimi bilemiyorum. stanbulun says ok ol
mayan dereleri, bu ehri ynetenlerin ihmalleriyle bir ak kanal hali
ne getirilmitir. Evet, gemite Kudili Deresi ne kadar gzel, temiz ve
romantikti. Uzunayrdan gelen ve drt kprnn altndan getikten
sonra Kalam Koyuna dklen derenin, sol kysnda baheli evler ve
evlerin sandallar vard. Mehtapl gecelerde Ahmet Haimin,
Kuular leyi iinde sine-ka
Geliyor gzlerinde mestler,
msralarn hatrlatan bu beyaz ve slak sandallar, saz dinlemek iin
gazinonun nnde kmelenirdi.
Derenin nereden denize dkldn grdmz halde nereden
ve nasl geldiini bilmezdik. Sandallar, en ok bugnk kmr depo
sunun bulunduu yere kadar gider, tesi s olduu iin geri dnerler
di. ocukluumda bu derenin ok uzaklardan geldiini hayal eder ve
bir sandaln glkleri gze aldktan sonra o bilinmez yere kadar gide
bileceini dnrdm.
1927-28 yllarnda, gazetelerde stanbulun Kudili Deresine kadar
motor iletileceini mjdeleyen haberlerin kmas, o yllarda bile bu
akarsuya ne kadar deer verildiini gsterir. Sonra yle bir gn gel
di ki Kadkyn bir ksm kanallar bu bahtsz dereye aktld. Sonra
s meydanda...
Bugn derenin temizlenecei veya stnn kapatlaca haberleri
kyor. Derelerin stn kapatmak, denizleri doldurmak abalan, ba
na ormanlar tarla yapmak gibi tabiata aykr bir davran geliyor. Ey
sayn yneticiler, siz Kudili Deresini altm yl nceki durumuna ge
64

tirin, bu Kadkyliilere yeter!

t

Kudili aynn balca zellii piyasasyd. Piyasa, talyanca

asll bir kelime, pazar-ar anlamna geliyor. Ayrca dilimizde, belir
li bir yerde veya yolda gezinti amacyla gidip gelme anlamnda kulla
nlm.
Kudili ayrnm gzde olduu yllarda, ikindiye doru teki a
yrlarda olduu gibi hanmlar ocuklaryla gelir, getirdikleri yayg
ve kilimlerin zerine oturur, ocuklar eitli oyunlarla elenirlerdi. Ak
amdan sonra kalabalk o kadar younlard ki piyasaclar kendilerine
yol amakta glk ekerlerdi. Kimler gelmezdi bu piyasaya? Her yada memurlar, esnaf, emekli, aydn, okumam saygl veya bkn kim
seler... Yeldeirmeninde Halid H oca adnda sarkl bir komumuz
vard. Fenerbahe kulbnn hocasyd. O tarihlerde bu popler ku
lbmzn bir OsmanlI ehzadesinden bakan olduu gibi bir de sa
rkl hocas vard. Halid Hoca, Kudili Piyasalarm hi ihmal etmezdi.
Ele aldmz dnemde ayrn tannm tipleri arasnda Kavuncu
Gzelime sk rastlamrd. Otuz yalarnda, iri kym, aka paka, kaln
kara kal, kara bykl, sesi olduka gzel ama okuma yazma bilme
yen bu adam, zamann anlayna gre erkek gzeli saylr ve kadn
larn ilgisini ekerdi. Kadnlar arasnda da ayr Gzeli ad verilen
gerekten gzel, yeil gzl, kumral ve endaml bir dilber vard ki er
kekleri peinden srklemesini iyi bilirdi. Sa ka beyaz, yolunmu
tavuk tenli Yazyor, cayr cayr yazyor! sadasyla tannan Kadkyn
nl gazete satcs Akbaba Suad de Kudili elencelerini karmaz,
Hamdinin Gazinosu'ndaki oyunlara bedava olarak alnrd. Normal ko
nuamayan Suad Bey, ok akisli kahkahalar atmasn biliyor, dere b o
yunca uzayp giden bu kahkahalar, zamanmzn souk esprili skele
rinden daha ok halk gldryordu.
ayrn bir baka tipi ilek Sokanda oturan ve renk renk boya
np giyindii iin Kanarya ad taklan gekin ve sapk kadnd. Bir
tandmz bu kadnn evinin alt katnda kirac olarak oturmutu. Oda
daki dolaptan ikinci kata gizli bir merdiven yaplm olduunu hayret
le grmtk.
1908 Merutiyetinden sonra, Kudili ayr na olan ilginin giderek
artmasnn balca sebebi, kadnlarn bu seyrana katlm olabilmesiydi ve bu zgrlk Cumhuriyetin ilk yllarnda daha da genileyecekti.
Ailenin yal hanmlarm kandrarak geldikleri hu gezinti yerinde,
onlarn birka gidi-geliten sonra yorulup bir yana oturmalar zeri
65

ne gen hanmlar ve kzlar birbirlerini kovalarcasma piyasaya katlr

lard. Bu lgn ve yorulmak bilmez gidip gelmenin amac, zevki ney
di? Bunda, evin basksndan kurtularak hava almak, mehtab grmek,
e dostla grgr etmek ve yerli yersiz glerek boalmak gibi istek ve
duygular varolmakla beraber, kadnlar ve kzlar iin bir erkek tarafn
dan beenilmek, uzak bir hayal de olsa yuva kuraca bir erkee rast
lamak emeli bulunabilirdi. Bu ortamda erkeklerin apknlk arzulan
az ok hedefe ulasa da hanmlarn bu saf istekleri ne derece yerine ge
lirdi? Gemi yllarda Kudili ayrnda koca bulmu b ir kz duymu
deildik. Ancak bu gezintilerle oluan maceralarn yuvalan ykt veya
sarst sk sylenmi ve yazlmtr. Ahmed Midhat Efendi Ahmet
Rasim akmnn air ve Yazar Mehmed Celli Kudilinde isimli
roman byle bir konuyu ilemiti.

MODA AYIRI
Kadkyn bu mehur semti Byk ve Kk Moda olarak ikiye
aynlr. Moda Burnunu oluturan ve bugn ak hava kahveleriyle o
cuk parknn bulunduu Byk Moda, hemen hemen Cumluriyete ka
dar ayrla kaplyd. Tanzimat dnemine ait bir stanbul gazetesinde
Moda ayrndaki otlarn artrma ile sata karldm okumutum.
Bu durma gre, Moda aym nm X IX . yzyln ikinci yarsndan n
ce Kk M oda srtlarna kadar uzandn sanyorum.
Moda ayr gezintilerine zellikle ilkbaharda ilgi gsterilirdi. Es
ki Modal Talat Hamdi Cend, Kk M oda srtndaki aalklarda bl
bllerin barndm ve ttn hatrlatmaktadr. Mehtapl yaz gece
leri, K adkyn b ir kesim halkn bu yana ekerdi. Halid Fahri Ozansoy anlarnda, Mtareke dneminde Kadkyde oturan gen air ve
yazarlarn ifa, Baklatarlas ve Moda gezintilerine sk sk deinir.
Cumhuriyete kadar Moda, ounlukla gayrimslimlerin ve levantenlerin oturduu bir semtti. X IX . yzyldan sonra Batda gelien ma
kine sanayiinin seri ve ucuz imalt Ortadouya hkim olunca el sa
nayiimiz hemen hemen yokolma derecesine gelmi, bu gelimeden ka
zan salayan b ir ksm yabanc iadamlar, OsmanlI mparatorluu
nun byk ehirlerine yerlemilerdi. Bu ehirlerin banda havasnn,
suyunun gzellii ve ucuzluu ile stanbul geliyordu. te bu dnemde
bir ksm ngiliz iadamlar da M odada ev bark sahibi olacak, bir de
kk protestan kilisesi kuracaklard.
66

oda ayr ve ngilizier, bu iki kelimenin akla getirdii olay an'tetmadan geilmez. 1836 ylnda I I . Mahmud padiahtr ve Tanzimat
" yl sonra iln edilecektir William Churchill isimli bir ngiliz, M o
da. ayn'nda avlanrken daha biilmemi otlar arasnda kuzusunu ot
latan bir Trk ocuunu vurur. Kapitlasyonlarn komyeu hkmne
ramen tutularak hapise atlr. ngiliz Elisinin kar kt bu olay,
Bd devletin arasn cidd ekilde aar. Sonunda Churchill'! serbest bra
kan OsmanlI devleti bir de tazminat demek zorunda kalr. ngiliz, dn
olarak ne ister bilir misiniz? stanbulda Trke bir gazete karmas
na izin verilecek ve bunun iin de para yardm yaplacakt. 1831den
'beri stanbulda tek Trke gazete olarak devletin resm yayn organ
(Takvim i Vakayi) karlyordu. Churchill Efendi'ye (Ceride- Hava
dis) adn alacak olan ikinci Trke gazetenin imtiyaz verilerek gere
ken yardm yaplr ve ayrca yksek bir maa balanr. 1841 ylnda
bir ngiliz 'in stanbulda Trke gazete karma giriimi garip grnr
se de ngiliz kapitalizminin OsmanlI topraklar zerinden Asyaya ya
ylmas ve Hint yolunun gvenceye alnmas srecinde, ekonomik p ro
jelerin kuyruunda bu gibi kltr hareketlerine de yer verildiini d
nmek yerinde olur.
Uzun zaman ilgi grmeyen Ceride-i Havadisin 1853de Krm Sa
va knca taze sava haberlerini vermek iin yaynlad ilveler halk
. tarafndan kaplm ve gazete giderek belini dorultmutu. Sonradan
yayn gnlerini ve sayfalarn artrarak, Takvim i Vakaynin resm ku
ruluu yannda gnmz basnnn vazgeilmez zellii olan vakit ge
irici ve elendirici yazlara nem veren ilk Trke gazete olacakt.
Bu dnemde M odaya yerlemi ikinci bir Tatlsu Frenki deta sa
va durumu yaratan bir skandala yol amt,
Bugn air Nefi Sokandan Kkm odaya inerken bir cephesi
sol kolda, n cephesi de Moda deniz hamamna bakan evlerin arkasn
da kalan aalkl bir byk arsa grrsnz. naatlarn ryalarna
giren bu arsada Banker Lorandonun kk vard. Cumhuriyet'den
sonra yand. talyan asll ve Fransa uyruklu Banker Lorando ve orta
Tubini, Osmanl Devletinin yerli ve yabanc bankerlere avu at
Tanzimat dneminde bu iin kayman yiyen akgz iadamlaryd.
1876'da Abdlazizin taht'dan indirilmesinden az nce Osmanl Devle
tine bir miktar bor vermilerdi. Bu srada Abdlaziz tahttan indiril
d i ve yerine padiah olan V, Muradn Saray ve devlet adamlar ellerine
geen bor paray, hazr nimete konduk diyerek bir gzel harcadlar.
67

Aradan aylar, yllar geti. ki Frenk paralarn ve faizlerini isterler,

die dokunur bir cevap yok. Bylece aradan yirmi be yl gemi, bor
faizleriyle birlikte 750.000 altna ykselmitir. Abdlhamidin bir yak
nnn akla uygun gelmeyen yorumuna gre, padiahn adn andrma
d Sultan Murad dneminde harcanan bu parann denmesi gerek
tiini sylemeye kimse cesaret edememektedir. Sonunda Bankerler,
Ticaret Mahkemesinden borcun denmesi iin ilm alrlar. i ele alan
Fransz Elisinin bu konudaki bavurmas da sonu vermeyince 1901
yl Austosunda Eli yerine bir grevliyi brakarak stanbuldan ay
rlr. Ardndan Fransz sava gemileri Midilli Adasna asker karta
rak bankerlerin alacana kar gmrk gelirine el koyarlar. bu re
zalete dklnce, Bbli borcun denmesini, bu arada ileri srlen
baka istekleri de kabul ederek her frsatta OsmanlI Devletine kazk
atmaya alan Fransa ile ilikilerin kesilmesini nlemitir.

UZUNAYIR
Kadkyn en byk ayr alan sayabileceimiz eski Uzunayr
hakknda az ok bilgiler olmalyd. Yazl kaynak bulamadm. Semtimi
zin Haydarpaa .Kudili, Moda gibi belli bal ayrlan zamanla yerle
me blgeleri arasnda kalmken Uzunayrm zellii bugn Ankara
Asfaltnn getii ehir d bir alan kaplamasyd. Stleme De
miryolu Kprs altndan getikten sonra Kurbaaldere Caddesi ile
sadaki dere arasnda iki ayr daha vard: Kurbaaldere ve Gazhane
ayrlar. Bu iki ayr, Kudili gibi gezinti yeri olarak ilgi gnnemi,
idman sahas bulamayan Galatasaray Futbol Kulb 1906da Gazhane
aym n kiralamt.
(Uzunayr) ad Gazhaneden Gztepeye kadar birka sokak ve yo
la verilmitir. Kurbaaldere Caddesi, biraz yrdkten sonra (Kurbaaldere-Uzunayr Yolu) adn alyor ve caddenin solundaki Ermeni ve
Musevi mezarlklarnn bulunduu yere de Uzunayr denilmektedir. Bu
radan Ankara Asfalt'na karken solda Asfalt'a paralel yolun ve Gzte
pede Kayda Caddesinden Merdivenkyne uzanan bir baka yo
lun isimleri Uzunayr Yoludur. Bu isimler eski Uzunayrn, Kurbaaldere Caddesinden Eminbey Kprsne kadar dereye paralel uza
nan gerekten uzun bir alan kapladn gsteriyor. Sada derenin ar
kasnda eskiden bo bir tepe olan Fikirtepesi srtlan, solda Acbadem,
Kkamlca ve Libadeden inen yamalar ve gnmzde Otosan Fabrikasnn kurulduu saha vardr. Eski Uzunayrn sa solu bostan68

Iarla kapl bulunuyordu. Bu snrlar iinde ayr, Kadkyn byk

ama uzak bir teferr (gezinti) ve avlanma yeri saylrd.
Eski Kadkyl Dr. Mfid Ekdal Bey, Cumhuriyetin ilk yllarnda
bykleriyle birlikte yemekli olarak Uzunayra gittiklerini, evrede
ki bostanlardan karpuz alp yediklerini hatrlamaktadr. ocuklar, ke
nardaki aalarda bannan kulan kse veya kalburla avlamaya al
rlard. Karl havalarda bldrcn av da yaplrd. Eski yllarda bu bl
ge, geceleri tehlikeli sayldndan, ge vakit gidenler yanlarma silhla
rn alrlard.
Bu civardaki Fikirtepesi yamalan da bir gezinti yeri olarak zel
likle Hdrellezde halkn ilgisini ekerdi. Birinci Dnya Savann son
ylma rastlayan Hdrellez gn halk burada toplanm yer ierken, al
aktan uan bir ngiliz uann herkesi dehete drterek kartt
n hayal meyal hatrlyorum.

69

APOLLON TYATROSUNDA DARLBEDAY

Bugn Kadkydeki tiyatro ve sinemalarn yeri bakmndan en es
kisi, drt kez isim deitiren ve en son Reks ad verilen sinemadr.
Yapm tarihini aramadm. Kadkydeki iki Rum Ortodoks kilisesinin
vakf olarak yaptrlm, daha nce Apolion, Febs ve Hle isimlerini
tamtr. D kagir, ii ahap olarak klasik tiyatro tipinde ina edi
len ilk binann kat localar ve paradisi vard.
1908 Merutiyetinden sonra baz gazete ilnlarndan bu tiyatroda
temsiller verildiini gryoruz. Okuduumuz ilk ilnda tiyatronun ad
yazl deil: Mill OsmanlI Tiyatrosu. Kirli amarlar. Muharriri: H
seyin Suad Bey. Komedi Vodvil 3 perde. Ayn eser 26.12.1909 gn,
Kadky'de Modada klk tiyatroda hanmlara mahsus olarak tekrar
edilmitir (*)
Daha sonraki yllarda Apolion Tiyatrosu adma sk rastlyoruz. 28.
11.1913 tarihli Tasfir-i Efkr gazetesinden:
Kadkyde Apolion tiyatrosunda, Mill Osmanl Operet Kumpan
yas. Mdr: Benliyan Efendi. Cuma gndz hanmlara, gece erkekle
re. Leblebici Horhor Aa. Mehur Operet 3 perde {**)
stanbul Belediyesinin kurduu Darlbedayi 19.1.1916da Tepeba
Klk Tiyatrosunda, Doktor Hseyin Suadm Franszcadan adapte et
tii rk Temel oyunu ile perdesini amt. Darlbedayi Ynetim
Kurulu 20.10.1916da Kadkyde haftada bir temsil verilmesini karar
latrm ve bu i iin Apolion Tiyatrosu seilmiti. cret tarifesine
gre birinci snf localar 120, ikinci smf localar 100, nc kattaki
localar 50, birinci koltuk 25, paradi 5 kuru olacakt.
(*)
(**)

70

Refik Ahmcd Sevengil: Merutiyet Tiyatrosu. Sayfa 91.

Aym eser: Sayfa 272.

Mtareke yllarnda Kadkyde Apollon ve Kudili tiyatro ve si

nemalaryla Yeldeirmeni sinemasn, Sirokin isimli becerikli bir Rus
Musevisi iletiyordu. Bu klk binalardan baka Bahariye Caddesinde, sonradan Halkevi binasnn yapld aalkl ve gzel bir bah
eyi, onun ardndan Opera Sinemasnn ina edildii baheyi yazlk si
nema olarak hizmete amt.
Bu dnemde 1920 yl sonbaharnda Apollon Tiyatrosunun ad, s
tanbul'da olaylara yol aan ilk Trk Kadn oyuncu Afifenin sahneye
kt bina olarak Tiyatro tarihimize geecekti. Bilindii gibi bu tari
he kadar Mslman Trk kadnlarnn sahneye karlmas din kural
larna aykr grldnden bu konunun tartmas bile yaplmam,
yalnz Ermeni kadnlan tiyatro oyuncusu olmutu. Ancak 1908 Merutiyetinden ve zellikle Darlbedayinin kuruluundan sonra duyulan
ihtiya zerine Trk kadnnn sahneye kmas dncesi aa vurul
mu, bu konuda Erturul Muhsinin bir yazs dikkati ekmiti.
Birinci Dnya Savann yenilgi ile sonuland gnlerde, Mond
ros Mtarekesinden 20 gn nce 10.11.1918de Ynetim Kurulunun
bri kararyla be Trk kz Daribedayie renci olarak alnacakt.
Memleketin o ok gaileli gnlerinde bu olay yine de dikkati ekmi,
bir tiyatro dergisi yazarnn sorusu zerine Ynetim Kurulu yesi
Savn Bey, bu renciler hakknda Biz onlarn, mektebin derslerini
izlemesinde bir saknca grmedik. Yarn bu dersleri sahnede uygula
ma sras gelince imdilik yalnz hanmlara verilen temsillerde oyna
malarna msaade edeceiz. grn ileri srmt.
Bu be kz renciden az sonra Tiyatrodan ayrlm, yetenekli
grlen Afife 8.12.1918de 5 lira aylkla aday oyunculua, Refika da 6
lira aylkla sflr yardmclna atanmt. Ancak Afife bir yl sabr
szlkla bekledikten sonra sahneye karlmadm grnce Tiyatrodan
ayrlacakt.
1920de Darlbedayiin gzde oyuncusu Eliza Binemeciyan, Tiyatro
yu yzst brakarak Parise gitti. Oysa Ynetim Kurulu bu oyuncu
nun ba roln oynad Hseyin Suadn Yamalar piyesini 1920 se
zonu banda Apollon Tiyatrosunda oynatmaya karar vermiti. Bu
durumda rol Afifeye vermeyi dndler. Aranp bulunan gen kz,
byk ryasnn gereklemesini sevinten uarak karlamt. Tiyat
ro ilnlarnda kimlii gizlenerek ad Jale olarak yazld. Oyun gecesi
dzgn vcudu, gzel mat yz, temiz Trkesi ve oyunundaki duyar
lk ve incelikle byk hayranlk, biraz da aknlk yaratmt. Trk
71

kadnnn ilk kez sahneye knn byle baar ile sonulanmasn

dan yreklenen Ynetim Kurulu, Afifeyi ertesi hafta yine Apollon Tiyatrosunda Tatl Sr piyesinde sahneye karacak ve ite o gece Ka
dkyde kzlca kyamet kopacakt. Bir Trk hanmnn sahneye kt
n bu kez renmi bulunan tiyatroseverler o gece Apollonu tklm
tklm doldurmu, stanbuldan da geceyi Kadkyde geirmeyi gze
alan seyirciler gelmiti. O gecenin kahramanlarndan Darlbedayi Y
netim Kurulu yeleri Hseyin Suad ve bnrrefik Ahmed Nuri Bey
lerle air Halid Fahri ve Romanc Read Nuri tiyatrodayd. O tarihde
bu drt edebiyat Kadkyde oturuyorlard. Bir dost evinde gecele
meyi gze alarak stanbuldan gelen Cell Sahir de n sralardan bi
rine yerlemiti. Afife ok iyi oynuyordu. Halid Fahri bir an Read
Nurinin gzlerinin sevinten yaardn grd. Ne gzel ses, ne g
zel dil sahnede Trk kadnnn konumas... Unutulmayacak bir gece!
diyordu. ok duygulu bir air olan Halid Fahri de etkilenmi ve co
mutu. lk perde kapanmt. ki yazar sigara imek iin oturduklar
locadan kmlard. Birden bir komiserle iki polisin localarn arkasn
daki koridordan sahneye doru gittiklerini grdler. ki polis de ko
ridorun banda bekliyordu. Onlar da sahneye doru gittiler. Komiser
Hseyin Suad'e sahneye karlan Trk kznn ovuna devam edemeye
ceini, aksi halde tutuklanacam sylyordu. Afife, odasna kadar ge
len grevlileri nce sakin karlad. Ama az sonra sinirlenerek sahneye
kacan svledi. Komiser karsan saclarndan tutar, seni karako
la srklerim! dive baryordu. Afife Sen srklersin ama ben de
cam krar, sokaa frlar gelir yine sahneye karm! diye meydan oku
du. Hiisevin Suad. Aktr Galip (Arcan) ve bakalar arav bulmava,
Afifenin oyuna kmasn salamaya alyorlard. Bu srada asl so
run, perdenin almamasna sinirlenen seyircilerin grlt karmas
oldu. Polisler oyunun devamna izin vermediklerine gre balk yat
trmak, tatllkla dalmalarm salamak gerekiyordu. Srasyla Hse
yin Suad, Galip ve daha birka kii, kanal perdenin nne karak
bas kadn ovuncu anszn hastalandndan ovuna devam edemeyecek
lerini sylediler. Halk onan dinlemiyordu. Bir ksm sadece oyunun
kesilmesine sinirlenmi, ama Trk kadnnn sahneye cksmm yarata
ca tenkvi bekleyen Kedkv genleri isin icvsrm hemen anlam
lard. imdi onlar yumruklarm skarak baryorlard:
Hayr oynanacak! Yoksa gitmeyiz.
Sebep isteriz, sebep?
Martaval yok!

72

 Haydi an perdeyi!
Bu sralarda yan localardan birinde oturan iman ve yalca bir
seyirci kendine hakim olamayarak Kim oyuna mani olacakm? di
ye barmaya balaynca polisler yakasna yaparak gtrmlerdi.
Tiyatroya gelmeden birka duble bira yuvarlayan Halid Fahri, he
yecandan yerinde duramyordu. Hseyin Suad Birader, k halka bir
ka sz de sen syle! deyince iki el omuzlarndan itmi ve ne olduu
nu anlamadan kendisini krmz perdenin nnde, takn kalabaln
karsnda bulmutu.
Halk soruyordu:
Kz neden kmyormu? Perde neden almyormu?
Halid Fahri birden baklay azndan kard:
Ne iin kmyormu var m? kamaz!.. Bu gece de kamaz,
haftaya da. Bekleyelim, Trk kadnn sahneye serbeste karacak ink
lab! Grlt artm salondakilerin hepsi ayaa kalkm kacak,
kacak! diye tempo tutturmulard. Hseyin Suad perdenin arkasn
dan Halid Fahriye Sus! ieriye gir, hepimizi tevkif ettireceksin! di
ye baryordu. Tutuklama szn duyan air kendine gelerek perde
nin arkasna geti. Birden tiyatro karanlkta kalm, binann kiracs
Sirokin klar sndrmt. Panie kaplan seyirciler nne geleni
devirerek cann sokaa atyordu. Tiyatronun nnde otuz kadar gen
toplanm, polis Afifeyi tutuklarsa kurtaracaz diyorlard. Bu srada
biri, gen oyuncunun sahnenin altndan arka sokaa karlarak ka
rld mjdesini verdi. Afife bir otomobile binerek skdar'daki evi
ne gitmiti. Halk tahrik suundan tutuklanma korkusu geiren Ha
lid Fahri, ertesi sabah ilk vapurla stanbula gitti. Ferah Tiyatrosuna
urad zaman Cell Sahirden telefon gelmiti: Karakolda tutukluyum. Dn gece sahneden halka sz syleyen kiinin ben olduumu sa
narak yakaladlar. Allah askna gelin, beni kurtarn! diyordu. Gerek
ten Cell Sahiri, Halid Fahriye benzeterek tutuklamard. Arkada
lar teye beriye bavurarak (Beyaz Glgeler) airini kurtardlar.
Bu trajik gece, Darlbedayi yneticilerini ve hele Afifeyi daha da
yreklendirmi olacak ki onu ertesi hafta yine Apollon Tiyatrosunda
bnrrefik Ahmet Nurinin adaptesi Odalk piyesine kardlar.
perdelik oyunun sonuna kadar bir olay kmad. Merkez memuru, bu
sefer kurnaz davranarak tiyatronun etrafn sardrm, Afifeyi sokaa
73

karken yakalamay tasarlamt. Bu hazrl gren bir kadn oyuncu,

oyundan sonra Afifeyi, Sirokinin yanma gtrd. O da makine daire
sinden kendi evine kard. Ertesi gn Daribedayiden bir telgraf
alan Afife stanbul'a gemek zere Kadky iskelesine indii zaman,
kendisini tanyan birinin gstermesi zerine polisler tarafndan kara
kola gtrlm, hakknda bir zabt tutulmutu. Merkez memuru ve
komiser sanaty bir gzel haladlar. Onun kendini tutamayarak a
lamas zerine de t vermeye kalktlar. Sonunda stanbulda Polis
Mdriyetine gtrld. Tiyatro yneticilerinin, Damat Ferid Hkme
tinin Polis Mdr Tahsin Beye bavurmas zerine serbest brakl
d. Kadky Merkez Memuru da deitirildi.
Bu srada Posta ve Telgraf Genel Mdr olan Refik Halidin de
yardm istenmiti. Refik Halid, pek nemsemedii olayn Kadky
Merkez memurunun taassubu yznden doduunu ve kendisinin de
yardm ile yattrldn yazyor. Ancak Afife stanbulda, resm ma
kamlarca istenmeyen insan olmutu. stanbul Belediyesi, Dahiliye Nezaretinin emri zerinde Darlbedayi Mdrlne gnderdii 27. 1.
1921 tarihli yazda Mslman kadnlarn sahneye karlmamasn
emretmi, 8.3.1921 tarihli yaz zerine de Afifenin grevine son veril
miti.
Bahtsz oyuncu, bundan sonra zel tiyatrolarda oynad. Anadolu
da turneye kt. Cumhuriyetden sonra onu Darlbedayiden ayrlan
oyuncularla birlikte Msrlolu tiyatrosunda, bnrrefik Ahmed Nuri
nin bir adaptesinde grmtm.
Ancak on yanda vardm. Kadkyden aldm bir roman o
cuk roman deildi Halidaa Caddesinden Msrloluna doru hem
yryor, hem okuyordum. Birden omuzuma bir el dokundu. Baknca,
Afife Hanm' tamdm. Kalarn atm Sen yata bir ocuk, roman
okuyamaz. diyordu. Zavall Afife Hanm, Trk kadnnn sahneye k
masna engel olanlara kar yapt sava, kendi nefsine kar yapa
mam, uyuturucu kullanmak zorunda kalmt. Saln kaybetmi,
perian duruma dm ve 27.7.1942de Bakrky Hastahanesinde l
mt.

KADIKYDE OPERET KUMPANYALARI

1908 Merutiyetinden sonra, stanbulda mzikli oyunlar giderek
ilgi kazanm ve bu i iin kumpanyalar kurulmutu. Mzikli oyun ve
74

ya operet kumpanyalar, o tarihlerde Kadky'de genellikle ApollonHale Tiyatrosunda temsil verirlerdi.

Bunlardan birincisi, 1910da Kk Benliyann (1865-1923) kurdu
u Mill Osmanl Operet ICumpanyasyd ve repertuvarmn balca oyu
nu Bestekr Dikran uhacyan'n eseri olan Leblebici H orhor Aa
operetiydi. Beliyan, H orhor Aa rol ile n yapmt.
Operet akmna Musahipzde Cell, Kaptanzde Ali Rza, Muhlis
Sabahattin gibi baarl yazar ve bestecilerin, Cemal Sahir, mer Ay
dn gibi gen ve yetenekli sanatlarn katlmas zerine stanbul hal
knn ilgisi daha da artacakt. 1920de Musahipzde Cell, Bestekr
smail Hakk, Kaptanzde Ali Rza, Ud Fahri (K opuz) Beylerin yne
timinde kurulan stanbul Opereti 15.9.1920de Ferah Tiyatrosunda
ilk temsil olarak stanbul Efendisini oynayacakt. Ardndan, yine Musahipzdenin kaleminden kan ve halk tarafndan tutulan eserler bir
birini izledi. Ancak bu zel tiyatro kurulularnn iki derdi vard: Pa
raszlk ve geimsizlik.
1922de stanbul Operetinin Tenoru Cemal Sahir, birka ar
kadayla birlikte yeni bir trup kurmu, Darlbedayiden Nureddin
ef katiyi ve birka oyuncuyu alarak kadrosunu glendirmiti. Bu ye
ni kurulu, ounlukla Viyana Operetlerinin evirilerini oynayacakt.
O tarihlerde Kadkyde Mehmed Enver adnda Galatasarayda oku
mu, iri-yar, yrrken ban ahenkle saa sola sallayan profesyonel
bir tiyatro adam vard. Kalman, Lehar gibi nl bestecilerin operetle
rinin szlerini Trkeye evirir. arda Frstin, Kont d Lksemburg
gibi operetlerin ilnlarnda ad mtercim olarak yazlrd. Bu oyunla
rn Silva seni seviyorum, yaayamam ben sensiz eklindeki Trke
szleri, hemen ayakst yazlm gibi kulaa yavan gelirdi. Mehmet
Enver Bey gnmzdeki Hafif Bat Mzii, Trke sz yazarlarnn
dedesi saylsa yeridir. Sahir Opereti, ardam Apollon Tiyatrosundaki
ilk temsilinden o zaman iin nemli bir para olan 1500 lira gelir sa
lamt. O devirde Ramazan ay, tiyatrolarn ve benzeri elence yerle
rinin en ok i yapt ayd. Ka rastlayan 1922 yl Ramazann Msrlolu Tiyatrosunda geiren Cemal Sahir, bekledii kazanc elde ede
meyince kumpanyasn datacakt .1923de, Kadkyn ok ynl bir
sanat adam olan Cell Esad Bey, iki arkada ile kiralad Apollon
Tiyatrosu'na Hale adm vermiti. Sahir Operetinin, Cemal Sahirden
baka btn oyuncularn toplayarak Hale Opereti adn verdii trup,
tiyatroda almaya balam, ancak o da oyuncular arasndaki geim
sizlik yznden dalmt.
75

II. Abdlhamid devri Seraskeri (Harbiye N zn) Rza Paann

oullarndan Sreyya Paa (lm en) bu devirde M odada oturuyor ve
Kadkyn sosyal hayat ile ilgili baz almalara katlyordu. Baha
riye Caddesinde yaptrd drt ba mamr sinema ve tiyatro bina
s 1926da ald. Binann yneticisi, Nazm Hikmetin babas Hikmet
Beydi. Bu dnemde Lutfullah Sruri ve ei Suzan Hanm gibi gen ye
teneklerin katlmasyla Sreyya Opereti kurulmu ve bir sre faa
liyette bulunmutu. Hastal tehis edilemeyerek gen yanda len
Suzan Hanmm Sreyya Sinemasnn giriindeki bst o gnlerin ha
trasdr.
Sreyya Paa, sinemasn altrmaya balarken Hale Sinemasm
kiralam ve kapal tutmutu. 1932de Andon Anas, binay kiralayarak
yine Hale Sinemas ad altnda iletmeye at. Bu satrlarn yazld
tarihde, bu yerin 52 yllk kiracs olan Andon, sonradan binay yk
trm, yanndaki yazlk baheyi de arsaya katarak bugnk Reks Sinemasn yaptrmtr.

VE TEK SNEMALAR
Kadkyn nc byk sinemas, Bahariye Caddesinde, iinde
ok grkemli bir fstk aac bulunan ve bir zamanlar Sirokin tara
fndan yazlk sinema olarak kullanlan byk arsada ina edilmi ve
Opera ad verilerek kinci Dnya Savandan az nce hizmete al
mt. ehzadebanda sinemacla balayarak baarya ulaan bir iadam tarafndan yaptrlm Opera Sinemas, geni salonu, balkon ve
localar, rahat koltuklan, kn ok iyi stlmas gibi nitelikleriyle ksa
zamanda Kadkyn en beenilen sinemas olacakt. Otuz yldan faz
la altnldktan sonra televizyonun sinemalan geici olarak etkiledi
i bir dnemde yktmlarak yerine i han yaptrlmas Kadky iin bir
kayp saylr.
Kadkyn Apollon'dan sonra ikinci derecede eski ve en fakir si
nemas, Yeldeirmeninde Duatepe Sokanda yaptmlmt, Halid Fah
ri anlarnda, binann basit grnne aldanarak ahrdan bozma ol
duunu yazyor. Oysa sinema binasnn kk bir balkonu ve az sayda
localar bulunduu gibi, kalabalk bir yerleme blgesi olan Yeldeirmeni'nde koskoca b ir ahra ihtiya gsterecek kadar hayvan beslen
memitir.
Yeldeirmeni sinemas, yukarda anlattm Mtareke yllarnda
76

Hale ve Kudili sinema ve tiyatrolarn ileten Sirokin tarafmdan ki

ralanm bulunuyordu. Hale ve Kudili sinemalarnda oynatlan en g
zel filmler Yeldeirmenine de getirilirdi. Ancak o yllarn artlarna
gre sinemalarda tek film makinesi kullanldndan kordelann bir
ksm bitince yenisinin makineye sarlmas iin ksa bir ara verilirdi.
Sirokin ilettii sinemann alma saatlerini yle ayarlamt ki
Yeldeirmeninde filmin bir ksm sona ermeden, Kudilinde sona er
mi bulunan teki ksmlarn bir ocuk koarak Yeldeirmenine ye
titirirdi. Bazen bu ocuun gelmesi gecikince verilen ara uzar da uzar,
biz kk seyirciler sabrszlanarak salondan kar ve gelecek ocuu
sinemann kapsnda beklerdik. Ama sessiz film dneminin bana gre
hayr, Sinema Tarihine gre birok iyi filmlerini ve usta oyuncu
larm, Doktor Mabuse, gzelim talyan Aktrisi Pina Menichellinin
oynad Bir Fakir Delikanlma Hikyesini, Dnyann Nianls Mary
Pickford'u, Baba Douglas, arlonun ksa komedilerini, Komik Louis
yi, iko Fattyyi, Gioria Swanson'u, meum gzel Pola Negriyi hep
bu sinemada grmtk. Sirokin braktktan sonra sinemay Mehmed Enver ve Cevdet (Gldrc) tutmu, gerek ynetimin, gerek
filmlerin kalitesi birden dmt. ounlukla ocuklarn merakls
olduu kovboy ve hafiye filmleri oynatlmaya balad. Bunlarn ara
snda Sinebar, Eddie Polo ve Yedi Belnm filmleri tutulurdu. O yllar
da Anadolu yakasna elektrik getirilmediinden kk sinemalarn b
yk sorunu, elektrik retimiydi. Yeldeirmeni Sinemasnn da teki
Kadky sinemalar gibi bir m otor dairesi vard ama motor ve dinamo
oktan ypranmt ve Sirokinden sonraki dnemde motor sk sk
arza yapar ve filmlerin en heyecanl yerinde salon karanlkta kalrd.
Islk ve tepinmeler ie yaramaz ve arza uzun srerse hepimiz salondan
kar, motor dairesinin kapsmda toplanrdk. Sinemamn motorcusu
Kenan isimli bir genti ve gndeliini bir hafta olsun muntazam ala
mazd. Byle alacakl durumda iken motor durunca zavall kenan da
hakkm istemek frsatn bulur, motorun onanm iin nazlamrd. O
zaman bata patron olmak zere biz ocuklar, eli yz karaya boyan
m ve arzay bir trl bulamyor gibi davranan Kenana yalvarrdk.
Alacann bir ksmn olsun tahsil edince sinemann elektrikleri ya
nar ve hakkn savunucusu Eddie Polo, ocuklarn alklaryla beyaz
perdede grnrd.
Sinema mevsiminde, oyun saati yaklanca Duatepe Soka boyun
ca gerilmi hava hattaki elektrik ampulleri yanar ve karanlk k ge
celerinde bu sekiz, on ampul sokaa bir canllk verirdi.

77

Yanlmyorsam 1928de Kadkye elektrik getirildi. Eski edebiya

tmzda zel yeri olan petrol lambas devri sona eriyor, bugn anti
kac dkknlarnda yksek fiyatlarla satlan fanuslu lambalar artk
bodrumlara atlyordu. Evimize lambas be liradan elektrik tesi
sat yaptrmtk. Yllardan beri petrol lambasnn szgn na al
an gzlerimizin, ilk elektrikli gecenin beyaz ve i aydnln nasl
yadrgadm hl hatrlarm.
Baudelaire, lambalarn nda haritalara ve resimlere bakan o
cua dnyann ok byk grndn syler. Lamba ile aydnlanan
odalarn duvarlarnda da bugnk ocuklarn gremedii glgeler, gl
ge oyunlar vard.

78

KUDL TYATROSUNDA TULUAT

Kadkyn eski yaplarndan Kudili Tiyatrosunun, bir tiyatro ve
sinema mzesi olmasn gnl isterdi. Yklp yerine apartman yapl
madna ve tramvay mzesi olarak kaldna da teekkr etmek ge
rekir. Ancak, kapsna bu binann bir tiyatro olarak ina edildiini ve
yarm yzyl bu grevi grdn hatrlatacak bir plaketin aklmas
dncesiyle. Kudili Tiyatrosunun hangi tarihde ina edildiini bula
madm. Birinci Dnya Savamn son yllarnda faaliyet gsterdiine
gre Merutiyet dneminde yaplm olmalyd. Yapnn eski eklini
hatrlamaya alyorum:
Bycek bir salonu, tek kat localar vard. Sahnesi bykt. De
rinlemesine bir koruyu canlandran daim dekoru ocukluumda ilgi
mi ekerdi. Avc kyafeti ile monologa km bir aktr tfeini dekor
daki aalara doru boaltnca, otlarn arasndan b ir tavann ka
tm grr gibi olmutum.
Kudili Tiyatrosu Kadkyde alaturka temaann, bir halk sanat
olan Tuluatm merkezi olmu, ayn zamanda sinema olarak da kulla
nlmt. Tuluat, geleneksel oyunlarmzdan Orta Oyunu ve Karagzn
Bat Tiyatro tr ile kartrlmasndan domutu. Bat tiyatrosunun
balca unsurlar olan yazl metin, perde, sahne ve aksesuar kabullen
mi olan Tuluat tiyatrosunda oyun, tuluat szcnn karl ola
rak yalnz oyuncularn akima gelen szlerden olumuyordu. Tuluat
oyunlarnn da defter halinde elden ele gezen metinleri vard. Bu oyun
trne Tuluat denmesinin hikmeti, oyunun ana planna sadk kalan
oyuncularn oynarken akllarna gelen sz ve nkteleri kullanmak z
grlne sahip olularyd. Bu da geleneksel oyunlarmzdaki zemin
ve zamana gre konumak dzeninin bir devam saylabilirdi. Bu d
zen, yetenekli ustalarn, zellikle Komik-i ehirin (Ba Komik) a
basyla oyunlara canllk ve yenilik kazandrr, ama zayf oyuncularn
79

souk ve hatta edep d gevezeliklerine de yol aabilirdi. Bizde mizah

sevgimizden kaynaklanan tuluat eilimi, yazl eserleri oynayan tiyat
rolarda da grlm, Muhsin Erturul gibi cidd yneticiler oyuncula
rn tuluat yapmasn kesin ekilde yasaklamlard.
KADIKY GLDRENLER
Kadkyn tiyatro tarihinde bu semt halkm en srekli gldren
sanat, Naid Bey olmutur. Naid Beyin (1886-1943) saltanat mer
kezi ehzadeba, mtevazi saray da Millet ve Turan isimleri verilen
tiyatro binasyd. Nait Bey hayatn ve emeini bu tiyatroya vermiti.
ehzadebandan sonra en ok Kadkye rabet etmi, bu semtin
mtecanis (birbirine benzer) seyircisiyle bir gnl ba kurmu, nce
Kudili ve Msrlolu Tiyatrolarnda, sonra Yourtu (karakolun st
yanndaki bahe) ve Sreyya Bahelerinde yllar boyu oynamt. Biz
de olsun, dnyada olsun bir sanatnn yaratma (ibda) gc, mr
boyu deildir. Naid Beyin en gl zaman olan (1918-1930) yllar,
Kudili Tiyatrosu'na geldii dneme rastlar. O, pek monoton hale ge
len Tuluat Tiyatrosu'nu bu devre iinde yetenei ve bulularyla ka
bilecei en st basamaa karm, bu tarihlerden sonra ne kendisi ne
bakalar bu oyun trne yeni bir ey katarnamlardr.
Tuluatn baz hretleri okuma-yazma bile bilmezken, Naid Bey'
in o devrin sanat yetitiren tek okulu durumunda bulunan Muzka-i
Hmayunda eitim grerek yeteneklerini gelitirmesi ileride baar
snn balca etkeni olacakt.
Osmanl Saraylarnda teden beri musiki, raks, seyirlik oyunlar,
meddahlk, kuklaclk, cambazlk trlerinde erkek, kadn sanat ve ele
man yetitiren ve bunlar barndran ocaklar vard. II. Mahmuddan
balayarak Abdlmecid ve II. Abdlhami devirlerinde Osmanl Sara
y kaplarn Bat Mziine ve tiyatroya am, saraya bal sanatla
rn bir ksmn, ayn zamanda bir okul niteliinde olan ve (Muzka-i
Hmayun) ad verilen asker kuruluta toplamt, II. Abdlhamid,
atalarnn o kadar nem verdii alaturka musikiden holanmyor, bu
trden arklarn insana hzn verdiini sylyordu. Onun zamannda
Muzka-i Hmayuna Avrupadan retmen ve sanatlar getirilmi, bu
alanda yerli uzmanlar da yetimiti.
Gen yanda bu okula giren Naid, mzik ve tiyatro renimi gr
m, bir yabanc hocadan pandomim dersi bile almt. Merutiyetden

80

sonra Saraydan ayrlarak Tuluat tiyatrosuna balad zaman gelenek

sel ibi tipine iltifat etmeyecek, Ahmed Fehim Efendi gibi Batl ko
medyen kyafetine brnecekti. El ilnlar iin ektirdii resimde frak
l olarak grlen Naide Trk Coquelini unvanm kazandran zellik,
sadece AvrupalI komik tipini canlandrmas deildi. Osmanl toplumunu oluturan taral, Arap, Azer, Krt, Tatar, Laz, Arnavut, Rumelili,
Karamanl, Yahudi, Rum, Ermeni, Frenk gibi eitli halkn dil, lehe,
davran taklitlerini byk ustalkla yapyordu. Yine tiyatro ilnlarn
daki bir karikatrde, bir gramofonun borusundan ban karan Naid'in yapt dil ve lehe taklitlerinin srasyla yazld grlrd. G
nmzde bu taklitlerden drdn, beini lyiki ile yapabilecek birinin
bulunduunu sanmyorum. Onun bu tr taklitlerinden hatrlyabildiim Srpik Dudu, Madam Merkado, Haremaas, Arnavut Yahya Mirzoti, Arm Mal Alandaki Azeri Uak Veli, Laz Kalayc, Klhanbeyi Jilet
mer, Rum Garson kendi yaratt ve kendisiyle beraber gtrd
tiplerdi.
Naid Beyin ekmek yedii sahneye kar byk saygs vard ve
seyirciden de sayg beklerdi. Semtine gre, tiyatropervern beyefendi
lerden en basitlerine kadar seyirciye nasl hitap edilmesi gerektiini ok
iyi bilirdi. Seyrek olarak eski Mmakyan repertuarndan b ir dram (m e
sel Fanfan ile Klodine) sahneye koyduu zaman kendisi de kk ve
cidd bir rol alr, bunu bazen pandomim jestleriyle canlandrrd. Oy
sa k mevsiminin bir tatil gnnde Naidi seyrederek, bol bol gle
bilmek iin Millet Tiyatrosuna gelen birka hdk veya kopuk, onu
byle cidd bir rolde grnce alkanlkla yine makaray koyuverirlerdi. Bu davran tiyatro haysiyetine indirilmi bir amar sayan Naid,
hemen rolnden syrlarak sahnenin nne gelir: Efendiler, tiyatro
bir mekteptir, sayg ister. Bunu anlamayanlar hemen gieden bilet pa
ralarn geri alr ve yklr giderler eklinde bir ktan sonra, kopuk
larn bulunduu yere hmla baknca, salonda ses seda kesilirdi.
kinci Dnya Savann ilk yllaryd. stanbulun sosyal ve ekono
mik artlan giderek bozuluyor, hayatta kalm az saydaki tuluat da
her dargelirli gibi bu artlarn altmda eziliyordu. Naid Bey artk ne
oyunlar yaratyor, ne de yeni oyuncular bulabiliyordu. Bir yaz sezonunda
tiyatronun her trne yatkn bir sanat olan Vedat Karaokuyu kum
panyasna alm, bu enerji ve sevin dolu gen adam onlar evke ge
tirmiti. Ancak ortaya yeni bir oyun km yor, her hafta Sreyya Bahesinin n sralarna yerleen acar Kadky genleri aralarnda Fe
nerbahe Kulbnn hretleri de vard sahnede Naide yoneltil81

mi bir tiradn cevabn ondan nce veriyorlard. K oca Usta bir gece
bu sarkntla dayanamam, iki eliyle davet iareti yaparak Gelin
beraber oynayalm! demiti. O eski ehzadeba gnleri olsa cevab
daha ar kabilirdi.
Naidin lm zerine yazd fkrada Orhan Seyfi Orhon ( naralt. 1.5.1943) u nemli yorumu yapyordu: O, b ir halk sanatkryd.
Onun sahnede yaratt scak sempati, gzidelerle (sekinler) halk ara
sndaki buzdan duvarlar ykt. Eski bir tabirle tiyatropervern (tiyatroseverler) efendilerimiz onu beenmeden utanmadlar. Hem de
Coquelini seyrettikleri halde. Halkn zerafetini, zeksn, sanatkrl
n gzideler snfna kabul ettiren Naid, zihnimizde bir nklp yapt
n farketti mi bilmem! Fakat onun byk ve erefli hizmeti budur.
Naidden sonra kumpanyann en nemli adam Kk Asm Efen
di, sonraki lakabyla Asm Baba (1869-1943), tiyatro tarihimizin ok
yetenekli, usta ve son derece bahtsz bir sanatsdr. stanbul'un eski
geleneklere bal bir muhitinde Hattat Rasim Efendinin olu olarak
domu, Kocamustafapaa Asker Rdiyesi'ne verilmiti. Fakat gn
lne oyunculuk atei dm, bu yzden mektebi yan izince babasnn
sert tepkisi ile karlamt. Okuldan alnarak bir memurlua verildi.
Oyunculuk ak daha da artt, tiyatroculuun hor grld bir zaman
ve ortamda sahneye kt. Girdii kumpanya ile on yl kadar Rumeli
ve Anadolu ehirlerini dolat. Sonunda ortaoyununun en g grevi
olan piekrlkta karar klm, Kavuklu Hamdi ile kar karya oyna
mt. Asm Efendinin doutan sanat yetenekleri vard. Emsaline gre
renim grdnden, zamann Osmanlcasm gzel konuuyor, orta
oyununun balca taktiklerinden biri olan pieknn paralad lgat
lerin, kavuklu tarafndan yanl anlalmas dzeninde, Asm'm Osman
lIca bilgisi, kavukluya bol nkte imknlar hazrlyordu. nl Ameri
kan komedyeni Buster Keaton gibi yz hi glmez, Naid'in en komik
sz ve hareketlerinde bile dudaklarnda hafif bir glmseme grlmez
di. Naid Bey bir oyununda ona Glmez Haan adn vermiti. Bu
grn ile mesel K rolu oyununda kt zalim Bolu Beyi ro
lnde, gnmzn deyimi ile pek usta bir kompozisyon yaratm
olurdu.
Asm Efendi, ortaoyununun modas getikten sonra uzun yllar Naidin kumpanyasnda baoyuncu olarak oynad. Artk yalanmt, yok
suldu. Bir inme sonucu dili tutulunca sahneden ekilmek zorunda kal
m, Millet Tiyatrosunda zgn baklaryla karamela satarak bir ek82

amek paras kazanmaya almt. Trk sahnesinin bu eski stanbul

efendisini hatrladka kahrlanrm.
Asm E fendiden sonra kumpanyann tannm aktr Halid Bey,
(Tiran) kt adam rollerine kard. Tknaz, ask suratl, bykl bir
aktrd ve gerekten kendisini sert ve zalim adam tipine adam gibiy
di. K rolu rol onun iin biilmi kaftand. Halid Bey, kantocular
dan gz a Evantiya ile evli bulunuyordu.
Tuluat kumpanyalarnn g bulduklar, (siren) gen k rolne
kacak yakkl ve dzgn konuan gen aktrlerdi. 1908den sonra,
kelebek gzl, ucu kvrk byklar, rom antik jestleri ve OsmanlIca
metinleri dzgn okuyuu ile Eyp Sabri Bey, k rollerinin rakipsiz
kahraman olmutu. Zavall ocuk, Zavall Necdet oyunlarnda seyirci
leri bol bol alatmasm bilmi, zellikle tiyatrosever stanbul hanmla
rnn bylt ilgisini ekmiti. Ele aldmz devrin iki gen ve aydn
aktr daha vard: Recep Safa ve Memduh.
Recap Safann asker okuldan ayrlarak sahneye getii sylenir
di. Daha ok kahraman rollerine kar, eski hamas iirlere uygun d
en gr sesi, sert ve iddial jestleriyle merakl seyirciler arasnda bu
iin tam adam saylrd. Namk Kemalin Akif Bey dram, Recep
Safann en baarl oyunlarndan biriydi. Bir yandan aifte bir ee
k olmann acsn tadan, te yandan Krm Savanda gemisi ile
Sinop faciasnda bulunmak bahtszlna urayan bu fedakr deniz
subay roln, en iddial ekilde oynard. Akif Bey dramn son defa,
Naid Bey kumpanyasnn, Kudili Tiyatrosunu tutan K om ik Cev
detin olunun snnet dn erefine oynad zaman grmtm. Na
id, dn hediyesi olarak nedense bu ar piyesi semiti. Akif ro
lnde yine Recep Safa, babas rolnde Halid Bey, vefasz ei Dilrba
rolnde Kk Virjin, k Esad rolnde de ksen ahinyan vard.
Virjin Hanmm savaa giden kocasn uurladktan sonra geriye d
np: Akif gittiyse Esad var! deyii deta oyunun slogan olmutu.
Naid Bey kendisi iin metinde bulunmayan bir klhanbeyi rol icad
etmi, Akif'in znt ile gittii meyhanede Asm Baba ile birlikte iki
bell mteri tipini canlandrarak melodramn ar havasm, ksa bir
sre iin datmaya almt.
Mnakyan Tiyatrosundan ahinyan E fendinin olu olan ksen
ahinyan, bu tarihde ya krk am olmakla beraber, gerektii za
manlarda (siren) gen k rolleri iin angaje edilirdi. Az ok arkl
oyunlara uygun sesi de vard. Naidin sahneye koyduu Azer Opereti
83

Arn Mal Alanda gen adam rolne kard. Naid, bu arkl oyun
iin Kumpanyas dndan Jerfin, Lsi Karaka, mehur aktr Karaka
gibi arkl oyunlarda tecrbeli oyuncular alrd. Kendisi de uak Veli
rolne kar, ark sylerdi.
Zamann bir baka gen aktr, okumu ve yetenekli biri olan
Memduhdu. Nedense bir kumpanyada srekli olarak oynamaz, uyu
turucu kulland sylenirdi. Son yllarn Darlacezede geirdi.
Anlattm yllarda, Tuluat tiyatrolarna iki gen adam daha ka
tld: Tevfik (n ce), Faik (Cokun). kisi de ksa sre gen adam rol
lerine ktlar. Sonra baka ynlere kaydlar. Tevfik nce, genliinde
soyadna aykr dmeyen bir gvdeye sahipti, yz de gzeldi. Trkeyi dzgn, acele ve gerekirse lgatli konuurdu. nce Diimbll s
mail ile Haan Efendi Kumpanyasnda oynam, sonra yllar boyu
Dmbllnn deimez partneri olmutu. Tevfik ayak veriyor, s
mail nkteyi yaptryordu. kisi de bu sanatn ok ilesini ekmi
ve zaman ilerledike eski tuluat oyunlarn kesip biip hemen tatlya
balamak yolunu semilerdi.
Faik Cokun, anadan babadan oyuncu evldyd. Annesi Mari Ha
nm, ya krk amken kantoya kard. Faik de eitli kumpanya
larda hatta Raid Rzada oynadktan sonra sinemann Faik Babas ola
cakt.
Tuluatn kadn oyuncularana gelince, gelecekleri iin hi bir g
venceleri olmayan, o gn kazanp o gn yiyen ve yalanm oyuncula
rn ac sonlar gz nnde iken yine de sahneden kopmayan hu kadn
lan iyi duygularla anarm. Ele aldmz dnemde Tuluatn kadnlan,
genellikle ark sylemeye ve raksetmeye yetenekli, ou yoksul Erme
ni kzlarndan oluuyordu. Aralarna birka Rum kadn da karmt.
Bu kzlar kantoculukla ie balyorlard. Kanto deyince bugn horozlarn
terken kanat rpmasn hatrlatan kanto taklitleri akla gelmesin, kan
tolar pek iyi syleyen, oynayan ve seyircileri coturan iinin ehli oyun
cular vard. Divan Edebiyatnda bir ark tr olduu gibi, Tanzimat
dan sonra kanto sz yazanlar ve besteleyenler kmt. Kantocu kadn
lara, kumpanyann melodram veya komedi oyunlarnda da yetenekle
rine gre rol verilirdi. Seyrek olarak, Fasulyeciann dul ei Bayzar gi
bi yalanm kadnlarn yalnz szl oyunlar iin sahnede kald veya
Kk Virjin gibi diksiyonu az ok dzgn ve rol yapma yetenei bu
lunan oyuncularn, szl oyunlarn ba kadn oyuncusu payesine yk
seltildii grlrd.
84

1930larda zirveye km bir kantocu be lira gndelik alyordu.

(1920-1930) dneminde Naid Beyin belli bal kadm oyuncularn
yle sralayabilirim:
Bata mehur Peruzun akrabas amram (asl am iram ) Hanm,
ilk grdm yllarda ya krk am, iman ama hareketli, zeki bir
kadnd. kinci Abdlhamid devrinden beri sahnedeydi ve Tuluat re
pertuarnn her eidinde tecrbe kazanm bir oyuncuydu. Kanto sz
lerini yazan ve besteleyenler stanbul hayatnn gnlk olaylarndan,
modadan esinlenirlerdi. stanbulda bisiklet merak 1890dan sonra ba
lamt. Tevfik Fikretin bile Bizim lisanda henz ismi olmayan araba
diye bir iir yazd, o zamanki deyimi ile velospitlere binen zengin o
cuklar, yollarda halk tarafndan merakla izlenirdi. te bugnlerde
amram syledii bisiklet kantosuyla mehur olmutu:
Ne aksi makine bu
Hopla, hopla!
Hendei atla!
Alert!
Dar ceket, k tuvalet,
Arabac dikkat et,
Simiti tablan gzet!
Grdm yllarda amram Hanm, kantoculuk ya gemi o l
makla beraber, sz ve bestesiyle dzenledii arklar kp okurdu.
stanbulda arliston salgn ba gsterince amram Aman bu arlis
ton dans, pek yoruyor genleri! diye bir kanto uyduruyor ve bunu
sylerken iman gvdesiyle arliston figrlerini yapabiliyordu. Bu ara
da kumpanyann Tuluat oyunlarnda da rol alyordu. Bat tiyatrosunun
baz erkek rollerine kadnlan karmas buluu bizde, travesti ad al
tnda tuluatta da uygulamt. amram Hanm o yal halinde, Krolunun olu Haan rolne kar ve Kk V irjinin karsnda ark
sylerdi. amramm, Naid Bey ve kumpanyasnn belli bal oyunculan hakkndaki bir parodisinden aklmda kalanlar unlar:
Naid Beyimiz fndk kurdu,
Piyasada hret buldu.
Gzel kzlar kanca
amirama muhta oldu.
Rnmn gazeli yaman,
Gy, gy, gy, gy! tsn keman!
Gzel Blan savurduka
Of, of, of, of, aman, aman.
85

Naid Bey Kum panyasnn am ramdan sonra kdemli ve nl ka

dn oyuncusu Kk V irjin (V erjin ) Hanmd. Gnmze ulam bir
sanat ailesinin bykannesi saylan V irjin Hanm, kumpanyann m
zik topluluunu yneten kranta ve yakkl kemanc Y orgi Efendi ile
evli bulunuyordu. Bu evlilikten doan ocuklar, kk yata ayak
oyunlar ile sahneye kan Niko ve Amelya kardelerle bateri alan
Andrea idil 1920lerden sonra Kk V irjin yalnz dram ve komediler
de ba kadn oyuncu olarak rol alyordu. Bouk bir sesi vard. Ben
zerleri arasnda Trkeyi olduka dzgn konuarak ba kadn rol
n yklenmesi, onu Naidin Kumpanyasnda rakipsiz brakmt. Es
m er ve elimsiz b ir olan olan Niko ile ksaboylu, tombul, gzel yz
l bir kz olan Amelya, daha on drt, on be yalarnda iken bugn
folk lor trne giren ayak oyunlarm byk ustalkla oynamak hne
rini kazanmlard. Amelyam n gen kzlk dneminde szl oyunlarda
da rol almas, Naid B e y in eski kumpanyasna taze kan getirmiti. An
cak o tarihlerde evli ve evlt sahibi olan Kom ik-i ehir, deta elinde
doup byyen b u gzel kza k olacak ve bakasna kaptrmadan
evlenecekti. Bu evlilikten gnmzn tannm oyuncular Adile ve Se
lim dnyaya geldi.
Naidin kantocu kzlarndan Rum asll ve gzel lakapl Blan,
oyunculuundan o k gzellii ile stanbul halkm bylemiti. Mtare
ke yllarnda, Mall Gaziler Cemiyeti tarafndan yapm salanan ve
Ahmed Fehim Efendi tarafndan ynetilen ilk iki Trk filminden biri
olan Binnazda (* ) ba kadn rol herhalde gzelliinin dl olarak
Blana verilmi, ablas Faika roln de Rn Dilberyan oynamt.
Blanm, zaferden sonra ekip giden igal kuvvetlerinden talyanlarn
polis efiyle beraber gittii duyulmutu.
Kantocular grubundan bir gz a Evantiya, Halid Beyin
eiydi. Yine gnmzde folk lor trne giren oyunlarda baarl olmu
tu. Gerekte bir k y kznn ackl dramm anlatan Halimeyi saman
lkta bastlar alvarm gl dalna astlar trksn syler ve oy
nard.
Naid Bey Kumpanyasnda oynayan tuluatn tannm kantocula
rndan Zarife, Tevfik ncenin ilk eiydi. Mehur Hakk N ecibin ei,
Aavni Necib de szl oyunlarda rol alrd. Bir de Tuluat sahnesinin,
(* )

86

Yusuf Ziya O ta'n bu manzum oyunu, iik kez I919'da Darlbedayide sah
neye konmu vc ba rollerini Eliza Binemcciyan ile Raid Rza oynamt.

yalnz Arapa ark syleyen boylu boslu bir kadn vard: Viktorya Haikyan.
Diietto ad verilen ikili ve arkl gsterilerin tannm oyuncular
Madam ve Msy Hay karamd.
Kudili tiyatrosunda Naidden baka Kel Haan Efendi, Fahri Bey,
Dmbll smail, Karagz Hseyin, evki akrak ve en son Cevdet
Gldrc Kumpanyalar oynamtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda,
tiyatronun yannda alan yazlk bahede, takviyeli Haan Efendi Kum
panyasndan tuluatn mehur klar oyununu grmtm. Oyunun
zellii saz airleri arasnda yarma ve atmalara yer verilmi olma
syd. Ba rolde, evin efendisi olarak Muhsin Erturulun gl bir
oyuncu olduunu syledii Merutiyet Tiyatrosu aktrlerinden Hak
k Necip vard. Uak rolnde Haan Efendi, klarda Dmbll sma
il, Karagz Hseyin ve baka bir iki oyuncu, oyuna sonradan eklen
dii anlalan gnn b ir stanbul zppesi M oner rolnde de Eyp
Sabri oynuyordu.
Sam sfr numara tra ettiren ve yalnz alnnda bir tutam sa
brakan Karagz Hseyin, Kudili civarnda oturan ho bir adamd.
Eski mirasyediler gibi kendi kulland tek atl arabasyla gezerdi.
Komik Fahri Bey, Tuluatn aydn kiilerindendi. Bazen kendisi
bir kumpanya kurar, bazen Naidle oynard. Bu oyunlardan Fahrinin
Musevi doktor, Naidin de ei rolne kt komedi mehurdu.
Fahri Bey Kudili Tiyatrosu'nda, II. Abdlhamidin son saltanat
gnlerine ait kendi yazd, ama gereklerden uzak bir eseri oynuyor
du. Padiah roln o yklenmi, kadrosu yetersiz olduundan b ir hr
riyetiye k gen cariye roln de Faik Cokunun annesi Mari Hanma vermiti. Oyunda ilk kez sahnede grdm boylu boslu, gzel
yzl, gayet natuk (gzel konuan) bir gen dikkati ekmiti. Alabildi
ine rahat konuan hu gen aktrn adnn Said olduunu renmi
tik. Zavall Said (K knar) hemen birka yl sonra rol ald b ir fil
min evrilmesi srasnda birka arkada ile birlikte otom obil kazasna
uram, kusursuz yz paralanmt,
Cumhuriyetken sonraki yllarda, Darlbedayiin ehir Tiyatrosu
ad altnda glenmesi, ayakta kalm birka tuluat kumpanyasn da
biraz olsun toparlanma kaygsna drecekti. Ama nceden belirt
tiimiz gibi bu her eyden nce para iiydi ve tuluat, iki gn oyna
mazsa a kalan adamd. Bu toparlanma kaygs ile yaplan balca yeni
lik, el ilnlarnda Memduh, Said gibi gen ve uyank oyunculara reji
sr, sahne miri gibi szde kalm sfatlarn verilmesinden ibaret kal
d.
87

KADIKYDE AK
1900-1950, yle bir elli yl almm ki, kadnlarmzn bu dnemin
ilk ve ikinci yarsndaki durumlar yzde yz farkl, ilk yirmi be yl
da kadn arafl, peeli, kadn-erkek eitlii yok, bir Trk kadnnn
sahneye k ile yer yerinden oynuyor. kinci yirmi be ylda kadn
araf ve peeyi brakyor, kadn-erkek eitlii salanyor, kadn sanat
, hekim, yarg ve milletvekili oluyor.
lk yirmi be ylda Kadkyl kadn, stanbuldakine gre biraz
daha zgr, Modada, ifada ilgilendii erkekle yanyana yryebili
yor, ama kzkardei, dads peinde.
1918-1923 yllarnda Kadkyde yaayan edebiyatlardan Ahme
Haim, Faruk Nafiz, Halid Fahri, Fahri Cell, Haim Nahid ve baka
lar devrin malahl, ba rtl kzlaryla ak romantizminin eitli
sahnelerini yayorlar. Suda Halkalar airi, bugnlerde gen bir kz
la Romeo-Jlyet tr bir ak srdryor. Akam karanl kerken
kz, kk bahesinin parmaklndan aire sar ve krmz gller uza
tyor. air de bu romantik sahnenin heyecanyla o gece sabaha kadar
yazyor. Gzel aya kar msralar byle douyor. Ay Hanm, devrin
edebiyatndan bir yldz parltsyla gelip geiyor.
Yine ayn gnlerde Halid Fahrinin san sal, mat tenli bir er
ke sevgilisi var. Kadn platonik ak merakls. Mehtapl gecelerde Modaya gidiyor, parmaklklara dayanarak elele ayn denizdeki akislerini
seyre dalyorlar. Kadnn aire en byk ba, parmaklarnn ucunu
ptrtmesi. Halid Fahrinin Modadaki bir baka sevgilisi ince uzun
boyunlu gen bir kzdr. Randevuya kendisinden birka ya kk kzkardei ve dads ile beraber geliyor. Onlar bir aacn dibinde oturu
yorlar, airle sevgilisi de mehtab seyre dalyorlar. Ara sra Dad Ha
nm Kzm ge kalmayalm, evden merak ederler diye sesleniyor.
38

Hikayeci ve D oktor Fahri Cell de boylu boslu, tombul bir dul ha

nma ktr. En byk zevki, kadn geerken iini eke eke bakmas,
sonra da dnp arkadalarna ak hakknda tbb yorumlarda bulun
mas.
Yine bugnlerde Kadkyl edebiyatlar, ifa'da ayn kadna k
olmu, onun iin iirler yazmlard. Ama kadn hibirine yz verme
miti. Bugn sal sollu binalaryla daha da daralm olan ifa Soka
, eskiden ne romantik bir yoldu. Denize yaklarken yolun ortasnda
bir byk aa kard karnza. Evi bu sokakta olan Aktr Reid Grzap, aacn bir eski nar olduunu syledi. Halid Fahri, bu yolda rast
layp tutulduklar gzel kadn hakknda u bilgiyi veriyor:
H er akam ifaya tek bana gen ve gzel b ir kadn gelir ve
hibirimizin yzne bakmadan salna salma, malahm rzgrda dal
galandrarak sra kklerin nnden geer, dipteki buruna doru gider
di. Orada bir byk am vard ki sonradan kesildi ve o yere Mahmud
Atann hastahanesi yapld. Kadn amn altna gelince durur, bir lah
za aadaki kayalar ve hafif hafif kran durgun sular seyreder, son
ra dner ayn hamet ve azametle nmzden geip giderdi. Bazen de
yolun ortasndaki st ta kapakl kuyunun kenarna kar ve bacak
larn iki canl stun gibi sallandrarak uzaklara bakard. Bu dilber du
la kar hepimizin dehetli bir zaaf vard ve inad kadn hibirimize
yz vermiyordu. Anlalan en ateli msralann, ne krkl manto, ne
mkellef apartman yaratmayacan daha o yllarda asri kadn sezi
iyle anlamt. Ah o ifadaki kadn! Kimbilir ka iirimizin msrala
rnda onun ilhamndan ve byle salma salna geiinden nameler var
dr. Hatta ben bile (ifadaki kadn) isimli bir iirimde yle haykr
mtm:

Glgelerde izini aradk o kadnn

Hl yeri scaktr sahilin amlarnda,
Ruha rperm e veren ifa akamlarnda
Arkasndan ka air aladk o kadnn!
Scak ve mehtapl bir yaz gecesinde Ahmed Haim tek bana Moda
Burnunda gezintiye kmt. lk aaem dibinde bir ifte rastlar. Diz
dize, omuz omuza oturuyorlar. kinci aacn ve teki aalarn diple
rinde de yanyana sevgililer... Haim her zaman olduu gibi yine yal
nzln drt duvar arasnda bulur kendini, kalbi yaral dner evine.
89

veyle fsltyla, glle

Olmu eb-i sevda yine bihb,
Buseyle kilitlenmi azlar,
Gzler neler eyler, neler irb...
mehur iiri, M odadaki bu scak ve yalnz yaz gecesinin rndr.
Edebiyatlarmzn Kadky tarihine gememi aklar, macera
lar oktur. Ben, elli yllk dnemin deien artlan altnda, Kadky
halknn deiik kesimlerine aid tan olduum birka gnl macera
sn anlatmadan geemeyeceim:
1920 ocukluumda akraba ve aile dostumuz olarak tandm
1914-1922 kahramanlk devri subaylarnn ou, iir ve edebiyat se
verdi. lerinde iir yazanlar da vard. Akrabamzdan Yzba Ali e
fik ve kardei Nazm, sava alanlarnda aslan kesilen air askerlerden
di. kisi de Birinci Dnya Savana katlm, Nazm ehid dm, Ali
efikin kafatasna bir mermi paras saplanm, fakat beyin zarn
zedelemediinden lmden kurtulmutu. Uzun tedaviden sonra iyile
erek geri hizmete verildi. Mtareke dneminde Kadkyde, Stleme Caddesi ile Halidaa Sokann kesitii kede, bugnk n
direkli dkknlarn yerindeki eski karakol binasnda itfaiye subay ola
rak bulunuyordu. Evimize sk gelir, memleketin durumundan yaknr,
Anadolu'da gelien kurtulu hareketlerinden haberler getirirdi.
Yeldeirmeni'nde bir komumuz vard. Dyun- Umumiye Mmey
yizlerinden filn beyin ailesi ve meneke gzl kzlan Ruhsan. Aile,
slm geleneklerinden uzak ve pek alafrangayd. Yabanc okulda oku
mu olan Ruhsan rtnmeye nem vermezdi. Sz uzatmayalm, b
yk bunalm iinde olan Yzba Ali efik birden bu kza tutuldu. Bu
ak, bizim evde rastlamak ve uzaktan grmekle domutu. Genlerin
serbeste konuamadklar bu yllarda gzler, baklar, davranlar,
konuurdu. Bizim Ali efik balkonda otururken, Ruhsan kardeimle
bahededir. Gzlendiini sezer, salarm eliyle tarar gibi yaparak, g
lp kvnlarak btn kadnl ve ekimi ile yaral Yzbay byler.
Bir taraftan vatan derdi, bir taraftan sevda, Ali efik dayanamaz bu
dertlere. O da benzerleri gibi, Mill Mcadeleye katlmaya karar ver
mitir. Gitmeden k olduu kza almak, kabul ederse onunla bir
balant kurmak ister. Konumalarm salamasn annemden rica eder.
Burada gen okuyucularmz iin bir aklama yapaym, o yllarda gen
bir kzm ailesinden habersiz, bir erkekle tantrlmasna msaade edi90

lemezdi. Oysa Ali efik, kzla zel ekilde konumak istemi, annem de
her fedakrl gze alarak teyzezadesinin isteine uygun bir plan ha
zrlamt. Bu plana gre durum Ruhsana haber verilmi ve bir gece
annesi ile bize misafir gelmeleri salanmt. ok kktm ama o
gece evde bir eyler dndn seziyordum. Ruhsan ve annesi altkattaki misafir odasna alnmt. Yzba Ali efik de gizlice ikinci ka
tn salonuna. Bir ara Ruhsan, on alt yandaki kardeimle birlikte ikin
ci kata kt. Evin tekir kedisini kucana alm durmadan okuyor
du. Salonda Ali efikle kar karya geldiler. Yzba eildi, kzn eli
ni skt ve sonra konutu. Neler konutu? Bunu duymamtm. Sonra
dan rendiime gre, gen kza duyduu hayranl anlatm, bu hay
ranln mer bir bala perinlenmesini dilediini, fakat u srada
vatan kaygsnn btn yurtseverlere hakim olduunu belirterek, ilk
frsatta hayatlarm birletirmek iin kzn sz vermesini istemi olacakt.
Kz bu istei olumlu karlam, el skmlard. Sonra Ruhsan yeni
den kucana ald kediyi okayarak aaya indi. Ali efik de sevin
iinde karakol binasna utu. Ertesi gn Ruhsan olay annesine akla
yarak bir subayla tantrldn ve o an iin etkisi altnda kalarak ona
evlenme sz verdiini, oysa esmer bir erkekle evlenemeyeceini sy
ler. Ne gariptir Dyn- Umumiye Mmeyyizinin alafranga banm da
bu tantrma olaym ahlak d bularak gelir bykanneme anlatr.
O zaman bizim evde kzl kyamet koptu. Babam, annemi suluyor, aile
namusunun kesredildiini, yani krldn ileri sryordu. Bunalan an
nem, beni alp Kzltoprakda bir arkadann kkne gitti. Gerilen si
nirler ancak on be, yirmi gn sonra yatacakt.
Yzba Ali efike gelince, tutulduu kzn bu dnekliini duy
duktan birka gn sonra, karakoldaki kasay krm, iindeki paray
alarak bir sened brakm ve iki neferle birlikte Anadolu'ya kamt.
Gitmeden anneme yollad mektup ne yazk ki kayboldu ne gzel
bir sava edebiyat rneiydi. Vatan kaygsyla sze balyor: Siz bu
mektuu aldnz zaman biz Alemdan inallah am olacaz, eer
kardeim Nazm gibi ehid dmezsem, dou ufkuna baktka beni
hatrlayn! diyordu. Birka yl sonra rendik, Kuvay Millyeye ka
tlarak istedii gibi dm, nice rtbelere ykselerek evlenmi, o
cuk sahibi olmutu. Ruhsan da bu olaydan epey sonra evlendi, mutlu
olmadndan boand, yine evlendi. Galiba Ali efikin ahi tutmutu.
1925 Eskiden Kadkyn ark Mahallesi diye anlan semti,
Bahariyenin brne sokulmu birka fakir sokaktan ibaretti. Dar ge
lirli ve namuslu halknn, Hseyin Rahminin roman trne giren bir
yaants vard. Mahallenin ynetim ve sorumluluunu bir kabaday
91

yklenmiti: Hala, Hala geliyor dendi mi alayan ocuklar susar, be

ll sarholar bir keye siner, kan-koca kavgalar hemen dinerdi. Ha
la, elli yalarnda evlenmemi bir kzd. Upuzun boyu, hi glmeyen y
z ve dmdz gs ile hibir zaman erkeklerin ilgisini ekemeyece
ini anlam ve erkenden onlardan daha erkek grnmeye karar ver
miti. Mahallede doum, dn, borlanma ,kavga, lm gibi mutlu,
mutsuz her olaya karr, gece yars sokakta kopan grltye, silh
sesine yataktan frlayarak o koard. stanbulun o gnk artlarn
da beki, polis ve muhtar kendilerine yardmc olan bu kabaday kad
na sayg gsterirlerdi. te Kadkyn bu mahallesinde Balk Nizam,
Osman Efendinin delimen kz Melhate tutulmutu. Bu ak dizisine,
kiilerin gerek adlarn deitirerek balamtm. simler var ki o
kiilere kenetlenmi, ite Nizam da byle bir isim, skp atamadm bir
trl. Hemen anlataym bu ak yksn. Nizam zamann birok ba
lks gibi keskin bir klhanbeyi deildi. Ya krk bulmu, cahil, fa
kat namuslu, suskun, yz glmez bir adamd. Deli Melhat de gzel
deildi ama fkr, fkr, ate gibi kzd. Serbest yetimiti. Ak sak
olsun her eyi konuurdu. Kimse ile korte ettii grlmemiti. Serbest
liine bakp da laf atan olursa herifi sylediine piman ederdi. Nizam,
Halay araya koyarak Melhat'i istedi. Kz bu istee kar kt ama
Halanm otoritesini kim sarsabilir? Osman Efendi, hemen boyun edi.
Deli kz grltye getirip Nizam'a nikhladlar. Mahallenin bir mey
danc vard, orada bir ak hava dn yapld. Nizam, Osman Efen
dinin evinde gerdee girecekti. Onlar bir odaya kapattlar. Melhat
ok cesur, girmem senin koynuna diye diretti. Nizam armt. Torik
ok gelirdi o yllarda stanbula. Nizam, ba vurdu mu simsiyah ka
nn aktrd toriklerin... Birden Melhati sivri bir torik gibi grmeye
balad. Allahtan ba yannda deildi. Yalvarmasn da bilmiyordu.
Hem nikhl karsna neden yalvaracakt? Bast tokat, yumruu... Er
tesi sabah dimdik odadan kan Melhatin yalnz burnu kanamt.
Mahalle allak bullak oldu. kinci gece Nizam, Hala ile girmiti Mel
hatin yanma. Hala en duyulmam kfrlerini bast. Ama kfr yet
miyordu bu ie. Sz uzatmayalm, Deh Melhat tam on gn sren bir
sava verdi. Sonra boanmay baard. Zavall Nizam, sevdii kz onu
neden istememi, anlayamamt bunu bir trl! Yanaklar soldu,
omuzlan kt ve bir gn Kadkyden ekti gitti. 1925de olmutu bu
olay. Yani Meden Kanun'un kadnlara eit haklar salamasndan bir
yl nce... Ya Melhat ne oldu diyeceksiniz, gnlne gre bir koca
buldu, bir komikle evlendi. Evet. Komik-i ehir Falan Beyle! Tam ara-

92

da grgrortamm bulmutu imdi. Oyun geceleri, Kudili Tiyatrosu'

nun giesinde bilet keserdi.
935 Cumhuriyet dneminin ocuklaryd bunlar. Artk ne ka
g vard, ne baka engeller. Yalar kkt, kz o n yedi, olan ancak
on sekiz. kisi de kumral gzeliydi. Kz renksiz olm ad halde pene
pene al srerdi yanaklarma. Caddede, gezinti yerlerinde elele, yanak
yanaa grnrlerdi. Belki yalarnn kkl yadrgatyordu ama
yle umursamaz bir halleri vard ki sanki Kadkyllere ak byle olur
diyorlard. Eski kuaklar karamsardk ak konusunda. Bir hain Fran
sz dnrnn B ir ak, bin kopyesi vardr sz yeretmiti kafa
mzda. Freude ait yarm yamalak bilgilerin konuulduu yllarda ve
bebeklerin bile cinsel duygu ile meme emdikleri yazlrd. Bizim gen
klara vz geliyordu elin ne dnd ve bir gn bir ocuk araba
sn srerken grdk bu ifti. Katksz ak rn olan ocuklarn ara
basn Char de V ictoire gibi bir gururlu srleri vard ki gzmden
gitmez. Fek ok sevgili yreklerinde bu cesareti bulamadklar iin
aklarn parampara etmilerdi o yllarda.
Aradan be yl geti, on yl geti. kisi de hl gen ve kzn ya
naklar pene, pene ald. Epeydir grem iyorum onLar. Ama yine gen
yine elele ve birbirlerine bal olduklarna inanyorum.
1940 Bir zayf ve sarn genti. Tatil gnleri dnda her gn sa
at drtten sonra Altyolda, genlerin biriktii krtasiyecinin nnde,
ba sol omuzuna dm, aslm biri gibi mahzun dururdu. Evet, o
da biroklan gibi sevgilisinin gemesini bekliyordu. Bir saat nce, o
da biroklan gibi sevgilisini okuldan alm, Altyol'a kadar getirmiti.
O eski deyimi ile bir k- sadkt ve im di kzn evden kp kasaba,
bakkala gitmesini bekliyordu. Kz da ona tutkundu ve kasapla, bakkal
yanyana olduklar halde iki seferde giderdi. Yanyana yrrken olan
anlatr, anlatr, o dinlerdi. Orta boylu, dzgn bacakl, esm er ve irin
bir kzd. Gld zaman Nathalie W o o d u hatrlatrd. Dalgnlm
balayn, Nathalie b u tarihte iki- yandayd ve on be yl sonra
gld zaman bizim kz hatrlatacakt.
Neler anlatrd bu gen? Hangi ak destanm okurdu ve kz
neden hep glmserdi? Duyduuma gre, gen iki bankadan uygun fa
izle alaca krediden, yapaca dev inaattan ve kalifiye ii bulmak
glnden sz ediyordu. lkemiz, kinci Dnya Sava'na katlmad
halde birok glklerle karlam, ekonom ik durum ok sarsl
mt. Ama bu solgun benizli gen, her gl yeneceini bir sport
93

men edasyla anlatyor ve kz seviniyormu gibi onu dinliyordu. Bu ba

llk ayn tempoda birka yl srecek, onlar da Kadkyn ak tarihi
ne geen sevgililer arasnda yer alacaklard. Ama sava yle heyecan
verici haberlerle srp gidiyordu ki Altyolun ainalar, sarn genci
ve sevgilisini uzun sreden beri grmediklerini ok ge hatrladlar. Bu
iki vefa rneinden hangisi kutsal yeminlerini bozmutu? Kukular o
lann zerinde topland. Belki ekonomik artlar altmda ezilmi, tasar
lad projeleri gerekletirememiti. Canm bu planlarn zaten hayal
den ibaret olduu bilinmiyor muydu? O okulunu bile bitirememiti.
Ama bir gn kz, bir inaatinin kolunda gzknce, denklem zld.
Evlenmilerdi. Kz, yllarca dinledii ve ezberledii inaat projelerini,
sahiden yapan biriyle karlanca ona evet demi olmalyd. Bizim
gen de kahrndan olacak ipini koparm, Altyoldan ekip gitmiti.
Eski Kadky aklarna baka rnekler de verebilirim ama, deer
mi bilmem? Aile dostumuz eref Bey, krkndan sonra k olmutu.
O eski Mekteb-i Sultan (Galatasaray Lisesi) mezunu olarak Maarif
Nezaretine girmi, mmeyizlie kadar ykselmiti. Bilgili, saygl adam
d. Gezmeyi sever, biz ocuklar da beraber gtrd iin onu ok se
verdik. Kendisinden kk kzkardein evlenmesini beklemi, sonun,
da ikisi de evlenmeden genliklerini yitirmilerdi. Mtarekenin son
ylnda, eref Beyin Kadkyde oturan bir arkada hastalanp l
m, kimsesiz ve yoksul kalan ei ile eref Bey arasnda gizli bir ak
balamt.
Bir Divan airi Ak ne kadar gizlense bir gn duman ve ate onu
meydana kartr der. eref Beyin akn da meydana vuran gnde
en ok bir paket itii sigaray, drt pakete karm olmasyd. Sevdi
i kadnla evlenmeye bir trl karar verememiti. Sonunda kzkardeini alarak kaar gibi Ankaraya gitti.
Ya Doktor Sleymann ak? Aabeyimin Yeldeirmenindeki Al
man okulundan arkada olan ksa boylu, sarn, tombul, mavi gzl
bir kza tutulmutu. Annem gidip kz istedi. Vermediler. Bu olumsuz
cevap, gen ve gelecei parlak doktoru ok sarst. O da itii sigara
saysn artrmt. Meer kz, bir diiyi seviyormu. Onunla evlendi
ama perian oldu.
Gryorum ki anlattklarm, eski Kadkyllerin o kadar vdm
niteliklerine biraz ters dyor. air Nedimin stanbulun annda
syledii kasidenin giriindeki baz vgleri, Kadky iin sylemi sa
yann:
94

H ep halknn etvan pesendide ve makbul

Derler ki biraz dilberi bimihr vefadr.
Bugnk dille Halknn davranlar vlm ve beenilmitir.
Yalnz gzellerinin vefaszl sylenir! diyor.
Ne yapalm, nerenin insan olursa olsun gzeller biraz vefaszdr.
Siz de gzeli deil, gzel huyluyu sein!

95

YELDERMEN
Yeldeirmeni iin, Kadkyn sekin bir semti deildir diyenler
olur. Benim iin nemliydi, nk doduum ve ocukluk yllarm ge
irdiim bir yerdi. mer Seyfeddin merhum bir iirine Doduum
yer, doduum yer o cennet. Buralardan ok uzakta bir kyd. Diye
balar. Belki o ky hl var. Ama Yeldeirmeni artk yok! Bir ocuun
anlarnda ona ok gzel gelen sokaklar, bahelerinde sarmak gl
aan evleri, iyi insanlar, esnaf, amlcadan kopup gelen rzgr ile
sonsuza kadar yok.
Bilmeyenlere anlataym, neresiydi bu Yeldeirmeni? Kuzeyde Hay
darpaa ayr ile balar, gneyde Msrlolu semti ile biterdi. Solun
da demiryolu, sanda Haydarpaa Rrtm vard. Eskiden semte ad
verilen Yeldeirmenlerinin bulunmasndan anlalaca gibi poyrazn,
kuzey rzgrlarnn etkisi altndayd. Bu bakmdan gemi zamann
modasna gre yaplm ok sayda pencereli ahap evlerin stlmas
gt. Denizden gelen lodos rzgrn da alrd. Bahemizdeki defne
aacnn dallar oynaynca bykannem lodos estiine hkmederdi.
Yeldeirmeninden Kadky skelesine yokuaa, hzl admla 10
dakikada gidilebilirdi. Bu ynden tramvayn, otobsn bulunmad
uzun yllarda, kar yakada alan semt halk iin vapura yetime so
run deildi.
Yeldeirmeninin Kadkyn yakn tarihindeki bir zellii, sk
dardan Pendike kadar Anadolu yakasndaki ilk byk apartmanlarn
bu semte ina edilmi olmasdr. Haydarpaa koyuna bakan srtlarda
yaptrlan Kehribarc, Menase, Valpreda apartmanlarnn sahipleri ve
kiraclar ounlukla Musevilerdi. O devirde deil zengin, ortahalli bir
Trk ailesi bile kk fakat baheli bir ahap evde oturmay, grkem
li bir apartman dairesine tercih ederdi. Yzyln banda, Musevilere
96

aid olmayan apartmanlardan biri Karakolhane Caddesindeki Demir*

ciyan ap art man, teki de Doktor Cell Muhtarn Rhtmiskele Soka
nda yaptrd semtin tek Trk apartmamyd.
Doktor Cell Muhtar, Mtareke ve Cumhuriyetin ilk yllannda ga*
zete ve mizah dergilerinde ad sk geen bir kiiydi. Frengi hastal
zerinde ihtisas yapm, eser vermi olduu halde, Birinci Dnya Sa
va yllarnda stanbulda Hill-i Ahmer Cemiyeti (Kzlay) Bakanl
nda bulunmutu. Mizahlarn diline dmesinin balca sebepleri,
cimri denecek derecede tutumlu olmas ve Birinci Dnya Sava ylla
rnda stanbul halkna eek eti yedirmesi hakkndaki sylentilerdi.
Gzlerini kaybettii son yllarnda, Yeldeirmenindeki apartmanm bir
dairesine yerlemiti. Bir uan yardmyla bizim Berber Bekirin dk
knna gelirdi. Orada rastladka anlarndan yararlanmaya alrdm.
Yaama midini kaybetmi olan Doktor, baarsn gece gndz a
lmaya ve tutumuna balyordu.
Cumhuriyet'in ilk yllarnda Yeldeirmeni halk belki eit sayda
Trk ve MusevilerLe daha az sayda Rum ve Ermeniden oluuyordu.
Semtde de hl duran bir cami, bir sinagog, bir Rum Kilisesi var
d. Birinci Dnya Sava sonuna kadar semt halk arasmda iyi ilikiler
ve bir tr iblm kurulmutu. OsmanlI mparatorluunun byk
ehirlerinde rastlanan ve ortaoyununda karikatrize edilen bu geLeneksel iblmne gre semt esnafndan:
Frnc, kahvehane sahibi, ekerci, helvac Trk, kasap ve kmr
c Einli Trk, bakkal, meyhaneci, aktar ve krtasiyeci, marangoz Rum,
eczac, manav, seyyar balk, camc, tenekeci, seyyar makarac Muse
vi, cierci, koz helvac, ra ve bozac Arnavut, sobac Ermeni, ttn
ve ayc ranl, st Bulgard.
Berberlere gelince her toplumun bir, iki berberi vard. yle nan
kr bir idi ki berberlik ne kadar alsalar, kazanlar belirli bir se
viyeyi aamazd.
Yeldeirmeni halk arasndaki bu anlay ve uyum, Mtareke ile
birden bozulmu, komulua ihanet eden nce Rumlar olmu ve Duatepe Sokanda kk bir Rum evinin kapsna Yunan bayra aslm
t, Bundan sonra taknlklar, saldrlar Mtareke boyunca srd. D
manl kilise ynlendiriyordu. Kurtulu Sava ve zafer, bu kt gn
lerin zerinden silindir gibi gemi, ihanet edenler kap gitmi ve Ata
trkn salad gl saygnlk, uzun srecek bir bar havas yarat
mt.
97

1930 ylndaki Yeldeirmeni esnafn ele alrsak, bunlardan ortala

ma krk yanda olanlarn 1890da domu ve yakn tarihimizin sosyal
grntlerini izen Ahmed Rasim Hseyin Rahmi ekolnn iledi
i zaman blmnde yaam olduklarn dnebiliriz.
Gnmz esnafndan az ok farkl olan bu kiilerden bir ka r
nek vermek istiyorum. nce berberlerden balayacam:
Berberler eski stanbulun en renkli ve gze arpan esnafdr. Ce
nap ahabeddine gre, srekli enelerimizle oynadklar iin geveze
olmulardr. Kk Yeldeirmeninin en az drt berberi vard. Bun
lardan en eskisi Rum Minareciolu, ya yetmii bulmu, Wilhelm tak
lidi bykl, ok titiz bir adamd. Dkkn, perde ve havlular, bugn
bir deterjan reklamna girecek kadar temizdi. Yannda uzun sre
rak harnmazd. Mterileri semtin gngrm efendileri ile ocuklar
d. Daha aadaki Berber Mihale gnn sa-sakal modasn izleyen
genler giderdi. Dkkn bu genlerin grgr yeriydi. Duatepe Soka'
ndaki Berber Aleko, zamanla eski mterilerini kaybederek, yoksul ke
simin berberi olmutu. Genliinde bir hayli yakkl olduu anlalan
Aleko, Birinci Dnya Sava yllarnda. Bykbabam tra etmek iin
evimize gelirmi. Anlattna gre, bir gn bahede tra ederken by
n biraz fazla kesmesi zerine eski ve hiddetli bir asker olan dedem,
adam bastonu ile kovalam. Az sonra kzgnl geince korkudan dili
tutulan Alekoya tra cretinin ok stnde bir bahi vermi. htiyar
berber, yoksul geen son yllarnda yle bir bahii alabilmek iin bir
ka baston darbesine hazr olduunu ima ederek, gerdan krar Nerede
o eski mteriler! derdi.
Minareciolu karsnda, bir klhanbeyi krmas olan Yasef
in berber dkkn vard. Mterileri ounlukla Museviler ya da eski
klhanilerin topense sa modasn srdren bknlard. Yasef bu ka
badaylara benzemek ister, ama beceremezdi.
Bizim rahmetli Bekirin berber dkkn ise kinci Dnya Sava
yllarnda gen, yal Trklerin toplant yeri olmutu. Sava burada
konuulur, iki blokun sempatizanlar burada tartrlard.
Haydarpaa Lisesindeki rencilerine Gel bTe demokrat! diye
seslendiinden demokrat ad taklan bir fizik retmeni kesin ekilde
Almanlar tutar ve emberlayn diye anlan bir emekli subay ise kesin
zaferi ngilizlerin kazanacam iddia ederdi.
Yeldeirmeninin ilk kadn berberi, Bekirin kar srasmda bir
98

Rum'du ve bu dkknlar semtin merkezi ve ars durumunda olan

Karakolhane Caddesi'nde sralanmt.
Bu cadde ile yukar Duatepe Soka'nn kesitii kede, Osmanl
toplumunda benzerleri sk grlen st Bulgarn dkkn vard, Malsahibi yal Bulgar, bir aya sakat kzm yakkl kalfasna vermi,
o da bu ii srdrmt. Dkknn masa ve tezghlar mermerdendi.
Ocaktaki lengerde scak st bulunur, ayrca yourt ve tereya satlr
d. Dkknn yaz akamlarndaki grnts, scak st veya cack ko
kusu houma giderdi. Bu saatlerde drt yorgun ii, masalara otur
mu scak ste ya da caca doradklar ekmei kaklar!ard,
Duatepe Sokana girince, solda iman Davidin aktar dkkn
vard. Eski arlarmzn ok nemli ve aranlan esnafndan biri de
aktarlard. Aktarn asl olan (attar) Arapa, koku anlamndaki (tr)
szcnden gelmi ve tryat-kokulu maddeler satan esnafa bu isim
verilmiti. Zamanla aktarn sat listesine baharattan, hrdavat eyasna
kadar pek ok madde girecekti. Ama bizim iman Davidin zor s
d dkknnda akim alamayaca kadar ok sayda ve eitte mal
vard. eriye girince, nce bir havagaz kokusu duyardnz. Bu, fes ka
lplama makinesinden szan gazd. Fesin pskl de burada satlrd,
Sonra Msrars maddeleri, ocuklar iin her trl yemi, karame
la, galeta, gevrek, krtasiye, gazete, dergi, her boyda ip, zgara, maa,
soba borusu, lamba iesi, eitli nalburiye eyas, al, imento, tutkal
ve daha neler, neler...
Semtin tek tuhafiye dkknm Bitran isimli bir Musevi iletirdi.
Sonradan birka tuhafiyeci daha ald. nce de belirttiim gibi seb
zeciler genellikle Musevilerdi. Bol kt gnlerde, Kadkyden getir
dikleri ucuz bal, yksek sesle ve klhanbeyi azyla Yeskumru, krk
kurua okkas! diye satmaya alrlard. Yeldeirmeni Musevilerinin,
Kehribarc gibi zenginleri olduu gibi esnaf arasnda yoksullar da
az deildi. Sosyal yardm ve yoksul esnafa sermaye vermek amacyla
bir yardm demei kurmulard, Aziziye (sonradan zzeddin) Soka
nn sa kesindeki, havagaz ile aydnlatld iin dikkat eken beyaz
bir evde alrlard.
Yeldeirmeninde biri Musevi, ikisi Einli Trk, kasap vard.
Musevi kasapta sr eti bulunurken, bizim kasaplarda yalnz koyun
un
U^.y,
V,amir, Srn kilosu jcoyftaan
u eksik olarak, 30-40 kurua satld halde kimse yzne
15-20 ku]
bakmazd
l, Yeldeirmeni'nin temel ta olan ve eski dkknnda altm
99

yldr hizmet veren sevgili dostum Halil Atein yksn en sona b

raktm. rann Selmas ehrinden bir Azer Trk olan Halilin baba
s elil, bundan yaklak yetmi yl nce Yeldeirmeni arsnn mer
kez ss saylacak bir mevkide (Karakolhane Cad. G7) o zaman stan
bulda ok benzerleri bulunan bir ayc ve ttnc dkkn amt.
Kaps bulunmayan dkknn nnde geni bir tezgh vard. Al ve
ri, dkkna girmeden yaplr, ieriye girebilmek iin tezghn ze
rindeki kapa kaldrmak gerekirdi. erideki raflarda o zaman Tekele
girmemi olan eitli aylarn kavanozlar ile ttn ve sigara paketleri
bulunurdu. Tezghn sol kesindeki mermerli, musluklu su deposun
dan, bardakla ime suyu satlrd. Bu, genellikle Kayda veya Kkamlca sularyd. Deponun zerindeki n n sesi veren alet, su
sayanlar buraya arrd. Bir bardak menba suyu, uzun yllar krk
para yani bir kurua satlrd. Bu nemsiz bir para olmamal ki zen
gin bir komumuz, arkadam olan oluna, sokaa karken Susadn
zaman emeden i, suya para verme! dn verirdi.
Halilin babas elil hovarda adamd. Olunu 10-11 yanda iken
memeleketinden getirip dkkna koymu ve giderek ii ona brakmt.
Halille abuk, arkada olduk, Frsat bulduka gider, tezghn bir k
esinde duran gazete ve dergileri gzden geirirken, Halille konuur
dum. Scak bir yaz gnnde, cebimden kardm bir kuruu tezghn
zerine brakm ve okumutum:
Kerbel-y prbelda can veren ah akna!
Eli su bardana giden Halil, birden donup kald. Sonra derin bir
ah ekerek:
Yaktn beni Ecnan Bey!
dedi ve paray iteleyerek suyu verdi. Kerbel felketi slmn bir son
suz ak ve hzn kayna olmu, Hazret-i Peygamberin ailesine duyu,
lan sevgi ve saygy, bu dinin altnc art derecesine yeeltmiti. Koca
Halil Ate, altm yldan beri Yeldeirmeni arsnda, ayn gnl al
c davranlar, efendilii ve dalgnl ile esnaflk grevini srdryor.
arya rak gelenler arasnda, be on ylda keyi dnenler oldu.
Ama Halil darlk yllarnda ay, eker, rak stoku yaparak fiyat art
larndan yararlanmak yolunu tutmad. Hell kazanc ile yetindi. s
lm tresinde esnaflk buydu eskiden...
Yeldeirmenine bitiik olan Msrlolu semtinin bir zellii Ta
limhane ad verilen ve giderek klen bir meydana sahip olmasyd.
100

mr boyu sava halinde yaam olan OsmanlI lkesinde kale, hisar,

kla meydan, baruthane, debboy (depo), Paaayr gibi askerlikle il
gili yer isimlerinden biri de askerlere talim yaptrlan meydanlara ve
rilen Talimhane adyd. Komumuz Haan Kmil Paa, Abdlaziz
devrinde gen bir subayken bu alanda askere talim yaptrdn anlatr
d. Bizim anlattmz dnemde evler oalarak meydan klm, gn
dzleri ikindi vakti semt hanmlarnn rt serip oturduklar, ocukla
rn top oynadklar, kiralk bisiklete bindikleri bir yer haline gelmiti.
Mtarekede ngilizler, burada kendileri iin bir baraka yapm
lard. Zaferden sonra Altmordu zcileri bu binaya yerleti. Msrlolu
semtinin bir baka zellii daha nce anlattmz drtba mamur gazinosuydu. Cumhuriyet'den sonra meydann bir ksmna, Gazi Mustafa
Kemal Paa lkokulu yaptrld. Yine bu dnemde demir borularla Ka
dkye getirilen Kayda suyu, biri Allyordu, biri Msrlolunda
yaptrlan emelere verilmiti. Toprak knklerle getirilen eski eme
sularnn tabi lezzetine alm bulunan halk, demir borudan geen
suyun tadm bir sre yadrgamt. Yine de, merakl olanlar at araba
syla kaynandan getirilen Kayda suyunu ierlerdi.
Eski Kadky arsnda hayat, gece sekiz, sekizbuukta durur,
el ayak ekilirdi. Ama Yeldeirmeni ars bu saatlerden sonra can
lanr ve enlenirdi. Bu neeyi yaratan al veriten ok, arnn bulun
duu Karakolhane Caddesinin, polis karakolu ile Aziziye Soka ara
sndaki ksa kesiminde genlerin piyasalaryd. 1928de elektrik geldik
ten sonra bu canllk daha da artm, esnaf yaz geceleri saat ona, on
bire kadar kepenklerini ak tutarak dkknlarnn nnde toplanl
masn ho grmlerdi. ki, sigara, peynir, eker, ya ve kuru yemi
satanlar bu hareketten nasiplenirlerdi.
Kadn-erkek ilikileri, bugnk rahatla erimediinden, kzlar ve de
likanllar ayr gruplar halinde dolamakla beraber, iki grup arasn
daki ainalk kolayca gelierek flrte dnebilirdi. Sonbahar gelmise,
Duatepe Sokandaki sinemann ektii hava hattaki ampuller de ya
narak etraf aydnlatrd.
Bu sokakta oturan gayrimslim hanmlar, kaplarnn nlerinde
toplanr, ge vakitlere kadar konuur, glrlerdi. Saat dokuzdan son
ra, Berber Minareciolunun ll admlarla eve gelmekte olduunu
gren ei ve gzel baldz tella ieriye girerlerdi. Bu yaz akamlarnn
havasnda yle bir huzur vard ki btn gn oynam ve yorulmu o
cuklar bile evlerine dnmek istemezlerdi.
101

II

KKLERN DRAMI

OSMANOULLARI KADIKYDE
OsmanlI ehzadeleri, yaklak 250 yl Topkap Saraynm kafes
ad verilen ve drt taraf kapal bir avluya bakan ehzadeler Daresi'nde tam bir mahpus hayat yaadktan sonra ilk kez Kadkyde Kurbaaldere Kknde saf ve zgr havay teneffs ettiler.
1838de 17 yanda toy bir gen olarak taht'a kan Tanzimat Padi
ah Abdlmecidin kiilii tezadlarla dolu olarak geliecekti. Clusun
dan be ay sonra, Mustafa Reid Paanm empoze ettii Glhane Hatt-
Hmynunu kabul ve iln etmi ve bu fermanla, OsmanlI Padiah
larnn yzyllardan beri uyguladklar ynetim ekline, yarglamadan
adam ldrtmek, devlet adamlarnn mallarna el koymak gibi sonsuz
yetkilerine son verilmesini onaylamt. Babas II. Mahmudun iyi bir
eitim grmesini istedii Abdlmecid, bir Balt dilini, Franszcay
renen ve konuabilen ilk padiah olmu, Bat kltrn ve zellikle
mziine ilgi gstererek, kendi ocuklarnn da bu ekilde yetitirilme
sini istemiti. Saltanatnn son yllarnda, kendisini ldrp yerine kar
dei Abdlazizi padiah yapmak iin bir komplo hazrlayan baz kim
selere mahkemenin verdii lm cezasn kan dklmedi diyerek
mr boyu hapis cezasna evirmiti.
Bu olumlu ynlerine karlk, 17 yanda padiah olmann verdii
sarholuu bir trl yenemeyen Abdlmecid, kadn ve ikiye ar iigi
gstermi, buna korkun bir savurganlk hrs eklenince, Bat lkele
rinden alman borlarla mparatorluun yklma sebeplerinden biri olan
(Dyn-u Umumiye) devri almt.
Abdmecid'in tek erkek karde vard: lmnden sonra yerine
geecek olan Abdaziz. Babalar ld zaman Abdlaziz on yanday
d. Delikanllk ama eriirken, Abdlmecid kardeine OsmanlI Saray
bakmndan ok yeni ve bu tarihden sonraki ehzadeler iin de rnek
105

olacak bir hayat dzeni hazrlad. Batl hanedan yeleri erkek olsun,
kadn olsun yzyllardan beri kendi meknlarnda zgr yayorlard.
Abdlmecidin ehzadelere lyk grd hayat dzeninde, kendi lml
tutumunun etkisi olduu gibi, Tanzimatla beraber Batdan alnan
detlerin de rol vard. Yeniden ina edilen Dolmabahe Saraynda bu
ihtiama uygun den bir Veliahd Dairesi de yaptrlmt. Padiah,
Kadkyde Kurbaaldere zerindeki gzel baheli bir kk de kar
deine yazlk ve av kk olarak veriyordu. Artk Abdlaziz Efendiniu
atlar, kayklar, hatta (Sik-i di) isimli bir vapuru bile vard ve
bunlar OsmanlI Devleti iin nemli yeniliklerdi. Veliahd, stanbul iin
de diledii gibi geziyor, halkla grebiliyordu. Binicilik, gre, yzme gibi sporlara merakl olarak yetimi salkl bir genti. Vereme
tutulduu halde ypratc hayatn srdren Abdlmecidin son yllarn
da bir deri, bir kemik hale gelmesine kar, bu gl kuvvetli veliahd
halk sempati ile izliyor, Krm Savandan sonra ok bozulan ekono
mik durumun onun tahta kmasyla dzeleceini umuyordu. Halk her
zaman mid eder, sonra da hayal krklna urard.
Bu kitab hazrlarken, ehzadelerin 250 yllk mahpus hayatndan
sonra, ilk kez veliahd olarak Abdlaziz ve Murad Efendilerin serbest ya
adklar Kurbaaldere Kk'nn izlerini aradm. ocukken beni g
trmlerdi, Kurbaalderenin Gazhaneye yakn bir yerinde, nar ad
verilen etraf aalklarla evrili bir dzlkte Ortaoyunu ve Tuluat Kum
panyalar oynard. Burada drt ba mamur, bol taklidili bir Ortaoyunu
da seyretmitim. te bu akhava tiyatrosunun hemen yaknnda, es
ki kkn kalntlarn ve yine eskiden mamr olduu belli bir kk
kpr grmtm. Bir sonbahar gnnde, burada gemiin izlerini
ararken, rastgele yetimedikleri beli olan birtakm gngrm aalar,
dallaryla, aradn yer buras demilerdi.
Kurbaaldere Caddesinin sandaki Mahmud Sadk Soka hizasmdan, dere boyunca Gazhane'ye kadar uzanan ve bugn .E.T.T. daresinin ardiye ve malzeme mezarl olarak kulLand bu yer, ilk kez
Abdlaziz Efendinin oturduu yazlk kkn bahesi olmalyd. Bu
rann eskiden mamr bir yer olduunu hatrlatan ilk iaretler, dzenli
olarak dikilmi aalard. lerinde bir Trabzon Hurmas, meyve bi
le vermiti. Burada dere hayli daralyor ve kk bir kpr ile bahe
nin ikinci blmne geiliyordu. Eski havuz Elektrik daresi tarafn
dan onarlmt. Bana, kkn tek kalnts olarak bir hamam harabe
sini gsterdiler. inin, dnn perian durumuna ramen, gezdiim
sonbahar gnnde (18.10.1983) bahede latif bir hava vard. Kadky
106

Belediyesi ilgi gsterirse, Kadky'n dargelirli ailelerinin oturduu bu

semtde, bu harabenin ne gzel bir ocu k bahesi ve dinlenme yeri ola
bileceini dndm.
1061de Padiah olan Abdlaziz, Kurbaaldere Kk'n veliahd
ve yeeni Murad Efendi'ye (gelecein V. M urad') tahsis etmiti. Ancak
Murad Efendi bu kkte ok oturm am. Fikirtepesi civarndaki, uzun
sre kendi adyla anlacak kke yerlemiti. Kadky'de oturan bir
zatn verdii bilgiye gre, Sultan Murad kk diye anlan bu malikne
nin yerinde, dedesi Hac Hseyin Paamn kk varm. Abdlaziz
burasnn av kk olarak yeenine verilmesini isteyince, Hseyin Pa
a mlkn Saray'a balamt.
Murad Efendi, inaata ve mimarla meraklyd. Dere kenarndaki eski
kk tamir ettirdikten sonra, Abdlaziz'in kendisine verdii tepedeki
arazide, 1864'de kendisi iin gzel b ir kk, daire halk iin ek binalar,
bir byk hamam ve av kk yaptracakt.
Tamamland zaman stanbul'un en gzel kk saylacak olan
ana binann, altn yaldzl ceviz kaplar, billurdan merdiven parm ak
lklar ile yatak odasnda du tertibat vard. Kkn gzelliini duyan
Abdlaziz'in annesi Pertevniyal Sultan bile bir gn ziyarete gelmiti.
Haluk ehsu var olu'nun Saray Arivi'nden yararlanarak verdii bil
giye gre bu yaplar iin 43.627,5 Osmanl altn harcanmt (Sultan
Aziz. Hayat, H ali, lm: 51).
Abdlaziz gibi Murad Efendi de b ir an nce padiah olm ak istiyor
du. Ne areki amcas hem gen, hem salklyd. Ancak memleketin gi
derek bozulan mali durumu, Balkanlar'daki, Girid'deki isyan hareket
leri, farkl kiilerin Padiaha kar birlemesine yol ayordu. Gizli
bir rgt olan Gen OsmanlIlar Cemiyeti, Veliahd Murad Efendi ile
iliki kurmutu. Hrriyet ilkesinin ncleri Namk Kemal ve Ziya (Pa
a) Beyler frsat bulduka kke giderek sabahlara kadar sren iki
lemlerinde politikay ve memleketin geleceini konuuyorlard. Ken
dini bu havaya kaptrm olan Murad Efendi bir Kanun u Esasi, yani
Anayasa tasla hazrlamt. Arivde bu tasla gren bir dostum, pek
basit bir ey olduunu sylemiti. lgin olan hazrlanan taslan de
eri deil, memleketi istibdat rejim i ile yneten b ir hanedan yesinin,
byle bir tasla yazmak istemesiydi.
1876'da tahtdan indirilen Abdlaziz'in yerine padiah olan V. Mu
rad bir akl hastalna tutulduundan taht'dan uzaklatrlm ve ye
rine geen kardei IX. Abdlhamid tarafndan raan Sarayna kapa-

tlmt. Bu Sarayda 28 yl mahpus kald. Fikirtepesi Kk, Sultan

Muradm perian dimanda artk bir hayalden ibaretti.
1908 Merutiyetinden sonra V. Muradm tek olu Salhaddin Efen
di ve ailesinin oturduu tarihi kk, Cumhuriyet'den sonra giderek ha
rap olmutu. Eskiden ok tenha ve bakmsz olan Kadkyn bu bl
gesinde, hastahane, okul ve apartmanlar ina edilirken, gzden kay
bolan kkn, bir bakma mutlu sonunu anlataym:
1961-1962 yllarnda, apada bir arada bulunan Yksek retmen
Okulu ile ortaokul retmeni yetitiren Eitim Enstits ok skk
durumda olduklarndan, Kadky yakasnda yaptrlacak bir binaya
nakilleri dnlmt. Bu yap iin uygun arsa aranrken Sultan Murad Kknn yeri dikkati ekmi veya bu ailenin vrisi durumunda
bulunan iki hanm, avukatlar vastasyla grevlilere bavurarak, iin
deki eski yaplar oktan yklm bulunan araziyi satmak teklifinde bu
lunmulard. Toprak durumuna gelince, arazinin yars Mill Emlke,
yars da hanedan yesi olan o iki hanma aid bulunuyordu. Hanmlara
aid ksm, galiba metrekaresi 25 liradan alnarak burada ilk Eitim
Enstits ina edildi. Daha sonra da kkn arazisi ile Kayda Cad
desi arasndaki byk alan, sahiplerinden satn alnarak teki binalar
yapld.
Burada, gnmzde karlm bir sylentiye deinmek istiyorum:
Gya, Sultan Murad kknde bir zamanlar Namk Kemaller, Ziya Bey
ler fikir al-veriinde bulunduklar iin bu semte Fikirtepesi denmi.
Bu sylenti sadece bir yaktrmadr.
OsmanlI ehzadeleri, ancak 1908 Merutiyetindcn sonra kendi istekleriyle Kadky ve Banliysne yerleebildiler. Kadky Blgesinde,
Hanedana aid saray yavrusu diyebileceimiz iki kkten birincisi yu
karda anlattm Sultan Muradm kk, kincisi de V. Mehmed Readm byk olu ehzade Ziyaaddin Efendinin brahimaadaki k
kyd.
II. Mahmudun vezirlerinden Gmrk Osman Yaanm brahimaada yaptrd kk Padiaha hediye ettiini, bu ailenin torunlarn
dan Saadet Rfat Hanmdan duymutum. Sonradan bu binann ykt
rlarak, yerine zamanmzdaki kkn yapldn sanyorum. Achademden brahimaaya hafif meyille inen 320 dnmlk bir arazi iin
de ina edilmi bulunan drt katl kkn 32 odas vard. Arazinin
brahimaaya yakn ksm bostan olarak kullanlrd. V. Mehmed Read, bu malikneyi byk olu Ziyaaddin Efendiye vermiti. han108

m, iki olu ve be kz bulunan ehzadenin hanmlar ocuklaryla

birer kata yerlemilerdi. Zemin kat kalfa ve cariyelere braklmt.
Mehned Ziyaaddin Efendi (1873 1938) saltanatn son yllarnda,
Kadky halknn yakndan tand popler bir kiiydi. ocukluumda,
onu nefti kostm, bir kann stne edii fesi (Bu apknlk iare
tiydi), beyaz teni ve kumral byklaryla sk grdm hatrlyorum.
Bazen Yeldeirmeninde evimizin yanndaki cam ie geldii gibi, Ku
dili ayr gezintilerine de katlrd. Cell Sahirin kendisi iin yazd
Btn kadnlara hissen muak, hemser tarifi, bu ehzadeye de pek
uygun dyordu. Evet, Ziyaaddin Efendi zgr yllarnda, Kadky
hanmlarna kar son derece dost ve mltefitti. Onun bir baka zel
lii de Osmanoullar arasnda, stanbulda bir sivil yksek okula ya
zlm ilk ehzade olmasyd. Merutiyetken sonra, Kadkydeki Tp
Faktesine yazlmt. Ancak Tp renimini yllar sonra bitirebileekti. Saltanat Rejimi'ne son verilmesinden, Hanedan yelerinin yurt
dna karlmasna kadar geen ksa dnemde bu aile mensuplan ken
dilerini nasl bir gelecein bekledii konusunda kesin bir karara va
ramamlard. Kkn elinden alnmas tasasna kaplan Ziyaaddin
Efendi, onu geici olarak gvendii birine satmay, sonra da normal
artlar altnda sata karmay dnm, bu i iin de damad h
san Sokullunun kardei Hikmet Sokulluyu seerek umum vekil tayin
etmiti. Hikmet Sokullu da otarihde 400.000 lira deerinde olduu sy
lenen malikneyi 30.000 liraya babasna satm, ancak ehzadeye bu
tertibin geleceini gven altna alan bir mektup vermiti.
Hanedan yeleri yurt dna gnderilirken, Ziyaaddin Efendi ve
ailesi de bu 30.000 liray alp, apar topar gideceklerdi. Konumuz olan
kke de bundan sonra (Sokullu kk) ad verilecekti (*)
1950den sonra Ziyaaddin Efendi vrisleri, eski mlklerine sahip
olmak iin atklar davay kaybettiler. Kkte uzun yllar Anadolu Li
sesi adndaki zel okul faaliyette bulundu. Topraklarnda da ok sayda
ve stste ylm apartmanlar yapld.
II. Abdlhamid'in byk olu Mehmed Selim Efendi (1870-1937)
Gztepede Erenky Kz Lisesinin bulunduu merpaa Sokanda Ka
yda Caddesine yakn ve sa kolda 20 dnmden fazla arazi iinde
ki 18 odal bir kk satn alm ve 1911de Mhendis Kenan B eyle ev(*}

1915dc Ziyaaddin Rfendinin ocuklarna retmen olan aliye nvar Hanm'n 1962dc yaynlad (Saray Hatralarm) eserinde Ziyaaddin Efendi,
ailesi ve kkn sat hakknda yararl bilgiler vardr.

109

lendirdii kz Nemika Sultan'a tahsis etmiti. Nemika Sultan ei ve

ocuklaryla memleketten aynlana kadar bu binada oturdu. Fransaya
yerletikten sonra bir gece ryasnda kkn yandm grm, birka
gn geince ryann gerek olduunu duymutu. Kk sigorta eden
irket 6.000 lira dedi. Memlekete dndkten sonra kkn arazisi ile
ilgilendiler. Tapu kaydnda, nce Mehmed Selim Efendi tasarrufunda
grnen mlkn sonradan bir bakasna getii tesbit edilmi ve bu
konuda atklar davay kaybetmilerdi.
II. Abdlhamidin yedi olundan kincisi Abdlkadir Efendinin
Feneryolundaki kk bugn ok ypranmam olarak varln koru
maktadr. Feneryolu Sokann, demiryolu ile kesitii sa kede, 46
numaral byk ve bol aal bahe iindeki katl, on odal beyaz
kk, eski zaman kklerine gre basit bir yapdr. Binaya bir koridor
la bal bulunan klhanl, kubbeli ve kurnal hamamnda tek kuma
kalm. Bir de zaman bakmndan dikkati eken bir otomobil garaj
var. II. Abdlhamidin kendisine hediye edilen otomobile binmemi
olmasna kar, olunun tabii Merutiyetden sonra bindii bir oto
mobili ve ofr bulunuyordu.
Naime Sultanla ayn anneden domu olan Abdlkadir Efendi
(1878-1945) Sultan Abdlhamidin ocuklarna ayrcalk tanmadan uy
gulad disipline ters den, bamsz, gnlnce yaamak isteyen bi
riydi. Babasnn saltanat dneminde ho karlanmayan baz halleri
Merutiyetden sonra giderek artacakt. Osmanoullarmn yzyllardan
beri oturmu geleneine gre, erkekler elerini cariyelerden seer, halk
tan bir kzla evlenmezlerdi. Be hanmla hayatn birletiren Abdlkadir
Efendi, Hanedann sorunlarn grerek karara balayan Hanedan
Encmeninin verdii kararlara kar gelerek, drdnc ve beinci e
lerini iki, ehirli aileden semiti. yi bir mzik eitimi gren ehzade
keman alyordu. 1924de yurttan karlnca bir sre Budapetede ke
man ile ailesini geindirmiti. Sonra Bulgaristana gemi ve kinci
Dnya Sava gnlerinde paraszlk yznden kemann bile satmak zo
runda kalmt. Sofyada bir hava saldrs srasnda girdii smakta
havaszlktan, tkanarak ld.
Abdlkadir Efendi kk, Msr Hdiv Ailesinden biri tarafndan
satn alnmt. Bu satrlar yazdm tarihde (1986) bahesinde apartmanlar kuracak bir firmaya satlm bulunuyordu. Bir sr apartma
nn kaplad Feneryolu Sokanda dikkatimi eken, ok sayda aacn
varl oldu. Eskiden baheli ahap evlerin bulunduu bu blgede, Kkamlca'dan kopup gelen havann safl hl duyuluyordu.
110

KADIKY'DEK SULTANLAR
Tanzimat ncesi bask dneminde, padiah kzlarnn ehzadeler
den daha ansl yaama imknlar vard. Sultan evlendikten sonra, s
tanbul ehri snrlar iindeki konak, kk ve yalsnda zgrce yaaya
bilirdi. Tanzimatdan sonra Kadkye rabet balaynca, nce Abdlmeeidin kz ve Mahmd Celleddin Paanm ei Cemile Sultan, Eren
kyde bir kke sahip olmutu. Erenkyn bugnk durumuna g
re, Tellikavak Soka ile arkasndaki emseddin Gnaltay Caddesi ara
snda, 40-50 dnmlk bir arazi iinde bulunan b u kk ve mtemi
ltnn yerinde bugn yeni adalar ve apartmanlar vardr*.
Anlattklarmz b ir ehir rehberi niteliinden kurtarmak iin, k
kn sahibi Cemile Sultan'n, klasik trajedinin b iro k unsurlarn ie
ren hayatm da ksaca anlatacam:
Abdlm ecidirt m rl ilk be ocuundan biri olan Cemile Sultan
(1843-1915) V. Muraddan , II. Abdlhamidden bir ya kkt.
Abdlhamid gibi o da- kkken anasn kaybettiinden, babalar tara
fndan, ocuu olm am kadn efendilerden Perestnun himayesine ve
rilmi ve bu hanm tarafndan bytlmt. Perest Kadm n kuca
nda geen ocukluk yllan, Cemile Sultan Abdlhamide yaklatr
mt. On be yama geldii zaman babas onu, Ahmed Fethi Paamn
olu Mahmud Celleddin (Paa) ile evlendirdi. Sultan ufak tefek, gzel
yzl, cazibeli bir kadnd. Zeki ve hrslyd. Ne istediini bilir, evre
sini titretirdi. Yallk dneminde de Sultanlar topluluunun banda,
kendisini saydrmay bilmiti.
(*)

Sayn Nezahat Nureddin Ege, cmle kaps Tellikavak Soka'da bulunan

bu kke, iki taraf aalkl bir yoldan girildiini belirtmiti. Erenky'den
Tellikavak Sokana girince sol kolda sralanm beton yaplar arasnda iki
taraf muntazam aalkl yol hl durmaktadr.

111

Mahmud Celleddin Paa iri yar, zamannn anlayna gre yak

kl erkekti. leride iko Mahmud Paa diye anlacakt. Sultan, eini
ok sevmi, bu sevgiye dul kaldktan sonra da bal kalmt.
Abdlmecid, Cemile Sultana Fndklda yeni ina edilmi iki sa
raydan, ileride Mebusan Meclisi ve Gzel Sanatlar Akademisi olacak
binay vermiti. Yeni evliler bundan baka, Arapkirli Yusuf Kmil Paa'nn Kandillideki yalsn satn almlar, Erenkydeki kke de sa
hip olmulard.
Mahmud Celleddin Paa, Abdlaziz devrinin son kabinesinde na
zrd. Abdlazizin tahtdan indirilmesi, yerine Murad Efendinin gei
rilmesi ve onun az sonra bir akl hastalna tutulmas gibi nemli
olaylarn birbirini izledii gnlerde Cemile Sultan ve ei, ehzade Abdlhamidin padiahln salamak iin ellerinden geleni yapm, is
tedikleri gerekleince yeni padiahn yannda en nfuzlu ve sz geen
iki kii olmulard. Sonra ne oldu aratrlmas ayr bir konudur, padi
ahla enitenin aras ald. Abdlazizin esrarl lmn ele alan Abdlhamid, o tarihte hkmette olanlar mahkemeye verdi ki aralarnda
Mahmud Celledidin Paa da vard. Yarglama sonucu paa, bakala
ryla birlikte Abdlazizin ldrtlmesi suundan lm cezasna arp
trld. Cezas, padiah tarafndan mr boyu hapse evrilerek, Midhat
Paa ile birlikte Taif Kalesine gnderildi. Drt yl zindanda kaldktan
sonra 1884de boduruldu. Cemile Sultanla Abdlhamidin ocukluk
yllarndaki yaknlklar, Mahmud Paanm lmden kurtarlmasna yet
memiti.
41 yanda dul kalan sultan, miir boyu srecek gururlu bir yasa
brnm, saraya ve padiaha ksmt. Yalnz kahverengi elbise gi
yiyor ve einin Taifden gnderdii mektuplar, karyolasnn baucunda saklyordu. Felket bu kadarla kalmam, dnyaya getirdii alt o
cuktan drdn, kk veya yetikin olarak kaybetmiti. Nasl olduu
bilinmez, bir tarihden sonra Abdlhamidle barm ve Saraydaki t
renlere, kahverengi elbisesiyle sultanlarn nnde ve yine ba dik ka
tlmaya balamt. Abdlhamidin tahtdan indirildiini ve kendisinden
bir ya kk kardei Mehmed Read'm padiah olduunu grd. Ye
ni padiah, clsundan sonra, ablasn ve iki kzkardeini ziyaret ede
cekti.
ektii aclara dayanamayarak uzun yllar hasta yatan Cemile Sul
tan, 27 ubat 1915de Erenkydeki kkte ld. Erenky kk ve ara
zisi Cumhuriyet dneminde satlacakt.
112

Cemile Sultanm kzkardeler inden Seniha Sultan da (1851-1912)

Mahmud Celleddin Paa isimli biriyle evlendirilmi, bu evlilikten
Prens Sabahattin ve Lutfullh Beyler olmutu. II. Abdlhamid nce
beendii Mahmud Paay 24 yanda iken Adliye Nazr yapmt. Son
ra hakl haksz olaylar sebebiyle aralar ald. Padiahm Evkaf Na
zrl teklifini kabul etmeyen Mahmud Paa, Merutiyet yanls jntrklere katlmak amacyla, 1889da iki olunu alp Avrupa'ya kat.
Bu olay, Batda byk bir skandal olarak yorumlanacakt. Mahmud
Paa, Avrupada lm, oullar ancak 1908 Merutiyetinden sonra ba
balarnn cenazesi ile birlikte stanbula dnmlerdi.
Hareketli ve neeli bir kadn olan Seniha Sultanm Boaziindeki
yalsndan baka Pendikde kk vard. Pendik bylece, II. Abdlha
mid devrinde Hanedandan birinin Marmarada gidebilecei son iskele
olmutu. Sz sz aar, Mahmud Paa ile oullarnn katklar gn
lerde, Kadkyn nl yazar Ahmed Rasimin Pendikde karlad
bir olay anlatmadan geemeyeceim:
Ahmed Rasim, Bykadaya gidip birka gn kalmay tasarlam
t. Adaya Pendikden vapurla geecek ve nce burada Pendikin al a
rabyla, Marmarann nefis Barbunyasn gvdeye indirecekti. Pendik
de trenden inince, sahildeki gazinolardan birine girmiti ki karsna
dikilen posbykl biri onu sorguya ekmeye balad. stad, bunun se
bebini sorunca, adam- Pendikin Zabta Memuru olduunu sylemiti.
Biraz konutuktan sonra anlar gibi olmulard. Rasim, Polis Memuru
na bir sade kahve smarlad. O da Rasim'e taze barbunya bal buldurttu. Rasim, balk tavas ile arab kendi deyimi ile grd.
Ama Ada vapuruna, , drt saat vard. yle bir gezineyim diye kalk
mt. Polis memuru atld:
Nereye Bey?
yle bir gezineyim dedim. Hazm- taam!
(Pendikin denize doru kntsn gstererek) O tarafa gitme
yin!
Neden?
Damad Mahmud Paa firar etti. Sonra sizi...
Zamann artlarn bilen Rasim durdu, dnd:
yleyse Adaya da gitmeyeyim!
Gitmeyin, nk kar karya!
Acaba kata tren var?
113

 Trenden nce karakola gelin de ifadenizi alaym!

Karakola gittiler. Ksa bir ifade alnda. Rasim imzalad. Memur,
istasyona kadar beraber gelmiti. Birka gn sonra, Zaptiye Nzn,
Ra si m'i ar tmt. lk sz Ne zamandan beri Mahmud Paay ta
nrsan? oldu.
Bu isim de tandm kimse yoktur.
nkr eyleme!
Tahkik buyurabilirsiniz!
O halde neden Pendikde geziyordun?
Hovardalk!
Biz ama sizi syletiriz!
Yalan istiyorsanz syleyim .
Nazr armt. stad bandan geen olay ayrntlaryla anlatt.
Nzr dinledikten sonra masasnn gznden kard bir kd, oku
yun diyerek R asim e verdi. Bu, Pendik polis memurunun yazd yet
mi, seksen satrlk bir jurnaldi. Gya Rasim, Mahmud Paamn k
knn kapsna giderek zili alm, ieriye gireyim diye zabta memu
runa rvet teklif etmi, sonunda yolunu bulup Pendikden kamt.
stad, o gn geceye kadar, N zn susuzluuna inandrmaya alm
ve sonunda baarmt.
K klerin dram, yalnz yaplarn yanp yklmasn deil, iindeki
lerin de dnya aclarn kapsar.
E renkyde noktalanan b ir baka dram. 93 gn padiahlk yapan
V. M uradn byk kz H atice Sultanm hayat hikyesidir.
B u hikyede de b ir dram n birok unsurlar var: Hapiste geen
gen kzlk yllar, sevemeyecei bir adamla evlendirilmesi, yasak ak,
bir sre gnlnce yaamak, srgn ve yoksulluk iinde lm ... Hatice
Sultan, 1870 ylnda Fikirtepesi K k nde domutu. Babasnn ksa
saltanatndan sonra, alt yanda iken btn ailesiyle birlikte raan
Sarayna kapatld. Dile kolay 25 yl! Sultan Murad, bu uzun sre iin
de kzlarnn mzik renim ine nem vermiti. Guatelli Paa'dan ders
alan H atice ve kardei Fehime Sultanlar, ok iyi piyano aldklar gibi,
beste de yapyorlard. Hatta Abdlhamid iin besteledikleri mar, Yl
dz Tiyatrosunda alnm ve ok beenilmiti.
Bu 25 yllk mahpusluk sonunda yalar otuzu bulan Hatice Sul
114

tanla kardei Fehime Sultan, II. Abdlhamide bavurmu haremaas bile olsa biriyle evlendirilerek raandan kurtarlmalarm dile
milerdi. Padiah hemen cevap vermeyince dileklerini tekrarladlar. S o
nunda, bir daha raan Sarayna adm atmamak, yani babalarm gr
meye gitmemek artyla dileklerinin yerine getirilecei sultanlara bil
dirildi. Kaz oldular ve bahtsz babalar ve yaknlaryla vedalaarak
Yldz Sarayna g ettiler. Ancak bu sultanlara koca bulmak kolay
deildi. Hangi babayiit, raan mahpusu Sultan M uradm kzlarm
almaya cesaret ederdi? O zaman i resmiyete dklm, iki basit g
revli sultanlarla evlenmeyi kabul etmek durumunda braklmt. Ha
tice Sultanm ei alaydan yetime, uzun boylu, palabyk, kaba saba
biriydi ve hemen paalk rtbesi verilmiti.
Kendisini yakndan tamm olan Sayn Nezahat Nureddin Egenin
anlattna gre, Hatice Sultan ok gzel, nazik ve duygulu bir kadn
d. Ne o, ne de kardei Fehime Sultan kendilerini almakla grevlendi
rilen elerine snmayacak, Padiah kendi kzlarna Gazi Osman Paann oullarn semiken, bize bunlar m buldu! diyeceklerdi.
Evet, Abdlhamidin iki kz ile evlenen Gazi Osman Paamn gen
ve yakkl oullar, bir ukde olmutu bu mutsuz sultanlarn gnl
lerinde! Bunlardan Naime Sultanla ei Kemaleddin Paa, Ortakyde
Hatice Sultan ve ei ile yal komularyd ve gnn birinde V. Murad'
m kz ile Kemaleddin Paa arasnda yasak bir ak balayacak ve b
yk bir skandalle sonulanacakt. meydana knca, karsndan b o
attrlan Kemaleddin Paa, rtbesi alnarak Bursaya srld. Olay,
Sultan M urada duyurulmu, zaten bitik durumda olan raan mah
pusu Bama bu da m gelecekti? diyerek bir sre sonra lp kur
tulmutu.
Hrriyetin iln zerine, zgrlne kavuan Hatice Sultan zora
ki kocasndan ayrlm, bir sre gnlnce yaadktan sonra tanp be
endii bir Hariciye memuru ile evlenmiti. Bu evlilikten iki ocuu
oldu. Birinci Dnya Sava srasnda ikinci einden de ayrld.
Hatice Sultan, Merutiyet dneminde, Erenkyde merpaa So
ka zerinde ve ehremini Rdvan Paa kknn karsnda, Topu
Dairesi Reisi Hac Hseyin Paaya aid bir kk satn alarak buraya
yerlemiti.
Erenkye aid hatralarndan yararlandm Deerli Maarifi Neza
hat Nureddin Egenin ailesi, saltanatn son yllarnda bu kkn do115

kuz odal bir katn kiralamt. Osmanoullar ailesinin yurt dna

karldklar tarihte iki ocuu ile birlikte Beyruta giden Hatice Sultan,
bir sre sonra yoksulluk iinde ld.
1916da Rdvan Paa kknde kurulan Erenky Kz Sultanisine
zamanla bu bina yetmediinden, 1925de Hatice Sultan kk 12.000 li
raya satn alnarak, uzun sre okulun yatakhanesi olarak kullanld.
1943de Rdvan Paa kknn yanmas zerine, 1953de okulun yeni
den inasna balanlm ve Hatice Sultan Kk yktrlarak, bahesi
ne bugn snflarn bulunduu beton bina yaptrlmt.
1908den sonra Erenkye yerleen sultanlardan biri de II. Abdlhamidin beinci kz adiye Sultandr. 1910da Galip Paanm torunu
Hariciye Memurlarndan Fahir Beyle evlendirilen adiye Sultan (18861977) kn Niantanda, yazlar einin Erenkydeki kknde otura
cakt. yaynlanan anlarnda diyor ki: Erenkydeki yazla Mays ay
nn banda g ederdik. Kk 36 odal olup, byk arazi zerinde bu
lunuyordu. iftlik denebilecek kadar geni tekilt, ayr ayr balar,
meyve ve iek baheleri, bostan vard. Akam ve sabah muntazaman
denize girerdik. Sandalla denize alr, gurubu seyrederdik. Krek e
ker, deniz sporlar yapardk. Fenerbahe, Moda sahillerinde araba ila
akam gezintilerine kardk. Eim ruhen hassas ve artistti.
adiye Sultan, II. Abdlhamidin en uzun mrl ocuu olarak
91 yanda Vakf Gureba Hastahanesinde ld.
Ayn padiahn yedinci kz Refia Sultan (1891-1938), Ahmed Eyp
Paanm olu Binba Ali Fuad Beyle 1910da evlenince, yaz aylarn
kaynpederinin Feneryolundaki kknde geirecekti.

116

NL KUMANDANLAR KADIKYDE
Kadkye vapur iletiliyordu. Haydarpaadan Anadoluya doru
balatlan demiryolu yapm da ilerlemiti. 1873de Haydarpaa-Pendik
arasnda, drt be istasyonu kapsayan banliy hatt iletmeye ald.
Bylece stanbul havas, suyu, manzaras gzel, yepyeni bir sayfiye ka
zanacak, blgenin belki drtte bo ve yerlemeye elverili toprak
lar, Boazii gibi gelimi sayfiyelere gre ok ucuz olduundan ak
gz iadamlar, yksek memurlar, hatta vezirler Kadky banliysn
de byk topraklar edinerek bal, baheli kkler yaptracaklard.
Bugn Gztepe stasyonunu Badat Caddesine balayan yola ad ve
rilen zengin ttn tccar Mehmed Efendi, Gztepede 1000 dnmlk
araziyi arn otuz paradan alarak byk bir yatrm yapmt.
Eldeki bilgiye gre Tanzimat dneminde K adkye yerleen ilk
devlet adamlarnn en nls, Sultan Abdlmecid ve Abdlaziz devir
lerinde sk sk Seraskerlik (Harbiye Nazrl) grevine getirilen ve
(Cihan Seraskeri) diye tanlan Rza Paadr. Paamn Mhrdar Cad
desinden Moda arsna kadar uzanan geni b ir arazi iinde byk
bir kona vard. Konak yok olduktan sonra Rza Paa Arsas diye
anlan arazisi parsellenerek satlm ve ok sayda ev yaplmtr. Bu
sahada oluan sokaklardan biri (Cihan Seraskeri), Kadky ars'ndan Bahariye Caddesine uzanan bir baka sokak da (Serasker) isim
lerini tamaktadr. Rza Paa, Serasker Soka'nn banda 1261 (1845)
ve Mhrdar Polis Karakolunun karsnda 1280 (1864) tarihli e
meleri yaptrmtr. ( u dilc emeden b oldu cri fi-sebilullh) ikin
ci emenin tarihidir.
Cihan Seraskeri Rza Paann (1809-1877) kimlii, OsmanlI Devletinin yneticiler platformundaki nemli bir deiiklii gz nne
seriyor. Bilindii gibi, bu devletin asker ve sivil ynetici kadrosunda
117

, drt yzyl devirme ocuklarna yer verilmiti. stil Devrinin so

na ermesiyle devirme dzeni de tavsam, devlet kaps stanbul ve
tara ocuklarna alm, bylece X IX . yzylda yoksul ve ortahalli
aile ocuklarnn yetierek nemli makamlara ykseldii grlmtr.
Nitekim Sadrazamlardan li Paa Msr arsndaki bir aktarn, M
tercim Rd Paa Sinoplu bir kayknn, Hseyin Avni Paa Ispartal bir kylnn olu olduu gibi, Cihan Seraskeri Rza Paa da Msr
arsnda Aktar Memi Aanm oluydu. II. Mahmud devrinde En
deruna alnd. Padiah, zek ve almasn beenerek Bamabeyincilie kadar ykseltti. Taht'a getikten sonra kendisine vezirlik rtbe
si vererek Mabeyin Miri yapan Abdlmeeide, drt elle sarlmt.
Bu padiahn ve halefi Abdlazizin saltanat dnemlerinde sekiz defa
Seraskerlik, defa Tophane Mirlii, drt defa Bahriye, iki defa ti
caret Nazrlklarnda ve valiliklerde bulunmutu.
Cihan Seraskeri, bu atafatl unvanna ramen, asker deildi. Ama
mparatorluun son dneminde, gazi unvann kazanm be mu
zaffer kumandan Kadky banliysne yerleerek erefli isimlerini, bu
semtlere birer hatra olarak brakacaklard. Bu nl kumandanlar:
Mir Ahmed Eyp, Mir ve Gazi Ahmed Muhtar, Mir ve Gazi Os
man, Mir Deli Fuat ve Mir Gazi Edhem Paalardr.
AHMED EYP PAA (1834-1894) Kurmay yzba olarak 1858'de
orduya katlm, verilen grevlerde baar gsterdiinden on bir ylda
paa ve 1873de mirlik (mareallik) rtbesiyle, mparatorluun s
rekli isyan blgesi Yemene vali ve ordu kumandan olmutu.
1875 Srbistan, 1877 Rus savalarna katld. 1889da bir saray g.
revi olan Mabeyin Mirliine getirildi, 15 Mays 1894de ld. Bilgili,
zeki, zarif, az konuan bir askerdi.
Ahmed Eyp Paanm Feneryolundaki geni arazisi iinde saray
yavrusu bir kk vard. Bu geni arazi, kuzeyinde Gazi Ahmed Muh
tar Paa Soka, batsnda demiryolu, gneyinde Mustafa Mazhar Bey
Soka ve dousunda Mustafa Mazhar Beyin kk ve bahesiyle snr
l bulunuyordu. (L) harfi eklindeki arazi, Mazhar Bey arsasn kuzey
den ve batdan eviriyordu (*).
(*)

118

Ahmed Eyp Paa Kkli'nn komusu Mustafa Mazhar 13ey (1847-1941) M

liyeden yetimi, uzun sre Hazine-i Hassa'da alm, Matbah- Amire M
drlnden emekliye ayrlmt, 1900de satn akl kk, 1976da vktnld. Kknn nnden geen yola bu zatn ad verilmitir.

Burasnn eski durumunu hatrlayan Mustafa Mazhar Beyin toru

nu Sayn Orhan Nasuhiolunun verdii bilgiye gre, Selmieme tren
kprsn getikten sonra solda sokak zerinde bulunan cmle kap
sndan kkn d bahesine girilir, iki yan narl yoldan yrynce
karya gelen ikinci kapdan kkn bulunduu baheye geilirdi. B
yk binann arkasnda bir de selmlk kk vard. II. Abdlhamidin
kzlarndan Refia Sultan (1891-1938) Merutiyetd.en sonra 1910da Ahmed Eyp Paa'nn olu Ali Fuad Beyle evlendirilmiti. Yeni evlilere
tahsis edilen kk artk Refiha Sultan K k veya Saray diye an
lacakt. Bu durumda Eyp Paann dul einin oturmas iin bahenin
Mazhar Bey arazisi ile Ahmed Muhtar Paa Soka arasndaki ksmn
da, mimarisi bakmndan dikkati eken yeni bir kk yaplmt.
Cumhuriyet dneminde byk kkde Eyp Paa ailesine mensup
veya yakn kimseler, bu arada Kadkyn tannm doktorlarndan
Profesr Kemal Cenap oturmutu.
stanbulda yap piyasasnn deien artlarna gre, nce kkler
ve benzeri binalar yktrlarak yerlerine ortak yan irkinlikleri olan
beton evler yaplacak ve ikinci dnemde bu evler de yerlerini dev apartmanlara brakacaklard. Ahmed Eyp Paa kk ve arazisi de bu
artlara boyun emi, daha kk yktrlmadan 1930lu yllarda d bah
e parsellenerek sata karlmt. lk olarak bir demiryolu memuru,
tren yolu cihetine ald arsada basit bir ev yaptracak ve b ir sre son
ra bu evi edebiyat Ali Canib Ynteme satacakt. Akrabamdan Hari
tac Nzhet Erktin Bey de 1934de bu evin yanndaki iki dnmden
byk bir parseli on bin liraya alarak bir ev yaptrmt.
Kke gelince 1940l yllarda, ikinci kk ise daha sonra yktrl
d. Saylar artan evler arasnda oluan ve nice sonra onarlan sokaa
Ahmed Eyp Paann ad verilecekti.
Ahmed Eyp Paann, mparatorluunun ayn devrinde ve ayn
ar artlar altnda silh arkada olan Gazi Ahmed Muhtar Paamn
kk de yakn m esafede ve bugn adn tayan yolun sol tarafnda
bulunuyordu ki bakml bahesinin kameriyesi hemen yola yakn yer
de bir hatra olarak kalmtr. Eyp Paa kknden daha kk olan
Muhtar Paa kk biri ekme, katlyd. ri merdiveni, iki salonu,
alt katta drt, ikinci katta alt odas bulunuyordu. Tahminen 1938de
yktrlm ve arazisinde deta bir mahalle kurulmutur.
AHMED MUHTAR PAA (1839-1918) kurmay yzba olarak 1860
da orduya katlm, Karada isyannn bastrlmasnda bulunduktan
119

sonra, Harp Okulunda retmenlie getirilmiti. mparatorluk Dou

da, Bat'da kaynyordu. 1870-1877 aras nerede bir ayaklanma, bir sa
va varsa oraya gnderiliyor ve ksa zamanda baarya ulayordu. Bylece Yemen, Asr, Bcsna-Hersek isyanlarm bastrd. Rtbesi 31 yam
da paala, bir yl sonra feriklie ykseltildi. 33 yanda mir (mare
al) oldu. Bosna-Hersek isyann bastrd srada, stanbulda BatI
devletlerin Rumeli slhat hakkmdaki plnlarn grmek zere Ter
sane Konferans toplanmt. Konferansn baarszla uramas, Rus
ya'nn saldrsna yol aacakt. Midhat Paadan yeni kurulan Osman
lI Parlementosuna kadar ou, sava istiyordu. Bu ortamda, Ahmed
Muhtar Paamn Seraskerlik makamna gnderdii 8 Aralk 1876 ta
rihli telgraf (*) ileriyi grdn belirten bir belgedir. Telgrafnda
Bugn Rumelide galip durumdayz. Bu durumda haksz bir bar ka
bul etmemiz yarn ypranarak ve yenilerek ayn hakszl kabul etme
mizden iyidir fikrinden hareket eden paa, Rusya ile savasn Osman
lI Devletine bir yarar salamayacam ortaya koyuyordu. Telgraf s
tanbul'da ele alnnca Paanm uzun sre savamaktan sinirlerinin b o
zulduuna hkmedilerek Girid Valiliine atanm, yirmi gn sonra Ruslar saldrya geince, Anadolu Cephesi Kumandanlna getirilmiti.
Rus taarruzu, Douda balaynca, Muhtar Paa 21 Haziran'da ilk
zaferini kazand. Bunu baka zaferleri izledi. Kars kuatmasn, kal
drtmay baard. Bu kez saldrya geerek 25 Austos 1877de Gedik
ler Savan kazand. Bu zafer zerine Gazi Unvan verilerek, altn kl
la taltif edildi. gn sren Yahniler Savanda 34.000 kiilik ordusu
ile 70.000 kiilik dman ordusunu yenmeyi baard.
mparatorluun temeldeki sorunlar; paraszlk, yolsuzluk, merke
zi Ynetimin yerli yersiz her ie karmas, bu gen ve enerjik kuman
danlarn baarlarnda kesin sonular almalarn nlyordu. OsmanlI
Devletine gre kaynaklar ok gl olan Ruslarn cepheye yeni kuv
vetler gndermesi, Kars Kalesinin dmesi ve kn bastrmas zeri
ne, muharebe ete savalarna dnnce, Muhtar Paa stanbula a
rld. Az sonra da Rumeli cephesindeki yenilgiler zerine OsmanlI
Devleti sava brakmak zorunda kalacakt.
1891de Fevklade komiser olarak Msra gnderilen Ahmed Muh
tar Paa, Merutiyetin ilnna kadar 16 yl burada kald. 1908den son
ra stanbula gelerek Ayan Meclisi (Senato) yeliine seildi. 1909da
V. Mehmed Readm clusunu bildirmek iin Avrupaya gnderilen he
(* )

120

bniUcmm Mahmud Kemal nat, Son Sadrazamlar. S: 1835.

yetlerden birinin bakam olarak Fransaya gitmiti. 1878 Savam dik

katle izleyen Batllar, Gazi Osman ve Muhtar Paalarn yokluklar iin
deki baarlarn gnlerce vmlerdi. Pariste bata Genel Kurmay Ba
kam olmak zere, Fransz Ordusu temsilcileri Paaya byk ilgi gs
termi, bir Fransz Generali, Paanm Dou Cephesindeki zaferlerini
verek anmt. 1912de Kk Said Paa Bakanlndaki ttihad ve
Terakki Hkmeti'nin ekilmek zorunda kalmas zerine Ahmed Muh
tar Paa sadarete getirildi. Bamabeyinci Lut.fi Simav Bey, Paaya sa
daret mjdesini verince, ihtiyar kumandan krk seneden beri bugn
myessermi! diyerek sevincini aa vurmutu. Krk yldr beklenen
makam, Osmanl tarihinin en kt dnemlerinden birine rastgelmiti.
Libyada talya ile mitsiz bir sava srdrlrken, kk Balkan Dev
letlerinin de saldrya gemeleri zerine, Ahmed Muhtar Paa kabine
arkadalar tarafndan ekilmeye zorlanacakt. 21 Ocak 1918de Feneryolundaki kknde len Ahmed Muhtar Paa, byk trenle Fatih Ca
mii Mezarlna gmld.
Gztepe halknn ok nem verdii Gazi Osman Paa kk, T
tnc Mehmed Efendi Caddesinden istasyona karken sa kolda bah
e iinde bulunuyordu. Paann vefatndan sonra ei Zatgl Hanme
fendi bu kkte oturmu, byk oullar Nureddin Paa, kkn bah
esine ilve binalar yaptrmt. Kkleri ykma devri balaynca, bu
ray satn alan Banka, tarih yaplarn yerine apartman yaptracak,
yalnz eskiden seyislerin oturduu bir kk bina Bankann konuk evi
olarak varln koruyacakt.
GAZ OSMAN PAA (1832-1900) Tarihimizin byk ve erefli ku
mandanlarndan biridir. Plevne savunmas ile btn dnyada n ka
zanm ve mr boyunca bu an ve erefi, tevazu ve dorulukla koru
masn bilmitir.
Tokatda yoksul bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmiti. s
tanbul'a gelen ailesi tarafndan asker okula verilmi ve Harp Okulu
nu bitirdii 1853 ylnda kan Krm Sava sebebiyle Tuna Boyu'na
gnderilmiti. Karakteri yce olan daha ie balarken kendini gste
rir. Gne, nlarn seher vaktinden yaymaya balar anlamndaki
bir eski beyti hatrlatan bir abuklukla, savata gsterdii baarlar
sonucu iki rtbe birden terfi ederek yzba olmutu. Osmanl mpa
ratorluu bir usta savaya an ve eref kazandracak imknlar ve
olaylarla doluydu. Yemen ve Giriddeki savalar sonunda paala yk
seltildi. Rus kumandanlarnn ynettii Srbistan Seferinde, dman
121

ordusunu birka gn iinde datmas zerine mirlik (mareallik)

rtbesi verildi.
Dnyann dikkatle izledii Plevne Savunmas (1877) bal bana
bir destandr. anl savunma sonunda yaralanarak esir dnce, ar
Aleksandr klcn geri vermi ve Senin gibi cesur ve yksek yetenekli
bir kumandanla savatm iin kendimi mutlu sayyorum demiti.
stanbula dnnde, II. Abdlhamid onu kucaklam: Sen benim
yzm aarttn. ki cihanda yzn ak olsun! diye dua etmiti.
Osman Paa, lmne kadar cidd ve aln ak yaad. 22 yl, Yl
dz Saraynda Mabeyin Miri olarak kalmt. Vehimli Padiah, ken
disini ancak ordunun tahtndan indirebileceini biliyordu. Ordunun da
en sekin adam Plevne kahramanyd. Ama Osman Paa, mr boyun
ca politikadan uzak kalacakt. Saltanat makamna balyd, ama kiili
ini titizlikle koruyordu. Abdlhamid hem Paaya sayg duyuyor, hem
de onu gznnden uzaklatrmak istemiyordu. Son yllarnda nefes
darl ektiinden Bebekdeki yalsnda kalmak istemi, Padiah raz
olmadndan bu arzusuna ulaamadan Allahn rahmetine kavumutu.
Cenaze treninde, stanbul halk tabutunun peinden yryecekti.
DEL FUAD PAA (1835-1931). Bizde deli lakab yalnz Sultan b
rahim gibi akl hastalarna deil, gz pek, dncesi ne olursa olsun
sylemekten saknmayan atak kimselere de taklmtr. Deli Fuad Pa
a da sava meydannda cesur, zel ve resm hayatnda da o kadar gz
pek ve lafn saknmaz bir adamd. II. Abdlhamid gibi son derece ve
himli bir Padiahn saltanat dneminde ve de karsnda lafn esirge
mediinden bana gelmedik kalmam, lm cezasna bile arptrl
mt. yle bir fkra anlatlr:
Fuad Paaya 1877 Rus Savanda gsterdii baardan dolay,
sava madalyas verilmiti. Bir sre sonra Saraya gelirken bu ma
dalyay takmad Padiahn gznden kamad. Neden madalyay tak
madn sorunca, Fuad Paa gayet ciddi Ben o savaa katlmadm
dedi. II. Abdlhamid akaya katlanacak adam deildi. Dik dik yzne
bakt. Fuad Paa yine ciddi Efendim, o savata bulunsaydm diye
ekledi birer sava madalyas ile taltif ettiiniz eyhlislm Efendi
Hazretlerine veya Evkaf Nzr'na bir yerde olsun rastlayacaktm!
Anlalan Fuad Paa, Sava Madalyasnm asker olmayanlara da
verilmesine ierlemiti. Tannm askerlerden Incirkyl Haan Paann oluydu. Kahire Harp Okulunu bitirmiti. Msr ordusunda al122

bayla kadar ykseldi. 1869da OsmanlI ordusunda grevlendi

rildi. Ferik rtbesiyle katld 1877 Rus Savanda Elenada Ruslar
bozguna urattndan mir (mareal) rtbesi verildi. Savatan son
raki yllarda Viyana ve Petersburg eliliklerinde bulundu.
Fuad Paa, Kadkyde Kalam-Fenerbahe Caddesinden bugn
k Faruk Ayanolu Caddesine kadar uzanan ve Kz Sanat Okulunun
arsasn da iine alarak krmz ta binada son bulan ok byk bir
araziye sahip bulunuyordu. Krmz ta bina, o tarihte Fuad Paa ara
zisinin kesinde inzibat karakolu olarak ina edilmiti. Bugn Fahreddin Kerim Gkaym mlk olup, bir sre kiracs tarafndan ikili
gazino olarak kullanlan bu bina, 1986da restore edilerek ak renge
boyanm ve Kadky Belediyesinin bir servisi tarafndan igal edil
mitir.
Fuad Paa arazisinde birka bina vard. Ald bir maden imtiya
zn satnca, eline yzbin altna yakn b ir servet geen Paa, bununla
grkemli bir kk yaptrmak istemi, ancak yaplan binay b ir trl
beenmemiti. Bu arada Padiahla aras gittike alyor, II. Abdlhamid ynetimini eletirmesi, Saraya jurnaller yamasna sebep oluyor
du. ehzadebandaki kona srekli gzetleniyordu. Bir gn hafiyeler, Paanm adamlaryla silhl b ir atmaya girdiler. Verilen jurnal
tam isabet kaydederek Padiah ok sert kararlar almaya zorlad.
Jurnale gre, Fuad Paa ve Dastanl Mehmed Paa, Hassa Ordusundaki Dastanl askerleri ele alarak Padiah tahtdan indireceklerdi.
Komplonun ba tertipcisi olarak Sadrazam Said Paa gsterilmiti.
Oysa hepsi yaland. nce Fuad ve Mehmed Paalar tutuklanarak, sor
guya ekildiler. Ertesi gn (30.11.1882) Padiah, grevden ald Sad
razam Said Paay ar szlerle halad. Tabanca bile ekti. Ne garip
tir ki, iki gn sonra yeniden ve zorla sadrazam yapt. Harp Divanna
verilen Deli Fuad Paa lm cezasma arptrlm, cezas Padiah tara
fndan hafifletilerek ama srlmt. Merutiyetin ilnna kadar
srgnde kald. stanbul'a dnnde trenle karland. yan (Sena
to) yeliine getirildi. Uzun mrlyd. st dzeydeki eskilerden n
dir biri olarak Mill Miicadelenin baarya ulaacana inanmt. Si
vas Kongresinin memleketin durumu ve Damad Ferid Hkmetinin
ktlkleri hakknda Padiaha verilmek zere hazrlad ve bir mek
tupla Fuad Paaya gnderdii muhtray, Vahideddine vermesi zeri
ne 30 Eyll 1919da Damad Ferid istifa etmiti. Son Sadrazamlardan
Salih Paa, Fuad Paann damaddr. Fuad Paann lmnden sonra,

123

byk arazisi parsellenerek, her boyda evler, apartmanlar yaplm,

sokaklar almtr,
GAZ EDHEM PAA (1844-1909). Kozyatandaki kknn b
yk arazisinde P.T.T. hastahanesi kurulmu olan Edhem Paa, 1863de
Harp Okulu'nu bitirmi, 1877'de miralay (albaylk) rtbesiyle Rus Sa
vana katlmt. Bandan yaralanmasna ramen, kuatma altndaki
Plevneye erzak yetitirmiti. Rtbesi Paala ykseltildi. 1895de m
ir (mareal) oldu. Avrupann mark ocuu Yunanistana, Berlin
Kongresinde Osmanl lkesinden koparlan bir toprak paras ikram
edilmiti. Kstahl gittike artyordu. Yllardr binlerce Trkn ka
n ile sulanan Girid Adasna asker karnca, II. Abcllhamid btn ih
tiyatna ve barseverliine ramen Atinaya sava iln etti. Halkmzn
(313 Harbi) diye and savan Bakumandanlna Edhem Paa ge
tirildi. Kk Yunanistanla savamak, Osmanl Devleti iin nemli bir
olay deildi ve ancak drtte bir nisbetinde seferberlik yaplmt. lk
hedef, Yunanllarn igal ettii Milona geidinin geri alnmas oldu.
Ardndan, Yunan Veliahd Konstantinin savunduu Trnova ve Yeni
ehir dm, Yunanllar kamaya balamt. 5 Maysda Farsala za
feri kazanld. Yunanllar son olarak Dmckede sarp bir dan etein
deki mevzilerinde tutunmulard. Edhem Paa burada dman ar
bir yenilgiye uratm, Konstantin kam, Atina yolu almt. Atina
da kan panik sonucu hkmet dyor Yunanllar yine Bat Devlet
lerine snyorlard.
ar II. Nicola, Abdlhamide gnderdii bir telgrafda, Padiahm
nsan duygularna ve barseverliine bavurarak daha fazla kan d
klmemesi iin atein kesilmesini rica ediyordu. Osmanl Ordusu 19
Mays 1897 gn. Padiahm emriyle sava durdurmutu.
Gazi Edhem Paanm bundan sonraki hayatnn nemli olay, 1909'
31 Mart isyan knca, tarafsz bir devlet adam olarak sadarete getiri
len Tevfik Paanm Kabinesinde, Plarbiye Nazrl grevini yklenmi
olmasdr. Herhalde bu kargaa gnlerinde Paanm halk arasnda ve
ordudaki hretinden yararlanmak dnlmt. Ancak Hareket Or
dusu stanbula gelip II. Abdlhamid tahtdan indirilince, Tevfik Paa
kabinesi de ekilmiti.
Bu srada stanbulda kan bir mizah dergisinde, galiba Csmin
yapt bir karikatrde, Edhem Paamn sadece ba bulunan bir tah
ta ata bindirilmi ve altna da (Son Gazi) diye yazlm olmas, Paa
mn bu ayaklanma srasnda grev almasnn, yeniden iktidara gelen
ttihadelarca ho grlmediini belli ediyordu.
124

SOn MAREAL KADIKYDE

Trk Ordusunun son iki Mareali, Gazi Mustafa Kemal Paa ile
Fevzi Pasadr.
Atatrkn Cumluriyetden nce veya sonra Kadkyde bir sre
oturup oturmadna dair bilgimiz yok. Kadky Tarihinde, Mustafa
Kemal Paa ile ilgili eski bir hatra, Paanm 1918 ylnda Fenerbahe
Kulbn ziyaretidir. Anafartalar Kahraman, stanbulda bulunduu
3 Mays 1918 gn, Fenerbahe Kulbnn Kudilindeki eski lokalini
ziyaret etmi, kulp defterine unlar yazmtr:
Fenerbahe Kulb'nn her tarafta mazhar- takdir edilmi
bulunan asr--mesaisini iitmi ve kulb ziyaret ve erbb--himmetini tebrik etmeyi vazife edinmitim. Bu vazifenin ifas ancak
bugn myesser olabilmitir. Takdirat ve tebriktm buraya kayd
ile mbahiyim.
Ordu Kumandan
Mustafa Kemal
16 Mays 1919 gn stanbuldan ayrlan Atatrk, 1 Temmuz 1927
gn deniz yoluyla gelecek ve Dolmabahe Sarayna inecekti. Bu ta
rihten sonraki stanbul ziyaretlerinde, Kadkyde Moda Deniz Kulbne gelmi koydaki yarlar izlemi, yaz gecelerinde Suadiye Plaj
Gazinosuna, Fenerbahe Belv Gazinosuna geldikleri olmutur.
Atatrkn stanbulda geen hastalnda, genlik yllarnda grp
beendii Alemda veya amlca civarnda bir yerde dinlenmek iste
dii eklinde bir sylenti vardr. Atatrk son kez 1938 yaznda, Savarona Yatnda istirahat ederken yoklayan ve gren eski arkada Fet
hi Okyarn bu sylentiyi hatrlatan bir ans var:
125

ok eski gnlerdeymiiz gibi kucaklatk. Onur ve gurur telakki,

sini bildiim iin hastalndan hi sz etmedik. Sadece yorgunluun
dan ve amlca muhitinde biraz da kr havas almak ihtiyacndan bah
setti. (Fethi Okyar, Devirde Bir Adam. s. 542)
Son Trk Mareali Fevzi akmakn Kadkyde brakt hatra
Gztepe ile Erenky arasnda yaptrd kk diyemiyeceim mtevazi evdir*'.
10.4.1985 tarihli bir stanbul Gazetesi, torununun Amerikaya git
mesinden sonra Marealm evinin bakmsz ve perian kaldn, bah
esinin plk haline getirildiini haber vererek, semt halknn byle
byk bir insann kknn gzetilmesi, mze yaplmas eklindeki
isteklerini dile getiriyordu.
Gztepede merpaa Soka ile Tamektep Sokann kesitii
kede, bina bekisinin drt dnm olduunu syledii bahe iindeki
evi grmeye gittim. Bodrum kat zerinde odadan ibaret grnen
ev kapalyd. Etrafa birtakm eski eya, u bu ylmt. Bahe de y.
le bakmsz ve periand. Aklma, Cumhuriyet Tarihimizin st dzey
deki iki, ahsiyetinden biri olan Mareal, biraz daha byk, daha
hallice bir eve sahip olamaz myd sorusu geldi. Atatrkn Fevzi Pa
a Hazretleri diye and bu cidd ve grevine bal zat, ulat n
ve erefi m r boyunca doruluk ve tevazu ile korumasn bilmiti.
Karakterindeki sadelik Eypsultandaki son dura gibi bu evine de
aksetmiti.
Mareal emekliye ayrldktan sonra b ir gn Kadkyde grm
tm. Halidaa Caddesinde, tarihi itlenbik aacnn karsndaki Mil
let Partisinin lokaline gelmi, pencereden halka kar bir konuma ya
pyordu. Bu konumann unutamadm bir cmlesine,
Bana, tek parti dzenine neden kar kmadn diyorlar diye
balam ve birden hiddetlenerek Nasl kar kardm? Ben asker
dim ! diye bitirmiti.

(* )

126

Dr. Bcdi chsuvaroiu'nun verdii bilgiye gre (Gztepe, s. 119) bu evin

yerinde, II. Abdlhamid devrinde Piyade Dairesi Reisi Cemal Paa nm kk
vard. Kk yanm, ayr binadaki gsterili selmlk dairesi yangndan za
rar grmemiti. Mareal burasn satn alnca yanar kkn yerine ev yap
trm, selmlk dairesini de satmt. Bu gzel bina 1966'da yktrlarak ye
rine apartman yaptrld.

II. ABDLHAMD DEVR PAALARININ KADIKYE

AKINI
Daha nce belirttiimiz Kadkyn gelime dneminde, zellikle
1880-1908 aras. II. Abdlhamidin baz gzde vezirleri Kadky Banliysne rabet etmi, kendileri iin bal, baheli kkler, hayr iin
de cami yaptrmlardr. yle ki Kadkyde bir Meclis i Vkel (Ba
kanlar Kurulu) kurulacak kadar vezir ve nazrn toplandn gryo
ruz. yle sralayalm:
Bahriye Nzn Bozcaadal Haan Hsn Paanm Kurbaaldere
semtinde yaptrd cami ve Yakackdaki ba, bahesi ve kk, Ma
arif Nzn Zhd Paanm Kzltoprakda yaptrd cami ve yaknn
daki kk, Evkaf Nzn Galip Paa'nn Erenkyde Badat Caddesi
zerinde yaptrd cami ve istasyon civarndaki kk, Maliye ve Tica
ret Nazrlarndan Zihni Paann Erenky stasyonu karsnda yaptr
d cami ve yine o civardaki kk, Maliye Nzn Read Paann Suadiyede yaptrd cami ve Kozyatandaki kk, Maarif Nzn Mnif Paann, Maliye Nzn Ziya Paann Erenkydeki kkleri.
Yine II. Abdlhamid devri paalarndan bazlannn Kadky ve
Banliysnde yaptrdklar binalardan bildiklerimiz unlardr:
Hicaz Valisi Ahmed Ratip Paann Acbademdeki kk, Ali a
mil Paanm Hnkrimamndaki kona, Mabeyinci Doktor Arif Paann Moda Caddesindeki byk kagir kona, kardei Mabeyinci Ragp Paann Caddebostandaki kk, Operatr Cemil Paann iftehavuzlarda, Baktip Tahsin Paanm Feneryolunda, ehremini Rd
van Paann, Zlfl smail Paa'nn, Doktor mer Paanm, Mabe
yinci Faik Beyin ve nihayet Abdlhamidin nc Musahibi Nadir
Aann Gztepedeki kkleri.
X IX . Yzyldaki stanbul Hayat, konaklan ve kkleri hakknda
127

(Tarihimizde Hayal Olmu Hakikatlar) isimli bir eser yazm olan Se

mih Mmtaz Beyin Bu kklerin ve sahiplerinin zellikleri hakknda
biraz bilgi vermezsek bir ehir rehberi yazm oluruz eklindeki d
ncesine katlarak yukarda adlarm sraladmz, Kadkyn yakn
tarihi ile ilgili kiiler ve yaplar hakknda biraz bilgi vermeye al
tm.
Kurbaaldere semtinin bir ksmna (Hasanpaa) eklinde ad ve
rilen- Bozcaadal Haan Hsn Paa (1832-1903) Deniz Harp Okulunu
1849da bitirmi ve srasyla terfi ederek, II. Abdlhamidin gzde ve
zirleri arasna girmiti. 1880de Bahriye Nazrl'na getirildi ve 22 yl
dan biraz fazla bu grevde kalmak mutluluuna veya bahtszlna
eriti. Abdlazizin say ve nitelik bakmndan gl bir donanma kur
ma arzusu mehurdur. Borca batarak bu arzusunu ksmen yerine ge
tirmi ve haleflerine ok sayda sava gemisi brakmt. Bu padiah,
1876da bir Haziran sabah tahtndan indirildii kendisine duyuruldu
u zaman, Dolmabahe kylarnda demirleyen sava gemilerinin top
larn Saraya evirdiklerini grmt. O zaman ikinci veliahd olan
Abdlhamidin de bu tabloyu hayalinde yaatt ve deniz kuvvetlerin
den rkt sylenir. O halde ki 1878de, 40 torpitodan oluan filotil
lada, 1908de alabilir durumda 6 gemi kalmt. te bu ortamda 22
yl Bahriye Nazr olan Haan Paa, Halide ryen gemilerin ba so
rumlusu olarak sulanacakt. Erefin hakkmdaki hicivleri mehur
dur.
Haan Paa, 1899-1900de Kurbaalderede kendi adyla anlan
camii yaptrmt. Yakackda, Sanatoryum karsndaki geni ve ne
zaretli arazisi zerinde gzel bir kk ve mtemilt vard. Zama
nnn teki vezirleri gibi Haan Paann stanbuldan uzaklamasna
Padiahca msade edilmediinden, maliknesinin gzelliklerini ancak
dinleyerek safalanabiliyordu. lmnden sonra hamam dairesi yanan
kkn vrislerinden biri, teki hisseleri satn alarak tamir ettirmiti.
Bahriye Nzrlnda Haan Hsn Paanm haleflerinden Haan
Rami Paann iftehavuzlarda bir kk vard. Abdlhamid devrinde,
yksek maalar, ihsan ve imtiyazlar alan bu paalardan bir ksm b
yk servet yaptklarndan halkn diline dm, 1908 Merutiyetinden
sonra hakl, haksz eletirilere uramlard.
Kzltoprakda adyla anlan camii yaptran ve yaknnda kk(*)
(*)

128

Eskiden Kaptarpaa olan bu semtin ad, tramvay iledikten sonra llasanpaa'ya evrilecekti.

bulunan Zhd Paa (1833-1902) mliyeden yetimiti. 1878de Maliye

Nzn 1884'de Nafia Nzn oldu. 1891'de getirildii Maarif Nazrlnda
uzun sre kald. 1902de ikinci kez getirildii hu grevde ld. Paa
nn camii srasndaki byk, kk, Cumhuriyet dneminde Kadky
Kz Ortaokulu olarak kullanlm, sonra yktrlarak yerine apartmanlar yaptrlmtr.
Erenky'de, Badat Caddesi zerinde kalabalk bir blgenin ihti
yacm karlayan camii yaptrlan Galip Paa (1828-1903) Abdlaziz ve
II. Abdlhamid devri vezirlerinden iyi isim brakm bir devlet adamy
d. Mliyeden yetimi, Krm Savana Ordu Muhasebecisi olarak ka
tlmt. Divan- Muhasebat (Saytay) Bakanl, Maliye Mstearl
grevlerinde bulunduktan sonra 1871de Maliye Nzn oldu. stanbul
da ehreminlii ve eitli illerde valilik yapt. 1891 'de getirildii Evkaf
Nazrlnda on yl kald.
Erenky istasyonu karsnda bir kk bulunan Galip Paa, ady
la anlan camiin yapmm, Abdlhamidin 25. Clus yldnmne rast
layan Bum 9 Austos 1316 (31.8.1901) gn balatmt.
Bu Padiahm kzlarndan adiye Sultan, Merutiyet'den sonra, Ga
lip Paanm torunu Fahir Beyle evlendirilecekti.
Erenky istasyonu karsndaki cami ile yaknndaki okulu yapt
ran ve daha ileride bir kk bulunan Mustafa Zihni Paa (1838-1911)
bu semtde en ok ad duyulmu devlet adamlarndan biridir. eitli
grevlerden sonra, 1884de Maliye Nzrlna getirildi. Evkaf, Ticaret
ve Nafia Nazrlklaryla Selnik, Halep, Bursa Valiliklerinde bulundu.
II. Abdlhamid devrinin baarl vezirlerinden saylan Zihni Paa, 1908
Merutiyetinden sonra da ury- Devlet (Dantay) Bakanlna ve
Ayan Meclisi yeliine getirilmiti. Kendisinden be yl nce len ei
Emine Nazire Hanmla, 1320 (1902) tarihinde yaptrd camiin bah
esinde medfundur. Oullan Kimyager Neyyir Bey Merutiyet dnemi
edebiyat dergilerinde (Nevin) takma adyla iirler yazard. Erenky
deki kkleri bir dikkatsizlik sonucu yand,
X IX . yzylda, Dou ve Bat kltrne sahip devlet adamlarndan
Mnif Paamn kk de Erenky'de bulunuyordu. ki defada toplam
on yl Maarif Nazrl yapan Mnif Paa (1828-1910) hizmet sresin
de Trk Maarifine yararl olmutur. Erenkyden Suadiyeye giderken
sol kolda, tren yoluna bakan kk bahesindeki byk zrafa heykeli,
ocukluumuzda ilgimizi ekerdi.
129

II. Abdlhamici devrinde ksa sre Maliye Nazrlnda bulunan

Mehmed Ziya Paamn kk, Erenkyde Tellikavak Sokann sa
kolunda ve Cemile Sultan Maliknesinin karsndayd. Tren yoluna
kadar uzanan bahedeki kk yktrlarak yerine binalar yaplm, yal
nz Tellikavak Soka zerindeki mtemilattan iki ahap bina krk
dkk gnmze kadar kalmtr.
Yine bu devrin Maliye Nazrlarndan Read Paa (1848-1927) Mli
yeden yetimi, 1899da Maliye Nzn olmu ve alt yl bu grevde kal
mt. Gen yata len kz Suad Hanmm hatrasna Suadiye Camiini
1907'de yaptrm ve zamanla semtin ad (Suadiye) olmutur.
Read Paann Kozyatanda bugne kadar varlm koruyabil
mi maliknesi, ina edildii ve iinde yaand ortamn izlerini gn
mze aktaran ve benzerleri Kadky blgesinde onu, on bei gemeyen
bir canl tarih niteliindedir. Kozyatanda, Erenky-Balarba yolu
ile Hilmi Paa Soka arasnda kalan, dikdrtgen eklindeki byk
adamn hemen st ksmm kaplayan ve duvarlar iinde bulunan bu ma
liknenin bol aal bahesinde dardan grebildiim kadaryla
iki ahap kk ve ek yaplar bulunuyordu. Douya bakan ve Hemire
Okulunun karsna rastlayan st cephedeki duvarlarda drt, be ka
p vard. Bir k gn Deerli Tarihi Midhat Sertolu ile kkn ev
resini dolarken, kaybolmu zamann hzn bir sis gibi kaplamt
baheyi...
Erenky gibi, Gztepeye de yerlemi olan Abdlhamid devri dev
let ve saray adamlarnn en nllerinden biri ehremini Rdvan Paa'
dr. Bbli Tercme Odasnda yetien Rdvan Paa (1855-1906) Mabe
yin Baktiplii grevinde bulunmu, 1890'da stanbul ehreminliine
getirilmiti. Padiahn gvenini kazanarak 16 yl bu grevde kald. O
lu Read Rdvan Bey, Kadkydeki Tiyatrocularla ilgili bir blmde
anlattmz gibi, bu sanata son derece meraklyd. Rdvan Paa da Tepeba Klk ve Yazlk Tiyatrolarn yaptrm, Tiyatro merakls Padiah memnun etmek iin Avrupadan tannm truplarn gelmesine
yardmc olmutu. Ancak, olunun gnlerini kulislerde geirmesine
kzarak stanbul Tiyatrolarm bir bahane ile geici olarak kapatma yo
luna gitmiti. Hayat bir facia ile sona erdi. Devrin, Padiah tarafndan
tutulan ailelerinden Bedirhan Paa Torunu Abdrrezzak Beyle, zahirde
bir sokak tamiri meselesinden aralan almt. Abdrrezzak Bey, bir
ka adam tutarak, Rdvan Paay Gzteyede trenden indii srada l
drtt. Bu cinayet, zamann Sadrazam Avlonyal Ferid Paanm Be130

dirhan Paa ailesine kar alnmasn istedii tedbirlerin, Padiah tara

fndan kabul ile sonulanacak ve ailenin btn yeleri stanbuldan
srlecekti. Rdvan Paann lmnden sonra kk, Mabeyinci Faik
Bey tarafndan satn alnmt. Tarih Erenky Kz Lisesi, Merutiyet
dneminde Maarif Nezareti tarafndan satn alman bu binada kurula
cakt. 1943de yand.
Gztepenin bu devirde yaplm tannm kklerinden biri de
Ttnc Mehmed M endi Caddesindeki Abidin Paa kkdr. 1867de
bir erknharp olarak orduya katlan Abidin Paa (1844-1916) genli
inde, mparatorluun Girid, Yemen gibi isyan blgelerinde bulunmu,
bir ara stanbulda Feshane Fabrikas Mdr olmu, 1894de grevle
Kerkke srlmt. Merutiyetden sonra emekliye ayrld. Kzm,
Asker Mzenin Kurucusu Ferik Ahmed Muhtar Paa ile evlendirmi,
bu evlilikten nl Yazar Sermed Muhtar Alus (1888-1952) domutu.
Byk bir servetin vrisi olarak 1936'ya kadar bu kkte oturan Ser
med Muhtarla annesi zamanla btn varlklarm yitirmilerdi. Yk
trlan kkn yerine benzerleri gibi apartman dikilmitir.
II. Abdlhamid Saraynm iki nfuzlu adam Baktip Tahsin Pa
a ile nc Musayip Nadir Aa da Feneryolu ve Gztepede birer
kk yaptrm ve bir zamanlar bu semtte isimleri ok gem itir:
Bahriye Nezareti Mektupusu Tahsin Bey, sakin ve herkese evet
demekle kendini sevdirmi bir memurdu. Saray Baktibi Sreyya Pa
adan sonra bu makama getirilince Padiaha drt elle sarlm ve g
venini kazanmak mutluluuna erimiti. Yaknndakilere cm erd dav
ranan Abdlhamidin ihsanlaryla servet sahibi olacak ve o derece ta
kn bir israfla hepsini yiyip bitirecekti. Cumhuriyetden sonra elinde
yalnz, Feneryolu ile Gztepe arasndaki kk kalmt. Gnmzde
olsa kkn geni arazisine dikilecek apartmanlarla milyonlara sahip
olabilirdi. Ama Birinci Dnya Savandan sonra para sahipleri, byle
ahap, bakm g yaplara ilgi gstermediinden stanbul banliysn
deki kkler, hatta Boazii yallar, inaat seferberlii balayana ka
dar kaderlerine braklmt.
Ailesini yitiren ve yoksul den Tahsin Paa, kk yazlk olarak
blk, blk kiraya veriyordu. 1928 yazm bu kkn bir blmnde
geiren bir tandmza gittiim zaman grdm ihtiyar Paa, bakm
sz bahe, zerinde kk kprler yaplm dereler ve hepsinin eit
perianl, zzet Molla'mn Blbl ham, havz tehi, hnman harap
msran hatrlatyordu.
131

Satlan kk 1935de yand. Daha sonra arazisi zerinde Tarm Ba

kanlnn numune ba kuruldu. Tahsin Paa 1931'de, Siirt Mebusu
Mahmud Bey'in yaynlad Milliyet Gazetesinde, kinci Abdlhamid
ve Yldz Sarayna aid hatralarn yaynlam, kitap halinde de bas
lan bu anlar o yllarda ilgi ile karlanmt.
Gelelim II. Abdlhamidin nc Musahibi Nadir Aa ile Gzte
pe'deki kkne... Sarayda Kzlaraasnm emrindeki ok sayda ha
dmlardan bir ksm musahip unvan ile birer yksek saray grevlisi
olarak Padiahm zel hizmetinde bulunurlard. II. Abdlhamidin do
kuz musahip Aas vard. Bunlar genellikle Mabeyinle Harem arasn
daki haberlemeyi salar, Padiahn zel dairesinin kapsnda nbet
tutar, gelen yaz veya haberleri Haremin zilini alarak nbeti hazine
dar kalfa ile Padiaha ulatrrlard. Zamannda hatr saylr bir sa
ray aas olan Bamusahip Cevher Aa, 31 Mart ayaklanmasndan su
lu grlerek aslmt. Oysa Abdlhamid saltanat sresince saray ha
dmlarnn, gemite grld gibi devlet ilerine karmalarna mey
dan vermemitir. Cevher Aann balca grevlerinden biri, Saraya
gnderilen yzlerce jurnali okumak ve bunlardan nemli grdklerini
Padiaha arzetmekti. Bu jurnaller arasnda sonradan Hareket Ordusu
Kumandan olan Mahmud evket Paamn ve baka hrriyetilerin de
jurnalleri vard ve aksi isbat edilmeyen bir yoruma gre, Cevher Aa
bu gerekleri bildiinden aslmt. nc Musahip Nadir Aa (18821961) zeki, becerikli, akl hesap ilerine yatkn biri olduundan Padi
ah onu al-veri ilerinde kullanrd. Avrupa'dan hediye olarak gn
derilen bir otomobili, Nadir Aa Yldz Bahesinde iletmeyi becermi
ti. 31 Martdan sonra o da tutuklanm, idam sehpasnn dibine kadar
gelmi, bir paann yardm ile kurtarlmt. Gztepeyi ok beenen
Nadir Aa, hat boyunda sonradan adyla anlan bir ayra bakan ara
ziyi satn alarak burada Balkan Sava srasnda baz paralarn Av
rupadan getirttii bir kk ile dkknlar yaptrmt. Eski adyla
Kur tdereli* Sokanda bulunan kk, zamanmzn Hukukularndan

(*)

132

Nadir Aa kknn bulunduu sokan eski ad (Krtdereli) iken deitiri

lerek (Nadir Aa) konmutur. Krtdereli, Atatrk'n takdirini kazanm bir
Trk pehlivan, Nadir Aa ise nemsiz bir haremaasdr. Bu isim deitir
menin sebebi bir kara mizah deilse, sadece bilgisizlik olduu akla geliyor.
stanbul gibi esiz bir tarih ehrinin cadde ve sokak isimlerinin, yzyllar
boyunca korunmasnda yararlar vardr. Politik sebeplerle yeni isimler kon
mas gerekiyorsa, bu isimlerin byyen ehrin yeni sokaklarna verilmesi ye
rinde olacaktr.

Abdlhak Kemal Y r k satn alm, lmnden sonra yktrlarak ye

rine apartman yaplmtr.
II. Abdlhamid, devrinin tannm asker doktorlarndan m er ve
Rfat Hsameddin Paalar da bu blgede oturuyordu. Shhiye Dairesi
Reisliinde bulunan m er Paanm (1840-1912) kk, adn tayan
caddenin ilerisinde, Terih-i Marazi Profesr Rfat Hsameddin Paa'nn (1864-1912) kk de Tahta K prnn emenzr tarafndayd.
Kadkyde yllardan beri birlikte anlm b ir doktor ve kk ad
vardr: Operatr Cemil Paa ve iftehavuzlardaki kk. Paa 90
yanda lmt. Sahip deitiren kk nazar demesin hl ayakta
durmaktadr.
Operatr Cemil Topuzlu (1868-1958) salkl, ansl ve baarl bir
insand. 1886da yzba rtbesiyle Askeri Tbbiyeyi bitirmi, operatr
olarak gsterdii baar zerine gnderildii Parisde yl kalmt.
1890da dnd. Asker hastahanelerde nem li grevlerde bulunduktan
sonra 1894de P rofesr oldu. 1897 Yunan Sava srasnda Yldzda
kurulan hastahanenin bahekimliine getirildi. Cepheden gelen ve sa
ys bini aan yaralnn ameliyatn yapm, bu operasyonlarda lm
nisbetinin yzde gememesi zerine rtbesi feriklie ykseltilmi
ti. 1905de Padiahm oullarndan birine yapt baarl ameliyat so
nucu m irlik rtbesi verildi. Merutiyetin ilnndan sonra, bir sre
Tp Fakltesi Dekan oldu ve hizmette bulundu. Cemil Paa 1912de
stanbul ehreminlii'ne getirildi. Birinci Dnya Savama kadar sren
bu grevi srasnda stanbula yapt, Glhane Parknn dzenlenme
si, Darlbedayiin (ehir Tiyatrosu) kurulmas gibi hizmetleri hl
anlmaktadr. lkemizde Bat ehirciliinin ilk rneklerini veren Ce
mil Paa, Cumhuriyet dneminde, stanbul ehir Meclisi yeliinde
bulunmutur. Mehur kk, Hayri pa r tarafndan satn alnmt.
Sonra bakasna satlan bina, 1985de restore ediliyordu.
Bugn Kadky yakasnda ayakta kalabilmi az saydaki eski za
man yaplarnn en gzeli ve bakmls, Caddebostan kysndaki Ma
beyinci Ragp Paa kkdr. Ragp Paa (1857-1920) Eribozlu bir
ailenin oluydu, Galatasaray Lisesi'nde ve Mlkiyede okudu. Saraya
alnarak mabeyincilik grevi verildi. II. Abdlhamidin gvenini ka
zanm nadir kiilerden biri olarak, Merutiyete kadar bu gveni k o
ruyabilmek hnerini gstermiti. Abdlhamidin kzlarndan Aye Sul
tan anlarnda Babam , Ragp Paa ile kardei Arif Beyi severdi. Ragp
Paaya byk gveni vard diyor. Bu gvene bir rnek olarak, Midhat
133

Paa ve arkadalarnn Yldzdaki yarglanmalar srasnda, Ragp Bey

in zaman zaman mahkeme salonuna girerek hakimlerle fsldat ve
kukusuz Padiahm direktiflerini onlara ilettii yazlmtr.
Ragp Paa, saray politikasna olduu kadar ticarete de yatknd.
Ticaret ve madencilikle uraarak byk servet yapm, Umurca Rak
Fabrikasm kurmu, stanbulda byk hana sahip olmutu. 1908
Merutiyetinden sonra rtbesi alnarak srld Midilli Adasnda
bir sre kalmt. Dr. Bedii ehsvarolunun (Gztepe) isimli eserin
de verdii bilgiye gre, Ragp Paanm kagir yalsn, Sirkeci Garinn
mimar Alman Jasmund yapm, o zamann parasna gre 105.000 al
tn liraya mal olmutu. Birtakm dedikodularn kmas ve Meruti
yetin iln zerine Paanm bu binada oturmas nasip olmayacakt.
Birinci Dnya Savanda yal, Ordu tarafndan htiyat Zabit Okulu ve
Hastane olarak kullanlmtr.
Abdlhamid 1885de bir ban karm, Saray Doktoru Mavroyeni
Paa ile bir baka hekimin tedavisine ramen ban giderek azm, Pa
diah deta hayatndan mid keserek oullarndan Burhaneddin Efendi'ye baz vasiyetlerde bulunmutu. Ragp Paa Benim kardeim dok
tordur, getireyim bir de o grsn dedi. Padiahm raz olmas zerine
Arif Bey, yaray kendi temizleyerek, gn, gece yannda beklemi
ve ifaya kavumasna yardmc olmutu. Bu baarsndan sonra mabe
yinci olarak Saraya alnm ve zamanla, paalk rtbesi verilmiti. Bu
gn Moda Caddesinde iskeleye yrrken sol koldaki byk ta konak
bu Arif Paa tarafndan yaptrlmtr. Be katl konan her katnda
bir salonla be oda bulunmaktadr. Tannm piyanistlerden Ayegl
Sanca Hanm, Arif Paann olunun kzdr.
Modada ayakta kalm ikinci tarihi kk, denize bakan srttaki
Mahmud Muhtar Paa kkdr. Gazi Ahmed Muhtar Paann olu
olan hu zat, bahasnn 1912de kurduu ksa mrl kabinede Bahri
ye Nzn olmutu. Bugn Kadky Kz Lisesinin merkez binas olan
kk, imdilik yklmaktan kurtulmutur.
imdi Modadan Acbademe uzanalm: Bu semtin mehur okulu
amlca Kz Lisesi'nin yerlemi bulunduu, Kk amlca Caddesin
deki kk, Hicaz Valisi ve Kumandan Ahmed Rtip Paa tarafndan
1903'de yaptmlmt. Birinci Dnya Sava srasnda Maarif Nezareti
tarafndan okul haline getirildi. 1930'dan beri amlca Kz Lisesi ola
rak varln korumaktadr.
Acbademden Msrloluna inerken Hnkrimam semtinde II.
134

AMlhamidn gzde adamlarndan, Bedirhan Paa olu Ali amil Paamn tren yoluna bakan byk kona vard. Mtareke yllarnda Os
man Gazi lkokulunun bulunduu konak sonradan yktrld.
Ali amil Paa (1855-1908) Selimiye Klas Kumandan olarak,
ehrin Anadolu yakasnda byk nfuza sahipti. 1906da Bedirhan Paa
ailesinin byk, kk btn yeleri, stanbul'dan srlrken o da
Trabusgarbe (Libya) gnderilmiti.
Osmanl Devletinin son be sadrazamlarndan (Ahmed zzet, Tevfik, Damad Ferid, Ali Rza, Salih Paalar) , Kadky ve Banliysnde oturuyordu. Mtareke Dneminin ilk Sadrazam Ahmed zzet
Paann (1864-1937) Moda'da air Nef Sokandaki evi, be yl
ncesine kadar duruyordu. VI. Mehmed Vahideddin, bu dnemde sk
sk sadarete getirdii Enitesi Ferid Paamn hyanet derecesini bulan
hatalarnn yaratt nefreti yattrmak ve Ankara Hkmeti ile bir
uzlama ortam bulmak midiyle iki emekli askeri ard ardna sadare
te getirmiti: Ali Rza ve Salih Paalar*.
Hibir baarya ulaamadan birincisi be ay, kincisi yirmi be gn
iktidarda kalan bu eski ve namuslaryla tannm askerlerden Ali Rza
Paann Erenky-Balarba yolunda, bugnk Gne Koeji'nin st
yannda orta halli bir kk vard. Sadaretinde, ge vakitlere kadar
alt gnler evine gidemediinden BabIlide yatard. 31 Ekim 1932
de bu kkte lm ve erenky Mezarlna gmlmtr. Kk tah
minen 1961'de yand.
Harp Okulunu ve Erkn- Harbiye snfn birincilikle bitiren Sa
lih Paa (1864-1939) Almanyada buuk yl staj yapm, dndkten
sonra Deli Fuad Paamn kzyla evlenmiti. II. Abdlhamd devrin
de, Deli Fuad Paa nce lm, sonra srgn cezasna arptrlnca o da
Diyarbakra srld. 198den sonra dnnce Merutiyet kabinelerinde
grev verilmiti. 8 Mart 1920de ve ok kt bir ortamda, kendisine sa
daret teklif edildi. Bu grevi nce alayarak reddetmi, kabulnden 25
gn sonra ekilmek zorunda kalmt.
Gztepe Kayda Caddesi'nde sa kolda ve benzin istasyonunun
ilerisinde, bugn hl duran kknde uzun bir yalnzlk hayat yaa
d. Mareallik rtbesine kadar ykselmi, nazrlk ve hkmet bakan
l yapm olan bu alak gnll zat, eski dzene gre emekliye aynl(* )

Ahmed zzet, Aii Rza ve Salih Paalar Harp Okulunu birincilikle bitirmi
lerdi.

135

dmcian, Cumhuriyet devrinde bir temen maa kadar aylk alyordu.

bnlemin Mahmud Kemal Bey diyor ki:
Gztepedeki evine bazen giderdim. Ziyaretimden pek ziyade mem
nun olurdu. Son zamanlarnda bir hizmeti kadnla deta fakirane bir
halde yaadn grr, teessf ederdim. Bir gn geim darlndan sz
ederken (Ben mahrumiyetden kederlenmem. Bin lira ile de yz lira
ile de geinirim) demiti.
Bu blmde Kadkydeki kalburst kiilerin bal, baheli kk
lerinin ksa hikyelerini yazmaya altk. Bu kklerde yaayanlarn
hayatlarndaki dramatik unsurlar veya kklerin toptan ykma ura
mas sebebiyle blme Kklerin Dram adn vermitim. Serinin son
dram imdiye kadar ele aldmz sultanlardan, vezirlerden farkl bir
kiinin, kaleminin ve aln terinin kazancyla kk yaptrmaya alan
bir yazarm hikyesi olacaktr: emseddin Sami ve Erenkydeki k
k!
H er alanda eser veren ve en ok dil bilgini olarak hrete ulaan
emseddin Sami (1850-1904) Yanyada domu, ocukluk ve genlik
yllarnda eski Yunanca, Franszca, talyanca, Arapa ve Farsa ren
miti. 18 72'de stanbula geldi. Matbuat Kalemine memur oldu. Bu
yle bir devirdi ki inasi, Namk Kemal, Ziya Paa gibi yazarlar gaze
te yaynlan ve tiyatro eserleriyle, Gen OsmanlIlar Cemiyeti gizli al
malaryla halk uyarmaya ve parlamenter bir dzenin kurulmasna gay
ret ediyorlard. Gen emseddin Sami kendisini bu havann iinde bu
lacak ve her konuda eser vermeye balayacakt. Bir taraftan stanbul
gazetelerine yazarken, daha geldii yl ilk Trk roman saylan (Taauk- Talat ve Ftnat) yaynlad. Ebzziya Tevfikin R odosa srl
mesi zerine onun (Muharrir) isimli dergisini kard. Gedikpaa Tiyatrosunun hareketli gnlerinde oynatlan (Besa) isimli oyunu me
hur olacakt. Gelecein nl editr Mihranla tanarak 1876da onun
la birlikte (Sabah) Gazetesini yaynlamas, bundan sonraki almala
rnda etkili olacak, hu ibirliinden Mihran nemli kazanlar salaya
cakt. lerde Suadiyedeki kk sebebiyle yine ad geecek olan Mih
ran, Kayseriden yoksul ama cin gibi zeki bir ocuk olarak stanbula
gelmi, o zaman matbaa hamall denen bask makinesini elle alt
rarak ie balamt. Ulunaydan dinlediime gre, okuma yazma
renerek stanbula gelen Mihran, Midhat Paaya verdii dileke ile bu
zatn almasn salad Sanayi Okuluna alnm ve burada mrettip
olarak yetimiti. Bundan sonra emseddin Sami geceyi gndze ka
tarak yazacak, Mihran basp satacakt.
136

emseddin Sami tek bana yazd lgatler ve ansiklopedi ile ba

arnn zirvesine ulat. 1882den itibaren Franszca-Trke Kamusu,
Arapa Kamusu, Trk Dili Kamusunu ve (Kamusl-Alm) isimli ta
rih ve corafya ansiklopedisini yaynlad. emseddin Samiyi amm,
mesel Ahmed Midhad Efendi gibi verimli yazarlarndan ayran zel
lii daima yeniyi aramas ve adalarnn bilgi seviyesini aan al
malarda bulunmasyd. Son yllarnda Trk dilinin sadeletirilmesi ko
nusuna ynelecek, eski Trke kaynaklar inceleyecekti. 1902'de Kutadgubiligi incelemi, 1903de Orhon Kitabelerinin izahl evirisini yap
m, Kpak Tiirkesi zerinde alm, fakat Yldz Saray baz ta
nnm yazarlara yapt gibi emseddin Samiyi de bir grevle ba
lam, ancak bir rivayete gre son yllarnda Erenkydeki kknden
kmamasn istemiti.
emseddin Saminin bir istei vard: Baheli, aalkl bir eve sa
hip olmak. Erenkyde Galip Paa Camiinin yanndaki sokakta, Ba
dat Caddesinden denize kadar uzanan byk bir araziyi, bacana Dok
tor Cell smail Paa ile birer kk yaptrmak iin satn almlard.
emseddin Saminin hissesine bugnk Cami Sokana paralel ola
rak arazinin byk ksm dyordu. 1893de burava Badat Cadde
sine yakn, kagir, katl, kuleli bir kk yaptracakt. Ancak paras
yetmediinden borlanm, yine de tamamlanmadan binaya girmiti.
1904de lm zerine, bor yznden ucuza satlan kk, II. Abdlhamidin Mabeyincisi Ra em Pasa, Safi Bey isimli biriyle evli bulunan
kzkardeine satn ald. kinci Dnya Savana kadar bu ailede kalan
kk ve arazisi, bu dnemde parsellenerek satlm, bir iadamnn al
d bina yakn zamanda yktrlmt.
emseddin Saminin bacana ve komusu Doktor Cell smail Pa
a (1862-1925) stanbul Tp Fakltesinin ve Glhane Askeri Tababet
ve Tatbikat Mektebinin deerli ve sevilmi bir Hocasyd. Satn ald
9-10 dnmlk arazinin denize yakn ksmnda iki katl 10-12 odal ah
ap bir kk yaptrd. Erenkyn eski gnlerinde, kkten Badat
Cadesine kadar uzanan iki yan muntazam aalkl yol dikkati e
kerdi. 1970li yllarda bahenin varn bulan n ksmnda iki apartman yaptrld. Bvlece varln koruyan ve ya yz yla yaklaan
kkte bugn (1986) Cell smail Faanm torunu Tevhide Hanm otur
maktadr. Bu hikyemize girmesi gereken nc yap, Kurtulu Savasndan sonra Trkiyeden ayrlan Mihrann Suadiye, Noter Soka
sahilindeki kk ve bakml bahesidir. Galiba 1935 ylnda, bu bina
nn bir blmn yazlk olarak kiralayan bir akrabam ziyarete gitmi
137

tim. Kkn yeni sahibi Rntgen Uzman Neet Bey, emseddin Sami
nin kz Sadiye Hanmla evliydi. Topranda ve temelinde Byk Yazarm alm teri bulunan bu binann, yllar sonra onun kzna nasip ol
mas, hakkn yerini bulmas eklinde yorumlanacakt.
Byk ihtimalle Abdlazz devrinde yaptrlm olan Acbademde
ki Keolu kkleri, bugn metruk ve harap durumdaki ehzade Ziyaaddin Efendi Kk ile, Kadkyn ahap mesken olarak ina edil
mi ve gnmze kadar kalm en eski yaplardr. Keolu kkleri
de bugn harap halde Mill Savunma Bakanl Gs Hastalklar
Hastahanesinin bahesi iinde bulunmaktadr ve yeni binalar yapl
madan hastahane olarak kullanlmtr.
Kadkyde teden beri duyulmu bir isim olan Ermeni asll K
eolu (veya Geolu) ailesi, Tarihi Kevork Pamukciyandan aldm
bilgiye gre, Nahcivandan gelerek nce Artvinde, sonra stanbulda
yerlemi bulunuyordu. Keoullar, X IX . yzylda yaam baz Ermeniler gibi Saray ve Devlete para ilerinde kullanlm, zamann pa
diahlarnn gvenini kazanarak Darphane, Maliye gibi kurulularda
nemli grevlere getirilmilerdir. Bu ailenin bir zellii de baz Avru
pa devletlerinin etkisiyle Gregoryen mezhebinden ayrlarak Katolik
lii kabul eden Ermenilerin zenginlerinden olmas ve Ermeni Katolik
Kilisesine vakflar brakm bulunmasdr. Ailenin nls Keolu
Agop nce Darphanede alm, Abdlmecid devrinde Sarayn Kuyumcubas olmu ve zamanla stanbulun bata gelen bankerleri arasnda
yer almtr.
Veliahdlk dneminde yaz aylarn, Fikirtepesindeki kknde ge
iren V. Muradn bazen atl olarak Acbadem'deki Kke geldii sy
lenir. Bu sylentinin altndaki gerek, Keolu Agopun hesapsz para
harcayan yakn gelecein Padiah Mrad Efendiye srekli bor ver
mi olmasdr.
Agop Efendi 1893de lmtr. Kadkyn eski hamamlarndan
Bahariye Caddesindeki Keolu Hamam, bu aileden Nektar Hanm
m mlkyd. Bay Pamukcyann Tarihi Read Ekrem K ou dan al
d bilgiye gre, yine bu aileden Anjel Keolu, Read Ekremin b
ykbabas Read Beyle evlenerek mslman olmutur.
Keolu arazisi bugnk duruma gre, Acbadem Caddesinde,
amlca lisesinin kar srasndan meyilli olarak Ankara asfaltnn ge
tii yere kadar iniyor ve Otosan Fabrikasnn bulunduu araziyi de iine
138

alyordu. Arazide selvilik ad verilen ve varln koruyan bir koru var

d. lkokulda renci iken bu o k glgeli ve iinde su kayna bulunan
koruya gtrldmz hatrlyorum.
K eolu arazisindeki byk kk eskiden yanm ve bugn hastahane bahesinde kapya yakn av kk ile vaktiyle kadn hastalarn
yatrld harap bina ayakta kalmtr.
1925-1926 yllarnda, K eolu Maliknesinin 700 dnmlk b ir ks
m ad geen yaplar ve selvi korusu ile birlikte Ziya (Cecan) isimli Er
zurumlu b ir iadam tarafndan o zamanki sahibi Msrl b ir hanmdan
satn alnmt. Ziya Bey, burada Kkiftlik Park gibi b ir gazino
kurmaya teebbs etmi, fakat alan gazino K adkyn o yllardaki
ortamnda yeterli mteri bulamamt. Daha sonra mlkn 134 d
nmlk b ir ksm m kklerle birlikte 38.000 lira karl ve sanator
yum yaplm ak zere Mill Savunma Bakanlna satacakt.
1987 yl banda, K adkyn tannm b ir doktoru ile bu tarihi
yaplar grm eye gitmitik. Deil ilerine girmek, dndan bile grm e
mize izin verilmedi. Bu olay, u K adky kitabm yazarken karla
tm glklerin en garibi olarak anyorum.

139

KADIKYN NSANLARI

KADIKY TOPLANTILARI
Acbadem'de, ayakta kalabilmi eski kklerden birinin bakmsz
ama bol aal bahesinde, 1908 sonrasnn nemli olaylarn, bu olay
lar yaam kimselerden dinlemek, yirmi yanda tarih merakls bir
gen iin byk bir lendi.
1935-1938 yllarnda, aydn ve giingrm kimselerin Acbadem ve
Kalamda yaptklar toplantlara gtrlmtm. Zamannn tann
m bir sohbet ve nkte adam olan Ziraati Nesip Bey, ounlukla
kendi kknde veya Yanya Mdafii Esad Paamn kknde yaplan
bu toplantlara (Acbadem Loncas) adn vermiti.
Acbadem Loncasnm tannm kiileri; Yanya Mdafii Esad Paa,
Mardinizde mer Fevzi Bey, Mtarekede stanbul Muhafz Ahmed
Fevzi Paa, Ziraati Nesip Bey, Osmanl Meclisinde Fizan Mebusu Cami
Beydi. Bu toplantlara katlan kiilerin ounlukla Harbiye Mektebi
mezunu olduklarn hatrlyorum.
Viyana Bozgunundan sonra, Osmanl Devletini paralamak ve yok
etmek ilkesinde birleen ve baarya ulaan Avrupa Devletleri karsn
da, ilk cidd ve tutarl nlemleri alan Osmanl Padiah II. Mahmudun
bu amala kurduu messeseler arasnda Harbiye Mektebi, kendisin
den beklenileni fazlasyla veren bir kurulu olacakt.
Harbiye, yalnz zamann askerlik bilgilerini retmekle kalmam,
Batllama hareketlerini uygulayacak, inanl ve kararl genleri dal
galar halinde yetitirmiti.
Namk Kemal ve arkadalarnn yayd yepyeni bir vatan anlay
ve zgrlk dncesiyle bilinlenen bu genler, Trk Ulusunu i
ve d dmanlara kar korumakla kalmayarak, devlet ve kltr hiz
metlerinde yararl olacaklard.
143

Acbadem Loncasndaki konumalarda, ounlukla Rumeli*!

ahe anlarna yer verilirdi. Toplantlara katlanlarn ou, en olay
l yllarnda Rumeli illerinde bulunmulard. Berlin Kongresinden son.
ra OsmanlI Devletinin elinde kalan ve yine de byk ve zengin bir
blge olan Rumeli; Selanik, Manastr, skp, Yanya ehirleriyle Ana
dolu kadar Trk ve Mslmand. Balkan Sava patlak verince Batk
devletler, Trklere saldran kk Balkan devletlerinin gemite oldu
u gibi yine yenileceklerini tahmin ettiklerinden, sava sonunda sta
tkonun deimeyeceini iln etmilerdi. Osmanl devleti, bu kk
saldrganlarla genel seferberlie bavurmadan her zaman baa kabi
lirdi ve 1876da Srp, Karada, 1897de Yunan savalarmda bunu isbat
etmiti. Ama kim bilirdi ki drt yllk bir rezilne merutiyet deneme
si, btn birlik ve beraberliimizi yok etmi olsun!.
Rumeli'de domu, Balkan Sava'm yaam olan Esad Paa (18621938) Bat ve Dou kltrn alm, z sz doru bir eski muharip
ti. 1890da Harp Akademisini bitirmi, Alman asll retmen Von der
Goltz Paa'mn yardmclna atanmt. 1897 Yunan Sava'na katl
m, Balkan Savanda Yanya Kalesini mitsiz ekilde savunmaya a
lmt. Birinci Dnya Savanda III. Kolordu ve I. Ordu kumandan
lklarnda bulundu. Son derece nazik, konuurken yz kzaracak ka
dar mtevazi olan Esad Paamn zengin anlar vard,
mparatorluun son dneminde nemli olaylara katlm eski bir
kurmay olan mer Fevzi Mardin (1878-1953) olgun, tecrbeli, ilim ve
irfan sahibi bir zatt. Merutiyet'den nce Rumelide grevli iken ttihad ve Terakki Cemiyetine girmiti. Onun da deerli anlar vard.
Gen bir temenken, Arnavutlukda ok sayda siyas tutukluyu bir
ehire gtrmek grevi verilmiti. Yannda az sayda asker vard. Da
lk blgede, arkadalarm kurtarmak isteyen isyanclarn saldrya ge
mesi beklendiinden, tutuklular iplerle birbirlerine balanmlard. s
yanclar, gerekten geitlerde pusu kurmulard, Tutuklularm balan
m olmasn ho grmeyen Fevzi Bey, iplerim zdrtmt. Onun
bu davran kayalarn ardnda bekleyen fedaileri etkilemi, saldrya
gememilerdi. Merutiyetden sonra talya, Trablusa saldrnca, birok
gen subay gibi Fevzi Bey de gnll olarak Libya savunmasna katld. talyan donanmas, anakkale Boazn kapattmdan Libya'ya de
niz yoluyla yardm imkn kalmamt. Fevzi Bey, yurtdna karak
Avrupa'dan satm ald silh ve cephaneyi denizden, Msr yoluyla Lib
ya'ya ulatrma grevini stlenmiti. Anlar arasnda dinlediimize g
re, bir gn bir yata yklenmi silh ve malzeme, skenderiye limanna
144

getirilmiti. Srtnda beyaz kostm, banda mstemleke apkas rh

tmda bekleyen Fevzi Bey nceden anlat bir kervanla, yatn getir
diklerini Libyaya gnderecekti. Ne are ki Msr igal altnda bulun
duran ngilizler, ii haber alnca asker kararak yata el koymulard.
Bu durum karsnda Fevzi Bey, b ol para karl skenderiyenin ka
badaylaryla anlam ve karanlk basnca gemiye kan adamlar, n
giliz nbetilerini zararsz hale getirdikten sonra hamuleyi sahilde bek
leyen kervana tamlard.
Fevzi Bey, Rauf Orbaym yakn arkadayd. 1912 Balkan Sava
nda, Rauf Bey Hamidiye Zrhlsnn kumandan olarak denizde Yunan
llarla etin bir mcadeleye giritii zaman, zrhlnn kmr ve cepha
ne ihtiyacnn salanmasn yine Fevzi Bey yklenmiti. Savatan sonra
zamann hkmeti, onu bu hizmetine kar taltif etmek isteyince, yal
nz Hamidiyenin savataki bayran bir hatra olarak kabul etmi
ti. Bu bayrak, bugn Deniz Mzeside bulunmaktadr.
Birinci Dnya Savanda, Tekilt Mahsusa (ttihad ve Terakki
Hkmetinin Haber Alma rgt) ran, ngiltere ve Rusyanm etki
sinden kurtarmak iin, Fevzi Beyi bu lkeye gnderdi. Fevzi Bey, ran
m din ve devlet adamlaryla srekli grm, Snn ve Caferi mezhep
leri arasndaki kkl uzlamazlklar gidermeye alm, zellikle ran
lIlarn Hac konusundaki isteklerini stanbula ileterek bu konuda olum
lu admlar atlmken, savan sona ermesiyle anlama gerekleeme
miti. Son grev yllarnda Harbiye Mektebinde retmenlik yapan Fev
zi Bey, emekliye ayrldktan sonra mrnn otuz yln ilahiyat klt
r ve slm tasavvufu konularnda aratrmalara vermi, bu alanda a
da ve ilmi bir grle yazd ok sayda eseri yaynlamt.
Acbadem Loncasndan farkl olarak ounlukla tasavvuf konula
rnn konuulduu ve bazen tartld toplantlar, mer Fevzi Beyin
Kalamdaki evinde veya bahesinde ve bazen Mehmed Ali Ayn Bey
in Kzltoprakdaki kknde yaplrd. Bu toplantlara katlanlar ara
snda Ordinarys Profesr smail Hakk zmirli, Mehmed Ali Ayn,
Profesr Doktor Haan Read, Avukat Saib evket, Bahriyeli Salahaddin zdoan, retmen Enver Kemal Beyler vard. Eski Fizan Mebu
su Cami Bey de seyrek olarak gelirdi. Bu kiilerden mer Fevzi Mar
din, smail Hakk zmirli ve Mehmed Ali Ayn Beyler, Dou ve Bat
kaynakl lahiyat Kltrnde bugn pek ei bulunmayan bir bilgi se
viyesine ulam, simleri yurt dnda da duyulmutu.
Profesr smail Hakk zmirli (1868-1946). Felsefe ve Fkh, Ke
145

lm gibi slm bilimlerinde ihtisas sahibi olarak yllarca Edebiyat, la

hiyat Fakltelerinde ders vermi, Islm Felsefe Tarihi, Trk Filozof
lar, Yeni Ilm-i Kelm gibi eserler yaynlam deerli ve zarif bir bi
lim adamyd. Kadky'de Baklatarlas'nm karsnda ve Yourtupark
Yokuundaki beyaz kknde oturuyordu. mrnn son dneminde,
bir eseri hakknda bilgi almak iin ziyaretine gitmitim. Bu hafif be
yaz sakall, nur yzl ve ok nazik bilim adamnn o gn gsterdii
ilgiyi unutamam. Mehmed Ali Ayn Bey (1869-1945) Mlkiye Mektebini
bitirmi, Rumeli ve Anadolu'da mutasarrflk, valilik grevlerinde bu
lunmu, bu dnemde balad slm Felsefesi ve tasavvufu zerinde
ki almalarna emekli olduktan sonra da devam etmi ve eser ver
miti. air ve Bestekr Leyla Hanm'a damad olan ve Kzltopraka yer
leen Ayn Bey, Hatboyundaki Kknde oturuyordu.
Cild Hastalklar Profesr Haan Read Sndm (1884-1971). Bu
rada ad geen eski askerler gibi mparatorluk ortamnda yetimi bir
bilim adamyd. lk renimini Midilli Adasnda yapm, 1905'de s
tanbul Tp Fakltesini bitirmi, drt yl Almanyada ve Fransada ihti
sas yaptktan sonra, 1913de am Tp Fakltesinde Cildiye Krssne
atanmt. Bir sre de Beyrut'da alt. 1933de stanbul Tp Faklte
si'nden emekliye ayrld. Bu srada Hoeanm hayatnda nemli bir ye
ri olan Afganistanda Kabil Tp Fakltesini yeniden kurmakla grev
lendirildi. Bu lkede yedi yl gndzl geceli alarak m odem bir fa
klte kurmu, Trkiyeden getirtdii doktorlara da bu almada grev
vermiti. Yedi yl sonra Faklte ilk mezunlarn verince yurda dnd.
Haydarpaa Numune Hastahanesinde grev ald. Haan Read Beyin
eskiden Kzltoprak Kuyubanda kkleri varm. Sonra Bostancda
ataleme civarnda yaptrd evin yerini, bugn bir apartman al
mtr.
Kadky toplantlarna seyrek katlan ve eski bir kurmay olan Ca
mi Baykut (1877-1958) zeki, kltrl, kesin tavrl, ilgin biriydi. II.
Abdlhamid devrinde Arabistanda ve Trablsgarp (Libya) vilyetle
rinde grevli olarak bulunmutu. OsmanlI Devletinin bir srgn bl
gesi olan Fizanda kald birka yl iinde yapt gezi ve incelemeleri,
Merutiyet dneminde yaynlad (Sahry- Kebire Doru) isimli ese
rinde anlatmt. 1908de askerlikten ayrlp Fizan Mebusu olarak Os
manlI Meclisine girdi. Milli Mcadele balaynca Anadoluya geti. Ay
dn Mebusu olarak Byk Millet Meclisine katld. 3 Mays 1920de ku
mlan Fevzi Paa Iikmetine ilk Dahiliye Vekili (ileri Bakam) se
ildi. Ancak baz konularda anlamazla dtnden grevinden al
narak Romaya temsilci gnderildi. Sonra da Ankara ile ilikisi kesildi.
146

Anlatmaya altm Kadky toplantlarna katlan tannm kim.

selerin gnlk politika ile hi ilikileri yoktu veya kalmamt. Hele
Fevzi Bey ilmi almalarna baladktan sonra siyasetle ilgilenmemeyi
ama edinmi, grt kimseleri de byle bir seime tabi tutmu
tu. Yalnz Cami Beyde, gen denecek bir yata politikadan uzakla
trlm olmasnn burukluu vard ve frsat dtke gemii ac ac
eletirirdi. 1938 yaznda bir gn, Kalamdaki bir sohbet toplantsndan
karken Kadky iskelesine kadar birlikte yrmeyi teklif etmi ve
yol boyunca o srada ilgilendii sosyalizm in olumlu ynlerini anlat
mt.
Cami Bey, 1945de tek parti dzenine kar kan Sabiha ve Zekeriya Sertelin (Tan) gazetesinde yazmaya balamt. Hkmet, bu ya
ynlar ok sert karlan, matbaa nmayiilere yktrlm, birka ay
sonra da Serteller ve Cami Bey tutuklanarak mahkemeye verilmiti.
Drt ay tutuklu kaldktan sonra birer yl ar hapisc mahkm edildi
ler. Cami B eyin ya altm bei getiinden cezasnn iki ay indiril
di. Ancak Yargtay, sz konusu yazlarda su unsuru grmediinden
serbest brakldlar. Bu zgrlk yazarlar yarglayan mahkemenin
bakan Salim Baoldu! (* )
Kadky toplantlarna katlanlar arasnda Ziraati Nesip Bey (Karaay) eski deyimle meclis-r yani konumalaryla meclisi ssleyen
bir kiiydi. Uzun boylu, iri gvdeli, kranta, ulan kvrk bykl, jestle
ri, ses tonu konumaya ok yatknd. Birka Bat dilini iyi bildii gi
bi, Balkan ve Ortadou dillerini ve tabirlerini bir fkraya malzeme ola
cak kadar bilirdi. Herhangi bir konuda konuulurken bir nkte frsat
yakalad m ayak geldi der hemen fkrasn anlatrd.
Nesip Beyin meslei tarm retimiydi. Halkal Ziraat Mektebinin
yksek okul seviyesinde kurulmasnda ve gelimesinde yararl olmu
tu. Sonra eitli grevlerde bulundu. 1902de Rumeli Genel Mfettii
Hseyin Hilmi Paa'nm maiyetinde danman, gizli kurulan ttihad
ve Terakki Cemiyeti yesi, 1909dan sonra Sultan Readn Mabeyincisi,
Veliahd Yusuf zzeddin Efendinin Daire Mdr ve Cumhuriyet dne
minde Tekel'de bir ube mdryd. Bu grevde iken akamlan
galiba be vapuruyla Kadkye dnen Nesip Bey, peinde hayran
lan olduu halde, baalt kamarasnda oturur ve burada fkralann an
latrd. Baz akgz gazeteciler onu dinleyerek yazlarna malzeme bul
maya alrlard. Ama bu yzden bir derginin ba derde girecekti. Bir
(* )

Sabiha enel. Roman Gibi: 307-351.

147

tarihde smet Paa Kabinesinden vekilin ki ilerinde Ali Cenan

Beyin bulunduunu hatrlyorum uzaklatrlmas sebebiyle anlatt
fkray yaynlayan bir mizah dergisinin kapatld sylenirdi.
Acbadem Loncasnm uzun sren ciddi konumalar arasnda, Nesip Beyin bir fkras veya nktesi hi de yadrganmaz, aksine ok din
lendirici olurdu. Mussoininin Habeistana saldrd, kinci Dnya
Sava bulutlarnn kapkara yaklat gnlerde, dnyann gidiini yan
stan u fkray anlatmt:
Dou Anadoluda turneye kan bir Avrupa sirkinin filban, yani
fil oban lr. Yerine adam ararlar, yksek creti duyan Memo bu ie
talip olur. i yapp yapamayaca sorulunca Ben birka yz sn
srp gtryorum, bir hayvann lf m olur? der ama mrnde fi
lin ne kendisini ne resmini grmemitir. Sirke gelip hayvan grnce
arp kalr, bozuntuya vermez. Sirk yola karken, yere melen fi
lin stne biner, glkle tutunur. Hareket ederler. ehir dnda, ky
ls H asoya rastlaynca, onun akn baklar karsnda yle ses
lenir.
Haso! Kye gidince bizim kak dmanna de ki:
Memo binmi almete,
Gidiyor kyamete,
Ya dner, ya dnmez,
Hakkn hell ede!

148

KADIKYDE EDEBYATILAR
Divan airi, Kadkyn zevkini sremedi. stese de sremezdi...
air Nedim, skdarn gezinti yerlerinin safasm kabul etmekle bera
ber, uzakln ileri sryordu:
Firz- skdarn bu'du vardr ehre kim amma
Ann da Hak bu kim inkr olunmaz zevk- seyrn.
X V III. yzyl air ve musikiinaslarndan Fenn Mehmed Dede, Ka
vaklardan Fenerbahe'ye kadar ky semtlerinin isimlerini Divan Edebiyat'nn sz sanatna gre dile getiren b ir manzume yazmtr. s
tanbulun ilk kadsna nisbetle Kad Kariyesi veya Ky ad verilmi
olan semtimize de er adalet dzenine aid birka kelimeden oluan
bir beyit drmt:
E y gnl bolama dvam hemen gamla sr
Kadkynde ayak naibinin payna d!*
Divan Edebiyatnda (zaman) gibi (m ekn) yani yerin de pek ne
mi yoktu. Ama Bat Edebiyat trlerini rnek alarak iir, hikye, tiyat
ro yazm olan Tanzimat Edebiyatlar, yere, yreye nem verecekler
di. Onlarn stanbulda en ok sevdikleri, duygulandklar yer, iki am
lca olabilirdi. amlcay yaadlar, sevdiler ve frsat dtke yazd
lar. Namk Kemal, televizyona da aktarlan Ali Beyin Sergzeti hi
kyesini, bir Bykamlea gezintisi ile balatyordu: Cenb- Hak
diyordu b ir b- hayat yaratmay istemi olsayd, bu hassay Biiykamlca suyuna verirdi.
<*)

Ayak Naibi, ehrin kadsna bal olarak lzumlu blgelerde kadla aid i
leri yerine getiren eriat grevlisi.

149

Bu edebiyat dneminin iki tannm stadnn, Samipaazde Se

zai ve Abdlhak Hamid ailelerinin amlcada grkemli kkleri vard. Sami Paann, Kskldan Selmi Dede trbesine kan yokuun
solunda, hl arsas duran bir kk, Abdlhak Hamid'in mensubu
olduu Hekimba ailesinin de Kkamhcada ilehane mevkiinde
bir kk bulunuyordu. Sami Paamn oullarndan, Hamdullah Sup
hinin babas Suphi Paa da, bugn belediyenin mal olan Kkamlca korusu ile iindeki kklerin sahibiydi. Koru, hl onun adyla
anlmaktadr.
Yurt dnda bulunduklar yllarda Abdlhak Hamid, Sezai Beye
gnderdii mektupta Eminim ki biz amlca safasm ne yeni dnyada
srebiliriz ne eski lemde! diye yazyor, Sezai Bey de verdii cevapta
amlca'da blbl yavrusu dinlediimizi unutmamsn. Ben de o ka
dar unutmadm ki imdi dinleyecek olsam kalbimde belki aks-i sadasn iitirim. Londrann, Parisin operalarndaki musikilerin o Kucaz bize unutturamayacama phe yok! diyordu.
Tanzimat edebiyatlarnn bir sonraki neslinden air ve Diplo
mat Ali Ferruh Bey (1865-1902) hemen bu yzyln banda Kadky ta
rihine girmi bulunuyor. mer Seyfecdinin akibetine uramazsa uzun
sre Kadkyde kalacak. Ali Ferruh, Gen OsmanlIlar Cemiyetinin Ku
rucularndan ve Namk Kemalin ideal arkada Kayazde Read Beyin
(Sonradan Kuds mutasarrf Read Paa) oludur.
stanbulda Mlkiye Mektebini bitirmi, Parisde ayn bran ze
rinde eitim grm, hariciye mesleine girerek Avrupa ehirlerinde
elilik ktipliklerinde bulunduktan sonra 1895de Washington eliliine
atanmt, 1899da OsmanlI Devletine bal bulunan Eulgaristan Prens
liinde Fevkalde Komiserlie getirildi. 1902'de Sofyada ld. Cena
zesi stanbula getirilerek Kadkyde Mahmud Baba mezarlna g
mld. Gsterili bir mezarta ve kitabesi vardr,
Ali Ferruh Bey iyi eitim grm, deerli bir diplomat, bilgili ve
hosohbet bir edebiyatyd. Biri manzum tiyatro olmak zere iir
kitab, ayrca nesir ve eviri eserleri vardr.
Kadkyde Kurbaaldere Caddesinden Gazhaneye giderken sa
da dere kenarndaki yedi sokaa, Tanzimat Edebiyat sonras ile Ede
biyata Cedide arasnda yeralan be edebiyat ve iki nl gazetecinin
ad verilmitir:
Nbizade Nazm (1862-1893), Andelip Esad (1873-1902), Ahmed Ra150

sim (1865-1932), Ali Ferruh (1865-1902), Abdlhalim Memduh (18661904), Ali Ruh (1853-1890), Mahmud Sadk (1860-1930).
Bu isimleri veren kii herhalde edebiyatmz bilen biridir, ama
bu sokaklar grm eden isimlendirmi olacak. Grseydi yapt ie z
lrd. u satrlar yazdm 1984 ylnda bile bu yedi sokak K adkyn
en pis ve bakmsz yollaryd*.
Edebiyat- Cedideciler genellikle Boaziini, Adalar, Yeilky,
Beyolunu sevmi, yazm ve bir ksm kahramanlarm buralarda ya
atmlard. Bu arada (Eyll) rom annn mutsuz ak, Erenkyn ba
l baheli bir kknde geecek, eserin yazar M ehm ed Rauf da son
yllarnda M hrdarda oturacakt.
Edebiyat- Cedideden Cenap ahabeddin, Hseyin Suad, Sleyman
Nazif ve Saffeti Ziya da 1908 M erutiyetinden sonra b ir sre K adkyde
yaadlar. Cenabn oturduu ve yakn yllarda Dii Haan Basrinin
muayenehane olarak kulland Mhrdar C addesinde 62 numaral ka
gir ev bunlar yazarken duruyordu.
Mtareke yllarnda, Altyolaznda emsitap Sokanda Matma
zel Lizanm pansiyonunda oturan Halid Fahri, daha nce Cenap aha
beddin ile Hseyin Suadm b ir sre bu pansiyonda oturduklarn ya
zyor. Hseyin Cahid Y alm n byk kardei air ve doktor Hseyin
Suad (1867-1942) Darlbedayinin kurulu dnem inde tiyatro e ok
ilgilenmi, bu kuruluun tzn hazrlayan kom itede bulunduu gi
bi, ilk ynetim kuruluna seilmi, Mtareke yllarna kadar bata ge
len yneticilerden biri olmutu. Bilindii gibi Darlbedayi 1916da per
desini, Hseyin Suad'm Franszcadan adapte ettii ve (rk Tem el)
adm verdii oyunla aacakt.
Sleyman Nazif (1870-1927), M odanm dar sokaklarndan birinde,
iki katl kk bir evde oturuyordu. M erutiyct'in ilnndan be, alt
ay gemiti. On iki yldr yar srgn yaad Bursa'daki grevinden
alnarak K onyaya atanan Nazif, verilen grevi kabul etmeyerek stan
bula dnmt. O tarihte Edebiyat- Cedidenin eski hamisi Recaizde
E krem Bey, Maarif Nazryd. Nazife, Kabata Lisesi Mdrnn ara
cl ile okulun Edebiyat hocaln teklif etti. Nazif bu ii de isteme
di. Bugnlerde yolda rastlad Ekrem Bey, neden bu grevi istemedi(*)

Bu salalarn yazlmasndan sonraki yllarda, K adky n uzun sre ihmal

edilmi yollarnda hzl bir onarm harekeli balam bulunuyor. Bu arada
ad geen sokaklar da herhalde onarlm olacaktr.

151

ini sorunca, Nazif her zamanki atlganl ile Ben Edebiyat ad al

tnda bir ilmin varlna inanmyorum. nanmadm bir ilmi okut
mak iin de para almaya nefsimde hak grmyorum! cevabm ver
miti. Birden akl bana geldi .Karsndaki yal Maarif Nzn, yllar
ca Edebiyat hocal yapm ve yazd (Talim i Edebiyat) simli ders
kitab ile hrete ulamt. Krd potu tamire alt:
t

Meer ki insan efendimiz gibi, bir taraftan eser meydana geti

rip, bir taraftan okutup retebilecek stn bir gce sahip olabilsin!
Gerekten Nazif, bir edebiyat ders kitabnda, rnekler verilebilece
ine, ama kurallar konamayacana inanyordu.
Byle bir ortamda olacak, Yakup Kadri, Nazifin hayranlarndan
ahabeddin Sleyman tarafndan M odadaki evine gtrlmt. Ka
py aan mntanl bir uak, onlar stadn bulunduu odaya ald. Na
zif, ufack bir masann banda, abajurlu gaz lambasnn nda ka
m kalemle bir eyler yazyordu. Onlar grnce czr czr ileyen ka
lemini hokkaya brakarak ayaa kalkt (*). Uzun boylu, geni omuzlu,
kapkara sakall ve gzleri kor gibi parlayan yaz bir adamd. Kyafe
ti bakmndan bir OsmanlI devlet adamnn resmiliini tayordu. Fe
si kalarnn stne eik, redingotunun dmeleri ise smsk iliklen
miti. Szleri nkte ve cinaslarla dolu olan Nazif, o gn baz dnce
leriyle ki bunlarn arasnda Namk Kemale kar bir k da var
d Yakup Kadriyi artmt.
Cenap ve Nazif 'in, ou zaman birlikte anlan bu iki edebiyatnn
Kadkyde ne kadar oturduklarm bilmiyoruz. Ama onlarn ada,
fakat Ahmed Midhat Efendi ile Muallim Nacinin izinde, Edebiyat-
Cedide yazarlarna kar km, devrin ok verimli bir yazar vard
ki Saltanat ve Cumhuriyet yllarnda Kadkyde oturacak ve bu sem
tin gzelliklerine bal kalacakt. Bu yazar, Ahmed Rasimdi.

O)

152

Kam kalemin gcrdayan sesi, br varihde aire (Sarr-i Hine) adm ver
dii mehur iirini yazdrmt.

AHMED RASM KADIKYDE

K adkyde yaam ve bu semte mal olm u yazarlarmzn heyke
lini dikmek gerkse bu ilgiye nce Ahmed Rasim (1865-1932) hak kaza
nr. nk o, stad Ahmed Mithat Efendi gibi, eskilerin (havas) de
dikleri zamann st dzeydeki kiileri iin deil, (avam ) halk iin yaz
mtr. Halk uyarmak, okum aya altrmak iin, okul kitabndan ta
rihe, gazete makalesinden, mizahtan, rom ana kadar yazm, o k say
da eser vermitir. stad Ahmed Midhat Efendi ve ada Edebiyat-
Cedide yazarlar, yalnz kalemleri ile geinemedikleri ve ounlukla
devlet kapsna balandklar halde o her trl yoksulluu gze alarak
ve yoksul yaayarak yalnz kalemi ile geinmitir. stibdat devrinin ve
sonra baskl M erutiyetin hafiyelerine, sansrne, her an tutuklan
ma tehlikesine katlanarak yazmtr. Kendi azndan dinleyelim:
Rahmetli eim, iini ektikten sonra dedi ki:
Dn sabah ekm eki de veresiye veremeyeceini syledi!
Zaten beklediim szlerden olduu iin nem sem ez gibi davran
mak istedim. Zavall syleniyordu.
Sebep olan sebepsiz kalsn!
ay nce, Matbuat Mdr Hfz Bey beni arm Bundan
byle gazetelerde muharrirlik edem iyeceksin! demiti. Kitaplardan
da m it kalmamt. Sansr, benim gibi mimlenmi yazarlarn kitap
larm incelem eden Baslamaz hkm ile geri eviriyordu. Bu sebep
ten ben de isizler snfna katlmtm. Galatada o zaman J o r jun
dkkn diye tannm bir ngiliz bakkaliyesinden veresiye alyordum.
B akrkyde oturduum iin belli bal dncem yol parasyd. Y ok
sulluk iyiden iyiye boynum a sarlm, be alt candan oluan ailemi
boarcasm a saldryordu. stifim i bozm adan dedim ki:
153

 Cebime bak, ka para var?

Bakt. 130 para km.
Yz para sende kalsn, iki okka ekmek alrsn!
Eim akn, akn bana bakyordu:
Daba sabah olmad.
yi ya, serinlikte giderim!
Yaya m gideceksin?
Otuz para ile trene binilir mi?
Bir taraftan giyindim. Zavallnn gzyalar arasnda evden k
tm. afak yeni skyordu. Bakrkynn Basmahane Caddesini tut.
turdum.
Yryerek Galatada Jorjun dkknna gitmeyi, veresiye gda
maddesi ile bir mecidiye bor almay kafasna koymutu. Basmahane'yi getii srada gne domu, trene binecekler yola dklmt.
Gzkmemek iin bir aacn ardna sakland. Sonra Kazlemeye
kadar yrd. Bir kahvede oturarak cebindeki otuz parann te biri
ile bir kahve iti. Narlkapdan Yedikule tramvay yolunu tuttu. Langay da geerek Valide Camii yanndan Mehmedpaa yokuunu tr
manmaya balad. Scaklk gittike artyordu. ehzadeba karakolu
nnden Kkkovaclara, Krkemeye, oradan da Zeyrek Yokuu
ile Unkapan kprsne ulat. Cebindeki iki onluktan biri ile kpr
parasn vererek ememeydamna geldi, yorulmutu. ncelikle Jorj
un dkknna varmak istedii iin etrafna bile bakmyordu. Sonun
da Tnelin nne geldi. Sola sapar sapmaz eyvah! dedi. Gnlerden
pazar olduunu orada hatrlamt. Jorj kapalyd... Ahmed Rasim
mesleinin her acsn ekecekti, ekti de. Ta ki Atatrkn ilgisi ile
milletvekili seildii zaman ac bir glle Ekmein aslan aznda ol
duunu imdi anladm diyecekti.
18 yanda yetimlerin kutsal okulu Dariiafakay bitirmi, bu
okulun mezunlar iin geleneksel geim kaps olan Posta ve Telgraf
daresine ktip olarak girmiti. Gznde memurluun hibir maka
m yoktu. Az sonra iinden ayrlarak yaz hayatna atlm, kalemiyle
eski stanbulun kk yzyllara dayanan sosyal hayatnn yzlerce
tablosunu, zamann yok etmesinden kurtararak bugne brakmt.
Ahmed Rasimin genlik yllarnda Bakrkyde oturduunu ve
bulamadmz bir tarihde Kadky'e yerletiini biliyoruz. Kadky'
154

n hangi semtlerinde oturmutu? Benim iin nemli olan bu sorunun

cevabnn, aratrmalardan sonra verilebileceim sanyorum. Gazete
lere yazd fkralarda, Bakrky veya Kadky iin (Bizim K y) de
yip geiyor. Sz arasnda Kadkyn bir semtine, ya da kahvesine,
gazinosuna deindii oluyor. Burada nemli bir zellii var Rasimin,
birok D ou lu rindler, BatI sanatlar gibi zgrlne ok bal
bir insan olduundan zaman zaman evinden, ailesinden uzaklaarak
bir pansiyona yerletiini veya Papaznbamdaki kulbe gibi olur o l
maz bir yere cann attm gryoruz. Nitekim bir tarihde Haydar
paada, herhalde Yeldeirmeninde b ir Musevinin pansiyonuna yer
lemi, sonra Bektai babalarndan yakn dostu Nuri Mahf Baba ile
Kudili'nde Sepeti Soka'nda Karabet Aann evinde bir kat tut
mu, burada gecelerce iki lemleri dzenlemitir. Ahmed Rasim ok
gen yata ikiye balamt. Bunu gren ve zlen annesi, ailenin b
yklerinden Zhd Efendiye bavurarak, olunu ikiden kurtarmak
iin t vermesini rica etti. Rasim in bu tutkudan kolay kolay vaz
gemeyeceini anlayan Zhd Efendi, ona u d vermiti:
Ne zaman rak kadehini eline alsan, iinden aman Allahm be
ni rezil etme diyecek ve ondan sonra ieceksin!
m r boyu ien Rasim, hu d tutarak eski rindlerin iki da
bna bal kalm sarholuun anormalliklerine dmedii gibi, bir
yazsnda sarhotan nefret ettiini belirtmitir. Bir ankete verdii ce
vapta Okumakta da, yazmakta da dikkat, birinci klavuzumdur. Okur
ken yazarken sarholuk veren bir madde kullanmaya kesinlikle almammdr. Bir halde ki azma bir iki yudum iki aldktan sonra
mektup bile yazamam diyor.
Rasim, matbaa k Kadkye dnerken yle bir rota tuttur
mutu. nce Karakyde zamann birok yazarlarnn ura olan
Cenyoda birka kadeh parlattktan sonra vapura biner, Kadkyde
vefal dostu M ardikde veya Kara M ioda, Kadifelide ya da mevsimi
ne gre Hasrcnn Galipde, bazen de Kalamda Vasil veya T od ori
de kafay bulurdu. Ama Kadkyde srekli iki yere bal kalmt: Papazmba ve ifa gazinosu.
Papazmba, viraneye dnmeden K adkyn ok ilgi eken bir
bahesi olmalyd. Bugn Kzltoprakdan Kadkye giderken, Fener
bahe Stadmn arkasna rastlayan hol aal bir park grntsn
deydi. Cumhuriyetin ilk ylnda daym gtrmt bir gn. Bozul
mu tarhlar arasndaki kk yollar ve her cinsten sk aalar, vak155

tiyle zenle dzenlenmi bir yer olduunu belli ediyordu. Cumhuriyetden nceki yllarda burada stanbul'un itibarl bir gazinosu ileti
liyordu. Ulunaym o yllara aid yle bir ansn dinlemitim:
Refi Cevad, bir gn Sabah gazetesinin nl patronu Mihran Efendinin odasnda oturmu, gryorlar. Bir ara kapnn nnde, gar
son klkl bir adam belirir. Mihran, adam grrse de aldrmaz, adam
da ieriye girmeye cesaret edemez. Bylece bir yarm saat geerse de
Mihran aldrmadan grmeyi srdrr. Ama sonunda insafa gelen
patronun iareti zerine odaya girerek elindeki bo sigara paketini
uzatr. Paketin arkasndaki bir iki satr yazy okuyan Mihran, can
sklm halde, masann gznden kard iki altn adama verir,
gnderir. Cimrilii ile mehur patronun okumas iin Ulunaya uzat
t paketin arkasnda unlar yazldr: Fapazmbanda rehindeyim.
ki altn gnder. Ahmed Rasim.
Ulunay, o zaman iin az para olmayan iki altm, garsona nasl
emanet ettiini sorunca Mihran Bu, adamn kanc gelii der.
Sava yllar Papazn ban da bozup gemiti. Mtareke'nin ka
ranlk gnlerinde Rasim, dman askerlerinin ve onlara uaklk eden
lerin, hor, hakir grmesinden kurtulmak iin iki kk ocuunu da
alarak bu bahedeki bir kulbeye snmt. Der ki:
Ben esir, yurdun btn paralar esir yaadmz gnlerdeydi.
lkbahar gelmi, gller am, blbller akyor... Ne o tabiat da m
dmanlarla birlemi sslenip bezenerek gsterilerde bulunuyor? Bu
gece sabaha kadar uyuyamadm. Cemiyetten kaarak yaadm Papaznbahesindeki, bir odasnn yerden birbuuk arn yksekliin
deki tek penceresi nnde dirseim kk bir yaz masasnn zeri,
ne dayal duruyordum. ki kk ocuum arka taraftaki yataklarn
da uyuyorlard. Ben bir eyler dnyordum. Neler? Dnme g
cm meydan bo bulmu a! Zpzp ta gibi sekip uzaklayordu. G
ne ilk nlarn serince, bahenin akl tal yollar, eskiden pileri
ni ayklayp dallarn budadm gl fidanlar, kenarlarm dzelttiimiek gbekleri grnmeye balad. Bir saatten beri iki servi zerinde
aklayan bahenin zkirbas* baba blbl de sesini kesti. Btn
skntlar bir araya gelmitik...
ifa kahvesi veya gazinosu, Rasimin Kadkydeki son yllarna
kadar sevdii, bal kald bir dinlenme ve dnme yeri olmutu.
(*)

156

Zkirba, eskiden tekkelerde zikir ve lhileri ynetmekle grevli dervi.

Saint-Joseph Lisesinin nnden Yourtuya inerken sa kolda, kalam koyuna bakan yamata bulunuyordu.
Halid Fahrinin anlattna gre, kahveyi Yervant adnda yalca
bir Ermeni iletiyordu. Ahmed Rasimin sadk ve candan adam olan
Yervant, belki bu alkanlkla bahesine gelen gen yazarlara da ilgi
gsterirdi. Rasim, akamlar gelir, ta dipte tenha bir kede, Yervant
m getirdii zel koltuuna yerleerek, Kalam Koyunu seyre dalar
d. Tandklar hayalini datmamak iin yanma sokulmazlard.
Halid Fahrinin edebiyat arkadalarndan biri, kahvecinin her
akam glkle tad Rasimin koltuunu, Molierein berber dk
knnda iine gmlp saatlerce hayale dald lmnden sonra
Comedie Franaise Mtizesine kaldrlan koltua benzetmi ve Fa
ruk Nafiz bu konuda ho bir fkra yazmt.
Rasim Merhum, 1926da yazd bir fkrada ifa Kahvesine yle
deiniyor:
Birka yldan beri yazlar hemen her gn, ilk ve son baharlarda
uygun havalarda kyn vaktiyle (Ktibin Ba) denirken imdi bir
hastahane adndan dolay (ifa) denilen Kalam K oyuna bakan yk
sek sahiline gidip oturur, ounlukla tenha olduu iin okur, yazar,
arada bir akar, baknr, elenir ve dinlenirim. Buray pek severim.
Bence buras insan ehirin her trl grntlerinden doygun-- klar.
Deniz var, biraz ekkin oturuldu mu gl var, kurbaaldere var, Fe
ner Burnu var, yarm ada, dil var, tren kardan geer, otom obil bu
raya da gelir, sandal, yelkenli, vapur gz nnde, yazn deniz hamam
lar grltleri, mehtaplarda saz zlemleri, sarholarn naralar, hey
heyleri duyulur. Szn ksas var olu var!
Ahmed Rasim, ifada tek bana hayale dalmakla kalmaz, bazen
zamannn saz ve ses ustalaryla ahenkli toplantlar yapard. Bu saz
lemlerine katlm olan Muharrem Giray Bey unlar anlatyor:
Ahmed Rasim Bey mehtap zamanlar hemen her gece sular ka
rarmadan, elinde antasyla buraya gelir ve bahenin kiracs Yervant,(*)
(*)

Yukardaki pasaj, Ahmed Rasimin dili rastgele deitirilerek yeniden bas

trlm bir kitabndan aldm. stad, (doygun) yerine hangi kelimeyi kullan
mt? Ahmed Rasim, Hseyin Rahmi gibi mizah eilimli yazarlarmzn bir
ok kelimelerinde bir nkte, bir im gizlidir. Deitirirsek yazarn esprisi
yok olur gider. Yaplacak i, islenilen kelimenin varsa Trke karlm say
fa altnda belirtmektir.

157

stad elinden antasn alarak karlar ve sakz aacnn altnda ev

velce hazrlad masasna gtrrd. antasn aan stad, iinden
krpe salatalk, taze domates, ince yeil biber, beyaz peynir, sakz leb
lebisi, biraz da mevsim meyvesi karr, bunlardan soutacaklarn
Yervantm kova ile getirdii buzun iine rak iesiyle birlikte koydururdu. Mezeleri kendi eliyle hazrlarken yava yava masa erkn da
skn etmeye balard. Bata d Nevres olmak zere Kemani Ne'et,
Tanbur Fuad, Tanburac Osman Pehlivan gibi saz stadlan ve Kayark Hsameddin, Topal Necmi Beyler gibi ses sanatlar da bu mey
lemine katlmak zere masa bana toplanrlard. Mezeler tamamla
narak, masa stadn zevkine gre donatldktan sonra, ilk yudum
lar sala iilir ve sazlarn akordu balard. lk sylenen eser, stad'
m bestelerinden biri olurdu. Ahmed Rasimin gfte ve besteleri ken
dinden olmak zere, altmtan fazla eseri vard. Bunlardan sekiz, on
arksn tercih eder, Nihavend makamndan (Dk zlfn mehtap tu
tulsun) ve Szink makamndan (Pek revdr sevdiim ettiklerin)
gfteli arklar pek sever ve tekrarlatrdm.
1950 ylnda mehtapl bir yaz gecesi, skdar Musik Cemiyeti
nden Fethi Tur ve o zamanki gen Besteci Arif Sami Tokerle ifa Gazinosunun henz aparUman yaplmam bo arsasna gitmitik. Fet
hi ve Sami, stadn iki, arksn yksek sesle okudular. Herhalde
stadn ruhu ad olmutur, ama ifa, eski ifa deildi artk!(*)

(*)

158

Yakn tarihimiz. Cild 3, Sayfa 117.

HSN NAHD HAYDARPAA'DA

Y eldeirm en inden H aydarpaa ayrna inen T alhayr S oka
nn alt sa kesinde kk, m im arisi bakm ndan bize yabanc gelen
bir kagir ev vard. ngiliz kasabalarndaki k k krm z dam l yap
lar hatrlatan bu evde, Fecr-i li'nin ak airi Tahsin N ahid (18871919) oturm utu. airin annesine aid olan evin yerinde, bugn b ir
apartm an bulunm aktadr. E ski bir gelenee gre airler yaynladk
lar iirin altnda, nerede ve hangi tarilde yazdklarn belirtirlerdi.
Tahsin N ahid'n 1910da Fecr-i ti topluluunun ikinci kitab olarak
yaynlad Rul-i B ikayd isim li eserindeki iirlerinde sem t olarak H ay
darpaa ve Caalolu isim leri gem ektedir. airin b abas A saf B ey
Caalolu'nda M ollagrni S ok andaki kona, sonradan Vatan Ga
zetesinin m atbaa ve idarehanesi olacakt.
H ali vakti yerinde b ir kii olan A saf B ey krk yanda lm t.
Tahsin N ahid Galatasaray Lisesinde oku du . Duygulu, gzel huylu,
u fak tefek, fakat salkl ve sportm en b ir genti. Lisede iken b irbirin
den fark l iki eye ilgi gsterecekti: iir ve Futbol,
iirde T evfik Fikret ve ada Fransz E debiyatnn etkisinde kal
m t. lk genlik yllarnda yazd iirleri, 1908den son ra stan bu lda
kan R esim li Kitap, Muhit, Aiyan gibi dergilerde yaynlayacak ve
Servet-i Fnun D ergisinde biraraya gelen Fecr-i ti yazarlarna kat
lacakt. iirlerinde genellikle ak dile getiren Tahsin N ahid, ou
adapte piyeslerinde daha baarl saylm t.
F u tbol m erakm a gelince, lise arkada air E m in B lend (18861942) ile 1908 M erutiyeti'nden sonra Galatasaray b irin ci takm nda
oynayacakt. Asl ad Haan Tahsin olan b u duygulu ve rom an tik gen,
karlksz kalm b ir akn etkisiyle (N ah id) adm alacakt. Caalolu nda kom ular G m rk M d rlerin d en T evfik B eyin aydn ve
gzel kz vard. B unlardan H adiye D arlm ullim atda (K z retm en
O ku lu ), Nahide de Notre-Dam e de S io n da ok u yordu . Tahsin ve kar
dei N e'et, bu k om u evine sk girip karlard. Tahsin gibi ar ro159

mantik bir gencin, sarn, yeil gzl, gzel bir kz olan Nahideye
tutulmamas mmkn deildi. Ancak akna karlk grmeyecek ve
gnln elde edemedii gen kzn adna sahip karak yazlarm (Tah
sin Nahid) diye imzalayacakt. Tahsin Nahidin, bu kzkardelerden
Hadiye Hanmla da tiyatro tarihimizi ilgilendiren bir arkadal oldu.
1908 Merutiyeti iln edilince birden basn gibi tiyatro da n plana
gemi, istibdat dnemini lanetleyen oyunlar, halk cokunlukla izle
mitir. Bu oyunlardan biri olarak Ruhsan Nevvre ve Tahsin Nahid
isimlerini tayan Jn Trk piyesi, 2 Ekim 1908de sahneye konmu,
byk ilgi grmt. Ruhsan Nevvre, o tarihte 24 yanda bir gen
kz olan Hadiyeden bakas deildi ve bir yl sonra gazeteci Talha
Ebzziya ile evlenecekti. Bu evlilikten doan Ziyad Ebzziya Jn Trk
oyununun annesi tarafndan yazldn, ancak sahnelenmesi iin aile
dostu Tahsin Nahidin adndan istifade edildiini belirtmektedir.
Tahsin Nahidin byk ak Nahide, uzun sren verem hastaln
dan sonra 1915'de lecek, ama airin ak maceralar srecekti. iirle
rinde artk Bykada ilham kayna olacak ve (Ada airi) diye anla
cakt.
1908'den nce Caalolu'nda yazp, sonradan Hamdullah Suphiye
ithaf ederek yaynlad (Serb- Mstakbel) balkl iki uzun man
zumesinde, Bykadada geecek mutlu gnlerinin gerek hayalini
grr gibi olmutu:
Karl fakat mehtapl bir k gecesi, gen kadn scak odasnda,
eine roman okurken, kk ocuklar yerde bebeiyle oynuyordu.
Bu kk aile kimdir? sorusuna, yine air cevap verecekti:
Biri sensin biri ben, ah biri de her ikimiz,
Bu hayaldir, bu hayaltm takdis ediniz.
Bu hayal, ayn mizansenle, alt, yedi yl sonra gerekleecekti. B
ykadada Maden Yolunda kkleri bulunan Cemal Bey isimli zen
gin bir zatn kz efika Hammla bir sre sevitikten sonra evlendi
ler. Hukuku bitirmi olan Tahsin Nahidin Birinci Dnya Sava yl
larnda iyi bir grevi, igveyi girdii kkn zengin bir hayat dzeni
vard. O ktlklar, yokluklarla dolu sava yllarnda, konuksever air
ve Ei, Yahya Kemal, Yakup Kadri gibi edebiyatlar ve baka dost
larn kklerinde gnlerce misafir edebiliyorlard. Yakup Kadri di
yor ki:
O zamanlarn en gzelini, en evklisini, en etaretlisini dostlar
mz Tahsin Nahidle einin konukseverlii sayesinde, bize Bykada
160

da yaamak nasip olmutur. nk onlarm Madendeki evi hepimizin

toplant yeri ve cazibe merkeziydi. Tahsin Nahid her eyden nce,
Adalar, Ada amlklar, Ada mehtaplar airi olarak tannm, hanm
ise Bykadada doup yetimiti ve diyebilirim ki, bize Ada'nn g
zelliklerini reten, sevdiren onlar olmutu.
Yakup Kadrinin bu anlarndan, Bykadada Nizamdan geen
amlkb bir yola, klar Yolu adn Tahsin Nahidin verdiini, Eskiba isimli yerin de Yahya Kemalin mehur iirinden sonra Viranba diye anldn reniyoruz.
Tahsin Nahidle einin nce, Asal adn verdikleri bir oullar do
mu, az yaamt. Ardndan kzlar Mina Gnmzn deerli ngi
liz Edebiyat Profesr Mina Urgan dnyaya geldi Birka ay son
ra efika Hanm vereme tutuldu. Tedavi iin gnderildii Davosta
iki yl kaldktan sonra salna kavuarak stanbula dnmt. Sa
va sona ermi, meum Mtareke devri balamt. Duygulu air ve
eski futbolcu Tahsin Nahid, on be gn sren bir boaz hastalndan
kurtulamyarak 32 yanda lecekti. Beklenmedik lm haberi onu ta
nyanlar ok zm ve etkilemiti. zntnn bata gelen sebebi, a
irin gzel huylu, geimli, dost bir insan oluuydu. Halid Fahri diyor
ki Tahsin Nahid'i neden bu kadar severdik? nk tam mnsyla
samim, asil ruhlu insand. Hayatnda hibir arpk taraf yoktu.
lmnden nceki gnlerde, Darlbedayide (Rakibe) isimli bir
adaptasyonu prova ediliyordu. Ba rolleri Eliza Binemeciyan ve Raid
Rza oynayacakt. Eliza, felket haberini nasl aldn yle belirt
miti:
Telefonda heyecanl bir ses, Tahsin Nahid vefat etti dedii za
man, byk bir hayret iinde yalan! diye barabilmitim. imdi
gzyalarmla dnyorum. Oyunun ilk gecesi ok baarl olmu,
ama Tahsinin dostlar da o kadar ac ekmilerdi. Birinci perde so
nunda, Halid Fahri dp baylacakt. Falih Rfk Tahsinin vefasn
ve dostluunu grmeyenler ne byk bir mutluluktan mahrum kald
lar diye yazmt vc bir yl sonra airin dul eiyle evlenecekti.
Tahsin Nahid'in yeil gzl sevgilisi iin yazd ve Muhlis Sabahaddinin Nihavend makamndan besteledii iir, yllardan beri unu
tulmayan arklarmz arasnda yer almtr:
yl beni sevdann ipek salar sard,
Hummal bam gsnn stnde yanard,
Bir ift iri, sevdal, yeil gzleri vard,
Kirpiklerinin glgesi ta kalbe dolard.
161

EDEBYATILARIN KADIKY'E AKINI

stanbulun kahrl Mtareke yllar diyebileceimiz 1918-1922 d
neminde bu ehirde yaayan edebiyatlarn nlleri Kadkye yerle
mi bulunuyordu. Atmed Rasim, Faruk Nafiz, Refik Halid, Fahri Ce
lal gibi nceden bu semtde oturanlardan baka, ksa veya uzun bir s
re iin Kadkye yerletiini rendiimiz yazarlar unlard:
mer Seyfeddin, Ahmed Haini, Yakup Kadri, Yahya Kemal, Ha
lid Fahri, Read Nuri, Salih Zeki, Mahmud Yesari, Ali Naci, Haini
Nahid, Cemil Sena. Bunlardan baka Nazm Hikmet, Suad Dervi gibi
yeni adlan duyulanlar da bu dnemde Kadkyde oturuyorlard. Ara
larnda bir sohbet grubu oluturan Halid Fahri, Faruk Nafiz, Fahri
Cell, Salih Zeki sk sk bir araya geliyor, bazen Ahmed Haini, mer
Seyfeddin, Yusu Ziya da onlara katlyordu. Kadkyde geen bu yl
lara aid gzel anlar bulunan Halid Fahri diyor ki:
O tarihde Kadky aa yukar bir airler beldesi olmutu. Hep
si de arkadalarm, sevdiklerim, her gn Bbli Yokuu'nda ve mec
mua idarehanelerinde karlap saatlerce sohbet ettiklerimdi. imdi
akamlarmz da beraber geirmekle, beraber gezmeye, beraber yaz
maya, hatta Moda ve ifa kylarnda sk sk rastladmz gzellere
beraber k olmaya balamtk.
Ancak bu gen edebiyatlarn ortak ve aresiz bir dertleri vard:
Paraszlk!
Bu esere, bir tarih kitab havas vermemek kararyla balamtm.
Ama ele aldm devrin ilk yars olan (1900-1925) dnemi, mpara
torluun dalmasndan Cumhuriyetin douuna kadar byk olay
larla doludur ve o gnn insanlarn bu olaylarn etkilerinden soyut
lamak mmkn deildir. Sava yenilgilerle sona ererken, kntle
rin bir nemlisi de ekonomi alannda grlecekti. Altm para esasnn
162

yrrlkte olduu bu dnemin byk ksmnda, gnlk ihtiya mad

delerinin fiyatlar, 1 lirann yzde biri olan (kuru) ve 1 kuruun
krkta biri (Para) birimleriyle llyordu. Birinci Dnya Sava iin
de kd para baslm ve bu paralarn karlnn savatan iki yl
sonra altn olarak denecei Dyn-u Umumiye Meclisi Bakan H
seyin Cahidin imzasyla iln edilmiti. OsmanlI Devleti, savaa gir
meden nce 1914 yaznda balca ihtiya maddelerinin fiyatlar yleydi:
Okka (1,282 kilo) olarak, ekmek 72 para, eker (ithal mal) 3 ku
ru, pirin, makarna 3 kuru, patates 1 kuru, fasulye 1 kuru, zey
tinya 8-9 kuru, tereya 10 kuru, koyun eti 7 kuru, kahve 12 ku
ru, sabun 7 kuru, gazya 60 para, yumurta tanesi 20 para, odun e
kisi 35 kuru. Duyn- Umumiye Idaresinin istatistiine gre, bu tarihde stanbulda bir kiinin aylk yiyecek masraf 149 kuru, 30 pa
ra tutuyordu. Bu hesaba ylda iki elbise iin 600, iki ayakkab iin 180
kuru eklenince kiinin yllk yiyecek, giyecek ve yakacak masraf tu
tarnn bir aya den miktar (285 kuru, 10 para)dr.
Sava, yenilgiden nce fiyat artlarn getirmiti. Maliye Nazr
Cavid Bey, 1918 ylnn bte nutkunda Altn ve eya fiyatlarnn yk
selii eitli blgelere gre deimektedir. diyordu Altn % 160 ile
% 400 arasnda, ortalama % 250 artmtr. Genel fiyat art ise 1917
ylnn, Mays aymda Edirne'de c/o 443 Sivasda % 3042 ve btn yurt
ta ortalama % 1231dir. Balca besin maddelerinin fiyatlar da (ok
ka olarak) buday 38, pirin 90, fasulye 65, zm 55, eker 215, sa
deya 250, zeytinya 135, gazya 62, yumurta tanesi 4 kuru olmutu.
Fiyatlarn o tarihe kadar ykselmesinden, bugnk hretiyle
enflasyondan dargelirliler dizisinin memurlarla iiler arasndaki hal
kas yazarlar ok etkilenmiti. Cenap ahabeddinin (Renpern- Ka
lem) yani kalem rgatlar adn verdii yazarlarn yakm zamanlara ka
dar hibir geim gvencesi yoktu. Baka kapdan, genellikle devlet
ten az ok bir geliri bulunmuyorsa, Bbli Yokuunda a kalabilir
di. Mtareke Devrinin mizah airi Halil Nihad, 1921de (Sihm- l
ham) isimli kitabnda toplad manzumelerinde, edebiyatlarn ge
im gln sk sk dile getirecekti.
Bu yllarda edebiyatlarn Kadkyde toplanmasnda paraszln
bir etkisi var myd bilmem? Kadkyde oturan yazarlardan Ahmed
Rasimin durumunu yazmtk. leride ayrntl olarak anlatacamz
gibi, para durumlar sarslan Yakup Kadri ile Yahya Kemal, Karaos163

manolu'nun annesinin Kzltoprak'dak kk evine snmlar ve

yal hanmn mtevazi para yardmndan yararlanmlard. Askerlik
ten terhis edildikten sonra i bulamayan Ahmed Haim, bunalma
dmt. Vakit Gazetesine kk hikyeler yazan mer Seyfeddin,
Patron Hakk Tarkn yaz cretini satr hesab demesi yznden
Aman cancazm, satr ba yapmaktan anam ahyor! diyordu. Bir
zamanlar Kudili Deresi kenarndaki evinde arkadalarm arlayan
Faruk Nafiz ve ailesinin mal durumu da sarslmt. Altyolda ayda
yedi liraya bir pansiyon odas tutan Halid Fahri, yazarlktan baka
retmenlii de olduu halde, Damad Ferid Hkmetleri iki, ay.
da bir aylk verdiinden zor geiniyor, ardaki bir a dkknnda
kamn veresiye doyuruyordu. iddetli geen k mevsiminde hasta
lanp yataa dnce, Pansiyoncu kadnn borca ald bir teneke ga
z yakarak smabilmiti. Halid Fahrinin adn vermedii bir air ar
kada bir gn, Yourtumdaki okula gelmi ve yirmi kuru vapur pa
ras almak iin bir saat beklemiti.
Bu skntl gnlerde en ok air Yusuf Ziya (Orta) sarslm ol
malyd. Babasn kaybettikten sonra yoksulluun acsn eken Bin.
naz airi Baz gnler bo midemi trmalayan bu aclara glmser
dim diyor. 1922de Refik Haldin yurt dna kamasndan sonra ka
panan Ayede yerine, bir mizah gazetesi karmak teklifini alnca bu
i iin gerekli olan en az yz liray bulmak onu ve arkada Orhan Seyfiyi ok yormutu.
stanbulda bu yoksul yazarlarn dnda birka edebiyat var
d ki onlar, hibir ey deimemi gibi Birinci Dnya Savandan n
ceki bolluu yayorlard. Hali vakti yerinde bir ailenin olu olarak
yetien ve nemli grevlerde bulunan Halid Ziya (Uakl!) Yeilkydeki mehur kknde, bir Batl burjuvann lks ve dzenli hayatn
aksatmadan srdrebilmiti.
Halkn vesika ekmei, yani msr koan ve sprge tohumu ile
karn doyurmaya alt o gnlerde iistad haftada bir yapt edebi
yat toplantlarnda gen, yal edebiyatlar arlamaya zen gsterir
di. Anlalyor ki bu toplantlarn sohbet konularndan ok, zengin ay
sofras davetlilerin ilgisini ekerdi.
Yusuf Ziya diyor ki; Birinci katta, pencerelerine yapraklar de
en byk bir odada toplanrdk. Hayal tesi bir ay masas kurulur
du. Fakir mahallelerin sulh gnlerinde bile tanmad, zengin konak
larn artk unutmaya balad dnya nimetlerine kavuurduk bura164

da: ay, st, stl kahve, kakao... sonra peynirlerin her eidi... Re
eller, reeller, reeller... ilek, muz, meneke kokulu fondanlar.,.
Biskviler, Kuruvasanlar, kk lk brekler... yerdik, btn agz
llmzle hayr, hayr almzla yerdik!
Devrin ikinci bir yazar, ttihat ve Terakkinin dikta rejimini sa
vunarak ykselen ve bollua kavuan Hseyin Cahid (Yaln) Beyin
yaants da son derece lkst. Onu da Yusuf Ziyadan dinleyelim:
O mebus oldu, Meclis Bakam oldu, Dinler Vekili oldu ve Bi
rinci Dnya Sava iinde Men-i htikr Komisyonu"' Reisi oldu. Gali
ba yaayanlara kibrit, llere kefen bezi onun imzasyla alnyordu...
Harp iinde Cahidin Sraselvilerdeki evine giden bir muharrir evi bir
peri saray gibi anlatyordu. Aymalarn geniletip uzatt bir koridor
dan getikten sonra, ayaklarnn altnda ince nakl ipek Acem sec
cadeleri, karlkl oturuyorlar. htiyar Balk Yazan, kristal kseden
bir ekerleme alyor, nnde diz km kpeine veriyor! stadn
kpeini ekerleme ile besledii o yllarda, biz insanlar aymz kuru
zmle iiyorduk.
imdi gelelim, ele aldmz dnemde Kadky'de yaam, bu
semti sevmi, vm edebiyat ve sanat adamlarnn bulabildiimiz
kadaryla K adkyde gemi yllarna!

AHMED HAM'N KADIKY SEVGS

Gzleri arzu dolu bir bakla, pencereden grlen arka bahelere
ve uzaktaki masmavi ufka dald, dnd ve nihayet dedi:
Kadky ne gzeldir deil mi? Ben nedense buradan asla ay
rlamam, u levhaya bakn! u aalara, u...
Ahmed Haim lmnden on be gn nce, eiyle kendisini yokla
maya gelen Halid Fahriye byle demiti.
Bu byk airin Kadky sevmesi beni mutlu etmiti. Acaba di
ye dndm, onun bir huzur ve sevgi lkesi olarak dledii O Beidede Kadkyn verdii baz ilhamlar, izlenimler var mdr? Hepsi
hemiredir veyahut yr diye ycelttii kadnlar, Mtareke yllarn
da gen airlerin ifa ve Moda yollarnda izledikleri gzel kadnlara
biraz olsun benzemez miydi? (*)
(* )

Sava iinde, vurgunculuu nlemek amacyla kurulan komisyon.

165

Bu satrlar yazdktan sonra, Hainiin yakm arkada Abdlhak

inasi Hisarm da onun Kadky sevgisini anlatrken O Beldenden sz
ettiini grdm. Evet, O Belde bir yalan yer, hayal lkesiydi, ama
hangi uzak hayal vardr ki iinde yaadmz dnya ve hayata ait bir
ekimin veya tepkinin izleri bulunmasn?
Abdlhak inasi, Haimin Kadky sevgisini Kadky biraz k
mseyerek yle anlatr:
Ahmed Haim, gnn en gzelletii akam ve gurup zamanlannda bir dostun evinde, yahut bir gazinoda bulunduu ve grt
srada birden szn keserek ve boynunu bkerek, vapur vakti gel
di diyordu. Onu byle vapur karmamak kaygsyla dakikalarn he
saplarken ka yz kere grdm. Oyunundan ayrlmay istemeyen bir
ocuk gibi son saniyesine kadar durur, sonra koarak vapura yor
gun argn yetiir, bazen de yetiemez ve fkesinden kzarm bir yz
le Galata'da Cenyo Gazinosunda, sonraki vapuru beklerdi. Bir haki
kat varsa, onm birok kereler gya ister ve teebbs eder gibi oldu
u halde, Kadky ve buradaki apartmann bir trl brakmam
olmasdr. Ahmed Haim, bu tercihinin pek ruh millerini, bana y
le hikye ve tahlil etmiti: O, akamlar yorgun argn ve birok tan
dklarna fkeli, akam zamann drt gzle beklermi. Nihayet za
man olur, Kadky vapuruna binince, sanki terliklerini ve gecelik en
tarisini giymi gibi rahatlar, ferahlk duymaya balarm. Vapur ipek
sular yararak geerken, gya kendisini arkasna takm da bu sula
rn iinden srklyormu gibi ehirin olanca tozlarndan, kirlerinden,
yalanlarndan, zehirlerinden ykandn, kurtulduunu duyarm. s
keleye knca artk edebiyat ve matbuat leminin hummal dedikodu
larndan uzaklam, mahalle arkadalna, asude, sakin, biraz ocuk
a bir muhite erdiine, bir nev O Beldeye kavutuuna kanaat geti
rirmi. Burada bulduu muhit, bu sevdii iklim, belki hakl olarak
tercih ettii bir iptida beeriyet seviyesine inerdi. htiraslarn tu
tuturan ehirle, kendi tasavvur ve tahayyl ettii O Belde arasn
daki buras, nce raf gibi bir yerdi.
Ahmed Haimin Kadky'de severek sk gittii ve halkn aras
na kart bir kahvehane vard. Yakup Kadri'nin skele Caddesinde
Acemin Kahvesi diye tarif ettii bu dkknn yerini tesbit edeme
dim. Kadkyn yabancs olan Abdlhak inasi, ayak atmad bu
kahvehane hakknda yapt hayal yoruma gre, Haimin tabiatm
ve hayatm anlamak iin, birtakm laubali kahvehane arkadalarna
ihtiyac bulunduunu bilmek gerekiyordu. O iirde aklktan nefret
166

ederken kahvede ak konumaktan ekinmiyor olmalyd. Her halde

kahvehane arkadalarnn da onun airliinden haberleri yoktu.
Abdlhak inasi'nin bu tahminleri hi de gereki deildir. Bilin
dii gibi kahvehane halk, her yerde mtecessis ve nsezileri olan kim
selerdir ve aralarna sk sk sokulan kiilerin kimliklerini arar, sorar,
renirler. Sonra edebiyatnn kyde olsun, kentte olsun halkla bera
berlii yazarln balca artlarndan biri saylrken, Haimin bir kah
vehaneye gitmesini yadrgamak hakszlktr.
Badatda doan Ahmed Haim (1384-1933) Galatasaray Lisesini
bitirdikten sonra (1907) stanbul'da birka memurlukta bulunmutu.
1909da zmir Sultanisi Franszca retmenliine atand. Bu ehirde
liseden arkada Yakup Kadri ile buluarak gzel gnler geirmiti.
Birinci Dnya Savanda yedek subay olarak askere alnd. Drt yl
sonra terhis edilince isiz, parasz, hatta mitsiz, Yakup Kadrinin de
yimi ile bir lokma ekmee muhta kalmt. Ailesi Badatdayd. Os
manlI hizmetindeki birok Irakl gibi, Haimin kardei de ngiliz hi
mayesinde kurulan Irak Hkmetinde bir grev alarak gitmiti. Ha
im, gidenlerin adn bile anmyordu. te bu ortamda Kadkye yer
leecek krgn ve karamsar yllarn burada geirecekti.
Kadky'n hangi semtlerinde oturmutu? Bat tarihiliinde n
llerin oturduklar ehir, semt, sokak ve evlere nem verilir, evler
korunur. Bizde byle zahmete katlanlmad gibi, sokak adlar de
itirilip, eski yaplar yktrldmdan gzbebeimiz gibi sevdiimiz bi
rinin salnda nerede oturmu olduunu kolay kolay ya da hi bu
lamayz.
Haim Mtareke dneminde, Abdlhak inasi'ye gnderdii zn
tl bir mektupta ev adresini Haydarpaa, nar Soka 2 Nolu ev
olarak gsteriyor. nar Soka, Haydarpaa-Kadky Rhtm'ndan
Yeldeirmenine kan yokularn soldan birincisidir ve sonradan bi
linmez bir sebeple Rhtm skele Soka ad verilmitir.
Yakup Kadrinin anlarndan, Haimin yine bu skntl gnlerin
de Kudili ayrna yakn bir sokaktaki kk ve harap bir evde
oturduunu reniyoruz. Yakup K adrinin Kadkyn mahallesi say
d bu sokakta Haim, akamlan renk renk yeldirmeler giyinmi, be
yaz bartl hanmlarn krta krta gezilerini seyretmek, geceleri
ise dereden akseden kurbaa seslerinden ruhunu okayan bir melodi
dinleyerek hayallere dalmakla avunuyordu. Daha sonralar, Moda Cad
desine yakn bir pansiyona tamacakt. Halid Fahri, onun Modaya
167

tanmadan epey zaman pansiyon pansiyon dolatn ve her birin

den grltl bir anlamazlkla ayrldn yazar.
H aim , 1920de Sanayi-i Nefise M ektcbinde (Gzel Sanatlar Aka
dem isi) bir retmenlie aranm, bir yl sonra Dyn- Umumiye
daresine girmiti. Bu srada kdam Gazetesinde alan Yakup Kad
ri de Kzltoprakda oturduundan, zm irdeki arkadalk gnlerine ye
niden kavumulard. Haim akamlar iten knca kdam matbaa
sna urar, 18 vapuru ile Kadkye beraber geerlerdi. Bu vapura ye
timenin Haim iin bir zel nemi vard. Bugnlerde tutulduu Kadkyl bir kzla bu vapur knda buluabiliyordu. Hatrlanmal ki o
tarihde ehir hatt vapurlarnda kadnlar ve erkekler ayr kamaralar
da otururlard. Haim sevgilisi ile uzaktan uzaa bakmak frsatm
yakalarsa sevincinden yerinde duramazd:
Azizim -diyordu- ben artk bu kzla evlenmeye karar vermeli
yim. Bundan gzelini, bundan iyisini bulamam!
Yakup Kadri iinden bu kimbilir kanc evlenme karar diyerek
glmserdi.
Sen bylesin! diye krd Haim benim houma giden,
lere mutlaka bir kusur bulur, aklamaktan ekinirsin, zm irde tal
yan kzma tutulduum sralarda, yzme hep bu septik glmsemen
le bakar dururdun!
Hayr, ne o, ne bu! Ben sadece sana gvenemiyorum. nk,
gnl ilerinde ne kadar maymun itahl ve evlenme konusunda ne
kadar ciddiyetsiz olduunu biliyorum.
Yakup Kadri'nin bu k zerine, Haim krebe oyununda ya
kalanan bir ocuk gibi ksks glerdi. Vapur Kadkye varnca her
kesten nce iskelenin k kapsna koar, bir lise rencisi heyeca
nyla kz orada beklerdi. Bulutuktan sonra birlikte yrrlerdi.
Haim, aklarnn en ateli devirlerinde bile sevgilisi ile babaa kal
maktan sklan bir acayip kt. Fakat Haim'in ak maceralar, Ya
kup Kadrinin tahmin ettii gibi, en gelimi dneminde, hatt nikha
yaklalm iken birden kesiliveriyordu. Kadkyl kzla olan ilikisi
de Yakup Kadrinin bulunduu b ir ortamda sona erdi. Kz, bir arka
dann yazlarna hayran olduu Yakup Kadri ile tanmak istediini
sylemi, ama kadn okuyucularyla tanmak konusunda ekingen
olan yazarn isteksiz davranna ramen, Haimin sevgilisi ii oldu
bittiye getirerek bir gn arkada ile birlikte gelmiti. Bu gerekten
168

gzel, zarif, iyi terbiye grm bir kzd ve Haim onun inceliini, ko
numasndaki tatll, kendi sevgilisinin durumu ile karlatrnca
giderek ondan soumu ve yan izmeye balamt.
1921de Yakup Kadri Ankaraya gidecek, K adkyde kalan Haim
arkadann annesinin ve kzkardeinin oturduu Kzltoprakdaki eve
bir sre devam edecekti. Bu arada yeni tant ve deli gibi k ol
duunu syledii bir kzn Aksaraydaki evine, Yakup Kadri'nin an
nesi ve kzkardeini gndererek sz kestirecekti. Nerdeyse nikh gn
belirleniyordu. Haimin gevedii grld. Evlenmekten vazgemiti.
Kz istemeye giden Yakup Kadrinin annesi buna ok zlecekti. Da
ha sonra Haimin aklamasna gre, evlenmeden vazgemesinin ba
lca sebebi, kzn gnn modas olan meyvelerden olumu bir brou
gsne takmasyd. Nedir o gsndeki ey? diye sormutu. Kzca
z arm Pek m oda imdi bu meyveden brolar! diyebilmiti. Fa
kat H aim i yattramam, o gnden sonra aralarna giren soukluk
artmt. Niann bozulduu gnn akam Haim sevincinden bay
ram yapyordu.
Onun Kadkydeki edebiyat arkadalaryla olan ilikileri de za
man zaman bir nkte veya eletirinin yaratt krgnlkla veya belir
li bir sebebe dayanmadan kopar, sonra yine dzelirdi. Evet, Haim
hrnd, atakt ama birer sanat adam olan arkadalarnn ou ha
yat mutsuzluklarla balayan ve sona ermekte olan hu adamn hrn
lklarn balamam, onu bencilliklerinin b ir av sayarak yaralamak
tan ekinmemilerdi. Oysa bu hrnln en byk zararn yine ken
disi ekmiti. Bu gerei, hastal srasnda Yakup Kadri'ye yle
aklayacakt:
Vaktiyle stme saldrmay bir yrtc ku av sanp kah
ramanlk taslayanlar, imdi birer birer yanma sokulup gagam okuyorlar. Ama ben hl mcadelemde devam ediyorum. Kime kar bi
lir misin? Kendime kar! Hem yle bir fke, yle bir nefretle ki ay
nada grdm yzme tkresiye kadar...
Abdlhak inasi bir gn u geree varmt:
Haimi evresi harap etti!
H aim in hrpalad arkadalar arasnda en ok birinin, Yunan
iirler yazar Salih Zekinin (Aktay) ona byk anlay gstererek git
dedii zaman gittiini, gel dedii zaman geldiini renince, Kadkyde sk rastladm bu deryadil adam hayrla andm. Haim Moda Cad169

desine yakm bir pansiyonda oturduu gnlerde, onu sk sk artr,

ma kafas kznca evde olmadn syleterek kapdan geri evirtirdi. be gn sonra bu ileli dostu gznde tter, arar bulur ya da
haber yollar, Salih Zeki de hibir ey olmam gibi gelirdi. Haimin
alt Dyn- Umumiye daresi, Cumhuriyetden sonra kaldrln
ca, OsmanlI Bankasna girmiti. Oysa para ile ilgili ilerden hi, ho
lanmyordu. 1928den sonra retmenlik veya sanat danmanl gibi
geici grevler verilmiti. Cumhuriyettin ilk yllarnda, onu iin iin
zen baz eyler olmutu. Hamdullah Suphi, Yakup Kadri, Ruen E
ref, Falih Rfk gibi okul veya edebiyat arkadalarna Yahya Kemal,
Necmeddin Sadk gibi ada yazarlara milletvekillii, elilik gibi
nemli grevler verilmi, Haim ise hep sradan ilere srlmt.
Bundan duyduu, fakat aa vurmad znty, bir gn yakn bir
dostuna sr verir gibi sylemiti.
Haim, Kadkyde son olarak Bahariye Caddesinde 72 nolu ve
katl kk Belv apartmammn birinci katnda oturmu ve burada
gzlerini hayata kapamt. Haimin Kadky sevgisini yadrgayan Abdlhak inasi, Belv apartman adn duyunca ili veya Makadaki
konforlu apartmanlar gibi bir ey sanm ama U katl binay ilk gr
d gn dt aknl, biraz kabaca aa vurmutu:
Dostum bana konforlu, harikulade bir keden bahsetmiti. a
irin hayallerine nasl cennetler douveriyor! Dar, ticar ar yollarn
dan geerek bir hayli gittikten sonra bu, apartmandan ziyade eski
bir eve benzeyen katl bir binann sokak kapsndan geip zemin
kat kapsn aldk. Alak, loa bir sofa. Arka tarafta bir ev avlusunu
andran kk bir baheye nazr iki oda. n tarafta kapnn yannda
sokaa bakan nc bir kk odadan ibaret bir apartman kat, her
manzaradan mahrum, emsali stanbulda binlerce ve yzbinlerce bu
lunan kk, eski ev veya apartmanlardan biriydi.
Tanzimat dneminde, lgnca da borlanma yllarnn Boazii
yallar ve amlca kklerindeki grkemli hayatm anlatan Abdlhak
inasi iin, Bahariye Caddesindeki bu kk kagir evin odasna
tklmak ve sonra konfordan sz etmek gln olabilirdi. Kaimin
mrn para darl iinde geirdiini iyi bilen bir eski arkadann,
aadaki satrlar yazmam olmasn gnl isterdi:(*)
(*)

170

1930larda Kadkyn malm arsndan baka ticari grntl sokaklar

yoktu. Abdlhak inasi, herhalde Serasker Sokandan karak Bahariyeye
girmi olacak.

Zavall bu yal ocuk, hl salam bir muhakemeye varmayarak

o zamana kadar geirdii sadelik hayat iinde ihtimal ki bir karyola
s bile bulunmayan bir odann yoksul halini bir nevi lks telkki ede
biliyordu. Halbuki insan stanbul gibi bir ehirde oturunca denize ve
geni bir ufka bakan penceresinden istifade edebilmesi lzm gelmez
mi? (Abdlhak inasi Hisar, Ahmed Haim Yahyo, Kemle Veda,
s. 72.)
Ecel, Haimi bbreklerinden yakalam ve ona uzun srecek bir
hastalk veya lm bekleme sresi tanmt. lmnden birka yl
nce sazl szl, yemekli bir dost meclisinde arkadalarndan birine,
adeta ayp syler gibi Hastaym, ok ar hastaym, doktorlar ancak
birka yl yaayabileceimi sylediler demiti. Evet, yerli yabanc
doktorlar, i hayatnda bile saylardan nefret eden bu aire, kendileri
ne zg bir doruculukla ka yl yaayacan nceden haber veriyor,
yerli hekimler on iki ay derken, yabanc uzmanlar bunu dokuz aya
indiriyorlard. Doktor akimca bu ateten saylar, lm deil de ya
anacak zaman belirttiinden hastann rahatlamas gerekirdi.
Dostlan, durumu devlet byklerine duyurdular. Tedavisi iin
Frankfurta gnderildi. Bu yolculuun tek olumlu sonucu, seyahatle
ilgili eseri oldu. Artk evinde giderek artan krizlerini sabrla karla
yarak lm bekliyordu. Yakup Kadrinin son kez yoklamaya gittii
gn, iddetli bir kriz geirmiti. Dairenin arkasndaki kk baheden
ayn doduu grnyordu. Yakup Kadri, i'r-i Kamer airim belki
teselli ederim midiyle:
Bak! -demiti- u gzel manzaraya...
Haim ban pencereden yana evirmeye gerek duymadan,
Ah Yakupcuum brak! cevabn vermiti o manzara de
diin ey, imdi bana yalnz strap veriyor.
3 Haziran 1933 gn, bir kerevete benzer sedir zerindeki yatan
dan frlarcasna kalkm ve sonra, yeniden oraya devrilip kalmt.
Cenazesi Kadkyden kaldrlarak Eypde topraa verildi. Yakup
Kadri diyor ki:
stanbula hele Kadkye her uraymda gzlerim daima Ha
im i arar. Nereye baksam, kimi grsem onun eksikliini hissederim.
Birlikte seyrettiimiz tabiat, birlikte dile getirdiimiz manzaralar, on
suz bana bir ey sylemez ve ne iim var diyeceim gelir: Bu snen,
glgelenen dnyada!
171

YAKUP KADR KADIKYDE

Kahirede doan ve 1908de ailesiyle stanbula gelen Yakup Kad
ri Karaosmanolunun (1889-1974) bu ehirde geen hayatnda, Kad
kyn unutamad bir yeri vardr.
Merutiyetden sonra Karaosmanolu ailesinin baz yeleri Kad
kye yerlemi, bu arada Yakup K adrinin annesi kbal Hanm, Kzltoprakda etraf tahta parmaklkla evrili bakm sz bir bahe orta
sndaki kk bir eve tanmt.
Bbli baskn ile iktidara elkoyan ttihad ve Terakki Frkasnn
1912-1914 yllarnda, muhalifler ve aydnlar zerindeki basks giderek
arttndan, paras olan ve yolunu bulan baz aydnlar lkeden uzak
lamlard. Giderek geim artlan da gletiinden Yakup Kadri,
arkada Yahya K em ali alarak annesinin Kzltoprakdaki kk evi
ne snmak zorunda kalmt. Yahya Kem alin ii ve geliri yoktu. Yakupun yazd hikyeler karl kdam" d an ald ayda 3-4 liraya,
annesinin yapt kk yardm eklenince, iki arkadan ancak sigara,
vapur paras gibi basit ihtiyalar* karlanm oluyordu.
Bu tarihde yirm i be yanda olan Yakup Kadri'nin b ir romantik
ve edebi ura vard. Nicedir, stanbulun tannm Bektai tekkele
rinden, Bykam lcanm Kskl eteindeki tekkeye gidiyordu. e
itli duygularla buraya balanmt. Tekkenin b ir ksm kadn, erkek
canlan tarafndan sk aranan, aranmaya lyk b ir dost olmutu. Baz
gnler ehlidil ve zamann artlarna gre serbest hanmlar, fayton ve
ya uzun arabalarla Kzltopralcdaki eve geliyor, onu alp tekkeye g
tryorlard. II. Mahmud, Yenieri Ocan yakp ykarken, ocan
manev dayana olan Bektai Tekkelerini de kapatmt. Eski b ir Trk
tarikat olan ve Tanzimattan sonra yeniden faaliyete geen Bekt.ailikin balca zellii zaman bakmndan tutuculua kar serbest bir
dnya grn srdrmesi ve kag devrinde kadnla erkei bir
m ecliste bulundurabilmesiydi. Ancak bu beraberlik, derviliin halk
arasnda yaygn artlarndan biri olan Elsizlik, dilsizlik, belszlik ilke
sine bal kalmayarak cnbl iki lemlerinde, tarikat kurucusunu
bile rencide edecek b ir yola dklm ve ite Yakup Kadri mehur
Nur Baba romann amlca tekkesinde izledii byle b ir ortamda
yazmaya balamt. Yalnz ilgin bir rom an konusunu ilemek deil,
172

yirmi be yandaki yazarn, tekkeye gelen cokun kadnlardan birine

tutulmas da onu sk sk Ksklya srkleyen sebeplerden biri olabi
lirdi. ou, hanmlarn gen yazan gelip almasyla balayan ve ba
zen iki, gece sren bu misafirlikler srasnda Yahya Kemali Kzltoprakdaki evde yalnz brakmaktan znt duyan Yakup Kadri, eve
dnd zaman onu Nur Baba romannn msveddelerini okuyorken
buluyordu. Bir gn airi de Bektai Tekkesine gtrecek ve bunu iz
leyen ziyaretleri Yahya Kemalin de hayatnda nemli bir gnl mace
rasnn ve birka gzel iirin domasma sebep olacakt. Yakup Kadri
1916da cierlerinden hastalanarak hkmete svireye gnderildii
ne gre, Nur Baba romanm bu tarihe kadar bitirmi olmahyd. O ylarda girgin bir gen yazar olarak nl edebiyatlarla iliki kuran Ali
Naci (Karacan), bir akam aralarnda Halid Fahri, Tahsin, Nahid,
Hakk Tahsin ve Yahya Saimin bulunduu baz edebiyatlar Kad
kydeki evine yemee arm, sonra da Yakup Kadrinin evine g
trmt. Burada bir edeb ziyafet verilecek, Yakup Kadri konuklara
artk tamamlanm olan Nur Babay okuyacakt.
Bir yamurlu geceydi. Hobeten sonra gen yazar, yaynlad za
man grltler kartacak olan eserini okumaya balad. Halid Fahri
Ne sluptu o, ne srkleyici, ne kl ve renkli slup! diye yaz
yor O okuyor biz vecd iinde dinliyorduk. Daha ilk sayfalarda al
kamz uyanm ve gittike oalmaya balamt. Yakup Kadri, titrek
bir sesle okuyarak, geni ktlar zerine yazl romann sayfalarm
asabi parmaklaryla evirirken, ben onun yzn profilden seiyor
dum. Lambann kardan vuran nda bir taraf glgelenen yz, ba
na sanatn dile gelen ve esrarh bir lemin hikyelerini anlatan en g
zel, en mucizeli bir maskesi gibi grnyordu. Bir aralk, Nur Baba
nm Nigr Ablay elinden tutarak sarho ve sendeleyen admlarla yin
odasndan dehlize doru gtrd paralan okuyordu. Romandaki
Macid bunu, yorgun ban cama dayayp Boazn kar sahildeki klanna bakt bir anda hayal meyal grmt. te bu satrlan okur
ken Yakubun gzlerinden iki damla ya yuvarland. imizden biri,
Yakup -dedi- bu Macid sen misin yoksa? Yakup Kadri eliyle hayr ia
reti yapt. Fakat hepimiz, muhayyel deil hakik bir ruh strabnn
karsndaymz gibi bir lahza rperdik.
Nur Baba tamamlandktan sonra uzun sre yaynlanmayacak ve
nce 1921de Akam Gazetesinde tefrika edilecekti. Sonra kitap ha
linde basks yapld.
173

Yakup Kadri 1916da hastalanp svireye gnderilmeden nce

skdar Lisesinde retmenlie atanmt. Okula ou zaman yr
yerek gidiyordu. Diyor ki:
Lise ile benim Kadkyde oturduum ev* arasndaki mesafe ,
drt kilometreden aa deildi ve ben bu , drt kilometreyi bazen
kestirmeden olsun diye Karacaahmet Mezarlnn iinden geerek,
bazen Haydarpaa Hastahanesi yokuunu trmanarak amak zorun
daydm. nk seferberlik iln zerine ortada ne atl, ne motorlu bir
tat braklmamt. Braklm olsa da bagsteren bozuk para krizi,
bunlara binmek imknm vermezdi. Clz vcudum bu hale ancak bir
yl dayanabilmi, bir akcier veremi beni yataa sermiti. Bunun ze
rine bata Ziya Gkalp ile dier baz nfuzlu tandklarm beni svi
rede tedaviye gndermek dostluunda bulundular. Orada yl bir
sanatoryumda kaldm ve Mtareke devrinde yle byle iyilemi ola
rak stanbula dndm.
1920 ylnn sonbaharnda, deniz yoluyla stanbula dnerken Damad Ferid Kabinesinin dtn, yerine Ali Rza Paamn sadarete
getirildiini duymutu. stanbul rhtmna ayak basnca karlat
durumdan bir sre kendine gelemedi. gal kuvvetlerinin varl Ms
lman Trk stanbulda pek ok deiikliklere yol amt. Bir yla
yakn annesi ve Kadkydeki akrabalaryla mektuplamak imknn
bulamamt. Bu sre iinde geim sknts artan annesi ve kzkardei Kzltoprakdaki evi brakarak Karaosmanoullannm vatan Mani
saya g etmilerdi. Aklna buuk yl nce Kadkyde brakt
akrabalar geldi. Onlar telefonla arad. Bir akraba sesi duyunca se
vincinden yerinde duramaz hale gelmiti. Hemen Kadky vapuruna
kotu:
Kadky vapuru bir vakitler benim iin bizim mahallenin ba
langc gibi bir eydi. Muayyen saatlerde btn tandklarma orada
rastgelirdim. Bu sefer ise tamamiyle aksine vapur, yedi kat yabanc
larla doluydu. Etrafa belbel baknyordum. Birtakm zenci ve Hindli
askerlerden, ngiliz ve talyan subaylarndan ve Trkeden mda her
trl dilleri konuan ne olduu belirsiz insan kalabalndan baka bir
ey gremiyordum. Geri bu kalabaln iinde Trkler yok deildi.
Fakat neden hepsinin ikinci, nc plana atlm bir hali vard? Ka
dky iskelesine knca Napolyon Bonapart klkl bir Carabinierinin
(* )

174

Yahya Kemal, Yakup Kadrini 1914de llnkri marn'n da oturduunu yaz

yor.

dimdik durduu bir noktadan, on sekiz, on dokuz yalarnda bir gen

cin bana doru ilerleyip elini uzattn grdm. O benim fazla tered
ddme meydan vermeksizin Kuzeniniz Fevzi Lutf dedi. Akrabam
Fevzi Lutf, Manisada son grdmde 12-13 yalarnda bir mektep
ocuu olmakla beraber, sevimli yz, zeki baklaryla zerimde si
linmez bir tesir brakmt. Yanyana yryerek konumaya baladk.
Ne onda, ne bende arabaya verilecek para bulunmadndan akrabala
rmzn Bahariye Caddesindeki evine, arkamzda hamal yaya gidiyor
duk.
Akrabalarn memleketin durumu karsnda karamsar ve mitsiz
bulmutu. Manisadan kap gelenler Modada Kzltoprakda yerle
tikleri evlerde gebe hayat yayorlard. Memleketin gelecei hakkn
da grn soranlara Trkiye denince yaral bir avn stne en
kpekler gibi havlyorlar. Fakat biz teslim olmayacaz, hepsini kova
layacaz! cevabm vermiti.
Ankaraya, Mustafa Kemal Pasanm yanna gitmek istiyordu. Bu
nu arkada Ruen E refe yazd. Mustafa Kemal Paa, gazeteci ola
rak stanbulda kalmasnn daha yararl olacan bildirmiti. Trki
yeye dnmeden, svirede yaayan kdam Gazetesi sahibi Ahmed Cev
det Beyle grmt. Onun teklifi zerine bu Gazetenin bana ge
ecek ve ilk i olarak kadrosunu birka milliyeti yazarla glendire
cekti.
stanbulun igal edildii 16 Mart gn sabah Yakup Kadri, Akamn sahiplerinden Necmeddin Sadk, Ali Naci, Kzm inasi, Va
kit in sahiplerinden Ahmed Emin ve Yaz leri Mdr Enis Tahsin
Kadky iskelesinde tesadf olarak bir araya gelmilerdi. ehirde dik
kati eken bir sessizlik vard. stanbulda nemli olaylarn getiine
karar vererek Ahmed Eminin Mhrdardaki evine gittiler. Evdeki
hanmlar tel iindeydi. Ali Said Paa, Ahmed Em ini aratm, tutuk
lanaca haberini vererek kamasn tavsiye etmiti.
Ayn gn iinde kdam Gazetesine gidebilen Yakup Kadri, igal
Kuvvetleri Kumandanlnn milliyeti yaynlara son verilmesini is
teyen bir bildirisiyle karlamt. Bu srada kdam m, Eskiehirde
Ali Fuad (Cebesoy) Paamn kazand bir arpmay haber verirken,
stanbul Hkmetinin rtbesini alarak askerlikten att bu Kumandann adnn sonuna yine Paa kelimesini eklemesi yknden Yakup
Kadri tutuklanarak Harp Divamna karlmt. Ancak suun Yaz i
leri Mdrlerine aid olduu kanaatine varlarak onlara altar ay ha175

pis cezas verilmiti. Yakup Kadri, kinci nn Zaferi'nden sonra

1921 yl yaznda Ankaraya gidecek, Kadkyde geen baz gnleri
nemli anlar arasnda yer alacakt.

YAHYA KEMAL ERENKY'DE

Sade bir semtini sevmek bile bir mre yeter diyen airi, stan
bulun bir semtine bal gstermek hem mmkn, hem de doru de
il. Uzun yllar yurt dnda yaayan Yahya Kemal, hep stanbulu
hicranla tahayyl etmiti. 12 Nisan 1912de, Balkan Savandan n
ce stanbula dnecek ve on yl bu ehirde kalacakt. Bu on yl iinde
alt yz yllk heybetli bir tarih, OsmanlI mparatorluu sona eriyor,
gen Trkiye Cumhuriyeti kuruluyordu.
stanbula gelince candan dostlar Yahya Kemal'e kucak am,
onu aylarca konaklarnda, yallarnda misafir etmilerdi. ounlukla,
Divanyolunda efik Esadm konanda, Kandillide Kbrsllarm yal
snda kalyordu. Tanzimat devri sadrazamlarndan Kbrsl Mehmed
Paamn torunlar evket ve Tevfik Bey'ler, airin yakn arkadalary
d. Onlar gibi, airin grt, evlerinde kald genlerin bir ksm,
ttihat ve Terakki Frkasnn gtt hrriyeti yoketme ve bask re
jiminin hararetli muhalifleriydi. Balkan Sava srasnda, Harbiye N
zn Nzm Paann yaveri olan Kbrsl Tevfik Bey, ttihadclarm Bbli basknnda vurularak ehid decek, ailesinden habersiz Karaeaahmed Mezarlna gmlen bu gencin mezarm, yaknlanyla bir
likte Yahya Kemal de arayacakt. Muhaliflerin bir kar hareketi olan
Sadrazam Mahmud evket Paann ldrlmesinden sonra, ttihad
ve Terakki basks tahamml edilmez derecede artmt. Muhalifler,
sulu susuz tutuklanarak srgn edilmi, frsat bulanlar da yurt d
na kam, bylece Yahya Kemali gnlerce misafir edecek baz ka
plar kapanmt. Bu ortamda, kendisi gibi ehrin merkezinden uzak
lamak ihtiyacn duyan Yakup Kadri ile birlikte, onun annesinin Kzltoprakdaki kk evine snacaklard. Bu odal ev, Mehlika Sul
tan airinin, stanbulda kald kanelerin ancak beki dairesi ola
bilirdi. Yahya Kemale evin birinci katnda misafirlerin buyur edil
dii oday vermilerdi. air geceleri yere serilen bir iltede yatyor,
gndzleri misafir gelince pilisini prtsn toplayp ikinci kattaki so
faya kyordu. Bereket versin, bir valizlik eyas vard. Bu evde, iki
edebiyatnn yer darlndan ok para darl ektiini sylemitik.
Tahminime gre 1913-1914 yllarna rastlayan bugnlerde, amlca'nn
176

Kskl eteindeki Bektai Tekkesine devam eden Yakup Kadri, bir

gn tekkedeki Nevrz yinine airi de gtrmt. Bundan sonrasn
Nur Baba yazarnn anlarndan zetleyelim:
Bu yin gn dergha ounlukla ii ve esnaf takmndan in
sanlar gelmiti. Yahya Kemal kendini byle bir topluluun iinde bu
lunca hayli arm ve irkilmiti. Hele ieriye girerken kunduralarm
karmak, Baba ile musafaha etmek, sonra iin en ar bir koyun
postu stnde diz kp oturmak zorunda kald valut yzn yle
sine ekitmiti k her an bir hadise karr korkusuyla yreim azma
gelmiti. On yldan beri diz kmesini unutmu bu Quartier Latin ada
mnn yan bamda oflaya puflaya kvranlar bana ayrca azap ver
mekteydi. Trenin sonunda biraz soluk almak iin baheye knca
Btn geceyi burada nasl geireceiz? Bu BizanslI kadn yzleri, ye
nieri dknts adamlarn pos byklar karsnda... diye sormu
tu.
Sonra Tekkedeki kuru kalabalk dalm, bunlarn yerini rindler ve ehl-i diller almt. Kskl Caddesinden tekkeye doru kvr
lan bir patikadan kimi yeldirmeli, kimi arafl hanmlarla elebi ve
nazik tavrl beylerin sessizce ve deta gizlice geldiklerini grmtk.
Sonra ieriye girilip iki sofrasna oturulmutu. Yahya Kemal o za
manlar ikiye pek dkn deildi. lk kadehleri yzn ekiterek du
daklarna gtryor ve bir yudum alp tepsinin kenarna brakveri
yordu. Lkin nefes ve ark okumak fasl balaynca o sanki bir k
bustan uyanm gibi oldu. Gzleri parlad ve herkesin iitebilecei bir
sesle Oh dnya varm! dedi. Okunan ilk nefes Erefolu al haberi.
Bahe biziz, gl bizdedir diye balyordu.
Kadn, erkek bir azdan sylenen nefese, Yahya Kemal nce ha
fif, sonra gr bir sesle katlvermiti. Ondan sonra gelsin demler, git
sin demler!.. Ne olduysa o gece oldu. ki dkn olmayan air, Ba
hann ve Bacnn (Babamn ei) uzattklar kadehleri ard ardna de
virecek, gnein domasna kadar sren Cem yininin en cokun rin
di ve bundan garibi, Bektalikten nasip almad halde tekkenin sa
dk konuu olacak, artk rehbere ihtiya duymadan sk sk amlca
yolunu tutacakt. nk kendisine en yank ak iirlerini ilham eden
kadna ilk defa bu Tekkede rastgelecekti. Evet, Yahya Kemali haya
tnn byk ak macerasna srkleyen ve yllarca trl luh krizleri,
kskanlk kuruntular iinde kvrandra ve akbet ona Son zevkin
eer ak ise ummana katl tat. Boynundan o canan dediin iaeyi silk
at! dedirten kadn, Bektailikle hi ilgisi olmad halde Yahya Ke177

malin karsna orada kacakt. Bu ak Yahya Kemalin derbeder ha

yatnda pek mutlu bir dnm noktas da olabilirdi. Eer bunu tkibeden gnl mnasebetleri, biraz yukarda iaret ettiim ruh krizleri
ve kskanlk kuruntularyla bulanmasayd, yle sanyorum ki air
tatl ve rahat bir evlilik hayatna kavuacakt. Zira o hanm kocasn
dan ayrlm, oluunu, ocuunu, evini barkn brakarak Yahya Ke
male ne kadar cidd ve samim ekilde balandm isbat etmi ve ye
niden kuraca aile yuvasnn hazrlklarna girimi bulunuyordu.
Yahya Kemal acaba stanbulun neresinde oturmak isterdi? Tutacak
lar evi byk airin zevkine gre nasl deyip dayamak gerekirdi?
Gece gndz hep bunlar dnyordu kadn. Kendisi ressam oldu
undan duvarlarn dekorasyonunu kendi eliyle yapmak niyetindeydi.
Fakat Yahya Kemalin bu evlenme projeleri stnde durmaktan ekin
diini ve bunlar sz konusu olduu vakit deta tela dtn pek
iyi bilirim. Bir gn, bu halinin sebebini bana u szlerle aklayacakt:
Bu kadar dile gelmi bir kadnla ben nasl evlenebilirim? Son
ra herkes bana ne der, ne gzle bakar"?
Yakup Kadri, kalender ve bohem yaamaya alm airin, imdi
sosyal balantlar altna girmekten rkt iin sevgilisinden uzak
lamak istediini sanmt. Fakat olay geliince, 1915de stanbul Darlfnnunda mderrislie (profesrlk) getirilmi olan stadn res
mi durumu sebebiyle bu evlilikten katn anlayacak ve bu halini
hi de kalenderlie uygun bulmayacakt. Bu macerada ne olduysa ka
dna olmu, urunda evini barkn terkettii airin kandan ykl
mt.
Yahya Kemalin iirinde ve dostlar arasnda Canan diye and
bu gerekten gzel hanm kimdi? Evet, (Erenkynde Bahar) iirinde
Sandm ki gzelliin cihanda. Bir saltanatn gzelliiydi diye gk
lere kard, (Deniz) iirinde ise Kirpikleri szgn o ihanet dolu
gzler. Rikkatle bakarken bile bir frsat gzler diye yere vurduu bu
hanm kimdi?
Yakup Kadrinin aklamad bu sr gnmzde zlm, Cananm Birinci Dnya Sava yllarnda Matbuat Mdr Hikmet Bey
in ei ve Nazm Hikmetin annesi Ressam Celile Hanm olduu iki a
irin hayatna aid eserlerde aklanmtr.
Yahya Kemalin,
(*)

178

Mtarekenin o

skntl

gnlerinde ikinci kez(*)

Yakup Kadri Karaosmanol, Genlik ve Edebiyat Htralar, s: 168-174.

Bir taraftan Yakack mor dalar,

Bir taraftan da deni, h Adalar...
Yahya Kemal hakkmdaki blme balarken airi, stanbulun her
hangi bir semtine balamak mmkn ve doru deil! demitim.
Bedriye Msralar iirini okuduktan sonra bu szm geri aldm.
nk stad, kendi kendisini dnlmez ekilde bir semte balam:
Gelmek'n ikinci bir hayata,
Bir gn dn otsa hiretten;
msrlaryla balayan iirinde ikinci bir hayata dn nasip olsa da
talih bana gkyznde bir yldz malikne olarak verse bu iltifata ya
banc kalr ve stanbula dnmek isterim diyor ve bununla kalmaya
rak,
Lkin bu ikinci varlmda,
Son devrede, ihtiyarlmda,
Artk ekilince sz ve sazdan
mrm -Erenky'nde gesin!
diye balyor. Evet, Yahya Kemalin son arzusu ve ikinci hayat iin
ideal yeri erenkydr, bu semt de Kadkyn snrlar iindedir,
En tutulmu iirlerini Boazii ve Adalar iin yazm bulunan stadn
sonunda Kadkyn bu kendi halinde kesi erenkyde karar kl
mas, bu semtin iirle ilgilenmi insanlarna bir hayal ve duygulanma
kayna olabilir. Ama o erenky yok artk!

MER SEYFEDDN
zdili, zgemii ve iinde bulunduu ar sorunlarla Trke
Trk anlatmak, hem de hi bir uydurma kelimenin yardmna el
amadan... Askerlikten yetien mer Seyfeddin, bu grevi yklenmi
ti. Zamann ve davann yetkili insan Ziya Gkalp, bu konuda yle
diyordu:
Yepyeni bir cereyann ta banda bir inklp idi. O bu cereya
nn dallanarak genilemesine, Trklk, halka ynelmek, mill kl
tr hareketlerinin domasna sebep oldu.
180

mer Seyfeddin 1884de babas Yzba mer Beyin grevli ola

rak bulunduu Gnende domutu. ki, yalarnda kalem ve k
tla oynard. Drt yanda mahalle mektebine verildi. Aile, Gnen
den stanbula gelince, burada renimini srdrd. Edirne Askeri Lisesini bitirdikten sonra girdii Harp Okulundan 1903de piyade m
lzm kt. 1908de Rumelide bulunan nc Orduya atand. Ru
melideki Trklerin ektii aclara aid izlenimlerini bu sre iinde edi
necekti. 1910da kendi isteiyle askerlikten ayrld. Trklk ve Trk
ecilik yolundaki ura ve almalarna bu dnemde Selnikde ya
ynlanan Gen Kalemler dergisinde balamt. Bu srada Ziya Gkalple tanacakt.
Balkan Savamn kmas zerine yeniden orduya alnd. Srplar
ve Yunanllarla dvm, esir dmt. zgrlne kavutuktan
sonra 4.12.1913de stanbula dnd. sizdi, memur olmaktan ka
nyor, kalemi ile geinmek istiyordu. Bir mektubunda Ben hayal ve
gzel yaz yazmak zlemi iinde ihtiyarlyorum diyordu. Trk Yurdu
dergisine yazmaya balad. Bu milliyeti dergi, ancak 600 kadar sat
yordu. Birinci Dnya Sava banda Kabata Lisesi edebiyat ret
menliine getirildi. Kadkyde oturuyordu.
nl yazarn Kadkyn yakn tarihinde zel bir yeri vardr. Altyol'a yakn bir yerde oturan Doktor Besim Bevin kz Calibe Hanmla. evlenmiti. Bir kz ocuklar oldu. Bilmediimiz sebeplerden
ksa zamanda ayrldlar. 1926-1930 yllarnda Calibe Hanm, Kadky
ve stanbulun tutulmu bir terzisi olacakt.
te hayatnn bu dneminde mer Seyfeddin, kendisinin eski
Frka Kumandam Cavid Paamn Kalamdaki kknn bahesinde
bulunan iki katl bir eve tanmt. O tarihte Kalam-Fenerbahe
Caddesinin sa yan, bugnk gibi dev apartmanlarla kapl deildi.
Cadde ile deniz arasnda bostanlar ve kumsal vard. ki kulesiyle bu
semtin dikkati eken binalarndan olan katl Cavid Paa kknn
arazisi 4-4,5 dnm buluyordu-. Kkte, Merutiyet devri askerlerin
den Cavid Paa ailesiyle oturuyordu. mer Seyfeddin oturduu deni-(*)
(*)

Cavid Paamn lorunu ve Prof. Fuad Kpr! n olu Orhan Kprlnn,

Cavid Paa kk hakknda verdii bilgiyi, eski kklerimizin ortak kaderi
nin bir rnei olarak zetliyorum: Cavid Paa, Atatrk devrinde mebus se.ilmifi. Merdivenden dme sonucu ld. Kzlarna kalan kk 1940'l yl
larda yand. Kalam Caddesi, sahil ve bugnk Krfez vc Yelken Sokaklar
arasndaki sahay kaplayan kkn arsas, 1957lerde 2,5 milyona bir inaat
ya satlm ve zerinde alt apartman yaplmtr.

181

ze yakn bina, a, belki kendi yalnzlnn etkisiyle mnferid, yani

tek bana yal adn vermiti. En yakn arkadalarndan Ali Canib,
Kalamdan Fenerbaheye kan ara yolda Zheyirzde Ahmed Pa
a ailesine aid bir evde kiracyd. mer Seyfeddin yine yakn arka
dalarndan o zamanki adyla Kprliizde Mehmed Fuadn, Cavid
Paanm kk kz Hadiye Hammla evlendirilmesine yardmc ol
mutu. Ancak bu birleme de kendi evlilii gibi ksa srecekti.
Ksa zamanda einden ve kk kzndan ayrlmas, mer Seyfed
din gibi duygulu bir insan ok sarsm olmalyd. Hele bugnlerde,
ikinci kez evlenen eski einin, yeni kocasnn kolunda glerek mnfe
rid yalnn nnden gemesi, bu bahtsz Yazarn hayat hikyesine gi
recek bir olayd.
Dostlar onu yalnz evinde, hi de yalnz brakmyorlard. Gelen
nller arasnda Ali Canibden baka Ahmed Rasim, Fuad Kprl,
Read Nuri vard. Baz kaygsz arkadalar da sk gelir, Yazarm abo
ne olduu aile mutfandan gnderilen yemekleri silip sprdkten
sonra yatak odasna yerleirlerdi. Bu durumda iyi kalpli Yazar, yeri
ni onlara brakarak bir arkadann evinde gecelemek zorunda kalrd.
mer Seyfeddinin kiilii hakknda, en yetkili bir gzlemci ola
rak Ziya Gkalp kumanda ettii snr boylarnn Mehmedcikleri gibi,
gurur, vnmek ve kar duygularndan uzakt diyor. zzet-i nefsine
dknd, ancak bakalarnn haysiyetine de sayg gsterirdi. Yusuf
Ziya Orta'a gre, Ruh ve kafa yaps kadar gvdesi de glyd.
Gs alabildiine ileride omuzlan gerideydi. Ular az kvrk sar b
yklar vard. Salar da yle. Hafif iek bozuu yznde alayla kr
k bir glmseme hi eksik olmazd. Kirpiksiz gzleri bir noktada
duramayan iki damla mavi imekti. Erkek gcn, elinizi skarken
daha iyi anlardnz.
mer Seyfeddinin ksa hayatnn bir zellii vard. Hayatnda her
ey hzl ve abuktu. Erkenden okula balam, Trk dilini sadeletir
me gayreti, abuk baarya ulam, subayl ve evlilii de abuk so
na ermiti. Hayat da byle bir abuklukla, apar topar son bulacakt.
23 ubat 1920 gn okulda hastalanm, o akam yemee gittii Ali
Canibin evinde baarsmdan ikyet etmiti. Canibin annesi Ah ev
ladm, mevsim k, sokaklarda ge kalyorsun, kendini tyorsun,
hlamur kaynataym i de erken yat! demiti.
O gece misafirlikte kalm, ald ilaca ramen baars geme
miti. Ertesi gn evine gtrdler. arlan doktor Nevralji te-

182

hisini koydu. 27 ubat gn ars gemi, fakat iyilememiti. Doktor

Neet mer Beyin Mhrdar daki evine gtrdler. Bu kez, romatiz
ma ile kark Nevralji tehisi kondu. O gece atei ykselmi, sayk
lamaya balamt. Giderek fenalatndan, Neet m er eve getirildi.
4 Mart gn tehis iin, Haydarpaa Faklte Hastahanesine yatrl
d. Dman igali gibi, k ve yoksulluk da stanbulu kasp kavuru
yordu. Hastahane ldamad iin Ali Canib, arkadann odasna bir
el sobas ile bir teneke gazya gtrmt.
mer Seyfeddin, fi Mart 1920 gn derdi ve devas bilinmeden ha
yata gzlerini kapad. Beklenmedik lm haberi, stanbulda edebi
yatlar ve teki arkadalarn akna evirmiti. Kudilinde Mahmudbaba Mezarlna gmld. air Cell Sahir, baucunda b ir ko
numa yapm, sonra mezarn yaptrmak iin para toplamak istemi,
ama baaramamt. Bunu kendine dert edinen air, sonunda mer
Seyfeddin burada yatyor yazl bir ta Kahire koydurabilmiti. Ne
yazk ki mer Seyfeddin, burada da uzun sre kalamad Kadkyde
tramvay iletildikten sonra, mezarln tramvay deposu yaplaca ileri
srlm, arkadalar kemiklerini Zincirlikuyu Mezarlna tam
lard.

HALD FAHR EMSTAP SOKAINDA

air, tiyatro yazar, mtercim ve retmen Halid Fahri Ozansoy
(1891-1971) Mtarekenin ikinci ylnda, Yourtu ile Kzltoprak ara
sndaki Kadky Sultansine (sonradan ortaokul ve lise) Trke
retmeni olarak atanmt. O tarihe kadar oturduu Beyolundan ay
rlarak nce Erenkye tanm, yedi ay sonra da Kadkyde kendi
deyimi ile emsitap Mahallesinde ihtiyar bir kz olan matmazel Lizann bir odasna pansiyon olarak yerlemiti.
Kadkyde bu isimde bir mahalle yoktur ve Altyol semti Osmanaa Mahallesinin snrlan iindedir. Naslsa ad deitirilmeyen em
sitap Soka ise ardan Altyolun merkezine gelince soldaki sokak
tr. Eskiden yalnz Halidaa Caddesine kan bu sokan evleri ge
nellikle sol yanndayd. Matmazel Lizanm pansiyonunda Halid Fahri
den nce Cenap ahabeddin ve Hseyin Suad de oturmulard.
Halid Fahri'nin odas, ksa zamanda gen edebiyatlarn toplant
yeri olmutu. Srekli gelen konuklar arasnda Faruk Nafiz, Read Nu
ri, Fahri Cell, Salih Zeki, Haim Nahid, Altyoldaki Fecir kitabevinin sahibi Ressam Cevdet, bugn unutulmu airlerden li Mkerrem
ve Reidpaazde Akif vard. Bazen mer Seyfeddin, Ahmed Haim,
183

Yusuf Ziya da gelirdi. Beylerbeyinde oturan Yusuf Ziya, sohbetin uza

d gecelerde bu odada kalr, evi Kudilinde olan Faruk Nafiz de
ricalara dayanamayp bir koltuk zerinde sabahlamay gze alrd. Me
murlar, yazarlar ve ballan byk ounluu gibi geim sknts eken
Halid Fahri yemeklerini, arda kerestecilerin bulunduu soka
n banda avu diye arlan birinin a dkknnda veresiye ye
mek imknn bulmutu. Baka yazar ve retmenler de bu dkknda
veresiye yiyorlard. Akam yemeklerinden sonra sohbetler gece ya
rlarna kadar uzar, avu dar karak eli kepenkte bu konukan
genlerin dalaca saati beklerdi.
Halid Fahrinin Kadky Okulundaki retmenlii sekiz yl sr
mt. 1926 ylnda Kadky Ortaokulunun birinci snfna alndm
zaman, bu snfn Trke hocasyd. lk defa tannm bir airi gr
yor ve dinliyordum. Evimizde her zaman iir vard, okunurdu. 1877'
lerin bir sava askeri olan bykbabam, devrin Namk Kemal, Ziya
Paa hayran genleri gibi iire, edebiyata dknd. Uzun yllar Badat'da bulunmas Arap ve Fars edebiyat ile ilgilenmesinde etkili ol
mutu. Bu ortamda yetien babam da aruz vezninin hayran olarak,
bu trden iirleri (Usui-i takti) ile yani veznin musikisini, szn ak
mndan stn tutarak okumay severdi. imdi Halid Fahriden, kula
mn alk olduu bu musikinin daha farkl, daha alafranga bir yo
rumunu dinliyordum. Hocamz, karsndaki rencilerin ilkokulu ye
ni bitirmi ocuklar olduuna aldrmadan, ufka doru sklm yum
ruklarnn asabi parmaklarn zaman zaman ap kapayarak, kara ve
gr kalar altndaki gzleri bir bilinmeze dalm, sesini alaltp yk
selterek, tiyatro sanatnn jest ve mimiklerini de kullanarak Fikret
den, Cenapdan, Yahya Kemalden iirler okurdu. O tarihte Hecenin
be airinden biri olarak anld halde, eski bir Aruz ustasyd. Bu
vezinle yazd (Bayku) piyesini ok beenen Sleyman Nazif, air,
Hece vezni ile yazmaya balaynca kzm, bir toplantda uzatt elini
tutmam ve bir yl dargn kalmt.
Halid Fahriden ok ey duyduk ve duygulandk. Belli ki saf, he
yecanl bir sanat adamyd ve sanat ilgilendiren olaylarla comaya,
boalmaya hazrd. rencisi olduum 1926-1927 yllarnda Halid Fah
ri evliydi ve Yeldeirmeninde Rhtmiskcle Sokanda, sonradan
nc ortaokul olan Fransz Kz Okulunun karsnda dar yzl,
kk bir apartmanda oturuyordu. Sonradan Kzltopraka tand
m yazyor. Kadkyde sekiz yl altktan sonra Galatasaray Lise
sine atanmt.
184

Halid Fahri'nin bir gazete anketine verdii cevaba kzan ve o tarihde zerinde milletvekillii dokunulmazl bulunan Yahya Kemalin
bir gn lisenin kapsnda bastonunu kaldrarak ar szlerle zerine
saldrdn duyduumuz zaman ok zlmtk. Hocamz kendini sa
vunmak iin bile kaba kuvvete ba vuracak bir insan deildi.

FARUK NAFZ KADIKYDE

Faruk Nafiz amlbel (1898-1973) bykbabas Rfat Efendinin
Aksaraydaki konanda dodu. Babas bir nezarette baktip olan S
leyman Nafiz Efendi, annesi Ruhiye Hanmd. kisi erkek, biri kz
kardei vard. Sleyman Nafiz Efendi ve ailesi, Merutiyet yllarnda
Kadky yakasna tand. nce Haydarpaada, sonra Osmanaa Camii'nin yanndaki yokutan knca bir byk evde oturmulard. Bu
yllarda Haydarpaa Tp Fakltesine devam eden Faruk Nafiz, bir s
re sonra Tp tahsilini brakacakt. Birinci Dnya Sava yllarnda Ku
dili deresinin sol kysnda ve mehur Hamdi'nin gazinosunun kar
snda bahe iinde bir eve tandlar. Gerisinde birka ev daha bulu
nan bu adann evre ile balants, tahta kpry geince efikbey
Soka ile salanyordu. Kudili Deresinin kinci bir Gksu devri ya
ad bu yllarda aalar iindeki ev ve evresi ilgimizi ekerdi. Te
miz derenin gidip gelen sandallarla enlendii o gzelim yaz akam
larnda, bahede balar rtl hanmlar oturur, gazinoda alman in
cesaz dinler, sohbet ederlerdi.
Faruk Nafiz ailesi, Birinci Dnya Savanm getirdii ktlk gn
lerinin hemen etkisinde kalmadan, aralarnda Yahya Kemal, Orhan
Seyfi ve Yusuf Ziyanm da bulunduu baz edebiyatlar bu evde ar
lamlard. Yusuf Ziya Orta, o gnk ortamda evin gani sofrasn
unutamam olacakt:
Baz yaz gnleri Yahya Kemal, Orhan Seyfi, ben misafir gider
dik. Gece Moda kylarnda gzleri mehtap ile dolu gzellerin dudak
larnda isimlerimizin fsldandn duymak iin... Sabahleyin zengin
bir kahvalt sofrasnda otururduk. ki eit peyniri, drt be reeli,
rafadan yumurtas, taze tereya ile... Benim babam lmt birka
yl nce. Yoksulluk iindeydim. Onun gzel hayatnda aclar, benden
sonra balad.
Evet, bitmez tkenmez savan getirdii yoksulluk az sonra bu
aileyi de etkileyecek, Faruk Nafiz iin etin gnler gelecekti.
185

Gen airin Anadoluya g ettii 1922 ylna kadar, en roman

tik gnleri Kadkyde gemi, ilk iirlerinden 1329 (1913) tarihli
(Eserlerimin Ruhu) ve (Temay- Zulmet) Modada, yine 1329 tarih
li (Muhabere ve Muhavere) ve 1330 tarihli (Aiyn- Tarap) Bahariye
de domu veya yazlmtr, Mtareke dneminde bu semtde yaam
olan gen edebiyatlarn saatlerce sren toplant ve gezintilerine o
da katlm, burada sevmi ve sevilmitir. Kadkydeki ilk mehur
ak, ifada byk ve gzel bir kkn kz, Bedriye Sadreddin ile
yaad Romeo-Juliette macerasyd. Halide Nusretin Erenky Rdiyesinden arkada olan sarn gzel Bedriyeyi yaknlar (Bedr)
diye arrd. O zaman 22 yanda olan air, yaz akamlarnda karan
lk knce kkn kapsnda grnr ve Bedr baheden kopard
sar, krmz glleri ona uzatrd. Faruk Nafiz Ay Hanm diye anla
cak olan bu sevgilisi iin yazd iirlerden (Serenad) Yahya Kemale
ithaf etmiti:
Bir Nisan akam serin bir gnn,
arkn bu sevimli, gzel kynn
Cenneti andran bir akamyd.
Sizi ilk balkonda grdm gnd,
Yznz sararm gibi grnd...
Acaba ruhunuz ok hasta myd?
1920 Nisan'nda yazlan bu iir, yle bitiyordu:
Bu yoldan bir daha dnmezsem geri
nme serpilen beyaz glleri
O zaman kimsesiz kabrime dkn!
Bu klk ylnda Faruk Nafiz yakkl, ince bir genti ve zama
nn kzlar arasnda ok hayran vard. Halide Nusret, bu kadar kz
ve kadn arasndan seilmi olmasnn mutluluunu, Bedrya yle
hatrlatyordu:
O ipek salarnn bir sihirli teline
Beldemizin en marur airini baladn!
Faruk Nafizin halas Saide Hanm, gzel ve zarif bir stanbul ha
nmyd. Erenkyde Badat ve Edhemefendi Caddelerinin birletii
186

yerde ve sol kede, 1902de yaplm on iki odal bir kkleri vard.
Ailenin, Musaffa, Zbeyde (Meng) ve ffet isimli kzlarndan kk
yada iir yazmaya balayan ffet, Cumhuriyet dneminde katld ve
gnmze kadar srdrd sosyal nitelikli almalarnda ffet Ha
lim Oruz adyla tantacakt. Mtareke yllarnda tannmaya balayan
kadn airlerimizden kfe Nihal ve Halide Nusret, Saide Hanm'n
kzlarnn yakn arkadalaryd ve Erenkydeki kk zaman, zaman
gen edebiyatlarn toplant yeri olacakt. ffet Halim Oruz diyor ki:
Erenky bahelerinde ve Anadolu yakas kylarnda birok air
arkadalarla beraber geen unutulmaz hatralarmz vardr. Hepimiz
yazdmz iirleri birbirimize okur, eletirmeler yapar, edeb sohbet
lerde bulunurduk. Bu toplantlara Cell Sahir, kfe Nihal, Faruk
Nafiz, Halide Nusret, Nzm Hikmet, katlyordu1'.
Bu dnemde Faruk Nafizle ondan drt ya kk olan Nzm
Hikmet arasnda samimi yaknlk domutu. Faruk Nafiz 1920de yaz
d (ki Damla Ya) iirini ok sevgili Nzm Hikmetiime diye
rek ona ithaf etmi, o tarihde Hece Vezniyle yazan Nzm da ayn
yl iinde yaynlad (Biz ve Deniz) iirini Byk kardeim Faruk
Nafize diye imzalamt.

KFE NHAL VE AR ARKADALARI

air, retmen ve hayat bakmndan ok ackl bir dramn baht
sz kahraman olan kfe Nihal (1896-1973) stanbulda dodu. Ka
dn edebiyatlar arasndaki zellii, yksek renim grm ilk ka
dn edebiyatlarmz olmasyd. 1919da Edebiyat Fakltesinin corafya
blmn bitirmi, retmenlik mesleini semiti. lk iirlerini 19181919 yllarnda yaynlamaya balad. 1960 ylma kadar epey iir kita
b, roman, kk hikyeler, gezi notlan yaynlad.
Onu yakndan tanm farkl kiilerin verdikleri bilgiye gre,
kfe Hanm gzel, nazik, duygulu, insancl bir kadnd. Bu ruh yaps
ile hayatta karlat ileler ve dengi olmayan kimselerle evlenmesi
sarslp yklmasna yol aacakt.
Yakn arkada air Halide Nusret onu yle anyor: Zavall sev
gili arkadam ne kadar gzel, ne kadar zarif, ne kadar iyi kalpli, ne
kadar airdi. Herkes tarafndan sevilir, saylrd. Asil ailesi iinde k-(*)
(* )

Hilmi Yceba, Faruk Nafiz amlbel, s: 11.

187

k yatan beri byle sevilmi, martlmt. Etrafnda daima hay

ranlar halkas bulunurdu. Refah iindeydi, fakat ukfe Nihal hibir
gn mesud olmad, olamad. Onu kimse tanmad, tannmad.
lkokulda okuduumuz Kraat (Okuma) kitaplarnn zerindeki
yazarn adn ezberlemitik: Necmedin Sadk, Midhat Sadullah, Ru
en Eref. Bu isimden Trke retmeni Midhat Sadullah (Sander) krpecik bir kzken kfe Nihal'e tutulmu, aralarndaki ya
farkna ramen evlenmilerdi. Bu evlilikten dnyaya gelen Necdet
(Sander) 1915de doduuna gre, ukfe Nihalin evliyken yksek
tahsilini tamamlad anlalyor. Ancak evlilikleri ksa srm, bula
madm bir tarihde ayrlmlard. kfe Nihal'in Kadky'le ilikisi
hakknda edindiim bilgiye gre Mtareke yllarnda, Erenky'de da
ha nce anlattm emseddin Saminin yaptrd kkn bir bl
mnde kirac olarak oturmutu. Bu ekilde komu olduu Faruk Nafizin Halasnn kzlar ve onlarn Erenky Kz Liscsinden arkadalar
Halide Nusretle zaman zaman bir araya geleceklerdi.
Tannm airimiz Halide Nusret Zorlutuna (1901-1.984) ocukluk
ve gen kzlk hayatnn nemli ksmn Kadky Banliysnde geir
miti. Babas Avnullah Kzimi Bey, II. Abdlhamid devrinde hapis
ve srgn cezasna uramt. Merutiyet'den sonra drt yl Kerkk
Mutasarraflnda bulundu. Ailesiyle stanbula dnnce nce Kzltoprak Kuyubanda byk bir kke yerletiler. Osmanl Devleti
Dnya Savama girince, Gztepede daha kk bir eve ktlar. Bu
srada babasn kaybeden Halide Nusret liseyi son snfta brakmak
zorunda kalm, ailesini geindirmek iin Kadkydeki zel Aiyan
mektebinde 8 lira aylkla bir retmenlik almt. Mtareke yllarnda
nl edebiyatlarn Kadkyde bir araya gelmelerine paralel olarak,
hanm air ve edebiyat merakls gen kzlar da Erenkyde sk sk
buluacak ve ksa zamanda aralarna Faruk Nafiz, Edebiyat- Cedide
nin en gen airi olduu halde sonradan oluan akmlara da ayak uy
duran Cell Sahir ve gen airlerden Yusuf Ziya, Nzm Hikmet, Vl
Nureddin zamann ka g koullarna ramen bu gen hanmlarn
toplant ve gezintilerine katlacaklard.
Memleketin hu acl dneminde 1919 yl ilkbaharnn salma sal
na gelmesi Halide Nusrete Git Bahar balkl iirini yazdrtacak,
manzumenin Birinci Kitap, kinci Kitap gibi isimlerle karlan aylk
dergide yaynlanmas, on sekiz yandaki gen airin tannmasna yar
dmc olacakt. O tarihde Hece Vezniyle yazan Nzm Hikmetin Ya188

ral Hayalet, Vl Nureddinin Yolda balkl iirleri de bu dergide

yaynlanmt.
Kadn, erkek edebiyatlarn Erenky kklerinde veya amlca
eteklerinde bulumas, aralarnda gizli, ak aklarn veya yaknlkla
rn domasn kanlmaz hale getiriyordu. Bugne kalan yazl anla
ra gre nce Nzm Hikmet, kfe Nihale tutulacakt. kfe Hanm
bir akam, yukarda ad geen edebiyatlar yemee armt. Dave
te katlamayan Nzm, ondan yle zr dileyecekti:
Tevecchnz,
Mavi prltl bir mcevherdi bamzda...
Bamzdan drdk onu,
Kaybettik...
Gelemedik, aybettik!
Bu heyecanl zr dilemenin bilinaltnda balam veya bala
makta olan bir sevda eiliminin izleri var myd? Halide Nusret Ha
nm ilk kez 1973dc bir stanbul Gazetesinde yaynlad anlarnda bu
eilim hakknda u bilgiyi veriyor:
Nzm Hikmet bir ara kfe Nilale srlsklam k olmutur.
Nihal ona k deildi ama onun kendisine k olmasndan memnun
du. Nzm Hikmet:
E rkek dedi ki kadna
Seni seviyorum,
Ama nasl,
K ilom etrelerle derin,
Kilom etrelerle dmdz,
Yzde yz,
Yzde binbeyz,
Yzde hudutsuz kere yz...
diye balayan iirini kfe Nihal iin yazd. Bir akam Nihailerde
sekiz on arkada bir masa banda oturmu iirler sylyor, edeb tar
tmalar yapyorduk. Benim bir yanmda Nihal, bir yanmda Nzm
oturuyordu. Bir ara baktm, Nzm bir kt parasna bir eyler yaz
d ve benim dizlerimin stnden kfe Nihale uzatt. O da okuduk
tan sonra glerek kd bana verdi. Bugn gibi hatrlyorum, ktta
189

Nzm Hikmetin o delimen yazsyla u kelimeler yazlyd: Ben si

zin iin ldryorum. Siz bana aldr bile etmiyorsunuz!
iei burnunda bu gen edebiyatlarn aralarnda baka sevgi
ler de domu olabilirdi. Yine de Halide Nusret Hanm diyor ki:
imizde belki kz arkadalarndan birine k olmu olanlar da
vard. Ama bunu gizlemeyi ok iyi bilirlerdi. Mesel Vl Nureddin,
ok seneler sonra bir arkada topluluunda glerek anlatmt. O ilk
genlik yalarnda bir arkadana tutulmu, birka gece sabahlara ka
dar onun evinin etrafnda dnp dolam... Kz bir hayli vurdumduy
maz bir ey olacak ki bu k hi anlamam. Vl da az bir zaman
sonra kendini bu tutkudan kurtarp normal arkadalk mnasebetleri
ne dnm. O vurdumduymaz kz meer ben deil miymiim? Doru
su o zaman, birka gnlk Byk Akm farkna hi varmamtm.
Halide Nusret, Mtarekede bir ara Posta Telgraf daresinde me
mur olmutu. Yusuf Ziya, Vl Nureddin gibi arkadalaryla zaman
zaman Anadoluya gemeyi konuurlard. Bir gn Yusuf Ziya alt
yere geldi, heyecanla Hemire! diye fsldad Ben, Faruk Nafiz,
Vl, Nzm Hikmet Anadoluya kayoruz. Siz de geleceksiniz deil
mi?
Annesi ve kk kardeinden ibaret ailesini o geindiriyordu, na
sl gidebilirdi? aresizlik iinde ellerini outurdu:
Anamn ve kardeimin bensiz yaamalarna imkn yok! Siz gi
din, gece gndz size dua edeceim.
Halide Nusret, Cumhuriyetden sonra retmenlikle Edime Kz
Muallim Mektebine atanmt. 1926da Binba Aziz Vecih (sonradan
general) ile evlenmi, mutlu bir yuva kurmutu.
kfe Nihale gelince, ikinci evliliini Atatrk devrinde stanbul
Liman irketi Mdr olan ve sonradan (Baar) soyadn alan Hamdi Beyle yapmt. Bu evlilikten Gnay adm verdikleri kzlar dnyaya
geldi. Hamdi Bey, kfe Hanmdan ayr yaradlta, madd deerle
re dkn bir hayat adamyd ve evlilikleri anlamazlklarla srecek
ve bir gn kopacakt. 1948-1949 yllarnda yazlk olarak Faruk Nafiz
in halasnn kknn bir dairesinde oturmulard. kfe Hanm bir (*)
(* )

190

Halide Nusret Zorhtna'nn I973dc bir stanbul gazetesinde yaynlanan

anlan, 1978de Kltr Bakanl tarafndan
(Bir Devrin Roman) ad al
tnda baslm, gazetede kan baz anlar kitaba alnmamtr.

gn bahede gizlice alarken kendisini gren kkn kz Aytene sa

kn kimseyi ok sevme, sonra hsrana dersin! demiti.
Aydnla kavumadan Edebiyat, tarihimize geen ve daha ok sy
lenti halinde kalan bir Faruk Nafiz - kfe Nihal ak var. nceledi
imiz konulan kronolijiye balamak alkanl ile bu akn tarihini
aradm. Faruk Nafiz hakknda bir eser vermi olan Hilmi Yceba,
onun kfe Hanm 1928de halasnn kknde tanm olduunu ya
zyor. Oysa yukarya aldmz ffet Halim Oruz ve Halide Nusvetin
anlarndan, iki airin Mtareke yllarnda arkadalk ettiklerini gr
yoruz. Bu gnl macerasnn hayatta bulunan son iki, tan ile
yaptm grmede, Tanmann deil belki ilikinin 1928de balad
kansna vardk".
Faruk Nafiz 1922de Anadoluya gemi, Kayseri Lisesinde grev
lendirilmiti. 1928de yaynlad (Suda Halkalar) kitabnn Macera
ve Genlik blmndeki kzn ad Nihaldir ama 18 yanda bir Ni
hal... Yine bu kitapta, Anadoluya gittikten sonra yazd Gurbet
iirini kfe Nihal Hanmefendiye ithaf etmitir:
Sen Marmarann gl gibi durgun bir ucunda,
Ben byle atlm gibi yurdun bir ucunda,
Sen benden uzak, ben sana hasret...
lk okuyuta zlenilen sevgilinin, kadn airimiz olduu dnle
bilir. Ancak zamann geleneine gre, sevgili iin yazlm bir iirin
aka ona ithaf edildii de pek grlm deildir. Yine Faruk Nafiz,
Yalnz yaamaktansa NihaVimden uzakta,
Kalsam diyorum dr-u diyarmdan uzakta.
derken, sevgilinin adm aklamtr.
1930 yaznda Ankaraya gelen kfe Hanm, Faruk Nafiz Anka
ra Kz Lisesi ndeki rencilerinden el Milletvekili Emin (nankur)
Beyin kz Zahidenin Dikmendeki kkne gtrm, tantrmt.
O yl iinde stanbula gelerek Edebiyat Fakltesi, Felsefe Blmne
yazlan Zahide (sonradan Prof. M acid Gkberkle evlendi) buradaki(*)
(*)

nl kiilerin hayallana aid bakalar tarafndan aklanan tarihlerle o

kiinin hayat hikyesindeki kronolojiyi uzlatrmak ou zaman gtr. Bu
bakmdan belgelere deil de anlara dayanan tarihleri (gn, ay, yl) ihtiyat
la karlamak gerekir,

191

renimi sresince kfe Nihalin nce Bomontide, sonra 'Tevikiye

Camiinin karsndaki sokakta bulunan dairesine giderdi. O tarihde
kfe Hanm'n salonu, bada hayranlarndan Fahri Cell olmak ze
re Peyami Safa, Nazm Hikmet, Vl Nureddin gibi edebiyatlarn
toplant yeri olmutu. kfe Hanm aradaki ya farkna ramen Zahideyi dostlar arasna alm, stanbuldan ayrldktan sonra da uzun
sre mektuplamlard. Bu tarihde Faruk Nafiz de Zahideye yazyor,
iki air birbirleri hakknda gen kzdan bilgi istiyorlard. Aralarnda
bir gnl ba bulunduu aka seziliyordu. Ama bu ba hi bir za
man hayatlarm birletirmeye yetmeyecekti.
Faruk Nafizin,
Sorarm srrn hi dnmeden,
Bu fni gnlmn sevinci neden?
Beni gnden gne meer gen eden
Daima deien maceralarm!
eklindeki yorumuna baklrsa, bekrlk yllarnda epey gnl macera
s geirmi olmalyd. Onun bu rahat tutumuna ve kfe Hanmn
bu aktan sarsldn belirten sylentilere baklnca, macerada vefa
szlk edenin erkek air olduu kansna varlr. Oysa bu dnemde
kfe Hanm evli bulunuyordu ve konutuum tanklarn dediklerine
gre, Faruk Nafizin hayatlarn birletirebilmek iin kocasndan ay
rlmas isteine olumlu cevap verememiti. (Son Hatra) balkl bir
iirinde kadn airimiz, aresiz ayrlkla sona eren gnl arkadaln
yle bir sonuca balar:
Dalgalar srkleyin beni de enginlere,
Kumlarn arasnda ben de bir para tam.
Ayrlmayz, beraber dalarz derinlere!
Derken, brakp gitti elimi arkadam.
Faruk Nafizin 193 2'de Biyoloji retmeni Azize Hanmla evlen
mesi zerine iki airin arkadal sona erecek, erkek airin halasnn
kkne gitmesi bile seyrekleecekti.
Ve bir gn ihtiyarlk yllar gelip att. kfe Hanm 1953de ken
di istei ile emekliye ayrld. 1960l yllarda felketler birbirini izledi.
Evlenen ve Feneryolunda oturan kz Gnay grmeye gitmi ve ge
Vakit dnerken bir ukura dnce kala kemii krlmt. Yaplan
192

iyatta bacana ivi taklmt ama bir trl kazarm etkisinden

ayacak, uzun yllar yataa ve yalnzla mahkm olacakt,
yetikin evld vard. Tannm bir kitapevini ileten olu Necdet
r, yreinin dayanamadn ileri srerek annesiyle ilikisini
ti. Kz Gnay elinden geldii kadar bakmaya alm, eskiden
arayan tandklar da ekilince vefal arkada ffet Halim Oruz ve
e lgaz, Onu Bakrkydeki huzurevine yatrmlard. Yuvasnuzaklamas, duygulu airi bsbtn ykacak, srekli olarak
kitaplarm! diye sayklayacakt. ine dt bu durumun
balangcnda, eini kaybeden bir dostuna yazd 25.6.1965 ta
ksa mektubu grdm. Yeryznn bir kesinde ne olacam,
olacam bilmediim bir istikbali beklemekten baka bir eye
dein diyordu.
Bu srada kz Gnay da gen yata lmez mi? Felketi ondan
lar. Son aylarnda artk kimse ile konumad. Ve o durumda
Mterek dostlar, Halide Nusret Hanmdan onun iin bir at
im istemilerdi. Halide Hanm da bu srada hastayd, Onun
H air Yr yazsn, dedi. air Yr aralarnda Faruk Nafize veri
li isimdi. Daha nce eini kaybetmi olan Faruk Nafiz, kfe NiTin lmnden ksa sre sonra bir kadn arkadayla Karadenize
t gezi srasnda, vapurda lecekti.

NZIM HKMETN KADIKYDE GEEN YILLARI

I I J .I

.lifti.n fii

Yakn dostlarndan Profesr Sadi Irmak, kfe Nihalin lm

irine yazd yazda air, Romanc, retmen ve sava kfe
in yannda, insan kfe Nihal ayrca incelenmeye deer. O bu
ran en ince, en temiz kalpli, en insancl evltlarndan birisiydi.
rdu.

Nzm Hikmetin ocukluk ve ilk genlik yllan Kadkyde geti.

2de Selnik'de domutu. Babas Hikmet Nzm Bey bu ehirde bir
et memuru, bykbabas Nzm Paa da Halep Valisiydi. Annesi
lii ile dikkati eken Ressam Celile Hanmd. II. Abdlhamid
son yllarndan birinde Hikmet Bey, hayalindeki serbest ie,
te atlmak midiyle grevinden istifade etmi ve eiyle kk
;U alarak Pahasnn vali bulunduu Halepe gitmiti. Burada
ta yl oturmu, fakat kazanl bir ie sahip olamamt. Ailenin

nc ocuu Samiye bu ehirde domutu. 1908 Merutiyetinin il

n zerine Nzm Paa, Diyarbakr Valiliine atand. Hikmet Bey de
bir sre sonra ailesiyle stanbula gelerek Mhrdarda denizi gren
bir ev kiralad. Evin kk odasm ocuklara ayrmlard. Nzm
Hikmetin bu ekilde balayan Kadky hayat, 1920 yl sonuna ka
dar srecekti.
Hikmet Bey serbest i giriimlerine stanbulda da devam etmi,
at sthane nce para getirirken sonradan zarar edince yeniden me
murlua dnmek zorunda kalmt. O zaman Hariciyeye bal olan
Matbuat Mdrlnde mtercimlie atanmas zerine Gztepeye ta
nd. Okul ama gelen Nzm, bugnk Tanzimat Soka ile Tamektep sokann kesinde blgenin eski ilkokulu Tamektebe verildi.
Emekliye ayrlan Dede Nzm Paa da Yeldeirmeninde bir ev kira
lamt.
Nzmm airlii bu dnemde balam, ilk iirlerini on bir ya
nda yazmt. Kzkardei Samiye Hanm tarafndan saklanan iir
defterindeki ilk iiri 20 Haziran 1329 (1913) tarihli ve yedi satrlk
Feryad- Vatandr ve Balkan Bozgununun bir ocuk ruhuna ileyen
hznn-tamaktadr. Yine bu dnemde ahap bir komu evinin yan
mas Nzm ve kk kardeini dehete drm, bu duygunun et
kisiyle 6.12.1330 (1914) tarihli Yangn iirini yazmtr.
lkokulu bitirince onu Galatasaray Lisesine verdiler. Bir sre
sonra para darl yznden buradan alnarak Nianta Sultanisine
yazdrld. Birinci Dnya Sava kopmutu. ttihatlar'n tuttuu Hik
met Beyin, Matbuat Mdrlne getirilmesi aileye daha iyi yaamak,
evlerinde nemli konuklar arlamak imknn verecekti. Bir gece,
memleketi yneten nemli Paadan, Bahriye Nzn Cemal Paa
evlerine gelmiti. Dikkati eken Nzmm denizle ilgili bir kahraman
lk iirini dinleyerek beenmi, ona Bahriye Mektebine (Deniz Harp
Okulu) girmek isteyip istemediini sormu, olumlu cevap alnca Bahriyeyi bitir, kzm sana vereceim diye latife etmiti. Az sonra N
zm, Heybeliadada Bahriye Mektebine yazdrlm, 1920 ylna kadar
burada okumutu. te bu yllarda Hikmet Beyle ei Celile Hanm
arasnda ayrlkla sonulanan bir frtna kopuyor, bir taraftan Hikmet
Bey'in apknl, gzel kadnn Yahya Kemalle bir gnl macerasna
girii ve onunla evlenme midi, yuvay hemen yklr hale getiriyordu.
Bu olay Nzm Hikmet'i ok sarsm, Heybeliadadan annesine yazd
mektuplarda babasndan ayrlmamasn istemi, galiba 1918de ay
rlk kesinlemiti. Burada Nzm Hikmeti en ok zen kk karde194

nin anasm kaybetme hicran oluyordu. Bu zntl dnem de ge

irdii b ir plrezi sonucu, 17.5.1920 tarihinde Bahriye M ektebinden
karlacakt.
Nzm Hikmet artk kendini iir ve edebiyata veriyordu. airleri
mizin Batllama dnemindeki bir geleneine uyarak 1918-1920 ara
snda 12 iirinin Kadky veya Erenky'de yazldn belirtmiti. lk
iirleri, Alemdar Gazetesinin, Yusuf Ziya tarafndan ynetilen E debi
yat blm nde ve 1920de Cell Sahirin ynetiminde Birinci Kitap,
ikin ci K itap diye yaymlanan dergide kacakt. Bu dnemde Nzm
Hikmet, edebiyatlar arasnda artk tannm bir isimdi. Yukarda,
kfe Nihal blm nde Nzmn da arkadalk ettii airlerden sz
etmitik. O tarihde K adkyde grt bir baka edebiyat merakl
s, henz 15-16 yalarnda Suad Dervidi. Bu arkadalk Nzmm
M oskovadan dnnden sonraki yllarda da srecekti.
Anadoluda Kurtulu Sava btn heyecan ile balamt. stan
bul'dan asker, sivil, gen, yal birok yurtsever Anadoluya kayordu.
Bu arada drt air arkada, Faruk Nafiz, Yusuf Ziya, Nzm Hikmet
ve Vl Nureddin Anadoluya gemeye karar verirler. 1921 yl Ocak
aynda stanbuldan deniz yoluyla hareket ederek neboluda karaya
karlar. Yalnz Nzm ve Vlnn Ankara'ya gitmesine izin verilir.
Nzmn st dzeydeki akrabalarndan Ankara hkmetinin Nafa
Vekili sm ail Fazl Paa, onun olu Ali Fuad Paa (C ebesoy), Hseyin
Hsn Paa, Samih Rfat Bey Ankarada bulunmaktadr. Nzm ve
arkada scak karlanr. B olu Sultanisinin ilk ksm retmenliine
atanrlar (Haziran 1921). Ancak Bolu'da ok kalmazlar. Rusyaya git
meyi, orada eitim grm eyi yreklerine sindirmilerdir. 21 Eyllde
Azerbaycan zerinden M oskovaya ular, niversiteye girerler. Nzm
Hikmet, Babasna haber vermeden stanbuldan ayrlmtr. M osko
vadan yazd ve Ali Fuad Paa vastasyla gnderdii ilk mektubun
da stanbul ne lemde, Kadky nasl? diye sormaktadr. Babas
Hikmet Bey, Nzm'm gidiinden sonra epey hareketli ve pek
parlak olmayan gnler geirmitir. K adkyde bir sinema kiralaya
rak (H le olacak) iletmeye alm, fakat zarar etmitir. 1924de
ikinci kez evlenecek, bu evlilikten iki ocuu dnyaya gelecektir.
Nzm Hikmet 1925de dnd zaman babas, K adkyle Modabum u arasnda b ir ahap evde oturmaktadr. Annesi Celile Hanm da
Cevizlikde iki katl ahap bir eve yerlemitir. Drt yl akn bir ay
rlktan sonra habersiz gelen Nzm, sokak kapsnda kardei Samiye
195

ile karlar, sarma dola olurlar. Hikmet Bey Bundan byle hibir
yere gidemeyeceksin -der- yeter ettiin bize! Nzm Artk sizden bir
daha ayrlmamak iin geldim. cevabm verir ama az sonra evresin
deki bask artm, baz tutuklamalar olmutur. nce zmire gider,
Haziran 1926da yine Moskovadadr.
Be yesinden mehur Ali Beyler olan stikll Mahkemesi, 25
Austos 1925de verdii kararla Aydnlk Dergisindeki yazlarndan
tr Nzm gyaben 15 yl kree mahkm etmitir. Bu hkm,
1928 Cumhuriyet Bayramnda karlan ksm afim kapsamna girdi
inden Nzm, ne olursa olsun memlekete dnmek ister. Bakasma
aid bir pasaportla Anadoluya geer, Ankaraya gelince tutuklanr. Ar
Ceza Mahkemesi, airin Aydnlk Dergisinde kan iirlerinde su un
suru grmemi, yalnz pasaport olayndan ay hapis cezas vermi
onu da ekmi olduundan serbest braklmas gerekirken bir baka
su isnad ile tutuklu olarak stanbula gnderilir. stanbuldaki yar
glanmasnda aklamr. Artk baba evine dnmtr. imdi 1929-1932
dnemi, Nzmm Kadkyde geen en uzun zaman olacaktr.
nce i arar. Sabiha ve Zekeriya Sertelin kard Resimli Ay
Dergisi ona kaplarn aar. Bu dergide Putlar Ykyoruz bal al
tnda, eski edebiyat hretlerini eletirmesi epey grlt yaratr. Ya
ynlad iir, fkra ve ilk kitaplaryla hretini pekitirir. Olduka iyi
geen bu yllar Hikmet Beyin beklenmeyen lm ile noktalanr. Ka
dkyn tannm zenginlerinden Sreyya Paa, Bahariye Caddesin
deki sinemay ina ettirmitir. Sinema mdrlne getirilen Hikmet
Bey, bu ii devlet grevi gibi ciddilikle yrtr. 1932 ylnda bir gn
elini kedi srr, kuduz as yaparlar. Ayn gn iinde yere dnce
bu kez de tetanoz as... Oysa bu iki a ayn gnde yaplmazm. Ate
i ykselir, ba olunun dizinde yatarken, Sreyya Paa gelir. Has
tann ar durumuna bakmadan baz hesaplar sorar. Bu olay Nzma
Hiciv Vadisinde bir Tecrbe-i Kalemiye balkl ve sonradan dava
konusu olan ri yazdrtacaktr.
Hikmet Beyin lmnden sonra aile, bal baheli bir yere tan
mak, toprakla uramak arzusuna kaplr. Erenkyde Midhat Paa
ailesine aid olduu sylenen amlkl, baheli bir kk 50 lira aylk
kira ile tutarlar. ki koyun, krk kadar tavuk alnr. Baheyi dzenle
meye alrlar. Ancak 1932 yl sonundaki genel tutuklamalar srasn
da Nzm da Bursa Hapishanesine gtrrler. Yarglama srer, so
nunda 4 yla mahkm olur. Alt ay alacakl olarak hapisten kar. 17
Ocak 1938de yeniden tutuklanacak, bu kez asker mahkemede 15 y196

la mahkm edilecektir. Ardndan Bahriye davasndan b ir 20 yl daha,

ikisi toplam r ve 28 yl olarak kesinleir. 13 yl yatmtr ki 1950de De
mokrasi havasmn esmeye balad ve Trkiyede bi partinin ilk kez
seimle iktidara geldii gnlerde N zm in aff iin hzl b ir kampan
ya balatlr. Bu srada O da alk grevine balamtr. Seimden nce
hazrlanan fakat bir trl M eclisden kamayan af kanunu tasans,
Temmuz 1950de kanunlar. Bu kanunun beinci maddesine gre ce
zasnn te ikisi indirilen Nzm 15 Temmuz gn hapishaneden
kar. Ei MncvverIe Vl Nureddinin Salacakdaki evinde bir ay ka
dar dinlenir. Sonra annesinin Cevizlik'deki byk evine yerleirler. Bu
srada film senaryolar yazmaya balamtr. Ei Mnevver, 1951 Mart
aynda Kadkydeki bir Klinikde bir olan ocuk dourmutur. K
k ailenin bu durumda byk ahap evde barnmas g grldn
den Mhrdar Caddesinde Sular daresinin karsndaki bir apartmann zemin kat dairesine tanrlar. Bu daire, Nzmm K adkyde
ve memlekette oturduu son yer olacaktr.
Bilindii gibi, elli yanda askere arlmas, bu yzden takibata
uramas zerine memleketten bsbtn ayrlr.

REFK HALD KADIKYDE

Mizah yazan ve rom anc Refik Halid (1888-1965) eski bir Kadkyl'dr. ocukluk ve ilk genlik yllann babasnn Kozyata'ndaki
kknde geirdi. Babas kendi kulland ift atl sepet arabaya b i
ner, olunu da be yandan beri sahip olduu midilliye bindirir, Fe
nerbaheye gezmeye giderlerdi.
Refik H alidin babas, Maliye Nezareti Veznedar Halid Bey, bu
Nezaretin bada gelen yneticilerinden biriydi. Kozyatanda Erenky-Balarba yolu ile Hilmi Paa Soka arasnda ve bugnk Sos
yal Sigortalar Kurumu Psikiyatri Hastahanesinin karsndaki geni
aday kaplayan arazinin cmle kaplar bakmndan soldaki ksmna
Halid Bey, sadaki byk ksmna da bir devrin Maliye N zn Read
Paa sahip olarak grkemli kkler yaptrmlard.
80-90 dnmlk bir arazi iinde bulunan Halid Bey kk bol
aal ve bakml bahesi, zerinden kprler geen laklanyla dikkati
ekerdi. Merutiyet yllarnda Refik Halid, edebiyat arkadalarm bu
bahede arlamt. Malikne 1940l yllarda satld. 1986 Eyllnde
197

gezdiim zaman kk oktan yanm, bahe perian, iindeki bina ha

rap olmu ama toprak inaatilerin eline dmemiti.
Merutiyetden az nce memur olan Refik Halid, Hrriyetin il
n zerine hemen istifa etmiti. Fecr-i ti ad altnda toplanan gen
edebiyatlara o da katlacak, yazlaryla ksa zamanda dikkati eke
cekti. Mizah ve talama trndeki yetenei onu bu yola itiyor, (Kirpi)
takma adyla yazd politik hicivler, kinci Merutiyet! ksa srede
tam bask rejimine eviren ttihad ve Terakki Frkas'n hrpalyordu.
Bu yazlar zeki, ustalkl ve hasmn irkinliklerini hemen yakalayp
gz nne seren ve zevkle okutmay bilen talamalard. O bylece tti
hat ve Terakki Frkasmn balca rakibi Hrriyet ve tilf Frkasna
girmeden, ktidar Parti sini kk dren bir yazar olacak ve iler
de bir gn ttihadclar ondan zarar grdklerini aklayacaklard.
1912de ttihad ve Terakki ksa bir sre iin iktidardan uzakla
mak zorunda kalnca, yerine gelen Kmil Paa Hkmeti, Refik Halide 2000 kuru aylkla, Beyolu Belediyesi Ba Ktiplii grevini ver
miti. Ardmdan Babli baskm ile ttihadclar iktidar yeniden ele
geirecek ve Sadrazamlar Mahmud evket Paa, muhalefetin dzen
ledii bir komploda ldrlnce, sulu, susuz btn muhalif tann
m olanlar, Refik Halid de dahil Sinopa srlecekti.
Srgn hayat Sinop ve baka ehirlerde be yl srd. Ancak Si
nopdaki yalnz ve karanlk dnyasnda bir hayat arkada bulacak,
srgnlerden Doktor Cell Paanm kz Nazma Hanmla evlenecekti.
Birinci Dnya Sava'nn sonlarna doru, Bahriye Nzn Cemal Paann yardmyla stanbula dnmesine izin verildi. Ziya Gkalpn g
zetiminde yaynlanan Yeni Mecmuanm yazar kadrosuna da alnd. Bu
arada Zaman Gazetesine girdii gibi, Arnavutky Amerikan Kolej inde bir retmenlik almt. Artk ttihad ve Terakki iktidarnn sona
ermesine ve Mtarekeye kadar politikadan uzak kalacakt. Mtareke
devri balaynca, iktidarn tek aday Hrriyet ve tilaf Frkasna gir
di. 3.3.1919da bu Frka tarafndan desteklenen ilk Damad Ferid H
kmeti kurulmutu. On yln madurlar gibi Refik Halid de yeni h
kmetten pay istiyordu ve istediinin adn koymutu: Posta ve Tel
graf Nazrl.
Damad Ferid bu dilei geri evirmedi. Ancak nezaret, umum m
drle evrilerek Refik Halid 10.000 kuru aylkla Umum Mdrlk
grevine atand. Bu dnemde bir sre kaynpederi Cell Paanm Selmiemede Hac Mehned Efendi Soka ile Badat Caddesinin bir198

Ietii kedeki kknde oturacakt-. Kuvay-: Millyenin basks ze

rine nc Damad Ferid Kabinesi ekilmek zorunda kalm, yerine
Ankara ile diyalog kurabilecei dnlen Ali Rza Paa sadarete ge
tirilmiti. Paa, Refik H alidin akrabas b ir hanmla evli bulunuyor
du. Ankara Hkm etinin yeni kabineden istedikleri arasnda, sava
dneminde nemi son derece artan Posta ve Telgraf daresinden Re
fik Halid'in uzaklatrlmas, hatta tutuklanmas da vard. Bu durum
da Refik H alide hemen grevinden istifa etmek dyordu. O gn
lerde gazetelerde heyecan verici bir haberle karlat: Kuvay- Mlye
Kartala kadar gelmiti.
Diyor ki O (yani Kuvay- M lye) Kartalda, ben Feneryolunda,
bu pek de emniyet verici b ir kom uluk deildi. Bir gece sekiz kii k
k bast m, veya sokakta beni yakalad m gzlerimi Sivasda aar
dm. Tabi biraz sonra sonsuza kadar kapamak zere...
Bu yorum , kalem arkada Ali Kem alin kt sonucunu nceden
haber veren b ir korkulu rya gibiydi. O da Ali Kem al gibi, ttihadclan n ekip gitmesinden sonra kalemini, ttihad ve Terakki'nin deva
m saydklar Kuvay- Millye aleyhine kullanm, mizah ve nkte tat
lsna bulad zehirli yergileri, Ankaray tutanlar tarafndan bile
okunmutu. Byle b ir ortam da b ir sre Kadkyden uzaklaarak, kar
deinin Yeilkydeki evine gitmeyi, yararl bulacakt. Bu srada Alem
dar Gazetesine, 150 lira aylkla yazmaya balad. stanbulun igalin
den sonra, Damad Ferid drdnc kez sadarete getirilince, Refik Halid de eski grevine dnd. Sevr Andlamasm n imzalanmasndan
sonra, Padiahm ve stanbul Hkmetinin durumu daha da ktle
iyordu. Damad Feridin lgn hareketlerine kar birka Kabine ye
si cephe alm, Refik Halid de onlara ynelmiti. Bunu duyan Ferid
Paa tarafndan, 1920 Eyll aynda grevinden azledildi. Artk eski
mesleine dnmek, MihranIa Ali K em alin kard Peyam- Sabah
gazetesine yazmak istiyordu. Fakat kurnaz Mihran, Ferid Paamn
ksa bir sre sonra dmesine kadar, Refik H alidin yazlarn yayn
lamamt.
17.10.1920de Damad Ferid son kez sadaretten ayrld. Bu srada
einin Kadkyde, Hasrcba Soka'nda, Baklatarlasma yakn kule
li evine taman Refik Halid diyor ki: O aralk K adkyne naklet-(*)
(* )

19 dnm kadar arazisi bulunan bu kkn banda, Cell Paa kokulu vc

ince kabuklu avuzm yetitiriyordu. 196.Vdo yktrlan kkn arsasna
am Palas ad verilen bir apartman yaptrld.

199

mitim. Hayatm para hususunda biraz dar olmakla beraber iyi ah

bap, kymetli sohbet ve aile topluluklar cihetinden pek geni, pek fe
rah geiyordu. Kadky, stanbulun en hr, en en mahalle siy di. Ar
tk memleketten uzaklancaya kadar Kadkyde kalacakt. 22.1.1922
de mehur Aydede mizah gazetesini kard.
30 Austos 1922 zaferi kesin sonucu belirlemiti. stanbuldakiler
ac, ac dnmeye balad. Padiah, stanbul Hkmeti, silhlarm,
kalemlerini dmana kar deil, Mill Kuvvetlere kar kullananlar ne
olacakt imdi? 1922 Kasmnm ilk haftasnda Ali Kemal'in zmite
karlarak lin edilmesi gaflet uykusunda olanlar dehetle uyandr
mt. Kamak gerekiyordu. Hrriyet ve tilf Frkas yneticilerinin
ou ngiliz Eliliine snmt. Refik Halid de oraya gitti. Ama ngilizlerin bu kalabal yurt dna tamak abas yrmyordu bir
trl. Elilikten ayrlan Refik Halid kendi imknyla 9 Kasm gn
yurt dna, kt. Srgn hayat 16 yl srecekti.

KADIKYN VEFALI AR: SALH ZEK

Persefon airi Salih Zeki Aktay (1896-1971) Kadkyn en ve
fal klarndan biri olarak anarm. mrnn byk ksmn Kad
kyde geirdi. Beldemizde ona sk rastlardk. Ama arda, pazarda,
sinemada deil, Kadkyn en gzel noktalarndan romantik gnn
batn veya Kadkyn kadnlarn, kendinden gemi bir halde iz
lerken...
Dzgn ve kusursuz bir ba vard. yi taranm beyaz salan, al
nnda ykseldikten sonra ahenkli bir kvrlla ensesine inerdi. Bak
lar hayal doluydu. Bazen gzne monokl takt olurdu. Muvakkithane Caddesinde, Hacbekirin kar srasndaki bir fotoraf, vitrinine
airin bytlm bir resmini asmt. Baz akamlarda, airi hay
ranlkla fotorafn seyrederken grrdk. Tpksnn karsnda y
lesine kendisinden gemi ve hareketsiz grnrd ki kimin kimi sey
rettiine birden karar veremezdik: air, romantik gnn batm o
unlukla Moda Burnundan izlerdi. Kolal gmlei, kravat ve iyi di
kilmi kostm ile her zaman k ve temizdi. Sol elindeki gzel cildli
kitab ak ve ihtirasla kalbinin stne bastrrd. Akam Gazetesinin
mizah sayfasnda Persefon airine sk sk taklan Selm zzet, onun
zengin bir kitapla sahip bulunduunu ama bu kitaplardan ounun
sayfalarnn almam olduunu iddia ederdi.
200

Bir yaz gn, Nazmi Acar'n M odadaki dairesinin kk bahe

sinde oturmu sohbet ediyorduk. Sz dnd dolat, spritzm aya ta
kld. Aramzda Acarn, bu konudaki aceleci merakn giderecek bilgi
ye sahip kimse yoktu. Bu srada edebiyatnn caddeden getiini
grdk: air ve retmen Behet Yazar, air Salih Zeki ve adn ha
trlayamadm bir edebiyat retmeni daha. Onlar baheye davet
eden Acar, hemen ispritizma hakkndaki sorularn sralad. lk sz
Salih Zeki almt. Filn dudu dedii b ir kadn romancdan bahset
meye balad. Hepimiz, rom anc hanmn ya bir kitabnda, ya da ha
yatnda ispritizma ile ilgili b ir eyler bulunduunu sanmtk. O sz
uzattka uzatyordu. Nazmi Acar birden kkreyerek ya ispritizma
dan sz etmesini ya da susmasn istedi. Persefon airi'nin bu konuda
syleyecek b ir sz yoktu. Ama yine o gn Salih Zekinin b ir srrn,
yllardan beri Kadkyle arasndaki ilikinin temelinde yatan srr
renecektik.
Nazmi Acarn oturduu apartmanm yannda Lafonten isimli bir
ngiliz'in evi vard*. Bir ngiliz kz bu eve konuk gelmi. nce uzun,
gerek san sal, mavi gzl, yirmi yalarnda tipik bir ngiliz... Salih
Zeki o tarihde ya elliyi amt kza tutulmu, akn airlik mes
leinin vazgeilmez hakk sayyordu:
ki aydr her gn bu evin nnden geiyorum. Henz konu
mak frsatm elde edemedim. Ama baklanmdaki mny anladna
inanyorum demi ve Moda kylarna b ir gz attktan sonra, Kad
kyle arasndaki byk srn aa vurmutu. Tam krk yldr bu
beldenin btn kadnlanna m!
Bu blm de anlattmz nl edebiyatlarn Kadkyde toplan
d Mtarekede ve Cumhuriyetin ilk yllarnda gen bir air olarak
aralarna katlmt. Onu Yavrum Salih Zeki diye arrlard. a
da airlerden fark, Yunan M itolojisinden ald ilhamlar Hece Vez
niyle yazmasyd. nce Yahya Kemal, Ahmed Haim ve Mehmed Akif
(* )

Bu ev Devriye ve Nenchatun Sokaklarim n birleii kliede palmiyeli, ba

kml bir bahede, iki katl vc yabanc stilde ina edilmi bir bina olarak
dikkati ekerdi. Bir yaz gecesi, oturduu apartmanm kck bahesinde
bunalan Nazmi Acar, komu bahesinden gz hakk olarak yararlanmak iste
mi ve aradaki yksek duvar ykarak varm metreye indirmiti. Bu srada
evi s a t m alm o la n eski politikac ve Bykeli Ferid Tek, Nazmi Acar
aleyhine dava at. Davay kazanm, ancak im ar durumu dolaysyla du
varn eski haline getirilmesi mmkn olmamt. Ferid Tckin lmnden
sonra kz Emel Esin Ilanm a kalan bina, Onun da lmnden sonra bugn
m etnik vc cam erevesi krlm bir durumdadr.

201

in kendi balarna buyruk hkm srdkleri, ardndan Heeenin be

airinin ve Nazm Hikmetin etkili olduklar Trk iirinin 1920-1930
dneminde, Salih Zekinin tek bana yrtmeye alt Yunani r
modeli ilgi grmemi ve yadrganmt.
Bir gece Ahmed Haim, Faruk Nafiz, Read Nuri, Fahri Cell ve
bakalar, Halid Fahrinin emsitap Sokandaki odasnda toplanm
lard. Salih Zeki yoktu. Dergilerde son kan yazlar eletirmeye ba
lam, sonra hiciv oklarn Jpiterin yldrmlar gibi Salih Zekinin
Yunani iirlerine yneltmilerdi. Bu konuma sresince Ahmed Ha
im hep susmu, yergilerinde ok sert ve acmasz olan Haimin ses
sizlii dikkati ekmiti.
Sonra baka konulara geildi. Aradan en az bir buuk saat ge
miti ki Ahmed Haim birden oturduu koltukta salland, ileriye do
ru uzand ve mthi bir cerbezeyle Salih Zekinin iirlerini vmeye
balad. Herkes armt. Haim nceki susuunun on kat am
karmakla kalmad. Saldrsn keskin bir cmle ile balad:
Bu ocuun iirleri harikadr. Fakat eekler bunu bir trl
anlayamyorlar!
Halid Fahri diyor ki Bir anda sandm ki btn esatir ilhlar te
pemize ulland! Hakaret grenlerin ar bir tepki gstermesinden
korkmutu. Yalnz Faruk Nafiz ayaa kalkarak:
Affedersin stad! -dedi- Bu eekler hitab bize okkal dt.
Hi olmazsa bir H huzurunuzdan deyiver.
Haim devirdii amn farkndayd:
Yok canm, sizin iin sylemedim.
dedi. Yine Halid Fahri diyor ki Bu hakaret kimlere kar kulla
nlmt? Melali anlamayan nesle in deiliz diyen Haim o meili
en ok Persefon airinde kefettii iin mi yz kere darlp, yz kere
bart halde son demine kadar hep onu sevmiti?
Yllar abuk geti. Gen edebiyatlarn Kadkyde kurduklar
yuva zamanla dalacak, gzel sesli kularn kimi Kadky, kimi er
kenden dnyay brakp gideceklerdi. Krpe bir delikanl iken bu dost
lara katlan Yavrum Salih Zeki sonuna kadar Kadkye bal kal
d. Son yllarnda Hacbekirin dkknnn arkasndaki masalarda ko
nuabilecek birka tamdk bulabiliyordu. Bunlarn arasnda Tarihi
202

Emin li avl dikkati ekerdi. Huylar, konulan ayn olan bu iki ki

i ne konuurlard bilmem? Bir gn Salih Zekiyi yapayalnz grdm
o yerde. Duvarda sanki Faruk Nafizden bir satr yazlmt: Yalnz
yaayanlar daha bedbaht llerden!

FAHR CELL
F. Celleddin imzasyla yazd kk hikyelerle tannan Dr. Fah
ri Cell Gktulga (1895-1975) bir Kadkyl ailenin yesi olarak ele
aldmz devirde, Yourtu Deresi kenarndaki evlerinde oturuyordu.
Byk kardei Sleyman Bahri zamannn tannm bir edebiyat ho
casyd. Kk kardelerinden Kadri Gktulga, en baarl yllarnda
Fenerbahe Kulbnde ve Millitakmda bek olarak oynard. Yine kar
delerinden Hayri Cell de uzun sren Fenerbahenin ve stanbul Ti
caret Odasnn Genel ktipliini yapt.
1918de Tp Fakltesini bitirerek akl ve sinir hastalklar daln
da ihtisas yapan Fahri Cellin, skdardaki Topta Akl Hastahanesinde balayan resm doktorluu, Bakrky Hastahanesi Bahekimli
inden 1960da emekliye ayrlmasna kadar srecekti. Mesleinde in
sanlar yakndan gzleme ve inceleme imknna sahip bulunmas, onun
hikyecilikteki baarsna yardmc olmutu. 1923de Talk- Selse
isimli ilk hikye kitabn, 1927de Kna Gecesi adyla mehur eserini
yaynlad.
Fahri Cell, Kadkyde oluan edebiyatlar arkadalnn ba
ta gelen yelerinden biriydi. Halid Fahrinin pansiyonunda veya baka
yerlerdeki toplantlara katlr, hele Kudili aynndan balayp, ge
nellikle ifa ve Moda kylarna uzanan sohbetli yrylerde, kafile
nin ban o ekerdi. Bugn yaygn olan salk iin yrmek slogan
n Fahri Cell, daha o yllarda savunur, paraszlktan zaten sk tata
binemeyen gen edebiyatlara yrmenin yararlarn anlatmaya a
lrd. Bu monoton yrylerin tek tat, Yourtu Deresinden krk
paraya karya getikleri kaykt. nce edebiyat tartmalar, akalar
ve nktelerle oyalanan genler, sohbetin tavsad bir anda yorgunluk
larn duyumca Aman Fahri Cell! Ocana dtk, bir yerde otura
lm diye yalvarrlard. O bu yalvarmalara Oturmak genlere yak
maz, miskinliktir! cevabn verirdi.
Fahri Cell, bu grubun vazgeilmez dostu Reidpaazde Akif'e
203

taklmaktan holanrd. Akif, bu taklmalara kar dudaklarm sark

tarak: Ne olacak haerat! derdi.
Fahri Cell Kadky gezintilerinde boylu boslu, tombulca bir ka
dna ilgi duyuyordu, uzaktan bir ilgi... en byk zevki baz akamlan
kadn geerken iini eke eke uzaktan bakmas, sonra arkadalarna
dnerek ak hakknda uzun tbb yorumlar yapmasyd.
Bir sre sonra da k olduu bir dul hanmla evlendi. Hanmn
Anadoluhisanndaki yalsna tand. Tatl dilli bir ruh doktoruydu.
Kadnlarla nasl konuulmas gerektiini biliyordu. Bu zellikleriyle
iki, evlilik daha yapacakt.

EBZZYA ALES KADIKYDE

(Ebzziya) 1870lerden itibaren basn, matbaaclk, politika gibi
alanlardaki almalaryla son yz yln tarihine geen bir ailenin soyaddr. Ailenin reisi Ebzziya Mehmed Tevfik Bey (1849-1913) oulla
r Talha (1882-1921) Velid (1884-1945) Beylerdir. Talha Beyin olu
Ziyad Ebzziya da 1933den sonra basn ve politika hayatna girmi
tir.
Mehmed Tevfik Bey, gen yanda yaz ve politika hayatna atla
rak Namk Kemal'in havarisi, inasinin kard Tasvir-i Efkr gaze
tesinin yazar, Abdlaziz ynetimine kar gizli olarak kurulan Yeni
OsmanlIlar Cemiyet.inin yesi, inasinin lm zerine Prens Mus
tafa Fazl Paa tarafndan satn alnarak balanan Tasvir-i Efkr
matbaasnn sahibi oldu. ok sayda eseri, zamann artlarna gre
ok gzel basan Ebzziya Matbaas'nn kltr tarihimizde zel bir
yeri vardr.
Namk Kemal hayranl ve merutiyet rejimine duyduu ilgi,
Tevfik Beyin istibdat dneminde yllarca takibine sebep olacakt. Da
ha 1873de Vatan Yahut Silistre oyununun temsili srasndaki halkn
gsterileri zerine Namk Kemal ve baz arkadalar srgne gnderi
lirken Tevfik Bey de Rodosa srlmt. Bu srgn dneminde ya
ynlad yazlarnda o tarihdeki tek olu Ziyaya nisbetle (Ebzziya)
yani Ziyanm babas adn kullanmt. Sonradan da brakmad bu
isim, ailenin soyad olacakt.
1876da Abdlaziz tahtdan indirilince
204

baz siyas

srgnler gibi

Tevfik Bey de zgrlne kavuarak stanbula dnd. Basm ve ya

ym ilerini srdrd. Ancak II. Abdlhamid devrinde de kuku du
yulan kimselerden biriydi. 1900 ylnda, Galatasaray Sultanisinde oku
yan byk olu Talha ile birlikte Konyaya srld. 1908de Hrriyet
in ilm zerine stanbula dnebildiler. lk seimde mebus seen
Ebzziya Tevfik Bey, iki olu ile Yeni Tasvir-i Efkr gazetesini kar
maya balad. Birbirini izleyen savalar ve i olaylarn yaratt karga
a ortamnda, gazete kapatnca bir benzer isimle yeniden yaynlan
yordu. Bu yaz serisine, Kadkyde oturmu yazarlarmz aldk. Oy
sa Ebzziya Tevfik Bey ve ailesi Bakrkyl saylr. Tevfik Bey 1884
de Bakrkyn skelekmaz Soka'nda, bir ngiliz tarafndan yap
trlm gzel bir kk satn alarak buraya yerlemiti. Bakrkyn
bir caddesine olduu gibi, Yeilky ile Kkekmece arasnda ku
rulan Basn Sitesinde bir sokaa da Ebzziya ad verilmitir. Bu aile
yi Kadkyn yakn tarihine almzn sebepleri, Tevfik Beyin son
yllarn Erenkyde geirmesi, byk olu Talha'nm evlendikten son
ra Msrlolu-Talimhane semtine tanmas, Mtarekenin karanlk
gnlerinde de M odada oturmasdr.
Ebzziya ailesinin ac bir kaderi vard. 1870lerden Cumhuriyete
kadar sren bu felketler dneminde sorgular, hapisler, srgnler
yetmiyormu gibi yzyln amansz hastal verem de aileye girmiti.
Tevfik Beyin tahsil iin Parise giden byk olu Ziya, bir k gn
Boulogne ormanndaki gle girecek ve nce pnm oni'ye ardndan ve
reme tutularak lecekti. Bu felketi, ailede baka verem vakalar izle
di.
Ebzziya Tevfik Bey 1898de einden ayrlarak bir baka hanmla
evlenmi ve Bakrkydeki kk, eski eiyle ocuklarna brakarak
Erenkye tanmt. Az sonra srgn edildii Konyaya yeni hanmy
la gidecekti. Bu hanmn yeenleri olan Hadiye ve Nahide isimli iki
kardeten, daha nce air Tahsin Nahidi anlatrken sz etmitik. Tal
ha Ebzziya babas ile Konya'da srgnde ken bu kardelerden Ha
diye ile seviti. Edebiyatla, kadn sorunlaryla ilgilenen ve yazan Hadiyenin (1884-1913) Hrriyetin ilnndan hemen sonra, Ruhsan Nevvare takma adyla yazd Jn Trk isimli oyunu. air Tahsin Nahid
in mterek imzasyla sahneye konacak ve o heyecanl gnlerde stan
bul seyircilerini coturacakt. Ruhsan Nevvre imzas, bu dnemde
kan Mahasin isimli Kadn Dergisinde de dikkati ekiyordu.
1909da evlenerek mutlu bir yuva kuran Hadiye ve Talha Ebz
ziya, Kadkyn Msrlolu-Talimhane semtindeki bir eve yerlemi205

erdi. 1911de oullar Ziyad, dnyaya geldi. Bu srada Hadiye vereme

tutuldu. Bir ara Erenkye gtrdler. Memleketin srklendii nem
li olaylar, Ebzziya ailesini gazetecilik ynnden de hrpalyordu. Bal
kan Sava kopmutu. Kmil Paa Hkmeti, 25 Aralk 1912'de Tas
viri Efkr kapatt. Gazeteyi baka isimle kardlar. ok sert bir ha
vada, Ebzziya'y Erenkyden stanbula getirterek sorguya ektiler.
Hastalanmt. Bbl Basknndan sonra iktidar ele geiren ttihad
ve Terakki Frkas, Tasvirin karlmasna izin verdi. htiyar Gazete
ci Tevfik Bey, son yazm 27 Ocak 1913 gn matbaaya gtrd. Eren
kye dnmek iin bindii Haydarpaa vapurunda fenalat. Yannda
bulunan doktor Besim mer Paanm gayretine ramen, son nefesini
vapurda verecekti. ok sevdii gelini Hadiye Hanm da 45 gn sonra
hayata gzlerini kapad. Gzel kardei Nahide de iki yl sonra ayn
hastaln kurban olacakt.
Talha Bey, Mtareke dneminde Modada oturuyordu. Bu heye
canl yurtsever, dman gemilerinin Marmaradan geiini buradan
alayarak izlemiti. Kardei Velid Beyle ynettikleri gazetelerinde,
Hrriyet ve tilf Frkasna ve igal kuvvetlerine kar bir tutum ii
ne girmi, Kurtulu hareketlerini destekleyerek Anadoluya silh ka
ran M. M. Grubunun gizli almalarna katlmlard. stanbulun
igali srasnda ehid edilen askerlerimizin ekilen fotoraflarn o
altarak ilgi gsterecek yerlere datm, Ankaraya da gndermiler
di. Bunun zerine matbaa mhrlendi. Velid Bey, ngilizler tarafndan
tutuklanarak Maltaya srld. Talha Ebzziya da Beyazdda askeri
tutuklama binasnda lo bir mahzene kapatld. Mahkemeye karl
madan uzun sre mahpus kald bu mahzende vereme tutulduu
meydana kt. Tahliye edildikten sonra Kadkyde Bahariye semtin
de bir eve tanmlard. Hastal ilerleyince nce Avusturyada son
ra svirede bir sanatoryuma yatrld. 1921de burada vefat etti.
Velid Bey, Kurtulu Sava sona ermeden stanbula dnebilmi
ve yeniden kard Tevhid-i Efkr gazetesinde Mill Kuvvetleri des
tekleyen yazlaryla mcadelesini srdrmt. Bu arada M. M. Gru
bundaki almalar dolaysyla, ileride stikll Madalyas ile taltif edi
lecekti. Cumhuriyetden sonra hkmete ters den grlerini yans
tan yazlar sebebiyle iki kez stikll Mahkemesi'ne verilen Velid Bey
beraat etmiti. Yine de grlerinde srar etmi, sonunda smet Paa
Hkmeti'nin, 1925de basn zgrln rafa kaldran Takrir-i S
kn Kanunumu kartmas zerine gazetesi kapattrlmt. Aradan
on yl getikten sonra yaynlad (Zaman) Gazetesi de iyi karlanma
dndan kendiliinden kapanmak zorunda kalacakt.
206

1940da yeeni Ziyad Ebzziya ile Tasvir4 Efkr gazetesini kar

d, Velid Beyin lmnden sonra ailenin gazetecilik ve politika gele
neini srdren Ziyad Ebzziya, bu satrlar yazdm tarihde (1985)
Kadkyde Yourtu semtine yerlemi bulunuyordu.

MAHMUD SADIK KIZILTOPRAKDA

mparatorluun son, Cumburiyetin ilk yllarnda Bbli Yokuunda ve aydn gazete okuyucular arasnda saylan, sevilen eski
ve tecrbeli yazar vard:
Ahmed Rasim, Mahmud Sadk, Haan Bedreddin.
Birincisi malm ve mehur, kincisi uzun ve ypratc bir yaz ha
yatndan sonra Merutiyetde kurulan Trk Gazeteciler Cemiyetlimin
ilk bakan seilmi, daha sonra da ona eyh-l Muharririn yani en
kdemli muharrir unvan verilmiti. Yokuta Beybaba diye anlan Ha
an Bedreddin Beyden de ileride Akam Gazetesi blmnde bah
sedeceiz.
Yalnz sayg ve sevgi... mrlerini Trk Basn'na vermi bu de
erli yazarlarn, gemiin artlarna gre ne emeklilik hakk ve ikra
miyesi, ne sigortas vard ve kalemlerini tutamadklar gn ala b o
yun eeceklerdi.
Mahmud Sadk'm, arkada Ahmed Rasime benzer yanlar az de
ildi. O da geimini kalemiyle salam ve yazarln btn ilelerini
ekmiti. O da Rasim gibi akamcla m r boyu bal kalm, olgun
bir rinddi. Onun da zamanlarnn ngiliz politikaclarn hatrlatan, u
lan sarkk byklar vard. Parkl yanlan Rasimin airlik, bestecilik,
tarihilik gibi ok geni bir alma alan olmas ve gazete fkralar
nn humour-mizah yannn ar basmasiyd.
ok okumu, kltrl bir yazar olan Mahmud Sadk (1860-1930)
yazlarnda ciddi ve sras dtke bilimsel bir yol tutturmutu. Ger
i, Ali Fuad Beyin kard mehur Karagz mizah gazetesinde, Ah
med Rasimin bir stunu olduu gibi, Mahmud Sadk da adnn ilk
harflerinin okunuuna gre, Mim-Sad Day imzas ile halkn anla
yabilecei fkralar yazard. Ama okuyucularn ilgisini eken, Meru
tiyetde Abdullah Zhd'nn kard Yeni Gazetenin birinci sayfa
snda her gn (Takvimden B ir Yaprak) bal altnda yazd ksa
207

fkralard. Bylece, basnmzda bugn de ilgi gren fkracln he

men ilk ustas olmutu.
Mahmud Sadk, bir gazete veya derginin birok stununu tek ba
na doldurabilecek gte bir yazard. Politik, sosyal makaleden, bi
lim, fen, eletiri konularna kadar telif, tercme istenilen her yazy,
istenilen uzunlukta yazp verebilirdi. Bu vasflaryla, Basn dnyam
za yllarca hakim olan az adamla ve az masrafla almak dzeninin
daima aranlan eleman ve kurban olmutu.
1891de kmaya balayan mehur Servet-i Fnun Dergisi'ne o yl
dan itibaren yazmaya balayan stad, lmne kadar yazmt. Der
ginin sahibi, Ahmed hsan (Tokgz) evresindekilere sert davrand
halde ondan ekinirdi. 1925de bu Derginin Yaz leri Mdrlne
getirilen Halid Fahri, 17 yl beraber alt Mahmud Sadk hakknda
u bilgileri veriyor:
Onu herkes sever, sayard. Fazla izgili ve yorgun intiba veren
biraz uzunca bir yz vard ve derin, zeki baklar. Sanki burnunun
zerindeki kelebek gzl ve elindeki kk parma kadar ufack
kurun kalemi ile domutu. Bu kalemi yeleinin cebinden karrd,
ne bu kalemden, ne o gzlkten onu ayramazdnz. Ahmed Midhat
Efendiye ayakl ktphane derler, Mahmud Sadk beLki ondan da
stnd. Ansiklopedik bilgilerde onun gibisini grm deilim.
Ahmed Rasim, mrnn son yllarnda milletvekili setirilmi, pa
ra bakmndan biraz rahatlamt. Mahmud Sadkm dostlan onu an
cak Devlet Demiryollar Dergisinin bana getirebilmilerdi.
Derginin byk blmn o yazyordu. mrnn son dnemin
de grtlana kadar borca batmt. Halid Fahri diyor ki:
Bir taraftan yallk, bir taraftan yoksulluk onu harap ediyor,
gnden gne zayfladm, kuvvetten dtn hznle gryordum.
Felket bu kadarla bitmiyordu. kiye olan dknl bsbtn art
mt. Dergiden ald ayln te ikisi borca kesiliyordu. O tarihde
Kiziltoprakda oturuyordum. Onun da Kzitoprak istasyonu karsn
da, ok harap bir evde, kzlarndan birisiyle oturduunu iitiyordum.
Geimleri ok daralmt. Aradan ok gemeden hastalandm duy
dum. Evinde ziyaret ettiim gn duyduum acy hi unutamam. He
men bombo bir odada, bir iki iskemleyi gzmn nne getirebiliyo
rum, Bir de yatamda yatan Mahmud Sadk'! Altm u kadar yl,
Bbli Yokuu'nda hi durmadan yazan, fikir datan, kltr da
208

tan bu adamn talihi bu mu olmalyd? Odann tahta demesi delik

deikti. B irok yerlerini gazete ktlar ile kapatmlard. Ben facia
nn bu kadar dehetli olduunu bilm iyordum . Tepemden vurulmu
tum. ite gazeteciliimizin bir piri, bir byk stad, bir zamanlar iyi
yaam, gn grm, nice acemi genlere bu meslekte hocalk etmi,
fakat kara bir alnyazsyla byle sefalet iinde lmt. Bunda ken
disi kadar, matbaalarnda m r harcad Yokuun da gnah vard.

BR ESK KADIKY'): ESAD MAHMUT

KARAKURT
Mtarekenin galiba son yllarnda bir gn Apollon (H ale) Sinemas'nda verilen bir msamereye gtrlmtm. Sahnede gen bir
adam salarn datm, bileklerine zincir vurulmu halde esir Trkleri canlandryor ve gr sesiyle okuyordu:
Denizin bitmez suyu, Trkn tkenmez soyu, haydi Kzlelma
ya, haydi Kzlelmaya!
Sonradan Karakurt soyadn alacak olan Esad Mahmudu ocuk
luumda byle tanmtm.
Urfal Mahmud Paanm alt erkek evldndan en by olan
Esad Mahmud Karakurt (1902-1977) mrnn krk yldan fazla bir
ksmn Kadkyde geirecekti. Osmanl Devletinde (paa) unvan
yalnz askerlere deil, sivil grevlilere de verilirdi. II. Abdlhamid
devrinde ry- Devlet (Dantay) yeliinde bulunan Mahmud Paa
(M rm rn) rtbesiyle paalk unvann almt. nce Balar ba'nda
oturmu, ocuklar burada dnyaya gelmiti. Birinci Dnya Sava s
rasnda Kadkye tand. Bugn skk ve dzensiz bir iyeri m er
kezi olan Halidaa Soka, eski K adkyn ehir-sayfiye aras sakin
bir yeriydi. Mahmud Paa bu sokakta nce bir terzinin evinde, sonra
Stleme Caddesi'nden girince sol kolda ikinci kap olan bir b
yk ahap evde kirac olarak oturmutu.
Esad Mahmud bu yllarda Kadky Sultanisini (bugnk Kenan
Evren Lisesi) bitirecek. Dii Okulu'na girecek ve Akam gazetesine
muhabir olarak kaplanacaktr. Dii Okulundan sonra Hukuk Fakl
tesin d e de okuyup mezun oldu.
Mahmud Paa emekli maa almyordu. Babasnn salnda aile
nin geimini salayan Esad Mahmud, sonra da yaknlarna yararl ola209

akt. Halidaa Sokandan Vine Sokama, oradan Bostancya ve

nihayet Kalama tandlar. Paa 1930da Kalam'da ld.
Bbli Yokuunun eski emekilerine hi de cmert davranma
yan talih, Esad Mahmuda giderek glecekti. Akam Gazetesi'nde rporta ve hikye derken Vahi Bir Kz Sevdim isimli roman tefrikas
ilgi ile izlenmi, sonradan kitap olarak on basks yaplm, 1954de
filme alnmt. Ard ardna yazd eski deyimle ak ve ihtiras
romanlar sayesinde, eserleri en ok baslan, satlan, filme alman bir
yazar olarak hret ve servete ulaacakt. Yazarlktan baka edebiyat
retmenlii, milletvekillii, senatrlk grevlerini yrtt.
Onun bir baka hreti, ok baarl bir Don Juan olmasyd. Ka
dkyde oturduu yllarda, akam vapurlarndan bazen bir gen kz,
bazen salarna kr dm bir gngrm hanmla kolkola ktklar
sk grlrd. Esad Mahmud bir Osmanlca deyimle zendost yani
kadna dkn bir erkekti. Evlilik tuzana dmek endiesi olmadan
daldan dala konuyordu. Salkl, yakkl adamd. Paras vard. G
zel konuurdu. Bir yaknn anlattna gre, sohbeti ile birok kadm
kendisine balayabilirdi. Niin evlenmedi? eklindeki soruma bu
yakn ok kskant cevabn vermiti. Bilmem bu yorum, mr
boyu bekr kalmasnn balca sebebi olabilir miydi?
Esad Mahmud Karakurt, 1950li yllarda, Kalam skelesinden
Fenerbahe Caddesine kan skele Soka zerine koyun soluna ba
kan iki bina yaptrm, bunlardan birinin st dairesinde on yl kadar
oturmutu. 1968-69 yllarnda iki binay da satt. 1977de Harbiyedeki
dairesinde oturuyordu. Bir gn banyoda ykanrken telefonu ald. Ar
kasna bir ey alp kotu. Birden bir fenalk geirmi, zerine dt
masa grlt ile krlmt. arlan doktor nemli bir arza bulama
d. Yalnz abmda ufak bir yara vard. Ya yetmi bei bulan Kara
kurt., bu kazadan sonra yannda son kadn arkada olduu halde, n
ce Akdeniz, ardndan Romanya gezisine kt. Burada iken hastaland.
Sk sk uyumak ihtiyacm duyuyordu. stanbula dndler. Yaplan
aratrmada, yedi ay nceki dmede hafif bir beyin kanamas geir
dii, szan kann beyinde phtlat tehisi konulmutu. buuk sa
at sren bir ameliyattan sonra kendine gelemedi. Ak ve ihtiras ro
mancsnn hayat hikyesi byle sona ermiti.

ETN ALTAN GZTEPEDE

Gazeteci, Tiyatro ve Roman Yazar etin Altan, doma byme
210

Gztepelidir. 1926da doduuna gre gnmzdeki Kadkyl yazar

larn en kdemlisi olduunu syleyebilirim.
Altann anne tarafndan dedesi Topu Haan Kpak Paa (18531936) tarihimizdeki sava yllar askerlerinin fedakr bir rneidir.
1876da Harbiye'yi bitirir. mparatorluun eitli blgelerinde bulun
duktan sonra Balkan Savanda Topu At Okulu Kumandan ola
rak rencileriyle atalca Muharebelerine katlr. Birinci Dnya Sa
vanda, Arbumu ve Seddlbahirde savar, Kafkas Cephesine gn
derilir. Kurtulu Savainda Dou Cephesinde vazife grr. 1930'da
Tmgeneral rtbesinden emekli olmutur.
Haan Paa, 1910'lu yllarda Gztepede Tamektep Sokandaki
bir ahap kk, ilk sahibinden satn almt. Kzm, Galatasaray ve
Hukuk mezunu Halid B eyle evlendirmi, etin Altan bu evlilikten
domutur. lk ocukluk yllarm kkte geiren Altan sonra Edim e
ye atanan babasyla gitmi, dokuz yanda Galatasaray Lisesine veril
mesi zerine tatillerini Gztepede geirmitir. 1946da ailesi Ankara
ya yerleince burada Hukuk tahsili yapar, 1949da evlenir.
1959da bir stanbul Gazetesinde grev alarak eski yuvaya dner.
Kk, bir sre nce yktrlarak yerine dev bir apartman yaplmtr.
Binann 12 ve 13. katlarnda oturan etin Altan Marmara ufuklar m
gzleyerek konularn semektedir.
Bu satrlarn yazld 1987 ylma kadar yazarn 27 telif ve 23 e
viri eseri yaynlanm, telif eserlerden sekizi yabanc dillere evrilmi
tir. Bir sre nce, svede uluslararas bir teekkln yapt deer
lendirmede, 1950den sonra yetimi m odem dnya yazarlar arasn
da etin Altana da yer verilmitir.
Tannm Yazar stanbulun her semtinin kendine zg klan
bulunduunu, Gztepenin de bu klarn sevdiini sylyor.

KADIKYN GAZETES: AKAM

Basn tarihimizin tannm gazetesi Akam, 20.9.1918 gn yaym
hayatna girdi. Verilen bir bilgiye gre ortan koyduu 250 er li
radan 750 lira, bir baka bilgiye gre be ortan toplad 1250 lira
sermaye ile karlyordu. e, Darlfnunda retim yesi ve gaze
teci Kzm inasi nclk etmiti. teki ortaklar yine Darlfnunda
211

retim yesi ve yazar Necmeddin Sadk ve yapt edebiyat polemik

leriyle tannm Ali Naciydi. Bir sre sonra Falih Rfk da ortak ve
yazar olarak aralarna katld.
Gazete balangda bir matbaada dizilecek, bir baka matbaada
be bin kadar baslacakt. Bu srada Birinci Dnya Sava OsmanlI
Devleti ve Mttefiklerinin yenilgisi ile sona eriyordu. M ondros Mta
rekesi, Damad Ferid Hkmetleri, Anadoluda Mill Hareketin bala
mas gibi nemli olaylar, Akam m Kuvay- Miilyeyi destekleme yo
lunu semesiyle tutulmasn salayacakt. Adndan da anlald gibi,
leye doru kan gazete, yalnz stanbulda satlmak riskini gze al
m oluyordu. Bu yzden birka kez kapanmak tehlikesiyle karla
mt. Ancak Anadoludan ald nemli haberleri yaynlayarak tehli
keyi atlatm, tirajn ykseltmiti. 1922de 40x56 byklnde drt
sayfa kyor, yz paraya satlyordu. Gazetenin Puad, Bill, Sadeddin
Bey'ler gibi cesur ve gayretli muhabirleri sava haberlerini en doru
nitelikte derlemek iin her fedakrl gze alyor, Gazete de bu haber
leri sansrden kurtarp okuyucularna sunmaya alyordu.
Babam, Akam Gazetesi alrd. Geceleri evimizin oturma odasn
da ve gaz lambasnn nda Gazete yksek sesle okunur, aka ya
zlm olanlarla yetinilmeyerek satrlar arasnda gizlenmi mid ve
rici haberler aranrd. Sekiz, dokuz yamda iken bu Gazetenin kolek
siyonunu yapar, birka kez katladktan sonra aynal konsolun dolap
blmne koyardm. Eskiden ocuklarn byle meraklarna ya nem
verilmezdi ya da nem vermeyenler oktu. Bir gn dolab anca tek
gazetenin bile yerinde olmadn grdm. zntm hl hatrlarm.
Akamm devrini hatrlyorum. Yukarda anlattm sava dev
ri gazetesi, bartan sonra da byk boy kacakt. Ortaklardan Falih
Rfk ve Ali Naci ayrlm, yeni bir isim olarak (V-N) gazeteye gir
miti. Gazetenin en parlak dnemi 1930larda balayacak, herhalde
yeni makineler getirilerek, Bbli yokuunda ilk kez 12-16 sayfal ve
b ol magazinli bir gazete piyasaya srlecekti.
Akamm Kadkyle ilikisine gelince; ok gen yata bu gazete
de almaya balayan Hikmet Feridun Es anlarnda diyor ki Akam
Gazetesi, b ir kentin deil, bir semtin tirajna gveniyordu. Ona Kad
ky gazetesi diyenler oktu. O devirde Kadky yalnz stanbulun de
il, btn lkenin en aydm semti olarak tannmt ve Akam gazete
si Kadky'de sabah gazetelerinden fazla satard*.
(* )

212

Yllarboyu D ergisi: Kasm-Aralk 1983.

Akam m okuyucular gibi ynetici ve yazarlar da ounlukla Kadkyl saylrd. Patronlardan Kzm inasi, Necmeddin Sadk Kzltoprakda, Yaz leri Mdr Enis Tahsin Mhrdarda yine patron
lardan Ali Naci, Yazarlardan Esad Malmud, Selmi zzet, Vl Nureddln Kadkyn muhtelif semtlerinde oturuyorlard. Gazeteye yllarca
tbb konular yazan Ekrem ve M kerrem Emin Kardeler Kadkyn
tannm doktorlaryd.
ocukluk yllarmda gazetede en o k ilgimi eken yazlar, Ha
an Bedreddin Beyin Franszcadan evirdii macera ve heyecan ro
manlaryd. 1908den sonra yaynlanan eviri romanlarda okuyucu, ya
zardan ok mtercim e nem verir, onun setii roman gvenle okur
du. Devrinin bir, iki tutulmu mterciminden biri olan ve son yl
larnda Bbli Y okuunda Beybaba diye anlan Haan Bedreddin
(1870-1926) genellikle Gaston Lerouse ve Marcel Allainin romanlar
n evirirdi. Yazarlk hretine Akam Gazetesinde ulaan Esad Mahm ud Karakurdun K adkyle ilikisini bundan nceki blm de an
latm bulunuyoruz.
Yazarlk hayatnn byk ksm m Akam a vermi olan Selmi z
zet Sedes (1896-1964) eski bir Kadkylyd. nceleri dedesi Sley
man Paann Kuyubandaki kknde, sonra Gztepede oturmu
ve Feneryolunda Faruk Ayanolu Caddesindeki b ir dairede m r
n tamamlamt. 1917de iir ve kk hikye ile ie balayan Sel
mi zzet, yllar boyu adaptasyon ad verilen yolun srarl bir takipisi
olacakt. B ir gn Akam Matbaasnda, eski Trke bir gazeteden ke
silmi roman tefrikasn gstererek te ilk ve son telif rom anm !
demiti. Kaynpederi nl Rom anc Mehmed Rauf, damadnn telif
hikye yazarken ii adaptasyona dkmesinden yaknrd. Selmi zzet
de eski Bbli piyasasnn ilesini ekenlerdendi.
1928de Latin harfleri knca satlar birden den gazeteler,
okuyucularn yeniden kazanmak gayretine dm, bu amala byk
punto harflere, bol resime, okunmas kolay konulara ve yazlara nem
vermilerdi. Akamda Vl Nureddin bu yolun en baarl ustas ola
cak, nce adm ksaltarak (V-N) ekline koyacakt.
M oskovada eitimini tamamlayan ve 1926da dnen Vl Nured
din (1901-1967) galiba Selmi zzetin delletiyle Akam a girmiti.
R usadan eviriler yapm, sonra fkraclkta suya sabuna dokunma
dan basit konular, ksa cmleli, bol noktalama iaretli ve aralkl bir
yaz dzeni ile anlatma yolunu tutmutu. O da adaptasyona rabet
eder, seks konularna nem verirdi. Kap yolda Esad Mahmud kadar
213

olmasa da apkn saylyordu. Bir gn ona aid t>ir kadnla iliki ku

runca gl kuvvetli Esad Mahmudun iddetli bir tokat Vlnn y
znde aklayacak ve gzln yerde bulacakt. (V-N) en son Modada oturuyordu.
Akamn nc sayfasndaki Bir rpda stununa yerlemi
bulunan Hikmet Feridun da fkralarn basit konulardan seiyor, r
portaja nem veriyordu.
Akamm bu yllarnda balkn en ok tuttuu ve arad imza,
Byk Karikatrist Cemal Nadir Glerdi. Birinci sayfada, zamann
artlarnn verdii imkn nisbetinde sosyal veya politik konulu bir
karikatr kar, nc sayfada da mehur (Amca Bey) dizisi ya
ynlanrd. Cemal Nadirin ok saydaki unutulmaz izgilerinden, ce
naze ve mezar fiyatlarnn snflara ayrlarak ykseltildii gnlerde,
bir yoksulun tabutunu tayan kopuklardan birinin mezarlk kapsn
da Ver bir paradi! diye para at, sekin bir buluuydu*.
Bu dnemde Gazetenin daim yazarlarndan biri de ard ardna
yine basit tarih romanlar yazan skender Fahreddindi. Bizansn
Son Gnleri balkl bir uzun tefrikas bitince Smer Kz diye, ta
rihlerimizdeki yeri iki, sayfay gemeyen Smerlerin gnlk haya
tna aid ve pek ayrntl bir tefrikaya balard.
Oysa Akam gazetesinde zamanla nemli tarih yazlar kacak,
nl Tarihimiz hmed Refik, Eski stanbul Valisi Sleyman Kani,
Haluk ehsvarolu, OsmanlI Tarihine aid sohbet ve etdlerini bu
gazetede yaynlayacaklard.
Hikmet Feridun Es diyor ki: Tam kadrosuyla Akam gazetesine
akademi gibi gazete derlerdi. Okuyucu gazetesiyle vnrd ve Kad
ky vapuruna cebinde katlanm bir Akamia girerken, ite mnevver
adam geiyor, denirdi. Kadkyn Gazetesi Akam 1957de sahip de
itirdi.
1930lu yllardaki Akamm. benim basit hayatmda da bir hatra
s var. 16 yandaydm. Malm, ocuklar genlie adm atarken iir
yazma merakna tutulur. Ben de zenmitim. Yazdklarmn babam'
dan baka okuyucusu yoktu. Bir gn alm Akam gazetesine gtr
m. O tarihte Gazete'nin skender Fahreddinin dzenledii ocuk
(*)

214

Bilindii gibi, Franszcada Paradis cennetin karldr. Tiyatrolarn en tcuz

yeri olan st balkonlara da bu isim verilmitir.

sayfas ile, Selmi zzetin ynettii mizah sayfasnda manzum yaz

lar kyordu. Harp Dn balkl manzumem 193Ide ocuk say
fasnda kt. Bundan sonra birka yl yazabildike Gazete'nin her iki
sayfasna da yaz gnderecek ve leyin saat bire doru sokamz
dan geen gazete satcsn heyecanla bekleyecektim. Yazdklarm beeniyorlard. Karagzn lm balkl bir manzumem iin (V-N)
bir fkra yazmt. Ama para vermek kimsenin akima gelmiyordu. An
ladm ki manzumede i yok, tarih yazlarna baladm. lk yaz cre
tini 1935'de Yedign Dergisinin sahibi Sedad Simavi Beyden alacak
tm. O ne bereketli iki lirayd!

215

KADIKYN TYATRO SANATILARI

nce Abdi, Tuluat Tiyatrosunun mehur komii Abdrrezzak
Efendi... Onu tam Kadkyl sayabiliriz. mrnn son yl
larn Kadkyde geirmi, Altyolaznda bir muhallebici dkkn da
amt. lk komiklerimiz doutan gldrme yeteneine sahip, ha
zrcevap, yalnz szleriyle deil baklar, mimikleri, hareketleriyle
sempatik ve gldrc kiilerdi. Adeta igdleriyle muhabbet mey
danna atlm, halkla ili dl olmulard.
Babam grm, anlatrd. Abdrrezzak Efendi stanbulda pazara
gitmi, tka basa doldurduu zenbilini srtna alm, caddeye knca
zamann en lks tat olan bir kupa arabasna binmiti. Zenbil yine
srtnda. Merutiyetden sonra yazl metinleri oynayan Burhaneddin
ve benzeri oyuncularla Dariilbedayi sanatlar, genellikle memur aile
lerinin okur yazar ocuklaryd. Halk sanat denilen Tuluat Tiyatro
sunun oyuncular ise esnaf, ii ve yoksul ailelerden km, giyim ku
amlar, bilgi ve grgleriyle bu kesimin vasflarn tayan kimse
lerdi.
Bu oyuncularn kdemlisi Abdrrezzak Efendi de 1835-1840 ara
snda yoksul bir aileden dnyaya gelmi, ocukluunda raklk etmi
ve onu sahneye iten yetenekleriyle ilk kez Aksarayda kahveden boz
ma bir tiyatroda kendini bulmu, sonra Galatadaki Amerikan Tiyat
rosunda sahneye kmt. Baarya ulatktan sonra Handelne-i Osman adn verdii kumpanyas ile ehzadebanda oynamaya bala
mt. Yazlar Kudili, Mama, Gksu gibi mesirelerdeki sala tiyatro
larda oynard'''. Abdi Efendi uzun boylu, pehlivan yapl, gzel yzl
ve iri gvdesinden umulmayacak kadar evik bir adamd. mr boyu,(*)
(*)

216

Eski bir Kadkyiden, bugnk Yavuztrk Soka ile Stlcme Caddesinin birletii kede, Abdi Elendinin bir tiyatrosu bulunduunu duy
mutum.

yetitii esnaf kesiminin kyafetine bal kalm, banda fes zerine

abani sark, belde al kuak, srtnda yazn Haydar hrka, kn krk,
elifli alvar ve kalo kundura giymiti.
Sahnedeki ustal artarak, stanbulun as-komii seviyesine yk
selince tiyatroya merakl olan II. Abdlhamidin emriyle Saray hiz
metine alnd ve kendisine Muzika-i Hmaynda ikinci mlazmlk
rtbesi verildi. Bu ayrl stanbul halkn zd gibi, yllardan beri
halkla ili dl olarak zgrln srdren sanatya da ar gel
miti. Hele o rahat kyafeti karp niforma ve kalo kundura yerine
izme giymek yok mu? Bir oyunundan holanan Padiah, ona bir ta
bak dolusu gm Mecidiye gndermiti, paralan ald. Ama bunun
yannda zerdesi eksik! dedi. Szn Padiaha yetitirdiler, Abdlhamid, bu kez bir tabak sar altm gnderecekti.
Ne derece doru olduunu bilmediim mehur bir fkras vardr.
Bu Padiah zamannda para ktlndan, memur aylklar iki, ayda
bir kyordu. Bir gn izmesini bir trl karamayan hademeye, Ab
dinin Bu nasl izme, memur maa gibi km yor! demesi ve nk
tenin Sarayda yaylmas, Padiah'm gznden dmesine sebep ola
cakt.
1908de Hrriyetin ilnndan sonra ehir hayatna dnd. Sevin
ve gsteri gnlerinde, stibdadn yasaklad Namk Kemalin piyes
lerini oynamak bir vatan borcu saylmt ki bunlarn banda 1873de
Gedikpaa Tiyatrosunda gsterilere sebep olan Vatan Yahut Silistre
piyesi geliyordu. Tiyatro hayran Read Rdvan Bey, bu oyunun Ahmed Fehim Efendi kumpanyas taraflndan temsilini tasarlam, s
lm Bey rol iin alan yarmay Raid Rza ve Nureddin efkati
kazanmlard. Fehim Efendi, oyunun mehur Abdullah avu tipini
canlandrmak istiyordu. Read Rdvan, bu rol Abdi Efendiye verdi.
Bylece barolleri Raid Rza, Knar Hanm ve Abdrrezzak tarafn
dan oynanan Vatan piyesi, halkn cokun gsterileri arasnda sahne
lenmiti. Bu mutlu olayla eski seyircilerinin karsna kan Abdi
Efendi, yeniden kurduu kumpanyas ile 27 Haziran 1909 gn Ku
dili ayrndaki Tiyatroda temsillerine balam oluyordu. Abdi
Efendinin ikinci tiyatro hayat be yl kadar srd. Yalanmt ve
geimini salamak iin oynamas gerekiyordu. Altyolaznda at
muhallebici dkkn, umduunu vermeyince kapatmak zorunda kal
d. Sal da bozulmutu. Son defa 1914 yl Temmuz ay balarnda
Kel Haan Efendi, Aleksan ve ahinyan ile birlikte ehzadeba'nda217

ki ark Tiyatrosu'nda (Tayyarzde-Binbirdirek) oyununu oynam ve

ardndan yataa dmt. Birka ay Altyolazndaki evinde Bu
evin Altyola alan sokaklardan birinde olduunu tahmin ediyorum
yatt. Kendini iyi bulduu gnler pencereye kar, gelen geenle akalard.
nl Gldrc 9.9.1914 tarihinde hayat sahnesinden ekildi. a
ka deil, gerek!

KINAR HANIM
lkemizde Tiyatronun balamasndan sonra geen 60-70 yl iinde, sanat akyla sahneye kan ve urad glklere, aclara ramen
bu aka bal kalanlar sayg ve hayranlkla anmak gerekir. Tiyatro
sanatlarnn bu ac dnemi, Cumhuriyetin ilk on, on be yln da
kapsar. Ne yrekli insanlardr b u dnemin oyuncular! Hi bir gvence yok, ne emekli ayl, ne yallk sigortas, o gn ne kazanrsan
onu yiyeceksin, hastalanp sahneye kamazsan asn... En az krk y
lm sahneye vermi olan Kk Asm Efendi, bir inme sonucu dili
tutulunca, tiyatroda karamela satarak ekmek parasn karmaya a
lr. Yine krk yllk Mmakyan Efendi, mrnn sonunda Darlbedayie bavurarak yardm ister 15 (altn) liralk bir yardm yaplr.
te bu artlar altnda tiyatroya gnl balam deerli sanat adam
Kadkyde yaamlard:
Knar Hanm, Read Rdvan Bey, Nureddin efkati.
Bunlardan Knar Hanm bir sahne oyuncusunun kz, ama Read
Rdvan II. Abdlhamidin gzde vezirlerinden stanbul ehremini Rd
van Paanm, Nureddin efkati de Sadaret Mstear efkati Efendinin oludur. Bu bakmdan Kibar Hanm, tekilerine gre kolayca
ve tp tp sahneye km, tekilerse evreleriyle atmak zorun
da kalmlardr.
Knar Svacyan (1876-1950) on be yanda ufak tefek, zeki ve
irin bir gen kzken, Ahmed Fehim Efendinin kumpanyasna girmi,
ilk nce Tekirdanda sahneye kmt. Sonra Fasulyacyanm kum
panyasna gemi ve nihayet Mmakyann bada gelen kadn oyuncu
larndan biri olmutu. Bu dnemde bir Ermeni aktrle evlenen ve
gen yada dul kalan Knar Hanm, tek evldm da kaybedince, yuva,
e, evld sevgisinin tmn sahneye verdi.
218

914'de Darlbedayi kurulunca en yksek kadro creti olan 12 li

ra aylkla bu kurulua alnd. Temsiller baladktan sonra aylna
lira zam yaplacakt. Sanat hayatn, Darlbedayiin devam olan s
tanbul ehir Tiyatrosu'nda tamamlayan Knar Hamm yakndan ta
nyan yazar ve sanatlar, onun mesleine olan balln vmekte
sz birlii ederler. Knar Hanm, tiyatroya gelinmesi gerekli olan sa
atten ok nce gelmeyi det edinmi ve bu dzene sahne hayat bo
yunca bal kalmt. Cumhuriyetin ilk yllarna kadar tiyatro sezo
nunun en hareketli zaman, Ramazan aylaryd. Ramazan gelince, K
nar Hanm ufak tefek eyasn ve kahve cezvesini alr, oynad tiyat
ronun bir odasna yerleir ve Ramazan ay boyunca bu binadan k
mazd. Kadnlarn okutulmad devirde bir okul bitirmeden on be
yanda sahneye km olan bu sanat, tiyatro kadar Osmanl Trk
kltrne de gnl vermiti. O yllarda bir gn sanat arkadalarn
dan biri, Knar Hanm Kadky vapurunda kitap okurken grr, ya
nna yaklanca ne okuduunu sorar, ald cevap: Fuzul Divamdr.
Ankara Radyosu spikeri ve ehirlerde Radyo Mdr olarak TRT
ye uzun yllar emek veren rahmetli arkadam Kemal Kaltaolu, 19371938 yllarnda, Knar Hanmn Kadky, Msrlolu, Meltem Sokandaki evinde pansiyon oturmutu. Arkadamdan, deerli Sanat
mn yallk gnlerindeki ev hayat hakknda bilgi istemitim. Yazdk
larm aktaryorum:
Knar Hanmn Meltem Sokandaki evi katlyd. Burada kzkardei ve erkek yeeni ile oturuyordu. Pansiyon creti olarak, amar
ykanmas dahil ayda sekiz lira veriyordum. Benden baka bir pan
siyoner daha vard. Knar Hanm, Trkle son derece balyd. Bi
zi ok sever, ok iyi bakard. Geceleri stmz rtmek iin geldi
ini hatrlyorum. Eli akt. Sk sk, piirdii yemeklerden tattrr,
sofrasna davet ederdi. Ben o srada, Altyoldaki Leyl Hanmn aile
mutfana abone olmutum. Knar Hanm gelen yemekleri dikkatle
incelerdi. yi bir ev kadnyd. amarlarmz, kendisi leende ykar,
bu srada ark sylerdi. Bir kere Nerden aldandm kapldm sen gi
bi bir zlime! arksn sylyordu. Benim dinlediimi grnce ok
sevindi. Bilindii gibi onun her eyi tiyatroydu. Sk sk tiyatro anla
rndan sz etmeyi ok severdi.
Bu deerli sanat, lmnden sonra Kadkyde Kurbaaldere
deki Ermeni Mezarl'na gmld.
219

RE AD RIDVAN BEY
1919da ldne gre, Read Rdvan Beyin hayat hikyesini, an
cak tiyatro tarihimizle ilgilenenler bilir. Oysa tiyatroya merakl gen
lerimiz, bir gen adamn tiyatro tutkusuyla aktr olmadan da neler
yapabileceini onun hayatndan renebilirler.
Read Rdvan, II. Abdlhamidin gvenini kazanarak on be yl
stanbul ehreminlii, yani Belediye Bakanl grevinde bulunan ve
vezirlik rtbesine ykselen Rdvan Paann oludur. Tiyatroya merak
l olan Paa Tepebandaki yazlk ve klk Tiyatrolar yaptrtm,
zaman zaman Avrupann tannm oyuncularnn yer ald truplarn
stanbula gelerek temsiller vermesini ve Padiah istedii takdirde Yldzdaki Saray Tiyatrosunda oynamalarn salamtr.
Babasnn Gztepedeki kknde zel eitim grerek yetien ve
ury- Devlet'de bir greve atanm bulunan Read Rdvan, gen
yanda nemli makamlara ykselebilirdi. Ama onun gznde tiyat
rodan baka bir ey yoktu. Gedikpaa Tiyatrosunun yktrlmasn
dan sonra gnn artlanna uyarak stanbul halknn tiyatro ihtiyac
n karlamaya alan Mmakyan Tiyatrosuna sk sk gider, kulise
girerdi. Babasnn basks olmasa aktr de olacakt. Olunun bu a
r merakna kzan ama sz geiremeyen Baba, bir gn hncm tiyatro
lardan alr. stanbul'daki derme atma tiyatro kumpanyalarnn ken
dilerini toparlayabilmelerine imkn verme bahanesiyle tiyatrolar ka
pattrr. Aradan bir yl gemi gememitir ki 1906'da, bir sokan
onarlmas meselesinden ehremini ile aras alan Bedirhanpaazde Abdrrezzak Bey tuttuu adamlarla, Rdvan Paay Gztepede ldrtr. ehreminliine atanan Reid Paa, tiyatrolarn kaplarn ye
niden amalarna msaade edecektir.
Hrriyetin ilnndan sonra, basn gibi zgrle kavuan tiyat
ro da birden canlanp gelime gsterince, yllardr bu ortam bekleyen
Read Rdvan Bey, artk varm younu tiyatro uruna harcayacak
tr.
O tarihe kadar kurulmu Tiyatro kumpanyalarnn ynetmeni,
Mmakyan, Ahmed Pehim gibi kumpanyann patronu veya baaktrdr. Read Rdvan Bey, bu tarihden sonraki almalara ynetmen
olarak katlacak ve rejisr unvann alacaktr. nce Ahmed Pehim
Efendi Kumpanyas ile almak ister. Abdrrezzak Efendi bahsinde
anlattmz gibi, Abdullah avu rolnden Fehim Efendi ile aras a-

220

lnca bundan sonra tiyatrocularn aras sk sk alacakt Heveskran Cemiyeti adn verdii kumpanyas ile almasn srd
rr. Bu grupta Raid Rza, Nureddin efkati, adi, Muvahhid, Rza
Fazl gibi gelecein hretleri vardr. Ancak topluluun m r uzun
srmez. Bu srada Fransadan gelerek kendisini nl aktr Silvenin
akird-i marifeti olarak tantan Burhaneddin Beyin kurduu kum
panyaya, Read Rdvan rejisr olarak katlacaktr. 1914 yl banda,
artk hrete ulam olan Erturul Muhsin ile MiLl Osmanl Tiyatrosunu kurar ve Tosa piyesini temsil ederler. Ayn yl iinde, Darlbedayi kurulduu zaman Read Rdvan bu kuruluun sanat ret
meni olan Antoinea yardmc olarak verilir. Bu tiyatro okulunun
14 Eyll 1914de retime balayacan bildiren arda onun imzas
vardr. 1917de 15 lira aylkla Darlbedayi Rejisrlne atanr. Bu ta
rihe kadar her oyunu bir baka aktr ynetmiken, ilk daimi rejisr
o olmutur. Bu grevden ayrldktan bir sre sonra Austos 1919 da,
elli yama gelmeden lr.
Trk Tiyatrosunun Bat rneine gre kuruluu dneminde Re
ad Rdvan yapc bir varlk olmu, sahneye hizmetleri yannda geim
sknts eken oyunculara evinin kapm am, yardm elini uzat
mt.

NUREDDN EFKAT
ocukluumda bu ismi ok sempatik bulurdum. II. Abdlhamid
devrinin Sadaret Mstear efkati Efendinin olu Nureddin efka
ti Bey (1878-1938) u lan kvrk bykl, arbal, tatl sesli, seyrek
glmseyen, davranlar ll bir beyefendiydi. Babasnn Gztepe
deki kknde enitesi Ferid Paa ile birlikte otururdu. Zamannn
birok sanats gibi, tannm ailelerin ocuklarna tiyatro yolunu ka
patan engelleri aarak M erutiyetin balangcnda sahneye km ve
nemli rolleri yklenerek ksa zamanda ad duyulmutu. Mnakyanda,
Ahmed Fehim Efendi kumpanyasnda ve ksa- mrl truplarda oy
nad. Cell Esad ve Salh Cim cozun yazdklar, ilk kez 6 Eyll 1910
da, Mmakyan Kumpanyasnn oynad (Selim-i Slis) piyesinde,
nc Selim rolne kmt. Zamann artlarna gre, uzun saylabi
lecek bir sre oynatlan bu piyes ve Nureddin efkatinin oyunu, halk
ve aydnlar tarafndan ok beenilecekti. Nureddin efkati, 1914de
kurulan Darlbedayie, bir yl sonra snavla ve 10 lira aylkla alnd.
Vasfi Rza Zobu, onun bu dnemde baarya ulamak iin ok al

221

tn, Hisse-i ayia, Ceza Kanunu gibi komedilerde oynad barol.

Ierin ok beenildiini yazyor. Daha sonra Darlbedayiden ayrlacak,
bir ara kaynbiraderi Cemal Sahirin operet kumpanyasnda oynaya
cakt. Yine Vasfi Rzamn anlarna gre Nureddin efkatinin ar
ball altnda gizlenen uh bir taraf vard. Genlik yllarnn geti
i Kadky hanmlar arasnda iz brakm, gnller yakm apknlar
dand. Sonunda Tiyatroyu brakarak memurlua geen Nureddin
efkati, bir sinir hastalna tutulacak ve 1936da Bakrky Akl Hastahanesinde lecekti.
REDPAAZDE AKF VE ALES
Tiyatro aknn, nasl bir sanat aile vcuda getirdiini Kadkyl Reidpaazde Akif Bey'in hikyesinden izleyebiriz. Ele aldmz
dnemde, tannm ve sevilmi b ir Kadkyl olan Akif Bey, Baklatarlasmn karsnda denize doru uzanan ifa Sokana girince sa
dan ikinci sradaki kkte oturuyordu. Sonunda ve yolun tam orta
snda byk bir nar aac bulunan bu ifa Soka, bir devrin ede
biyatlarnn sk sk ura olmu, nice ak arayan genler, bu yol
da dolaan ve szgn baklaryla Kalam K oyu na bakan malahl,
bartl gen kzlara veya dullara bir bakta vurulmulard.
Siyah kostm giyen ve baston kullanan Akif Bey, Tunusun Cerbe Adasndan stanbula g etmi, tannm b ir ailenin kzyla evliy
di. Bu H anim in erkek kardei Mustafa Elktip Bey, Fenerbahe Ku
lbnn kurucu ve yneticilerindendi. Akif Bey, Birinci Dnya Sava
ve Mtareke yllarnda K adkyde oturan Halid Fahri, Faruk Na
fiz, Fahri Cell, Salih Zeki, Haim Nahid gibi edebiyatlarn yakn
dostuydu ve sk sk buluurlard. Read Nuri, Cmhuriyetin ilk Ma
arif Vekillerinden Mustafa Necati bir sre bu kkte kalmlard. Rah
metli Halid Fahri Ozansoy anlarnda, Reidpaazde Akif'e olduka
geni b ir yer vermitir. Reidpaazde bu knye bir klie haline
gelmiti ve arkadalar bu Faann hangi Reid Paa olduunu sor
maya gerek duymamlard.
1920-1922 yllarnda K adkyde oturan edebiyatlarn terkeditmez dostlan Reidpaazdenin terkedilmez bir merak, merak ne de
mek yoluna her eyini feda etmeye hazr olduu bir tutkusu vard:
Bir tiyatro kurmak ve ynetmek.
n c e arkadalar arasnda balca sohbet konusu olarak ele ald-

222

 bir idealdi bu! 1922ye doru, hayalin gelime gstererek eyleme

dkld ve uurunda para harcanarak baz admlar atld grl
d. Bir akam, arkadalarnn nnde bir mezray aarak:
ler yolunda! diye haykrmt Dekorlar oldu bitti. imdi
Apollon Tiyatrosundan geliyorum. Sahnenin llerini aldm.
Arkadalar bu habere glmlerdi. Onlara gre Akif Bey, mevcud olmayan bir tiyatro iin dekorlar smarlyor, bir edeb kurl ha
zrlamaya giriiyor ve baz isiz oyunculara beer, onar lira ve belki
daha ok avanslar veriyordu. O zaman iin on lira nemli bir parayd.
Akif Bey Tiyatrosunun brosu olarak Caalolunda bo bir oday
kiralamt. Halid Fahri, Read Nuri, Fahri Cell, edeb kurula gir
meyi kabul etmilerdi. Akif Bey, Polis Mdr lne bavurarak ede
b kurul yelerinin listesini vermiti. Onlara her rastlaynda, polisin
evlerine gelerek soruturma yapacam ve ardndan hemen sahne a
lmalarnn balayacam sylyordu. Aradan haftalar getii halde
polisten bir haber kmaynca tasalanan Akif Bey, Yourtu Karakolu'na urayarak soruturmann neden ilerlemediini sormu ve ede
b kurul yelerinin, memleketin tannm edebiyatlar olduunu be
lirtmek iin:
Canm bu haerat kim tanmaz, hepsi mehur yazariar!
demiti. Akif Beyin yakm arkadalarna haerat diye takldn bil
meyen polis, bu kelimeyi kimbilir nasl yorumlamt?
Bu arada giriim biraz daha ilerlemi, ilk oyun olarak seilen ve
Muamma ad verilen bir adapte piyesin ilnlar, Kadky caddelerine
aslmt. Halid Fahri'nin anlarna gre, oyunun sahnelenmesi nasip ol
mamt. Ancak, Akif Beyin olu tannm Aktr Reid Grzap Bey
den aldm bilgiye gre, eser ok ksa sre oynam, Emin Beli (Bel
li), Erturul Sadi (Tek) oyunda rol almlard.
Evet, Reidpaazde Akif Bey, Tiyatro idealini gerekletirememi
ama bir sanat ailenin reisi olmak zevkini tatmt. Bu ortamda yeti
en olu Reid Akif (Grzap), 1929da ve gen yanda Kadkyde ku
rulmu Sreyya Operetine girerek mr boyu srecek bir sanat ha
yatna admn atmt. stanbul ehir Tiyatrosunun Cemal ve Ekrem
Reid kardelerin operetlerini sahneledii dnemde ve 1934 ylnda bu
Kurulua arlan Reid Grzap uzun yllar altktan sonra emek
liye ayrlm, fakat sanatta emeklilik diye bir ey olmadndan sah
neyi bsbtn brakmamt.
223

Reid Grzapm K a d k y de doan olu Can ve gelini Aren Grzap da bilindii gibi, Devlet Tiyatrosu sanatlarm dandr.
B R AVU ALKI
Gnm zn tannm Tiyatro Sanats M cap O fluolu da eski
ve gerek b ir K adkyldr. N eden gerek diyeceksiniz? nk o
cukluk ve ilk genlik yllarn geirdii K adkyn zelliklerini unut
m am ve 1985 ylnda yaynlad (B ir Avu A lk) isim li kitabnda
yeteri kadar anlatm tr. Adndan anlayacanz gibi b u kitap, krk
yln verdii tiyatroya aid anlardr. Ancak, kitabn ocu klu u m
baln tayan blm nde, beni duygulandran 1926-1928 yllarnn
K adk y var.
Bahariye C addesinde eski H alkevi, bugnk Adliye B inasndan A ltyola ynelince, sa k old a byk ve ahap b ir konak vard ki
yerine K afkas ad verilen b ir ihan yaplm tr. B u byk yap M
ca p m anne tarafndan bykbabasnn eviydi ve ilk ocu k lu k yllar
burada gem iti. B u tarihlerde M capn O flu Dedesi, yani babasnn
babas da Y eldeirm en inde oturuyordu. Annesiyle babas ksa sren
b ir evlilikten sonra, M cap iki yanda iken ayrlm lard. Annesi Y e
gne H anm , fedakr, zeki, en erjik b ir hanm d. H ayatn olunu yeti
tirm eye adam , bu am ala ilkokul retm eni olm utu. M cap, M
hrdar lk ok u lu na verilm iti. Anlarnda, b izim bu eserde yer verdi
im iz K adky' n baz eski zelliklerine ksa ksa deiniyor: A ltyol
daki iki M uhallebici R asim ve N efis, M srlolu Bahesi, K u dili Si
nem as, H le Sinem as, Fenerbahe kulbnn beyaz b oyal lokali,
Kulbn M ehur Y n eticisi Calip Kulakszolu!
Y eldeirm eni K a ra k olu nun bulunduu C addeden, Rhtm iskele
Soka'na girince sa k olda Cem al avuun kahvesi vard. B urada
sk sk H ind h orozu dtrrlerdi. ocukluum da ilgim i eken bu
kahveyi ileten Cem al avu, m eerse M capn O flu dedesinin vekil
h arc im i... ocu klu k yllar geiyor, iine tiyatro ak dm tr
artk. 1938de Devlet K on servatu arnm stanbulda at snava giri
yor, baarl o lu y o r am a stan bu ldan seilen tek kii b ir bakas. 1941
d e yeniden snava giriyor, b u kez de kazanan tek kii M cap deildir.
1943de sinem aya ayak atyor, D ertli Pnar isim li film d e kk b ir rol
veriyorlar. 1960 ylm a kadar 60 film de oynam . D rt yllk askerlik
grevini bitirdikten sonra, annesine yardm c olm ak iin m em ur olu
y o r. Yine im dadna yetien annesi, ehir Tiyatrosu B aynetm eni
224

Muhsin Erturula dokunakl bir mektup yazarak olunun Tiyatro a

km anlatyor. Gelen cevapda Ana sevgisinin destan olan mektubu
nuzu defalarca okudum diyen Muhsin Bey, Mcap Tiyatroya a
ryor. 1946'da figran olarak ayak bast sahnenin btn insanlar
gibi hem ilesini ekecek, hem zevkini srecektir artk.
1951de kurulan ve yine Muhsin Bey tarafndan ynetilen Kk
Sahnede kendini buluyor. 1960'da ehir Tiyatrosuna bu kez tecrbe
li bir aktr olarak girmitir. Muhsin Beyin irkin bir ekilde grevin
den uzaklamaya mecbur tutulmas zerine o da vefal bir renci
olarak Tyatrodan ayrlyor. 1974de Muhsin Erturul yeniden ve so
nuncu kez ehir Tiyatrosuna davet olunmutur. Gazetelerde Muhsin
in ocuklar diye anlan Mcap Ofluolu, Beklan Algan ve Zihni K
men de yuvalarna dnmlerdir.
1974 ylnn ilk ayma rastlayan bu olay, o tarihe kadar yalnz se
yircisi olduum tiyatroya beni de ekecek, Trk Tyatrosunun birin
ci adam Muhsin Erturul Beyi, Mcap ve baka sanatlar tanma
ma vesile olacakt:
Cevdet Paa tarihindeki ilgin bir olay zaman zaman okumu
tum. III. Selimin gzde adamlarndan Yusuf Aa, nl Besteci Sadullah Aamn mrnn yedi yln satn alm in ilgin taraf, bu sa
t muamelesi zamann usullerine gre Galata Kadlnda tescil edil
miti. Hayatmda ilk kez olarak, bu konuyu ileyen bir oyun yazm,
adn da mr Satan Hsam elebi koymutum. ehir Tiyatrosuna
verdim. Bir sre sonra, oyunu inceleyen Dramaturg Gnl apan Hanm m olumlu saylabilecek raporunun sureti bana gnderilmiti. Ara
dan aylar ve sezonun ilk yars geti. Bir haber kmad. Ben de Ti
yatro Mdrnn msaadesiyle oyunu geri aldm. Muhsin Bey geldik
ten sonra, bir sre nce yanan ve onarlan Fatih Tyatrosunun al
iin bir eser aram, bizim oyunu nermiler. Evime telefon ederek
Hsam elebi oyununu okumak istediini syledi ve ertesi sabah
yakkl aktr Beklan Algan gelip dosyay ald. in bundan sonras
hzl yrd. Baroln verildii Mcap Ofluolu ile Rejisr etin
pekkaya geldiler. Metinde yaplmasn istedikleri deiiklikler konu
sunda konuup anlatk. Benim gibi eski bir Kadkyl olan Mcap
Ofluolu ile byle tanmtk.
Birka gn sonra yllarn tiyatro adam Muhsin Erturul Bey'le
tanacaktm. ars zerine souk bir k gn Harbiye Tiyatrosuna
gittim. Oyunda rol verilen eski, yeni sanatlar sahnede toplanmlar225

di. stad beni nazik ve gnl alc bir davranla karlad. Bu davra
nnda, altm yanda oyun yazm birini, yabancs bulunduu Ti
yatro evresine tantmak inceliinin de etkili olduunu sonradan an
lamtm.
Muhsin Bey, ben domadan sahneye kmt. Onu Ateten
Gmlek filminde grdm zaman dokuz yandaydm. Kurtulu Savann aclarn ve sevinlerini duyabilmi Trk ocuklarm bu film
ok duygulandrmt. Muhsin Beyin olumlu vasflar yannda sert
bir ynetici olduu sylenir ve yazlrd. Ama benim grdm Muh
sin Bey, eski skdar terbiyesinin btn kurallarna bal bulunuyor
du. Ancak bu nezaket, meslei bakmndan hibir dn vermeyecei
ni hemen sezdiriyor, sertlik sylentileri belki bu tutumundan kaynak
lanyordu.
Bu, Kadkyn yakn tarihi vesilesiyle ele aldm 1900-1950 ara
s, lkemizin en hareketli, en deiken ve kaygan bir devresiydi. Bu
devrede politikada olsun, sanat veya baka alanlarda olsun parlayan
birok isim, sessizce ya da grltl ekilde yldzlarn dt yere
kayp gitmiti. Muhsin Bey bir meslekte en az altm yl alp sebat
ederek zirveye km ve orada kalabilmi nadir insanlarmzdan bi
riydi. Onu tandm zaman hep bunu dnmtm.

226

KADIKYN MUSK HRETLER

Biraz sk tekrarladm gibi bu eserin kronolojik alan 1900-1950
arasdr. Ama yle isimlerle karlatm ki zorluyor bu snr amaya.
1830-1897 arasnda yaam, imdiye kadar andmz hretlerden
farkl olarak adnn bana Kadkyl sfat eklenmi Hanende AL
BEY var! Snrmzn balangcndan iki, yl nce ld diye ok
vlen bir sesin sahibini atlamak olur mu?
Sesinin gzellii kkken dikkati ekmiti. Memleketi Kastamo
nu'dan 10-11 yalarnda tedavi iin stanbula getirildi. Ses gzellii
ona Sarayn kaplarn aacak, Enderun Mektebine alnarak musiki
eitimi iin Dellalzde smail Efendiye verilecekti. Bir sre sonra
Dellalzde kk rencisini zamann Padiah Abdlmeeide dinlet
mek frsatn buldu. Bu sesi ok beenen Padiah onu Harem'e gtr
m, artk delikanllk ama yaklaan Aliyi gren cariyeler kama
ya balaynca sanatsever Padiah:
Kamayn! Size insan suretinde bir blbl getirdim. Demiti.
Ali, ksa zamanda gl bir hanende oldu. Hac Arif Bey Beste
lediimiz eserleri nce Ali'ye geelim, o yoluna koysun, sonra biz ne
redelim. demiti. Bir sre sonra Enderundan ayrlan Ali, Yusuf K
mil Paamn konana girdi. Msr Hidivi smail Paann ars ze
rine bu lkeye gitti. Hidivin ihsanlarma nail oldu. stanbula dndk
ten sonra Kudilinde bir ev almt. Eline geen paray hovardaca har
cad, Yine Kadky'de bir kahvehane at. steyene ders veriyor, ka
zand -be kurula geinmeye alyordu. H icr 1315 (1897) yln
da ld.
Ahmed Rasim, Ali Bey ark sylemeye balaynca onu dikkatle
zleyen kemeneci Vasile bunun sebebini sormu, Vasil Grtlanda
bir makine var ki biz parmaklarmz, yaylarmzla bu sesi veremeyiz
demiti. Besteledii arklardan yirmiden fazlas zamanmza kalm
221

tr. lerinde Derdimi arzetmeye ol ha bir dem bulmadm diye

balayan Hicaz arks mehurdur.
LEYL SAZ HANIMEFEND
Ele aldmz donemde Kadky'de yaam bestecilerin en kdem
lisi olarak beyaz sal, ufak tefek, tonton bir Tanzimat Hanmefendi
sini gsterebiliriz. (Saz) soyadn alan Leyl Hanm (1850-1936) m
paratorluk apnda yaam aydn bir Trk kadndr. mparatorluk
apnda yaam demek, bugn yirmiden fazla devletin paylat Os
manlI mparatorluunun byk ehirlerinde, Badatda, amda, Yan.
yada, Giritde bu topraklarn sahibi olarak yaayabilmek demektir.
Babas smail Paa, II. Mahmudun hekimidir. Sonra valilik, na
zrlk gibi nemli grevlerde bulundu, Leyl Hanm Abdlmecid dev
rinde dnyaya gelmiim. Gzlerimi hayata onun saraynda atm. Ku
laklarma. ilk gelen ses annemin ninnisinden nce saz ve ark oldu.
te bu muhit beni iire gtrd ve 14 yamda ilk iirimi yazdm di
yor.
yi bir eitim grm, Arapa, Farsa, Franszca ve Rumca
renmiti. Musikiye piyano almakla balam, Trk Musikisi'ndeki bil
gi ve hnerini Nikogos Aa, Meden Aziz Efendi gibi devrinin byk
ustalarnn yardmyla ilerletmiti. 19 yanda iken zmir Vilyeti'nde
grevli air Srr Beyle evlendirildi. Bu zat devlet hizmetinde hzla
ilerleyerek muhtelif valiliklerde bulunmu ve 1895de 51 yanda l
mtr. Leyl Hammn bu evlilikten drt ocuu oldu. Musiki ve ede
biyat almalarn m r boyu srdrm, eitli trlerde 200 kadar
eser bestelemitir. Anlar iki stanbul gazetesinde, elde kalm iirle
ri de 1928de (Solmu iekler) isimli kitabnda yaynlanacakt.
Leyl Hanmm Kadky'le ilikisine gelince, nce Bostancdaki
kknde oturmu, bu binanm iir ve nota eklindeki birok eserle
riyle birlikte yanmas zerine, yaz aylarm genellikle kz Feride Ham m la damad Mehmed Ali Ayn Bey'in Kzltoprakdaki kknde, k
aylarm da olu Yusuf Raz Beyin Nuruosmaniyedeki konanda ge
irecekti. 6 Aralk 1936 gn 86 yanda olarak Kzltoprakda ld.
mparatorluk devrinde Dou ve Bat kltr ile yetimi aydn
Trk kadnlarnn bata gelenlerinden olan Leyl Hanmm besteledi
i 200 kadar eserden gnmze 44 ark, 5 mar ve trk kalabilmi
tir. Gnmzde alnmakta olan arklarndan Rast makamnda,
228

Mey- aka gnl peymne olsun

Yeter saki yeter bir tane olsun
Hzzam makamndan,
Ey sabh- hsn-i nn ajitbn enveri
Hicazkr makamndan,
Nerdesin nerde acep gamla braktn da beni
Aradm ok aradm ah a gzm nuru seni
gibi eserleri eski musikimizi sevenlerin hatnndadr. Zafer ylnda bes
teledii:
Yasl gittim, en geldim.
A koynunu ben geldim.
trksn ilkokul yllarnda ezberlemitik.
AL RIFAT AATAY
X IX . Yzylda airlerimiz gibi bestecilerimiz de hznldr. Bu
ortak hznde kiisel dertlerden baka koca mparatorlu-un dal
masnn, yenilgilerin, ekonomik kntnn, eski deyimiyle Devran'
m etkileri vardr. Bu yasl bestecilerin durumunu, nl Ahmed Rasimin bir gftesinin ilk iki satryla zetleyebiliriz:
Can hasta, gzm yal, gnl zr u perian
ldrd beni mihnet-i canan, gam- devran
Evet, cann ve devran!
Bu devrin bestecilerinden (aatay) soyadn alan Ali Rfat Bey
in farkl bir grn var. nce gl, salkl bir kii, amatr olarak
greir. ada sanatlarn ou gibi para sknts ekmemi, k
k, at, arabasyla bolluk iinde yaamtr. Drt ocuunun annesi
olan ilk einden ayrlarak Msrl Prens Halim Paann byk kz ve
yine servet sahibi Prenses Zehra Hanmla evlenmitir. Musiki merak
ls Halim Paanm, kaydedilmemi olduundan yzlercesi unutulan
eski musiki eserlerinden kulaktan kulaa zamanna erienleri Hamparsum notasyla yazdrtarak meydana getirdii deerli koleksiyonu
bir gn Ali Rfat Beyin eline geecektir.
229

Ali Rfat aatay (1867-1935) air Samih Rfat Beyin byk kar
dei oluyordu. yi bir eitim grd. Bu arada Trk musikisine ala
rak ud ve kemenede baarl olacak, Udi Rfat Bey diye anlacakt.
Sesi de gzeldi. bnlemin Mahmud Kemal Bey Kendisini birka ke
re dinlemi ve takdirkr olmutum. Terbiyeli, nazik bir ehl-i sanat
idi diyor. II. Abdlhamid devrinde bir ara uray- Devletde alan
Rfat Bey, sonradan mrn musikiye verecekti.
Kadky'le ilikisine gelince, hayatta bulunan olu Cafer aa
tay Beyin verdii bilgiye gre, ailesi 1904'de Kadky semtine tan
mtr. nce Yourtu Kprsn geince sol tarafta bir evde otur
mulard. Sonra Rfat Bey amlcann Libade* diye anlan ve bir za
manlar seyranyla mehur olan semtin bugn Kargadere isimli soka
nn zerinde 10-12 dnmlk bir arazideki eski bir evi alarak yk
trm, yerine bakml bahesi, havuzu, saz kk ile yeni bir bina
yaptrmt. Prensesle uzun sre bu kkte oturdu. Prenses Zehra kl
trl, nazik bir hammd. lk einden olan olu Ali Haydar Bey Cumhuriyetden sonra Galatasaray Kulbnn Ynetim Kurulu Bakam
lnda bulunmu ve Ali Sami Yen StadTnm yapld arazinin yar
dan fazlas bu zat tarafndan kulbe balanmt.
Hastalanarak tedavi iin Avrupaya giden Zehra Hanm, Mtareke
dneminde Nisde ld. Yalnz kalan Rfat Bey Nimet isimli bir ha
nmla evlenerek, Stleme Caddesinden Msrloluna kan Elmaleme Yokuunun solunda ve Sleymanbey Sokanm st ke
sinde kendi mlk olan bir eve tand. 1935de bu evde ld.
Ali Rfat Bey, Kadky'n yakn tarihinde ad geen ark Musi
(*)

230

Bu kitab yazma sebeplerinden biri de izi kalmayan, unutulmaya mahkm

yerleri, yaplar, kiileri tesbit etmekti. Libade, 19. Yzyln ikinci yarsn
da tutulmu, sevilmi bir gezinti yeriydi. All araba modasnn alp yr
d yllarda yazn Saryer, Fenerbahe, amlca gibi ehire uzak semtler
deki krlara, gazinolara ilgi gsterilirdi. Bugr Bulgurluktan Merdivenkov
ne uzanan Libade Caddesiin, Bulguluya yakn bir yerindeki Haminne Su
yu emesinin karsnda, zerine rastgele binalar yaplm meyilli arazi,
Libade Mesiresi saylyordu. Burada kr gazinosu ve tuluat kumpanyalar
nn oynad akhava tiyatrosu vard. Libade menba suyu, iimi gzel su
lardand. Gnmzde yolu kaybolmu, sylentiye gre bir baka yere ve
rilmitir. Ali Rfat Bey kknden gnmze belli belirsiz bir hatra ola
rak kke giden yolun yanlarna dikilmi be alt aa kalmtr. 1960! yl
larda yktrlarak parsellenen kkn arazisinde dzensiz yaplar bulunuyor.
Kkn smr komusu bahedeki Kahveciba Kk zenle onarlm ola
rak varln korumaktadr.

ki Cemiyetinin bakanlna getirilmi, gemi ve gelecein baarl

saz ve ses sanatlarnn bu dernekde toplanmasnda katks olmutur.
ki, yllk bir almadan sonra dernein baz nfuzlu yeleriyle
anlamazla dnce istifa ederek, Hale Sinemasnm st katnda a
lmaya balayan Trk Musiki Ocan kurdu. Bu demek 1930-1931
yllarna kadar alacakt.
Bir ara Parise giden ve Bat Mziini inceleyen Rfat Bey, Trk
Musikisinde Bat rneine gre yenilikler yapmak istiyordu. Bu yo
la ynelik eserler bestelemi, saz heyetine flt, piyano, viyolonsel gibi
aletleri almt. stanbul Konservatuvarnm kurulmasndan sonra Rauf
Yekta Beyle Tasnif Heyetinde alarak eski eserlerin yaynlanmasna
hizmet etti.
Rfat Beyin eserleri arasnda Orhan Seyfi Orhonun Tereddd
isimli iirinden yapt Buselik Fantezi ok tutulmutu. Medhalleri,
saz semaileri, fasllar vardr. Mehmed Akifin Blbl iirini, ayrca
Kse mam'n bir perdelik operet eklinde bestelemitir.
Atatrk, Byk Millet Meclisinin 1934 a nutkunda, Trk Mu
sikisinin durumunu eletirmi ve Bat tekniine uygun eserler vcu
da getirilmesinin lzumuna iaret etmiti. Bu uyar zerine Trk Mu
sikisinin durumu basnda gnn konusu haline gelmi, bu arada tedenberi konu zerinde alm ve yenilikleri savunmu olan Ali R
fat Beyin dnceleri sorulmutu. Rfat Bey, bu devirde yaynlanan
(Trk Tarihinin Ana Hatlar) isimli eserin musiki blmn yazan
heyetin banda bulunuyordu. 8.11.1934 tarihli Akam gazetesinde
aklanan grlerinde Yaplacak Musiki nklbndan nce Trk Tarihinin incelenmesi gerektiini, bugnk Bat Musikisinin temelini
oluturan yedi gamn Orta Asyadan Bat'ya getiini -belirterek- Trkler yalnz Heptatonik gam icadetmekle kalmam, musiki ilim
ve sanatna byk hizmetler etmilerdir -diyor- amaca ulamak iin
Bat Musikisi tekniini ve nazariyatn iyi derecede tahsil etmi beste
cilerin Trk Musikisi nazariyatn ve kaidelerini de incelemi bulunma
larnn art olduunu ileri sryordu.
Ali Rfat Beyin oullarndan Cafer aatay (Doumu: 1899) Fe
nerbahe Futbol takmnn yenilmeden ampiyon olduu gl ylla
rnda sert bir savunma oyuncusu olarak n yapmt. Saint Joseph
Lisesinde okumu, eczaclk eitimi grmt. Futbolu braktktan
sonra, babadan gelme yetenekle mzik bilgisini ilerletmi, kemene ve
piyano almaya balam, viyolonselde karar klmt. Trabzonda ec
231

zaclk yapt 1925-1931 yllarnda bir mzik topluluu kurup ynet

miti. Kadky ve Eminn Halkevleri'nde viyolonsel ald.
ARK MUSK CEMYET
Bu ad, Kadkyde geen ocukluk yllarmda ok duymutum.
Eski stanbulun Trk Musikisini reten, konserler veren konservatuvar grnmnde bir Darlelhan, bir Darttalim'i olduu gibi Ka
dkyn de ksa zamanda parlayp snm bir ark Musiki Cemiye
ti vard.
Bu Cemiyetin hangi tarihde kurulduunu, neler yaptn, urad
deiiklikleri, nasl kapandm bir kronolojik dizide belirlemek
imknn bulamadm. Elde ettiim bilgilerin zaman snr 1920-1930
arasdr. Bu bilgileri, Ali Rfat Bcyin olu Sayn Cafer aatay'n, Sa
yn Laika Karabeyin ve Sinekeman Nuri Beyin kz Sayn Mreccel
in hatrlayp bana anlattklarndan ve yine Laika Hanm'm, Cemiyete
bir sre bakanlk eden Sreyya Paamn Musiki Mecmuas'nda kan
anlarndan derlemi bulunuyorum.
Cemiyetin, 1915 ylnda Kadkyde kurulduuna dair bir sylen
ti vardr. Ancak Sreyya (lm en) Paanm daha evvel yaynlanm
olup leri Trk Musikisi Mecmuasnmn Nisan 1968 saysna alman
anlarnda, Cemiyet yelerinin Bakanl kabul etmesi iin yaptkla
r 9.10.1923 tarihli ve yazl bavuruda, Cemiyetin yllk bir gemi
i olduunun aklanmas, belgesel olarak kuruluun 1920 ylnda ger
ekletiini gstermektedir.
Sayn Laika Karabeyin anlattna gre, Cemiyet nce Mzik
retmeni ve Bestekr Leon Hancyan (1860-1947) ve birka arkada
tarafndan kurulmu fakat paraszlk yznden geliememiti. Annesi,
Laika Hamm henz ocuk yanda iken tanbur dersi almas iin Darlelhan'a gtrr. Ancak ynetmelie gre kurulua 15 yandan k
k olanlar alnmamaktadr. Ana, kz buna ok zlrler. retmen
ler arasnda bulunan Leon Hancyan zlme kzm, merakllar iin
bir ey dnrz der ve ocua zel ders vermeye balar. Fakat La
ika bir topluluk iinde almak isteindedir. Bir gn Hancyan Efen
di mjdeyi verir:
stediiniz oldu. Kadkyde Yourtuda ark Musiki Cemi
yeti kuruldu. Artk derse oraya gelebilirsiniz!
Gerekten Cemiyet, Yourtu
232

ayr'nm

karsnda

Madenciler

isimli bir aileye ait kkte almaya balamtr. Laika hemen Cemi
yete yazdrlr. Ailesi, skdarda hsaniyede oturduundan ancak sakaili bir emektarn beraberliinde Kadky'e gidip gelmektedir. Ce
miyetin retim yeleri arasnda Udi Nevres, Sinekeman Nuri, Kemene Kemal Niyazi, Gazi Osman Paann oullarndan Piyanist Ce
mal, mehur Cemil Beyin ablasnn olu Tanbur Hikmet, Samih R
fat Beyin olu Tanbur Hatif Beyler vard. Laika Hanm Hikmet Bey
den ders alyordu. Ancak Cemiyetin paraszlk derdi srp gidiyordu.
O halde ki kira ile tutulan kk demek ve stmak mmkn olma
mt. Yeterli sandalye bulunmadmdan rencilerin zerlerine isim
leri yazl birer iskemle getirmeleri art koulmutu. Laika Hanm iki
iskemle getirmiti. Kendisi ve sakall emektar iin. Bu durumda Udi
ve Bestekr Ali Rfat Beye bavurularak Cemiyetin Bakanln ka
bul etmesini rica ettiler. Rfat Bey hem sanat adamyd, hem de zen
gin ve eli ak. Ancak ileride baz yelere ho gelmeyecek otoriter bir
kiilie sahip bulunuyordu. Bakanla getikten sonra Cemiyetde bir
hareket grld. Konserler verilmeye baland. Tanbur Cemil Bey
hatrasna verilen Cemil Konserimde iyi gelir salanm, bu para
Bat Mzii eitimi grmek zere Almanyaya giden Mesud Cemile
verilmiti. Cemiyetin konserlerine henz yurt dna karlmam
olan Hanedan yeleri de geliyordu. Kskl'ya yakn erifler Ailesine
aid kkte oturan nl Viyolonsel Virtz erif Muhiddin (Targan)
Beyin at zerinde, ba kefiyeli Cemiyete gelii nemli bir olay say
lr, sayg ile karlanrd.
Cemiyet yelerinin fesli ve arafl olarak Ali Rfat Beyin ev
resinde ektirdikleri tarih fotorafda Gazi Osman Paann olu Ce
mal, Tanbur Hikmet, Sinekeman Nuri, Hanende Mnir Nureddin, Vi
yolonsel Muhiddin Sadk, Tanbur Atf ve Hatif, Kanun Faik, Hafz
Yusuf, Hanende Arap Cemal Beyler, Piyanist Fulya, Kanun Nezihe,
Tanbur Faize, Keman Enise, Kemani Ruhsar, Ud Hayriye Haramlar
grnmektedir.
Ali Rfat Beyin, Cemiyetin mzik almalarnda baz yenilikler
yapmak istediini yukarda belirtmitik. Onun bu isteklerine kar
kanlar vard, bunlarn banda Udi Nevres Bey geliyordu. Cafer aa
taya gre iki ud stad arasnda yllardr sregelen fakat karlkl
sayg ve nezaket kurallarn amayan bir sanat rekabeti vard ve bu
anlamazlk o rekabetin bir uzants saylabilirdi. Anlamazla daha
kat kimseler karp istedikleri yaplmaynca Rfat Bey grevinden
ayrlacakt. Bakann ekilmesinden nce ferahlk duyanlar, para du
233

rumu daha da bozulunca zengin bir bakan aramaya koyuldular. Modada oturan ve sosyal almalara ilgi gsteren iftlik ve fabrika sa
hibi Sreyya Paa bu i iir, biilmi kaftand. Yneticiler adna bir
ka hanm yenin Paaya gtrd 9.10.1923 tarihli mektupta, Ce
miyetin bana gemesi ve ileri fikirlerinden topluluu mstefid kl
mas rica ediliyordu. Paa ilerinin okluunu ileri srerek teklifi ge
ri evirdi. Bu kez hanmlar Paann eine bavurdular. Nihayet 23.
10. 1923de Sreyya Paa, Cemiyet Bakanln kabul etti. Akl para
ilerine yatknd. Cemiyetin defter ve hesaplarn incelemi, ye aida
tnn toplanamadn, lokalin sekiz aylk kirasnn denmediini gr
mt. Avans olarak kiray deyince Cemiyet yeleri bakanlarna
hnerlerini gstersinler! dedi. yelerin yaptklar drt ba mamur
fasla hayran kalm, bu musikinin para getireceine inanmt. He
men Hale Sinemasnn kiracs ile drt aylk bir anlama yapt. Sinama salonu on be gnde bir gece Cemiyetin verecei konsere tah
sis edilecek, konser bana 75 lira kira denecekti. Eski, yeni hret
lerin katld konserler byk ilgi grd. Oturacak yer bulunmuyor
du. Cemiyete daha uygun bir yer arayan Paa, Mhrdar Caddesinde
sa kolda, bugnk Sular daresine gitmeden bahesi mozayk tal,
geni salonlar ve odalar bulunan bir binay kiralamt. Artk bu bi
nada verilen konserler dolup tayordu. 21.12.1924 tarihli Vatan gaze
tesinde, bu konserler hakknda u bilgi veriliyordu:
Sreyya Paanm bakanlnda teekkl eden ark Musiki Ce
miyeti, evvelki akam ikinci konserini verdi. Cemiyetin salonlar ka
milen dolmutu. Havann ok fena olmasna ramen stanbulun ve
Kadkyn eitli semtlerinden akn akn davetliler geliyordu. Kon
ser o kadar gzel ve muvaffak oldu ki ekilen zahmet ve yorgunluk
unutuldu. Eski ark Musiki Cemiyetinin (Rfat Bey devrindeki) tar
zndan bsbtn baka, ondan ok gzel bir ekil alan bu konserler
ok rabete mazhar oluyor ve olacakt. Garp Musikisini taklid ile eli
ne bir denek alarak usl tutan ef dorkestr hamdolsun ortadan
kalkmt. Konserin parlak paralarndan biri de Mnir Nureddin Bey
tarafndan bestelenen, Tevfik Fikretin Bahr- Ternedr' idi.
ocukluumda bu binada verilen bir konsere gtrlm ve ar
afl hanmlarn saz aln merakla izlemitim.
O gnlerde Gazi Paamn Mudanya'ya gelecei renilince Halk
Partisi Tekiltnn vapurla Mudanyaya gtrd Cemiyet yeleri,
Cumhurbakanna takdim edilmiti. Gazi, onlar Bursaya birlikte g
trm verilen ziyafette btn gece alp sylemilerdi.
234

Ancak Sreyya Paamn bir musiki adam olmad halde baz

yenilikler yapmak istemesi, Yneticilerle arasm aacakt. Paa zama
n iin gerekten yeni bir konu olan Halk Musikisi ile ilgilenerek, Os
man Pehlivana aldrtt Anadolu ve Rumeli havalarn, Leon Hanciyana Hamparsum notas ile tesbit ettirmiti. Sonra bunlarn notaya
alnarak bir fasl dzenlenmesini istedi. Leon Hancyann tesbit et
tii 40 havadan, sekizi notaya alnabilmiti. Bunlarla verilen konser de
ok ilgi grd. Ancak geriye kalanlar notaya almadlar. Paa, yz ki
ilik bir saz ve koro heyeti ile konserler verilmesini istiyordu. Yz
kii toplamak iin bu heyete rencilerin de alnmas gerekiyordu.
Kodamanlar Biz acemilerle almayz diye diretince, Sreyya Paa
istifay bast. Diyor ki stifamdan bir mddet sonra Cemiyet boca
lamaya balad. Nihayet snp gitti. Muhakeme ile szle anlatamad
m gerekleri, Cemiyetin kmesiyle anladlarsa da i iten gemiti.
Bu Paa'mn gr. Cemiyetin musiki hretleri o zaman ne de
milerdi bilmiyoruz. ark Musiki Cemiyetinin 1930lu yllarda kapan
d tahmin ediliyor.
LEM ATLI
Eski musikimizin son stadlarndan Lemi Atl (1069-1945) Rad
yoda, konserlerde sk yaynlanan eserleriyle yaygn bir hret kazan
mtr. Hayat hikyesi birok musiki ustalarnn yetime dnemini
hatrlatr. Anne ve babasn kk yada kaybederek ablas ve eni
tesi tarafndan bytlr, ocukken sesinin gzellii dikkati eker.
Musiki Hocalarndan Hafz Yusuf Efendiye teslim edilir. Evlerinde
yaplan musiki toplantlarnda, Hac Arif Bey'in takdirini kazanr. On
drt yanda besteledii:
Hsnne etvr- nzn an senin
Bende takat kalmad ferman senin
arksyla hretin ilk basamaklarna ayak atm olur. Delikanllk a
nda yaz mevsimlerini Kanlca ve Rumelihisarnda geirmi Boaz
iinin mehur saz lemlerine katlmtr. Sine-i Suznma ahm ye
ter, Severim her gzeli senden eserdir diyerek, Siyah ebrularn duruben atma, Varsn gnl aknla harap olsun efendim, Andka geen
gnleri hasretle derinden, Hastaym yalnzm seni yanmda gibi eser
leri zamanmzda ok okunan ve tutulan arklarmdandr. Nota bilme
yen Lem'i Beyin 500 kadar eser bestelediinin duyulduu, bunlardan
168 arknn gnmze kald yazlmaktadr.
235

 kez evlenip ayrlan ve yallk dneminde bir ses sanatsna

k olan Lemi Bey son yllarm Suadiye'de geirmitir. Read Ek
rem Kouya gnderdii 31.3.1945 tarihli mektupda evinin adresini
Suadiye, akmbakkal Kkaa Soka No: 6 olarak belirtmitir.
24/25 Kasm 1945 tarihinde bu evde lm, erenky Mezarlna g
mlmtr.
SNEKEMAN NUR BEY
Nuri Duyguer (1877-1963) Kadkyde domu, yaam ve vefat
etmi bir musiki staddr. Kadky tarihi ile ilgili bulduum baba
evi bugnk Yourtuayr Caddesi zerinde 40 numaral, bahe iin
de katl bir evdi. Arka kaps bugnk adyla Hasrc Sokana a
lrd. ok eskiden evin bahesi dereye kadar uzanrm. Sonra bura
dan yol geirilmi ve Park yaplmtr. Tarihi ev 1980de inaatya
verilerek kaps Hasrc Sokanda bulunan bir apartman yaptrl
mtr.
Nuri Bey yakkl, sportmen, denize ve ata merakl bir genti.
Namk Kemalin kk kardei Naid Beyin kz Mecble Hanmla
evlendirilmi, Mbeccel ve Mreecel ad verilen iki kz dnyaya gel
miti. kinci kznn adn, yakn komular Mnir Nureddinin baba
s Nureddin Bey koymutu. Mzie olan yetenei kk yata meyda
na kan Nuri Bey, ilk derslerini ablasndan almt. Sonra Kadkyl Hanende Ali Beyden fasllar geti. nce kanun alyordu. Tanbur
Cemil Beyin tavsiyesi zerine sinekeman almaya balad. Normal ke
mandan biraz byk olan bu yedi telli alete, alnrken boaza deil
gse dayanmas sebebiyle sinekeman ad verilmi ve Nuri Bey bu
isimle n yapmt. ark Musiki Cemiyeti, Nuri Beyin evinin bir ev
tesinde Madencilerim kknde faaliyete gemiti. Nuri Bey, kuru
lu almalarna katld bu Dernein retim yeleri arasnda yer
alacakt.
Hariciye Nezareti'nde (Dileri Bakanl) memur olan Nuri Doruer, Cumhuriyetden sonra isteiyle emekliye ayrld. mrn, musi
kiye ve ok sevdii rencilerine verdi.
KTE ALES
musiki stad yetitiren (kte) ailesinin merkezi, Kurbaaldere, Nbizade Soka 28 numaral evdir. Aile reisi Nail kte (1884-1963)
236

hayat boyunca amatr kalm, cidd ve deerli b ir sanat adamyd,

Ud alar, musiki dersleri verirdi. Mevleviydi. ark ve lhileri var
dr. Bakrkyde ld. Musikinin yaad bir evde doup bymek,
yetenei olanlar iin byk anstr. Nail Beyin oullan Burhaneddin
ve zzeddin temel bilgilerini babalarndan duymu ve alm, sonra da
kendi gayretleriyle hrete ulamlard. Bir tarihde baba ve iki olu
nun stanbul Radyosunda birlikte almas herhalde mutlu bir olayd.
Ailenin byk olu Burhaneddin kte (1906-1973) nsfiye alyor
du. Ankara Radyosunda ve Riyaset-i Cumhur Saz Heyetinde bulun
du. zmir'de vefat etti. 1911de Kurbaalderedeki evde dnyaya gelen
zzeddin kte doma byme Kadkyldr. 1926-1927 yllarnda Ka
dky Ortaokulunda birlikte okuduumuz bu ufak tefek, gzel yzl
ocuk Fenerbahe nc takmnda oynad iin kendisine ok nem
verir, ama musiki ile uratn bilmezdik. Oysa futbol uran sr
drmeyecek, mzrapl ve yayl tanburun zamanmzda en gl vir
tz olarak kendisini kabul ettirecekti.
1929da grevi sebebiyle atand Ankarada devrin ktisad Baka
n Cell Bayarm ilgisini kazanm, kte soyadn ona Bayar vermiti.
Ankaraya gelen bir ranl Devlet adamnn erefine ziyafet veriliyor,
zzeddin de saz heyetinde bulunuyordu. Atatrk toplantya eref ver
di. ranl konuk, zzeddinin Hafz Kemalle yapt taksimi dikkatle
izlemi, onun bu ilgisi de Atatrkn dikkatini ekmiti. Bir ara gen
Tanburyi yanma artarak Bizimle alr msn ocuk? diye sor
du. zzeddin kabul etti. Ata, zamann Maarif Bakan Reid Galibe,
onun Riyaset-i Cumhur Saz Heyeti'ne alnmas emrini verdi. Ancak
kte, gece almalarna uzun sre dayanamayarak ankayadan ay
rlacak, mzik hayatn Ankara Radyosunda srdrecekti. 1970 ylma
kadar ehirde kald. Kendisiyle grtm 1987 ylnn Ocak aynda
Erenky, Edhemefendi Caddesindeki apartman dairesinde oturuyor
du.
KEMAL NYAZ
Kemal Niyazi Seyhun (1885-1967) Kadkye bal, gnlnce ya
ayan bir sanat adamyd. Bat ve Trk Musikisinde bilgi ve hner .sa
hibi olarak viyolonsel ve kemene alyordu. Viyolonseldeki hner ve
imknlar kemeneye uygulamaya alrd. Baarl bir hocayd. Uzun
yllar Kadky Halkevinde ders verdi. Musikiye olduu kadar denize,
deniz sporlarna da dknd. Gnete bronzlam bir teni vard.
237

Kendisinden ders almak isteyen, gnmzn nl kemene virtz

Cneyd Orhona Deniz mevsimi gesin, yle balayalm demiti. Orhon hocasndan ok yararlandm belirtmektedir.
Salam bir gvdeye sahip olan Kemal Niyazi, deniz kadar yr
y de severdi. Kadky'den Beykoz'a kadar yrr, dnte vapurla
Rumeli sahiline geerek yryn Karakye kadar srdrrd.
Kimseye minnet etmeyen bamsz bir sanat ruhuna sahipti. Yl
larca Darlelhandan ald az bir para ile geinmiti. Kemal Niyazi
uzun sre Kadky Mhrdar Caddesinde, Sular daresinin kar s
rasnda kk ahap bir evde oturdu.
Cneyd Orhon, stadn bestelerinden Hicazkr Saz Semaisi ile
Yahya Kemal'in Gece Leyly ayn ondrd diye balayan Nazar
iiri bestesinin, iki aheseri olduunu belirtiyor.
FUAD SORGU
Kadkyl diye anlan Tanbur Fuad Bey (1892-1971) Yourtu
Kprsne girmeden, sol kolda dere kenarndaki ahap evin birinci
katnda, days mehur Hanende Kayark Hsameddin Bey de st
katnda oturuyorlard. Ev 1970de yand.
Cemil Beyin talebesi olan Fuad Sorguun dinleyenlere gre ok
gzel tanbur al vard. Daysyla birlikte, Ahmed Rasimin saz lem
lerine katlrd. Onu ilk kez Bursadaki bir toplantda dinleyen Mesud
Cemil o gnk izlenimini, Haldun Menemencioluna yle anlatmt:
Bursada Ahmed Rasimin bulunduu mecliste gen bir tanburyi dinlerken armtm. Babam dinliyorum sandm. Meclisin cid
diyet ve nezaketini bir tarafa atabilsem bu gencin ellerine sarlacak
tm. Benden bir taksim istediler. Yapamadm. Uzun eneli, kara ka
l gen beni susturmutu.
Fuad Beyin enesi uzun olduundan ene Fuad lakab takl
mt. Memur olarak stanbul Mezbahasnda ve Maliyede almt.
MNR NUREDDN SELUK
nl sanat Mnir Nureddinin (1899-1981) ocukluk ve genlik
yllar Kadkyde geti. Bu sebeple Kadkyle eitli ilikileri var
dr. Babas Sadaret Dairesi Amiri Nureddin Bey, Yourtu ayrnn
238

(bugnk parkn orta kapsnn) karsndaki bir evde oturuyordu.

Sinekeman Nuri Bey'in yakn komusuydu.
Btn nl mzisyenler gibi stn yetenei erkenden anlalan
Mnir Nureddin, ilk mzik renimini Kadkyde grm, Kadky
Sultanisinde okumu, Fenerbahe Kulbnde futbol oynamt. Ba
bas Nureddin Bey onu 1915de Hnkrimamnda Ali amil Paa'nm
konandaki Barlfeyz-i Musiki isimli zel mzik okuluna vermiti.
Temel bilgilerini yl gittii bu okuldan ald. Sonra zamann musi
ki stadlarndan Hafz Ahmed Efendiden, Hanende Bestenigr Ziya
Beyden yararland. 1917de Darlelhana girdi. lk kez, halka verilen
konserlerde okumaya balad. Kadkyde kurulan ark Musiki Cemi
yetin e katld. Sesinin gzellii ve yeni okuyu tarz ile hrete ula
yordu. Bu dnemde ad basma gemeye balamt. 1923de Muzka-i
Hmyun'a hanende olarak alnd. Cumhuriyetin iln zerine, Riyaset-i Cumhur ncesaz Heyetine arld. Bu grevde iki yl kaldktan
sonra stanbula dnd. Bir plak irketi ile anlaarak drt yz kadar
plak dolduracakt.
Mnir Nureddin ilk solo konserini 1930da Fransz Tiyatrosunda
vermiti. Bu tr konserlerini son yllarna kadar srdrmesine kar
lk, gazinolarda okumayacakt. 1940l yllarda, stanbul Konservatuvar cra Heyetinde grev ald. Uz in sre bu heyetin efliini yapt.
K oro ynetti.
Besteci olarak sevilmi ve tutulmu eserler veren Mnir Nured
din, baz nemsiz filmlerde oynad. 1950 ylnda Fenerbahede, Kala
m Koyuna bakan binalardan birinde, ksa mrl bir kulp am
t.
SALHADDN PINAJR,
Tanbur Salhaddin Pnar (1902-1960) ok sayda musiki sanat
s yetitiren skdarda dodu. Lise renimini talyan Ticaret Lisesinde yapt. Musikiye olan yeteneini nce annesinin yardmyla geli
tirmi, 1920de skdarda bir musiki cemiyetine devam etmiti. Bu
yllardan itibaren sevilen ve tutulan arklarn bestelemeye balaya
cakt.
Birinci evliliini, tiyatro sahnesine kan ilk Trk kadn Afife
Hanmla yapt. Bu dnemde Kadkye yerletiler. Afifeden ayrldk
tan sonra Fatihe gemi, ailesiyle Nianta ve Taksimde oturmutu.
239

kinci kez Sabahat H anm la evlendi. Artk tanburda ve bestecilikte

zirveye ulam bulunuyordu. iftehavuzlar semtinde, Cemiltopuzlu
Caddesinde, ikinci katnn kprms bir girii olduu iin Kprl
K k diye anlan 26 numaral iki katl bir ev yaptrm, lmne
kadar bu evde yaamt*.
nc kez Atfet Hanmla evlenmiti. 1960 ylnn 6 ubat gece
si arkadalaryla Kalam'da T odorinin Gazinosunda toplanmlard.
Daha nce bir enfarkts geirmi olan Pnar, kadeh tokuturmak iin
ayaa kalkm ve iemeden dp lmt.
1930 sonras yllarn en gzel arklar onundu.
ENSE ve FULYA HANIMLAR
Kadky'de yaam, icrac ve mzik retmeni olarak tannm
ve sevilmi iki kardetir.
Fatma Enise Can (1896-1975) keman, Emine Fulya Akaydn (19081975) piyano alyordu. Msrlolundan Stleme Caddesi'ne inen
Elmaleme Soka'nm solundaki bir ahap evde uzun sre oturmu
lard. Genliklerinde ve Ali Rfat Beyin Bakanl dneminde, ark
Musiki Cemiyeti'ne girmi, kendilerini bu toplulukta tantmlard.
Bal bulunduklar Rfat Beyin, Cemiyetten ayrlarak Trk Musiki
Ocam kurmas zerine bu Dernee katlacaklard.
Yakndan tanyanlarn verdii bilgiye gre, olgun bir kiilii olan
Enise Hanm iyi keman alard. Besteleri de vard. altrd saz heye
tinde baz Bat mzik aletlerini kullanan Rfat Bey, memleket havala
rnda. da davula yer vermi, bu ile Fahri isimli bir genci grevlen
dirmiti. Enise Kanm la evlenen ve sonradan (Can) soyadn alan
Fahri Bey, Kadky vapurlarnda sk rastladmz ok konuan, nek
re biriydi ve kekeme olduundan konumas daha da dikkati ekerdi.
Ali Rfat Bey gen evlilere, gftesini de yazd Nihavend maka
mnda (Davul Havas) isimli bir eser bestelemiti. ktadan oluan
gftenin, Fahriyi tasvir ettii anlalan ikinci ktas yledir:
Nota, usl, falan filn bir ey sorulmaz.
stanbulda bir tanedir, ei bulunmaz.
Gmbr, gmbr davul alar hi de yorulmaz.
Yaasn, ok yaasn... Davulcuba!
(* )

240

Sanatnn lmnden sonra Rcid Gren isimli bir zat tarafndan satn
alman kk, Ocak 1987dc varln koruyordu.

Saz Heyeti bu havay alarken keman susunca, davul gmbrde

meye balyor, Rfat Bey, Fahriye deerli eini ancak davulla susturabileceini im ediyordu.
Fulya Hamm, Bat Mzii dersleri de verirdi. Olu Pertev Apay
dn, Cemal Reid Reyden ders alm, birka kez stanbul ehir Or.
kestrasn ynetmiti.
Sanatlarmz son yllarnda, iftehavuzlarda Tepegz Sokanda baheli ve tek katl bir evde oturuyorlard. Fulya Hamm, olunun
alt Belikada lm, cenazesi stanbula getirilmiti.
Bir Hristiyan aileden dnyaya gelen bu kardeler, mzik yoluyla
yaklatklar Trk-slm kltrnden feyiz alarak slm dinini kabul
etmiler, itenlikle slm Tasavvufuna da ilgi gstermilerdi.
NEVESER KKDE
Mabeyinci Hurid Bey'in kz, Bestekr Muhlis Sabahaddin'in kar
dei olan Neveser Kkde (1904-1962) benzerleri gibi ocukluunda
musikiye balam, 12 yanda bir polka bestelemiti. Bir ara Dame
de Sion Okuluna gitmiti. Kadkyde Moda Caddesinden saa a
lan sokaklardan birinde oturuyordu. Besteleri nce radyolardan du
yulmu ve halk arasnda tutulmutu. Sabahaddin Volkanm anlatt
na gre, Neveser Hanmm sk eser vermesini isteyen bir arkada ona
erkek azndan ak mektuplar yazm, bunun besteci zerinde etkisi
grlmt.
Kadkyde lerek, Karacaahmed Mezarlna gmld.
HALL CAN
Neyzen Halil Can Beyi, Refi Cevad Ulunayn Cevizli civarnda min
yatr bir iftlik olan bahesinde tanmtm. Ulunay toprandan Halil
ana bir evlik yer vermi, o da bir iki iinin alt kk evin ba
nda bulunuyordu. Arada bir gelip sohbetimize katlyor, masann
zerindeki neyini alp bir iki makam gsteriyor, sonra yine inaa
tn bana dnyordu. Ben de iimden unu tam flese ne olur di
yordum.
Halil an'n (1905-1973) meslei asker eczaclkt. Yarbaylktan
emekliye ayrlmt. Mevleviydi. yi ney alyor, ders verecek derecede
musiki bilgisine sahip bulunuyordu. Zengin anlar vard. Sohbeti tat
241

lyd. Son yllarn Erenkyde geirdi. Burada az saydaki sekin

rencilerine musiki dersi veriyordu.
OSMAN NHAD AKIN
Kadkyn nl yazar Ahmed Rasimin kznn olu olan Osman
Nihad (1905-1959) Kadkyde uzun sre yaad. Sreyya Sinemas'nm
yanndaki sokaktan inince karya gelen Canan Sokanda ailesiyle
birlikte oturuyordu.
Ahmed Rasimin muhitinde doup yaamak bir ocuu, yazar veya
bestekr olmaya hazrlayabilirdi. Osman Nihad bu iki yetenei de ka
zanm, bestekrl yazarlktan daha ileriye gtrmt. nl dede
nin evresinde zaman zaman musiki ustalar toplanyor, saz lemleri
yaplyordu. Bu ortamda yetien kk Nihad, Leon Hancyan Efen
di'den yararland. ok gen yata besteledii Szinak makamndan
Ne mklm seni sevmek, sana yr olmak arksnn kendi eseri
olduuna dedesini g inandrmt. Sanatn ilerleterek gzel ark
lar besteledi. Sesi de gzeldi.
Yksek Ticaret Okulunu bitirmi, Deniz Ticaret Okulunda ders
veriyordu. Dedesi gibi o da akamcyd ve ounlukla Beyolunda Degstasyonda ierdi. Son yllarnda Arnavutkyde oturuyordu. Niin
evinde, denize kar imediini soran arkada Necdet Ciciye Rak
meyhanede iilir! cevabn vermiti.
Gen denecek yada ld.
HALUK RECA
1926-1928 yllarnda Kadky Ortaokulunda okurken, iki snf ar
kadamzn gelecein iki saz stad olacan nereden bilirdik. Bun
lardan birincisi daha nce anlattm zzeddin kte, kincisi Haluk
Recai idi. Bu iki snf arkada, o tarihe kadar Tanbur Cemil Beyin
hakim olduu tanbur ve kemeneye, onu taklide ynelmeden yepyeni
bir syleyi getireceklerdi.
(1912-1972) tarihleri arasnda yaayan Haluk Recainin asl ad
Haldundu Menemenciolu ailesine mensuptu. 14-15 yanda iken bile
son derece nazik, duygulu bir genti. Eski bir Kadkyl olarak Acbadem'de oturuyordu. Yksek Ticaret Okulunu bitiren Haluk Recai,
bir sre banka memurluu yapt. Bu grevden ayrldktan sonra ha
yatn musikiye vermiti. nce keman alarken, 1932de kemeneye
242

balad. Ses sanats olarak Ankara Radyosuna girdi. 1950de stan

bul Radyosuna kemene sanats olarak atand. 1971de emekliye ay
rld. Bir yl sonra ld.
Deerli bir Mzikoloun ifadesine gre, Haluk Recainin kemen
e sanatndaki yksek mahareti zamannda yeteri kadar anlalama
mt. Bu sanatnn saz aletleri yapmak hneri de vard.

Kadkyde bir sre oturduunu

bildiimiz mzisyenler vardr:

Tanbur Faize Hanmm, Cumluriyetin ilk yllarnda Yeldeirmeninde Duatepe Sokanda bir ahap evde oturduunu biliyorum.
II. Abdlhamidin gzde mabeyincilerinden Faik Beyin kz ve Fahire
Fer san Hanmm Ablas olan Faize Ergin (1894-1954) grkemli bir ko
nakta bym, eitim grm, Tanbur Cemil, smail Hakk Beyler
den, Hafz Hsn Efendiden musiki dersleri alarak iyi bir tanbur ve
besteci olarak yetimiti. Bestelerinden edaraban makamnda Bade-i vuslat iilsin kse-i fafrdan, Nihavend makamnda Kz sen
geldin erketen Pek gzelsin herkesten hl sylenen arklanndandr. Faize Hanm, Ruhi Bey isimli bir devlet memuruyla evliydi.
Baz arklarnn szlerini ei yazmtr. Akamlar oturduklar sokak
tan geerken, pencerenin nnde eiyle demlendiklerini grrdm.
Belli imeye dknlerdi. Bolluk iinde doup byyen bu hanmn,
ileri yanda yoksullua dt bilinmektedir.
Duatepe Sokanda Tanbur Fahri isimli grne gre kalender
bir sanat da otururdu. Mehur Kemani ve Besteci Sadi Ilay (18981969) da bir sre Kadkyde oturmutu.
Burada, 1920li yllarda Kadkyde yaayan ve bir halk sanatkr
olarak gazino ve sahnelerde grlen Blbl Kenan anmak isterim.
Blbl Kenann ilgin bir mahareti vard. Bir fasl, bir makam pe
revinden saz semaisine kadar slkla alyordu. Ama ne al, evk ve
nefes dolu. Kimdi, nasl yetimi, hayat nasl sona ermiti, bilmiyo
ruz. Belki eski gazete ve dergilerde hakknda , be satr yaz k
mtr.
Gnmz musiki sanatlarndan Kadkyle ilikileri olanlara
gelince: Kadkyde domu, yaam veya baka bir yerde domu,
Kadkyde yaam sanat oktur. nl keman stad ve besteci Cev
det ALA (1900 - 1988) Kadkyde domu ama hi oturmam
tr. Topkap Saray Muhafz Rza Paa ile evli bulunan teyzesi, bu
yzyln banda Acbademde oturuyordu. Annesi, kardeinin evinde
243

misafir bulunduu srada Cevdeti dnyaya getirmiti. Babas Topu

Yarbay Eref Bey ressam ve mzisyendi. Annesinin de mzikle ilgisi
vard. Tophanede oturuyorlard. Kk Cevdet aileden ald yetenek
ve beceriyi, Cihangir Yokuunda oturan Musullu ma Osman Efendi
nin dersleriyle ilerletti. Bebek Frerler Okuluna giderken bu yetenek
Bat Mzii alannda geliecekti.
1916da Hkmet tarafndan Bat Mzii tahsili iin Berline gn
derildi. 1918de dnd. Bu dnemde uzun yllar Beykozda oturmu
lard. Trk Musikisine dn yapan Cevdet ala, ksa zamanda Darttlim Musiki Cemiyetinin birinci keman olmu ve on be yl bu
kuruluta almt. 1938de Ankara Radyosuna girdi. 1950de stan
bul Radyosu Mzik Yaynlar Mdrlne atand. 1965de emekliye
ayrld.
YESAR ASIM ARSOY, 1900de Osmanh mparatorluu snrlar
iinde bulunan Selnikin Drama Kazasnda dodu. Ailesiyle Adapaza
rna g etmilerdi. Musiki almalarna 1917de bu ehirde balad.
yl sonra stanbula gelip yerletiler.
Yesar Asm, Cumhuriyet dneminin b ir yarm yzyllk blmn
de, ark trnn eski veya ada ustalarndan birinin etkisinde kal
madan yeni bir r am, beste ve okuyu bakmndan kendine z
g bir slup getirmitir. 200den fazla bestesi vardr. Yesar Asmm
bir dinleyici bakyla zellikleri, nce arklarnn szlerini bir ka
hari kendi yazm olmasdr. stisnalardan biri, Krdil Hicazkr makamndan besteledii kfe Nihal Hanim in,
Akamlar, ufuktan szlp gittiin andr.
Daland gnl, ate-i akn ne yamandr.
gftesidir. Gazino almalarna girmemi, otuz yl Kolombiya Plak
irketine bal kalarak eserlerini bu yoldan yaynlamtr.
Yesar Asm, zamannda Trk Musikisine nemli bir yaama ve
gelime alan aan radyo almalarna da istekli grnmemitir. Mesud Cemilin daveti zerine stanbul Radyosuna retmen-sanat ola
rak girmi, Mesud Cemilin Badada gitmesi zerine Nevzad Atlmn
davetiyle bu almalarn bir sre daha srdrdkten sonra grevi
nin besteciliine engel olduunu dnerek Radyodan ayrlmtr.
Yesar Asm, otuz yl kadar Fatih blgesinde kirac olarak bir ka
244

ev deitirmiti. Bu arada Erenkyde Hacbakk Sokanda bir arsa

almt. 1950de bu arsaya yaptrdklar binaya tandlar. 1975de ev
satld. On yl sonra, kendi ifadesine gre bir dost gnlnn kerame
tiyle yine Erenkyde Arsan Sokanda bugn oturduu daireyi satn
alacakt.
stanbulun eitli semtleri zerine ark gfteleri yazan ve bes
teleyen Asm Beyin Kadky ve Banliys iin yazlm gftesi yok
gibidir. Hicaz Makamndan,
Geen hajta Kzltoprak yolunda,
Seni grdm bir kz vard kolunda,
arks, Kzltoprak iin yazlm belki tek gftedir.
Tarih rebap sazn maharetle yaatan SABAHADDN VOLKAN
(doumu: 1909) yle byle altm yldan beri Kadky ve Banliysn
de oturmaktadr. O da 7-8 yanda musikiye balad. nce keman a
lyordu. Nail kteden eserler geti. 1925de rebaba gnl verdi. Bu
sazn son stadlarmdan Mustafa Sunardan ders ald. 1952-1974 ylla
r arasnda be, alt saz ve ses sanats ile Rebabdan Sesler ad al
tnda bir grup kurarak stanbul radyosunda okuyup almlard.
Eski Kackyl MUZAFFER LK AR (doumu: 1910) kk yata
Kadky ark Musiki Cemiyetine girerek bu kurulutaki deerli ho
calardan feyzalmtr. 1930lu yllarda Mhrdar Caddesinin, Muvakkithane Caddesi ile birletii yerde ve sa kede bir kurukahveci
dkkn iletti. Musiki hayatnda sesi ve besteleriyle beenilen bir sa
nat oldu. Ankara Radyosu, Trk Musikisi Yaynlan Mdrlnde
bulundu*.
Ses sanats ve Galatasarayn nl futbolcusu NECDET CC
1913de Kadkyde Vine Soka'nda 33 No.Iu evde dnyaya gelmi,
ocukluk ve genlik yllarn burada geirmiti. Ailesi, evi 4000 liraya
satnca, Bahariye Caddesine paralel Canan Sokana tanmlard.
Necdet Cici, musikinin yaad bir aile muhitinde yetimi ve et
kilenmiti. Dedesi ark syler, annesi ud alard. Galatasaray Lise
sinde okurken futbola merak sarm, Galatasaray Kulbnn birinci
takmmda oynamaya balaynca kendisini tam olarak mzie vere
memiti.
(*)

Bu satrlarn yazlmasndan sonra 22.2.1987 gn vefat etti.

245

1937 ylnda Mnir Nureddini tanmas, futbol hayat sona erer

ken yeni bir evkle musikiye balanmasna yol aacakt. Bu tarihde
stanbul Konservatuvarmda grevli bulunan Mnir Nureddin, ona
zel ders vererek klasik eserleri gemiti. Ayrca Enise ve Fulya Ha
nmlardan da ders ald. 1950'de stanbul Radyosuna girdi. On yedi yl
solo ark syledi. 1967-1977 yllar arasnda koro almalarna ka
tld.
Kanun, Trk Musikisi Uzman ve Dergi Yayncs ETEM RUH
NGR 1922de stanbulda dodu. Krk gnlk iken Kadkye geti
rildi. Ailesi ilk olarak Mhrdara yakn Gnelibahe Sokandaki
bir eve yerlemiti. Sonra 14 yl Yeldeirmeninde, 18 yl Caddebos
tanda kaldlar. imdi drt yldan beri Hnkrimam semtinde sahibi
olduu dairede oturmaktadr.
Etem ngr'n kalbine kk yata musiki sevgisi dm, ha
yatna bu sevgi yn vermitir. Memurluk yaparken devam ettii s
tanbul Konservatuvar Trk Musikisi blmn 1955de bitirdi. Ka
dky Halkevinde 1950den sonra kurulan Trk Musikisi Kolu Ba
kanlnda bulundu. leri Trk Musikisi Konservatuvarmda 1952-1966
arasnda icraclk, kanun ve nazariyat retmenlii yapt. 1957-1962de
Bursa Arel Konservatuvarnda ayn grevi srdrd.
Etem ngrn nemli bir hizmeti, merhum Sadeddin Arelin
1948'de tesis ettii MUSK DERGSIni 1960dan gnmze kadar
yaynlam olmasdr. Bu dergide km ok sayda aratrma ve in
celemeleri bulunduu gibi baslm veya baslacak kitaplar vardr.
Kemene Virtz ve Mzikolog CNEYD ORHON 1926da s
kdar'da dodu. ok ynl bir sanat olarak 1949'da Gzel Sanatlar
Akademisinin Mimar Blmn bitirmiti. Fotoraflkda da h
ner sahibiydi. lk kemene derslerini, bgn hayranlkla and Kemal
Niyazi Ceyhundan almt. Bir sre skdar Musiki Cemiyetinde, bir
sre de Sadeddin Arel'in evresinde almalarm srdrd. Usta bir
kemeneci olmakla yetinmeyerek Trk Sanat musikisinin nazariyet
blmnde dikkatli ve sebatl bir alma ile mzikolog unvanna l
yk bir bilgi seviyesine ulat. Bu durumu ksa zamanda Radyo da
resi, TRT, stanbul Konservatuvar gibi kurulularda idari veya re
tici grevlere arlmasna vesile oldu. Mill Eitim Bakanl, Trk
Musikisi Aratrma ve Deerlendirme Komisyonunda alt. Bu Ba
kanln yaynlad Trk Musikisi Klasikleri klliyatnn hazrlan
masna katld. Halen, Teknik niversite Trk Musikisi Konservatuvarmda retim yesidir.
246

196da Kadkyde Mhrdara yerleen Cneyd Orhon, u satr

larn yazld tarihde (1987) Bostanc'da oturmaktadr.
Tanbur SADUN AKST 1935de yanda iken K adkye geti
rilmiti. Yeldeirmeninde bu ad tayan sokaktaki bir eve yerleti
ler. Babas eski valilerden Ali Kemali Akstn telif ve tercme eser
leri vardr.
Ali Kemali Bey 1940l yllarn banda Uzunhafz Sokanda rh
tma inerken sa kolda sahip olduu arsaya 3,5 katl bir apartman
yaptrmt. Bina arsasyla birlikte 12.500 liraya mal olacakt. Bu bi
na 1968de satlnca Sadun Akst Beyolu tarafna tand.
lk tanbur derslerini Laika Karabeyden alan Akst, 1949da s
kdar Musiki Cemiyeti'ne girerek Ynetici Emin Ongandan yarar
lanm. nihayet bir yl kadar devam ettii zamann Tanbur stad zzeddin ktenin dersleriyle bu sazda kemale ulamtr. Ayrca bestekrl ve Trk Musikisine aid inceleme ve yaynlar vardr.

247

BAT MZ SANATILARI
III. Selimin hayatna mal olan (Nizam- Cedid) denemesinden
sonra lkemizde ilk Batllama hareketlerini baar ile uygulayan II.
Malmud kavuk, krk ve entariyi kartarak Bat rnei elbise giydirtmi, Harp Okulunu, Tbbiyeyi tesis etmiti. Yenieri Ocam kal
drdktan sonra ilk Asker Bandoyu kurdurtarak 1828de bu kurulu
un bana talyan Giuseppe Donizettiyi getirmi, kendisine paalk
rtbesini vermiti. Bu giriim, yalnz bir bando kurulmasyla kalma
yacak, Trkiyenin Bat Mzii trnde ilk okulu olan Muzka-i H
myunun ve ardndan Abdlmecid ve II. Abdlhamid devirlerinde Sa
ray Orkestrasnn tesisine ve gelitirilmesine imkn salayacakt.
ZAT ARCA
Muzka-i Hmyuun yetitirdii baarl mzisyenlerden Mira
lay (Albay) Zati Arca (1863-1951) lkemizde ok sesli mzie gnl
vermi ilk sanatlarmzdan biridir.
1873de ocukken Muzka-i Hmyuna verildi. Guatelli Paadan
armoni, d Arenda Paadan* piyano dersleri ald. nce keman ve flt
almaya alm, sonra klarinetde karar klarak, devrinde bu aletin
stad saylmt. ILAbdlhamid dneminde Sarayda kurduu ve a
ltrd 60 kiilik koro ok beenilmiti. Bat mziini seven Padiah'n takdirini kazanarak rtbesi miralayla kadar ykseltildi.
Umum Muzkalar Mfettii oldu. 1918de Bando efliine getirildi.
(*}

248

Guatelli ve d'Arenda Paalar, Muzka-i Hmyun'un gerekten ehliyetli ve

ok sayda renci yetitirmi iki retmenidir. talyan asll Guatelli Abdlmccid, spanyol asll d'Arenda ise Ti. Abdlhamid devrinde Saray hizme
tine alnmlard. Her ikisi de padiahlarn takdirini kazanarak paalk rt
besine nail olmulard.

1924de emekliye ayrlan Zati Bey, yirmi yl kadar okullarda mzik

retmenlii yapacak, ayrca zel olarak keman ve piyano dersleri ve
recekti. Okullar iin ilk mzik kitaplarm yazd. Son olarak 1930lu yl
larda Erenky Kz Lisesinde mzik retmeniydi.
Zati Bey, ehir dnda yaamay seven bir kii olmal ki Sradiyenin pek tenha olduu, trenden baka vastas bulunmad yllarda,
bugnk isimleriyle Mcahid, Pembegl ve Okul Sokaklar arasnda
dokuz dnmlk bir arazi alm, burada dokuz odal ahap bir kk
yaptrmtr. 1908 Merutiyeti iln edildii zaman henz ina halinde
olan kk, 1970li yllarn sonunda yktrlarak parsellenen arazisinde
alt bina yaplacakt. Bu binalardan iki apartman, Zati Beyin adn ta
maktadr.
OSMAN ZEK NGR
Mtareke dnemine rastlayan ocukluumda, bir gn Glhane
Park'nda dzenlenen byk bir msamereye gtrlmtm. Grkemli
bir adrda, yeleri fesli, niformal Mabeyin-i Hmyun Orkestras
n ilk ve son defa grmtm. Orkestra efi Zeki Beydi. stikll Mar
mzn bestecisi olan Zeki Bey, daha sonra Cumhurbakanl Orkest
ras eflii'nde bulunacakt.
Osman Zeki ngr (1880-1958) ocuk denecek yata Muzka-i Hmyun'a verilmiti. Bu kuruluun yabanc retmenlerinden Vondra
Beyden keman, d Arenda Paa'dan nazariyat dersleri ald. Takdir edi
len bir kemanc olarak hzla terfi etti. Saray Mzik Topluluunun bir
senfoni orkestras seviyesine ykseltilmesine alt. 1917'de Orkestra
efliine atand. Birinci Dnya Savana rastlayan bu yl iinde or
kestra ile mttefik devletlerin merkezlerini ziyaret ederek konserler
verdi. Cumhuriyetin ilnndan sonra Ankaraya g eden Saray M
zik Topluluu'nun bana getirildi. Cumhuriyetin ilk yllarnda, An
karada ok sesli Bat Mzii retimi konusunda olumlu almalar
grlm. 1924de Musiki Mektebinin, daha sonra Devlet Konservatuvar'nn kuruluuna nclk etmiti. 933de kendi istei ile emek
liye ayrld. stanbul'a gelerek nce Taksimde bir yer edinmi, sonra
onu satarak Modada Fazlpaa Sokanda, gzel baheli, kagir iki
katl bir ev satn almt.
X IX . Yzylda stanbula yerlemi ngiliz, talyan ve baka ya
banc iadamlarnn tercihli semti olan Modada Nomiko isimli bir
talyan zengini, yedi ocuu iin birbirlerine benzeyen yedi kagir ev
249

yaptrmt. Zeki Bey'in ald ev bunlardan biriydi. Bu yedi evden bu

gn Nenehatun Sokanda anaokulu olarak kullanlan yap hayatta
kalmtr.
Bu evde len Zeki Beyin varisleri, binay yktrtarak yerine onun
adn verdikleri 1 kap numaral apartman yaptracaklard.
Zeki Beyin ocuklar, stanbulun tannm avukatlarndan Be
raat Zeki Hanmla nl Mzisyen Ekrem Zeki n Beydir.
EKREM ZEK N
Zeki Beyin olu, 1910 da dodu. Babasndan keman dersi alarak
mzie balad. 1924de devlet tarafndan Parise gnderildi. nl
Fransz retmenlerden ders ald. lk bestelerini 1928de Parisde yap
t. ki yl sonra Ecole Normale de Musique! bitirdi. Yurda dnnce
Musiki Muallim Mektebine keman retmeni olarak atand. Cumhur
bakanl Orkestrasnda solist ve ef olarak grev yapt. 1934de s
tanbula yerleerek Piyanist Verda Hanmla evlendi. Ekrem Zeki Bey
stanbulda da retmen ve icrac olarak geni faaliyet gstermitir.
Atatrk Eitim Enstitsnde uzun yllar ders vermi, ok sayda
renci yetitirmitir. Besteleri ve kitaplar vardr.
24.3.1987de yurt dnda ld.
VERDA N
1919'da Modada dodu. Maliyeci Kzm Beyin kzdr. lk piyano
derslerini talyan retmen Adinolfiden ald. Sonra Ferdi Statzerle
alt. 1943-1976 yllar arasnda stanbul Konservatuvarmda piyano
retmenlii yapt. Uzun yllar ei Ekrem Zeki ile birlikte alm, kon
serler vermitir.
EMNE EREL
Yarm yzyldan beri Kadkyl olan deerli mzisyen Emine Erel
1910da Almanyada domu, mzie on yanda balamt. Hamburg
ehiri Konservatuvar'n bitirdi. Zamannn tannm retmenlerinden
ders almt. 1933'de Almanyada tant Doktor Muhiddin Erel ile
iki yl sonra stanbulda evlendi. Mterek hayatlar birka yl ha
ri hep Kadkyde geti. nce Mhrdarda bir daireye kirac ola
rak yerlemilerdi. 1939da satn aldklar Hackr Sokandaki
250

katl, kagir evde 35 yl oturdular. 19?4'de Moda sahilinde Grup Apart

mannda, denizin kucaklad bir daireye yerletiler. Profesr Muhiddin Erel 1986da vefat etti. Suna ve Sevin adm verdikleri iki kzlar
olmutu. Suna Erel (Doumu: 1941) bilindii gibi gnmzn tann
m mzisyenlerindendir.
Emine Erelin mzik hayatna gelince, stanbula geliinden ksa
sre sonra viyolonist olarak youn bir almaya girecekti. Henz s
tanbulda ehir orkestras kurulmamt. nce Cemal Reidin kurdu
u topluluklarda alt. eitli yerlerde verilen konserlere katld.
Trkiyeye gelen Liko Amarn Kuartetinde ald. stanbul Radyosu
nun almasyla uzun sre bu kuruluun Oda Mzii topluluunda g
rev ald. 1944de Konservatuvarda retmenlie getirilmi ve Cemal
Reid'in kurduu Filarmoni Orkestrasna katlmt. Drt yllk bir a
lmadan sonra Konservatuvardan ayrlarak 1973 ylma kadar Or
kestrada grev yapmtr.
MER REFK YALTKAYA
Piyanist ve Mzik retmeni mer Refik Yaltkayanm (19071973) kk yata rendii piyanoyu, zamanmzda en iyi alanlar
dan biri olduu belirtilmektedir. 1929da Robert Collegein mhendis
lik blmn bitirmi, renimini Amerika'da srdrmtr. stan
bul Belediyesi Konservatuvannda on yl piyano retmenlii yapt. Te
kel Genel Mdrlnde bulundu.
Yaltkaya, Cell Bayarn olu Refi Bayarm dul eiyle evlenmi
ti. Bu ailenin iftehavuzlardaki kknde bir sre oturmutur.
1960da svireye yerlemiti.
NURETTN AZ KSEM H AL
Sosyoloji Profesr ve Mzisyen Nurettin azi Ksemihal (19091972) stanbulun nl di hekimlerinden Halid azi Beyin oludur.
Kzltoprakda dodu. ocukluk yllarn, babasnn Erenky Frn So
kandaki evinde geirdi. Annesinin babas Mahmud Hakk Paamn
Feneryolunda, Fenerliahmed Sokandaki kknde de bir sre
oturdu. Deniz Harp Okulu'nu bitiren Nurettin azi askerlikten ayr
larak Edebiyat Fakltesi Felsefe ve Sosyoloji blmnde okumu,
meslek olarak sosyoloji bilim daln semiti. 1944de bu Faklteye
Doent 1961de Profesr olacakt.
251

Kk yata keman almaya balayan Nurettin azi, mzik al

malarn amatr olarak mr boyu srdrd. 1937de evlendii Musi
ki Muallim Mektebi mezunu retmen Bedia Varnca Hanmm da m
zisyen oluu, bu almalar daha da glendiriyordu. 1944'de Sosyo
loji Doentlii snavn kazanmas zerine aile stanbula gelerek Mo
da Caddesinde Bulgurlu Apartmannn bir dairesine yerleti. Bu tarihden sonra mzik hayatlarnn en hareketli dnemi balayarak kur
duklar Kuartet on be yl alacak, konserler verecekti. Toplulukta
Bedia ve Nurettin azi keman, Adnan Benk alto, Seyfeddin Yenel vi
yolonsel alyordu. 1961de Moda'da Atfet Sokanda 20 numaral
apartmann bir dairesini satn almlard. Bedia Hanm bugn de bu
dairede oturmaktadr.
Ksemihalm 1945de Kadky Halkevindeki bir konseri hakkn
da bilgi veren Mzik Eletirmeni Fikri iekolu Nurettin azinin
birok profesyonel yay sanatsn imrendirecek kudrette amatr bir
viyolonist olduunu belirtmektedir.
DL BRET ALES KADIKYDE
Sayn Bedia Ksemihalm dil Biretin Kadkyle ilikileri hak
knda verdii bilgiyi buraya aktaryorum.
Nurettin azi ile Idil'in anne taraf arasnda bir akrabalk vard.
Harika ocuk Ankarada dnyaya geldii zaman ilk grmeye koan
Nurettin Beyle Ei olmutu. ocuun yetime dneminde srekli ilgi
gsteren Ksemihal, Parisdeki renim dneminde onu grm, bir
likte resim ektirmilerdi. dil ocukluk ve gen kzlk yllarnda yaz
tatillerini, frsat bulduka Ksemihal ailesinin M odadaki dairesinde
veya Tuzla'daki yazlk evinde geirirdi. Biret ailesinin Kadkyle ili
kisine gelince, bahasnn Mhrdarda, anneannesinin Modada evi
vard. Bir stanbul Hanmefendisi olan anneanne Alaturka Musikiyi
iyi bilir, piyano alard. Annesi Leman Hanm iso Bat Mzii reni
mi grmt. Leman Biret bugn, Modada Atfet Sokann sol k
esindeki Ufuk Apartmannn bir dairesinde oturmaktadr.
LEYL PAMR
Piyanist ve Mzikolog Leyl Pamir, Jeoloji Bilgini Hamid Nafiz
Pamirin kzdr. 1931de dodu, ocukluk yllan Bebekde geti. Sad
razam Ahmed Arifi Paa (1830-1895) annesinin bykbabas oluyordu.
252

Bebekde yakn zamana kadar duran krmz tulal Arifi Paa Yalsn, Bykannesi Leylya vermiti. 1961-1962 yllarnda yalnn yk
trlarak yerine Hisar apartmanmm yaplmas Leyl Hanm iin b
yk zntlere yol aacakt.
Annesi rahatsz olduundan bir Alman mrebbiye tarafndan b
ytlen Leyl, ocukluunda yaz mevsimlerini Modada eskiden me
hur Mano veya Mhrdarda ano Pansiyonunda geirmiti. Alman
Okulunda okumu, sava yllarnda okulun kapanmas zerine Ameri
kan K olejinden mezun olmutu. Piyanoya kk yada balad. Ferdi
Statzer ve Madam Vasko ile alt. 1964de Hamburgda Piyano Us
talk Kurulundan sertifika ald. Alannda srekli alan Leyl Pamir,
piyano retiminde uygulad metodla baarl olmu, almalarn
yurt dnda da srdrmtr.
Kadkyle ilikisine gelince, 1955de Haldun Tanerle evlenmesi
zerine yerletikleri leri Sokandaki bir dairede sekiz yl oturacak
lard. Daha sonra Mhrdarda denize kar Bac Apartmanna ta
ndlar. Evlilikleri 19fi8de sona erdi. Leyl Pamir 1974de Moda Dev
riye Soknda, Cimcoz Apartmannda ald dairede oturmakta ve
mzik alanmdaki alma ve aratrmalarn srdrmektedir.
Eserleri arasnda 1981de yaynlad (Mzikte Yaratcnn Gc)
1984de yaynlad (ada Piyano Eitimi) vardr.
AYEGL SARICA
Dnyaca tannm piyano virtz Ayegl Sarca, 1935de M o
dada domutur. II. Abdlhamidin mabeyincilerinden Doktor Arif
Paan olu Haan Beyin kz olan Sanatnn, baba evi Moda Cad
desindeki Arif Paa Konadr. Kk Ayegl Moda lkokulunu,
sonra High Schoolu bitirdi. Alt yanda mzie balamt. stanbul
Konservatuvarnda Ferdi Statzerin rencisi olarak yetiti. 1951'de
Paris Devlet Konservatuvanm bitirdi. 1959da dzenlenen uluslararas
Marguerite Long - Jacques Thibaud yarmasnda Paris ehri d
lm kazand.
1971de Mill Eitim Bakanl tarafndan kendisine Devlet Sanat
s unvan verildi. yl sonra Fransz hkmeti tarafndan da bir
unvanla dllendirildi. Sanat hayatnda Avrupa, Asya ve Afrikann
eitli lkelerinde konserler, resitaller vermi, uluslararas festivalle
re katlmtr.
253

lG3de Profesr Nejad Diyarbekirli ile evlenen Ayegl Sarcamn

Osman ve Zeynep isimli iki ocuu vardr. Modada Kalam Koyuna
bakan Manzara apartmannda oturmaktadr.
ADA MZKLER
lkemizde ada Mziin nclerinden ve bu trdeki hner ve
ehliyetlerini bugn yaadklar Amerikada da baaryla srdren Blend Arel (Doumu: 1919) ve lhan Mimarolu (Doumu: 1926) yurt
dna kmadan Modada oturmulard.
Hanm Ressamlarmzdan Mzdan Arelin olu olan Blend Arel,
Modabostan Sokanda oturuyordu. Bir sanatmzn musikide S
per Avant-Garde olarak tanmlad Blend Bey, kendisini Amerika
da kabul ettirerek bir ekoln kurucusu olmutur. Son kez bir Rus
Mzikologu ile evli bulunuyordu.
lhan Mimarolu, 1940l yllarn sonunda Moda skele Caddesinde bugn yerinde bir banka ubesi bulunan Erdem Burinin evinde
oturmutu. 1955de kazand burs ile Amerikaya giden Mimarolu
Columbia niversitesinde eitim grm, elektronik mzik teknii ile
alarak bu trde eser vermitir.
FARUK YENER
Eski Kadkyl Faruk Yener (Doumu: 1923) ocukluunda ya
mzisyen, ya kaptan olmak istiyordu. Piyano dersi ald. Hayat artla
r konservatuvara girmesine imkn vermedi. Fakat gl bir arzu ve
gayretle mzik bilgisini ilerletti. On yedi yanda mzik yazarlna
balad. Bundan sonra bu alandaki bilgi aktarmasn szl ve yazl
olarak gnmze kadar srdrecekti. Gramofon devri sona erip de
lke apnda radyo devri balaynca her gn birok mzik parasnn
yaynlanmas, bu alandaki kltr yetersizliimizi hemen su yzne
karacakt. Bu sebeple Ankara Radyosunda, Trk ve Bat Mziine aid
retici nitelikte konumalara yer verilmiti. 1944'de Ankara Radyosuna giren Faruk Yener, stanbul Radyosu Diskotek efliine ve
Program Mdrl Vekilliine getirilince Bat Mzii konusunda ay
dnlatc konumalarna balayacak, nce tannm operalar anlata
cakt.
Mikrofonik bir sesi, tatl bir anlat vard. Bu vasflaryla, seti
i konular her snftan dinleyiciye hi skmadan anlatmasn biliyor
254

du. Bunun delili, 38 yldan beri bu konumalar srdrebilmesidir. Se

kiz yldan beri Her Plan Hikyesi Var programn srdren Faruk
Yener, mr boyu kazandm harcayarak zengin bir kitapla ve plak
koleksiyonuna sahip olmutur.
Kitap halinde kan eserleri arasnda Kk Mzik Ansiklopedisi
(1950), nl Operalar (1957), Yz Opera (1973), Mzik Klavuzu
(drdnc bask: 1984) vardr.
Kadky'le ilikisine gelince, bugn Stleme Caddesinde
Elektrik daresi binasnn bulunduu yer, eskiden Kadky Bayramyerinin bir uzants olan bo bir meydand. 192 6'da Faruk Yenerin
ailesi bu meydann solundaki Stleme kir.ci Sokakta beyaz bo
yal bir ev satn almt. Faruk Yener yanda iken bu eve getirildi.
1929da evin satlmas zerine be yl kadar Anadoluhisannda oturdu
lar. 1939da yine Kadkye dnen aile, bir sre Msrlolunda, sonra
Kudili Deresi kenarnda efikbey Sokandaki bir ahap evde on
be yl kalacakt. Faruk Yener, 1978den beri Caddebostanda oturu
yor.
KADIKY HALKEVNDE MZK
1937-1938 sonrasnda olacak, Kadky Halkevinin kltr alma
larnda Bat Mziinin younluk kazand dikkati ekmiti. Bu al
malar ynetenler arasnda mzik adamnn toplayc ve retici
nitelikleri unutulmamtr:
Hulisi ktem, Eref Antikac, Ziya Aydmtan.
HULUS KTEM (1892-1959) Yugoslavyada domu, bu lkede
renim grmt. Yurda geldikten sonra alt yerlerde bandolar
kurmakla mzik almalarna balad. 1927de stanbul ehir Ban
dosunu kurdu. Mzikle ilgili eitli kurulularda alm, eser ver
mitir.
Kadkyde ok sayda mzik heveslisi gencin yetitirilmesine
yardmc olmutur.
EREF ANTKACI (1901-1960) Eski Kadkydr. Saint Joseph
Lisesinde okudu. ocukluunda keman almaya balamt. Kadky
Halkevinde renci yetitirerek nce Yayl Sazlar Orkestrasn, son
ra Senfonik Orkestray kurdu.
stanbul Konservatuvar Mdrlnde bulunmutur.
ZYA AYDINTAN (1905-1982) Musiki Muallim Mektebinde yeti
ti. Keman, viyola, mandolin alyordu. Mill Eitim Bakanlnda a
lm, mzikle ilgili ders kitaplar yazm, mar ve okul arklar bes
telemitir.
Kadky Halkevinde ok sayda renci yetitirdi.
255

KADIKY'N SPORCULARI
ayrlar, ayrlar, ayrlar... Savatan savaa koan OsmanlI Trk
lerinin atlarm otlattklar ayrlar kim derdi ki ngiltereden ithal
edilen futbolun beii olacak.
Kadkyn Moda, Kudili, Haydarpaa ayrlar, sonra bugnk
Fenerbahe stadnn bulunduu byk alan, Dereazndaki toprak a
llk... Trk futbolu bu alanlarda dodu, byd. Bir ngiliz sporu
olan futbol lkemizde X IX . Yzyl sonunda zmir, stanbul gibi b
yk ehirlere yerlemi ngilizler tarafndan oynanm ve tantlm
tr.
Ortadou ticaretini ellerinde tutan AvrupalIlar ve zellikle ngi
lizler havas, suyu, manzaras gzel, geimi ucuz Osmanl ehirlerine
yerleerek ilerini buradan yrtmeyi uygun bulmulard. ngiliz
genleri kurduklar takmlarla modern futbolu 1894de zmirde, bir
ka yl sonra da bugn ocuk parknn bulunduu Moda ayrnda
oynayacaklard. Onlar merakla izleyen Trk genleri de futbol oyna
mak iin bir araya gelecek, fakat istibdat rejiminin basksyla dal
mak zorunda kalacaklard. Yine de ilk Trk Kulpleri Galatasaray
(1905), Fenerbahe (1907) bu dnemde kuruldular. 1908de Hrriyet
in ilm, iki kulbmzn hzla toparlanarak gelimesine imkn ve
recekti.
Edebiyatmzda olduu gibi spor tarihimizde de Kadkyn nem
li bir yeri vardr. stanbulun ilk spor kulpleri X X . Yzyln banda
Kadkyde kurulmutur. 19D2de ngilizler ve Rumlar tarafndan ku
rulan ilk futbol kulbne (Kadky) ad verildi. Dz beyaz formas
nn gsnde ve kalp zerinde Kadkyn Latince yazlnn ilk har
fi (C) bulunuyordu. Kulbn ilk yllar parlak geti. 1904de balayan
stanbul liginde iki yl ampiyon olmusa da sonradan dalacakt.
256

lk futbolcularmz Fuacl Hsn, Byk Haan, Dalakl Hseyin nce

bu kulpte oynamlard.
1903de yalnz ngilizlerden oluan (Moda Pootball Club) kurul
du. Fenerbahe 1908de ilk ciddi man bu Kulbe kar yapm ve 2-0
kazanmt. 1904de Kadky Rumlar (Elpis-mid) Kulbn kur
mulard. Kadkyde yine Rumlar tarafndan kurulan (Strugglers),
1911de ngilizlerle birlikte kurduklar (Rumblers) kulpleri vard.
Konumuz olan X X . Yzyln ilk yarsnda Kadkyn en nemli
spor olay 1907de Fenerbahe Kulbnn kurulmasdr.
ngilizlerin Kadky ayrlarnda yaptklar antrenman ve mala
r ilgiyle izleyen Trk genlerinden Saint Joseph Lisesi mezunlar Nurizde Ziya ve Ayetullah Sami, Sami Paa ailesinden Bahriye Mektebi
rencisi Necip, Basra Valisi Haan Beyin olu Hassan Sami, yine
Saint Josephden Hindli Asaf ve Kulakszzde Mustafa Paann'olu
Galip bir araya gelmi ve bir futbol kulb kurmay kararlatrm
lard. Kulbn ad Fenerbahe, formas sar-beyaz olacakt. Sonradan
sari-lcivert renkler benimsendi. lk antrenmana alt kii kmlard.
1908de Hrriyetin iln zerine Cemiyetler Kanununa gre tescil edi
len kulbn ye says artacakt. Futbol takmnn ilk kaptan Bahri
yeli Necip donanmaya katlnca bu greve Galip getirildi. Fenerbahe
nin nemli isimlerinden Galip Kulakszolu (1889-1939) salam ka
rakteri, futbol zeks, teknii ile oyuncu ve ynetici olarak mr b o
yu kulbne hizmet edecekti. Kulp, 1909da stanbul ligine katld.
Bu gibi kurulularda sk grlen anlamazlklar sonucu ynetici ve
oyunculardan bir ksmnn ayrlmasyla durumu sarslm, 1910-1911
sezonunda beinci, yani sonuncu olmutu. O zaman Fenerbahe Tari
hinde yer alan bir baka deerli insan Kulbn imdadna yetiti: Elktipzde Mustafa Bey.
Tunusdan gelerek stanbul'a yerleen, Airefendi Caddesinde
isimlerini tayan bir hanlar bulunan ve fes ticareti yapan bir aileye
mensuptu. Bakam olduu Kudili Futbol Kulbnn Said Salhaddin, Haan Kmil, Hikmet Topuz gibi iyi oyuncular vard. 1910da
Kudili Kulb ve oyuncularyla birlikte Fenerbaheye katld. Ksa
zamanda bu Kulbn amatrlk ruhunu glendirerek, yllarca sre
bilecek bir baarnn yolunu ve dzenini belirtmi oldu. Byk ku
lpler, byk yneticilerin eseridir. Mustafa Elktip (lm: 1967)
sadan, soldan devirme oyuncularla salanan baarnn devaml ola
mayacan anlam, semt semt, mahalle mahalle top oynanan yerleri
257

gezerek, yetenekli bulduu ocuklar kulbe alm, onlara amatrlk

artlarn retmiti. Bylece ksa zamanda Kadkyl genlerden birinci ve gen takmlar oluacakt. almann olumlu sonular abuk
grld. Birinci takm 191M912 sezonunda hi yenilmeden ampiyon
oldu. 1922-1923 sezonunda futbol tarihimizde ei grlmeyen bir olay
yaanm, Fenerbahe yenilmeden ve gol yemeden ampiyon olmu
tu. Bugnk deyimiyle bu dev kadroda u oyuncular vard:. ekip-Cafer, Haan Kmil-Fahir, smet, Kadri-Bedri, mer, Zeki (Kaptan),
Aladdin, Sabih.
Bu oyunculardan Kaleci ekip Kulakszolu, Galipin kardeiydi.
kinci takmdan yetierek 1920-1926 dneminde oynad. Yllar sonra,
bu baarl takm oyuncularnn katld bir toplantda ekip tevazu
ile O sezon hi gol yemedim -demiti- nk kaleye top gelmemi
ti ki!
Cafer aatay, mehur Bestekr Ali Rfat Beyin oluydu. Kk
takmdan yetierek 1911-1927 yllarnda oynad. Meslei eczaclk olan
Cafer, Suadiye nar dibinde eczane am, sonra kzna brakmt.
(Sporel) soyadn alacak olan Haan Kmil (1894-1968), Zeki R
za ve Arifin byk kardeleri oluyordu. de Fenerbaheli olan bu
kardelerin ayn mata oynadklar grlmt. 1911de Fenerbahe
ye giren Haan Kmil, 1914de Amerikaya gitti ve bir sre bu lkede
top koturdu. 1921de yurda dnnce, yine Fenerbahe savunmasnda
yer alacak ve 1925'de futbolu brakacakt. Uzun yllar Fenerbahenin
sembol saylan Zeki Rza Sporel (1898-1969) birinci takma 15 yan
da girmi, 18 yl oynamt. 332 mata sahaya karak 470 gol att. Ka
tld 16 milli mata da 15 gol vard. 1934de futbolu brakt. Kk
kardeleri Arifin futbol hayat ksa srd. Fahir (Yeniay) baarl
bir savunma oyuncusuydu. 1921-1925 yllarnda 85 mata oynad. Yk
sek Kimya Mhendisi ve Profesr olarak stanbul niversitesi re
tim kadrosunda yer alacakt. Doktor smet Ulu (1901-1975) futbolcu
ve ynetici olarak Fenerbahenin ve Kadkyn tannm simasdr.
Zamannda gzel yz, nezaketi ve kendine zg cakal yryyle
dikkati ekerdi. 1919da Fenerbahede balad spor hayatnda fut
boldan baka boks, hokey ve tenisde de baarl olmu, (Yavuz) laka
b ile anlmt. 1928de futbolu brakt. Kadri Gktulga (1904-1973)
Fenerbahe gen takmndan yetimi, bek ve haf olarak 138 mata
oynamt. Son yllarnda tandm ve grtm Kadri Bey ar
bal, halim bir beyefendiydi. Burada bir hatra olarak unu belirtmek
isterim, eski Trke gazetelerde futbol takmlar verilirken oyuncu ad258

lan Zeki Bey, Nihad Bey diye yazlrd ve devrin oyuncular byk o
unlukla bu sfata lyk insanlard.
Bedri Grsoy da ikinci takmdan yetimiti. 1927-1928 ylnda Or
taokula giderken, Fenerbahe Stadnm karsnda bir evde oturduu
nu grrdm. 1921-1928 yllan arasnda oynam ve diilik mesleini
semiti. Forvette oynad yllarda (Bele) lakabyla anlan mer
Tanyerinin bu gl takm kadrosundan vefat eden ilk futbolcu oldu
unu duydum. Santrfor Zekinin yannda sai oynayan ve sonradan
(Baydar) soyadn alan Aladdin (doumu: 1901) o dnemde Fener
bahe'nin en popler oyuncusu saylrd. O yllarda Kadkyl her
ocuun gnlnde Aladdin gibi olmak arzusu yatard. 1915-1916 sezo
nunda birinci takma girmi, 16 yl oynamt.
1918-1929 yllarnda Fenerbahe takmnn hemen her yerinde g
rev alan Sabih (Arca) Kulbn as oyuncularndan biriydi. 1922-1926
dneminde oynayan Ragp Maden, kk takmlardan yetimi bir
usta oyuncuydu. Genliinde Yeldeirmeninde, karmzdaki evde
oturur, flt alard. Yksek Ziraat Mhendisi olmu, hayatnn son yl
lar pek zntl gemiti.
Bu devrin hikyesini kapatrken, ad efsanelemi bir futbolcu
yu, Bekiri anmadan geemeyeceim.
Bekir Befet (1899-1977) Fenerbahe gen takmndan yetimi,
1915de birinci takma alnmt. Bir yl sonra Altmorduya geti. Ba
arl oyunlaryla hrete ulat. 1923de bir Avrupa turnesine kan
Galatasaray, stanbul kulplerinden birka oyuncu alm, bu arada
Bekiri de gtrmt. Bu yolculuk Bekirin Almanyada yerlemesi
ne ve spor hayatn bu lkede srdrmesine vesile olacakt. lk kez
1924de Paris Olimpiyadna katlan Trk Mill Takmnda Bekire de
grev verilmi ve ekoslovakyaya 2-5 yenilerek elenen takmmzn 2
goln de bu oyuncu atmt.
Bekir daha sonra birka kez gelerek Fenerbahede oynad. Orta
Avrupa ampiyonu ek Slavia Takm 1923'de stanbula gelmi
Trk Kulbn byk farklarla yenmiti. Temmuz 1927de Slavianm
yeniden gelmesi saland. Fenerbahe ile yapaca matan az nce,
Kulp Umumi Ktibi Ali Nacinin (Karacan) Almanyadan getirdii
Bekir stada girmi ve alklanmt. Man 18. dakikasnda Bekir'in
att bir kafa golyle Fenerbahenin nl Slaviay yenmesi spor ta
rihimizde nemli bir olay saylacakt.
1922-1923 sezonunda gol yemeden ampiyon olan Fenerbahe'nin
259

bu nl kadrosundan u satrlar yazdm tarihde (1986) Cenb-

Hak uzun mrler versin Caier, Fahir, Aladdin ve Bedri hayatta
bulunuyordu. Fenerbahenin Haan Kmil, Zeki, smet gibi hret
leri, 1925'den itibaren on yl iinde sahadan ekilecek ve yerlerini o
u gen takmdan yetien yeni bir nesle brakacaklard. 1925-1950 ara
snda Fenerbahe birinci takmnda yer alan ve hrete ulaan gen
oyuncular unlard: 1925 (sezon ba itibariyle): Sedad Taylan, Fruza Sansal, Cevad Seyid.
1927: Fikret Arcan. Yeni neslin bu nl oyuncusu 20 ylda oyna
d 406 mata 231 gol atacakt.
1928: Mehmet! Read Nayr, Muzaffer izer, Niyazi Sel. Fener
bahede ekirdekten yetien ve Bombac lakabm kazanan Muzaffer
oynad be ylda 181 maa katlm ve 121 gol atmt.
1932: Yaar Alp, Esad Kaner, Necdet Erdem.
1933: Bedii Yazc, Necdet Dalay, Lebip Elmas.
1935: Fikret Krcan.
1939: mer Boncuk, Melih Kotanca. Bu genlerden Melih, spor
tarihimizin sekin yeteneklerinden biri olarak atletizm ve futbolda ba
arya ulaacakt. Srat yarlarnda Trkiye ve Balkan ampiyonluu
kazanm, Fenerbahede oynad 185 mata, 204 gol atmt.
1941: Murad Alyz.
1942: Mzdad Yetkiner, Halid Deringr. kisi de eski Kadkyl
olan bu oyunculardan Mzdad Fenerbahede oynad 391 mata ta
kmnn 11 yerinde grev alarak eskiden Galip Kulakszolu ve Sabih
Arcaya aid bir rekoru yenilemitir.
1944: Sabri Kiraz, Samim Var, Erol Keskin.
1947: Erdal Kocaimen.
1948: Nedim Gnar, Aydemir Nemli.
Mehur Lefter, Fenerbahe dnda yetimi bir futbolcu olarak
1947de bu takma girecekti.
LOKAL VE STAD
Fenerbahenin, Kadkyn yakn tarihi ile ilgili lokal ve stad so
runlar vardr. Kulbn kurulmas, Bahriye Mektebi rencisi Necip
(Okaner)in Modada eski Bebyk, yeni Nenehatun Sokandaki 3 No
lu evinin bir odasnda tasarlanmt. 1910'da Kemal Akn kknn
260

bahesinde Kudili Kulbne verdii bahvan kulbesini, yesi oldukdan sonra Fenerbaheye tahsis etmiti. 1911-1912 lig ampiyonluu bu
kulbede kutland. 1912de dzenlenen bir spor bayramnda 41 altn
gelir salanmt. Altyolda Stlcme Caddesiyle ilek Sokamn
birletii kedeki binann iki odal st kat yll 30 altna kiralan
d. zerine (Fenerbahe Spor Kulb) tabelas asld. Fenerbahenin
bu ilk resmi lokali pek dar olduundan bir yl sonra brakld. Kudi
li ayn'nda, dere kenarnda hzineye aid arsada, Kadky Uhuvvet
Kulbnn igal ettii kk ve zarif bir bina vard. Kulp, baz ha
trl yelerinin giriimi sonunda bu binann nce iki odasn, sonra
yanndaki gazino sahasyla birlikte tamamn yll 8 altna kirala
m, gazino ksmn 25 altna kiraya vermiti ki buras Hamdinin Ga
zinosu adyla mehur olacakt.
Kira yine de ar geliyordu. Sultan Mehmed Readm Bamabeyincisi Tevfik Beyin yardmyla kirann 40 altna indirilmesi ve on
yllk bir konturat yaplmas hususunda Padiahm irdesi alnacak ve
25 Mart 1915 gn lokal muhteem bir trenle alacakt. Anafartalar
Kahraman Mustafa Kemal Paa 3.5.1918 gn bu lokali ziyaret ede
rek duygularn kulp defterine yazmt.
Bu iki katl, beyaz boyal, zarif binann 3 Haziran 1932 yl gece
si, esiz hatralarla dolu mzesiyle birlikte yanmas, Fenerbahe Ku
lb iin telfi edilmez bir felket olmutur.
Fenerbahe Stadna gelince, eskiden Silhdaraa, daha sonra Fapasnayr olarak anlan bu arazi de Hazinenin malyd ve futbol me
rak balaynca yerli, yabanc genler burada da top koturacaklard.
1908 Merutiyeti'nden sonra Kadkyde kurulan {Union Club) bu ala
n yll 30 altna kiralam, etrafnn tahtaperde ile kapatlmas, ze
mininin dzeltilmesi ve bir lokal inas gibi iler 3000 altna mal ol
mutu. Futbol malar henz yeterince seyirci bulamadndan kira
nn karlanmas g oluyordu. 1915'de Union Club ad, ttihad Spor
Kulbne evrilecek ve saha da bu isimle anlacakt. Mtareke ylla
rnda malar ve dier spor faaliyetleri bu sabada yapld. Taksim Sta
d 1924'de hizmete girecekti. Fenerbahe, 1929da Mill Emlk daresin
den kiralad stada kendi adn vermi, saha ve tribnlerin onarl
masndan sonra 1932de trenle hizmete amt.
Bakanlar Kurulunun 13.7.1932 tarihli kararyla, 36.000 metre ka
261

relik stad arazisi binalaryla birlikte on taksitte denmek zere, 9000

lira karl Fenerbahe Kulbne temlik edildi*.

KADIKY'N K ESK KULB

Kadkyn Fenerbaheden sonra kurulan ikinci byk spor ku
lb (Altmordu dman Yurdu)dur. 1910'da (Progrs International)
isimli, aralarnda gayrimslimlerin de bulunduu bir kulp kurulmu
tu. Bu kuruluun bama geen Aydnolu Raid Bey, 1914de olaan
st bir kongre yaparak, ad (Altmordu dman Yurdu) olarak dei
tirilen kulbe yeni bir varlk kazandrd. nce Dahiliye Nazr, sonra
Sadrazam olan Talt Paa Kulbn Fahri Bakanln kabul etmiti.
Ksa zamanda glenen Altmordu, Kadkyde kendisine tek rakip
sayd Fenerbaheyi zayf drterek yerini almak mcadelesine gi
recek ve bunu saha dna da taracakt. Fenerbahe iindeki bir bu
nalm, Altmordunun bekledii frsat yaratm, yneticilerle atan
Futbolcu Otomobil Nuri, Kulbn alt oyuncusunu alarak Altmorduya
gemiti. Bu darbeden ok sarslan Fenerbahe, kk takmlarndan
ald yrekli ocuklarla sahaya kabilmi ve bir sre iin ampiyon
lua veda etmiti. 1916 ve 1917 yllar lig ampiyonluunu kazanan Altmordunun gl kadrosu u oyunculardan oluuyordu:
Nzhet (ni) - Tevfik (Balk), Fitil Nuri (Atasayan) - Refik Os
man (T op ), Sadk (Jandarma), Cafer (aatay) - Haydar (M alko),
Cemil (Kara), Mnim, Bekir Refet, Otomobil Nuri.
Bu kadroya Nedim (Kaleci), brahim (Kelle) ve Baron Feyzi de
katlacakt. Altmordu gl varln srdremedi. 1920de Kulpte
kan bir anlamazlk sonucu Aydnolu Raid Bey yandalarn alarak
(ttihad Spor Kulb)n kurdu. Altmordu 1924de ikinci lige de
cekti. Bu kulp gl yllarnda ayr hokeyi ve krek sporunda baa
rl olmutu. Renkleri lcivert-krmzyd.
Kadkyn nc kulb sayabileceimiz (Hill) 1912de Eren
kyde kuruldu. Kurucular arasnda Halid Galip Ezg vard. Forma
lar bordo zemin ve kalp zerinde beyaz yldzdan oluuyordu. eit
li spor dallarnda faaliyet gsterdi.
(*)

262

Fenerbahe Kulbii'nn tarihine a k bu blm, Dr. Rt Dalaroluhun

(Fenerbahe Spor Kulb Tarihi. 1907-1957) isimli ve sporumuz iin olduu
kadar, tarihilik bakmndan ok deerli eserinden yararlanarak yazdm.

KADIKYDE GALATASARAYLILAR
nceden belirttiimiz gibi, futbolun Kadkyde gelimesinde a
yrlarn etkisi vard. Fenerbahenin, mehur deyimle ezel rakibi Ga
latasaray, ilk yllarnda lokal ve saha sknts ektiinden onlar da
Kadkyn yolunu tutacakt. 195de Galatasaray Sultanisinde doan
kulbn oyuncular antrenman iin Grande Courdan yararlanrlard.
1906'da Gazhane ayrm kiraladlar. Kudili 'nde Lazarm kahvesin
de soyunup giyinirlerdi. lk lokal, 1912de 30 kuru aylkla kiralanan
ttihad Spor Kulbnn merdiven alt oldu. Sonradan daha uygun
yerler arand. Beyolu'nda iki oda, ttihad Spor Kulb binasnda bir
oda, Beyolu Balk Fazarnda Faik Beyin dkkn gibi yerlere geil
di. 1925den sonra bugnk Hasnun Galip Sokandaki binaya kavu
acak, 1938de burann sahibi olacaklard.
Gelelim Galatasarayn Kadkyl yelerine, Kulbn kurucusu ve
1 N olu yesi Ali Sami Yen (1886-1951) Kandillde domu, ocukluk
ve ilk genlik yllarn babas Byk Yazar ve Dil Bilgini emseddin
Sami Beyin Erenkyde, Galip Paa Camii yanndaki sokakda yaptr
d kkde geirmiti. Bu binann ksa hikyesini Kklerin Dram
blmnn sonunda anlatmtk. Babasnn 1904de lmnden sonra
kk satlnca Ali Sami, Cumhuriyet dnemine kadar kzkardei Samiye Hanmla Enitesi Raid Beyin Edhemefendi Caddesindeki evin
de oturdu. Galatasaray Lisesinde futbol oynamaya balayan ve Gala
tasaray kulbn kurarak ilk bakanlk grevini stlenen Ali Sami,
futbolu braktktan sonra hakemlik, antrenrlk, yneticilik yapt.
Trkiye dman Cemiyetleri ttifakn n kurucular arasnda yer ala
rak Bakanla seildi. 15 kez Galatasaray Kulb Bakanlna geti
rilmi, bu topluluun baarya ulamas iin nemli almalarda bu
lunmutur.
Yine Kulbne yllarca hizmet veren Muslih Peykolu (1905-1960)
son yllarm Modada geirmiti. Galatasaraya son derece bal olan
Divan yesi Aziz nar Bey, Feneryolunda. domu ve yaamt.
Futbolculardan Bek Burhan Atak, Kulple ayn tarihde dnyaya
gelmi eski bir Kadkyldr. Yourtu Kprsn geince sol kolda
dere kenarndaki 1 N olu evde uzun yllar oturdu. Kprnn genile
tilmesi iin ev istimlk edilince Ziverbey semtine yerleecekti.
Doma byme Kadkyl olan ve 1930-1940 yllarnda Galatasa
ray Birinci Takmnda top oynayan ve on kez mill olan Necdet Cici'
263

den daha nce

mitik.

Kadky'n Musiki hretleri

blmnde bahset

Tannm Kaleci Osman ncili (Doumu: 1916) doma byme

Kadkyldr. Kendisinden 17 ya byk olan mehur Bekir Refetin
daysdr. Osman 1938-1949 yllar arasnda oynad.
Galatasarayn nl oyuncularndan Blend ve Reha Eken, aa
beyleri Danyal, gen saylacak bir yata len Kaleci Erdoan Atlolu
(1925-1973) Kadky veya Banliysnde oturmulard.
Bir ara bu Kulbn forvetinde oynayan Sarafim, Aziz nar Bey
tarafndan Muslih Hocaya tantlmt. Sarafim yallk dneminde
Kadky Kooperatifinde alyordu.
phesiz futboldan baka atletizm, gre, krekilik gibi spor
dallarnda baarl olmu Kadkyller az deildir. Bu konuda bir ara
trma yapamadm. Bunlardan biri olarak tandm, nl gre adam
Vehbi Emrenin Bostanc-atalemede kk vard. Son yllarnda
Feeryolunda oturuyordu. Beden yaps ve mensubu olduu spor dal
bakmndan kuvveti temsil eden bu zat, pek halim ve nazik bir Bey
efendiydi.

264

DNDEN BUGNE
1900-1950 dnemi edebiyat ve sanatlarmzdan Kadkyde otur
mu olanlarn hepsini bu kitaba alabildiimi sanmyorum. Bunlarn
arasnda Kadkyle ilikilerini bilmediklerim bulunduu gibi, bilgi ye
tersizliinden ksaca sz ettiklerim de vardr. Bundan nce ele ala
madmz aydnlardan Cell Esad Arseven (1076-1971) Kadkyde
yaam nllerin en uzun mrls olmaldr. Yz yla yakn mr
nn byk ksmn bu semtde geirmi, Merutiyetde Belediye M
drl, Cumhuriyetde Halkevi Bakanl gibi grevlerde bulunmu
tur.
Harp Okulunu bitiren Cell Esad, Sanayi-i Nefise (Gzel Sanat
lar Akademisi) mektebinde de okumutu. 1906da askerlikten ayrla
rak, Akademide retmen olmu, resim, mimarlk, sanat tarihi, ehir
cilik, tiyatro dallarnda eser vermitir. Balca eserleri arasnda Trk
sanat ve mimarlk tarihine, eski stanbula aid Trke, Franszca eser
ler, Sanat Ansiklopedisi, tiyatro dalnda aban operas ve Salh Cimcozla birlikte yazd Selim-i Slis piyesi vardr. mrnn son yllar
n Yourtu Park karsnda, vaktiyle Komik Haan Efendinin otur
duu sylenen bir kk ahap evde geirmi ve 95 yanda lmtr.
Selim-i Slis oyununu Cell Esadla birlikte yazan Salh Cimcoz da
(1877-1947) eski bir Kadkyldr. Modada ocuk bahesinin kar
sndaki kagir evi, bu satrlar yazdmz tarilde ayakta duruyordu.
Salh Cimcoz, 1908 Merutiyetinden sonra kan bir sr deersiz
mizah gazeteleri arasnda kt, bask ve karikatr bakmndan kali
teli bir dergi olan Kalem i 3.9.1908de yaynlamaya balamt. Bu d
nemde ttihad ve Terakki Frkasndan mebus seilmi, Cumhuriyet
den sonra da tek parti devrinde Byk Millet Meclisine girmiti.
lk nl ve baarl karikatristimiz Cem (1882-1950) zamannda
tutulmu olan karikatrlerini Kalem'de yaynlamaya balam, daha
265

sonra ttihad ve Terakki basksna kar olarak kendi adn tayan

mizah dergisini karmt. Bahariye semtini Moda Caddesine bala
yan Cem Sokanda, Moda Caddesinden girince sa kolda, bahesin
de baz ta eserler bulunan beyaz kk, nl Karikatristin eviydi.
Oyuncu ve yazar olarak balad Tiyatro almalarn mr bo
yu srdren, Hisse-i ayia, Ceza Kanunu gibi Franszcadan adapte
ettii oyunlar bir hayli rabet gren bnirefik Ahmed Nuri (1874-1935)
ele aldmz dnemde Kadkyde oturuyordu. Read Nuri ve Mahmud
Yesari ile birlikte K elebek isimli gzel bir mizah dergisi karm
lard.
Fecr-i tinin tannm airlerinden Mehmed Behet Yazar (18901980) Halepde domutur. Memur olan babasnn 1903de atand Selnik ehrinde idadi (Lise) renimini tamamlad. Hukuk mektebine
girmek iin 1908 Merutiyetinden nce stanbula geldi. Bu dnemde
bykannesiyle Kadkyde oturdu. Hrriyetin iln zerine yazd
(Hrriyete) balkl iir Temmuz 1908 Kadky tarihini tamakta
dr. Bu dnemde Fecr-i ti topluluuna katlm, iirlerini Serveti
Fnunda ve baka dergilerde yaynlamtr.
1910da Hukuk Mektebini bitirince retmenlik mesleini semi
ve krk yldan fazla maarifin eitli dallarnda almtr. 1923de Kas
tamonu Maarif Mdr, 1924de Maarif Mfettii oldu. Bu tarihde
yerletii Kadkyde nce Stleme Caddesinde, sonra Altyolda
emsitap Sokanda, Kzltoprakda Konak mevkiinde ve en son Ba
hariye Caddesi'nde Kardeler apartmannda oturdu. 1934de alan
Haydarpaa Lisesinde yllarca Edebiyat retmenlii yapm, gzle
rinin hastalanmas zerine emekliye ayrlarak Levendde ald eve
yerlemiti.
Kadkyl yazarlar arasnda Ahmed Haim gibi, Mahmud Sadk
gibi ac gnler yaam olanlar vardr. Ama gzlerini kaybeden Meh
med Behet, aylar, gnler deil, otuz yla yakn karanlkta yaamtr.
Bu karanlk dnyada, drt yetikin evldndan ikisinin lmn de
duyacakt.
Romanc ve Hikayeci Mahmud Yesari (1895-1945) eski bir Kadkyldr. Edebiyat olu Afif Yesari de 1921de Caferaa mahallesin
deki bir evde domutu. Baha sonralar Bahariye Caddesinden, Hale
Sinemasnm sokana saparken solda ahap bir evde oturmulard.
Mtareke yllarnda Kadkydeki edebiyatlarn toplantlarna Mah
mud Yesari de katlrd. zel hayatnda mutsuz bir insan olarak tan
266

lan Mahmud Yesari ikinci evliliini KadiKyl Hikayeci Cahicl Uuk

Hanm'la yapm, bir sre sonra ayrlmlard.
Akam Gazetesi'nin parlak dneminde fkra
Vl Nureddin V-Nnun (1901-1987) eski bir
biliyorduk. Ei Mzehher V-Nnun yaynlad
l) kitab, Kadkyle ilikilerine zaman ve yer
tu.

yazar olarak tanlan

Kadkyl olduunu
(Bir Dnemin Tank
bakmndan k tut

1921de Nzm H ikm etle M oskovaya giden Vl, niversite re

nimi grdkten sonra 1926da stanbula dnm, banka memurluu
gibi ilerde ksa sre alm ve mr boyu srecek yazarla Akam da balamt. Bu dnemde kzkardeinin Kalam'daki kkn,
de oturdu. Trkiyedeki ilk evliliini Meziyyet rksulu ile yapmt.
Onun lmnden sonra 1941'de gecikmeli olarak askerliini yapt
Konyada, Cemal Nadirden ayrlan Mzehher Hanmla evlendi. M
zehher Hanm diyor ki Konyada kaldmz srece Vl ile grd
mz rya Kalamd. Kalam konuur konuur, sonra zlem iinde
susar ve dalardk.
stanbula dnnce Kalam Caddcsinin sanda, Fuad Paa arsa
sna kar bir apartmann denize bakan dairesini o zaman byk para
olan 85 lira kira ile tuttular. Bu gzel yerde yedi yl kalm, dostlar
nn ounu burada arlamlard. Mzehher Hanmm Salacakda de
deden kalma bir arsas vard. Buraya bir ev yaptrp, Marmarann
o yandan da tadn kardlar. Sonra ne oldu bilinmez, bu evi satacak
lard. Ev satlmadan M odada Cem Sokanda eski bir apartmann
salon ve tek odadan ibaret birinci katn alarak buraya yerlemiler
di. V-N burada hastalanm, geirdii ameliyata ramen vahim has
talndan kurtulamamt.
nceden anlattm gibi, Nazmi Acarn M odadaki evinde dnn
ve gnn hretlerine rastlamak mmknd. Bir devrin nl Maarif
Vekili Haan li Yceli burada tanmtm. Sekiz yllk hizmetten
sonra vekillikten yeni ayrlm olmann (1946) bir durgunluu veya
yorgunluu vard zerinde. Uzun devlet hizmeti, airlik vasfn etki
lememiti. lk kez grd kimsede bile dosta insan aryor, yumu
ak baklaryla yaknlklar bulmaya alyordu. O gece ne gzel bir
sohbet olmu, Nazmi Acar'n srar zerine Ycel gerekten gzel se
siyle Nikoos Aanm Acem Krdi makamndan Sevdi gnlm Ey
melek-sm seni arksn okumutu.
Gemiin unutulmu bir ismini, Denizci, Trk Deniz Tarihi Yaza
r Ali Rza Seyfiyi (1881-1958) yine Nazmi Acarn evinde tanmtm.
267

Ailesi yz yldan beri Kadkye yerlemiti. nce Caddebostan Kadiraa Sokanda kkleri varm, 19.31de yine bu semtde skeleyolunda
yaptrdklar beton eve tanmlard.
1897de Bahriye Mektebini bitiren Ali Rza Seyfi, 1909da asker
likten ayrlmt. yi ngilizce biliyordu. Vaktiyle Ktip elebinin ba
latt OsmanlIlarn deniz savalar tarihine merak sarm Baba Oru
ve Kemal Reis, Barbaros Hayreddin, Turgut Reis gibi eserler vermi
ti. Ablas Salime Servet Seyfi de yazard, ki karde Merutiyet Devri
dergilerine yazyorlard. Ali Rza Seyfi bir sre stanbul Ticaret Oda
s'nda, Ziraat. Bakanlmda alt, OsmanlI Donanmasnn son h
retlerinden Rauf rbay, kinci Dnya Sava iinde (1942) Londra
Eliliine atannca Ali Rza Seyfiy de bir grevle birlikte gtrm
t. Londrada bir otomobilin arpmas sonucu iki baca krlm, bir
yl hastahanede kalmt. Tedavi cretini ngiliz Hkmeti dedi.
Bir yaz gecesi ge saatte, Nazmi Acarn evine gitmitim. Acar
Ali Rza Seyfi ile iret sofrasnda buldum. Anlalan erken balam,
ikisi de tam olmulard. Ali Rza Seyfi ayaa kalknca hl geirdii
kazann izlerini tayan bacaklar zerinde sendeliyordu. Sz tarihden,
edebiyattan ald. lk genlik yllarmda elime geen, Abdullah Cev
det'in kard tihad Dergisi koleksiyonunu gnlerce okumutum.
Dergide Ali Rza Seyfi ile ablas Salime Hanmn yazlar da kmt.
Ali Rza Seyfinin nl ngiliz airi W ordsworthdan yapt bir iir
evirisi aklma geldi: (Ebediyen-Asla) diye bir bal vard. Bunu Ali
Rza Seyfi'ye syledim. nce demli kafasyla kavrayamad. EbediyenAsla, bunu birka kez tekrarlad. Sonra ngilizce karln buldu ve
birden sendeleyen bacaklaryla kalkt, ellerimi pmeye balad. nsan
daki sanat aknn ne heyecanl gsterisiydi bu. Unutulmam olmak,
sanat adamnn bilinaltnda bu duygu yatyordu.
Sinema oyuncusu Turhan Seyfiolu, Ali Rza Seyfinin oluydu.
Ziya Osman Saba (1910 - 1957) Kadkyn pek muhterem ve mut.
suz airiydi. Galatasaray Lisesin ve Hukuk Fakltesini bitirmi, 1928
de Yedi Meale yazarlarna katlmt. Arkada Yaar Nabinin Var
lk Dergisine yazyordu. Kalbinden hastayd. Kadky vapurlarnda
sk rastladmz bu mutsuz airin yznde, ruh temizlii ile ektii
aclarn izleri hemen grnrd.
Tarihi Read Ekrem Kou (1905-1975) Gztepede Fahreddin Kerimin kknn yanndaki evinde kzkardeiyle oturuyordu. Sonra
268

evi satm, kar srada bir apartman dairesine yerlemiti. Son yl

larn burada geirdi.
Kadkyde sk rastladmz bir eski gazeteci vard. ri gvdeli,
kr sal kibar tavrl bu gazeteci Feridun Kandemirdi. Yaz k apka
giymez, konuurken szan iki kokusundan ou kez demli olduu an
lalrd. Nice yllar Mahmud Yesari ile kadeh arkadal yapmt. Ga
liba ifa ile Yourtu arasnda bir yerde oturuyordu.
VE BUGN
Kadky bir aydnlar ehri olmak zelliini, eskisi kadar olmasa
da yine srdryor. ehir ok byd, nfus artt. Seyrek de olsa yi
ne rastlyoruz gnmzn tannm edebiyat ve gazetecilerine. Bu
satrlar yazdm tarihde stad Haldun Taner Feneryolunda, Oktay
Rfat Caddebostan'da, Melih Cevdet Modada, etin Altan Gztepede,
Murad Sertolu, Midhat Sertolu, Salh Birsel, Tiyatro Yazar Gn
gr Dilmen Kadkyn eitli semtlerinde oturuyorlard.
Deerli Hocam lka Tarihi Profesr ve Arkeolog Afif Erzen
1948'den beri M odada oturmaktadr. Doma byme Kadkyl olan
Sanat Tarihi Profesr Semavi Eyicenin evi Yeldeirmeninde sonra
dan Rhtmiskele ad verilen mar sokamdayd, sonra Bostanc
ya yerleti.
Eski Kadkyl air ve Hukuku Mtak Erenus yakkl bir
gen olarak, gzel Kadkyn ve denizin tadn karmtr. Burada
zamann rayicini belirtmek iin yazyorum, Mtakm Bayramyeri So
kandaki iki katl baba evi 1933de 3600 liraya malolmutu. Genlik
yllarnda bu evin alt katnda arkadalarm kabul eden Mtak, daha
sonra Suadiyeye tanacak ve ikinci evliliini Tiyatro Yazar Bilgesu
Erenusla yapacakt.
Kadky seven, Kadky insann ven ve beni bu kitab yazma
ya tevik eden Haldun Taner (1915-1986) tantm yllarda Mhrdarda denize bakan bir dairede oturuyordu. Sonra Feneryolu'nda,
Doktor Faruk Ayanolu Caddesinde ayn ad tayan bir apartman
dairesine tand. Kalbinden rahatszd. By-pass olmak iin gittii, fa
kat ameliyat yaplmadan dnd Amerikadaki hekimlerin tavsiye
sine uyarak her gn saat 11 ve saat 16da ksa hir yrye kar, Ce
mil Topuzlu Caddesine kadar yrdkten sonra baklarndaki dost
glmseme ile dnerdi. Ne yazk ki ben kitab bitiremeden o Kad
ky ve sevdiklerini brakp gidecekti.
269

Uzun sren konumuzu, stad'm 1 Mays 1983 gn Milliyet Gaze

tesindeki kesinde yaynlad Aydnlar ehri Kadky temasn i
leyen gzel bir fkras ile btnlemek istiyorum:
KLTR KENT OLARAK KADIKY
Evvelki gn 4. lm yln andmz hocamz Muhsin Erturul,
tiyatronun her unsuru ile olduu gibi seyirci unsuru ile de devaml
ilgili idi. 1950lerde oyundan sonra tiyatrodan ayrlan kalabalk seyir
ci kitlesine bakp:
Biliyor musun, bunlarn te biri Kadkyldr, demiti.
Nerden biliyorsun? diye sordum.
Daha biz Ferahda temsiller verirken de b yleydi. Yine te
bir. Bugn bu oran belki bete ikiye bile kmtr.
Gazeteler okuyucular arasnda saysal anketler yapyorlar m, bil
miyorum. Ama eminim ki u satrlar okuyan stanbullu okurlarn yz
de otuzdan fazlas yine Kadkyldr.
Ankara Caddesindeki kitabevlerinin ou son zamanlarda kapan
d. Kadkyde yeni yeni kitabevleri alyor. Aydn Cumalnn Moda
da balatt resim galerileri bu yakada gn gnden artmakta...
skdar da iine alrsak yine bu yakada drt binada, be tiyat
ro perdeleri ayor. Hepsi de maallah dolu. Kadkye turneye gelip
byk haslat yapan stanbul tiyatrolarn hi saymyorum.
Diyeceim o ki, Kadkyn gl bir kltr potansiyeli var.
Bu eskiden de byle imi. Hale Sinemas'nda ve bugn Sreyya
Paa Sinemas denen, ama aslnda tiyatro salonu olarak ehrin Dram
Tiyatrosu ve Fransz Tiyatrosundan sonra en gzel tiyatrosunda Muh
lis Sabahattinin operetlerini oynayan Sreyya Opereti Kadkyl...
ehrin kalburst sanatlar, yazar izer takm, hep Kadkyl.
te devrin en byk sanat dostu Salh Cimcoz, ite piyes yazar, film
yapmcs, sanat tarihisi stad Cell Esad, ite Baklatarlasnda stad Ahmed Rasim, ite Melek Hanmm evindeki edebiyat ve sanat
sohbetlerinin birinci keman estafurullah, hatta orkestras Yaha Kemal. te Gztepedeki baba konanda babadan kalma emektar
^s Hamm'lar ortasnda gemii yanstan romanlarn yazan Serhtar, ite Trkiyede Avrupa dzeyinde ve gustosunda kari

katrn ve mizahn babas Cem. te yine Moda sakinlerinden sembo

list airimiz Ahmed Haim. te skdarl Msahipzde Cell, ite
Burhan Felek. te ilk Hellenik airimiz Salih Zeki. te Eitimci,
Yazar, smail Hakk Baltacolu, ite Ressam eref Akdik...
Daha sonraki dnem derseniz, Kadkyn kefesi yine ar bas
makta. Bata Dragoslu Muhsin Erturul olmak zere Kadkyl Vl
Nurettin, Kadkyl Zekeriya'lar, Celile Hanm ve Nazm Hikmet. Ka
dky Halkevine bir orkestra kazandran Eref Antikac ve arkada
lar.
Gelelim bizim kuaa; Kalamda Eren ve Bedri Rahmi Eybolu, Modada Idil Biret, bir vakitler Suna Kan, Adnan Benk, Orhan
Tahsin, Ekrem Zeki n - Verda n, lhan Mimarolu, Bahariyede Re
it Grzap, Mcap Ofluolu, amlcada Fazl Hsn Dalarca, zdemir Asaf, aknbakkalda Kemal Tahir, atalemede Salah Birsel,
Feneryolunda Aziz Nesin, Adnan Giz, bendeniz... ve daha niceleri, ni
celeri... Saymakla bitecek gibi deil.
u halde Kadkyn kuaklar boyu edebiyatlar
ykl bir birikimin, hazr bir gemii de var.

sanatlarla

Ayrca, Kadkyn en deerli kozlar bu saydklarm da deil

dir. Onlardan ok nce gelen, insanlardr. Hayat slbu deiti, dn
ya hrnlat, bencilleti, Kadkye eskiden yerlemi efendilik, Ka
dky centilmenlii buna karn tam solmad. in iin eskisi kadar
olmasa da urasndan burasndan sryor. Eskiden stanbulun bir
olgun ilesi idi. imdi artk bir buuk milyon nfusuyla koca bir kent
oldu. Bana sorarsanz Trkiyenin en kltrl kenti Kadkydr.
Hasl kelm, Kadkyn unu var, ekeri var, bundan helva ya
pacak bir usta aryor. Ay tekin Kotil, Belediye Bakanl zamannda,
kitle iletiim alannda yapt byk reform yannda ehrin bu en kl
trl yakas iin bir kltr sitesi yapmay da programlamt. Kad
ky rhtmnda bir irkinlik abidesi olarak duran hal binasn tadil
edip bize iinde konserler verilecek, sergiler alacak, tiyatro faaliye
ti yaplacak bir merkez kazandracakt.
Kltr kenti Kadky, o gn bugndr herkesten ok hak ettii
bu merkezi hl bekliyor.

271

TEEKKR

Bu kitabn aratrma dneminde, ilgili olduklar konularda bilgi

ve fotoraf vermek lutfunda bulunan aada isimleri yazl saygde
er kiileri teekkrle anarm.
Afif Yesari (Yazar)
Bedia Ksemihal (Nureddin azi Ksemihalin ei)
Beraat Zeki ngr (Avukat, Zeki ngr Beyin kz)
Cafer aatay (Ali Rfat Beyin olu, nl futbolcu)
Cem Atabeyolu (Yazar
Cevdet ala (Mzisyen)
Cneyd Orhon (Mzisyen)
etin Altan (Yazar)
Dilara Yazar (Behet Yazarm torunu)
Emin Erer (emseddin Sami Beyin torunu, letmeci)
Emine Erel (Mzisyen)
Ender Karay (Refik Halid Karayn olu)
Etem ngr (Mzikolog)
Bedri Zati Arca (Mzisyen Zati Arca Beyin olu)
Fahriye Yen (Ali Sami Yenin ei)
Faruk Yener (Mzikolog)
Glbn Mesara (Prof. Sheyl nver Beyin kz)
ffet Halim Oruz (Yazar)
zzeddin kte (Tanbur)
Merhum Kemal Kaltaolu (TRT Yneticilerinden)
Kevork Pamukciyan (Tarihi)
Laika Karabiy (Tanbur)
Leyl Pamir (Mzisyen)
Merhum Mehmed Nzm Osmanolu (V. Mehmed Readm toru
nu, ehzade Ziyaaddin Efendinin olu)
Mesut lda (Yksek Mimar, ressam)
Prof. Mina Urgan (ngiliz Edebiyat Profesr, Tahsin Nahid'in
Kz)
Mcap Ofluolu (Aktr)
273

Dr. Mfid Ekdal (Haydarpaa Nmune Hastahanesi Bahekimle

rinden)
Mlhime nce (Behet. Yazarn Kz)
Mreceel Kkaksoy (Sinekeman Nuri Beyin Kz)
Mtak Erenus (air, Avukat)
Mzdat Yetkiner (Plboieu)
Necdet Cici (Futbolcu, Ses sanats )
Nezahat Nureddin Ege (Maarifi)
Orhan Kprl (Tarihi)
Orhan Nasuhiolu (Hukuku)
Paydr Akkan (Ali Rza Seyfi Beyin kz)
Reid Akif Grzap (Aktr)
Rfat Karakurt (Emekli Albay - Esad Mahmud Karakurtun kar
dei)
Sabahaddin Volkan (Mzisyen)
Sdun Akst (Mzisyen)
Sami nal (Yazar, sahhaf)
Prof. Semav Eyice (Sanat Tarihisi)
Merhum Prof. Dr. Sheyl nver (Bilim ve Sanat Adam)
Talat Hamdi Cend (Bankac, Eski Modal)
Tevhide Biderman (Dr. Cell smail Paann Torunu)
Zahide Gkberk (retmen)
Ziyad Ebzziya (Gazeteci)

274

YARARLANDIIM ESERLER

Abdlhak inasi Hisar, Ahmed Haim - Yahya Kemale Veda. 1979

Agh Srr Levcnd, Ahmed Rasim. 1965
Ahmed Fehim Beyin Hatralar, Tercman Yaynlar. 1977
Ahmed Rasim, Glp Aladklarm. 1978
Ahmed Rasim, Ekl-i Zaman. 1969
Ahmed Rasim, Anlar ve Syleiler. Hazrlayan Nuri Eren. 1983
Ahmcd Say, Mzik Ansiklopedisi, 1986
Ali Canib Yntem, mer Seyfeddin. Hayat, Eserleri. 1947
Asm Bezirci, Ahmed Haim. 1979
Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid.
Dr. Bedi ehsuvarolu, Gztepe. 1969
Behet Necatigil, Edebiyatmzda simler Szl. 1970
Cahit Tanyol, Trk Edebiyatnda Yahya Kemal. 1985
Cemil Filmer, Hatralar. 1984
Faruk Nafiz amlbel, Suda Halkalar. 1928
Halid Fahri Ozansoy, Edebiyatlar Geiyor. 1967
Halid Nusret Zorlutuna, Bir Devrin Roman. 1978
Hilmi Yceba, Faruk Nafiz, Hayat, Hatralar, iirleri. 1974
bnlemin M. Kemal nal, Son Sadrazamlar.
Kemal Slker, Nzm Hikmettin Gerek Yaam.
Leyl Saz, Haremin yz.
Metin And, Osmanl Tiyatrosu. 1976
Mustafa Rona, Elli Yllk Trk Musikisi. 1960
Mcap Ofluou, Bir Avu Alk. 1985
Dr. Mfid Ekdal, Tbhneden Nmuneye. 1982
Mtizehher V-N, Bir Dnemin Tankl.
zdemir Nutku, Darlbcdayiin Elli Yl. 1969
Refik Ahmed Scvengil, Saray Tiyatrosu. 1962
Refik Ahmed Sevengil, Merutiyet Tiyatrosu. 1968
Refik Ahmed Sevengil, Eski iirimizin Ustalar. 1964
Refik Halid Karay, Minelbb lelmihrb. 1964
275

Read Ekrem Kou, stanbul Ansiklopedisi.

Dr. Rt Dalarolu, Fenerbahe Spor Kulb Tarihi. (19071957)
Sabiha Sertel, Roman Gibi (Anlar) 1978
Safiye nvar, Saray Hatralarm. 1964
Samiye Yaltrm . Aydn Aydemir, Nzm. 1979
Semih Mmtaz, Tarihimizde Hayal Olmu Hakikatlar. 1948
Dr. Sheyl nver, Yahya Kemal'in Dnyas. 1980
adiye Osmanolu, Hayatmm Ac ve Tatl Gnleri. 1966
erif Hulusi, Ahmed Haim - Hayat ve Seme iirleri.
Yahya Kemal Beyatl, Eski iirin Rzgryla. 1974
Yahya Kemal Beyatl, Kendi Gkkubbemiz. 1974
Yahya Kemal Beyatl, ocukluum, Genliim.
Yahya Kemal Beyatl, ocukluum, Genliim, Siyas ve Edeb
Hatralarm. 1978
Yahya Kemal Beyatl, Mektuplar, Makaleler. 1977
Yakup Kadri Karaosmanolu, Genlik ve Edebiyat Hatralar. 1969
Yakup Kadri Karaosmanolu, Vatan Yolunda. 1983
Yusuf Ziya Orta, Portreler. 1960
Yusuf Ziya Orta, Bizim Yoku. 1966

276

Bir zamanlar Kadky...

Consianttnople.

Bagdad. Hafoau di Kuldar iPacha.

Kadkyllerin gzdesi yandan arkl zlerden nl Bafidat vapuru.

Yandan arkl zlerden Halep vapuru.

Moda, Constantinople.

ift EtiUtfiit MAi Ifrv e k te n u a a s u , ConUnf:ii>|tlf

l'h u t , titiiX <rrK .

191 O lu yllarda Moda skelesi ve kadnlar deniz hamam

Eski Kadky'den bir grnm Saint Joseph Lisesi nin karsndaki evler.

Erenky'de Dr. Celal smail Paa Kk. Halen duran

bu kk 1894 te ina edilmitir ( s tte ).
Uzun sre Anadolu Lisesi tarafndan kullanlan ehza
de Ziyaeddin Efendi Kk.
Feneryolu'nda ehzade Abdlkadir Efendi Kk (a ltta
s o ld a ).

Acbadem de Hicaz Valisi Ahmet Ratip Paa nn yaptr

d kke 1915 ten beri amlca Kz Lisesi ne ait bulu
nuyor ( s tte ). Caddebostandaki Ragb Paa Kk

SABDULLAH F

RES

fcMs

emsettin Sami ( b y k
fo to r a f) , Nzm Hikmet
(s o ld a ), Yakup Kadri Karaosmanolu (e n s tte ),
Ahmet Haim (o rta d a ) n
l gazeteci Talha Ebzziya

Salih Zeki Aktay ( s tte

s o ld a ), Fahri Cell
( s t te s a d a ) , Ali Riza
Seyfiofllu (s o ld a ),
Talha Ebziyya'nn ei,
Ziyad Ebzziya'nn
annesi M erutiyetin
kadn yazarlarndan
Ruhsar Nevvr (asl
ad Hadiye) Afife Jale
(a ltta s o ld a ), Knar
Hanm (a ltta s a d a ).

Ayegl Sa
rca. erif Muhittin Targan,
Verda n. Osman Zeki ngr. (y a n d a s ra y la ), Neyzen
Halil Can. Saadettin Heper.
Refik Fersan. Nuri Duyguer.
( s tte n s ra y la ),

Necdet Cici. Selahattin P

nar. Tanburi zzettin kte.

(A ltta ),

air Behet Yazar ( s tte s o ld a ), Vehip Ata Tanla ( s tte s a d a ). Yomtof Garti ( s tte s a d a ), iua Haym Saryano (a ltta solda),
Eczac Rfat Muhtar Sargn.

Fenerbaheli futbolcu Kadri Gktulga (Cstte

Fenerbahe Kulb'nn yneticisi
Mustafa Elktip yeenleri Reid ve Harun Grzap la birlikte ( s tte s o ld a ), Fenerbaheli nl
futbolcu Sait Selahattin Cihanolu (a ltta s a d a ).
nl futbolcu Bekir Refet (Bombac Bekir) (a lt

s a d a ),

ta s o ld a ).

Fenerbahe ve milli
takm kaptan Zeki
Rza Sporel ( s tte ),
Fenerbahenin
Rugby takmnn
Galatasaray' 12-0
yendii ilk ve son
karlama.

Galatasaray Spor
Kulbnn
kurucusu Ali Sami
Yen ve kzkardei
Sadiye Hanm
Fenerbaheli
futbolcu, boksr ve
idareci smet Ulu.

g A D IK E tn

1900'larda Mhrdar

Eski Kadky skelesi.

DE

K A D I-K E

C O N S T A N T IN O P L E .

1900 lerin banda Haydarpaa'dan Kadkye kadar panoramik grnm.

1910'larda Haydarpaa'dan Kadky'n grn.

Eski Kadky. nde Mhrdar, arkada Selimiye Klas.

1900lerde Moda

<S>alut d e

^ o n s to n fin o p le .

Vue de Moda C a d t-K cu y.

A d n a n G Z, 1914 de Kadkyde dodu. lk ve orta renimini

Kadky okullarnda yapt. stanbul

Edebiyat Fakltesi Tarih
Blm nden mezun oldu.
Genellikle tarih konularda yazmaya
alm ve ilk yazlarn 1935 den
itibaren Sedat Simavi nin Yedign
dergisinde yaynlamt. Bu arada Son
P osta gazetesinde iki tarih roman

tefrika edildi. naralt, H ayat Tarih ,

I

Yllarboyu Tarih dergilerine yazd.

Uzun sre tarih belgeleri zerinde alan Adnan Giz, bu

belgelerden Osmanoullar ailesinin kadn yelerinin
biyografilerini karm ve sanayi tarihimize ait aratrmalarn
Belgelerle Trk Sanayi Tarihi bal altnda stanbul Sanayi
Odas dergisinde yaynlamtr.
1973den sonra tiyatro zerinde alan Adnan Giz in m r
Satan Hsam elebi ve Babann G orilleri isimli oyunlar

stanbul ehir Tiyatrosu, K k Esma Sultan ve Sokullu N e

Yapm alyd? isimli oyunlar da Devlet Tiyatrosu tarafndan

sahneye kondu.

Y 0039

letiim: 64